I WSCHD STAROYTNY Geneza cywilizacji bizantyskiej naley do szeregu najdoniolejszych spraw powszechno-dziejowych, tym bardziej, e czy si cile z problemem

wzrostu i upadku Rzymu". Rodowd jej dugi, duszy, ni jakiejkolwiek, innej cywilizacji. Trzeba si nieraz cofn a do staroegipskiej, rwnie do staroperskiej, rozpatrywa si w hellenistycznej i syryjskiej, zapozna si z rzymsk i nastpnie acisk. Cywilizacja bizantyska nie bya bowiem i nie jest tworem jednolitym, lecz zrostem historycznym z dugich wiekw i od licznych ludw rozmaitych krajw w trzech czciach wiata. Skonno do emanatyzmu, zaznaczajca si w Cerkwi a do naszych dni (Merekowski, Bierdiajew) wywodzi si ze staroytnego Wschodu. Stamtd te, od Babilonu i Egiptu spyna Idea uniwersalizmu pastwowego na pne cesarstwo rzymskie i na bizantyskie. Wybitnie za bizantyski idea jednostajnoci i odczuwanie jej tak silne, i z przekonania uywa si przemocy, byle zaprowadzi jednostajno, pochodzi ze staroytnego Iranu. Musimy przeto a tam zanurza si w przeszo, eby dotrze do korzeni bizantynizmu. Mylnym natomiast jest pogld, chocia powszechnie przyjty, jakoby bizantynizm zrodzi si dopiero po upadku cywilizacji rzymskiej i jakoby stanowi jedn z dwch gazi wyrosych na ruinach cywilizacji klasycznej, rwnolegle do cywilizacji aciskiej. Jeszcze ciszym bdem jest doszukiwanie si w bizantynizmie jakiego cigu dalszego hellenizmu. Nie z hellenizmu powsta, lecz z hellenistycznoci; ta za, nie helleskim jest podem, lecz azjatyckim. Niechaj nas nie myli wsplna szata jzykowa. Trzeba nam tedy zastanowi si i nad hellenizmem i nad hellenistycznoci ze stanowiska nauki o cywilizacji. Prosta za chronologia toku dziejowego wskazuje, e Rzym ksztaci si nie na hellenizmie, lecz na hellenistycznoci. Skoro jednak ostatnie wieki dziejw rzymskich maj tyle wsplnego z Orientem, trzeba zbada, jak to naroso na staroytnym Rzymie waciwym", z czasw przed horacjuszowskim magnum delirium". Porwnujc, zestawiajc, czy mona unikn przy tym niemiertelnego tematu: Grecja a Rzym"? Zagadnienie to, roztrzsano z nowego punktu obserwacyjnego, przedstawi si te odmiennie. cz si i splataj dziwnie te wszystkie zagadnienia, a jak zobaczymy, tworz jedn cao naukow. Nauka o cywilizacji niesie z sob nowy widok historii powszechnej. Aeby zrozumie najbardziej zasadnicze momenty dziejowe, wypadao nieraz sign w gb, a do poj o stosunku wiata przyrodzonego do nadprzyrodzonego. Nie tylko w dziejach staroytnych, lecz w caej historii powszechnej stoj naprzeciw siebie emanatyzm i kreatyzm. wiat klasyczny wyznawa kreatyzm, Wschd (prcz ydw) by emanatyczny. W obu systemach moe si mieci wspzawodnictwo bogw lokalnych i plemiennych, tudzie ich hierarchia, wieczysta lub czasowa, niezmienna lub warunkowa. Rozmaicie te bywa ujmowany stosunek czowieka do Boga. W cywilizacji np. bramiskiej wyjtkowe tylko jednostki mog myle o stosunku bezporednim do najwyszego pierwiastka boskoci do brahmy. Og wcale brahmy nie zna; nie ma jego wity, ni kultu, ni kapanw. Og oddaje tylko cze mnstwu bokw, nie troszczc si zgoa o wzajemny ich stosunek. Mitologia bywa cile hierarchiczna przy kreatyzmie, chaotyczna za przy emanatyzmie. Czowiek pragnie zbliy si do Boga, a rzadko mie przypuci, iby mg to czyni bezporednio. Olbrzymia wikszo rodzaju ludzkiego mniema, e czowiek w ogle nie zdoa zdoby si na to (ani nawet w modlitwie), w swym stanie zwykym; e trzeba do tego wprawi si w stan wyjtkowy, nadzwyczajny. Sdz tedy, e czowiek normalny nie ma dostpu do Boga, e da si to osign tylko anormalnoci (derwisze taczcy, korybanci, kaleczenie si itp.). Na stopniu wyszym przejawia si to w zapatrywaniu, jakoby zblianie

si do Boga byo moliwe tylko przy nadzwyczajnych, wymylnych umartwieniach ciaa, dochodzcych a do anormalnoci, jak to przeszo ze staroytnego Egiptu do wschodniego chrzecijastwa. (U Hellenw wymagania tego rodzaju byy rzadkie, u Rzymian nie 18 trafiay si nigdy). Dopiero katolicyzm dopuszcza czowieka najzupeniej normalnego przed oblicze Boga bezporednio. W katolicyzmie uznaje si to po prostu stosunkiem osobistym (co wywouje zgroz oburzenia u Chiczykw). Wikszo ludw i to olbrzymia, uznaje tylko gromadny stosunek do Boga, wykluczajc jednostk bezporednio, nakadajc na ni porednictwo gromady ktrej dana jednostka jest czonkiem (np. yd modli si jako yd, a nie indywidualnie). Przechodz te zapatrywania w ycie prywatne i publiczne wytwarzajc gromadno lub personalno w psychice ludw. Przekonania, zapatrywania, mniemania s pierwszorzdnymi faktami historycznymi, albowiem abstrakty kieruj histori. W pogldach na istot najwyszej wadzy pastwowej zna wpywy religijne, a wic pogldy te mieszcz si u samej podstawy intelektu, w pojciach o stosunku wiata przyrodzonego do nadprzyrodzonego. Idea pastwa uniwersalnego w staroytnym Oriencie miaa tradycje babiloskie. Jak wszdzie, podobnie i tam pojcie wartoci czyo si dugo wycznie z si fizyczn, z czego wyrabia si idea zdobywczoci, zaborczoci. rdem siy i dawc jej jest bg lokalny. Ci bogowie walcz cigle ze sob o swe ludy; bg albo jest zwycizc, albo pokazuje si, e nie jest prawdziwym bogiem. Opanowuj wiat szczliwi wyznawcy najwyszego, najsilniejszego ze wspzawodniczcych bogw. W miar jak wadca dokonuje coraz wikszych zaborw, zblia si tym samym do doskonaoci swego np. Marduka i staje si sam jakby bogiem. Wadcy Babilonu tytuuj si bogami (buduj sobie nawet witynie), natenczas dopiero, gdy staj si krlami czterech stron wiata. Potem atoli dokonao si wysubtelnienie poj religijnych takie, i midzy bogami a ludmi stwarza si niezgbion przepa" i wtedy poprzestawano na symbolice. W hymnach pochwalnych doby Hammurabiego zestawia si tylko krlw z bogami, wcale za bogw ich nie majc1). W kadym razie Babiloczyk moe si zbliy do swego boga, lecz nie jest mu nigdy emanatycznie wspistotnym. Wadc Babilonu ubstwia si a posteriori, co nie jest emanatyzmem. Inaczej w Egipcie. Tam od samego pocztku a do najpniejszych czasw uchodzi krl za inkarnacj bstwa"2). Przewcielanie stanowi za konsekwencj z doktryny emanatyzmu, wyznawanej w Egipcie i w Indiach. Gdzie jej kolebka nie wiadomo; moga za bya powsta niezalenie tu i tam. Hinduska znana nam jest dokadnie (z karm i nirwan); z egipskiej dochowao si niewiele wicej, jak wcielenie bycze Apisa. Emanatyzm przyjmuje, jako cae uniwersum na pocztku spoczo w istocie przedwiecznej (brahma) i z niej stopniowo wyania si czciami przez emanacj. Cokolwiek istnieje, pozostaje w zwizku z jak emanacj. Im dalej od centrum Istoty Przedwiecznej dokonuje si emanacja, tym mniej doskonaoci w jej tworach. Wszyscy bogowie pochodz z emanacji praistoty i krlowie rwnie, a przynajmniej s potomkami ktrego z bstw. Krl jest a priori wcieleniem boga3). Wiara w reinkarnacj nie odrzuca z gry najedcy. Wolno bogu wcielenie swe przenie na kogo innego, choby na obcego. Widocznie bg wysiedla si z dotychczasowego inkarnanta , skoro pozwala go pobi. W taki sposb miesza si emanatyzm z pojciem niszym o wspzawodnictwie bogw.

Polityczno-spoeczne wyniki emanatyzmu (a priori) i deifikacji (a posteriori) s jednakowe: gowie pastwa naley si jednakowo cze boska wraz ze wszystkimi tego konsekwencjami. Lud wierzcy w emanatyzm nie moe mie nad sob rzdu innego, jak absolutny. Uzna wadc tego tylko, w kim dopatruje si emanacji bstwa, inkarnacji. Taki jest deifikowany i od chwili wstpienia na tron staje si nieograniczonymi panem kraju, wszystkich i wszystkiego, jako Bg na ziemi, jako wcielenie bstwa. To osobiste prawo monarchy, jego prawo wszechwasnoci staje si punktem wyjcia dla wszelkiego prawa. Gdzie jednostka nie czuje si niczym sama przez si a wszelka warto pochodzi z przynalenoci gromadnej, tam powstaje dno, eby cechy tej gromadnoci utrwali i szerzy przymusowo. Nie pojmuje si jednoci bez jednostajnoci. Poniewa za nie ma jednostajnoci bez przymusu, gow pastwa wyposaa si we wadz nieograniczon. W rozwinitej pastwowoci Egiptu wytworzy si etatyzm, fiskalizm i biurokracja. Sabsze zawizki
1

) J 3, 7-9; 2) Pb 4. 3) Hinduscy radowie dotychczas.

19 tych trzech cech dostrzega si wszdzie, gdziekolwiek uwaa si wadc za emanacj bstwa. Obok tego obowizywao w Egipcie i w Azji Mniejszej przypisywanie oraczy do ziemi, w Egipcie nadto oglna kastowo. Trzonem historycznym Egiptu jest denie do uniwersalizmu. Czy rozumiano go tam tylko fizycznie, politycznie, czy take duchowo, czy polityczny mia stanowi wstp do uniwersalizmu wyszego, duchowego nie wiadomo. Za mao posiadamy danych do kwestii ujtej w ten sposb. Uniwersalizm nie stanowi atoli historycznej specjalnoci samych tylko faraonw. Bd co bd, od Chin a po Ultima Thule upatrywao si od prawiekw w uniwersalizmie ustrj wyszego rzdu, wydoskonalenie ycia zbiorowego, sowem: idea polityczny lub spoeczny, czsto jedno z drugim czc. Uniwersalizm stanowi rdzenny motyw caej historii powszechnej. Lecz s rozmaite metody uniwersalizmu, rozmaite pojmowanie go i stosowanie, zalenie od cywilizacji. Spotkamy si te z tym problemem nieraz w tematach niniejszej ksiki. Kolebk uniwersalizmu zdobywczego jest Egipt. Ju w XIV wieku przed Chr. za Raueza Sezostrisa (1392-1328) granice panowania faraonw dosigay Eufratu. Od zdobywcw przechodzi ten idea na podbitych, ktrzy nastpnie sami stawali si zwyciskimi najedcami. Babiloczycy i Asyryjczycy przeszli egipsk szko z wynikiem wielce pomylnym. Za asyryjskiego Siglet Pilezara II (745-727) caa Azja Maa liczya si do Asyrii; a pod Assarhaddonem (681-668) Egipt sta si prowincj asyryjsk. Nastpnie dziedzictwo ideau pastwa uniwersalnego przeszo do Persw, a w roku 525, twrca tego ideau, Egipt, znalaz si w perskiej niewoli. Do despocji politycznej przyczy si by w Egipcie ju przed wiekami despotyzm ekonomiczny. Faraon by panem ziemi i wszystkiego, co ziemia daje i w sobie kryje4). Wieniacy byli formalnie wieczystymi dzierawcami w dobrach krlw, wity, wielmow; faktycznie przywizani do gleby, z ktrej nie wolno byo odej ani im, ani potomnym5). Rzemioso byo jakby upastwowione"; rzemielnicy pracowali po wikszej czci w warsztatach, stanowicych wasno faraonw, a przy tym by Egipt klasycznym krajem monopolw6). Jeszcze w dawniejszych wiekach wprowadzono monopol zboa, bo rolnicy mogli byli sprzedawa je tylko pastwu i to za cen przez rzd oznaczon. Wielkie kopalnie stanowiy wasno pastwa. Nadto by monopol soli i niektrych rzemios. Cay lud by faktycznie niewolnikiem roli lub rzemios7).

Etatyzm wymaga licznej biurokracji. Ludno pozostawaa pod bezustann kontrol urzdnikw. W Egipcie jest kolebka biurokracji. Bya zorganizowana wszechstronnie i jak najcilej ujta hierarchicznie w szczeble. Rzdy zorganizowane byy wydziaowo, przy czym dzia finansowy celowa niedocignion nigdzie indziej cisoci i sprawnoci. Popsuo si to pod panowaniem perskim w systemie satrapji; na miejsce cisoci, choby najsurowszej wzgldem ludnoci, wstpowaa samowola satrapw zdwajana i potrajana w wymaganiach przez samowol ich urzdnikw. Co gorsza, Egipcjanie doznawali od Persw ucisku religijnego. Drugi z rzdu wadca perski, syn i nastpca Cyrusa, Kambyzes (529-522), zdobywszy Egipt, nie tylko splami si mnstwem okruciestw, lecz, co gorsze, poniewiera religi Egipcjan i dopuszcza si wiadomych profanacji8). Za, jego nastpcy , Dariusza (syna Histaspesa) wybucho powstanie w Egipcie, ktre nie powiodo si, lecz przeszkodzio zamierzonej trzeciej wyprawie tego krla na Hellad (lata 490-485); mg j podj dopiero syn jego, Kserkses I w r. 480. Za nastpnego krla Artakserksesa (465-424), wybucho drugie powstanie egipskie, z posikami od Ateczykw, lecz je znw pokonano. Trzecie za Dariusza II Notosa (424-405) uwieczy wreszcie skutek pomylny i Egipt odzyska niepodlego, ale tylko na 60 lat, gdy zdobyty by ponownie przez Artakserksesa III Ochosa (359-338). W 17 lat potem wkroczy do tego kraju Aleksander Wielki. Persowie nie wyznawali ani emanacji, ani deifikacji. Ich dualizm religijny musia orzec, czy religie ludw podbitych powstay za spraw Ormuzda, czy Arymana. Deifikacja wadcy nie miecia si w ich systemie religijnym. Nie ma z tym nic do rzeczy fakt, e przyjli od Babilonu przepych i ceremonia dworski, ciki i zawiy, od stroju poczynajc a do czoobitnoci z padaniem na twarz. Wedug wszelkiego prawdopodobiestwa Babiloczycy oddawali w
4

) Ja 76; 5) Ja 33; 6) Ja 34; 7) Ja 76; 8) Ja 35.

20 ten sposb hod bstwu, do ktrego wyyn krl si wznis i tak te rozumieli Grecy t proskynesis", bo oni j wykonywali tylko przed otarzami bstw. Dla Persw by to ukon dworski. Przyjli za ceremonia babiloski, bo a do Kseksesa zezwalali na fikcj niepodlegoci Babilonu, a krlowie perscy brali corocznie jakby inwestytur od BelMarduka. Pniej atoli zmienio si to, a Babiloczykom zakazano nawet posiada bro9). Co wicej, Persowie zaczli przeladowa religie podlegych sobie ludw. Uznano je widocznie za przejawy Arymana. Czy nie wwczas schroni si Amon w Apisa, a syryjskie bogi w wite kamienie (meteoryty)? skoro krlowie perscy wzgardzili deifikacj, nie mogli by uznani za prawych wadcw ani w Egipcie, ani nigdzie w Azji Mniejszej. Deifikacja monarchy stanowia tam konieczno pastwow"; inaczej wadza tracia legalno, a zatem poddani mieli prawo skorzysta z kadej sposobnoci, by przej z powrotem pod panowanie wciele swoich bogw. Takim sposobem cae pastwo perskie gotowe byo do buntu, byle uj spraw z punktu religijnego. Wiedziano o tym oczywicie na dworze macedoskim. Sigajc gbiej w istot rzeczy, widzi si, jako mamy tu do czynienia z rnymi metodami ujmowania stosunku wiata przyrodzonego do nadprzyrodzonego. Znamy tych metod trzy i wszystkie mieciy si w uniwersalnym pastwie perskim, mianowicie: wspzawodnictwo bogw, emanatyzm i wiara w akty stwarzania. Iraski dualizm stanowi najwyszy moliwy szczebel doktryny wspzawodnictwa i stan na pograniczu politeizmu i monoteizmu. W pastwie perskim natomiast bardziej rozpowszechnione byy emanatyzm i deifikacja monarchy, lecz religii perskiej to nie tkno. Persja etnograficzna, to tylko prowincja Persis, z wybrzeem pnocnej czci zatoki perskiej, a lud perski skada si z dziesiciu plemion. Nikno to liczbowo pord ludnoci

olbrzymiego pastwa. Zdumiewa si Grek, jak tyle ludw i to tak rozmaitych, moe stanowi jedno pastwo; ale te wiedzia, e panowanie oparte tam zawsze byo i jest na samym mieczu i e wszystko zaleao od stanu armii. Krlowie perscy nie dbali o to, by pochodzi od bogw; tote nigdzie nie byli uwaani za wadcw prawych. Nigdy nie sprzeniewierzyli si iraskiemu dualizmowi. Pragnli natomiast uczyni sw religi uniwersaln, a nie umieli tego robi inaczej, jak tylko przymusem; przeladowali wic wszdzie religie krajowe i dlatego stali si znienawidzeni. Krl perski nie by wcielonym bstwem, lecz by narzdziem Ormuzda do walki z Arymanem i musia by w tym celu wyposaony we wszelkie moliwe rodki; inaczej nie mgby speni naleycie swych obowizkw. By wic wadc absolutnym zupenie tak samo, jak faraon egipski. Aeby szerzy panowanie Ormuzda na ziemi, musia podobnie jak faraonowie zmierza do opanowania czterech stron wiata. Idea pastwa uniwersalnego zdobywczego jest tedy pochodzenia orientalnego. Stamtd te, ex Oriente", pochodzi przesd, jakoby pastwo potniao na zewntrz tym bardziej, im wiksz wadz posiada gowa pastwa na wewntrz. Jeeli monarchia ma by grona ssiadom, winien monarcha by przede wszystkim gronym dla swych wasnych poddanych. Taki tok myli ustali si przede wszystkim w Azji. W tym zgodne byy cywilizacje syryjska (frygijska) i perska; egipska przeja si tym nieco pniej. Zgodno w pewnych punktach z cywilizacj egipsk i syryjsk doprowadzia wiatopogld perski do pewnego kompromisu. Wadca nie pochodzi wprawdzie od bstwa, lecz jako wykonawca jego woli, jest jego zastpc na ziemi, jest tym samym bstwu bliskim; zasugami za swymi moe si wznie a do szczebla, na ktrym staje si podobnym bstwu. Bya to niejako deifikacja ex post, aposterioryczna. Poniewa za adnemu krlowi nie brako pochlebcw, goszcych jego zasugi, choby nie mia adnych, wic po pewnym czasie rozumiao si samo przez si, e krl perski ma by traktowany, jak gdyby by bogiem. Gdyby nie przeladowania religijne, Persowie byliby mogli uczyni swe pastwo trwale uniwersalnym. Nie doszo do tego, gdy gardzili ludami podbitymi i dawali im odczuwa, e s podbite. Samowadza krlewska despotyczna, oparta jest na wojsku staym. Do tego musi si dostosowa administracja. Pastwo perskie dzielio si na obszerne okrgi, rzdzone przez satrapw, zastpcw krla, z wadz rwnie nieograniczon; byli to jakby ksita dzielnicowi, ktrzy czsto prowadzili polityk samodzieln, a wrog wzgldem in9

) J II 5; Pb 9.

21 nych satrapw"10). Wobec tego trudno oceni, kto od kogo bardziej by zaleny? Satrapowie od krla, czy krl od ich dobrej woli? Drug sab, stron pastwowoci stanowia jedno prawa w caym pastwie, bez wzgldu na wielk rozmaito struktur spoecznych u podwadnych ludw i ogromne rnice szczebli cywilizacyjnych. Obok prymitywnych koczownikw obejmowao przecie pastwo perskie takich Lidyjczykw i Chaldejczykw, posiadajcych dawne wasne systemy prawne, nie mwic ju o Egipcie; jednak wiadomo, e dopiero Aleksander Wielki przywraca tam znaczenie dawnym rodzimym prawom krajowym11). Pod perskim panowaniem nie byo tedy nigdzie stosownego prawa; a prawo niestosowne jest absolutnie prawem zym. Ludno takim prawem obarczona wyczekuje sposobnoci, eby je z siebie zrzuci. Co za przeciwiestwa do poj greckich, gdzie kade znaczniejsze miasto byo sobie pastwem i mogo sobie ukada wasne prawo. Nie brako przeciwiestw innych; wieloestwo i eunuchowie przynajmniej w paacach krla i wielmow, utrzymujcych cae haremy, a obok tego wschodnia odraza do nagiego ciaa12). Mniejsza ju o ubir perski z szerokimi spodniami!

Struktura spoeczna bya u ludw osiadych w Azji Mniejszej mniej wicej jednaka. Zawsze w Maej Azji byli latyfundyci, faktycznie waciciele, formalnie moe tylko dzierawcy wielkich terytoriw nadawanych przez wadc kraju. Byli panami ludnoci wieniaczej, przypisanej do gleby13). Ku wschodowi pastwa perskiego przewaaa ludno koczownicza pasterska. Nie mao waciwoci egipskich i perskich spotykamy nastpnie w Bizancjum: despotyzm, fiskalizm, biurokracj. Dociekania nasze winny stwierdzi, czy mamy tu do czynienia z wytworzeniem si podobnych objaww w rnych krajach i czasach, a niezalenie od siebie, a zatem bez zwizku historycznego; czy te zwizek taki zachodzi poprzez wieki i odlege kraje i wypadnie uzna wpywy staroytnego Wschodu a na cywilizacj bizantysk. Sprawy Iranu mog nas tu zajmowa dopiero od poowy VI w., kiedy Cyrus (Kurusz, Korosz) Starszy pojma i pobi zwierzchnika Persw, medyjskiego Astiagesa w r. 558. Zaczyna si pastwo staroperskie, ktre miao trwa a do roku 330. Panowanie perskich Achemenidw, szerzce si stopniowo nad caym Iranem, uwieczone byo w roku 538 zdobyciem Babilonu. Pomorskie osady greckiej Azji Mniejszej zmuszone byy w r. 546 uzna zwierzchnictwo Persji i paci danin. Syn Cyrusa Kambizes (529-522) zdoby w r. 525 Egipt i zosta znienawidzonym, poniewa okazywa wzgard tamtejszym kultom religijnym. Po jego mierci powstaj zamieszki, z ktrych krlem wychodzi Dariusz, syn Histapsesa, take Achemenida (521-485). Temu Grecy maoazjatyccy musieli dostarczy floty na wypraw przeciw Scytom, w rezultacie ktrej Tracja przesza pod wadz Persw. Tracja jest znacznie blisza Azji ni Macedonii. Drobiazg to, lecz przy sposobnoci przypomina si, e Persowie, odziani w te szerokie spodnie, ktre wzbudzay niesmak u Hellenw, doznali w Tracji miej niespodzianki, spotykajc wieniaka trackiego rwnie w spodniach14). Tracja chyli si ku Azji geograficznie, a przez Chersones tracki jest jej tym blisza. Pwysep ten znany by od dawna kupcom greckim; opanowali go i obwarowali od pnocy, gdzie czy si z ldem trackim, grubym murem, eby powstrzyma najazdy trackich barbarzycw. Okoo poowy VI w. wytworzy si tam znaczniejszy orodek pastwowy pod tyrani Ateczyka Milcjadesa Starszego. Std przez Hellespont i nastpnie przez szersze wody Propontydy dotar osadnik grecki dalej ku pnocy na tracki Bosfor (sama nazwa jest tracka), zbliony do ldu azjatyckiego jeszcze bardziej, ni Chersones. Tam, z Europy do Azji tylko rk sign"! Przedmiecie Konstantynopola, Skutari, ley w Azji, a w staroytnoci sta tam Kalchedon, miasto Bitynii15). Na ldzie azjatyckim nie byo atoli w tych stronach osad greckich bliej, a dopiero eolskie na wybrzeu frygijskim, a droga morska bya do morza Czarnego bez porwnania atwiejsz dla Grekw maoazjatyckich, ni ldem. Na poudniowym kracu Bosforu trackiego sta grd Byzasa", Byzantion. Kto to jest? Czy grecki kupiec, eksplorator i z koniecznoci wojownik w jednej osobie? Czy moe Fenicjanin, Punijczyk, Kartagiczyk? Nad afrykask bowiem Ma Syrt stao te
10 15

) Zh II 29. 11) J. 85. 12) Zh II 217. 13) J 404, attaches au sol". 14) Pr 158; ) Za czasw rzymskich miasto Byzantion z okrgiem podlegao namiestnikowi Bitynii, Zk

22 Byzancjum", osada znaczniejsza pord otoczenia libijskiego. Moe Byzas (ten sam, czy imiennik) odkry dla Fenicjan, czy dla Punijczykw Bosfor tracki? Nie atwo za przypuci, eby to by jaki ksi plemienny nadbosforaskich Trakw. Grd ten znik jednak z czasem, a w r 667 docenili handlowe pooenie tego miejsca kupcy doryccy z Megary. Przybywao potem osadnikw z innych stron, z Koryntu, z Teb beockich, wreszcie take z azjatyckiej Grecji, nawet a z oddalonego Miletu. Ten wtrny grd

Byzasa by ju niewtpliwie grecki, a rozwijajc si budzi podliwo ociennych plemion trackich. Dawano sobie jednak z nimi rad. Nie zdoano atoli oprze si Persom. Kiedy Dariusz (521-485) syn Histapsesa, ruszy na Scytw, zaj Byzantion zaraz w pierwszej wyprawie w 515 r. Kiedy za tego jeszcze Dariusza wybucho powstanie greckie, najpierw w Milecie w r. 500, Byzantion przyczyo si do niego. A gdy Persowie stumili powstanie w bitwach ldowych i morskich (500-494), gdy Milet zburzono, a cz jego mieszkacw przesiedlono nad ujcie Tygrysu, Byzantion ulego losowi jeszcze ciszemu, bo Persowie rozproszyli ca jego ludno. Cz zaoya now osad, Mesembri nad Morzem Czarnym; tam wic naleaoby szuka dalszego cigu prawdziwych Bizantycw. Persowie za wystawili w Bizantionie fortec, ktra stanowia waln podpor ich ekspansji na europejsk stron. Potem pomoc udzielona przez Ateny i Erytre pobratymcom w Azji w powstaniu przeciw Persji, daa powd do wypraw Dariusza i jego syna Kserksesa, przeciw Helladzie, lecz te zakoczyy si triumfem greckim pod Salamin w 480 roku. Tymczasem panowanie perskie nad Bosforem trwao przez 37 lat. Poniewa nastao nowe zaludnienie, wic powstao nowe Bizancjum, ju trzecie. Zaoone byo przez Persw, lecz zaoga ich stanowia wkrtce drobn zaledwie cz nowej ludnoci. Przybyli i wci przybywali nowi osadnicy kupieccy i powstawa etap handlu azjatyckiego, wysunity najdalej na zachd. Przez lat 37 korzystali z ekspansji perskiej kupcy z caego pastwa, ogromnego pastwa perskiego, lecz najbardziej Grecy z Jonii maoazjatyckiej, zwizani coraz bardziej z nowym imperium po stronie europejskiej. Lecz Grecy bosforascy mimo wszystko woleli nie nalee do pastwa krlw", a gdy w dwa lata po Salaminie, w r. 478 odzyskali niezaleno, przystpili zaraz do zwizku ateskiego. Potem posyali Ateczycy posiki powstacom egipskim przeciw Artakserksesowi (465-424), ktrego rzdy zmcone czstymi buntami, poczy opiera si na wojskach najemnych. Za Dariusza II Nothosa (424-405) odzyskuje Egipt niepodlego, ktra trwaa atoli zaledwie 60 lat. Bizantion za naley wtedy do helleskich systemw politycznych. W wojnie peloponeskiej (431-404) bywao Bizancjum pod zwierzchnictwem ju to Aten, ju to Sparty. Od roku 405 (bitwa pod Ajgospotamoi) zaczyna si stanowcza hegemonia Sparty. Tego samego roku zmar Dariusz Nothos, a z dwch jego synw zasiad na tronie starszy, Artakserkses Mnemon (405-359), za modszy Cyrus (Kyrosz) zwany w historii Cyrusem Modszym, mia powierzone sobie dowdztwo w Azji Mniejszej. Ten dostarcza stamtd pomocy Sparcie przeciw Atenom za co otrzyma wzajemnie posiki spartaskie, gdy pocz spiskowa przeciw bratu. Wtedy to Bizancjum przeszo do obozu spartaskiego i otrzymao ze Sparty w roku 403 nauarch Klearcha na wodza. Ten atoli uy siy zbrojnej, eby zrobi si w Bizancjum tyranem i o reszt si nie troszczy. Sami Spartanie wygnali go. Natenczas Klearch prbuje szczcia, jako przedsibiorca zacinych i przyjmuje sub u Cyrusa Modszego. Sprzyjao mu szczcie i w zwyciskim pochodzie przez Tarsos na Issos dotar a pod Kunaks o 500 stadiw od Babilonu. Greccy onierze spisali si jak najlepiej, ale nie dopisay puki Cyrusowe. T bitw przegra i naoy gow, a dziesi tysicy greckich zacinych powrcio do domu, przebywszy szereg przygd i przeciwnoci (Katabasis"). Byo to w roku 401. Grecy ju od do dawna dostarczali zacinych a kondotierowie greccy pochodzili po wikszej czci ze Sparty. Rzeczywistym wodzem wyprawy Cyrusa Modszego by te kondotier16) Klearch. Przywdcy ci ksztacili rzemioso wojenne, a ta wanie wyprawa bya pierwsz wypraw systematyczn17).
) Anachronizm wyrazu, lecz rzecz ta sama. Przedsibiorstwa werbunkowe onierskie znane s rwnie w historii Azji, zwaszcza Chin. Istniej dotychczas kondotierowie chiscy. aden inny jzyk europejski nie posiada wyrazu wasnego na oznaczenie takiego przedsibiorcy. 17 ) Zh II 27.
16

23 Za drug uwaa mona wypraw Agesilaosa spartaskiego przeciwko Persji w roku 399. Kiedy bowiem Persowie zaczli wywiera srodze zemst na miastach joskich za udzia w akcji Cyrusa Modszego, Joczycy przyzwali zacinych spartaskich. Trzeci z rzdu ich wdz, Agesilaos, okaza si tak dzielnym i zdolnym, i posun si zwycisko w gb Azji. Ale silniejszym okaza si zawsze peny skarb perski. Za perskie pienidze prowadzono wojn korynck, ktra od bitwy pod Knidos (o ktrej bdzie jeszcze mowa niej) doprowadzia do odnowienia hegemonii ateskiej. onierka zacina staa si obok handlu drugimi gwnym zajciem zarobkowym Grekw i miaa nim pozosta a do IV wieku po Chr. Trudno przypuci, eby zacini Grecy pochodzili tylko z Hellady waciwej. Zwaywszy rozmaite okolicznoci naleaoby raczej domyla si, e takich wanie byo mniej, a wicej Grekw, z wysp, z osad maoazjatyckich i z barbarzyskiej" pnocnej Grecji, od stron macedoskich, a moe i trackich. Niebawem wanie Trakowie dojrzeli do zjednoczenia pastwowego. Posiadali wasn, rodzim cywilizacj, odrbn, co stwierdzaj wprawdzie wszystkie rda greckie, ale o rodzaju ich ustroju ycia zbiorowego nie wiemy nic bliszego. Tyle wiemy, e posiadali ustrj rodowy i rozwinli go w plemienny; ale tak samo bywao i bywa na caym wiecie; nie ma spoecznoci, ktraby nie przechodzia przez t organizacj. Trakowie jednak wznieli si nastpnie na szczebel wyszy, do ktrego nie wszystkie spoecznoci dochodz, bo plemiona czyy si u nich w ludy. rda wymieniaj ich cztery: Odrysowie nad rzek Hebrosem (dzisiejsza Marica), Besserowie wzdu pasma gr Rhodope, a nad morzem Egejskim Bistonowie i Kikonowie; kady lud pod swym krlem". W kocu dokonali w organizacji jeszcze wikszego postpu, przewyszajc w tym Grekw, bo podczas gdy kady lud helleski, choby najdrobniejszy, tworzy do koca odrbn cao polityczn, tam, okoo r. 380 dynasta, imieniem Kotys, zjednoczy walkami i ukadami ca Tracj. cile mwic niezupenie ca", gdy bez Bizancjum z okrgiem. Miasto to wycofuje si po pewnym czasie z wszelkiej cznoci politycznej z Hellad, a oparszy si w roku 364 Epamindasowi, nie naley od roku 365 do adnej helleskiej koalicji, do adnego zwizku, zachowujc wszelk niezaleno, cakowit we wszystkim i do wszystkiego, tak, jak Grecy uwaali za niepodlego kompletn ci Grecy, ktrzy utknli, niestety, na niszym szczeblu politycznym ustroju ycia zbiorowego. Obok, od zachodu nastaa tymczasem nowa potga macedoska. Trakowie znali Macedoczykw od dawna, znali z pola bitew, staczanych ze zmiennym szczciem. Okres Kotysa nie by pomylnym dla Macedonii, lecz fortuna odmienia si potem radykalnie. Wszystkie ludy trackie ulegy podbojowi Filipa Macedoskiego. Bizancjum obronio si jednak w roku 340 Filipowi i dopiero Aleksander Wielki sta si panem nad najbogatszym miastem Bosforu. Obie te cywilizacje, ludowa tracka i kupiecka, najstarsza Bizantyska" byy wybitnie ... defektowne. Trakowie nie mieli do przekazania potomnym niczego wicej, jak tylko pami o swej wybitnej zdolnoci do tworzenia wikszych zrzesze. Bizancjum nie naleao za bynajmniej do tej cywilizacji, ktr zwyko si mianowa hellesk", a ktra w rzeczywistoci bya attycka. Ludno zoona z przybyszw z rozmaitych stron Grecji europejskiej i azjatyckiej wyniosa z sob rozmaite cywilizacje helleskie, ktre, nie wydajc bynajmniej syntezy, tworzyy mieszank mechaniczn, obojtn na wszystko, co nie byo handlem. Koryntyjczycy i ich potomni, potomkowie Megarejczykw, Tebaczykw, Miletyczykw, zachowali w drugim Bizancjum, czy te w Mesembrii i nastpnie w trzecim Bizancjum jakie zomki cywilizacji swoich dawnych gniazd; im bardziej one si rniy, im bardziej osadnicy rnych cywilizacji musieli styka si ze sob i by wzajemnie od siebie

zalenymi (w handlu), tym bardziej musieli obojtnie na rnice cywilizacyjne i nachyla si stopniowo coraz bardziej do stanu acywilizacyjnego, zachowujc tylko kultur materialn i zwyczaje handlowe. Nie tylko nie przeszczepiono do osady adnej z metod ustroju ycia zbiorowego, ktrego z miast macierzystych, nie tylko nowej metody nie wymylono, ale obojtniao si na spraw wiele, na coraz wicej spraw i zagadnie, nie zwizanych bezporednio z kupieck cech osady. I tak bywao w ogle w tych osadach greckich, ktre przyjmoway nowych wspobywateli z rozmaitych stron Hellady. Nie mona za zarzuci tendencji do cywilizacji osadom typu jednolitego; zwaszcza celuj wybitnym typem cywilizacyjnym o24 sady ateskie. Wrd rnolitego pochodzenia ludnoci Bizantionu, nie sycha atoli zgoa o osadnikach z Attyki. Wszystkie te okolicznoci wiod do wniosku, jako Bizantion nie sprzyjao ani utrzymaniu jakiejkolwiek cywilizacji waciwej przodkom osadnikw, ani te nie posiadao warunkw, eby wytworzy jak now. Jako cywilizacja zwana bizantysk, nie z tego miasta si wywodzi, ani z jego okolicy. Dziki swemu pooeniu geograficznemu i stanowisku handlowo-politycznemu, miao nastpnie posuy za stolic cywilizacji, wytworzonej poza nim, a nazwane jego imieniem z powodu zbiegu okolicznoci historycznych. Wyej od Tracji staa ssiednia od zachodu Macedonia, wyej pod wzgldem tak umysowym, jako te ekonomicznym, gdy opieraa si coraz bardziej o hellesk owiat i wicej posiadaa dostatkw, nadajcych si kupcom greckim do handlu. Czy atoli Macedonia bya krajem greckim? Nie zaliczaa si do Hellady i dugo nie uczestniczya w panhelleskich igrzyskach. Ale bo nawet nie ma absolutnej pewnoci", czy Macedoczycy byli pochodzenia greckiego i czy mowa ich bya narzeczem jzyka greckiego? Sami Grecy rozmaicie oceniali stosunek jzyka do hellenizmu. Nie uwaano za Hellenw Pamphylw, cho mwili jzykiem czystym; zawsze zaliczano ich do barbarzycw. Nie rozstrzyga te szczebel kulturalny, skoro wliczano do Hellenw Grekw cypryjskich, a take Eolw, nisko w kulturze stojcych18). By moe, e zaludnienie Macedonii byo genezy rozmaitej; przypuszcza si te, e w rozmaitych stronach Macedonii ludno bya pochodzenia rozmaitego, pelasgijskiego, trackiego, illyrskiego i frygijskiego, a zjednoczenie ich byo wycznie pastwowe, gdy zostali opanowani przez Makedonw, gralski lud nad grnym Haliakmonem. By moe, e tylko ci naleeli do krwi greckiej, a nastpnie potomkowie ich szerzyli hellenizacj. Hegemonia tych Makedonw wytworzya pastwo macedoskie. Zaczo si to ju okoo r. 700, a wzrost pastwa zosta wstrzymany przez Persw za krla macedoskiego Amyntasa I (540-498), ktrego syn Aleksander I (498-454) musia nawet dostarczy posikw Kserksesowi. Potem spory dynastyczne (a nie bez mordw) doprowadzaj do podziau na cztery dzielnice, a znowu Pardykas II (436-413) zjednoczy je w jedno pastwo. Ju Amyntas nawiza stosunki z Atenami. Szerzenie helleskiej owiaty na wiksz skal nastpio za Archelaosa (413-399), ktry powoywa na swj dwr szereg najwybitniejszych poetw, filozofw, artystw helleskich. On te przej wojskowo greck. Wwczas pocza si chwia w Helladzie hegemonia spartaska. W roku 394 wdaa si Persja ponownie w sprawy helleskie. Mona mie wtpliwoci, czy w bitwie morskiej pod Knidos pokona flot spartask Ateczyk Konon, czy moe raczej jego sojusznik satrapa Farnabasos. Wiemy na pewno, e dugie mury", czce Ateny z Pireusem, odbudowano wkrtce potem za pienidze perskie. Tote w pokoju Antalcydasa (387) Persja nie tylko odzyskaa Joni przednioazjatyck i Cypr, lecz zyskiwaa legalny wpyw na sprawy greckie, jako gwarantka niepodlegoci drobniejszych pastewek helleskich.

Tymczasem krl macedoski Amyntas II (393-369) otacza si coraz bardziej Hellenami. Jego przyjacielem osobistym by lekarz nadworny Nikomachos. Lecz nasta znw okres wichrze i upadku, trwajcy a do poowy IV w. Dopiero za Filipa II (359-336) nastpio nie tylko odrodzenie pastwa, ale wielki rozkwit; krlestwo macedoskie staje si mocarstwem. Jest to ten sam Filip, ktry zaway tak mocno na dziejach Hellady; zwycizca spod Cheronei (338) by jednak przejty intelektem greckim i powoa w roku 343 syna Nikomacha, Arystotelesa, powierzajc mu ksztacenie syna swego, Aleksandra, natenczas 13letniego. Zanim pokusimy si podmalowa to cywilizacyjne akcji Aleksandra Wielkiego, musimy cofn si wstecz, bo zdobywca ten wkroczy na wielkie szlaki historii, jako archistrateg caej Hellady. Zalicza do niej rwnie swoj Macedoni. Zastanwmy si przeto nad tym, ile byo helleskoci w tej greczynie, ktr szerzy w Oriencie. Chcc to osdzi, trzeba przedtem okreli hellesko sam, przy czym nasuwa si nieodzownie zestawienie Grecji z Rzymem.
18

) W II 326.

25 II GRECJA I RZYM (do drugiej poowy III w. przed Chr.) Idc po nitce do kbka, poszukujc korzenia rozoystego drzewa rozgazionych okoo naszego tematu problemw dziejowych, dojdziemy do zagadnienia bardzo starego i powszechnie wiadomego, znanego nam jeszcze z awy szkolnej, a nigdy nie przestarzaego, nieustannie wznawianego i wci ywotnego, mianowicie do kwestii Grecja a Rzym". Temat Grecja a Rzym" jest doprawdy niemiertelny i zajmuje nas nie tylko jako dociekanie naukowe, lecz posiada praetium affectionis. Interesuje kadego z nas osobicie to zagadnienie, bdce zarazem zwornikiem dziau historii powszechnej, duego przestrzeni i czasem, olbrzymiego za swoj doniosoci. Problem ten przechodzi spucizn myli, wiecznie koaccej z pokolenia na pokolenie, obok drugiego, z ktrym si czy: problemu rozrostu i upadku Rzymu. Oba te fundamentalne zagadnienia, nawietlone nauk o cywilizacji, wydadz nowe tajniki swej wielkoci i wyka dokadniej, jakich eber sklepiennych s wzorem. Od dawna rozpowszechnione jest mylne mniemanie, jakoby wiat klasyczny, schodzc z pola dziejw, pozostawi po sobie dwie spucizny, rwnolegle, cho odmienne, dwie cywilizacje: zachodnioeuropejsk i bizantysk, jako dwa odamy poprzedniej uniwersalnej cywilizacji klasycznej Ile w powyszym zdaniu poj, tyle bdw. wiat klasyczny bowiem, tj. rzymski i grecki, tworzy jedn cao tylko w dwch kategoriach bytu, w artystycznej i naukowej, od czego daleko jeszcze do jednoci cywilizacyjnej. Cywilizacja jest to metoda ustroju ycia zbiorowego, w czym nauka i sztuka odgrywaj rol niepoledni, ale stanowi tylko pewn cz cywilizacji. Tote ani nawet maa Hellada nie tworzya jednoci cywilizacyjnej, gdy w urzdzeniu ustroju ycia zbiorowego kade pastewko greckie trzymao si innej metody, z niema rozmaitoci nie tylko pastwowoci, ale nawet struktur spoecznych. Rnice polegay nieraz na przeciwiestwie, co dochodzio czasem a do jaskrawoci, np. pomidzy Atenami a Spart. C Sparta daa do kompletu tej tzw. cywilizacji klasycznej? Czy doprawdy naleaa do tego wiata, ktry zowiemy klasycznym? W Helladzie rozrni naley kilka cywilizacji; a jeli obok tego uwzgldnimy, e gdy mowa o pastwie i spoeczestwie rzymskim, trzeba zawsze doda: kiedy? w ktrym okresie? Bo w rnych okresach a nazbyt

tocz si rnice, natenczas nie sposb oprze si wnioskowi, jako wiat klasyczny nie posiada innej jednoci poza nauk i sztuk. A czy Rzymianie rwnali si w tym z Hellenami? Seneca, wielki Seneca widzia w dzieach sztuki tylko przedmioty zbytku, a w artycie upatrywa tylko doskonalszego rzemielnika. Sztuka za i nauka rzymska nie bya niczym innym, jak ekspansj cywilizacji ateskiej, cilej byoby nazwa to owiat attyck. Tak spraw ujmujc monaby do wiata klasycznego wlicza take cywilizacj hellenistyczn, bo czy to nauka aleksandryjska, czy to sztuka pergameska opieray si na dawnych zasobach ateskich. Tak jest! Jeeli na miejsce nieokrelonej klasycznoci" zechcemy wstawi warto cile oznaczon, musimy zawoa: Ateny! Ale te zarazem spostrzeemy, jako wobec wielostronnoci ycia, niewiele byo rzeczy wsplnych w tej klasycznej staroytnoci. Byo tej wsplnoty bez porwnania mniej, ni si wydaje umysom uniesionym piknem wyraenia. Wsplnym byo wprawdzie (w pniejszym okresie) rzymskie pastwo uniwersalne, lecz nie stanowio wsplnego dorobku ludw nim objtych, narzucone im przemoc. Ani te nie byo wsplnym tworem grecko-rzymskim, gdy wraz z uniwersalnoci cofa si, i to gwatownie w pastwowoci tego pastwa19) duch ateski i rzymski, a wysun si orientalny, nie majcy nic wsplnego ze wiatem klasycznym, chocia mieci si w samym pastwie rzymskim. Pastwowo, a niebawem cae ycie publiczne w ogle wymkny si z rk dziedzicw klasycznoci. Cesarzami, wodzami, oficerami, urzdni) Wyrazy pastwo" i pastwowo" nic s wcale synonimami; pastwowo" znaczy: urzdzenia pastwowe.
19

26 kami bywali coraz liczniej barbarzycy. Gowy klasyczne" odczuway tragicznie rozdwik, a potem cakowity rozam pomidzy intelektem a pastwowoci. Najwiksza wsplnota wiata klasycznego, wsplne imperium rzymskie, stawao si z czasem ciaem obcym. Biada rzeczywistoci, gdy j wyraa trafnie paradoks! W owym wielkim wsplnym Imperium zanikaa pniej owiata ateska, podziay si gdzie w pytkoci umysw i sztuka i nauka. Z pola dziejw zeszed najpierw intelekt klasyczny a potem dopiero cesarstwo uniwersalne, nie majce w sobie ju od dawna nic a nic z klasycyzmu. Antykwarstwem staway si wspomnienia dawnej Hellady. Kto by chcia wyjania to tym, e Grecja waciwa od tak dawna utracia niepodlego, niechaj rozway, e podobnie druga obok ateskiej, cywilizacja klasycznego wiata, cywilizacja rzymska, stawaa si antykwarstwem a to wtedy i coraz bardziej wtedy wanie, gdy rozrastay si granice uniwersalnego pastwa rzymskiego. Widocznie midzy pastwem a cywilizacj nie zachodzi aden stosunek stay, ni prosty, ni odwrotny, a wszelkie pastwo moe by ju to dzielnym pomocnikiem, ju to najniebezpieczniejszym wrogiem danej cywilizacji. W antykwarstwie tkwi jednak nieraz jaka cudowna moc wskrzeszajca! Patrzay na to wieki staroytne i nowe, od odrodzenia Persji a po wskrzeszenie narodu czeskiego. Z pastwowoci rzymskiej wymieciono cakiem cywilizacj rzymsk, lecz nie zabrako nigdy Rzymian, pielgnujcych tradycje swej cywilizacji rzymskiej w ograniczonym zaciszu domowego ycia; monaby powiedzie, e gdy nie mogli stosowa cywilizacji rzymskiej praktycznie, pielgnowali j przynajmniej teoretycznie. Byo to prawdziwe staroytnictwo, ale gdy w taki przynajmniej sposb pokolenie podawao pokoleniu rk, okazao si w kocu, e cywilizacja przeya pastwo, a posiadaa w sobie tyle pierwiastkw twrczych, take pastwowo-twrczych, i ze strzpw dawnej cywilizacji udao si uoy now i wytworzy szereg nowych ustrojw. W ten sposb powstaa ta cywilizacja, ktr zowie si popularnie zachodnio-europejsk. Jest to cra cywilizacji rzymskiej.

Nazwa zachodnio-europejska" nie ma pretensji do cisoci. Nawet na naszym najdalszym" Zachodzie istniay i istniej cywilizacje inne: np. w Hiszpanii arabska i ydowska, w Niemczech i we Woszech (poudniowych) bizantyska, a wszdzie, nie wyczajc Anglii zawsze take ydowska. Posugiwanie si wyraeniem geograficznym nie oddaje tedy istoty rzeczy, o ktre tu chodzi. Trafniej monaby cywilizacj now, a wyros na gruzach staroytnej rzymskiej nazywa chrzecijasko-klasyczn, lecz najlepiej (a tym lepiej, e krcej) nazywa j acisk. Wszake acina posiada w niej znaczenie nie tylko jzykowe, nie tylko obrzdkowe. Ale jakby te dla krtkoci opuszcza si wyraz pierwszy: zachodnio" i mwi si o cywilizacji europejskiej". To ju jawny nonsens! Jaka wsplno cywilizacyjna midzy Angli a Moskw? Jest za w Europie cywilizacyj cztery: ydowska, turaska, bizantyska i aciska (wszystkie cztery s w Polsce). Ktra wic ma by europejsk"? Z tych czterech Europejek" cr wiata klasycznego jest sama tylko aciska. Bizantyska bowiem cywilizacja pozostaa od pocztku w stosunku nader nikym do rzymskiej. Powstaway tylko mylne pozory, a w szczeglnoci std, e tytu cesarstwa rzymskiego pozosta przy Bizancjum. Zacznijmy od czasw przedhellenistycznych, bo zwizki cywilizacyjne Rzymu z cywilizacjami Hellady zaczy si jeszcze przedtem zanim wytworzya si w Azji cywilizacja hellenistyczna. Poczynaj si bowiem stosunki grecko-rzymskie od stosunkw z osadami greckimi w Italii, ktrych zasig podchodzi blisko samego miasta Rzymu. Jeszcze niezupenie skrystalizowan bya sama cywilizacja rzymska, kiedy uderzay o ni wpywy cywilizacji obcych, co zreszt jest faktem zwyczajnym w historii powszechnej. Podobnie Hellenowie uczyli si wielu rzeczy niegdy od obcych: najstarszy napis w Delfach (spartaski) pisany jest od prawej ku lewej; w gbi wityni delfickiej wznosi si otarz Dzeusa-Areiosa surowego boga dawnych czasw", a obok na tronie zasiadaa jego siostra-ona; okoo obrzdkw delfickich peno ofiar krwawych20) itp. Jakie to dalekie od obrazu Hellady rozwinitej, roznosicielki attyckiej cywilizacji! Ale nam nie chodzi tu o to, co byo helleskim odwiecznie, a co przejawem stosunkw z cywilizacjami Azji i Afryki; chcemy tylko stwierdza, co
20

) Pr 89, 157, 164, 180, 264, 266.

27 Hellada potem wniosa od siebie w wiat pomidzy inne ludy. Dopiero dojrzawszy sama, pocza wywiera wpyw na Rzymian. Najdawniejsze wpywy helleskie nie wkroczyy atoli do Rzymu bezporednio od Grekw, lecz wpezy przez porednictwo wpyww etruskich, nader znacznych i potnych. Najwaniejsze z nich byy oryginalnie etruskimi, obok czego mieciy si inne, przejmowane od Grekw. Sam system podwjnej nazwy osobistej, tak znamienny dla cywilizacji rzymskiej i dla nastpnej cywilizacji aciskiej, prenomen i nomen gentile (imi i nazwisko) przyjli Rzymianie od Etruskw. Etruria i Latium sprzgy si nader silnie, skoro ogromna ilo nazwisk rodowych etruskiego jest pochodzenia", a nazwy etruskie starych, wymarych pniej rodw, pozostawiy lad swj w nazwach wiejskich tribus". Ten system nazwiskowy stanowi jeden z najwaniejszych faktw w caej historii powszechnej, albowiem nazwy podwjne nie tylko nieznane byy u ludw indo-europejskich w staroytnoci21), ale dodajmy na caym wiecie nie byo ich nigdzie poza cywilizacj rzymsk i dotychczas nie ma ich nigdzie indziej, jak tylko tam, dokd sigay wpywy cywilizacji rzymskiej, wzgldnie pniej aciskiej22). Potem dodano jeszcze trzon trzeci, przezwiskowy, czy te

poniekd przydomkowy (lecz nie zawsze dziedziczny), cognomen, ktry pojawia si wszdzie, gdzie wytworz si odrbne gazie rodu. Tak byo u Rzymian i to samo obserwowa mona w kadej duej wsi polskiej o pochodzeniu rodowym; niemao przykadw dostarczy rwnie kada heraldyka. Z Etrurii przejli Rzymianie budow domu z artium porodku. Stamtd te zapoznawali si ze sztuk greck. Co za wspaniae rzeby pozostay po Etruskach! Czy to wasne ich dziea, czy te sprowadzonych z Grecji rzebiarzy? Bd co bd lubowali si oni w tym, znali si na tym. W Etrurii zapoznali si Rzymianie z portretami. Ale bo nawet wielkie eposy greckie przetumaczone byy na jzyk etruski! Lecz wpyww literackich z Etrurii w Rzymie ani ladu. Pochodz stamtd natomiast wszelkie igrzyska, nawet walki gladiatorw, tudzie paczki pogrzebowe. Etruskowie nie we wszystkim jednak opierali si o kultur hellesk. Np. stanowisko kobiety byo odmienne. Zwrcono uwag na t okoliczno, e w Rzymie miay kobiety duo swobodniejsze i powaniejsze stanowisko, anieli w wiecie greckim", a w Etrurii wanie uczestniczyy w uroczystociach i igrzyskach publicznych23). Nam chodzi o to, co Rzymianie nastpnie wnosili w wiat, pomidzy inne ludy, bez wzgldu na to, czy co byo prarzymskim, czy te dorobkiem pochodu dziejowego pord innych ludw. Wiemy, e na to, co zowiemy cywilizacj rzymsk skaday si pierwiastki latyskie, etruskie, oskijskie (samnickie) itd. Jake to ciekawe, e sama nazwa Italii pochodzi a z Kalabrii; tam spotkali si greccy osadnicy z zagadkowym ludem Enotrw (moe pokrewnych Sykulom), a odamem Enotrw byo drobne plemi Italw, od ktrych pochodzi nazwa Italia, uywana pocztkowo na okrelenie poudniowo-zachodniej koczyny pwyspu24). Niewiadomo dlaczego, kiedy i w jakich okolicznociach nastpowao rozszerzanie zasigu tej wanie nazwy. Ale czy to jedyna zagadka? Cieszmy si, e ich ubywa i to wcale znacznie i wcale szybko. My za, zastanawiajc si nad zagadnieniem Grecja a Rzym" sumarycznie, ujmiemy je w trzy zasadnicze krgi: pod wzgldem religijnym, pastwowym i co do struktury spoecznej. W ostatnim pokoleniu zdobya si nauka na zbadanie stosunku religii rzymskiej do etruskiej i greckiej, co dla naszych tu docieka posiada znaczenie pierwszorzdne. Pierwotna religia rzymska bya mao skomplikowana i bezosobowa". Byy to ubstwiania poj abstrakcyjnych", jak np. Fides, Spes, Victoria; ostatnie wcielone do tego szeregu w r. 233 byy Honos i Virtus. Grecy w swej fantazji personifikowali kade bstwo, a Rzymianie ubstwiali czynnoci i pojcia, nie nadajc swym bogom postaci ludzkiej25). Rnica ta nosia w sobie nasiona skutkw dalekosinych, o doniosym znaczeniu historycznym. Bogowie hellescy byli ludziom tak podobni, e narzucao si zagadnienie, czyby czowiek nie mg sta si podobny bogom. Mamy ich: Herakles, Dionisos, Dioskurowie,
21 22

) P 33, 79, 80; ) Grecy uywali nader rzadko nazwiska rodowego (genca), dodawali za zawsze imi ojca. 23 ) P 50, 87, 123, 185; 24) P 18. 25 ) G 6-8, 15;

28 pbogowie, herosowie, czczeni nastpnie jako bstwa. Kade miasto greckie oddawao cze swojemu zaoycielowi, jako herosowi. Byway to postacie mityczne, a z czasem umiano wskaza osoby zupenie historyczne; tym rwnie oddawano cze nalen herosom, a co w cigu pokole atwo przeobraao si z rozmaitych krajw greckiego jzyka. Ale okoo r. 400 ubstwiono czowieka yjcego, mianowicie w miastach joskich arystokraci ubstwili Lysandra spartaskiego (za to, e przywraca ich do majtkw i

wadzy). Stao si to w Azji, chocia midzy Grekami, lecz bd co bd w Azji gdzie ludno grecka i jako kupiecka i przemysowa pozostawaa w codziennej stycznoci z ludnoci miejscow. Pierwszy raz sam sobie uzurpowa cze bosk Klearch, tyran Heraklei pontyjskiej w Bitynii (uczony, lecz okrutnik, zamordowany w r. 364) take wic na Wschodzie. Ale zarazem jest faktem, e te pomysy przyjmoway si wczenie i czsto na Sycylii26). Przybywao w ten sposb Grekom cigle bstw lokalnych. Czy jednak Rzymianie nie posiadali ich rwnie? Religie s w najgbszej swej istocie dwojakie wyjaniajce stosunek wiata przyrodzonego do nadprzyrodzonego kreatyzmem, lub emanatyzmem. Co za do zasigu swego s trojakie: lokalne, plemienne i uniwersalne. Jeeli Jupiter, Mars i Quirinus, ta pierwotna trjca rzymska" maj by uwaane za opiekunw trzech gmin poczonych: palatyskiej, kapitoliskiej i kwirynalskiej27), w takim razie mamy do czynienia z typow lokaln religi, a raczej z religiami lokalnymi a zarazem mieciaby si w tym wskazwka, jako religia rzymska wytwarzaa si jako synkretyzm lokalnych, stajc si niejako ich sum. Bg np. palatyski sta si oglnorzymskim, podobnie inne bstwa lokalne. W taki sposb stawaa si suma religii lokalnych religi plemienn Rzymian. Jeeli przyjmiemy t hipotez, wyda nam si cakiem naturalnym, e suma" zwikszaa si, przejmujc coraz nowsze czynniki w miar powikszania si pastwa, zagarniajc coraz wicej bstw lokalnych. atwo zrozumiemy ewokacj" tj. wywoywanie boga obleganego miasta i przeniesienie nastpnie jego kultu do Rzymu; byby to tylko konsekwentny cig dalszy tej samej linii rozwojowej. Rzym stawa si stolic nie tylko ociennych podbijanych plemion, ale te wszelkich ich bogw, czczonych z caym szacunkiem. Bg z Vejw, z Praeneste itp. stawa si rzymskim. Bstwo lokalne czy plemienne nie moe nie by personifikowane, bo to nie s abstrakty, lecz istoty wyszego rzdu, nadprzyrodzone, ale bd co bd zwizane z rzeczywistoci ludzk. A gdy si ich zbierze w umyle wicej (z krain ssiednich) musi powsta kwestia, czym si rni midzy sob; takie za rozwaania wiod tym bardziej do personifikacji. Powstaj w ten sposb systemy mitologiczne, od najprymitywniejszych, w ktrych mitologii ledwie co, a do najwspanialszej mitologii greckiej. Stanowczym by w tym wpyw Etrurii. Tarkwiniusze etruscy (616-510) w miejsce nieuchwytnych poj narzucili personifikacje bstw swoich, a upostaciowanie najwyszych bstw pastwowych byo pierwszym wyomem w pierwotnych wyobraeniach religijnych narodu". Potem nastpio to na znacznie wiksz skal, gdy or rzymski natkn si na bogw greckich. Delfy przyjy Rzym pod swoj opiek, gdy jeszcze za Tarkwiniuszw Rzym uzna Apollina i pod jego wpywem utosami bogw greckich ze swoimi, przyjwszy nawet w znacznej mierze ich rytua". Wyroczni Sybilli kumeskiej przeniesiono do Rzymu, gdy polityce kapanw z Delf powiodo si sprawi, e ksigi wrebne Sybilli zostay zakupione przez ktrego z Tarkwiniuszw. Do interpretowania ich ustanowiono osobnych kapanw, a ci szerzyli kulty greckie. Synkretyzm religijny w Rzymie zatrzyma si jednak. Odkd pastwo miao rozszerzy si na Latium, Rzym pocz zachowywa si w sprawach religijnych podobnie, jak inne ludy staroytne. Oglnie trzymano obcych z daleka od swojej" religii, i siebie jak najdalej od obcych bogw, bo przypuszczajc obcego do spraw obywatelskich i rwnajc go z sob, trzebaby go przypuci do przywilejw, a przede wszystkim do kultu i czci bogw, ktrzy si brzydz wszelkim czowiekiem obcego pochodzenia". Kiedy w r. 340 Latynowie zadali rwnouprawnienia, wdz ich, Annius woa przed zgromadzonym senatem: Romani omnes vocebur!" Konsul Manlus odpar: Syszae,

Jowiszu, sowa bezbone? Czy znisby, eby obcy zasiada w tej wityni, jako konsul lub senator?" Chodzio o wzgldy religij26

) Pb 10-12; 27) G. 7.

29 ne, a gdy w r. 338 rozwizywano zwizek latyski, nie tknito go jednak w niczym, jako zrzeszenia religijnego. Nie tykano bogw latyskich, ale nie dopuszczano do swoich, wycznie rzymskich28). Tymczasem powstawao w Helladzie pojcie religii uniwersalnej. Nowsze badania stwierdziy, e w collegium kapaskim wyroczni delfickiej snuto plany, jak z kultu Apollina uczyni religi powszechn. Na Wschodzie pozyskano Krezusa, naprno jednak prbowano szczcia u Persw, chocia Delfy owiadczyy si przeciwko wojnom perskim". Objy jednake wpywy delfickie od wieku VI cay wiat rdziemnomorski, a na pwyspie apeniskim szerzyy si z kolonii greckiej Cumae; podlegali im stopniowo wszyscy Italikowie, a nie najmniej sam Rzym. Poczyna si stopniowa hellenizacja religii rzymskiej, co nastpowao tym atwiej i raniej, im mocniej zagniedaa si wiara w nieomylno ksig sybilliskich, im czciej szukano tam porady w cikich wypadkach ycia publicznego, jak zaraza, nieurodzaj, klska wojenna. Przejmowano kult niejednego boga greckiego, lecz od pocztku V. w. nastpuje w tym przerwa, trwajca przeszo dwa stulecia29). Znamienne to wielce, e patrycjat podtrzymywa pierwotne wierzenia rzymskie, gdy tymczasem plebs sprzyja kultom nowym, bogom obcym30), gdy ekspansja rzymska dotar do wielkiej Grecji, znowu nowy korowd bogw ruszy w kierunku Rzymu", przyjmowany tam zawsze za porad ksig sybilliskich. Tak wytwarza si mitologia klasyczna", grecko-rzymska, jako pierwszy skadnik problemu Grecja a Rzym". Przejdmy w dziedzin spoeczn i pastwow, zaczynajc od spraw wojny i pokoju. Nie Rzymianie napadli pierwsi na Grekw, lecz przeciwnie Grecy na Itali. Krlowie epirscy wyprawiali si do Italii ju od r. 342. Mieli oni siedzib naprzeciw Wielkiej Grecji", w ktrej interesy bywali wmieszani; ale co ciekawe, e brali udzia w tych wyprawach take krlowie ... spartascy. Sposobnoci byo duo, eby si pozna wzajemnie. Na Grekach, odrniajcych wyranie monarchi, arystokracj i demokracj, pastwowo rzymska sprawiaa wraenie czego zawiego, w czym wszystkiego byo potrosze. Ciko byo im si orientowa w urzdzeniach rzymskiej republiki31). Jedyne podobiestwo byo w tym, e tu i tam, usunwszy krlw oddano rzdy gminom, a te sprawuj je przez urzdnikw, wybieranych na krtki czas. Kady obywatel mia prawo do udziau w rzdzie, a do jakiego stopnia go to obarczao, np. w Atenach oblicza ju przed 80 laty Fustel de Coulange i zawoa. A dziw bierze, ile pracy wymagaa od mczyzn ta demokracja"! Byy to rzdy ogromnie pracowite. Suchajcie, na czym schodzi Ateczykowi ycie: Albowiem niewiele zdarzy si dni bez jakiego zgromadzenia w demosie, w fyle czy fratrii; trzeba radzi okoo interesw religijnych czy politycznych, choby o urzdzeniu biesiady religijnej, o kontroli wydatkw itp. Nad to trzy razy na miesic oglne zgromadzenie ludowe, na ktrym nie ma prawa by nieobecnym, a trwaj od rana do pnej godziny i trzeba wysucha wszystkich przemwie. Chodzi o doroczny wybr zwierzchnikw politycznych, wojskowych, o naoenie podatku, o jak zmian ustawy, o kwesti wojny i pokoju. A gdy przysza kolej na niego musia sam zosta urzdnikiem w swej fratrii lub demosie. Przecitnie co drugi rok bywa sdzi helist; przynajmniej dwa razy w yciu bywa senatorem, a wtedy zasiada na zebraniach dzie w dzie, suchajc raportw urzdw, uchwalajc odprawy, instrukcje, przygotowujc i badajc wszelkie wnioski na zgromadzenie ludowe. Wreszcie mg zosta urzdnikiem pastwa, archontem, strategiem itd.

z wyboru czy te przez losowanie. Byo czym zaj niemal cae ycie i pozostawao niewiele czasu na zajcia osobiste i na ycie domowe. Wobec tego Arystoteles bardzo susznie si wyrazi, e czowiek ktry musia zarabia na ycie, nie mg by obywatelem"32). Tu i tam wadza wykonawcza bya tedy przy urzdnikach (nie tworzcych jednak jakiego stanu urzdniczego). Urzdy trzymay si w rzdzeniu rozmaitych metod; takiej za metody, jak w Rzymie, nie znano w adnym pastewku, ni w Helladzie, ni w osadach. Rnic napotykamy wiele i to takich, i wiadcz o odmiennych metodach ustroju ycia zbiorowego. W dalszych rozdziaach majc do czynienia z li) Mo 12; 29) G 9, 10, 57, Z 74, Zh I 1 139; ) G 10. Zwamy, e plebs i pierwotnie by genezy obcej i wci zasila si ywioami obcymi; s to przybysze. 31 ) P. 127, 180. 32) F 395, 396;
30 28

30 cznymi krajami i ludami wypadnie nam stwierdza tych rnic coraz wicej. Jeeli za mamy dotrze do rozrnienia cywilizacyj, musimy studiowa z pewnym naciskiem ich odmiennoci, a wic to, co ludzi dzielio. Same zawizki ycia zbiorowego s wprawdzie wszdzie jednakie, lecz na pewnych szczeblach rozwoju nastpuje rniczkowanie. Jednakowy jest wszdzie i zawsze zawizek wszelkich spoeczestw33): ustrj rodowy. Nie napotkano dotychczas ani jednego wyjtku, lecz ustroju tego s rozmaite odmiany, a w miar, jak zrzeszenia pierwotne posuwaj si na wyszy stopie rozwoju, wytwarza si fundament prawa prywatnego, to jest prawo familijne, majtkowe i spadkowe. Im wicej rnic w ustroju rodw, tym wiksza rozmaito w trjprawie. Rodowo zorganizowani byli wszyscy: Syryjczycy, Persowie, Egipcjanie, Hellenowie i Macedoczycy, Latynowie, Samnici itd., lecz w trjprawie co za rozmaito, choby tylko wrd samych Grekw! Dzieje ustroju rodowego stanowi wszdzie sab stron nauk historycznych, jakkolwiek co do staroytnoci klasycznej w tych epokach, stosunkowo najlepiej opracowanych. Lepiej za znamy t kwesti w Rzymie, ni w Grecji. Nie mamy wtpliwoci co do gens i stirps, ale co do greckiego genos i fratria ... stosunek wzajemny tych poj nie jest dla nas jasny". Jest cakiem niejasny, skoro w innym miejscu czytamy, e fratria czy rody wywodzce si od wsplnego (mitycznego) protoplasty bez ustalonej genealogii, a jeszcze indziej u tego samego autora, jako wysz jednostk, ktra obejmowaa kilka rodw czy fratryj, pokolenie czy phyle"34). Jeli czy rody" jest tedy ponadrodowym plemieniem; lecz gdyby phyle obejmowa miao kilka plemion, byoby ludem, a w takim razie ludno Attyki skadaaby si z kilku ludw. Nie jest to niemoliwoci, lecz nic nie mona twierdzi ni tak, ni owak, pki nie wiemy na pewno i dokadnie, co to jest fratria i phyla. Zawadza bardzo w wyuszczeniach tych spraw nieciso, niedokadno, chaotyczno nomenklatury; lecz zachodzi jeszcze co wicej. Skoro w Helladzie wszystko byo tak niejednakowe, czy mona przypuszcza bez dowodw, e ustrj rodowy by tam jednakowy? Czy genos i fratria znacz to samo we wszystkich dialektach greckich, nawet we wszystkich zrzeszeniach terytorialnych tego samego dialektu? I czy wszdzie znano obydwa pojcia i odnoszono je wszdzie do rozmaitych szczebli zrzesze? i czy rwnoczenie? Zapewne, trudno w cibie caego plemienia sprawia si dokadnie z genealogii; tylko tradycja przekazuje pami dawnego zaoyciela prarodu, ktry rozwin si w cae plemi. Tradycja zna nader czsto imi owego protoplasty, a blisze badania, gdzie tylko byy moliwe, wykazyway nieraz, e to bynajmniej nie mityczne postacie. Nazwy rodw s i w Rzymie i w Grecji patronymica. Zupenie jasne s nazwy ateskich Phytalidw, Butesydw, Buselidw, Lekidw, podobnie jak rzymskich

Klaudiuszw, Coeliusw, Calpurniusw, Cloeliusw, Juliusw. Rody te pochodziy niewtpliwie od Phytala, Butesa, Calpusa, Juliusa. Nie brak atoli wypadkw wyjtkowych, np. gdy atescy Amkandrydzi wywodz si od Ceropsa. Zapewne niejedna genealogia bywaa dopiero pniej dorobiona (w Atenach i na caym wiecie). Tradycja ma jednak suszno, gdy nawet caej phyle przypisuje wsplne pochodzenie; I tu jeszcze przypuszczano pokrewiestwo, ale nie umiano go okreli; a przypuszczenie opierano na domniemanym wsplnym protoplascie"35). Gens i genos rzdz si same, pozostajc pod zwierzchnictwem swego starosty rodowego. Kiedy sebiska gens Claudia przenosia si w 3.000 osb do Rzymu, wszyscy suchali jednego zwierzchnika. Ten jest te jedynym sdzi wsprodowcw. Rd sam sobie radzi, zaywa nieograniczonego samorzdu, ale te ponosi solidarn odpowiedzialno na zewntrz, np. odpowiada za dugi swego czonka. O rzymskiej gens mamy wiadomoci dopiero z tych czasw, kiedy bya ju tylko cieniem samej siebie", lecz nawet w pniejszych czasach gens skada si na wykupno winia,
) Zawizki wszelkiej kultury" rozdzia drugi ksiki O wieloci cywilizacyj". ) Z 64, Zh 32; por. z dawniejszych czasw F 110-136 passim. Epokowe to dzieo, liczce w cigu 75 lat wyda 28, pozostanie na zawsze cennym zbiorem materiau pierwszorzdnego a uporzdkowanego naukowo, pomimo e odrzuci si musi jego interpretacje z przywilejw pierworodztwa i kultw religijnych wyprowadzone, gdy wszystko tumaczy si z praw ustroju rodowego. O tym w ksice O wieloci cywilizacyj". 35 ) Zob. O wieloci cywilizacyj" 95. 36 ) Zh 32.
34 33

31 na uiszczenie grzywny i ponosi koszty magistratury swego czonka37). Najlepszym dowodem, e istnia ustrj rodowy, jest nieodczna od niego msta. Nadaje jej sankcj prawodawstwo Drakona; genos nie pozwala pastwu miesza si w te sprawy; ciga zabjc mogli tylko czonkowie genos nieboszczyka38). Drugiego walnego dowodu dostarczaj prawa dotyczce spucizny pomidzy braci. A wic przed tym nie byo takich podziaw; nie byo, bo caa rodowa wasno bya administrowana, jako jedna cao gospodarcza. W miar rozwoju stosunkw nastpowaa emancypacja rodziny z rodu. W prawie XII tablicach jest przepis, wiadczcy ju o moliwoci takiej emancypacji, bo uznaje si prawo spadkowe o ile tyczy si agnatw, ale z braku agnatw nie przechodzi spucizna na cognata, lecz na najbliszego gentilisa w ogle. Majtek rodziny moe tedy by emancypowany, lecz niezupenie. W braku potomka mskiego czstka ta wraca do majtku rodowego, z ktrego wydzielono j w swoim czasie. Nie musi przeto usta wi rodowa, mona j tylko czasowo i warunkowo zrzuci ze swej rodziny. Wasno moe sta si indywidualn i testament jest ju dopuszczalny (u Solona tylko bezdzietnym). Dopuszczona te jest w prawie XII tablic sprzeda gruntu, wyjtego spod rodowego prawa majtkowego. Ale w Sparcie uznano testament dopiero podczas wojny peloponeskiej; w Koryncie i Tebach jeszcze pniej39). Prawo rodowe, przewlekajce si zbyt dugo, stawao si wobec rozwoju stosunkw gospodarczych istn tyrani. Powstaway zbrojne rozruchy pod hasem emancypacji rodziny np. w Heraklei, na Knidos, Istros i w Marsylii. Prawodawstwo Solona polega wanie na pokojowym przeprowadzeniu tego postulatu. W Tebach i w Koryncie obowizywao duej stare prawo rodowe, najduej w Sparcie40). Po emancypacji rodziny musia nastpi dalszy konsekwentny przewrt: emancypacja syna spod wadzy ojcowskiej to, co potem nazwano penoletnioci. Ateny wyprzedziy w tym Rzymian41). W prawie rzymskim traci ojciec wadz nad sprzedanym trzykrotnie synem; patria potentas znoszon bya za pomoc takich fikcyjnych sprzeday.

W Rzymie ukaday si te stosunki jednakowo dla wszystkich obywateli rzymskich, a zasig moliwoci tego obywatelstwa rozszerza si szybko i bardzo znacznie gdy tymczasem w Grecji po staremu, co kilka mil inaczej si rzdzono w sprawach tak fundamentalnych. Np. w Koryncie, w Tebach, w Sparcie, w Lokrach i Leukadii nie wolno byo gruntu sprzedawa; w Atenach samych dopiero pno po Solonie. Z czasem porobiy si wszdzie rysy w tym prawodawstwie rodowym, z wyjtkiem Sparty, gdzie ojcowizna bya zawsze niepodzielna42). Wsplnymi byy Rzymowi i caej Grecji dwie zasady: monogamia i wasno prywatna. Dawne przypuszczenie Iheringa o poligamii w okresie bohaterskim" okazao si mylnym. Plato gosi w pewnym okresie swego rozwoju komunizm, ale tylko dla wybracw, dla warstw przeznaczonych do sprawowania rzdw, a wic dla nielicznych stosunkowo osb, majcych otrzymywa utrzymanie na koszt publiczny; proponowa tedy przymusowy komunizm urzdniczy. Poza tym cae spoeczestwo pozostaoby przy wasnoci prywatnej. Mniemanie za Mommsena jakoby komunizm agrarny by pierwotn form gospodarstwa w rzymskich gentes, pochodzio z nieznajomoci (powszechnej zreszt) praw ustrojw rodowych. Potem byy w Rzymie zaburzenia o podzia gruntw, lecz tylko z ziemi stanowicej wasno pastwa (ager publicus). W Grecji byo inaczej. Nigdy aden Grek nie pragn odbiera komu wasnoci prywatnej, po to, by z niej robi publiczn, lecz pastwo mogo pozmienia gruntom wacicieli; jednych wyrzuci a drugich obdarzy t sam ziemi. Nie kwestionoway nieskoczone Grekw rewolucje ani razu prawa wasnoci prywatnej, lecz kwestionoway bezustannie prawa ... wacicieli. Sztuki tej mieli si potem nauczy take rzymscy politycy, lecz a dopiero w okresie triumwiratw. A do III wieku przed Chr. nawet polityczny ustrj republikaski Rzymu oparty by w znacznej czci na starym prawie rodowym, z ktrego rozwija si ewolucyjnie caymi pokoleniami; tym bardziej przechowyway si tradycja, wiadomo rodowa i nadzwyczajne rodu powaanie. Jak wszdzie, podobnie i w Grecji i w Rzymie rzdy w zrzeszeniu pokrewnych rodw byy przy zgromadzeniu starostw rodowych, ze wszystkich rodw plemienia. Kto nie by czonkiem
37 41

) F 112, 114. 38) F 371. 39) F 74, 87, 366, 367. 373; 40) F 304; ) F 374; 42) F 3, 73, 90.

32 adnej gens, dugo nie mg mie dostpu do sprawowania wadzy ani nawet porednio. W Rzymie o ten wanie dostp staczao walki kilka pokole plebejuszw z patrycjuszami. Penia praw naley w caym wiecie zrazu tylko do potomkw zaoycieli zrzeszenia, do potomstwa najdawniejszych tubylcw. Jeeli osiedle jakie zacznie ciga przybyszw tumnie, i jeli przybysze ci zaczn dochodzi do dobrobytu, natenczas tubylcy odgradzaj si starannie od tamtych prawem i tworz szlacht rodow. S to po prostu rodowcy"43) w przeciwstawieniu do potomstwa przybyszw, przybywajcych z rozmaitych stron nieregularnie i bez organizacji, nieraz nawet w pojedynk i wcale rodowo nie zorganizowanych. Plebs nie mia gentem. Tylko owi rodowcy byli ziemi rzymskiej ojczycami" po acinie patrici. Literalnie to samo! Taki sam podzia na patrycjuszw i plebs by we wszystkich miastach etruskich, latyskich, sabiskich. Naczelnicy gentium stanowili wszdzie rzd plemienia. W Atenach zowi si eupatrydami w przeciwiestwie do thetw. Podobnie do Eubei spotykamy dwie warstwy odgrodzone zrazu od siebie44). W pewnych okolicznociach wedug przepisanych formalnoci odbywaj si zgromadzenia, w ktrych bra udzia ma prawo kady rodowiec. W Rzymie byy to comitia curiata, zgromadzenia rodowe, tyczce rodu jednego, albo te dwch lub wicej rodw

wsplnie zrzeszonych. Nie moe budzi wtpliwoci ten fakt, e niektre z dochowanych nazw wskazuj na terytorialn cech kuryj, np. foriensis, Ve1iensis, itp., a co oznacza widocznie kuri np. ze wzgrza Veli. Ale rd gospodarowa razem i czonkowie jego mieszkali razem, pniej (rozrodzeni) w najbliszym ssiedztwie. Kady rd rozporzdza pewnym obszarem, jako swoj wasnoci i nie mogo by inaczej. Chocia tedy nie kada organizacja terytorialna bywa zarazem rodow, jednake rodowa musi by zarazem terytorialn. Rozluni si organizacja rodowa, gdy rodowcy przestan siedzie obok siebie. Rodowa za geneza komicjw kurialnych powiadcza si i t okolicznoci, e sprawy rodowe i sakralne naleay do koca do ich kompetencji; wtedy nawet jeszcze, kiedy miay ju tylko dekoracyjne znaczenie"45). Do zaatwiania zada pastwowych (wsplnych z plebsem) suyy comitia tributa, do wymierzania tributum (podatku gruntowego) i zacigu rekruta, organizowane take na ziemiach zdobytych; comitia centuriata za byy organizacjami wojskowymi i dlatego musiay si zbiera poza pomoerium. W miecie" moga istnie tylko wadza cywilna; liktorowie nie nosili tu swych fasces46). Kady obywatel rzymski naley do jakiej tribus; w pewnym wieku i pewnych okolicznociach do jakiej centurii, lecz tylko potomkowie starodawnych patres (i conscripti) nale do kuryj. Zgromadzenie starostw rodowych caego pierwotnego plemienia Rzymian stanowi senat rzymski. Te stare rody wymieray (zwaszcza wrd cigych wojen) i z 73 pozostao ich pod koniec III wieku zaledwie 20. Uzupeniao si tedy senat rozmaicie, wrd pokoju i rozruchw i wojen domowych, podstpnie i gwatownie, z wielkich urzdnikw pastwowych i ich potomstwa, czasem te z oficerw tego wodza, ktremu si powiodo narzuci si na wadc Rzymu lecz zawsze senator musia by wacicielem ziemskim. Byli potem i konsulowie z plebsu, lecz plebs bya od pocztku uprawniona do posiadania ziemi. Nigdy nigdzie ni ladu, eby plebejuszom trzeba byo dopiero przyznawa to prawo; widocznie przybysze bywali od pocztku wacicielami gospodarstw rolnych, chocia mniejszych. Z nich powstaa warstwa najliczniejsza, chopska. Nasuwa si tu nowe zagadnienie w rzdzie tych, ktre stanowi punkty najbardziej charakterystyczne do kwestii Grecja a Rzym" a zarazem najprzydatniejsze do kwestii tej owietlenia; obok docieka religijnych i urzdze pastwowych, obok spraw dotyczcych ustroju rodowego, zajmijmy si jeszcze spraw stosunku rolnictwa do handlu. Kwestia to wszdzie ciekawa, a w obecnych naszych dociekaniach tym ciekawsza, i decydujca. Przejdmy do rnicy najgbszej, jak bya odmienna struktura spoeczna. Rnica midzy Grecj a Rzymem, a nie najmniejsza, tkwia w tym, e w Grecji majtek ruchomy dobi si wczenie rwnouprawnienia z nieruchomym47), gdy tymczasem w Rzymie,
) W analogicznych nieco stosunkach nazwali niemieccy osadnicy t warstw w Polsce rodowcami; niemiecki wyraz slahta" znaczy dosownie; rodowcy. 44) F 272. 45 ) F 71, 74; 46) P 75, 97, 100 47 ) Wbrew filozofom, o czym nieco pniej.
43

33 chcc by czym wielkim, trzeba byo posiada wiele ziemi. Obowizywaa w Rzymie zasada, e broni pastwa krwi swoj ci, ktrzy posiadaj ziemi; do suby wojskowej pocigano tylko wacicieli ziemskich, od drobnego chopa do latyfundysty. Kto nie chcia suy w wojsku musia pozby si swego gospodarstwa wiejskiego (byway takie wypadki). Poniewa dostp do urzdze publicznych zaczyna si od stopni oficerskich i trzeba byo dziesiciu lat suby wojskowej, eby mc kandydowa (w pewnej kolejnoci) na kierownicze urzdy, a zatem tylko wacicielom ziemskim otwarty by do nich dostp i do godnoci senatorskiej. A skoro wielka wasno powstaa dopiero z

czasem a rozwijaa si zwolna, mona o dugim okresie dziejw rzymskich powiedzie, jako byo to spoeczestwo i pastwo chopskie. Szli na wojn chtnie, bo zwycistwo zapewniao zdobycz gruntw, ktre zabierano bezlitonie zwycionym. Dziki tej wanie armii chopskiej sta si Rzym najwiksz potg militarn. Aleksander Wielki mia na wypraw persk 40 ty. onierzy, podczas gdy Ateny za Demostenesa wystawiay 6 ty. ciko zbrojnych. Ale armia Aleksandra Wielkiego bya jednorazowa, a sia Rzymu nie w liczbie samej, lecz w cigej moliwoci odnawiania wojska co roku nowym rocznikiem. Wystawia Rzym bez trudu tyle, co Aleksander Wielki zebra zdoa, a nawet wicej, bo 40-50 tysicy; lecz moc tkwia w tym, e przy rzymskim systemie atwo byo o rezerwy, zawsze narastajce, zawsze gotowe. Nie byo jednak armii staej; szo si do wojska, gdy wybucha wojna i tylko na t wojn, a po zawarciu pokoju wraca onierz do chopskiej zagrody. Z reguy nie przestawa by rolnikiem nigdy. Chopstwo lekcewayo wszelkie inne zajcia, lecz nasta straszny kryzys. Wieniakowi nie opacao si uprawia roli, bo tasze byo zboe, sprowadzone z prowincji. Mone rody skupyway gospodarstwa wiejskie, ktre przeksztacano w wille podmiejskie poczone z ogrodami kwiatowymi, warzywnymi i owocowymi, w winnice, czy wreszcie w pastwiska". Stwierdza to ju Cato Starszy (urn. w 149 r.), e choby licha hodowla byda korzystniejsza jest od uprawy roli". Rolnikw rzymskich uderzao wybitne stanowisko kupcw w licznych osadach greckich na pwyspie apeniskim. Dugo broni si wieniak rzymski skutecznie przed przewag ywiou miejskiego. Raz by ten porzdek zagroony powanie w latach 312-304, gdy po rogacjach Appiusa Claudiusa wolno byo zapisywa si do dowolnej tribus i zaczynao by podobnie, jak w Atenach; lecz cofnito to po omiu latach eksperymentowania i w roku 304 ograniczono znowu po staremu obywateli, nie posiadajcych wasnoci ziemskiej do czterech tribus miejskich48). Uderza musia kadego Greka dziwny dla niego fakt, e taki sam ad spoeczny panowa na przestrzeni ogromnej w porwnaniu z drobnymi obszarami, na ktrych Grecy rozmieszczali przerne metody ustroju ycia zbiorowego, z wszelkimi odmianami prawa publicznego i prywatnego. Pastewka greckie miay u siebie rewolucje w permanencji i to rewolucje okoo prawa prywatnego, okoo trjprawa; nigdy nie mona byo by pewnym ani nawet swojej wasnoci. Grecy wszystkich krajw zajci byli wci reformami i nieustannym reorganizowaniem si, a zatem nie mogli by nigdy naleycie zorganizowani; lecz obywatele pastwa rzymskiego znali tylko jedno trjprawo, jednakie wszdzie dla wszystkich prawo prywatne49). Tymczasem w Grecji co za rozmaito! Na przykad w niektrych pastwach cige pogotowie wojenne zmuszao do ustroju koszarowego, przy czym nasuwao si, jako co bardzo naturalnego, stoowanie wsplne na koszt publiczny. Tak byo w Sparcie, na Krecie i na wyspach liparyjskich (i nie ma w tym nic a nic jakiego socjalizmu"). W Sparcie i na Krecie posiado rolnicza bya niepodzielna, niesprzedajna, a kolejno dziedziczenia cile okrelona. Czy mona mwi o socjalizmie agrarnym w Attyce w VI w. dlatego, e ustanowiono tam maksimum wasnoci ziemskiej? Rewolucyjnym byo niewtpliwie ustawodawstwo Solona, gdy znosio dugi nie tylko na zastaw osb zacignite, ale te hipoteczne, bo nie tylko pauperyzowao to wierzycieli, ale rwnao si jak to spostrzeg ju Arystoteles nowemu rozdziaowi dbr50). O nowe te rozdziay upominano si w Grecji wiecznie; kade pokolenie ganio zarzdzenia pokolenia poprzedniego, a sama rozmaito ustrojw w pobliu dookoa pobudzaa wyobrani do pomy48 50

) P 178; 49) Trjprawo" zob. rozdzia III ksiki O wielkoci cywilizacyj". ) Po I 36-41, 46, 47, 56, 67, 70, 165.

34

sw i wymysw w coraz rozmaitszych kombinacjach. Opanowa umysy medytacyjny aprioryzm prawniczy, rozporzdzajcy znakomit literatur od Phaleasa do Platona. Ju wwczas apriorycy odznaczali si lep wiar w cudown moc ustawodawstwa. Za typ suy moe Periander w Koryncie, ktry zakaza kupna niewolnikw, eby wszyscy obywatele musieli pracowa i eby nikt nie by bezrobotny. Ustanowi te urzd do kontroli, eby nikt nie wydawa wicej, ni mia dochodw. Wieniakom zakaza przenosi si do miasta, eby si z nich nie wytworzy proletariat miejski51). Wobec cigych przewrotw nikt w Grecji nie by nigdy pewnym, czy da si zabezpieczy byt dzieciom, a nawet czy nie wypadnie kiedy samemu czeka z upragnieniem na nastpny rozdzia dbr. Grek mg przynajmniej zabiera swobodnie gos i rzuca zdanie swe na szal. W trzech cywilizacjach epoki staroytnej roztrzsano publicznie sprawy pastwa i spoeczestwa, obmylajc i krytykujc, zachwalajc i ganic nawet na pimie; sowem, trzy staroytne cywilizacje posiaday pimiennictwo politycznie: Chiny, Hellada i Rzym. Jak to smutnie skoczyo si w Chinach w II w. przed Chr., pisaem gdzie indziej52). Rzymscy historycy pisywali za cesarstwa niemao midzy wierszami", a prawnicy dostosowywali si", ale pomimo tych ostronoci niejeden autor rzymski pad ofiar gwatw rzdowych; w samej tylko Helladzie pisao si z ca swobod, nie wyczajc przedrzeniania rzdw i pastwowoci. Tam pojawiay si utopie, tam te kpinki i drwinki w artach, bajkach i komediach. Twrca ateskiej komedii politycznej, Kratinos (520-423), rozpowiada, jak to w pastwie Kronosa chleb wyrasta z ziemi upieczony. Telektides kae rzekom pyn mlekiem i miodem, a kanay wypenia wonnymi sosami. Bochenki ytnie i pszenne sprzeczaj si przy samych ustach o zaszczyt spoycia; pieczone ptaszki i ciastka same wlatuj do ust, a ryby wskakuj do domw, eby si same upiec i same poda na st. Pyn rzeki polewkowe z ciepymi ksami misa na falach. U Nikifona w szczliwych odlegych krajach nieg pada mk, kapie bukami, a deszcz pada polewk. Starszy nieco od Arystofanesa Pherekrates wiedzie nas do kraju, gdzie suby nie ma, bo od obsugi s automaty, a stoy i dziee, dzbany i kubki same speniaj swoje zadanie na kade zawoanie. Przyjmuj si nawet w mowie potocznej takie zwroty, jak: grad pienidzy, morze dobra, gry zota tylko o pracy nie ma zwrotw przysowiowych tego rodzaju. Arystofanes tnie ciciami nielitosnymi w swych komediach, a w Ekklesiadzudzach (ok. r. 399, niedugo przed zgonem) posuwa si a do przedstawienia babskich rzdw", razem ze wsplnoci kobiet. Urwaa si potem do nagle ta karykatura literacka (rysunkowej nie uprawiano) i przepada na dugo. W Aleksandrii jej nie znano. artobliwe bajeczki kursoway jednak ustnie, przekazywane z pokolenia w pokolenie, z kraju do kraju, biorc na si szaty wszystkich jzykw i dochoway si a do czasw nowoczesnych, spopularyzowane a do pokojw dziecinnych. Sam Plato (429-347) napisa a trzy utopie, puciwszy cugle wyobrani. W Politei" wcale nie jest demokratyczny. Wyklucza od udziau w polityce stany zarobkujce a z onierzy i urzdnikw tworzy kast stranikw pastwowych" i kae im y w komunizmie. Ci przodownicy sprawy publicznej znajduj si pod nieustannym nadzorem, a dzieci ich musz by wychowywane jednakowo dla celw pastwowych. Nawet zapadnianiem kobiet kieruje w tej warstwie pastwo. Dworuje sobie oczywicie Plato, zapisujc, e ci ktrzy si odznaczyli w dziejach wojny lub pokoju otrzymaj przywilej czstszej przyjemnoci maeskiej53). Sam autor ostrzega czytelnika, e to wszystko jest tylko wytworem wyobrani. Dodajmy, e wypdza z tego urojonego pastwa stado ludzi zbytecznych" i zanotujmy, kogo tu zalicza. Bd wic wygnani: myliwi, rzebiarze, malarze, muzycy, poeci, rapsodowie, aktorzy, tancerze itp., jubilerzy, handlarze strojw, dozorcy dzieci, mamki, piastunki, pokojwki, modystki, golarze, kucharze, cukiernicy itp. Oczywicie artuje sobie i przedrzenia jakie czyje nawoywania do ograniczenia potrzeb i pisze

widocznie satyr na metod spartask. Wszake gdzie indziej sam uznaje wpyw sztuki na ideay54). W innym swym dziele Nomoi" (Prawa) zaznacza wyranie, jako nie wierzy w moliwo idealnego komunizmu i uznaje wasno prywatn, bo chyba tylko bogowie i synowie bogw" zdoaliby wytrzyma wsplno
51 54

) Po I 122; 52) Rozwj moralnoci** 224. 53) Po 307-320. ) Po I 460, II 13-16, 22-24, 30, 113.

35 dbr, kobiet i dzieci w pastwie idealnym55). Co zaznaczywszy snuje sobie utopi miasta, oddalonego od wybrzea o dwie mile, stanowicego z okrgiem swym pastwo cile rolnicze. Obmylony jest szczegowo cay plan tego miasta, wymiary gruntw, po 12 dzielnic z 5040 dziakami. Kada dzielnica okrgu ma swoje wasne ognisko w swoim miasteczku, wystawionym, na podobiestwo stolicy. Kady obywatel otrzymuje po dwa reby: jeden pod miastem a drugi dalej w okrgu; otrzyma te kady dwa domy, w miecie i na wsi (i ruchomo podzieli si), i w tym pastwie bdzie pod nadzorem ograniczona, nawet swoboda przenosin i podry. Nad maestwami sprawuje nadzr osobne, powoane do tego grono matron. Rozwiedzie si z urzdu wszelkie stado, ktre przez 10 lat pozostao bezdzietnym. Godne szczeglniejszej uwagi jest atoli jedno zarzdzenie: aeby wykorzeni wszystko, co schlebia tumowi i zmysom, ustanowione s w tym miecie-pastwie stosowne stae normy dla poezji i muzyki, eby z nich usun wszystko, co przeciwne jest zasadom tego pastwa; ewentualnie sprowadzi si innych, ktrzy zastosuj si do wymogw pastwa56). Ale zupenie tak samo rozumowano w Chinach!57) Ale w Chinach mwiono to powanie, a Plato dworowa sobie. Trzecie z utopijnych pism Platona Atlantis". Niegdy, dawno przed wiekami, Attyka urzdzona bya wedug wymaga politei". Nie dogadzao to olbrzymiej przestrzeni Atlantydzie, zbyt obszernej, eby na wewntrz by jednolit. Ale bogata bya bardzo, bo zmierza tam ogromny ruch handlowy caego wiata, a za nadmiernym bogactwem szy wszelkie zbytki i naduycia. Atlantis nurza si w wystpkach. Nawrcenie mogoby nastpi tylko z jakiego wielkiego sdu boego... Tu opowie urywa si, nie mamy opisu walki Atlantydy ze star Attyk58). Ale zabawiajcy si utopiami Plato ma niemniej wiele pozytywnego w swoich pismach, penych pomysw, traktowanych serio. Poprzednikiem Platona w pogldach na ustrj spoeczny by Phaleas z Chalcedonu. By to pierwszy teoretyk, ktry przyczyny wszystkiego zego upatrywa w nierwnym posiadaniu ziemi; po zrwnaniu znikn wszelkie przestpstwa przeciw wasnoci, gdy pochodz tylko z mrozu i z godu". Przyznaje mu suszno Plato, stwierdzajc, jako nikt nie jest zym dobrowolnie". Zarazem wyraa przekonanie, e waciciel znacznych bogactw nie moe by czowiekiem moralnym. Od tego jest pastwo i prawodawstwo, eby zwalcza zarwno ndz, jak i bogactwo; wasno nie ma by zbyt dua, ani zbyt maa. Ma na myli zawsze wasno nieruchom; handlem i przemysem, gardzi i nie upatruje w nich adnego poytku dla ogu. Potpia demokracj, gani nawet okres Peryklesa, bo wtenczas zaopatrywao si pastwo w przystanie i mury, zamiast w roztropno i sprawiedliwo59). Tylko rolnictwo wiedzie do cnoty, do utrzymania prostoty i czystoci obyczajw; rkodzieo, handel i w ogle wszelkie inne interesy pienine s niekorzystne dla dbr i fizycznych i moralnych, tote nie powinny rozwija si ponad niezbdno i pozosta maj nielicznymi. Nie przeczy potrzebie handlu, ale handel nie powinien siga poza konieczno dostawy tego, co istotnie potrzebne; ma zaspakaja potrzeby spoeczestwa, ale nie uprawia kupczenia dla samego zysku, ponad warto istotn przedmiotw handlu. Moliwo etycznoci handlu przypuszcza Plato tylko do pewnego stopnia tego rozwoju. Wprost wyklucza z obiegu kruszcze szlachetne, a wic pienidz krajowy ma mie warto tylko w swoim kraju, a handel

zagraniczny naley ograniczy wycznie do przedmiotw niezbdnego uytku. Chciaby te zakaza pobierania procentw; kto si tego dopuszcza, niechaj straci prawo do wypoyczonego kapitau. W ogle pastwo jest tym lepsze, im bardziej w urzdzeniach swoich naladuje stan natury"60). Szy z tego echa po szkole cynikw (414-324). Diogenes zarcza, jako mio wasnoci jest macierz wszelkiego za, a cnota nie moe przebywa ni w pastwie bogatym, ni w bogatym domu. Tales powtarza, e niemoralno po) Po I 570, II 166. 56) Po II 178, 179, 195, 196, 204-206, 213; ) Rozwj moralnoci" 301-304, 58 ) Po 274-282; 59 ) Naiwnoci takie powtarzaj si w historii: np. w Hiszpanii przed laty 50 usprawiedliwiao si brak jakiejkolwiek organizacji ekonomicznej i istn ndz ogu frazesami, jak np. My, Hiszpanie nie mamy bogactw, a za to u nas honor i cnota....". p. prof. Paciorkiewicz w podrach swoich umylnie sprowadza rozmowy na ten temat i zawsze spotyka si z tymi bowaryzmami. 60 ) Po I 450-458, 461-468, 472 i 102;
57 55

36 chodzi z bogactw, a ludzie z przyrodzenie s stworzeni do cnoty61). Dla nas najwaniejszym jest fakt, e Arystoteles (384-322), metod tak rny od Platona, podziela najzupeniej jego niech do handlu. Zastrzega si wprawdzie, e ingerencja pastwa w sprawy majtkowe wedug ycze Platona jest niemoliwa, bo kto chce ustali oznaczon miar obszaru posiadoci dla jednostki, ten musi take ustali ustawowo dopuszczaln ilo dzieci". Wdaje si nawet w szereg szczegw, albowiem, pastwo ma dba, eby ciaa modych obywateli byy wedug jego yczenia i woli"62). Rady jego maj w sobie co z utopijnej satyry, jakby chcia okazywa na przykadach bezsens caej rzeczy. Obojtnymi nam s owe przekomarzania si w polemice (a ktre traktuje si serio!). Chodzi o co wikszego. Oto Arystoteles odmawia handlowi rwnie moralnoci, bo wyradza si w spekulacj, jakby pienidz by celem wszystkiego", podczas gdy winien by wycznie rodkiem zamiennym, a nie narzdziem bogacenia si. Nie wolno pienidza zarabia, nie wolno pobiera procentw64). Wyajali tedy uczeni greccy handel, a wydrwili oczekiwanie jakiego generalnego przewrotu stosunkw, ubolewajc tylko nad istnieniem bogactwa i ubstwa. Spoeczestwo helleskie poszo jednak drog przeciwn (nie jedyny w historii przykad odwrotnoci nauki i ycia). Handel sta si gwnym zajciem Grekw. Aeby za znie bogactwo i ubstwo, ubodzy starali si w kadym pokoleniu ograbi bogatych; po czym wnuk grabicego stawa si sam, przedmiotem grabiey i tak dalej bez koca. Po kolei, potomstwo tych i tamtych przywaszczao sobie prawo do majtku swych poprzednikw65). Zmiennoci cig prawa majtkowego w republikach helleskich tumaczy si supremacja kupcw w wikszej cz spoeczestw greckich. Majtki chroniy si do handlu; kupcy za rozmaitych rodowisk, choby najrozmaitszego pochodzenia i najprzeciwniejszych pogldw na kwestie, zwizane z majtkiem nieruchomym, musz mimo wszystko ustali midzy sob jakie wsplne prawo handlowe, bo inaczej nie mogliby kupczy. Prawo zwyczajowe kupieckie trzymao razem tych ludzi, ktrych cywilizacjom rodzimym brak byo si dorodkowych, a przynajmniej cierpiaa na ich niedostatek i niedorozwj. Widocznie greckie prawo handlowe byo najuniwersalniejszym czynnikiem greczyzny; widocznie doprowadzono w tym zakresie do najwikszego stopnia jednolitoci. Byo to koci pacierzow ekspansji greckiej, bo majtek ruchomy atwiej mg stawi czoo niestaoci greckiego prawa prywatnego, a zwaszcza trjprawa, pozostajcego wiecznie w stanie reform i reorganizacji, podczas gdy ekspansja rzymska opara si na pewnym, a niezmiennym swoistym trjprawie.

Z arystokracj miecza wspzawodniczya wic w Grecji od pocztku skutecznie arystokracja pienina. W Koryncie stara pierwotna arystokracja najwczeniej rzucia si sama do handlu i przemysu. Odbieranie rynkw zbytu Koryntowi przez Ateny stanowio w znacznej czci to wojny peloponeskiej. A handel grecki musia by morski; kupiec podrowa a dla podry handlowej bywa czsto zwalniany od suby wojskowej. Odznacza si te kupiec grecki przedsibiorczoci wiksza od wschodnich. Od tego wszystkiego Sparta stanowi wyjtek; tam handel pozostawiono perioikom. Rzymianie nie celowali wyksztaceniem ekonomicznym. Szereg wielkich wydarze politycznych par ich do handlu powszechnego, midzynarodowego, lecz par naprno! Gardzono okciem i miark i wszelkimi obrotami pieninymi; tylko wasno nieruchoma nadawaa honory. Gdy w roku 342 zabroniono w ogle pobiera procenty, nie mogo to mie innych skutkw, jak obchodzenie zakazu. Z wszystkich tych zakazw by ten skutek, e bogacia si na handlu warstwa nowa (pniejsi equites), potniejca szybko, ktrej nie dao si wreszcie odsuwa od rzdw. Spoeczestwo, ktre utworzywszy wielkie pastwo, nie posiadao jednak wasnej waluty a do drugiej poowy IV wieku, nie wybijao si ekonomicznie; zakazawszy za w r. 214 senatorom, handlu morskiego i w ogle interesw pieninych, zmuszao ich do tworzenia latyfundiw", bo musieli kapitay swe lokowa w ziemi. A zakaz ten po) Po I 454; 62) Po II 260-262; ) Dworuje sobie oczywicie, kiedy radzi, eby nie dopuszcza mczyzn do maestwa przed skoczonym 37 rokiem ycia itp. itp. 64 ) Po I 469-473, 486. 65 ) Nic lepszego nie wymylili dotychczas reformatorzy spoeczni, pragncy znie rnice majtkowe a co wlecze si przez cae wieki a do dzi dnia. Etyka katolicka uznaa rnice majtkowe za co normalnego. Por. rozdz. X w Rozwoju moralnoci".
63 61

37 wtrzono jeszcze za Augusta! Wobec tego atwo zrozumie, e handel italski, ktry rozwin si musia choby wbrew Italom, znajdowa si najmniej w rku Italikw w ogle, a jak najmniej w rku Rzymian. Opanoway go ywioy obce. Nawet equites rzymscy mao trudnili si handlem, zajci dzierawami dochodw pastwowych, ce itp. i dostawami publicznymi. Poniewa za, jak wiat wiatem, kupcy zawsze bywali i s warstw najzamoniejsz, a zatem faktycznie najwpywowsz, bogactwa czerpane z Italii nie suyy Rzymianom, ni cywilizacji rzymskiej. Im bardziej z biegiem czasu wchodzia Italia w krgi handlu uniwersalnego, im wikszych dostarczaa bogactw kupcom, tym bardziej wychodzia na jaw coraz wiksza przewaga kupcw wschodnich, gwnie syryjskich i tym bardziej wielki handel zwraca si przeciwko cywilizacji rzymskiej. Obco handlu rozsadzaa potem t cywilizacj, pomagaa nadzwyczaj do pomieszania jej z cywilizacjami Orientu, zatrua ducha rzymskiego i stanowi skutkiem tego waln przyczyn (nie dostrzegan dotychczas) upadku Rzymu, nad czym bdziemy mieli jeszcze sposobno zastanowi si. Kiedy uniwersalne pastwo Aleksandra Wielkiego i jego nastpcw, a nastpnie jeszcze rozleglejsze inne imperium, rzymskie, utwierdzio bezpieczestwo handlu od supw Herkulesa po Eufrat, od Brytanii do Afryki, Rzymianie, ktrzy to zdziaali i panowali temu wszystkiemu nie mieli ochoty do handlu. Kupcy zwani italskimi", pochodzili z Italii poudniowej a trudnili si handlem tylko przez pewien czas, w pewnych okresach; dorobiwszy si troch, rzucali ten zawd. Handel na wiksz skal przechodzi tym bardziej w rce kupcw ze Wschodu, a od czasu Tyberiusza a do okresu Merowingw by i pozosta w rku Syryjczykw i ydw. W nawigatorstwie nie odgrywali Rzymianie adnej roli; zaogi okrtowe byy greckie, illyrskie, egipskie. Za wojskami wczyli si od Gallii do Azji Italici

qui negociatur; chadzali caymi tysicami, ale to byli drobni lichwiarze, udzielajcy poyczek tygodniowych66). W stosunku do politycznego znaczenia Rzymian nie ma nawet co mwi o handlu rzymskim. Zachd szwankowa w ogle w tej dziedzinie. Odbyway si wdrwki kupieckie ze Wschodu na Zachd, fenickie, greckie, babiloskie, egipskie, syryjskie, ydowskie, a zebrane na zachodzie majtki przenosiy si na Wschd. Tote potem wschodnia poowa imperium bya bez porwnania zamoniejsza od zachodniej ktra to okoliczno miaa nastpnie zaway na szalach historii. Gdyby Rzymianie byli zajmowali si handlem, byliby wyprzedzili w tej dziedzinie Grekw wanie dlatego, e stao stosunkw stanowia podoe jak najlepsze dla kupiectwa. Ale Rzymianie woleli uprawia rol, ni handlowa, a kupcami nie chcieli by ani natenczas gdy tracili rol. Stao i bezpieczestwo jutra sprzyjaj kademu zawodowi. U Rzymian, trwajca przez cae wieki stao stosunkw sprzyjaa wszechstronnemu rozkwitowi stanw rolniczych, bo kapitay nie uciekay od ziemi; lecz nawet gdy stosunki si zachwiay, a rolnictwo przestao si opaca, Rzymianie do handlowych zaj nie przeszli. W spokoju, ewolucj naturaln rozwijao si w pastwie rzymskim prawo familijne z majtkowym i spadkowym; owo rzymskie trjprawo, suce nastpnie za wzr caemu wiatu. Wiemy, e Rzym nie narzuca swojego trjprawa. Byle otrzymywa rekruta i podatki, czy daniny, pozostawia zawsze zupeny samorzd wszystkim Latynom, czy sprzymierzecom, czy poddanym, wszystkim, miastom i caym prowincjom; nawet dedititli" np. na Sycylii zachowali go. Rzd rzymski nie narusza w prowincjach urzdze prawnych, zwyczajw, wierze religijnych i jzyka67). Tak byo do koca. Ale co waniejsze, tak byo od pocztku. Nie narzuca nic, a natomiast zdarzao si czsto, nader czsto, e ubiegano si o obywatelstwo pene rzymskie, z czym czyo si przyjcie, czy raczej nabycie rzymskiego prawa prywatnego, co uwaano sobie za przywilej. Civis romanus by zwolniony od prawa rodowego swych stron rodzinnych, a pastwo gwarantowao mu bezpieczestwo mienia osobistego, prawo testamentu i dziedziczenia. W tym tajemnica ubiegania si o to obywatelstwo, w tym tajemnica szybkiego romanizowania si prowincji zachodnich, bo wszystko, co byo inteligentniejszego i ekonomicznie zapobiegliwszego, uciekao od wasnoci rodowej. Samorzd pozostawia wolno prawu wasnemu", lokalnemu, a zatem odmiennemu od rzymskiego; pniej
66 67

) L 87, 88, 93. ) P 69, 162, 205, 303.

38 jest to prawo ludw (ius gentium), akcentowane w rdach. Widocznie nie brak byo miast rzdzcych si nie wedug prawa rzymskiego; a ta odmienno prawa wasnego stwierdzona jest w Italii bliszej (bez Galii nadpadaskiej i Wielkiej Grecji) zanim jeszcze nastpia ekspansja poza Itali. Ubieganie si o rzymskie obywatelstwo musiao mie na celu co bardziej realnego, ni prawo gosowania w Rzymie, prawo niewykonalne, bo trzeba je byo wykona osobicie, bdc obecnym na zgromadzeniu. Zapewne nie brako gmin o prawie do rzymskiego tak zblionym, lub nawet cakowicie rzymskim, i samorzd ich oznacza nie wicej, jak prawo wyboru wasnych urzdnikw i odrbno finansw gminnych bez jakiejkolwiek kontroli ze strony miasta przodowniczego. Obok tego stwierdzi naley, e w licznych gminach nie rzdzono si wcale prawem rzymskim. A gdy t rozmaito prawa zestawimy z ubieganiem si po pewnym czasie o prawo rzymskie, doj musimy do wniosku, e prawo rzymskie byo wysze, z

wyszego szczebla rozwoju spoecznego, wszystkie za owe prawa wasne" miay na sobie cechy szczebla niszego. Rzym kroczy na czele rozwoju, a trjprawo rzymskie, w ogle cae prawo prywatne rzymskie byo najdoskonalsze w Italii i potem w caym imperium. A tymczasem Hellada odznaczaa si niestaoci stosunkw, cig niepewnoci jutra. Nie omino to ani majtku ruchomego. Plutarch opowiada, jako w Megarze uchwalono nie tylko znie dugi, lecz nadto kazano wierzycielom zwrci procenty ju zapacone. Na Samos lud skaza w r. 412 na mier 200 zamonych obywateli a 400 na wygnanie, dzielc si ich mieniem i domami. Co podobnego zapisano o Messenie i wyspie Chios. Z Miletu wypdzono zamonych, a dzieci ich oddano na ... zdeptanie przez woy. Ci zamoni wrcili jednak silniejsi ornie ni przedtem, z kolei popalili ywcem dzieci tamtych, niegdy ubogich. Theageres w Megarze kaza wydusi trzody zamonych, Aristoden znis dugi w Kymai, a posiadoci zamoniejszych rozda ubogim; podobnie postpowali Nikoteles w Sikionie a Aristonach w Argos68). Doprowadzono te w kocu do tego, e wszyscy mylcy o jutrze i spragnieni pracy w spokoju zapragnli, by Grecja dostaa si pod panowanie Rzymu. Mowie, jak Philoponen i Polibios chcieliby zachowa niepodlego, gdyby nie grecka demokracja, nie dajca nikomu ni spa, ni pracowa w spokoju. Woleli panowanie rzymskie ni takie stosunki. Zapanowa te Rzym nad Grecj bez wysikw69). Z Rzymu miao wyrosn pastwo najbardziej zaborcze, lecz idea zaborczoci nie w Italii si zrodzi; przeszczepiono go do Italii ze Wschodu. Tam dokonywano systematycznie podbojw na wszystkie strony, co doprowadzio i doprowadzi musiao do pojcia pastwa uniwersalnego. Kady historyczny lud Wschodu zmierza do tego najwyszego ich ideau. Niektre paday na pierwszych ledwie szczeblach tego pdu w gr; inne daway sobie rad poowicznie, ale wszystkie puszczay si w te zawody, stawiajc nieraz wszystko na kart. Uniwersalizm polega atoli dugo bo a do Aleksandra Wielkiego na samym tylko podboju i gnbieniu podbitych. Panowanie ludu zwyciskiego rozumiano nadto, jako narzucanie mu praw zaborcy. Rzym dugo nie wiedzia o uniwersalizmie, ale zdobywczo, ktra miaa go sprowadzi ostatecznie w to oysko dziejowe, zacza si wczenie. Za dat stanowcz naley przyj rok 396, dziesity rok oblenia Veiw, ktre zburzono. Nastpnie, po klsce doznanej pod Allia od Gallw (390) trzeba byo zmusza na nowo do posuszestwa Ekww, Etrusw, Wolskw. W latach 367-345 odzyskiwano przemoc ziemi Latynw, odrywajcych si od zwizku, a w r. 343 zacza si ju pierwsza wojna samnicka. Nowa wojna z Latynami w latach 340-338 zakoczya si rozwizaniem ich zwizku. Na trzy lata przed zgonem Aleksandra Wielkiego w roku 326 wybucha druga wojna samnicka. Zdobywczo i zaborczo Rzymian zwikszaa si widocznie z pokolenia w pokolenie, a przeszedszy cikie prby, wzmagaa si coraz bardziej po kadej przezwycionej przeszkodzie. Ale wielki skok" mia dopiero nastpi. Podobnych zwizkw jak latyski, mamy w dziejach Hellady kilka; caa rnica historii greckiej i rzymskiej w tym, e Hellenowie nie wyszli nigdy poza takie zwizki. Nie byli bynajmniej pozbawieni zmysu zdobywczoci; wszake zakadano nieraz zwizek celem robienia zdobyczy, a na Peleponezie dokonywao si zaborw z jak
68 69

) F 400-402, 404; ) F 440.

39 najbezwzgldniejszym gnbieniem podbitych. Odbywao si to w skali maej, bo byy utrudnienia w stosunkach geopolitycznych. Ale te trudnoci byoby si amao i moe przeamao, gdyby zachodzia potrzeba, eby y cudzym kosztem z podbojw.

Pojcie pastwa uniwersalnego byo im znane dobrze z Egiptu. Chadzali i tam na zacinych i uprawiali handel na wielk skal. W poowie VI w. kwitno Naukratis (zwaszcza za faraona Amarisa, 570-526) i Grecy na tym poprzestawali. Jak przekonamy si w dalszym cigu, Grecy w ogle pod adnym wzgldem nie naleeli do szkoy egipskiej, gdy tymczasem u Rzymian przypada tej szkole rola decydujca tak dalece, i monaby dzieje rzymskie dzieli na dwie czci: przed i po poddaniu si wpywom egipskim. Opanowujc eglug, Grecy radzili sobie w inny sposb. Bogacili si handlem w obcych krajach a to zwolnio ich od podbojw terytorialnych, bo w wczesnych stosunkach i okolicznociach wystarczao zaoy na obcej ziemi stacj handlow i zapewni jej bezpieczestwo dalszego rozwoju. Grekom wystarcza handel i dlatego nie rozwina si, nie powioda si zaborczo na wiksz skal adnemu z rodzimych pastw helleskich (dobrowolnemu za zjednoczeniu stay na przeszkodzie rnice cywilizacyjne). Mieli za Grecy drugi jeszcze sposb, by znajdowa drog do zamonoci na obczynie: od V w. tworzyli zbrojne zastpy zacine, a rzemioso wojenne tak opanowali i rozwinli, e w IV wieku poszukiwano ich ju na wszystkie strony na Zachodzie i na Wschodzie. Rzymianie nie zajmowali si nigdy zacinictwem; onierzami bywali wycznie tylko dla siebie, gdy tymczasem Grecy byli spoeczestwem militarnym lecz na zewntrz i na cudzy rachunek. A zjawiy si na greckim widnokrgu umysy, ktrym stan taki wyda si nienaturalny. Czy to nie by absurd, eby tworzy wojsko, mie wojsko i to wietne, lecz nie dla siebie? Macedoczycy odwayli si mie rozum" i zanim Rzym zapanowa nad Hellad, dokonali Grecy olbrzymiej ekspansji zdobywczej dla siebie na ziemiach Orientu. Zastanwmy si, co tam zastali, co tam wnieli i co stamtd wynieli. Wypadnie stwierdzi, e chocia przyjli wreszcie od Wschodu idea politycznego uniwersalizmu, jednake nie z egipskiej szkoy, a woyli w niego wa40 sne pierwiastki duchowe. Tak powstaa hellenistyczno. Trzeba te mie na uwadze, e Rzymianie niewiele mieli do czynienia z hellenizmem, lecz przejmowali hellenistyczno. Grecy i Rzymianie mieli to wsplne, i zdobyli si na pojcie prawa niesakralnego, niezalenego zupenie od kapanw. Prawa greckie byway atoli bardzo rozmaite, czsto wrcz sobie przeciwne w ssiednich pastewkach. Bez jednakowych poj o prawie nie da si zaszczepi i utrzyma poczucia tosamoci zrzeszeniowej, tote Hellada ponosia nastpstwa niedorozwoju prawa. Wyjtek stanowio prawo handlowe. Wrcz przeciwnie, Rzymianie cierpieli na brak handlu rodzimego, bo w ogle nie chcieli zajmowa si handlem. W konsekwencji pierwsze miejsce zajmowa u Grekw majtek ruchomy, u Rzymian za nieruchomy. Tamci byli spoeczestwem kupieckim, ci za chopskim. Grecy mieli prawa prywatne (zwaszcza majtkowe) rozmaite a wci zmienne, gdy tymczasem rzymskie trjprawo obejmowao obszary rozlege, coraz wiksze i posiadao stao. Drugie podobiestwo Hellady i Rzymu leao w tym, e ni tu ni tam nie byo armii staej (z wyjtkiem jednej Sparty); lecz Grecy najmowali si chtnie i licznie na zacinych, Rzymianie jednak nigdy. Tak wic rozchodzili si nawet w swoich podobiestwach. Podobni byli take w tym, e i tu i tam przejto si personalizmem i odczuwano historyzm. Rzymska struktura spoeczna bya atoli mniej zrniczkowana, a to skutkiem braku warstw handlowych. Wyprzedzili natomiast Rzymianie Grekw w historyzmie. Cecha ta wymaga staoci stosunkw, w czym Grecy nadzwyczaj szwankowali. Hellada reorganizowaa si bez koca, jej krainy podlegay nieustannym przewrotom, podczas gdy

Rzym rozwija si spokojnie, ewolucyjnie, przynajmniej a do okresu wielkich wojen domowych. W naturalnym rozwoju wytwarzao si prawo aposterioryczne, Grecja za okazywaa skonno zawsze do aprioryzmu prawniczego. Metoda ta nie sprzyja rozwojowi pojcia narodu. Nie moe te powsta i utrwali si powszechno narodowa bez odpowiedniego terytorium zjednoczonego politycznie, ktre przez sam swj obszar narzuca ludnoci pojcie rozlegej wsplnoci interesw i wytwarza wspln histori. Nard musi wytworzy wsplne pastwo narodowe, czego Grecy nie zdoali i ani wojsko macedoskie nie przywiodo ich do tego. Przyjrzyjmy si tym sprawom bliej w nastpnych rozdziaach. Nie aujmy czasu na roztrzsanie spraw wiata klasycznego, albowiem zupena to prawda, e antyk nas czy, gdy rozumiemy si dziki antykowi. Inne ludy nie rozumiej ani nas, ani siebie samych wzajemnie70).
70

) Za 67.

III TO CYWILIZACYJNE ALEKSANDRA WIELKIEGO Choby odrzuci hipotez, jako Makedonowie byli krwi greckiej, napewno nie brak byo okoo r. 330 (dwa pokolenia po Archelaosie) Macedoczykw, uwaajcych si za Grekw. Ale nie trzeba stawia tej kwestii jako dochodzenia narodowoci, bo pord Grekw pojcie to witao zaledwie u nielicznych jednostek; og inteligencji nie rozumia zgoa tej kwestii i gdybymy chcieli koniecznie nasze pojcia przenosi wstecz w dawne wieki, zagadnienie macedoskie mogoby doskonale posuy za dowd, jako istota narodu nie tkwi ani w rasie, ni nawet w jzyku. Przypumy, e pewnego dnia nauka udowodni na pewno, e Macedoczycy nie byli pochodzenia greckiego, ani te ich mowa do greczyzny nie naleaa, e dopiero pno przednia ich warstwa jzyk grecki przeja c z tego? Jeeli przyjli owiat hellesk dlatego, e sami nie posiadali adnych zawizkw wasnej wyszej kultury71), a zatem tym mocniej trzymali si i fundamentalnie trzyma si musieli greckiej, byli przeto duchowo Grekami, chocia niszego szczebla. A gdy hellenizm zapanowa nad caym niemal wiatem dziki orowi macedoskiemu, czy oni byliby si o to bili, eby wysuwa i szerzy co sobie obcego? A gdy z onierzem macedoskim sza wszdzie greczyzna, czy oni rozpowszechniali cudzy jzyk? I skd u nich znajomo tego jzyka? Czy Aleksander Wielki przyjmowa na wypraw persk tylko onierzy macedoskich, znajcych obcy jzyk? Raczej wydaje si, e greczyzna bya ich jzykiem ojczystym, e do skarbca dialektologii greckiej trzeba wliczy narzecze, a moe narzecza macedoskie; a e my ich nie znamy to niczego nie dowodzi. Zapewne, jzyk asyryjski rni si od babiloskiego mniej ni joskie narzecze od doryckiego, a jednak nieprzyja midzy Asyryjczykami a Babiloczykami bya, jak najwiksza72). Przyja lub nieprzyja zbiorowa pochodz zawsze od wzgldw cywilizacyjnych; bardzo rzadko z jakich innych. Asyria i Babilonia, to dwie cywilizacje wrogie, bo wzajemnie si wykluczajce. Podobnych przykadw mamy w historii wicej73). Sama przynaleno do jzyka greckiego nie stanowi jeszcze niczego pod wzgldem cywilizacyjnym, skoro w samej maej Helladzie byo cywilizacji kilka. Moga bya istnie w jzyku greckim take odrbna cywilizacja macedoska. Nic to, e nie posiadali adnych zawizkw wasnej wyszej kultury", bo cywilizacja i bez wyszej kultury" bdzie cywilizacj, jakkolwiek niszego szczebla i defektown. Chodzi tylko o to, czy Macedoczycy posiadali choby zawizki wasnej metody ustroju ycia zbiorowego. Byli monogamistami i uznawali wasno prywatn, jak wszyscy inni Grecy, lecz wyrniali si tym, e nie urzdzali tej wasnoci wstrzsw. Odrbni za byli w tym, e znali tylko majtek nieruchomy, gruntowy, posiadoci ziemskie; ruchome dostatki w ogle a w

szczeglnoci bogactwo pienine tak mao znaczyo w ich spoeczestwie, i przy oglnej charakterystyce macedoskiego ustroju, da si pomin bez uszczerbku dla caoci obrazu. Co do struktury spoecznej byli Macedoczycy blisi Rzymian, ni Grekw. Wolni chopi stanowili w Macedonii poow ludnoci i oni te przewaali w wojsku. Nie znano antagonizmu pomidzy wielk wa71 73

) cytowany autor dodaje jeszcze sowo narodowej". W 327, Zob W. Anneks III 323-328. 72) W 325. ) Zob. O wieloci cywilizacyj".

41 snoci a drobn, a proletariatu rolnego niemal nie byo74). Gdy Filip II wszczyna sw akcj przeciw Helladzie, cakowity spokj w jego pastwie dawa mu przewag nad ni, bo bya pen wstrzsw spoecznych. Jak wiadomo, opinia grecka co do stosunku do Filipa bya podzielona. Demostenes czy Isokrates, jednakowo nie uznawali go za Greka75), ale Isokrates pragn go widzie na czele Grekw, aeby ich politycznie zjednoczy. Widocznym byo, e adne z greckich pastewek nie jest do silne, eby opanowa na stae wszystkie inne, a wic trzeba do tego uy choby Macedoczyka. Zreszt panhellenizm Isokratesa nie by bynajmniej rasowy", skoro jego zdaniem jest si Grekiem nie przez pochodzenie, lecz przez wychowanie"76). Myl t wyrazilibymy dzi sowami: trzeba by Grekiem kulturalnie. Wizi prb zarazem panhellenizmu mia by dalszy cig wojen perskich, eby j si wojny odwetowej i poszuka krla" w jego wasnym pastwie. Perscy krlowie dugo trzymali Grecj na wodzy, mieszajc si w greckie spory i wojny domowe. Odczuto wreszcie to upokorzenie i od pocztku III wieku snuj si konkretne pomysy wyprawy do Persji. Propagatorem sta si wanie Isokrates, nawoujcy do tego przez 50 lat. Szuka, wypatrywa, kogoby zrobi archistrategiem poczonych si greckich. Myla najpierw o Atenach, potem zdawa si mu sposobnym Jason z Ferai, a w kocu uwaga jego skupia si na Filipie i wyda w tej sprawie w r. 346 broszur polityczn w literackiej formie mowy. S tam ustpy nadzwyczaj znamienne: stawia Filipowi za wzr dawnych herosw, a daje do zrozumienia, e podbojem Persji zrwnaby si nawet z bogami. W osiem lat po tym, w kilka zaledwie dni po bitwie pod Cherone, pisze w licie do Filipa: Kiedy zmusisz barbarzycw suy Grekom ... i sprawisz to, e ten, ktrego teraz nazywaj wielkim krlem, spenia bdzie twoje rozkazy, nie pozostanie ci nic innego, jak tylko zosta bogiem"! Jak za naley rozumie helleskie ubstwienie" nad tym zastanowimy si, gdy zbierzemy wicej przykadw, faktw, z ktrych bdzie mona indukcyjnie wniosek wysnu. W rok po broszurze Isokratesa postara si Filip o zaoenie ligi korynckiej pod sw hegemoni i kaza si obwoa archistrategiem na wojn z Persj77). W myli Isokratesa mia z tego wynikn panhellenizm. Wyobraa sobie, e w Azji wczy si do tego przymusowego zwizku wszystkie greckie miasta, a zapewne powstan te nowe na ziemiach zdobytych z okrgami ludnoci tubylczej78). Ale Filip dy do czego innego i wikszego o czym dowiadujemy si a contrario std, e Arystoteles odradza mu ... krlowania na wzr perski79). Filip mia jakie dane, uprawniajce go do nadziei, e mgby zaj tron perskich krlw. Wiadomoci o wszelkich sprawach perskich napyway do Grekw literalnie dzie w dzie, bo ruch handlowy by wielce oywiony. Z miast eolskich i joskich z wybrzea maoazjatyckiego eglowao si bez ustanku na Peloponez, do Koryntu, do Aten i do brzegw macedoskich, gdzie take rozkwitay greckie osady handlowe. Ale kupcy stanowili dopiero jedn tam cznikow; drug, a w tym wypadku waniejsz, tworzyli onierze. Grecy dostarczali na wschd i zachd onierza zacinego w wielkiej iloci; widocznie onierz ten by ceniony. Krlowie perscy najmowali go sobie stale, bo panowanie ich opierao si na wojskach zacinych. Dostarczaa tedy

Grecja wci wikszych i mniejszych Klearchw. Nie sposb przypuci, by tam nie byo oddziaw z Macedonii; plany snute przez Filipa wymagay tego wprost, eby zachca ochotnikw macedoskich do perskiej suby. Pochodzce od nich informacje byy najcenniejsze. Wiedziano tedy dokadnie o wszystkim, co si w Persji dzieje, a zwaszcza o wszystkim, co si tyczyo wojsk i drg. W ten sposb zbierano na dworze Filipa przez cae lata materiay i opracowywano plany. Wznowienie wojen perskich w kierunku odwrotnym nie byo bynajmniej jak improwizacj. Wiedziano, e olbrzymie pastwo perskie skada si z ludw, nie majcych ze sob nic wsplnego poza przynalenoci przymusow do tego samego pastwa, w ktrym Persowie stanowi znikom mniejszo. Wiedziano, e gdy archistrateg grecki zasidzie na tym tronie, zwikszy si i obszar monarchii niemao i liczba podlegych ludw. Wbrew Isokratesowi dy Filip do monarchii uniwersalnej, rozsiadej w Europie i Azji.
74 77

) W 9, 10; 75) J 79, 81; 76) Henri Berr w przedmowie do J. VIII. ) J 4-7; Pb 16; 78) J 86; 79) ib.

42 Samo pojcie pastwa uniwersalnego nie miao w sobie nic a nic helleskiego; obce zupenie hellenizmowi, zaczerpnite byy ze Wschodu. By to jakby krok wstpny do orientalizacji umysu greckiego. Wykonanie przypado modemu Aleksandrowi. Ten ucze Arystotelesa umia Homera na pami i uwaa si nie na arty za potomka Heraklesa i nastpc Achillesa. Wierzy w swe boskie pochodzenie, sigajc miao do samego Zeusa80). Zrezygnujemy wic chyba z pytania, czy by Grekiem; stwierdzimy natomiast, e mody krlewicz macedoski jeszcze w domu u siebie, na ojcowskim dworze, w rozmarzonej gowie mieci skonnoci deifikacyjne w stosunku do wasnej osoby. Mg ich naby na lekcjach Arystotelesa. Rozpoczy si one w roku 343, lecz czyby trway a do wstpienia Aleksandra na tron w roku 336? Czy to moliwe w owych czasach, eby krlewicz uczy si przez cae osiem lat, a do 21 roku ycia? Uczy si zapewne ju przed tym; Arystoteles za mia dokoczy jego edukacji. Napewno ucze by zbyt mody, eby z nim roztrzsa sprawy ustroju politycznego; ale mona go byo przej swymi mylami, chocia po dziecinnemu pojmowanymi. W Polityce" Arystotelesa czytamy, e najlepszym pastwem byoby takie, ktrym kierowaby wadca najcnotliwszy i najrozumniejszy. Tak jednostk stawia Arystoteles na rwni z bogami i pisze dalej: Jeeli si znajdzie jeden jaki czowiek, tak dalece wyrniajcy si cnot ... i cnota i uzdolnienie polityczne wszystkich innych nie daje si porwna z tymi zaletami jego ... takich ludzi nie mona podporzdkowywa pastwu; bd bowiem skrzywdzeni, postawieni na rwni z innymi, bdc tak dalece nierwni co do cnoty i uzdolnienia politycznego. Czowiek taki bowiem powinien by jakby bg pomidzy ludmi". Takiego czowieka nie mona poddawa niczyjej wadzy, bo to byoby tyle, co panowa nad Dzeusem"81). Hellenowie przypuszczali tedy moliwo deifikacji aposteriorycznej, tj., e czowiek moe si wznie do rwnoci z bogami. Krlewski chopczyk z rozpalon ambicj powiedzia sobie: to ja! Zabieg jednak w swej modzieczej myli o wiele dalej, gdy wmwi w siebie, e pochodzi od Heraklesa, a potem posun si na potomka Zeusa. Logicznie byoby to emanacj, deifikacj aprioryczn. Zdarzyo si w poprzednim pokoleniu, e wyspa Thasos postanowia ofiarowa kult boski wielkiemu Agesilaosowi, krlowi spartaskiemu, wsawionemu orem w Europie i w Azji (y w latach 444-300). Bya by to deifikacj aposterioryczna. Lecz Agesilaos odpar im: aby wpierw sami zrobili si bogami, a wwczas uwierzy im, e mog jego zrobi bogiem"82). Ale te Agesilaos nie mia wtenczas lat kilkunastu!

Rusza wic Aleksander na Persj pewny swego, bo przejty sw boskoci. Z caym naciskiem podnie naley, e w Macedonii nigdy adnej deifikacji nie byo83), ani apriorycznej, ani aposteriorycznej. Wiedziano, e Persja da si zdoby. Nie okazywano te ani zgorszenia, ani zdziwienia, e zacini greccy pozostali w perskiej subie; do ostatka byo ich w subie Dariusza dwa tysice84). By moe, e greccy przeciwnicy" uatwiali zwycistwo ktrego stosunkowa atwo przechodzia chyba najmielsze nadzieje. Cz onierzy Aleksandra Wielkiego na pewno nie po raz pierwszy bya w Persji i caa armia wiedziaa, jakie tam s zwyczaje i obyczaje. Chyba tylko szczegy jakie mogy stanowi niespodziank dla tych, ktrzy po raz pierwszy stawali na ziemiach azjatyckich lub w Egipcie. Zreszt Aleksander kaza bada systematycznie nowe dla siebie kraje. Nie Napoleona I to pomys, eby wzi ze sob na wypraw druyn uczonych! Robi to ju Aleksander Wielki i zleci, by ten uczony rodzaj broni" zbiera wiadomoci z zakresu geografii, etnografii, zoologii, botaniki. Relacje ich kaza przechowywa w archiwum pastwowym w Babilonie, a sam studiowa je w wycigach85). My za musimy sobie zda z tego spraw, co Aleksander Wielki w Persji zasta, aeby nastpnie okreli, jak si wobec tego zachowa. Jak tam zasta cywilizacj? Na to pytanie nie da si odpowiedzie jednym sowem. Ile cywilizacyj powstao w ogle w krajach pomidzy rzek Indusem a Morzem Egejskim, Ile ich tam istniao w poowie III wieku nie wiadomo. Przy dzisiejszym stanie nauki mona mwi tylko o najwaniejszych spord nich, o zwyciskich, ktre stay si historycznymi. Natrafiamy jednak na samym Wschodzie na zagadk ciemn, ktrej (jak dotychczas) nie mamy czym owietli. Czy Baktria i Partia posiada80

) J 8, 88, 89.

81

) Pb 15. 82) pb 12. 83) Pb 23. 84) J 41. 85) Sd 335.

43 y jedn tylko cywilizacj (z dwiema odmianami tylko kultur), czy te dwie odrbne? A w danym razie, ktra starsza? Jakie byo oddziaywanie, w jakich dziedzinach byo go najmniej, w czym upatrywa istot tej czy tamtej cywilizacji, w czym szuka ich wizi? nie wiadomo! Stosunkowo dobrze natomiast poinformowani jestemy o cywilizacji perskiej powstaej na poudniu od partyjskiej, a daleko, bo byy przegrodzone pustyni. Ta cywilizacja miaa wielk ekspansj i po pewnym czasie Partowie zaczli si uwaa za nastpcw Persw, za ich cig dalszy; lecz kt oznaczy, ile byo w tym poj z metody i ustroju ycia zbiorowego, czy nie byo ograniczone tylko do ycia pastwowego? Dalej na zachodzie, w Mezopotamii, kwitna najwysza w tej czci Azji cywilizacja babiloska, wielce ekspansywna, ktrej lady znajdujemy rwnie nad Indusem, jak i w Palestynie. Na wschd od Asyrii zaczyna si Syria. Takim skrtem nazwali Grecy ca zachodni poa pastwa asyryjskiego, co uwaa mona za dowd, e handel grecki dociera tak daleko jeszcze za asyryjskiego panowania. Syria to cae zbiorowisko ludw semickich, z ktrych aden nie sta si historycznym. Znakomity semitolog pisa (przeszo 70 lat temu), jako Syryjczyk nie mia nigdy ycia politycznego, a posiada szczegln skonno do prdw religijnych86). Syria nie jest krajem cile ograniczonym i z rnych autorw spotykamy bardzo due rnice w oznaczeniu jej obszaru. Niektrzy mieszcz Syri na przestrzeni stosunkowo niewielkiej, mniej wicej od Damaszku do Samosate nad grnym Eufratem, inni znw rozcigaj t nazw na ca niemal Azj Przedni. Czsto atoli rodkowa cz Azji Przedniej nazywana jest Frygi, od najwaniejszego tam ludu Frygiw. O cise granice ani tu nie pyta. O sprawach cywilizacyjnych Syryjczykw, czy Frygijczykw wiemy tylko tyle, ile o ich kultach religijnych. Wykazuj one tu i tam cze do szau, w przekonaniu, e do boga zbliy si mona znajdujc si tylko w usposobieniu szczeglnym (nienormalnym), jak mistyk

zmysow i zamiowanie do krwawych ofiar. W Babilonii nie spotykamy si z szaem religijnym; zdaje si tedy, e to swoisty, rodzimy pomys, ale czy Syrii waciwej", czy te Frygii? Gdzie centrum i skd ekspansja? Nie wiadomo. Zachodzia widoczna wsplno cywilizacyjna cilejszej Syrii i Frygii; nazywa wic bdziemy t cywilizacj syryjsk, uywajc nazwy oglniejszej; frygijsk nazwiemy je tylko natenczas, gdy przejawy jej stwierdza bdziemy we Frygii geograficznej, nie pytajc o reszt wielkiej Syrii. Z tymi zastrzeeniami mona powiedzie krtko, jako Aleksander zasta cywilizacj staroegipsk w Egipcie, w Azji przeytki babiloskiej, zawizki partyjskiej, rozkwit i hegemoni perskiej, lecz nieokrelony stan syryjskiej, podobnie i ydowskiej. Bardzo prawdopodobnie wytworzyli te odrbn cywilizacj Ormianie, lecz pozostaje ona jeszcze dla nauki trudnym splotem niewiadomych. Cywilizacje te odnosiy si wszystkie yczliwie do najazdu macedoskiego, prcz samej tylko perskiej. Pozostaje to w zwizku z kwestiami religijnymi, z ktrych wynikay pewne konsekwencje w pogldach na istot najwyszej wadzy pastwowej (jak bya o tym mowa w rozdziale I). Z Grekami stykali si Egipcjanie ju nieraz, widzieli ich walczcych i z Persami i przeciw Persom; wiedzieli, e zasadniczo s przeciwnikami Persw i e w walkach o niepodlego mieli wicej szczcia od Egiptu, jednake mimo caej penej czci tradycji wojen perskich", przychodzili na zacin sub do krlw perskich, adnego specjalnego szacunku dla Grekw nie byo; na rwni z innymi niewiernymi", nie wyznajcymi Ammona, by Grek nieczystym". Herodot sam widzia, e Greka nie caowao si w usta, a naczynie stoowe nie tylko czycio si po nim, lecz oczyszczao od jego dotknicia87). A teraz co za zmiana! Przyjmowano ich z zapaem, jako wybawcw od perskiego jarzma. Z zapaem! Albowiem Aleksander zaj od razu stanowisko teokratyczne, zjawia si jako nowy faraon, majcy wada z ramienia Ammona, jako nowe jego wcielenie. Wystpi, jako narzdzie egipskiego systemu religijnego, jako nie zdobywca, lecz czstka egipskoci. Bawi w Egipcie krcej, ni potem Napoleon, a zdziaa duo na wieki cae. Ofiara zoona w wityni Ptah w Memfis zrobia go faraonem, bo go tam dopuszczono do sanktuarium. A potem nie aowa 12 dni pochodu przez pustyni libijsk. Tam, gdzie swego czasu w tajemniczy sposb zgin cay oddzia armii Kambizesa, wysany na podbicie oazy Srivach, gdzie wznosia si gwna witynia Ammona, tamtdy
86 87

) Renan: Les apotres, Paris 1866, p. 300. ) Ja 172;

44 kroczy Aleksander Wielki, by skada Ammonowi ofiary i eby zjedna sobie przychylno tamtejszej wyroczni. A swoj drog urzdza rwnoczenie igrzyska dla Grekw osiadych w Egipcie, wystpujc, jako naczelny wdz ligi korynckiej88). Egipcjan uj sobie jeszcze z drugiej strony ulgami w zaciekoci fiskusa i pomniejszeniem etatyzmu; zdaje si, e znis monopole89). Nie potrzebowa Egiptu zdobywa, bo ze strony perskiej nie znalaz prawdziwego oporu, gdy ich na to nie byo sta, a krajowcy uznali go za boga. Wojna toczya si tylko w Azji. Tam podobnie, pragn by uwaany za perskiego krla, eby skutki jego wypraw uchodziy tylko za zmian dynastii panujcej. Lecz jego pojcie pastwowoci byo od pocztku nie perskie. Nie tylko zwalnia szereg ludw podbitych od ucisku perskiego, nie tylko Persw strca ze stanowiska panw nad podbitymi niewolnikami, ale i to jest zasadnicze nie stawia swoich na miejsce dawnych panw. Ludy podbite witaj go, jako swojego wybawiciela, a on przywraca prawo lidyjskie (po Krezusie) w Babilonii podnosi znaczenie Chaldejczykw, przywraca tam oficjalny kult Marduka.

Zaznaczy trzeba z caym naciskiem, e nie przycza si do kultu ognia, do wiary w Ormuzda i Arymana. Mylnym przeto jest mniemanie, jakoby Aleksander przystosowywa si do kadej religii, pragnc wszdzie uchodzi za wyznawc tej, ktra bya najbardziej rozpowszechniona w danym kraju. Pragn tylko by deifikowanym w Egipcie i w Babilonii, przy Ammonie i Marduku. Kto chcia by deifikowanym (apriorycznie czy aposteriorycznie) nie mg przysta do dualizmu religijnego. Aprobowa natomiast perski system administracyjny. Oprcz Egiptu i Fenicji pozostawi wszdzie satrapie, a satrapami mianowa nieraz (po mierci Dariusza) Persw; w ogle uwzgldnia ich chtnie w rzdach90). Do swej armii przyjmuje chtnie tubylcw; w wojsku miesza ludy. W pochodzie do Indii mia w swej 60-tysicznej armii poow tubylcw rozmaitej krwi. Ceni tych, ktrzy uczyli si jzykw Azji Mniejszej i Iranu, ktrzy badali i naladowali ich obyczaj. Zim 324 roku obdarza 10 tysicy Macedoczykw, ktrzy polubiaj Azjatki. Zwizki swych onierzy z Azjatkami uprawnia z gry. Ich dzieci robi dziemi wojska (gdy dorosn, maj wstpi do wojska; s to tzw. epigones). Po grecku uczyo si za jego spraw 30 tysicy modych Persw, a co ciekawsze, nie waha si wiczy ich, mimo tak znacznej iloci, w macedoskiej sztuce wojennej. W miastach przez siebie zakadanych osadza ludno mieszan, a zamierza przesiedla ludno z Europy do Azji i naodwrt91). Ale sedno sprawy tkwio jeszcze gbiej. Aleksander tylko czciowo przywdzia strj krlw perskich i turban; lecz nigdy nie uywa tiary, ani nie wdzia szerokich spodni92). Jake znamienne te drobiazgi! Byy to symbole. Nie mona byo zrywa cakowicie z pogldami greckich onierzy. Robi, co musia i nie chcia si zrazu orientalizowa bardziej, ni musia, ale w boskie swe pochodzenie sam wierzy jeszcze w domu (tylko e od innych bogw). Kiedy pozwala oddawa sobie cze bosk, zgorszeni onierze greccy i macedoscy oburzali si, potem szydzili, wreszcie jednak, niejeden zrozumia, o co chodzi. Aleksander zwalnia swych Grekw od udziau w tych ceremoniach. Wmwiwszy w siebie, e pochodzi od Zeusa, nosi deifikacj sam w sobie a z tego wynikao, jako nie podlega on adnym prawom ludzkim i e nie krpuje go adna moralno. On, ktry popiera zawsze miasta greckie, odnawia zrujnowane, zaprowadzajc wszdzie urzdzenia demokratyczne i unika nawet osadzania zag w miastach greckich93), ten sam Aleksander orientalizowa si od razu w wykonaniu zaj wadcy, postpowa despotycznie nawet wobec Macedoczykw a zapamitywa si czasem tak dalece, i wasn rk zabija swych wasnych przyjaci. Jak bg z Olimpu, szafowa dowolnie swa ask, lub gniewem ciga. Wiadomo, jako nie brako buntw wasnych macedoskich onierzy. Wybuchay z rnych powodw, lecz niech przeciw orientalizmowi archistratega" korynckiego przebijaa w nich zawsze. W ostatnim z roku 324 miecie Opis, dawao si sysze: niech sobie Aleksander maszeruje dalej ze swym ojcem Ammonem94). Nie o trudy wojenne chodzio macedoskim onierzom. By to onierz zaciny, zawodowy, zdobywajcy sobie karier i dostatki za pomoc kampanii wojennych, przygotowany doskonale na wszystko. Nie brako tego onierza
88 92

) Ja 2, 3. 89) Ja 34. 90) J 85, 87, 88, 93, 96. 91) J 51. 64, 92, 95, 103. ) J 90. 93) J 99-102. 94) J 65.

45 w Azji przed Aleksandrem, od Aleksandra za i przez nastpne pokolenia pdzia ludno z kraju ubogiego po bogactwa i zaszczyty do Azji Przedniej i Egiptu tak dalece, i nasta niebyway odpyw ludnoci"95). To sam Aleksander zaoy nie mniej, jak 70 Aleksandryj, fortec, przystani i osad handlowych96), a trzonem kadej z nich musia by

ywio grecki. Tubylcw mona byo przesiedli skdind, nie pytajc ich o zdanie, ale Grekw czy Macedoczykw trzeba byo zjedna dla tego osadnictwa; wszystko za wskazuje, e nie zachodziy w tym adne trudnoci. Szli chtnie, widocznie opacao si. Skde wic owe bunty? Zbuntowano si w kocu przeciw rodzonemu synowi i nastpcy Wielkiego Aleksandra. Skoro Aleksandrowi chodzio o to, by ludy wschodnie uwaay rzdy jego tylko za usprawiedliwion wol bogw zmian dynastii, musia tym bardziej myle o potomstwie. Przyby do Azji bezennym, w Azji za oeni si dwa razy. Dynastia macedoska miaa by odtd krwi mieszanej, grecko-azjatyckiej. Z caym rozmysem pragnie nastpcy tronu mieszaca, eby by dobry (jak rozumowa) i miy rwnie Azjatom jak i Grekom. Pierwsz on Aleksandra staa si Roksana, synna z piknoci pera" Wschodu, crka ksicia sogdiaskiego Oksiartesa, pokonanego w roku 328, przy czym dostaa si do niewoli aeby w roku nastpnym sta si maonk zdobywcy. Pochodzia tedy wadczyni najwikszego pastwa z najdalszego kta pnocno-wschodniego, gdzie nad Jaksartesem stana Aleksandreia Eschate", forteca, ktrej nazwa wskazuje, jako Aleksander nie zamierza posuwa si dalej w tym kierunku. Mg by Aleksander polubi krlewn persk. Od piciu przeszo lat, od bitwy pod Issos (333) odebra Dariuszowi i panowanie i rodzin, wziwszy ca do niewoli. Mia w swej mocy crki Dariusza, gdy eni si z crk wadcy drugorzdnego. Ale czwartego roku po lubach z Roksana, gdy ta pozostawaa wci bezdzietn, polubia w r. 324 starsz krlewn persk Strateiz, a rwnoczenie kae Hafaistosowi polubi modsz. Oczywicie, e Strateiza znaczya wicej ni Roksana, jeeli chodzio o przyenienie si do Wschodu. Nie o polityczn atoli stron maestw chodzi, lecz o cywilizacyjn. Nie oddali Roksany, a zatem zachodzio dwuestwo, popenione z rozmysem. Rzecz prosta u Persw wieloecw, ale dla Grekw byo to czym niesychanym, i wrcz potwornym. Aleksander zachca swych oficerw i onierzy, by zawierali luby z tuziemkami. Wyposaa te dziewczta perskie, baktryjskie, medyjskie itp.; zarzdza gromadne wesela, setkami par naraz. Ale zaraz po jego zgonie Grecy, ci (i Macedoczycy) poopuszczali te ony. Jakby czekali sposobnoci, by si ich pozby! Polubienie jednej ony Azjatki upowaniao do pojcia drugiej i trzeciej. Ale towarzysze Aleksandra bynajmniej tego nie pragn! Te ony azjatyckie przeszkadzaj im do polubienia Greczynek, albowiem nie dotkna poligamia kobiet helleskich", adna Greczynka nie chciaa wyj za wojownika ju raz oenionego, chocia tylko z tuziemk. A byo widocznie co'', co sprawiao, e Grek (czy Macedoczyk), doznawa czego ujemnego w poyciu trwaym z Azjatk, i uwaa, e on prawdziw moe by tylko rodaczka. Chocia tedy mogo si z pocztku zdawa, e z inicjatywy Aleksandra zginie jednoestwo wrd emigracji greckiej, jednake (skoro tylko usta nacisk z gry) zasada jednoestwa znowu staa si cech charakterystyczn wysp greckich na barbarzyskim morzu97). A jakie to znamienne, e ze mierci Aleksandra nacisk co do polubiania Azjatek i poligamii usta zupenie; nie podj go aden z jego nastpcw. Z wielu za okolicznoci wypada wnosi, e nie tylko w tej sprawie nie byli zgodni z Aleksandrem jego generaowie, namiestnicy, zastpcy i nastpcy. Nie o wstrt rasowy chodzio, bo cay Iran a po Sogdi i Baktri naley do rasy indoeuropejskiej i aden z tamtych ludw nie jest obarczany adn tak waciwoci fizyczn, ktraby miaa budzi w Greku wstrt. Niech zwracaa si tedy przeciw cywilizacjom orientalnym, jakie im narzucano.

Aleksander Wielki chcia sprzc w jedno cywilizacj egipsk, persk, babilosk, attyck. Zmierza do syntezy cywilizacyj, a rzeczywisto historyczna miaa rycho wykaza, e to utopia. Pastwo Aleksandra Wielkiego byo by si rozpado, choby nawet nie nastpi przedwczesny zgon jego twrcy. Gdyby Aleksander Wielki poy by duej, byby przey sam siebie. Tkwi jednak w dziele tego krla macedoskiego moment wielkoci i to wik95

) W 6.

96

) Zh II 15.

97

) Z 1 II 19.

46 szy, ni si powszechnie mniema. Nie dlatego jest Aleksander wielkim, e wiele zwojowa i nawet nie dlatego, e jzyk grecki uczyni uniwersalnym, lecz dlatego i za to, e obmyli now metod dla ideau uniwersalnoci. W tym tkwi jego wielko. Zdobywczoci, zaborczoci tworzy sobie pastwo, ale raz tego dokonawszy, wyrzeka si metody gwatu i nie chcia by Grecy ciemiyli inne ludy, lecz pragn oprze uniwersalizm na zgodnym ich wspyciu. Zabysn przed Histori ideaem nowym. Kt ideaowi temu odmwi wielkoci? Podejmowano go potem nieraz jeszcze, lecz zawsze chybiajc celu. Widocznie nie umiano trafi na stosown metod. Dzieje tego ideau, to kronika bdw, a bdy zaczynaj si od samego Aleksandra. Wielki Macedoczyk pojmowa swe pastwo uniwersalne wcale nie po egipsku, nie po persku, ani po babilosku. Wszystkie wielkie pastwa azjatyckie przed nim miay w sobie to, e jeden lud panujcy ciemiy wszystkie inne, ale kady z nich pozostawa mimo to sob, gdy tymczasem, Aleksander Wielki marzy o zlaniu si ras w pastwo uniwersalne"98). Tego nie mona traktowa, jako zapdzenie si w orientalizacji ponad dotychczasow miar; nie! To jest cakiem nowy pomys, nowy idea. Tak spojrzawszy na jego rzdy, zrozumiemy dopiero, dlaczego w urzdach, w wojsku i na osadnictwie zarzdza zawsze mieszanin etnograficzn i chcia wyhodowa nowe pokolenie, grecko-azjatyckie, zwaszcza grecko-perskie. Wyhodowa" ... tak jest, bo to wszystko miao by wytworzone sztucznie. Dno tego rodzaju, nie tkwia w adnym ludzie, nie wykluwaa si z adnego organizmu, z adnego zrzeszenia naturalnego. Przeciwnie, kady z tych ludw, bez wzgldu na to, czy by ciemiycielem, czy ciemionym zawsze i nieodmiennie dba o to, eby zachowa si w swoim stanie naturalnym. Przywieca Aleksandrowi Wielkiemu idea tworu wielkiego, czego tak wielkiego, i nigdy przed tym myl ludzka nie zdobya si na pojcie podobnej wielkoci oglno ludzkiej. Ale pomys mieszania ras by sztucznym. By to pomys aprioryczny, dzieo metody medytacyjnej. Wymylono to, wymedytowano i postanowiono sztucznymi sposobami wykona, nie majc do tego dziea nigdzie najmniejszego oparcia w naturalnych stosunkach caego otoczenia, nigdzie w adnym organizmie. Nie mogo by te by organicznym to, do czego zmierza Aleksander. Byo to mechanizmem. Wyobraa sobie podleg Azj pokryt miastami i urzdzeniami na wzr grecki, lecz z ludnoci umylnie mieszan (stolic pastwa mia by Babilon). Mechanizm apriorystyczny, urgajcy wszelkim danym rzeczywistoci! Aleksander odrzucajc przymusow hegemoni, nie wyobraa sobie jednak wieloci odrbnych rwnorzdnych organizmw, lecz mniema, e tak czsto sprzeczne ze sob organizmy zlej si w jaki jeden organizm uniwersalny, gdy si zastosuje odpowiednie rodki. Ale organizm nie wytworzy si sztucznie, a z marze, ze studiw, z prac i trudw Aleksandra Wielkiego robi si mechanizm, a wic co, co daje si utrzyma tylko przymusem. Organizm wszelki trwa moe przez duszy czas, dziki nieustajcemu nastpstwu czynw rozumnych, polegajcych na myleniu aposteriorycznym, opartym na

uwzgldnianiu naturalnych cech danego organizmu; w ten sposb bowiem powstaje kultura czynu, zdatno do cigoci czynw poytecznych, coraz poyteczniejszych. aden jednak mechanizm nie posiada kultury czynu; nie tylko jej nie wytwarza, ale gdzie tylko na ni natrafi, tam j tumi i wreszcie niszczy doszcztnie. Im wiksze zrzeszenie, tym wikszej trzeba kultury czynu; w wielkim mechanizmie brak ten wystpuje tym jaskrawiej i dziaa tym zgubniej99). Pastwo uniwersalne, wymarzone przez Aleksandra Wielkiego, ktre byoby oparte nie na przemocy, lecz na zlewaniu si licznych czynnikw w now, sztuczn cao, nie mogo nie tylko istnie duej, ale ani powsta naleycie. Nie dlatego upado pastwo Aleksandra Wielkiego, e twrca odumar je przedwczenie, lecz chwiao si ju w ostatnich dwch latach jego ycia i byoby si rozpado nawet pod jego wasn doni. O cywilizacyjnych przyczynach powstawania lub rozpadania si wielkich zrzesze pisaem ju obszerniej gdzie indziej. Pragnbym atoli wytumaczy, czemu sami Grecy przeszkadzali utrzymaniu pastwa, ktre utworzyli wasn krwi. Jak najmniej przypisywa naley impulsywnoci Aleksandra, na ktr odpowiadano rwnie impulsami. Wiadomo, ile przez to ucierpiaa karno
98 99

) J 9. ) O kulturze czynu zob. ostatni rozdzia ksiki Rozwj moralnoci".

47 tej armii niezwycionej; a ucierpiaa tak dalece, i poczy si ju pojawia oznaki jej rozkadu. Samo rwnouprawnienie barbarzycw pobudzao Grekw do wybuchw. Kady urzd, kade uposaenie nadane Persowi wyprowadzao z rwnowagi wszystkich tych Grekw, ktrzy mieli roszczenia, e dano Persowi co, co im si naleao. Ale byy przyczyny gbsze i dziaajce potniej, onierz grecki spostrzeg, e tu nikt nie pyta o jego zapatrywania i upodobania, o grecki zwyczaj, e dowdztwo nie dba o to, co on uwaa za dobre, lub za ze, cenne lub wstrtne. Zdarzay si te zarzdzenia, ktre byy dla onierza nienawistne; duo byo dla niego rzeczy cudacznych, niemao wzbudzajcych wzgard. W kronice ostatnich dwch lat wypraw Aleksandra zna, jak wojsko traci szacunek dla swego dowdztwa. Istotna przyczyna antagonizmu tkwia w tym, e zarzucao si personalizm na rzecz gromadnoci. Nie umiano tego okreli, lecz odczuwano a nazbyt. Wielkie siy historii dziaaj bez wzgldu na to, czy si je widzi i rozumie. Grecy Aleksandra Wielkiego przynajmniej ci, ktrzy nadawali cech caej wyprawie, to nie lacedemoskie koszary, lecz owiata attycka. Wzorem by im Ateczyk, najwikszy personalista historii powszechnej. Ten mia by wtaczany w gromady pozbawione wasnej woli w sprawach bynajmniej nie wojennych, choby np. co do maestwa, dano, eby si upodabnia do tych, ktrym si nigdy nawet nie przynia wolno i godno obywatelska. Oni nie chcieli da si zmechanizowa w sprawach niewojskowych. Gromadno jest odpowiednikiem mechanizmu, organizm za personalizmu. Tak daje si stwierdzi i okreli to, co Aleksander na Wschodzie zasta i jak si wobec tego zachowa. Kolej na pytanie, czy si sam czym wschodnim nie przej? Widzielimy, e przybywa z zamiarem, eby (wbrew Arystotelesowi) robi si krlem", lecz jego pojecie pastwa nie byo bynajmniej orientalnym, ni perskim, ni chaldejskim, ale wasn, jego osobist koncepcj. Gdy przybywa, nie by wwczas zwolennikiem poligamii i nie przynio mu si na macedoskim dworze, e wolno mu szafowa yciem i mierci podwadnych, jakkolwiek, kiedykolwiek i bez wzgldu na cokolwiek, choby na najwiksze zasugi, e godzi mu si zabi nawet takiego, ktrego co dopiero mieni swym przyjacielem.

Autodeifikacja zepsua mu charakter, usuwajc coraz bardziej w ty zasady, a na miejsce autokrytyki wprowadzajc impulsy; impulsywno za wczenie czy pniej obniy czowieka. Mia te Aleksander na Wschodzie otwart szko okruciestwa, do ktrej uczszcza pilnie; niejeden te z jego najwyszych oficerw da si pod tym wzgldem zorientalizowa i sta si okrutnikiem lecz og armii by przykro zdziwiony i nieraz dotknity bolenie. Wielbiciel Homera, ucze Arystotelesa okrutnikiem! Kiedy satrapa baktryjski Bessos prbowa po upadku Dariusza utrzyma niepodlego przynajmniej swej prowincji, zamylajc wznowi dawn niepodlego Baktrii (Baktrowie utrzymali si przeciwko Asyryjczykom i Medom, ulegli dopiero Persom100) i gdy mu si to nie powiodo i dosta si do niewoli, Aleksander pozwoli torturowa go, a wreszcie ukrzyowa go po persku. Oswajali si te nowi wadcy Wschodu" z azjatyckim yciem dworskim, w ktrym mieciy si skrytobjstwa, trucizny, najnikczemniejsze podstpy i zasadzki, wieczne zakamanie i jeden tylko cel ycia: zaspokojenie dzy wadzy. Kto j osignie, oczyszczony jest ze wszystkich win. Wytwarzaa si okoo wodza najwyszego i jego gwnej kwatery atmosfera nieufnoci i niechci, wzgardy dla obcych cywilizacji, alu z powodu zaniedbywania wasnej cywilizacji. Wan rol odgrywaa owa azjatycka i egipska deifikacja, ktr rozkazy wojskowe nakazyway bra powanie. Og nie zna si na racjach stanu i koniecznociach pastwowych, sam za Aleksander deifikowa si wcale nie politycznie tylko, nie na zimno, lecz w bosko sw wierzy. Musiao si to udziela otoczeniu, dochodzio do wiadomoci armii i nie mogo si pomieci w greckich gowach. Mogli byli co najwyej uzna w swym wodzu herosa, pboga na podobiestwo Heraklesa. Stara si o to Aleksander, lecz mu to nie wystarczao; on przecie pochodzi od Zeusa! Heros to przede wszystkim zaoyciel miasta. Podobno zaoy Aleksandryj a 73! Byy to oczywicie stacyjki woj) Baktrowie osiedli w rozlegej dolinie grnego i redniego Oksosu byli podobno pochodzenia indoeuropejskiego. Podobno te Baktryjczykiem by Zoroaster, twrca tej religii dualistycznej, ktra bya religi pastwow Persji starej (Achemenidw) i potem nowej (Sassanidw).
100

48 skowe, bloki warowne itp., ktre miay si zamienia w wojskowe osady, a z tych wyr miay miasta przyszoci. Zakadano je z pomp, jakby co wielkiego, bo Aleksander stawa si w ten sposb 73 razy herosem!! Czy pniej Seleucydzi nie postpowali podobnie? Im take sypay si miasta" jak z rkawa! Tak przygotowany wszczyna Aleksander starania u Grekw w Helladzie, eby go zamianowali bogiem, danie to nie miao adnej przyczyny politycznej, gdy deifikacja nie bya do niczego potrzebna ani w dziedzicznej jego Macedonii, gdzie zgoa nie bya znana101), ani w starej Helladzie, bo tam wywoaa tylko drwiny. Co najwyej mona by byo kiedy po zgonie herosa uzna, e wartoci sw dorwnywa bogom. Starania o deifikacj w Grecji stanowi tylko przyczynek do osobistej charakterystyki Aleksandra, do jego psychologii i dlatego nadaj si na zakoczenie roztrzsa o niepospolitym Macedoczyku. Kiedy zapuka o ubstwienie jako syn Zeusa w Atenach, spotka si ze zdaniem, e jeeli tego pragnie, niechby sobie by synem Zeusa, czy Posejdona. Zeus a Posejdon! Samo sformuowanie kwestii w takie drwinki stanowio ju odmow a nazbyt wyran. W Sparcie za zapada uchwaa w tych sowach: Skoro Aleksander chce by bogiem, niech bdzie bogiem". Lekcewace wzruszanie ramion. Aleksander ubiega si jednake choby o takie uchway. A kiedy wiosn 323 roku kaza zjeda do Babilonu, jako do swej stolicy, poselstwom greckim poleci ju na miejscu w Babilonie przebra si jako poselstwa religijne do bogw, z wiecami na gowach i ze zotymi wiecami darami dla bogw102). Chodzio widocznie o to, by zgromadzonemu w Babilonie midzynarodowemu dworowi pokaza, e

ich bg na tronie we wasnym kraju take jest uwaany za boga. Greckie pojcia o tym rniy si zasadniczo od orientalnych i sam wyraz theos" oznacza w tej sprawie co innego. Grecy gotowi byli przypisa bosko nie tylko panujcemu, lecz kademu, a w takie pojcie wchodzio wytworzone z najszczytniejszego idealizmu, bo z uwielbienia geniuszu ludzkiego pojcie boskoci103), ale tylko u Grekw. Ich tytuy herosw i bogw mona na jzyk dzisiejszy tumaczy miao przez geniusz"; igrzyska, jako uroczystoci zwizane ze witami narodowymi na cze geniuszw; ofiary ywym, jako dary honorowe; zmarym jako dowody czci pomiertnej; igrzyska za na cze wadcy yjcego zestawi mona z naszymi galwkami". Wyjtkowo tylko zdarza si Grek, ktryby na to patrza inaczej, po orientalnemu. Skoczmy na tym uwagi nasze, dotyczce Aleksandra i jego wyprawy. Zgas wczenie i oszczdzonym mu byo, e nie musia patrze na ruin wasnego dziea. Synteza cywilizacji bya niemoliwoci, a nawet pastwo uniwersalne nie dao si utrzyma na zasadach Aleksandra. Nie powrcono ju do koncepcji ludu panujcego, gniotcego innych, ale zwrcono si ku ukadowi pastw odrbnych, opartych na odrbnoci cywilizacyjnej. Samego za Aleksandra gos ludw" zaliczy do postaci legendarnych. Tradycja o nim trwa dotychczas w najciemniejszych ktach Azji Centralnej, nie tylko nad grnym Indusem, w Afganistanie, ale jak nowsze podrnictwo wykryo w Darwazie i niszym Palmirze104).
) Nie mona uzna za wskazwk czci boskiej faktu, e na uroczystoci zalubin crki Filipa II niesiono 12 posgw bogw, a jego wasny trzynasty. Pb 12. Procesjonalne niesienie posgw (masek, portretw, tabliczek) podczas uroczystoci rodzinnych znane jest w rozmaitych stronach wiata np. w Kongo). Mogli to by boscy przodkowie" a Filip na kocu, jako przodek oblubienicy. 102 ) Pb 17, J. 103) Pb 19; 104) Je II 75,110.
101

IV HELLENISTYCZNO Hellenistyczno wytworzya si wrd dalszego cigu wojen perskich, ktre nie skoczyy si wcale, gdy Hellenowie wypdzili krla" z Europy105). Zwycizcy pragnli odwetu za najazd i nie spoczli a zwojowali Persw w ich wasnym pastwie. Owocem tych
105

) Nie wszyscy go zreszt wypdzali; Tessalia i Teby stay wanie po stronie perskiej.

49 wojen staa si cywilizacja hellenistyczna. Nie w Helladzie powstaa hellenistyczno, ani nawet w mniej owieconych krajach greckich na pnocy Hellady, nie w Europie, lecz w Azji, i to nie w greckich miastach wybrzea Azji Mniejszej, lecz w gbi ldu, kulturalnie niewtpliwej Azji, pord ludw pastwa perskiego, na Iranie, tudzie w Egipcie. Z tymi geograficznymi okreleniami i ograniczeniami mona mwi o dwch nurtach hellenistycznoci: azjatyckim i afrykaskim. Powstaa wic hellenistyczno dziki zdobyciu caego pastwa perskiego przez Grekw. Nie mona powiedzie, te powstaa ze stosunkw Grekw z Persami i z podbitymi przez Persw ludami, bo stosunki te istniay ju dugo przedtem, a nie pojawiay si adne oznaki, iby miao si zanosi na jak now cywilizacj. Niewtpliwie kupiec grecki wnosi do Azji i Afryki rzeczy greckie, lecz byy to tylko przedmioty kupna i sprzeday, choby

posiadajce warto artystyczn. Mg kupiec grecki osiady od tylu ju wiekw na egejskich wybrzeach Azji Mniejszej robi Azjatw wytworniejszymi, mg dodawa im smaku i podwysza wymagania; ale nie wchodzi z nimi w adne inne kombinacje tyczce ycia zbiorowego; nigdy te ani jedna strona, ani druga nie wystpowaa z zamysami, eby zorganizowa gdzie wsplne ycie zbiorowe; nie sycha o adnym takim projekcie. Import i eksport i nic wicej. Byway w historii powszechnej zrzeszenia kupieckie, urastajce na czynnik cywilizacyjny i wytwarzajce si polityczn, lecz greccy kupcy maoazjatyccy nie osigali tego stopnia i o ile wiadomo, nie sigali po niego. Byli i pozostali w odrbnoci od tubylcw. Nie mogo by inaczej, skoro sami nie posiadali adnej wsplnej cywilizacji, ktra by moga ujmowa barbarzycw i pobudza ich do naladowania. Duchowe czynniki ycia zbiorowego nie czyy Grekw, lecz przeciwnie rozdzielay ich i rniy; jake wic mogli oddziaywa na obcych? cznikiem Grekw zwaszcza w osadach byo prawo handlowe a do tej wsplnoty woleli nie dopuszcza nikogo obcego. W handlu dyli do monopolu, co zreszt atwo zrozumie. Jedynego powanego konkurenta, jakim by handel fenicki, pokonywali na caej linii, od Iranu a po ujcie Rodanu; z kupcem perskim i ormiaskim pogodzili si nabywajc od nich towary dalszego Wschodu. Wytworzyy si strefy handlowe, kada dla innych kupcw (co jest zjawiskiem czstym w historii). Grecy nie urzdzali wypraw handlowych na Wschd, tubylcy nie posuwali si na Zachd dalej, jak do miast greckich. Nie ma ladu kupca ormiaskiego lub perskiego ni w Helladzie, ni na wyspach egejskich, tym mniej na joskich lub w Wielkiej Grecji; wszdobylscy za Fenicjanie musieli ustpi. Wpywy duchowe handlu greckiego w Azji Mniejszej (i podobnie w Egipcie) byy tedy nike i powierzchowne, nie sigajce w niczym, do wpyww na ustrj ycia zbiorowego. Nigdy te kupiec grecki tego nie prbowa; ani mu co podobnego nie powstao w myli106). Tym mniej onierz zaciny grecki, ktry przychodzi i odchodzi. Najmowali si wczenie Egiptowi. Na miejscu np. dzisiejszych ruin Tell-et Duffanah (Wzgrze grabarzy) by niegdy stay obz greckich zacinych z czasw Psametycha I (665-610)107). Chadzali te potem na sub persk. Prawdopodobnie nie stanowili oni wyjtku od reguy, e z wielkich pochodw wojskowych zostaje na miejscu jaki osad; ale to s tylko jednostki, ktre rozpywaj si wkrtce i gin w morzu tubylcw, nie mylce o wasnym yciu zbiorowym i niezdatne do tego. Stosunki Grecji z Iranem, z Azj Mniejsz i z Egiptem byy wic tego rodzaju, e nie zanosio si wcale na jak now cywilizacj. Hellenistyczno powstaa dopiero z podbojw i z dnoci do pastwa uniwersalnego. Nie trzeba wywodzi, e nie by to bynajmniej idea helleski; nie z wasnego ducha, lecz od Persw przyszo to na Grekw. Poszukiwanie utopijnej syntezy pooyo kres pastwu uniwersalnemu greckoperskiemu. Rada wodzw wiedziaa po zgonie Aleksandra, e jeeli spodziewajca si Roksana powije dzieci pci mskiej, chopiec ten bdzie dziedzicem i nastpc po ojcu; zarzdzono te na czas jego nieletnoci opiek regencyjn (Filip Arrydeusz, brat przyrodni Aleksandra Wielkiego) i rozdzielono namiestnictwa. Cz wojska pogrozia wprawdzie, e nie bdzie si wysugiwa synowi Azjatki", lecz uagodzono to troch surowoci a wicej hojnoci. Generao
106 107

) Pewne analogie zachodziy potem w redniowiecznej Hanzie. ) Kl 54.

50 wie macedoscy zachowali si lojalnie wzgldem pogrobowca. Ale Roksana postpia po azjatycku, pozbawiajc Strateiz ycia, po czym niebawem wyjechaa do Macedonii. Wraz z matk Aleksandra, Olimpi, staj obie do niecnych wycigw, eby pozyska wadze dla

siebie, przynajmniej w Macedonii. Nie zdoay atoli zorganizowa sobie stronnictwa na macedoskim gruncie. A w Azji byo by Roksanie zapewni lepiej, bo w Macedonii nie znano zgoa rzdw niewiecich. Tymczasem wybuchy ju walki diadochw a w r. 316 obie wsplniczki zostay pojmane w Pydzie przez Kasandra Macedoskiego. Olimpi zamordowano od razu, mianowicie ukamienowano (rodzaj mierci nieznany w Grecji), Roksana za wiziona bya w Amphipolis a do koca tych wojen (r. 301), po czym, zamordowano j wraz z synem (ju 22-letnim). Usunicia tego syna wymagaa widocznie polityka pogodzonych diadochw; prawdopodobnie byo to woone midzy warunki pokoju po rozprawie pod Ipsos we Frygii. Nie stao dynastii po Aleksandrze, a zatem przepady koncepcje pastwa uniwersalnego, bo na Wschodzie pastwo a dynastia, to jedno. Sam za Aleksander Wielki przygotowa rozbicie swego pastwa. Wystpowa wszdzie jako wybawiciel ludw ciemionych przez Persw, przywraca dawne kulty religijne j dawne prawa krajowe; a zatem miaa nasta w jego pastwie rozmaito praw. Cofn si potem przed t konsekwencj i przynajmniej w prawie administracyjnym powraca ku zasadzie jednostajnoci, urzdzajc po persku satrapie (cho nie zawsze obsadzane przez Persw). W innych dziaach nie powrci jednak do jednostajnoci, a skutkiem tego nastaa niewspmierno prawa. Prywatne prawo, czy publiczne, jedno czy drugie, kcio si z metod administracji. W samej tylko Persji moga skutkiem tego panowa wspmierno, we wszystkich za innych prowincjach musiaa si zrodzi jawna niech przeciw administracji satrapii. Wychodziy na jaw przeciwiestwa, nie dajce si pogodzi; coraz tedy wicej niezadowolenia i dnoci, eby si pozby perskiego systemu. Skoro za administracja przestawaa by wizi caego pastwa, skoro, przeciwnie, przyczyniaa si do dnoci odrodkowych pastwo uniwersalne stawao si niemoliwoci. Jako rozbio si ono mniej wicej podug poj prawnych gwnych ludw. Wojny diadochw odbyy si na tym tle; byy to walki centralizacji i decentralizacji w stosunku do zasady politycznego uniwersalizmu. T zasad obalono, z czego nie wynika, eby w danym pastwie wykrojonym z uniwersalnego, nie mia w granicach pastwa wyzwolonego panoszy si w najlepsze centralizm. Rozumna zasada, e kady lud ma si rzdzi swoim prawem, zostaa jakby przekrelona przez niestosown administracj rzdow i dopiero rozbicie na kilka pastw przywracao ludom jakby autonomi, pojt jednak orientalnie, tj. wadcw osobnych w odrbnych pastwach. Poniewa nie dostrzegano zgoa tej istoty spraw, bito si midzy sob tym zawziciej i tym duej. Wojny diadochw trway lat 22. Tuziemcy dostarczali posikw wszystkim walczcym; kady z diadochw mia w swym wojsku oddziay azjatyckie lub afrykaskie. Nigdzie za nie rozbrzmiewao adne haso przeciw Grekom. A do wystpienia partyjskich Arsacydw w roku 250 nikt nie kwestionowa hegemonii greckiej. Grecy za nie dawali upa sprawom diadochw, walczc za nie, jako za wasny interes. Przez dugi czas trway walki o Macedoni, jakby wycigi o zaszczyt pierwszego miejsca w wiecie hellenistycznym; brali w nich udzia take pozaeuropejscy nastpcy Aleksandra Wielkiego. Pewien okres tych walk stanowi zarazem pierwsze zderzenie si wiata hellenistycznego najpierw z Itali poudniow, a wnet potem z Rzymem. Wspomniane w rozdziale II wyprawy epirskie i spartaskie na poudniow Itali zaczy si w r. 342; pocztek ich wyprzedzi tedy nie o wiele Aleksandra Wielkiego. Odbywaj si do dugo poza jakimkolwiek zwizkiem ze sprawami wielkiego wiata, ktre jeszcze nie uderzyy o morze joskie. Mija okres walk diadochw i dopiero w 20 lat po bitwie pod Ipsos lduje w Tarencie Pyrrhus II, krl Epiru (280). Ten stanowi ju czynnik w polityce midzypastwowej, umia wyzyskiwa swary i wojny macedoskie, jedzi osobicie do

Aleksandrii, spowinowaci si z Ptolomeuszem I (323-285), zaoycielem nowego pastwa egipskiego, od ktrego otrzymywa wiele pomocy (przez 7 miesicy by nawet panem Macedonii). Po pyrrhusowych" zwycistwach w Italii poudniowej odda swe wojsko na usugi Syrakuz przeciw Kartaginie (wstp do pierwszej wojny punickiej). Pobity przez Rzymian pod Benewen51 tem (275) nie skoczy wcale swej kariery; zosta jeszcze powtrnie panem Macedonii, cho znowu tylko na krtko, a rok 272 zasta go w Peloponezie, gdzie go mier dognaa. By to krl-kondotier na wielk skal, a na podobiestwo wszystkich nastpcw Aleksandra Wielkiego. Ca sw postaci naley dobitnie do wiata hellenistycznego. Z tych i wszystkich innych walk o Macedoni zawsze wychodzio, e rzecz si nie opaca; kraj by coraz bardziej wyludniony, coraz mniej intratny, pozostawiono wic po pewnym czasie gr bezporednim ociennym wspzawodnikom. Za najintratniejsz uchodzia Tracja. Otrzyma j przy pierwszym podziale krajw przez diadochw, wkrtce po mierci Aleksandra Wielkiego, Lysimach, z pochodzenia Tessalczyk. Rozmaite potem zawiera i zmienia sojusze, w czym poszczcio mu si, gdy w ostatecznej rozprawie pod Ipsos w roku 301, dostaa mu si Azja Mniejsza a pod Taurus. Niebawem z pomoc zrcznych sojuszw zapanowa take nad ca Macedoni. W kocu popeni jednak ze obliczenie, kiedy porzuci sojusz z Seleukosem syryjskim; pokonany, poleg w przegranej bitwie w roku 281. Azjatyckie jego posiadoci dostay si Syrii a Tracj przyczono do Macedonii, przyznanej potomkom Demetriosa Poliorketesa. Faktycznie byo to tylko nieokrelone zwierzchnictwo nad zorganizowanymi na nowo ksistwami plemiennymi tubylcw. Kilka razy take syryjscy Seleucydzi kusili si o ten kraj, bo by zotodajny (pod Philippi), lecz na prno. Znaleli si jednak zdobywcy z innej strony wiata: w r. 280 Tracja ulega najazdowi Gallw, ktrzy a do roku 220, a wic przez 60 lat wadali krajem i yli jego kosztem. Wrd tych przygd i ciosw zagina nawet tradycja Kotysa, a gdy wreszcie powiodo si wyrzuci najedcw, Trakowie zorganizowali si na nowo w drobne pastewka plemienne. Takimi zastali ich potem Rzymianie. Gallowie czy te bardziej oglnikowo mwic Celtowie, nie poprzestali jednak na Tracji. Przeszli na tamt stron i zaoyli sobie w Azji Mniejszej wasne pastwo. Zwano ich tam Galatami. ywio grecki znajdowa wtedy oparcie przeciw nim w pastwie pergameskim. Po ustaleniu si stosunkw, kiedy z dugich wojen wyoniy si wreszcie ustalone ju pastwa hellenistyczne, powraca si jeszcze na pewien czas do ideau Aleksandra Wielkiego, eby stopi zwycizcw i podbitych w now cao. Posunito si nawet dalej a miao poza program wielkiego Macedoczyka. Signli w dziedzin, ktr Aleksander uwaa za nietykaln. Przez jaki czas mylano o jednoczeniu ludw, Grekw i barbarzycw, wizi religijn w postaci jakiej religii rzdowej oglno-hellenistycznej. Posuwano si wiec coraz dalej w utopii! Aleksander Wielki ogranicza si do dnoci eby wytworzy nowego czowieka", lecz korzy si przed bogiem kadego kraju. Ci z diadochw, ktrzy z trwajcej 22 lata wojny o podzia spadku po swym wodzu wyszli zwycisko, jako nowi dynaci na zetknicie si trzech czci wiata osdzili, e lepiej byo by, gdyby wszyscy ich poddani wyznawali jedn religi i, tuszyli, e to si da zrobi. Nowsze badania odsoniy dokadniej ciekawy eksperyment Lysimacha trackiego i jego tecia, Ptolomeusza I, egipskiego. Jest to ten sam Lysimach tracki i macedoski, o ktrym co dopiero bya mowa, a ktry panowa w latach 302-281 take nad Frygi ca, nad Lidi i Mezj wraz z krajem pergameskim. Bya to najzasobniejsza i najkulturalniejsza strona azjatyckiej czci pastwa Lysimachowego. Wyodrbni j, mianujc w roku 283 osobnego w Pergamonie namiestnika

w osobie Phileterosa, dawnego swego podskarbiego (syna tancerki paflagoskiej), i dziki temu zarzdzeniu Pergamon nie sta si upem Seleukosa. Po zamordowaniu Seleukosa Nikatora Philoteros utrzyma odrbno pastwow, do czego dopomg mu wielce peny skarb: posiada wwczas 9.000 talentw. Lecz eksperyment religijny zacz si jeszcze za ycia Lysimacha. W tych wanie krainach mieciy si centra kultw religijnych frygijskich; najwaniejsze byo Pessinuntos, siedziba Cybelii, wielkiej wschodniej macierzy bogw. Lysimach zapragn kult ten shellenizowa; czc si z nim wyuzdan wschodni zmysowo uczyni mniej prostack, eby kult zrobi moebnym take dla Grekw. Wezwa pomocy Tymoteusza Eumolpidy z Eleusis, ze starego rodu attyckiego, ktry sprawowa kapastwo w Eleusis dziedzicznie. Tymoteusz w sta si wybitnym reformatorem tamtejszych misteriw a pozostawa w porozumieniu ze starszyzn delfick. Delfy, marz52 ce o uniwersalnoci kultu Apollina, posiadajce ju hegemoni duchow nad pastwem rzymskim, a pomne, e zyskay niegdy Lidi za czasw Krezusa, czy te Delfy miay by nie przejawia dnoci, by wyzyska ekspansj greck Aleksandra Wielkiego, czy mogy by nie dopatrze nowego dla siebie powoania w krlestwach diadochw. Nasuwao by si zestawienie dwch uniwersalizmw: zdobywczego mieczem a propagand pokojow politycznego uniwersalizmu religijnego. Nasuwao by si ... gdyby nie brak rde! Jeeli zachodzio co takiego, w takim razie naleao by sdzi, e Aleksander Wielki ochraniajcy wszdzie kulty miejscowe, nie podziela delfickich zamysw i moe dlatego za jego ycia nie sycha nic o poszukiwaniu syntezy religijnej. Potem za dugie walki diadochw nie sprzyjay adnej takiej propagandzie. Wyonio si to dopiero, gdy stosunki uoyy si jako tako i uspokoiy. Nie wiemy, czy wielki kapan Tymoteusz Eumolpida przyby do Azji Mniejszej jako wysannik Delf. Czy powiodo mu si pozyska poparcie Lysimacha, Czy te Lysimach sam go przyzwa? Caej warstwie rzdzcej greckiej byo ju dostatecznie wiadome, jako na Wschodzie nie da si nic zrobi bez ta religijnego108), co spostrzegszy przejto si pomysem jednoczenia religii wschodnich z helleskimi. Mniemano, e w ten sposb speni si program Aleksandra Wielkiego. Mieszanie okazao si zawodnym, moe wic synteza religijna bdzie wstpem i zarazem fundamentem syntezy cywilizacyjnej? Zestawiono tedy tendencyjnie i porwnywano greckie bstwa ze wschodnimi. Robili to nieraz pisarze, by uatwi swym czytelnikom zrozumienie Wschodu. Robi to ju Herodot, porwnujc Izys z Demetr a zestawienie to wyzyskiwano teraz na dworze Lysimacha i jego penomocnych we Frygii. W syryjskim pastwie Seleukosa dopatrywano si Apollina w perskim Mitrze, w babiloskim Marduku i w rnych Baalach syryjskich. Ostatecznie wystawiano w samej Antiochii wspania wityni Apollinowi, ale tuziemcy tam nie uczszczali. Uyto te mitu o Attisie, wyszukujc momentw rwnolegych, ktre by mogy oddziaywa na wyobrani. Czy przypadkowym podobnym brzmieniem, czy te umylnie Attisem nazywano arcykapana frygijskiego grona kapanw - kastratw, zwanych Galli? Faktem jest, e Tymoteusz pracowa w Pessinoncie okoo kultu Cybelii, wprowadzajc do niego pierwiastki misteriw eleuzyjskich. Kamie, symbolizujcy t bogini (meteoryt?) mia by niebawem przeniesiony na pergamesk akropolis, a kult Cybelii sta si oficjaln religi krlestwa Pergamonu. Nastpnie dziaa Tymoteusz w Egipcie. Tam kult Apisa by czym za grubym dla Grekw, ale dwr krlewski wyznawa t religi publicznie i utrzymywa wielkim kosztem cmentarze witych bykw. Mylano i mylano i wymylano dopty, a wykombinowano to i owo z Ozirisa (Oser-Hapi) i wykryto, e s to pojcia znane Hellenom od wiekw, a s w zasadzie zgodne z kultem Zeusa. W ten sposb utworzono boga egipsko-greckiego Serapisa,

ktry doznawa silnego poparcia rzdw. Rzeby jego towarzyszyy wszdzie wadzom a odlewy tysiczne stanowiy artyku pokupny i znajdowano je niemal we wszystkich wybrzeach morza rdziemnego tak dalece, i mogo w nauce powsta zudzenie, jakoby religia Serapisa obja bya cae imperium rzymskie. Ksztat Serapisowi nada rzebiarz Briaks, wsawiony wsppracownictwem okoo olbrzymiego grobowca krla Mausola w Halikarnasie (na poudnie od Miletu). Okoo tego synnego sidmego cudu wiata" Serapis Briaksa sta si typem, na ktrego czekao na Wschodzie wielkie przeznaczenie jak zobaczymy w nastpnym rozdziale. Jest podobny do Zeusa, lecz... melancholijny. Melancholi ma z Orientu a Briaks trafnie uchwyci i wyrazi t cech. Wschd bowiem posiada dwa zasadnicze momenty psychiczne: albo rozwizo, albo melancholia. Prbowa te Tymoteusz posprzga fabuy greckie o Zeusie i Demetrze z egipskimi o Ozyrysie i Izydzie, ale ostatecznie taki to wzio koniec, i obrocy moralnoci nie bezzasadnie nazywali witynie obu religii gniazdami rozpusty"109). Wyksztaceni nie wierzyli w sztucznych bogw i roso coraz wiksze zakamanie urzdowe; maluczcy za popadali w ten stan, na ktry odpowiedni wyraz znalaz si a dopiero w jzyku
) I tak pozostao dotychczas. O Indiach powiedziano, e szczepienie przeciw ospie zda si wprowadzi o ile wczone bdzie do Kultu religijnego. 109 ) Zh II 50, 64; Zc 72-75; Ja 38-40, 175.
108

53 rosyjskim: dwojewierie. Okazao si, jako synteza religii jest absurdem110). Pomyka sza za pomyk, bd za bdem, nigdzie ni ladu syntezy. Nawet w pastwie Seleucydw, cho ono miecio w sobie najwietniejsze ogniska cywilizacyjne, nie wyroso nic z mieszastwa. Tam byy Babilon, Suza, Jerozolima, ruiny Troi i Niniwy. Po rozlegym ich pastwie rozsiane byy liczne kolonie wojskowe, nawet weteranw (lecz mona ich byo zmobilizowa w kadej chwili )111). Element grecki stanowi si i kultur kraju. Antiochia, zaoona przez Seleukosa, a nazwana imieniem jego ojca, nazywana jest przez Syryjczykw przepiknym miastem Hellenw"112). Egipscy i azjatyccy diadochowie poddali si bez zastrzee koniecznoci pastwowej'' jak bya divinacja i nawet wymagali tego surowo. Mamy wiadomoci z lat 311307, jak Antigonos zbiera bardzie daleko sigajce objawy czci ponadludzkiej nie tylko w Jonii azjatyckiej, lecz nawet w Atenach. Przykad ten naladowali Ptolomeusz, Lysimach, Seleukos113). A kiedy nastpnie wyoniy si ustalone mniej wicej krlestwa hellenistyczne" wszystkie uznay teokratyczne fundamenty swych pastw. Ustalio si to wpierw u Ptolomeuszw, a przeszo zaraz do Seleucydw, stamtd do Pergamonu, Baktrii i Partii114). adne z pastw hellenistycznych nie pozbawiao tubylcw prawa rodzimego. Tote w prawie sdowym panuje dwoisto. Dwojakie prawo i przewd dwojaki. W Egipcie zwali si sdziowie dla tubylcw laokrytami, a dla ludnoci macedosko-greckiej chrematystami. Dla Egipcjan bya procedura pisemna, dla Grekw ustna z dopuszczeniem zastpstwa stron. Myliby si jednak, kto by sdzi, e z istnienia tych dwch typw sdownictwa obok siebie wynika wiadomo wyszoci instytucij greckich i ich stopniowe zwycistwo"115). Z Azjatw czy Egipcjan wyjtkowo kto wrd warstwy najwyszej hellenizowa si duchem. O przyjciu instytucji greckich przez tuziemcw nigdy nie byo mowy a krlowie musieli zawsze przestrzega, eby nie ukrca w niczym instytucji miejscowych. Podobnie dziao si w azjatyckich pastwach hellenistycznych. Niemoliwoci okazay si marzenia o zlaniu si ludnoci dawnej z nowymi przybyszami w jedno duchow, opart, na jednakowych pojciach prawnych, co stanowi fundament poczucia tosamoci zrzeszeniowej.

Zachodzia zasadnicza rnica struktury spoecznej, co najdosadniej okazuje si na rolnictwie. W Azji Mniejszej ywio macedoski naby przewagi stanowczej wrd Grekw, a Macedoczycy handlem na og si nie zajmowali; istniao podobiestwo midzy nimi i maoazjatyckim pojciem ycia zbiorowego o tyle, e tu i tam wicej znaczy ten, kto posiada wicej gruntu. Tak w Macedonii jakote w Azji Mniejszej struktura spoeczna oparta bya o hegemoni wasnoci nieruchomej. A jednak ... byy to dwie struktury odrbne. Macedonii nadawa cech (podobnie jak Rzymowi) wolny chop, lecz Azja hellenistyczna bya ziemi klasyczn latyfundiw. Tak byo od dawnych wiekw, a system ten przetrwa tam wszelkie zmiany polityczne. Upad pniej wielki handel, kierowany przez osady greckie, lecz latyfundia pozostay. Struktura spoeczna mao-azjatycka upodobniaa si coraz bardziej do egipskiej. Cech krajowi nadaway krlewszczyzny nader rozlege a uprawiane przez wieniakw przypisanych do gleby dziedzicznie, a ktrych sprzedawano zawsze wraz z gruntem116). W epoce, ktr tu si zajmujemy, nie tylko nie zanosio si jeszcze na upadek handlu, lecz owszem, rozkwita on coraz bardziej, stajc si midzynarodowym na skal znacznie wiksz ni za czasw perskich. Kupiectwo nie uczestniczyo w honorach publicznych; przez cay cig dynastii diadochw, pniej rzymskich prokonsulw i namiestnikw bizantyskich, przez cay ten cig wiekw nie sycha ani razu, eby kto sta si wielk figur w zarzdzie pastwa dlatego i przez to, e by bogatym kupcem; ale ile takich kupcw mogo naby ziemi i zamieni si w latyfundystw? Nie ma takiej siy w wiecie, ktra zdoaa by odebra handlowi ten naturalny przywilej, e by, jest i bdzie zawsze najwiksz si ekonomiczn. Jasnym jest tedy dla rozumowania historycznego, e rozwija si te musiao greckie prawo handlowe. Jak w Helladzie byo ono (obok wielkich igrzysk) spraw oglno-hellesk, tak
433.
112

) Szereg przykadw zob. Rzekome syntezy religijne" w Przegldzie Powszechnym z 1930. 111) J ) Zh II 16. 113) Pb 20. 114 ) Pb 22. 115) Zh II 31. 116) J 420.

110

54 samo, a raczej tym bardziej stao si czynnikiem powszechno - hellenistycznym. Przez prawo hellenistyczne" rozumie naley wycznie prawo handlowe. Stawao si ono uniwersalnym od mongolsko-chiskich kresw na wschodzie a po Ultima Thule na zachodzie. Otwiera si dla nauk historycznych olbrzymie a nader wdziczne pole studiw, ktrych ledwie zawizki odnajduje si tu i wdzie. Rzymskie prawo handlowe stao si jakby odgazieniem hellenistycznego. Zna to pochodzenie i te wpywy w niejednym szczegle a zwaszcza w edyktach edylw, ktrzy byli urzdnikami sprawujcymi policj targow i nadzr nad caym ruchem handlowym. Stwierdzono ju, e oparo si ono na prawie greckim i stamtd si wywodziy rzymskie normy prawne dla kupna i sprzeday, dla najmu, wynagrodzenia przedsibiorcy, sprawy tyczce porki za spenienie warunkw umownych, ochrona wasnoci, zwaszcza za w razie mierci, kwestie spadkowe, poruczone pieczy urzdu miejskiego i, co za tym wszystkim idzie, pewne szczegy procesu, zwaszcza cywilnego117). Najwikszej ochrony prawnej wymaga stan kupiecki, on te najwicej przyczynia si do okrelenia norm prawnych. Handel by jedyn dziedzin ycia, w ktrej prawo greckie narzucao si wszystkim ludziom, z jakimi styka si kupiec, pochodzcy z pastw hellenistycznych, zazwyczaj sam bdcy Grekiem. Syryjczycy dopiero za czasw rzymskich weszli na pierwszy plan handlu midzynarodowego, ale korzystali z wyrobionego ju wszechstronnie prawa greckiego. W adnej innej dziedzinie nie narzucao si prawo greckie ludom podbitym. Wszdzie tubylcy rzdzili si nadal prawem wasnym. W hellenistycznych pastwach tkwi geneza tej

dwoistoci, ktr okrelono nastpnie w Rzymie jako ius proprium i ius gentium. Sama istota tego stosunku wyuszczya si przed nastpcami diadochw o wiele wczeniej, ni w Rzymie. Rzymianie zastali t dwoisto na Wschodzie i przejwszy j ze Wschodu zastosowali rwnie na Zachodzie. Widzimy tedy, jak wielk powszechno-dziejow donioso ma ekspansja hellenistycznoci. Lecz w samych pastwach hellenistycznych brn Grek coraz bardziej w barbarzystwo tubylcze". Czy w Syrii, czy w Pergamonie, czy te w Egipcie ludy poddaway wojskom nowych dynastw, lecz ci dynaci poddawali si upodobaniom i wymaganiom Azjatw lub Egipcjan. Wemy dla przykadu Egipt. Tubylcy yli nadal w normach cywilizacji staroegipskiej, nowi za faraonowie, greccy faraonowie, po krtkich prbach nowych porzdkw poddali si i woleli udawa, e sami nale rwnie do tej egipskoci a po duszym czasie, zdegenerowali si na tym zakamaniu. Pierwszy z Ptolomeuszw (Lagu, r. 285), chcia sprowadzi do Egiptu co z ducha greckiego i umniejsza ilo pastwowoci w swym pastwie. I tak np. utrzymywa zarzdzenie Aleksandra Wielkiego znoszce monopole. Ale ju nastpca jego, Filadelfos (285-247) podda si egipskoci. Przywrci i rozwin obrzdki dworskie i jako prawy faraon polubi siostr, co ju si odtd utrzymao. Ogosi si bogiem, nakaza apoteoz swego ojca i ony, urzdzi te kult oficjalny swej krlewskiej osoby, ze specjalnym gronem kapaskim. Powikszono i pogbiono dawny fiskalizm faraonw. Ju Filadelfos przywrci monopole (nawet papieru), a po tym obmylono monopol oliwki (zorganizowany, jak u nas uprawa tytoniu). Coraz mocniej rozbudowywano pastwowo, a doszo do tego, e chyba tylko spa wolno byo bez ingerencji pastwa i bez towarzystwa biurokracji. Zapewne krl egipski by monarch najbogatszym a rezerwy skarbu publicznego byy olbrzymie, ale caa polityka fiskalna podcinaa wci ga, na ktrej pastwo siedziao. Niesychane bogactwa kraju dozwoliy wytrzyma cae stulecie, ale ju za Ptolomeusza IV Filopatera (221-205) chylio si pastwo do upadku. Inny kraj nie byby wytrzyma duej, jak przez jedno pokolenie! Zaprowadzono ca nie tylko zewntrzne, ale te wewntrzne. Wkrtce upastwowiono wszystkie banki i nastpnie wszystkie spichrze. Na wykonanie jakiego przemysu nie wystarczaa opata licencji, lecz trzeba byo odda skarbowi cz dochodu, w danym razie cz wyrobw. Rolnictwo popado pod kontrol pastwa tak dalece, i nawet drzewa byy policzone, nie mwic o zwierztach domowych (wcznie z gsiami), ktre wszystkie podpaday rekwizycjom; cis bya kontrola chowu koni i cielt. Podatek od zb opacano w naturze (wedug wy117

) Pt 121, 122.

55 miaru i uznania urzdnika); od wina gotwk a nadto 1/6 cz zbioru. Od podnajmu w domach 5 proc., tyle od przeniesienia wasnoci. Opacanie znacznej czci (coraz znaczniejszej) danin w naturze wskazuje, e gospodarstwo pienine cofao si. Nadmiar monopolw dowodzi, e jednak okazyway si deficyty, ktrych nie dao si ata inaczej, jak zagarnianiem coraz wikszych dziaw produkcji na rzecz pastwa. Na ofiar temu molochowi poszy wic kopalnie, sl, soda, aun, papier, perfumy, kadzida, pakuy, skra, rybostwo, chw gobi, farbiarstwo, czciowo te bartnictwo. Piwo za wolno byo warzy tylko z jczmienia dostarczonego przez pastwo. Ale to wszystko nie wystarczao pastwu. Ludno musiaa bra na siebie roboty publiczne i usugi pomocne policyjne. A byy taksy na utrzymanie policji, taksy na urzdnikw; na groble i kanay pacio si osobno.

Na c wic szy te olbrzymie podatki i daniny, skoro nawet kanaw (w Egipcie!) nie mona byo z tego utrzyma? Ale wszelka biurokracja ma to do siebie, e nie tanieje nigdy, lecz droeje szybko a niepowstrzymanie, bo si rozbudowuje" dniem i noc. Koszta utrzymania dworu i urzdw doszy do tego stopnia, i adn miar nie dao si cign z kraju dostatecznej gotwki; nawet misa na ich wyywienie trzeba byo dostarcza w naturze (w praktyce wychodzio na to, e rzenik by niewolnikiem lada pisarka w swej osadzie). Drugi wydatek: wojsko. Armia stanowia cement pastwa opieranego niemal wycznie na przymusie. Wojsko stae Ptolomeuszw skadao si z Grekw, tuziemcy suyli tylko w formacjach posikowych. Grecka sztuka wojenna staa wci wysoko i zapraszano ich wszdzie na zacinych. W pastwach hellenistycznych onierze greccy mieli istn kopalni zota, zaleao wic im samym na utrzymaniu tuziemcw w wiernoci". Kt wic korzysta z caej tej pastwowoci? Wszake dynastia musiaa mie jakich zwolennikw. Miaa, gdy opacano ich hojnie urzdami i ziemi. W zasadzie caa ziemia w Egipcie jest wasnoci krla. Za Ptolomeuszw nawet posiadoci wity byy administrowane przez krla; to znaczy, suyy za er biurokracji. Co nie byo krlewszczyzn, byo ask krla, ktry nadawa dostojnikom wielkie obszary, lecz nie dziedzicznie118). W taki sposb tworzyo si za kadego panowania stronnictwo dworskie; zreszt krl by pewnym swego moc dawnej tradycji wadzy faraoskiej, boskiej, byle dwr pozostawa w zgodzie z kapanami. Pozostaje jeszcze jedno pytanie: c o tym wszystkim sdzia wspczesna nauka i jakie byo odbicie stosunkw we wspczesnej literaturze? Wszake w Aleksandrii wznosia si zota klatka muz", zoona z szeregu monumentalnych budowli, sawne na cay wiat Musaion"; wszake nauka aleksandryjska stanowi jeden z najwaniejszych rozdziaw w dziejach umysowoci. Zarzucano jej, e i ona bya dworska. O! C za ciekawa powstaa by ksika, gdyby kto zechcia opracowa zagadnienie, jak i z czego utrzymywali si niegdy artyci, literaci, uczeni! O Aleksandrze Wielkim mona by powiedzie, e wzi ze sob na Wschd swoje osobiste pojcia o sobie, dz sawy i panowania, a obok tego co z ducha Arystotelesowego, tj. przynajmniej zainteresowania do nauk. Mona by si te zamyli nad pytaniem, czy wiedza hellenistyczna nie bya powoana do ycia przez samego Arystotelesa, a to przez porednictwo Aleksandra Wielkiego. Wiemy, jak na yczenie nauczyciela kaza zbiera materiay wszelkiego rodzaju, zwaszcza do zamierzonego przez Stagiryt dziea o zwierztach; ale te bya o tym mowa, e materiay te umieszczono w Babilonie, gdzie miaa by na nowo stolica nowego, a wikszego od poprzednich, pastwa uniwersalnego. Tam byoby powstao jakie muzeum Aleksandra Wielkiego", zapewne na skal tak wielk, iby byo godn pamitk najwikszego wadcy. Ze zwok wywoan wojnami diadochw, wykonali t sam myl dwaj pierwsi Lagidzi: Ptolomeusz I Soter (323-285) i Ptolomeusz II Filadelfos (285-247). Nie byo to improwizacj, lecz dzieem wielkim, prawdziwie historycznym, narastajcym stopniowo. A zaoycielem pierwszym z pierwszych jest Arystotelesa ucze, Demetrios z Faleronu, synny a dobroczynny rzdca Aten, nastpnie w r. 307 wygnaniec polityczny, ktrego Soter zaprosi do siebie119). Dziaalno i twrczo muzeum aleksandryjskiego trwaa przez 950 lat, gdy od mniej wicej roku 300 przed Chr., a do 646 po Chr., kiedy zburzone zostao przez Arabw. Do niniejszego roz118 119

) Ja 34, 68, 69, 71, 76-83. ) Zh II 36, 37.

56

dziau nale zaledwie same pocztki nauki aleksandryjskiej". Zdaje si, e najwczeniej zakwitna tam medycyna, skoro powoano do Aleksandrii z kocem IV wieku Hierofila z Kos, ktry sta si twrc o anatomii120). Wiadomo, e najwicej wayy w Muzeum nauki cise; waciwie byy one tam po raz pierwszy uprawiane metodycznie. Tam te wytwarzay si specjalnoci, nie zalece od filozofii, oparte na indukcji empirycznej. Przeszy do zbiornika aleksandryjskiego obydwa gwne kierunki filozofii Hellady; zarwno Platon medytacyjny, jak Arystoteles na og indukcyjny. Lecz Stagiryta zrobi jeden wyjtek od indukcji: ten olbrzym wiedzy, od ktrego wywodzi si tyle nauk, twrca mechaniki (odkry rwnolegobok si), ktry jest przodkiem okulistyki i optyki, albowiem wiedzia ju, jakim przewodnikiem gosu jest powietrze i obmyli teori promieni121) gdy chcia rozwika struktur wszechwiata, chwyci si jednake dowolnych zaoe i wnioskowa z domysw na niczym realnym nie opartych, sowem wyda nauk medytacjom. Naucza, e ciaa niebieskie nie mog skada si z czterech esencji" wiata niszego, lecz jako wiat wyszy maj za substancj esencj pit, cakiem rn, woln od zepsucia ziemskiego, powszechn a wiekuist. Jako substancja najwysza, zdolna jest do ruchu doskonaego, a ksztatem i ruchem doskonaym jest koo122). Jednostajnym, przeto ruchem koowym obracaj si ciaa niebieskie koo centrum wiata, z czego wynika, jako ziemia w tym rodku wiata stoi nieruchoma i ze wzgldu na doskonao mechaniki niebios nieruchom by musi123). Jest to dialektyka typowo medytacyjna (nawet nie dedukcyjna). Cenic Arystotelesa nader wysoko, zrywa jednak Aleksandria z t czci jego nauki, mino zaledwie jedno pokolenie od mierci Stagiryty w roku 322, kiedy przestano si troszczy o esencje". Stanowcze zerwanie z obmylaniem wymysw, choby jak najnadobniejszych i najpontniejszych, filozofujcych", stanowi wielk zasug nauki aleksandryjskiej. Filozofowanie medytacyjne wstrzymano. Czy zdobd si na filozofi, choby dedukcyjn, lecz opart na czym poprzednio udowodnionym? Nasuwa si dziwne pytanie (moe nie bez zwizku z tamtym), czy przesawna a na wielk saw tak wielce zasugujca nauka aleksandryjska wejdzie w jaki kontakt z yciem, o ile? ... i jak? Wszake i Platona pisma i Arystotelesa pene s stycznoci z yciem zbiorowym; czy w Aleksandrii bdzie cig dalszy tego? Lecz u Aleksandryjczykw stoa nie przyja si. A tymczasem w Helladzie brano sprawy pastwowe i spoeczne dalej na mynek humoru. Sam twrca stoy, Zeno (340-260) taki powany, nie aowa sobie satyry i przedrzeniania, gdy kreli obraz pastwa bez wity, bez sdw, bez gimnazjw, z rwnouprawnieniem pci, ze wsplnoci kobiet i nadto jeszcze wszystko z jednakowym dla wszystkich trybem ycia124). Wymylano fantastyczne kraje, w ktrych mieszcz si pieczone gobki". Przecigaj si w pomysach. Theopomp z Chios (ok. 360 r.) zmyla rozlegy kraj Meropw, zaludniony przez Murzynw, a gdzie przestpcw umieci si w osobnych koloniach karnych. Hekataos z Teos opowiada dziwy o miecie kimeryjskim"; Amoteos w III wieku o ludzie Attakorw, a Timokles o ludzie wobjcw. Euhemeres z Messany spisuje (ok. r. 300) wit kronik", skd znad indyjskich wybrzey125), i od biedy Scytom przypisywao si przerne cuda; tam nie ma zawici, ni zoci, gdy wszyscy s krewnymi, jakby brami. Sposb na to maj prosty: wsplno kobiet. Przytacza t gadk ju Herodot (484-428), a Echoros (zm. po 334 roku) przypisuje Scytom najwszechstronniejszy komunizm126). Pozytywne roztrzsania stosunkw spoecznych kieroway si atoli powanie na lewo ok. r. 320. Ucze Arystotelesa, Dikearch z Messany mieni rozwj wasnoci prywatnej odstpstwem od prawa natury127). W obrb nauki helleskiej wchodzi haso przeciwne fundamentalnej zasadzie struktury spoecznej wszystkich cywilizacyj greckich, tj. wasnoci prywatnej, a wic haso wywrotowe. Pomys sam, eby leczy bolczki spoeczne przez

zniesienie wasnoci prywatnej, jest zreszt bardzo prymitywny, jak najprymitywniejszy i oparty tylko na medytacyjnym urojeniu. Pomys ten pojawia si we wszyst) Na 6. ) Zh II 36-48. 122 ) O tej doskonaoci koa rojono wiekami, i nawet dzi zdarzaj si mionicy takich medytacyj, ktre nazwaby mona nadobno-naukowymi. Ale rwnym prawem monaby ubolewa nad koem, e si samo w sobie zamyka i do niczego nie prowadzi. 123 ) Na 17, 18. 124) Po II 268-274. 125 ) Po II 285, 289, 291-294, 305. 126 ) Po I 91, 94. 127) Po I 87, 88.
121 120

57 kich czasach u nieukw, nie majcych wyobraenia o istocie i warunkach rozwojowych ycia zbiorowego. wiadczy to le o stanie nauk spoecznych w Helladzie. Wystpienie Dikearcha jest rwnoczesne mniej wicej ze zgonem Arystotelesa. Osignwszy w Arystotelesie szczyty zaczyna si ten dzia nauki nagle cofa. Dikearch zaczyna operowanie atwiznami. Rwnoczenie nastaa silna reakcja przeciw atwiznom w naukach przyrodniczych, a wprowadzanie ich do nauk spoecznych. Tamto zaczo si w aleksandryjskim muzeum, to za na Sycylii. Wnet nauka grecka staa si powszechno-greck, obejmujc pracownikw ze wszystkich krain helleskich i ze wszystkich osad; uczeni wiedz o sobie wzajemnie, czego dowodem coraz liczniejsza wymiana zda i polemiki. Znamiennym jest wielce fakt, e Aleksandria nie zaja si naukami spoecznymi. By moe, e nie dopuszcza do tego dwr egipski, a to w imi zasady, e polityka naley wycznie do krla i jego dworskich doradcw a nie do pensjonariuszy Muzeum. W tej dziedzinie dworsko'' okazaa si niezmiernie szkodliw. Bdziemy ledzi t spraw w nastpnych rozdziaach. Nie dostawao pastwom hellenistycznym pewnego warunku pomylnoci wielkich zrzesze, tj. swobodnego roztrzsania spraw publicznych. Spoeczestwo byo w tych pastwach bez znaczenia, pochaniane przez pastwowo. Byy to mechanizmy oparte na sile zbrojnej z zacinikw. Jedynym celem pastwa: utrzymanie dynastii i zaborczo. Wobec braku nauk spoecznych nie byo te adnego programu spoecznego, ni politycznego. Program moe powsta jedynie z krytyki, ta za bya niedopuszczalna na Wschodzie. Hellenistyczno nie jest bynajmniej cigiem dalszym Hellady. Okrelmy teraz hellenistyczno cywilizacyjnie na podstawie stwierdzonych dotychczas cech i stosunkw, a wic indukcyjnie: Cywilizacja jest to metoda ustroju ycia zbiorowego123). Dziel si cywilizacje przede wszystkim na sakralne i niesakralne. Wszystkie pastwa hellenistyczne opary si na deifikacji wadcy, a zatem rway podstaw sakraln, lecz elita ludnoci, ludno grecka, sprawujca rzdy, podstawy tej nie uznawaa. aden Grek, ani z warstw niszych, nie wierzy, iby krl mia by potomkiem Marduka, czy Ammona; nie tylko nie wierzy, lecz drwi sobie z tego, gdy Grecy byli sami midzy sob. Przez maestwa mieszane wciskao si to zaprzeczenie podstawy sakralnej do tubylcw; udzielao si im nieznacznie, zwolna, lecz stale. Zawierao si w prdzie, leniwym lecz nieustannym, wprost negowanie pastwa. Nie pozyskiwano bowiem ludnoci tubylczej dla greckiej owiaty; nie garn si te do niej aden z ludw od Mezopotamii do grnego Egiptu. Nie zawitaa w gowach orientalnych myl, e pastwo moe nie pochodzi od bogw; krytyka zatrzymaa si w poowie drogi, odsdziwszy dan dynasti od pochodzenia boskiego. Poniewa na Wschodzie dynastia a pastwo to jedno, a zatem podwaony bdzie sam byt pastwa, gdy znaczna cz tubylcw odmwi deifikacji swym wadcom. Bieg bowiem wszelkiej poowicznoci zmierza na kocu do poczenia z negacj.

Pastwa hellenistyczne saby w miar jak przestaway by podstawowo sakralnymi. Znikd atoli nie zaprzeczono publicznie tego sakralizmu, ani politycznie, ani naukowo. miano si po cichu lub oburzano rwnie po cichu, lecz oficjalnie skadano ofiary potomkom bogw. Ten dzia hellenistycznoci by istnym szyderstwem z hellenizmu. Grek w Azji i w Egipcie stawa si czstokro jakby zaprzacem Hellady. Zakamanie stao si powszechn cech ycia zbiorowego. Owiata, ani nawet nie poowiczna, umiaa wtpi i obala, lecz pozostaa zgoa niezdatn do tworzenia. Podwaono sakralno i zrobia si pustka; niezdatne ju do tworzenia wasnych pastw, ludy hellenistycznego Wschodu czekay biernie, kto je na nowo podbije. Zawizki tego stanu rzeczy zna ju z pocztkiem III w. Z zakamania musi si wywiza parali duchowy. Wobec tego pastwa hellenistyczne mogy byy oprze si tylko na sile zbrojnej, na wojskach zacinych; one byy supem dwigajcym wszystko, pki tylko skarb krlewski byt do zasobny na ponoszenie kosztw konserwacji tego supa. Caa za pastwowo rozwijaa si do logicznie. Runo by pastwo, gdyby zacini nie byli zadowoleni, gdyby wietne warunki nie zncay coraz nowszych przybyszw w wojskowe szeregi. Wyludniaa si Macedo) Pojcia zasadnicze, poruszane od tego miejsca a do koca rozdziau, zostay opracowane obszernie i systematycznie w dwch ksikach poprzednich: O wieloci cywilizacyj" i Rozwj moralnoci".
128

58 nia bo tysicami emigrowano do pastw hellenistycznych, do wojska. Wysuywszy swe lata dostawa onierz grecki kawa ziemi, taki, i o tak rozlegym gospodarstwie nie mg ani marzy w swej ojczynie. onierze Aleksandra Wielkiego myleli o powrocie do domu, przynoszc sobie zaoszczdzon gotwk. Nowi dynaci wynagradzali weterana ziemi, wic zostawa. Sam Seleukos zaoy 75 osad, niektre po miejsku, inne po wiejsku. Osady greckie cigny si sznurem, a wzdu granicy Afgaskiej i sigay po granice Indii. Najsilniejszym byo osadnictwo greckie w Egipcie, zwaszcza cile rolnicze w krainie Fayum. Zawd wojskowy najbardziej czy tubylcw i Grekw. Ci Azjaci od niepamitnych czasw bywali onierzami zacinymi (take w Egipcie); widocznie stanowio to najintratniejszy zarobek dla mczyzn z ludu, a przy tym zwalniao od niewoli poddaczej, robt rolniczych. Sta si wolnym czowiekiem mona byo tylko w wojsku. Okazao si w przyszoci, e w Azji Przedniej mona mie wojska, ile si tylko pragnie! Wadcy hellenistyczni poprzestawali w czasach normalnych na armiach nielicznych, bo nie yczyli sobie zbyt wiele wojska, zoonego z Azjatw. A Grecy czy nie byli take zawodowymi zacinymi? Jeszcze przed Aleksandrem Wielkim zna ich dobrze cay Wschd, jako najmitw, gonicych po wiecie za dorobkiem z odu i upw, eby sobie co zebra na stare lata. Starzy to i tradycyjni koledzy orni. Ani Azjaci, ani Egipcjanie nie nauczyli si zreszt greckiej sztuki wojennej, chocia Aleksander Wielki kaza ich naucza tego. Widocznie byli za mao inteligentni. Po Aleksandrze Wielkim nie wymagano ju od poddanych takich greckich kursw wojskowych. Spostrzeono si, e lepiej i bezpieczniej, wygodniej, by poprzestawali na swym wasnym wyksztaceniu wojskowym i eby pozostali formacjami posikowymi do szczeglnych zada. Nie nastpio tedy zrwnanie onierza greckiego z tuziemskim. Trony wadcw hellenistycznych opary si na armii greckiej; panowanie to byo zawsze podbojem, oprcz Egiptu, gdzie ludno przyzwyczaia si uwaa Ptolomeuszw za dynasti swoj, faraosk; ale nawet tam wojsko byo greckie. Zacinych trzeba byo opaca jak najlepiej i zapewni im dobrobyt na starsze lata. To musiao by zrobione, choby najwikszymi ofiarami, a zatem skarb publiczny musi by peny, choby wypado zuboy obywatela jak najbardziej. Caa administracja pastwowa

winna by przede wszystkim oddana temu zadaniu, a wszystko inne schodzio na dalszy plan. Nie mona te ludnoci przyzna adnego prawa, gdyby skarb mia na tym straci cho jeden grosz. Pastwo ma zawsze suszno, ilekro dziaa na korzy skarbu publicznego. W tym wzgldzie wykluczao si wszelk etyk. Przy tego rodzaju rozumowaniu i praktykowaniu musia nareszcie nadej dzie, kiedy z ludnoci wszystko ju byo wyssane, a urzdnik skarbowy nie mia ju z czego upi; natenczas jedyne wyjcie byo w tym, eby zamienia mieszkacw w niewolnikw, w osobistych niewolnikw krla. Nie mona byo dopuci do gosu adnych mdrcw" ni filozofw". Jedni w imi etyki, drudzy w interesie przyszych pokole byliby uprawiali opozycj. Wszystkie jednak ogniwa pastwowoci hellenistycznej byy tak skute, sprzone, i wyrwanie jednego grozio rozerwaniem caego acucha. Chcc utrzyma dynasti, nie sposb byo zezwoli na opozycj, choby tylko pisan. Zakamanie musiao by utrzymywane, bo inaczej dni wadcw byy by policzone. W takich stosunkach i okolicznociach nie ma co debatowa nad pytaniem, przy jakich siach bya tam supremacja, przy fizycznych, czy duchowych? Gdyby si byy zjawiy jakie siy duchowe w dziedzinie bytu pastwowego i spoecznego, byoby si je stumio natychmiast. Sia fizyczna posiadaa monopol. Nie byo to wcale po hellesku; hellenistyczno zabrna grubo w orientalizm. A gdy doszo do tego, e kady mieszkaniec kraju musia robi pod kadym a kadym wzgldem to, co mu kae wadza, gdy kady stawa si niewolnikiem wadcy swojego, natenczas ycie publiczne nie wymagao adnego osobnego prawa publicznego, lecz oparo si na wyolbrzymionym prawie prywatnym panujcego, na jego prawie osobistym do wszystkich i do wszystkiego. W tej sprawie musieli Grecy i rwno z tubylcami. Wola krlewska musiaa by wszystkim i dla Grekw take. Jeeli krl wyrnia Grekw i dawa im lepsze warunki, robi to z aski swojej, ktr mg cofn w kadej chwili. Zreszt tak samo mg udzieli przywilejw tuziemcowi. 59 Wszystkie helleskie dyskusje o pastwie i spoeczestwie, o rodzajach rzdw i o sprawiedliwoci, stay si w hellenistycznoci czym niebywaym. Grecy hellenistyczni nie s bynajmniej pod tym wzgldem cigiem dalszym Hellady. Zorientalizowali si. Zrazu pojcia helleskie stawiay si ostro (bunty nawet przeciw Aleksandrowi Wielkiemu), lecz potem zagasy, podziay si gdzie. Sdzono, e mog w tym samym pastwie istnie obok siebie pojcia i obywatelskie i niewolnicze, greckie i tubylcze, rwnouprawnione. Ale rwnouprawnienie kierunkw niewspmiernych koczy si zawsze zwycistwem prdu cywilizacyjnego niszego. Tote w hellenistycznoci Orient pozosta gr i nie zdoay go utrci ani handel grecki, ani nauka aleksandryjska. Jest to zastanawiajce tym bardziej, e samo wadanie jzykiem greckim nadawao cechy i przywileje czonka warstwy rzdzcej. Synowie weteranw byli pewni, e zawsze znajd dostatnie utrzymanie w wojsku, czy te w jakiej kancelarii. Dla tej przyczyny w maestwach mieszanych ojcowie greccy musieli przestrzega, by dzieci nie postraday tradycji jzyka. A jednak ... w Egipcie jzyk grecki utrzyma si przez cae tysic lat, lecz c helleskiego ustalio si w Egipcie? Zapewne te niejeden z tuziemcw uczy si po grecku, lecz czy po to, eby czytywa Sofoklesa? Przywdziawszy szat greckiego jzyka, rozwina si znacznie cywilizacja syryjska i wybijaa na nowo egipska, obie zgoa nie zmienione co do metod ustroju ycia zbiorowego, albowiem co do tego, wadcy greccy poddali si najzupeniej tamtejszym pojciom orientalnym. Immigranci greccy pilnowali dugo obyczaju greckiego, lecz maestwa mieszane robiy swoje. Tylko dostojnicy i oficerowie mogli byli eni si z Greczynkami, bo rodowite Hellenki przenosiy si dla wyszej kariery do Azji i Afryki. Mogy wic warstwy wysze

pielgnowa hellenizm w domach i rodzinach swoich, lecz nisze zapaday si w hellenistyczno coraz niej, coraz bliej barbarzystwa". Tote spoeczno grecka w Azji i Afryce rozbia si na dwa dziay, ktre zerway wszelk wi cywilizacyjn pomidzy sob. Przestaa istnie spoeczna solidarno grecka; jake wic mogli Grecy wywiera na tuziemcw jakikolwiek wpyw w dziedzinie ustroju ycia zbiorowego? W caej immigracji greckiej najbardziej wpywowym mgby tu by napyw chopw macedoskich, szukajcych szczcia w wojsku, bo by nader liczny. Rnili si od innych Grekw zamiowaniem do staoci stosunkw. Podczas gdy w Helladzie odbyway si w wiekach IV, III i II przed Chr. cige wstrzsy spoeczne, w Macedonii panowa zupeny spokj. Stao owa tym bardziej zasuguje na uwag, e u nich w kraju nie dziao si dobrze. Ustawiczne wojny zewntrzne i domowe, a przy tym najazd Celtw (279 r.) dziesitkoway" ludno, uboc j coraz bardziej. Zachodzia tam konieczno nieustannego pogotowia wojennego, a rwnoczenie ludno emigrowaa coraz liczniej do Azji i Egiptu na zacinych129). Ten chop macedoski byby stanowi wyborny materia do utwierdzania greckiego ywiou, gdyby nie maestwa mieszane, ywio mieszacw stawa si mimowoli i mimochodem ywioem destrukcyjnym, jak zwykle mieszacy po rodzicach z odrbnych cywilizacji. Wchodzcy przez maestwo w zwizek rodzinny z barbarzycami, onierz i urzdnik grecki poczyna si ociera o prawa tubylcze. Byo to zawsze prawo rodowe, bo nigdzie wrd ludw pastw hellenistycznych nie sycha nic o emancypacji rodziny. Jake tu rozlege pole do studiw, dotychczas ani nawet nie tknitych. Ile tam kryje si nieznanych jeszcze rodzajw ustroju rodowego, ile odmian trjprawa! Immigranci greccy musieli tolerowa u siebie kulty religijne swoich on, a synowie ich wychowywali si w dwojewieriu"; czy pojcia prawne mogy si byy utrzyma w czystoci? Czy nie przyczepiali si do rodowoci tubylcw? Jeeli Grek pochodzi z krainy helleskiej takiej, w ktrej dokonaa si ju emancypacja rodziny, natenczas cofa si na nisze szczeble cywilizacyjne. Z personalizmu wpada w gromadno. Tote zanik personalizmu stanowi cech tej licznej a niehandlowej emigracji greckiej. Z pokolenia w pokolenie mieszanina coraz grubsza; wszake byway nawet wypadki polubiania wasnych sistr. Tylko warstwa wysza, dostojniejsza, interesowaa si szkoami, gimnazjami, palestrami. W masie greckiej pozyskiwa sobie obyczaj tubylczy coraz wiksze uprawnienia, a zdusi sabnce coraz bardziej, nieustannie, tradycje helleskie130). A przy wszelkim rwnouprawnieniu zwycistwo przechyla si zawsze na rzecz cywilizacji niszej.
129

) W 7, 9, 10.

130

) Ja 175, 177, 185.

60 Powstaa hellenistyczno z nieudanej prby syntezy cywilizacyjnej. C po tym miao powsta z czego, co si nie udao? Przy rwnouprawnieniu musiaa wzi gr wszdzie cywilizacja nisza; tote w wiecie hellenistycznym nie jest nigdzie gr cywilizacja attycka, lecz krajowe, miejscowe cywilizacje wschodnie. Hellenistyczno sprawia tyle, e adna z tych cywilizacji nie staa si panujc nad caym obszarem tego greckiego-wschodniego wiata, lecz kada urzdzia si swobodnie we wasnymi gniedzie. Ani jedna z nich nie bya uciskan, kada moga si rozwija dowoli; wadcy hellenistyczni stanowili najwiksz rkojmi tej swobody, dostarczajc bezpieczestwa od gwatw ze strony innej postronnej cywilizacji. Panowanie greckich wadcw, niosc wyzwolenie od jakiejkolwiek hegemonii, pooyo koniec tylowiekowym wojnom, ktrych celem, bywao a do czasw Aleksandra Wielkiego wytpienie wszelkich cywilizacji przez jedn, niesion przez zwycizcw. Grecy nie poszli tym ladem. Mona o nich powiedzie, e nieli dobrodziejstwa wszystkim tamtejszym cywilizacjom, bo nieli mono spokojnego rozwoju.

I c z tego? Czy szczeble tych cywilizacji posuny si wysoko w gr? Samo wyuczenie si jzyka greckiego nie mogo tego dokona; aden z ludw podbitych nie zmieni swych pogldw, zwyczajw, przesdw. Hellenistyczno nie tkna metody ycia zbiorowego u ludw podbitych. Wszdzie tedy, w caej rozlegej hellenistycznoci panowaa przynajmniej dwojako a czsto wielorako cywilizacyjna. Nigdzie ni ladu syntezy, ktra zreszt bya zasadniczo niemoliwa. Rnice nie byy tylko ilociowe, lecz jakociowe. Nie mona by cywilizowanymi na dwa sposoby. A z zetknicia rnych prdw cywilizacyjnych moe nastpi rozwj, lecz rwnie degeneracja. Pki stykajce si ze sob cywilizacje s ywotne, nie przestaj ze sob walczy; lecz w pastwach hellenistycznych mieciy si obok siebie w obojtnym spokoju, nie okazujc wcale si ywotnych. Zrobi si bowiem kompromis w mieszaninie czysto mechanicznej. Do mylnych wnioskw o hellenistycznoci wiedzie te czsto roztrzsanie dziejw sztuki greckiej w tym okresie. Niewtpliwie przynajmniej w pierwszej poowie okresu jest to jeszcze sztuka wielka, a co najwaniejsza, trzymajca si zasady helleskiej, jako Pikno ma by wyrazem Prawdy i Dobra. Ta wzniosa harmonia kategorii bytu nie zostaa naruszona i dlatego uczeni czsto skonni s uwaa hellenistyczno za dalszy cig (a nawet rozkwit) hellenizmu, a zwaszcza ci wszyscy, ktrzy tyle tylko widz cywilizacji, ile si jej mieci w sztuce, e za Azja Maa pen bya rzeb greckich, dowodzi to dwch rzeczy: po pierwsze, e Grek ani w gbokiej Azji nie traci estetycznego wyksztacenia, a po drugie, e Azjatom te rzeby te si podobay, a zatem Grecy szerzyli wyksztacenie estetyczne dookoa siebie. To nie stanowi jeszcze hellenizacji; czy z tego samego powodu wysnu kto wniosek o hellenizacji Etrurii? Nie brak za wpyww barbarzyskich" na sztuk hellenistyczn. Zwrcono uwag, jak paace Grekw staway si podobne raczej do wschodnich serajw i kioskw i e ogromne rozmiary wity aleksandryjskich stanowi naleciao Wschodu131). Tak przedstawiaj si wpywy cywilizacyj attyckiej, egipskiej, perskiej i syryjskiej, na ktrych tle wyonia si hellenistyczno. Stanowi ona cywilizacj now, albowiem, wniosa nowa metod ustroju ycia zbiorowego. Okazaa j zaraz w pierwszym okresie swych dziejw; podbitym ludom przyznawaa wolno rzdzenia si wasnymi prawami a rzd nie wtrca ale w sprawy nie tyczce bezporednio wojska i skarbu. Wykluway si nowe zasady dla pastwa uniwersalnego: tolerancja religijna, uznawanie samorzdu podbitych i pewien stopie (nieraz znaczny) rwnouprawnienia. Bizantynizm pozostaje w zwizku genetycznym z hellenistycznoci, jakkolwiek stanowi cywilizacj odrbn. Przeszed w ni orientalizm hellenistyczny. Tym orientalizmem zarazi si Rzym take z hellenistycznoci. Te sprawy i wpywy tak si cz, i problem genezy cywilizacji bizantyskiej zahacza o genez orientalizacji Rzymu i to niezbdne jest do zrozumienia tamtego.
131

) Zh II 48.

61 V TRYUMFY CYBELI W poowie III w. zaczyna bledn najwiksza z gwiazd konstelacji hellenistycznej, gwiazda Seleucydw. Przede wszystkim nie wytrzymali naporu Partw. Partia, to klin pomidzy wschodnim a zachodnim Iranem; ostatecznie obja krainy pomidzy Eufratem a Euksynem, Kaspikiem a Oceanem Indyjskim. Koczoway tam ludy pochodzenia turaskiego, ktre przejy jednak mow aryjsk a przejmoway si cywilizacj

persk. Podbijani kolejno przez Asyryjczykw, Medw i Persw w kocu przyjli niemal w zupenoci obyczaj staroperski i poczli si uwaa za dziedzicw Persji. Stanowili najtwardsz niejako opozycj przeciw panowaniu Seleucydw, a si te od nich oderwali w r. 247. By to powany cios nie tylko dla dynastii hellenistycznej, ale dla caej sprawy osadnictwa greckiego w Azji. Przepadaa od pnocy ta kolonizacja coraz bardziej ulegajc pochodowi wznowionej mocy barbarzystwa. I kt dzi bez antykwarskich studiw przypuszcza by, e w Afganistanie Kandacha i Herat zaoone byy przez greckich osadnikw? A gdy Partowie zajli Mezopotami, zacz si ju wyrany upadek pastwa syryjskiego. W III w. uwalnia si rwnie Baktria od zwierzchnictwa Seleucydw. Sprzymierzywszy si nastpnie z Partami, dopomogli im zaj Medi. Pod wodz krla Baktrw Enthydemena (222-187) zdobyto Ekbatan, co stanowio moment przesilenia w stosunkach pnocno-wschodniej czci Azji Przedniej. ywio grecki traci tam hegemoni i niebawem zostaje zepchnity na stanowisko defensywne. Azjatycka hellenistyczno miaa jednak niebawem zaciy nad Rzymem, a to przez porednictwo Pergamonu, ktry wybija si tam na czoo. Synowiec i nastpca Phileteresa, Eumenes I, by wielkim zdobywc, pobi nawet Antiocha syryjskiego. Gdy w r. 241 obj po nim dziedzictwo jego kuzyn Atalos, panowa nad ca zachodni czci Azji Mniejszej i przyj tytu krlewski. Sprzymierzywszy si z Rzymianami przeciw Syrii zapewni wietny rozwj swemu pastwu. Zasyn z mecenasostwa i ozdobi miasto Pergamon licznymi budowlami zbytkownymi. Osob swoj (y do r. 197) nada pitno historyczne pergameskiemu pastwu tak dalece, i dynasti ca nazywa si od jego imienia Attalidami. Attalidzi musieli uchodzi za emanacj naczelnego bstwa Frygii, Cybeli, bo inaczej nie utworzyli by dynastii. Im bardziej tubylcy pogreni byli w barbarzystwie, tym bardziej nie sposb byo obej si bez deifikacji (dynastia miaa nawet odrbnych swych kapanw) 132 ). Unikano atoli mieszania si. Grecy byli tam tylko panami, tubylcy tylko poddanymi. Znaczne dochody wadcw szy na popieranie nauki i sztuki greckiej. O Pergamonie mona powiedzie, e z pastw hellenistycznych najbardziej byo helleskim; w kadym razie co do nauki kroczyo zaraz po Aleksandrii, a w dziedzinie sztuki miao krok zaraz po Atenach. Jak o nauce aleksandryjskiej, podobnie mwi si o sztuce pergameskiej. Literackim wyrobieniem i pewn atmosfer antykwaryczno-literack miao to zaciy niebawem nad dalszymi losami Rzymu. Tymczasem Hellenowie w Europie zaczli ju zaprasza Rzymian, by zbrojno wkraczali do krain greckich. W 110 lat po pierwszej wojennej wyprawie greckiej na Itali nastaa fala odwrotna. W roku 232 Akarmanowie wezwali pomocy rzymskiej przeciw Etolii i std poszy nastpnie zwizki Etolw z Antiochem syryjskim przeciw Rzymowi. Ferment polityczny tkwi przede wszystkim w dnociach ekspansywnych Macedonii. Macedonia przeywa jeszcze w tych czasach ostatni okres potgi i wielkoci w cakowitym znaczeniu tego wyrazu. Dat kulminacyjn jest rok 221. Granice pastwa sigaj od morza Egejskiego do Adriatyckiego, a wojsku macedoskiemu przypisuje si jeszcze powszechnie dawn dzielno133). Ale od roku 218 rozptaa si ju druga wojna punicka, w ktrej Filip III mia nieszczcie zawiera sojusze z Hannibalem. Rzym urzdzi przeciw niemu koalicj pastewek greckich z Etolami na czele, do ktrej przystpili ksita traccy i krl Pergamonu Attalos. Wiele zaleao od tego, co postanowi wyspiarska republika Rhodosu. Wyspa Rhodos zaja wybitne stanowisko czego poredniego pomidzy hel132 133

) 442-445; ) W II.

62

lenizmem a hellenistycznoci. Przede wszystkim Rhodos wzbogacio si nadzwyczajnie. W III wieku stao si potg morsk i mogo sobie pozwoli na wspzawodnictwo z Egiptem, wychodzc na tym doskonale. Cay archipelag i wybrzea czarnomorskie staway si coraz bardziej wycznoci handlu rodyjskiego. Z niezmiernego dobrobytu ludnoci wypyway pewne nastpstwa intelektualne. Tu bowiem przechowywao si wrd dostatkw i niezawisoci helleskie ycie publiczne i dlatego Rhodos stao si stolic krasomwstwa. Tutaj byo otwarte schronisko dla wymowy artystycznej; tam te przenis si z Aten Aischines i zaoy szko. Niebawem mia si tu wyksztaci pewien styl wymowy, retoryczne krasomwstwo, wielce ozdobne, ale te czsto wybitnie sztuczne. Zwano ten styl azjanizmem, poniewa przedstawiciele jego pochodzili po wikszej czci z Azji Mniejszej134). Rol wyspy Rhodos w dziejach cywilizacji mona by okreli sowy, e tam resztki hellenizmu przerabiay si na hellenistyczno. Rhodos i Pergamon miay odegra wybitn rol w dziejach Rzymu. Wchodzimy tu w okres, w ktrym zagadnienie Grecja a Rzym" przybiera formy nowe a dziwne. Wanie w czasach, kiedy Rhodos przyzywa pomocy rzymskiej, dokonuje si jedno z najwikszych przesile intelektualnych, jakie zna historia powszechna. Zbierzemy te objawy przesilenia, zanim zwrcimy si do dalszego cigu faktw, jakie wynikny dla Rzymu i dla Wschodu z rodyjskiego wyzwania, wystosowanego do Rzymian. Hellenistyczno uderzya do bram z si nadzwyczajn, bo te okolicznoci byy nadzwyczajne. A nie mogo by dwch wiatw bardziej od siebie odmiennych pod kadym wzgldem. Tote zblienie si Rzymian do hellenistycznoci i co wicej popadnicie Rzymu w zawiso od hellenistycznego Wschodu stanowi dowd bodaj czy nie najmocniejszy z caej historii powszechnej, e nie ma staych i niezmiennych charakterw narodowych", a zatem wszelkie rozumowanie, oparte na tej rzekomej niezmiennoci naley midzy bajki woy. Narody s zmienne. Nadzwyczajna zmiana, jakiej mia ulec Rzym na samym kocu III wieku przed Chr., dokonuje si na tle literackim a wynika z ulegania wpywom greckim. Jest to przemiana intelektualna, oparta na zmianach w toku myli o yciu zbiorowym. Bdc pocztkowo li tylko cile intelektualn, musiaa posiada swe zaoenia i swj punkt wyjcia w przejawach intelektu, a zatem w nauce lub sztuce; czy literatura nie naley rwnie do sztuk piknych? Greczyy si gowy rzymskie, to wiadomo. Trzeba jednak okreli cile, czym i z czego si greczyy, a z czego nie. wiat hellenistyczny posiada w sobie jedn wielk warto, tak pen blasku, i nie byo by nic dziwnego, gdyby Rzym stara si by przyswoi sobie nauk aleksandryjsk. Ale z caego wiata pozagreckiego nikt a nikt do Aleksandrii nie pdzi, a Rzym uleg pewnemu rodzajowi myli aleksandryjskiej poredniej i ... poledniej. Zdumienie ogarnia nad wielkoci unoszc si nad Muzeum w III w. Istnieje jeszcze poezja helleska, chocia ju wyczerpujca si i pod zmierzch idca, w Teokrycie, ktry dzieli ycie pomidzy Aleksandri a Syrakuzy (kwitnie okoo 270 roku), w Kalimachu, ktry by dyrektorem biblioteki w muzeum (wspczesny, umar w r. 240), ale obok tego, co za rozwj nauki! Susznie spostrzeono rnic pomidzy Aleksandri a Atenami w tym, e uczeni aleksandryjscy nie usiowali wyprowadza wszech zjawisk z kilku definicji dowolnych", i e wcale nie mniejsi od starych mdrcw greckich, byli od nich cierpliwsi, trzewiejsi"135). Wielki Euklides, ktry na pocztku III w. utworzy w Aleksandrii pierwsza geometri, uczc myle nowym sposobem, mia godnych siebie nastpcw. W drugiej poowie tego stulecia Appoloniusz z Pergae w Pamfilii, ktry syn za Philopatora (221-205) a okoo roku 210 przebywa przez jaki czas take w Pergamonie, opracowuje ju przekroje stokowe.

Matematyka zawioda wnet do przybytkw krlowej nauk, astronomii! Arystarchos ze Samos w pierwszej poowie III w. wie ju, e ziemia obraca si dookoa soca, a gdy mu to poczytano za blunierstwo, znajduje opiek i spokj do dalszej pracy w Aleksandrii. Archimedes z Syrakuz, oparszy si o nauk aleksandryjsk (y w 282-212 r.), odkrywa prawa rwnowagi, rodek cikoci, system dwigni, waciwoci rwni pochyej i oznacza liczb pi"; on te jest ojcem hydrostatyki, a w optyce doszed do teorii zwierciade krzywych; w ogle zajmuje miejsce najwybitniejsze w badaniach prawidowoci. Erastotenes (ur. r 276 r), wychowany przez Kalimacha
134

) Zb 234. 235.

135

) Na 8, 9.

63 w sameje Aleksandrii, zamieszka pocztkowo w Atenach, ale sprowadzi go stamtd Ptolomeusz Euergetes na dyrektora biblioteki; by w Aleksandrii do roku (mniej wicej) 194. Ten, mierzy ziemi, ukada system rwnolenikw i poudnikw, oblicza obwd ziemi. Na przeomie III i II wieku Hipparch, twrca astronomii naukowej, pochodzcy z Nicei bityskiej, y na Rhodos, stamtd sprowadzony do Aleksandrii. On jest twrc trygonometrii sferycznej, obliczy odlego ziemi od ksiyca i soca, uoy pierwszy atlas nieba (okoo tysica gwiazd). W drugiej poowie II wieku tworzy Heros z Aleksandrii i wzbogaca matematyk trygonometri pask i odkrywa prawa cinienia powietrza i pary wodnej. Heraklides z Pontu odkrywa obrt ziemi okoo wasnej osi i stwierdza, e Merkury i Wenus s satelitami nie ziemi, lecz soca. Mechanik Ktesibos, idc ladami Herona, okoo r. 130 ma ju w swej pracowni organy hydrauliczne, zegar wodny, pomp ssco-toczc, syfon i turbin. Obok tego wszystkiego kwitnie medycyna, stanowica a do samego koca zasuon saw Aleksandrii. Zaczyna si to ju okoo 300 r. Erasistratosem z Knidos, ktrego powoano do Aleksandrii wraz z Hierophilem z Kosu. Wykazali jako e istnieje system nerwowy, ktrego orodkiem mzg i wyodrbnili nerwy czuciowe i ruchowe. I muzykologia pochodzi z Aleksandrii; tam opracowa pierwszy teori muzyki ucze Arystotelesa, Arystoksenos136). Oto gwne przykady aleksandryjskiej nauki cisej z III i II wieku przed Chr. Czy bdzie najmniejsza przesada w tym, gdy si powie, e my wszyscy jestemy dziemi Aleksandrii. Nie tylko Aten, lecz rwnie Aleksandrii. Dokadniejsze opracowania podaj dugie nazwisk szeregi. Wszystko wiadczy, e do Muzeum, ciyli uczeni ze wszystkich ktw rozkolonizowanej po szerokim wiecie Grecji bardzo czsto tam zjedajc i tam starajc si pracowa; promieniowaa Aleksandria tak silnie i tak wszechstronnie, i z ca susznoci naley mwi o epoce aleksandryjskiej", w skrcie wprost o nauce aleksandryjskiej", gdy zwizani byli duchem z Aleksandri wszyscy. Nauka ta, pena odkry, dokonywaa te wynalazkw. Ogarnia nas zdziwienie, jak bliskimi byli staroytni niejednego naszego wynalazku, a jednak utykali pod tym wzgldem po pierwszych zaraz krokach i nigdy niczym nie doszli do niczego takiego, coby stanowio czstk dobra ogu i podnioso szczebel cywilizacyjny. Przyczyna tkwi we wzgardzie pracy fizycznej, co nie dao rozwin si rkodzieu, a skutkiem tego nie zdoao si wytworzy naleycie wszechstronnie to wszystko, co my ogarniamy jednym wyrazem: technika137). Z tym wszystkim to dopiero poowa Aleksandrii. Uprawiano tam rwnie humaniora, jakkolwiek z chwa bez porwnania mniejsz; lecz osb uczonych, zajtych tymi dziaami byo znacznie wicej, ni w dziedzinach matematyczno-przyrodniczych. Filozofia przestaa by twrcz; przeuwao si dawniejsz i ani jednego dorobku przytoczy si nie da; same komentarze, kombinacje, przystosowywania do nowych czasw. Historycy zdarzali si, ale ani jeden nie stan tak wysoko, eby mg naucza przysze pokolenia o sprawach powszechno-dziejowych, bo ani jeden nie wspi si na takie stanowisko, iby umia

rozmierza wydarzenia wspczesne miar przeszych i przyszych pokole. Moe te byli tacy, ktrzy umieli, ale czy mogli? Historia kuleje, bo ciy nad ni dwr krlewski. Staroegipska historiozofia bya dla mdrcw z Muzeum za gruba, lub za naiwna; a czy mieli swobod, eby patrze na tok spraw w Egipcie i na caym wiecie hellenistycznym pod ktem widzenia herodotowym czy tucydydesowym? Czy byo wolno? Historia kuleje w nauce aleksandryjskiej i chocia historykw jest cay szereg, nie ma dziea, ktre by stanowio postp wobec historiografii ateskiej. Uniesieni podziwem, dla odkry i wynalazkw nauk przyrodniczych cudami tego wiata myli ludzkiej w Aleksandrii wprawieni jakby w specjalny ruch wielbico-postpowy, zapdzaj si niektrzy uczeni a do podziwiania tego, czego w ogle nie byo i twierdz, e znamieniem umysowym epoki hellenistycznej jest nieustajca dziaalno we wszystkich dziedzinach nauki". Pomyka! Bynajmniej nie we wszystkim zachodzia luka niezmiernie charakterystyczna: w Aleksandrii nie zajmowano si wcale naukami prawniczymi. Przyczyna tkwia prawdopodobnie take w owym cinieniu dworu faraonw, chocia greckich. Nie uprawiano nauk o yciu zbiorowym, o pastwie i spoeczestwie, bo z roztrzsania spraw
136 137

) Zh II 36-48; Na 5-9 passim, 17, 18. ) O zwizku przyczynowym tych spraw zob. O wieloci cywilizacyj" 270; Rozwj moralnoci" 58.

64 czy si nieodzownie krytyka, a to byo niedopuszczalne wobec ubstwionych faraonw, chocia helleskiego jzyka i pochodzenia. Brak nauk politycznych stanowi wyom, przez ktry wdzieraa si do Muzeum Cybele. Natomiast bya jedna nauka, ktra rozrastaa si za wszystkie inne humaniora: filologia. Ta bya nie tylko najrozoystszym tam drzewem, lecz istn gr, przytaczajc wszystkie inne. Supremacja filologii jest zadziwiajca pod pewnymi wzgldami, a zatrwaajca. Wyrobienie jzyka greckiego, znaki pisarskie, skadnia, w ogle gramatyka w dzisiejszym znaczeniu tego wyrazu138), krytyczne wydania tekstw, scholia, komentarze, encyklopedie autorw, historia literatury to wszystko powstaje, rozwija si i nie tylko kwitnie, ale bywa popularyzowane i staje si wielce popularnym. Nauczyciele jzyka i literatury greckiej maj otwarty przed sob cay wiat; wszdzie przyjmuje ich si z otwartymi ramionami, i daje si porzdnie im zarabia. Filologia staje si intratn. Punktem kulminacyjnym filologii stao si krytyczne wydanie Homera przez Asystarcha z Samothrake, badacza z pierwszej poowy II w. By dyrektorem biblioteki aleksandryjskiej i nauczycielem krlewiczw, ale potem musia ucieka przed gniewem jednego ze swych uczniw (ktry wstpi na tron, jako Ptolomeusz VII Physko) i znalaz schronienie na Cyprze. Zdaje si, e nacisk dworu stawa si tym ciszy i uciliwszy, im bardziej zanikaa potga Ptolomeuszw; im mniejszymi stawali si na wielkim wiecie politycznym midzynarodowym, tym wikszymi wydawali si samym sobie i tym bardziej dawali si we znaki wszystkim dookoa siebie. ywot Arystarcha przekracza o jedno pokolenie pewne fakty z historii rzymskiej, na ktre tu pragn zwrci szczegln uwag, a ktre przypisane s do ostatnich lat III wieku. Supremacja filologii bya ju niewtpliw i ton nadawao wyksztacenie literackie, wycznie literackie, bez przewagi historii i prawa. Filologia bya ju przedstawicielk caej humanistyki i lubiaa rozstrzyga o wszystkim. Zwamy te, e studiujc dzieje pimiennictwa nadobnego i to rozwinitego tak wspaniale, jak helleskie, przebywa wczesny gramatyk" na pograniczu nauki i sztuki; podczas gdy jeden bada jzyk autora i daty jego ycia, inny unosi si nad artyzmem ukadu dziea i wyraania si. Ci, ktrzy studiowali dzieo literackie przede wszystkim jako takie, odsuwali si z natury rzeczy coraz bardziej od gruntu naukowego i wkraczali miao w dziedzin sztuki; rozumie si za samo przez si, e ogowi byo to bliszym i milszym. Ot do artystycznego arsenau poezji i belletrii w ogle naley przede

wszystkim wymylanie wymysw literackich i to ze swobod bezwarunkowo nieograniczon (nie mogo by inaczej). Takie fikcje literackie maj czasem to nieszczcie, e og bierze je na serio. Poczynay si ju greczy gowy rzymskie, ale nie nabieray z tego zamiowania do fizyki lub astronomii aleksandryjskiej, lecz greczyy si wycznie tylko na literaturze a na pocztek na wymysach literackich. Za cech ogady i jakby wyszego wyksztacenia uchodzio przejmowanie si greckimi wymysami literackimi. Stwierdzi mona szczeglniejsz fikcj, ktrej jednak dawano wiar: jakoby owa Sybilla, z ktrej natchnienia powstay wite ksigi, stanowice wasno pastwa rzymskiego, bya ... Kasandr trojask. Po poarze Troi znalaza ona schronienie na ziemi italskiej a w Cumae, Anchizes i Eneasz w Latium; a Romulus i Remus pochodzili z ich ldwi. Szerzenie obrzdkw greckich mogo tedy uchodzi za jakie staroytnictwo patriotyczne. Kademu uwanemu historykowi wiadomo, co za potga mieci si w fikcjach zbiorowych. Czy Rzym stanowi mia wyjtek? Tymczasem nastaje ju jaka areligijno warstw wyszych, przynajmniej areligijno wzgldem politeizmu. O wykorzenieniu go nikt nie myla, ani te o popularyzowaniu jakiejkolwiek filozofii monoteistycznej. Utrzymuje si wic oficjalny kult bogw, uwaajc religijno za przydatn do celw pastwowych. Wrd mas nastawao rwnie obnienie religijnoci. Nie przeczono bogom, ale powstaje pojcie jakiej religii kontraktowej. Krwawa dugoletnia druga wojna punicka (218-201) sprowadza przesilenie religijne. Zaraz w drugim roku wystpuje jaskrawo owa kontraktowo. Po klsce nad jeziorem Trazymeskim otrzymuje dyktatur Q. Fabius Maximus, dugoletni przywdca patrycjuszw, dla ktrego religia bya po prostu czynnikiem politycznym, zwaszcza
138

) wczesne znaczenie byo szersze; oznaczao filologa i znawc pimiennictwa.

65 gdy chodzio o utrzymanie w ryzach wzburzonych umysw. Uchwalaj tedy w roku 217 Marsowi ver sacrum. Ofiar ze zwierzt domowych miano jednak zoy dopiero po piciu latach, a zatem mieci si w tym logicznie warunek: jeeli bogowie zachowaj Rzym nienaruszonym przez pi lat. Tekst owego lubowania w r. 217 jest najformalniejsz umow prawno-publiczn midzy bogami a ludmi. Sporzdzi umow pontifex maximus i spisa j przy wiadkach. Oczywicie co takiego robio si dla naiwnego ludu. Waniejszym jest tu inny fakt. Mars by a dotychczas bstwem bezosobowym, lecz w 217 roku miano oglda po raz pierwszy jego posta, a to na podobiestwo greckiego Aresa. Tego roku urzdzono uroczystoci zupenie nowego pokroju, wielkie lactisterium na sze par bogw. Ponadawano rzymskim bogom odmienne znaczenie, hellenizujc religi, ale przy tym wybierano z greckiej mitologii fabuy rodzaju grubego. Zna, e chodzi o masy. Pomidzy innowacjami znalaz si te kult Wenery erycyskiej z Gry Eryx na Sycylii, bo tamtejsz wityni zakada ... Eneasz podczas swej wdrwki do Italii. Fikcje literackie wkraczaj coraz bardziej w ycie zbiorowe rzymskie. Ale w nastpnym roku (216) ponieli Rzymianie najstraszliwsz klsk pod Kannami. Polego ich 70.000, w tym okoo setki senatorw i jeden z konsulw; drugi w bitwie tej dowodzcy Terentius Varro uratowa si ledwie z garstk onierzy ucieczk do Canusium. Naley tu zatrzyma si nad pewnym szczegem. Pobity konsul przyjmowany by w Rzymie z wszelkimi honorami i z podzik., e nie zwtpi o rzeczypospolitej". Dodaje rzymski historyk suszn do tego uwag: gdyby to by wdz kartagiski, na pewno nie uszed by kary mierci139). Jake dobitnie zaznaczono rnice cywilizacyjne! Nastay cikie czasy; wszake w roku 211 by Hannibal ante portas. Byy to lata nieustannych naboestw publicznych, hojnych ofiar krwawych i bezkrwawych, procesji,

suplikacji wielodniowych. Umylnie wcigano lud coraz bardziej do bezporedniego uczestniczenia w aktach religijnych (wbrew staroytnemu obyczajowi), a masy miay swe zabobony i wnosiy do religii pojcia grube i materialistyczne. Zabobony kwitny u onierzy punickich, u Afrykaczykw, Iberw i Gallw armii Hannibalowej, a ci onierze stykali si bd co bd przez lata cae z niszymi warstwami italskimi. Hannibal trwa wci w Italii. U przyldka Lacinium pod Krotonem kaza wystawi wielki otarz i umieci dugi napis w jzyku greckim i punickm, sawicy jego czyny wojenne140). A tymczasem wrd Rzymian rozpowszechniao si pytanie, czemu bogowie rzymscy okazuj si sabszymi, a jeli nie s sabsi, czemu opucili Rzym? A kiedy tumy nie wiedziay ju do jakiego boga si zwraca, senat postanowi wyprawi poselstwo do Delf. Wtedy to powstay apolinaria, igrzyska i wita na cze Apollina delfickiego. Rzym poddawa si do reszty Delfom. Zagldano te do ksig sybilliskich, ktre wykadali najgorliwsi hellenofile141). Tymczasem fikcja trojaska ju si spopularyzowaa. Poeta Naevius (zm. 201) w poemacie swym o pierwszej wojnie punickiej przedstawi w pierwszej ksidze dzieje bohatera trojaskiego Eneasza, jego tuaczk, mio do kartagiskiej Didony i pniejsze osiedlenie i losy w Italii. Eneasz jest tutaj dziadem Romulusa a zatem praojcom Rzymu, ktry w takim razie jest koloni wspaniaej niegdy Troi142). Podania o trojaskim pochodzeniu Rzymu musiay by szczeglniej ywe wanie podczas wojny z Hannibalem, kiedy tyle greckich kultw i naboestw weszo do religii pastwowej i kiedy wanie kult Apollina, opiekuna niegdy trojaskiego, panowa zacz w caej peni". Tote coraz wicej zaczto si interesowa t czci pnocno-zachodniej Azji Mniejszej, na ktrej niegdy wite Ilion stao". Tam na grze Idzie czczon bya Cybela, mater deum magna idaea i ... ksigi sybilskie orzeky, e wroga bdzie mona pozby si z ojczyzny, jak tylko bogini idajska do Rzymu przybdzie. Jechay jeszcze dwa razy poselstwa do Delf z olbrzymimi darami"143). A ju w tym czasie Rzym by wmieszany politycznie w spraw Grecji europejskiej. Przeciwko zwizkowi achajskiemu stan etolski, sprzymierzajc si ze Spart. Tam atoli nastaa doba cigej rewolucji spoecznej, nie koczcej si od r. 240. Macedoczycy przy) P 228. 140) P. 24. ) G 4, 14, 34, 36, 41, 46, 47, 51, 52, 56, 59, 63, 65. 142 ) Od rozbitkw trojaskich wywodziy si nastpnie: Mantura, Padwa, Piza, Verona, Piacenza, Akwileja, Parma i Modena. Pcz. 19. 143 ) G 68-72.
141 139

66 wrcili rzdy oligarchiczne i zmusili Spart, i przystpia do zwizku achajskiego, ktry przejli pod swe zwierzchnictwo. Wkrtce jednak Sparta przesza przez cik rewolucj Nabisa w roku 207, potem za na stron Etolw, a ten zwizek sprzymierzy si z Rzymem, podczas gdy Filip III czy si z Hannibalem. Wybucha pierwsza wojna macedoska (215-206). Rzymianie zdobyli wreszcie Sycyli i Hiszpani, a w bitwie pod Mantyne w r. 206 strateg zwizku achajskiego, Filoponenon (zwany ostatnim Hellenem) pobi Spartan. W nastpnym roku 205 zawiera Filip pokj oddzielny z Rzymem, ale Hannibal trzyma si jeszcze w Brutium. Zatrzymajmy si na tej dacie 205 r.; wwczas bawio w Delfach trzecie z rzdu poselstwo rzymskie, a tym razem udao si w podr jeszcze dalsz, do Pergamonu. Przyjrzyjmy si, jak wyrocznia porozumiaa si z hellenistycznym orientalizmem, co tedy wyczytano w witych ksigach sybilliskich. Kazano posom rzymskim jecha do Pergamonu, po wity kamie, symbol bogini Cybeli, ktra w oczach Rzymian uchodzia za Afrodyt, ow szczegln opiekunk Troi, znan z pieni Homera, jako kochanka Anchizesa i matka Eneasza, protoplasty zaoycieli

Rzymu144). Przypomnijmy sobie (z poprzedniego rozdziau) jak kult Cybeli by hellenizowany przez Eumolpid Timoteosa. Teraz si to przydao. Pyna tedy wspaniaa, specjalnie wyekwipowana flotylla rzymska po Cybel, jako pramacierz Rzymian. Oto jeden z najciszych w historii czynw literatury145). Dziao si to w roku 205, gdy Hannibal bawi jeszcze wci w Italii, ale Hazdrubal i Filip III byli ju pokonani. Nie dojdziemy ju tego, czy posowie, przybywszy do Delf, wiedzieli ju o tych przewagach rzymskich. Bd co bd Hannibal by jeszcze w Italii i okupowa Brutium, a czy losy wojny jeszcze si nie odwrc, kt mg zarczy? Delfy za spragnione byy widzie kult swj religi uniwersaln i nie gorszyy si Orientem. Delfy niegdy przeciwne byy wojnom perskim, a teraz zajmoway si obmylaniem rzekomych syntez religijnych, propagujc Serapisa na Wschodzie, a w Italii, pragnc obok apillinariw zaszczepi kult frygijskiej wielkiej matki bogw". Trzecim czynnikiem, a prawdopodobnie rozstrzygajcym, by lud rzymski, dny bogw nowych, silniejszych i dziaajcych doraniej. Faktem jest, e kultom nowym plebs sprzyja. Moe trzecie poselstwo do Delf byo trzecim ustpstwem dla plebsu? A wyjazd dalszy do Pergamonu nie mg by improwizacj. Prawdopodobnie ju pierwsze poselstwo otrzymao byo t wskazwk, ale dopiero trzecie j wykonao. Wpadli tedy Rzymianie od razu w grube mty hellenistyczno-orientalne. Bogini Cybele bya opracowywana" przez Tymoteusza, ktry prbowa upodobni swawolny jej kult do misterii eleuzyskich Demetry. Symbolem bstwa by wity kamie (moe meteoryt), ktry przechodzi rozmaite koleje, a sprowadzi go do Pergamonu Attales I, sprzymierzeniec Rzymu w wojnie przeciw Filipowi III macedoskiemu w latach 211-208. Czuy sprzymierzeniec ustpi wity kamie Rzymowi. Kierownictwo caej sprawy spoczywao w Delfach. W Rzymie za tumy witay zamorsk prarodzicielk", przybywajc tryumfalnie w roku 204. Kamie wity umieszczono w obrbie uwiconego pomoerium; senat uchwalil na umylnym posiedzeniu szereg uroczystoci, tudzie Igrzyska (pniejsze megalezyjskie), a dzie przybycia Cybeli uznano za doroczne wito pastwowe146). A zapa do Cybeli musia wzrasta, skoro Hannibal z Brutium adnych ju nie przedsibra krokw wojennych, a w kilkanacie miesicy potem, z pocztkiem zimy w r. 203, odpyn do Afryki, by tam ponie klsk pod Zam. Psychologi Rzymu tumaczy si wszystko, rwnie dokadnie, jak fikcj pochodzenia trojaskiego. Troja" wraz z gr Ida" byy dla inteligencji, ale lud miejski zyskiwa znaczenie, nabierajc stopniowo przewagi. Tumowi przemawiaa bardziej do przekonania religia gruba i kult zmysowy; duy orszak pstrych korybantw i korybantek, wykonujcych orgiastyczne tace a do szau, nieraz posuwajcych si a do samokaleczenia si na cze bogini. Plebs nie filozofowa o ascezie, ale mia ucieszne widowisko, a niejeden ulega szaowi, gdy obd w gromadzie bywa zaraliwy. Orientalna religijno czya si a nazbyt czsto z wyuzdaniem, co jeszcze bardziej sprzyjao obdom gromadnym. Czy jakiekolwiek poczucie religijne" sprawiao, e popularyzo144 145

) G 72. ) por. rozdzia Matematyka i belietria" w Rozwoju moralnoci". 146 ) G 72-75, data wg. P. 329.

67 way si kulty Dionizosa (Bacchusa) w formach wielce sprostaczonych? Takich, i senat musia w roku 167 zarzdzi surowe ledztwo przeciw wybrykom podczas bachanaliw (ukarano wwczas okoo 7.000 winnych, wielu stracono)147). Nie religijno cigaa tum, lecz wyuzdanie, mie motochowi. W takich to czasach mijaj dwie pierwsze wojny macedoskie w zwizku z posuniciami politycznymi nowego na wschodzie mocarza Antiocha III (222-187). Ten syryjski Seleukida restytuowa wietno pastwa swoich przodkw. Zasta je nad przepaci,

bo po odpadniciu Partw i Baktrw rzucili si z drugiej strony Ptolomeusze egipscy rozszerzajc swe panowanie kosztem Syrii na Coelesyri, Fenicj, Palestyn, Kari i Cylicj, a wkrtce wypowiedzieli nadto posuszestwo satrapowie Persis i Medii. Wojna zacza si od klski Antiocha w roku 217, po czym musia odstpi niektre prowincje. Poszczcia mu si natomiast wyprawa indyjska, a jakkolwiek bya bd co bd tylko incydentem, podniosa ducha armii i dworu (od tej wyprawy przyj nawet tytu wielkiego"). W roku 205 omieli si Antioch na przymierze z Macedoni przeciw Egiptowi. Wtedy to Rhodos przyzwaa pomocy Rzymian przeciw Filipowi, a Bizantion stano po stronie Rhodosu. Wojsko macedoskie ponioso od Rzymian klsk; rwnoczenie Antioch odnosi wielkie przewagi w Azji i zdoby Palestyn. Wnet przesun dziaania wojenne na stron europejsk i w roku 196 zaj Chersones tracki. Wtedy Rzymianie zadali od niego, eby bezwarunkowo Europ opuci, eby w Azji zwrci zdobycze Ptolomeuszowi, tudzie by uzna wolno polityczn wszystkich miast greckich w Azji. Antioch w odpowiedzi przywoa do siebie Hannibala (195 r.), a w trzy lata potem stawi si w Grecji, jako protektor Etolw. Zmienne byy jeszcze losy wojny przez pi lat, a w roku 190 Antioch ponis klsk pod Magnezj. Legiony rzymskie miay do czasu i a za wiele sposobnoci zaznajamia si ze Wschodem i jego mieszank cywilizacyjn. Z mieszanki tej wyjtkowo interesoway kogo pierwiastki attyckie; og wojska rzymskiego przejmowa si hellenistycznoci orientalizujc, prosty za onierz, nie znajcy jzyka greckiego, zmysami napawa si Syri; patrza na kulty wschodnie i wynosi zamiowanie do nich. Zagniedao si w umysach rzymskich to, czego symbolem bya Cybele:orientalizm. W tej wielkiej i mudnej wojnie z Antiochem odznaczy si w roku 191 Cato Starszy. Jest to jedna z najpowaniejszych postaci z dziejw rzymskich. Dzielny oficer by uczestnikiem zdobycia Tarentu w roku 209, a nastpnie zwycistwa nad Hazdrubalem pod Metaurusem w roku 207. Od roku 204 przechodzi regularnie szereg dostojestw, a do konsulatu w roku 195, po czym w Hiszpanii jako prokonsul, okrywa si znw chwa wojenn. Bra potem udzia w wojnie z Antiochem. Syn z przymiotw onierskich, a jeszcze bardziej z zacnoci; nie tylko by nieprzekupnym, ale nie cierpia adnej nieprawoci okoo siebie, ani w prowincjach (Sycylia, Hiszpania). Sawny jest w historii jego cenzorat, sprawowany w roku 184. Przypad ten cenzorat w sam raz na ... koniec wiata. I to take zaczepia o Troj. w wielki Eratostenes aleksandryjski, ktry zmierzy ziemi, zaj si take (nie on jeden zreszt) poszukiwaniem daty wojny trojaskiej. Bya to sprawa zajmujca wszystkich. Eratostenes obliczy oblenie Troi na lata (obliczajc na nasz rachub) 1193-1183. Wiadome za byo, powszechnie wiadome", e ksigi sybilliskie przepowiadaj wielkie katastrofy caego wiata co tysic lat. By moe, e geneza gadki tkwia w tym, e Platonowi podobao si oznaczy termin nawrotu duszy na tysic lat. Platona jednak czytywali tylko czonkowie i sympatycy Muzeum, gdy tymczasem o Sybilli i jej ksigach wiedzia kady prostak i kady pojmowa rozumowanie takie: skoro Sybilla bya trojask Kasandr, wic prorokuje tysic lat od roku, kiedy musiaa opuci Troj. A zatem katastrofa wypada na rok 184 lub 183 (przeliczajc na nasz rachub). Przygotowano si nie na arty. Wtenczas Cato wyrazi swe zdziwienie o dwch augurach, czy przy spotkaniu nie miej si z siebie wzajemnie148). Zajmowa si Cato osobicie swym gospodarstwem wiejskim i pisa dzieo De Agricultura". Zostawa mu jeszcze czas na studia historyczne. Uoy roczniki od pocztku Rzymu a do swej mierci (149), w czym atoli najwiksz wag przykada do czci najdawniejszej i dlatego da caemu dzieu tytu Orygines" (niestety zaginione).
147 148

) P 329 ) Ze 102, 103, 109-112.

68

Sprawom publicznym oddany bez ustanku, miewa te do czynienia z Grecj i hellenistycznym Wschodem. Zrobiono spostrzeenie, jako greccy tumacze musieli si ucieka do caych zda, by odda to, co Cato wyraa jednym sowem. Tak si i wyrazistoci" obdarzony by ten jzyk aciski, jzyk gode i napisw", a waciwoci te uwydatniay si jeszcze jaskrawiej w porwnaniu z mow skorej do skandowania Grecji"149). Ten to Cato by najbardziej przeciwny wpywom hellenistycznym. Nalea do tych, ktrzy najrychlej si spostrzegli, jak demoralizacj publiczn zagraaj kulty wschodnie. Napr z dou by jednak zbyt silny, eby wprost zakaza kultu Cybeli; wyda wic senat przynajmniej zakaz, eby obywatele rzymscy nie mogli przycza si do kapanw idajskich i korybantw. Eunuchami mog si robi Frygowie lub Galatowie, ale nigdy Rzymianie"150). Przebija z tych wyrazw cakowita wiadomo, e owi Frygowie" stanowi wiat odrbny, z ktrym Rzym nie ma nic wsplnego i od ktrego naley si odgrodzi. Powstaje stanowcza opozycja. Odtd Rzym dzieli si na dwa obozy: przyjazny i nieprzyjazny wzgldem wpyww wschodnich; powiedzmy symbolicznie: wzgldem Cybeli. Stosunek ich i przewagi tego lub tamtego stanowi o dalszych dziejach wiata antycznego. Sprawa nie bya jednak tylko o Frygijczykw", bo kwestie frygijskie czyy si z hellenistycznoci. Sama historia polityczna spltaa to w wzy nierozerwalne; wszystko zaleao od tego, czy Rzym wyoni z siebie dostateczne siy duchowe wasne przeciw naporowi Orientu. Czy cywilizacja rzymska zdoa si oprze mieszance hellenistycznej, czy te sama si w niej pogry? Ale nie na prno legionista rzymski caymi latami przebywa w Syrii i w innych prowincjach dawnego pastwa perskiego, gdzie warstwy nisze bynajmniej nie byy zhellenizowane. onierze przywozili do Italii kult bstw egipskich i azjatyckich. Obok Cybeli ile szerzyo si nieoficjalnych rozmaitych kultw i zabobonw!151) Jakime dziecistwem wobec tego byo, e w Rzymie dugo jeszcze nie pozwalano na stay teatr i e np. w roku 173 wygnano z Rzymu dwch greckich nauczycieli filozofii epikurejskiej152). A chocia po pewnym czasie odesano kamie wity do Pergamonu (zapewne na danie stamtd), jednake kult Cybeli zosta i nawet si wzmacnia, skoro otrzymaa now wityni i wielkie igrzyska. Stawaa si ona doprawdy matk nowych bogw w Rzymie. I nie zdoano ju wykorzeni chwastu, ktry Cybele zasiaa. Italskie kulty czyy si i uzupeniay, jako pochodzce z kilku kultur tej samej cywilizacji; lecz nie da si korzystnie czy z umysowoci rzymsk aden kult orientalny, gdy tu zachodzia rnica cywilizacyjna, a midzy rozmaitymi cywilizacjami syntezy nie ma i by nie moe153). I kult Cybeli, czy w ogle jakikolwiek orientalny, mg dziaa tylko ujemnie. Dziaanie trucizny orientalnej byo tym silniejsze, i trafio na organizm osabiony. Orientalizacja miaa go dobi. Rnicy cywilizacyjnej towarzyszya oczywicie cakowita odmienno ustroju ycia zbiorowego. Nie mogo by wikszej! W pastwach hellenistycznych Azji i Afryki wieniak przypisany do gleby, a tu pastwo chopskie, tam puki zacine, a tu milicja obywatelska. W tym wanie czasie pocz cywilizacj rzymsk toczy skir ekonomiczny, mianowicie nieopacalno rolnictwa. Zaczyna si ruina stanu wieniaczego. Po drugiej wojnie punickiej zmniejszya si dorosa ludno pastwa rzymskiego o czwart cz. Wystpowaa te w znacznym stopniu demoralizacja mas, odwykych od systematycznej pracy i tworzyy si bandy zbjeckie. Najbardziej opustoszaa poudniowa Italia, bo zaya najwicej wojowania; tote cay ten rozlegy kraj zamieni si jakby w pustyni i to na dugie wieki. Ci, ktrzy z wojny wyszli ywi, otrzymali wszystkie nagrody z upw wojennych i udziay w podziale gruntw zabranych pokonanym. upy po wojnie hannibalowej? Chyba w Hiszpanii i tam te mona byo pomyle o emigracji chopa

italskiego, ale dopiero w nastpnym pokoleniu, bo cakowite opanowanie kraju i uporzdkowanie administracji zajo kilkadziesit lat. Nie byo za pola na kolonie w Afryce, gdy chocia po trzeciej wojnie punickiej i zburzeniu Kartaginy (rok 146) wcielono do pastwa rzymskiego kraj ze stolic w Utice, jednake panowanie rzymskie ograniczone byo waciwie do okrgu miasta. Wielkie zdobycze terytorialne pozyskali Numidzi, na ktrych przyjani Rzymowi niezmiernie zaleao i nadal.
149 152

) Zb 240. 150) G 77. 151) P 328, 329, 539. ) P 333, 334. 153 ) O tym zob. w zasadniczym dziele mej nauki o cywilizacji, "O wieloci cywilizacyj".

69 Nastaje w Afryce najwietniejszy okres panowania krlw numidyjskich, majcy trwa a do roku 43 po Chrystusie. Charakterystycznym dla tego okresu jest tam cige zanikanie koczowniczego pastewka, ktre utrzymao si zaledwie w ssiedztwie pustyni; a zreszt, caa Numidia (rozszerzona wielce) staa si rolnicz154). Dla rzymskiego osadnika miejsca tam nie byo. Wieniak latyski przenosi si tymczasem ze zniszczonej wojnami i nie rentujcej si posiadoci wiejskiej do stolicy. Powstawa z tego ruchu motoch, z ktrym byo kopotu coraz wicej. W roku 187 usunito z miasta 12 tys. Latynw, okoo za 170 roku postanowiono, e ten tylko moe si przesiedli do Rzymu, kto na dawnej ojcowinie pozostawi rodzonego syna155). Ale czy ci wszyscy Latynowie powrcili na rol, ktra ich ju nie ywia? Z samej za uchway wynika, e porzucano ojcowizny, zostawiajc je pustkowiem, ktrego nikt nie chcia. Przyzna trzeba, e problemem chopskim zajli si w Rzymie wszyscy i wszyscy bez wzgldu na stronnictwa, chcieli t warstw spoeczn ocali i podnie. Historia to powiadcza. Ale te stwierdzono, e nikomu nie powiodo si przeprowadzi rodkw skutecznych. Pomylono si, mniemajc, e wystarczy zaspokoi gd ziemi". Co komu z ziemi, gdy ona nie intratna? Ale wszdzie i zawsze, gdziekolwiek i kiedykolwiek zjawi si kwestia wociaska" robi si o z godu ziemi i zapomina si ju o wszystkim innym. Nie trudno poj, e wtedy zwraca si uwag na tych, ktrzy maj ziemi najwicej. A by w Rzymie pewien rodzaj latyfundystw, mnocych swe posiadoci z krzywd uboszych, mianowicie dzierawcy gruntw publicznych, pastwowych. W caej Italii cz gruntw w krainach zdobytych zajmowano na wasno pastwa, puszczajc je w dzieraw, a na tych dzierawach urastay fortuny wielmow ziemiaskich. Ci, utworzywszy zwart a solidarn grup spoeczn, faktycznie zrzeszenie, nie lubili midzy sob nowych. Ager publicus sta si erowiskiem pewnej kliki dziedziczcej, nie dopuszczajcej nowych dzierawcw. Wyom w murze tych ziemskich pralatyfundysw uczyniy ju raz leges Liciniae Sextae, tj. trybunw Liciniusa Stolona i Lucjusza Sextusa w roku 376. Chodzio midzy innymi o to, eby nikt nie mg dzierawi od pastwa wicej, jak 500 morgw na osob. Po dziesicioletnich walkach i zmaganiach stao si to wreszcie prawem w roku 367, lecz niebawem zaczto sprytnie obchodzi to prawo, a nastpnie cala sprawa posza w zapomnienie cho patrycjusze dzielili si rzdami z plebejuszami. Po 243 latach miao si wrci do tego samego przepisu; rzecz w historii spoecznej doprawdy niebywaa! W roku 133 Tiberius Gracchus da przywrcenia dawnej ustawy, dodajc pewne zmiany i uzupenienia. Celem akcji byo utworzenie jak najwikszej iloci gospodarstw drobnych" chopskich, po 30 morgw156). W tym samym pokoleniu otwar si przed wieniakiem italskim nowy sposb zarobkowania. Pastwo potrzebowao tyle wojska, po kilka armii naraz, do wojen prowadzonych rwnoczenie w rnych stronach wiata, i normalna rekrutacja nie bya wystarczajca. Rzumy okiem na ten bezmiar wojen a ograniczmy si na razie do czasu do

roku 133, kiedy Gracchus wystpi ze swymi wnioskami. Miejmy przy tym na uwadze, e wymagania wojenne skrupiay si przede wszystkim na wociastwie. Wanie w tych czasach wymagano od ludu rzymskiego najwikszych wysikw i najwikszych ofiar. Wojna za wojn, nawet rwnoczenie po dwie. Ledwie ukoczya si druga wojna macedoska (207-200), ktr zmuszono Filipa III, e zrzek si hegemonii nad Hellad waciw; ledwie konsul rzymski ogosi na igrzyskach istmijskich wolno pastw greckich (rok 196), a ju now wojn grozi fakt, e Hannibal znalaz przyjcie na dworze syryjskim. Na pwyspie Hellady spokj na jaki czas. Czy helleskie pastewka (miasta), przechodzc pod hegemoni rzymsk, traciy naprawd co wicej, jak tylko jedno prawo, prawo urzdzania wojen u siebie i koo siebie? A jednak wybuchy nowe wojenki midzy zwizkami" Hellenw. W roku 189 Etolowie trac niepodlego, a gdy zwizek achajski staje si najwiksz organizacj i obj cay Peloponez, Spart trzeba byo jednak przymusza si i burzy jej mury. Przy tej sposobnoci wyrzucono poplecznikw reform Nabisa i rozpdzono wszystkich helotw, a emigrantw politycznych wezwano do po) Pi. 155) P 325. ) Ciekawa rzecz, jak w historii powraca pojcie 3 morgw, jako obszaru gospodarczego na jedn rodzin. Ten sam obszar podaj prawa germaskie i taki sam jest obszar polskiego anu kmiecego".
155 154

70 wrotu. Rwnoczenie koczono wojn z Antiochem syryjskim (192-189), ktry uleg zudzeniom etolskimi i przypaci to wielkimi stratami terytorialnymi. W sze lat po tym wybucha ponowne powstanie w Messenii, a uwieczone powodzeniem. Nie dajce si uzgodni przeciwiestwa daj si uspokoi (nie na dugo) tylko cig interwencj Rzymu, ktra zmienia si ju na stan stay; wzywano bowiem Rzymian wci wzajemnie przeciw sobie. Zdawao si, i trzecia wojna macedoska (171-160) usuna reszt moliwoci eby ktrykolwiek z helleskich obozw mg znajdowa oparcie w Macedonii. A jednak po latach dwudziestu rwnoczenie z czwart i ostatni wojn macedosk (148-146) nastpuje tzw. wojna achajska, zakoczona ponurym faktem zburzenia Koryntu tego samego roku, co zburzenie Kartaginy (146). W zaledwie trzy lata po tym rozpoczyna si przykra w historii kultury dziesicioletnia wojna numantyjska, zakoczona take zburzeniem Numancji (133). Na to wszystko nie moga wystarczy normalna rekrutacja; ogoszono wic werbunek. Pierwszy zrobi to Scipio Modszy, werbujc ochotnikw na wojn numantysk. onierz taki stawa si zacinym, gdy sobie onierk upodoba i robi si onierzem zawodowym. Zacinictwo uprawiane byo od wiekw na Wschodzie. Nie znamy tam wojsk innych, jak tylko zacine i wszystkie monarchie wschodnie byy na nich oparte. Rzymianie mieli w wieku II sposobnoci a nazbyt, eby si z tym systemem zapozna; najbardziej moe w wojnie z krlem macedoskim Perseuszem (179-168), ktry sw si wojenn opar na zacinych Bastarnach157). Ale co innego owi zacini Scipiona. Jak poprzednio stwierdzono uroczycie, e co innego Frygijczyk lub Kartagiczyk a Rzymianin, podobnie mona do tego doda, e Rzymianin nie by Bastarnem. Nie zacinym by najmit, lecz ochotnikiem, sucym pod wodzem rzymskim dla celw rzymskich. Lecz by to pierwszy krok na liskiej drodze, skoro ochotnik ten nie wraca ju po wojnie do swego domostwa. Otrzymywa ten onierz, jak dawniej, dziak gruntow, odbieran zwycionym. Powstaway kolonie wojskowe rolnicze, lecz ju poza Itali, coraz dalej za morzami, rzdem wzdu nowozakadanych drg wojskowych. Zwamy, jako w caym wiecie hellenistycznym bya tradycja takich osad jeszcze z czasw Aleksandra Wielkiego, a nagradzanie onierza nadawaniem gruntu praktykowao si w Syrii Seleucydw i w Egipcie Lagidw. Rzymianie niczego w tej sprawie nie wymylili, lecz zastosowali si do tego, co zastali; naladowali przykad hellenistyczny. Ale Rzymianin, nie widzcy midzy krewnymi ni kupca ni eglarza mniej si nadawa od Grekw do dalszej emigracji. Nareszcie musia nadej moment, e

grunt mona byo dosta tylko tak daleko, gdzie na kocu wiata", i onierzowi nie chciao si tam osiedla. Przebywajcy coraz wicej w Oriencie onierz znalaz si tam w zej szkole. Zo zaczo si jednak od gry, od dowdcw, ktrzy w bogatych wschodnich krajach zaczli si potnie bogaci i byli osobicie mieszkiem swoim zainteresowani w tym, eby byo jak najwicej do upienia, z czego rozbudzao si odackie okruciestwo, nieznane dawniej Rzymianom. Taka np. Kartagina w samym swym kulcie religijnym miecia sporo okruciestwa; nie dziwne wic, e wbili na pal swego wodza Hannona, gdy utraci Messan, a Hannibal przegrawszy, ucieka z ojczyzny. Rzymianie zarazili si. Ju w r. 209 mamy tego przykad ohydny. Po bitwie nad rzek Metaurus konsul Claudius Nero unis z sob gow polegego Hasdrubala, aeby j rzuci przed przednimi straami Hannibala158). Jedno pokolenie pniej, w r. 176 w Sardynii stracono lub sprzedano w niewol okoo 80.000 jecw, aeby si wzbogaci na tym handlu. Przykro czyta, e w r. 167 w kraju Molosw zakwaterowano w kadej gminie po oddziale onierzy, ktrzy potem w dniu z gry oznaczonym rzucili si na bezbronn ludno, mordujc i grabic, a potem w Rzymie urzdzono wodzom tej ekspedycji triumf. Nie lepiej dziao si, gdy pretor Sulpicius zwabi ukadem i obietnic nadania ziemi 7.000 Luzytanw, a wszystkich wyci lub sprzeda. Cato Starszy pozywa go o to przed sd, lecz na prno. A w dziesi lat pniej zawarto ukad z Viriartesem, a we nie zamordowano go. Tego samego roku popeniono osawione wiaroomstwo w Numantium. Brutalno, wyprbowan wzajemnie w Kartaginie zaaplikowali w taki sam sposb w Helladzie. Kiedy w roku 146
157 158

) W r. 169 zgosio mu si ochotnikw cztery razy wicej ni potrzebowa. ) P 199, 240.

71 zwizek achajski uchwali na zjedzie w Koryncie wojn ze Spart, co w wczesnej kombinacji (chwilowej oczywicie, jak wszystkie kombinacje greckie) byo porednio jakby wymierzone przeciw Rzymowi. Rzym dostrzeg to i wzi to na serio. Siy byy zbyt nierwne, wynik atwy do przewidzenia. Tote kiedy Mummius zbliy si do Koryntu, zasta bramy otwarte, lecz w obawie podstpu dopiero trzeciego dnia omieli si wkroczy do miasta. Mimo to potraktowa miasto jako zdobyte i odda je onierzom na rabunek. Ludno mska zostaa wymordowana, kobiety i dzieci sprzedane do niewoli... Korynt zamieniono w stos gruzw i zgliszcz. Polibius, ktry po powrocie z wyprawy przeciw Kartaginie by naocznym wiadkiem tragedii miasta, opowiada, e widzia obrazy znakomitych mistrzw porzucone w bocie lub suce onierzom za desk do gry w koci". I to wszystko wwczas, gdy od II wieku jzyk grecki by ju w Rzymie nieodzownym warunkiem wyksztacenia159). Przymusowe przesiedlanie ludnoci stanowio na Wschodzie norm prawa wojennego. Nauczyli si tego Rzymianie. Zaczo si to ju w roku 180 od przymusowego przesiedlania Apuanw do Sammium, po czym odbywao si to czsto. W roku 166 zastosowano ten rodek w walce z Rhodosem. Ju bowiem przymierze z tym pastwem wyspiarskim nie byo Rzymowi potrzebne, a jego potga na morzu budzia niech. Po zwycistwie nad Perseuszem macedoskim zwrcono si przeciw Rodyjczykom i zabrano im Delos, a podarowano t wysp Ateczykom na kolonizacj. Dotychczasow za ludno usunito cakiem z wyspy160). To jeszcze nie koniec szkoy orientalnej. Cybele dziaa dalej! Od dworw hellenistycznych, a tym bardziej innych wschodnich mona si byo uczy zespou wszelkich zbrodni, ktre skaday si na pewn atmosfer, godn miana opryszkowstwa dynastycznego.

Wzy rodzinne stanowiy tam raczej najwiksze niebezpieczestwo. Ju si tym przepoi macedoski dwr. Wydzieraj wadz syn ojcu, brat bratu. Filip III skaza na mier modszego syna (po roku 181) i odtd morduj si tam dynaci jakby jednym cigiem. Podobnie dzieje si w pastwie Seleucydw. W Bitynii krl Prusias II zabity jest na rozkaz wasnego syna i to w wityni, do ktrej si schroni (w r. 149). U egipskich Lagidw zagnieda si rwnie wzajemne czyhanie na ycie najbliszych. Polubiwszy po egipsku wasn siostr, porzuca si nastpnie t on, a pojmuje w maestwo jej crk z poprzedniego maestwa z drugim bratem itd.161). C tu mwi o charakterach? Co za tchnienie szo od Wschodu, skoro w roku 167 w Prusias II przyby dobrowolnie, z wasnego pomysu, do senatu w Rzymie w ubiorze niewolnika, upad na kolana przy wejciu do kurii, prg ucaowa, a senatorw wita jak bogw-zbawcw162). Najpierw gardzili tym wszyscy Rzymianie, lecz pniej nie wszyscy. W czasach, o ktrych obecnie mowa, do roku mniej wicej 133, jeszcze si tym wszystkim og Rzymian brzydzi. Wyszo Rzymian zna dobitnie w odmiennych sposobach walk i zaburze spoecznych. Rwnoczenie wybuchaj w Pergamonie i w Rzymie w r. 133. Pergamos rozwijao si wietnie, intelektualnie poczynao wspzawodniczy z Aleksandri. Ze wszystkich hellenistycznych byo to miasto najbardziej helleskie. Mieszkacy twierdzili, e pochodz od osadnikw z Arkadii, a podobno jeszcze od perskich czasw Grecy stanowili tam wikszo mieszkacw. Wadcy pergamescy synli z najzasobniejszego skarbu; utrzymywano szczliwie dziedzictwo i tradycj Lysimacha i Phileterosa. Czy sama ludno tubylcza zamoniejsz bya w Mezji ni gdzie indziej, czy te raczej umiano lepiej gospodarowa i mniej trzyma pasoytw koo skarbu publicznego? Do, e na pergamoskiej akropolis skarbiec zawsze by peny. Eumenes II (197-159) zaoy bibliotek i szko rzebiarsk, obie pene sawy. Gdyby ksika i rzeba stanowiy o cywilizacji!!! To wzito z cywilizacji attyckiej i kontynuowano te dziay w Pergamos jak najzaszczytniej; ale obok tego uprawiao si na akropolis kulty orientalne (z ktrych kult Cybeli nie by podobno najgrubszy), bo wadca musia uchodzi za emanacj ktrego z tych bstw. Stosunek do ludnoci by te najzupeniej frygijski", wszyscy byli niewolnikami tronu, a stopie i rodzaj niewoli zalea od osoby wadcy, ktry by (poza sprawami kultu) jedynym rdem prawa. Panowaa wic w Pergamonie mieszanina, cakiem mechaniczna, cywilizacyj perskiej, syryjskiej i at159 160

) P. 300, 301, 330. ) P 273, 283, 285, 287, Zh II 12. 161 ) P 264, 277, 288, 502. 162)P 274.

72 tyckiej, podobnie jak w caej Azji Mniejszej. Pastwo roso, dziki yczliwoci Rzymu. Eumenes II za wierno sojuszu przeciw Antiochowi otrzyma w roku 189 Chersones Tracki i zdobyte na Antiochu kraje przed Taurusem a wic spory dzia Azji Mniejszej. Rzym zawdzicza jednak Pergamonowi nie tylko Cybel, ale rwnie pierwsz zacht do gramatyki", pierwsze wykady z literatury helleskiej. Wygasza je Krates z Mallos (w Cylicji), czonek biblioteki pergameskiej, a przeciwnik aleksandryjskiej szkoy Aristarcha, gdy okoo roku 167 bawi w Rzymie, jako pose od Attalosa II (159-138), wielkiego nauk mecenasa. Nastpny wadca Attalos III (138-133) pozostawi po sobie opini tyrana. Czy traktowa Grekw na rwni z tubylcami? Niezadowoleni byli i ci i tamci, ale Grecy stanli na czele rewolucji, jaka wybucha po jego mierci, a bya przygotowana jeszcze za jego ycia. Zasza za rzecz szczeglna: malkontenci cytowali grecki utwr literacki.

Bya mowa w drugim rozdziale o artobliwo-szyderskim rodzaju pimiennictwa, wynalezionym jak wszystkie inne rodzaje take przez Grekw. Byy to zgryliwe przedrzeniania ruchw radykalnych, satyryczne utopie. Rodzaj ten zanikn za czasw aleksandryjskich, gdy wtem nagle wystrzeli ostatni z rzdu utwr tej greckiej serii mianowicie Iambulosa Helipolis". Pozbiera autor do tego utworu wszystkie zote gry we wszystkich moliwych kombinacjach, a do jakiego stopnia pisa drwico, niech wskae jeden przykad: wszyscy mieszkacy sonecznego miasta, to siacze o elaznym zdrowiu, ale bo te prbuje si tam warto fizyczn noworodkw w lotach na grzbiecie specjalnego ptaka, wytresowanego odpowiednio. Aeby za dopeni nareszcie zbratania wszystkich (a prbowanego w tylu miastach bez trwaego skutku) i eby zatrze wszelk rnic stanw, pochodzc z urodzenia, obmylono w Heliopolis sposb genialny w swej prostocie: oto matkom zamienia si tam umylnie niemowlta. Attalos III panowa nie dugo, zmar bezdzietny. Zapisa pastwo testamentem Rzymowi. Opozycja zarzucaa, e jest podrobiony, lecz bd co bd jaki sporzdzono, a Senat rzymski wzi go za tytu prawny. A zatem nie tylko Attalidzi uwaali pastwo za wasno prywatn, ktr mogli rozporzdza dowolnie, lecz rwnie Rzymianie takie stanowisko akceptowali, oczywicie tylko w odniesieniu do pastw obcych, wschodnich; rzymskie bowiem pozostawao wasnoci populi romani. Testament znany by i uprawniony tylko wobec ludnoci greckiego pastwa pergameskiego; tubylcy zgoa go nie znali, gdy nie ma testamentu i nie moe by w ustrojach rodowych. Przeciw testamentowi wystpi jedyny mski czonek rodziny panujcej, syn naturalny Eumenesa II, Aristonikos. Tu znw zaznaczaj si rnice zapatrywa: wedug wschodnich poj uroszczenia Aristonikosa do tronu byy zupenie suszne, lecz wedug rzymskich nie posiada on adnego prawa, gdy ani nawet nie by prawnie czonkiem rodziny. Aristonikos znalaz mocny grunt w warstwach niszych, bo solidaryzowa si z przygotowan w Pergamonie rewolucj, ktra teraz wybucha i jego postawia na czele pastwa. Sycha, e przeprowadza reformy radykalne; jeeli wedug ducha greckiego, znaczyo by to, e rozdawao si uboszym to, co zrabowao si zamoniejszym. W tym nie byo by nic niezwykego. Orientalnym jest jednak co innego: oto rewolucjonici powouj si na lambulosa i chc nie na arty zamieni Pergamon na miasto soca". Takich, ktrzy ten utwr znali, byo oczywicie niewielu; im mniej za kto zna co z niego, tym bardziej gardowa na Helipolis. Propaganda opowiadaa o Socu na ziemi to, co jej dogadzao; niektre za ustpy z Iambulosa brano widocznie na serio, skoro biy si o to zastpy nie tylko greckiego ludu miejskiego, ale rwnie tubylcy. A trway te rzdy soneczne" przeszo trzy lata (133 -129)163). Wanie w tym samym roku zaczyna si ruch Gracchw. Tiberius Sempronius Gracchus nie by wcale rewolucjonist. Dy do wzmocnienia plebs rustica, a wic konserwatywnego stanu redniego. Nie zamierza organizowa jakiej klasy proletariackiej, ktra by zagarna rzdy; ani nawet nie zmierza do obalenia ustroju pastwa, dotychczas arystokratycznego164). Wystpuje si z wnioskami powanymi, eby tworzy 30-morgowe gospo) Po II 308, 311, 570. Wydawca trzeciego wydania, zasuony Friedrich Certel nie daje wiary, e w Pergamenie powoywa si miano naprawd na t Heliopolis. A jednak? Czy polityczny i spoeczny kult nonsensw nie trwa dotychczas?
163

73 darstwa, ale z gruntw pastwowych. Nikt ani nawet nie pomyla o jakim nowym podziale" dbr prywatnych. Nikomu si w Rzymie jeszcze nie przynio, jakoby pastwo mogo rozporzdza wasnoci cudz. Wystpia ju wwczas pewna trudno, ktra odtd towarzyszy wszystkim na caym wiecie reformom rolnym": grunt si znajdzie, ale skd

obdarowani wezm na inwentarz? Wtem gruchna wie o mierci i zapisie Attalosa III i Tiberius Gracchus zgasza od razu wniosek, eby uy na inwentarze skarbw pergameskich. A zatem Gracchus nie solidaryzowa si bynajmniej z Aristonikosem. Wiadomo, e wnioski rolne Tiberiusa Gracchusa zostay uchwalone i zaraz po tym wykonano je przynajmniej czciowo. Walki optymatw z plebsem wybuchay z powodu innych rogacyj, a bezporedni powd gromadnego mordu by natury formalnej (nieformalna kandydatura o trybunat). Zgin Gracchus z 300 zwolennikami. Jak kady wybitny Rzymianin wwczas, mia te i Gracchus swego greckiego uczonego przyjaciela. By nim Plosius z niedalekich Cumae; ten wyjecha natychmiast do Aristonikosa165). Wniosek z tego, e grecki filozof" by radykalniejszy i zgoa odmiennie radykalny od swego rzymskiego przyjaciela; widocznie Gracchus nie myla i za jego greckimi pojciami, a po upadku i mierci rzymskiego patrona, Grek schroni si tam, gdzie upatrywa swoich". Jeszcze Rzym pozostawa w tyle za radykalizmem greckim, a do ich toku myli i do ich poczyna odnosi si z rezerw. Wnet zaczo si to zmienia na gorsze; jak gdyby przesikao co z tego, co stumiono w Pergamonie (Aristonikos zgin uduszony w wizieniu rzymskim). Kiedy w roku 123 modszy z Gracchw, Caius wystpowa z projektami nowych reform, zmierza ju widocznie do przeksztacenia pastwa w ten sposb, aeby posiadao sta gow, staego zwierzchnika, i eby ta najwysza wadza bya wadz jednostki, mogcej rozstrzyga wasn wol w sprawach pastwa. Projekty C. Gracchusa nie naruszay przy tym w niczym pozorw demokracji a zatem wyaniay si z jakiego kompromisu mylowego pomidzy pastwowoci rzymsk a hellenistyczn. Stanowi wociaskiemu stara si dopomc ulgami w subie wojskowej i szeregiem przepisw co do zakadania kolonij (koloni Junona na miejscu Kartaginy jedzie zakada osobicie). Zgin na Adwentynie w roku 122 wraz z wieloma stronnikami, take nie z powodu adnych reform rolnych, lecz o rozszerzenie prawa obywatelstwa rzymskiego. W roku 125 pierwsz prb zrobi konsul M. Flavius Flaccus, proponujc, eby nada Italom wszystkie prawa obywatelstwa, a w trzy lata po tym wystpi Caius Gracchus z wnioskiem skromniejszym, eby pene prawo nada Latynom, Italom za latyskie i na tym si wywrci w sposb wielce charakterystyczny, bo nastpia koalicja obozu senatorskiego z posplstwem miejskim. Sam Gracchus posplstwo to omieli, motoch zamieni w warstw wsprzdzc w Rzymie, bo wprowadzi regularne rozdawnictwo zboa. Sprowadzono zboe bosforaskie, ktre mimo kosztw transportu byo w Rzymie tasze od rzymskiego. Odtd nieopacalno rolnictwa w Italii czynia tym szybsze postpy. Proletariat rolniczy pdzi do stolicy, bo to s Rzymianie penoprawni, mog gosowa, a gosowanie bdzie niebawem nowym a intratnym sposobem zarobkowania. Na takim tle zwamy fakt, e od poowy II wieku kady szanujcy si Rzymianin zna jzyk grecki. Nawet Cato Starszy pocz go si uczy na starsze lata. Wymowa grecka wdziera si do stolicy wiata, pocztkowo wanie wymowa azjaska", ktra Catonowi chyba najmniej odpowiadaa. Do wirtuozowstwa formy przybywaa w Rzymie tre, tj. obywatelskie ycie publiczne. Podobnie Caius Gracchus mia nauczyciela azjanist Greka166). Spyno greckie kko" Scipiona Modszego i ogldali si na nie wszyscy, jako na wzr kultury. Zapewne deklamowano tam Homera, czy Anakreonta, ale ton greczynie nadawaa wwczas hellenistyczno. Cae to pawienie si w literaturze helleskiej stawao si pomostem oswajania si z hellenistycznymi metodami ycia zbiorowego. Nie wszystko byo tam ze. Stoicyzm, ktry nie rozkwita bynajmniej w Aleksandrii przeszczepia si wietnie do Rzymu, co stanowi wielk pochwa Rzymian. Doskonaym nabytkiem byt stoik Panaitios, Rhodyjczyk (ur. ok. roku 180) nalecy wanie do owego kka. Scipio bra go z sob na trzeci wojn punick do Kartaginy i nastpnie do Egiptu i hellenistycznej Azji Mniejszej. Znane byy te kraje tylu Rzymianom! Znali wic rwnie tam-

165

) Po I 406.

166

) Zb 240.

74 tejsze metody ycia zbiorowego. Scipio chcia to jednak przestudiowa dokadniej i dlatego dobra sobie towarzysza i studiw przewodnika tak pierwszorzdnego. Sto propagowaa prawo natury. Podobno z tego rda pochodziy pniejsze pewne szczegy rzymskiego prawa wasnoci i procesu. Czy jednak stoicy nie mieli swego sdu co do oglnego trybu rzdzenia? C z prawa natury mogo wynika bardziej, jak wskazanie, eby ludziom pozostawia ich wasne prawa? Panaitiosa myli wytworzyy w Rzymie jak tradycj, skoro mona jemu przypisa nastpn augustowsk teori o monarchii Najlepszego". On sam przenis si potem do Aten; tam kierowa sto (zmar ok. r. 110). Uczniem jego sta si Posidonios, Grek z Syrii (ur. ok. r. 135) a wic nalecy ju do nastpnego po Scipionie pokolenia. Posidonios przed tym przebywa na Rhodos i pniej tam kierowa sto, zaoon przez Panaitosa, a w r. 51 przenis si do Rzymu. On wysnu konsekwencj z prawa natury i nauczy Rzymian odrnia ius proprium a ius gentium co byo hellenistycznym pogldem, eby tubylcw zostawia przy ich wasnych prawach. Nie wszystko wic byo ze, co szo od hellenistycznoci, ale o znacznej wikszoci rzymskich wielbicieli Homera, powiedzie mona, e szukali Eneasza a znajdowali Cybel. Hellenizacji umysw towarzyszya orientalizacja, co dokonywao si tym atwiej, gdy zabobon nie znajdowa przeciwwagi w nauce. Z Muzeum aleksandryjskiego przyswajano sobie tylko wyksztacenie literackie, a literatura przemycaa fikcj Kasandry i Eneasza, wiodc do rzekomej pramacierzy Rzymu, do Cybeli. Bstwo symbolizujce orientalizm, miao wystpi do walki z ca tradycj rzymsk. Orientalizuje si obyczaj ycia zbiorowego. Zacznijmy od objawu najniewinniejszego zrazu, od stawiania posgw osobom yjcym. Aeby by sprawiedliwym, naley uwzgldni, e staroytno klasyczna" nie znaa innego portretu, jak tylko rzebiony. Do kategorii te prostego portretowania wypada wciela mnstwo biustw, hermw, posgw. Ale najprostszy portret nabiera innej cechy, gdy go umiecimy w lokalu publicznym, a c dopiero na ulicy, na rynku! Okoo roku 300 przed Chr. zaczynaj si w Rzymie posgi osb historycznych, co trzeba uzna za objaw dodatni; cze dla zasugi, kult tradycji itd. Ale pod wpywami hellenistycznymi zaczto ustawia posgi urzdnikw yjcych. Dawny to azjatycki zwyczaj, e panujcy stawiali sobie sami pomniki z dugimi napisami o swych czynach; hellenistyczno przyja to, zmieniwszy rodzaj pomnikw wedug helleskich wymogw artystycznych, zazwyczaj na posgi. W poowie II w. Rzymianie byli ju tym zaraeni tak dalece, i w r. 158 cenzor kaza usun z miejsc publicznych wszystkie posgi urzdnikw, ustawiane bez uchwa ludu lub senatu. Cato Starszy mawia, jako woli, eby pytano, czemu on nie ma posgu, ni eby pytano, za co ma posg? W prowincjach wschodnich stawiano posgi nawet kobietom167). Dugo jednak miao to znaczenie nie wiksze ni obecnie nadanie wielkiego orderu. Ale czy zamiowanie do paradierstwa nie stanowio nabytku orientalnego? To take z ducha Cybeli! Tego Rzym sam z siebie nigdy nie zna; przeciwnie, prostota cechowaa cywilizacj rzymsk. Mniejsza o to, e cae ycie potoczne wrd zamoniejszych urzdzone byo wedug wzorw hellenistycznych. Np. leao si przy jedzeniu, o czym dawniej w Rzymie nie syszano, a gwny posiek (caena) przyjmowao si wieczorem. Drobiazgi rozmaite. Drobiazgi same w sobie, byy jednak oznakami zewntrznymi spraw gorszych. Wydawanie przepisw przeciw zbytkom, zwaszcza przeciw ucztowaniu, jest bardzo znamiennym objawem; wybryki kucharskie pochodziy wycznie ze Wschodu i w ogle z wypraw na Wschd przywoono sobie wzory do biesiad, bdcych jakby uroczystociami. Nadchodz

czasy, w ktrych nie kady bogacz posiada bibliotek, ale sadzi si natomiast, eby jak najwicej dochodw przejada i dba o to, eby to si odbywao publicznie, wobec licznych wiadkw i z akompaniamentem literackim, bo wielka uczta stawaa si wydarzeniem, ktre naleao upamitni. Przybywao bogaczy wspzawodniczcych o jak najkosztowniejsze ucztowanie, poniewa namnoyo si bardzo wzbogaconych, oficerw, ludzi, ktrych ksika i rzeba mniej pocigay. Gupiao ycie u gry, dziczao u dou; czy objawy te nie zwyky chadza w parze zawsze i wszdzie? a koryto ycia pytkie bywa rozlane a brudne. Rozwizo wschodnia wdara si do Rzymu, zamiowanie do ycia
167

) Fr 242.

75 szumnego a beztroskiego wywoao te skutek nieuchronny, oto ju okoo poowy II w. bezenno staje si objawem pospolitym. Orient pociga ku sobie, nci, przywabia, poniewa olniewa wysok kultur materialn. redni obywatel rzymski, przeniesiony nagle w pochodzie wojennym do krajw syryjskich, nie mg wyj z podziwu, e moe by gdzie na wiecie tyle bogactwa. Nie wiedzia jak si zachowa wrd tych bogaczy, zwaszcza e byli peni ogady. Spoeczestwa hellenistyczne zachoway ustrj ekonomiczny oparty na przewadze handlu a zatem dostatki byy tam czym zwyczajnym, ycie powszednie pene wygd podobao si rzymskim ubouchnym przybyszom, u ktrych w Italii uchodzio za zamono to, co w stronach Antiochii uwaanym byo za pogranicze biedy. Nie dziwi si wic, e zazdrocili i chcieliby mc naladowa ten dobrobyt. Wkrtce Rzymianie bd si w Azji uczy sztuki rzdzenia. Triumfy Cybeli. VI REFORMA Z ORIENTU Trzeba byo gruntownej reformy pastwowoci rzymskiej i to koniecznie z jedynowadc na czele. Brak systemu reprezentacyjnego zamyka jednake drogi waciwe a brak nauk politycznych nie zezwala rozwija si twrczoci politycznej. Tymczasem wodzowie i statyci rzymscy coraz wicej przebywali na Wschodzie i tam uczyli si orientalnej sztuki rzdzenia. A na dworach tamtejszych wadcw pastw dawnych i nowopowstajcych, przyjaznych czy wrogich ojczynie, samo pojcie wadzy wszdzie jednakie a sposoby jej osigania to istne wycigi opryszkw (nawet matk zabi potrafi). Coraz okrutniejszymi staj si Rzymianie, robicy karier na Wschodzie, np. w Kappadocji nauczyli si wbijania na krzy168). A jake szybko stali si wadcami tych krajw bajecznych bogactw! Najpierw podziwiali bogactwa Kartaginy, ale je te zniszczyli. Po raz pierwszy znaleli si za morzem, poza Europ, gdy Scipio w r. 204 ldowa w Afryce; powtrnie w r. 190, gdy drugi Scipio przeprawia si przez Helespont, gonic Antiocha. W r. 167 pose rzymski wydawa ju rozkazy w Aleksandrii, wcale wojska ze sob nie majc169 ). Rwnoczenie rozstrzygaj Rzymianie sprawy pergameskie i rodyjskie w Azji. Od roku 146 s urzdnicy rzymscy i wojsko w prowincji Africa; w r. 129 powstaje prowincja Asia Propria. W r. 111 zaczyna si wojna jugurtyska, a w r. 88 wielkie wojny z Mitrydatesem, poruszajc ca zachodni Azj. A wic pomidzy rokiem 204 a 129 w cigu lat 75 urzdzili sobie Rzymianie stae panowanie w Azji i Afryce; trzeba tedy liczy, e przebywao tam bez przerwy przynajmniej po 3.000 Rzymian podczas pokoju i o ile nie byo jakiego staego obozu. Poniewa zajmowano krajw

coraz wicej, a zatem niebawem kilkanacie tysicy Rzymian przebywao z urzdu w Azji i Afryce. Przebywali jako zwierzchnicy, panowie bogactwa Wschodu, jako wadcy, od ktrych skinienia zalea rozdzia tych majtkw; jako arbitrowie, ktrych ask trzeba byo sobie opaca. Czy moe by atwiejsza sposobno do demoralizacji, jak nada niezamonym wadz nieograniczon i niekontrolowan nad bogactwem? Wyjedao si tam chudopachokiem a wracao bogaczem. Czy byy to wycigi cnoty, czy te co wrcz przeciwnego? Im mniej kto mia skrupuw, tym wicej gromadzi zyskw i tym wicej znaczy nastpnie w Rzymie, bo mg potem skupywa gosy proletariackich wspobywateli, stosownie do swych interesw. Z obskurnych rde bogactwa przechodzio si najlegalniej do piastowania dostojnych urzdw. Od roku mniej wicej 190 wpywy hellenistyczne dziaay gwnie z Syrii, ze rde najgorszego obyczaju. Po klsce
) 407, 408. ) Antioch IV Epiphanes syryjski (175-163) zdoby cz Egiptu i pojma krla Ptolomeusza Philometera; pose rzymski Popilius Lunas rozkaza mu Egipt natychmiast opuci, a rozkaz wyda w formie obraliwej; Antioch usucha.
169 168

76 Antiocha pod Magnezj pastwo Seleucydw przestao nalee do rzdu mocarstw. Niebawem nastaje tam wrd czonkw dynastii istne roztrzsienie. Ludno tubylcza odczuwaa to jako odzyskiwanie wolnoci; spod wadzy hellenistycznego pastwa wydobyway si obszerne krainy powracajce do form pastwowego zrzeszania si z czasw przed Aleksandrem Wielkim. Tworz si drobniejsze pastewka, jakie wolne miasta, ksistwa rodzime, jakie tyranie170). Nastpuje widoczny wolny rozdzia wedug cywilizacyj, jaka gdzie przewaaa w ktrym okrgu (kt dzi dojdzie tego?) Wedug wszelakiego prawdopodobiestwa nowe drobniejsze pastwa opieray si bardziej na spoeczestwach swoich, gdy tymczasem wielkie pastwo Seleucydw raczej opierao si spoeczestwu; na nim opierao si chyba w tym znaczeniu, e je wyzyskiwao bez hamulca. Ale ludy te powpaday z deszczu pod rynn. Nastpi miao jeszcze gorsze wyzyskiwanie przez rzymskich oficerw i dostojnikw. Przybywao argonautw! Nawet nie trudno to zrozumie, skoro w r. 104 trybun L. Marcus Philippus, wystpujc z coraz czciej pojawiajc si rogacj agrarn mg motywowa j tymi sowy: Non esse in civitate duo millia hominum, qui rem haberent171). Rodowitych Rzymian posiadajcych majtek niecae dwa tysice!! Najbardziej uboao wci wociastwo. Chcc im dopomc Mariusz zerwa (w czasach wojny z Cymbrami i Teutonami ok. r. 100) z obowizkowoci suby wojskowej kadego, kto posiada grunt na wasno, jak to byo od czasw krlewskich; odtd armia rzymska polegaa na wolnym werbunku. Scipio pierwszy zrobi przedtem prb werbunku ochotniczego; Marius znosi obowizek suby wojskowej. Chodzio o to, eby chopa nie rujnowa przymusem wojskowym, a wyszo z tego zupenie co innego. Lekarstwo byo gorsze od choroby. Nie tylko skoczyo si upadkiem armii prawdziwie rzymskiej, obywatelskiej, ale okazao si, i ci sami, ktrzy zganiali sw ruin na wojskowo, odtd wanie tym bardziej garnli si do wojska. Ale teraz oni stawiali warunki werbujcemu wodzowi i z gry umawiali si, jaki bdzie ich udzia w upach ze zwycistwa, ile gotwki na gow, jaki nadzia gruntu. Suba wojskowa ochotnicza staa si gwnym rdem zarobkowania caego spoeczestwa rzymskiego, od chopa do senatora. Zaszo jeszcze co gorszego. Wojsko stawao si zrzeszeniem zawodowym rzemiosa wojennego, zwizanym nie z Ojczyzn, nie z pastwem, lecz li tylko z osob wodza, z ktrym miao si kontrakt werbunkowy, kontrakt zarobkowy. Poniewa wodzowie byli rwnoczenie

politykami, wic wcigali armie w walki polityczne. Wojsko stao si narzdziem do zdobywania wadzy w Rzymie. Odkd kady wielki polityk rozporzdza wasn armi, wojna domowa jakby si sama wpraszaa. Dugo jeszcze nie miano si ucieka do wzniecania rewolucji w Rzymie, dugo jeszcze pozostawao to wycznoci grecko-hellenistyczn. Kiedy Mitrydates VI Eupator, krl Pontu, zaoy pastwo bosforaskie, zdoby nadto Paflagoni i Kappadocj a rzuci si na Bityni i kiedy na jego rozkaz wymordowano w jego pastwie i w innych krajach przez niego zajtych wszystkich Rzymian (liczb ofiar podawano 80-150 tysicy) zgosiy si do niego posiki helleskie. Poczy si z nim szereg miast z Hellady, lecz zawahali si, gdy Sulla wyldowa w Epirze. Natenczas Mitrydates obwieci stare, wyprbowane wrd Grekw haso reform". Ogosi cakowite zniesienie dugw, metojkom pewnych miast nada prawa obywatelskie, a wreszcie (eby zebra wicej ochotnikw) nada wolno niewolnikom. Wywoywa grub rewolucj spoeczn, ale te sprzga cile ze swoj spraw warstwy niewtpliwie najliczniejsze. Nie zabrako wwczas Hellenw, ktrzy zazdrocili Rzymianom nieugitoci ich prawa prywatnego. Ostatecznie Rzymianie zdobyli w r. 86 Ateny szturmem i zaraz po tym skoczy si wpyw Mitrydatesa w Grecji. Wkrtce wyrzucono jego zaogi z Macedonii i Tracji a Sulla ciga dalej do Azji. Tego jednak roku okazao si, e w rzymskim ustroju politycznym zaczyna si ju gniedzi zgnilizna. Rwnoczenie bowiem z pocztkiem wielkiej wojny zewntrznej z Mitrydatesem zupenie rwnoczenie zaczyna si wielka wojna domowa w Rzymie optymatw z demokratami, Mariusza z Sull. W roku 86 jedzie do Azji konsul Valerius Flaccus, eby odebra dowdztwo Sulli, ktry wanie przeprawia si do Azji. Konsul dociera do Bizancjum, ktre podczas wojny zachowywao si neutralnie i nie odgrywao adnej roli. Aeby za170

) P 279.

171

) Po II rozdzia VI.

77 bezpieczy sobie przejcie do Azji, obsadzi Valerius take Chalcedon po drugiej stronie Bosforu. Wtedy byo to w roku 86, w trzecim tedy ju roku wojny z Mitrydatesem mianowa swym legatem G. Fimbriusa Fimbri. Ten wywoa w Bizancjum rokosz wojskowy, w ktrym konsula zabito, a przeprawiwszy si z podlegym sobie wojskiem do Azji, odnosi tam kilka zwycistw, pustoszy wszerz i wzdu ca Azj Mniejsz (zburzono wtenczas Nowy Illion), upi, ile si zmieci, bogaci siebie i swych onierzy, a moe nawet i marzy o pastwie dla siebie, w czym legiony jego byyby go popieray gorliwie. Nie ma w caym tym przedsiwziciu ni ladu suby publicznej. Fimbrius dziaa dla siebie, pracowa na siebie" a nie dla Rzymu. Trwao to przeszo dwa lata, a Sulla zmusiwszy w roku 84 Mitrydatesa do pokoju na warunkach cakowitej ulegoci, zabra si z caych si do Fimbrii. Pokona go jednak gwnie dlatego, e pukom jego zapewni bezkarno, tj., e si im nie bdzie odbiera upu; onierze za, przewidujc przewag Sulli, woleli Fimbri opuci. A tymczasem wojny domowe zaszczepiay zgnilizn w samym Rzymie. Pojawiaj si nieznane dawnemu Rzymowi proskrypcje i rzezie przeciwnikw politycznych, godne stan obok najgorszych azjatyckich rodkw rzdzenia. Sulla pozbawia praw politycznych dzieci swych przeciwnikw, nawet wnuki proskrybowanych, ktrych byo 4.700. Samnitw chcia cakiem wytpi a myla serio, jak zamiar ten wykona. Czy to nie azjatyckie metody, niegdy asyryjskie potem perskie. Napr Azji coraz silniejszy, bo coraz wicej orientalnych wyobrae religijnych. Na pomoc Cybeli przybywa do Italii Izyda. Jest ona rodem z Egiptu, gdzie kapani uznali j z czasem bstwem naczelnym, kierujcym losami pastwa. Tak pojmowali j atoli tylko

wtajemniczeni; lud za prosty w rozmaitych okresach mia j za bogini ksiyca, wiata podziemnego, zb, eglugi, sowem najrozmaiciej. W Syrii powstaa nowa odmiana Izydy, jako bogini miostek, a syryjskie jej witynie stay si uprzywilejowanymi miejscami swawoli. Ten typ Izydy wnieli do Italii zdeprawowani na Wschodzie urzdnicy i oficerowie rzymscy" sami coraz czciej orientalnego pochodzenia. Zaczo si to ju za czasw Sulli, lecz stanowio tylko epizod. Senat wyrzuci Izyd z Kapitolu a potem zburzono nawet jej wityni i zakazano oddawa jej cze, choby nawet w prywatnym mieszkaniu. Zobaczymy z jakim triumfem wracaa nastpnie Izyda do Rzymu. Obowizywao w Rzymie prawo, e do miasta ze zbrojnymi wkroczy nie wolno. W rdmieciu, w obrbie pomoerium, nie chadzali przed konsulami liktorowie z Fasces. Na pozwolenie triumfu trzeba byo oczekiwa ze swymi legionami poza miastem. Ale w roku 88 wzi Sulla miasto szturmem w sze legionw. Tych legionistw nie obchodzi na wiecie nikt i nic prcz osoby wodza. W nastpnym roku poszed za tym przykadem Mariusz a odactwo jego mordowao i rabowao stolic przez pi dni. A po tym ilu innych! Wreszcie w roku 80 usun Sulla z Kapitolu nie tylko wszelkie pamitki zwycistw Mariusza, ale kaza nawet ciao jego wykopa z grobu i wrzuci do rzeki Anio. Sulla rozporzdzajc bezmiernymi obszarami ziemi skonfiskowanej, osadzi na niej okoo 100 tysicy weteranw, wydajc zarazem zakaz sprzedawania tych posiadoci. Lecz wyrzucenie dawnych wacicieli, aby zrobi miejsce odwykym od pracy na roli przybyszom, przyczynio si do tym wikszego upadku produkcji rolniczej i zaniku warstwy chopskiej. Wyrzuceni z ziemi pomnaali gromady proletariatu, a obsadzeni na ich gospodarstwach weterani a nazbyt czsto wkrtce poopuszczali i mimo zakazu sprzedawali, zwykle wielkim wacicielom ziemskim. Sulla, eby nie przysparza Rzymowi tego proletariatu znis nawet dostarczanie zboa po cenie znionej ... lecz to wszystko na nic; wiadomo, e niebawem rozdawano zboe cakiem darmo (od r. 58). Tak tedy kwestia wojskowa mieszaa si z wielu innymi; co gorsze wkraczaa w urzdzenia pastwowe w polityk, a co najgorsze, w pojcia prawne burzc a nie budujc. A tym, ktrzy w Italii chcieli uprawia chopsk ojcowizn, powodzio si coraz gorzej. Charakterystyczna jest rogacja trybuna Servilliusa Rullusa z r. 64. Poniewa rozdzia wydzierawionej w Kampanii ziemi starczy by tylko na 5.000 zrbw, po dziesi morgw, naley ustanowi komisj agrarn z wadz nieograniczon, a 200 urzdnikami, ktraby w caej Italii skupywaa dobra; rodki na to zebra naley ze sprzeday olbrzymich domen w Azji, Macedonii, na Sycylii, w Hiszpanii i w Afryce, tudzie ze sprzeday wszelkiego pastwowego majtku, nabytego po r. 88, ruchomego i nieruchomego (o ile nim ju 78 nie rozporzdzono), jak rwnie przeznaczy na to znaczn cz dziesicin, ce i innych podatkw oraz reszt nie wydzielonych jeszcze upw wojennych z ostatnich lat. Cicero udaremni ten projekt; mia trzy mowy w tej sprawie. Wyrzeka Cicero, e zebrania plebsu nabieraj coraz wicej cech greckiej agory, a demagogowie poczynaj przemawia na forum, jakby Grecy do Grekw. Czy choby przemawiali szczerze? Czsto, coraz czciej wywoywao si umylnie tumulty pod jakimkolwiek pozorem, opacajc je, aeby zamieszki i mordy zwrci przeciw swemu przeciwnikowi politycznemu. Wreszcie obydwa wielkie stronnictwa, optymatw i plebsu miay na swym odzie cz demagogw i cz motochu. Forum Romanum byo do sprzedania wicej dajcemu. Forum ze wszystkimi swymi zebraniami stanowio tylko jeden z rodzajw broni do wojen domowych. Czasom tym Horacjusz nada potem przydomek Magnum delirium". Pomidzy rokiem 133 a 31 liczymy wojen domowych nie mniej jak 12: bellum sociale, wojny Sulli,

Lepidusa, Sertoriusa, Spartacusa, Cattyliny, Cezara, triumvirw, bellum Octavianum, Perusinum, wojn morsk Sekstusa Pompeiusa i wreszcie ostatnia wojna z Antoniusem; wrd tego mordy polityczne bez liku, czsto okrutne, nawet bestialskie, poczynajc od Gracchw a koczc na Cezarze i Cicerone; obok tego obmylane z gry rzezie gromadne: wymordowanie 3.000 zwolennikw Gracchw a nastpnie pod Mariuszem i Sull ukrzyowanie 6.000 Spartakowcw na gocicu z Rzymu do Kapuy, zarnicie 7.000 jecw samnickich wobec zgromadzonego senatu, a do ostatniej proskrypcji, dokonanej niewtpliwie z pomysu Antoniusza, lecz bd co bd podpisanej take przez Oktawiana, przyszego Augusta. Oto przegld dziejw najbliszego pokolenia. A nad wszystkim gruje myl dawna C. Gracchusa, e technika pastwowoci musi si zmieni, e pastwo musi otrzyma gow sta. Suszno tego programu odczuwali wszyscy mylcy politycy, chocia nie umiano okreli tego jasno i cile. Do tego jednak zmierzay rodki i prodki takie, jak przeduanie komu konsulatu najpierw przez coroczny wybr rok po roku, nastpnie przez nadawanie konsulatu z gry na lat kilka, na pi, a potem nawet na dziesi; nawracanie do dyktatury i przyznawanie jej na coraz duszy czas; wybr potnego wielmoy na konsula a dodawanie mu kolegi w osobie nic nie znaczcej; wybieranie osoby rzdzcej na cenzora, eby mg uoy sobie senat i equitw stosownie do swoich celw politycznych itp. Byo kilku kandydatw do najwyszej wadzy. Poniewa aden z nich nie myla odj motochowi praw obywatelskich i coraz wicej zbierao si go do stolicy na panem et circenses, wic motoch ten rozdziela si na partie rnce si wzajemnie po ulicach miasta, jakby jacy gladiatorowie najemni politycznie. Byy werbunki do wojska, byy te werbunki do robienia rewolucyj. Obok powszechnej zgody, e trzeba postawi kogo na czele pastwa osobicie, jako jednostk przedstawiajc doywotnio pastwo, powszechn bya niezgoda co do osoby takiej jednostki. Czy nikt nie mia za sob wikszoci obywateli? czy nikt nie cieszy si do silnym powszechnym uznaniem? Nie wiadomo i nie ma sposobu, eby si dowiedzie. Dawne organizacje oglnoobywatelskie, comitia centuriata, straciy znaczenie, odkd suba wojskowa przestaa by obowizkowa. Curiata wyjtkowo tylko byy zwoywane, ograniczajc si coraz bardziej do zaatwiania formalnoci, nie obchodzcych nikogo poza rodami kurialnymi; tributa za popady w cakowite rozprzenie przez ochlokracj. Kompetencje komicjw byy zmieniane bez koca, podobnie skad i zakres uprawnie senatu. A ciy nad tym wszystkim przepis, dla nas wrcz niezrozumiay, e prawo mogo by wykonywane tylko na miejscu, w stolicy. Wobec tego ogromna wikszo obywateli rzymskich nie gosowaa nigdy, faktycznie bdc pozbawion zasadniczego prawa obywatelskiego na rzecz rzymskich darmozjadw, kupczcych swymi gosami. C tedy ostao si z rzymskiego ustroju pastwowego? Urzdy! Wstp do nich otrzymywao si po dawnemu poprzez sub wojskow, ale ta suba nabraa ju cakiem innego znaczenia, tak i w tym wypadku utrzymanie dawnej tradycji byo wanie szkodliwym. Suba wojskowa stawaa si dla oficera, przyszego urzdnika, jak najgorsz szko ycia obywatelskiego; wychodzi z tej szkoy nie obywatelem Romy, lecz partyzantem jednego z wielmow politycznych. A wielmo tego rodzaju mg by tylko bogacz, bo trzeba byo opaca i onierzy i watahy ludu rzymskiego". Kto nie rozporzdza odpowiednim bogactwem, musia posiada sztu79 k robienia dugw odpowiednich, olbrzymich, a zatem musia te szuka porczyciela takich dugw, w danym razie przyj go do spki. Nie mogo tedy by polityki na wielk skal bez wielkiego kapitau, co pocigao za sob wspudzia setek porednikw i wszelkiego rodzaju pasoytw. Rzym nie mia wasnego handlu, ani przemysu; w Rzymie

dochodzio si do bogactw tylko nieuczciw drog zdzierstw wojennych i upw, chociaby w wojnie domowej. A zatem kto chcia wdawa si w polityk oglno-pastwow musia posugiwa si ludmi podlejszego rodzaju i by nawzajem od nich zalenym; musia ich pcha na urzdy. Tote kariera polityczna zamieniaa si na wycigi coraz ordynarniejszego gatunku, a ycie zbiorowe obniao si. Zwaywszy cakowite rozprzenie wszelkich instytucyj pastwowych w tych czasach, ktre Horacjusz trafnie nazwa delirium, okreli mona wczesny stan rzeczy tymi sowami: Pastwo rzymskie utracio sw pastwowo; stao si pastwem bez pastwowoci. Tym bardziej przeto przechodzia wi pastwowa do obozw onierskich. Pastwo byo urzdzane przez onierzy, stao si domen onierskiej kariery fortuny. Rzdy przeszy do pici. Skoro wszyscy uznawali, e pastwowo rzymska jest przestarzaa i utrzyma si nie da, jakie byy pomysy reform pastwowoci, jakie programy? Jak zamierzano doj do tego, by osadzi jednostk na czele pastwa; w jaki sposb gowa pastwa miaa si sta zwierzchnikiem pastwowoci zarazem, tak aeby jaka nowa pastwowo doprowadzia sprawy pastwa do porzdku, do ustalenia? Ot to zwraca uwag historyka, e programw pastwowoci ani ladu. Bij si o osob przyszej gowy pastwa, ale ani ten przyszy wadca nie ma obmylonych nowych urzdze pastwowych. Brak myli cigej, bo nie ma odpowiednich uczonych, nie uprawia si w Aleksandrii nauki o pastwie, ni adnych w ogle nauk politycznych; brak wic pomysw i wymiany zda. Defektowno Muzeum dawaa si we znaki wiatu staroytnemu i sprowadzaa niemoc ycia zbiorowego, przyczyn niedostatku wczesnej nauki jest dwr aleksandryjski, ktry nie cierpiaby adnego roztrzsania spraw pastwowych. W Egipcie jednowadztwo musiao by jednoznaczne z samowadztwem i nigdzie na caym orbis terrarum nie wyania si aden inny program. A Rzym jednowadztwa potrzebowa koniecznie. Dobijajc si reform, pogra si Rzym w coraz zacieklejsze wojny domowe a pord bojw rozbrzmiewaj hasa o arystokracj i demokracj; ale przecie to czcze frazesy, gdy na dnie tego wszystkiego spocza plutokracja, a ta w Rzymie po wikszej czci nie bywaa rzymskiego pochodzenia. Zastanawiajc si nad upadkiem pastwowoci rzymskiej, nabiera si przekonania, e zasadnicze jej niedomaganie tkwio w tym, e kto nie przybywa w Rzymie, nie mia wpywu na ustanawianie i kontrolowanie pastwowoci, a tym samym nie wpywa na losy pastwa. Reformy polityczne byy w Rzymie niemoliwe dla braku systemu reprezentacyjnego. Nie zrobiono tego wynalazku. Dlaczego? nie wiadomo. Jest nader prawdopodobnym, e gdyby senat zacz pochodzi z municypiw italskich, znalaza by si nowa pastwowo, nowe urzdzenia, stosowne dla nowych czasw. Ale nie byo w ogle adnego programu172). By tylko ywy przykad, jak jednostk stawia na czele pastwa; przykad, na ktry rzymscy onierze patrzyli dzie w dzie przez lata cae. Jedynowadztwo orientalne. Wzio si w kocu to, co byo pod rk (co wskazywaa Cybele). Pierwszy chronologicznie z wielmow wchodzcych na aren wielkich wojen domowych, Gn Pompeius, otrzyma w r. 66 naczelne a nieograniczone dowdztwo w Azji, eby skoczy wreszcie z Mitrydatesem. Aeby nie dopuci do przymierza pomidzy Mitrydatesem a Partami, sam z nimi przymierze zawar, przyobiecujc im za to Mezopotami. Przyznano si i stwierdzono, e Partw si nie podbije. Pompejusz osdzi nawet, e Mezopotamii nie da si utrzyma. Znaleli si wic tacy, ktrzy uniwersalnemu pastwu nakrelali granice. By to bd co bd wyom w orientalnym rozumieniu tej rzeczy, gdy pastwo bezwzgldnie uniwersalne nie moe samo si ogranicza z wasnej woli, jak to robi Pompejusz. Wielce za godn uwagi jest ta okoliczno, e granice

) System reprezentacyjny byby ocali tradycje dawnego pastwa rzymskiego i byby nada przewag cywilizacji rzymskiej. Ta myl koacze w nauce od trzech pokole. Nauczka dla wszystkich tych, ktrzy obecnie dr system reprezentacyjny na strzpy. Czy nie niszczy si znowu jakiej cywilizacji?

172

80 przyjtego w ten sposb uniwersalizmu, schodziy si (mniej wicej) z granicami hellenistycznoci i z granic cywilizacyjn. Partowie do cywilizacji hellenistycznej nie tylko nie nale, ale s jej wiadomymi przeciwnikami. Natomiast trudno nie wlicza do hellenistycznoci krlestwa Pontu i samego Mitrydatesa VI, z ktrym wypado stacza dugie a uporczywe walki. Imi Mitrydatesa powtarza si u krlw Partw, Bosforu i Pontu a jest perskie (waciwie Mitradates). Wiele perskich pierwiastkw cywilizacyjnych dochowao si w pastwie pontyjskim; czy perska cywilizacja nie stanowi rwnie skadnika hellenistycznej mieszanki? Cao podbita bya syryjskimi kultami religijnymi, onierze rzymscy nie przejmowali jeszcze kultu perskiego Mitry, jeszcze ich tam nie wtajemniczano, ale nurzali si w rozwizociach syryjskich. Wojny z Mitrydatesem toczyy si na rozogach caej niemal Azji Mniejszej, legiony przerzucay si z kraju do kraju, Rzymianie robili odkrycia geograficzne i kulturalne przymnaajc sobie hellenistycznoci spod znaku Cybeli. Podczas wojen z Mitrydatesem przyswojono sobie dziki kult bogini kappadocyjskiej, przezwanej w Rzymie Bellon (lata 88-64). Kapani Bellony w czarnych paszczach i czapach futrzanych biegali w szale po wityni i zadawali sobie rany mieczami a krwi skraplali tum, by go oczyci. Rzymianie nie uwaali zreszt tych derwiszw za kapanw; nazywali ich witynnikami, fanatici od fanum (witynia) i sowo to z czasem zaczo oznacza wszelki sza religijny173). Istotnie Rzymianie nigdy tych wybrykw nie brali na serio, ale otrzaskawszy si z nimi, przestali bra na serio wszelk religi. Wasne rzymskie obrzdki staway si dla Rzymian take widowiskami. Zakoczywszy wojny z Mitrydatesem i urzdziwszy trzy prowincje w Azji (Pontus, Siria, Cilicia), wraca Pompejusz z wielk, zwycisk armi i stanwszy na ldzie Italskim w Brundisium rozpuszcza j. Przybywa do stolicy w r. 63, jako czowiek prywatny bez wojska i bez urzdu, ale bogacz. Si opanowa ojczyzny nie chcia174), co za mia w myli i czy mia na myli co wicej, ni ycie prywatne, tego nie dojdziemy, bo brak do tego jakichkolwiek rde. atwo za domyli si, e zabiegano o niego na wszystkie strony; wszake to wielki wdz, wielki polityk i bogacz. Zachodzia jedna trudno wycofania si w zacisze prywatne. Pompejusz mia obowizki wzgldem swych onierzy; trzeba byo wystara si o donacje dla nich. Gdyby ich wdz nie by ju nikomu do niczego potrzebny, gdyby nie mg ju nikomu pomc ani szkodzi, ktby dba o jego weteranw? Ci za niezadowoleni, zawiedzeni, daliby si w danym razie uy przeciwko dawnemu wodzowi. Chcc tedy choby tylko dotrzyma swych zobowiza, musia Pompejusz wraca do ycia publicznego. Zasta na arenie politycznej now wielko, O. Iuliusa Cezara, ktry by nie do bogaty, eby mc samemu stanowi o Rzymie, a nie wierzyby w swe powodzenie, gdyby mu wwczas wypado mie Pompeiusa za przeciwnika i wola si z nim porozumie. Ci dwaj, porozumiawszy si, przyjli do spki na trzeciego najbogatszego w Rzymie czowieka, Crassusa. Tak stan pierwszy triumwirat w r. 60. Cezar by w wyborze rodkw bez porwnania mniej wybrednym od Pompeiusa. Posugiwanie si demagogami zawodowymi byo pospolit jego broni. Udawa radykaa spoecznego, aeby mie na swe usugi w skorumpowany motoch miejski, wystpujcy w roli reprezentanta caego narodu i wyraziciela jego woli175). Pozwala im na wszystko i wszystko zawsze im przyrzeka. Wywar zemst na Ciceronie za jego kampani przeciw Catylinie, ktrego skazano na wygnanie a spalono jego dom na Palatynie. Usunito z Rzymu Catona Modszego, ktry przyczyni si wielce do pognbienia a nastpnie do wyroku mierci

na Catylin i jego gwnych poplecznikw. Catona usuwano jednak z honorami, wyprawiajc go, by zaj Cypr. Zarazem otrzyma polecenie do Bizancjum. Miasto to przechodzio przez wstrzsy wewntrzne, a obz, ktry by gr skazywa pokonanych (greckim powszechnym zwyczajem) na wygnanie. Cato wprowadza teraz tych wygnacw z powrotem176). Trzyma si za Rzym w stosunku do wszystkich miast greckich stale tej polityki, eby popiera stronnictwa konserwatywne: obydwa rzymskie obozy byy w tym zgodne. Byo to w r. 58. W tym wanie roku otrzyma Cezar namiestnictwo Gallii z wadz faktycznie nieograniczon, przeduone w r. 56 na piciolecie. Jaki tam
173 176

) Zh II 195. ) P. 419.

174

) Mommsen swego czasu obdarzy go za to wzgard.

175

) P 338.

81 wykaza niepospolity talent a wszechstronny, wiadomo kademu i nigdy nikt tego Cezarowi nie zaprzeczy. Historycy, peni podziwu dla niego, patrz z pobaaniem na duo spraw wcale mu nie przynoszcych zaszczytu. Do cech tego boyszcza setek pisarzy naley jednak co, co nie licuje z wielkoci: brak skrupuw a ochota do okruciestwa. Np. w Gallii skaza plemi Euborw na cakowite zniszczenie, a kraj ich zamieni w pustyni. Tysicom Gallw poobcina rce i patrza obojtnie na mier godow kobiet i dzieci, umylnie im zadawan. Sawi si i podziwia Cezara za to, e rzdzi Galli i utrzyma j w zupenym spokoju minimalnymi zaogami. Tak! Ale to byo dopiero pod koniec jego rzdw. Zapomina si, e przed tym by terror nie tylko zwyky wojenny, ale straszny, przeraliwy i e tpic w prawo i lewo wymusi spokj, ktry by nie czym innym, jak spokojem cmentarnym. Pozostay w caoci tylko te plemiona, ktre si czyy z najedc i tym tumaczy si, e w wojsku Cezara byo bez porwnania mniej Rzymian ni Gallw co taki budzi podziw od przeszo dwch pokole uczonych177). Dobrowolne za i chtne czenie si Gallw z Rzymianami naley ju do dziejw augustowskich, lecz pod Cezarem Gallia gorzej ni zdziesitkowana, otpiaa w trwodze, nie garna si do Rzymu, a legionista rzymski by w coraz gorszej szkole. Uczono si praktykowa nastpnie podobne metody wobec italskich przeciwnikw politycznych. Z onierza robi si zbir. Drugi z triumwirw otrzyma namiestnictwo w Syrii. Stamtd uoy w r. 53 wielk wypraw na Partw. Pierwszy dotar by a do Eufratu niegdy Sulla. Crassus, ambitny i ogarniajcy problemy na wielk skal, marzy, by utrzyma granice hellenistycznoci na Wschodzie a przynajmniej odzyska Mezopotami dla wiata greckiego (byy tam ju osady greckie). Rzym popiera na Wschodzie hellenizacj, uwaajc to za najlepszy sposb ubezpieczenia wasnego panowania. Stan niejako sojusz przeciw Semitom, Iranowi i Turacom. Dugo Eufrat stanowi granic pomidzy wiatem rdziemnomorskim a waciwym dla Rzymianina i Greka Wschodem; w samej Mezopotamii dugo utrzymywa si ywio grecki (a najmocniej w Babilonii)178). Antagonizm wzgldem Partw przejto po Seleucydach, a wiemy, e zachodzia tu granica i rnica cywilizacyj, odzywajca si wci i to coraz wyraniej. Trzeba by podbi wszystkie kraje tej cywilizacji, chcc pozby si wojen w tej stronie wiata. Bya ju o tym mowa, jako w Rzymie spostrzegano, e trzeba wyznaczy granice ekspansji; jako powstaa tam opozycja przeciw wyprawie Crassusa i nie bez podmw z Rzymu staa si rzecz niebywaa: cz onierzy rzymskich, a zwaszcza dawniej pod Pompeiusem sucych, zdradzia pod dowdztwem Qu. Labienusa. Crassus ponis w r. 53 pod Karrarami w Mezopotamii cik klsk, ktr naoy wasn gow. Labienus za wszed w cilejsze zwizki z Partami, stan w kocu na czele ich wojsk, wkroczy do Syrii, gdzie nawet i cz wojsk rzymskich przesza na jego stron. Labienus zamieni si w monarch, bi monety, na ktrych pisa si Particus imperator. Trwao to przez kilka lat.

Zapamitajmy sobie: na Wschodzie mona byo wybi si na krla; mona byo robi podboje rzymskim wojskiem a nie dla Rzymu, lecz cile tylko dla siebie. Rzym by w tym wypadku rodkiem, a celem ... wasna osoba. Zaznaczy te trzeba, e Labienus pierwszy uy tytuu imperator, jako staego tytuu gowy pastwa. A nauki Labienusa nie poszy w las. Trzeci z triumwirw, Pompejusz, zosta w Rzymie a prowincjami swymi (obiema Hiszpaniami) zarzdza przez legatw. Oczywicie, e kto z trjcy wadcw musia pilnowa Rzymu; Pompejusz ani nie marzcy o karierze w skali Aleksandra W. ani nie potrzebujcy dorabia si na spat dugw, pilnowa stolicy wci penej rozruchw i doprowadzi do tego, e dla skuteczniejszego poskromienia motochu senat mianowa go konsulem bez kolegi z wadz dyktatorsk. Crassus nie y, Cezar by zajty w Gallii, a zatem senat wprowadza t uchwa jedynowadztwo, a pierwszym jedynowadc mia by Pompejusz. Nieze owoce niedawnego powrotu do ycia prywatnego. Cezarowi kazano rozpuci wojsko. Zdobywca Gallii mia tam faktycznie swoje wasne pastwo i moeby si go stamtd nie rugowao, gdyby chcia na Gallii poprzesta. Ale Cezar mia ambicje na skal Aleksandra Wielkiego i przekroczy Rubikon. Wojna domowa midzy Cezarem a Pompejuszem w latach 49 i 48 posuna znaczne fermenty towarzyszce wytwarzaniu si nowej pastwowoci dla
177

) Fa 49.

178

) P 278.

82 pastwa rzymskiego. Toczya si ta wojna w trzech czciach wiata; chodzio o panowanie nad caym niemal znanym Rzymianom i Grekom wiatem z wykluczeniem podziau. Obie strony bij si jednako w Hiszpanii i Egipcie o Hiszpani i Egipt. Uniwersalne pastwo rzymskie ma by utrzymane w caoci, jako jedno pastwo. Zdrada ta musiaa prowadzi do rozmaitych nastpstw, przewidywanych (zdaje si) przez samego tylko Cezara. Na wewntrz oddziayway przede wszystkim rosnce coraz bardziej roszczenia onierskie. Zbierao si wojsko na warunkach coraz uciliwszych. Cezar musia wchodzi w ukady ze swymi legionami, kiedy przekracza Rubikon. Rozeszy si pogoski, e obieca wszystkim swoim onierzom godno equites oraz po 400 000 sestersyj. Bya to przesadna plotka, lecz nie dziwmy si, bo jeeli oficerw swych robi senatorami, na onierzy wypadaby konsekwentnie ordo equestris. Faktem jest, e w tym samym jeszcze roku 49 musia Cezar po kilka razy powiksza swe obietnice, eby legiony skoni do wojennej gonitwy po Italii, Grecji i Afryce. Z kocem roku doszo nawet do buntu pod Placencj179). Ochotnik do wojny domowej nie daje si ju zwerbowa obietnic gruntu gdzie za sidmym morzem", gruntu bez inwentarza, da gotowego gospodarstwa, zagospodarowanego i to w samej Italii, tylko w Italii. Tote rzeczy doszy a do postanowienia, eby odda do dyspozycji wojska 18 miast italskich z rolniczymi ich okrgami. Ludno miaa by po prostu wyrzucon. Tak jest! rednie i mniejsze gospodarstwa poczy zmienia wacicieli wedug tego, ktra ze stron walczcych bya gr180). Zatracia si gdzie caa stao, niewzruszono rzymskiego trjprawa. Rwnoczenie w samym Rzymie Cezar by gotw urzdzi wszelkie przewroty, byle tumy mie za sob. Cezar, im bardziej zblia si do najwyszej wadzy, tym mocniej czy si z radykaami, sam podniecajc rozruchy, ktre uwaa za korzystne dla siebie. W r. 48, w owym roku wielkich waha fortuny, (klska pod Dyrrachium w Epirze, zwycistwo pod Pharsalus w Tessalii) zawodowy demagog, wwczas jeszcze zwolennik Cezara (a ktry wywoa ten bunt niewolnikw), Coelius Rufus domaga si, eby znie czynsze za mieszkania na cay rok a dugi w ogle wszelkie. Cezar za osobicie okazywa si tylko coraz gorszym okrutnikiem. cigajc Pompejusza do Afryki, zgotowa mu na wybrzeu

egipskim perfidnie mier skrytobjcz i nie odmwi sobie tej przyjemnoci, i kaza dostawi sobie gow zamordowanego. Wojna trwa dalej z synami Pompejusza. Przerzucajc si od Egiptu do Hiszpanii, wpada Cezar do Rzymu, tumi bunty onierskie w Kampanii i wraca ponownie do Afryki. Tymczasem dugi i czynsze nie pacone, wzrosy do niesychanych sum. Inny zwolennik Cezara, trybun Dolabella, radby zbuntowa ca Itali, wznawia zeszoroczne wnioski Coeliusza (podobno sam najbardziej zaduony) i wywouje krwawe rozruchy. Tym razem miay by darowane rwnie i czynsze z dzieraw. Cezar bawi w Aleksandrii, a tymczasem jego demagodzy niszczyli w Rzymie do reszty stronnictwa konserwatywne. Wrd zwolennikw Cezara pojawia si rozam. Antoniusz waha si z pocztku lecz potem idzie za senatem; Dolabella nie ustpuje, na forum ustawiaj barykady, ktre zburzyli sprowadzeni do Rzymu onierze Antoniusza. Liczono 800 zabitych. A kiedy odnisszy w r. 46 ostateczne swoje zwycistwo pod Tapsus, wraca Cezar do Rzymu i obchodzi cztery triumfy, nakazuje poyczki pastwowe przymusowe, kapitalistom kae cz majtkw lokowa w ziemi a na czynsze ustanawia roczne moratorium. Nakaza za ciga do Rzymu motoch. W r. 46 korzystao tam z rozdawnictwa zboa 320.000 gw; to wszystko przypdzio do Rzymu (koszt wynis 77 milionw sestersw)181). Jeszcze bardziej ni od demagogii, sta si Cezar zalenym od wojska. Na plan pierwszy wysuwa si bowiem rola wojska, jako siy, nie tylko po dawnemu sucej rzdowi pastwa, lecz grujcej nad wodzem i rzdem. Przed bitw pod Pharsali przyrzek Cezar nagrody nieograniczone", a nowe nagrody pienine obieca na wypraw do Egiptu, gonic Pompejusza. "W wyniku Cezar okaza si niewypacalnym dunikiem swych onierzy". I powstao zadziwiajce zjawisko: wojsko wynioso go na szczyt wadzy i ju wwczas zrobio go samowadnym panem Rzymu, a jednak im wiksza stawaa si jego powaga pord spokojnych obywateli tym wiksza bya jego zaleno od onierzy". Latem 47 r. nastpiy nowe bunty o wiele gorsze ni przed dwoma laty pod Placencj. Zamiast do Afryki ruszyy legiony na Rzym.
179 180

) Si 106, 107. ) P 486, 490. 181) Si 107, 108.

83 Pozwalnia ich natychmiast, ale musia da kademu zasiek pieniny i obieca dziak ziemi. A po wyprawie afrykaskiej, po bitwie pod Tapsus w r. 46 dostali szeregowcy po 20.000 i po 24.000 sestersyj, centurioni podwjnie, trybuni wojskowi i prefekci cztery razy tyle. Pomimo to wojsko byo niepewne. Aeby ich sobie pozyska zacz Cezar dla nich wybiera bez wykupu ziemi od prywatnych wacicieli ... W istocie rzeczy znajdowa si w zupenej zalenoci od swych legionw i sztabu faworytw wojskowych. W najwyszym punkcie swego powodzenia znalaz si w dziwnym pooeniu, nie majc adnego punktu oparcia przeciwko temu wanie czynnikowi, ktry da mu zwycistwo"182) Po Cezarze i triumwirach zostao w Rzymie o jedn... rwni pochy wicej. Reprezentowa Cezar coraz bardziej program jedynowadztwa bez zastrzee; Pompejusz wysuwa tedy utrzymanie dawnego ustroju republikaskiego. Jakkolwiek byo to grubym pomyleniem rzeczywistoci, republikanie gosili, e Pompejusz jest obroc dawnej pastwowoci. W miecie Rzymie wmwiono jednak w tumy, e Pompejusz jest obroc optymatw i equitw, co greccy retorzy nazwali arystokracj; przez przeciwiestwo mieniono Cezara obroc demokracji. Po mierci Pompejusza i nastpnie przez pokonanie jego synw zwyciya przeto w Rzymie partia Cezara. A zatem demokracja? ledmy dalej i jej rozwj wrd powszechnego zakamania.

Zaczo si od tego, e Cezar wprowadzali do senatu cay szereg swoich oficerw. Agenci jego rozgaszali po zgromadzeniach wszelkiego rodzaju, e zmuszony jest broni rzeczypospolitej przed tyrani partyjnictwa". Czsto te inauguracja wadzy despotycznej przedstawiona bya jako ugruntowanie prawdziwej wolnoci.183) Myla o zaoeniu dynastii. By onaty od dawien, lecz nie mia syna184), a dopiero ze zwizku z Kleopatr, ktrego nazwa Cezarionem (Kajdzarion). Wedug prawa rzymskiego nielubny ten potomek pozbawiony by jednak praw cywilnych, a wic nie mg by dziedzicem. Przygotowywa tedy teraz formalne zalubiny z Kleopatr i miaa wyj w tym celu ustawa specjalna zezwalajca jemu polubi dowoln ilo on. Suetonius podaje nawet w yciorysach cesarzy, jakoby ta wolno uchwalona by miaa dla wszystkich obywateli185), a wic zaprowadzenie poligamii. S to chyba ... plotki. Jeeli jednak Cezar przez jaki czas myla o legitymowaniu zwizku w Rzymie, nie mia widocznie odwagi na orientalizacj i iuris connubii; obawia si, czy si na tym nie potknie, a krce plotki stanowiy powane ostrzeenie. Kleopatra czekaa naprno od dwch lat w Rzymie na zaatwienie tej sprawy. Widocznie nie byo to takie atwe ani nawet dla Cezara. Rozwd by wprawdzie w wczesnym Rzymie czym zwyczajnym, lecz nigdy nie mona byo mie rwnoczenie dwch on legalnych. Prawo rzymskie utrzymywao monogami do koca. Bya to monogamia wcale nie doywotnia, skoro Cicero rozwodzi si trzy razy, a Sulla a pi186); ale co do Cezara byy jakie powody skoro nie ruszy sprawy z miejsca. By moe, e bya w Rzymie podobno niech ywioowa przeciw Kleopatrze, jak niegdy wrd Grekw przeciw maestwu Aleksandra W. z Roksan. Moe Cezarion by rwnie wzgardzony, lekcewaony i nienawidzony, jak tam wwczas mody Aleksander? W kocu powzi atoli Cezar takie zamiary, i kwestia rzymskiego uznania zwizku z Kleopatr stawaa si obojtna. Trzeba byo bowiem zdecydowa si co do samej istoty pastwowoci, w jak ma si przybra pastwo rzymskie pod Cezarem i jego dynasti. Ukazay si monety z wizerunkiem gowy Cezara. On zrobi to w Rzymie pierwszy, a byo to na wzr Wschodu. Labienus mianowa si Imperator Parthiae", a tam w Partii musiao to by rozumiane oczywicie po wschodniemu. Cezar obwieci to samo w Rzymie i tym czynem stwierdzi, e zamierza wada po orientalnemu. Czy jednak daoby si ju natenczas... by wadc orientalnym w Rzymie? tote nosi si z myl, eby stolic pastwa przenie do Aleksandrii187). Bd co bd byo to najwiksze po Rzymie miasto wiata, liczce do 300.000 ludnoci. Kraj by zreszt rzadko zaludniony, mieszczc wwczas co najwyej psma miliona mieszkacw naog niezamonych188). Ale skarb wadcy zawsze bywa peny i najzasobniejszy rwnie z caego wiata, dziki zdzierstwu fiskalnemu. Stamtd wic Cezar chcia sta si Fa182 185

) Si 107, 108. 183) P 447, 469. ) J 156. 186) J 284. 187) P 474. 188 ) L 81, 83.

184

) crka Julia polubiona bya Pompejuszowi.

84 raonem panujcym caemu wiatu. Na wzr egipski chcia zosta wadc despotycznym. Bez osonek! Byoby to ju bez zakamania. Sprawa Kleopatry i Cezariona obeszaby si bez rzymskiej ingerencji. Oto cywilizacja egipska wkracza w dzieje rzymskie! Decyzja Cezara tumaczy si cakiem po prostu i cakiem rozsdnie. Jeeli Rzym ma utrzyma panowanie nad Wschodem, musi si wykaza odpowiednim do tego orientalnym tytuem posiadania wadzy. Inaczej bowiem bdzie mona wada tam tylko przymusem i wojskowym terrorem. Znaczyoby to prowadzi na wschodzie wojn bez koca, mie do czynienia cigle z buntami. Syryjczyk czy Egipcjanin ani si jednak nie ruszy, gdy uwierzy w

religijn legalno wadzy, tj. skoro wadca bdzie afiliowany jego bogom. Jeeli atoli o wadcy nie da si powiedzie, e pochodzi od boga krajowego, opr bdzie obowizkiem religijnym. A jeeli w razie buntu Syryjczycy Frygijczycy etc. pocz si z Partami? Jeeli sprzymierz si z Egiptem? Cezar orientowa si dobrze, e staje wobec tego samego problemu, ktremu musia sprosta Aleksander W.: wobec problemu deifikacji. I podobnie jak tamten wielki zdobywca nie zawaha si. Tym si atoli osobicie rni od tamtego, e nigdy nie wierzy w adne boskie pochodzenie, ni swoje ni niczyje. O ile by starszy od tamtego i o ile bogatszy we wszelkie dowiadczenia! Kierowa si tylko rozsdkiem i nie cierpia bynajmniej na mani tronow. Deifikacja stanowia rodek na utrzymanie pastwa rzymskiego w caoci. Faktem byo, e cze bosk na Wschodzie odbierali ju dawniej rni namiestnicy republikascy189), a zatem inicjatywa wychodzia od samych tubylcw w Oriencie. Grecy maoazjatyccy wymylili co poredniego midzy ustanowieniem, czy to nowego bstwa, czy te stwierdzeniem nowej emanacji starego boga, a hodem publicznym, oznaczajcym oddanie si pod opiek Rzymu. W Smyrnie wystawiono mianowicie jeszcze w r. 195 najstarsz wityni miasta Rzymu", co potem naladowane byo w licznych innych miastach. Obok tego namiestnicy i wodzowie rzymscy s przedmiotem czci boskiej, otrzymuj witynie, ofiary, igrzyska"; np. Flaminius, potem Lucullus, wreszcie Pompejusz w samych Atenach wdzicznych za podjcie wielkiej wyprawy na korsarzy. Tym dosowniej goszono go bogiem w Azji, gdzie widziano w nim spadkobierc monarchii i boskoci Aleksandra W. Cezar czczony by w Efezie i w innych miastach azjatyckich ju w r. 48 jako syn Aresa i Afrodyty, boga, ktry wstpi na ziemi i wsplnego rodzaju ludzkiego zbawiciela". A w r. 42 witano tam i w Aleksandrii Antoniusza, jako Dionizosa190). Byo niemoliwym odwrci Orient od takiego pojmowania pastwa i pastwowoci; trzeba byo skoni Rzym, eby udawa, e podziela stanowisko Wschodu. A wic uchwalono umieci posgi Cezara we wszystkich wityniach Rzymu i po miastach caego pastwa, skada ofiary w dniu jego urodzin, urzdza co cztery lata igrzyska ku jego czci. Utworzono powicone jemu kolegium kapaskie, Luperci Iuliani, a wreszcie z kocem lutego 44 r., uznano go wrcz za boga, Jako Iuppiter Julius191), przyznano mu wityni i osobnego flamen Iulianus. Niemniej jednak mia przenie stolic do Aleksandrii. Rzekoma deifikacja w Rzymie miaa przekonywa tysiczne rzesze ze Wschodu odwiedzajce Rzym, e ten pan wiata rzeczywicie do bogw si zalicza, o czym mona si przekona w rodzinnym jego kraju. Jeeli miaa si utrzyma cao pastwa rzymskiego, czy mogo ono by rzdzone w owych czasach dwiema przeciwnymi metodami, wedug sprzecznych zasad Zachodu i Wschodu? Rzymskie tradycje wymagay, eby pastwo oparte byo na spoeczestwie i eby byo narzdziem narodu rzymskiego, a tymczasem Wschd tego rodzaju poj zgoa nie posiada. Wedug rzymskich tradycji wadza speniaa cele spoeczestwa, a zwierzchnik pastwa jest spoeczestwa penomocnikiem, gdy tymczasem na Wschodzie wadza stanowi emanacj bstwa. Przeciwi si woli takiego wadcy byoby witokradztwem. Oczywicie ani oficerowie Cezara nie mogli wierzy w jego bosko, ani te Cezar wiary takiej u Rzymian si nie spodziewa, ani jej wymaga, jak jej nie wymagano w pastwie hellenistycznym od Grekw. Wymagano tylko, jak tam przedtem, podobnie teraz w Rzymie, eby si nie naigrywa z tej boskoci"; eby j spokojnie tolerowa. Jake nisko upadby w oczach przybysza ze Wschodu taki Rzymianin i taki jego wadca, ktryby nie by emanacj boga!
189 191

) P 522. 190) Ha 30, 31. ) Wywodzcy si od Wenery, gdy pierwszego Juliusza zrobiono synem Eneasza.

85

Ulega takiemu panu, byoby wstydem dla Orientu. Wprowadziwszy kamstwo jako podstaw urzdze pastwowych, trzeba byo oddawa i forum i senat kamcom najsprytniejszym. Tak stany sprawy w lutym 44 roku a dnia 15 marca Cezar zosta zamordowany, przeszyty 23 pchniciami sztyletw. W Atenach wystawiono pomnik mordercom Cezara, ktry szuka sawy w odbudowaniu Koryntu. Co za klasyczny przykad rozbienoci wieczystej w Helladzie! Gdy chodzio o dziedzica Cezara, nikt ani wspomnia o Cezarionie. Murem stany rzymskie pojcia prawa familijnego. Wnuk Cezara po kdzieli, dawniej ju przez niego adoptowany, C. Oktawiusz nie mia wspzawodnika z tytuu prawa prywatnego, a weterani dziadka i potne stronnictwo chcieli mie w nim rwnie dziedzica w dziedzinie prawa publicznego. Bdzie si zwa odtd C. Iulius Caesar Octavianus. Lecz liczy dopiero 18 lat. Tymczasem podnis roszczenia do wadzy najwyszej konsul M. Antonius, a wadz t pojmowa jako nieograniczon. Wojna domowa mutieska (okoo Mutyny Modeny w Gallii przedalpejskiej) w latach 44 i 43 skoczya si fatalnie dla Antoniusa, bo go nawet ogoszono wrogiem Ojczyzny. Mimo wszystko tego jeszcze roku stan drugi triumwirat, zoony z pogodzonych Antoniusa i Octaviana, ktrzy przyjli na trzeciego wsplnika Lepidusa. Jak gdyby przez mier Cezara nic si nie zmienio i jakby wracano do r. 60, eby powtrzy jeszcze raz dzieje lat 60-44. A zaczli od razu od proskrypcji, ktre dotkny 2.000 osb. Wstydzi si potem Octavianus-August, e podpisa Antoniusowi t list i przyznawa si do cikich wyrzutw sumienia, zwaszcza e zamordowano wtedy Cicerona, bo wystpowa niegdy przeciwko Antoniusowi (filipiki"). Trupowi odsiekano rce i gow i przybito na postrach senatu, bo ta gowa miaa myle, a rce pisa przeciwko Antoniusowi! O biada! do czeg doprowadzia niezgoda nas ndznikw!" zawoa Virgilius w pierwszej eiklodze owego czasu192). Mord ten stoi w historii, jak sup graniczny, bo odtd coraz czciej bd gin od despotyzmu orientalnego, zadomowiajcego si w Rzymie, najlepsi obywatele Rzymu, a coraz czciej i gciej bd wynoszone w gr prchna i zgnilizny. Wielki smutek dziejw rzymskich polega na tym, e Rzym zapiera si samego siebie. Na orientalizm nie trzeba wikszego dowodu, jak owo zgromadzenie ludowe z tego roku 43, ktre przyznao triumvirom prawo, e bez postpowania sdowego mog kara mierci kadego obywatela193). Nad faktem tym naley si dokadnie zastanowi. Jest to stare prawo perskie, uznawane przez wszystkie ludy Azji Mniejszej, przyjte nastpnie we wszystkich pastwach hellenistycznych. Istota jego polegaa na przekonaniu, e wszyscy i wszystko stanowi wasno osobist krla; jeeli wic krl nagle, choby bez winy, skrci kogo o gow, wolno mu, bo przecie kademu wolno postpowa ze swoj wasnoci wedug swego upodobania i co komu do tego?! Jest to cakiem konsekwentnym wynikiem pojcia o krlewskiej wszechwasnoci; mieci si w nim tym samym nieograniczona wadza. Ani w perskiej cywilizacji, ani w hellenistycznej nie byo dualizmu prawa tj. teoretycznej odrbnoci prawa prywatnego a publicznego. Publiczne wynikao z amplikacji prawa prywatnego (majtkowego) gowy pastwa. Jest to monizm prawny szeregu cywilizacyj orientalnych, wyrastajcych w Azji Przedniej i Centralnej od staroperskiej a do turaskich kultur redniowiecza, mongolskiej i tureckiej. Taki sam stan rzeczy, tosamo zaoenia caego problemu, niezmienno pogldu na stosunek wadcy do ludnoci pomimo zmian kilku cywilizacyj wyjani mona tylko tym, e w krajach tych od prawiekw a po dzie dzisiejszy panuje wci ustrj rodowy. Wadca jest arcystarost wszystkich starostw rodowych. Podobnie pojmowano stanowisko cesarzy chiskich. Zachodzi jednak wielka rnica pomidzy cywilizacj chisk a cywilizacjami zachodniej Azji, mianowicie w kwestii

deifikacji. Pojcie to wysuwa si w Azji zachodniej na pierwszy plan, rozstrzygajc niemal o wszystkim, gdy tymczasem w areligijnych Chinach deifikacja monarchy zblaka, stracia istotne znaczenie, a pojcie syna nieba" stao si tylko tytuem, do ktrego przywizanych byo zaledwie kilka przeytkw sakralnych, ceremonialnych. Monizm prawny monarszego prawa prywatnego przechodzi tedy w r. 43 z hellenistycznoci do Rzymu. Wytumaczone maj by odtd i usprawiedliwio192

) Ha 30, 31.

193

) P. 485.

86 ne wszelkie proskrypcje i konfiskaty; nawet sullaskie karanie wnukw za winy dziadw" staje si zrozumiaym. atwo sobie wyobrazi, jakie gromady niegodziwcw pozbiegaj si zewszd na erowisko niegodziwoci, z wrzaskami wysawiajcymi wadc i jego dwr. Deprawacja ycia publicznego jest najwyszym triumfem Cybeli! A jednak ten orientalny monizm prawny przybra w Rzymie inn cech. Trj-prawo rzymskie, ten prawdziwy wieczny tytu do sawy Rzymu, okazao si tak silnym, i wytrzymao napr orientalizowanej hellenistycznoci. Uchwaa ludowa" przyznajca wadcom prawo mordu i grabiey, miaa niestety nieraz by stosowan w dziejach nastpnych pokole (przybierajc formy stosowne do okolicznoci), ale zasada samoistnoci prawa prywatnego ani drgna. Orientalny wiatopogld wyjania, e poddany moe posiada swe prawo prywatne, poniewa aska wadcy mu zezwala; wola wadcy jest jedynym rdem take tych praw, jakie mogyby przysugiwa jednostce. W Rzymie jednake nie przestano nigdy uznawa, jako prawo prywatne ma sw wasn genez i swe wasne rda, nie pozostajce w adnym zwizku z istnieniem wadzy najwyszej. Zachodzi tedy zasadnicza odrbno prywatnego prawa a publicznego. Rozumowano, e uchwaa 43 r. i cay ten kierunek ustawodawczy nadaj gowie pastwa prawo zawieszania prawa prywatnego w pewnych wypadkach przez wadz najwysz wskazanych i okrelonych. Przeciwnie wic ni na Wschodzie hellenistycznym. Tam boski wadca raczy czyni wyjtki na rzecz prawa prywatnego; tu za w Rzymie populus romanus czyni wyjtki na rzecz prawa publicznego. Tu prawo publiczne moe w danym razie wchon w siebie prawo prywatne. Nastaje w takim razie monizm prawny, lecz monizm prawa publicznego, a wic przeciwnie ni na Wschodzie. W praktyce mogo to by to samo, zwaszcza pod terrorem. Torem dziejowym rzdz jednak abstrakty, a ten abstrakt rzymski stanowi mg zawsze punkt zaczepienia do reakcji ze strony cywilizacji rzymskiej. Pozostawaa w Rzymie zasada dualizmu prawnego, a zatem nastawaa rozterka myli i nastay walki, gdy odtd caa przyszo pastwa rzymskiego bdzie si obraca w zakresie walki tego dualizmu z zakusami monizmu prawa publicznego. Popad Rzym wprawdzie w sida Cybeli, ale rodzima cywilizacja bya na tyle siln, i sta j byo na opr przeciw Orientowi. Historyk musi odda Rzymowi t sprawiedliwo, e opr ten nigdy nie usta, e walka z duchem Wschodu trwaa bez ustanku, mimo to, e toczona bya ze szczciem bardzo zmiennym. Skd w Rzymie tyle siy? Po tylu triumfach Cybeli zdoa ocali sw cywilizacj? Ocalia si ta cywilizacja dziki temu, i opart bya na personalizmie, a skutkiem tego zdatn bya do wytwarzania organizmw. Jaki wspaniay organizm kwitn by w Rzymie, zanim go nie poderway wpywy wschodnie! Orientalizm uderzy w sam wi spoeczestwa i pastwa rzymskiego, ktr stanowiy chop i wojsko. Te dwa zawody czyy si najcilej i ci sami ludzie byli na zmian, jako chopi wizi spoeczestwa, jako onierze wizi pastwa. Wytworzy si z tego organizm ycia zbiorowego, jeden z najwspanialszych, jakie zna historia powszechna. Cybela" przystpia do zniszczenia; uderzya w chopa i wojsko, przeinaczya ten stosunek,

wprowadzia rozkad, rozprzenie, rozlunia czynniki wsplnego interesu, wreszcie zniszczya wszelkie poczucie wsplnoci, wytrzebia tradycj a nadzieje co do przyszoci skierowaa na odrbne a przeciwne sobie tory. Rozkad wszystkiego! Organizm przestawa funkcjonowa. Gowy zorientalizowane nie spostrzegay, co si dzieje ze spoeczestwem, a na og nie zdaway sobie sprawy z istoty i znaczenia spoeczestwa, przejte myl wycznie o pastwie. Nigdzie na Wschodzie nie dbano o spoeczestwo i nigdzie pastwa nie opierano o nie. Oto zasadnicza rnica organizmu a mechanizmu. Cybela" zmieniaa organizm rzymski na mechanizm i wyprowadzaa go z kolein cywilizacji rzymskiej. Organizm rodzi si z personalizmu i tym samym polega na jednoci w rozmaitoci a w yciu zbiorowym trzyma si dualizmu prawniczego gdy tymczasem mechanizm wywodzi si z gromadnoci, wymaga jednostajnoci a w ycie zbiorowe wprowadza monizm prawny, mianowicie wyczno prawa publicznego194). Tak si zderzay nie tylko dwa te stronnictwa rzymskie, lecz dwa wielkie pr) O tej zawisoci we dwch szeregach ustrojw ycia zbiorowego zob. Rodowd monizmu prawniczego". Myl Narodowa 1939, nr 35, 36.
194

87 dy dziejowe, w ktrych te stronnictwa byy lokalnymi i czasowymi wykadnikami. Uchwaa powzita na forum w r. 43 stanowi moment przesilenia. Tego rodzaju postanowienie ludowe" musiao wreszcie przywie do opamitania kadego mylcego obywatela. Wzrosa opozycja republikaska", a cho pokonana pod Philippi (w r. 42) wywoaa jednak pewien czynnik, niegdy w Rzymie bardzo wpywowy, potem zamary, obecnie niespodzianie oywiony, mianowicie opini publiczn. Mody Octavian dojrzewa na tym tle i ostatecznie odwrci si od orientalizmu, akcentujc coraz mocniej swoj rzymsko w przeciwiestwie do cakowitej obojtnoci narodowej Antoniusa. Nastpuj cigle nieporozumienia spory pomidzy Antoniusem a Oktawianem, zdarzaj si i mniejsze wojny domowe, krzyujce si w rozmaity sposb; zachodz te spory o nadania dla onierzy. Aeby jednak zmniejszy zaleno od wasnego wojska pojawia si w okresie triumwiratw ch, eby przyjmowa najmitw barbarzyskich. Nie by to bynajmniej pomys rzymski, lecz znw proste naladowanie pastwowoci hellenistycznej, zwaszcza Egiptu, gdzie system zacinych rozwin si wszechstronnie. Wchodz tedy do armii rzymskiej cudzoziemcy, w tym okresie barbarzycy z Orientu. O ochotnika rzymskiego zaczynao by coraz trudniej a potrzebowao si armij coraz liczniejszych. W Italii zna pewien nawrt do ziemi, gdy wojny przeniosy si do krajw zbyt odlegych i gdy nadania miao si otrzyma gdzie w Syrii, w najlepszym razie na Bakanie. Niestety, drobne gospodarstwa do reszty ju si nie opacay, wic chop, ktry nie chcia suy w wojsku o setki i setki mil, ktry nie decydowa si, e ju nigdy w swoje rodzinne strony nie wrci, lecz osidzie jako weteran w jakiej Armenii, lub nad Eufratem oeniony z Azjatk, taki chop wola w latyfundium wzi do uprawy dziak gruntu, jako dziedziczny dzierawca (colonus), lub te za 1/6, 1/7 nawet zaledwie 1/8 zbiorw, jako czasowy politor. Rad by, gdy go latyfundysta przyj, bo niewolnik lepiej mu si opaca. Ju Cato Starszy gospodarowa niewolnikami. O niewolnika byo atwo i by tani, bo przybywao jecw wojennych, ktrych sprzedawao si hurtem. Wojny w Ligurii, na Sardynii i Korsyce, czciowo te w Hiszpanii byy po prostu polowaniami na ludzi"195). Bogacili si na tym oficerowie i onierze. Przybywa wic w tych czasach kolonw, ubywa ochotnikw do wojska. A system onierza cudzoziemskiego podoba si wodzom, prowadzcym wojny domowe, politykom, nie rozumiejcym rzdw bez przemocy i finansistom, robicym na armii coraz grubsze interesy. System ten mia jednak i uczciwych propagatorw. Oto w pastwowoci rzymskiej

nie byo dotychczas miejsca na armi sta196), a oddziay barbarzyskie zdaway si wanie nadawa na jej zawizki. Zaopatrzeni w wojska rnej genezy, przemierzali triumwirowie trzy czci wiata, ju to cigajc siebie nawzajem, ju to walczc z naporem ociennych na swe prowincje, jakie ktry otrzyma i przyj przy podziale. Na cigym rozgardiaszu le wyszed ten trzeci w spce, Lepidus; pozbawiony w kocu wasnego wojska musia przyj godno pontificis maximi. Gdy w ten sposb triumwirat zamieni si w duumwirat nie szukano ju trzeciego wsplnika, lecz podzielono sobie panowanie rzymskie na dwie sfery wpyww" (e uyj dzisiejszego wyraenia). Lini rozgraniczajc przecignito przez Skodr i Illiricum, tak, i stanowia istotnie granic midzy aciskim Zachodem a hellenistycznym Wschodem. Linia bya wytyczona tak trafnie, i utrzymaa si na wieki, jako granica dwch wiatw. Zrobiono to wiadomie, umylnie, dzielc si Zachodem i Wschodem, ustanawiajc jakby dwa pastwa. Antonius wybra w r. 39 Ateny na sw rezydencj, nastpnie jednak, idc i w tym ladami Cezara, zdecydowa si na Aleksandri. Antonius by ambitny. Pragn rozszerzy swe panowanie i odbudowa w caoci pastwo Aleksandra Wielkiego; dlatego chcia koniecznie zama Partw. Lecz dozna niepowodzenia, po czym zaniechano na duej myli o wojnie zaczepnej z Partami. Pastwo rzymskie ma pozosta uniwersalnym, lecz ma samo uznawa swe granice, poza ktre posuwa si nie trzeba. Utwierdza si teza Pompejusza. Powiodo si jednak Antoniusowi odzyska zwierzchnictwo nad Armeni. Odby z tej wyprawy triumf, lecz nie w Rzymie, ale w Aleksandrii. Niewtpliwie oznacza to miao wysunicie Aleksandrii na stolic monarchii Antoniusowej"197). Przypomnijmy sobie, e ju Cezar powzi by takie postanowienie. Antonius, idc dalej ladami Ce195

) P. 316.

196

) P 517.

197

) P 503.

88 zara, popad rwnie w problem Kleopatry, lecz poszed dalej, ni jego poprzednik. Chcc przyeni si do Egiptu, do jego boskiej dynastii, zawar publicznie maestwo z krlow egipsk, ktr obdarza posiadociami rzymskimi. Kiedy jednak przysa list rozwodowy (co take ze Wschodu zaczerpnito) swej onie Octawii, siostrze Octaviana, ten przeprowadzi na zgromadzeniu ludowym uchwa, odejmujc Antoniusowi naczelne dowdztwo na Wschodzie i wypowiadajc wojn Kleopatrze. W tym zwizku okolicznoci byo to wypowiedzenie wojny Antoniusowi. Bya to wojna o cao pastwa rzymskiego przeciw wschodniemu separatyzmowi Antoniusa. O ile byoby lepiej, gdyby si byy utworzyy dwa odrbne pastwa! W tym wypadku mia Antonius suszno historyczn co te historia stwierdzaa po tym wielokrotnie, a tylko historycy jako tego nie dostrzegali. Tak si wywizao Bellum Actiacum roku 31. Odnisszy zwycistwo w bitwie morskiej pod Actium, zamieni Octavian Egipt w nastpnym roku na prowincj rzymsk, sam za sta si jedynowadc. Ju z nikim wadz si nie dzieli. Pod Actium Sparta przysaa posiki Octavianowi, a Messeczycy walczyli po stronie Antoniusa; Ateny sprzyjay Octavianowi. Lecz Rzymianie wszyscy skupili si ju okoo osoby Octaviana. Powszechn ju bya zgoda na dawn koncepcj C. Gracchusa co do tego, e na czele pastwa sta musi jedna osoba, wyposaona w wielk wadz i nastaa ju zgoda co do osoby wadcy, lecz powszechnie zachodzia niezgoda co do jakoci tej wadzy i co do rodzaju nowej pastwowoci rzymskiej.

Czy zawrci do poj rzymskich, czy te i dalej szlakiem orientalnym, hellenistycznym? Jak unikn samowadztwa, gdy si chce jednowadztwa i czy to moliwe? Czy nie ma innego wyjcia, jak reforma z Orientu? Na roztrzsaniu tego problemu zeszo ycie Octavianowi Augustowi. VII ORGANIZM I MECHANIZM Napr Orientu by silny, ale samoobrona cywilizacji rzymskiej trwaa dugo. W najkrtszym ujciu schematycznym mona by okreli, e poczynajc od wojen domowych Mariusza i Sulli toczya si walka pomidzy dwoma systemami ycia zbiorowego: organizmem a mechanizmem. Jak metod bdzie rzdzony orbis terrarum? Czy dojdzie do kompromisw, czy te rozdzia stanie si nieuniknionym? Orient, zawsze mechaniczny, nie dopuszcza do siebie adn miar pierwiastkw organicznych; rozporzdza za dostateczn przewag materialn, by narzuci Italii coraz wicej czynnikw ze swoich mechanizmw. Cesarstwo rzymskie stawao si mechanizmem w miar, jak ulegao wpywom syryjskim i egipskim. Podupadanie cesarstwa polegao na cigym przechylaniu si w sfer orientaln, a gdy w niej ugrzzo, nastpi upadek pastwa, narodu i cywilizacji. Na rozlegych przestworzach Wschodu, bogatych, rozwinitych w kulturze materialnej bez porwnania wyej, tym samym przeto niezmiernie wpywowych, co do nadawania pastwu cech oglnych: ludno obchodzia si bez uczestnictwa w rzdach, nie posiadaa adnych ambicyj politycznych, a sprawami pastwa interesowa si tylko ten, kto mia w tym jaki osobisty interes. Pastwa wschodnie byy odwiecznymi mechanizmami i nikt tam nie sdzi, eby to miao by zem, lub choby niewaciwym. Nikt nie pragn, eby to si zmienio. Widocznie mechanizm by dla tamtych ludw urzdzeniem stosownym. Lecz niestosownym by dla Italii i dla prowincyj, czerpicych z Italii wysze szczeble ustrojowe. Wrd cierania si, a coraz gwatowniejszego tych dwch zasadniczych prdw, powstawa wir, w ktrym wytwarza si przyszy mechanizm bizantyski. Dociekania o genez bizantynizmu musz przeto zapuci si w gszcze historii cesarstwa rzymskiego i stan wobec zagadnienia przyczyny upadku Rzymu. Bizantyska cywilizacja nie 89 byaby si staa tak potg, historyczn, gdyby Rzym nie by upad. W czasie, do ktrego docieramy w tym miejscu naszych wywodw, nastaje reakcja korzystna na rzecz cywilizacji rzymskiej, a przeciwko wpywom syryjskim i egipskim. Organizmowi rzymskiemu przybywa nowy czynnik a potny sojusznik: pimiennictwo narodowe. Literatura z natury rzeczy powstaje z personalizmu, o niego si opiera i tylko przy personalizmach moe kwitn. Nie w gromadnociach powstaj wielkie dziea poezji (sztuki plastyczne, nauki), lecz wycznie osobowo i to z tak wycznoci osobowoci, i mistrz unika gromady, eby zachowa si twrcz. Z natury rzeczy pimiennictwo powstaje z personalizmu i wzmacnia go a zatem dziaa organicznie. Literatura, sztuka, nauka mechanistyczna to absurd. W mechanizmie musz utkn na niskim szczeblu, bez moliwoci rozwoju. Skd powaga pira? Formy literackie ulegaj nieraz naduyciom, czciej jednak su grnym ideaom. Przysparzajc spoeczestwu personalizmu i wiczc je w nim, dopomagaj do wytworzenia poczucia narodowego. Sama literatura tego nie dokae, lecz dopomaga walnie. Przykadem negatywnym Hellada, ktra narodu nie wytworzya; lecz w Rzymie okolicznoci zoyy si szczliwie, dziki jednoci trjprawa, i z literatury zrodzio

si poczucie narodowe. Nowy to skarbiec w rozwoju ycia zbiorowego, a spotkany w caej staroytnoci tylko w cywilizacji rzymskiej a nastpnie majcy stanowi wyczno aciskiej; nigdy niedostpny dla bizantynizmu! Inna rzecz, e nie mona opiera na literaturze praktyki ycia zbiorowego. Od tego ona nie jest, a historia wylicza szereg przykadw wrcz odstraszajcych, poczynajc od sprowadzenia Cybeli do Rzymu. Stwierdzi atoli naley, e wanie najsilniejsza reakcja przeciwko darom Cybeli powstaa niebawem rwnie w literaturze, gdy ta si rozwina na wyszy szczebel i wzia gr. Na przeomie okresw Rzymu republikaskiego a cesarskiego wykwita wspaniay kwiat: wiek zoty literatury rzymskiej. Wspomniano wyej, jako Horacjusz nazwa cay okres po Gracchach a do Actium jednym sowem: delirium. Drug jego poow sam przey. Urodzony w r. 65 mia 7 lat kiedy Ciceronowi podpalono z urzdu" dom na Palatynie; a 22, gdy czonki rozsiekanego ciaa Cicerona wystawiono na widok publiczny, rwnie z urzdu". Kiedy Cezar przybiera tytu imperatora, co oznaczao faktycznie poczenie najwyszej wadzy wojskowej i cywilnej, Horacjusz bawi w Atenach i tam te po zamordowaniu Cezara przysta do Brutusa. Bra udzia w wojnie domowej, jako trybun wojskowy, by pod Philippi; udao mu si zbiec do Italii z powrotem i przypaci swe przekonania tylko konfiskat reszty majtku odziedziczonego po ojcu. Trzeba byo dla zarobku przyj skromn posad jakiego gryzipirka przy kwestorze. Rozpoczyna tedy zawd literacki, a rozpocz od satyry. Ju bysn nad Rom wiek zoty" pimiennictwa, poezji i prozy. Zebrao si grono pisarskie okoo najstarszego wiekiem a zamonego Catullusa, urodzonego w r. 87. Potomek starego rodu rzuci w kt przysugujce mu prawo zwyczajowe do kariery i brzydzi si szalejcym obok delirium" tak dalece, i nie ubiega si o aden urzd, byle tylko z yciem publicznym nie mie nic wsplnego. By rwnie przeciwnikiem Cezara; nalea zreszt do osobistych przyjaci Cicerona. Aeby unikn terroru, przycich, a nawet si formalnie przeprosi, lecz wyposaeni w prawo mordu i grabiey dyktatorowie tyle mieli z niego pociechy, i zamkn si w yciu prywatnym, zanurzony w skandowaniu, jako pierwszy erotyk Rzymu. Dziki fortunie mg tworzy koo siebie nadal orodek towarzyski, w ktrym odznacza si pracowity Cornelius Nepos, nastrojony mniej opozycyjnie. Modszy znacznie od Catullusa, Vergilius, urodzony w r. 70 idibus octobris, ktre nastpnie zwano Idami Wergilego. Sabowitego by zdrowia, na wojenne przygody puszcza si nie mg, ale te nie mia i ochoty. Mieszka i pisa w Neapolu, szukajc klimatu cieplejszego, ni w rodzimej Gallii Cisalpejskiej, gdzie posiada dziedziczne chopskie gospodarstwo. Zmioto mu je delirium w r. 42, gdy Octawian (po Philippi) potrzebowa gruntw dla swych weteranw; zabrano mu cay jedyny majtek z urzdu" prawem grabiey. Mg sobie jeszcze chwali, e nie stosowano prawa mordu. Zna tych wszystkich czterech (i kilkunastu mniejszych) i pomidzy sob poznajomi Mecenas, polityk i estetyk w jednej osobie. Ten by zdecydowanym zwolennikiem Octawiana. Wstpi do jego armii i by pod Actium; w zawiociach politycznych bywa nieraz praw rk najmodszego z triumwirw, zaatwia mu najtrudniejsze sprawy, a cza90 sem wyrcza nawet w rzdach, pilnujc mu Rzymu. Sta si osobistym najlepszym przyjacielem pierwszego cesarza i pozosta nim, lecz po Actium tylko cile osobicie; urzdowej stycznoci ju nie chcia i adnego urzdu nie przyjmowa. Korzystajc z wielkiego bogactwa wytworzy takie ognisko literackie, i wobec niego drobiazgiem byo poprzednie u Catullusa. Catullus za mia lat 57, kiedy Mecenas usun si od polityki. Usun si, bo i jego, nawet jego opanowa nastrj opozycyjny. Pozostaway stosunki osobiste,

ktrych uywa ku temu, aeby cesarz mg czasem usysze prawd, wypowiadan bez ogrdki, ale przez yczliwo. Mecenasowa" za literaturze a do r. 8 przed Chr. Jak w drugim wieku mwi si o kole Scipiona, rwnym prawem mwi trzeba o kole Mecenasa. Przyciga do siebie take modszych, z ktrych wymienimy najwybitniejszych trzech: Tibullusa, elegik ur. 54 r., zuboay przez wojny domowe, eques; Propertius, ur. r. 49, liryk erotyczny, i najmodszy z nich Owidiusz, ur. w r. 43, a jedyny, ktry Mecenasa przey, chocia na wygnaniu. Poeta najpikniejszego jzyka, a wszechstronny; eques take, ale po niedugim czasie bez majtku, a lubicy y szeroko, po tym z musu urzdniczek, podniesiony przez Mecenasa, ktry atoli nie zdoa uwolni go od kary wygnania i to pomidzy dzikich", na pnocno-zachodnim wybrzeu Morza Czarnego. Powiedzmy, e nie o polityk chodzio, tylko Eros wplta Owidiusza niepotrzebnie w jak gmatwanin dworsk. Cae to koo" byo usposobione opozycyjnie, chocia modsi zastali ju fakty dokonane i nie mieli nawet sposobnoci myle o politycznych sprzeciwach. Obok nich, porednio tylko do tego grona nalec, pisa sw histori Liwiusz (59 a-17p), ktry sam powiada, e zanurzy si w studiach przeszoci, aeby zapomnie o ndznej wspczesnoci. Jeden tylko z wybitnych pisarzy, Sallustiusz (86-35) czy si z Cezarem, a wzbogaci si bardzo na namiestnictwie Afryki lecz po mierci Cezara, sta si historykiem i to chwalonym za bezstronno. Cae to koo" kroczyo tezami hellenistycznymi, tak samo, jak niegdy towarzysze Scipiona, lecz ze skutkiem jake odmiennym. I oni deklamowali Homera! Ale nowoczeni nawskro pozostawali pod wpywem poezji aleksandryjskiej. Kallimach, o ktrym bya mowa w poprzednim rozdziale, jest mistrzem Catulla i Propertiusa; znany za by ze swych poematw wszystkim. Zreszt nie tylko sam Kallimach by naladowany, bo percepcja aleksandryjska w ogle bya silna. Uczniowie to byli, a nie lepi naladowcy i to uczniowie, ktrzy pod niejednym wzgldem stanli wyej od nauczycieli swoich. Kady z nich stara si przepdzi po kilka lat w Atenach i niemal kady odbywa podr po krajach hellenistycznych. Oni wszyscy s z greckiej szkoy; poezja rzymska tych czasw atoli nie tylko stoi o cae niebo wyej od aleksandryjskiej, lecz wykazuje liczne pierwiastki oryginalne. Ciekawsze to, e cae koo Mecenasa ksztaci si pomidzy Grekami tylko estetycznie, nie nasikajc jednak nic a nic hellenistycznoci ycia zbiorowego. Ani Sallustius! Nikt z nich nie ma w sobie psychologii dworaka. Od Mecenasa przyjmuj dary choby najwiksze, Wergilius korzysta chtnie z uczynnoci Mecenasa, za ktrego wstawiennictwem otrzymuje od rzdu inny majteczek ziemski (pod Nol), przyjmuje po tym objawy osobistej yczliwoci Octawiana-Augusta, ktry interesuje si pisaniem Eneidy (przez lat jedenacie); ale te na tym koniec. Wergiliusz yje midzy Neapolem a Atenami, z daleka od wszelkiej oficjalnoci; nie piastuje adnej godnoci, nie posiada adnego tytuu. Podobnie Horacjusz przyjmuje od Mecenasa duy folwark sabiski z urzdzeniami zbytkownymi, ale gdy imperator pragnie go mie swym sekretarzem prywatnym odmawia. W ich yciu prywatnym nie brak zwyczajw i obyczajw" wcale nie budujcych, (sam Mecenas dawa zy przykad), lecz wobec ycia zbiorowego, s to charaktery m w ma. Trzymaj si dumnie, uwaaj piro za przynajmniej rwne mieczowi i nie licz si z tym, co o nich pomyl w wysokich sferach; co wicej, maj roszczenia, eby si tam liczono z nimi i rzeczywicie doprowadzaj do tego. Wytwarza si w tym kole poczucie ogromnej godnoci zawodu pimienniczego a zarazem odpowiedzialnoci i powstaje poczucie zawodowej koleeskoci. Oni czuj si rwni sobie. Warto to podkreli, bo przecie pochodzili z rnych warstw. Sam Wergiliusz z ojca chopa i zduna wiejskiego, mia ju 19 lat, kiedy jego zapady kt (Andes pod Mantu) otrzyma w r. 51 wraz z ca Galli cisalpijsk obywatelstwo rzymskie; przez cae ycie by sobie facie rusticana"198). Horacjusz, Apulij-

198

) Ha 28-30, 39.

91 czyk, syn wyzwoleca (chocia zamonego), obcuje po koleesku z innymi pisarzami equitami, choby z arystokrat Catullusem. ycie tych mw, usuwajcych si od udziau w yciu publicznym staje si jednak pomimo to udziaem rzymskiego ycia publicznego. Wzili na siebie obserwacj i krytyk, choby wyraan nieraz tylko przez milczenie i usuwanie si, przez ignorowanie. Zrozumia to og inteligencji rzymskiej doskonale. Literatura wytwarza opini publiczn. Oto donioso ich zdolnoci i pracy. Bywali literaci w Rzymie dawno przed nimi, lecz oni dopiero pierwsi stanowili grono, koo, rodowisko, robic to wiadomie. Na czym polega ich opozycyjno? Mecenas nie mia w sobie nic z republikanina; wszake ani Brutus nie by republikaninem po starorzymsku! Wszyscy byli zgodni w tym, e na czele pastwa musi sta jednostka, wyposaona w znaczn wadz. Kiedy Octawian podejrzewa Liwiusza o niech do siebie, mia go za pompejanina", lecz przenigdy za republikanina. Byli przeciwnikami Cezara, bo si bali doszcztnej orientalizacji. Nie uznawali prawa mordu i grabiey. Ale te nie chcieli, eby stolic przenosi do Aleksandrii i ostro stanli przeciw rozdziaowi na dwa pastwa, zachodnie i wschodnie. Jak Wergiliusz rozumia bitw pod Actium wyraa to w opisie tarczy proroczej Eneasza: wyrzebiono na niej, jak bogowie egipscy, zwaszcza Anubis stugowy, aja Wener, Apollina i Minerw: to to walka Zachodu ze Wschodem! Powiedziano wnikliwie, e bez Actium nie byoby Eneidy199), a to znaczy, e wielki poemat powsta z zamiaru przeciwstawienia si hellenistycznemu orientalizmowi. Dzieo to stao si narodowym poematem rzymskim, a kt mu nie przyzna tej cechy i tej zasugi? wedug wszelkiego prawdopodobiestwa pisane byo z tym zamiarem. Dotychczas za taki poemat uwaano Q Enniusza Annales", ktre opieway dzieje rzymskie od Eneasza a do czasw Scipiona Starszego (z ktrym poeta by zaprzyjaniony). Pozostay z wielkiego poematu tylko fragmenty, a wic nie znamy jego treci moralnej, ujcia przedmiotu i tendencji. Czy Werglliusz zabra si do Eneidy, eby da Rzymianom dzieo w lepszym jzyku i udoskonalonej formie? Czy te chodzio o tendencj ? Nie mogc zestawia, musimy pytanie to zostawi bez odpowiedzi. Moe Annales" nie byy wcale dzieem tendencyjnym. Ale Eneida jest wybitnie tendencyjna! Osnuta na tym samym temacie, miaa jednak nastpstwa zgoa odmienne. Jeeli uczony niemiecki mg nazwa Wergiliusza Vater des Abendlandes"200), wynikno to std, e Eneida jest nawskro antyhellenistyczna. Tam, gdzie za czasw Enniusza upatrywano wzory postpu, tam Wergiliusz i jego towarzysze upatruj zacofanie, co niszego wobec wysokiego poziomu ducha rzymskiego. Z pojciem ojczyzny czy si mio jzyka ojczystego. Rozwaanie mowy, jako moliwego przejawu Pikna wzili Rzymianie od Grekw. Wanie w tym okresie szkoy ateskie zrywaj z napuszystoci stylu azjanizmu", wic hellenistycznego, a propaguj nawrt do prostoty attycyzmu", do jzyka wieku IV. Walk stylw" przejmowaa si inteligencja rzymska. Zdaje si, e nadzwyczajny rozwj aciny w drugiej poowie I-go wieku przed Chr. zawdzicza wiele owej tendencji w greczynie. W ostatnich latach Cicerona attycyzm by ju zwyciskim. Charakterystyczne, e i Cezar i Brutus byli attycystami. Odwrt literatury od hellenistycznoci wydobywa tym wyraziciej rzymskie poczucie narodowe. Im mocniej podkrelaa literatura patriotyzm rzymski, tym ostrzej stawiaa si przeciw despocji orientalnej. W samym atoli patriotyzmie jej tkwi pewien bd, gdy w imi ambicji narodowej domaga si dla pastwa granic jak najszerszych. Dla tej ambicji literatura bya przeciwn wydzielaniu oddzielnego pastwa wschodniego. Odsuwali si od hellenistycznoci teoretycznie, lecz w praktyce rozdziela si nie chcieli, pragnc zachowa

czno polityczn. A tymczasem dobro narodu rzymskiego wymaga eby pozwoli Wschodowi na odrbno, choby nawet pozostawi Azj na up Partom. Dalsza czno polityczna ze Wschodem wymagaa coraz wikszych ustpstw na rzecz Orientu i podmywaa same podwaliny poczucia narodowego, wytwarzajc kosmopolityzm. W nastpnym pokoleniu odezwie si Pliniusz Starszy w te sowa: Kraina italska, z woli bogw wybrana, aby zjednoczy to, co rozproszone, pastwa i obyczaje agodzi, czy wsplnoci jednej mowy niezgod i dzikie tylu narodw jzyki, krzewi stosunki i cywilizacj midzy ludmi, sowem sta si jedn i wspln ojczyzn wszystkich narodw po wiecie rozsianych201).
199 200

) Zb VI 235, 238, VII 54, 57. ) Brak przypisu w maszynopise. 201 ) Mo 7.

92 Na razie radowano si, e pod Actium pokonano obz orientalny. Przypomnijmy sobie, e Octawian w roku mordu Cezara liczy lat 18, a w roku bitwy pod Actium doszed lat 31. S to lata najwraliwsze na wpywy literatury. Sam posiada wysokie wyksztacenie estetyczne, literatur ceni i rozumia; a jako wadca robi bardzo duo, eby nigdy nie mie poetw przeciw sobie. Literatura pozyskaa t zasug, e August poczuwa si coraz bardziej do rzymskoci narodowo. Szerzy si jednak dalej uniwersalizm polityczny. Zyskano w Europie nowe prowincje: Retia, Moesia, Noricum, Pannonia. W Azji, w wojnie z Partami przywraca si przeciwko nim krlestwo armeskie. Panowanie nad Azj i Egiptem wysuwao zawsze problem deifikacji wadcy. Gdy August odbywa w r. 29 triumf z podboju Mezji, senat uchwali mu szereg zaszczytw, stosowanych tylko wzgldem bogw202), August odmwi. Ale Wschd nie uzna go bez deifikacji! Namiestnikom jego oddawano cze bosk; jake z tego wybrn? Wprowadza wic August w ten kult pewne modyfikacje, obywatelom za rzymskim zakaza w tym uczestniczy203), (jak niegdy Aleksander Grekom). Absolutnie wyklucza deifikacj na Zachodzie. Nie gorszmy si tym, e mia w samym Rzymie okoo 80 posgw srebrnych, fundowanych przez pastwo i osoby prywatne. Kaza je wszystkie stopi a za uzyskane pienidze sporzdzi zote naczynie Apollinowi na Palatynie. Ile wic mia posgw brzowych i marmurowych? Ile tego byo w caym pastwie?204). Miejmy na uwadze, e w staroytnoci portretowano rzeb a u nas take peno oficjalnych portretw; s, gdziekolwiek si ruszy, nawet przy szynkwasach. Na Wschodzie byy one posgami boga, a przynajmniej potomka boga, wic jakoby otarze, ale na Zachodzie byy tylko portretami monarchy. Szukajc kompromisw nadaje August znaczenie urzdowe kultowi Romy, wymylonemu przez miasta greckie w Azji Przedniej, dogodnemu, bo dowolnie rozcigliwemu. Trudno byo przy tym omija osob panujcego. Raz w rok tedy, w rocznic cesarskich urodzin, odprawiano votum uroczyste ad nomen Augusti"205). Zupenie to samo, co dzi wito narodowe". Zrazu tylko na wyrane danie zezwalano" niektrym prowincjom, by to byo templum Romae et Augusti zarazem; z czasem atoli wszystkie prowincje takie witynie otrzymay. W Egipcie ze zmian inkarnacji wityni stawian Antoniuszowi, Kleopatra skoczya budowa jako wityni Augusta206). Kada za witynia Rzymu" moga by dla Rzymian sal publicznych aktw pastwowych, a posta Romy to jakby u nas herb pastwa, podczas gdy na Wschodzie Roma staa si od razu bogini. August broni rzymskoci. Bogom obcym nie pozwala stawia wity w obrbie miasta. Nie lubia, gdy obcym nadawano prawo obywatelstwa, a rodom senatorskim i rycerskim zakaza maestw z wyzwolecami (ktrzy z natury rzeczy byli zawsze cudzoziemcami). W testamencie swym zaleca dba o czysto rasy i upomina, by krwi rzymskiej zachowa uprzywilejowane w pastwie stanowisko207).

Sam osadza si coraz pewniej na swym jedynowadztwie. Sprawowa wszystkie tradycyjne urzdy republikaskie, lecz doywotnio. Na spiowej tablicy stwierdzi potem wobec potomnych, e nigdy nie nabywa adnej czstki swej wadzy wbrew prawom ojczystym. Byo w tym zaledwie p prawdy, a sama owa tablica ustawiona bya wzorem orientalnym. W r. 28 zosta nadto princeps senatus. Dawna to ju godno, nadawana nieraz dla honoru a nadajca przywilej pierwszego w senacie gosu. Zaszczyt i nic wicej! Ale jeeli princeps jest zarazem doywotnim cenzorem, tj. moe wprowadza do senatu i wyrzuca z niego i jeeli nadto posiada ... armi ? W r. 27 otrzyma tytu Augusta, ktry pozostaje tytuem wszystkich jego nastpcw. W r. 23 otrzymuje Imperium nad caym pastwem, w Italii i we wszystkich prowincjach. Jedynowadztwo jest ju ustalone wszechstronnie, a czy si coraz widoczniej z samowadztwem. Dla zmienionego pastwa trzeba byo obmyle naw administracj, a to zagadnienie pozostaje zawsze w bliskim zwizku z problemem organizmu i me) P 521. 203) P 522, 523. 204) Fr 261. ) Pomyli si Ferrero, jakoby Galia dalia traditione celtica" przyjmowaa deifikacj zupenie po egipsku i asyryjsku. Najmniejszej te nie ma racji, eby budow wityni Romy w Lugdunum w r. 10 a. Chr. uwaa za zawizek... monarchii europejskiej! Fe 179, 180. Oczywicie, e na wito narodowe" zjedali naczelnicy plemion z caego okrgu, ale to jeszcze nie zawizek systemu reprezentacyjnego. Tene bd u Mo 27, 49. 206 ) Pb 30, 31, Fa 212. 207) P 542.
205 202

93 chanizmu. Administracja moe by ju to organiczna, ju to mechaniczna. Co miao stanowi wi nowego pastwa? Resztki chopw dogoryway, latyfundystw byo ledwie kilkuset, a w armii nawet wikszo oficerw skadaa si ju z cudzoziemcw. August postanowi oprze pastwowo na urzdnikach, nie mylc jednak bynajmniej naladowa Egiptu. Wielcy urzdnicy rzymscy, poczynajc od edyla, mieli prawo przybiera sobie na wasn rk pomocnikw, ktrzy byli tylko ich osobistymi prywatnymi urzdnikami, doranymi, dobranymi tylko na jeden rok, bo mandat ich pracodawcw wynosi rwnie tylko jeden rok. Cesarscy stawali si jednak w zasadzie doywotnimi, bo cesarz by doywotnim konsulem, pretorem itd. Dziki tej staoci nabywali cech urzdnikw publicznych, chocia z pocztku mieli to by tylko obserwatorowie, majcy dostarcza informacji kancelarii centralnej w Rzymie, ale wcale nie reprezentanci pastwa. Sprawno, szybko, dokadno tych urzdw podobay si oglnie. Tylko w prowincjach spokojnych wprowadzono t administracj. Nieuspokojone prowincje poddano administracji wojskowej, a taki namiestnik wojenny musia posiada penomocnictwa rozlegle. Administracja wojskowa bya tedy zdecentralizowana, podczas gdy cywilna urzdzona bya centralistycznie, wedug apriorycznego planu. Centralizm pociga do jednostajnoci. Jake jednako rzdzi Wschodem i Zachodem? Gdy to i tamto musiao si mieci w tej samem kancelarii centralnej na cesarskim dworze, zaatwiajc jednakowo sprawy poczynay by zaatwiane w sposb niewaciwy, bo nie przystosowany do warunkw miejscowych. Po pewnym czasie musiaa si z tego wytworzy administracja cakiem mechaniczna. Innej metody administracyjnej wymaga Wschd, innej Zachd. Centralizm by przeto zym administratorem w caym pastwie, stawa si czynnikiem mechanizmu. Orient obi sobie now drog. Dajce do mylenia ustpstwo Orientowi zrobiono po zgonie Augusta. Uznano, e ze wzgldu na racj stanu trzeba wznie wityni divi Augusti i wystawiono j u stp Palatynu208). Poczynao si objawia niezomne oprawo Historii, e przy rwnouprawnieniu zwycia zawsze kierunek niszego rzdu.

Moc tego prawa administracja cywilna ustpowaa przed wojskow. Wizi pastwowoci nie stay si wcale urzdy augustowskie, lecz wojsko, wbrew wszelkim zabiegom Augusta. Chocia jego pierwszy nastpca Tyberiusz (14-37), uchyla si od boskoci, jednake wprowadza orientalizm inn drog. Za jego rzdw powstaa gwardia uprzywilejowana, pretorianie, ktrzy stali si dziwnie szybko szafarzami tronu. Kaligula, Klaudiusz i Nero uyli tej drogi. Rzym wpad w moc dwch potg pastwu wrogich a utrzymywanych kosztem pastwa: pretorianw i motochu miejskiego. Wnet po mierci Augusta zacz si terror i ju z Rzymu nie wychodzi. Zacz si proces, ktry sprowadza si do stopniowego zastpienia powagi prawa powag wodza"209). Rwnoczenie wstrznito wizi spoeczn, orientalizujc stosunki rodzinne. Spodobaa si wschodnia atwo rozwodu. Tu sam August dawa zy przykad; przysa Scribonii list rozwodowy (instytucja czysto orientalna) w sam dzie urodzin crki210). Ale bo te domus Julia" jake niesamowita! Trzeba specjalnej cierpliwoci, eby si zorientowa w tablicy genealogicznej" tego domu", ktry nie by domem, ani nie mia genealogii. A za rozprzeniem rodziny popdzia zbrodniczo w stosunkach domowych. Ju Tyberiusz wprowadza do sztuki rzdzenia opryszkowstwo dworskie. We wasnej rodzinie mordowa pi razy. Wkrtce Kaligula pogrozi swej babce Antonii: Pamitaj, e wolno mi wszystko, wzgldem wszystkich211). Posgi jego stawiane byy midzy bogami u wszystkich ludw podbitych212). Rwnolegle i rwnoczenie tocz si rne odnogi strumienia orientalizmu. Za Kaliguli staje na Polu Marsowym nowa witynia Izydy, na przekr dawniejszym zakazom senatu. Chodzio o Izyd w wydaniu syryjskim. Nastpny cesarz, Klaudiusz (41-54) znis senacki zakaz, eby rzezacy-kapani nie mogli wychodzi poza ogrodzenie Palatynu. Ten sam cezar w pismach do prokuratorw sam siebie nazywa panem i bogiem", a w Brytanii sam sobie wystawi wityni. Jest to ten sam, ktry przyjmowa w sali zwierciadlanej, eby go nikt z tylu nie zaszed. on sw, Messalin, najswawolniejsz ze swawolnych kaza zamordowa213). Czwarty w tym szeregu, Nero (54-68) truje swego brata przyrodniego Britannica, morduje on, posya zbirw przeciw matce, ka208 211

) P. 582. 209) Si 116. ) P 591. 212) Fr 253. 213 ) P 623, 635; Po 32.

210

) P 576.

94 e zabi w wizieniu nauczyciela swego Senek. Miostki jego wywouj na dworze cay szereg zbrodni. Tene Nero pierwszy przywdzia wschodni koron promienist214). Kaligula i Nero tytuowali si bogami215). Widzimy tedy, jak wielostronny by napr Orientu. Pretorianie tracili jednak swj monopol. Zupenie susznie rozumoway legiony w polu walczce i rozszerzajce granice pastwa, e raczej im przystoi wynoszenie cesarzy. Po samobjczej mierci Nerona wojska z Gallii narzuciy Rzymowi Galb. Pretorianie zamordowali go w nastpnym roku. Niemal rwnoczenie inne armie ogosiy cesarzami Ottona i Viteliusa, lecz i ci dwaj zginli mierci gwatown. Ocala dopiero czwarty wybraniec, Wespazjan. Prosto z obozu, od rozpocztej wojny ydowskiej, pospieszy ten onierski nomina do stolicy. Przeamawszy opr Viteliusa, zyska sobie ogln sympati, jako czowiek osobicie rozsdny i porzdny. onierskie pochodzenie jego wadzy kryo w sobie jednak wielkie niebezpieczestwo, skoro za jego panowania (69-79) w legionach Italikw niemal nie byo216). Istnym wypoczynkiem byo panowanie Wespazjana i nastpne jego syna Tytusa (7981), razem zaledwie 13 lat. Tytus to ten, ktry zburzy Jerozolim ale poza ydowstwem zwan by amor et deliciae generis humani. Zastanawiajce zaiste zestawienie! Ani Wespazjan, ani Tytus nie przybierali tytuu od zwycistw nad Judea i nigdy nie

przenoszono do Rzymu kultu Jehowy. Brzydzili si Rzymianie krwawymi ofiarami w wityni jerozolimskiej, uwaajc je za co poniej godnoci ludzkiej. A jednak weszy do Rzymu ofiary krwawe! Wprowadzi je mia modszy brat Tytusa, Domicjan (81-96), cig dalszy nie panowa ojca i brata, lecz poprzedniego szeregu neronw". W pismach urzdowych nazywa si panem i bogiem. Przed posgami swymi na Kapitolu kaza skada krwawe ofiary i to z caych stad. Powiada o tym Plinius: aeby obrzydliwe wizerunki despoty uczczone byy tyl krwi, ile sam jej przela". By za Domicjan okrutnikiem. Metody jego wojowania okrelono sowy: ubi solitu dinem faciunt, pacem apellant217). Domicjana zamordowano. Tym razem przypadnie to przypisa stronnictwu patriotycznemu, ktre zdoao wyzyska intrygi, prowadzone przez cesarzow i pozyska (tj. przekupi) przywdc pretorianw. Kandydatem ich by Nerwa, wybitny prawnik. Na tron wstpuje nie genera! Co za silna reakcja opozycji! Opozycj za bya w Rzymie ... cywilizacja rzymska, stajca do rozprawy z orientalizmem. Nie chciano tolerowa duej, eby jak si wyrazi satyryk Juvenal Orontes (gwna rzeki Syrii) wpada do Tybru. Literatura ju przeya swj wiek zoty. Narodowego sumienia stra byo dziejopisarstwo, kwitnce od Sallustiusza a dochodzce do swego szczytu u Tacyta (54-117). Obowizki historykw okreli by znakomicie jeszcze Cicero: ne quid falsi audeat, ne quid veri non audeat historia do czego Tacyt dorzuci drugie haso: sine ira et studio. Rzymianie okazali si w tym dobrymi uczniami Hellenw, przekazujc dalej pojcie prawdy historycznej czego na Wschodzie dotychczas nie rozumiej218). W szat studiw historycznych oblekay si take dociekania o pastwie i pastwowoci, gdy nie mona byo robi tego w formie bezporedniej. Susznym jest spostrzeenie, e tylko klasyczni dyskutowali kwestie pastwowe; z ludw za nowych tylko te, ktre wyrobiy si na podou klasycznym219). Towarzyszya historykom iurisprudentia, ktrej zoty wiek zaczyna si wanie w tym czasie, pod koniec I wieku po Chr. Praktyk prawnicz czerpano czsto w wiecie hellenistycznym, lecz nauk z prawa uczynili Rzymianie. Susznie powiedziano: w myleniu prawniczym wielko prawa rzymskiego220). Formalna iurisprudentia zacza si w Rzymie za Augusta a uwydatniy si od razu dwie szkoy: Capito i Sabinus (ktry wysun si dopiero za Tyberiusza) trzymali si litery prawa a tymczasem Labeo ze swym uczniem Prokulusem dochodzili ducha ustaw, intencji prawodawcy. Kierowali si wewntrzn istot spraw i uznawali jako argument naturalne poczucie prawne wic etyk. Prawo nie obejdzie si jednak bez formalnoci. Prokulianie wyzyskali tedy do swoich celw dawny zwyczaj prawniczy, e przepisy danego urzdu rzymskiego trac moc, o ile ich nie powtrzy nastpca na urzdzie. Za oznak za, e prawa wydane przez cesarza maj zatrzyma wano po jego mierci, przyjto, e trzeba nieboszczyka konsekrowa", tj. ogosi, i yciem swym zasuy, by sta si rw214 217

) B 17. 215) Po 33. 216) P 535. ) P 623, 624. 218) Mo 228, 229. 220 ) Mt 113.

219

). Za 88.

95 nym bogom; rodzaj deifikacji ex post. Odbywao si to z ceremoniaem, ktrego szczegy si dochoway221). Domicjanowi nie urzdzono pogrzebu z odpowiednim ceremoniaem i zwrcono si przeciwko jego pamici z ywioowym odruchem. Zniszczono jego posgi, zacierano nawet inskrypcje. Nerwa znis od razu prawo o obrazie majestatu i odwoa wygnacw poprzedniego panowania. Prawnicy za dziaaj dalej: wykazali, e zaniedbano te waciwych formalnoci na pogrzebach innych cesarzy i e nie zostali konsekrowani" Tyberiusz, Kaligula, Nero, Galba, Otto, Vitelius222). A zatem nowego Imperatora obowizuj

tylko prawa wydane przez Augusta, Wespazjana, i Tytusa. Organizm rzymski gruje nad wschodnim mechanizmem, cywilizacja rzymska odzyskuje swe stanowisko. Bya to zaiste jasna chwila w rocznikach plemienia Wergiliuszowego. Aeby ten stan rzeczy utrwali, uznano Nerw zaoycielem nowej dynastii narodowej. Powiodo si wypeni te plany. W caym pastwie, wrd wszystkich ludw i wszelkich warstw przyja si zasada, e tron cesarski jest dziedziczny. I oto przez cay wiek, w latach 96-192, panuje syn po ojcu, brat po bracie i synie dynastia Nerwy". Jest to najwiksze bodaj w historii ... arcydzieo prawnicze. Albowiem jest to dynastia sklecona prawniczo, przez adopcje. Nerwa, Trajan, Hadrian, Antonius Pius byli bezdzietni. Tym wyraniej wystpuje dno, eby wytworzy dynasti. Obydwa obozy, stranicy Zachodu i wielbiciele Wschodu, jednako pragnli rozszerza pastwo. Witano chtnie przybytek nowej prowincji Dacji i podbj Arabii; solidaryzowano si te z now wojn z Partami, tym razem zwycisk, bo or rzymski posun si ku zatoce perskiej. Ale adoptowany syn Nerwy i Trajana Hadrian (117-138) zrozumia, e trzeba nareszcie oznaczy granice i sam z wasnej woli zwrci Partom Armeni, Mezopotami i Asyri, uznajc Eufrat granic cesarstwa. Sta si przez to niepopularnym tak dalece, i odmwiono mu pomiertnej konsekracji. Hadrian przyczy si do obozu prawnikw. Zerwa z zasad, e do suby publicznej, do wysokich godnoci wiedzie droga tylko przez stopnie oficerskie. Wszake w wojsku byo coraz mniej obywateli rzymskich. Przybywao legionistw" pochodzcych nawet zgoa spoza granic Imperium, ktrym nadawano obywatelstwo, eby zachowa przynajmniej fikcj prawn, e to armia narodowa. Italowie byli faktycznie wolni od suby wojskowej. Panujcy nard bro zupenie z rk wypuci"223). Granice pastwa byy jednak tak rozlege, e caej ludnoci Italii nie starczyoby na ich obsadzenie. Hadrian zrozumia, e wojsko nie moe by wizi pastwa, gdy przestao od dawna by armi obywatelsk i e zbytnia rozlego granic moe podda pastwowo na nowo w zawiso od armii zacinej, dla ktrej interesy narodu rzymskiego bd obojtne i niezrozumiae. Dlatego obsadza stanowiska publiczne prawnikami. Utworzy senatorskie consiliulm principis, jako centralny organ administracyjny, ktrego czonkowie byli opacani i jedzili wszdzie z cesarzem. A odby Hadrian podre po wszystkich prowincjach olbrzymiego pastwa224)! Z inicjatywy i prac znakomitego prawnika Salviusa Julianusa powstaje edictum perpetuum w roku 132. Prawo rzymskie rozwijao si gwnie przez edykty pretorw, ktre obowizyway tylko przez rok urzdowania danego pretora, po czym nastpny pretor musia na nowo ogasza, co z edyktw poprzednich zachowuje. Zbyt dugi by ju szereg tych magistratus", atwo byo o przeoczenia, niedokadnoci a nawet niekonsekwencje. Salvius przestudiowa cay ten materia i wysnu z niego pewien zbir, ktry ogosi, zostawszy w tym celu mianowany pretorem, jako obowizujcy na zawsze. Oczywicie robi to z upowanienia Hadriana. Nastpi potem nieprzerwany szereg wielkich prawnikw, z ktrych gwni: lullanus, Papinlanus, Ulpianius, Paulus, Modestinus, wszyscy prokulianie. Ze sabinistw zasyn Gaius, ktry dziaa i za nastpnych panowa a do Marka Aureliusza. Jest on autorem podrcznika instytucyj, przyjtego we wszystkich szkoach prawniczych. Opracowa prawo familijne, rzeczowe, obligacje i przewd. Korzystano z jego prac jeszcze w VII wieku. W podrach swych naby Hadrian przewiadczenia, e nie ma mowy o romanizacji Wschodu na podobiestwo Hiszpanii i Gallii i e czno Wschodu z pastwem utrzymana by moe tylko przez hellenizacj. Marzy o gruntownym shellenizowaniu Orientu. Pozory j221 223

) Fr 255. 222) Fr. Brak w tym rejestrze Klaudiusza. ) S 670, P 535, 537, 618. 224) P 665, 666.

96

zykowe udziy, jakoby to byo ju bliskie! Faktycznie Grecy azjatyccy tracili coraz wicej na rzecz tuziemcw Azjatw, a liczyli na Rzym, e ich podtrzyma. Wytworzya si wsplnota grecko-rzymska w Azji, cakiem szczera. Grecy nie zakadaliby wielkiego pastwa przeciw Rzymowi; owszem, dla nich, jako kupcw, rozlega pax romana stanowia dobrodziejstwo. Pewna dwoisto pastwa aciskiego na Zachodzie a greckiego na Wschodzie byaby tego rodzaju, i nie szkodziaby jednoci imperium. By za w Hadrianie polot helleski, cze dla dawnej Hellady; nie przypuszcza, e miao to by ju tylko antykwarsk ideologi. Dwiga Ateny, miasto ulubione, a niektre budowle aleksandryjskie kaza potem naladowa w swym Tivoli. Zakada panhelleski zwizek miast, do ktrego musiay si zapisa nawet nowe miasta w Azji, cho tylko nieco greckie. Po Hadrianie nastpiy (wci przez adopcje) czasy Antoninw", sawione i dodajce otuchy obozowi narodowemu. Antoninus Pius (138-161) mia na pocztku przepraw z senatem, odmawiajcym konsekracji Hadrianowi. Ledwie da si senat uagodzi i to pod silnym naciskiem. Nowy cesarz nie wyznaczy te granic pastwu a jego nastpca, Marek Aureliusz (161-180) wojowa szczliwie z Partami i wcieli na nowo cz Mezopotamii. Zblia si jednak do koca okres panowania w cesarstwie rzymskim cywilizacji, okres prdw zachodnich na tronie. Nie dotrwa nawet do koca dynastii Nerwy", albowiem gdy po czterech bezdzietnych wadcach, pity z nich, Marek Aureliusz mia wreszcie syna Commodusa (180-192) ten bardzo si nie uda. Ojciec uchodzi w historii za uosobienie szlachetnoci, syn okaza si jaskrawym tego przeciwiestwem i zacz okres nowy, z nawrotem do obyczajw Kaliguli i Nerona. Dziwnie szybko i atwo dokona si nawrt wstecz, ku orientalizmowi. Zachodziy dwie przyczyny, dla ktrych prace dynastyj adopcyjnych nie mogy sign gboko w grunt spoeczestwa. Na prno si trudzili, Orient i tak zwyciy! Kierunek zachodni czy wschodni, zalea (jak si okazao) od monarchy, od tego, jaki kierunek cieszy si poparciem wadcy. Czy to nie byo zasadniczo orientalnym? Szukamy tedy przyczyn za. Pierwsza w tym, e nie mona by cywilizowanym na dwa sposoby, a zatem musi zachodzi wspmierno cywilizacyjna midzy yciem publicznym a prywatnym. Sama dynastia" dziaaa po rzymsku w sprawach publicznych, lecz w prywatnych po orientalnemu. Czterej bezdzietni? Hadrian zawdzicza niechtny przeciwko sobie nastrj w znacznej czci take temu, e obwozi ze sob po caym wiecie swego gaszka Antinousa, ktrego posgi liczyy si na tysice, po mierci podnis go cesarz do rzdu herosw. Z gry szed zy przykad. Ubywao te coraz bardziej krpujcych maestw sub manu. Og goni za atwizn a wic ubywao charakterw. Urzdzano sobie ycie po orientalnemu. W III w. po Chr. miay z tego wynikn skutki przeraliwe. Obok tego dziaaa potna sia materialna: bogactwo Wschodu, podczas gdy Italia uboaa coraz bardziej. Twrcy uniwersalnego pastwa uboeli w swym wasnym imperium, poniewa nie chcieli zajmowa si handlem. Ju od wojen punickich wprasza im si handel uniwersalny; skoro nim wzgardzili, przeszed w obce rce. Nie ma bowiem ycia historycznego bez wymiany dbr, nie ma kraju bez handlu, a gdy ludno miejscowa niezdatna do niego, lub niechtna, przyjdzie obcy wyrczy tuziemcw. Obco handlu rozsadzaa i spoeczestwo i pastwo rzymskie. Wielki handel pastwa rzymskiego zwrcony by przeciwko Rzymianom, a zuboenie spychao ich na coraz dalszy plan wobec Wschodu. Zarabiali kupcy wschodni i na Wschd odnosili swe bogactwa, a Zachd stawa si tylko terenem eksploatacji. Brak wasnej warstwy kupieckiej stanowi waln przyczyn upadku Rzymu. Gdy nastaa klska nieopacalnoci rolnictwa, Italowie nie mogli uj powszechnej ndzy, padali tym bardziej ofiar handlu obcego. Nard, zoony z wykolejonych chopw, brn w istn czelu, chocia obz patriotyczny podejmuje wysiki, aby ratowa stan chopski. Zakupiono za 150 milionw

denarw ziemi na osady chopskie225). Zakupiono a nie zagrabiono jednym, eby da drugim! Za panowania Trajana (98-117) zakazano Italikom osiedla si na prowincji (a sam cesarz pochodzi z emigrantw w Hiszpanii) a senatorom, pochodzcym z prowincji kazano lokowa cz majtku w Italii. Tkwia w tym niewtpliwie pobudka do zagospodarowania odogw. Byy to sposoby sztuczne, a wic nie wiody do celu. Nie wytworzy si organizmu mechanistycznie, ani si nie do225

) P 636.

97 pomoe organizmowi rodkami mechanicznymi. Tote wasno chopska zanikaa nadal, co wyjania si dostatecznie coraz groniejsz deprecjacj waluty. Na spadku pienidza a zwaszcza gdy go chciano ratowa faszowaniem, tj. zbytnim przydawaniem miedzi do srebra bankrutowa najpierw ten, kto ju by finansowo sabszy, mianowicie chop. Masowo rzucali swe gospodarstwa. Nie wszyscy mogli si zmieci w miecie" na koszcie pastwa. Latyfundyci przyjmowali ich chtnie na drobnych dzierawcw; zdarzao si te czsto, e chop oddawa swj grunt latyfundycie do dyspozycji pod warunkiem, e sam zostanie jego dzierawc. Tak powstawali coloni", ktrzy ju za Hadriana stanowili gwny typ rolniczy. Stosowano colonat rwnie w domenach pastwowych (cesarskich), oddajc w dzieraw cae poacie gruntw tzw. concunctorom, ktrzy wykrawali ze swej dzierawy drobne dzierawki kolonom i sami nie gospodarujc, byli tylko przedsibiorcami parcelacji dzierawnej, a rola i colon po prostu materiaami przedsibiorstwa. Warunki najmu byway rozmaite, zalenie od okolicznoci, zwykle na lat 5, z tym jednak, e w razie niewypowiedzenia umowa przedua si milczco na czas nieograniczony. Czynsz patny by w gotwce, albo te i w naturaliach; sporadycznie zobowizywali si dzierawcy i do posug na gruncie pozostajcym w bezporednim zarzdzie waciciela226). Poloenie colonw pogarszao si i to szybko. Obciano ich coraz bardziej przy odnawianiu umw i wytwarzaa si tendencja by ich zamieni w poddanych227). Przyczyna, wpychajca obie strony na t rwni pochy tkwia w sprawach walutowych. Deprecjacja szalaa od do dawna, a niebawem za Marka Aureliusza dodawao si do monet srebrnych 35% miedzi, za Septimusa Severusa 60%. Gdy skutkiem tego trzeba byo coraz wikszej iloci pienidza na czynsz dzierawny, a trudno byo o gotwk ofiarowano robocizn228). Lichy pienidz podzi w stosunkach spoecznych wszelk lichot: upadek rzemios i techniki, tudzie nauk, literatury i sztuki229). Zrobiono te dowiadczenie, e materia onierski nie jest dobrym materiaem na osadnictwo rolne. Zaczto wic osadza nie weteranw, lecz modych ochotnikw na pocztku ich zawodu wojskowego. Dziao si to jednak na kresach pnocnych, dokd adnego Italika nie cigno. Za Marka Aureliusza utworzono istne pogranicze wojskowe z takich osadnikw, ktrym nie wolno byo roli opuszcza, a do suby wojskowej musieli by gotowi na kade zawoanie. Lecz czy to pogotowie byo rzymskim? Take wewntrz pastwa osadzano jecw germaskich, bo brak byo rk do pracy w rolnictwie. Ci byli przypisywani do gleby. Zwano ich inquilini. I tak spoeczestwo rzymskie byo coraz bardziej przetykane ywioem barbarzyskim. Najwikszym atoli zem bya obco tych, ktrzy si bogacili. Podnosi si dobrobyt przemysowy w caym pastwie, bo przybytek kadej prowincji rozszerza zarazem panowanie pokoju: pax romana rodzia si. Odyy na nowo Stary Sydon i Tyr, bo bez zbytniego ryzyka wrd bezpiecznego pokoju mona byo eksportowa na wszystkie strony wiata. Niestety, sami Rzymianie nie bior udziau w tym potnym ruchu; pozostali nadal tylko konsumentami handlu i przemysu. Nawet w Gallii rzymscy osadnicy to sami rolnicy.

Po miastach hiszpaskich og ludnoci wcale nie jest rzymski. Dowodem, e miastom tym nadano prawo latyskie, oczywicie nie Rzymianom. Podnosi si poziom ycia materialnego, ale wydany na to pienidz nigdy si nie wraca; ton bezpowrotnie w kieszeniach Grekw i Syryjczykw. Liczni kupcy wschodni i przemysowcy nabywali obywatelstwo rzymskie i osiedlali si na stae w ltalii, jako equites. Warstwa ta, operujca pienidzem, a wic rozstrzygajca w zagadnieniach ekonomicznych, latynizowaa si jzykowo, lecz duchowo nie stawaa si rzymsk. Equites, sami w niemaej czci pochodzcy ze Wschodu, a niebawem po wikszej czci stamtd si wywodzcy, stanowili te najlepszy przewodnik dla wszelkich wpyww orientalnych. Na nich mg liczy kady rzd, byle si szerzya pax romana. Radowa ich przybytek nowych prowincyj: Kappadocja (w r. 17), Britania (43), Mauretania Tingitana, Mauretania Caesariensis, Licia, Tracja, Judea (w latach 44-54). Rs obszar jednoci ekonomicznej pastwa. Cae nowe kraje otwieray si do robienia interesw w pastwie i na pastwie, co byo equitw spe226 228

) St 19, 20. 227) P 686, 711, 712. ) Pa 475, 476. Ten sam zwizek rzeczy zaszed w historii polskiej.

229

) Prawo Kopernika".

98 cjalnoci. Orient by im duchowo bliszy, bo by bogatszy bez porwnania i dostarcza materiau do spekulacji wicej, coraz wicej. Equites coraz rzadziej s kupcami lub przemysowcami, lecz staj si faktorami pomidzy Wschodem a Zachodem. Equites trudnili si te z dawien dawna dzierawieniem podatkw. Z czasem z dzierawcw, poddzierawcw i z rozmaitych przy tym porednictw stawali si urzdnikami pastwowymi. Pobr podatkw pociga za sob wiele innych agend, ktre wczano do nowego systemu pastwowoci, tworzc niemao nowych urzdw. Za Hadriana jakby przeznaczano equitw na urzdnikw; wyszych urzdnikw mianowano wycznie z tego stanu230). Prawdopodobnie przechodzili na biurokratw equites rzymskiego pochodzenia. Pozornie, teoretycznie, stosunek urzdw do obywateli by rozlegy, lecz w rzeczywistoci streszcza si, zaczyna i koczy na stosunku urzdnika podatkowego. Stosunek ten zacienia si coraz mocniej w miar, jak zwiksza si nacisk fiskusa, a ludno uboejca coraz wicej zalegaa z wypat podatkw. Mia Hadrian suszno, e znis dzieraw podatkw, a przeszed na system bezporedniej administracji podatkw. Dla ludnoci byo to niewtpliw ulg. Kt mg przewidzie, jak si skoczy dynastia Nerwy" i co bdzie potem ? Nikt a nikt nie zdawa sobie z tego sprawy, e zajcie si handlem naley wprost do warunkw bytu. Prawdopodobnie udzono si dobrobytem Hiszpani i Gallii. Emigrowali tam chtnie rolnicy italscy, bo tam cieszyli si spokojnym dobrobytem i w ogle lepiej im tam byo ni w Italii; nie sdmy jednak, e si bogacili. Ograniczali si tam do uprawy oliwki i winnej latoroli (po zasigu tych dwch hodowli poznaje si ekspansj Hellenw i Rzymian). Wielki dobrobyt Gallii polega na przemyle. Obok Egiptu i Syrii zamieniaa si Gallia na trzecie wybitne ognisko przemysu; rozwiny si ceramika, szko, metalurgia, wkiennictwo, farbiarstwo, cynowanie i posrebrzanie, emalia. W okolicy uj Rodanu przemys istnia od wiekw. Tam byy stare osady fenickie, nastpnie greckie a Messalia bya zawsze wybitnym ogniskiem przemysowym. Cezar chcia j osabi, bo bya mu oporn i trzeba byo miasto zdobywa. Arles nad ujciem Rodanu miao sta si miastem konkurencyjnym, ale wspzawodnictwo nie rozwino si. W Marsylii za i okolicy rozbrzmiewa nadal na katedrach i na ulicach" jzyk grecki i szerzy si w najlepsze, objwszy rwnie Arles231). Wiadomo, jakim terrorem Cezar Galli uspokoi", a do obcinania rk caemu plemieniu, do tpienia kobiet i umylnego sprowadzania godu. Augustus zorganizowa ca prowincj w 64 okrgi, wedug plemion. Wkrtce zamoniejsi Gallowie zaczli si

wycofywa z ustroju rodowego, aeby przechodzi na rzymskie trjprawo. Ofiarowywano cz majtku urzdnikowi, od ktrego zaleao nabycie prawa rzymskiego z wasnoci osobist i prawem testamentu. Pod rzymskim wpywem zaczyna si w Gallii emancypacja rodziny. atwo pozna tych nowych obywateli, gdy nosz nazwiska a czteroczonowe. Mianowicie umieszczano na trzecim miejscu nazw tribus, do ktrej w Rzymie byli zapisani. Spotyka si to nie tylko w Gallii i Hiszpanii, lecz take w Azji, Grecji, Afryce, Mezji. Panononii, nawet pord Germanw i Brytyjczykw. Okoo r. 75 (wic za Wespazjana), Gallia bya prowincj najspokojniejsz. Notuje Josephus Flavius w swej Wojnie ydowskiej" (ktr wtedy wanie tumaczy z chaldejskiego na grecki), jako caa Gallia, nie bdc ni zniewiecia, ni zwyrodnia, jest dobrowolnie posuszn 1200 onierzom rzymskim". Byo to wanie po powstaniu ksicia Bataww, Civilisa (69-71). A kiedy powsta plan eby Rzymianie sami wesp z Galiami utworzyli odrbne imperium Galliarum" (eby si oderwa od orientalizacji Rzymu), kiedy legiony przechodziy na sub powstacw, Gallowie pozostali wierni wadzom centralnym232). Zapisa Tacitus, e odby si wtenczas zjazd gallickich ksit plemiennych i uradzono, e lepiej bdzie trzyma si wiernie Rzymu. Ale bo te jak notuje tene Tacyt wszyscy przedniejsi Gallowie po miastach posiadali ju obywatelstwo rzymskie. Ubogi wstpowa do wojska, do kohorty, jako peregrinus, a po 20-letniej subie otrzymywa obywatelstwo dziedzicznie, a wic przechodzce na jego dzieci. O stosunku Gallii do Rzymu powiedziano: Rzym pozwala im pozosta
) P 666. ) Mo 34, 36. Greczyzna pozostaa tam nadal po przyjciu chrzecijastwa w nauce kocielnej i w kulcie. Jeszcze w VI w. piewa lud w Arles (Arelate) pieni wite po grecku i po acinie". 232) P 612.
231 230

99 Gallami, a oni chcieli by Rzymianami". Wszyscy historycy stwierdzaj zgodnie, e Gallia stanowia dla Rzymu przeciwwag przeciw naporowi Orientu. Na przeomie II i III wieku pocza tam emigrowa take inteligencja rzymska, gdy napr Orientu wzrs i wzmocni si nadzwyczajnie a najbardziej na sam stolic. Tron wiata nurza si szybko i gboko w orientalizmie. Do syryjskich przyczaj si wpywy egipskie. Zawizki zapatrzenia na Egipt sigaj jeszcze czasw triumwiratw. Mocno i stanowczo udziela si ju pastwowo egipska pastwu rzymskiemu na przeomie II i III wieku po Chrystusie. Gdy nareszcie przynajmniej pity z dynastii Nerwy" mia rodzonego syna, rzeczywisto bluzna szyderstwem. Commodus (180-192), rozpustnik, okrutnik, na ktrego dworze zoonym z wyzwolecw ze Wschodu mona byo wszystko uzyska za pienidze, opiera sw ambicj, eby zajanie saw jako atleta i gladiator". By widocznie chory umysowo, skoro mianowa a 25 konsulw w jednym roku 189233). w kocu zosta zamordowany przez wasne otoczenie. Jeszcze yo w Rzymie co rzymskiego, skoro po mierci Commodusa sam senat da haso do niszczenia jego posgw. Obwoany cesarzem Pertinax (r. 193), zamierza nawiza do tradycji wsprzdw z senatem. W Egipcie chodzili wtenczas wszyscy przez dwa tygodnie w wiecach, modlc si i skadajc ofiary. Czy Pertinax by tak sympatyczny, czy te korzystano z okazji, eby rozbudowa" galwk na cae dwa tygodnie? Egipt bowiem by peen galwek, choby nawet z powodu przeprowadzki urzdu234). Nowy cesarz nie doy nastpnego roku, zamordowany przez pretorianw, ktrzy zarzucali mu, e by skpy. Podniemy w tym miejscu, e oszczdno bya regu u imperatorw; rozrzutnikami byli tylko dotknici na umyle Kaligula i Neron. Pozwalano sobie tylko na zbytkowne budowle (w czym celowa Hadrian)235). Pretorianie wynieli na tron

bogacza Juliana Didiusa, ktry przyrzek im wypaci 7500 denarw na gow. Lecz legiony w polu obwoay na trzech postojach trzech cesarzy. Najbliszy z Pannonii, Septimus Severus (193-211) pierwszy wkroczy do Rzymu. Stra pretoriask powikszy czterokrotnie i zmusi senat do uznania Commodusa bogiem. Septimus pochodzi z rodziny punickiej, w ktrej podobno jeszcze wwczas mwiono po punicku". Zdaniem powanego badacza jest to mciciel Hannibala, ktry nienawidzi Rzymian i gardzi nimi236). Oeniony by z Syryjk, crk arcykapana z Emezy. By tedy cakiem obcy starym tradycjom rzymskim". Co za rwnouprawnienie! Poniewa przy rwnouprawnieniu bierze zawsze gr pierwiastek niszy, zwycistwo orientalnego mechanizmu byo zapewnione nad rzymskim organizmem, czy nawet raczej nad jego resztkami. Septimus Severus zerwa zdecydowanie z iluzj praworzdnoci. Skoczyo si te bezpowrotnie dominujce stanowisko Italii237). Zaczyna si natomiast kompletna ruina ludnoci, dziki rozpanoszonej gospodarce oficerw, rekrutujcych si po wikszej czci z Iliricum, prowincji kulturalnie najniszej. O stopniu za inteligencji samego cesarza wiadczy choby to, co zrobi z Bizancjum: Podczas wojny o tron miasto to zostao opanowane przez kontrkandydata Pesceniusa, uznawanego wwczas przez prowincje azjatyckie; wszake Bizancjum ciyo bardziej ku Azji, ni ku Europie. Zaoga bronia si bohatersko przez cae trzy lata. Septimus nie tylko zemci si masowymi mordami, konfiskatami itp., ale zamieni olbrzymie miasto na kome", tj. wie, ktr wczy do obszaru ssiedniego Peryntu. Ale Bizancjum, jako wielkie emporium handlowe miao takie znaczenie dla pastwa, e ju po roku trzeba byo cofn niemdre zarzdzenie238). Tego-to Septimusa uk triumfalny podziwiamy na Forum Romanum! Triumf odby po nowej wojnie z Partami, w ktrej dotar a do Babilonu. Wtedy nastpuje decyzja, zamieniajca ostatecznie cesarstwo rzymskie na mechanizm: W administracji nowej prowincji, Mezopotamii, znis metod stosowan od czasw Hadriana a wprowadzi egipsk z pastwowoci cile biurokratyczn. Miao si to w nastpnym pokoleniu rozszerzy na cae pastwo239). Jednak nawet w takich czasach potrafili prawnicy zrobi co dobrego! Sawny Aemilianus Papinianus (ur. ok. 140 r.), wyzyskiwa dawn osobist znajomo z cesarzem, towarzyszy mu do
) P 690, 691. 234) G 293. 235) Fr III 8. Sd tego autora jest tym waniejszy, e przeprowadzi badania porwnawcze; we wszechstronnoci doszed a do Radziwia Panie Kochanku, do uczt rozyjskich itd. 236 ) Me S 99. 237) P 752, 753, 756. 238 ) Fr 256. 239) P 781.
233

100 Brytanii, jako prefectus praetorio i uzyska zgod cesarza na ulepszenie sdownictwa. Mia by opiekunem jego synw, Gety i Karakalli240). Synowie trzymali si wskazwki ojcowskiej, ktra brzmiaa: wzbogacajcie onierzy i kpijcie z reszty241). Zwrcili atoli wojska swoje przeciw sobie i rozptali straszliw wojn domow, ktr wygra Karakalla mordami i skrytobjstwami. Gdy Papinianus potpi publicznie te zbrodnie, zosta zamordowany. Pozostae po nim prace stanowiy a do Justyniana trzon iurisprudencji rzymskiej. Miejsce jego, jako pierwszego midzy prawnikami, zaj jego asesor Ulpianus. Karakalla wystawi Izydzie wityni, ju w samym pomoerium, na wzgrzu kwirynalskim. Oznaczao to ostateczne nadanie rwnouprawnienia w samym Rzymie kultom wschodnim. Nadanie za w r. 212 penego prawa obywatelskiego wszystkim wolnym mieszkacom prowincyj stanowio konsekwencj i uzupenienie tamtego czynu. Triumfoway rwnoczenie mechanizm i kosmopolityzm.

Prawniczo rzymska sprawia jednak, e wykluczono obywatelstwa poligamistw, co byo wielkim ograniczeniem, a w niektrych krajach wprost wykluczeniem tubylcw. Utrzymyway si te pogldy starorzymskie w tym, e dzieci konkubiny nie pozostaway do ojca w adnym stosunku prawnym, ani nawet po nastpnym polubieniu ich matki; trzeba je byo adoptowa. Mimo caej rozwizoci utrzyma si a do koca rzymski wstrt do bigamii, przynajmniej (e tak powiem) wstrt prawniczy. Dla prawnikw pozostao to zawsze crimen stupri. Karakall zamordowa Makrinus (217) a zamordowawszy, kaza wpisa midzy 242 bogi ). Po niecaych dwch latach zostaje cesarzem osawiony Hellogabal (218-222), czternastoletni arcykapan Elagabala, boga sonecznego w Emezie syryjskiej, najwyuzdaszy rozpustnik i obkaniec. Jego boek y podobnie jak Cybela w witym kamieniu. Sprowadzono go do Rzymu i umieszczono w wityni na Palatynie; pod jego opiek oddano legiony, a Jowisz kapitoliski i inne bogi rzymskie poddano mu za sugi. Ceremonie orgiastyczne odprawia sam cesarz w towarzystwie najwyszych dostojnikw. Kontynuujc sowa Lukiana, powiedzmy, e Orontes nie tylko wpada do Tybru, lecz wywoywa istn powd orientalizmu. Tego cesarza zamordowali pretorianie, bo go si wstydzili! Nawet im byo tego za duo, gdy cesarz nadawa najwysze dostojestwa tancerzom, wonicom w cyrku i golibrodom. Wnet potem odesano wity kamie do Emezy a wityni na Palatynie zburzono243). Tli wic jaki rzymski feniks pod syryjskimi popioami. Ulpianus dosta si na dwr i zosta nawet nauczycielem adoptowanego przez Heliogabala Aleksjanosa, ktry przybra na tronie imi Aleksandra Severusa (222-235). Przez kilka lat stali na czele rzdw prawnicy Ulpianus i Julius Paullus. Nastpowaa gwatowna restytucja powagi i znaczenia senatu". Wydzia senatu, zoony z 10 osb, mia stanowi rad sta przy cesarzu. Jakoby nawrt do Hadriana! Byby to koniec pastwowoci pretoriaskiej. Tote w r. 228 przez trzy dni pretorianie walczyli na ulicach Rzymu ze stronnictwem senatorskim, reprezentujcym Zachd. Ta walka prawnikw z odakami bya ostatni walk o cywilizacj rzymsk w Rzymie, ostatnim powstaniem organizmu przeciw mechanizmowi ycia zbiorowego. Niestety, naprno! W kocu pretorianie podpalili domy zwolennikw reformy, Ulpianusa rozsiekali na oczach cesarza244). Wszyscy nastpni cesarze pamitali t nauczk". Prace pozostawione przez Ulpianusa zoyy si na trzeci cz pandektw. Z caym atoli uznaniem dla zasug obywatelskich i prawniczych, nasuwa si zarzut, e wanie za ycia Papiniana i Ulpiana sformuowano zasady absolutyzmu w znanych powszechnie dwch tezach: princeps legibus solutus i Quod principi placuit, legis habet rigorem. Nie ma dowodu, e jeden z tych prawnikw by autorem tych okrele, lecz czy byliby mogli zwalcza je jawnie? Papinianus naoy gow potpianie mordw politycznych, Ulpianus przypaci yciem, e chcia eb urwa hydrze" pretoriaskiej. Czy to nie do? Nie stanowi za argumentu fakt, e obaj pochodzili z Syrii, bo nie Syryjczykami byli z rodu, lecz Rzymianami z rzymskich przybyszw. Po nich nauka prawa upada. Poczyna wyradza si w komentatorstwa bezduszne i bezmylne. Interpretowanie prawa stawao si wycznoci urzdnikw. Ju wytwarza si egipska biurokracja. Czcicielom organizmu, jako zasady ycia zbiorowego, nie pozostawao
240 244

) O horrendalnym stosunku do wasnego ojca Bu 11. ) P 762, 764.

241

) L 11.

242

) Fr 256.

243

) P 761.

101 nic, prcz ostronego przechowywania tradycji. Usuwano si te oglnie od przyjmowania urzdw245). Runa w tym czasie na Rzym nowa fala orientalizmu, tym razem z Iranu. Partowie pod dynasti Arsacydw utworzyli potne pastwo, a oderwali si zupenie od zwizkw z

hellenistycznoci. Zagarnli ca Persj, lecz pniej wygnali ich irascy Sassanidzi, uwaajcy si za nastpcw Achemenidw. Powstaje pastwo nowoperskie (226-636) z roszczeniami do wszystkich krajw niegdy nalecych do dawnej Persji, a zatem wrcz do wszystkich posiadoci rzymskich na Wschodzie. A fortuna wojenna bya wielce zmienna. Pad ofiar mordu take Aleksander Severus i jego nastpca z woli wojska Maksymianus (235-238), ktry by Trakiem a nie zajrza nawet do Rzymu i nie umia poprawnie mwi po acinie. A gdy wrd dalszych zamieszek wynoszono na tron trzech Gordianw (238 -244), prawo onierzy do ustanawiania cesarzy zostao bezspornie uznane. Moc tego prawa zosta cesarzem w r. 244 Filip, Arab, syn szeika z Hauram, a po nim Decius (249-251) pierwszy cesarz z ciemnego Illiricum246). Za Deciusa nastpio pierwsze powszechne przeladowanie chrzecijan. Wsczao si chrzecijastwo od dawna w kraje i ludy orbis terrarum. Ni zajmowalimy si tym dotychczas, aeby wyodrbnieniem tej kwestii zaznaczy tym bardziej jej donioso. Z pojawieniem si chrzecijastwa pogbia si wielce problem: organizm czy mechanizm, gdy wznosi si do zagadnienia o pierwszestwo si fizycznych czy duchowych. Nigdy przedtem w historii nie okrelano w ten sposb najgbszej jej treci. Rodzi si nowy wiatopogld, dotyczcy wszelkich dziaw ycia zbiorowego, majcy ksztatowa now metod spoeczestwa i pastwa. Stano chrzecijastwo do wspzawodnictwa z innymi wiatopogldami o rzd dusz". Okae si, e wiatopogld rzymski nie prowadzi bynajmniej do przeladowa, lecz wynikny one z hegemonii wiatopogldw orientalnych, z tego, e syryjski i egipski mechanizm wystpi do walki z najwyszym organizmem.
245 246

) BO II 360. ) Bu 18 twierdzi, e Filip pochodzi z Transjordanii.

VIII WIATOPOGLDY Nie byo oczywicie doniolejszego zdarzenia w historii powszechnej, jak zorganizowanie Ewangelii w Koci. Pojcia o stosunku wiata przyrodzonego do nadprzyrodzonego rozszerzyy si i pogbiy, obejmujc zasadniczo wszelkie przejawy caego ycia ludzkiego, co wyrazio si nastpnie w tezie katolickiej, e wszelka praca moe by uwicona. Rozwaania o Bogu i Jego stanowisku wobec przyrody i czowieka wiody do rozlegej nauki teologicznej. Jakie artykuy wiary byy take w pogastwie, s w braminizmie, czy Islamie, chrzecijastwo dopucio jednak rozumowanie do dogmatyki, wytwarzajc now nauk filozoficzn. Nadto posiada teologia katolicka dwa inne dziay, mianowicie etyk i ekklesiologi. Inne wyznania chrzecijaskie, jedne cakiem ich nie znaj, drugie za uprawiaj elementarnie i uamkowo (np. nie tykajc cakiem etyki ycia publicznego). Koci rzymski kieruje atoli swych wiernych ku yciu zaziemskiemu poprzez udoskonalenie ycia ziemskiego, lecz nie samego tylko prywatnego, ale rwnie publicznego, w co wyznania wschodnie wcale si nie wdaj. W dziejach kocielnych istnieje wielki dzia, ktremu monaby da tytu: Koci wobec spraw wieckich. Z dziau tego bdziemy czerpa obficie w dalszym cigu niniejszego studium. Wyszo katolicyzmu polega (midzy innymi) na tym, e nie cofa si przed wgldem w wir spraw spoecznych, narodowych, pastwowych. Na tle tej dziaalnoci powstao zagadnienie o najwysz supremacj si: czy fizycznych, czy duchowych. Czy pozostawi je siom materialnym, organizowanym od wiekw w pastwach wiata staroytnego, czy te przenie supremacj na siy duchowe? Z si duchowych or-

102 ganizowane byway w czasach przedchrzecijaskich czasem nauka i sztuka, lecz wszystkie inne jakby bkay si samopas. Siy duchowe wszelkie i wszystkie miay by zorganizowane po raz pierwszy w historii przez Koci katolicki. To nowe zagadnienie byo dugo wprost niepojtym dla pokole. Rola Kocioa w historii polega na okreleniu tego zagadnienia i na obronie tego stanowiska. Historia kocielna badana z tego punktu obserwacyjnego, okae si w nowym widoku, wielce rozleglejszym i wykae znaczn ilo okolicznoci dziejowych, dotychczas nie dostrzeganych, a dla Kocioa jak najzaszczytniejszych. Cywilizacj rzymsk mogo ocali tylko wspdziaanie plemienia Wergiliuszowego z duchem chrzecijaskim. Czemu to byo tak trudnym? Jakie byy przeszkody ? Koci ulega kilkakrotnie srogim przeladowaniom, poczynajc od czasw Nerona. Mylono jeszcze wwczas chrzecijan z ydami, ale to rzeczy nie wyjania. Byoby si stao to samo i bez tej pomyki, bo rzd przeladowa wwczas wszystkich, ktrych wiatopogld sprzeciwia si wadzy despotycznej, a wic wszelk opozycj, upatrujc podwaliny ycia take publicznego w prawnoci i prawoci, sowem wszystkich, ktrzy etyk czcili ponad tron. Neron znca si rwnie nad poganami, a zo sw wywiera zwaszcza na stoikach. Drugie przeladowanie wybucho za Domicjana. Ten rwnie przeladowa i stoikw i chrzecijan. Reskrypty roku 93 objy i tych i tamtych. Nauczyciele tej filozofii, a midzy nimi sam gwny wwczas przedstawiciel stoy, Epiktet, zostali wygnani z Rzymu i wkrtce z caej Italii. Jak za chrzecijastwo przyjmowao si ju w najwyszych warstwach, wida z tego, e do skazanych w r. 95 nalea brat stryjeczny cesarza, konsul Flavius Clemens; zosta stracony a jego ona skazana na wygnanie247). Wie si z tym take mczestwo papiea Klemensa I, ktry by drugim (czy te trzecim) nastpc w. Piotra. W caej rodzinie cesarskiej byy nawrcenia. Stoa bya porednikiem, stanowia przygotowanie. W kadym razie uderza ponowna rwnoczesno przeladowania obu kierunkw. Poniewa zjawisko to wystpuje powtrnie, a bdzie wystpowa nadal a zatem rwnoczesno nie pochodzi z przypadkowego zbiegu okolicznoci, lecz ma przyczyny gbsze. Dwa te prdy stykay si te potem, lecz nie rozumiejc si nawzajem i ni czc si nigdy w ten sam wiatopogld. Nawrcony stoik przestawa by stoikiem; nie ma chrzecijanstoikw. Stoicy, bohaterowie Rzymu bywali nieraz przeciwnikami chrzecijastwa. Stopniowo zbliano si jednak do siebie. Dziejopisarstwo pierwszych wiekw chrzecijastwa bdzie musiao zaj si bliej tym problemem. Widocznie zachodzia jaka wspmierno. Tu i tam istniao ycie wewntrzne, a fundamentem jego by tu i tam personalizm; z tego musiay si wyania wsplne punkty w etyce. Zdumiony stoik stwierdza coraz czciej, e chrzecijanin postpowa w danej sprawie tak samo, jak postpiby on sam, i z drugiej strony chrzecijanie odkrywali w opozycji rzymskiej niemao z chrzecijaskiej etyki. Z posiewu reformatora stoy, Panatiosa (owego przyjaciela Scipiona Afrykaskiego), wytworzya si tak zwana filozofia praktyczna, ktra z Rzymu si wywodzi. Zastanawiano si nad celem ycia, z czego wyaniao si zagadnienie, jak ma urzdzi sobie ycie czowiek wyszego umysu. Dawna grecka kalokagateia" nabieraa wielostronnoci i pogbia si bardziej w rzymskiej humanitas", wymagajcej rwnomiernego rozwoju intelektualnego, estetycznego i etycznego248). Trzeba za przyzna stoikom, e w razie konfliktu przyznawali hegemoni etyce. A zatem przyznawali najwysz supremacj siom duchowym249), podobnie jak chrzecijanie250).

Jakby na drugim planie wobec zagadnie etycznych pozostawaa w tych stosunkach rzymsko-chrzecijaskich kwestia monoteizmu; w przeciwiestwie do greckich przyjaci chrzecijastwa, u ktrych ta kwestia bya rozstrzygajca. Ju w poowie I w. po Chr. nie przeladowano nikogo w wiecie hellenistycznym za monoteizm. Inteligencja grecka bya w tym czasie albo ateistyczna, albo te wierzya w Boga jedyne) P 635. ) P 299-301. 249 ) Przejawiao si to ju w dawnej filozofii helleskiej, jakkolwiek nie spopularyzowao si. Nie wdaj si bliej w t spraw, bo nie pisz traktatu z dziejw filozofii greckiej. 250 ) W historii kocielnej opracowane s dokadnie rnice midzy chrzecijastwem a sto; ja zwracam tylko dodatkowo uwag na podobiestwa w etyce.
248 247

103 go251). Historia stawia tu przed oczy nasze fakt szczeglny, e monoteizm grecki niewiele powica uwagi etyce. Stoicyzm (cho z Grecji pochodzi) wyznawali z reguy tylko zlatynizowani Grecy, lecz obojtnym by hellenistycznoci. W Rzymie przeciwnie sta si filozofi narodowa, cigle ksztacony, rozwijany, lecz z kwesti monoteizmu zaznajamiali si stoicy italscy szerzej dopiero za porednictwem chrzecijan. Stoicyzm by atoli tylko dla elity; dopiero chrzecijastwo stao si religi dostpn dla wszystkich, chocia nic ze swego wysokiego poziomu nie obniao. Na tym wanie polega zasadniczo znaczenie Kocioa wobec spraw wieckich" i zasadnicza rnica ze stoicyzmem. atwo byo urzdnikowi rzymskiemu, cesarskiemu, pociga chrzecijanina przed kratki o obraz majestatu, mianowicie, gdy odmawia zoenia ofiary" przed posgiem imperatora. Mogy zachodzi rozmaite nieporozumienia. Np. podczas concilium provinciale". Rzecz prosta, e zbierao si ono przy wityni Romy i zaczynao obrady od zoenia hodu pastwu i jego gowie w taki sposb, w jaki to wskazyway pojcia miejscowe i obyczaj. Wnoszc z licznej kazuistyki z przeladowa chrzecijan, zdaje si, e sama wadza daa tylko, eby zoy nieco wonnoci pod posgiem252), jak my dzi kwiaty na pomnikach. Mona byo temu aktowi nadawa znaczenie rozmaite, zalenie od miejsca, czasu i okolicznoci. Im bardziej orientalizowao si ycie publiczne nawet w Italii, tym atwiej akt ten nabiera znaczenia zoenia ofiary bokowi. Chrzecijanin mg tedy narazi si na przeladowanie nawet wtenczas, kiedy rzd wcale nie myla chrzecijastwa przeladowa, mg by sam wyzwa wadz przeciw sobie. Od czasw Trajana obowizywa przepis, eby chrzecijan nie ledzi z urzdu, ani te nie zwaa na donosy bezimienne. Nie zezwalao jednak prawo pomin donosu imiennego, gdy oskaryciel ujawnia si, jako wiadek i bra na siebie odpowiedzialno. W takich wypadkach nakazanym byo wymaga od chrzecijan, by zoyli publicznie cze wizerunkowi cesarza. Poniewa za zmarych cesarzy konsekrowanych" trzeba byo nazywa bogami, powstaa dla chrzecijan sytuacja wiodca do apostazji, albo do mczestwa. Dla tej samej przyczyny chrzecijanin czsto nie mg sprawowa urzdu. C dopiero, jeeli panujcy sam kaza si za ycia mieni bogiem. Na Wschodzie zdarzao si duo zej woli przy takich sposobnociach, podczas gdy na Zachodzie stoicy czsto dopomagali chrzecijanom, eby wybrn z kolizji urzdowych formalnoci. Z wol przeciw chrzecijastwu dysza na Wschodzie gnostycyzm. Zderzyy si gwatownie te dwa bieguny wszelkich wiatopogldw, jakimi s kreatyzm i emanatyzm. Gnosis nie doznawaa nigdy przeladowa, bo rodzc si z emanatyzmu sprzyjaa despotyzmowi.

Gnoza szerzya si na Zachd wraz z osiedlajcymi si tam orientalnymi przemysowcami i znacznymi kupcami, a grona takie korzystay skwapliwie ze sposobnoci by chrzecijanom szkodzi. Przykadem by ciki wypadek przeladowania, jaki wydarzy si za panowania szlachetnego stoika, Marka Aureliusza. Wpywy wschodnie dziaaj take pod jego rzdami i nie byo ju mowy o wykorzenieniu za. Szo si na kompromisy, eby na razie co zaegna, zo osabi, odoy. Stoik ten wstpujc na tron, musia okupi si pretorianom. On pierwszy da im donativum", datek wypacany ex post, ju po objciu wadzy, z zachowaniem wic pewnych pozorw. Nie wykluczao to moliwoci, eby umwi si przedtem o wysoko datku i eby to nie miao stanowi twardego warunku do kontynuowania dynastii Nerwy". Na jego rzdy wypada w r. 177 w Lugdunie skazanie naraz 48 mczennikw chrzecijaskich. Widocznie zrobiono donos imienny. Zastanawia nas, e wyrok mierci wydano pod naciskiem nastroju mas ludnoci. Nie urzdzaa wic tego wadza sama od siebie z wasnej inicjatywy i ochoty, lecz jaka cz ludnoci wepchna wadze lugduskie w pooenie przymusowe, czynic to wiadomie, umylnie przeciw chrzecijanom. Ludno Lugdunu bya w znacznej czci pochodzenia mao-azjatyckiego, jzykowo grecka. Bya to dalsza osada handlowa i przemysowa na podobiestwo Massalii. Przewaa w niej gnostycyzm, a przynajmniej zajmowa stanowisko bardzo powane, skoro chrzecijanie sprowadzili sobie do Lugdunu uczonego specjalist do walki z gnoz, w. Ireneusza, ktry studia odbywa w Smyrnie. Gnostycy wezwali
) P 623, 624. ) Upadaj tym bardziej przypuszczenia, powtarzane za Fustel de Coulangem jakoby uchwalono podatki na koszty kultu Romy.
252 251

104 pomocy wadz; widocznie obawiali si, e propaganda chrzecijaska zwyciy. w. Ireneusz przybywa tego jeszcze roku 177, zostaje biskupem i mieszka w Lionie stale a do mierci w r. 202. Nie zamierza tedy wraca do Azji. W Lugdunum napisa po grecku pi ksig" przeciw gnostykom. Widocznie mia przeciwnika na miejscu w Gallii. Zapewne gnosis udzielaa si take Rzymianom i zlatynizowanym Gallom, skoro rozpraw w. Ireneusza przetumaczono na acin253). Tene biskup gosi, e musi nasta pastwo prawdziwie chrzecijaskie, mesjaniczne", szkoda, e obniy temat wymylaniem utopii nad utopiami, jak to bogo bdzie w tym pastwie254). Wida z tego do jakiego stopnia pod koniec wieku I chrzecijanie byli zasadniczo niezadowoleni z pastwowoci rzymskiej i jej urzdze spoecznych. Odrni to naley od kwestii stosunku do intelektualnej kultury greckiej i rzymskiej. Np. Minucius, autor dialogu Octavius", pisanego okoo r. 180, w ktrym rozmwca, bronicy istnienia Boga i Opatrznoci przywouje powagi staroytne na wiadectwo ideom nowym. Szuka w pismach staroytnych precedensw chrzecijaskich, a znalazszy co, woa z triumfem: Eadem fere sunt ista, quae nostra sunt. Trzeba byo wykaza, e chrzecijastwo nie jest dzicz na zniszczenie cywilizacji, lecz e chce i moe si do niej dostosowa, jeeli bdzie miao w niej miejsce zapewnione. On sam cytuje Platona, Arystotelesa, Zenona, Cicerona, Senek; komentuje ich, naladuje. Ich opinie tak dalece podobne do naszych, i musi si wierzy, e albo chrzecijanie dzisiejsi s filozofami, albo e dawniejsi filozofowie byli chrzecijanami ... Ci filozofowie, z ktrych tak jestemy dumni, mog by przez nas powoywani, jako powagi"255). Inna rzecz, e ten sam Minucius przyznawa, e chrzecijanie usuwaj si od pastwowoci rzymskiej, unikaj urzdw, igrzysk, godnoci publicznych, nie usuwajc si wcale od powszechnych obowizkw ycia256). Czyli po prostu: jestemy porzdnymi ludmi i dlatego wanie trzymamy si z daleka od waszej pastwowoci, bo ona naszym zdaniem nie

jest dla porzdnych ludzi. Rodzi si nowy idea z nowego wymagania: pastwo winno by etyczne. To wanie doprowadzao do wciekoci figury oficjalne i wszystkich tych, ktrzy ywili si i tuczyli na nieuczciwej pastwowoci pniejszego cesarstwa. Skonno chrzecijan do absencji zrozumie tym atwiej, skoro nie tylko pastwo rzymskie, lecz nawet spoeczestwo w tym pastwie stawao si ju mechanizmem, gdy tymczasem chrzecijastwo opiera si na personalizmie. Wan jest okoliczno, e wrd ludu Italii nie osaba bynajmniej wiara pogaska. Inteligencja rzymska bya wprawdzie w I wieku po Chr. w znacznej czci ateistyczna, lecz ten rzymski ateizm wyczerpuje si w cigu II wieku. By czas, kiedy Ovidius wyraa si, e jest to korzystne, e s bogowie". Strabo wywodzi, jako trudno zachca lud do dobrego filozofi, bo trzeba mu do bojani boej legend i cudownych historyjek. Plinius odrzuca bogw a ubstwia natur. Quintilianus waha si ju pomidzy politeizmem a monoteizmem. Szydzili atoli z bogw tylko dwaj: Lukian i Lukretius. Na og nawet areligijna cz spoeczestwa rzymskiego trzymaa si form na zewntrz, a w II wieku po Chr., nastaje nawrt inteligencji rzymskiej do wiary (by moe, e rdo tego w patriotyzmie). Lud wierzy zawsze, jako Cezar wstpi midzy bogi. A o Marku Aureliuszu sdziy tak liczne osoby wszystkich stanw. Co ciekawe, e nawet kult Antinousa sta si w drugim pokoleniu szczerym (na co jest wiadectwo z r. 177) a trwao to przynajmniej do III wieku257). Literatura rzymska upada ju, a dziwno, e tak rycho. Ostatni oryginaln indywidualnoci w pogaskiej literaturze rzymskiej" by Apuleius, syn. burmistrza z Madaury w Numidii, ur. ok. r. 125 po Chr. W romansie swoim O zotym ole" pisze o Hellenach, ale peno tam jest orientu. Oto Junona, siostra Zeusa, ale te i ona. Izyda za zjawiwszy si we nie powiada: Etiopowie, Ariowie i ... Egiptyjczycy waciwymi mnie czcz obrzdami"258). Zaley mu widocznie na tej Izydzie. Siln wizi wszystkich uczestniczcych w owiacie attyckiej a wic caego krgu hellenistycznego i rzymskiego bya sztuka. Ale to ju mijao. Sztuka helleska upadaa w hellenistycznoci, a na sub do Rzymu posza ju upadajca. Trzymano si mocno wielkich tradycyj i bd co bd starczao tej sztuce jeszcze tchu na cae wieki epi) Po wydaniu I 625. 254) Bo I 277, 278, 286-288. ) Bo I 277, 278, 286-288. 256) Bo 286, 289. 257) Fr 122, 123, 125, 128, 134, 157, 163, 164, 257. Zb 59, Ap 129, 272.
255 253 258

105 gonostwa; wydawaa nieraz jeszcze dziea nielada, lecz ubywao ducha do wikszych dzie i zdarzay si one coraz rzadziej (nawet w Pergamonie), a natomiast zblia si czas, w ktrym na og reprodukcja stanowia gwn produkcj259). Zapanowa szablon. Zna to na posgach, mozaikach i malowidach ciennych. S jednakowe i tak samo przyrzdzane, czy w Pompei, czy w Belgii; tylko w Egipcie i w Gallii wykazuj jak swoisto. Do jakiego stopnia samo mniemanie o sztukach piknych upado, zna u synnego Philostrata z Lemnos pod koniec II w. po Chr. Jest to biograf Apolloniusa z Tyany, rozgonego proroka" gnozy syryjskiej. Wrd licznych jego pism s te rozprawy z zakresu krytyki artystycznej. Jego dwiema ksigami Imagines'' zajmowa si sam Goethe. U wspczesnych by najwiksz powag. I oto ten sawny i nadajcy ton uczony Grek piszcy wycznie po acinie stawia artystw na drabinie spoecznej obok eglarzy i rolnikw. Wielki Galenos, nie tylko medycyn uprawiajcy, lecz majcy w swym dorobku take studia platoskie i filozoficzne w ogle, kad plastyk na samym kocu zaj przystojnych mowi wyksztaconemu a powaanemu. On, rodowity Pergameczyk260). Rwnoczenie pojawiaj si naladowcy greckich utopijnych satyr i artw, ktre rozkwitaj na nowo. W samych pocztkach dynastii Nerwy" s u szczytu sawy Lukian, ktry okoo r. 125 po Chr. ukada sw prawdziw histori" o wyspie Szczliwcw, a temat

ten rozpowszechnia si wrd rzymskiej inteligencji. Wspczesny mu Plutarch idzie w lady starych utopistw. I dla niego bogactwo i ubstwo stanowi zasadnicze niedomaganie spoeczne, a zatem usunicie tych objaww winno stanowi najwyszy cel prawdziwego statysty. Na tle takich rozwaa kreli biografi Likurga i krla Kleomenesa261). Ten tok myli nie przyj si jednak wrd inteligencji rzymskiej zbyt realistycznej do wielkich problemw, ktrych rozmiary i rzeczywisto sami Grecy poczli pojmowa dopiero pod panowaniem Rzymian. Trafi jednak ten rodzaj literacki do w. Ireneusza, ktry by pochodzenia azjatyckiego. Orient zrywa si do metafizyki i otacza stary emanatyzm nowymi wiatopogldami; wznosi si w gr gnostycyzm, majcy niebawem dotrze a do tronu imperatorskiego. Ogniskiem tej wklsej soczewki staje si z czasem Aleksandria. Rozchodziy si stamtd prdy rozmaite, a wrd nich take coraz bujniejsza gnosis, zawierajca ju kilka kierunkw. W Aleksandrii wytworzya si doktryna, jako byt skada si z materii (konoma, tzn. rzeczy nieistotne) i boego prdu ycia (pleroma). Na najniszym stopniu w szeregu emanacyj powstajce twory nie zdoaj ju utrzyma zwizku z boskim pasmem ycia i spadaj w chaos, ktry w ten sposb oywia si. Rozmnaa si forma bytu, ale ycie powstajce w taki sposb jest defektowne i suy materii. Syryjska szkoa widzi napr wiata ciemnoci na wiat wiata, z czego powstaje mieszanina czynnikw boych i nieboych. Wszystkie za kierunki odnosz wiat materialny do podrzdnego wobec boga demiurga, twrcy wiata, ktry bdc spowinowacony ze wiatem zmysowym, stoi nisko popod plerom. Pewien odcie przyjmowa stworzenie wiata i rzdy w nim przez aniow. Niektrzy uznawali w Chrystusie eona wyszego ponad demiurgw i aniow. Jeszcze inny odcie: duch jest emanujcym promieniem boym, trzymanym w niewoli w wiecie zmysw. Nadania czowiekowi duszy dokonuje si w ten sposb, e Bg zsya promie" wasnego wiata. Za najsilniejszy z nich uwaali dusz Chrystusa262). Na pierwszy plan wydobya si doktryna goszca, e pierwiastki pleromy ukadaj si dwjkami. Czynnik pierwszy stanowi dwjka Przepaci i Milczenia, ktry zapadnia nastpn dwjk Inteligencji i Prawdy, ta za dalsz par Sowa i ywota, a ta dopiero zapadnia dwjk zoon z Czowieka i Kocioa. Z tej semki pochodz inne eony i w kocu Jezus, ktry z niewidocznej pleromy sam jeden sta si widocznym. Dla niektrych gnostykw obrazem eona czowieka jest Adam, jak rwnie Koci widoczny (faktyczny na ziemi) jest obrazem Kocioa-eona. Dla innych prawdziwym i witym Kocioem jest poczenie Ojca i Syna i Chrystusa (bdcego synem Ojca i Syna). Dla innych wreszcie Koci jest arcytypem Dziewicy, matki Jezusa a to przez dziaanie Virtus altissimi, ktra jest Czowie) Fr 299-301 Die Production wesentlich Reproduction. ) Fr 313. 261) Po 455. 262 ) Sr 48. Promienie" maj rwnie wielkie znaczenie w wierzeniach Mongow Niebieskich, zapewne przez wpywy nestoriaskie. Por Dzieje Rosji" tom I.
260 259

106 kiem: Eon poczony z eonem-Kocioem263). Najgoniejszym sta si kult Parakleta, wypaczony najdobitniej we Frygii. Przemawia przez nowych prorokw: Montana (od ktrego nazwa sekty montanistw), Priska, Maksimilla a zapowiada koniec wiata. Jeruzalem niebiaska okae si na obokach i zstpi na ziemi, na rwnin w pobliu Pepizy we Frygii. Przybiegn tam rzesze chrzecijan z Frygii i z Azji, aeby sysze Parakleta. Std sekta Katafrygw, cigajca dugo w znacznych pielgrzymkach do Pepizy, gdzie wytworzy si dziwaczny kult lokalny. Zaznaczy naley, e u wikszoci chrzecijan azjatyckich montanizm uchodzi od pocztku za nonsens264).

Emanatyci wytworzyli dwa kierunki: jedni chc si zwolni od zawisoci zmysw przez poznanie (gnozis) i ascez; inni za wrcz przeciwnie, przez cakowite, niczym nieograniczone zaspakajanie zmysw. Najwiksz ekspansj uzyska kierunek Basilidesa, ktry naucza w Aleksandrii okoo r. 130. Wedug niego emanacja obejmuje siedem si boskich, z czego cztery intelektualne: nous, logos, myl, rozum i trzy inne: potga, doskonao i pokj wewntrzny. W ten sposb wyania si ogdoas (wita semka) pierwszego pastwa duchw. Z niego emanowao 364 pastw duchw, coraz poledniejszych, a kade wydao po siedem eonw. Wszystkie 365 razem skupione s w tajemniczym wyrazie abraxas, lub abrasax. Siedem eonw z najniszego krgu niebios s stwrcami wiata (demiurgami). Pierwotna emanacja, nous, poczya si z Jezusem, najdoskonalszym czowiekiem. Jezus, nie by ukrzyowany, gdy kaza si wyrczy Szymonowi Cyrenejczykowi, sam za powrci do pleroma. A nazbyt atwo pozna, w czym geneza liczb takich, jak 7 lub 365. Ale bo te z abraxasa miaa powsta nowa ga gnosis, oparta na istnym kulcie liczb, co miao ostatecznie rozkwitn w kabale. Kabalici ydowscy s ostatnim wyrazem gnostyki (w ogle cay rodzaj gnostycyzmu pozostaje w staym zwizku z ydostwem265). Uczniowie Basilidesa basiliadynowie stanowili a do drugiej poowy IV wieku jakby stowarzyszenie tajne. Opowieci ewangeliczne o yciu Jezusa traktowali jako zud, pozory. Natomiast obojtn im bya cze bokw i nie przywizywali do tego znaczenia, czy kto z nich skada ofiary na otarzu, czy to mitologicznym, czy to cesarskim, to co dla chrzecijan stanowio wanie rzecz zasadnicz i wiodo najczciej do mczestwa. Wzmacniaa si propaganda chrzecijaska, ale nie bya jedyn, bo orientalne byy dugo silniejsze. Pojawia si nowy bg Mitra, pochodzcy z cywilizacji iraskiej. Potniejsze pastwo perskie zaczyna oddziaywa najpierw religijnie. Istot kultu Mitry jest staroiraska walka z Arymanem, a zatem wyznawcy, obowizani s walczy ze zem, a wic na dnie kultu spoczywa pierwiastek etyczny. Nader liczne grupy mitraizmu na Zachodzie tumacz si licznym napywem kupcw i przemysowcw ze Wschodu266). Gwnie jednak szerzy si przez onierzy, powracajcych z Orientu. Godnym jest uwagi, e rozpowszechnia si najbardziej w pukach pochodzenia europejskiego, podczas gdy Azjaci roznosili gwnie kult Izydy. O ile zmieniao si moe pojcie Mitry pord czcicieli z Zachodu rzecz niezbadana. W kadym razie mitraizm by czym dalekim od oficjalnego perskiego dualistycznego mazdaizmu. W pastwie nowoperskim wytworzy si fanatyzm, znajdujcy oparcie w potnej organizacji magw. W zdobywanych krajach (np. w Armenii) burzyli Persowie wszelkie witynie, a swj mazdaizm wprowadzali przemoc267). Szerzy si mitraizm wcale nie za panowania Sassanidw, lecz potnia wanie pod rzdami rzymskich namiestnikw. Nie brako prb obniania Mitry do rzdu boka zmysowej swawoli, lecz nie tylko nie zyskao to uznania szerszych warstw, lecz przeciwnie, Mitra wznosi si coraz wyej, czstokro z wyranym zaciciem ku monoteizmowi. Gdy si czyta szczegy o tym, odnosi si nieraz wraenie, czy moe jakie (nieokrelone dotychczas) odbryzgi chrzecijastwa nie mieszay si z mitraizmem268). W ogle odmian mitraizmu byo duo; a e wyjani ich sobie nie umiemy, wic skutkiem tego, waciwe sdy nasze o tej religii s hipotetyczne. Dodajmy, e byo siedem stopni mitraizmu. Wiemy, e stanowi przysta dla wielu szlachetnych, ale z drugiej strony mitraist by te Commodus,
) Bf I 259. Prawdziwie,capis qui potest. ) Bf I 261, 265. 265) Dzisiejsza swastyka niemiecka pochodzi od krzya gnostyckiego; uchodzia niegdy za symbol Templariuszw, jako tzw. znak Baphometa. 266) Fe 294. 267 ) L II. 268) np. cf. Mo, R 227.
264 263

107

jako ziemski wypyw tego Soca, jego wcielenie na ziemi"269). Najmniej hellenistycznoci byo w kultach religijnych Egiptu. Stara religia utrzymywaa si w zupenoci, a stan kapaski rozszerza si, bo powstawao mnstwo funkcyj zwizanych z obsuga wity. Ptolomeusze zrobili arcykapana swego dynastycznego kultu zarazem arcykapanem caego kraju, wyznaczajc mu Aleksandri na siedzib. Urzdzenie to utrzymay rzdy rzymskie, a za Hadriana Rzymianin Vestinus by takim arcykapanem i zarazem zwierzchnikiem Muzeum. Cesarze upastwawiali" sobie religi egipsk. Ale religijno egipska wynalaza sobie now drog, woln od towarzystwa pastwowoci. Okoo wity Serapisa, zwaszcza w okolicy Memfis utworzya si ju w II wieku przed Chr. spoeczno pustelnikw, ktrzy zamykali si doywotnio w celach, do ktrych tylko okienkiem dostarczano im skpej ywnoci. Ascez t chcieli nie tylko przetrzyma, wbrew nowym Olimpom, tradycje staroegipskie, ale te imponowa Rzymianom. Isis, Osirys, Anubis mieli witynie po caym kraju. W Aleksandrii i w kilku innych miastach zawadn za Serapis (teraz jako bg mierci). witynia jego w Aleksandrii stanowia duy kompleks budynkw, w ktrych mieciy si zakady naukowe (po upadku Muzeum za Aureliana) midzy innymi wielka biblioteka. Serapeion zastpowao dawne Muzeum270). Dla szerokiego ogu gnosis i mitraizm byy za abstrakcyjne. Syryjskie, a zwaszcza frygijskie kulty czsto zasuguj a nazbyt na nazw dzikich. Np. taurobilium. Wykopywao si d oczyszczenia", do ktrego wchodzi w symbolicznym stroju i z klejnotami pragncy si odrodzi duchowo; nakrywano d deskami z licznymi otworami a na deskach zabijano wou. Okapany ciekajc krwi stawa si renatus"271). Podobnie urzdzano kriobolium (z baranem). Zdaje si, e wzgrze watykaskie w Rzymie byo centralnym punktem tych kultw. Odrodzony" musia przez jaki czas nosi ten ubir przekrwiony. W II i III wieku poddawano si temu zabiegowi w ofierze za powodzenie cesarskiego domu i caych miast; czasem cae korporacje ofiaroway si na taurobolium. Dochowaa si wiadomo, e wrd wyznawcw tego kultu znalaz si te pewien prokonsul Afryki i prefekt miasta Rzymu. Tak wysoko sigay zabobony syryjskie272). Stolic syryjskich kultw byo miasto wite, ktrego nazw znamy tylko w greckim jzyku, Hieropolis w Syrii pnocnej. W rozlegej wityni o kilku przedsionkach i dziedzicach uprawiano kult Astarty. Pord setek posgw spiowych, przedstawiajcych krlw i wielkich kapanw od czasw najdawniejszych a po Seleucydw, sta te posg Atlasa, Hermesa i postacie z eposw homerycznych. Po dziedzicach chodziy sobie wolno zwierzta, powicone bogom byki, konie, oswojone lwy i niedwiedzie; by te staw ze witymi rybami i otarzem w rodku, do ktrego trzeba byo podpywa. Okoo wityni liczna osada flecistw, kapanw, eunuchw Galii", (ktrych dawniej wypdzano) i kobiet rozszalaych w haaliwych pochodach, tacach i najgorszych wybrykach. Najwiksza uroczysto (wiosenna) zgromadzaa ptnikw z caej Syrii. Wtedy dokonywao si przyjmowanie nowych Gallw. Dary poznoszone nie tylko z Syrii, lecz z Cylicji, Kappadocji, Fenicji i Asyrii, gromadzono na stertach, ktre palono. W pewnym miejscu stercza olbrzymi blok kamienny, jakby sup. Corocznie wchodzi na szczyt jaki fanatyk, eby tam przeby siedem dni i nocy na modach bez przerwy (bez snu); kto pragn jego wstawiennictwa u bogw, skada u stp supa odpowiedni dar. Takich blokw kamiennych byo wicej przy rnych wityniach Azji Mniejszej. Najohydniejsze atoli obrzdy odprawiano w samotnej wityni na Libanie, w gaju pod Aphaca. Nierzd i wszelkie obrzydliwoci kastratw dochodziy tam do szczytu. Najkosztowniejsze dary rzucano do jeziorka w pobliu wityni. Corocznie w pewien dzie oczekiway tumy na cud, e si ukae nad grami kula ognista, ktra wpadnie do jeziora. Powiadano sobie, e to jest sama

Urania. witynie te kwitny jeszcze w IV wieku273). W porwnaniu z tymi, kult Izydy by czym niewinnym. Takie zdziczenia religijne szerzyy si nawet w Europie, a z wielkiej wczesnej wietlicy wiata, z Aleksandrii rozchodziy si wiatopogldy gnostyczne. Nie czerpali jednak Rzymianie stamtd nauki waciwej. W Aleksandrii ogldano si jednak najmniej na to, co
269

) Mo R. 223, 226.

270

) Bu 169, 170.

271

) Zh II 193.

272

) Bu 193, 104.

273

) Bu 160, 162.

108 stanowio najwiksz jej warto i zasug na Muzeum. Zastanawiajcym jest, jak niewiele interesowa si Rzym najwikszym wwczas w Aleksandrii rozmachem nauk cisych. Ptolomeusz z Hormii w Grnym Egipcie, potomek greckich osadnikw, rozwija w Muzeum matematyk, geografi, przede wszystkim astronomi, a filozofujc uoy sw Megale Syntaxis, jedno z owych dzie, ktre pisane s dla wiekw. Arabowie nazwali je potem Al Majesti (z czego Almagest"), ale Rzymianie wcale si nim nie zajli. Podobnie nie syszano w Rzymie III wieku o Diophantesie z Aleksandrii, twrcy algebry. Nie naley z tego wysnuwa adnych ujemnych wnioskw o intelekcie Rzymian. Stanowczo nie! A w naszej Europie XX wieku, czy ogl inteligencji zajmuje si odkryciami naukowymi? O tyle tylko, o ile z odkrycia zrobi si wynalazek. Wtedy dopiero, ale te tylko wtedy grzmi surmy i od razu z caych si. Ot uwzgldnijmy, e staroytni nie mogli rozwin techniki, a skutkiem tego nie robili niemal wcale wynalazkw. Tote ani w Egipcie samym, ni w Antiochii nie rozbrzmiewaa bynajmniej sawa ni Ptolomeusza, ni Diophantesa, a c dopiero w odlegym Rzymie. Z nauki aleksandryjskiej w II w. przyswoili sobie Galena, wielkiego lekarza, ktry myla, bada i pisa rwnie dla wiekw i by niejako dyktatorem medycyny a do czasw nowoytnych. Claudius Galenos (131-201), Grek pergameski, bawi jednak krtko w Aleksandrii i przenis si do Rzymu okoo r. 170. Towarzyszy chtnie cesarzowi i legionom na wojny, bo w ten sposb zyskiwa dla siebie najwiksze kliniki dla studiw. Oto wszystko, co Rzym pogaski zyska z nauki aleksandryjskiej. Nie ustawaa natomiast okoo Muzeum propaganda chrzecijaska. W pierwszej poowie III w. podjo chrzecijastwo walk intelektualn w samej stolicy wczesnej w Aleksandrii. Nawrcony stoik Pantainos (+ 202), pierwszy zrozumia, e do zwycistwa chrzecijastwa potrzebn jest filozofia chrzecijaska i e trzeba j snu na pniu hellenizmu, jako now ga; sowem spostrzeg, e nauka powinna sta si narzdziem chrzecijastwa. Zaoy w Aleksandrii szko powicon rwnie filozofii jak teologii (zwaszcza egzegezie), ktra nastpnie rozrosa si na szko katechetw". Jego uczniem i nastpc by Klemens z Aleksandrii (+ 220), ktry take w dojrzaym wieku chrzest przyjmowa, autor rozprawy propagandowej, zwrconej do Grekw. Z pogastwa helleskiego pozosta mu pogld, jako przyczyna wszystkich nieszcz tkwi w bogactwie a nie w ubstwie, z czego wysnu wniosek radykalny, na jaki Hellenowie nigdy sobie nie pozwolili; jako wasno prywatna jest z przyrodzenia niesprawiedliwoci; zaj wic stanowisko, ktre nastpnie Koci odrzuci274). Wtem ozwa si gos wyksztaconego wszechstronnie Tertuliana (160-230). y i pisa w czasach najgorszych, za Commodusa, Septimusa, Severusa, Karakalli, Heliograbala. Bya to natura zapalczywa, z tych, ktre uwaaj kade ustpstwo za sabo. Apologia jego pierwsza pisana po acinie, rni si od poprzednikw, pisujcych po grecku. Tamci uywali argumentacji oglnej, oglnikowej lub filozoficznej, zwracajc si do zdrowego rozsdku, do rozumu, do ludzkoci; Tertulian uj spraw po rzymsku, przemawiajac do zmysu prawniczego i politycznego. Tumaczono nastpnie jego apologi na grecki.

Srogo jego okazuje si w traktacie De Idolatria. Nie pozwala uczestniczy w adnym akcie, przy ktrym trzebaby wysuchiwa modlitw pogaskich. A zatem chrzecijanin nie moe piastowa adnego stanowiska publicznego. Zabrania sporzdzania wizerunkw bstw. Zamyka wic malarzom i rzebiarzom rda natchnienia i zarzdza istn proskrypcj sztuki. Radzi rzebiarzom robi szafy i kufry. Chrzecijanin nie moe by astrologiem, ani instruktorem gladiatorw, nie moe te by kierownikiem szkoy, ni nauczycielem literatury (bo trzeba przy tym naucza genealogii bogw). Wreszcie nie cofa si przed zagadnieniem, czy chrzecijanin w ogle moe by funkcjonariuszem publicznym. Chybaby by zwolniony od sdzenia i karania, od igrzysk itp. Bo nawet w odwiedzinach u pogan, np. na uroczystociach rodzinnych itp. trzeba na siebie bardzo uwaa, eby nie wymieni imienia jakiego boka. A wic trzyma si z daleka od zabaw, od zaszczytw i od wszelkich spraw; a wic od wszystkiego, co wedug poj greckich i rzymskich stanowio o wartoci ycia. Nie brako oczywicie chrzecijaskich kupcw, bankierw, artystw, profesorw a nawet urzdnikw,
274

) D 402; Po w wydaniu l. tom II 615.

109 a tu Tertulian tymczasem grzmi: Nobis nulla res magis aliena, quam publica! W czasie przeladowania uwaa za zdrone przewinienia wszelkie rodki ostronoci, majce zapewni bezpieczestwo; przeciwnie, naley wanie pragn przeladowa275). Pewnego dnia Tertulian zrzuci tog i zacz nosi pallium, paszcz grecki. Byo to zwyczajem greckim, e przywdziewali ubir szczeglny ci, ktry nie poprzestajc na studiowaniu przepisw danej filozofii, pragnc je wykonywa, krpowali si bardziej w yciu. Mwiono o nich: Vestem mutavit. Tak samo, jak pniej o mnichach. W tym te sensie postpi Tertulian, uprzedzajc niejako samo istnienie zakonw, jeszcze w chrzecijastwie nieznanych. Nazywano takich: Secessi de populo; ale on wcale nie stroni od ludzi, tylko chcia w obcowanie z nimi wprowadzi nowy porzdek. W Apologii umieci gone zdanie: Neque enim brahmanae, aut Indorum gymnosophistae sumus silvicolae ex exule Vitae276). W konsekwencjach swoich bywa Tertulian straszny. Np. potpia powtrne luby maeskie, a pierwszych nie zachwala. Jeli ju wybacza on, to gratuluje bezdzietnym i pisze: Bywaj sudzy boy, ktrzy mniemaj, jakoby dzieci byy potrzebne, jak gdyby nie mieli do roboty z czuwaniem nad wasnym zbawieniem277). Lecz szczytem jego doktrynerstwa jest polemika przeciwko papieowi Kalikstowi o to, e odpuszcza grzechy nawet z VI przykazania w razie alu i pokuty278). Doprawdy trudno orzec, czy Tertulian wicej chrzecijastwu pomg, czy zaszkodzi. Wielu nie przyjmowao chrztu, eby nie wyrzeka si szlachetnych rozrywek umysowych, eby nie zrywa z filozofi, literatur, sztuk, ktre miay by jakoby incompatibilia z chrzecijastwem279). Robiono bowiem Tertulianowi opini, jakoby by barbarzyc, tumicym rozwj intelektu. Przesadzono! Zezwala chrzecijanom dzieci posya do szk, ktre byy przecie pogaskie, byleby przy tym zachowywali wszelkie ostronoci. A jeli nasuwa tym samym potrzeb szk chrzecijaskich tym lepiej. Trzeba byo stara si o ksiki dla wiernych280). Bd co bd pewne ograniczenia byy u Tertuliana tego rodzaju, i stanowiy cienienie personalizmu, bo rzucay kody pod moliwoci jego rozwoju. Wreszcie popad w montanizm281). Gorzej jeszcze byo z innym wybitnym pisarzem chrzecijaskim. Ucze Klemensa Aleksandryjskiego, Origines, nie rozumia zasadniczego przeciwiestwa z gnostycyzmem i rozpocz szereg uczonych, poszukujcych niemoliwej syntezy za pomoc kompromisw. Prbowa te interpretowa Pismo w. alegorycznie (co wzi od ydw). Od niego pochodzi mniemanie o rzekomym ezoteryzmie i egzoteryzmie w chrzecijastwie. On te pierwszy

wystpi z twierdzeniem, e niewane s sakramenty administrowane przez kapana, pozostajcego w grzechu miertelnym282). Potpiony na dwch synodach aleksandryjskich w r. 231 i 232, otworzy szko w Cezarei Palestyskiej, potem w Tyrze, gdzie dokona ycia w r. 251. Jak widzimy, chrzecijaska walka intelektualna miaa wwczas przynajmniej rwnie tyle stron sabych, ile silnych, a szczuplejcemu plemieniu Vergiliuszowemu nie bardzo bya przydatna. Nie nadszed jeszcze czas wspdziaania. Nie wyczerpalimy jeszcze wiatopogldw orientalnych z poowy II stulecia. Za Sassanidw nastpuje odrodzenie perskiego dualizmu. Manicheizm jest to gnostyka po persku, przystrojona odpadkami le zrozumianego chrzecijastwa. O jedn syntez wicej! Sam Manes (215-276) wystpi w r. 242 z przystosowanym do swych potrzeb pojciem Parakleta, ktre udoskonali chrzecijastwo. Mia w Persji wielu wrogw ktrzy przeladowali go, a skazany zosta na mier, ukrzyowany a z trupa zdarto skr. Manichejczycy odrzucili Stary Testament a z Nowego korzystali tylko w pewnym wyborze tekstw i to wycznie wedug interpretacji Manesa. Manicheizm upatrywa w zym osobny kosmiczny i metafizyczny pierwiastek, rwnorzdny z dobrym. Chrzecijastwo natomiast wskazywao na wybr dokonany przez istot rozumn, jako na rdo zego ... wszak zo, to nie lepa konieczno283). Gnosis rozwijaa si dalej, gdy aleksandryjski ruch umysowy ton w niej coraz bardziej. W r. 232 powstaa tam szkoa Ammoniusa Saccasa (175-250), ktrego uwaa si za twrc nowego kierunku tzw. neoplatonizmu. Bya to mieszanka, polegajca na tym, eby do emanatyzmu wcign take platosk doktryn o ideach. Jak gnostycyzm
) Bo I 222-235, 237, 238. ) Bo I 240-259. 277 ) Bo I 236. 278) Bf I 346. 283 ) Sr. 62.
276 275

279

) Bo 288.

280

) Bo I 199, 204.

281

) Bf I 317, 342.

282

) Bf I 370, 371, 377.

110 waciwy, podobnie i neoplatonizm rozbity by na kilkanacie odcieni, ktre nabieray z czasem cech sekt. Gwnym reprezentantem by Plotinus (205-270), Grek egipski, ktry by uczniem Saccasa, a nastpnie jedzi do Persji i Indyj a w r. 244 osiad w Rzymie, jako nauczyciel filozofii, pdzc ycie ascetyczne. Jego zdaniem istnieje take emanacja wtrna od niszych szczebli na wysze. Przyj te zasadniczo nirwan, poprawiajc jednak t nauk, jako osiganie bezporednie jednoci woli czowieka z wol bosk, po czym nastpuje zjednoczenie z Bogiem w ekstazie (on sam cztery razy znajdowa si w takim stanie). Przej rwnie z Indyj wdrwk dusz, co pomiesza z syryjsk demonologi. Sowem, obmyla syntez" wszystkich wiar i zabobonw (gdy zaleca nawet mantyk) zamierajcego wiata hellenistycznego z wyjtkiem chrzecijastwa, ktrego si wystrzega. Osign nadzwyczajne wpywy, znajdowa posuch na dworze cesarza Gallienusa (261-268) i mia przyrzeczon pomoc do zaoenia gminy, ktra urzdzon by miaa cile wedug zasad Platona. Jakie upade miasto w Kampanii miao by odbudowane i nazwane Platonopolis. Najwaniejszym z uczniw Plotinusa by Syryjczyk Melek, alias Malchos, ktry nazwa si z grecka Porphyriosem (233-304). Urodzony w Batanei syryjskiej studiowa w Atenach a od r. 263 osiad w Rzymie przy Plotinusie, zostawszy tam jego nastpc. By najwikszym wrogiem chrzecijastwa; napisa Contra Christianos", dzieo w 15 ksigach284). Nie utrudniao, lecz uatwiao walk z chrzecijastwem to, co si dziao w Egipcie w imi chrzecijastwa. Rozszerzaa si tam coraz bardziej dziwaczna ascetyczna gromadno, ktra miaa, niestety, udzieli si chrzecijastwu tamtejszemu. Pustelnicy Ammona, czy Serapisa, asceci w Hieropolis, czy egipscy inkluzowie", imponowali chrzecijanom w

Egipcie, a wrd Koptw powsta silny ruch naladowczy. Zastrzega si Tertulian, e nie jestemy jako bramini", a tymczasem powstaway dwie osady, jakoby mnisze, po kilka tysicy osb, zupenie na wzr braminizmu. Czy Egipt oddziaa w tej materii na Indie, czy te hinduskie wpywy signy do Egiptu, nie wiadomo przy dzisiejszym stanie nauki. Jakie za zarodki i moliwoci tkwiy w tym ruchu, widzimy na pustelniach" bramiskolamaickich. Zdecydowanym i najbardziej wojowniczym wrogiem chrzecijastwa nie byo ni pogastwo, ni mitraizm lub manicheizm, lecz stale gnostycyzm. W r. 250 wybucha nowe przeladowanie chrzecijan, srogie i powszechne. Nie byo zwizane ze sam osob cesarza Deciusa (249-251), gdy trwao dalej i za jego nastpcy Treboniusa Gallusa (251-253). Zarzdzenia ich przypisuje si tendencji, eby kult bogw rzymskich przywrci do dawnej wietnoci. Czy na Wschodzie szalao to przeladowanie take pod hasem rzymskiej mitologii? Natomiast wiemy, e do ucha obydwch cesarzy mieli dostp gnostycy. Plotinus osiad by w Rzymie jeszcze przedtem, za Filipa Araba i wszcz propagand anty chrzecijask. Filip nie troszczy si o te sprawy, lecz Decius interesowa si nimi, a Plotinus mia wstp wolny na jego dwr. Po szeciu latach dziaalnoci Plotinusa nastpuje przeladowanie chrzecijan. Zwaywszy rozmaite szczegowe objawy tego rodzaju, jak wypadki lugduskie roku 177, wypada uzna przeladowanie chrzecijan za przejawy orientalnego skira na rzymskim ciele. Odtd przez 50 lat nie byo przeladowa, ale przy nastpnym za Dioklecjana, stwierdzi si to samo spostrzeenie. Niestety, sia propagandy chrzecijaskiej widocznie sabnie, gdy wyniki jej, jak na tak dugi okres czasu, s stosunkowo niedue. Zaczyna si bowiem, jakby rozsadzanie chrzecijastwa od wewntrz. Pochodzi to od nastpstw tezy Originosa, jakoby kapan grzeszny nie mg administrowa sakramentw. w. Cyprian (x 258) odmawia nawet wanoci chrztom, dokonanym przez heretykw i schyzmatykw. Papiestwo zapowiadao, e zerwie z nieuznajcymi tych chrztw i rzeczywicie nastpi na pewien czas rozam pomidzy Rzymem a Aleksandri z jednej strony, a z drugiej pomidzy Afryk a Azj Mniejsz. W tyme pokoleniu rozstrzygno si, e pastwowo rzymska oprze si na bezwzgldnej supremacji si fizycznych. Ktokolwiek skupi okoo siebie odpowiedni ilo wojska, nie musia si liczy z niczym i nikim. O ile wyszym by duchowo wiatopogld iraski! Potniao te coraz bardziej pastwo nowo-perskie. Wrd Rzymian natomiast nastaje rozam pomidzy pastwem a spoeczestwem, co musiao wywoa dzia284

) D 411, Po wydaniu I 585; Bf II 146.

111 anie nieznanych dotychczas si odrodkowych. Zawiso pastwa od wojska dosza do tego, e w r. 253 po zgonie Treboniusa Gallusa, ruszyy na Itali trzy armie, kada z proklamowanym przez siebie cesarzem. Sami oficerowie tych armij spostrzegli si na absurdzie i wybrali nowego kandydata wsplnego, 63-letniego Valeriana285). Ten w smym roku rzdw dosta si do niewoli perskiej. Wojna ustaa, o zwolnienie cesarza nie robiono wcale zabiegw. Podczas gdy Valerian pozostawa w niewoli i by tam do koca ycia, traktowany w sposb ohydny, generaowie wydzierali sobie po nim spadek. Przeciw synowi jego, Gallienusowi wystpio tylu kontrkandydatw, i lata owe (260-268) nosz nazw okresu trzydziestu tyranw". Gallienus opdza si im, niektrych zwyciajc, niektrych mordujc. Wi si w trudnociach skarbowych. Rozszerzy tedy na cae pastwo metod egipsk, zastosowan przez Septimusa Severa w Mezopotamii; a wic etatyzmu jak najwicej a biurokracja stumiaa w spoeczestwie wszelkie oznaki ycia zbiorowego.

W Egipcie zamoniejsi byli odpowiedzialni za uiszczanie podatkw przez uboszych; cae barbarzystwo tej Instytucji miao potem przej do prawa pastwowego rzymskiego. Jak to wygldao w praktyce w Egipcie, poucza przykad przekazany w rdach: stary ojciec, zrujnowany przez funkcje przymusowo na niego naoone, umiera. Po jego mierci fiskus czepia si crki, ktr ogoocono ze wszystkiego i w kocu pozbawiono nawet domu. Nieszcznicy bagaj o zwok i pozostawienie we wsi. Pytaj boka tej okolicy, czy maj zosta, czy ucieka i co bdzie dalej, czy caej rodziny nie sprzedadz w niewol? Uciekaj na pustyni, a ledwie do jej brzegu dotarli, natrafiaj tam cae gromady wieniakw i drobnego mieszczastwa, bkajcych si tam od dawna byle by z dala od urzdw. Cesarstwo miao si doczeka, e rodowici Rzymianie bd take zbiega przed administracj pastwow", fiskus poera oczywicie sam swoj wasn substancj a taka istna aberacja panowaa nie tylko nad Nilem286). Miaa wanie obj wszystkie prowincje dziki dekretowi Gallienusa. Egipski system skarbowy by ciosem dla spokojnych, zamonych prowincyj senackich. Ich concilia provincialia uznane byy ju za Nerona za czynnik administracyjny287). Nie naley ich uwaa za organ jakiego samorzdu, gdy nie przysugiwao im wcale prawo wadzy publicznej, ani te nie wydaway nigdy praw. Wolno im byo robi uwagi o porzdkach w prowincji w roku przeszym, z czego wynikaa porednio zaskaralno prokonsula, pretora, itd. po minionym roku urzdowania w myl zwyczajw prawnych rzymskich. Nie uchwalay te te concilia podatkw; rozdzielay tylko sum globaln, nakazan przez prokonsula, na okrgi, plemiona, rody288). Tylko osadnicy rzymscy pacili podatki indywidualne, co byo absolutnie niewykonalnym wobec ustroju rodowego tuziemcw. W tym rozdziale podatkw, caa kompetencja conciliw, lecz to byo rkojmi, e mniej bdzie pomyek i mniej krzywd. Odtd za ludno wydana bya bez ratunku na up biurokracji, ktra zjedaa do prowincyj tylko po to, eby upi. Nawet zamone prowincje skazane byy przy takim systemie na zuboenie. W Azji dugo jeszcze istniay pozory pomylnoci. Znikay tam latyfundia, gdy tymczasem pozostay w Egipcie, w Afryce rzymskiej. Poniewa nie wytwarza si bynajmniej wolny stan chopski, zanik latyfundiw stanowi klsk powszechn. Musiao to sprowadzi oglny upadek rolnictwa, zuboenie bezwzgldne wsi, a wic w konsekwencji rwnie upadek miast. Biurokracja wykonywaa zlecenia wydawane przez wojskowych. Monaby okresowi temu i nastpnemu nada miao tytu Pastwo ofiar pastwowoci oficerskiej", lub te Miecz w mieszku". Faktycznie kademu oficerowi przysugiwao w cesarskich prowincjach prawo mordu i grabiey. Aeby jakkolwiek kontrol nad armi usun, wydano w r. 261 zakaz, e senatorom ani nawet chwilowo nie wolno zjawia si w obozie289). Coraz trudniej jednak byo wodzowi utrzyma wierno swych pukw. Gdy skutkiem przesilenia pieninego trzeba byo uiszcza cz odu w naturaliach, wysun si pomys, eby onierzom pozwoli si eni. Stawiao si takiemu onierzowi osobny domek poza obozem, wymagajc jego obecnoci w obozie tylko na wiczeniach. Powstaway cae kolonie drobnych onierskich gospodarstw rolnych290), ktre przyczyniay si do zbarbaryzowania kresw ywioem zgoa acywilizacyjnym, albowiem Rzymian, a285

) G 336.

286

) St 18. 19.

287

) Fa 220, 221.

288

) Fa 218, 222, 223.

289

) P 779.

290

) Si 124.

112 ni w ogle Italw wrd tych onierzy nie byo. Prawdziwi Rzymianie ograniczali si coraz bardziej do ycia prywatnego, ale te strzegli coraz cilej rzymskiego trjprawa. Jedynie ta dziedzina pozostaa z dawnej chway narodu rzymskiego. Napiera od Wschodu system poligamiczny, a jednak wymoono w r. 258 zakaz dwuestwa dla obywateli rzymskich. W nastpnym pokoleniu, ju za Dioklecjana w r. 285 rozcignito pojcie stupri z powodu dwuestwa do wszystkich obywateli pastwa.

Robio si duo zego, ale przynajmniej uznawano, e to jest zem. Rozluniaa si te wadza patris familias a to skutkiem dugich i dalekich wypraw wojennych. Iluzorycznym stawa si przepis, e syn (bez wzgldu na wiek) nie moe si eni bez zgody ojca, gdy syn ten eni si o setki mil; ale te eni on si tam nie wedug rzymskiego prawa maeskiego. Wolno te byo synowi posiada wasny majtek z dorobkw wojennych. Byy to wpywy prawa hellenistycznego, po greckich zacinych. Peculium castrense" rozszerzyo si na wszelkie nadania, nagrody i upy291). Nie doszo jednak do tego, by zasadniczo okrelono penoletnio syna na pewien rok ycia. Do si podmywajcych imperium przybywa od poowy III wieku nowa: jawna dno do rozbicia pastwa uniwersalnego, sia zgodna z duchem dziejw i dobrem ludw trzech czci wiata. Jakby dla wyranego zaznaczenia, e Orient musi by oddzielony od Zachodu, powstaj rwnoczenie i tu i tam prby oderwania si. Od r. 259 wystpuje w Gallii szereg wodzw, popieranych przez ludno Gallii, Hiszpanii i Brytanii, celem utworzenia oddzielnego pastwa transalpejskiego. Nie chodzi wcale o niepodlego ludw podbitych. Ruchy te nie tylko nie zwracaj si przeciw Rzymianom, osiadym w prowincjach zachodnich, lecz s przez nich popierane, a zdaje si, s ich dzieem, od nich wyszy. Kolonie pragn wyzwoli Ojczyzn i ocali cywilizacj rodzim rzymsk. Chodzi o to, eby zrzuci pastwowo ujemn z pastwa rzymskiego. Tuziemcy przystpili do dziea, eby si pozby administracji zoonej z naduy. Imperatorowie tego nowego pastwa rezyduj po wikszej czci w Trewirze: Posthumus, Lollianus, Victorinus. Nie brako mtw i wichrze, zbrodniczych wycigw o wadz w tym rodowisku iberyjskoceltycko-rzymskim. Niezmiernie charakterystyczne s losy Victorina, jego matki, syna, wnuka, pord opryszkowstwa i rokoszw. Ostatecznie obj panowanie krewny ich Tetricus i wada do r. 273. Rwnoczenie opanowa Syri w r. 262 Odonatus i zdoby na Persach Mezopotami. Gdy zgin zamordowany, wdowa po nim, Zenobia rzdzia w imieniu maoletnich synw. Panujc ze swym pstrokatym dworem wodzw azjatyckich" rozszerzaa granice swego pastwa daleko w gb Azji Przedniej i z drugiej strony po Aleksandri. Trwao to do roku 273292). To pastwo ze stolic w Palmirze, zwrcone byo wrogo przeciw Rzymowi; tu chodzio o to, by si cakowicie oderwa od wszelkich rzymskich wpyww. Obydwa te pastwa przestay istnie w tym samym 273 r. na skutek wysikw cesarza Aureliana (270-275) po Claudiusie II, (268-270), ktry otrzyma za to przydomek Restitutor orbis, zanim go zamordowano. Klio auje, e si Aurelianowi powiodo. A by ten cesarz deus ex dominus natus", jak czytamy na jego monetach. Obwieci te, e wada wiatem sol invictus dominus imperii romani" a cesarz jego emanacj i reprezentantem na ziemi. Na polu Marsowym wzniesiono wityni Soca. Zna w tym szczegln mieszanin emanatyzmu i mitraizmu. Czerpao si z Orientu wszystko bezmylnie. Poniewa Persja nabieraa coraz wikszego znaczenia, wic staa si modn, cho si z ni wojowao. Aurelian wprowadzi ceremonia perski, przywdzia diadem i suknie zdobione zotem i drogimi kamieniami293). Pod napuszystoci krya si nico wadzy. Ocemy to na pewnym znamiennym fakcie z r. 271. Aurelian chcia poskromi naduycia popeniane w mennicy, lecz gdy roztoczy cilejszy nadzr wybuch bunt pracownikw mennicy, ktrzy naczelnika swego Felicissimusa obwoali ... cesarzem. Aeby ten bunt zama, trzeba byo przez szereg dni stacza krwawe walki uliczne, w ktrych polego podobno 7.000 onierzy294). W orientalizmie grzzo si ju tak dalece, i na lata Aureliana przypadaj pocztki kastowoci; przymus uprawiania ojcowskiego zajcia295). Nastpne rzdy miay utrwali i rozszerzy t egipsko. Im niej upadao pastwo, tym wiksza bya urzdowa ju cile piecza nad

291 292

) St 34-37; L 156; Pt w Al 124. ) Bu 22. 293) L II; P 788. 294) P 789. 295 ) By 12.

113 wizerunkami cesarskimi. Prawnicy obmylaj, jakby broni takich, ktrzy naprawiali posgi zepsute, lub przetapiali dawne, profanujc je dotkniciem narzdzi! A stawiao si posgi wszelkim ju urzdnikom, nawet wonym. Byli tacy, ktrzy poprzestajc na zaszczycie, zwalniali od ponoszenia kosztw"296). Jak widzimy, ju wtedy umiano stawia pomniki samemu sobie. Zamordowawszy Aureliana, morduj w p roku jego nastpc Tacyta, a po dalszych trzech miesicach jego brata Floriana. Tymczasem legiony proklamuj swoich cesarzy: syryjskie Probusa (276-282), koo Aleksandrii za Saturninusa. Na Zachodzie w r. 280 wypynli Proculus a w nastpnym roku Benonus. Wszyscy zginli mierci gwatown. Wreszcie Karus zrozumia, e trzeba dokona rozdziau na Wschd i Zachd. Obmyli to w taki sposb, e miao to stanowi podstaw do wytworzenia dynastii: na czele obu pow pastwa postawi dwch wasnych synw z tytuami cezarw, sam zachowujc zwierzchnictwo z tytuem augusta. Miay wic powsta dwie linie dynastii pastwa uniwersalnego. To zarzdziwszy, wyruszy na waln wypraw przeciw Persom i znalaz tam mier po dziesiciu miesicach swego panowania. Synowie prbuj obj rzdy w r. 283. Numerianus ginie od razu na Wschodzie, wrd zagadkowych okolicznoci, gdy wojsko wynosi przeciw niemu Dioklecjana, namiestnika Mezji i jednego z wodzw na wyprawie perskiej. Brat zabitego, Karinus, zbiera wojsko na zachodzie, lecz ginie zamordowany. Mimo to Dioklecjan nie zostaje jedynowadc, bo Egipt wynosi na tron rodowitego Egipcjanina, chocia uywajcego aciskiego nazwiska Elpidusa Amitleusa, ktry panowa w Aleksandrii przez lat jedenacie (286-296). Na poudniu powiodo si powstanie ludu Blemiw, ktrzy ju za Probusa zajli Ptolemais, a teraz zawadnli caym Grnym Egiptem. W Brytanii w tym czasie dwa razy ujmowali wadz przywaszczyciele, w Galii za wybucho powstanie zrazu wycznie ludowe, tzw. Bagaudw. Przebiegali cay kraj, pldrujc297). Stopniowo skierowano te mty ku wytworzeniu odrbnego imperium Gallicum. Proklamowano cesarzem Aelianusa, po nim Amandusa. Gwne warownie zaczto stawia zaraz w r. 285 niedaleko ujcia Marny do Sekwany, a wic w miejscu, gdzie a do naszych dni speniay si wojenne losy ludw. Dioklecjan wyprawia tam wodza swego Maksymiana, mianujc go z gry cezarem wzorem Karusa. Ten atoli kae si obwoa augustem. I na to Dioklecjan przystaje i oddaje mu wadz nad Zachodem. Karus mia plan, Dioklecjana skoniy tylko okolicznoci, e Karusa naladowa. Ostatecznie udao si Dioklecjanowi wsun w ten dualizm pastwowych swych ziciw, jako cezarw przy augustach, Galeriusa przy sobie a Konstancjusza Chlorusa przy Maksymianie. Utworzono wic cztery dzielnice, zczone najwyszym zwierzchnictwem Dioklecjana. Maksymian rzdzi Itali, Recj, Hiszpani i Afryk, a rezydowa w Mediolanie; jego cezar Chlorus mia Brytani i Gali ze stolic w Trewirze. Dioklecjan wada bezporednio nad Tracj, Azj Mniejsz i Egiptem; jego cezar za, Galerius, obj prowincje bakaskie tudzie naddunajskie z rezydencj w Syrmium (dzisiejsza Mitrovica). Dioklecjanowi przyznano pierwsze miejsce i zwierzchnictwo. Jedno pastwa zachowano, albowiem nastpne reformy" Dioklecjanowe obowizyway we wszystkich dzielnicach. Znamienn, ujemn cech imperium rzymskiego by brak dynastii. Wadza imperatorska nie bya dziedziczn i waciwie wszyscy cesarze byli ju od dawna uzurpatorami wojskowymi. Syn mg by nastpi po ojcu, o ile pozyska sobie wojsko, lecz zazwyczaj miewa kontrkandydatw, posiadajcych takie same wojskowe uprawnienia. Ktoby utworzy dynasti, staby si dobroczyc Rzymu. Dioklecjan nie mia syna. Trudno poj,

czemu nie powtrzono systemu adopcji na podobiestwo domu Nerwy"; jeszcze trudniej zrozumie, dlaczego Dioklecjan by wprost przeciwny dziedzicznoci tronu ? W Persji zmys dynastyczny i dziedzictwo tronu byy wryte w umysy tak gboko, i w pewnym wypadku, woono tiar na brzemienne ciao krlowej-wdowy298). Dioklecjan lubia czerpa stamtd wzory; wola Persj od Egiptu. Przywdzia szaty krlewskie po persku, zaprowadzi padanie na twarz przed tronem (Proskynenesis, adoratio); obok tego po egipsku uwaa si za emanacj bstwa i obwieci, e uwicone jest wszystko, cokolwiek pozostaje w zwizku z osob Imperatora (sacrum palatium299). przej od Persw wiele form
296 297

) Fr 264, 266, 272, 277. ) Brak przypisu w maszynopisie. 298 ) BU 102. 299) Bu 17.

114 monarchicznych, ale treci monarchicznej ni z Persji, ni z Egiptu. Obmylono natomiast system sztuczny, z ktrego pomoc spodziewano si utrzyma cigo wadzy naczelnej. Miano to osign przez postanowienie, e w razie zgonu augusta wstpuje w jego miejsce jego cezar; nowego za cezara mianuje Dioklecjan. System dziwny a do dziwacznoci i przeciwny rozsdkowi. Wykluczajc synw po zmarym augucie od wstpienia w szereg wadcw, dostarczao si powodw do wojen domowych; nowi za augustowie sprzeciwialiby si rwnie wydziedziczaniu z gry swej krwi. Jako sztuczna ta budowa runa jeszcze za ycia swego twrcy. W r. 305 abdykowa Dioklecjan i wymusi abdykacj na Maksymianie. Wynikno to z jakich okolicznoci, ktrych nie znamy; wiemy bowiem, e nie byo to wcale obmylone z gry i nie naleao do systemu, eby abdykowa po upywie pewnego czasu (np. 20 lat300). By moe, e oddziaa na Dioklecjana przykad perski, bo na cztery lata przedtem abdykowa krl Narsi (ale koronowa sam swego syna Hormaza)301). Obmylajc nowe zarzdzenia, nie liczono si wcale z historyzmem. Rzym przestaje by stolic, Maksymian osiada w Mediolanie, a kiedy podlegemu sobie Rzymowi chce okaza ask, wznosi tam kilka budowli w czym dwie witynie, mianowicie ... Izydy i Serapisa302). Na gwn stolic i sw wasn rezydencj wybra Dioklecjan Nikomedi w azjatyckiej Bitynii, na azjatyckim wybrzeu Propontu (morza Marmara) nad wcinajc si gboko w ld zatok Astekogu. Nikomedia ley (monaby powiedzie) w krainie bizantyskiej; odlego w linii powietrznej wynosi 12 mil. Istniaa tedy wiadomo, e w tej stronie mieci si punkt cikoci Wschodu. Czy nie znamienne to rwnie, e Dioklecjan do swego wadztwa wschodniego wcieli Tracj? Przypisuje si Dioklecjanowi reform administracji, lecz polegaa ona wycznie tylko na wydoskonaleniu biurokracji, a mechanistycznej do najwyszego stopnia. Zasuga rzdw Dioklecjana polega na tym, e oddzieli w administracji wadze wojskowe od cywilnych303). Rozpanoszona soldateska zepchna administracj znacznie poniej egipskiej lub perskiej. Susznym atoli jest spostrzeenie, e zachowano przy reformie wojskow organizacj administracji cywilnej", bo rzeczywicie urzdnikw cywilnych urzdzono po wojskowemu, czego nie byo w Egipcie, ani w Persji. Urzdnikw ujto cile w hierarchiczne szczeble ze staymi poborami, rangami i przepisanymi tytuami, obmyliwszy wszelkie urzdowanie apriorycznie z gry, a do drobnych szczegw. Pod tym wzgldem reforma Dioklecjana przewyszya wzory egipskie. Zrobiono to, eby wzmocni centralizm. Podporzdkowano urzdom pastwowym nawet samorzdy miejskie; faktycznie zniesiono je, uywajc tylko funkcjonariuszy miejskich do cigania podatkw304). Administracja bya odtd nieuleczalnym mechanizmem i staa si nawskro biurokratyczn. Zaprowadzono te w caym pastwie jednostajno bezwzgldn305). Administrowano jednako w Brytanii i w Syrii. Cae pastwo byo administrowane

niestosownie a wic le. Ukad pastwa na 12 diecezyj, podzielonych w 91 prowincyj by zupenie sztuczny, przystosowany nie do potrzeb ludnoci, lecz do mechanizmu biurokracji. Niestety, to ju zostao! Z pocztkiem V wieku byo prowincyj 120. Nowa administracja zaczerpna z Persji rozlege satrapie, z Egiptu cilejsze okrgi. Czwororzdem augustw i cezarw wzmocnia si biurokracja jeszcze bardziej. Kady z tych czterech panujcych trzyma sobie dla siebie samego wicej onierzy, ni poprzedni cesarz kiedykolwiek. Podatki wzrosy niesychanie, a liczba poborcw przekraczaa ilo paccych tak dalece, e wyczerpani kolonowie opuszczali rol, a uprawna ziemia zamieniaa si w las. Aeby napeni wszystkich postrachem, rozrywano prowincje na kaway, a kad krain, kade miasto przeciano rojami urzdnikw, poborcami, zastpcami prefektw itp. i innymi z czego taki wynik, i zdarzao si niewiele poytku, a raczej nic, jak tylko skazania, banicje, zdzierstwa bez liczby i bez koca z dodatkiem nieznonych gwatw itd.306). Pepinier dygnitarzy pozostawa senat, rozrzucony po caym pastwie. W posiedzeniach brali udzia coraz wyczniej tylko wieo mianowani (adlecti) z wyszych oficerw i dostojnikw paacowych. Nie brako w tym senacie barbarzycw i eunuchwa307).
61.
306

) P 794, 795, Bu 72, 73, 128, 129. ) Bu 58. 307) Zk 5, 6.

300

301

) Bu 44, 45.

302

) Bu 52.

303

) St 105.

304

) Zk 4, P 797. 305) Bu

115 Dioklecjan by podobnym do wielu swych poprzednikw w tym, e by przekonany o swej boskoci i wszechmocy. W nim krystalizowaa si doktryna omnipotencji pastwa. Z pewnym sarkazmem zapisuj wspczeni, jako w r. 302 kaza cesarz, eby byo tanio", robic aluzj do wielkiej taryfy (cen maksymalnych"), z oznaczeniem cen sklepowych wszelkich towarw a ktra oczywicie nie tylko nie zdaa si na nic, lecz musiaa wywoa skutki wrcz przeciwne zamierzonym. Wiara, e jest wcieleniem bstwa, nie przeszkadzaa Dioklecjanowi by wielce zabobonnym. Robi niejedno dlatego, e stosowa si do jakiej przepowiedni, do magii, czy astrologu, lub nawet pospolitego wrbiarstwa. Docieka si nieraz z wielkim trudem, jaka przyczyna bya pewnego postanowienia, a tymczasem nigdy nie mona mie pewnoci, czy jedyn przyczyn nie by jaki zabobon308). Drugim dzieem Dioklecjana miaa by reforma waluty. W poowie III wieku byo w denarze zaledwie 5% srebra. Waluta rzymska zesza na to, i zosta si tylko pienidz miedziany. Dioklecjan przywrci zot i srebrn monet, lecz obok zdeprecjonowanej miedzianej"309). Nie wycofano monety zej z urzdu, pozostawiajc obie w obiegu. Liczono na to, e dobra waluta wyprze z, lecz musiao sta si przeciwnie: za wypara dobr, jak tego wymaga niezomne prawo ekonomiczne310). W tym wypadku zy wynik by niezawiniony, pochodzc z bdu, popenianego jeszcze potem i wszdzie a do XVII wieku. Po chwilowej poprawie koniunktury nastpi taki zastj ekonomiczny, i wadze byy zmuszone przyjmowa podatki i wiadczenia znowu w naturaliach. Trzeba byo zrobi z tej formy wiadcze oficjalnie podstaw systemu skarbowego311). Ustanowiono jednostk nalenoci w naturaliach, jako pogwne skombinowane z podatkiem gruntowym (iugatio et capitatio). Obliczano, ile takich jednostek trzeba na utrzymanie dworu, wojska i urzdw; rozdzielano to na prowincje, okrgi i osady. Poboru dokonywali po gminach wybitniejsi mieszkacy, curiales i decuriones, tudzie waciciele ziemscy312). To zaczerpnito z Egiptu313). Wybieranie opat w naturze zdarzao si ju przedtem i zwracalimy uwag, e przeduanie tego stanu rzeczy grozio powstaniem kast. Jako za Dioklecjana rozwija si coraz bardziej ustrj kastowy, napoczty za Aureliana. Caa ludno skada si miaa jakby z cechw, do ktrych naleao si dziedzicznie a przymusowo, aeby mechanizmowi

pastwowemu nie zabrako usug i wiadcze danego rodzaju. Kastowo musiaa mechanizowa spoeczestwo, a wic pozbawia je przedsibiorczoci, inicjatywy (jak kady przymus!) pomniejszajc tedy coraz bardziej zdatno do ycia publicznego. Kastowo musiaa obnia kultur czynu w spoeczestwie i wreszcie sprowadzi zastj. Zrobiono wic przymusowo dziedzicznym najpierw zawd onierza, zaczym poszo zmilitaryzowanie wszystkich majcych do czynienia z potrzebami armii; zmilitaryzowanie doywotnie a dziedziczne. Ludwisarzom wybijano pitna na ramionach. Pod przymus ten wcignito robotnikw fabryk pastwowych, zwaszcza tkalni. Mincarze stali si podobnie zawodem dziedzicznym, przy czym wolno im byo eni si tylko midzy sob. Grnikami s niewolnicy i skazacy. Suba wodocigowa ma wypalone pitno na rku. Z rzemios rozcignito ten przymus najpierw na piekarzy, bo chodzio o dostaw chleba dla wojska i urzdw. Jeszcze mocniej cinito ich w istnej niewoli, poniewa ludowi rzymskiemu nie dostarczano ju mki, lecz wprost chleb. Ile przy tym nowych urzdze etatystycznych! Piekarz wolny" musia dostarcza wadcom pewn ilo chleba gratis. A potem robotnicy budowlani musieli dawa, pastwu gratisowe dnie, rybacy gratis owi ryby, eglarze gratis przewozi dobro pastwa. Czy takie postpowanie nie wychodzio w praktyce na monopole pastwowe? Urzdnik dozorowa warsztat ze wzgldu na interes pastwa i mg warsztatem pokierowa dowolnie. Urzdnicy za patni w naturaliach, powynajdywali sobie dochody uboczne. Nisi urzdnicy stali si niebawem take kast dziedziczn pod przymusem pastwa, ktremu suyli314). Wszystkie reformy Dioklecjana wiody do stagnacji. Znamiennym to faktem, e opozycja i krytyka miecia si gwnie pord chrzecijan, podczas gdy poganie pocieszali si tym, e zachowane jest uniwersalne imperium. W r. 291 sawny Mamertinus, wygaszajc
102.
313

) o tym Bu w rnych miejscach. 309) P 801. 310) Prawo Kopernika". ) B 18. 4. Bu 57. 314) L 116-119, 121, 122; B 7; St 22.

308

311

) P 783.

312

) P 802. By

116 przed Galeriusem w Trewirze panegiryk na cze wszystkich rzdzcych wadcw, woa: Teraz to rado spojrze na map wiata, bo si na niej nie widzi ju nic, coby nie byo ju naszym315). Troch przesadzi, bo w Azji byy pastwa, mogce rozprawia si z nami", ale co gorsza, nie dostrzegano, e to uniwersalne pastwo jest zupenie kosmopolityczne, a wcale nie rzymskie narodowo, e ci Rzymianie sami stali si ju kosmopolitami. Wyraano mniemanie, jako system dioklecjanowski, to teokracja", poniewa wadcza jednostka wystpowaa w roli boga316). W takim razie mielibymy teokracyj bardzo wiele, a poowiczne teokracje monaby przedua a do czasw nowoczesnych ze wzgldu na teori o zastpstwie Boga na tronie. Pozostamy przy dawnym rozumieniu tego wyrazu: teokracja to zorganizowane rzdy kapanw (np. Tybet, jezuickie osady Paragwaju itp.). Stanowisko Dioklecjana w sprawach religijnych byo dugo niespodziewanie tolerancyjne. Wedug wszelkiego prawdopodobiestwa nie rozrnia samej istoty religij. Nie by umysem abstrakcyjnym, a nawet mona wtpi, czy pojmowa abstrakty w ogle. Wobec chrzecijastwa zachowywa si przez 18 lat swych rzdw (a do r. 303) z yczliw neutralnoci. Dwr jego w Nikomedii roi si od chrzecijaskich urzdnikw; modzie dworska bya w znacznej czci chrzecijaska, zwaszcza paziowie. Wobec tego wypada dawa wiar wiadomociom, e sprzyjay chrzecijastwu cesarzowa Prisca i cesarzwna Valeria. Dworzanie wraz z rodzinami uczestniczyli w naboestwach chrzecijaskich i to na oczach cesarza. Nawet namiestnikami prowincyj bywali i zwalniano ich od oficjalnego skadania ofiar bogom. Nie wymagano tego i od prostych onierzy. Nawracanie doszo ju do wysokich dostojnikw dworskich z bezporedniego otoczenia cesarza tak dalece, i nasuwa

si przypuszczenie, e mylano nawet o nawrceniu samego Dioklecjana317). Gminy chrzecijaskie rozszerzay si; po wikszych miastach wznoszono wspaniae kocioy318). W nieasce by manicheizm. Nie mona tego wyjani nieprzyjaznymi stosunkami z Persj, bo Manes by przeladowany przez Sassanidw i zgin tam z wyroku wadzy mczesk mierci jeszcze na dziesi lat przed Dioklecjanem. Moment polityczny nie wchodzi przeto tu w gr. Krl perski nie urzdza wcale manichejskiej propagandy na ziemiach podlegych cesarstwu rzymskiemu, lecz manichejczycy chronili si na rzymskie obszary przed przeladowaniem perskim. W nauce Manesa nie byo niczego, coby mogo si wyda niebezpieczestwem ze wzgldw pastwowych; tote rzymscy namiestnicy pozostawiali ich w spokoju. Z Azji przerzucili swoj propagand dalej do Afryki. Nie by wic manicheizm persk religi narodow, lecz uwaa si za religi uniwersaln. Rozpowszechnili si szczeglniej w Africa proconsularis. Z dochowanych wiadomoci (skpych niestety) wiemy, e manicheizm urzdza si hierarchicznie (moe za przykadem chrzecijastwa?) i e pod panowaniem rzymskim posiada uporzdkowan hierarchi. Nagle, cakiem niespodzianie, spado na nich w r. 296 ostre przeladowanie. Dioklecjan kaza ich nie tylko wizi, lecz pali na stosie wraz z ich witymi ksigami. Historycy wysilaj si na domysy, jaka moga by przyczyna przeladowania nagego i tak nadzwyczaj srogiego. Przypuszczenie, e chodzio o obron rzymskiego politeizmu nie da si utrzyma, gdy w takim razie musiaoby przeladowanie ogarn wszystkich, ktrzy tego politeizmu nie wyznawali. Nasuwa si przypuszczenie, e przeladowanie nastpio nie przeciw Persji, lecz na danie krla perskiego; prawdopodobnie w warunkach pokoju tego 296 roku. Manichejczycy za znikaj z granic imperium a do V w. co rwnie stanowio zagadk dla historykw. Moemy j rozwiza dziki wyprawom archeologicznym do Azji centralnej; tam schronili si do pieczar zamienianych na witynie. Wygnanie manichejczykw byo faktem korzystnym dla chrzecijan; chrzecijastwo miao bd co bd o jednego wroga mniej. W siedem lat potem nastpuje jednak przeladowanie chrzecijan. Wiemy, e stao si to na danie cesarza Illirii Galeriusa, ktry przyjecha z tym umylnie do Nikomedii. Wadca ten przedstawia typ pierwotnego barbarzycy. Odwany do szalestwa, dziki swojej tynie onierskiej zrobi karier w wojsku i z pastucha byda doszed do stanowiska wsprzdcy imperium, zwrciwszy na siebie uwag Dioklecjana, ktry pozbawiony sam talentu wojennego, widzia w nim wygod315

) Bu 57.

316

) Zk 5

317

) Bu 295, 296 przyp.

318

) Bu 287, 288.

117 ne dla siebie narzdzie319). On te prowadzi wojn persk. By moe, e pierwotny barbarzyniec" domaga si kary na chrzecijan za to, e matce jego odmawiali uczestnictwa w jej codziennych obrzdkach na cze Izydy. Wadcy o umysach tpych, dopatruj si dziaa antypastwowych w kadym przeciwstawieniu si ich osobistym zachciankom, nie trzeba wic odrzuca tej tradycji, jakoby nieprawdopodobnej320). Trzeba te uwzgldni, e Dioklecjanowi zaleao na Galeriuszu, jako na wojowniku. Przypuszcza si te, e Galeriusz rozpocz przeladowanie od tego, e dla jednolitoci armii wyklucza z niej nie wyznajcych kultu oficjalnego321). Wiadomym jest jeszcze inne rdo nieprzyjani przeciwko chrzecijanom. Nie cay dwr nikomedyjski by chrzecijaski, miecia si w nim niewtpliwie caa mieszanina wiar i wierze"; czyby nie by tam reprezentowany neoplatonizm, ten najwikszy wrg chrzecijastwa? Wanie namiestnikiem Bitynii, prowincji stoecznej, by wwczas gorliwy neoplatonik Hierokles322). Przypomnijmy sobie, jak na dnie sprawy w. Ireneusza tkwia

gnostyka. Nie mona przypuszcza, eby ta niech znikna, choby na chwil. Emanatyzm a wiara w stwarzanie nie mogy si nigdy godzi. Silnymi widocznie byy sympatie Dioklecjana dla chrzecijan, skoro neoplatonizm zachowuje si biernie. Ale byoby to wrcz niezrozumiaym, gdyby Hierokles nie by popar Galeriusza z caych si. A sympatie wadcy orientalnego? aska paska na dwch koniach jedc odwrcia si od chrzecijan a przychylia si ku neoplatonikom. Dodajmy, e Dioklecjan by bardzo zabobonnym, a neoplatonizm t broni wada biegle. Tak rozumiem genez czterech edyktw cesarskich z lat 303-304. Jakie rozruchy w kappadockim okrgu i w niektrych punktach Syrii zrzucono na karb chrzecijan, a cesarz da w siebie to wmwi i nastpowa edykt po edykcie coraz surowszy. Najsroej byy wykonywane w Azji, a wic tam, gdzie neoplatonizm by najsilniejszym. Tam trway przeladowania przez cztery lata z ca srogoci i potem jeszcze z rozmaitymi wahaniami przez dalsze pi lat. W Illiricum chrzecijan byo najmniej a gdy ich wydalono z wojska, innych niemal nie byo. Italski august Maksymian przyczy si do przeladowania chtnie, lecz widocznie nie znalaz poparcia u ludnoci, skoro w jego dzielnicy przeladowanie ustao jeszcze przed rokiem 307. Zachodni cezar Konstantinus Chlorus, wadca Gallii i Brytanii, poprzesta od pocztku na zamkniciu kociow. Ta okoliczno, e przeladowanie tracio na sile w kierunku od wschodu na zachd w oddaleniu od gniazda gnostyki, jest pena znaczenia. W latach nastpnych, po abdykacji Dioklecjana rozszalao si przeladowanie do najwyszego stopnia pod cezarem Maksymiusem Daz w Egipcie i w Syrii, a wic znowu w gwnych siedzibach gnosis, a zwaszcza neoplatonizmu. We wszystkich tych filozofiach orientalnych tkwia jedna moc: e mogy (a poniekd musiay) doprowadzi do rozkadu wszelki organizm, ktregoby si uczepiy. W yciu historycznym stanowi one narzdzie mechanizowania wikszych zrzesze, ktre zdezorganizowane upatruj potem czsto ocalenie swego istnienia w poddaniu si mechanizmowi. Spoeczestwo zmiadone marniao, po wikszej czci wprost gino. Przyjo si zapatrywanie staroytnego Wschodu, e wszystko i wszyscy s niewolnikami pastwa, ktrego reprezentantem jest wycznie cesarz i wszyscy oddawa maj swe prace nienasyconemu molochowi pastwowoci"323). Pastwo ucielenione w osobie cesarza, oparte na armii wojskowej i urzdniczej, samo dla siebie stao si celem i wyzyskiwao w interesie wycznie swego istnienia wszelkie siy mieszkacw a do ich zupenego wyczerpania324). Pastwo samo dla siebie" mieci samo w sobie supremacj nad wszystkim a wszystkim co ludzkie, nawet nad duchem ludzkim. Czy Koci przystanie na to? Dioklecjan jakby koczy histori rzymsk, jakby zatrzasn wrota za ca przeszoci Rzymu. Nard zoony z wykolejonych chopw, wpad ju w tak otcha, i nie mg z niej si wydosta. Doszo do tego, co byo w Syrii i w Egipcie, do kastowoci z przypisywaniem do gleby. Nigdy adne spoeczestwo nie byo bardziej organizmem, jak niegdy rzymskie, trzymajc si w dziedzinie wszelkiego prawa metody aposteriorycznej. Za Dioklecjana wykoczono dzieo mechanizowania wszystkiego. Dary Cybeli doszy do pun319

) P 795.

320

) jak to czyni Bu 290.

321

) Bf II 159.

322

) Bu 292.

323

) B 7. P 800.

324

) P 759, 793.

118 ktu kulminacyjnego. Z hellenistycznego wiata dotarli do Rzymu bogowie orientalni i nieli ze sob pojcia emanatyzmu, a wadza najwysza opara si na wzorach egipskich i perskich. Pastwo rzymskie rozwijao si w kierunku wrcz przeciwnym cywilizacji rzymskiej. Uznawanie i pielgnowanie wasnej cywilizacji we wasnym pastwie stawao si opozycyjnoci i bywao czsto karane, jako zdrada stanu.

Rzymianie uznali i utwierdzili dualizm prawa, odrbno publicznego a prywatnego. Ich prawo prywatne stao si czynnikiem romanizujcym ludy. Zorientalizowane cesarstwo zmierza do zatopienia prawa prywatnego w monizmie publicznego. Ocalao jednak rzymskie trjprawo. Promieniujc na wszystkie prowincje, signo ono nawet do Egiptu. Tamtejsze osiedla onierskie stay si dziedzicznymi; bra spadek nie tylko syn, lecz i jakikolwiek krewny, byle zdatny do wojska. Stao si to ogniwem porednim do przywrcenia pojcia wasnoci prywatnej ziemskiej. Jeszcze w III wieku po Chr. wacicielami mogli by tylko faraonowie lub witynie, a w IV w. przyznawao si prywatne posiadanie, jakkolwiek tylko uprzywilejowanym325). Na pograniczu prawa publicznego a prywatnego istnieje pewna dziedzina prawna, ktr w rozmaitych miejscach i czasach i w rozmaitych cywilizacjach traktowano ju to jako cz prawa publicznego, ju te prywatnego. Jest to prawo maeskie. Rzymianie oryginalni byli w tym przez to, e posiadali maestwa i z tego prawa i z tamtego. Penoprawne maestwo pierwotne (sub manu) byo z publicznego prawa i byo chronione przez instytucje publiczne. Za Augusta sypay si ustawy przeciw cudzostwu. Ale mona byo zawiera maestwa sine manu, a nawet legalne konkubinaty, ktre w pewnych okolicznociach zamieniay si si rzeczy na maestwa, lecz maestwa z prawa prywatnego. Tak naley rozdzieli rzymskie zwizki maeskie; bez tego rozklasyfikowania nie zawsze mona zrozumie rozmaite zawioci rzymskiego prawa maeskiego (in manu, sine manu, iustum, concubinatus, contubernium). Maestwa niepenoprawne wobec prawa rzymskiego utrzymay si pomimo cakowitego rwnouprawnienia plebsu, gdy byy dogodne dla gry", zezwalajc bogatym na zmian ony. Napiera ze Wschodu system bigamiczny, ale konstytucja cesarzy Waleriana i Galienusa z r. 258 zakazuje dwuestwa obywatelom rzymskim. O jedno pokolenie pniej konstytucja Dioklecjana i Maksentiusa z r. 285 kae rozcign pojcie stupri" z powodu dwuestwa do wszystkich mieszkacw pastwa". Rzecz bya oczywicie niewykonalna wrd cywilizacyj wschodnich, ale wiadczy to o nadzwyczajnej mocy zasady monogamii, przynajmniej prawniczo. W praktyce co innego: kobieta unius viri" uwaana bya za wyjtkowe zjawisko. Nie mona jednak lekceway tej tak ciekawej prawniczej strony przedmiotu. Przynajmniej prywatne ycie byo ocalone dla poj cywilizacji rzymskiej. Za Dioklecjana zepchnito Rzym, usunito go z ustroju pastwowego rzymskiego! Patriotyzm narodowy usunity w cie, liczy coraz mniej wyznawcw a ci ograniczali si stopniowo coraz wyczniej do ycia prywatnego. Triumfowa uniwersalizm kosmopolityczny. Gdyby imperium byo si rozdzielio na wschodnie i zachodnie, cywilizacja rzymska nie byaby upada. Wreszcie konieczno historyczna wymuszaa taki rozdzia, lecz jeszcze si opierano. Dioklecjan pobdzi w tym, e sprzeciwi si dziedzicznoci najwyszej wadzy.
325

) Ja 188.

IX CEZAROPAPIZM Po abdykacji Dioklecjana trway zamieszki przez 18 lat. Biernie zupenie patrza Dioklecjan przez 11 lat ze swego dalmackiego zacisza (Spalato), jak ewentualni jego dziedzice morduj si, jak powstaje trzech augustw i trzech cezarw, a nawet szeciu augustw. Zarzucono hipotez o samobjstwie Dioklecjana a data jego zgonu wypada a na rok 316. 119

Wrd tuzina pretendentw wyrni los Konstantego, ktry obj wadz w Brytanii i Gallii po mierci ojca swego, Konstancjusza Chlorusa w r. 306. Odziedziczy te pewne zapatrywanie twego ojca. By monoteist, uwaajc Apollina za jedynego boga326). Sploto si to u niego z iraskim kultem Mitry. Lubia uwydatnia na zewntrz kult soca327). Znaczenie historyczne Konstantyna polega na dwch jego decyzjach: chcia by zaoycielem dynastii a godnoci augustowskie i cezarowskie uczyni dziedzicznymi (mia synw) i zabiega o yczliwo chrzecijan, aeby wprzdz ich w ustrj pastwowy. Denia te podnosiy go na piedestale historii i zjednay mu przydomek Wielkiego. Nie zdawa sobie jednak sprawy z ogromu problemu, jak ma si uoy stosunek pastwa do chrzecijastwa. Musia za wyoni si dylemat: albo chrzecijaska etyka w yciu publicznym, ktre w takim razie musi si cae przetworzy, albo te chrzecijastwo usunie si od ycia publicznego. Celu dynastycznoci dziedzicznej nie dao si jednak osign, jak z pominiciem etyki. Sam zbliy si do chrzecijan i zyska ich poparcie przeciwko swym wspzawodnikom. W stanowczej bitwie stoczonej w r. 312 pod Rzymem na przestrzeni od Saxa rubra do Ponte Molle, o mil od Rzymu (przeciwko Maksentiuszowi) odda mu oddzia chrzecijaski najwysze usugi. Co za do strony legendarnej (in hoc signo vinces), faktem jest, e take poganie upatrywali w klsce Maksentiusza co nadprzyrodzonego, cudownego, ponad ludzkie obliczenia; Konstantyn wiary nie ywi i musia si wpierw przekona o skutecznoci wierzenia. Czy w bitwie przy mocie Mulwijskim dziaaa take zabobonno, jake to stwierdzi?328). Porozumiawszy si z jedynym pozostaym wspzawodnikiem Licyniusem w r. 313 o podzia imperium, zatrzyma sobie Konstantyn Zachd. Tego roku obydwaj augustowie (cezarw nie mianowali), przebywajc w Mediolanie wydali tam w synny edykt, zaprowadzajcy tolerancj i rwnouprawnienie wszystkich kultw religijnych, a zatem take chrzecijaskich. Nie ulega wtpliwoci, e edykt wydano z powodu chrzecijan i ze wzgldu na nich, gdy tylko oni go potrzebowali. Mieci jednak edykt porednio zastrzeenie, e wadza nie zwraca si bynajmniej przeciw pogastwu. Do namiestnikw prowincyj wschodnich wyszy osobne reskrypty, z ktrych dochowao si pismo do gubernatorstwa Bitynii z czerwca 313 r. Posiedli wic chrzecijanie zupen wolno religijn w caym pastwie329). W tak doniosym momencie dziejw spjrzmy na wczesny stan chrzecijastwa. Wanie rozgorza na nowo spr o wano sakramentw, administrowanych przez kapana, pozostajcego w grzechu. Ognisko zapalne utworzyo si w Kartaginie. Tam wybrano biskupem w r. 311 Caecyliusa, lecz nie wszyscy go uznali, zarzucajc, e jego wicenia kapaskie s niewane, gdy ten, ktry mu ich udziela odpad od wiary podczas przeladowania. Nastpi rozam, ktry po pewnym czasie ogarn ca Afryk pnocn. Na czele wczesnych skrupulantw stanli dwaj biskupi: pniejszy biskup kartagiski Donatus i tego imienia biskup Casae nigrae w Numidii; od ich imion nazwano cay ruch donatyzmem. Sprawa opara si o Rzym. Papie Melchiades uzna Caecilianusa i powtrzy to synod w Arelate w r. 314. Oczywicie musiao si go uzna, bo inaczej trzebaby przyj najstraszliwsze konsekwencje. Jeeli ma by niewanym sakrament kapastwa z powodu grzechu kapana, sprawujcego sakrament, w takim razie niewane s te wszelkie inne sakramenty przez niego udzielane. Poniewa nigdy nie mona wiedzie, czy udzielajcy nie znajduje si w stanie grzechu, nie ma si tym samym pewnoci, czy kiedykolwiek jakikolwiek sakrament wanie by sprawowany. Jedyna rada: nie przystpowa do sakramentw, a wic w praktyce je odrzuci. Czemuby jednak skrupulatno miaa si do tego ogranicza? Wszelkie czynnoci kapaskie s w takim razie wtpliwej wanoci, wic dla pewnoci lepiej nie mie cakiem kapanw itd., itd. A kto ma rozpozna, czy kapan nie

ma jakiego grzechu na sumieniu? Z doktryny donatystw wyrasta absurd za absurdem i musiaa si z tego wytworzy anarchia kocielna, a nastpnie spoeczna i pastwowa330). Donatyzm skazany by z gry na to, e si znajdzie poza chrzecijastwem.
) ZI 13. 327) Bu 354. 328) Bo I 34, 35, 45. 329) PL 16, 17; St 149. ) Zupenie o to samo, o postulat bezgrzesznoci kapana funkcjonujcego, rozbi si husytyzm czeski XV w., doprowadziwszy rwnie do anarchii.
330 326

120 Wanie w owym roku 313 prezbiter z Aleksandrii, Arius (studiowa w Antiochii) wystpi z twierdzeniem, jako Chrystus jest wprawdzie Ojcu podobny, lecz odmienny, a w czasie stworzony. Doktryna ta musiaa w konsekwencji prowadzi do zaprzeczenia bstwa Chrystusa a zatem skazana bya rwnie na to, e zwolennikw swych wyprowadzi poza chrzecijastwo. Stan Kocioa by tedy zagroony powanymi herezjami. Nie sprzyjay mu te orientalne objawy gorliwoci w wierze. Nie mona uwaa za wykwit koptyjskiego chrzecijastwa rzekomych pustel. w. Antoni, osiedliwszy si na prawym brzegu Nilu w ruinach zamku Pispir, przebywa tam lat 20, lecz w coraz liczniejszym towarzystwie i w kocu uciek na pustyni arabsk, gdzie dokona ycia w r. 356, jako starzec przeszo stuletni. By analfabet i nie zna jzyka greckiego, tego uniwersalnego jzyka inteligencji na Wschodzie. By te peen podziwu dla towarzyszy drugiego witego Kopta, Pachomiusza (+ 346), ktry swym naladowcom kaza uczy si czyta. Z trzech odmian egipskiego pustelnictwa: ascetw bezwzgldnych, anachoretw i cenobitw, okoo w. Pachomiusza skupiali si cenobici331). Zebrao si ich do 1300 osb, wrd ktrych byo sporo rzemielnikw. Anachoreci przewaali na poudniowym wschodzie od delty Nilu; na zachodzie cenobici, w znacznej czci pracujcy. Nie byy te osady wcale klasztorami, bo adna z nich nie posiadaa reguy, kady y po swojemu (co powtrzy si na grze Athos). Sam Pachomiusz zaoy takich osad 9, w czym 2 eskie; ognisko byo w Thebais. Wszyscy ci pustelnicy", yjcy wielkimi gromadami, uwaali si za chrzecijan; w istocie rzeczy stali na pograniczu ascetycznego pogastwa i syryjsko - egipskiej ideologii. Dodajmy, e kapanw wrd nich byo zaledwie kilku. Na dnie tego wiadomy nam pogld orientalny, e czowiek moe zbliy si do Boga tylko w stanie anormalnym. Std owe wschodnie godomrstwa, supnictwa itp. Obok tego kwitnie gnosis, ktra znaczn cz inteligencji w caym imperium omotaa neoplatonizmem. Wyjaniali alegorycznie mitologi i dodawali zabobony i gusa orientalne i robili filozofi, czy religi amane sztuki bez myli i czarnoksistwa332). Przewodzi przesawny ucze Porphyriosa, Jamblichos z Chalkys w Coelesyrii, mistrz demonologii i theurgii. czy on neoplatonizm z dawnym pytagoreizmem, a do jednoci z Bogiem chcia dochodzi z pomoc mistycznych wyrazw, liczb i symbolw. Twierdzi, e przez odpowiednie zaklcia mona sprowadzi na ziemi duchy i bstwa, a nawet opanowa je (pniej nauczaa tego kabaa ydowska). Uczniowie jego wierzyli, e podczas modw unosi si na dziesi okci w gr i nabywa cery zotawej. W ciepych kpielach w Gadarze w Syrii wywoywa z dwch rde geniusze Erosa i Akterosa. Ucze jego Adesius, widzia i sysza we nie jakiego boga wygaszajcego prorocze heksametry; zapomnia je po przebudzeniu, a wtem spostrzega, e ma je wypisane na lewej doni. Z biografii wczesnych filozofw", spisanych przez Eunapiusa bucha zabobon burym dymem"333). Spotkamy si niej z innym uczniem Jamblichosa, Sopaterem, ktry trafi na dwr Konstantyna Wielkiego i pozyska tam wielkim wpywy334). Pord tego sam Konstantyn nie nalea do adnej pozytywnej organizacji religijnej. By jakim wahajcym si monoteist midzy Appolinem a Mitr, majc zamiowanie do

kultu soca. Upodobania mia wschodnie. Na olbrzymim swoim dworze rozwija dalej ceremonia perski, nie zarzekajc si divinacji. Pozostawi po sobie wizerunki z aureol boskoci, nimbus otacza gow nie tylko jego, ale te czonkw jego rodziny. Wobec chrzecijan trzeba to byo jako usprawiedliwi, dla nich wic, nie mogc by bogiem, bdzie zastpc Boga na ziemi. W kadym razie wszystko w jego paacach pozostaje sacrum", on za sam jest sanctus divinus". Naley zerwa z pogldem niegdy Boisera a cigle jeszcze powtarzalnym, jakoby cesarze rzymscy tego okresu mieli byli przewiadczenie, e ad pastwowy wymaga jednej, powszechnej religii pastwowej. Konstantyn uwaa, e cesarz ma si opiekowa kad religi, ktra jego zdaniem moe by poyteczna dla pastwa. Nie by chrzecijaninem i nie zamierza nim zosta, ale nie chcia mie chrzecijastwa przeciwko sobie i zaliczy je do religij poytecznych. O czyich zapatrywaniach mona sdzi ze znacznym stopniem trafnoci wedug tego, jak kto wychowuje swoje dzieci. Najstarszy syn Konstantyna,
331 333

) D 425, 427, 428. ) Bu 227, 228, 260. 334 ) P 818.

332

) Mo B 226.

121 Krispus, przyspasabiajcy si do ora i rzdw w Galii, mia nauczyciela (zapewne jednego z nauczycieli) Lactantiusa, dawnego retora z Nikomedii, ktry przyj chrzest jeszcze za Dioklecjana a gadkoci swego stylu zyska sobie przydomek Cicero Christianus". yczy tedy sobie Konstantyn eby jego syn pozna dobrze chrzecijastwo; mona nawet przyj, e pozwoli Krispusa ochrzci, cho sam chrztu nie przyjmowa. Nie maj tu nic do rzeczy pogldy Lactantiusa z zakresu ycia zbiorowego, ktre dopiero miay si wyrobi. Zwraca tu uwag okoliczno, e Lactantius uwaa za stosowne ukada satyr na mrzonki i zachcianki warstw uboszych: bdzie vita copiosissima, mid bdzie tryska ze ska, a sona morska woda zamieni si na lemoniad itd.335). Dogadzao tedy cesarzowi konserwatywne usposobienie nauczyciela, a uwaaby za bd, gdyby w wychowaniu syna nie byo czynnika chrzecijaskiego, jakkolwiek do wierzcych cesarz wcale nie nalea. Moe Lactantius przyczyni si do paktu z roku 313. Krispus liczy wwczas lat 13, znajdowa si wic w latach uczenia si. Tymczasem ugoda z Liciniusem stanowia tylko rodzaj zawieszenia broni. Konstantyn usuwa go stopniowo. Pobiwszy go w r. 314 pod Adrianopolem, obnia go do stopnia cezara nad Azj, Egiptem i Tracj. W 317 r. nie waha si wystpi jawnie z programem swoim, mianujc cezarami obu swoich synw, 17-letniego Krispusa i nowonarodzonego w tym roku Konstantyna (II). Liciniusa toleruje jeszcze w jego dzielnicy, lecz rzdzi sam i wada sam. Gdy po kilku latach uzna, e monaby ju cakiem Liciniusa si pozby, nie zawaha si. Wybucha wielka wojna. Pod Adrianopolem, gdzie Konstantyn odnis powtrnie zwycistwo, polego 34.000, a niebawem nastpia pod Chalcedonem istna rze, w ktrej zgino sto tysicy. Wtedy podday si Konstantynowi Bizancjum i przeciwlegy Chalcedon. Konstantyn przyrzek darowa ycie Liciniusowi i jego cezarowi Martinianowi, lecz ledwie przez rok dotrzymywa sowa. W r. 324 kaza byego augusta udusi, a byego cezara rozsieka. Staje si jedynowadc, skupia na nowo cae pastwo w jednym rku (323-337). Liczy wtedy 47 lat. Podczas tych zmaga o jedynowadztwo zarzdza cesarz w r. 316 przeladowanie donatystw, kocioy ich zostay zamknite a biskupi skazani na wygnanie. Inicjatywie i woli Konstantyna przypisa naley dwa rozporzdzenia w r. 321, wzmacniajce stanowisko chrzecijan w sposb bardzo a bardzo dobitny. Przyzna gminom chrzecijaskim osobowo prawn, dozwalajc im przyjmowa spadki i zapisy a niedziel

uzna za dzie witeczny take dla szeregu instytucyj pastwowych, dla urzdw i sdw. Urzdnik chrzecijaski zyskiwa prawo wstrzymania swego urzdowania w niedziel. W miar jak chrzecijastwa przybywao, stawaa si niedziela powszechniejszym dniem wypoczynku witecznego. Ale rwnoczenie jaka niespodzianka! Trzy razy zwracali si donatyci naprno o ask do tronu. Nagle w r. 321 cofn Konstantyn wszystkie poprzednie zarzdzenia przeciw donatystom. W trzy lata potem, osignwszy wreszcie jedynowadztwo, zatrzymuje si w Mediolanie i wydaje w r. 324 edykt do prowincyj orientalnych z nakazem, eby nie tylko przestrzega zupenej wolnoci religii chrzecijaskiej, lecz restytuowa wszystkie szkody, poniesione przez Koci podczas przeladowa336). Widocznie Licinius nie przeprowadzi naleycie poprzedniego edyktu mediolaskiego w swych krajach. Bo te wykonanie go na Wschodzie byo bez porwnania trudniejsze ni na Zachodzie. Niebawem Konstantyn uwika si tam w trudnoci, z ktrych nie mg znale wyjcia. Konstantyn mia przekonanie o nieograniczonej niczym wadzy swojej, sigajcej jeszcze dalej i wyej, ni u wszystkich jego poprzednikw. Nie na prno uywa przez cae ycie tytuu pontifex maximus". Zmierza do tego, eby z tytuem czya si wadza i eby godno ta staa si zwierzchnicz nie tylko dla pogan, lecz dla wszystkich wyzna i dla chrzecijan take. Im bardziej uznawa, e chrzecijastwo stanowi si, tym mocniej chcia t si opanowa w swej subie. Bya to pierwsza prba, i Konstantyn prbuje ju rzdzi w Kociele, jak w swoim cesarstwie". Koci odmawia mu prawa mieszania si w swe sprawy od wewntrz", podczas gdy donatyci pragnli tego i przyznali mu prawo wadcze w sprawach religii337). Tote Konstantyn powzi teraz upodobanie do donatystw. Trudno przypuci ra335 336

) Po w wydaniu I 626, 627 i Z VII 68. ) Bu 353. 337) Pl 20-23, 27, 33.

122 dykaln zmian przekona w cigu piciu lat. Lecz czy wielu jest w historii takich mw, ktrzyby odrzucili wadz, gdy sama pcha si im w rce"? Podobnie miaa si rzecz z Ariuszem. Cesarz sam zagaja w r. 325 sobr nicejski (pierwszy sobr powszechny). Przemawia po acinie, w jzyku Kocioa rzymskiego a na grecki kae sw przemow tumaczy338). Poddaje si powadze soboru i przyjmuje wyznanie nicejskie", stanowice fundament katolicyzmu. Byo to wielkie dzieo uczonego prezbitera aleksandryjskiego, Atanazego, prawdziwego przewodnika tego soboru. Cesarz przyjmuje do wiadomoci, e zwolennikom Ariusza odbiera si godnoci biskupie i ustanowi kar mierci za samo przechowywanie jego pism. Sam przewodniczy soborowi a wic sam dziaa przeciw arianom. Ale gdy Ariusz odwouje si do jego cesarskiej wadzy, gdy wmawia w niego, e samemu tylko cesarzowi przystoi rozstrzyga spr o homousios'' a homojusios", Konstantyn chwyta si tego, wzywa Ariusza, by przedoy na pimie jemu samemu swoje wyznanie wiary i osdza, jako zgadza si ono z symbolem wiary soboru nicejskiego". Twrca tego symbolu, Atanazy, (od r. 328 biskup aleksandryjski) naprno protestuje. Ariascy biskupi wracaj z wygnania. Nie koniec na tym. Sam cesarz zwouje w r. 335 kontrsobr do Tyru, tak sztucznie zoony, i powiedziano o nim, jako susznie nazwany by moe zbjeckim synodem". Tam potpiono Atanazego, a cesarz skaza go w r. 336 na wygnanie do Trewiru, gdzie przebywa niedugo, gdy ze mierci Konstantyna Wielkiego, stosunki zmieniy si przynajmniej chwilowo339). Cesarz rozstrzyga nawet zawioci teologiczne. Nie ma on pogldw staych, przechyla si coraz na inn stron, lecz nie dlatego, eby mia atwo ulega i dawa sob kierowa340). Mylnym jest te przypuszczenie, e chodzio mu o jedno Kocioa w imi zjednoczenia pastwa, a wic zwraca si zawsze przeciw temu, kto mu si w danym

momencie wydawa burzycielem jednoci. Czy wic dla jednoci Kocioa popiera donatystw i arian? Chodzio o co innego; on popiera tego, kto w danej chwili przyczynia mu wadzy, w tym za przecigali si heretycy. Trudno nie widzie, e przez niego i za niego wytwarza si cezaropapizm341), witany chtnie przez sekty a osdzany surowo przez Koci rzymski. A wic: katolicyzm przeciw cezaropapizmowi to cecha czasw Konstantyna i jego nastpcw. czenie w jednej osobie najwyszej wadzy wieckiej i religijnej byo nieznane staroytnemu wiatu. Zjawia si tu idea nowa. Pojawienie si cezaropapizmu stanowi pierwszy lad, e powstaje jaka nowa cywilizacja. Tymczasem Konstantyn grzz coraz bardziej w orientalizmie. Oznak tego nie tylko samo urzdzenie dworu, lecz opryszkostwo dworskie. W rok potem jak przewodniczy soborowi w Nicei, wydaje wyrok mierci na dorosego syna Krispusa, wsawionego ju kampaniami na granicy germaskiej; za nim idzie jeden z bratankw cesarskich a w r. 327 ponosi mier cesarzowa Fausta. Podobno tamci padli ofiar jej intryg, po czym przysza kolej i na ni wedug utartych wschodnich precedensw. Nam wystarcza stwierdzi fakt, e panowanie Konstantyna stanowio cig dalszy tych precedensw, co nie wiadczy bynajmniej o jego wielkoci". Wschd kierowa pastwem, bo Wschd dostarcza gwnie rodkw na utrzymanie go. Zachd by jakby wielk wsi", gdzie rzesze zuboaej ludnoci zmuszone byy ogranicza swe potrzeby do jak najmniejszej miary342). Spoeczestwa zachodnie nie mogy ju adn miar nastarczy kosztom utrzymania, mechanizmu pastwowego. Natomiast Syria, Azja Mniejsza i Egipt byy natenczas bardzo bogate. Aleksandria, Tyr, Antiochia, Efez byy targowiskami o znaczeniu wiatowym. W IV wieku by w Syrii nadmiar zboa, wina i oliwy, a wytwory fabryk syryjskich rozchodziy si po caym wiecie. Handel ich siga do Arabii i Indyj, z drugiej za strony Gallia bya zasypana faktoriami syryjskimi. W Aleksandrii towar indyjski spotyka si z towarem z wntrza Afryki; kupcy egipscy z greckimi, arabskimi, italskimi, syryjskimi, indyjskimi. Szko aleksandryjskie i sydoskie znajdowao zbyt a w Chinach, tkaniny aleksandryjskie na caym Wschodzie. Azja Mniejsza syna jako kraj piciuset miast". Tote podatki pacone przez te miasta stanowiy najwydatniejsze rdo dochodw pastwowych343). Na Wschodzie rolnictwo jeszcze kwitnie (sawne nawodnienia), ale na Za338 340

) B 27. 339) Pl 52-56. ) Pl 25, 34. 51, 52. 341) D B 3,4. 342 ) B 21. 343) B 22.

123 chodzie cakowity upadek produkcji rolnej. Chop, o ile jeszcze gdzie istnia, dosownie przymiera godem". Od III wieku pastwo narzuca na wielkich obowizek wzicia w upraw odpowiednich obszarw, a wic w konsekwencji pastwo musiao zapewni tym gruntom rce robocze i std konieczno przypisywania do gleby344). Z pocztkiem ograniczano wolno przesiedlania si tylko sporadycznie, np. do dzierawcw domen pastwowych w Egipcie, lecz stao si to powszechnym dziki owemu systemowi podatkowemu od Dioklecjana345). Kolonowie od pocztku IV w. uchodz masowo. Popadano w coraz gorsze bdy, chcc zerodkowa wszystkie siy na obronno pastwa346). A tymczasem wszystkie siy polityczne zagwodone byy ruin pienin. Jeeli spoeczestwo nie moe sprosta swym wasnym potrzebom, nie zdoa na dugo potem nastarczy wasnej obronnoci"347). Colonus by bezbronny wobec zgniej biurokracji, ale urzdnik liczy si z monym latyfundyst, od ktrego mg pobiera ... stae pobory. Tote colonus pocz oddawa si osobicie pod zwierzchnicz opiek waciciela ziemskiego, zrzekajc si swoich praw

cywilnych (np. waciciel stawa za niego przed sdem). Po dugim czasie obmylono co jeszcze radykalniejszego. Reszta chopw oddaa swe dziaki latyfundystom na wasno. Colonus zrzeka si praw przysugujcych mu z tytuu dzierawy, a przechodzi na sub osobist do waciciela w zamian za mono przeywienia si na dawnej swojej dziace. Podatki uiszcza za wszystko sam waciciel. Stosunek taki nazywa si patrocinium348). Popeniono omyk fataln, mniemajc, jakoby wydatno ziemi bya tym wiksz, im wicej ludzi na niej pracuje i wysoko podatkw stosowano do iloci rolniczych mieszkacw na danej dziace. Dbao si wic o to, by kolonowie dziaki swojej nie mogli opuszcza i przytwierdzano ich do gleby. Zarzdzi to ju najprawdopodobniej Dioklecjan, a za Konstantyna, prbujcych ucieczki zakuwano w kajdany349). Nie licowao to z chrzecijastwem i zna na wielu sprawach, e nie byo ono bynajmniej religi panujc". Nie brak atoli widocznych wpyww chrzecijaskich. Np. chcia Konstantyn znie walki gladiatorw, lecz nikt nie sucha zakazw350). Trjprawo rzymskie rozwija si wci a czsto w duchu chrzecijaskim. Rzymianie nie lubili znosi starych praw. Literalnie prawniczo ojciec pozostawa jeszcze wacicielem swych dzieci. Teraz zniesiono to ustawodawstwo. Ojciec odpowiada odtd przed sdem w razie zabicia wasnego dziecka. Aeby usun sprzeda dzieci w warstwach uboszych, udzielano subwencji pastwowej na ich wychowanie. Nie udzielano jednak wspar dzieciom nielubnym, onatym zakazano konkubinatw, a legitymowa potomstwo nielubne mogli tylko nieonaci i to tylko dzieci spodzone z kobiet woln. Jednostronno rozwodu ograniczono do wypadkw najgrubszych zbrodni, przyczem jednostronno ta przysugiwaa rwnie onie. Uwiedzenie uznane zostao za zbrodni publiczn. Kary poczone byy ze strasznymi torturami, a spaday rwnie na wszystkich porednikw. Cudzostwo miao by cigane przez wadz pastwow; karze podlegaa te kobieta, ktra dobrowolnie si oddaa. W razie stosunku z niewolnikiem, kobiecie miao si ci gow, a niewolnika spali (tortury znis nastpnie Konstancjusz, o ile chodzio o wolnych). Prawodawstwo wyrnia tedy niewolnika, traktujc go znacznie surowiej, i te rnice zaznaczono silnie, jakkolwiek z drugiej strony ustawy Konstantyna W. poprawiy znacznie pooenie niewolnikw351). Rwnoczenie zna w prawie karnym wpywy wschodnie, choby w przytoczonych tu wypadkach tortur, cinania, palenia. Najbardziej charakterystyczn jest kara obmylana za mord krewnych; zaszy ywcem we worku z wami i wrzuci do wody352). Prawdopodobnie wzito to z jednego azjatyckiego prawa zwyczajowego, gdzie kar t stosowano nawet bez porednictwa sdw. Czy stosoway j sdy bizantyskie? W takim razie znaczna cz dynastw bizantyskich powinna bya koczy karier w takich workach, poczynajc od samego Konstantyna Wielkiego. Zna w tym dziwne zmieszanie si dwch prdw, czsto sobie przeciwnych. Prawo wypywa ze rde rnych, wcale nie wspmiernych i nie dajcych si sprowadzi do wsplnej zasady. Chrzecijaskie pojcia obok najbardziej barbarzyskich pogaskich tworz mechaniczn mieszank. Chrzecijanie byli z tego niezadowoleni, a nie majc zaufa) St 22. 345) Pa 474-477. 346) B 23. 347) L. 27. 348) So 20. L 151-153; Pa 478, 479. Po wydaniu I 626, 627 i Z. 351) St 191, 192. 352) St 192.
344 349

) Pa 477. 350)

124 nia do prawodawstwa pastwowego, dali sdownictwa biskupiego do spraw cywilnych, co te uznano w roku 333353). Chwa panowania Konstantyna Wielkiego jest nowy system monetarny, ktry przetrwa przez ca histori pastwa bizantyskiego354). Wycofywano si z gospodarstwa naturalnego, lecz niebawem pokazao si, e poprawa monety na nic przy zym systemie podatkowym.

Orientalizm powiadczony jest nadto wyborem stolicy. Nie chce Konstantyn rezydowa w Rzymie, ani w Mediolanie, ani w Rawennie. Odczuwa potrzeb stolicy wybitnie swojej, ktrby sam zaoy i ktraby zwana bya jego imieniem, na podobiestwo Aleksandrii, Antiochii itp. Przez jaki czas proteguje wielce dawn osad wojskow Arelate w dolinie Rodanu, wyrastajc na rywalk Massalii. Zjeda tam i tam zwouje synod (na ktrym potpiono donatystw), przyozdabia miasto i wielce rozszerza, wreszcie robi je stolic prowincji Gallii i zmienia nazw na Constantina (co si jednak nie utrzymao). To miasto miao by jego pamitk na Zachodzie, lecz stolica pastwa bdzie na Wschodzie. Jednak nie w Dioklecjana i Liciniusa Nikomedii; chce mie wasn, osobicie wasn. Powzi plan nielada: wznowi Troj. Nowa stolica uniwersalnego pastwa bdzie tam, gdzie kolebka narodu rzymskiego, pochodzcego od Antizesa z Troi. Doszukiwano si jej gdzie midzy Ilionem a Pergamonem. Ostatecznie rozprawa z Liciniusem w r. 324 zwrcia uwag na Bizantion. Konkretne fakty wykazay, e miasto to posiadao nie tylko najlepsze warunku handlowe, ale te ogromne znaczenie strategiczne, jako bastion z ktrego da si opanowa obydwa brzegi Bosforu i Propondyty: sowem, e Bizantion nadaje si na klucz wojskowy tak Bakanu, jakote Azji Przedniej. To zdecydowao. Specjalne dochodzenia wykazay, e decyzja nastpia nagle, pomidzy 18 wrzenia a 8 listopada 324 roku355), a wic wanie gdy cinano Liciniusa. Nie zakada wic miasta nowego, lecz powiksza dawne, istniejce od VII w. przed Chr., a wic od tysica lat. Nowymi murami objto od razu przestrze czterykro wiksz od miasta istniejcego356). Zaczto stawia mury w roku 326 a uroczystej inauguracji miasta nowego" dokonano w roku 330. Czynnym by przy tym Sopater357), gdy przypisywano mu t zdatno, e zdoa sprowadzi na now stolic wszelkie pomylnoci. W rodku miasta wzniesiono kolumn, na ktrej Konstantyn kaza przedstawi siebie jako Heliosa. Zaprowadzi te w pastwie kult boski gentis Flaviae, do ktrej siebie zalicza, a w dochowanym reskrypcie do Umbrw z Hispellum regulowa szczegy tego kultu358). Wystawi te dwie nowe witynie pogaskie: Macierzy bogw i Dioskurw359). Nie pomin rwnie chrzecijan. Mia to by Rzym nowy". W przydomku tym miecia si zapowied, e stary Rzym nie odzyska ju nigdy stopnia stolicy pastwa. Odtd mianowa si ma jednego konsula dla Rzymu a drugiego dla Konstantynopola. Przechowanie form wystpuje niemal na pierwszy plan. Chodzi o to, aeby zaznaczy uniwersalno pastwa w cao wraz z tym nielubianym Rzymem z jego prowincjami zachodnimi. Konstantyn uwaa si za Rzymianina (nie wada zreszt naleycie jzykiem greckim360), a za jego przykadem caa jego biurokracja bdzie akcentowa, e oni s Romaioi". Wyraz ten nie bdzie oznacza adnej narodowoci (tego u nich ani ladu), lecz zrzeszenie majce roszczenia, by wada spadkiem po Rzymie, Podkrelaj na kadym kroku, e w istnieniu cesarza i cesarstwa rzymskiego nie ma przerwy. Przesiedlano senatorw ze starego Rzymu i pobudowano paace dla starych rodw, ktre Konstantyn przyciga i przymusem i askami361). Urzdowo wszystko w Nowym Rzymie" byo aciskie. Zarzdzono rwnie panem et circenses". A gdy wiatry przeciwne nie dopuciy na czas floty ze zboem egipskim, zwrcono si do Sopatera, eby odwrci ich kierunek; gdy ten nie mg poradzi, nie uwierzono mu, e nie mo) St 150, 190. ) Jeden solidus dzielono na 6000 nummi. Deprecjacja sza dugo normalnie; pod koniec IV w. 6500, w poowie V w. 7200; lecz w drugiej poowie V. staje si gwatown i z pocztkiem VI w. liczono 8750 nummi na solidus. P 819. 355 ) L 41. Trudno jednak zgodzi si na przypuszczenie, e miao to stanowi votum na podzikowanie Bogu za ostateczne zwycistwo a z daleka od Rzymu, jakoby dlatego, e Rzym upiera si przy pogastwie, a
354 353

nowa stolica miaa by wycznie chrzecijask. Czas ju zerwa z legendami o jakie gorliwoci chrzecijaskiej Konstantyna. 356) St 193, 194. 357 ) Bu 360. 358) Pb 34. 359) Bu 359. 360 ) L 318. 361) L 43.

125 e, lecz w przekonaniu, e nie chce ze zej woli, skazano go na mier i sam cesarz kaza go udusi362). W caym panowaniu Konstantyna jest to fakt chyba najwymowniejszy dla jego wielkoci". Pozostaa acina nadal jzykiem urzdowym pastwowoci w caym pastwie i jzykiem komendy w wojsku. Rzd cesarski zbiera legiony" na Wschodzie z Bastamw, Bityniw, Syryjczykw, a nad nimi oficerami byli Romaiowie" z komend acisk. Na Zachodzie wojsko rzymskie skadao si ju dawno z Germanw i tam rzymski element by niemal wyjtkiem w korpusie oficerskim. Stan armii pogarsza si, bo od suby wojskowej mona byo wykupi si. Zaczo si to jeszcze pod Dioklecjanem. Za Konstantyna powstay przedsibiorstwa, dostarczajce zastpcw. Z drugiej strony kady waciciel ziemski musia dostarcza spord kolonw swych dbr oznaczon ilo rekrutw, ktrych pitnowano na ramieniu. Dostarczano za wybierki ludnoci, tote od poowy IV w. legion warta tym wicej, im mniej liczy takich Rzymian, a im wicej barbarzycw. Faktem te jest, e od IV w. wyraz barbarus" sta si synonimem miles"363). Tytuy wojskowe byy jednak wszdzie aciskie: comes, dux itp.364). W jakime narzeczu syryjskim, czy germaskim miaa si odbywa komenda? Zostaa tedy acina. Nawet w Syrii onierze musz co rozumie po acinie; zreszt zapewne tylko w tym jzyku mogli si wzajemnie porozumie. Do wyszych awansw bya acina niezbdna, tote warstwa wyszych oficerw latynizowaa si, a e ncia ich rzymska kultura materialna a czsto oddziaywaa na nich take rzymska ogada i wyszo adu spoecznego, a wic najwybitniejsi z tych barbarzyskich oficerw robili si te Rzymianami''. Inskrypcje rzymskie sigaj a Batanei, zaludnionej przez Arabw. W Egipcie, napisy pochodzce od onierzy, s aciskie365). Nazwijmy ten objaw nabieraniem form rzymskich. Formy te uwaano za konieczno pastwow. Forma nabieraa w tych okolicznociach znaczenia treci. Trzymano si wic form z caych si i robiono wszystko, eby je wysun jak najbardziej na pierwszy plan. Miao to pociga za sob dalsze jeszcze nastpstwa. Ostatnie zarzdzenia Konstantyna W. wiadcz, e chodzio mu nie o jedynowadztwo zasadnicze, gdy zwalcza i zdradza Liciniusa, a w kocu go ci, lecz o swj dom, bo syna i bratanka robi augustem i cezarem; a potem pod koniec ycia wyznaczy a trzech augustw (synw swoich) i nadto dwch cezarw (swych bratankw). Rzdy i reformy Dioklecjana i Konstantyna Wielkiego czyy si nieraz w jak jedn cao i mwi si o monarchii dioklecjanowsko-konstantynowskiej". Zwrcono te uwag, e monarchia ta trwaa do VII wieku; bya wic tworem dziejowym, ywotniejszym nawet ni wczesne cesarstwo366). Jeeli dugotrwao ma by kryterium ywotnoci, najywotniejszymi byy hinduskie pastwa radw. Historia poucza, e najduej mona istnie w zastoju a mechanizm moe by trwalszym od organizmu, bo si mniej naraa. Czsto mechanizm wykonuje swe ruchy na lepo i zabiegi nawet wtenczas jeszcze, gdy przestaa ju istnie jego racja bytu. Ochrzczony na ou mierci w r. 337, zosta Konstantyn Wielki po mierci konsekrowany" wedug poj pogaskich jako divus"367). Synowie jego i bratankowie byli ochrzczeni ju przedtem. Syn redni, Konstancjusz, by arianinem. Czy mogo si to dzia jawnie bez zgody wszechwadnego ojca? Cezaropapizm pamita o interesie dynastii ... na wszelki wypadek. I znowu dawnym zwyczajem, wojny domowe, tym razem na lat 13. Nastpiy mordy a 8 czonkw rodziny (Konstantyn II poleg) i wystpowali uzurpatorowie, zanim w 350 r.

zjednoczy na nowo cae pastwo w swym rku redni z cesarzewiczw Konstancjusz (350361). Od niego wyszed nakaz w r. 357, e nie wolno bezwzgldnie sprzedawa ani darowywa posiadoci bez nalecych do niej kolonw368). Synowie Konstantyna Wielkiego s ju stanowczymi wrogami pogastwa. Dekret, zakazujcy obrzdkw pogaskich (zabobon i nierozumne ofiary") wyda w r. 341 najmodszy z braci, Konstans, wadca Illirii i Afryki. Towarzyszy temu fakt jednak niezmiernie charakterystyczny. Zaraz nastpnego roku wydano wyjanienie", e nie naley psu pogaskich wity
) Bu 361. 363) L, 121, 278. 364) P 833. 365) L 318. 366) k V 464 o reformach" tych obu cesarzy wyrazi si Edward Meyer, e ich Neubau" byo Notbau", ktry nie daby si ustawi bez oparcia o zacine, cudzoziemskie wojska. Ma 8 w A 9. 367) Ph 36. 368) Pa 478.
362

126 podmiejskich, przy ktrych odbywaj si Igrzyska i widowiska, gdy nie wypada niszczy przybytkw, z ktrych lud rzymski wysnu rozrywki do staroytnych swych uroczystoci. Cesarz znosi kulty pogaskie, lecz nie mie tkn igrzysk! Potem jeszcze kilka razy zarczali cesarze chrzecijascy publicznie, e bd respektowa igrzyska. Odkd Rzymianie powicili sw narodowo na otarzu kosmopolitycznej uniwersalnoci nastaje straszliwe obnienie inteligencji. Umysy wysze karmiy si antykwarstwem, gdy wspczesno przestaa by twrcz. W Atenach wiczono mwcw, ukadajc mowy na tematy zmylone. Nawet sawa Aleksandrii ganie w IV w. Z nicoci garstka Rzymian ocalia jedynie filozofi stoick, ogl ugrzz w igrzyskach. Cae pastwo bawio si dzie w dzie. Specjalni znawcy tego przedmiotu wyraaj si, e my nowoytni nie mamy pojcia, jak do igrzysk przywizywano wag i jakie one stanowiy obcienie budetu. Od urzdzania Igrzysk byli praetorowie, konsulowie i inne takie przebrzmiae dostojestwa, takie honores sine labore. Jeeli dygnitarz jaki, po skoczonym urzdowaniu opuszcza swoj prowincj nie urzdziwszy igrzysk, urzdzano je za niego, w jego nieobecnoci, pod jego firm i na jego koszt. Optania igrzyskami nie moga wstrzyma adna katastrofa. Od igrzysk i od ani zaleaa popularno wadcy. Dioklecjan zawita raz jeden do Rzymu w dwudziestym roku swego panowania, ale ju na pi lat przedtem stawia tam najwspanialsze termy. Ju za Marka Aurelego byo w roku 135 dni igrzyskowych. Powiedziano, e bya to klska spoeczna, rwna alkoholizmowi naszych czasw369). Chrzecijanie nie dali od pastwa panem" i usuwali si od circenses" dla wielu powodw. Najciszym zarzutem przeciw chrzecijastwu byo to, e znieliby igrzyska, gdyby doszli do wadzy. Dochodzili do wadzy coraz wszechstronniej, Konstancjusz (arianin) rozszerzy dekret Konstansa na cae pastwo i w r. 354 kaza pozamyka witynie pogaskie. Na dworze w Konstantynopolu panoszyy si nadal rzdy eunuchw i kamarylli"370), prne tedy byoby poszukiwanie tam idei. Celem takich rzdw byo utrzyma si przy rzdach. Poniewa Wschd zajty by wycznie sporami wyznaniowymi a wszelki ruch polityczny lub spoeczny przybiera szaty religijne i dziaa dopiero w tym przebraniu, rzd cesarski mia na kwestie religijne wielkie baczenie, przyczym liczy si z obozem silniejszym a sympatyzowa z tym, ktry zgadza si na cezaropapizm. Obserwowa to mona doskonale na biografii w. Atanazego i jego piciokrotnego wygnania. Zaraz po zgonie Konstantyna w r. 337 zostaje Atanazy odwoany z wygnania w Trewirze. Gdy jednak poruszya si caa Syria przeciw gwnemu kodyfikatorowi uchwa nicejskich, gdy synod r. 340 odj Atanazemu godno biskupi, ten nie znajdowa pomocy w Konstantynopolu, lecz schroni si do Rzymu, do papiea Juliusza. Na zwoany do Rzymu synod, wschodni biskupi wcale nie przyjedaj, co stanowio znamienn zapowied przyszego rozamu. Wtedy to Atanazy przywiz do Rzymu dwch

pustelnikw egipskich. Dopiero w owym roku 340 dowiedziano si w Rzymie, co si dzieje w Egipcie od stulecia. Nie wzbudzili jednak ci pustelnicy wikszego zajcia371). Konstancjusz, arianin, podj walk o cezaropapizm zrazu mniej zawzicie od swego ojca. Ju si chrzecijastwo dzielio na dwa obozy: papieski i cesarski. Atanazy wrci wprawdzie do Aleksandrii w r. 343, lecz bezpieczny tam nie by. Tego roku dwa synody w Sardica i Philopopolis wyklinay si nawzajem, a nadto poplecznicy arian zwoali w roku nastpnym nowy synod do Cezarei. Arianie, najwiksi przeciwnicy papiestwa przyznali cesarzowi wadz w sprawach religijnych. Z porki cesarza odbywa si nowy synod w Jerozolimie, ktry przyjmuje arian do jednoci Kocioa. Zebrani tam biskupi wystosowali pismo do gmin chrzecijastwa w Egipcie i Lybii, w ktrym zaznaczyli, e cesarz kaza pogodzi si z arianami i uzna ich prawowierno. A gdy w r. 350 Konstancjusz pokona uzurpatora Magentiusa, wystpi silniej przeciw poplecznikom papieskim. Zorganizowano i na Zachodzie zwolennikw cezaropapizmu, potpiono Atanazego na synodzie w Arelate w r. 363 i w samym Mediolanie w r. 355; nadto obwiniono go o zdrad stanu (jako nie ulegajcy wadzy cesarza) i z Aleksandrii ponownie wygnano. W trzy lata potem w r. 356, pisze do cesarza Hozjusz, biskup Korduby i w pimie swym odrnia wyranie dwie
369

) Bu 304; Bo I 81; L 119.

370

) P 828.

371

) Bo II 362.

127 wadze, od siebie niezalene, kocieln i wieck, odmawiajc wieckiej prawa wkraczania w sprawy kocielne. Lecz Konstancjusz uwaa si ju za biskupa biskupw" i da, by wadze kocielne poddaway si bezwzgldnie jego woli. Przepisywa jawnie, co synody maj uchwala. Wtedy te znis uchwa synodu w Rimini, uwalniajc dobra kocielne od podatkw372). Atanazy schroni si tymczasem pomidzy pustelnie" egipskie. Pi lat tam przebywa, a co sprawi, posiadao pierwszorzdn warto historyczn. Dziaalno jego wypada rwnoczenie z pracami w. Bazylego Wielkiego (zm. 379), ktry okoo r. 362 mia ju uoon regu" dla waciwego stanu mniszego. Pustelnictwo przedostao si bowiem z Egiptu do Palestyny i dalej do Azji Mniejszej, gdzie dzieln rk w. Bazylego zacniejsza jego cz zostaa ujta w zakon bazyliaski. Inni pozostali poza zorganizowanym Kocioem. Podobnie w. Atanazy w Egipcie kierowa anarchiczne i chaotyczne pustelnictwo, a nazbyt gromadne, na drogi celowo obmylonego wsplnego ycia w jakich karbach. Mona by si wyrazi, e stara si tam zaszczepi kierunek myli zachodni, rzymski373). Samo jednak mnichowstwo dugo jeszcze pozostawao zachodowi obce. Lata pobytu Atanazego w pustelniach, 356-360 stanowiy propagand katolick. Zaraz za po zgonie Konstancjusza w r. 361 powraca Atanazy do Aleksandrii eby wkrtce oglda co niesychanego; ustawienie na nowo posgw bokw pogaskich. Oczywicie popad na nowo w zatargi z nowym rzdem. Julian Apostata 361-363 zetkn si za modu z wyznawcami soca, ktrzy dla osobistego powodzenia udawali chrzecijan. Kiedy zwiedza rzekom Troj (Ilion Nowy), oprowadza go biskup Pegasius, ktry dlatego zosta biskupem, aby powag sw osoni pogaskie przybytki przed zagad. Czci Soce i tajemnie modli si do Heliosa". Takie rzeczy dziay si pord chrzecijan wschodnich, pord arian, donatystw, gnostykw. Nie ulega wtpliwoci, e w apostazji Juliana zaway wiele neoplatonizm; synny swego czasu Maximos z Efezu uchodzi za jego doradc. Z neoplatonizmem czy si te jego sabo do ydw; wszake rozpocz roboty okoo odbudowania wityni w Jerozolimie. Natomiast zerwa naley z wyjanieniem apostazji i alem nad utrat tradycji umysowych wiata klasycznego. Obawy o to byy ju zbyteczne374).

Julian by uznany przez Konstancjusza cezarem w Galii, lecz siga wyej i zbuntowa si. Przed rozstrzygajc bitw przeciwko wujowi, pod Strassburgiem, mia przemow do swych legionw" zapewne tumaczon zaraz onierzom, ktrzy odpowiedzieli mu piewem germaskiej pieni bojowej i obwoali imperatorem, podnoszc go na tarczach wedug swego zwyczaju375). Jeszcze dnia 6 stycznia 361 r. by Julian w Viennie w Galii na naboestwie chrzecijaskim, a w grudniu tego roku w Slawonii publicznie ofiarowa bogom wou376). Panowanie za jego trwao zaledwie kilkanacie miesicy, od grudnia 361, do czerwca 363 r. Widocznie chrzecijastwo odpowiadao dobrze potrzebom spoecznym, skoro Julian zakada klasztory filozoficzne i kae wygasza kazania do ludu. Pogastwo miao by zorganizowane w Koci na wzr chrzecijaskiego; cesarz jako gowa tego Kocioa, sa listy pasterskie do podwadnych kapanw377). A wic wci cezaropapizm i nic innego, take w formach pogaskich. Julian trafi na sojusz neoplatonizmu z mitracyzmem378) przeciwko chrzecijanom i posuy temu sojuszowi za narzdzie. Sam za indywidualnie dostrzega doskonale punkty styczne pomidzy etyk chrzecijask a rzymsk filozofi praktyczn stoy i niejedno z chrzecijastwa pragn zachowa, byle w formach pogaskich. W umyle jego tkwio przesadne przewiadczenie o zasadniczej doniosoci formy. Jak Konstantyn Wielki wysila si na form acisk na Wschodzie, podobnie Julian Apostata wtacza wszystko w form kultw pogaskich. Obydwaj przenosili form nad tre, a waciwie sdzili, e zgwac tre formami, e j sobie poddadz za pomoc form. Obydwaj nie wiedzieli, e tre majca trwa stale, przybiera w rozmaitych okresach rozmaite formy wanie dlatego, eby trwa i przetrwa. Obok cezaropapizmu wyania si druga cecha rodzcej si nowej cywilizacji; pierwszestwo formy przed treci. Chrzecijastwo za nie obawiao si ju szkodliwych wpyww z obcowania z intelektem pogan. Wchaniao w siebie co byo najlepszego w cywilizacji
125.
376

) Pl 62. 63, 80; D 420-424, ) Mo R 242. 377 ) P 830. 378) Mo R 225.

372

373

) St 227, 229; D 409, 410, 417.

374

) Mo R 237; 245; Zk. 8.

375

) Si

128 attyckiej i rzymskiej. Drugiej poowie VI w. nadaje cech Grzegorz z Nazyanzu (28 ok. r. 390), ktry owiadczy co nastpuje: Nauk stawiam nad wszystkie ziemskie bogactwa i nie mam nic na ziemi droszego. Zaiste praca umysowa zblia nas najwicej do niebieskich rozkoszy i do pragnie niemiertelnoci''379). A modszy nieco (ur. w 340 r.), w. Hieronim wierzy w syntez wyksztacenia klasycznego z chrzecijastwem; cytuje przy kadej sposobnoci autorw, naladuje ich styl i wyraenia nawet wtedy, kiedy wypada zgani ich tre. Dostrzega pikno literackie Ksig witych, podnosi pikno psalmw, deutoronomium i prorokw. Zestawia Dawida z wielkimi poetami380). Powstawaa poezja chrzecijaska w jzyku aciskim, a ju od III w. nurt jej jest stay. A kiedy okoo r. 330 Iuvenous pisa ewangeli wierszem, wyszukiwa w autorach odpowiednich wyrae klasycznych381), greckim za wierszem uoy Bibli (a do czasw Saula) ok. r. 350. Apolinarios z Aleksandrii pisywa te na tematy biblijne tragedie, komedie i ody na wzr Eurypidesa, Menandra i Pindara. Syn jego, Apolinarios Modszy ukada Ewangeli i Dzieje Apostolskie w dialogi na ksztat Platona. Obowizywaa w chrzecijaskich koach literackich zasada, e nie mona poj retoryki bez Cicerona, ni gramatyki bez Vergiliusza382). Literatura, ktra upada w drugiej poowie III w. odradza si w IV wieku, dziki w znacznej czci chrzecijanom. Jzyk u nich gorszy, ale oni stanowi tylko ostatnie ogniwo w upadku, ktry dokonywa si od trzech stuleci383). A e pojcia poezji u nich nisze, e czsto wierszorbstwo brali za poezj, to zachodzi nie tylko u

chrzecijan, to naley do charakterystyki literackiej okresu. Walka Juliana Apostaty nie pozostaje tedy w adnym zwizku z rzekom trosk o skarby cywilizacji klasycznej". Julian zmar na wyprawie perskiej od cikiej rany w roku 363. Atanazy przeby czasy tego panowania na swym czwartym wygnaniu. Przywoa go z powrotem Jowian (363-364), ktry przywrci chrzecijastwu wszystkie prawa, jakie posiadao za Konstantyna Wielkiego. Ten nowy cesarz zmar w pochodzie nie doszedszy do Konstantynopola. Do jakiego stopnia upierano si przy formach zna z faktu, e Konstancjusz, Julian a take Jowian zostali po mierci deifikowani. Akt taki oznacza (jak wiemy z poprzednich roztrzsa), e potwierdza si zarzdzenia nieboszczyka i wciela si do praw obowizujcych. Tym razem byy to prawa wrcz wykluczajce si. Zatracao si widocznie pojcie o prawnym znaczeniu konsekracji. Utrzymywano form pogask jak si bezwadnoci i z jak zabobonn obaw, eby opuszczone formy nie sprowadziy zych nastpstw. Miay te deifikacje trwa a do r. 375384). Nastpnym wybracem oficerw zosta Walentynian I (364-375). Jak zasta korupcj administracji, zna z pewnego wydarzenia na samym wstpie jego rzdw w r. 364. Miasto Leptis w Tripolisie odmwio apwki generaowi tamtejszej zaogi. Zostao za to wydane trzy razy na up okolicznych Libijczykw, a gdy zaniesiono skargi, cito gowy tym, ktrzy omielili si walczy z korupcj385). Walentynian, chocia chrzecijanin, rewindykowa dobra wityniom pogaskim. Kara wrbitw prywatnych, lecz zostawi wolno haruspikom sakralnym i w ogle wszystkiemu, co naleao do kultu. Zakazujc kultw nowych zrobi jednak wyjtek dla misteriw eleuzyskich. Ograniczy prawo asylum w wityniach chrzecijaskich, wciela do kuryj takich, ktrzy wywicali si na ksiy, eby usun si od urzdw miejskich i dekurioskich (o ktrych nieco niej). Utrudnia otrzymywania przez Koci zapisw testamentowych itp. Wspczesny historyk Ammianus Marcelinus zapisa o nim, e by neutralnym wrd rozmaitoci wyzna. By to nawrt do polityki Konstantyna W. eby adnego wyznania nie mie przeciw sobie. Poganie sprawowali za jego panowania wysokie funkcje. Obie strony czyni sobie ustpstwa i toleruj si a w rodku bya grupa indyferentw i niezdecydowanych. Reprezentuje ich na wielkim wiecie poeta Ausonius, ktremu cesarz poleci wychowanie swego syna Gracjana386). Widocznie sam Walentynian nalea do indyferentw i ocenia religie tylko z politycznego stanowiska. Tym razem zaamuje si znowu zasada uniwersalnoci. Walentynian przyj za wsprzdc brata swego Walensa (ktry by szeregowcem w gwar) Sr 78, 380) Bo I 207. 218, II 331. 381) Bo II 43. ) Bo I 204,214, 383) Bo II 375,378, 379. 384) Bo II 375, 378, 379. 254-257. 387) P 832. 388) Pb 35.
382 379 385

) St 275-277.

386

) Bo II

129 dii) z tytuem augusta i odda mu rzdy Azji, Egiptu i Tracji, oddajc mu zarazem Konstantynopol na stolic, sam za osiad w Mediolanie. Punkt cikoci wadzy rzdzcej spocz znw na Zachodzie, ale ju po raz ostatni"387). Walens (364-378) by arianinem, skaza te Atanazego po raz pity na wygnanie w r. 366. Arianie stawali si na pewien czas panami Wschodu a propaganda ariaska na Zachodzie bya tak skuteczn, i Walentynian musia si z nimi liczy. W samym Mediolanie arianin by biskupem. Jednak sympatie Walentyniana na Zachodzie obrciy si ku katolicyzmowi a gdy biskupstwo zawakowao, otrzyma je najwikszy obroca katolicyzmu, w. Ambroy (340-397). Walens te sta si ustpliwszym; pozwoli Atanazemu wrci do Aleksandrii, gdzie mg ju bez przeszkd wada diecezj do mierci w r. 373.

Na panowaniach Walentyniana i Walensa zna dobitnie, jak Wschd jest odrbnym i politycznie i religijnie. Podzia rzdw midzy braci oparty jest na rozdziale religijnym a wzgldy religijne su za paszczyk do celw polityki dynastycznej. Walentynian by ostatnim cesarzem ogaszanym po mierci urzdowo jako divus"388). Po jego zgonie rozdzia pastwa na Zachodnie i Wschodnie utrzymuje si nadal. Zachd przechodzi w rce syna Walentyniana, Gracjana (375 -383), ktry mianuje wsprzdc, swego przyrodniego brata, Walentyniana II (378-392), dzieci czteroletnie, eby zapewni panowanie swemu domowi. W czasie tego mtnego wiru wadcw dokonywaj si jednak rzeczy pierwszorzdnej wagi. Zacznijmy od aktw Walensa. Poniewa obmylona jak najprzemylniej biurokracja okazaa si po pewnym czasie znowu niewystarczajc i zawodzia, wystpiono w r. 364 z now reform". Skoro rzdowi poborcy (chocia byo ich nie setki, ale tysice) nie zdoali wyegzekwowa podatkw od kolonw, zrobiono poborcami wacicieli dbr (bez wynagrodzenia). Przyznano te wwczas wacicielom ziemskim, posiadajcym ponad 25 morgw (wzgldnie w latyfundiach ich prokuratorom) wykonywanie tych praw, jakie przysugiway radom miejskim i urzdnikom municypalnym, wraz z niszym sdownictwem. Rwnie po wsiach przynalenych do miejskich okrgw obeszo si bez poborcw rzdowych. Z obywateli miejskich, uprawnionych do zasiadania w radzie miejskiej tzw. curiales, wyznaczono przymusowych poborcw, zwanych decuriones. To privilegium odiosum naoono na nich dziedzicznie, a gdy decurion nie potrafi podatku cign (coraz czciej nie byo z czego) musia zapaci z wasnego majtku. Ludno coraz czciej uciekaa, rozbiegaa si ale to nic! Skarb musia otrzyma takie same wpywy, mianowicie z kieszeni decuriona. Tote po pewnym czasie owi dziedziczni curiales zostali doszcztnie zniszczeni przez pastwo. Aeby nie mogli si usun od funkcji poborcw, zamknito przed nimi dostp do wojska, do urzdw pastwowych a nawet do innych zawodw". Jedynym ich zawodem przymusowym a dziedzicznym by zawd decuriona. Zbiegajcych cigano. Zbiegajcy decurioni chronili si nierzadko a pomidzy egipskimi pustelnikami". Cesarz Walens kaza ich tam wyawia, a w r. 375 chcia pustelnikw egipskich wszystkich w ogle zabra ... do wojska389). Nieszczni curiales pozostali przywizani dziedzicznie do swego obowizku w gminie a do czasu, kiedy nienasycony fiscus pochon ostatni resztk ich majtku390). Walens by arianinem i tym silniej podtrzymywa na Wschodzie zasad cezaropapizmu, gdy mia cakowite poparcie swych wspwyznawcw. Przeciwnie Gracjan: usun z pastwowoci zachodniej arian cakowicie a biskupw ich postrca. Odrzuci tytu pontificis maximi, a od r. 382 odmwi subwencji pastwowych kultom pogaskim391). Jakby umwili si o podzia polityki wyznaniowej. Nabywano widocznie coraz bardziej przekonania, e Wschodu nie utrzyma si przy katolicyzmie. Cesarstwo wschodnie upadao za Walensa pod ciosami wojennymi. Utrata Mezopotamii na rzecz Persw ma znaczenie drugorzdne wobec najazdu Gotw, ktrych sprowadzi sobie na pomoc uzurpator Procopius w r. 366. Trzeba byo nadawa im cae kraje na osadnictwo (gwnie Mezj), ale to ich nie zaspokoio. Oni chcieli ywi si wojn. Wizygoci sprowadzili Ostrogotw i Hunw i zadali cesarstwu waln klsk pod Adrianopolem w r. 373 (Walens poleg). Zaczyna si opanowywanie pwyspu bakaskiego przez barbarzycw. Pozostay bratanek, Gracjan, nie pragnie wschodniego spadku i mianuje tam wadc jednego z generaw, Teodozju389

) St 230.

390

) P 804, 808, 809, St 20, 22; B 79; L 132-146,

391

) Bo II 259.

130

sza (379-395). By to poganin, ktry dopiero pniej przyj chrzest. Trudno atoli mwi o jakiej ponownej hegemonii Zachodu. Gracjan zosta zabity w roku 383 przez swego generaa Maxima, ktry proklamowa si w Galii cezarem a uznany przez Teodozego, utrzymywa si tam przez 5 lat. Dawny wsprzdca Gracjana, Walentynian II (378-392), dopiero od r. 388 mg obj rzdy na zachodzie Italii. Teodozjusz sprowadza przeom w Bizancjum. Zaprzesta ceremoniau perskiego i ukrci soldatesk. Tylko igrzyskom nie mg da rady! Sam wielki Symmychos nalega na cesarza, eby byy jak najwspanialsze. Za jego rad Teodozjusz przysa do Rzymu sonie, ktre przyjto owacyjnie. A w r. 384 Rzym otrzyma posyk jecw sarmackich na walki gladiatorw. W kilka lat potem poeta chrzecijaski Prudencjusz wystpi ostro przeciw tej rozrywce'' i pod koniec IV w. gladiatorstwo ustao. Wszystkie inne dziay igrzysk trway dalej, a walki atletw przywrci w Afryce pobony Gracjan392). Teodozjuszowi nie brako najlepszej woli, by znie igrzyska, lecz musia si w tym podda. Nie da rady igrzyskom cesarz, ktry decydowa o religii swoich poddanych! Rozterki wyznaniowe rozstrzygn Teodozjusz na korzy katolicyzmu. Ma on odtd by jedyn religi uznawan przez pastwo. Teodozjusz zwouje do stolicy synod, ktry ponownie potpia arian. Cesarz kaza im, by wszystkie kocioy oddali katolikom a przeciw opornym nie waha si uy siy fizycznej. Zakaza wszystkim heretykom przebywa w stolicy, a manichejczykom odj prawo sporzdzania testamentu i otrzymywania legatw; ani arian, ani manichejczykw nie dopuszcza do urzdw, ni do wojska, nawet na prowincji393). Teodozjusz wyjtkowo nie politykuje w materii religij ani te nie by zwolennikiem cezaropapizmu; skania si widocznie do tezy biskupa Hozjusza. W tych wanie latach w r. 385 i nastpnych odbyo si ostatnie wielkie starcie umysw o pogastwo i chrzecijastwo. Chodzio o usunicie z kurii senackiej w Rzymie statuy ostatniej bogini, Victorii. Wadc nominalnym by Walentynian II, ktry wstpujc na tron Zachodu liczy lat 12, a doy na tronie 22 lat (+ 392). Osoba takiego modzieca nie moga way na szali; caa sprawa kierowana bya widocznie z dworu Teodozjusza. Inicjatyw przypisa naley biskupowi mediolaskiemu w. Ambroemu. Ten ojciec hymnologii katolickiej, by znawc i mionikiem literatury klasycznej. Znajdowa w niej tyle dobrego i tyle prawdy, i w zdumieniu swym przypuszcza, e niektrzy wybracy znali chyba pewne ksigi pisma w. Rozpraw De officis clericorum ukada cile na wzr Cicerona; jego kazania w Mediolanie o szeciu dniach stworzenia, synne heksaemeron, s jakby Bibli ilustrowan Vergiliuszem i Pliniuszem. Niewtpliwie etyka stoicka sprawiaa, e wity biskup odczuwa tyle podobiestwa i analogij394). Ambroy posiada w caej peni rzymsk humanitatem: bo te wywodzi si ze staroytnego rodu Aureliuszw. Ojciec jego by prefektem Gallii, on za sam gubernatorem pnocnej Italii, ktre to dostojestwo wieckie zamieni na sukni kapask. Z tego samego rodu Aureliuszw pochodzi gwny przeciwnik w. Ambroego, Quintus Aurelianus Symmachus (340-402), ktry przechodzi przez wszystkie wysokie godnoci, a za Teodozjusza doszed do najwyszych. Zaznaczmy przede wszystkim, e cieszy si gbokim szacunkiem u chrzecijan, jako m wielkiej wiedzy a bez skazy na charakterze. Tym wicej to znaczyo, gdy zwaymy, e to by bogacz, ktrego sta byo na urzdzenie igrzysk kosztem wasnym miliona sestercw, eby uczci nominacj syna na praetora. Symmachus uoy imieniem senatorw pogaskich protest przeciw usuniciu posgu Victorii, tzw. relatio", ktra dochowaa si w caoci i stanowi obfite rdo do dziejw wczesnej umysowoci. Pismo to utrzymane w tonie powanym, nie zawierao zreszt adnych wycieczek przeciw chrzecijastwu. By to dugi memoria, ktry odczytano publicznie w wielkiej sali konsystorza" Walentyniana II w obecnoci wszystkich osobistoci

oficjalnych. Zaraz pojawia si protestatio" w. Ambroego na razie krtka, sumaryczna, a potem druga obszerna. Caa kwestia traktowana jest na tle zagadnienia o najwysz supremacj. Zwraca si do cesarza w wyraeniach wiadczcych, e ma poczucie, e jest tumaczem wadzy najwyszej, nad krlw395). Posgu Victorii ju nie przywrcono. Zwyciao chrzecijastwo, a jednak nie dao rady ani igrzyskom, ani usta392 393

) O igrzyskach Bo I 80-82, II 167-174; ) By 84. 394) Bo I 339-341. 281. 395) Do II 273-278, 280,

131 wom spoecznym, tak grubo niechrzacijaskim, stosunkom najfatalniejszym, wiodcym do wyludnienia. Ile razy wystpowano o to z zarzutami przeciw chrzecijastwu! Nie mona omija tego zagadnienia; wgldn w nie jest obowizkiem. Przede wszystkim zapytajmy, jakiego chrzecijastwa? Wschodnie, bizantyskie, samo przyzywajce cezaropapizm, stanowio jakby oddzia rzdowy, i byo zawsze tego samego zdania, co kadorazowy wadca. Trzeba tedy pytanie sformuowa cilej: czemu katolicyzm nie ocali pastwa i spoeczestwa na Zachodzie? W owym wanie pokoleniu rozstrzygna si w Kociele na korzy pogldw zachodnich doniosa sprawa ascetycznej a gromadnej ucieczki od wiata". Egipskie pustelnie" nciy nadal. ywot witego Antoniego thebaickiego spisa w. Hieronim, a kiedy przysa t prac do Rzymu (po r. 380) stanowio to istn rewelacj. Byt to synny pisarz, przebywajcy kolejno w Trewirze, w Akwilei i Antiochii, yjcy na wielkim wiecie, a potem nagle spdzajcy pi lat na pustyni Chalkis. Odkry Athos i sta si przedsannikiem pniejszej republiki mniszej"396). Nastpnie przebywa dwa lata w Konstantynopolu, a potem trzy w Rzymie przy pracach przy Vulgacie. M ten przej si ascez orientaln, ktra w Rzymie razia sw przesadnoci i nie zjednywaa mu przyjaci. Zniechcony opuci Rzym w r. 385 i przenis si do Ziemi w. Ale zmieni zapatrywania. W Betleem zaoy nie pustelni, lecz klasztor, w ktrym nie wymaga wcale wicze we wschodniej ascezie, lecz da pracy umysowej. ywotami pustelnikw wschodnich nie zachwyca si rwnie pisarz Sulpicius Severus, a przeciwstawi im ycie w. Marcina, zaoyciela klasztoru w Marmontiers pod Tours w Gallii. Ten najstarszy patron Francji i pierwszy w ogle wity, czczony publicznie, pochodzi z Pannonii i by zawodowym oficerem, zanim po rozmaitych kolejach ycia zosta biskupem w Tours. Szerzy Ewangeli z wielkim powodzeniem. Sulpicius pisa, e taki jeden Marcin wart wicej od caej Thebaidy397). Uczniem Marcina by wielki Paulin z Noli. Cech swego umysu nada schykowi IV i pierwszym dziesitkom V wieku inny wity, mianowicie Augustyn. Wyszed on z manichejczykw afrykaskich; urodzony w r. 353 w Tagaste w Numidii, by profesorem w Kartaginie, w Rzymie, w Mediolanie. W willi kolegi Varecundusa, Cassisiacum pod Mediolanem. zebrao si w roku 387 cae towarzystwo osb najwyszej inteligencji i tam ochrzci go w. Ambroy wraz z przyjacielem jego Alepiusem i synem Adeodatem. Dzieje swego nawrcenia streci w tych jdrnych sowach: oswajaem si powoli z treci rzeczy, ktrej od wyrazw odczy nie mogem. Podoba mi si z pocztku, e mwi wymownie, a potem stopniowo, e mwi prawdziwie "398). Wrciwszy stamtd, dy w dialogach filozoficznych do uzgodnienia klasycyzmu z chrzecijastwem; zmierza do pewnego oczyszczenia wiedzy staroytnej, eby z niej uczyni wiedz chrzecijask. Pisze gramatyki, retoryki, dialektyki, traktat o muzyce i rodzaj encyklopedii szkolnej. W Rzymie bawi niedugo i wrci w strony rodzinne. Od roku 391 by w Hipponie presbiterem a od roku 395 biskupem. Nie mia ju czasu na dugie lektury autorw" i omnes illae deliciae fugere de manibus, lecz przyznaje, e to byy deliciae399). Ni

ladu wschodniej ascezy! A potem w swej Doctrina Christiana wywodzi, e wszystkie nauki mog posuy do lepszego zrozumienia Pisma w. i stwierdza, e w pismach pogaskich nie brak maksym poytecznych do dobrego ycia400). cieray si mocno pojcia o witobliwoci wschodnie a zachodnie. Wschodnia, choby ilociowo najznaczniejsza, bya nisza jakociowo, poniewa bya biern. Na Zachodzie wymagano, eby m witobliwy dziaa, by w imi Chrystusa bojowa na zewntrz. Tote tylko w katolicyzmie rozkwitna po klasztorach kultura czynu. Dziki temu w katolicyzmie powsta potem konkretny program przebudowy pastwa i spoeczestwa, na co nie zdobyo si nigdy chrzecijastwo wschodnie. Do programu jednak jeszcze bardzo daleko. Na razie brak jakiegokolwiek i wszystko pdzi w przepa po rwni pochyej kostniejcego mechanizmu. Wiedziano, e patrocinium wychodzi ludnoci na ze. Zwalczali to Konstancjusz w r. 360, i Walens w r. 369; ale skarb pusty a obronno pastwa taka saba! Doszo do tego, i za katolika Teodozjusza zakazano w r. 384 prawnikom bro) Skd si wzio domniemanie o jakiej Chalkis pustyni syryjskiej" trudno zrozumie. 1I 53-57. 398) Sr 140. 399 ) Bo I 294, 304, 313, 325, 336. 400) Bo I 208, 209.
396 397

) Bo

132 ni przed sdami ludzi niszych stanw przeciw wadzom, tj. odjto mono skarg na naduycia skarbowe. A kiedy w 2 lata potem cesarz zachca, eby wnosi skargi na naduycia urzdnikw, nieliczni tylko korzystali z tego, eby nie naraa si na jeszcze gorsze naduycia. W r. 393 tene Teodozjusz kaza wciela przymusowo w stan curiales" wszystkich posiadajcych jakikolwiek w ogle majtek, a nie nalecych jeszcze do adnej kasty401). Niszczy tedy ostatnie szcztki personalizmu w spoeczestwie. Teodozjusz i Walentynian II nazywaj kolonw wprost niewolnikami ziemi, na ktrej si urodzili"402). Jeeli tak byo na Zachodzie, to c byo w Azji? Posiadamy klasyczne wiadectwo z kazania w. Jana Chryzostoma w Antiochii okoo roku 390 o latyfundystach azjatyckich: Na gincych z godu wieniakw nakadaj bez koca robt nieznonych i wiadcze wytajcych i traktuj ich jak osw, lub muw, a raczej jakby kamie, bo ani nawet nie pozwalaj im zaczerpn troch oddechu. Jednake stawiaj im wymagania, czy grunt daje jakie dochody, czy nie i nie maj najmniejszych wzgldw. Czy moe by co bardziej godne litoci, jak ci chopi, ktrzy przepracowawszy ca zim, wycieczeni od mrozw i deszczw i od nieprzespanych nocy, wracaj do domu z prnymi rkoma, a nadto jeszcze s co winni, a na dobitk do tego godu i do wszystkich swoich strapie doznawa musz jeszcze strachu i obaw przed torturami zarzdcw dbr, przed razami i daniami zwrotw i przed przymusowymi a darmowymi wiadczeniami, wymuszanymi bezlitonie". Waciciele s lichwiarzami chopw, dla ktrych jedyny ratunek w patrocinium. To samo w Egipcie. Tam w IV w. sporo jeszcze wolnych chopw, ale na przeomie IV i V w. niemal wszyscy staj si niewolnymi, przypisanymi do gleby. Wolno przesiedlania si ograniczano cigle. Sam Teodozjusz odebra j w r. 386 take palestyskim kolonom. Metody administracyjne egipskie ilustruje pismo kobiety z przeomu IV i V w., kobiety uciekajcej przed wadzami: M mj ma zalegych 300 solidw podatkw od dwch lat by biczowany kilka razy w wizieniu a troje moich ukochanych dzieci sprzedano: ja tedy uciekam i uchodz z miejsca na miejsce. Teraz bkam si po pustyni, chwytana czsto i biczowana cigle, a obecnie znajduj si w pustyni ju trzeci dzie bez poywienia"403), podobnie nie zapobiegy rzdy chrzecijaskie klsce wyludnienia. Picioletnie cenzury wykazyway od dawna ubywanie ludnoci nawet w najbogatszych prowincjach. A zaczo si to od okolic Rzymu. Urzdy nie zdoay utrzyma w porzdku wodocigw i dopuciy do zabagnienia Kampanii. Urzdy

wszystkie czego zaniedbyway, a odkd im tylko wolno byo dziaa popado w zaniedbanie cae pastwo i poszo w ruin. Ju Vergilius dostrzega, jak pustynnieje okolica Rzymu; to samo widzieli Livius, Propertiusm a Lukan w II w. stwierdza, e dezolacja szerzy si na ca Itali. Z pocztkiem drugiej poowy III w. spostrzeono si, e ludno najwikszych miast, np. Aleksandrii spada do poowy. Czy nie wyjania si tedy, czemu do wyludniajcych si prowincyj sprowadza si osadnictwo barbarzyskie? Jake miesznym by zarzut, e do wyludnienia przyczyniaj si zakony404). Czy to nie korona wieczca dzieo pczniejcego fiskalizmu, czy nie najwysze arcydzieo biurokratyzmu? Ale tylko nieliczni pisarze katoliccy dostrzegali grzechy biurokracji; nikt nie wystpi z rad, czym j zastpi. alono si na naduycia biurokratw, lecz nigdy nikt nie wytkn, e samo istnienie biurokracji jest rdem za. Mniemano, e wszystko byoby dobrze, gdyby na urzdach zasiadali sami tylko porzdni ludzie. Nie byo roztrzsa o pastwie, pastwowoci i rzdach. Od czasw, jak w Aleksandrii zamary teoretyczne dociekania spraw publicznych (bo Muzeum stao si instytucj etatystyczn) nikt tych kwestyj nie podejmowa na nowo. Opozycja prawnikw coraz sabsza, przestaa wreszcie istnie, stumiona, i cala mdro polityczna drugiej poowy IV w. miecia si w zdaniu: quod principi placuit ... Osupienie ogarnia na widok zupenej bezmylnoci politycznej i spoecznej wszystkich a wszystkich: pogan i chrzecijan, arian i katolikw. Byli nawet tacy, ktrzy uwaali, e wszystko jest dobrze. Na czele zadowolonych (sic!) kroczy najtsza gowa pogan, sam Symmachos. Pozostawi po sobie 10 ksig swojej korespondencji, z ktrych ostatnia zawiera relationes" tj. wymian listw i pism w sprawach urzdowych. By to literat wykwintny, mwca znakomity,
401

) St 297, 298, 301, 302.

402

) Pa 478.

403

) P 846, 852, St 302, 303.

404

) Bo II 361, 363, 367-369.

133 porwnywany nieraz z Ciceronem, a naladujcy Pliniusza Modszego. Korespondowa ze wszystkimi najwybitniejszymi swych czasw, z Rzymianami i ze zlatynizowanymi dostojnikami pochodzenia barbarzyskiego. S lady, jak Gotowie i Wandalowie szybko przyswajali sobie zwyczaje i porzdki klasycznego wiata, jak ksztacili si. Co dziwne natomiast, e nigdzie najmniejsze przeczucia bliskiego koca! Zachwycony jest wysokim szczeblem cywilizacji. Szkoy s jak najliczniejsze, zasudze otwarta kariera, nauka wiedzie do wszystkich dostojestw itp. Jest jak najbardziej zadowolony; jake niedowidzi!!!405). Nie moe wyjecha na wie, bo bandytyzm, lecz nie dostrzega, e to koniec pacis romanae. Innym razem, gdy cesarzowi brak onierzy, zwraca si do patriotyzmu bogatych, eby niewolnikw oddali do wojska i nie dostrzega jaka w tym mizeria! Skarb pusty, bogaczom rodki si wyczerpuj, dzierawcy nie maj czym paci czynszu, a do gospodarstwa dopaca si. Symmachos sam to widzi, ale si nie alarmuje. Niedomagania te byy dawne, rosy zwolna, stopniowo przyzwyczajano si. Ale wierzono w wieczysto Rzymu, a katastrofa kocowa bya niespodziank. To wszystko zna jasno z listw Symmachosa. Politycy znali histori, znali gruntownie stare czasy, a nie orientowali si we wspczesnych. Widok peen powanej nauki: spoeczestwo dumne ze swej cywilizacji, chepliwe przeszoci, ktre krok po kroku zblia si do przepaci, nie spostrzegajc, e tam spadnie406). Symmachos jest po prostu czowiekiem naiwnym, a naiwno polityczna stanowi cech caego wczesnego ogu. Nikomu nie przeszo przez myl, e swobodne roztrzsanie spraw publicznych stanowi pierwszy warunek pomylnoci wielkich zrzesze. Odzwyczajono

si ju i wreszcie zapomniano, e monaby krytykowa rzdy. A program moe powsta tylko z krytyki407). Katolicy rwnie nie posiadali wyksztacenia politycznego, bo go wtedy nie posiada nikt. Koci ogranicza si te w swej opozycji do spraw wiary i dy do takich swobd, ktreby potrzebne byy do speniania zada cile religijnych. W tym zakresie uprawia jednak Koci opozycj bezwzgldn i bezkompromisow. Dziwicym si i nie rozumiejcym tego postpowania owiadcza Koci jasno, e naley mu si najwysza supremacja. Bya to jedyna wtedy zasada opozycji, jedyna teoria, wkraczajca w dziedzin ycia zbiorowego. Z tej teorii katolickiej mia si pniej wyoni katolicki program. W hale tej supremacji miecio si w zarodku ocalenie; lecz trzeba byo czasu, dugiego czasu, by z zarodkw wychyliy si pki. Gdyby nie to haso, byaby cay wiat ogarna zgnia stagnacja. Miejmy cigle na uwadze, e zwycistwo nie tylko katolicyzmu, ale chrzecijastwa w ogle nie byo cakowite, bo nie objo caej ludnoci. Okoo 390 r. speniano jeszcze w samym Rzymie, na watykaskim wzgrzu obrzdki taurobolskie408). W r. 391 Walentynian II zakaza znw jak najsurowiej uprawiania kultw pogaskich, lecz czy samo powtarzanie zakazw nie wiadczy, e nie bardzo one skutkoway? A zakaz ten tyczy oficjalnej pogaskiej religii, opartej na mitologii grecko-rzymskiej, lecz nie dotyka caej reszty kbowiska wierze, ktre szerzyy si bez przeszkd. Katolicy stanowili mniejszo wobec chrzecijastwa wschodniego a wzgldem ogu byli mniejszoci zdecydowan. Tym bardziej naley podnosi zasadnicze stanowisko Kocioa, jego stanowczo w obronie Prawdy. Wielkim wiadectwem nieustraszonoci w tej subie, jest fakt z r. 391, zwizany z osob tego w. Ambroego. Przeciw Teodozjuszowi wybuch bunt w Macedonii; rzecz arcyzwyczajna w historii cesarstwa, ktrego ukady i porzdki" spoczyway na najemnych cudzoziemskich siach zbrojnych. Teodozjusz upodoba sobie miasto Saloniki. Przebywa tam przeszo 12 lat, tam te przyj chrzest. Nie zmieniao to pooenia wobec fiskusa. Narzekania nic nie pomogy i dochodzio do czynnego oporu. Wreszcie wybuch bunt. Cesarz obmyli niecn zasadzk. Urzdzi igrzyska w czasie ktrych kaza zacinym Gotom sprawi w cyrku rze. Liczb pomordowanych podaj rda rozmaicie, lecz najniej na 7000. Zabijano bez rnicy pci i wieku. Wkrtce potem wybra si cesarz w podr na Zachd, eby odwiedzi Walentyniana w Mediolanie. Byo to w r. 391, wanie kiedy august zachodni zakaza oficjalnych obrzdkw pogaskich. Biskup nie triumfowa z tego powodu, ani nie zanosi
) Bo II 156-157, 180, 184, 187, 191, 192, 193. ) Bo II 193, 194. 407) Mwic dzisiejszym jzykiem, cenzura polityczna jest zbrodni przeciw pastwu. 408) Bo II 235.
406 405

134 dzikczynienia rzdowi, lecz urzdzi nowy atak przeciwko supremacji siy fizycznej. J strofowa Teodozjusza za rze w Salonikach, jako za czyn niemoralny. A zatem proklamuje w. Ambroy, e etyka obowizuje take w polityce. Ile jednak byoby trzeba z katolickiego stanowiska wytyka dzie w dzie nieetycznych czynw w yciu publicznym? Widocznie biskup chcia wyzyska obecno wadcy Wschodu w Mediolanie, nawiza wic do faktu wieego, wszystkim wiadomego, jeszcze niezatartego upywem czasu. Jeszcze do bdcego w drodze Teodozjusza wyprawi list, zapowiadajc, e nie miaby w jego obecnoci odprawia naboestwa. Zagrozi Teodozjuszowi, e go wykluczy ze spoecznoci wiernych, jeeli nie odbdzie pokuty kocielnej za ow rze. Zakaza mu wstpu do kocioa. Gdyby za cesarz chcia wkroczy do kocioa, nie okazawszy wpierw skruchy i nie poddajc si pokucie, w takim razie zapowiedzia interdykt, e si przestanie odprawia naboestwa. Teodozjusz, zjechawszy do

Mediolanu, wybra si do kocioa w koronie i z caym dworem. Biskup wstrzyma go na progu. Cesarz podda si, pokut odby publicznie i z nakazu w. Amroego przebywa przez osiem miesicy w klasztorze a w Salonikach wystawi koci ekspiacyjny409). Po raz pierwszy ukorzya si najwysza wadza pastwowa przed wadz kocieln. Obecni w Mediolanie obydwaj cesarze, Walentynian II i Teodozjusz I uznali tedy supremacj Kocioa, uznali postulat etyki w yciu publicznym. Byy to dalsze nastpstwa tez biskupa Hozjusza. Oto zawizki programu na przyszo. Rok nastpny przynis ostatni publiczn reakcj pogask. Wybucha powstanie Flaviusa i Arbogasta, z ktrego rki ginie Walentynian II. Wysunity na jego miejsce Eugeniusz, retor z zawodu, takie wydaje zarzdzenia, e w samym Rzymie nastpuje zupena restytucja kultu pogaskiego. Trwaa ta zawierucha 2 lata. Dopiero w roku 394 uzurpator pokonany przez Teodozjusza w bitwie nad rzek Frigidus i stracony pocign za sob resztki pogastwa do ostatecznej zagady. Ale w bitwie tej posikowao cesarza 20.000 Wizygotw pod wodz Alaryka410). Zwyciski Teodozjusz czy cae pastwo w swym rku, jako jedynowadca, lecz tylko na kilkanacie miesicy lat 394 i 395, bo nie byo mu danym ycie dusze. Uniwersalne imperium czyo si po raz ostatni. Oficjalnie byo to cigle pastwo rzymskie z jzykiem urzdowym aciskim i z zachowaniem wielu form rzymskich. Rok mianowa si cigle wedug konsulw, z ktrych wyznacza jednego wadca konstantynopolitaski, drugiego mediolaski. Nowe prawa uzgadniali cesarze midzy sob przed publikowaniem i to w tekcie aciskim. Fakt, e Teodozjusz nie wraca ju do Konstantynopola, lecz pozosta w Mediolanie, wiadczy, e radby zapewni hegemoni Zachodu nad Wschodem. Lecz byo to niemoliwe. Jeeli miaa si utrzyma choby saba fikcja jednoci uniwersalnego pastwa, przewaga musiaa przypa Wschodowi, jako zamoniejszemu wobec ubstwa Zachodu. Gdy Teodozjuszowi wypado wyznacza trony swym synom, starszemu Arkadiuszowi przeznaczy Bizancjum, pozostawiajc Itali z jej przynalenociami modszemu Honoriuszowi. Tendencje Teodozjusza, eby utrzyma Bizancjum przy katolicyzmie i zmierza do cywilizacyjnej przewagi Zachodu nad Wschodem, stanowiy tylko epizod toku dziejw; caa jego usilno nie zdoaa choby tylko zmniejszy przepaci midzy Wschodem a Zachodem. W rok po mierci Teodozjusza w r. 395 przybywa do Rzymu ostatni wybitny poeta pogaski, Claudianus. Pochodzi z Aleksandrii, pisywa zrazu po grecku, pniej po acinie. Pewna inskrypcja chwali go, e poczy geniusze Vergila i Homera. Ot ten autor za ycia najsawniejszy, paa zaciek nienawici przeciw Konstantynopolowi. Dla niego jest to grd apostazji. Od czego? Od rzymskoci! Unam pro mundo furiis concedimus urbem! A princeps powinien pamita, e ci Rzymianie, ktrym on rozkazuje, rozkazywali caemu wiatu". Wstrzsa nim do gbi i oburza do cna wiadomo, e w Konstantynopolu mianowano konsulem Eutropiusa, eunucha. Poeta zna jednak wznowiciela chway Rzymu! Ma nim by Stylicho, opiekun Honoriusza i waciwy rzdca pastwa, zlatynizowany Wandal. Do niego wyciga Claudianus rce411). Pimiennictwo owych czasw rozbrzmiewa nieraz pochwaami dla przyswojonych barbarzycw. Grek Libanios, najsawniejszy retor IV w., wybawia
409 411

) Gr 33; Ri 40. 410) P 838, 839, ) Bo II 238, 247, 249, 250.

135 germaskich dostojnikw w ogle, a w. Augustyn pisa panegiryk ku czci Germana Flaviusa Bauto, ktry kierowa Walentynianem II na Zachodzie, a by konsulem w r. 385, kiedy Augustyn przebywa w Mediolanie. Odnosi si czsto wraenie, jak gdyby ani Grecy, ani Rzymianie nie umieli sobie radzi i jakby wizada obu pastw spoczyway na barkach obcej krwi. Powtarza si sytuacja z owymi zacinymi greckimi w subie perskiej przed

Aleksandrem W. kiedy to powiedziano sobie wreszcie: po co bi si za cudze sprawy, skoro mona wywalczy co sobie samym. Nie brak te byo przewidywa, e wreszcie barbarzycy dostojnicy przestan suy" Rzymowi staremu, czy nowemu i zaczn sprawowa wadz w imieniu wasnym i swych rodakw. Wschodnie cesarstwo tracio wwczas niepodlego na rzecz Wizygotw, ktrym odstpiono dwie prowincje (Mezj i Tracj) i opacano haracz. Formalnie istnia ukad, zawarty przez Teodozjusza, e w zamian za siedziby i od, Wizygoci maj broni granic pastwa rzymskiego faktycznie jednak cesarz Arkadiusz by dannikiem Alaryka. A co bdzie, jeeli zabraknie na zapacenie haraczu? Zwaszcza e Romaioi" nie mieli adnego wodza, ktryby mg rwna si z Alarykiem. Tego samego roku kiedy Claudianus oddawa Rzym w opiek Stylichonowi, stan w Konstantynopolu przed tronem Arkadiusza biskup Ptolomaidy, Grek Synezios z Kyreny, dobry retor a wielbiciel Platona i wrcza cesarzowi memoria wielce opozycyjny. Domaga si (zapewne nie od siebie samego) usunicia ywiow germaskich z armii i przywrcenia samorzdu municypalnego, a przede wszystkim wpywu na rzdy ywiow owieconych, wychowanych w filozofii helleskiej412). Gdyby wszystkie te dania speniono, nie moga by si bya rozwija cywilizacja bizantyska dalej, bo pastwo oparo by si na spoeczestwie i pastwowo zamieniaby si z biurokratycznej na obywatelsk. Gdyby wrci do wojska rodzimie rzymskiego" a z wilkw nie robi pasterzy"413), wojsko obywatelskie zechciao by z czasem wiedzie, o co si bije. Dodajmy, e wystpujcy z takim memoriaem biskup nie mg by zwolennikiem cezaropapizmu, a tym samym nie mieci si w ramach bizantynizmu. Nastpny rok mia okaza, e nie obejdzie si bez germaskiego ora ni na zachodzie, ni na wschodzie. Na Zachodzie Stylichon posiada wadz cywiln i wojskow, oficjalnie i legalnie. Cesarz Teodozjusz nada mu j i da za on swoj siostrzenic, Seren, a umierajc ustanowi go opiekunem swego syna Honoriusza (liczcego 11 lat). Prawdopodobnie jeszcze ojciec Stylichona, oficer rzymski, zlatynizowa si; on za by ju zupenie zromanizowany. W uniwersalnej rzymskoci, w kosmopolityzmie politycznym by Stylichon Rzymianinem pochodzenia wandalskiego. Podobnych jemu byo tysice, co wiadczy o sile atrakcyjnej cywilizacji rzymskiej i nie ma adnego powodu, eby powtpiewa o lojalnoci tych przyswojonych Rzymian do Rzymu. Zdaje si, e tyczyo to jednak tylko starego Rzymu", a nowy" przywizania nie budzi. Wanie od tego problemu barbarzycw miao si pastwo bizantyskie zatrz zaraz nastpnego roku po energicznym memoriale biskupa Syneziosa. W roku 396 nie byo czym opaci haraczu. Alaryk ruszy natychmiast na podbj dalszych prowincyj, zaj Illiri, Macedoni i niepowstrzymany dotar a do Peloponezu. Panowanie bizantyskie ograniczyo si do stolicy z okolic, nie majc czym broni ani nawet swych resztek. Wtedy Stylichon postanowi obroni nowy Rzym" w imi rzymskoci. W tym samym jeszcze roku 396 wypdzi Alaryka z Grecji. Stary Rzym usuy nowemu. Dwr bizantyski obmyli jednak niebawem sposb, eby si pozby Alaryka i Stylichona ju nie wzywa. Ograniczonego do Mezji Alaryka podmwili, eby ruszy na Itali. Tego rodzaju obrona wasnego kraju pojawia si tu po raz pierwszy w historii; to bizantyski wynalazek. Pokazao si, ile w nowym Rzymie'* jest rzymskoci! Stylichon jednak pokona Alaryka w 403 r. a we dwa lata potem zniszczy doszcztnie nowe hordy, ktre dokonay najazdu pod wodz Radagaisa. Triumfujcemu Stylichonowi nie brako wspzawodnikw, lecz nie wszyscy byli mu przeciwni z zawici, z prywaty. Wanie w tym czasie wykluwa si przekonanie, e osoba wadcy jest obojtniejsza, a bardziej chodzi o to, kto zajmuje przy cesarzu najwysze stanowisko urzdowe, kto rzdzi w imieniu monarchy. Wanie od czasw nieletnich synw

Teodozjusza zaczyna si walczy wszelkim sposobem nie o zmian tronu, lecz o zmian ministra. Ot na Za412

) Zk 22.

413

) Mo R 260.

136 chodzie poczynaa tym wspzawodnictwom (czsto krwawym) towarzyszy myl polityczna, ale na Wschodzie byway u szczytw indywidua pozbawione tego zmysu. W Bizancjum rzdzili waciwie eunuchowie. Cesarz Arkadiusz oeniony by z Aeli Eudoksj, crk generaa Bauta, a swatem tego zwizku by eunuch Eutropius. Aelia i Eutropius, pozbywszy si Rufina, ktry by pretorem, opanowali rzdy we dwoje i sprawowali je w taki sposb, i patriarcha carogrodzki (od r. 398), Jan Chryzostom by zmuszony pitnowa cesarzow publicznie. Nazywa j now Herodiad. Poszed za to na wygnanie w r. 403. w. Jan Chryzostom zmar na wygnaniu w r. 407, a w rok po nim zeszed ze wiata cesarz Arkadiusz I Stylichon zeszed z widowni zamordowany w r. 408 w Rawennie (stoecznym miecie od r. 402) za spraw swego wspzawodnika Olimpiusza. Z jego zgonem Rzym jakby utraci swj puklerz; sta si bezbronnym, gdy zabrako barbarzycw, ktrzyby go bronili przeciw innym barbarzycom. Do rzymska, italska nie dzierya ju broni i nie prowadzia lemiesza; do taka nie ma wartoci w historii i musi z historii ustpi"414). Werdykt suszny w zasadzie. Moe go jednak ograniczymy do tego, e Italia nie dostarczaa oficerw, przywdcw, wodzw; o ile bowiem chodzioby o onierza szeregowego, ludno mska caej Italii nie starczyaby na obsadzenie linii granicznej pastwa. Korze za tkwi w szalonej dysproporcji midzy lini graniczn a liczb ludnoci panujcej. Zo poszo std, e si nie usuchao Pompejusza, a potem Hadriana, ktrzy zalecali ustalenie i ograniczenie granic imperium. Zwyciy pogld, e granice pastwa uniwersalnego nie mog by ograniczone, e zdobycze i zabory maj si rozszerza. Zwyciy stary idea egipski (nastpnie asyryjski itd.) o wadztwie czterech stron wiata". Takie pastwo musiao by oparte na onierzu zacinym, a e zacigw byo jeszcze za mao, musiao si do nich przyjmowa kadego, ktokolwiek si zgosi, chociaby nawet wilkw". Drugim za zem, rozwijajcym si rwnolegle z tamtym, bya przewaga kosmopolityzmu nad prdem narodowym. Dla tych przyczyn zapory Stylichonowe nie mogyby by adn miar dugotrwae. Doszo wic w kocu do tego, e dnia 24 sierpnia 410 r. wszed Alaryk do Rzymu przez Porta Salaria i nastay osawione trzy dni rabunku. Sam tego nie chcia, lecz nie mg si oprze swemu odactwu, zoonemu z rozmaitych ludw i wyzna. Sami Gotowie celowali widocznie karnoci i umiarkowaniem, skoro w. Augustyn zapisa, e Goci darowali ycie tylu ludziom, e a dziw zbiera, e w ogle kogokolwiek zabili". Wielki zaufany w. Augustyna, presbiter Paulus Oresius wyraa si o Gotach w Rzymie rwnie z uznaniem415). w. Augustyn by ju wwczas biskupem w Hipponie w Afryce. W r. 399 przebywa w Kartaginie wtenczas wanie, kiedy tam usuwano ostatnie posgi bogw. W owych latach przybywao do Afryki coraz wicej uchodcw z Italii. Mamy o nich bardzo znamienn wiadomo, zapisan przez w. Augustyna, e ci ludzie, ktrzy potracili w Rzymie majtki i rodziny, nigdy nie opucili w Kartaginie teatru i cyrku. Wiadomo wana, bo wida z niej, e nie tyka motoch musia mie circenses. Bd co bd stao si faktem, e Rzym moe by zdobyty. Co za znaczenie miaa sama nazwa tego miasta w caym wiecie, co za powag i urok wiadomo. w. Hieronim, ktry niedawno przedtem karci Rzym, porwnujc go z Babilonem, teraz zawoa, e z tym jednym miastem ginie cay rodzaj ludzki: Deus! Venerunt gentes in hereditatem Tuam416). Racja bya w tym, e gina cywilizacja rzymska i to wyczuwano powszechnie. C bdzie na

jej miejscu? Czy moe bizantynizm? Moe eunuchowie pokieruj cywilizacj? Chyba nie w Italii, gdzie ju Cato Starszy wystpi z tez, e Rzymianie nie mog stawa si eunuchami. To okazao si prawd. Opozycja przeciw bizantynizmowi bya zasadnicz, lecz tymczasem rzymsko gina. C wic bdzie? Na razie o ruin Rzymu nastaa wielka polemika religijna; zarzucano chrzecijan wymwkami, e oni winni s katastrofy, bo odjli miastu opiek bogw. Wtedy wystpuje na widowni prawdziwie powszechno-dziejow w. Augustyn. Wysun najpierw presbitera swego Pawa Orosiusa, ktry pochodzi z Rzymian osiadych w Hiszpanii. Ten napisa z porady i namowy witego biskupa dzieo: Historiarum libri VII adversus paganos", zawierajce histori powszechn od stworzenia wiata do r. 410, z bezwzgldnym potpie414

) Mo R 260.

415

) Bo II 298; Mo R 264.

416

) Bo II 299.

137 niem pogastwa i z odpowiedni apologi chrzecijastwa. Sam te w. Augustyn podda cay problem gbszej rozwadze, osadzajc go na podou filozofii chrzecijaskiej; z tego powstao niemiertelne dzieo De civitate Dei", pisane przez lat 13, w latach 413-426. Dzieo Orosiusa stanowi wydarzenie historyczne. Czerpay z niego cae wieki rednie, potem w samym tylko XVI wieku miao 26 wyda drukiem. Orosius nie przypuszcza, by barbarzycy mieli zosta wadcami Rzymu; ich najazdy to tylko admonitiones ze strony Opatrznoci, eby poprawi ycie zbiorowe. Przypomina, e zwycistwa Rzymu byway klskami wielu ludw (sympatyzuje np. z Numanti przeciw Rzymowi), lecz z drugiej strony uznaje dobrodziejstwo braku granic; pax romana, wsplno prawa i obywatelstwa. Powstaa Romania" (on pierwszy uy tego wyrazu), nie chciaby si jej zrzeka i baga Boga, eby nie dopuci do ostatecznego upadku pastwa417). Rzecz dziwna zaiste, e upadek Rzymu w r. 410 nie wywoa echa w cesarstwie wschodnim. Niedawno Bizancjum zostao ocalone przez Itali, lecz obecnie nie przyby na obron Starego Rzymu ani jeden onierz z Nowego. Panowa tam nominalnie od r. 408 Teodozjusz II (siedmioletni przy wstpieniu na tron), ktry nigdy nie okaza zainteresowania dla spraw pastwowych, ycie mu zeszo na przerysowywaniu i malowaniu iluminacyj do rkopisw, od czego ma przydomek kaligrafa. Opanowaa go siostra Pulcheria, chocia starsza zaledwie o dwa lata, dokonawszy zamachu stanu (z przybraniem tytuu augusty) w r. 414. Powicia si sprawie pastwa i katolicyzmu; dwr swj urzdzia jakby klasztor rygorystyczny, zaznaczajc dosadnie, e chce zerwa z gospodark, jaka panowaa na dworze Arkadiusza, po czym owiadczya si za katolicyzmem przeciw wszelkim herezjom. Walki wyznaniowe byy zarazem walk o cezaropapizm lub supremacj Kocioa. Pulcheria sza za hasami Syneziosa i Jana Chryzostoma lecz ulega. Walczya tylko usilnie z herezj. Ograniczenia stosowane przez Teodozjusza I do manichejczykw i arian, za Teodozjusza II rozszerzono na wszystkich heretyfkw418). Tymczasem po mierci Alaryka staje na czele Wizygotw jego szwagier Ataulf (410415). Nowoczesny badacz stwierdza o nim, e bynajmniej nie niszczy rzymskoci, lecz odnawia i rozszerza imi rzymskie siami germaskimi419). Pisze o nim take wspczesny Orosius i to ju jako o nieboszczyku (wic dzieo wykoczy dopiero po 415 r.) a donosi rzeczy ciekawe: w Betleem, u w. Hieronima, (ktry y do 420 r.) spotka jakiego gallijskiego wielmo, ktry opowiada o Ataulfie, e chcia siy Gotw odda na usugi Rzymu i podtrzyma imperium. Wiadomo, e dyplomacja, usunito go z Italii do Galii, gdzie pozostawa na odzie rzymskim, skd jednak wyparto go niebawem do Hiszpanii. w gallijski wielmoa auje tego i narzeka, e w kocu mier przeszkodzia Ataulfowi wykona dobre zamiary. Orosius tuszy jednake, e inni to zrobi. W kocu traci nadziej co do

imperium romanum, tylko chciaby ocali Romaniam420). Chciaby ocali rzymsko, cywilizacj uniwersaln, opart na rzymskiej a przejt chrzecijastwem. Czy byo to moliwe? i czy w caym imperium? Przyjrzyjmy si, jak si rozwijay sprawy cesarstwa wschodniego. W obu imperiach rzymskich trzeba-by byo waciwie wszystko zmieni. Zo doszo do absurdu. Niektrym dziejopisom podoba si, e Bizancjum posiadao administracj pewn siebie, nieugit i dokadn. Zaiste, w papierkach kancelaryjnych mogli byli mie porzdek wzorowy. Administracja cesarstwa wschodniego nie zmienia si od poowy III wieku. W zasadzie wadze wojskowe i cywilne pozostaway rozdzielone. Na czele cywilnej stao dwch prefektw praetorio jeden Orientis, drugi Illirici. Mieli pod sob diecezje z wikarymi na czele, wrd ktrych dwaj odznaczeni wyszymi tytuami: comes diecezji Orientis a w Egipcie praefectus Augustialis. Pod tymi znw prowincje, ktrych zarzdcy nie byli wszyscy sobie rwni: consulares, praesides, correctores; w Azji Propria i w Achai nawet proconsules, podlegli bezporednio cesarzowi. Na dworze cesarza przebywali ministrowie rozmaitych szczebli, od generalnego kontrolera caej administracji, magister officiorum, a do zwierzchnikw czci paacu i rnych oddziaw gwardii i stray paacowych. Hierarchiczno drobia) Bo II 398-402, 406-408. Warto zanotowa, e Orosius pierwszy nada najwiksz wag w toku dziejw ydom; uwaa ich bowiem za poprzednikw chrzecijastwa. Czy Bossuet zna Orosiusa. 418) By 84. 419 ) Do w Al 23. 420 ) Bo II 406-409.
417

138 zgowa, centralizacja jak najcilejsza, biurokracja nie ustpujca egipskiej, swemu wzorowi421), A biurokracja kiedykolwiek i gdziekolwiek od pierwszej epoki zjednoczonego Egiptu a do XX wieku po Chr. jest stale i niezmiennie trdem czy pleni" dla spoeczestwa od razu, a po jakim czasie rwnie i dla pastwa. Biurokratyczna rzesza to chrabszcze objadajce drzewo", a gdy zbyt dugo gospodaruj, spada na wszystkich biurokratyczna skleroza"422). Na takim tle boryka si Pulcheria. Szczciem byo, e powiodo si zawrze z Persami pokj na lat sto od r. 422. Granica wschodnia ustalona, uniwersalno w tamtym kierunku wreszcie znw ograniczona; powraca si do koncepcji Hadriana. Pulcheria moe si zaj kopotami wewntrznymi. Zdaje si jej, e speni przynajmniej jeden postulat Syneziosa, eby do rzdw powoywa ludzi bardziej wyksztaconych. Poniewa poziom i obyczaj dworu zalea wielce od cesarzowej, troszczy si bardzo o to, jak Kaligrafa" oeni, a wreszcie znalaza bratow inteligentn, nawet literatk. Bya to Athenais, crka pogaskiego profesora z Aten, ktr trzeba byo dopiero ochrzci. Otrzymaa na chrzcie imi Eudoksji, ale nazywajmy j nadal Athenais, eby nie myli z innymi Eudoksjami. Maestwo doszo do skutku w roku 421. Athenais obrabia greckim bohaterskim wierszem urywki ze Starego Testamentu, a nadto jest autork tzw. Homerocentra, tj. uoya ycie Chrystusa z wierszy Homera. Pomys pochodzi od wspczesnego biskupa Patriciusa; ona bya jego kontynuatork. Nadto uoya poemat w trzech pieniach o w. Cyprianie z Antiochii, czego fragmenty dochoway si423). Bardzo jest prawdopodobne, e z jej inicjatywy zorganizowano w roku 425 uniwersytet chrzecijaski w Carogrodzie, ktry istnia podobno w zawizkach ju w IV w., lecz teraz dopiero uzyska uposaenie stae. Utworzono 31 katedr: trzech retorw aciskich, i piciu greckich, gramatykw" rwno po dziesiciu, jedna katedra filozofii i dwie prawa. Po 20 latach nienagannej suby profesor otrzymywa tytu comes I klasy w randze ex-vicari424).

Moe pod wpywem tak powanego przedsiwzicia kulturalnego kaza cesarz tego roku ograniczy kult wizerunkw cesarskich, aeby zachowa dla bstwa cze przekraczajc godno czowiecz". W tym samym roku 425 obejmuje panowanie na Zachodzie Walentynian III, dziecko, wprowadzone przez wojsko bizantyskie425), za ktrego rzdy sprawuje jego matka, Placydia, crka Teodozego I. Panowa lat 30 (do r. 455), lecz nigdy nie sta si penoletnim wobec kobiet426). Matka rzdzia stale, dajc sobie jako rad z intrygami synowej, ktr sama wyszukaa i sprowadzia. Bya ni nowa Eudoksja, crka bizantyskiej Athenais. Rozgrywki polityczne odbywaj si wci okoo Placydii. Dr posady wszystkiego, gdy na czele obydwch cesarstw staj kobiety: Pulcheria, Athenais, Placydia. Cay wiat, przyznajcy si do rzymskoci ogarna ju biurokratyczna skleroza. Staczano si w V w. jeszcze niej ni przedtem, w coraz wiksz ndz. A do V w. podatki, od, pensje wypacane byy w naturaliach. W drugiej poowie TV wieku apownictwo byo rozpowszechnione, a godomoryurzdnicy ustanowili sobie taksy kancelaryjne za zaatwianie spraw. Kiedy taksa" staa si powszechnie przyjt instytucj, natenczas upastwowiono j; cz naleaa si pastwu a cz urzdnikowi. Wtedy biurokracja wymylia podarki, munera. I to zostao uznanym przez pastwo, lecz z tym zastrzeeniem, e nie s do tego zobowizani oficerowie i onierze, tudzie osoby z pewnym cenzusem owiatowym. Taksy i podarki zaleay oczywicie od zamonoci interesanta, lecz jeszcze bardziej od sprytu urzdnika, a dodajc do tego wiadczenia w naturze ze strony pastwa i drobn pensyjk, wychodzio si jako na swoje przy skromnych wymaganiach. Ndza bya w pastwie taka, i dola urzdnika budzia zazdro. Strzegli te zazdronie swoich ubogich obw i dbali o to, eby je zapewni take dla swych synw. Ostatecznie stan urzdnikw subalternw sta si take dziedzicznym427), a wic kast. Konsekwencje z wysysania ludnoci byy proste. Coraz mniej robio si Interesw i starano Si mie jak najmniej do czynienia z urzdami. W powszechnej ndzy i biurokracja osiada w kocu na lodzie.
) D M 3,4. ) Trafne, bardzo trafne wyraenia i 123, 139, 168, 172. Myli si jednak autor, jakoby w Atenach bya biurokracja. 423 ) DF 43, 48. 424 ) DF 32; Zk 24; Bo I 171, 172; D M 9. 425 ) D M 38, 426) istniej takie fenomeny. 427) St 23, 24.
422 421

139 Wcale nie lepsze byy stosunki w zachodniej czci imperium. Hiszpania ju za Marka Aureliana w II w. uchodzia za wyczerpan i najwcieklejsza biurokracja niczego ju z tej prowincji wycisn nie zdoaa. We wszystkich prowincjach i w samej Italii peno ziemi ley odogiem a cesarz Pertinax pozwala w r. 193 zaj tak ziemi komukolwiek, byle j zagospodarowa. Ale to wszystko na nic! W pierwsze poowie V w. opisuje wspczesny pisarz, jak przez wyzysk podatkowy, przez naduycia urzdw i monych zniszczone zostay prowincje hiszpaskie, i tylko nazwa ich pozostaa, upady afrykaskie, a Gallia jest pustyni". Nastaa straszliwa ruina kwitncych przedtem miast, zjawiaj si tysiczne zastpy bezrobotnych. C rzd na to? Staje si wszechmocnym" i znajduje na wszystko rad prost ... w przymusie. Rzd jest silny, zmusi do wszystkiego! Cae spoeczestwo schodzio do roli niewolnikw pastwa" a jedyna warstwa, ktra w tych warunkach prosperowaa, to biurokracja, i coraz mniej liczna gar latyfundystw. A chopi? Brali si do rozboju, eby y. Tote pastwo budzio nienawi a barbarzycw witano jako oswobodzicieli. Zbiegano nawet do nich poza granice imperium.

Wspczeni niewiele si o to troszczyli. Nielicznymi byli tacy, ktrzy nad tym biadali; moe mniej liczni od tych, ktrzy byli zupenie zadowoleni ze swej wspczesnoci. Skostniay wrd bezmylnoci og nie zajmowa si spraw publiczn. Na Wschodzie zachodzi jeden wyjtek: interesowao ich wszystko, co tylko przybierao formy religijnoci. Bizancjum orientalizowao si tak dalece, i ulegao ju zasadniczemu prawu orientalnemu, e wszystko musi by sakralne. Polityka zajmowaa ich, o ile podszya si pod religi. Antypatia Egiptu i Syrii przeciw wiatu greckiemu" i Bizancjum wyraaa si w herezjach. Religia obniona na podszycie dnoci politycznych? Co tak monstrualnego i wrcz rozumowi przeciwnego jest atoli moliwym; wiadcz o tym dzieje bizantynizmu. Przyodziaa si orientalna opozycja przeciw uniwersalnemu cesarstwu w szaty religijne, bo to by jedyny dla niej moliwy i dostpny sposb wyraania si. X KONIEC UNIWERSALIZMU Wschd trzs si od sporw religijnych. Na V-ty wiek wypada najzacieklejsza walka o dwie natury w Chrystusie. Miecio si w tym zarazem przez duszy czas wspzawodnictwo patriarchatw aleksandryjskiego i antiocheskiego. Athenais popieraa Antiochi, Pulcheria Aleksandri. Ju pod koniec IV w. teolodzy antiochescy wystpowali z zapatrywaniem, jako Bg zstpi zamieszka w czowieku Jezusie, czym czyli si czciowo z arianizmem. Wynikao z tego, e Najwitsza Maria Panna jest matk Chrystusa, lecz nie matk Bo, nie jest theotokos". Szkoa aleksandryjska staa przy tezie Boga, ktry stal si czowiekiem, zastrzegajc si jednak, e Chrystus posiada jedn tylko natur bosk, co wiodo do monofizytyzmu428). Dla ludu by patriarcha aleksandryjski nastpc faraonw, a pewny swej absolutnej wadzy nad ludem i klerem, stan do wspzawodnictwa o pierwszestwo z patriarchatem konstantynopolskim, nie zaniedbujc w tej walce nieraz demagogii429). Zasiadao tam kolejno trzech patriarchw wielce ambitnych: Teofil (385-412), ktry by sprawc upadku Chryzostoma, Cyryl (412-444), jego synowiec, jeszcze bezwzgldniejszy, ktremu przypisuj wywoanie konfliktu nestoriaskiego i Dioskur (444-451)430). W roku 428 wymuszono na Teodozym Kaligrafie, e na wakujc stolic patriarchy w Konstantynopolu sprowadzi prezbitera antiocheskiego, Syryjczyka rodem, Nestoriusa. Ten w pierwszym kazaniu w obecnoci cesarza zawoa: Daj mi ziemi oczyszczon z heretykw a dam ci wzamian niebo; pom mi wytpi odstpcw a pomog ci po428

) Dm 22, 23.

429

) DM 25.

430

) DM 26.

140 kona Persw"431). Fanatyzm, zacieko i zawzito staj si hasami partyj wyznaniowych. Nestorius odmawia Najw. Marii Pannie rwnie zawoania Theotokos", lecz z przyczyny wrcz przeciwnej mniemaniom aleksandryjskim; Chrystusa kaza mie za czowieka, ktry sta si Bogiem, i naucza, e naley w Zbawicielu oddziela osob bosk od ludzkiej. Zwalcza go Cyryl aleksandryjski, zarzucajc, e przyjmuje dwuosobowo a niekonsekwentnie jedn tylko natur. Nestorianom wytykano, e nie byoby zbawienia, gdyby na Krzyu zawis by tylko czowiek; aleksandryjczykom za, e przecie do cierpienia i zgonu niezbdn bya natura ludzka432). Z tych obydwch susznych zarzutw wyaniaa si sama przez si teza katolicka, e naley uznawa czno dwch natur w Chrystusie. Czy w tych finezjach tkwia geneza wielu przewrotw, zaburze, wojen domowych i oglnej klski chrzecijastwa na Wschodzie? Czy ludno roznamitniaa si do

subtelnoci, zrozumiaych tylko dla najbardziej uczonych teologw? Byo to szat, pod ktr kryy si wzgldy wcale nie religijne. Monofizytyzm posuy za pomost do wyodrbnienia si Egiptu koptyjskiego, a nestorianizm za dwigni do mocniejszego nastawienia cywilizacji syryjskiej przeciw Bizancjum. Rodzimy ywio egipski, Koptowie, wysuwa si coraz bardziej. Wytwarza si inteligencja pielgnujca wasny jzyk. Nie tylko rozpowszechnia si coraz bardziej w samej Aleksandrii433), lecz powstawao pimiennictwo teologiczne koptyjskie, wycznie monofizyckie. Wytwarza si takie poczucie odrbnoci i taka ch wyodrbnienia si, i wzito to a za poczucie narodowe koptyjskie434). Wielkie pustelnictwo koptyjskie nie rozwijao si jednak ni wyej, ni dalej. Okoo r. 400 dotarli Bazylianie do samego Konstantynopola a zasada ycia wsplnego w niezbyt licznych gromadach, ycia wedug pewnej reguy i przy systematycznej pracy, szerzya si tak dalece, i pozyskiwaa zwolennikw nawet w egipskich pustelniach". Rzekome pustelnie poczy si zamienia w klasztory435). Wiemy, e ruch ten zacz by w. Hieronim w pniejszych latach swego ycia i e wymaga pracy umysowej w swym klasztorze betlejemskim. W Afryce zastanawiano si, czy mnisi maj take pracowa rcznie poza modami i dobrymi uczynkami. Nie wahano si powoywa na ptakw niebieskich, lecz zabra gos w. Augustyn i odpar sowami w. Pawa: kto nie pracuje, niech nie je i na tym stano. Na t mod zakada Cassianus klasztory w Galii poudniowej z pocztkiem V w. Jeeli w. Augustyn uchodzi za zaoyciela ycia klasztornego w Afryce na zachd od Egiptu, to trzeba koniecznie doda, e robi to przeciwnie do metody egipskiej436). Nikt z Koptw nie zaj si struktur spoeczn swego ludu. Od roku 421 nie ma ju w Egipcie wzmianki o krlewszczyznach. Widocznie rozpady si, rozdzielone midzy wielmow. Wielcy latyfundyci wzrastali stale, zwaszcza e mogli sobie radzi z urzdnikami. Chopi udawali si tedy pod ich opiek i Koptowie stawali si po rzymsku kolonami; robiy to cae wsie. Na prno opiera si temu rzd bizantyski. W roku 415 edykt cesarski uzna to, co ju si stao, zakazujc tworzy nowe kolonaty. Prdu tego nie udao si jednak wstrzyma, skoro waciciel ziemi odpowiada za podatki od swych rolnikw. O to wszystko nie zatroszczy si aden Kopt, ograniczajc si do wycznoci teologicznej. Jake odmienny kierunek reprezentuje w. Augustyn! W rodkowej czci pnocnej Afryki na terenie tego witego bardziej od monofizytyzmu szerzy si donatyzm. Sekta ta, tak niebezpieczna w logicznych nastpstwach swej doktryny, doprowadzia spraw do obdu religijnego i anarchii. Lud czy si ze zbrojnymi obieywiatami (circumcelliones), tworzyy si watahy chopw chrzecijaskich, proletariuszw i niewolnikw. Zjawio si wnet haso rwnoci i oto spr religijny obrci si w powszechny bunt, nie cofajcy si przed daniem komunizmu majtkowego. w. Augustyn z ca stanowczoci stan w poprzek tej naway i gosi, e tylko niebo i soce mog by wsplne. Wybucha powszechna rewolucja witych" (jak sami si nazywali; miao si to potem powtarza), pena mordw i poogi. Stumiono j krwawo, lecz osad pozosta. Do obdu przyczynia si niemao spopularyzowany przesd Chiliasmu; donatyci przechodzili od razu z teorii do praktyki od dou437). Nawet pogastwo nie byo doszcztnie pokonane. Jeszcze w czasach, kiedy w.
431 433

) Zk 25, D 443. 432) DM 23, 24. ) D 481, 482. 434) D 431. 435 ) St 228, 299. 436) St 239: Bo II 364. 437 ) Po w wydaniu drugim 639-642.

141 Augustyn studiowa retoryk w Kartaginie, odbyway si wszelkie igrzyska i uroczystoci, nie wyczajc na cze matki bogw" z kapanami Gallami. W 399 r.

zniesiono wprawdzie te kulty, lecz przeniesiono je do domw prywatnych, a kiedy i tego zakazano, wybuchay rozruchy. W Calame, w prowincji Afryce podpalono koci i zabito kapana a wadze miejscowe zachoway si obojtnie. I pniej spotykao si niemal na kadym kroku obyczaje pogaskie. Niektrzy ochrzczeni powiadali: jestemy chrzecijanami dla ycia wiecznego, a poganami dla wyzyskania ycia na tym wiecie438). Trzeba te uwzgldni tubylcw, ktrzy nie byli bynajmniej biern mas i niejedno ich plemi stao intelektualnie wyej od Koptw439). Niegdy potga kartagiska nie opieraa si na obszarze i nie kolonizowaa wntrza kraju, i tym tumaczy si, e w wojnach punickich decydujce znaczenie mieli krlowie numidyjscy. Potem Kartagiczycy zniknli niemal bez ladu, a Numidyjczycy zajmowali w historii miejsce coraz wybitniejsze. Byli zawsze rolnikami i pasterzami (podobnie ich potomkowie Kabyle)440). Zawsze w tych krajach panowaa silna skonno do tworzenia herezyj, tak w chrzecijastwie, jakote pniej w islamie. Arius pochodzi z Cyrenajki, a Donatus by biskupem Irosium w prowincji Mauretania Caesarea. Gdy wybuchy rozruchy rewolucyjnych donatystw, stao si to hasem do powstania Numidyjczykw przeciw panowaniu rzymskiemu. Obydwa ruchy poczyy si przeciw wsplnemu nieprzyjacielowi, przeciw katolickim Rzymianom". Wodza Firmusa obwoano krlem. Chocia w Numidii powstanie stumiono, trwao ono jeszcze cale lata po mierci Firmusa. Powstali te na zachodzie Maurowie i bya chwila, kiedy brat Firmusa, Gildon, rozporzdza 70.000 wojownikw. Krain najwikszego oporu stay si gry Dedera, gdzie dugo jeszcze trzymay si ogniska de do niepodlegoci441). Leaa wic diecezja hipposka (na zachd od Kartaginy) pord krain niespokojnych, a dzieo De Civitate Dei, ukoczone w 420 r. pisane byo w czasach burzliwych. Z rozprawy przygodnej (eby odeprze zarzuty, e chrzecijanie s porednio winni katastrofy Rzymu w r. 410) uroso dzieo fundamentalne, majce dziaa na umysy przez dugie wieki. Zapewne w dziejach filozofii musi zajmowa wybitne miejsce ten, ktry powiedzia: Jeeli si myl, jestem tedy; bo ten, ktrego nie ma, nie moe si myli; i z tego tedy, e si myl, wynika, em jest"442). Oczywisty zawizek pniejszego: cogito ergo sum. A liczy si z moliwoci pomyki zwyky tylko umysy wielkie. Ta wielko a uderza u myliciela, ktry cay swj trud umysowy uj w sowa: Animam et Deum scire cupio443), i ktry zada etyki od poczyna pastwowych i wszelkich politycznych, i kaza nam zmierza do tego, by Dobro stao si dla nas czym niezbdnym, wskazujc, jako stanem czowieka najdoskonalszym jest felix necessitas boni444). Wywody jego o wolnej woli, o asce i inne roztrzsania filozoficznoreligijne miay w pniejszych wiekach nabiera aktualnoci. Historiozofia jego jest nastpujca: jest pastwo Boe i wieckie. Koci i wiat. Obojtne jest pochodzenie (etnograficzne) i stan cywilizacyjny, czy barbarzysko; to wszystko miesza si w historii. Chodzi o wiernych i niewiernych, bo w tym tkwi Dobro i Zo a caa historia wyjania si tymi sprzecznociami. W gwnym swym dziele daje przegld problemw religijnych od pocztku wiata do dnia sdnego, od raju poprzez histori biblijn, ktr wyjania; potem daje teori nastpstwa pastw. W ksigach Dawida, Salomona, prorokw znajduje zapowied Chrystusa a potwierdzenie swej doktryny. Dwie civitates zaczynaj si od Abla i Kaina i trwa to wci i potrwa do ostatka; dzieo koczy si dugim studium o kocu wiata i sdzie ostatecznym445). Aktualne znaczenie miao jednak co innego; pewne pogldy wyraone ju wczeniej w dziele Orosiusa: De Civitate zaczyna si od roztrzsania najazdu Alaryka. Autor zwraca uwag, jako Rzymianie sami take rabowali zdobyte miasta i drczyli ludno. A czy to zaszczytnie zabiera niepodlego ludom i gwatami zmusza je do posuszestwa? Czy to nie rozbj na wielk skal? Zdobycie wiata na-

) Bo II 317, 320, 321. 439) jzyk Numidw (Maurw) posiada wasny alfabet i odrbn metod pisania. Francuscy uczeni zowi to abecadem libijskim. Obecnie uywany na pustyni algierskiej, w Tunisie, Marokku i u Berberw czystej rasy. Pl 27. 440) Pi 16-18. 21. 441 ) Pl 31, 32. Najwyszy szczyt tego pasma Debel Derderas, 2308 m, to dzisiejszy Fort National. 442 ) Bo II 333. 443). Sr 212. 444 ) Sr 206. 445) Bo II 428.

438

142 zwane jest grande latrocinium446). A zatem zachodz ju wtpliwoci co do prawnoci imperium, wtpliwoci chrzecijaskie. Przez prost konsekwencj nie mogli by zwolennikami bezgranicznego pastwa uniwersalnego ci, ktrzy podzielali tok myli biskupa hipposkiego. Tu zaczyna si krytycyzm nie tylko religijny, lecz zarazem z motyww religijno-politycznych. Jeeli dzieo w. Augustyna spopularyzuje si, opinia chrzecijaska owiadczy si za tworzeniem pastw krajowych i to stanie si zawizkiem programu. Nie naley jednake wysnuwa przedwczesnych wnioskw z odrzucenia idei uniwersalizmu politycznego. Wszyscy ci mowie, nie wyczajc w. Augustyna, s kosmopolitami. Idea narodowa w Rzymie ju zamara, a w Bizancjum nie miaa si nigdy narodzi. Wrd trudw rozlicznych prac uczonego pisarza i biskupa walczcego Kocioa, doy w. Augustyn w Hipponie lat 73 i czu si ju zmczony. Zada wyboru pomocnika, ktry byby zarazem jego nastpc. Dochowa si protok ze zgromadzenia wiernych w Hipponie dn. 26 wrzenia 426 r., ktre, speniajc yczenia swego arcypasterza, dokonao wyboru nastpcy. Jest mowa tylko o podeszym wieku biskupa, ani swka o jakichkolwiek powodach politycznych447). adnej wojny w ogle, ani tym mniej adnego najazdu nikt nie przewidywa, a ju najmniej mona byo przewidzie przybycie ludu, ktry jesieni w roku 426 przebywa w Hiszpanii. Stao si atoli w r. 428, e wszechwadny na dworze Walentyniana III, Aetius oczerni przed Placydi namiestnika prowincji afrykaskiej, Bonifacjusza, a ten nie zawaha si przyzwa sobie na pomoc ariaskich Wandalw z Hiszpanii, pod Genzerykiem. Przybyli w roku 429 i przez dziesi lat musieli wojowa, zanim zdoali opanowa kraj i zorganizowa na stae, na cae sto lat swe pastwo. Podczas najazdu kaza w. Augustyn pozosta na miejscu. On sam zosta w Hipponie, ktr Wandalowie oblegali w r. 430. Oblenie trwao 4 miesice, wity biskup modli si o mier przed zdobyciem miasta i proba ta zostaa wysuchana448). Odszed z posterunku swego w 77 roku ycia. Arianie afrykascy poczyli si natychmiast z wandalskimi wspwyznawcami. Donatyci nie lubili arian, lecz czyli si z nimi przeciw katolicyzmowi449). Genzeryk mianowa Rzymian gubernatorami, lecz Koci przeladowa. Sam wada tylko na wybrzeu, ale pozostawa w dobrych stosunkach z tuziemcami, ktrym pozwoli burzy miasta katolickie w Numidii i Mauretanii (ruinami pokryty dotychczas cay kraj). Z tego wszystkiego wytworzyo si powszechne opryszkostwo. Armia Genzeryka i jego nastpcw utrzymywaa w spokoju ledwie grali bliszych wybrzea. W Kartaginie, zdobytej w 432 r., utrzymywali krlowie wandalscy przez przeszo p wieku wspaniay dwr. Pewien szczeg godzien, eby go zapisa: Genzeryk pozamyka w Kartaginie domy publiczne450). Tymczasem po stronie europejskiej Wizygotowie opanowali ju Barcelon; w poudniowej za Gallii powstao osobne pastwo tuluzaskie, niezawise w latach 415-507. Historia dziaaa przeciw uniwersalnoci politycznej z coraz wiksz stanowczoci. O pochodach, najazdach i osiedlaniu si germaskich barbarzycw na ziemiach cesarstwa rzymskiego istniej cae biblioteki. Dawne pogldy na te sprawy runy i okazao si, e to bardzo wzgldne byy najazdy", skoro olbrzymia wikszo najezdnikw pozostawaa na odzie rzymskim a na czele pochodw stali rzymscy generaowie. Od bardzo

dawna odbywaa si infiltracja Italii i Bakanu tudzie prowincyj ywioem germaskim. Ju od III wieku byli Germanie caymi okolicami coloni lub inquilini. Zajmowali stanowiska w wojsku i administracji, nawet najwysze. A bywali rwnie sucymi, strami, kucharzami, piwnicznymi. Weszli w pastwo rzymskie nie jako wrogowie, lecz foederati i dostawali cae krainy na osiedla, eby broni pastwo przed nieprzyjacimi, do ktrych ci Germanie nie byli oczywicie zaliczani. Przebywali po wikszej czci nie w wyodrbnionych okrgach, lecz w cigej z Rzymianami stycznoci, pord nich. Zajmuj te stare osiedla rzymskie, gdzie utrzymuje si ludno ubosza451). W takich stosunkach musiao te powstawa mnstwo zwizkw krwi, a wiemy, e przykad daway rodziny cesarskie. Wszyscy Germanie, czy pokojowi, czy wojenni (z pocztku) byli przybyszami, posiadali ustrj rodowy. Nie zmieniao si to, gdy danym im byo zaj na stae pewien kraj i osiedli si w nim po swojemu, wraz ze swymi kobietami. Takich bya atoli mniejszo. Wikszo przybywaa na ziemie Imperium bez
446 448

) Bo II 390. 447) Bo II 393, 394. ) Bo II 395, 396. 449) Bo II 395. 450 ) Pi 34, 35, Bo II 420. 451) Do w Al 21.

143 niewiast, a na pewno samotnymi byli ci, ktrzy luzem siedzieli po caym pastwie pord ludnoci rzymskiej. Tacy tracili swj rd. A czy moga si utrzyma bez szkody organizacja rodowa pord cigych pochodw i czstych walk, gdy lud przerzuca si o setki mil od Bakanu po Hiszpani? Po takiej wdrwce mogy chyba pozosta tylko strzpy ustroju rodowego. Organizacj rodow zastpowaa organizacja obozowa. Mieszali si po stokro rodowcy rozmaitych rodw, jednoczeni ju tylko osob przywdcy wojennego. Tworzyy si oddziay wdrownych wojakw, a kto umia i mia szczcie owadn znaczn ich iloci i narzuci si im na wodza i pana, czynic z ich przywdcw swych podwadnych oficerw ten przechodzi do historii, jako wdz tego, lub owego ludu germaskiego w wdrwce narodw. W jakikolwiek sposb dostawali si poza peryferie, bardziej do wntrza obu pastw rzymskich, tracili coraz bardziej ustrj rodowy a zatem znajdowali si w tym pooeniu, e nie mogli wykonywa swoich praw rodowych. Stosowanie prawa rodowego stawao si czym niewykonalnym i po wikszej czci trzeba byo uzna rodzime prawa germaskie, a wic rodowe, za niebye. Ubywao z koniecznoci coraz bardziej wypadkw, w ktrych monaby cho jako tako trzyma si prawa rodowego. Nie sposb by duej bez prawa, tj. bez jakiego systemu prawnego ustalonego. Wojna wytwarza systematycznie ... chaos, a w chaosie nie da si y; najbardziej choby wojowniczy lud musi mie dla siebie jakie normy ycia pokojowego. Niepotrzebne przeduanie prawa wojennego byoby nawet dla zwyciscy czym gronym, rozluniajcym zwycisk spoeczno a do cakowitego rozkadu. Konsekwencj swych losw pozbawieni prawa wasnego, ogldaj si na istniejce obok nich rzymskie, zwaszcza e wchodzili z Rzymianami w zwizki krwi. Trudno, eby romanizujc si choby poniewoli w yciu powszednim, nie dostrzegali wyszoci rzymskiego trjprawa452). To samo, co dziao si w Gallii z pocztkiem okresu cesarstwa, to samo wystpowao i wystpi musiao w pnym cesarstwie" u germaskich ludw czy druyn. Przejcie na prawo rzymskie stanowio dla nich wybawienie z tysicznych trudnoci i zawika. Barbarzycy zaczli si interesowa prawem rzymskim w swoim wasnym interesie. Wyrosy z tego rozmaite leges barbarorum", ale do tego byo jeszcze daleko. Musiao prawo rzymskie przenika do nich i wnika w ich stosunki przez czas dugi zanim sami zabrali si do kodyfikacji. Przewodnikiem prawniczym byy Institutiones Gaiusa i kodeks teodozjaski.

Charakterystyczne to, e kodeks ten opracowano i wydano wanie wtedy, gdy panowa wielki zamt w sprawach wyznaniowych wschodniego cesarstwa. Prbowano wic porzdku i adu w innych dziedzinach. Rwnie by moe, e na przedsibranie tej kodyfikacji wpyway potrzeby i yczenia najwyszej elity spord barbarzycw, majcej zawsze dostp do dworu cesarskiego. Ale to hipoteza. Nie moe za ulega wtpliwoci, e kodyfikacji dokonano przede wszystkim ze wzgldw rzeczowych, prawniczych. Prawnicy to rodzaj umysw historycznie niezmiernie ciekawy! Oni bowiem we wszelkich okolicznociach znajd sobie miejsce, a gdy trzeba, take wyjcie. Tote prawnicy, o ile s ludmi dobrymi, zawsze s przydatni; zrobi sobie zawd z wyszukiwania cieek w labiryncie i wci bd dy do czego. Bizancjum miao w owym pokoleniu szczcie przynajmniej do ministrw sprawiedliwoci, prefektw; skupiali si pod ich ochron prawnicy miujcy przynajmniej porzdek. Wynikno z tego po latach, i w r. 429 cesarz Teodozjusz II zezwoli, prawdopodobnie z inicjatywy prefekta Antiocha, sporzdzi zbir praw, wydanych od czasw Konstantyna W. a do ostatnich lat (od 312-437). Dziesi lat trway te prace, ktrych wynik ogoszono w roku 439, jako kodeks Teodozjaski", stosujc si do odwiecznego zwyczaju, e dzieo przyjmuje nazw wspczesnego monarchy. I tak Kaligraf" wszed do historii prawa, jakoby sam wielki i troskliwy prawnik. Kodeks ten stanowi zarazem jakby ostatni wysiek idei jednoci imperium rzymskiego. Promulgowano go w imieniu obydwch cesarzy, Teodozego II i Walentyniana III a senat w Rzymie przyjmowa go i nada uznanie w sposb uroczysty. Postanowiono te, e na przyszo prawo wydane w jednym z pastw moe obowizywa natenczas tylko w drugim pastwie, jeeli zostanie tam urzdowo przesane i opublikowane453).
452

) Por. O wieloci cywilizacyj" rozdziay 2 i 3.

453

) D I 10; P 855.

144 Rzeczywisto przesza nad tym do porzdku. Formy te, majce stanowi stra zjednoczenia, byy formalizmem, o ktry wanie musiaa si rozbi jedno prawna. I nie mogo by inaczej. Nieuchronne niedotrzymywanie tych form, zaniedbywanie po wikszej czci niezalene od niczyjej dobrej lub zej woli, podkrelao a z czasem przejaskrawiao pastwow odrbno, choby z formalnych wzgldw trzeba j byo uzna. Ciekawy przykad, jak formalizm sprowadza skutki przeciwne zamiarom. Ale rzdy biurokratyczne musz by formalistyczne. Zwrmy jeszcze uwag na pewien szczeg: kodeks teodozjaski zosta przyjty przez senat rzymski w Rzymie. Wiemy, e ten senat skada si w wikszej czci z barbarzycw, lecz na domiar zego stolic pastwa zachodniego by nie Rzym, nie Mediolan, lecz Rawenna. Trzeba byo oczywicie zbiera senatorw zewszd i przywozi ich do Rzymu, eby tam urzdzi t sesj uroczyst. Chciaoby si zawoa: co za przywizanie do tradycji, co za poszanowanie tradycji! Cay kontekst" wspczesnych dziejw wskazuje atoli, e to byy tylko objawy formalizmu. W samym te kodeksie formalistyczno gruje nad wszystkim. Bd co bd by ten kodeks dobrodziejstwem i przynajmniej formalnym krokiem do jakiej praworzdnoci. Naley jeszcze zrobi uwag, e kodeks teodozjaski nie jest wcale jednolity. Pierwiastki wschodnie i zachodnie ssiaduj w nim monaby powiedzie na surowo. Suy za nastpnie za podstaw nowym kodyfikacjom germasko-romaskim w pierwszej poowie redniowiecza454). Kodeks ten, chccy unifikowa Imperium powsta w czasie gronym dla rozlegoci granic pastwa rzymskiego. A z Rawenny nie przedsibrano nic, eby odzyska utracone prowincje, w Konstantynopolu za traktowano odrodkowe tendencje egipskie i syryjskie wedug przybieranych przez nie form wyznaniowych.

Kiedy papie Celestyn I (422-432), wystpi ostro przeciw Nestorowi, uwaa patriarcha aleksandryjski Cyryl za wskazane wzi samemu t spraw w swe rce: przeprowadziwszy na egipskim synodzie w Somala w listopadzie 430 r. dwanacie anathematyzmw" zada od Nestora, eby je przyj. Chocia patriarcha stoeczny mia tym razem za sob cesarza, Cyrylowi sprzyjaa Pulcheria. Zwoano w czerwcu 431 roku sobr do Efezu, na ktrym zoono Nestora z godnoci, pieszc si z t uchwa, zanim nie przybdzie patriarcha antiocheski ze swymi biskupami. Ci przybyli w cztery dni po wyroku a ufni we wzgldy cesarskie zrzucili teraz Cyryla z patriarchatu aleksandryjskiego. Lecz jeszcze tego roku w listopadzie osobna konferencja w Chalcedonie skazuje Nestora na wygnanie. Siy zdaj si by rwne, bo rwnie Cyryla aleksandryjskiego pozbawiono urzdu. Ten jednak umia odzyska ask dworu, nie szczdzc podarkw otoczeniom Teodozjusza i Pulcherii. Antiocheczycy za przedstawili w roku 433 wyznanie wiary nader pojednawcze i nastpio na jaki czas uspokojenie455). Wkrtce jednak, w r. 436, Eutyches, prezbiter z Konstantynopola, zapdzi si w tajemnicy Wcielenia dalej od wszystkich swych poprzednikw. Z oryginalnym doprawdy wystpi mniemaniem, jakoby dwie natury naleao rozrni tylko przed wcieleniem, lecz potem wszystko, co ludzkie, rozpyno si w boskiej naturze Chrystusa, a zatem nie trzeba ju cakiem ludzkiej natury uwzgldnia. By to monofizytyzm jasno okrelony, a gdy do sekty przystpia znaczna ilo biskupw, powstawao nowe wyznanie, zorganizowane hierarchicznie. Nie bdziemy wchodzi w szczegy tego zamtu, bo zasadniczo nie wnosi on nic nowego do obchodzcych nas tu zagadnie. Zaznaczamy tylko, e papiestwo wystpio od razu ostro i rozam wisia ju wtenczas na wosku, zwaszcza e przez cztery dziesitki lat wystpowano z pomysami, eby najwyszy pryncypat Kocioa ustanowi w Aleksandrii456). Monofizytyzm organizowa si coraz wydatniej a na stolic tego ruchu wysuwaa si Jerozolima. Tam te podya w r. 438 jego protektorka, Athenais. W drodze zatrzymaa si w Antlochii. Dawna stolica hellenistycznoci zachowaa na zewntrz jzykowo cech greck. Tam przemawiajc do dostojnikw gminy, wyrazia si Athenais w tych znamiennych sowach: Dumna jestem, em jest z waszej rasy i z waszej krwi". W 439 r. wraca do Carogrodu, gdzie urzdzaj jej wielkie apogeum i wtedy zaczyna walk ... z Pulcheri o wadz zwierzchnicz. Przegrawszy, wraca okoo r. 442 do Jerozolimy i pozostaje
454 456

) St 432, 433. ) D B 10. 457 ) D F 25-40.

455

) D M 26-28. ) D M 22-30. Zb 27.

458

145 tam przez 18 lat, a do swej mierci, w r. 460, przeywszy ma o 10 lat457). Jerozolima nie zawioda, jako ostoja monofizytyzmu i niejeden bunt by stamtd kierowany z udziaem Athenais. Okoo r. 436 zorganizowao si ju w Syrii stronnictwo nestorianw" jako polityczne. Dzieje tego ruchu obejmuj cae wieki i resztki istniej dotychczas, nazywane zazwyczaj chrzecijanami chaldejskimi". Kiedy wysilano si na intrygi, jakby spory wyznaniowe wyzyskiwa wzajemnie przeciwko sobie, w r. 441 przekracza Dunaj Atylla i zagrozi samej stolicy. Okupiono si haraczem. W sze lat po tym zjawi si Atylla znowu na poudniu Dunaju i powikszono haracz, ktry opacao si do roku 450. Umysy rzdzcych i poddanych zwrcone byy jednak wci ku rozterkom religijnym. Nowy patriarcha aleksandryjski Dioskur (od r. 444), mia konflikty z biskupami Syrii i z patriarch stoecznym Flaviusem, podczas gdy rzdzcy Teodozjuszem II eunuch Chrysaphios popiera Antychesa. Ten odwoa si do Rzymu. Zwoano nowy sobr do Efezu na sierpie 449 r. Nazwano go rozbojem efeskim". Nie dopuszczono do gosu legatw papieskich z listem papiea Leona do Flaviusa, zawierajcym potpienie Eutychesa,

natomiast zoono z urzdu Flaviusa i Domanusa, patriarch Antiochii, rehabilitowano natomiast Eutychesa. Rozbj panowa tam dosownie. Obradom towarzyszyli onierze i tumy mnichw, pozwoone z Syrii i Egiptu. Patriarcha Flavius, przeciwnik monofizytyzmu, zbity by przez mnichw. Delegaci papiescy uniknli zbeszczeszczenia tylko dziki szybkiemu powrotowi do Rzymu. Papie Leon zaprotestowa a z Dioskurem zerwa stosunki. Znowu wic rozam Kociow ukaza si na widowni; Dioskuros bowiem wykl papiea458). Teodozjusz II (a waciwie Chrysaphios) zatwierdzi uchway tego soboru. Katolicka Pulcheria ulega. W nastpnym roku zmar Teodozy Kaligraf i zarazem skoczya si wadza Chrysaphiosa. Nasta cesarz Marcjan jeden z lepszych i rozumniejszych generaw a katolik. W jaki sposb wstpi na tron? Oto Pulcheria wzia go sobie na ma i tak powstao nowe prawo nastpstwa tronu, ktre miao odtd zjawia si czciej. By to rodzaj zamachu stanu, ktry si powid. By moe, e dlatego uwaano za potrzebne obmyle jak sankcj wobec ludu. I oto ten cesarz przyeniony" jest pierwszym koronowanym przez patriarch w Konstantynopolu459. Marcjan odmwi Atylli haraczu, lecz dlatego, e skoni go do najazdu na kraje zachodnie (jak przedtem Alaryka). Bizancjum miao za to niebawem nada cae krainy Ostrogotom i wzi ich na od, co w praktyce wyszo znw na danin. I tak opacao si haracze dookoa. Atylla run husk nawa na Zachd, ledwie wstrzymany w roku 451 na Polach Kataloskich (pod Chalons sur Marne) przez Wizygotw z pomoc Burgundw i Frankw. Wtedy zawrci na Itali, zburzy Akwilej i stan obozem pod samym Rzymem w roku 452. Tymczasem na Wschodzie odby si nowy Sobr w Chalcedonie. W padzierniku 451 r. zjechao tam okoo 600 biskupw, w czym jednak niewielu z Egiptu. Tym razem legat papieski przeprowadzi postulaty papiea, mia bowiem za sob cesarza Marcjana. Dioskura strcono z patriarchatu a przyjto formu diofizyck" papiea Leona o jednej osobie Zbawiciela w dwch naturach. Nastaa zgoda dworu bizantyskiego z papiestwem. Na soborze aklamowano Marcjana ze wschodni hojnoci pochlebstw: nowy Konstantyn, nowy Pawe, nowy Dawid, pomie wiary prawowiernej. Sobr ten podnis znaczenie wadzy cesarskiej w Kociele przynajmniej rwnie tyle, co papieskiej460). Obrady soboru chalcedoskiego w r. 451 charakterystyczne s nadto z innego powodu: podczas gdy jzykiem obrad soboru nicejskiego bya acina a na grecki tylko tumaczono, w Chalcedonie przemawiay tym razem tylko dwie osoby: legat papieski i cesarz461). Wbrew temu, e co dopiero cay kodeks teodozjaski uoono po acinie wycznie, na soborze greczyzna rugowaa acin. W urzdach caego pastwa bizantyskiego wprowadzao si rwnouprawnienie obu jzykw; skoro atoli coraz mniej osb posugiwao si acin, wychodzio to w praktyce na jej usuwanie. Atylla cofn si spod Rzymu dziki szczliwej osobistej interwencji papiea Leona I. W nastpnym roku po zgonie Atylli, rozpado si pastwo Hunw, lecz pod murami miasta stanli inni barbarzycy Wandalowie. Trudno nie zatrzyma si na pewnym przeraliwym szczegle: w hordach Atylli znaleli si obywatele rzymscy, ktrzy zbiegli tam przed ... podatkami. Okrutna ta wiadomo pochodzi od
459

) D M 39.

460

)D M 30-32.

461

) B.

146 synnego Salvianusa, uczonego prezbitera Marsylii, ktry idc w lady tematu, okrelonego przez w. Augustyna, pisa ok. r. 450 dzieo De gubernatione Dei". Wiemy ju o tym, e uciekano przed pastwowoci wasnego pastwa. Tu znw dowiadujemy si, e

ludzie dobrowolnie przestaj by Rzymianami, gardz imieniem rzymskim". W scytyjskiej wiosce odkryto obywatela rzymskiego, ktry tam zbieg, oeni si i wola to, ni pobyt w pastwie rzymskim. Peno tam szczegw, ktre pomijamy, bo znamy ju ten stan rzeczy, metody i skutki tej pastwowoci. Pastwo paci na wszystkie strony haracze i jestemy wci w niewoli u barbarzycw, cho wiecznie im si opacamy". Pisze te Salvianus z aoci o ebraniu rzymskiego skarbu pastwowego", wycigajcego datki na cele publiczne. A tymczasem wszystkie rzymskie prefektury, to zorganizowany rabunek. Zwrmy uwag na ostateczny wniosek Salvianusa: Barbarzycy s na og lepsi od Rzymian. Rzymianie zasuyli by zwycionymi a barbarzycy zasuguj by zwycizcami; a wic Salvianus rezygnuje z imperium rzymskiego462). Niestety, zrezygnowaa z niego znaczniejsza cz ludnoci. Gdy wszystko na wszystkie strony upastwawiano" masy ludnoci wiejskiej traciy interes w utrzymywaniu pastwa, ktre dla nich byo katem, a raczej ziony do niego niechci463). To wykracza ju daleko poza najsurowsze wyroki w. Augustyna. Zachodzi zasadnicza rnica. Koci przywizany do pastwa wbrew potpianej pastwowoci, zacz nabiera przekonania, e ta ohydna pastwowo moe run tylko wraz z pastwem. Trwa Koci dziwnie dugo przy imperium, a dopiero przy samym kocu oddzieli sw spraw od sprawy rzymskiej464). Pocztek tego zwrotu dostrzegamy u Salvianusa. Jake to pogodzi, e rwnoczenie wodzowie barbarzyscy radziby utrzyma to imperium? e prawo rzymskie byo barbarzycom tak podane? O ile barbarzycy weszli w ustrj imperium jako inquilini a choby coloni, nie byli zapewne zachwyceni swym losem; chyba e u swoich przedtem naleeli take do najniszych, do deptanych losem a na rzymskiej glebie znajdowali lepsze warunki. Ale aden z takich nie pochodzi ze zwyciskich armij Alarykw i Genzerykw! onierze tych armij nie szli na colonw, bo mieli poprzydzielane cae krainy. O ile tam mieli do czynienia z pastwowoci rzymsk (a zwaszcza ze wschodni), koczyo si to zawsze buntem i to zawsze udanym. Cay szereg takich buntw wymienia si w kadym obszerniejszym podrczniku dziejw pnego cesarstwa. Zbrojni i zwyciscy barbarzycy nie podlegali tedy pastwowoci rzymskiej, rzdzili si sami, tworzc wczenie pastwa w pastwie. Pragnli prawa rzymskiego prywatnego, tsknili do rzymskiego trjprawa, do prawa rzeczowego i umownego, lecz nie do urzdze pastwowych. Tamte prawdziwe wspaniaoci prawa rzymskiego byy czsto obracane w niwecz przez naduycia pastwowoci, ktre barbarzycom jednak nie groziy. Rwnoczenie Wschd wyzbywa si coraz energicznie nalotu nie tylko rzymskiego, lecz ju nawet greckiego. Monofizytyzm suy nadal za formu dnociom odrodkowym. Ostre edykty cesarskie, wydawane po soborze chalcedoskim, wywoay burz w Egipcie, a w Palestynie doszo do zbrojnego powstania, ktre dopiero w r. 453 stumiono. Nie na dugo jednak. Wkrtce wybucha nowe powstanie, ju wyranie przeciw bizantyskiemu pastwu, walka mas ludowych z cesarstwem i kultur greck". Monofizyckie naboestwa odprawiano po syryjsku i koptyjsku, a pimiennictwo teologinzujce wzrastao w tych jzykach465). Cay Wschd trzyma si odtd syryjskiego kierunku teologicznego: w Egipcie i w Syrii powstaj kocioy narodowe, a cesarstwo bizantyskie musi zrywa z Rzymem dla uspokojenia tej opozycji466). Choby najbardziej katolicki cesarz nie podoa temu naporowi, jeeli bdzie chcia zachowa uniwersalno bizantysk. Imperium rozleci si, jeeli si nie uspokoi monofizytw. Tote po mierci cesarza Marcjana cesarz Leo Trak (458-474) zagodnia wielce. Nie przedsibra niczego, gdy zabito chalcedoskiego kandydata na stolic patriarsz w Aleksandrii, a osadzono w roku 457 jawnego monofizyt Timoteusza. Bo rozruchy w Aleksandrii trway 8 lat! W kocu rzd powici nawet wasnego przybocznego patriarch z Konstantynopola; uwiziony i wygnany na Cherso, zmar w roku 460467). Nie byo wic cesarstwo bizantyskie zwartszym od zachodniego, a uniwersalno kruszya si tam rwnie, jedna-

462 463

) Bo II 410, 419-421. ) Pa 430. 464 ) Bo II 423; St 511-551. 465 ) Zk 28, 29. 466 ) D M 33. 467) D M 34.

147 kowo ustpujc przed wymogami historii. Rnica polegaa na tym, e na Zachodzie odbywao si to bez osonek. Rzym mia si sta ponownie upem Germanw. W roku 455 Walentynian III pad ofiar mordu ze strony Petroniusa Maxymusa, a wdowa Eudoksja przyzwala na pomoc Wandalw. Przybyli ale nie byli to dawni Wandalowie Stilichona; ci zabili Maxymusa a rabowali Rzym przez cae dwa tygodnie. Odtd prawdziwym wadc Italii by Ricymer, wdz Sueww na rzymskim odzie. Po kilku epizodach nominalnym wadc-cesarzem Zachodu sta si Maioranus, zaufany bizantyskiego dworu (457-561). Dokuczay mu pustki w skarbie. Kaza wic nowy cesarz" chwyta rozbiegych kuriaw, (ktrzy woleli przechodzi na colonw) i przymusowo przywraca ich do pierwotnych stanowisk, eby si zajli na nowo zbieraniem podatkw. Tyle wymylili na ocalenie pastwa! Wtedy, kiedy peno ziemi leao odogiem a colonowie uciekali poza limes468). Rwnoczenie z Maioranusem obejmuje bizantyski tron Leon I, drugi z rzdu koronowany cesarz (459-474). I to byo take gr barbarzycw. Wdz zacinej armii wschodniej, Aspar, sta si bizantyskim Ricymerem i wprowadzi na tron trackiego oficera, Leona, trzsc sam pastwem pod jego imieniem. Na papieskim za tronie zasiad jego imiennik, Leon I Wielki (440-461). Obserwowalimy ju poczynania tego papiea wobec soborw i cesarskich dworw za poprzednich panowa Teodozego i Marcjana. On pierwszy uj kwesti prymatu biskupa rzymskiego dogmatycznie, jako dziedzictwo w. Piotra. Majc atoli przeciw sobie ca rzesz biskupw wschodnich, sdzi, e lepiej najpierw utwierdzi zwierzchnictwo Rzymu nad ca hierarchi kocieln, a cesarza mie po swojej stronie przynajmniej na tyle, eby nie wymaga od biskupw ulegoci bezporedniej, lecz eby pozostawi biskupw papieowi. By te wobec cesarza bardzo ustpliwy, tolerowa samowolne zwoywania soborw przez nich a nawet wypowiada si w tym sensie, e cesarz nie potrzebuje pouczenia ludzkiego, bo czerpie najczystsz nauk z obfitoci darw Ducha w.". Dba papie o to, eby przynajmniej z cesarzem czno nie bya zerwana. Niewtpliwie wolaby, eby Italia staa si prowincj bizantysk i pragn wypraw cesarskich do Italii. Dlatego jedynym cesarzem by cesarz Wschodu, a Leon Trak napawa go nadziej, gdy prbowa broni Italii przed Wandalami i w dwch wyprawach zwalcza ich w Afryce. Bd co bd jakikolwiek cesarz bizantyski reprezentowa si wiksz, ni cesarz Zachodu, majcy i tak panowanie ograniczone niemal do samej Italii. C za znaczenie mg posiada taki Livius Severus (wyniesiony przez Ricymera wanie w roku zgonu papiea Leona), zrzucony wkrtce, gdy w roku 465 Ricymer sam bezporednio wzi rzdy w swe rce. Radoci przejmowao upokorzenie tego Ricymera, gdy w roku 467 uznawa augustem Zachodu Anthemiusa, bizantyskiego patrycjusza, mianowanego przez Leona Traka. W Mediolanie usunito Ricymera a w cztery lata potem usunito w Bizancjum Aspara. I tu i tam prbowano zrzuci wizy Germanw. Cesarz Leon kaza zamordowa Aspara, tego, ktremu zawdzicza tron. Postanowiono usun ze dworu wszystkich Germanw i zerwa z germaskimi zacinymi. Leon opar swoje panowanie od r. 471 na zacinych z Izaurii. Bya to kraina w poowie Azji Mniejszej, na pnocnym zboczu pasma

Taurusu, zamieszkaa przez ludno utrzymujc si z wypraw upieskich na wszystkie strony; bya to najgorsza, osawiona dzicz stanowczo bardziej dzika od Germanw. Wspczeni jednak triumfowali, e mona si Germanw pozby. Na Wschodzie dodawano, e teraz bdzie si mie wojsko zoone z wasnych poddanych. Izauria jest wprawdzie otoczona krajami, ktre z dawna naleay do imperium, lecz sama Izauria podlegaa wadzy rzymskiej tylko w latach 276-282, a bizantyskiej nigdy. Ale formalistyczni Bizantycy woleli twierdzi, e ich armia skada si z rodowitych Romaioi", bo formalnie zaliczano Izauri do cesarstwa469). Na Zachodzie prysno zudzenie zaraz w roku 472. Ricymer zdoby Rzym i zamordowa Anthemiosa. Mona bez szkody dla ksiki spuci zason na dalszych piciu augustw zachodnich, ktrych Ricymer i jego bratanek, Gundobald burgundzki osadzali i strcali, aby posya upadych dostojnikw na praatury lub w ciemn odstawk" a wreszcie w roku 476 wdz ostatniej armii rzymskiej" (gdy na rzymskim o468

) P 802-804; St 515, 557.

469

) Niektrzy historycy dali si na to wzi".

148 dzie), Odoaker, wyznaczy ostatniemu cesarzowi okoo stu tysicy emerytury470). Bizancjum rwnie nie mogo si obej bez Germanw. Trzeba bra na od arian Ostrogotw pod wodz Teodomira. Na rkojmi wiernoci zadano, eby da na zakadnika swego omioletniego syna, Teodoryka. Ten przez 10 lat (462-472) chowa si w Bizancjum i jak zobaczymy, wychowa si doskonale. Zwrcono go w roku 472. Towarzyszy ojcu w wyprawach, a niebawem po jego mierci zosta krlem Ostrogotw. Wanie w tych latach, w r. 474, przyznano Wandalom zdobycze a w r. 476 mianowano Odoakra patrycjuszem i prefektem Italii, niby w imieniu cesarza; formalizm mia ratowa pozory, gdy tymczasem historia grzebaa coraz wyraniej pastwo uniwersalne. Zamiast imperium nastaway krlestwa i tak by musiao. Skoro nie umieli tego zrobi Rzymianie, zrobili to za nich barbarzycy. Alaryk ma wybite na swej pieczci w otoku sowa Rex Gothorum"471). Ale piecz jest aciska! Pamitajmy, e warstwa przodownicza barbarzycw bya znacznie zromanizowana i spragniona rzymskich urzdze w yciu prywatnym i nie tylko nie pragnca zniszczy Romanii", lecz mylca o jej utrzymaniu. Tak ostatecznie tedy stao si, e w roku 476 senat rzymski wyprawi do Bizancjum poselstwo, donoszc, e znosi godno cesarsk na Zachodzie. Wynikaoby z tego, i Italia staje si prowincj cesarza jedynego, wschodniego. Cesarz pogodzi si z Odoakrem. Po pewnych wahaniach odesa Odoaker do Konstantynopola insygnia cesarskie i ustawi w Rzymie posgi cesarza Zenona. Podobnie wadcy Wandalw i Wizygotw mieli panowa, jako delegaci cesarscy472). Odoakra na patrycjusza wynosi ju nie Leon Trak, lecz Zenon (474-491). Przez dwa lata wojny domowej dobija si tronu, a moment wyznaniowy miesza si nieustannie w te zamieszki. By to ... gral izauryjski, jeden z przywdcw nowych zacinych a zi cesarza Leona. Syna jego, a swego wnuka, imieniem rwnie Leona, mianowa cesarz nastpc. Babka i matka tego dziecka wystaray si zaraz po zgonie cesarza, eby Zenon ogoszony by wsprzdc przy tym dzieciciu; inaczej obawiano si widocznie komplikacyj. Przeyo ono dziadka ledwie o kilka miesicy a Zenon by podejrzany, e otru wasnego syna. Takiego to monarch dostarczya Izauria. Narzuca si tu zestawienie Odoakra i Zenona, z ktrego ramienia rzekomo tamten wada. Zenon przedtem by rwnie dowdc korpusu barbarzycw. Obydwaj s ludmi tego samego zawodu z tym zastrzeeniem, e Odoaker sta duchowo wyej. Izauryjska przyja nie przyczynia si bynajmniej do wzmocnienia potgi Bizancjum a nienawistnej kwestii germaskiej te nie usuna. Nie wszyscy Germanie odeszli z granic

pastwa a pozostali bezpascy i bezrobotni powikszali zastpy zbrojnych band (buceliari), oczekujcych, eby je ktokolwiek wynaj. Wybryki ich signy ju do samego Konstantynopola. Szyderstwem historii miay si znale wnet w granicach pastwa nowe druyny germaskie: Ostrogotowie. Ostrogoci stanowili cz hufcw Atylli a po jego mierci zajli Panoni. W r. 475 przypada najwysza wadza nad nimi Teodorykowi. Tego przyzwa na pomoc Zenon przeciw buntownikom i rzeczywicie cesarz ten zawdzicza Ostrogotom, e si utrzyma na tronie. Ale te za to musia cierpie, e Teodoryk (niedawny zakadnik) w roku 479 pustoszy Macedoni i zagraa Tessalonice473). Podczas gdy pastwo byo nkane wojnami religijnymi, miao dwie zoliwe narole: Izaurykw i Germanw. Powiedziano, e za cesarza Zenona monofizytyzm sta si wszechmocny474). Rnowierstwo wystpio nawet z wasnym kandydatem do tronu, Basiliseusem. Zenon prbowa zaegna burz dekretem religijnym, tzw. henotikonem, wydanym z mocy cezaropapizmu w r. 482. Formua cesarska brzmiaa: Jeden w Trjcy Bg, Logos, sta si czowiekiem". Sdzi, e bdzie to kompromisem, na ktry i Rzym przystanie. Ale jak zawsze przy wszelkich kompromisach religijnych, nastpio jeszcze wiksze rozjtrzenie i miay powsta z tego zaburzenia a do r. 518. Hierarchia monofizycka, obecnie przez cesarza uznawana, skonn bya przyj henotikon, lecz powsta przeciw niej kierunek radykalny, gotw obywa si bez hierarchii, tzw. akefaloi". Powstanie w Antiochii trzeba byo stumi a z pomoc Ostrogotw. Powstacy za wzywali na pomoc Odoakra, co znaczyo, e Syria radaby si oder470

) Mo R 262.

471

) Wizerunek P 848.

472

) Zk 32.

473

) D B 8.

474

) D M 34.

149 wa od Bizancjum. Odoaker pozosta wprawdzie obojtnym, ale w Bizancjum obudzia si przeciwko niemu nieufno475). Powsta plan, eby rzuci na Odoakra ostrogockiego Teodoryka i za jednym zamachem pozby si obydwch. Coraz widoczniej zaznaczaa si na horyzoncie dziejowym kwestia, e ci Germanie zechc w kocu walczy tylko dla siebie i zakada wasne pastwa. Do jakiej oni przystan cywilizacji? Czy wnios jak wasn, czy te przewa szal pomidzy rzymsk a bizantysk? Na drug poow rzdw Odoakra przypad pontyfikat Feliksa III (483-492), ktry wstpowa na stolic Piotrow w rok po wydaniu henotikonu. Papie ten gotw by uzna w cesarzu przeoonego rodzaju ludzkiego" i e wadza cesarza pochodzi od Boga, lecz w Kociele nie tylko nie moe by przeoonym, lecz jest tylko czonkiem rzeszy wiernych, a wic podlega wadzy kapaskiej i winien stosowa si do praw kocielnych. W zakresie religii wypada cesarzowi uczy si, a nie naucza. Obwieszcza tedy Feliks III, e rozcza si obowizki krlewskie a kapaskie476). Chodzi o cis niezawiso Kocioa od pastwa. Zarazem rzuci papie w roku 484 kltw na patriarch bizantyskiego, godzcego si na henotikon. Powstaa tzw. pierwsza schyzma, trwajca w latach 484-518. Kierunek zachodni nie przepad jeszcze w Bizancjum. Od roku 464 dziaali pomidzy Bazylianami studyci" zwani take akrimetoi", tj. bezsenni, poniewa odmawiali mody przez ca noc na zmiany. Regua ich bya cisa z prac umysow; klasztory ich pozyskay potem zaszczytne stanowisko w dziejach Cerkwi lecz niestety zeszy do roli gosu woajcego na pustyni. Z drugiej strony napierao na Bizancjum, nawet na sam stolic, orientalne mechaniczne pojcie witobliwoci, np. egipskie supnictwo. W owym wanie czasie popisywa si tu pod Konstantynopolem Symeon Supnik, urzdziwszy sobie sup" jak najszczuplejszy wysoko na skale pod miastem. Odbiera tam cze od dwch cesarzy:

Leona i Zenona, umylnie go nawiedzajcych. To dla charakterystyki religijnej Nowego Rzymu"477). Dojrzay tymczasem plany polityczne, eby Teodoryka wyprawi ladem Alaryka i Atylli i rzuci go na Odoakra w Rawennie. Przypada ta wojna na lata 489-493, na schyek panowania Zenona (x 491) a na pocztek jego nastpcy, Anastazego (491-518). By to Illiryjczyk z Dyrrachium, sekretarz konsystorza cesarskiego, ktry dosta si na tron take jako przyeniony" (intryga ukartowana z gry na rzecz innowiercw)478). Nowy cesarz wystosowa pismo do senatu rzymskiego w sprawie Teodoryka, ktremu powierzono wadz i trosk rzdu nad wami"479). Po buncie Izaurw i dwch buntach zacinych, zaj si nowy cesarz kopotami wyznaniowymi. Aeby utrzyma przy pastwie Azj i Egipt, postpi stanowczo, tj. przechyli si zupenie na stron herezji. Porzuci przeto katolicyzm. Nowy papie, Gelazjusz (492-496) odezwa si ostro: Niechaj cesarz nie roci sobie niczego wbrew porzdkowi, ustalonemu przez Boga ... Niechaj nie przypisuje sobie prawa nieswojego urzdu, powierzonego innym". Wedug niego wadza wiecka jest zobowizana w sprawach duchowych do posuszestwa biskupom, a zwaszcza biskupowi rzymskiemu. Ogoszenie henotikonu porwnuje Gelazjusz do zuchwaego czynu Ozjasza, ktry przywaszczy sobie funkcje kapana. Gdyby si powtrzya bezprawna ingerencja zwierzchnoci wieckiej w dziedzin Kocioa, nakazuje papie biskupom broni praw Kocioa i przytacza w uoonym przez siebie memoriale przykady odwanego wystpienia przedstawiciela wadzy duchowej wobec wadcw wieckich (midzy innymi powouje si na wypadek z cesarzem Teodozjuszem). Ale papie wymaga jeszcze wicej od pastwa ni posuszestwa w sprawach wiary; domaga si mianowicie pomocy pastwowej przy zwalczaniu herezyj480). Postawiono jasno kwesti najwyszej supremacji duchowej, podczas gdy Bizancjum przyznao warto najwysz pastwu. Na Wschodzie pastwo stanowio cel, podczas gdy na Zachodzie poczynao by rodkiem do celu. Wymagania za rnowierstwa zwikszay si z biegiem lat. Nestorianie posunli si najdalej: zarzucali kult obrazw. Przeladowani szukali zrazu schronienia w Persji, lecz od synodu w Seleulku w roku 498 jasno wysunli t spraw na pierwszy plan. Mimo najwikszej ustpliwoci Anastazego, walki wyznaniowe nie ustaway a cige strcanie patriarchw wytwarzao zamt beznadziejny. W zamcie tym marnoway si zdol475 476

) D M 35; Zk 33; D B 8. ) Gr 76, 77. 477) Zk 35; St 228. 478 ) Df 21, 22. 479) DM 38. 480 ) Gr 79, 81, 82, 85.

150 noci Anastazego; nie mona bowiem odmwi mu ani zdatnoci na panujcego, ani dobrej woli. Zna rozum w rzdzie pastwa, skoro zwrcono uwag na gos dugoletniego prefekta diecezji Wschodu, Syryjczyka, Marinusa, ktry wystpi z projektami zniesienia ... niektrych podatkw. Stosunek pomidzy stanem produkcji a stanem skarbu publicznego jest prosty, a zatem skarb musi zuboe przy podatkach utrudniajcych produkcj. Widocznie Marinus dostrzeg ten zwizek. W roku 498 zniesiono dokuczliwy specjalny podatek od rzemios i drobnego handlu. Nastpi istny wybuch radoci. Wyszed te nakaz, eby podatki byy pacone w gotwce. Najwikszym atoli dobrodziejstwem dla spoeczestwa byo zwolnienie kuriaw od obowizkw poborcowych. Od tego mieli by osobni urzdnicy podatkowi: vindices. Wobec tych reform zadziwia fakt, e wacicieli ziemskich zrobiono odpowiedzialnymi za odogi i wprowadzono osobny podatek od ziem nieuprawionych481).

Odkrycie Marinusa poszo jednak na marne. Niemal corocznie znajdowa si skarb wobec potrzeb gwatownych, a tak naglcych, i chwilowo nie byo innej rady, jak bra, skd si da, byle zaraz, bez wzgldu na jutro. Ta niemoebno zaprowadzenia reform skarbowych wiadczy najwyraniej o niemoliwoci utrzymania cesarstwa uniwersalnego, a choby tylko wschodniego. Drobnostk ju byy krwawe zaburzenia w stolicy (491-493 i 498). Puki Izaurw trzeba byo przenosi do Tracji. Ca seri wal si uderzenia Bugarw w latach 493-499. Na dobitk krl perski zerwa pokj stuletni (o 20 lat przedwczenie) i w r. 502 podj ofensyw. Bizancjum zdoao wystawi zaledwie 15.000 onierza; jake tedy mona byo wojny nie przegra? Dodajmy, e rwnoczenie nowy najazd bugarski spustoszy Macedoni i Tracj482). Perska wojna miaa si wlec przez lat trzydzieci. Cesarstwu bizantyskiemu si ubywao, pastwo kurczyo si, a jednak byo uwaane za potg i taka opinia szerzya si najbardziej na Zachodzie. Nowi krlowie zachodni peni s jakiej zabobonnej czci dla Bizancjum. Dziaa widocznie aliquid singulare", jak si wyraono wspczenie. Imponuje im Konstantynopol i wedug stolicy sdz o caym pastwie, zwaszcza, e jakkolwiek wrogowie podsuwali si pod sam stolic, nigdy jednak nawet do oblenia nie przystpowali. Istotnie Konstantynopol by najwiksz i najmocniejsz twierdz wczesnego wiata. Cudzoziemcy za z reguy nie znali pastwa bizantyskiego, znali tylko sam Konstantynopol. Ten Nowy Rzym zaoony jako miasto aciskie, pocz si wnet wypenia ludnoci greck ze swego otoczenia geograficznego trzeba wic byo robi grece coraz wicej ustpstw na niekorzy aciny483). Miasto Bizancjum uroso na zot stolic wiata. W niespena sto lat po Konstantynie Wielkim ludno wynosia wier miliona, a gdy si zaczyna wiek VI przybyo jeszcze dwa razy wicej. Do poowy VI wieku liczono ulic 372 a domy wznoszono nawet siedmiopitrowe. Miasto byo ludniejsze, ni Rzym kiedykolwiek. Jeszcze ludniejszym czyniy go cige najazdy barbarzycw na pwysep Bakaski, gdy ludno caymi tysicami chronia si do stolicy. Jak atrakcj byo rozdawnictwo zboa za darmo! Sprzyjaa te wzrostowi miasta produkcja przemysowa na wielk skal, jakiej Rzym nigdy nie zna484). Ci, ktrzy lubi nieograniczon ekspansj, przynajmniej w miastach jak najwikszych, nieche si zachwycaj tym rozkwitem cesarstwa wschodniego". Tu urodzi si przesd stolicy, trapicy dotychczas Europ. Choby w caym pastwie byo le, choby pastwo gino, byle stolica bya wspaniaa! Bizancjum byo pierwsz z tych stolic-pijawek. A do wierci wieku VII Bizancjum miao skd czerpa dochody. Wprawdzie pwysep Bakaski przedstawia jeden obraz ndzy w krajach przekopanych nieustannymi najazdami i wojnami domowymi, ale bo te miasto byo jakby tyem zwrcone do europejskiej czci pastwa, a przodem, twarz patrzao ku Azji. Byo to miasto azjatyckie na samym koniuszku Europy; azjatyckie historycznie i socjologicznie. A tam w Azji, co za bogactwa! Azja i Egipt miay z czego da si upi na rzecz stolicy i nie sycha wcale narzeka z tego powodu. A kt si nie pyszni, gdy przyjechawszy do stolicy, czuje si olniony, oguszony, oczarowany? Dla germaskich przybyszw Rzym podupadajcy by cudem wiata, czyme dopiero kwitnce Bizancjum? Za najbardziej zbytkownych czasw Rzy) D M 44; Zk36. ) D M 42-44. 483) R 27. 484 ) DM9; St 195-196. Diehl podaje liczb ludnoci ok. r. 403 na niemal milion. Poszedem za skromniejszymi cyframi Steina.
482 481

151

mu nie miano tam pojcia o tym zbytku, jaki panowa w Bizancjum. Stosunek by taki, jak prostej, skromnej togi, ktrej caym bogactwem (u dostojnikw) pikna a droga materia, do skomplikowanych ju szat bizantyskich, sporzdzanych z materyj nie tylko najkosztowniejszych, ale przyozdobionych srebrem, zotem, klejnotami tak dalece, i nie mona byo w nich porusza si swobodnie z powodu ich ciaru. Orientalne zamiowanie do kosztownoci wszdzie i we wszystkim, a przede wszystkim na sobie. Obuwie rednio zamonego przemysowca w Konstantynopolu byo kosztowniejsze, ni cay ubir dostojnika Rzymu. Kosztowne pomniki, posgi caymi grupami, zoce bez liku, a jakie rozmiary!! Niewiele budowli rzymskich mogo i w porwnanie z olbrzymimi gmachami Bizancjum. Obok kosztownoci ogrom stanowi drugie upodobanie Bizancjum a jedno i drugie stwierdza, e panowaa tam w umysach Azja. Zdumiewamy si dzisiaj, czytajc opisy dworskich i publicznych uroczystoci w Bizancjum. Paac cesarski to zbiorowisko paacw znacznie wiksze ni Spalatum Dioklecjana; urzdzenia tego rodzaju, e duy topaz lub szmaragd stanowi tam jakby drobn monet zdawkow; ceremonia wyszukany, przesadny o wiele bardziej od perskiego. Dr ze szczcia ludzie tamtejsi, ktrym dano oglda procesj cesarsk z paacu do kocioa patriarszego, bo sam widok takiego zbytku podnosi widza we wasnych oczach. Oni kochaj si w zbytku i nie rozumiej pikna inaczej, jak w poczeniu z bogactwem. O bogactwach, jakie si przesuway przez skarb bizantyski wnosi mona z kwoty, jak dao si zaoszczdzi, gdy si znalaz wadca oszczdniejszy. Taki wanie by cesarz Anastazy, ktry kaza zmniejszy koszty dworu. Zebra z tego rezerwy 32 tysicy funtw zota485). Kady Germanin, wschodni, czy zachodni, kady Sowianin, czy Bugar, ktry mia szczcie widzie to miasto, choby jako jeniec czy niewolnik, wynosi oszoomienie na cae ycie i udziela tych wrae zawsze wszelkiemu otoczeniu i sza sawa zotego miasta po caym wiecie. Tym bardziej, jeeli kto przebywa jako przywdca stray paacowej, lub na innym podobnym stanowisku, jeeli w ogle by keczkiem tego splotu i uczestniczy w tym ruchu; a c dopiero, jeeli kto by w Konstantynopolu posem, w ogle gociem dworu, czy choby jakiego dostojnika, gdy rozwijano przed nim umylnie przepych jak najwikszy. Im wyej kto w Bizancjum stawa, tym wicej widzia, tym wicej mia do podziwiania i wyjeda najpeniejszy wszelkiego podziwu. Zachodzi jeszcze jeden wzgld. Bogactwo, to potga. My dzi dodajemy: jeeli pochodzi z produkcji. Cz ludnoci bya w Bizancjum niewtpliwie produkcyjn i powodzio si jej dobrze; ci jednak nie dochodzili do bogactw zbytkownych a dobrobyt ich rwna si jakby ubstwu w porwnaniu do niesychanych dostatkw warstw konsumpcyjnych. Oto grzech gwny Bizancjum, e producent nie wchodzi w warstw kierownicz, zoon z samych tylko konsumentw. A gdzie rzeczy tak si maj, tam roztaczanie zbytku staje si marnowaniem majtku spoecznego i koniec parady musi by aosny. O tym warunku, tyczcym stosunku bogactwa a potgi nikt w owych czasach nie wiedzia, nikt o tym nie myla. Im dalej na Wschd, tym bardziej identyfikuje si dotychczas wszelkie objawy bogactwa z potg. Tkwi w tym pewna naiwno, waciwa prymitywnoci. A czy nie byy prymitywnymi pod wielu wzgldami te barbarzyskie krlestwa, powstajce na Zachodzie na miejscu imperium? Tym si wyjania, e caa Europa, dugo, bardzo dugo jeszcze bya gboko przekonana o nadzwyczajnej potdze Bizancjum. Miasto Bizancjum to by czar, ktry wzrasta z pokolenia w pokolenie. Kt z cudzoziemcw jedzi na prowincj, na Bakan? Czar za posiada ogromn si bezwadnoci, sam z siebie rozmnaa si i rozdyma. Okoo czaru tworzy si tradycja atwa a wierna, bo ludzie zawsze lubili i lubi opowiada (amplifikujc) o nadzwyczajnociach. Jeden ze wspczesnych pisarzy francuskich, obserwator doskonay, tak wypisa inwokacj do Konstantynopola:

Bizancjum! Pene czaru imi tej stolicy bogactw niesychanych powtarzao si w legendach, krcych po wiecie, od lodowatych rozogw Skandynawii a do sonecznych obszarw Afryki! Owo Bizancjum, ktre przycigao do siebie jak byszczce zwierciado, wszystkich poszukiwaczy przygd i wszelkie druyny zacinych najmitw, opacanych kosztownymi darami i wabionych cudownymi upami. Bizancjum z piknoci swych niewiast, ze sw mikkoci, ze swoim zbytkiem, z wyrafinowaniem i z
485

) D M 44; ZK 36.

152 wystpkami miecio w sobie wszelkie rozkosze Wschodu i byo jako boyszcze barbarzycw, pene znoszonych tam niezliczonych przyjemnostek". Kade sowo prawd a oddan trafnie. Ale francuski autor dodaje jeszcze jedno zdanie: Bizancjum, z ktrego collegia religijne, doktorowie, dyplomaci, filozofowie, teologowie, zrobili stolic wiedzy, ducha subtelnolci"486). Tu rozchodzimy si z francuskimi uczonymi. Instytucje religijne bizantyskie przysuyy si cywilizacji jak najgorzej a subtelno zachodzia tylko w niepotrzebnym teologizowaniu. O duchu bizantyskim wiemy ju niejedno a dodatniego nic; wiedzy za jeszcze si przypatrzymy, nie odstpujc od zasady: suum cuique. Trzeba byo miastu temu powici stosunkowo do dugi ustp, eby zrozumie na przeomie V i VI wieku istnienie wpyww bizantyskich, sigajcych a pomidzy Frankw w pnocnej Gallii. Ekspansja bizantynizmu ju si zaczyna. Ale koczy si imperializm uniwersalny. Wszyscy podziwiaj Bizancjum, lecz nikt nie myli sprowadza na swj kraj panowania bizantyskiego, czy rzymskiego", jak ono oficjalnie si zowie.
486

) Ps na pocztku.

XI CASSIODORUS Opozycja przeciw uniwersalnoci pastwa rzymskiego" szerzya si najbardziej wrd tych, ktrzy byli najbardziej potomkami Rzymian, wrd katolikw italskich. Inteligencja chrzecijaska przejta bya dugo pragnieniem, by ocali imperium. Skoro atoli pastwowo tego pastwa dosza do takiego rozwoju" i ludno witaa barbarzyskich najedcw, jako wyswobodzicieli od niegodziwej administracji, nie sposb byo nie zerwa z takim pastwem. Ludzie o wyszej wartoci duchowej stroni od ycia publicznego, bo skada si ono z samych potwornoci. Sprawami pastwa zajmowali si na ogl tylko tacy, ktrzy na nich erowali. Jeeli pastwo nie ma by opartym na spoeczestwie, staje si tym samym czym ujemnym; oto teza zachodnia, katolicka. W cesarstwie istniejcym w rzeczywistoci, a wic w pastwie bizantyskim, spoeczestwo byo pochonite przez pastwowo ju tak dalece, i jeden z polskich uczonych dopatrzy si tam socjalizmu pastwowego487). Antagonizm duchowy Zachodu a Wschodu zna byo od dawna w tym, e prowincje orientalne odryway si od cesarstwa, ilekro cesarz owiadczy si za katolicyzmem. Szerzy si jednak wiatopogld orientalny dziki wielkim herezjom Wschodu, bo wszystkie godziy si na cezaropapizm. Germanie nasikali na pwyspie Bakaskim arianizmem i przenosili go nastpnie do Italii, poudniowej Gallii, Hiszpanii. A jednak dziedzice cywilizacji rzymskiej woleli nawet ariaskich barbarzycw, ni wytwornych bizantycw. Ju na przeomie IV i V wieku nabierano w Italii przekonania, e barbarzycy s cywilizacyjnie blisi od Bizancjum. Germaskie druyny przyjmoway owiat rzymsk,

wodzowie ich myleli przez pewien czas o wznowieniu cesarstwa zachodniego. Zachd wywiera znaczny wpyw na nich, podczas gdy Wschd niczego ich nie nauczy. Bywali panami pwyspu Bakaskiego wczeniej ni apeniskiego: ministrami i wielkorzdcami czciej i dawniej w cesarstwie wschodnim, ni zachodnim. Germaskie druyny nie wynosiy jednak z Bizancjum niczego, co by je podnosio na wyszy szczebel cywilizacyjny. W miar jak opanowywali Zachd, znosili tam wszelkie urzdzenia bizantyskie. Dziki barbarzycom znikny tam zawizki kastowoci; wymietli te przeytki wszystkich kultw orientalnych. Rwnoczenie w IV i V wieku zrywa si na Zachodzie wielki pd do szerzenia owiaty. Podrczniki, skrty, encyklopedie popularne itp. nie stanowi dziaalnoci zaogi przed rozbiciem okrtu", aeby doprowadzi nauk do takiego stanu, iby moga suy za po487

) Zk U 464.

153 karm ludziom o niewysokim poziomie kultury"488) lecz stanowi dziaalno owiatow na wielk skal, a tego rysu brak wschodniej poaci cesarstwa. Do rzymskiej owiaty garnli si germascy oficerowie, a italscy Rzymianie widzieli w tym desk ratunku, eby ocali Romani", tj. cywilizacj rzymsk. Odkd Odoaker wymusi trzeci cz gruntw dla swych druynnikw, a cesarz (ratujc pozory) uzna go swym penomocnikiem, trzeba byo zda sobie spraw wreszcie z tego, e ju si nie da usun barbarzycw z Italii, lecz trzeba ich samych pozyska dla Romanii. Dopomaga im do romanizowania si. Przede wszystkim nie dopuci do zaniku rodzimych tradycyj italskich w administracji. Uznano tedy rzdy Odoakra, starajc si zaj w jego rzdach jak najwicej stanowisk urzdowych. Na czele tego kierunku staje Magnus Aurelius Cassiodorus, czonek arystokratycznego rodu Aureliusw, latyfundystw z Kalabrii, najwikszy znawca i mionik literatury klasycznej. Nalea do dworu Odoakra w Rawennie, zosta jego kanclerzem (comes rerum privatarum) i ministrem finansw489). Powiodo si zachowa przynajmniej rzymskie ogniwa administracji i dobro nieocenione jzyk aciski. Arianizm germaskich przybyszw nie dawa niczym we znaki katolickim tubylcom. Nie tylko nie okazywali najmniejszej ochoty do propagowania arianizmu, lecz przyjli zasad tolerancji. W Rawennie obowizywaa teza, wyraona nastpnie sowami Cassiodora: Religionem imponere non possumus, quis nemo cogitur, ut credat invitus"490). A zatem nie dopuszczono w Italii cezaropapizmu. Tak te pozostao pod drugim panowaniem ariaskim. W r. 489 Bizancjum skierowao na Itali, przeciw Odoakrowi Teodoryka ostrogockiego. Gdy po trzech latach cikiej wojny sta si Teodoryk panem Italii (od r. 493), zachowa Cassiodora na urzdach. Zosta od razu prefektem Italii poudniowej, nastpnie kwestorem, potem praefectus praetorio, wic jakby wicekrlem. Pod Teodorykiem pielgnowa Cassiodorus studia prawa rzymskiego. W samym Rzymie zaoono szko wysz z katedrami dla prawnikw, opacanych ze skarbu publicznego491). Cesarz kaza Odoakrowi, eby wyda insygnia cesarskie Cesarzy Zachodu, a Teodorykowi odesano je z powrotem492). Miecia si w tym zachta, eby si ogosi augustem, e bdzie przyjty na wsprzdc. On jednake zosta krlem Gotw". Wznosi w Rawennie budowle monumentalne, posugujc si architektami bizantyskimi (nie darmo spdzi pierwsz modo w Bizancjum) ale z insygniw uytku nie zrobi. Widocznie zaleao wanie na tym, eby zrywa zwizek polityczny z cesarstwem. Rwnoczenie dokonuje si coraz silniejsza ekspansja rzymskiego prawa prywatnego a dokonuj tego germascy barbarzycy. Wpywy trjprawa rzymskiego signy a do

Frankw salickich jeszcze za czasw pogaskich, jak wiadczy Pactus", pochodzcy sprzed roku 486. W synnej Lex Salica czynni byli ju misjonarze, dziaajcy wrd Frankw, gdy zachodzia potrzeba, eby uregulowa stosunki prawne pomidzy dawnymi mieszkacami, uywajcymi prawa rzymskiego a frankoskimi najedcami, ktrzy jednak pozostali panami kraju. Kiedy Klodwig I sta si jedynowadc wszystkich Frankw, szerzyo si ju chrzecijastwo w jego pastwie. Na poudniu Burgundowie przyjli chrzest wczeniej, ale byli arianami, podobnie jak Gotowie Italscy i hiszpascy. Kiedy Klodwig sta si ziciem krla burgundzkiego, Gundobada, zachodzio prawdopodobiestwo, e przyjmie rwnie arianizm. Ochrzci si jednak w katolicyzmie w r. 496. Wielki to triumf biskupa Remigiusza z Rheims. Klodwig zosta te przez niego namaszczony na krla; dopeniono tedy pewnego rodzaju koronacji. Biskup Remigiusz naladowa (jak si w Rheims dao) patriarch z Bizancjum; wiemy, e wtedy ju dwch cesarzy wschodnich byo koronowanych. Wszyscy byli wpatrzeni w Bizancjum a Klodwig by dumny, e otrzyma od cesarza Anastazego tunik purpurow i oznaki konsulatu493). Porednikiem by chyba sam Remigiusz. Bd co bd tam by tron najwyszy monarchy chrzecijaskiego, cesarza jedynego; a nikt jeszcze nie zdawa sobie sprawy z tego, e rozam jest nieunikniony i musi si zmieni w nieprzyja. Mimo to wszystko Klodwig naley do obozu rzymskiego w Europie i bywa w niejednej sprawie narzdziem Kocioa, zwaszcza, gdy w roku 507 pobi a) Zh II 205. 489) w ktrym roku przysta do Odoakra, nie wiadomo. W kadym razie dat urodzenia Cassiodora okoo 468", wypada cofn przed 468, raczej ok. 460. 490 ) M 7. 491 ) Sr I 396. 492) Zk 36. 493) D M 38.
488

154 riaskich Wizygotw pod Voulon w pobliu Poitiers. Wojna ta przecigaa si a w pewnym jej okresie dopomaga Wizygotom krl ostrogocki w Italii, Teodoryk. Oto dla nas zasadnicze momenty. Wszystkie trzy walczce strony zaczynay si ju romanizowa. Pod Voulon poleg krl wizygocki Alaryk II, z ktrego imieniem czy si lex romana Visigothorum, czyli tzw. Braviarum Alaricianum. Uoone byo w r. 506 przy wyranej wsppracy rzymskich prawnikw a zawierao take wycig z instytucji Gaiusa. Obowizywao u Wizygotw hiszpaskich do poowy VII w. a z drugiej strony nabrao znaczenia take w pastwie frankoskim pod nastpcami Klodwiga. Od biskupa do biskupa, z kraju do kraju rozbrzmiewa sawa nowego szczliwego wojownika, ktry jest krlem katolickim. Co do osoby Klodwiga, by to prawdziwie chrzest z wody i nic wicej. Biografia Klodwiga i jego dobr rodkw politycznych nie s budujce, a krlowanie jego to byo doprawdy grande latrocinium, moe gorsze od najgorszych przykadw z historii rzymskiej. Ale to inna sprawa; skde zreszt mgby by Koci dobra sobie krlw pobonych? Duchowo wyej od Klodwiga sta jego te burgundzki. Gundobad doprowadzi do zgody politycznej midzy swymi poddanymi ariaskimi a katolickimi. Katolicyzm szybko wysun si na pierwszy plan a nastpny krl, Zygmunt przeszed na katolicyzm. Z przenikaniem katolicyzmu czyo si zawsze przenikanie prawa rzymskiego, std lex Gundobada (przed r. 516). Odtd wszystkie ludy germaskie, jakie miay sposobno zetkn si z Romani", bd dy do kodyfikacji. U nowych wadcw Italii, Ostrogotw, zaczo si to zaraz na pocztku VI wieku i do roku 515 wychodziy edykty" Teodoryka, wsplne Germanom i Rzymianom. Zaczynaj si leges barbarorum, oparte na kodeksie teodozjaskim. Skaniaj si tedy Germanie nie ku bizantyskiej cywilizacji, lecz ku Romanii", zgaszajc si do cywilizacyjnego spadku po Rzymianach. Bardzo pouczajca jest historia

Klodwiga: pocztki jego panowania, to zarazem pocztki ekspansji cywilizacji bizantyskiej, a potem obraca si rola historyczna Klodwiga w kierunku stanowczo rzymskim, wic tym samym przeciwko bizantynizmowi. Zaczerpnito z Bizancjum niektre cechy zewntrzne pastwowoci, formy dworskie; ale tre zaczto sobie niebawem przyswaja z pozostaoci cywilizacji rzymskiej na tle katolicyzmu. Pomidzy tymi cywilizacjami egluj coraz wyraniej ku katolickiej Romanii nie tylko Frankowie i Burgundowie, lecz nawet ariascy Ostrogoci. Zjednawszy sobie Frankw i Burgundw, sta si Koci zwycizc w najwaniejszej czci Europy. Nastpcy Gelazjusza papiea, Symach (496-514) i Hermisdas 514-518), opierali si o podstaw coraz szersz, gdy kontynuowali katolickie pojcie co do najwyszej supremacji. Wanie od roku 511 cesarz Anastazy popiera skrajny monofizytyzm, nie poprzestajc ju na hemotikonie. Mianowa monofizyt Severusa patriarch antiocheskim i kaza mu zwoa w roku 513 synod do Tyru, na ktrym potpiono cay sobr chalcedoski. Cesarz kaza wstawi dodatek monofizycki do hymnu, piewanego od IV wieku w czci konsekracyjnej mszy w., a stanowicego liturgiczne wyznanie Trjcy w. (trishagion, hymnus angelius). Stao si to kropl przelewajc dzban. Istnia jeszcze w Konstantynopolu obz katolicki, uciemiony, lecz nie pokonany. Przywdc by dowdca osobistej stray cesarskiej, Justyn. W stolicy wybuchy rozruchy, a za katolicyzmem ujli si ... zacini Bugarowie pod wodz Vitaliusa. Bunty rozszerzyy si a na Azj Mniejsz. W roku 514 cesarz Anastazy przyrzek przej na stron katolicyzmu494). Tego roku zaszczyca cesarz Cassiodora godnoci patrycjusza i nawet konsula. Czy obawiano si, eby Teodoryk nie przysa posikw zbuntowanym wojskom zacinym? Cassiodor przyj te honores sine labore", ktre mg by nadawa tylko cesarz rzymski. Przyj je oczywicie z wiedz Teodoryka. Krl Gotw nie mia wcale zamiaru interweniowa i utrzymywa z Bizancjum nadal stosunki poprawne. Cassiodor, stylizujc list do Anastazego, w imieniu Teodoryka, uy wyrazw jak najpochlebniejszych. Midzy innymi owiadcza, e w samej instytucji cesarstwa tkwi singulare aliquid", co sprawia, e wszyscy dobrowolnie uznaj si za niszych495). Owo singulare" to w czar, o ktrym mwilimy pod koniec rozdziau X. Anastazy, przekonawszy si, e bunty nie maj podoa midzynarodowego, uoy si z Vitaliusem. Gdy zwiedziony obietnic cesarsk papie Hermisdas
494

) D M 35, 36, 45.

495

) D M 38.

155 wyprawi poselstwo do Konstantynopola w roku 517 przymuszono jego legatw po kilku dniach wsi na okrt z powrotem496). W nastpnym roku, 518, skoczyy si dni Anastazego i powiodo si Justynowi, liczcemu ju przeszo 70 lat, zaj tron ciemn intryg497), intrygowa tym razem obz katolicki a skutecznie. Nastpuje zwrot radykalny. Nowe panowanie zaczyna si od wystosowania pism urzdowych do papiea Hermisdasa z wezwaniem, eby przysa do Konstantynopola penomocnikw, z ktrymi mona by si porozumie co do wyplenienia herezyj. Przyjcie posw papieskich byo wspaniae a synod, odbyty tego jeszcze roku, strci ze stolic biskupich wszystkich monofizytw. Nastpnego roku patriarcha stoeczny podpisa rzymskie wyznanie wiary, po czym posunito si a do tego, i z dyptychw kocielnych skrelono imiona nie tylko piciu patriarchw, podejrzanych o herezje, lecz nawet imiona cesarzy Zenona i Anastazego.

Wyklto i strcono patriarch antiocheskiego Severa i przeszo 50 biskupw, pozamykano klasztory, rozpdzono pustelnie. Lecz nie tknito Egiptu, gdzie monofizytyzm wzmocni si jeszcze bardziej, bo znaczna cz przeladowanych z samym Severem na czele tam znalaza schronienie, a niebawem stamtd rozpocza si silna reakcja i odzyskano dla monofizytyzmu w bardzo krtkim czasie Syri, Palestyn, Mezopotami, Armeni. czono si przeciw Justynowi tak cile, i powstao pastwo w pastwie498). Spraw z herezjami zaogniono jeszcze dalej: zabrano si do arian, co pocigao za sob nieuchronnie kwesti Italii. Niebawem zaproszono do Konstantynopola papiea Jana I (523-526) i zgotowano mu przyjcie triumfalne. Justyn wykluczy arian z urzdw i z wojska i kaza senatowi, by go wezwa do obalenia Teodoryka w Italii. Katolicy italscy rozdwoili si. Cz przesza do obozu cesarskiego i spiskowaa przeciw Teodorykowi. W samej Rawennie co wykryto. Wanie podczas podry papieskiej cito dwch katolickich czonkw rzdu (Boethiusa i Symmacha), a wic kolegw Cassiodora. On sam atoli nie tylko nie mia nic wsplnego ze spiskiem, ale owiadczy si za panowaniem gockim przeciw bizantyskiemu. W takim splocie okolicznoci umiera w roku 526 Teodoryk a w rok po nim take Justyn. Tron bizantyski obejmuje bez trudnoci synowiec jego Justynian, adoptowany i ju dawno przeznaczony na nastpc tronu. Nowy cesarz przypuszcza, e bdzie mg wkrtce wyprawi si na Itali, zawieruszon zamieszkami o nastpstwo tronu ostrogockiego. Ostatecznie panowanie obj Theodat, ktry by kandydatem Cassiodora. Ten pozosta gwnym ministrem i sprawowa rzdy a do 538 r. Justyn by katolikiem niemal ywioowo, lecz Justynian nie posiada adnych ustalonych przekona religijnych499). Mia natomiast na uwadze, e moe utraci Azj i Afryk, jeeli bdzie wyznawa katolicyzm. Z drugiej jednak strony, majc na widoku wojn z arianami w Italii, musi wystpi, jako gorliwy katolik. Wyda ustaw, wykluczajc nadal heretykw nie tylko od wszelkiej funkcji publicznej, lecz nawet od wolnych zawodw. Pozbawiono ich czciowo praw cywilnych, bo zdaniem cesarza wystarcza im, e yj". Przeladowa take ydw, a powstanie samarytaskie w roku 529 pogorszyo tylko ich pooenie. Do swego zbioru praw nie zawaha si wsun zdania, jako susznie jest pozbawia dbr ziemskich takich, ktrzy nie wielbi prawdziwego Boga"500). Justynian nie tylko chcia bezwarunkowo utrzyma panowanie nad Egiptem i Azj Mniejsz, lecz przygotowania do wojny z Ostrogotami w Italii pary go dalej: marzy o tym, jak odzyska dawne cae uniwersalne cesarstwo rzymskie, przywrci imperium od Brytanii do Mezopotamii. Chcc ten cel osign trzeba byo by katolikiem na Zachodzie, ale na Wschodzie przeciwnikiem katolicyzmu. Urzdza tedy Justynian podzia pracy z on sw Teodor w grze polityki podszytej religi. On bdzie gra na nut katolick, ona na monofizyck,
) D M 36, 37. 497) D M 47. 498) D M 49, 50. Nawet w najpowaniejszych dzieach kursuj jeszcze istne gadki" o Justynie, jako o prostym chopie ilirijskim, nie majcym pojcia o rzdach, ktry atoli dba o wychowanie synowca itd. i e Justynian niemal od pocztku rzdzi za stryja. Justyn piastowa przez kilkadziesit lat godnoci wojskowe i dworskie, mia wic czas nauczy si wszystkiego; przyspasabia za sobie synowca, bo liczy 70 lat ycia. 499 ) Przypuszczalne autorstwo jakich traktatw polemiczno-dydaktycznych jest przypuszczeniem bardzo dowolnym. 500 ) D M 104; Zk 38.
496

156 czasem na ariask. On bdzie odgrywa sw rol na Zachodzie, ona na Wschodzie. Tylko w taki sposb daje si rozwiza ciekawa zagadka tego maestwa, stanowicego dla historykw zajmujc amigwk.

Trzeba tu doda, e prawo rzymskie obowizujce w Bizancjum nie zna maestwa morganatycznego. A Teodora bya crk jakiego funkcjonariusza cyrkowego, aktork i tancerk publiczn. Ruszya w wiat za karier, a powrciwszy po latach z Aleksandrii z nielubn crk, bya ju zamon na tyle, i moga prowadzi porzdne ycie. Liczc okoo czterdziestu lat pozyskaa sobie Justyniana. Byo to jeszcze za ycia Justyna. Aeby synowiec mg polubi Teodor, znis stryj prawo zakazujce dostojnikom polubia suebne, aktorki i kurtyzany, a nadto nada jej godno patrycjuszki. Wzili wic lub a w roku 527 zostaa Teodora wraz z mem ukoronowana i to nie w paacu, jak poprzednie cesarzowe, lecz w katedrze patriarszej. Nielubna crka zaja powane stanowisko na dworze, rwnie potem jej m i jej syn. Dalsze ycie wioda Teodora nieposzlakowane, co jej przyznaj nawet najwiksi wrogowie. Z jej inicjatywy przyznao prawo due ulgi aktorkom i kobietom upadym, od niej rwnie wysza ochrona prawna ony le traktowanej a obostrzono przepisy o rozwodzie i cudzostwie. W historii tego maestwa ile poj wschodnich! Justynian nie tylko j kocha, lecz powaa nadzwyczaj. Nie tylko nazywa j wdziki moje najsodsze", lecz te przyznawa, e nie przedsiwzi niczego bez wiedzy i zgody najszanowniejszej, danej przez Boga ony". Wsprzdztwo swoje stwierdzia sama w licie do perskiego ministra krla Chozroesa w tych sowach: cesarz nigdy niczego nie rozstrzyga bez narady ze mn". Przysiga si na ni, gdy chodzio o najuroczystsze zapewnienie prawdy501). Nie trzeba sobie jednak wyobraa sielanki. Teodora umiaa nie tylko intrygowa, ale nie cofaa si przed opryszkowstwem dworskim. Nic to, e protegowaa siejc zgorszenie Antonin, on wielkiego wodza Belizara, ktrego w ten sposb trzymaa na pasku. Ma Teodora na sumieniu mordy: sprawy synowca cesarskiego, Germanosa, sekretarza Pliscusa i pasierba Belizariuszowego Tocjusza502). Fakty ciemne, nie wyjanione ani przyczynowo, ani celowo. W ogle problem Teodory, chocia zaszczycony znakomitymi pirami, jest jeszcze do opracowania. Tyle tylko wiemy, e Justynian zawsze j ubstwia. Ta wic koronowana cesarzowa wzia na siebie rol monofizytki i pilnowaa Wschodu, eby cesarzowi uatwi rol katolika, potrzebn dla dopilnowania Zachodu. Okolicznoci atoli sprawiy, e wyprawa woska, od ktrej zamierza rozpocz swe samodzielne rzdy, moga si odby a dopiero po 13-letniej zwoce. Panowanie swe zacz Justynian od wielkiego dziea pokojowego, o ktrym myla zapewne dugo przedtem, skoro mg zaj si jego wykonaniem zaraz w kilka miesicy po wstpieniu na tron. Byo to widocznie dawne jego marzenie, a wynikao ze szczerej a gbokiej namitnoci do rzymskoci w szacie prawdziwie rzymskiej, aciskiej. Pod tym wzgldem szed w lady Konstantyna Wielkiego, w tym go przewyszajc, e nie z samego wyrachowania to czyni, lecz take z przywizania do rzymskoci. Na takim gruncie powstao Corpus Iuris, najwiksza kodyfikacja caej historii powszechnej. Cz jego gwna zowie si Codex Justinianus nie tylko z powodu jego panowania (jak Theodosianus), lecz cakiem susznie nosi jego imi, gdy on by inicjatorem i zajmowa si ywo tymi pracami. W lutym 528 r. cesarz mianowa komisj z 10 czonkw, wysokich dostojnikw i zawodowych prawnikw. Gwnymi pracownikami byli Theofilos, profesor uniwersytetu w Konstantynopolu i synny Tribonianus. Pochodzi z osadnictwa rzymskiego w Paflagonii i by tam zrcznym adwokatem, syncym rwnie z prawdziwego znawstwa prawa. Justynian powoa go do komisji
) D F 51-67, 73, 75; D M 50. Maestwo to wprowadza historykw w osupienie; a jednak za naszych czasw szereg ksit krwi enio si z adeptkami podkasanej muzy; a co dopiero prezydent pewnej republiki zawiera wesoe maestwo. Justynian nie pochodzi z adnego rodu historycznego i nie zrobi nic, co byoby przeciwne pojciom orientalnym. Aktorek w naszym rozumieniu tego wyrazu w staroytnoci nigdy nie byo. Byy to raczej jakby nasze artystki" kabaretowe i cyrkowe. Dodajmy, e Teodora nie dopuszczaa si cudzostwa zostawszy matk. O rozmaitych pojciach dziewictwa obszerniej w dzieach O wieloci
501

cywilizacyj" i Rozwj moralnoci". Wizerunek mozaikowy Teodory z nimbem jest na kociele w. Witalisa w Rawennie. 502 ) Bo I 215-217.

157 kodyfikacyjnej, zamianowa go w roku 520 kwestorem witego paacu", po czym magistrem officiorum i prefektem pretorio, wreszcie konsulem. Doszed wic do najwyszych stanowisk. Niestety, by chciwcem do najwyszego stopnia. Za pienidze zdolny by do wszystkiego, do handlu sprawiedliwoci i zdolny poprawia ustawy "503). Prawdopodobnie reprezentowa w komisji osobiste yczenia Justyniana. Cesarz sam zaj si pracami komisji. Niezawodn wskazwk mamy w jednym objawie ujemnym, mianowicie, e pracowao si z dziwnym popiechem, a z wielk szkod dla rzeczy. Komisja uznaa za wskazane sign o wiele dalej w przeszo, ni w kodeksie teodozjaskim, bo a do Hadriana. Olbrzymi t robot wykonano tak rycho, i ju 7 kwietnia w r. 529 promulgowany by Codex Justinianus. Wszystko razem 14 miesicy pracy! Widocznie kto przyspiesza, popdza, oczywicie nie Tribonianus. W dalszym cigu zbierano Digesta czyli Pandekta, tj. opinie i orzeczenia dawniejszych wybitnych prawnikw. Trzeba byo przejrze okoo 2000 ksiek i rozpraw. I tu chodzio o popiech. Sam cesarz okrela sytuacj w tych sowach: Nikt nie miaby by zabra si do takiego dziea, bo to byo rzecz dla wszystkich trudn, a raczej niemoliw. Lecz wznisszy do ku niebiosom i wezwawszy pomocy Boej, podjlimy si tego trudu, ufajc Przedwiecznemu, ktry wszechmoc sw zdoa rozwika sytuacje nawet najbardziej rozpaczliwe". W poowie grudnia 530 r. utworzono komisj z 16 czonkw, ktra rozdzielia si na trzy podkomisje i rwno po trzech latach mona byo promulgowa sawne Pandekta. Rwnoczenie (cile o miesic wczeniej) w listopadzie 533 r. wyszy Institutiones tj. podrcznik dla szk prawniczych, opracowany przez Teofila i jego koleg Doroteusza. Pospiesznie opracowany kodeks widocznie nie budzi zadowolenia prawnikw, skoro uwaano za stosowne wycofa go i to tak dokadnie, i nie dochowa si ani jeden egzemplarz, tylko nieco disiecta membra dochoway si w egipskim papirusie. W roku 534 wyszo drugie wydanie. Za wymwk posuyo uzupenienie go rozporzdzeniami cesarskimi z lat 529-534. Ta praca moga by wykonana bez poprawiania, a moe nawet przerabiania kodeksu. Na pierwsze wydanie starczyo 14 miesicy, nad drugim pracowano 4 lata; tam sza robota po cesarsku, tu po prawniczemu. Samemu tylko Justynianowi mona przypisa surowy zakaz, e nie wolno na przyszo niczego w tej kodyfikacji ruszy, ani ukada komentarzy, ni studiw krytycznych; wolno robi tylko tumaczenia i skrty. Takiego nonsensu nie mg projektowa aden prawnik; na co podobnego mg si zdoby tylko wadca, przekonany o witej doskonaoci i nietykalnoci cesarskiego dziea (pojcie czysto orientalne). Pniej, w latach 534-565 kompletowano cae dzieo nowelami, tj. nowymi ustawami Justyniana, ktrych w cigu 31 lat wyszo 154. Tribonianus uczestniczy w tej pracy a do swego zgonu w roku 545. Nowele, opublikowane po grecku, chocia wszystko poprzednie spisane byo po acinie. Dozwolenie greczyzny w aktualnych, najnowszych ustawach stanowi widocznie ustpstwo ze strony cesarza, ktry we wszystkim pragn by cesarzem aciskim. Czy istniaoby Corpus iuris", ten skarbiec prawnikw i historykw, gdyby Justynian nie by mia niemal maniackiej skonnoci do narzucania aciny krajom, w ktrych jzykiem uniwersalnym by grecki? Ci, ktrzy dokonali jego kodyfikacji, byli rwnie Rzymianami" i prawnikami byli rzymskimi, nie greckimi. Takim jest dzieo, trwae dotychczas a nazwane przez prawnikw woskich XII wieku Corpus iuris civilis. Nie jest to kodeks w dzisiejszym rozumieniu tego sowa, lecz olbrzymi zbir materiaw, bynajmniej nienaleycie skodyfikowanych. Zreszt na tym drugim wydaniu te zna popiech. Pomimo wszystko jake wdziczni jestemy nawet za t nienaleycie

wykonan prac, zaiste olbrzymi! Wszechstronno wyjtkowa: kodeks ten mieci prawo prywatne i publiczne, cywilne i karne, przewd sdowy, prawo pastwowe i kocielne w zakresie przez pastwo uznawanym504). Kodeks i nowele pene s przepisw organizacji duchowiestwa, moralnego ich trybu ycia a take administracji dbr kocielnych, fundacyj klasztornych i jurysdykcji kocielnej. Praktyka prawna, uprawiana przez Justyniana wychodzia na to, e cesarz ma prawo mianowa i strca biskupw, zwoywa sobory, przewodniczy im, udziela lub odmawia uchwaom soborowym swej sankcji, poprawia lub znosi cakiem ka503

)D M 63.

504

) D M 83-85.

158 nony soborowe505). Sowem cesarz jest powag rozstrzygajc w sprawach religijnych. Ta zasada cezaropapizmu wybia mocne pitno na ustawodawstwie justyniaskim. Jest to wyrany bizantynizm, wyzierajcy nie tylko w tej dziedzinie kodeksu. Jest to ostatnia kodyfikacja prawa rzymskiego. Na tym Corpusie" ono skrzepo. W zasadzie jest rzymskim a tylko z nalotem bizantyskim. Cae dziay s czysto rzymskie, cywilizacyjnie rzymskie. Kodeks Justyniana nie nadawa si dla Bizantycw; zrazu nierwnomiernoci wystpoway sabo, potem w miar rozwoju stosunkw coraz silniej. Nie mogo w Corpusie" nie by wpyww greckich. Skoro ju dawno przedtem wypado nam je stwierdzi, tym bardziej znalazy si w justyniaskim kodeksie. Bd co bd trzeba byo dostosowa prawo rzymskie do nowych stosunkw506), ale te stosunki nie maj ju zwizku z hellenistycznoci. Mwiono po grecku, lecz od dawna przestano ju myle po hellesku. W Birutos, w Azji Przedniej istniaa grecka" szkoa prawnicza, lecz grecka tylko dlatego, e studentw ksztacono tam na greckiej gramatyce i retoryce, ale wykady odbyway si tam po acinie507). Inna rzecz, e praktyka nauczycieli opieraa si na rzecznictwie wrd ludnoci nie rozumiejcej po acinie, lecz uywajcej jzyka greckiego508). Lecz nie ustawa wpyw greckiego prawa handlowego, gdy ycie bogatej ekonomicznie Azji Mniejszej opierao si wci jeszcze na podstawach wytworzonych po wojnach diadochw. Pozatem wszyscy zgodni s w tym, jako recepcja prawa rzymskiego na greckim Wschodzie natrafiaa na opr. Poniewa atoli rzecznicy wszelkiego rodzaju najwicej mieli do czynienia na prowincjach najbogatszych, w prowincjach ktre przeszy przez okres hellenistyczny, wic tym si tumaczy dostatecznie, e w formuach notarialnych peno zwyczajw prawniczych greckich509). Kodeks Justyniana obowizywa w caym pastwie obywateli rzymskich, a wic yjcych w jednoestwie, przynajmniej oficjalnie; obok tego uznawano dla ludnoci nieobywatelskiej, (ktrzy nie byli cives) ius gentium, tj. obowizujce w danym kraju tuziemskie prawo rodowe. Poczynay si te prawa miesza. W Egipcie np. stosunki majtkowe pomidzy maonkami ukaday si nadal wedug dawnego prawa, chocia samo prawo maeskie romanizowao si. Wikay si tedy rozmaite systemy prawne z czego skutki mogy by tylko ujemne, bo zwikszao si pole do naduy i kruczkw prawniczych, do bezprawia. Tutaj naley te sawna nowela 118, uwaana mylnie tylko za ewolucj prawa spadkowego. Wywoay j kolizje prawa rodowego a rzymskiego pord ludnoci mieszanej. Zniesiono prawo agnatw do spadku, o ile znajd si cognaci, choby dalsi. Agnaci to ci, ktrych w polskim prawie rodowym zwano stryjcami rodowymi. Zniesiono wic rodowe prawo spadkowe na rzecz prawa rodzinnego, rodziny emancypowanej. Kodyfikowao si po acinie, bo z aciskich rde czerpano; ale jzyk aciski cofa si i to gwatownie ju od V w. i nawet za rzdw aciskiego" Justyniana. Jzyk potoczny by grecki. Wszake sam cesarz usprawiedliwia greckie wydanie nowel potrzeb aeby

wszyscy rozumieli"510). Nikt jednak nie poczuwa si do jakiego zwizku z Hellad. Za czasw Justyniana nazwa Hellen" jest synonimem pogastwa i niemal obelg. Grecy nazywaj sami siebie Romaioi. W rzeczywistoci prawdziwa lingua romana trwa w pastwie wschodnim tylko w pewnej czci Illiricum, skd wanie pochodzi Justynian. Poza tym jzyk grecki jest potocznym i z koniecznoci urzdowym w Tracji i w Mezji a w samym Konstantynopolu zanosi si ju na przewag greczyzny511). acina a greka miay po pewnym czasie sta si cechami zewntrznymi Wschodu i Zachodu. Wielbiciel aciny, Justynian, nie wtpi, e acina utrzyma si na miejscu naczelnym, bo wierzy we wznowienie uniwersalnego pastwa rzymskiego, obejmujcego obie dawne poowy. Ideay jego zwrcone s wstecz; oto istota Justyniana. Prbowa ruszy w poprzek racji historycznej, a wic musia przegra. Cakiem jednoczenie z wielkim kodeksem powstawaa instytucja, powicona ideaom, zwrconym w przyszo. W r. 529 zakada w. Benedykt z Nur) D M 103. ) Pt 120 w AI; lecz nie bya to kultura pnohelleska". 507) L 18. 508 ) Jake std daleko do tego, eby w jurysydykcji choby tyko V w. upatrywa Nachblute griechischer Kultur" Pt. 125. 509 ) Pt 126, 128. 510 ) L 320-321. 511) L 319, 320. Jeszcze dzi lud uywa nazwy Romios. Arabowie i Turcy azjatyccy nazywaj Konstantynopol Roum.
506 505

159 sji swj klasztor w Monte Cassino, ktry mia sta si twierdz nowej cywilizacji, majcej si obej bez cezaropapizmu i bez uniwersalizmu pastwowego trzech czci wiata. Wielkim zamiarom wznowienia w caoci dawnego imperium rzymskiego przeszkadzaa przewleka wojna perska i bunty w stolicy. Persowie zajli Syri, zupili Antiochi a Justyniana sta byo ledwie na wojn leniw. Dopiero w roku 530 odkryto talent wojenny nie wrd barbarzycw a wrd rodzimych Bizantycw Belizariusza. Ten wygrywa bitwy, lecz zwycistwa pozostaway niewykorzystane, a wreszcie zosta take pokonany. Mg by klsk powetowa, gdyby si bi dalej, lecz nagle odwoano go do Konstantynopola, aeby stumi bunt. Podczas wojny perskiej wielkie zrzeszenia ariaskie i monofizyckie zachowyway si dwuznacznie, pocz wic cesarz zabiega o zgod. Odwoa z wygnania wszystkich biskupw heretyckich, niedawno postrcanych. Nagy ten zwrot pobudzi do ostrej opozycji obz katolicki; zareagowaa nawet stolica. Tron Justyniana by zagroony, gdy wysunito kandydatur Hypathiosa, synowca cesarza Anastazego. Domagano si, eby usun od rzdw dwch zwaszcza ministrw, Jana z Kappadocji i Treboniusa. Poniewa adne rdo nie podaje jasno, jakie byy przyczyny buntu, musimy si uciec do hipotezy, opierajc si na fakcie nagej a tak radykalnej zmiany wzgldem rnowiercw, tudzie na dochowanych skd ind charakterystykach tych dwch ministrw, ktrych Justynian bardzo wychwala. Wszystkie rda zgodne s w tym, e Justynian doprowadza do absurdu tyrani fiskaln. Wystarczaoby zreszt wiadectwo jego kodeksu, ktry roi si od ustpw powiconych fiskalizmowi; gsto te o tym w nowelach512). Mona by to streci w ten sposb: najwikszym celem i najwitszym obowizkiem poddanych jest paci podatki, mianowicie tyle, ile si kae. Jakakolwiek wymwka od tego lub zwoka jest po prostu obraz Bosk. Poborca, ktryby mia wzgld na jakie nieszczsne okolicznoci u patnika, jest zbrodniarzem. Podatek ciga si bez wzgldu na nastpstwa, i nie moe by adnego wyjtku od tej reguy. Ustawodawstwo Justyniana doprowadzio fiskalizm do perfekcji zaiste piekielnej! Odkrycie Marinusa? Jeeli o nim pamitano, uwaano ten kierunek polityki skarbowej za jak aberacj, o ktrej nawet myle nie warto. Znaczne rezerwy, pozostawione

przez dwch poprzednikw, strwoniono w krtkim czasie. Oszczdno i gospodarno Anastazego zostay w samym kodeksie trzykrotnie wytknite i wyszydzone, jako parca subtilitas. Ot Jan z Kappadocji by statyst bardzo zdolnym. Zdaniem wspczesnego historyka (zjadliwego weredyka Prokopa) umia zorientowa si we wszystkich koniunkturach i rozwizywa wszelkie trudnoci". Ale by zarazem chciwym okrutnikiem, gdy chodzio o pienidze, czy to dla siebie, czy to dla skarbu. Przez lat 14 by wszechwadnym bo stale zabiega o powikszenie dochodw publicznych", gdy ley mu tak mocno na sercu dobro cesarza i wzrost skarbu". Podobnie wychwala Justynian Treboniusa. Wybuch wic wielki bunt, zwany w historii nike", od hasa powstacw (nike = zwyciaj). Zwraca si ku tradycjom cesarza Anastazego (podnoszc na tron jego synowca), wic ku oszczdnoci i zerwaniu z tyrani fiskaln. Jest wic wielce prawdopodobne, e o te sprawy wybucho nike" w roku 532. Obz katolicki wyzyska przeciw rzdowi oburzenie na nacisk podatkowy. Zdaje si te, e ostateczny bunt w samej stolicy stanowi ju dopenienie i niejako koron dziea, rozpocztego dugo przedtem i ogarniajcego katolickie prowincje pastwa. Widocznie dwr zdawa sobie spraw z rozlegoci i wanoci sprzysienia, skoro uwaa za wskazane zawrze z Persami pokj za jakkolwiek cen a Belizariusza odwoa do stolicy. Byle wojn przerwa zgodzono si na habice warunki pokoju z haraczem w r. 532513). Belizariusz przyby w ostatniej chwili do stolicy. Justynian ju przygotowa si do ucieczki, przekonany, e to koniec jego panowania, lecz Teodora owiadczya, e zostaje. Przytomnoci umysu i stanowczoci ocalia tron. Belizariusz wyci 30.000 powstacw w cigu dziewiciu dni i samego Hipathiosa pojma i ci514). Byo to zwycistwo rnowiercw i zdziercw. Jan z Kappadocji pozostaje przy wadzy jeszcze przez dziesi lat. Wydano wprawdzie suszne edykty w latach 535 i 536, przykazujce biurokratom eby byli cnotliwi i podwyszajce im pobory, eby mogli mie czyste rce" (wyraenie to przeszo potem do wszystkich jzykw europejskich).
512 513

) D M 97, 98. ) D M 6, 66. 514 ) D M 64, 6.

160 A gdyby jednak kogo spotkaa krzywda, moe miao i do samego cesarza i zoy zaalenie u stp tronu ... w Konstantynopolu. Dziao si oczywicie coraz gorzej. A gdy skutkiem tego dziao si gorzej i skarbowi, zdobyto si na takie oszczdnoci, jak zniesienie konsulatw (w r. 541), pomniejszenie darmowych rozdawnictw ludowi wikszych miast, okrojenie funduszw na igrzyska cyrkowe i czciow redukcj paradnych oddziaw wojskowych w stolicy. Natychmiastow korzy ze stumienia niky" odnieli rnowiercy. Justynian zwoa zjazd dla wznowienia jednoci" i wystpi z formu, ktr nazwano nowe henotikon. Pozostawi monofizytom swobod propagandy nawet w samej stolicy, wreszcie w r. 535 osadzi na patriarchacie stoecznym monofizyt Anthimosa. Rozgaszao si na cay wiat, e to sprawki Teodory, ktra posuwa si do tego, e w samym paacu cesarskim przechowuje przywdcw heretyckich; jeden z paacw oddaa nawet na pustelni" mnichw monofizyckich, a Justynian nic o tym nie wiedzia". Gosy wspczesnych wiadcz, e temu dawano wiar515). Odtd przywdziewa Justynian szat prawowiernoci. Nie na prno umieci cay tekst wyznania nicejskiego na samym wstpie swego kodeksu. Marzenia jego o wznowieniu powszechnego imperium wymagay tego, najpierw jednak naleao przeprowadzi walki z

pastwami ariaskimi w Afryce i w Italii. Nie wiadomo, jakie przyczyny sprawiy, e nie od Italii zacz (jak pierwotnie zamierza), lecz od Afryki. Tam Wandalowie romanizowali si zewntrznie, lecz nie umieli pogodzi si z katolicyzmem; przeciwnie, przeladowali organizacje katolickie. Zrazili sobie tym najlepsze ywioy spord ludnoci i nie poczyli si z adn warstw tuziemcw. Uywali przez trzy pokolenia atwego ycia, jako waciciele zagrabionych gruntw, na ktrych poprzedni waciciele pracowa musieli na nich, jako colonowie. Sami nie wytworzyli wasnej powaniejszej organizacji pastwowej, tote pastwo ich chwiao si w posadach ju od pocztku VI wieku i zanosio si na to, e prowincje Afryki zamieni si w pastwa poczonych Berberw, Numidw, Maurw. Taka zmiana nie odpowiadaa ludnoci rzymskiej", tj. katolikom (gdy byo to ju rwnoznaczne), posyali wic do Bizancjum, eby cesarz skorzysta z osabienia Wandalw i odzyska star prowincj cesarstwa. Nikt nie przypuszcza, e Justynian bdzie musia przez lat 15 stacza boje z Berberami o wadztwo nad Afryk. Gdy Belizar wyldowa w r. 533, zaatwi si w kilka tygodni z krlem wandalskim, Galimerem, lecz nie byo to rwnoznaczne z zajciem kraju, bo wysun si krl numidyjski, Antalas. Owiadczali si za nim donatyci i zjednoczone resztki wszystkich innych rnowiercw. Wszcza si walka odmiennych zupenie cywilizacyj a przy tym z ogromn rnic szczebla cywilizacyjnego. Maurowie nie umieli jeszcze wwczas piec chleba. Kiedy za w r. 534 wytykano Berberom, e naraaj ycie swych dzieci, wzitych na zakadnikw, odparli: co innego u was, bo wam wolno mie tylko jedn on, ale nam wolno mie choby 50, nam dzieci nigdy nie zabraknie. Belizar prbowa dyplomacji z ich ksitami plemiennymi. Obdarza ich upominkami kosztownymi, nieraz symbolicznymi (np. czapka srebrna w ksztacie korony), lecz nie powiodo mu si wytworzy w Afryce nowych foederati. Zaraz w roku 534 wystpili zbrojnie przeciw Bizancjum i pierwsza cz tej wojny numidyjskiej trwaa do roku 539. A tymczasem Belizariusz mia cikie kopoty ze swym niekarnym wojskiem. onierz chcia jak najprdzej osi na dziace odebranej Wandalom z wandalskim niewolnikiem i niewolnic. Wybitniejsi tylko Wandalowie uszli losu niewolnikw, o ile nawracali" si na katolicyzm. Tak i cesarz przywraca nawet poprzednie godnoci, przynajmniej pocztkowo; zaprzesta potem tego na skutek protestw biskupw i samego papiea. Arianie, ludno wandalska, poczyli si z Berberami dla dalszego oporu. Z tych ruchw powsta ciekawy osad. Jeszcze z kocem VI w. mia donatyzm zwolennikw w poudniowej Numidii, a jeszcze w VII wieku liczne plemiona saharskie wyznaway judaizm, bo ydzi uciekali na poudnie przed wadzami bizantyskimi. Wszdzie pozostay zarodki do nastpnych powsta, ktrych przebiegiem nie bdziemy si jednak zajmowa516). Urzdzili tymczasem Romaioi w odzyskanej prowincji swoj administracj. Justynian waha si wci, czy lepiej czy wadz wojskow w jednym rku, czy te rozdziela j; mieszano to, zmieniano i baamucono bez koca. Kie515 516

) D M 67, 106. ) DA; 21-50 passim, 309, 310, 326-329, 592, 594.

161 dy utworzono pierwszy egzarchat, miaa to by zrazu wadza tylko wojskowa, lecz gdy egzarcha (ze wzgldu na obronno pastwa") pocz si miesza we wszystko, nie wstrzymano jego zapdw z powodu koniecznoci wojennych"; prefekt sta si jego podwadnym i tak ju zostao do koca517). Wiemy, e nie ma gorszej plagi, jak administracja wojskowa podczas pokoju. Tote Justynian mia duo sposobnoci, eby powtarza swe reskrypty o cnotliwych urzdnikach518).

Wprowadzono w prowincji Afryce Corpus iuris. Wedug mniemania bizantyskiego jedno wymagaa jednostajnoci; tym razem jednak zdecydowano si na dwa wyjtki dla szczeglnych okolicznoci tej prowincji. Justynian zaraz w pierwszych latach swego panowania nie widzia rnicy midzy colonami a niewolnikami. Przebrzmiaym by ju pogld, jako colonus jest osobicie wolny i rozporzdza przynajmniej swymi rkami i swojej rodziny519). Lecz w Afryce nawet servi rustici otrzymali wolno, jeli zbiegli przed przybyciem armii Belizara; zrobiono to w tym mniemaniu, e to s potomkowie dawnych rzymskich possesores, ktrzy zbiegali przed wandalskim uciskiem. Zakazano te poszukiwa i odstawia zbiegych kolonw katolikw, gdy samo wyznanie wiadczyo o ich rzymskim pochodzeniu. W ogle chodzio o restytucj potomkw dawnych rzymskich wacicieli ziemskich. Powikane stosunki zmusiy do innej jeszcze poprawki kodeksu: uznano wolnym syna kobiety wolnej, choby ojciec by adscriptus, gdy mg on by krwi rzymskiej. Wyjtek ten by potrzebny na jaki czas, na jedno pokolenie; jako zmieniono go w r. 570520). Ledwie zaczto organizowa administracj w Afryce, stolica staa si ponownie widowni rozruchw i to znw pod hasem katolickim. W r. 536 odbyway si gwatowne demonstracje przeciw patriarsze Anthymosowi, a Justynian, ktry sam mianowa tego monofizyt, opuszcza go oficjalnie. Co wicej zwouje pospiesznie sobr do Konstantynopola, zapraszajc na papiea Agapita. Pod papieskim przewodnictwem sobr (nie ekumeniczny) strci Anthymosa, wykl rnowiercw, a Justynian mianowa patriarch katolika Menasa. Swoj drog cesarzowa Teodora udzielaa nadal azylu rnowiercom a monofizytom dopomagaa do skrytego utrzymywania hierarchii521). Lecz przyjrzyjmy si katolicyzmowi tego nowego patriarchy katolickiego. Menas owiadczy formalnie wobec biskupw, jako nie powinno si robi niczego w witym Kociele przeciw mniemaniu i zleceniom cesarza". A teologowie z Bizancjum obwiecili, jako cesarz jest predestynowany w zamiarach Boskich do rzdzenia wiatem, jak oko wrodzone jest ciau, by nim kierowa; cesarzowi potrzebny jest tylko sam Bg, a midzy Bogiem a nim nie ma porednika". Zrodzi si w Bizancjum cezaropapizm katolicki! Zaiste, budowa cezaropapizmu zostaa wykoczona i doprowadzona do szczytu! Katolicyzm Menasa troszczy si tylko o prawowierno dogmatyczn; dwa inne dziay teologii, ekklesiologi i etyk ycia zbiorowego pozostawiajc wadzy wieckiej do jej wycznego uznania. Jest tedy katolicyzm niemal bez etyki, zajmujcy si zaledwie drobnym jej dziaem w odniesieniu do ycia prywatnego. Bawicemu w Konstantynopolu papieowi Agapitowi owiadczy Justynian wrcz: Bd mojego zdania, bo inaczej pol ci na wygnanie522). Uporawszy si z arianizmem w Afryce, wyprawi cesarz w r. 536 Belizara przeciw Ostrogotom (w Afryce zastpi go Salomon523), ktry ledwie sprosta Maurom i Berberom). Zwyciski Belizar zdoby zaraz w pierwszym roku swej wyprawy italskiej Neapol i Rzym, lecz przez cay rok nastpny musia w Rzymie wytrzymywa oblenie od krla ostrogockiego Witygesa. Majc w Afryce za sob wszystkich katolikw, mniemano, e tak samo bdzie w Italii. Nastpia jednak przykra niespodzianka. Cassiodor podczas wyprawy Belizariusza skupia w Rawennie zwolennikw wspdziaania z Gotami"524). Zda sobie spraw, e midzy Romani a bizantynizmem zachodzi przepa, e owi Romaioi to co cakiem innego, e nie mona traktowa tamtych, jako wspdziedzicw cywilizacji rzymskiej; e atwiej pozyska dla tradycji rzymskich barbarzycw, anieli Bizancjum;
517 518

) D A 97-106, 116-118, 471, 474, 480-508; G M 83, 89, 98. ) D M 99. 519 ) P. A. 478; D.M. 120; L 92. 520) D A 394-398. 521 ) D F 9; D M 104, 107, 108; Zk 52. 522 ) D M 103, 104.

523 524

) Wedug jednych Ormianin, wedug innych eunuch z Mezopotamii. Zk 41. ) Zk 41.

162 e jedno z drugim pogodzi si nie da, ani nawet nie moe by przyjaznego porozumienia, gdy pomidzy spucizn rzymsk a Bizancjum moe zapanowa w najlepszym razie obojtno, o ile pozostan sobie dalekie i obce. Lecz w razie zetknicia si na jakimkolwiek wsplnym terenie, lub przy wsplnej sprawie musi objawia si niech a nawet nieprzyja. Cassiodor rozumia, e cezaropapizm nie da si pogodzi z katolicyzmem a wic w konsekwencji musi utworzy si rozam, ktrego przykady ju byy. Rozumia, e dla utrzymania tradycji rzymskich katolicyzm jest niezbdny, e tylko Koci rzymski moe i chce utrzyma z cywilizacji rzymskiej to, co si da pogodzi z chrzecijastwem. Barbarzycy mog sta si katolikami, Gotowie mog si nawrci, lecz cezaropapizm nigdy nie moe by katolickim, a zatem Bizancjum nie zdoa przechowa spucizny rzymskiej. Moebny by kompromis jaki z potomkami barbarzycw, lecz nie z Bizancjum. Cassiodor, wieloletni minister i znawca stosunkw Zachodu i Wschodu, wiedzia dobrze, jak dalece pastwo bizantyskie zalene jest od wschodu, a zatem nie moe sta si katolickim, nie moe tedy kontynuowa cywilizacji rzymskiej. Jakby na potwierdzenie przekona Cassiodora, nigdy nikt nie okaza takiej brutalnoci wzgldem papiestwa, jak wwczas Belizariusz i sam Justynian525). Nastpc Agapita, papiea Silveriusa, uwiziono i wygnano a na stolicy Apostolskiej osadzono w r. 537 Vighusa (podobno wskazanego przez Teodor). I ten nawet wystpowa z wtpliwociami co do cezaropapizmu. Cassiodor cakiem jawnie wystpi przeciw Bizancjum w obronie panowania ostrogockiego. Jednake przegra t kampani. Kiedy w roku 538 widocznym si stao, e Belizariusz opanuje jednak Itali, Cassiodor usuwa si od polityki i zakada klasztor w Vivarium pod Scillicium, w swym miejscu rodzinnym w Kalabrii. Tam y jeszcze 30 lat. Zmar po roku 562 stuletnim niemal starcem, Przegra walk orn, lecz pomimo to sta si pogromc Bizancjum na dalsze pokolenia. Jego wystpienie przeciw Bizancjum stao si un widniejc na widnokrgu caej historii powszechnej; stao si jednym z najwikszych momentw dziejowych. Usunicie si do klasztoru nie stanowi koniecznie usunicia si z ycia publicznego. Moe tak by, lecz nie musi. Vivarium ... dziaa dotychczas. Cassiodor naoy na Benedyktynw obowizek, eby studiowali i przepisywali take dziea treci wieckiej, eby pielgnowali znawstwo pimiennictwa rzymskiego. Przykad dany z Vivarium naladowano w Monte Cassino, gdzie pierwotnie praca umysowa nie obowizywaa526). Cassiodor miaby i bez Vivarium miejsce zaszczytne w historii, jako wieloletni minister, romanizujcy wadze ostrogockie i jako puklerz katolicyzmu, ktry wpywami swymi ochroni przed uciskiem ze strony arian. To s zasugi zaiste pierwszorzdne. Obok tego seria druga. By to literat gramatyk", historyk o pierwszorzdnym znaczeniu dla swego pokolenia, dla nastpnych za w zbiorze swych listw" urzdowych pozostawi wane rdo historyczne. Dla Cassiodora byo to pewnikiem, e znajomo pimienniczej spucizny rzymskiej musi stanowi niezbdne oparcie dla inteligencji katolickiej, e tedy ta inteligencja powoan jest do kontynuowania cywilizacji rzymskiej. Lecz nie przyjmowa jej w caoci, ani te bez zmian. Poj waciwy stosunek katolicyzmu do klasycyzmu oto jego najwiksza zasuga. My wszyscy acinnicy, jestemy jego potomstwem. U niego klasycyzm ma by korygowany przez katolicyzm. Da wyraz temu w swych zamysach reformy szkolnej. Szkoy oparte byy jeszcze cigle na tradycjach z czasw pogaskich a trzymay si ich lepo. Cassiodor umawia si jeszcze z papieem Agapitem, eby (przez subskrypcje ze rodkw prywatnych) zaoy w Rzymie szkoy nowego typu,

oparte na spucinie greckiej i rzymskiej, lecz przejte duchem chrzecijaskim. Nie zbrako by mu pomocnikw. Opini w tej materii doskonale wyraa biskup Pawii, Eunodius, e sztuka piknego sowa" (wic przede wszystkim poezja) winna kierowa umysami, jako rodek dziaajcy przeciw rozpanoszeniu si brutalnychs527). Smutny los papiea Agapita i dalsze nieprzychylne okolicznoci czasu nie pozwoliy Cassiodorowi wykona te szkolne projekty, lecz Vivarium (Vivarese) stao si wielk szko przyszych nauczycieli. Tam i w tylu innych klasztorach benedyktyskich odradzao si plemi Vergiliusowe. Tworzya si cywilizacja aciska w przeciwiestwie do bizantyskiej. Od Cassiodora poczynajc, moemy uzna
525

) L 345.

526

) M 4.

527

) Bo I 215-217.

163 za ruch ten, ktry pragn pozosta w granicach spadku po cywilizacji rzymskiej, a stanowczo przeciwstawia si bizantynizmowi i coraz wyraniej opowiada si przy papiestwie, uznajc supremacj si duchowych nad fizycznymi ruch ten stanowi zawizek nowej cywilizacji. Rwnoczenie wytwarzay si dwie cywilizacje nowe, sobie przeciwstawne. Now cywilizacj zachodni, cywilizacj Cassiodora bdziemy nazywa cywilizacj acisk. Pierwsze jej zawizki jeszcze u Orosiusa, sformuowaa si za w Vivarese. Pierwsze lata w Vivarese byy politycznie bardzo burzliwe. Jake przykrym by dla Cassiodora fakt, z r. 539! Gdy Mediolan przeszed na stron Justyniana, Ostrogoci i przyzwani przez nich na pomoc Burgundowie, zdobywszy to miasto, urzdzili tam rozbj gorszy od wszystkich dotychczasowych w Rzymie i gdziekolwiek528). W roku 540 Belizariusz zdoby jednak (chocia podstpem) Rawenn, i wzi do niewoli krla ostrogockiego, Witygesa, lecz tego jeszcze roku wodza odwoano a Ostrogoci pod nowym krlem, Totil, odzyskali przewan cz Italii. Zwyciski wdz potrzebny by na now wojn persk, ale i tej nie dano mu dokoczy. Odwouje si go z powrotem w roku 542 do Italii przeciw Totili. Persowie zajli Kosmagen, Armeni, Mezopotami (w r. 544). Nie chcieli nawet zawrze pokoju, godzc si zaledwie na picioletni rozejm i to ze znacznym haraczem529). Rwnoczenie ludy mongolskie (zwano je znowu Hunami) spustoszyy Mezj i dotary w roku 546 do przesmyku korynckiego530). Bya to ju kwestia czasu, kiedy barbarzycy zao na Bakanie wasne pastwo. Zdobywao si Itali, tracc rwnoczenie cae prowincje w centrum i na Wschodzie. Im bardziej zaleao Justynianowi na Italii, tym ostentacyjniej zaznacza w tych latach sw prawowierno. Nagle w roku 538 rozesza si wstrzsajca wiadomo, e w Syrii, Armenii, Mezopotamii pali si heretykw na stosach531). Chyba wyawiano znowu manichejczykw? Monofizytami opiekowaa si po cichu Teodora, a chodzio tylko o efekt na zewntrz. Jeeli w roku 540 nawet pustelnicy egipscy uwaaj zgod na formu chalcedosk, co wicej, jeeli w roku 543 zapisano, e ju tylko trzech jest biskupw monofizyckich na caym Wschodzie to mamy tu do czynienia z jakimi raportami oficjalnymi. Srogie edykty cesarskie z r. 541 nie mogy przecie pozostawa bezskutecznymi! Ale gdy cesarz nakaza w roku 542 gromadne nawracanie pogan w Azji, caa Azja Mniejsza ogldaa tylko monofizyckie misje, a liczne. Teologowie monofizyccy obmylili wtedy wanie pewien wybieg. W ksidze uchwa soboru chalcedoskiego wykryli trzy artykuy", a waciwie rozprawki, ktre wedug nich tchny nestorianizmem. Justynian moc swego cezaropapizmu wykl te artykuy". Pomaga tedy monofizytom w poderwaniu powagi chalcedoskiego soboru. Spr o artykuy" mia

trwa 12 lat a wcale to ciekawe, e wszcz si tego samego roku (543), kiedy biskupw monofizyckich miao by na wiecie zaledwie trzech. Papie Vigilius nie chcia przyj do wiadomoci kltwy cesarskiej a natenczas cesarz kaza mu si stawi na swym dworze i zmusi si do tej podry. Przewleka j Vigilius tak dalece, i dopiero w r. 547 dojecha do Konstantynopola. Walka o najwysz supremacj rozgorzaa namitnie, stajc si ju widoczn walk dwch cywilizacyj. Wanie gdy papie przyby do Konstantynopola, rozchodzia si wie o ponownym zdobyciu Rzymu przez Belizariusza. By to owoc trzechletnich walk. W tej stanowczej chwili miao jednak wodzowi zabrakn pienidzy, a skutkiem tego znaczniejszej armii, tote wojna w nastpnych latach zamienia si na leniw". Bd co bd odzyskanie Rzymu stanowio triumf. Rwnoczenie jednak dochodziy wiadomoci inne: tego samego roku ponowny najazd Sowian a lata 545-548 zajte s nowym powstaniem numidyjskim. Zawierusze tej towarzyszyo takie spustoszenie, e prowincja Afryki zmienia si w ruin. Justynian zajty by trzema Artykuami". Brutalnoci zmusza papiea do chwilowej ulegoci, mia go bowiem w swym rku. Wywar te presj na sobr konstantynopolski w roku 553. Prowincje zachodnie wypowiaday si w tych latach dwukrotnie przeciw Vigiliusowi, nie rozporzdzajcemu sw wol. Trwaa ta faktyczna niewola papieska osiem lat. Dopiero w roku 555 pozwolono mu wraca. Zmar w drodze powrotnej, dojechawszy zaledwie do Syrakuz. Cezaropapizm zwycia w caym pastwie, lecz z wyjtkiem Italii. W pew528

) Zk 44.

529

) B M 69, 70; D B 26.

530

) D M 72.

531

) L 345: D M 107, 108.

164 nym momencie biskupi italscy zerwali nawet z Vigiliusem i powstaa schyzma krajowa, majca si przeduy na dwa nastpne pokolenia532). Ale na Wschodzie triumfowa monofizytyzm. Od roku 549 zacz Justynian pertraktowa z nimi i oto maj znw w Antiochii swego patriarch. Zosta nim synny Jakub Baradaj, od ktrego pochodzi nazwa jakobitw" uywana dotychczas. Jego przeciwnikom, melchitom, dostaa si nazwa Kocioa cesarskiego". Jakobici zorganizowali si hierarchicznie wietnie i to przetrwao przez dugie wieki. W roku 550 znw wojna perska, skutkiem ktrej odwoano Belizariusza z Italii w roku 552. Pozostawi po sobie resztki pastwa ostrogockiego; byo ono znacznie uszczuplone, lecz jeszcze istniao nadal. A obok wojny italskiej i perskiej nowy najazd sowiaski, sigajcy ju do morza Egejskiego; w roku 552 zaczli ju gospodarowa w Tessalonice533). Przeraliwe byy skutki nieustannych wojen, buntw, zamieszek, rozruchw wszelkiego rodzaju. Powodzenia orne tak w Afryce, jakote w Italii, przerywane okresami leniwymi", a nawet porakami, doprowadziy w kocu do odzyskania dwch prowincyj, lecz warto si przyjrze, kosztem czego. Zastanwmy si, na jakim to oglnym tle dokonywa podboju Narses, nastpca Belizariusza. Najpierw stwierdzimy, co si stao z Afryk po powstaniach numidyjskich, na stumienie ktrych i skarb i armia byy za ubogie. Odbudowywano, czsto wspaniale, dawne miasta rzymskie, a liczono ich 150534), zapewne razem ju z wikszymi justyniankami", okoo ktrych powstaway osady miasteczkowe. A wkrtce potem co za ruina! Wspczesny Procopus opisuje, jak na duych przestrzeniach mona nie spotka adnego czowieka. Wsie opustoszae, bo wieniacy zbiegli do miast a bogacze na Sycyli lub do Bizancjum. Kraj nie jest zdatny do adnej produkcji, tym bardziej, e Maurowie urzdzaj cigle rzezie i rabunki. Procopus wini cesarza, e pokonawszy Wandalw, nie upewni do gruntu posiadania kraju, e nie tylko nie umia ustali stosunkw, lecz postpowa tak jak gdyby mia upodobanie w tym, eby wszystko wstrzsa i wywraca", za swoj administracj kraj zrabowa i wyczerpa. Trzeba jednak Justynianowi

przyzna, e zaj si spustoszonym krajem gorliwie, eby straty odrobi. Jako Afryka podniosa si znowu. Bd co bd w wielkich miastach Afryki bizantyskiej zna ostatni przebysk cywilizacji rzymskiej a nauki wieciy tam ostatnim blaskiem. Wszake Cassiodor sprowadza z Afryki ksiki do swego Vivarium. W nastpnych pokoleniach dobrobyt rozwin si na nowo. Afryka wydawaa bardzo duo zboa i owocw, a obok rolnictwa rozkwita na nowo pasterstwo i hodowla. Bya te Afryka bizantyska zalesiona bardziej, ni dzi Tunis. Rzymianie pokryli byli ca Afryk cudami hydrauliki a rzd bizantyski pilnowa konserwacji tego; kanay naprawiono a tak byy stawiane porzdnie, i chocia czsto niszczone wojnami, dotrway po wikszej czci do czasw arabskich. Lecz nie naley z tego wysnuwa wniosku, jakoby Justynian przeduy by cywilizacj rzymsk w Afryce o dwa wieki. Ergologia, choby najwspanialsza i najprzemylniejsza, jak kanalizacja wykonana przez inynierw rzymskich, nie decyduje bynajmniej o cywilizacji. Mamy a nazbyt liczne wskazwki, e za Justyniana jzyk aciski nie powraca do dawnego znaczenia, lecz zaczyna si szerzy grecki i coraz bardziej wystpowa rwnoczenie na pierwszy plan kult witych wschodnich. Szerzy si obyczaj bizantyski i zaczyna si co charakterystyczne rachowa po bizantysku535). Na Justynianowe czasy wypada wanie ruina; powtrne odnowienie dobrobytu wypado dopiero na nastpne pokolenie. Wyprawa italska, majca stanowi najwyszy triumf ambitnego cesarza, wypada wanie na czas tych wstrzsw i na zrabowanie kraju przez bizantysk administracj, jak stan rzeczy opisywa Procopus. W innych prowincjach byo jeszcze gorzej. Nawet w Tyrze i Berycie (Beyrut) trzeba byo zamyka fabryki gdy pastwo uwaao, e lepiej zastpi przemys prywatny fabrykami monopolowymi, pastwowymi". Cay przemys syryjski nawet syryjski by ciko zagroony536). A rdem wszystkiego tyrania fiskalna. Nastpca Jana z Kappadocji, Piotr Barsymes przez lat 17 (do r. 559) prowadzi bezwstydnie handel urzdami i uprawia skandaliczne spekulacje zboem, ale nic mu to nie szkodzio w oczach cesarza, skoro tylko dostarcza
532 535

) D M 100-111; Zk 53. 533) D M 72. 534) D A 386, 387. ) D A 382-384, 390-393. 401, 404, 405, 407, 594. 536) D M 94.

165 pienidzy na kade wezwanie. atwo sobie wyobrazi, co wyprawiali podwadni takich ministrw, czego si dopuszczali, byle ukryty obol wydoby spod ziemi", wedug wyraenia wspczesnego Jana Lydusa, a ktre przeszo do wszystkich jzykw ludw, obdarzonych biurokracj. Wedug tego pisarza podatnicy uwaali najazd nieprzyjacielski za mniej straszny od przybycia funkcjonariuszy fiskusa". Dalej donosi Lydus, jako byway wypadki, e poborcy nie znaleli ju pienidzy, ktreby odnieli cesarzowi, bo nie byo ju ludzi do pacenia podatkw". Tyrania finansowa rujnowaa do reszty, czego w Azji nie zdyli zrujnowa Persowie a na pwyspie Bakaskim rozmaici barbarzycy. Tote wyludnienie nastpowao coraz wiksze. Powzito pomys, eby grunty opuszczone poprzycza do uprawnych, tworzc grupy katastralne i fiskalne, ktrych czonkowie byli gromadnie odpowiedzialnymi za podatki, naoone na ca grup"537). Znamy ju ca dug list podatkw, obowizujcych za Justyniana, bezporednich i porednich, danin i wiadcze i taks; nie brak nowych, naoonych dopiero za jego panowania. Zwaszcza taksy mnoyy si i rosy. Przybywao te monopolw; ledwie wprowadzono prywatne jedwabnictwo, od razu zrobiono z niego nowy monopol. Etatyzm na wszystkie strony: regulowano wysoko zarobkw, wkraczano pomidzy dunika a wierzyciela, kontrolowano towar w handlu morskim itd. Nie brako taryf maksymalnych. Poszerzay si bez koca dobra skarbowe, domeny. Ale pienidzy wci brakowao z wyjtkiem na zbytki. Tote wszystkie przedsiwzicia, pokojowe, czy wojenne

musiay kule w wykonaniu a wspczeni zdawali sobie doskonale z tego spraw. Nowy edykt z roku 556 znowu skaniajcy biurokratw do cnotliwoci, by oczywicie bez znaczenia538). Tym si tumaczy, e nie spotykamy u wspczesnych adnych zachwytw z powodu zdobycia Italii ... po 15 latach wysikw. Dokona tego wreszcie Narses539) w latach 552-555. Zabrano si do tpienia arianizmu konfiskowano im ziemi)540) i zaprowadzono administracj bizantysk wedug najnowszych udoskonale" tj. egzarchat na wzr afrykaski. Pierwszym nastpstwem rzdw bizantyskich w Italii by rozam Kocioa. Obcy tradycjom rzymskim chwast cezaropapizmu wywoa opozycj ywioow. Facundus z Hermianum gosi, e tylko sam Chrystus jest krlem i kapanem, lecz powinnoci cesarza jest wykonywa kanony Kocioa, a wcale o nich nie stanowi, albo je przekracza"541). Opierano si rwnie despotyzmowi i centralizmowi542). Nastaj czasy papiey, wybieranych pod naciskiem egzarchatu, Pelagiusa (555--560) i Jana III (560-573), zajtych kopotami o pomniejszenie si obediencji rzymskiej nie tylko od strony bakaskiej, lecz nawet w Italii pnocnej, bo nie godzono si na zaleno papiestwa od wadzy wieckiej543). Rzdzio si w Rzymie i Rawennie, ale wobec Persw znaczyo si coraz mniej. W roku 557 doproszono si znowu rozejmu na dalszych pi lat z nowymi dla Persw zdobyczami. A w nastpnym roku miao si znw nowych Hunw w Tracji544). Gdyby si byo porzucio Azj, gdyby powicono wszystkie siy Zachodowi! Lecz ambicja Justyniana polegaa na tym, eby trzyma Wschd i Zachd, psujc coraz bardziej sprawy Wschodu i Zachodu. Na takim tle zrozumiaym si staje, e w latach 553-564, niemal rok w rok wybuchay w Konstantynopolu krwawe rozruchy. W roku 562 uknuto spisek na ycie cesarza. I tego roku trzeba byo na nowo doprasza si u Persw przeduenia rozejmu, co otrzymano znowu na pi lat, lecz ju ze staym haraczem545). W trzy lata potem, w roku 565 dokoczy Justynian ycia. Nazajutrz po zgonie obwieszczono, e wobec braku wszystkiego, co niezbdne, armia jest cakiem rozprzona, tak dalece, i pastwo wystawione jest na nieustanne najazdy i obelgi barbarzycw". Smutne wiadectwo dla tych setek cytadel i bastionw, dla tych rzdw Justynianek", czasem potrjnych, a ktrymi zachwycaj si niektrzy historycy. Nie przeszkadzay one ani Persom, ani Numidyjczykom, ni Sowianom na Bakanie. Zawsze byy w nieporzdku: ta zepsuta a tamta bez zaogi itp.546). Na wszystkich granicach zbieray si grone chmury a wewntrz nastpi upadek powagi wadz publicznych, yo si ju tylko fortelami, a wspczeni dziwowali si, gdzie si podziay bogactwa Rzymu"547). Nagle wszystkie czyny polity) Czy nie przypomina si mir" rosyjski? 538) D M 51, 53, 63, 96-99, 120; Zk 50. eunuch? Zk 42. 540) D M 105. 541) D M 112. 542) Zk 53. 543) D M 112. 544) D M 71, 72. D M 79; D B 33. 547) D B 29.
537 539 545

) podobno ) D B 31.

546

166 czne i wojenne Justyniana przepady; jakby ich nie byo. Powany kronikarz Evagrius koczy opis tego panowania tymi sowami: Tak zmar ten wadca, wypeniwszy wiat zamtem i zawichrzeniami; a odebrawszy pod koniec ycia zapat za swe przestpstwa, poszed szuka sprawiedliwoci, jaka mu si naleaa przed trybunaem piekie". Bo te w caym pastwie zgon ten powitany by powszechnym uczuciem ulgi i radoci548). Przed druzgoccymi sdami wspczesnych wzia Justyniana w obron najnowsza nauka historyczna. Wychwala go si za odzyskanie prowincyj, za zdwojenie objtoci pastwa a nawet za rzekome przeduenie bytu cywilizacji rzymskiej itp. Zadajmy sobie pytanie, co z zabiegw Justyniana przeyo go, co po nim pozostao?

Kodeks i Hagia Sophia. Oto s jego pomniki. Oba powstay z jego inicjatywy. Dwaj mistrze z Azji Przedniej, gwni architekci, Izydor z Miletu i Anthemius z Tralles w Lidii, (ktry by take rzebiarzem) mieli przykazane, eby si spieszy. Wzniesiono t wityni w cigu niespena lat szeciu (532-537). Kiedy w roku 558 kopua si rozpada, zbudowanie nowej samej tylko kopuy wynioso t sam ilo czasu (558-563). Sprawa zupenie podobna do historii drugiego wydania Kodeksu. Nowsze badania wykazay, e styl bizantyski jest w znacznej czci pochodzenia orientalnego. Rozwijaa si tylko najcisza ze sztuk piknych, budownictwo. Obok tego kwitna tylko drobna sztuka: zotnictwo, wyroby z koci soniowej, tkaniny, iluminacje" w kosztownych rkopisach itp., a wszystko odznacza si wielkim zbytkiem. Najlotniejsza ze sztuk piknych, poezja, wydaa swego bizantyskiego mistrza za poprzedniego panowania, za Anastazego. Na samym pocztku VI w. syn poeta natchniony, hymnolog Romanos, zwany ksiciem melopw. Poza poezj, religijn, innej zreszt nie ma w wczesnym Bizancjum. Sama nauka bizantysk poza teologiczn, dopiero miaa powsta. Istniaa w owym czasie tylko historia, lecz tym dziejopisom jake daleko do dawnych wielkich historykw greckich i rzymskich! Pisywano nawet historie powszechne, cho bez szerszego horyzontu i bez talentu. A jednak wywierali niemay wpyw na historyczne pojcia Zachodu. Tak z kilku stron rwnoczenie zna, e zaczyna si ju ekspansja cywilizacji bizantyskiej. To, co uwaano za szczyty nauki, pochodzio z Orientu i tono w orientalistycznych metodach: alchemia wspzawodniczy a czsto czy si z neoplatonizmem, astrologia, magia, teurgia itp. mirae duszy, omdlenia umysu i szerzy si upodobanie w absurdach, chorobliwa pogo za tajemniczoci"549). Trudno przypuci, eby to oglne obnienie poziomu nie byo si udzielio rwnie odwiecznej szkole filozoficznej w Atenach; na zamkniciu tego uniwersytetu w roku 529 nauka stracia zapewne bez porwnania mniej, ni si powszechnie nad tym biada. Wygnani stamtd profesorowie wyjechali do Persji. Nuszizan Sprawiedliwy (po grecku zwany Chozroesem) utworzy dla nich nowe ognisko w Jundi Szapur, ale nie sycha nic o tym, iby mieli zaszczepia Persom pojcia helleskie. Syntez cywilizacyj nie ma, nigdy nie byo i by nie moe550). Jeeli prawd jest, e przeuwano tam pierwiastki myli perskiej, greckiej, syryjskiej, zachodnioeuropejskiej, hebrajskiej i hinduskiej551), to w rezultacie musiao z tego zrobi si zero. Prawdopodobnie zaproszono ich do Persji dlatego, e rwnoczenie Persja miaa wojn z Bizancjum; dawano schronienie przeladowanym, wic nieprzyjacioom Justyniana. Na kadym kroku spotykamy si z orientalizmem a na jego czele staa ju stale Syria, tote uderza olbrzymi udzia Syryjczykw i Palestyczykw w kulturze umysowej. A jednak nie tylko Aleksandria, lecz take Antiochia podupadaj duchowo od czasu pojawienia si separatyzmu monofizytycznego"552). Nie dostawao temu prdowi pierwiastka twrczego. Duo wic mona powiedzie ujemnego o panowaniu Justyniana. Wiemy te dokadnie, jakim by zarozumiaym dyletantem i jakim samochwalc. Sam mawia, e poddani jego winni odczuwa to niezrwnane szczcie, e si narodzili za jego czasw. Uwaa si za wybraca Boego, ktrego powinno si czci odpowiednio553). Mona rozwodzi si nawet nad tym, jak osobistym wpywem zaciy ujemnie na kodeksie i na wityni w. Zofii. Bdmy jednak rozsdni! Zapytajmy, czy to i tamto byoby powstao, gdyby nie jego
548 549

) D M 121. ) Py 77 90; Na 10. 550) Zob, O wieloci cywilizacyj". 551) Zk 51, Na 16. 552 ) D B 19-23. 553) D M 115; Zk 54, 56. 554) DA 466-469.

167

yczenie, jego inicjatywa? Inicjatyw swoj umia jako wciela, a nie ma si prawa da doskonaoci. Jego kultura czynu bywaa z reguy uomna, lecz pozbawiony jej bd co bd nie by. Byo duo w nim waha, bo jake mg by pogodzi marzenie o cznoci caego imperium Zachodu ze Wschodem ze swym umiowaniem aciny i rzymskoci, chocia pojmowanej bdnie? By wyznawc utopij i dlatego tak czsto waha si jakby midzy dwiema cy- (???) dokonanym. Nastpca jego, bratanek Justyn II (565-578) nie waha si nigdy, lecz penymi aglami pyn na wody Orientu. Polityczn tre tych lat podajmy krtko. W roku 568 Longobardowie zaczynaj robi zdobycze w Italii, a udao si uzbroi i wysa przeciw nim zbrojne siy tylko dwch egzarchatw raweskiego i afrykaskiego, co nie wystarczao. Od roku 572 wszczynaj si na nowo wojny perskie a przebieg ich niefortunny. Aeby zapewni sobie armi, mianuje Justyn wsprzdc i nastpc przywdc stray paacowej, Tiberina, ktry panowa w latach (578-582) a Persj na jaki czas osaczy i odzyska Armeni. Mianowa po sobie swego zicia Maurycego (582-603). Ten znowu prbuje reformowa administracj a przede wszystkim prbuje oszczdza. Reorganizuje" z czego powsta nowy podzia na prowincje (Sardynia i Korsyka)554). Za jego rzdw powtrzyy si najazdy Sowian, ktrzy z Awarami dotarli w roku 591 pod sam stolic. Sowianom dawano ziemi, pozwalano osiedla si, Awarw za wypdzano i cigano szczliwie a or bizantyski sign w roku 601 a po Cis. Ale na jednej z wypraw awarskich onierze zbuntowali si i wynieli na tron swego dowdc, Phokasa (603-610). Ludno Konstantynopola witaa go z zapaem. Zobaczyli potem, jakiego witali opryszka. Ale w Bizancjum uchodzio ju za dobre wszystko, co si ... udao. Supremacja siy fizycznej nad jakiemikolwiek wzgldami duchowymi bya ju faktem dokonanym. Po Justynianie pisze wybitny specjalista francuski Nowy Rzym nie ma w sobie nic rzymskiego prcz nazwy. Od poowy VI w. zatraca si styczno z Zachodem i gubi si tradycje rzymskie. Odtd zasuguje ju tylko na nazw Bizancjum555). Odtd ju nie ulega wtpliwoci istnienie odrbnej cywilizacji bizantyskiej w przeciwiestwie do spucizny Cassiodora, do aciskiej556). Odtd te dalsza historia Europy polega bdzie w znacznej czci na ekspansjach obu nowych cywilizacyj, na ich wspzawodnictwie i na niemoliwoci wytworzenia ich syntezy.
) D A 466-469. ) L 359. Pomyli si jednak Lot, jakoby to byo zamalgowanie" z hellenizmem. Odrzuci take naley twierdzenie, e Bizancjum nadzwyczajnym wysikiem wyrzucio jednak z Syrii i Egiptu wspzawodniczc tam cywilizacj irask. Niektrzy cesarze naladowali administracj persk i perski ceremonia; poza tym nie natrafia si na aden lad cywilizacji iraskiej. Ani ladu o perskim dualizmie w tych krajach emanatyzmu. 556 ) Baynes (BY 7-10) uwaa, e kocz si ostatni cesarze rzymscy a zaczyna si Bizancjum w poowie VII w. i e wtedy nastpuje punkt kulminacyjny dugiego procesu, ktry zacz si od koca wieku III. Geneza bizantynizmu siga o wiele bardziej wstecz, lecz Baynes ma suszno o tyle, e bizantynizm, bdc odamem chrzecijastwa, mg si okreli dopiero po przyjciu chrzecijastwa. W czasie od poowy VI do poowy VII w. trudno stwierdzi cokolwiek rzymskiego. Najazdy muzumaskie zmieniaj map Orientu, lecz zastay cywilizacj bizantysk gotow.
555 554

Koniec tomu pierwszego 168

I PRZEMIANA ETNOGRAFICZNA (565 - 630) Kurczyo si pastwo, lecz cywilizacja bizantyska zdobywaa kraje nowe, nowe ywioy etnograficzne, nie tracc ywotnoci bez wzgldu na losy pastwa. Cywilizacja ta szerzya si nie tylko przez wieki rednie, lecz zyskiwaa nowe zdobycze w dziejach nowoytnych a szczyty rozwoju osigna a pod koniec XIX w., rozwijajc si jeszcze w XX w., w kilku krajach rwnoczenie. Stwierdza si na tym przykadzie niezaleno cywilizacyjna od podoa pastwowego. W Bizancjum pastwo samo stanowio przejaw cywilizacji bizantyskiej, lecz samo z siebie nie wpywao na jej losy. Tote w ukadzie niniejszego tomu cesarstwo wschodnie cofa si bdzie stopniowo na drugi plan, a wreszcie cakiem zniknie z widowni. Historia pastwa przedstawiona bdzie w coraz wikszych skrtach. Tre niniejszego studium siga po materiay daleko na wschd i zachd. Na wschodzie stano w szranki cywilizacyj pi: egipska, syryjska, iraska, turaska i bizantyska; na zachodzie tylko dwie: bizantyska i aciska1). Mijaj od VI wieku czasy wiata rdziemnomorskiego", jako pewnej caoci pastwowej i wsplnej kultury materialnej, poniekd te artystycznej i naukowej, wic pewnej wsplnoty warstw wyszych. Zapomniao si ju Arystotelesa i Sofoklesa, zapominao si ju nawet Vergiliusa. Wyjtkowe tylko umysy interesoway si tym, co przywyklimy nazywa kultur klasyczn i to tylko antykwarycznie. W VI wieku nie ma ju co mwi o istnieniu cywilizacji rzymskiej, chyba we wspomnieniach, w jakich marzeniach, zwrconych wstecz ku niepowrotnej przeszoci. Na wschodnim boisku cywilizacyj podniosy gow zwycisko syryjska i egipska, stumiwszy rzymsk, a wypierajc bizantysk. Odziay si w szat religijn, zaznaczajc take w chrzecijastwie swoje odrbnoci cywilizacyjne w tworzeniu sekt. Egipt i Syri czya niech do Bizancjum, lecz cywilizacyjnie nie wiele byo midzy nimi wsplnego. Syryjska przesza szybko przez swj punkt kulminacyjny i od VII w. staje si na nowo lokaln. Egipska wchodzi w ciekawy okres nowych dziejw, ktre trzeba zwa koptyjskimi; nastpuje ekspansja do Abisynii i poprzez morza do Arabii, gdzie jednak niewiele zbierze plonw. Tak Syria, jakote Egipt pragn usilnie oderwa si od cesarstwa bizantyskiego. Silniejszym od tych obu by wrg trzeci, Persja. Wci trwa dalszy cig owych wojen perskich", odradzajcych si po Aleksandrze Wielkim, po diadochach, prowadzonych zaciekle za cesarzy rzymskich i nastpnie bizantyskich. Cywilizacyjnie Bizancjum byo blisze iraskiej cywilizacji, ni syryjskiej lub koptyjskiej. Ju od Dioklecjana pastwowo cesarska lubuje si w formach przejmowanych z krlestwa"; widzielimy, jak naladowano je na dworze i w administracji, wprowadzajc nawet system administracyjny perski. Jednakowo pomimo naladowania pewnych form istniaa przepa pomidzy czcicielami Krzya a ognia, pomidzy bezwzgldnym wyznawaniem kreatyzmu a perskim dualizmem, ktry by czym porednim midzy kreatyzmem a emanatyzmem. Kada z tych czterech cywilizacyj posiadaa rne metody ustrojw ycia zbiorowego, a wic nie mogy si zczy, stanowic cakowit odrbno z niemoliwoci syntezy. Syryjska i egipska zatracay wanie swoj ywotno, traciy przeto si do wikszej ekspansji. Ta sia pozostawaa tylko przy iraskiej i bizantyskiej, a wic one zwary si jeszcze raz do walki na zabj. Nieuchronnymi byy wojny persko-rzymskie i nastpnie persko-bizantyskie z tej rwnie przyczyny, i obydwa pastwa przejte byy staroytnym wschodnim ideaem rozszerzania granic bez koca na cztery strony wiata". Cywilizacja egipska wyzbya si tego koca, jakim jest wasne pastwo i trudy koo niego i dla niego ponoszone; syryjska nie posiadaa nigdy ideaw politycznych. Tylko iraska cywilizacja bya zawsze twrcz pastwowo i rzucia si w t dziedzin rwnie w dziele politycznym Assanidw. A gdy grani) I tu i tam wystpuje nadto cywilizacja ydowska; t atoli zostawiam do osobnego obszernego dziea, ktre jest ju na ukoczeniu.
1

171 cz z sob dwa pastwa z roszczeniami do uniwersalnoci w cztery strony wiata, wojny pomidzy nimi nie mog nigdy usta. Wsplny im idea wyklucza wanie moliwo trwaego porozumienia. Ju za Hadriana umysy wysze domagay si, by ustali raz na zawsze granic pomidzy Rzymem a Persj i eby Rzym nigdy ju nie posuwa si poza te granice. Mona przypuszcza, e Eufrat, mgby

by stanowi tak zgodn'* granic, ale te mona wtpi, zasadniczo o moliwoci podobnej granicy. Imperializm perski mieci w sobie tradycje wypraw zaborczych po europejskiej stronie morza Egejskiego, a skoro pwysep zaliczony by rwnie do czterech stron wiata, zachodzio tedy aut-aut i obok zwyciskiej Persji nie byoby miejsca dla Bizancjum. Persja za stawaa si coraz silniejsz. Dusze rozejmy okupywano haraczem a po kadej wojnie tracono cae kraje na Wschodzie. Cesarz Justyn II (565-578) chcia tam wysun barbarzycw" przeciw barbarzycom" (jak to si robio na Zachodzie), aeby rozbi Persj w sojuszu z ludami tureckimi, organizujcymi si wanie wwczas militarnie. Wszczta z tymi sojusznikami wojna perska miaa trwa 20 lat. Pod Melitene w Armenii zdobyto cay gwny obz perski wraz z ogniskiem ognia witego, lecz krl krlw" nie ugi si, wystawi nowe wojska i rozgromi Bizantycw, znajdujcych si ju w drodze powrotnej. Wnet jednak szczcie wojenne zwrcio si cakiem ku Bizancjum. Nastpny cesarz Tyberiusz (578-582) obchodzi uroczycie triumf z powodu walnego zwycistwa pod Konstantyn, a cesarz Maurycy (582-602) wygra rozstrzygajc bitw w Armenii pod Philippicus (586), a wyzyskujc walki o tron w Persji doprowadzi szczliwie do tego, i w pokoju 591 r. krl Kozroes II przyzna mu niemal ca Armeni i liczne krainy ku zachodowi, tak dalece, i granice bizantyskie signy okolic Tyflisu2). Nie badano, czy te ekspansje wojenne mona uwaa za ekspansj cywilizacji bizantyskiej; nie ulega atoli wtpliwoci, e pocigay za sob ekspansj biurokracji. I w tym okresie rwnie zdawano sobie spraw z jej szkodliwoci, lecz na nic si zday prby reform w pastwie. Justyn II prbowa zerwa z systemem zdzierstw fiskalnych a przystosowa system podatkowy do warunkw bytu ludnoci. Na nic!! On sam musia w kocu nakada nowe podatki. Tyberiusz zacz rzdy od opustw podatkowych, Maurycy za skreli cae szeregi wydatkw. Ale Tyberiusz rozrzuca pienidze na uroczystoci a Maurycy skoczy na tym, i dobiera si do dbr kocielnych i zwraca si przeciw klasztorom, e umniejszaj onierza. Nawet oszczdnemu Maurycemu brako pienidzy na wojsko i dla braku rodkw speza na niczym prba odrodzenia armii, projektowana w celu zamienienia jej cho czciowo na wojsko obywatelskie3). Pastwo byo chore nieuleczalnie na centralizm i biurokracj. Jak zawsze, prbowano i w tym okresie reform biurokracji, a zawsze bezskutecznie, gdy biurokratycznego systemu reformowa si nie da. Prbowano rodkw nowych, rozpaczliwych niemal, wzywajc biskupw, eby kontrolowali administracj! Za Justyna II prbowano, czy urzdnikw administracyjnych nie zrobi wybieralnymi a to przez zjazdy wacicieli ziemskich i to diecezjami kocielnymi pod przewodem biskupw. Na nic to wszystko, bo pozostawiono centralizacj i urzdzenia biurokratyczne4). Niemoc wewntrzna cesarstwa bizantyskiego stawaa si przeraliw a rozdzieraa je wci otwarta kwestia rnowiercw. Za Justyniana II i za Tyberiusza nastay nowe przeladowania neofizytw i arian. W Carogrodzie lud burzy im witynie, urzdza pochody urgliwe. Zdaje si, e inicjatywa w sprawach wyznaniowych przechodzia coraz bardziej do ludu miejskiego. By moe, e skrycie kierowali tym ludem zakonnicy, coraz liczniejsi a z regu coraz niewyraniejsz. Cesarz Maurycy prowadzi rzdy tolerancyjne a jednak ugi si przed naporem z dou a w r. 518 sam wszcz nowe przeladowania5). Rwnoczenie w Egipcie wadza cesarska nie miaa adnego znaczenia, bo tam patriarcha aleksandryjski sprawowa faktycznie take cywiln wadz. Ciekawy to przykad tendencyj teokratycznych, od ktrych Orient nigdy nie by wolny. Rozam z Egiptem posuwa si coraz bardziej, pogbia si a przynaleno tej prowincji do cesarstwa bya ju czysto nominaln, gdy tymczasem cesarz musia w stolicy swej robi wanie to, co mu szkodzio w Egipcie. Na og okres lat 565-610 by jednym z najsmutniejszych w dziejach bizantyskich, a to z powodu anarchii ubs2 3

) M 128-131; Z 64-66. ) S 134. 4 ) DM 134, 135, 137. 5 ) DM 136.

172 twa i plag wszelkiego rodzaju, niszczcych pastwo6).

A jednak w takich wanie okolicznociach rozpoczyna si ekspansja cywilizacji bizantyskiej, wanie wtedy, gdy cywilizacja ta w samym Bizancjum pogron bya w sromotnym upadku. Otoczona cywilizacjami koptyjsk, syryjsk, irask cofaa si w mury stoecznego miasta, przestajc nawet wydawa pisarzy czy budowniczych. Wyrastay obok niej jeszcze inne cywilizacje, jako nowi zapanicy na boisku powszechnodziejowym. Pod przewodem wodzw bizantyskich i perskich szy w bj zacine hufce ludw cywilizacji turaskiej. O pocztkach jej bya mowa w genezie cywilizacji bizantyskiej". Zajmowaa wci miejsce drugorzdne. Turaska cywilizacja, przyduszana hellenistyczn, irask, syryjsk, potem arabsk, wybia si na wielkie szlaki historyczne dopiero w drugiej poowie naszych wiekw rednich. Bdc najnisz ze wszystkich, miaa w kocu odnie nad wszystkimi przewag i wkroczy triumfalnie do samego Carogrodu. Turaski pie ludw7) przechodzi od staroytnych czasw przez wielkie przemiany siedzib, ras i kultur zanim stosunki ustaliy si z pocztkiem naszego redniowiecza w taki sposb, i mona odtd odrnia wyranie cztery szczepy: fisko-ugryjski, turecki, mongolski, mandurski. Wszystkie byy koczownicze, wojownicze, pogrone w nieustannych walkach plemiennych, gdy rabunek stanowi racj ycia i utrzymania. Zwyciski przywdca znajduje chtnie posuch plemion okolicznych, tworz si wic pod jego wadz wiksze spoecznoci, ktre, jeeli si ustal, staj si nowymi ludami. Po wikszej czci powstaway ludy turaskie nie przez samo powinowactwo pochodzenia, lecz przez wyprawy upiecze, ktrych pierwszy wdz staje si przodkiem"; czsto nadaje swe imi jako heros-eponymos wytworzonemu przez si zrzeszeniu (Selduk, Nogaj itd.). Przetrwa ono wieki, jeli zaoyciel bdzie mia szczliwych nastpcw; jeeli nie nowa spoeczno wojenna rozsypie si, a uczeni stan przed niewdzicznym zadaniem, eby wyjani, gdzie si podzia cay nard"; porozprasza si pomidzy nowe, do nowych wodzw! Bezustanne takie wojowanie nie ma nic wsplnego ze mst, ktra istniaa take, lecz w ograniczeniu do rodw, co najwyej do plemion. Te za rozdzielay si czsto samym przechodzeniem pod inne chorgwie a tym samym msta przerywaa si czsto i nie dochodzia do historycznej cigoci. Msta zwizana jest z tradycj a wrd Turacw tradycje zanikay, ilekro nowy szczliwy rozdawca upw dziaa sw saw przycigajco na wszystkie strony. Przybywali mu zewszd wojownicy, rzucajcy wszystko, co dotychczas byo ich wasnoci duchow, a idcy za grabie now i nowymi jej horyzontami. Metoda ycia zbiorowego, wypywajca wycznie z grabiey, wytwarzaa swoist struktur spoeczn. Gdyby streci ca cywilizacj turask i wszystkie jej kultury w jednym wyrazie, wypadoby zawoa: obz! Kto nie jest czyim wojownikiem, znajdzie si poza wszelk organizacj spoeczn, jako wyrzutek. Zrzeszenia turaskie trzymaj si zawsze urzdze i praw wojennych, nawet podczas pokoju. Staa obozowo ze wszystkimi jej konsekwencjami stanowi jedn zasadnicz cech cywilizacji turaskiej; drug za jest sabo tradycji a zatem wiotko czynnika, stanowicego wanie ko pacierzow wszelkiej cywilizacji. Np. Mandurowie byli a do koca XIV wieku koczowniczymi wojownikami a podzia ich na osiem chorgwi trwa a do pocztku XX wieku. Przyjli wprawdzie jzyk chiski, lecz od cywilizacji chiskiej pozostali dotychczas dalekimi, pomimo e od r. 1644 mandurska dynastia opanowaa Chiny. Odrniali i odrniaj zawsze zaszczytnie ludzi spod chorgwi", chi-jen od cywilnych min-jen8). Wiadomo, e najzacieklejszymi w armii bolszewickiej byy hufce mandurskie a garnli si do zacinictwa ywioowo. Pozostao im duo z dzikoci, z jakiej synli od wiekw. Lud yjcy z rabunku nie bdzie gospodarskim, a zajcia produkcyjne ograniczy do minimum. Z takich zrzesze nie utworz si spoeczestwa9), a pastwa o tyle tylko, o ile wystarczy im obozowo. Pastwa turaskie, to rzdy onierskie. W razie dugiego pokoju pastwo turaskie podupada, wreszcie rozpada si. ywioem odywczym mgby sta si tylko nowy pd do zaborw pod nowym wodzem, cieszcym si szczciem wojennym; jeeli to nie
6 7

) DM 124. ) O nomenklaturze zrzesze i jzykw, zob. O wieloci cywiizacyj" str. 97, 205 i 206. 8 ) Ba 18, 21, 26, 27, 35, 181; 9 ) Uywam w ksikach swych nazwy spoeczestwo" na oznaczenie spoecznoci zrniczkowanej.

173 nastpi, odrodzenie si pastwa bdzie niemoliwoci. Turask cywilizacj przyswoiy sobie ludy tureckie. Kiedy, jakim sposobem? niewiadome; tyle tylko wiadomo, e nie podniosy wcale jej szczebla, moe raczej obniyy. Wspomniano wyej, jak Bizancjum sprzymierzao si z tymi ludami przeciw Persji. Zastanawiajcym jest ten fakt wczesnego czenia si turaskoci z bizantynizmem; wszake ostatecznie miaa (w dalekiej) przyszoci wytworzy si ciekawa mieszanka cywilizacyjna, mianowicie kultura bizantysko-turaska z centrum w Carogrodzie. Przedtem przez wieki cae cywilizacja turaska prbowaa wedrze si klinem pomidzy zwalczajce si cywilizacje bizantysk i irask, a nastpnie (z lepszym wynikiem) pomidzy bizantysk a arabsk. Jeszcze na tym nie koniec obfitoci cywilizacyjnej w obrbie cesarstwa bizantyskiego. Pozostaj nieokrelone cywilizacje ludw germaskich i sowiaskich. Tamci przechodzili tylko przez cesarstwo wschodnie. Powiodo si wskaza im drog na zachd do cieplejszej Italii, skd przechodzili a do Hiszpanii. Zwrcono ju uwag w genezie" na radykalne zaiste rnice w stosunku ludw germaskich do cywilizacyj napotykanych w Bizancjum a w Italii. W tym miejscu atoli chodzi nie o Germanw, lecz o Sowian. Na Wschodzie osiedlali si bowiem nie Germanie, lecz Sowianie, dokonywajcy najazdw na pwysep Bakaski razem z Awarami. O ich pochodzeniu mamy hypotez, ktra wydaje si wielce prawdopodobn. Nacisk plemion tureckich zmusi plemi Ujgurw (pochodzenia turko-tatarskiego) do opuszczenia w poowie VI wieku rodkowej Azji i do wdrwki na Zachd. Okoo r. 558 Ujgurowie, ktrzy w okresie swego przesiedlenia przyjli nazw Awarw, zjawili si nad brzegami Wogi. Koczownicy ci nie zatrzymali si tam jednak, lecz ruszyli dalej ku morzu Czarnemu i Dunajowi, ujarzmiajc po drodze spotykane plemiona sowiaskie i niedobitki potnego ongi plemienia Hunw10). Awarom i Sowianom pacio si coraz grubsze haracze, eby mie spokj jaki taki do jedynego przedsiwzicia politycznego, jakim zajmowano si serio, tj. do wojen perskich. Haracze dziaay rozmaicie, zalenie od wodza i okolicznoci: czasem powstrzymujce, czasem za zachcajco. Za Tyberiusza upili przez cztery lata Tessali i Tracj, a wkrtce zapdzili si a na Peloponez. Znaczna cz Sowian pozostaa ju w tych krajach; rozpocza si slawizacja Bakanu. W roku 587 nowy najazd sign a po Adrianopol. Dopiero po pokoju perskim w roku 591 mg cesarz Maurycy wystpi energicznie przeciw sowiaskim najedcom. Jedenacie lat wojen (591-602) zday si nie na wiele, chocia armia bizantyska dosza a do Cisy. Sowianie i Awarowie przyjli wprawdzie Dunaj za granic osiadoci i ... przedsibiorczoci, lecz pod warunkiem wygrowanej daniny11). Niebawem serbskie osadnictwo zalewao ju Illiri, inne za ludy soweskie zajmoway Mezj i Macedoni. Dochowa si szereg nazw plemion sowiaskich, osiadych na zawsze i nie pytajc cesarza o pozwolenie. Izydor z Sewilli stwierdza, jako caa Grecja bya zatopiona przez Sowian. Dopiero w drugiej poowie VII w. powiodo si doprowadzi do tytularnego uznawania zwierzchnictwa cesarskiego12). Czy ci Sowianie byli wszyscy jednej cywilizacji, czy te przynosili z sob cywilizacyj kilka? Przy dzisiejszym stanie nauki nie mona nawet zatrzymywa si przy tym zagadnieniu; cechy cywilizacyjne dostrzegamy dopiero w okresie nastpnym, kiedy zaczyna si bizantynizacja tych Sowian, a zaczyna si od przyjcia chrztu. Zobaczymy, jak ju w VII wieku pwysep Bakaski zmieni cakowicie swe cechy etnograficzne i sta si sowiaskim. Lecz rzumy przedtem okiem na Zachd, w kbowisko przybyszw germaskich. Na Zachodzie byo wcale nie mniej rozmaitoci cywilizacyjnej, lecz nie umiemy o niej niczego powiedzie. Czy rozsiadajcy si po prowincjach dawnego cesarstwa zachodniego barbarzycy mieli wszyscy t sam cywilizacj, dlatego, e wszyscy byli Germanami? W tych sprawach nic nie stanowi wsplno etniczna; bywaj u tego samego ludu dwie, nawet trzy cywilizacje, a taka sama cywilizacja czy ludy rozmaitego pochodzenia. Powszechna tych ludw germasko nie stanowi tedy adnej danej przy studiach cywilizacji. Z tego, co czytamy u autorw staroytnych o ludach germaskich, naleaoby wnioskowa, e panowaa wrd nich rozmaito ustrojw ycia zbiorowego, a zatem istniay

10 11

) M 296. ) DM 131-133. 12 ) DM 152.

174 rozmaite cywilizacje. Niewtpliwie daoby si niejedno jeszcze wyuska ze rde ziarno, gdyby je zbada z tego punktu obserwacyjnego, a zwaszcza gdyby zabrano si do studiw nad prawami rodowymi rnych Germanw. Jeszcze w poowie XIX w. jak rozmaitoci ludowego prawa spadkowego odznaczay si Niemcy! To pewne, e ani jedna z tych cywilizacyj germaskich nie osigna wyszego szczebla, adna z nich nie wysuna si poza prawo rodowe, poza ustrj plemienny w dziedzinie spoecznej, ani pastwowej poza druynnictwo. W adnej z licznych spoecznoci, jakie przesuwaj si przed oczami historyka, nie zanosi si ani na to, eby w ktrejkolwiek z tych spoecznoci miao si wytwarza spoeczestwo, ani te o jakimi pastwie nie ma mowy. Te wysze szczeble organizacyjne stay si im wiadome skutkiem zetkniciu si z Rzymem. Nie da si przeto obliczy cywilizacyj na Zachodzie. Bya tam aciska, bizantyska i niewiadoma ilo germaskich. Wiemy z poprzedniego tomu, e nowopowstajca aciska nie byaby si moga wytworzy, gdyby nie wspdziaanie barbarzycw mimowolne i niewiadome. Nawet za dzisiejszych czasw rzadko kto zdaje sobie spraw z tego, jakiej suy cywilizacji. Te najwiksze siy historyczne bywaj wspczesnym niewidoczne. Porywaj z sob wszystko, wywouj zaburzenia, wiry i katastrofy najwikszych rozmiarw, pocigaj do swej suby miliony ludzi, decydujc o losie wszystkich na dugie pokolenia. Wspczeni o tym nie wiedz. Kt myli o tym, e podlega ruchom cia niebieskich, e uczestniczy w obrocie ziemi okoo swej osi i pdzi po cztery mile na sekund? To zbyt wielkie sprawy dla ywota ludzkiego i mona si bez tego rozmylania doskonale obej. Podobnie wystarcza wiadomo spoeczna i pastwowa, aeby osadzi ycie na szczeblu wysokim i uczyni je piknym. Te dwie wiadomoci osignli barbarzycy dziki wpywom kiekujcej cywilizacji aciskiej a wic porednio cywilizacji rzymskiej. Narodw nie byo. Wraz z rozkadem cywilizacji rzymskiej przepado poczucie narodowe i dugo jeszcze wypado czeka, nim si ono rozbudzi na nowo w cywilizacji aciskiej. Rozwj nowej cywilizacji zachodniej opnia si i nieraz wypacza, zwalczany na kadym kroku przez ekspansj cywilizacji bizantyskiej, zrazu bez porwnania silniejszej. Sigaa ona a do Hiszpanii. W yciu zbiorowym Wizygotw zaznacza si wcale wyranie walka trzech cywilizacyj. Rodzima przechylaa si zbytnio na stron bizantysk, zanim przesza ostatecznie do aciskiej. W tych walkach cigych, pocigajcych za sob zbytni zmienno stosunkw, a pobudzajcych do nienawici i wywoujcych za czsto wojny domowe, zdaje si tkwi przyczyna dziwnego zaiste upadku wielkich zrzesze Wizygotw, ktrzy wykazali bd co bd wielk zdatno do wysokiego rozwoju cywilizacji. Wizygotowie nie byli jednolitymi cywilizacyjnie. Nawrci si na katolicyzm krl Rekared w r. 589 i zacz energicznie tumi arianizm. Rwnoczenie jzyk grecki cofa si na rzecz aciskiego jzyka ludowego, akty za urzdowe spisuje si w acinie klasycznej; dwr atoli urzdza si mniej wicej po bizantysku. W poowie VII wieku krl Reccesuint urzdzi hierarchi dworsk na wzr bizantyski i przywdzia strj bizantyski; lecz ani jednemu Wizygotowi nie przynio si, eby si poduczy jzyka greckiego13). Ekspansja bizantyska bya gwnie szerzeniem bizantyskich form. Rozchodziy si po caej Europie zachodniej zewntrzne cechy bizantynizmu. Wiemy, co za urok wywiera Carogrd. Miasto najwiksze, najbogatsze, a zarazem najmocniejsza na caym wiecie twierdza! Obecnie nie imponuj Pary i Londyn razem wzite prostaczkom ze Wschodu ani w przyblieniu tak, jak wwczas Carogrd najwybitniejszym podrnikom Zachodu. Rnica poziomu kultury materialnej bya bez porwnania wiksza, ni dzi midzy Berdyczowem a Paryem. Wielkoci Bizancjum przejty by kady, ktokolwiek mia do czynienia z pienidzmi. Nie byy to wcale liczne rzesze, gdy ju od trzech stuleci dawny wiat rdziemnomorski" wraca do gospodarstwa naturalnego; lecz gospodarujcy pienidzem stanowili bd co bd mietank spoeczestwa. Tylko w Bizancjum umiano bi pienidze naleycie i tylko do cesarskiego" pienidza miao si wszdzie

zaufanie. Merowingowie naladowali mennic bizantysk i bili u siebie pienidze z wizerunkami cesarza. Zdarzao si to jeszcze w poowie VII wieku14). Zachodzi atoli take pewien wzgld
13 l4

) L 327, 329. ) L 426.

175 natury duchowej, a wiadomo, e yciem kieruj abstrakty. Nienawidzili wszyscy pastwowoci pnego cesarstwa rzymskiego, pogardzali w kocu tym pastwem i og wola barbarzycw; lecz pozostao jedno wspomnienie, ktre wywoywao zachwyt: pax romana. Bya to szacowna tradycja, budzca westchnienia na tym Zachodzie, gdzie nie byo roku bez jakiej wojny. Zapomniao si ju o szpetnociach, zatrzymano wspomnienie tego, co byo dobrem, stanowic prawdziwe i wielkie dobro ludw: pokj trway pomidzy obywatelami i poddanymi cesarstwa. I nasuwao si yczenie: gdyby wskrzesi cesarstwo! Narzucaa si tedy dodatkowa myl o tym, e cesarstwo jednak istnieje, cig dalszy tamtego, w Bizancjum. Kady uczony i kady polityk pragn tedy zbada t rzecz bliej w interesie wasnego ludu i pastwa, a gdy na drodze swego ycia spotka si z ekspansj cywilizacji bizantyskiej w swoim kraju, uwaa to za dobrodziejstwo Opatrznoci i nie przeciwi si, lecz dopomaga. Wskrzeszenie cesarstwa stawao si najwyszym ideaem mw oddanych yciu publicznemu. Skoro za namnoyo si udzielnych wadcw na Zachodzie, a nie mogo by ani mowy o tym, eby ich usun, musia po pewnym czasie powsta pomys, eby pozostawi wprawdzie te pastwa i pastewka, lecz ustanowi nad nimi zwierzchnictwo cesarza, naczelnego pana. Idea jakiego zwizku pastw musia zawita. Wykluway si te raz wraz jakie pomysy pastwa nad pastwami. Uczona erudycja kierowaa myli coraz bardziej ku Bizancjum. Co si naprawd dziao w owym cesarstwie, nikt o tym nie wiedzia; nawet nie wiedziano, jak bardzo jest ju skurczony jego obszar. O przeciwiestwie ducha bizantyskiego a aciskiego dowiedziano si dopiero pniej z propagandy praatw katolickich. Nawet przeciwnicy poj bizantyskich czerpali stamtd chtnie formy, zwaszcza gdy chodzio o urzdzenia dworskie i o to, eby wadc otoczy monarszym blaskiem, by mu i zewntrznymi sposobami przysporzy powagi. Koci katolicki za dy wszdzie do zespalania ksistw plemiennych a nawet caych ludw w jedno rozleglejsze pastwo; jake wic zalee musiao wielkim dziaaczom kocielnym na tym, eby taki wadca, wywyszony krl, wyrniany by rwnie zewntrznie ponad szereg wadcw lokalnych, z ktrego to szeregu wyszed sam lub jego przodek. Biskup z Reims, w. Remigiusz, nie by bynajmniej bizantycem z ducha. Naley do liczby wielkich pomnoycieli katolicyzmu, tym samym tedy do filarw powstajcej cywilizacji aciskiej; lecz z Bizancjum czerpa formy dla obmylonej przez si frankoskiej krlewskoci. Bo te byo to jedyne miejsce, skd je byo mona czerpa. Po upywie dwch pokole wszystkie dwory nowych pastw na Zachodzie naladoway w miar monoci dwr bizantyski. Stamtd namaszczenie, potem koronacja, stamtd urzdy, godnoci i tytuy dworskie, tudzie sprzt monarszy: korona, paszcze purpurowe, jabko, kopia wczni w. Maurycego, nastpnie bero. Wpywy bizantyskie byy dugo ograniczone tylko do samych form. Naley to stwierdzi, lecz nie wynika z tego, eby formy lekceway cakowicie, bez wzgldu na okolicznoci. My, acinnicy, powinnimy si wanie wystrzega przesady pod tym wzgldem. Forma moe by mierci treci, ale moe by wstpem do niej, budzc zaciekawienie. Nie ulega te wtpliwoci, e wszelka tre uporzdkowana, okrelona jasno i dokadnie musi mie jak form. Kada a kada tre musi posiada sw form (lub formy). Forma jest porzdkiem treci. W bizantynizmie wywyszono form ponad tre, gdy tymczasem cywilizacja aciska nadaa formie waciwe znaczenie. Wielka ekspansja form bizantyskich na Zachodzie przyczyniaa si wielce do uporzdkowania ustrojw politycznych, a Koci przeciwdziaa wprowadzeniu bizantyskiej treci. Przyjmowanie form miao te swoje granice. W Bizancjum padao si na ziemi przed wadc; najwysi dostojnicy upadlali si z braku godnoci; zdarzao si, e cesarz sam rk wasn kara ich cielenie15). Nie dao si to pomyle w nowych monarchiach zachodnich, bo nie mogo si co podobnego zmieci adn miar w prawie druynniczym. Nie brako wadcw, ktrzy brzydzili si

takimi oznakami czci. Przyklkanie przyjo si dopiero na dworze niemieckim, gdy powstaa tam kultura bizantysko-niemiecka. Poza tym nie przyjmowano na Zachodzie form, stanowicych symbol treci niedopuszczalnej dla cywilizacji aciskiej. Personalizm katolicki sta si silnym regulatorem dla wpyww bizantyskich, choby obdarzonych najwiksz si ekspansji.
15

) B 29.

176 Pomidzy t ekspansj sigajc coraz dalej na Zachd a bizantynizmem rodzimym, stoj kraje zachodnie, podlegajce jeszcze, choby tytularnie, cesarstwu. Wenecja i Rawenna zawdziczaj rozwj sztuki mozaikowej niewtpliwie tej okolicznoci, e nie przerway si bezporednie zwizki z Bizancjum; wynikay z tego stosunki handlowe, bogactwo przedzierzgao si w sztuk, wznoszono nadal budowle z wntrzami nadzwyczaj dekoracyjnymi. Podobnie wpywy sztuki bizantyskiej s najwidoczniejsze w tych krainach hiszpaskich, ktre stanowiy dugo strzpy bizantyskiego panowania na pwyspie Pirenejskim i przechowyway jego wspomnienia. Strzpy te nie przedstawiay dla cesarstwa ju od dawna adnej a adnej wartoci politycznej, pocigajc tylko za sob wydatki zwizane z utrzymaniem czczej fikcji. Poniewa w cywilizacji bizantyskiej mieci si lepa wiara w form, jakoby przez ni zdobywao si tre, poniewa cecha ta dochodzi a do dawania formie pierwszestwa przed treci, wic rujnowano si na utrzymywanie formy zwierzchnictwa politycznego, chocia adnego zwierzchnictwa od dawna ju nie wykonywano. Te rozmaite cesarskie formalizmy starano si utrzymywa nawet rd ludw zachodnich, tworzcych pastwa niewtpliwie cakiem niepodlege; utrzymywano je jak si dao, choby tylko i jedynie w formukach listw. Wszdzie za wyprawiano agentw politycznych, starajc si wszdzie a wszdzie posi jakie punkty zaczepienia dla polityki cesarskiej, uniwersalnej, obejmujcej cay Zachd ... w fikcji. Skutkiem tego wydawano niepotrzebnie pienidze i marnowano ludzi po to, eby np. niektrych ksit longobardzkich zalicza (fikcyjnie) do zwolennikw cesarstwa, pozyskujc ich grubymi subwencjami (zwaszcza pomidzy rokiem 577-579) i eby skoni Frankw do wyprawy na Longobardw. Po kilkunastu dopiero latach z przyczyn zgoa innych doszo do tej wojny, z ktrej Frankowie (Childeberd austrazyjski) wyszli wprawdzie zwycisko, lecz nie odnioso z tego korzyci Bizancjum, chocia ponioso koszty wyprawy (lata 584-586). Prbowano te bez skutku rozszerzy panowanie bizantyskie w Hiszpanii podczas wojny domowej o tron wizygocki (580); w samej za Gallii popierano uzurpatora Gondowalda (585), dostarczajc mu przez dugie lata rodkw pieninych16). Wszystko to na nic si nie zdao. Byy to przedsiwzicia chybione, z gry skazane na bezowocno, gdy mogy by przedsibrane nader niedokadnie, niedostatecznie, nie zasugujc nawet na miano poowicznoci; lecz ta trocha wystarczya, by uy chwilowo jak formu zwierzchnicz, choby tylko w korespondencji dyplomatycznej. Obok form i formu nie brak byo istotnej ekspansji cywilizacji bizantyskiej. Nowi krlowie na Zachodzie byli zachwyceni wieciami o dalekim cesarzu, ktrego sowo kade staje si prawem, ktry jest nieograniczonym panem ycia i mierci nie tylko na wojnie. Bizantyskie pojcie zdrady gwnej tak gitko ujte, i mona byo zamieci w nim wszelkie nieposuszestwo, przyswajali sobie krlowie frankoscy. Wprowadzono nawet bizantysk kar olepiania17). S to wpywy ujemne. A c pozytywnego pod wzgldem spoecznym mogo dostarczy Bizancjum? Germaskim przybyszom chodzio przede wszystkim o prawo agrarne, a w tej najgwniejszej dziedzinie ycia zbiorowego, uciekano si do dawnego prawa rzymskiego i tym samym skaniano si ku cywilizacji aciskiej. Np. przyjto wsplno pastwisk we wsi (convicani-compasena); podobnie przyznano dziedziczenie ssiadom (vivini) w braku dziedzicw naturalnych (a co dugo uwaano za co specyficznie germaskiego). Uznano to ju za krla Chilperyka (561-584)18). Tym mocniej poczto si opiera w Italii o tradycje prawa rzymskiego. Pozostaje to w zwizku z pewn zasadnicz cech Kocioa, ktr mona-by nazywa ludowoci, aeby stawa po stronie sabszych fizycznie, ilekro przemawiaj za nimi wzgldy moralne. Sabszy posiada prawa wobec silniejszego, bo nie w sile fizycznej tkwi rdo prawa.

Opieka nad sabszymi celem podnoszenia ich w gr przyczyniaa si do coraz wikszego rniczkowania spoeczestwa i tym samym wzmacniaa je. Rwnoczenie teza o uwiceniu pracy podnosia godno ludzk i przysparzaa personalizmu. Samo nadawanie samodzielnoci zajciom rcznym powikszao szeregi osb przejmujcych si personalizmem, choby nawet niewiadomie. Cay ten kierunek ludowoci" spra16 17

) D M 127, 128; Z 66. ) L 392. 18 ) Do w Al 24, 25

177 wia nadto i zwikszaa si ilo osb niezawisych ekonomicznie. Byo to zatem przysparzanie nie tylko przedmiotw ekonomicznych, lecz zarazem podmiotw, rozmnaanie ognisk ekonomicznych. Jest to jakby personalizm materialny, dopomagajcy wielce moralnemu. Spoeczestwo nabiera mocy lub traci j w miar, jak przybywa lub ubywa czonkw niezawisych od niczyjej aski" i stojcych na wasnych nogach". Takie spoeczestwo staje si coraz bardziej organizmem. Pastwo i Spoeczestwo musz by wspmierne, jeeli ma si rozwin historyczna kultura czynu; tote w cywilizacji aciskiej, bdcej cr Kocioa, pastwo winno by rwnie organizmem. Cech organizmu jest jedno w rozmaitoci, co stanowi zarazem jedn z cech Kocioa katolickiego. Proste to nastpstwo nauczania wszystkich ludw a zatem apostoowania w jzykach najrozmaitszych; Koci przy tym pozostawia nietknitymi wszelkie czynniki krajowe, ktre dadz si pogodzi z etyk katolick. Pastwo ma tedy by oparte na spoeczestwie, a spoeczestwu naley si zupena swoboda urzdzania si w zrzeszaniu czynnikw samorzdnych. O te zasady miaa si rozpocz walka w caej Europie pod przewodem Kocioa. Od osiedlenia si Longobardw w Italii zaczynaj si ustala nowe stosunki polityczne. Z kocem VI wieku przypada zakoczenie okresu zwanego wdrwk ludw", gdy ostatni wdrwk by pochd longobardzki do Italii poudniowej. Ludnoci italskiej byo za mao, eby si obroni, kraj od dawna wyludniony wyludnia si widocznie coraz bardziej i dla najedcw byo miejsca coraz wicej. Dodajmy, e ludno ta bya bezbronn, poniewa nie umiaa wada broni a wic te nie staraa si jej gromadzi. Zagino, przepado rzemioso onierskie; jeeli przybywa z zewntrz onierz bizantyski, by to Izauryjczyk, lub inny jaki barbarzyca azjatycki, zaciny, ktry nie mia pojcia, o co si bije i byo mu to obojtne, byle nabra upw, ktreby mu pokryy z naddatkiem od zawsze zalegy. Wyszo wojsk germaskich polegaa na tym, i one biy si o rozszerzanie swego osadnictwa i panowania, walczyy o posiadanie ziemi. Kady Frank, czy Longobard zdobywa kraj dla siebie, dla siebie samego, gdy tymczasem zaciny Izauryjczyk, Ormianin, Kaukazczyk, Gepida itp. zdobywali nowe posady dla bizantyskich urzdnikw. Czy osiedlaa si w Hiszpanii lub Italii ludno rolnicza bizantyska? Gdzie od poowy VI wieku bya jaka ludno rolnicza na Bakanie, rodzimie bizantyska? Czy by z Bakanu jaki eksport wina lub oliwy? Syszymy tylko o imporcie. Gdyby nie najazdy germaskie i soweskie, pwysep Bakaski zamieniby si w pustyni, gdy nie produkowaby ani tyle, ile trzeba by na wyywieni rodzimej ludnoci coraz bardziej rzedniejcej, bo gincej z braku ywnoci. Wielkie miasto, najwiksze na wiecie, Carogrd kapicy od zota, a poza stolic nieliczni stosunkowo pasterze trzd kz, wygodniali i zdziczeli. Tyczy si to nawet Illiricum; tam resztki acinnikw stany jednak nieco wyej w hierarchii hodowlanej: zamienili si w pasterzy nie kz, lecz owiec19). Italia poudniowa poczynaa by podobn do tych stosunkw bizantyskich, lecz oywi j najazd longobardzki. Zarazem pocz si wyania nowy ustrj spoeczny i polityczny, ktry mia nastpnie sta si cech Zachodu, zwany feudalizmem. Genezy jego dwa rda: dawne rzymskie patrocinium i germaskie druynnictwo, skombinowane i stopione w jedno pod widocznym wpywem i przewodem czynnikw Kocioa katolickiego. Zrazu Koci sab w Italii. Szerzenie zwierzchnictwa bizantyskiego czyo si z uszczuplaniem powagi papiestwa, a druyny longobardzkie wyznaway arianizm. Bizantynizm mieci w sobie niebezpieczestwo wiksze o tyle, e stawa przeciw powstajcej, nowej cywilizacji aciskiej, gdy tymczasem Longobardowie przeciwiestwa takiego nie znali, nie odczuwali i nie mieli w ogle powodu do antagonizmu cywilizacyjnego. Pod ich bokiem moga si cywilizacja aciska dalej rozwija bez

przeszkd, podobnie jak midzy Frankami Gallii, lub Gotami Hiszpanii. I tam take dugo panowa arianizm, a bez szkody dla wykluwajcej si nowej cywilizacji. Sekciarstwo nie porywao umysw, teologizowanie nie udzielao si ogowi; kwestie za polityczne i spoeczne wystpoway jawnie, nie przebierajc si w teologiczne szaty. Zetkny si cieray z sob zasada uywalnoci ziemi wedug prawa druynniczego z zasad bezwzgldnej mocy prawa wasnoci wedug dawnego prawa rzymskiego, przejtego i uznawanego przez Koci. Nie moga szala nie zacz si przechyla na rzecz prawa wasnoci
19

) L 319.

178 cakowitej; Germanie dlatego te sympatyzowali coraz bardziej z katolicyzmem. Rwnie Longobardowie przyjli katolicyzm za krla Antaria (574-590) i odtd rozwj cywilizacji aciskiej jest zapewniony nawet w poudniowej Italii. Jake to charakterystyczne, e Antari przybra rzymskie imi Flaviusa i uywa je, jako swego tytuu20). Wszyscy wodzowie germascy ciyli ku tradycjom rzymskim, wszyscy pragnli zachowa dawn rzymsk cywilizacj. O Longobardach mona powiedzie, e dopomogli papiestwu do wytworzenia cywilizacji aciskiej. Dodajmy, e rwnoczenie z lunych ksistw plemiennych wytworzyo si zwarte pastwo longobardzkie, krlestwo jedno i jedyne z okrelon, dokadnie zwierzchnoci nad ksistwami. Wany to przyczynek do spostrzeenia, jako katolicyzm wszdzie i zawsze wystpuje jako sia twrcza w zakresie pastwowym, czsto wprost jako twrca pastwowoci21). Bez centralizmu, zachowujc ksistwa lokalne, pogbia jednak Koci zjednoczenie pastwowe Longobardw. Wykluwaa si metoda aciska i katolicka: jedno w rozmaitoci. Propaganda katolicyzmu wrd Longobardw trwaa dugo, a wychodzia oczywicie z papieskiego Rzymu. Dotarszy do dworu w Pawii, doprowadzia do maestwa Antaria z ksiniczk frankosk Teolind. Zwizek ten sta si triumfem polityki papieskiej. Odtd Pawia zamienia si jakby na drug obok Rzymu stolic cywilizacji aciskiej a trzeci staje si Benewent na poudniu, stolica najwikszego udzielnego ksistwa longobardzkiego. Resztki egzarchatu bizantyskiego w Kalabrii i okoo Neapolu nie przestay atoli przechowywa poj bizantyskich. Przez dugie jeszcze wieki Rawenna i Wenecja na pnocy, chocia nominalnie naleay do cesarstwa rzymskiego w Bizancjum, wyrway si jednak spod wschodnich wpyww cywilizacyjnych, zachowujc ledwie tradycje pewnych bizantyskich oznak zewntrznych. Na zwierzchnictwo cesarskie powoywano si tylko czasem, lecz tylko po to, eby zaznacza niezawiso od longobardzkiego krlestwa. Najwiksz atoli donioso posiadao nawrcenie hiszpaskich i woskich arianw na katolicyzm: Wizygotw i Longobardw. W kocu V wieku Koci dusi si pomidzy arianizmem a bizantynizmem. Pomimo rnic dogmatycznych arianizm by jednak bliski bizantynizmu cywilizacyjnie, gdy mieci w sobie rwnie cezaropapizm. Arianie w cesarstwie wschodnim sami nadawali cesarzowi tytu biskupa powszechnego, przyznajc mu wadz absolutn w pastwie i Kociele22). Ide t przejte te byy dwory wadcw ariaskich na Zachodzie; kady z nich by panem sumie a przynajmniej mia prawo nim by. Nawrcenie arian zachodnich stao si waln klsk dla ekspansji cywilizacji bizantyskiej a zdecydowao o zwycistwie aciskiej w zachodniej Europie. Rwnoczenie gdy Longobardowie ukaczaj fundamenty pod katolick cywilizacj acisk, odrywa si Bizancjum coraz bardziej od rzymskoci i acistwa, chocia oficjalnie zowie si cesarstwem rzymskim. Cesarz Maurycy (582-602) pochodzi z Kapadocji i by pierwszym na tronie bizantyskim Grekiem, co zwrcio uwag wspczesnych. W przeciwiestwie do poprzednich cesarzy, wywodzcych si z Rzymu aciskiego, z Illirii, on by primus ex Greacorum genere". Chocia nie z Europy pochodzi, Grekiem by, tj. Bizantyczykiem z Azji. Takimi Azjatami byli nastpcy jego Phokas i Herakliusz. Greczyzna wypieraa acin coraz mocniej. Od VI wieku wychodz greckie komentarze do praw cesarskich. Za. Maurycego ogaszano tylko po grecku prawa, przepisy i w ogle wszystkie akty publiczne. Od VII wieku promulguje si prawa ju tylko po grecku a tytuy urzdw hellenizuj si; niektrzy urzdnicy otrzymuj tytuy nowe, greckie. Jeszcze do poowy VII wieku przebija si w literaturze klasycyzm i jzyk staroytny; nagle w poowie VII wieku teologia popularyzujca, tudzie hagiografia

zaczynaj uywa jzyka zblionego do ludowego. A jednak w pierwszy Grek" by zarazem niewtpliwie ostatnim, z cesarzy bizantyskich, ktry dba o to, eby zachowa pastwu cech rzymsk cesarstwa uniwersalnego23). Bd co bd ... ostatnim. Zaamaa si jednak rzymsko" w samym Maurycym, mianowicie w stosunku do papiestwa. Popiera dnoci patriarchw carogrodzkich do prymatu ekumenicznego24). Nosili taki tytu de20 21

) Z 66. ) Zob. Koci jako polityczny wychowawca narodw" Warszawa 1938 w Bibl. Akcji katolickiej. 22 ) Kh I 191, II 8. 23 ) D M 124, 126; B 27. 24 ) Z 67.

179 monstracyjnie patriarchowie Jan (592 -595) i Cyriak. Gdy za nie skutkoway remonstracje papiea Grzegorza Wielkiego, nastpio w roku 597 zerwanie a Bizancjum popado w schyzm. Wielki w papie (590-604) zna Carogrd z wasnego dowiadczenia, gdy by tam w latach 578-580 legatem (apokrisiarios) Pelagiusza II. On to przyj tytu servus servorum Dei", demonstrujc przeciw ekumenicznemu" patriarsze carogrodzkiemu. Coraz dobitniej zaznaczao si przeciwiestwo metod w urzdzeniach pastwowych na Zachodzie a na Wschodzie. W krajach pozostajcych pod obediencj papiesk, kadziono fundamenty feudalizmu, ktrego cech zasadnicz stanowi wzajemno praw i obowizkw pomidzy suwerenem a wasalem25). Dziki katolicyzmowi powstaa teza, e sabszy ma swe prawa wobec silniejszego, bo nie w sile fizycznej tkwi rdo prawa. W cywilizacji bizantyskiej nie tylko nie powstaa myl podobna, ale tak metod ustroju ycia zbiorowego uznawano zawsze za niemoliw. Tam sia fizyczna nabywaa coraz wikszej wycznoci a skoro wyrazicielem tej siy jest przede wszystkim wojsko, przechodzia tedy pastwowo bizantyska na ask i nieask armii. Powtarzay si coraz czciej epizody, jakby powtarzane z dziejw pnego" cesarstwa rzymskiego. Im za wiksza wadza wojska, tym lichsza pastwowo i administracja. Nic tak nie podkopuje powagi rzdu jak licha administracja. Dezorganizacja, brak karnoci skrupiay si na stosunku ludnoci do cesarza, a w kocu chroniczne zaburzenia w stolicy zwrciy si wprost przeciw Maurycemu, chocia ten przejty by najlepszymi chciami. Nawet armia rozprzgaa si. Bunt wojsk azjatyckich w roku 588 przeciga si przez cay rok. By to doprawdy strajk jedyny w swoim rodzaju: armia przez cay rok odmawiaa suby i nie bila si. Armia nie pozwalaa bowiem robi oszczdnoci na sobie. Targi ze zdemoralizowanym wojskiem zdarzay si coraz czciej i ugrzza w tym powana prba odrodzenia armii, podejmowana przez Maurycego. Bunty powtarzay si te w Europie, a wreszcie wybucha oglna rewolucja wojskowa w roku 602. Bunt wybuch w armii naddunajskiej o to, e kazano im odby lee zimowe po tamtej stronie rzeki, na terytorium tedy nieprzyjacielskim. Na czele rokoszu stan niszy oficer centurion Phokas i poprowadzi armi na Carogrd. Wybuchy wtedy rne niesnaski dynastyczne, ktrych zawsze peno byo na dworze bizantyskim. Cesarz zbieg do Nikomedii i wzywa pomocy od Persw, ale na prno. Phokas, dostawszy Maurycego w sw moc, zamordowa go w sposb okrutny wraz z piciu synami, a gowy kaza odesa do stolicy i tam wystawi na widok publiczny. Wymordowa nastpnie dalszych krewnych cesarza, kobiety pozamykano w klasztorach. Niesusznie zowie si te wypadki rewolucj r. 602", gdy by to tylko rokosz wojskowy. Z zaburze skorzysta Kozroes II, wypowiadajc wojn 603 r. Persowie zajli w latach nastpnych Armeni, Mezopotami, spustoszyli Syri i Palestyn, w r. 608 rzucili si na Azj Mniejsz a w roku 609 stanli w Chalcedonie, naprzeciw Carogrodu. Tymczasem Phokas wymordowa reszt rodziny Maurycego i wszystkich wybitniejszych jego zwolennikw. Nie mia w swej subie adnego zdolnego generaa; przegrywajc na zewntrz, okazywa jednak coraz wiksz si na wewntrz, tumic spiski, urzdzajc rzezie w stolicy i w Antiochii. Wybawi pastwo od potwora egzarcha kartagiski Herakliusz, ktry zawadn Aleksandri i caym Egiptem, a potem wyprawi flot wojenn pod Carogrd i zaj stolic dziki porozumieniu z ludnoci. Trupy Phokasa i jego gwnych doradcw spalono publicznie; jesieni w r. 610 Herakliusz koronowa si27).

W roku 612 wszczli Persowie now wojn i zagarniali prowincj po prowincji (ca Syri) tak dalece, i w roku 615 armia perska stana znowu w Chalcedonie na wprost Carogrodu. Herakliusz zamierza opuci zupenie Carogrd i wraca do Kartaginy. Tam bowiem panowa od pocztku VII wieku zupeny spokj. Z tuziemcami nie byo ju wojen i Bizancjum miao tylko wycznie wojny perskie. Afrykascy tuziemcy odzyskali w VII wieku faktycznie wszdzie niepodlego i potworzyli szereg wasnych pastw. Stosunki byy cakiem pokojowe; nie zaczepiali bowiem Kartaginy i okolicznych wybrzey. Ale spoeczestwo romajskie" cofao si nieustannie, gdy byo zrujnowane materialnie i w Afryce nie byo co robi". Zamoniejsi przenosili si na
) Bez tej wzajemnoci nie ma feudalizmu; tote wszelkie dopatrywanie si feudalistycznego ustroju w Azji Mniejszej naley woy miedzy bajki". 26 ) D M 140, 141. 27 ) Pi 38, 39. 28 ) D M 213.
25

180 Sycyli a nawet do Bizancjum. Podobno ubyo tam pi milionw ludnoci28). Byy wic i ujemne strony kartagiskiego projektu, od ktrego powstrzyma cesarza patriarcha Sergiusz. Rwnoczenie spada na pastwo najwiksza nawaa sowiaska. W roku 617 stao si co wyjtkowego: najedcy wzili z sob rodziny, przybywali wic nie po upy, lecz z zamiarem osiedlenia si. Jednym szlakiem dotarli a po Tessalonik, drugim wkroczyli do Azji Mniejszej. Wraz ze Sowianami uderzyli Awarowie i w r. 617 przerwali dugie mury stolicy, spustoszyli przedmiecia, ledwie odparci od drugiej linii fortyfikacyjnej. Dopiero w roku 619 uoy si cesarz Herakliusz (610-641) z unoszcymi olbrzymie upy. Dalmacja przechodzia tym razem w posiadanie Sowian. Przez cae pokolenie (w latach 602-626) ludno zbiegaa przed najedcami z gbi kraju na wybrzee. Wtenczas to w obrbie opuszczonego dawnego paacu Dioklecjana powstao cae nowe miasto: Spalato (Split). Z Epidaru chronia si ludno zakadajc osad w okolicy pniejszego Dubrownika (Raguzy). Inni osiedlili si w Kotorze i na wyspach. Wtedy te zaludniy si gciej Saloniki. Pewne miasta staj si jakby wyspami greckimi w morzu sowiaskim29). Od rzeki Sawy a po wielkie gniazda grskie Czarnogrza kraj staje si niewtpliwie sowiaskim. W latach 617-619 odbya si zagadkowa wyprawa morska w cznach wydranych z jednego pnia (jednodrewki)30). Zupili wtedy Sowianie Tessali, Myzj, Empir, Achaj a po Peloponez, Cyklady i cz Azji. W r. 623 spustoszyli Kret i Eube. Mnstwo uchodcw przenioso si do Carogrodu i Tessaloniki31). Dwr cesarski uywa starych, przestarzaych ju rodkw, eby uagodzi wodzw barbarzyskich. Posyali im cesarze sztandary i oznaki honorowe, nadawali im rozmaite tytuy, nawet konsulw. Stosowano to rwnie do najedcw nowych, jeszcze nowszych, do Bugarw. By to lud turaski, osiady po wschodniej stronie redniej i dolnej Wogi. We wsi Bolgar (gubernii kazaskiej) nad Wog i w najbliszych okolicach dochoway si nagrobki z napisami ormiaskimi, z ktrych najstarszy 557 r.; pniejsze s tatarskie i arabskie; monety za tam wykopywane maj napisy tatarskie i kufijskie. Zjedali si w Bolgarze kupcy ormiascy i azjatyccy na midzynarodowe jarmarki ju w VI wieku, a wic w czasach, kiedy o Sowiaszczynie wschodniej historyk nie ma jeszcze nic do powiedzenia. Znaczny odam tych Bugarw pocz ju w VI wieku emigrowa wzdu Wogi, Kaspiku i stepw czarnomorskich a nad dolny Dunaj. Std rozpoczli napady na posiadoci bizantyskie. W tyme czasie (615-630) utracio Bizancjum resztki swych posiadoci w Hiszpanii, gdzie Wizygotowie pokonywali raz po raz wojska bizantyskie. W Italii egzarchat utrzymywa si, lecz wybuchay powstania. Egzarcha Jan by zamordowany w Rawennie w 616 r., a nastpca jego, Eleuteriusz, uwaa, e ocali si, przyczajc si do przeciwnikw panowania bizantyskiego; ogosi si cesarzem i ruszy na Rzym w r. 619. Nie powiodo mu si, lecz sam fakt wiadczy o stosunkach w Italii, o cakowitym podminowaniu bizantyskiego zwierzchnictwa32). Dworom: cesarskiemu i patriarszemu zaleao jednak najbardziej na dalszym cigu wojen perskich, w ogle o wiele bardziej na Wschodzie ni na Zachodzie. Rzdzc si nadal urojeniami,

ubiegano si na nowo o jakie wyznanie wiary, ktreby zjednoczyo ludy caego imperium i dopomogo w ten sposb przywrci dawne granice. Patriarcha Sergiusz wynalaz tzw. monotelizm: ponad dwiema naturami, zjednoczonymi w osobie Chrystusa, unosi si energia jedyna. Pocz propagowa t doktryn w 616 r., a trzy lata tej propagandy wystarczyy, by utraci Egipt. W takich okolicznociach runli Persowie w r. 619 na Egipt; zapdzili si a w d Nilu, nie napotykajc nigdzie na opr. Monofizytyzm by tam od pocztku VII w. zaiste wszechmocnym a ludno przejta bya takim wstrtem do Bizancjum, i wolaa nieochrzczonych Persw33). Od roku 623 wszcz Herakliusz ofensyw i sam osobicie prowadzi akcj, czego nie bywao od czasu Teodozego Wielkiego34). Szczcie wojenne byo nader zmienne. W roku 625 odebrano Persom wszystkie zdobycze wojenne do Pontu. W nastpnym roku
) O cznach takich zob. O wieloci cywilizacyj", str. I, Dzieje Rosji" I 25. ) D M 215, 216. 31 ) D M. 151. 32 ) D 505, 534, 539, 540. 33 ) D M 144, 145. 34 ) D M 217, 218. Na ten czas przypada pocztek kultu N.M.P. Zwyciskiej. Hymn dzikczynny uoony przez patriarch Sergiusza piewa si dotychczas w liturgii bizantyskiej w sobot 5 tygodnia wielkiego postu.
30 29

181 zczyli z Persami bro Awarowie i Bugarzy; ledwie wytrzymano oblenie stolicy, lecz wyszo si obronn rk35). Ponowna ofensywa, podjta przeciw Persom w roku 627 bya natomiast pomylna. Dziki czterdziestu tysicom konnicy, sprowadzonej ze sprzymierzonej Chazarii36), odnoszono takie zwycistwa, i we wrzeniu roku 629 wszed Herakliusz do stolicy jako triumfator, ktry pokona wroga, ktremu nie dao rady ani dawne cesarstwo rzymskie. Po mierci Kozroesa nastay w Persji gwatowne wojny domowe i dugoletnie, co czynio niemoliwym wznowienie perskiej potgi37). Zwyciski Herakliusz, pogromca krla krlw" na utwierdzenie triumfu Bizancjum przej tytu monarszy perski. Odtd cesarze bizantyscy uywaj oficjalnie tytuu basileus". Oznacza to miao, e zakoczyy si wojny perskie, bo Grek staje si nastpc wadcw perskich i panem zwierzchnim Persji (okrojonej do prowincji na wschd najbardziej wysunitych), ale te zarazem oznaczao to, cho niewiadomie, e cesarze bizantyscy staj si orientalnymi monarchami. Wojny perskie zakoczyy si tedy upadkiem pastwa perskiego, lecz zarazem ostateczn cywilizacyjn przewag Azji w Bizancjum. Utwierdzono i stwierdzono ostatecznie to, co zaczo si jeszcze za Dioklecjana. Cesarstwo bizantyskie staje si pastwem bezwzgldnie azjatyckim. Peny nowy tytu bizantyskiego wadcy brzmia: pistos en Christo to theo basileus38), a wic monarcha prawowierny. Nie trudno by prawowiernym, gdy si samemu jest zwierzchnikiem kocioa z wadz zwoywania soborw i rozstrzygania wtpliwoci dogmatycznych! Niezwocznie po perskim triumfie kaza cesarz odby synod w r. 630 w Teodoseopolis, ktry mia suy do narzucenia monotelizmu; niektrzy biskupi ulegli naciskowi rzdu. Jak najpowaniej przypuszcza cesarz, e skoro rozgromi Persw, nic mu si ju nie oprze, a w jego wyznaniu wiary zjednoczy si cae chrzecijastwo, ktrego on bdzie przewodnikiem i najwyszym wadc. Do jakiego stopnia nie orientowano si w caej sprawie, wiadcz powane starania patriarchy Sergiusza, by pozyska dla monotelizmu papiea Honoriusza. Narzucono monotelizm Egiptowi w latach 631-633, gdy nagle w roku 634 wystpi patriarcha jerozolimski Sofroniusz z owiadczeniem, ze to tylko nowa herezja i pobudzi do silnej opozycji nawet siedzib wadz rzdowych, Aleksandri. Nie uzyskano nic terrorem a ostatecznie monotelizm przyczyni si do ponownego rozbicia pastwa na Wschodzie. Na Zachodzie tracono coraz wicej terenu na rzecz Sowian. Chorwatom i Serbom pozwoli Sergiusz osiedla si, zajmowa dla siebie cae kraje pod warunkiem, e przyjm chrzecijastwo i uznaj zwierzchnictwo cesarza. Gdy pastwo awarskie po roku 626 zachwiao si, Sowianie mieli cakowit swobod w stosunku do Bizancjum. Uznaj chrzecijastwo, lecz zwierzchnictwo byo najzupeniej formalistyczne. Cae Iliricum, Mezja wewntrzna, Tracja i Macedonia zaludniy si szybko now ludnoci sowiask pci obojej. W Tracji i Macedonii otrzymali rozlege nadania, indziej zajmowali ziemi nie pytajc urzdw bizantyskich o pozwolenie. Jake sabo zaludnionymi byy te kraj, jak

spustoszay pod rzdami bizantyskimi! Pod koniec rzdw Herakliusza peno ju Sowian we wschodniej poaci pwyspu od dolnego Dunaju do archipelagu39). Zalew sowiaski mia si wic jeszcze pogbia i rozszerza. Nie byo sposobu, aeby mu zapobiec a doprawdy nie byo te racji po temu. Pwysep bakaski zaludnia si przynajmniej na nowo. Przemiany etnograficzne dokonyway si we wszystkich krajach na pnocnych wybrzeach morza rdziemnego, od Hiszpanii do Peloponezu. Wszystkie byy przedtem wyludnione i dlatego do nich kieroway si wdrwki ludw. Takie wdrwki odbyway si i odbywaj nieraz w historii i metodami rozmaitymi, nie koniecznie wojennym najazdem, lecz zawsze zmierzaj z krajw przeludnionych do krajw niedostatecznie zaludnionych, co jest atwo zrozumiaym. Zagadnienie gstoci zaludnienia zaley zreszt od sposobu walki o byt. Lud myliwski bdzie odczuwa przeludnienie tam, gdzie nadmiaru ludnoci rolnik nie dostrzee. Niestety nie bardzo jestemy pewni swego, gdy chodzi o pierwotn struktur spoeczna germaskch i sowiaskich przybyszw, czy osiadymi byli przedtem, czy koczownikami. Stwierdzanie w czambu, e Germanie czy Sowianie byli np. rolnikami, nie pozyska wartoci naukowej, pki si tego nie wskae o kadym z ich
35 36

) Zj. ) D M 146-150 37 ) Czy brak czcionek greckich w polskich drukarniach nie wiadczy take o upadku kultury w Polsce? 38 ) D M 214, 215.

182 ludw z osobna; albowiem mogy by wrd nich struktury spoeczne rozmaite. Za pewnik mona przyj tylko to, e przybywali z krajw, ktre dla nich, dla ich zaj, potrzeb, zdatnoci ycia, byy przeludnione. O przeludnieniu krajw rdziemnomorskich od strony pnocnej jestemy natomiast poinformowani dokadnie. W tomie o Genezie" cywilizacji bizantyskiej przytaczano wiadomoci, pochodzce od wspczesnych a przedstawiajce ten stan rzeczy wprost przeraliwie. Bardziej od Rzymian, o wiele bardziej, wyginli Grecy na bezdzietno, tote dawne greckie kraje stanowiy tym atwiejsze pole dla nowego osadnictwa. Historycy za, wyrzekajcy na wdrwki i najazdy barbarzycw, niechby zadali sobie pytanie: czy lepiej byoby, gdyby si cay pnocny pas krajw rdziemnomorskich zamieni by zupenie w pustyni? Mimowoli, lecz nieodzownie przypomina si przy tych rozwaaniach sentencja: Historia magistra vitae. Sprzeczaj si o to, czy ona jest tym, czy nie jest. Kwestia jest mylnie ustawion, a raczej le wyraon. W naszych jzykach, mniej jdrnych od aciskiego, trzeba si wyraa bez rzymskich skrtw. Pytanie powinno brzmie: czy historia winna by nauczycielk ycia, czy nie powinna? Czy moe lepiej, eby nie korzysta z dowiadczenia przodkw i po dziecinnemu ka palce w ogie? W niemaym rwnie kopocie byliby zwolennicy rasowoci, gdyby od nich zada, eby teori ras wyjanili wielkie przejawy dziejowe ze schyku staroytnoci i pocztku wiekw rednich. Przybyway nowe rasy, poszpeciy grubo pikno cielesne starych i na tym koniec. Nie wytworzya si midzy nimi adna solidarno rasowa, bo c mieli wsplnego? Zaledwie tylko ras a to historycznie nie jest nic. adne z nowych wielkich zrzesze nie wytworzyo si na podstawie rasowej. W czci zachodniej basenu rdziemnomorskiego nie zachowali przybysze ani nawet jzykw swoich. O dalszym rozwoju dziejowym zadecydowaa cywilizacja, ale nie rasa. Nie ma te w tej czci Europy rasy gockiej, frankoskiej, longobardzkiej, serbskiej, bugarskiej, lecz s literalna, alpejska i dynarska. Ten rzeczywicie istniejcy podzia rasowy nie powie nam nic o literaturze, o polityce. Pozostawmy wic rasom to, czym one s jako somatyczne odmiany gatunku homo39). Dla naszych roztrzsa rasowo obojtna. Wielkie rnice zachodzce pomidzy Zachodem a Wschodem tych krajw pomorskich wkraczaj atoli i w t dziedzin. Na Zachodzie nie ma od dawna Wizygotw, Frankw, Longobardw itp. Na Wschodzie Serbowie pozostali Serbami, Bugarowie Bugarami. Na Zachodzie wszyscy chcieli by Rzymianami, na Wschodzie nikt nie pragn by Grekiem. Ludy zachodnie, o ile potrzeboway pimiennoci, uyway do tego aciny; wschodnie trzymay si jzykw wasnych, tych z ktrymi przybyy na pwysep bakaski. Mieszay si te ludy bakaskie pomidzy sob, Bugarzy z Serbami,

lecz nie z Grekami. Na Zachodzie wytwarzay si nowe jzyki z acin chopskich", na Wschodzie greczyzna nie tylko nie staa si macierz nowych jzykw ni w Europie, ni w Azji, lecz ani jeden ze redniowiecznych ludw tego Bliskiego Wschodu" nie przyj greczyzny. Sowem: wpyw cywilizacji aciskiej by na przybyszw dziwnie silny, bizantyskiej dziwnie saby. Czy Sowianie i zeslawizowani Bugarzy wnieli z sob cywilizacje tak silne i wyksztacone, czy cywilizacja bizantyska okazaa si sab i niedoksztacon, czy te zaszy inne przyczyny zapytamy o to w innych rozdziaach. Wielkie przemiany etnograficzne spowodoway na Zachodzie zupen zmian pastwowoci, lecz Bizancjum upierao si, by rzdzi tymi samymi metodami, jak poprzednio. Na tak niewzruszono zapatrywa mogy zdoby si tylko umysy, ktrym zdawao si, e odkryli pastwo najlepsze". Bdziemy mieli sposobno wykry takich odkrywcw.
39

) Zob. Cywilizacja a rasa", rozdzia V ksice O wieloci cywilizacyj".

183 II POWODZENIE ISLAMU (626-842) Co za tragizm dziejowy! Triumf nad Persami, okoo ktrego pracowao si i zabiegao przez dugie wieki, mia by tylko krtkim epizodem. Trwa zaledwie tylko osiem lat, 626-634. Na triumfujce Bizancjum runa sia nowa, a jeszcze znacznie silniejsza: islam. Ten sam basileus prawowierny, Herakliusz, mia oglda ruin chrzecijastwa. Pnocna Arabia oddzielaa Syri poudniow od Mezopotamii rodkowej, a wic pastwo bizantyskie od perskiego. Pogranicznym krainom z tej i z tamtej strony groziy zawsze napady upieskie Beduinw. Carogrd i Ktesyfon trzymay si wzgldem tych koczowniczych zaborcw polityki, polegajcej na tym, eby bra ich jak najwicej na swj od. Wyprawy upieskie w tamte strony zaczy si jeszcze przed Mahometem od r. 610, potem za zdobycze byy uatwione perskimi wojnami domowymi o tron. W latach 620-632 miaa Persja a omiu krlw; w kocu wielmoe wynieli na tron Jadyzda III, ktry by ostatnim Sasanid1). Dalej ku poudniowi posiad historyczne znaczenie tylko wski stosunkowo pas wybrzea po zachodniej stronie morza Czerwonego. Do tak zwonej poudniowej Azji zawitay wczenie chrzecijastwo i ydostwo. W IV wieku posiadali zwierzchnictwo nad Yemenem chrzecijascy wadcy Abisynii. W VI wieku ksita plemienni Himarytw przyjli judaizm, a gdy w roku 521 taki ksi ydowski wszcz przeladowanie chrzecijan, Abisyczycy, ujmujc si za chrzecijanami zagarnli i te krainy poudnia. Okoo roku 570 przesza poudniowa Arabia pod rzdy perskie, podczas gdy pnocna uznawaa zwierzchnictwo bizantyskie w swej zachodniej poaci, we wschodniej take perskie. Chrzecijastwo szerzy si i tu i tam, ustalajc si w wyznaniu nestoriaskim; olbrzymia jednak wikszo ludnoci pozostaa pogask. W rodkowej Arabii najlepiej uposaon krain jest Hedas, zwaszcza w swej czci poudniowej. Tam Mekka nabraa duego znaczenia, bo posiadaa sawne studnie i staa si wzem drg karawanowych, wiodcych stamtd do Babilonii i do Persji; wysza na wielk skadnic wszelkiego handlu i gwne ognisko organizacji karawan. Panowa tam wielki ruch, gdy Arabowie ze wszystkich stron mieli swe interesy w Mekce. Dziki temu sawn te bya tamtejsza witynia Kaaba, w ktrej oddawano cze bstwom rozmaitym, a przechowywano wity, czarny kamie. W caej Arabii uwaano pewne ciemne skay za nadajce si szczeglniej na mieszkanie bogw; odamki ich przynoszono z daleka jako przedmioty wite. Zwrmy uwag, e kult takich kamieni znany by w Syrii, e wkroczy nawet dwa razy w histori Rzymu (Cybele a potem Heliogabal)2); nasuwa si przeto domys, e Arabowie z Syrii go przejli. Wielka cze oddawana kamieniowi czarnemu3) Kaaby mekkaskiej, wysuwaa Mekk tym bardziej na czoo Arabw. Taki wity kamie uwaany by za siedzib bstwa (wedug prawida: pars pro toto). Okoo

mekkaskiego kamienia wiy si co bardzo znamienne tradycje ydowskie, nawizujce a do Abrahama. Krzyuj si tedy w Arabii od dawnych wiekw zomki chrzecijaskie (monofizyckie) i ydowskie z pogaskimi wierzeniami miejscowymi. Mahomet wystpi przeciw wielobstwu. Monoteizm swj poskada mechanicznie z nestoriastwa i ydostwa, nie tykajc arabskich metod ustroju ycia zbiorowego4). Wyrzuci jednakowo z Kaaby w Mekce wszystkie bawanki licznych bogw5). Zwolennicy Mahometa dokonywali zaborw nie w imi nowej religii i zgoa bez podniecenia religijnego. Arabowie byli obojtni na zagadnienia religijne i do zapau religijnego nie podatni. Arabia, kolebka i trzon rasy symickiej bya na poudniu tym samym, co Skandynawia na pnocy: officina gentium; std wychodziy od dawnych wiekw wiksze i mniejsze emigracje se1 2

) D M 187. ) O czym obszerniej w Genezie cywilizacji bizantyskiej". 4 ) Por. O wieloci cywilizacyj" 256-261. 5 ) D M 175.

) D M 158-167.

184 mickie z poudnia na pnoc, jeszcze od czasw Sumerw i Akkadw i pierwszego okresu pastwa babiloskiego. W naturze Araba tkwiy zawsze instynkty agresywne, popdliwo a przy tym chciwo i niepowstrzymany pd do grabiey i upw". Beduini, ludno wojownicza, zawsze paali dz rabunku i wzbogacenia si cudzym kosztem". Naga a szybka ekspansja islamu zrodzia si z nieprzepartego pdu Beduinw do najazdw i rabunku". Ogoszone przez Mahometa pogldy religijne nie miay powodzenia w Mekce. Przenis si do nieprzyjaznej Medyny, gdzie doszed do wadzy. Prowadzona pod jego zwierzchnictwem wojna z Korejszytami, opanowanie Mekki i obfito upw, uczyniy go popularnym. Zaufanie do jego osoby roso tym bardziej, e umia rozsdza spory wewntrzne i zaprowadzi ad w osadach". Dziki temu dopiero znalaz posuch dla swych nauk religijnych. Wkrtce jego wadzy ulega caa Arabia. Powstawao nowe pastwo wielce wojownicze, lecz wcale jeszcze nie muzumaskie. Charakter religijny sprawy kiekowa pierwotnie w bardzo szczupych koach. Mahomet skojarzy cele religijne na razie z jedyn dla nich zrozumia perspektyw zaoenia potnego pastwa i wzbogacenia si kosztem niewiernych". Wkrtce zaczy si zwyciskie najazdy; lecz hordami arabskimi nie kierowa fanatyzm religijny, lecz ch upu i ujarzmienia niewiernych celem zniewolenia ich do pracy na swoj korzy. Dopiero znacznie pniej, przewanie u innych zislamizowanych narodw, ekspansja muzumaska otrzymaa charakter religijny6). Zdobycze nastpiy z chyoci najwysz, jak zna historia powszechna. W roku 634 kalif Omar zjawia si w Syrii, w roku 636 ju zdobyta niemal caa; w roku 637 pada Jerozolima, w roku 638 Antiochia, w roku 639 Mezopotamia. Bitwa pod Heliopolis w roku 640 oddaa cay Wschd w rce Arabw; w kwietniu 641 opucili Bizantyczycy Babilon. Rwnoczenie rzucili si Arabowie na Egipt (640-642). Byo to ju na przeomie rzdw Herakliusza a jego wnuka Konstansa II. W listopadzie 641 roku zawar nowy cesarz rozejm na jedenacie miesicy, lecz zobowiza si, e nie bdzie robi adnych stara celem odzyskania Egiptu, a ju w grudniu 641 r. zaczto paci danin kalifowi7). Jeszcze trzymaa si Aleksandria z patriarch Cyrusem. Takiego szalonego rozpdu zdobywczego nie wytumaczy sama wojownicza chciwo upu, mogca si rozbi o niepowodzenie. Powodzenie islamu wyjani nam inne okolicznoci a mieszczce si w Bizancjum. Prowincje bizantyskie nie tylko niebyy bronione przez ludno, lecz przeciwnie, witano najedcw jako zbawcw od dokuczliwej pastwowoci bizantyskiej. Nastrj prowincyj wschodnich okreli nastpnie Micha Syryjczyk w te sowa: Nie ma to byo dla nas korzyci, emy zostali uwolnieni od okruciestw Romaiw, od ich przewrotnoci, zoci, od okrutnej zawici, iemy pozyskali spokj"8). Od kilku ju pokole Syria i Egipt pragny oderwa si od cesarstwa a monofizycka opozycja bya tylko szat zewntrzn ruchu politycznego (jak o tym bya mowa obszerniej w tomie poprzednim). Lecz nie spisano tego na adnym papierze urzdowym, a wic biurokracja, rzdzca krajem, nie zdawaa

sobie z tego sprawy. Pojawiy si w Egipcie nie raz tendencje wybitnie teokratyczne. W tym czasie prawdziwym wadc kraju by monofizycki patriarcha w Aleksandrii. Koptowie nienawidzili Bizantyczykw w ogle, oburzeni za byli na rzd, narzucajcy im z Carogrodu nienawistne kompromisowe formuki wyznaniowe. Nieporozumienie byo gruntowne. Pada ju Syria, utracono Jerozolim, Antiochia bya oblegana kiedy z teologizujcego dworu cesarskiego wyszed w roku 638 dokument zwany Ekthesis wstawiajcy na miejsce energii" jedyn wol". Christogiczny edykt cesarski zyska uznanie synodu w Carogrodzie, lecz nie przyja go oczywicie Stolica apostolska. Zaprotestowali dwaj nastpcy Honoriusza, Seweryn i Jan IV, pomimo dotkliwego nacisku, wywieranego przez egzarchat. Sfery rzdowe wysilay si, eby Ekthesis bya urzdowo przyjmowana we wszystkich prowincjach, tuszc, e jedno pastwowa bdzie w takim razie przywrcona. Zapanuje zgoda powszechna przez zgod na pomysy biurokracji! Czeg wicej trzeba? Wcale za nie trzeba uzbraja Egiptu i przygotowywa si do odparcia najazdu, bo to uwaano za nieprawdopodobne! Stosunek roje biurokracji do rzeczywistoci by zawsze tego rodzaju i jest takim dotychczas. A tymczasem monotelizm ulega na
6 7

) Ma 21, 31-35 ) D 544-551. 8 ) D M 157.

185 Wschodzie lekcewaeniu i ostatecznie nasta rozstrj, majcy trwa przeszo 40 lat a pogbiajcy nadal nieporozumienia pomidzy Bizancjum a Wschodem. Na wszystkie biedy i nieszczcia znano jeden tylko lek: monotelizm, wierzc wicie, e to lek radykalny, ktrego skuteczno nie moe podlega dyskusji. Panowaoby si na nowo ,,czterem stronom wiata", gdyby skoni je do jednoci religijnej w monotelimie. Gwn przeszkod byo niewtpliwe papiestwo. Zaostrzaj si stosunki pomidzy papiestwem a cesarstwem, lecz papiestwo zyskuje zwolennikw nowych w Longobardach. Ksita ich wierzyli naiwnie, e wywodz si od drugiej dynastii Flaviusw, a jzykowo byli Longobardowie ju zromanizowani. W roku 644 krl Rotar kaza spisa swe Edictum, dostosowujce prawo druynnicze do rzymskiego prawa prywatnego. Odrniono rzymskich potomkw tubylcw od napywowej ludnoci longobardzkiej. Rzymianin rzdzi si czystym prawem rzymskim nie podlegajc edyktowi w zakresie prawa prywatnego. Prawo publiczne byo wycznie longobardzkie9); wszake rzymskie od dawna przestao istnie! Dodajmy, e Longobardowie byli ju katolikami, sympatyzowali przeto z papieem przeciw cesarstwu, o ktre zgoa si nie troszczyli w sprawach politycznych. Cywilizacja aciska ustalaa si na pwyspie apeniskim, gr bray pojcia wrcz przeciwne bizantyskim. Lecz w Rzymie bya zaoga bizantyska, zoona z Azjatw, z ktrymi rozmaite byway kopoty, np. w roku 630 oficerowie bizantyscy oblegali papierza Seweryna w Lateranie i zupili skarbiec kocielny10). W roku 648 wydano w imieniu Konstansa zakaz, e pod cikimi karami nie wolno podnosi sprzecznoci w sprawach monotelizmu. Papiea Marcina uwiziono w roku 653; przewieziono go do Carogrodu, nastpnie na Krym, gdzie po trzech latach ycia dokona11). Drugm lekiem miao by cakowite zmilitaryzowanie wszelkiej pastwowoci w pastwie bizantyskm. Czysto militarne urzdzenie pastwa zdao si bizantyskim statystom najprostszym sposobem podniesienia potgi politycznej. Powstaway w poowie VII w. tzw. themy, tak wysoko wysawiane. Wyraz ten oznacza korpus armii (thema dzieli si na turmy"). Zanikay dawniejsze diecezje" a okrgi wojskowe porobiono zarazem prowincjami pastwowymi. Wprowadzono tedy rzdy wojskowe na wet podczas pokoju. Nie zrobio si to od jednego razu, lecz stopniowo, a poczo si od tego, e w egzarchatach wadze cywilne poddawao si nadzorowi wojskowemu. W Europie urzdzono najpierw Tracj jako thema, eby j lepiej uzbroi przeciw Bugarom (co atoli zawiodo). Stopniowo wprowadzono themy w caym pastwie: Armenia, Anatolia, Opsikion, Italia, Afryka i thema morskie. Koczy budow nowego ustroju thema Hellady, ktra pojawia si dopiero w roku 695.

Zaprowadzono pastwowo antyspoeczn, oddanie bowiem wadzy podczas pokoju onierzom jest niczym innym, jak urzdzaniem wyprawy na wspobywateli. Kady okrg wystawia i wyywia odpowiedni oddzia wojskowy, ktry w nim stacjonowa. Powstaje tedy armia terytorialna i tym wkupiy si themy w aski historykw, zapominajc o fatalnym cakowitym zespoleniu wadz wojskowych i cywilnych. Aeby zapewni sobie dopyw rekruta starano si wytworzy drobn wasno ziemsk w Italii i w Azji mniejszej, dziedziczn z obowizkiem suby wojskowej. Szkodliwo them okazaa si najdobitniej moe w Italii. Nie wydao dobrych skutkw tworzenie osad onierskich. Co niegdy za cesarzw rzymskich urzdzano na pograniczu pnocnym, miao teraz obj cay rdzenny kraj cesarstwa. Wwczas byy to osady oniersko-rolnicze, onatych zacinych germaskich w czasie, kiedy ludno italska zwolnia si od suby wojskowej. Zarzucenie rzemiosa onierskiego naley niewtpliwie do przyczyn upadku Rzymu (jakkolwiek byo objawem wtrnym). Zdawaoby si przeto, e pocignicie do suby wojskowej kolonw z dbr senatorskich i kocielnych stanie si reakcj dobroczynn, e powstanie jaki zawizek armii italskiej narodowej. Bynajmniej! Te nowe osady drobnej wasnoci ziemskiej nie powiody si. Kto zna bliej histori powszechn, niechaj sobie przypomni, ile to razy w rnych czasach i w rnych stronach wiata prbowano wytworzy stan chopski za pomoc ustaw, przepisw, nakazw i zakazw, wedug planw powzitych apriorycznie. Ani jedna z tych prb nigdzie si nie powioda! Jake
9

) D M 231.

10

) D M 231.

11

) D M 230, 231; L 346.

186 tedy nie wysnu indukcyjnie wniosku, e sprawy rolnicze nie dadz si urzdza mechanicznie. Uprawa ziemi stanowi jakoby jdro organizmu; nic w spoeczestwie nie jest bardziej organicznym nad stan rolniczy; jest to organizm na wskro, od spraw agrarnych zasadniczych a do szczegw i rzekomych drobiazgw". Rozwojowi rolnictwa mona tylko zaszkodzi, jeeli si porusza spraw agrarn" sztucznie obmylanym, apriorycznym mechanizmem. Tym za byy osady them. Nie wzbudzay wcale jakiego poczucia armii italskiej narodowej. Poczucie narodowe zagino wraz z cywilizacj rzymsk, a aciska miaa je przywrci do ycia dopiero po dugich wiekach. Administracja nadawaa zreszt gospodarstwa wojackie kademu, kto si zgosi; nie brako obcych onierzy, dnych nadania i sporo byo Azjatw. Osady czone byy administracyjnie w oddziay wojskowe (puki), ktrych zwierzchnicy, dowdcy stanowili jakby now arystokracj. A skutek? Oglna niepewno mienia (jak zawsze przy rzdach wojskowych w czasie pokoju) coraz wiksze grzniecie w gospodarstwie naturalnym i zanik korporacyjnej (organicznej) organizacji spoecznej. Spoeczestwo cofao si do stanu spoecznoci w krainach italskich, przynalenych do pastwa bizantyskiego. Co za najgorsze, e wyludnienie postpowao coraz bardziej12). Czysto militarne urzdzenie pastwowe nie stao si bynajmniej tarcz przeciw najazdom i zaborom azjatyckim. W kocu VII wieku wszelka pastwowo bizantyska bya zmilitaryzowana i tak ju pozostao do koca. Caa marno them okazaa si wobec naporu tak arabskiego, jakote sowiaskiego. Mobilizacje zawiody. W okresie tworzenia them powodzi si wojskom bizantyskim coraz gorzej a cesarstwo rozpadao si i bez zaborw. W prowincji Afryce namiestnik Grzegorz ogosi si niezalenym cesarzem a w Italii zrobi to samo w roku 642 szef kancelarii cesarskiej w Rzymie, Maurycy i w roku 650 egzarcha Olimpios. W Afryce rozporzdzano zreszt ju samym tylko wybrzeem prowincji, bo gbiej w ld istnia szereg niepodlegych pastw tubylczych13). Konstans zniechcony porzuca Carogrd, przenosi si do Rzymu, aeby po krtkim pobycie przekona si, e nie ma tam co robi. Odyn na Sycyli i urzdzi sobie wspaniay dwr w Syrakuzach. Wschd bizantyski topnia w tych latach dalej. Od roku 651 zaczyna si nowy pochd zwyciski islamu. Azja Mniejsza spustoszona w roku 653, Armenia zajta; w roku 649 zdobyto Cypr, w roku 654 spldrowano Rhodos. Od roku 650 dynastia Omajadw osiada w Damaszku i odtd rok po roku odbyway si wyprawy na Azj Mniejsz, a w roku 668 stanli Arabowie w Chalcedonie, nie znajdujc zgoa nigdzie oporu.

Na koszta utrzymania dworu cesarskiego wyciskano takie daniny w czci Kalabrii, na Sycylii, w Sardynii i w prowincji Afryce, i wkrtce przebraa si wszelka miara cierpliwoci. W Kartaginie wybuch bunt wojskowy a w Syrakuzach spisek paacowy przeci dni Konstansa II. Nastpio powszechne uczucie ulgi"14). Do zwykych opryszkowskich wycigw o tron stano dwch uzurpatorw i trzech synw Konstansa. Sprzymierzano si nawet z Arabami. W kocu utrzyma si najstarszy z braci Konstantyn IV (668-685), wykazawszy zrczno, ktra nie bya wcale pozbawiona przewrotnoci"15). Niebawem dowiadczy picioletniego oblenia Carogrodu przez Arabw, ktre wytrzymano dziki wynalazkowi ognia greckiego" (673-678). Poniewa prowincje monofizyckie odpady ju od pastwa, wic tracia ju do reszty sens walka z papiestwem o monotelizm. Konstantyn IV dokonuje zwrotu radykalnego. Na szstym soborze ekumenicznym w Carogrodzie w roku 680 i 681 potpiono monotelizm w obecnoci legatw papieskich jako herezj a cesarz wyprawi wkrtce do papiea Benedykta II poselstwo z puklami wosw swoich dwch synw, co oznacza, e oddaje ich pod opiek Stolicy apostolskiej. Chodzio o pozyskanie yczliwoci Stolicy apostolskiej w przewidywanej walce z Longobardami w poudniowej Italii. Wany to by program, bo wznowiona Wielka Grecja moga stanowi ostatnie schronienie dla cesarzy i cesarstwa. Jako miano t polityk wznowi i to z poparciem papiey. Na razie jednak by to tylko epizod i patriarchat nie dopuci do zgody. Syn Konstantyna, Justynian II (685-695) podj kampani przeciw supremacji papieskiej a przynajmniej za rwnoci stanowiska patriarchy carogrodzkiego. W roku 692 zwoa sobr do Carogro12

) Z 77, 78.

13

) Pi 38, 39.

14

) D M 239, 240.

15

) D M 240.

187 du, zwany Quinisextum, bo mia rzekomo uzupenia uchway V i VI soborw ekumenicznych (zwany te In trullo od pewnej sali). Zaznaczono nadrzdno patriarchy carogrodzkiego i kazano usun ze wity praktyki obrzdowe zachodnie, tj. waciwie te, ktre byy wsplne Zachodowi i Wschodowi16). Gdy papie Sergiusz I (687-701) zaprotestowa, zagroony by przez pewien czas losem Marcina I. Lecz cesarza czekaa niespodzianka: Armia raweska wyruszya na Tybr, aby broni papiea ... Bya to otwarta rewolucja Italii, wobec ktrej wadca Bizancjum okaza si zupenie bezsilnym"17). Cesarz ten, ulegajcy istnym napadom szalestwa18), naoy nowe daniny na wznoszenie zbytecznych budowli w swoim paacu i kilku arcykosztownych gmachw i pomnikw reprezentacyjnych". Kiedy w roku 692 wybucha nowa niepomylna wojna z Arabami, cesarz musia ucieka przed buntem. Zbieg na Krym, stamtd do Chazarw i polubi nawet ksiniczk chazarsk, siostr kagana, lecz pomocy od nich nie otrzyma. Bardziej sprzyjao mu szczcie u Bugarw i z ich pomoc19) odzyska panowanie na lata 705-711. Tymczasem pastwo popado w anarchi. Trwaa przez 22 lata (695-717), w cigu ktrych zmienio si na tronie szeciu cesarzy z zamachw onierskich. Podczas nieobecnoci Justyniana II (a za Leontiosa uzurpatora, ktremu w kocu obcito nos), Afryka bizantyska przepada na zawsze. Powrciwszy, w hippodromie publicznie depta karki powalonych uzurpatorw20), lecz straci na rzecz Arabw Armeni i Cylicj w roku 711. Wybuchaj nowe bunty i Justynian pad ofiar zamachu. Pord coraz gorszej anarchii utracono w r. 713 Pizydi, w r. 714 Galacj, a w r. 716 Arabowie zajli Pergamon, tak drogie umysom, posiadajcym jeszcze jak tradycj hellenistycznoci. Caa pastwowo bya pomimo them tak rozprzona, i nawet w tej najciszej opresji wybucha bunt wojskowy. W Opsikion, bdcym stolic themy, obwouj generaowie nowego cesarza i ruszaj na Carogrd, zyskujc coraz wicej zwolennikw. Stolica zczya si z buntownikami. Przeciwili si wprawdzie strategowie Anatolu i Armenii, lecz wnet ulegli tym, ktrzy znaleli si bliej paacw cesarskich i koronacyjnej wityni w. Zofii. Themy doskonaliy technik rokoszw wojskowych, lecz pastwa nie wzmocniy. Armia powstacza zdobya nawet stolic, gdzie powstacy bestialsko zgadzili maego nastpc tronu, Tiberiosa. Justynian II, ktrego ta katastrofa zaskoczya w Synopie, ponis niebawem porak w

bitwie z uzurpatorem i w ucieczce wpad w rce oficera armii powstaczej, Eliasa. Ten, paajc gniewem przeciwko Odcitonosemu", ktry kaza zabi jego dzieci a on uczyni naonic kucharza murzyna, uci wasnorcznie gow tyranowi. Uzurpator Philippikos kaza j pokazywa kolejno we wszystkich wielkich miastach cesarstwa. Wszdzie krwawe trofeum budzio niezwyky entuzjazm, a najwicej w Rawennie, dokd take zawdrowao" (w r. 711)21). Przez siedem lat panowaa najgorsza tyrania uzurpatorw Philippikosa (711-713), Anastazego II (713-716) i Teodozego II (716-718) po czym powiodo si pozyska tron jeszcze jednemu uzurpatorowi, Leonowi III (718-741)). Z nim nastaje nowa dynastia izauryjska", a waciwie syryjska, majca zachowa cigo tronu a do r. 867 przez ptora wieku. Fakt sam przez si posiadajcy warto i stanowicy postp, bez wzgldu na okolicznoci i sposoby, jakimi si osigno ten rezultat. Leon III wychowa si wrd sekciarzy, ktrzy przecignli wszelkich arian, monofizytw, nestorian, wrd paulicynw, ktrych nazwa std pochodzi, i za najwaniejsz cz Pisma w. Nowego Zakonu uwaali listy w. Pawa. Wychowa si tedy albo w Kommagene, albo w Armenii, lecz nie w Izaurii, ktra paulicynizmem dotknita nie bya, oddzielona od Kommagene Cylicj. Sekta ta zorganizowaa si okoo r. 660 w okolicy Samosate, stolicy dawnego krlestwa Kommagene, na prawym brzegu Eufratu. Zawizki jednak herezji sigaj a do III w., kiedy biskup tamtejszy Pawe, uoy sobie dziwaczn mieszanin gnostycyzmu, manicheizmu i dualizmu iraskiego. Od zego boga wywodzi cay wiat zmysowy i ydostwo. Odrzucono wszystko z kultu chrzecijaskiego, co posiadao ksztaty zmysowe: cze obrazw, relikwij i samego Krzya. Posuwajc si coraz dalej w negacji, usunito cze witych, nastpnie ycie zakonne, wreszcie wszelk hierarchi kocieln. W poowie VII wieku paulicynizm rozszerzy si pomidzy Ormian, zyskujc drugie ognisko w Kibessa w Armenii. Nastpiy przeladowa16

) D M 230.

17

) Z 81.

18

) D M 230.

19

) Z 81.

20

) Z 82.

21

) Z 82, 83.

188 nia. Jeden z ormiaskich przodownikw sekty, Konstantyn, zosta ukamienowany w r. 684, pod sam koniec rzdw Konstantego IV. Justynian II kaza w roku 690 spali na stosie innego ormiaskiego paulicyna, Symeona22). Ju uwaali Krzy wity za prosty symbol a Najwitsza Maria Panna nie bya im Theotokos (Matk Bo)23). Leon III przej si paulicynizmem tak dalece, i wspczeni (i sam patriarcha carogrodzki) twierdzili o nim, e przeczy nie tylko godnoci theotokos i dziewiczoci Marii, lecz nawet bstwu Chrystusa24). Przesta tedy by chrzecijaninem. Mia za ju za modu sposobno zapozna si ze wiatem muzumaskim i wada jzykiem arabskim rwnie biegle jak greckim. Leon III naley do cesarzy teologizujcych. Poruszaj si na nowo dawne marzenia, eby wynale wspln religi kompromisow, dawne zakusy syntezy religijnej", sigajce Ptolomeusza I, Lysimacha trackiego (i fragijskiego) i Tymoteusza Eumolpidy z Eleusis25). Leon III czyni to na szersz skal, ni bywao kiedykolwiek dotychczas. Wszelkie odmiany monotelizmw to dla niego drobiazgi! On poczy w jedn religi cay islam z caym chrzecijastwem. Co za uniwersalne pastwo powstanie z tego! Wielkim zamysom naley si szacunek, ale te naley odrnia powane programy od roje. Wielko oparta o nic, o rojenia, dalek jest od wszelkiej kultury czynu26). Aprioryczne urojenie, choby na najwiksz skal, nigdy nie doprowadzi do celu. Nie stanowi te dowodu wielkoci umysu, przeciwnie, urojenia mieszcz si w gowach sabych. By wic cesarz Leon III wielkim roicielem. By nieodrodnym nastpc tylu cesarzy, uwaajcych reglamentacj ycia religijnego nie tylko za swoje prawo, lecz za obowizek monarszy. Wierzy on take, e to jest jeden z dwch lekw ycia publicznego. Wierzy rwnie w lek drugi, w themy, ktrych obszary zmniejszano, powikszywszy ilo ich do 35 (na Itali wypady dwa). Prbowano te osadnictwa oniersko-rolniczego i tym tumaczy si troska o drobn wasno rolnicz", bo kto nie by onierzem, znajdowa si w ogle poza trosk rzdu. Nikt nie myla o jakim wociastwie wolnym"27), lecz tylko o dziedzicznie przymusowym zawodzie onierskim. Mobilizacje terytorialne zawodziy jednak nadal i trzeba byo opiera si po staremu na zacinych28). Brno si dalej w themy a dodao si obrazoburstwo.

Doradc Leona III in divinis" by ochrzczony muzumanin, Beser, prawdopodobnie nestorianin. Zdaje si, e jednak inicjatywa wysza od Leona, ktry powoa do siebie Besera, eby przez niego oddziaa na islam i pozyskiwa zwolennikw religii uniwersalnej. Beser nie mg si atoli poszczyci adnymi zwolennikami i w ogle nie ma wwczas ani ladu jakiejkolwiek choby najmniejszej wzajemnoci ze strony muzumaskiej w sprawie nowej uniwersalnoci29). Cae urojenie syntezy" okazao si a nazbyt jednostronnym. Czy liczono moe na pewne punkty styczne, jak np. e muzumanie czcili od pocztku Jezusa, jako poprzednika Mahometa, a syryjscy muzumanie czcili nawet w. Jana? Bizancjum byoby niewiernym sobie, gdyby w najwikszych nawet pomysach nie ograniczao si do form. Zewntrzna rnica kultw polegaa na plastyce malarskiej; to rzucao si w oczy kademu prostaczkowi. Rzeby waciwej nie znaa sztuka bizantyska, lecz obrazami pokryte byy ciany cerkwi. A wiadomo, e niech do plastyki datuje si od Starego Zakonu, z ktrego Mahomet czerpa obficie; monaby to uwaa za waciwo syryjsko-arabsk. Obrazoburstwo z powoywaniem si na Stary Zakon zdarzao si w Kociele ju przedtem. Zakaza obrazw synod w Elvira w r. 306; Eusebiusz gani ten zwyczaj pogaski", pod koniec IV w. Epifaniusz z Cypru zgorszy si w ktrym kociele w Palestynie, e znalaz tam obicie z wyobraeniem Chrystusa, w ogle podobizn ludzk w miejscu witym wbrew przepisom Pisma" i zdar t materi. W wieku V wyda wojn obrazom Kenalas, biskup z Hieropolis w Syrii. Potem w VI w., staa si Antiochia miejscem zaburze z powodu kultu obrazw. W VII w. spotykao si
) D M 235. 23) D M 234, 235. 24) Z 87. ) Por. Z rzekomych syntez religijnych", Przegld Powszechny, stycze i luty 1930. 26 ) O kulturze czynu, zob. osobny rozdzia w Rozwoju Moralnoci". 27 ) Z 86. Ale ju D B 69 wychwala chrzecijaskie jakoby etyczne dnoci, tudzie rzekom piecz okoo drobnych gospodarstw za Leona III. 28) S 135. 29 ) Muzumaskie pomysy syntezy z chrzecijastwem zaczynaj si dopiero w XVI w. Zob. Z rzekomych syntez religijnych". Przegld Powszechny stycze 1930.
25 22

189 nierzadko obrazy przebijane oszczepem. Wszystko to w Kociele wschodnim. W zachodnim wiadomy jest tylko jeden wypadek w Marsylii pod koniec VI wieku, wwczas greckiej; tamtejszy biskup, Serenus kaza zniszczy wszystkie obrazy, ale te by za to zgromiony przez papiea Grzegorza Wielkiego. S to atoli nawet na Wschodzie wypadki sporadyczne, izolowane30). Nigdy ani wschodni Koci korporacyjnie, urzdowo, nie wystpowa przeciw obrazom przed rokiem 726, a co waniejsze, po r. 726 nie powoywano si nigdy na Stary Zakon. Zakaz starotestamentowy nie ma tedy w tej sprawie nic do rzeczy. Ani nawet sekty paulicyskiej nie mona uwaa za przyczyn, skoro Leon III niczego od nich nie przej; widocznie nie zamierza szerzy paulicynizmu. Przeladowa systematycznie klasztory, ale to bywao ju za jego poprzednikw. Zakaz kultu obrazw wyszed w roku 726 i zamieni si szybko w niszczycielstwo, w istne tpienie sztuki malarskiej. Leon III by tylko echem swych licznych poprzednikw, gdy chcia podda take ycie religijne mas kontroli pastwa". Nie wymyla pod tym wzgldem nic nowego. Trudno w niewoli sumie upatrywa co z reformy". Skoro za obrazoburstwo pochodzio z nakazu i (jak wiemy szczegowo) narzucone byo terrorem, trudno zgodzi si na wniosek, jako, ikonoklazm by tylko fragmentem wielkich reform spoeczno - politycznych"31). Italia nie yczya sobie takiej opieki spoeczno-politycznej". Kiedy Leon III kaza egzarsze uwizi Grzegorza II, hufce bizantyskie (zawsze z Azjatw zoone) nie zdoay ani nawet dotrze do Rzymu, a na wie o edykcie obrazoburczym bunt ogarn ca Itali. Egzarchat Rawenny i Ankony oderwa si od Bizancjum w r. 728, wolc podda si Longobardom, a cesarz na prno prbowa w roku 733 odzyska t prowincj32). Z trudem zdoa wprowadzi swj garnizon do Rzymu dziki temu, e wyzyska wczesne niechci pomidzy dworem longobardzkim a papieskim. Oficjalne oderwanie od Rzymu diecezji Illirii, Sycylii i Italii poudniowej a przeniesienie ich pod zwierzchno patriarchy carogrodzkiego, pozostao papierkiem kancelaryjnym, nie majcym nic wsplnego z rzeczywistoci religijn, ktra jest nie z rozporzdze, lecz z ducha. Caa reforma" skoczya si w Italii na konfiskacie

dbr papieskich na Sycylii i w poudniowej Italii. Pomimo to Grzegorz III broni take kultu obrazw i to oczywicie ostentacyjnie33), bo od tego by papieem. Doradcom Leona III nie brako rozmachu, lecz nie zmienili nic a nic systemu podatkowego i uciekano si w fiskalizmie nadal do drakoskich zarzdze34). Od samego cesarza zdaje si pochodzi zdanie wstpne Eklogi, tj. wydanego w roku 739 wyboru praw, jako rzdy maj by zgodne ze wskazaniami Pisma w. W praktyce za prawo karne rzdzi si olepianiem, ucinaniem rk, jzyka lub nosa35), a zatem ani ladu ducha chrzecijaskiego. Czy moe zechcemy si go dopatrze w odpowiedzi, jakiej cesarz udzieli protestujcemu papieowi Grzegorzowi II: Jestem cesarzem i kapanem36). A zatem kapastwo byoby przywizane do godnoci cesarskiej, jako przejaw wtrny; byoby si kapanem, poniewa byo si cesarzem. Wiemy jakimi drogami dochodzio si do tronu; gdyby si tedy utrzymaa ta teza bizantyska, opryszkostwo stanowioby drog niezawodn do kapastwa. Zbrodniczo gowy pastwa i zarazem gowy Kocioa stanowiaby zwornik cywilizacji bizantyskiej? Bywali zbrodniarze i na zachodnich tronach, lecz bywali okadani kltw a nikogo z nich nie uwaano za kapana! Co najwyej, monarcha bywa diakonem, uprawnionym do asystowania uroczystym naboestwom w tej formie suebnej wobec celebransa. Rwnoczenie z pocztkiem VIII w. Omajadzi rozszerzyli swe podboje na ca ju Afryk pnocn a po wybrzee Atlantyku, a w roku 711 wdz muzumaski Taryk, przyzwany przez ydw, przeprawi si do Hiszpanii i obali pastwo Wizygotw w wielkiej bitwie pod Xeres de la Frontera. Ale wojenne szale wielkich, dugotrwaych wojen wahaj si nieraz i mieszaj si cae okresy zwycistw i klsk. Zblia si ju koniec epopei wojennej islamu. Pochd ich powstrzymany w Europie zwycistwami odniesionymi w r. 732 przez Karola Martela pod Poitiers, a w dziesi lat pniej poczyna si na Wschodzie orna przewaga Bizancjum. Wspoma) D Ab 360, 361. Powtarzane przez wielu bizantologw inne przyczyny obrazoburstwa, jako nadmiar obrazw wszdzie gdziekolwiek; traktowanie niektrych obrazw przez lud, jakby ywe istoty nadprzyrodzone itp. nie zdoaj sprawy wyjani. Doszukiwanie si zakazu podobizn w dekalogu, to oczywicie lapsus calami. 31 ) Z, 88, 32 ) D B 67, 68. 33) Z 90. 34 ) Z 85. 35) Z 85. 36) Z 87.
30

190 gay Leona III niemao rozterki wewntrzne islamu, gdy w r. 740 zadawa Arabom cik klsk pod Akroinon37). Przewaga ora bizantyskiego przedua si te na jego syna Konstantyna V (741-775) z ohydnym przydomkiem Kopronymosa. Panowanie bizantyskie dotaro na nowo do Armenii i do Eufratu. Na Zachodzie odzyskao si w r. 746 Cypr. W r. 750 Abassydzi przenieli stolic z Damaszku do Bagdadu, przenoszc ognisko najwikszej siy muzumaskiej bd co bd dalej na wschd. Czy moe or bizantyski odzyskiwa na wschodzie przewag dziki ustrojowi them? Istniay one od lat 90 i jeeli przez 90 lat na nic si nie zday, a dopiero po 90. latach? Rwnoczenie nie zdoa Konstantyn V uzyska przewagi ornej na Zachodzie, nad Bugarami, z ktrymi musia prowadzi a dziewi wojen o szczciu zmiennym a bez stanowczego wyniku. Konstantyn V by rwnie wielkim ikonoklast, jak jego ojciec. Na samym wstpie spotka si z buntem wasnego zicia Artawarda (Ormianina), ktry wystpi w obronie dawnej ortodoksyjnoci z kultem obrazw, opanowawszy stolic w roku 742 zacz rzdy od tego, e skaza na mier Besera. Lecz rzdy jego miay trwa zaledwie rok. Wkrtce w r. 747 zwouje Konstantyn V synod do paacu Hierion na azjatyckim brzegu Bosforu. Zjeda si 338 posusznych biskupw i cze obrazw potpiaj uroczycie. Przeladowanie mnichw doprowadzio do istnego szau, a w niszczeniu obrazw doszo do tego, i palono nawet rkopisy ilustrowane. O zaciekoci cesarza wiadczy najlepiej fakt, e kiedy w roku 768 eni syna swego Leona (pniejszego IV) z Iren z Aten, synowa musiaa zoy przysig obrazoburcz na yczenie tecia. Walka dwch obozw wyznaniowych, ikonodulw i ikonoklastw, bya tak zacita i tak powszechna, ogarniajca wszystko i wszystkich, i widocznie rozumiano, e gra idzie o spraw najdoniolejsz, bo o samo chrzecijastwo; czy ma si utrzyma w pastwie bizantyskim, czy te ma

by porzuconym dla jakiej nowej religii, eby si upodobni do islamu. Obrazoburcy pozwalali sobie na coraz dalsze odstpstwa od ortodoksji, kierunek stawa si coraz wyraniejszy. Najzawzitsza walka zawrzaa w samym paacu cesarskim. Irena, ta sama, ktra musiaa zoy przysig obrazoburcz, staje na czele ikonodulw. Cesarz Leon IV (775-780) zajmuje miejsce w historii tylko jako m swej ony; waha si, wykrca, staje w p drogi. Wstrzymuje przeladowanie klasztorw, lecz czci obrazw nie przywraca. Kiedy jednak w roku 780 kilku zaufanych cesarzowej znalazo mier w wizieniu, cesarz tego roku skoczy ycie. Natenczas Irena przyjmuje tytu basileusa i sprawuje rzdy za syna z opiek przydug, bo trwajc a do 22 roku ycia Konstantyna VI. Koczy si przewaga ora bizantyskiego na wschodzie, gdy Irena okupuje sobie pokj od kalifatu bagdadzkiego haraczem. Podobnie postpi wobec Bugarw. Wszystkie siy uyje do walki religijnej. Przez siedem lat dziaa Irena z ca bizantysk bezwzgldnoci, a stanie u celu przynajmniej formalnie. Wielkorzdc pastwa by z ramienia Ireny Staurokios, wierny jej przez lat 20 w doli i niedoli. Piciu braci zmarego cesarza, kajdzarw, wygnano i pozamykano w odlegych klasztorach. W roku 784 zmuszono do rezygnacji obrazoburczego patriarch Pawa; na jego miejsce wysunito Tarasiosa, czowieka wieckiego, ktremu udzielono wszystkich wice od razu, hurtem. Daa sobie rad z rozruchami motochu stoecznego i z buntem gwardii. Zwouje sobr, przenosi go z Carogrodu do Nicei, a znw moe go bezpiecznie przywoa z powrotem do stolicy. Na ostatniej sesji w listopadzie 787 roku potpiono uroczycie obrazoburstwo, a sesja ta odbya si w obecnoci legatw papiea Hadriana38). Uznaa tedy prymat papieski. Wycofywaa pastwo od jakiego nieokrelonego jeszcze wyznania przyszoci nestoriasko-muzumaskiego, powracajc do tego, co byo przedtem. Szczerze i gorco pragna Irena (lub powiedzmy obz Staurokiosa) przywrcenia czci obrazw i w ogle powrotu do ortodoksji lecz ortodoksji bizantyskiej; mona wic powtpiewa o szczeroci wzgldem papiea. A nazbyt wiele jest w biografii jej (prywatnego i publicznego) ycia punktw nie zezwalajcych, by upatrywa w niej katoliczk. Owa sesja soborowa bya tylko chwilow kombinacj i chwila ta pierzcha wobec zasadniczo wrogiej postawy bizantynizmu. Zgody z papieem pragna Irena pod jednym warunkiem: eby to nie uwaczao cezaropapizmowi, ktrego nigdy si nie wyrzekaa.
37

) Z 84. 38) D B 77-80; D F 87-92.

191 Przeciwnicy Ireny pozyskali syna Konstantego Vl39). Matka kazaa go schosta (liczy ju lat 18) a na stronnikw jego posypay si tortury i wizienia. Armia skada przysig Irenie jedyn w historii: pki ty yjesz, nie uznamy syna twego cesarzem. Przed ponownym buntem wojsk azjatyckich w r. 790 ustpuje, lecz nie na dugo; wraca po dwch latach40). w r. 793 tumi trzeci krwawy bunt, olepia najstarszego z kajdzarw a czterem innym wycina jzyki. Przez pi lat intryguje przeciw synowi, a w kocu w roku 797 (po dwch nieudanych przeciw sobie zamachach) kazaa syna uwizi i olepi. Mimo to trwa nadal sza intryg paacowych. Wyobramy sobie, e w caym pastwie dzieje si podobnie a tylko na mniejsz skal, bo mniejszymi siami; w kadym znaczniejszym urzdzie, po wikszych majtkach ziemskich i okoo waniejszych klasztorw wszdzie czyhaj wzajemnie na siebie, eby si wzajemnie wytpi. O braku katolickiego gruntu u Ireny wiadczy (midzy innymi) postpowanie jej co do oenku syna. Pierwotnie chciaa go eni z Rotrud, crk Karola Wielkiego wadcy najrozleglejszego w Europie panowania. d roku 771 wada caym pastwem frankoskim, od r. 774 by krlem longobardzkim. Koron t zyska jako sojusznik papieski przeciw Dezyderiuszowi, ostatniemu krlowi longobardzkiemu. Zaraz nastpnego roku zaczyna si zdobywanie ziem saskich, co czyo si z chrystianizacj przymusow...41). Sawa Karola rozbrzmiewaa rwnie w wiecie islamu. W roku 777 przyjeda do Paderbornu poselstwo od Husiseina-el-Abdari, wielkorzdcy Saragossy, z prob o pomoc przeciw kalifowi Kordowy, Abd-ur-Rahmanowi z dynastii Omajadw. Karol osadzi Husseina na nowo w Saragossie, a wypraw sw utorowa drog pniejszej marchii hiszpaskiej. aden z licznych czynw nie zjedna mu tyle sawy i powaania, jak owa wyprawa poza Pireneje. Rozjemca muzumanw, silniejszy od nich! To bya sprawa oglno-chrzecijaska, stawiajca Karola od razu na wieczniku katolickiej powszechnoci. Potga jego

wzmacniaa si dalej; opanowa ostatecznie wszystkie ziemie wczesnych Sasw, Bawarw, zwycia Normanw i Awarw tudzie sowiaskich Wilkw. Towarzysz mu podziw i yczliwo by nabra potgi jak najwikszej i by stan na czele powszechnej wyprawy przeciw muzumaskim zaborcom pwyspu pirenejskiego. Kt bdzie przodownikiem, kto gow wieck katolickiego i aciskiego wiata, jeeli nie on? Gdyby wsprzdca"42) i naturalny bd co bd nastpca Ireny, Konstantyn VI wszed w rodzin Karola Wielkiego, gdyby w danym razie mg zamarzy o uczestnictwie w spadku po nim (choby w Italii, gdzie nominalnie panowanie bizantyskie byo wwczas ograniczone do kilku miast), czy nie wywietrzaaby mu z gowy caa ikonoklastyka? Uczeni z akademii palatyskiej jli si ksztaci ksiniczk a z Carogrodu pojecha uczby eunuch uczy j jzyka greckiego. Potem Irena zaniechaa tego projektu, nawet wbrew synowi43) lecz nic bliszego o tym nie wiemy. Cesarzowa, tak odgradzajca si od islamu, nagle zabiera si do oenku syna po muzumasku, na wzr kalifw. Umylni wysacy przebiegaj cae pastwo, wybieraj najpikniejsze okazy dziewczt, zwo je do Carogrodu a wyboru dokonuje matka44). Wybr pad na Mari z Ammii w Paflagonii, Ormiank i lub odby si w listopadzie 788 roku. Gdy pniej syn nawizuje miostki z crk wysokiego dostojnika, Teodor, matka sama doradza mu, eby on usun do klasztoru. Znalaza kapanw, ktrzy udzielili lubu z Teodor Konstantynowi we wrzeniu 795 roku. A wic w Cerkwi zaczyna kiekowa instytucja rozwodu. Og jednak uwaa ten fakt za bigami i std powszechne oburzenie na dwr. Teraz Irena odwraca si i wystpuje w obronie nierozerwalnoci maestwa! Sprawa komplikuje si, bo w padzierniku roku 796
) Uywa przydomka Porphyrogenetes, nadawanego kilku cesarzom, tym, ktrzy zrodzili si w purpurze", tj. podczas gdy ojcowie ich zasiadali na tronie. Aeby nie dawa powodu do nieporozumie, uywam tego przydomka tylko przy Konstantym IX, jako najwybitniejszym i najciekawszym z nich. 40 ) D F 95, 96. 41 ) Pierwszym, ktrego razia przymusowo chrztu, by Pawe Wodkowic a na soborze kostnickim. 42 ) Od r. 792 wystpuje Irena urzdowo jako wsprzdczyni syna, ale pod koniec przybraa tytu basileusa, i o syna nie troszczya si cakiem. 43 ) D F 94. 44 ) Najstarszy przykad tej metody mamy w ksidze Estery, a wic pochodzi ona od Persw z perskich tradycyj dostaa si do Bizancjum pniej do Moskwy; obowizywaa jeszcze z pocztkiem okresu petersburskiego.
39

192 rodzi Teodora syna, potem drugiego syna i crk! Na tym tle ile intryg paacowych! Tymczasem z Rzymu pad cios zasadniczy przeciw przeytkom bizantyskiego uniwersalizmu. Tsknota za pax romana i za jakim zwizkiem pastw pod przewodem dobranej przez papiea gowy wieckiej, doprowadzia nareszcie do koronacji Karola Wielkiego w roku 800 na cesarza rzymskiego. Dokona jej papie Leon III, ktry stacza z Bizancjum walki nieustpliwe i stwierdzi katolick nauk o filioque. Koronacja rzymska nie bya niespodziank dla Bizancjum. Byy wzajemne poselstwa, wyjanienia i propozycje, zanim ostatecznie zapada decyzja, mieszczca w sobie bd co bd ujm dla cesarskich Romaiw". Wykluczono od prezydencji wieckiej wiata katolickiego cesarza wschodniego, pomimo, e przywrcona bya cze obrazw, bo mimo to zachodzio przeciwiestwo cywilizacyjne. Odradza si na Zachodzie idea uniwersalizmu politycznego, lecz jake zmieniona! Nowe cesarstwo polega na katolickiej zasadzie, e do jednoci najlepsza droga w uznaniu rozmaitoci. Nie byo wcale postanowionym, e cesarzem ma by kadorazowy krl frankoski i kade pastwo zachowao sw niepodlego. Chodzio o zwizek samodzielnych pastw, ktrego pierwszym celem, eby zapobiega wojnom midzy zrzeszonymi a nastpnie zwrci ich siy ku wsplnym celom chrzecijaskim. Dla Kocioa ma nowy cesarz by brachium saeculare w tym wszystkim, w czym Koci nie moe si obej bez siy fizycznej. Wrcz przeciwnie ni w Bizancjum, gdzie Koci oddawa swe siy na usugi kadorazowego rzdu. W myli kwiatu inteligencji Zachodu nowe cesarstwo rzymskie ma suy do tego, by siy polityczne uywane byy do wprowadzenia zasad religijnych do ycia publicznego. Idea podobno nawet na nasze czasy jeszcze za wysoki! Trudno! Idea zawsze zaczyna od tego, e wystpuje przedwczenie.

Idealne obmylenie chocia (tylko idealne") nowego porzdku uniwersalnoci przyczyniao si wielce do pogbienia intelektu w cywilizacji aciskiej, poniewa zjawi si cel wieckiego ycia publicznego, gwiazda przewodnia dla umysw powaniejszych. Jeeli gdzie w wczesnej Europie ich nie brako, to na pewno na dworze Karola Wielkiego. Wiemy, jak starali si wywiera wpyw na Karola i nieraz go wywierali. Czy zawsze im si to powiodo? Niezawodnie Alkuin i cae grono najwikszych uczonych owej doby pragno nauczy Karola nie tylko samej sztuki czytania i pisania. Ani wtpi, e prowadzili wobec tego monarchy i z nim dyskusje o sprawach pastwowych i e oni bronili papieskiego zdania o pastwie, o sprawowaniu rzdw i nowym cesarstwie. Czy jednak przekonali Karola ? Fakty wiadcz e nie! Karol Wielki, cesarz antybizantyski, sprawuje rzdy w znacznej mierze po bizantysku. By dokadnie poinformowany o absolutyzmie cesarzy bizantyskich; wiedzia, e rozstrzygaj nawet sprawy religijne i e przeladowaniami wymuszaj, eby ludno podzielaa cesarskie zapatrywania. Stosunki z Bizancjum byy cige; nie brako informacyj wiarogodnych i bezporednich. Przeladowania religijne naleay do cech rzdw bizantyskich wbrew opiniom papiestwa, wygaszanym wielokrotnie. Chodzi o zagadnienie zasadnicze, wyraane krtko i wzowato pytaniem: czy godzi si nawraca mieczem? W kociele rzymskim rozstrzygnito ju t kwesti w wieku VI. Papie Grzegorz Wielki (ok. r. 540-604) obwieci, jako bg nie chce innych ofiar, jak tylko dobrowolne; a przymus oddala od religii tych, ktrych nawracanie do niej przyciga". W ptora wieku potem bd Venerabilis (674-735) chwali pierwszego chrzecijaskiego krla Anglii za to, e nie zmusza nikogo do przyjmowania wiary chrzecijaskiej, bo wiedzia to od tych, ktrym zawdzicza zbawienie, e suba Chrystusowi ma by sub dobrowoln, woln od przymusu. Tote Alkuin i Pawe z Akwilei protestowali przeciw naduywaniu motywu religijnego w wojnach Karola z Sasami i ganili, e si zwycionych zmusza do chrztu, powoujc si na w. Pawa i Augustyna, tudzie na Grzegorza Wielkiego45). Karol Wielki nie dba o te opinie i robi po swojemu. Wola by wadc nieograniczonym wedug wzoru bizantyskiego. Wszake na synodzie frankfurckim posun si tak dalece, i prbowa broni doktryny obrazoburcw bizantyskich przeciwko powadze soboru ekumenicznego. Nie bardzo te by przejty ide swego cesarstwa, czego dowd zoy, dzielc swe pastwo ju w roku 806 pomidzy trzech synw46).
45

) Kh II 36, 37, 248.

46

) Kh II 301, 309.

193 O zblieniu si do Bizancjum i spowinowaceniu si z cesarzem wschodnim marzy Karol Wielki. Snuj si projekty nowych zwizkw maeskich z rodzin Karola Wielkiego, przybywaj nawet posowie Karola Wielkiego do Carogrodu, gdy wtem katastrofa: jesieni roku 802 wybucha bunt ikonoklastw a jeden z generaw (imieniem Nicefor) ogoszony jest cesarzem i popiesznie koronowany. Irena zostaa uwiziona, wkrtce zamknita w klasztorze, wygnana w kocu na Lesbos, gdzie doczekaa si zgonu w roku 80347). Sprawy wewntrzne i zewntrzne stay fatalnie. Bagdadowi opaca si haracz, a bugarskie najazdy staj si coraz dotkliwsze. Zacz si znw okres rewolucyj. Saby Micha I Rhangabe (811-813) prbuje pozyska posiki z Zachodu i dlatego wyprawia w roku 812 poselstwo do Akwizgranu z uznaniem cesarskiej godnoci Karola Wielkiego. Posikw nie otrzyma, lecz wstrzyma przynajmniej agresj Karola Wielkiego na resztki posiadoci bizantyskich w Italii poudniowej. W nastpnym roku, po nowych klskach od Bugarw zmuszony do abdykacji, robi Micha miejsce generaowi ormiaskiemu, ktry panuje jako Leon V (813-820). Ten zawar z Bugarami rozejm 30-letni, lecz utraci do Arabw Kret i Sycyli. Panowanie to przepenione jest spiskami ikonodulw. Obz prawowierny czu si widocznie bardziej na siach, skoro wystpowa zaczepnie. Gwnym moralnym ogniskiem oporu jest zakon Studystw. Nazwa pochodzi od pewnego klasztoru carogrodzkiego, ktrego fundatorem by Studios, konsul reprezentacyjny Konstantynopola w roku 463. Byo to za patriarchy Gennadiosa (458-471) i z jego poparciem48). Z czasem wprowadzono tam regu tzw. akojmetw", braci nie picych", co znaczy, e liturgia odprawiaa si tam bez przerwy, dniem i noc, przez kolejn zmian osb. Dalsza a bez

porwnania doniolejsza reforma nastpia za przeoestwa w. Teodora Studyty (759-826). M ten wielki nie tylko wielk pobonoci, celowa rozlegoci horyzontu mylowego i wszechstronnym wyksztaceniem. Zajmuje zaszczytne miejsce w dziejach pimiennictwa bizantyskiego i to w dziale poezji wieckiej, jako twrca najlepszych epigramw; rodzaj ten ody dziki niemu49). Lgn do cywilizacji aciskiej. Naladujc widocznie Benedyktynw wprowadzi do zakonu obowizek zajmowania si rolnictwem, rzemiosami i przepisywaniem rkopisw. Powstaa ewolucja Bazylianw zwrcona ku cywilizacji aciskiej i bezwzgldnie katolickiej. Sam Teodor jedzi do Rzymu, oddany by Stolicy ap. i gosi zachodnie pogldy o stosunkach wadzy kocielnej a wieckiej, kwestionujc prawo ingerencji rzdu w sprawy kocielne. Prost byo konsekwencj, e klasztor studycki by ikonodulski. Teodor urzdzi w nim szko malarsk. Uwizi go cesarz Leon V, podczas gdy onierze usuwali reszt obrazw z kociow stolicy. Wrd gwatownych zamieszek przypad tron jeszcze zawzitszemu obrazoburcy, Michaowi II (820-839). Nowe zamieszki i nowe bunty a doszo do rozszczepienia resztek cesarstwa bizantyskiego na dwa pastwa, europejskie i azjatyckie. Zadecydowa kalif bagdadzki, ktry za odstpienie pewnych terytoriw dopomg zaj cz bizantysk Azji Mniejszej Tomaszowi z Gaziury w Foncie, a ktrego koronacja odbya si w Antiochii w roku 821, dokonana przez patriarch antiocheskiego. Wyprawi si Tomasz take do Europy, a wezwawszy pomocy Sowian oblega Carogrd przez kilka miesicy. Gdy atoli Omortag bugarski wystpi w obronie Michaa, Tomasz musia zarzdzi odwrt. W Adrianopolu kapitulowa i w niewoli ponis mier w mczarniach. W tym wanie czasie dokona ycia w roku 826 wielki studyta Teodor. Nastpstwo po nim obj jego wsppracownik Methodios z Syrakuz po czym nasta upadek ideowy studytw. Do poowy XI wieku zmienili si zupenie, dajc do swego zgromadzenia dostp bizantyskiej nienawici do wszystkiego, co aciskie. Pozostay im tylko cechy dewocyjne (akojmetyzm) tudzie szacunek dla pracy fizycznej, co wyrniao ich zawsze wrd Bazylianw. Nigdy za studyci nie rozszerzyli si i popularnoci wcale nie nabrali. Powodzenie islamu wobec pastwa bizantyskiego i chrzecijastwa wschodniego stawao si coraz wiksze, skoro nie tylko cesarstwo wschodnie popado w chroniczny stan religijnej wojny domowej o kwesti, czy nie naley zbliy si do islamu; ale islam wkracza nawet w wewntrzne dzieje polityki cesarstwa. Widocznie popularnym by is47 48

) D F 101-108. ) Cz 37. 49 ) Kr 706.

194 lam, skoro w Antiochii wzniesiono tron nowy dla kandydata popieranego przez kalifa, a nawet w Europie obz bezwzgldnie antymuzumaski by sabszym od sympatykw islamu, skoro dla przeciwwagi trzeba byo odwoa si do Bugarii. Ikonodulowie, podnisszy gow, znowu ulegaj a tymczasem nowy rozpd nadaj islamowi Saraceni", ktrzy zajli Kret, a w roku 827 usadowili si na Sycylii. Ikonoklastia odnosi rwnoczenie najwiksze triumfy. Syn Michaa II, Teofil (829-842) doprowadzi przeladowanie religijne do ostatecznej zapamitaoci. Mnichom tatuowano na policzkach szydercze napisy, malarzowi ikon spalono do; mszczono ikony nawet na witej grze Athos. Na zewntrz za same klski. Zapdziwszy si z wojskiem do Syrii, ponosi Teofil klsk w Cylicji i musi zawiera w roku 839 pokj niekorzystny, podczas gdy rwnoczenie nowy kagan bugarski, Pressian, rozszerzy zabory a do Adriatyku50). Nie dbajc zgoa o sytuacj zewntrzn, pograno si w walkach religijnych uwaajc zgnbienie przeciwnika w kwestii obrazw za waniejsze od sprawy granic pastwa. Spr o obrazy stanowi form zewntrzn dla sympatyj lub antypatyj wzgldem islamu. W samej stolicy zadawano sobie pytanie: czemu nie upodobni si do islamu? gdy tymczasem w prowincji azjatyckiej pytanie to brzmiao ju wyranie: czy Islam nie lepszy od chrzecijastwa bizantyskiego ? Islam nabiera powodzenia moralnego. W bizantyskich niegdy prowincjach zapanowaa wolno sumienia. Islam cywilizacji arabskiej by tolerancyjny. Arabowie nie przeladowali religijnie ludw

podbitych (czyni to dopiero islam cywilizacji turaskiej, turecki), ani nawet nie zachcaj do renegactwa. Ludom za wschodnim, lubicym teologizowa, podobaa si prostota Islamu. Wypoczto sobie od subtelnoci i zawioci, zgoa nieprzystpnej dla ogu, ktry szed tylko lepo za sw zwierzchnoci duchow (monofizyck), byle i przeciwko Bizancjum; obecnie og mg roztrzsa ca teologi islamu miao, skoro w nim teologii niemal cakiem nie ma... Paulicyni sympatyzowali z islamem wszdzie, lecz czy tylko oni? W owym czasie struktura spoeczna muzumanw jest jeszcze zupenie arabska. Nawrcony musi si uzna klientem jakiego plemienia arabskiego (mawla)51). Dugo utrzymywaa si zasada, e Arab nie moe sam uprawia ziemi poza Arabi, yli kosztem rolnikw tuziemcw, ktrych nigdzie nie ruszali. Nie tykali struktur spoecznych. W Syrii pozostay latyfundia z kolonami, a w Egipcie rolnik by, jak od wiekw, nadal tylko uywalnikiem gruntu. Ni tu ni tam, wociastwo nie opuszczao gruntw, bo dokd i po co i do jakiego zawodu? Moe mu nie byo dobrze, lecz mniej le, ni pod rzdami bizantyskimi. Poprzedni podatek gruntowy zamieniono na danin w naturze, co stanowio uatwienie. Ani te Arab nie garn si do urzdw. Zatrzymano wszystkie poprzednie urzdy, odejmujc tylko urzdnikom stopnie wojskowe. Nagle nastaa administracja cywilna. W Syrii pozostali w urzdach miejscowi nestorianie. Nie tknito nigdzie sdw, urzdze gminnych, wadz lokalnych, byle tylko wadze te pilnoway, eby daniny byy dostarczane naleycie. Jzykiem urzdowym pozosta w Iraku perski, w Syrii i Egipcie grecki a na monetach pozostawiono nawet krzy bizantyski52). Administracja nie stawaa si bynajmniej dobr, gdy pozosta dawny obyczaj kancelaryjny i biurokratyczny, lecz usta terror wojskowy zioncy z biur them. Urzdy, zoone z tuziemcw a pozbawione ywiou wojskowego, staway si reprezentacj podbitej ludnoci wobec nowych zaborcw. Miejmy na uwadze, e bizantyskie panowanie byo rwnie zaborem dla Syrii, Egiptu, Iraku i dla afrykaskich Berberw. Wtedy urzdy bizantyskie byy reprezentacj wycznie tylko samych zaborcw, natomiast za panowania arabskiego cig dalszy tych samych urzdw zmienia pod tym wzgldem swe cechy tak dalece, i sam si okolicznoci nastawa jaki zwrot ku samorzdowi. Przypomnijmy sobie sowa Michaa Syryjczyka: Wreszcie mielimy spokj". Od czego? Od rzdw oficerskich i od nakazw w co si ma wierzy. Themom zawdzicza islam w znacznej czci swe powodzenie. Caa historia powszechna stwierdza, e rzdy wojskowe podczas pokoju s najohydniejszym i najgupszym z systemw administracyjnych gdziekolwiek si pojawiy na duej, wszdzie ubiy pastwo a spoeczestwo demoralizoway do gruntu, paralioway i pastwo i spoeczestwo53).
50 51

) D B 78, 83; Z 96-102; Cz 34. ) D M 196. 52 ) D M 195, 196-201. 53 ) Por. Rozwj Moralnoci", str. 232-236.

195 Arab nie by ani rolnikiem, ani urzdnikiem, lecz czsto kupcem. Niebawem Bagdad sta si ogniskiem handlu uniwersalnego, ktry siga a po Chiny i Indie, potrzebujc mnstwo placwek lokalnego porednictwa, przez co dostarcza te zarobkw ludnoci rodzimej. W pastwie bizantyskim kwitn handel ju niemal w samej tylko stolicy, a w kalifatach rozlewa si po caym kraju. Dwory kalifw miay przecign przepychem Carogrd, a byy mniej sztywne, przystpniejsze. Panowanie arabskie pogbio jeszcze bardziej rnice dobrobytu na rzecz Wschodu. Na prowincjach zachodnich odbijaa si fatalnie utrata egipskiego spichrza, syryjskiego przemysu i handlu i portw wschodniej poaci morza rdziemnego, z czego korzystali poddani kalifw. Im dalej na Zachd, tym niewdziczniejsza stawaa si walka o byt. Dla Zachodu morze rdziemne przestao by cznikiem ludw, stajc si raczej rozcznikiem. Pniej dopiero, znacznie pniej miay by kraje islamu zagroone przez ubstwo. Na razie doznay tego tylko kraje afrykaskie. Arabowie podziwiali ich rolinno a ju z kocem VII w. oliwka pocza nikn w Byzacenie54). O ile Arabowie nie zajmowali si handlem, stanowili warstw militarn, ktra podczas pokoju nie zajmowaa si niczym, dbajc tylko o wygodne ycie kosztem chrzecijan, ktrym poza daninami pozostawiali zupen swobod.

Uderza may stopie odpornoci bizantyskiej wobec islamu. Wiele tumaczy si upadkiem umysowoci bizantyskiej w wiekach VII do IX. Podczas gdy wiek VII liczy na Zachodzie pitnastu poetw pisujcych po acinie, pimiennictwo bizantyskie wykazuje zaledwie kilka dzie teologicznych i kilka ywotw witych. Zachd do niedawna ciemny" wyprzedza coraz bardziej bizantycw; nawet w dalekiej Hiszpanii lub Irlandii bije wicej wiata. Ju w pierwszej poowie VI w. zjawiaj si w Brytanii pierwsze lady studiw klasycznych. W drugiej poowie VI wieku Irlandczyk Columbanus (ktry zna Horacego) roznosi sw wiedz po Burgundii i Lombardii. W Hiszpanii Izydor z Sewilli (670-636) ukada w pismach owych istn kopalni wiedzy dla caego redniowiecza. Jake wychwala krlw wizygockich za to, e popierali dziaalno pimiennicz szeregu biskupw wizygockich (arianizm ju zanikn). Nie brako wyszych umysw na Wschodzie, lecz poczynaj zarzeka si stron rodzinnych i emigruj na Zachd. Np. Teodor z Tarsos w Cylicji, ktry przyj wicenia kapaskie w Rzymie w roku 669 przyby do Brytanii i zosta nastpnie arcybiskupem Canterbury; lub taki Hadrian z Afryki, przez pewien czas opat klasztoru pod Neapolem. Od nich zaczyna si import rkopisw. Nauczali jzyka, metryki, matematyki i astronomii55). W systemie cezaropapizmu, wykluczajcym wolno myli, nie miay dla siebie pola umysy wiatlejsze. W roku 680 kiedy Teodor z Tarsos stawa na czele Kocioa w odlegej Brytanii, zdarzy si biskupom zebranym na synodzie w Carogrodzie taki wypadek: pewien mnich, oskarony o nieprawowierno, owiadczy, e dowiedzie swej susznoci, wskrzeszajc zmarego. Na dostarczonym trupie zoy spisane swoje wyznanie wiary i przez kilka godzin szepta nieboszczykowi co do ucha. Dziao si to wobec zebranych biskupw i zgromadzonego ludu; biskupi przystali na taki eksperyment56). Ju kler bizantyski stawa si raczej biurokracj od liturgii ni kapastwem. Jake mogo by inaczej w pastwie, w ktrym kariera w stanie duchownym zapewnion bya nie najwiatlejszym, lecz najpowolniejszym wobec wadzy wieckiej. Samopoczucie moralne kleru upada nader nisko w owych czasach. Synod w roku 692 zakazuje kapanom uywa kpieli razem z kobietami i przebywa w klasztorach drugiej pci; co wicej, zabroniono osobom duchownym utrzymywa podejrzane domy publiczne57). A na Zachodzie duchowiestwo wytwarza coraz liczniejsze ogniska wiedzy i obmyla coraz to nowe zagadnienia. Wielki Beda ( 735) dedykuje gwne swe dzieo Historia ecclesiastica gentis Anglorum" krlowi Geowulfowi Northumbrii, mia wic powody mniema, e krl ten barbarzyski" zainteresuje si tym. Z Irlandii i Brytanii rozchodz si uczeni po kontynencie europejskim. Najwikszym z nastpnego pokolenia, Alkuin, by uczniem i potem nauczycielem szkoy w York, przebywa nastpnie w Rzymie i Pawii, a wreszcie dzieli swe lata pomidzy Angli a dwr Karola Wielkiego. Ostatnie trzy lata ( 804) powica opactwu w Tours, gdzie zaoy szko kopistw. Zna wy54 55

) D A 402, 403. ) Mn 9-12, 52-62, 153-208. 56 ) D M 232. 57 ) D M 233, 234.

196 bornie Vergiliusa, wydaje prace z zakresu astronomiczno-matematycznego. On pierwszy dostrzega bd w obliczeniach kalendarza i proponuje, eby co 19 lat opuszcza jeden dzie pod koniec roku. By tylko diakonem, wice wyszych nie przyjmowa. Podobnie postpi wspczesny mu Paulus Diaconus, przebywajcy w Metz, w Monte Cassino i na dworze Karola Wielkiego, gramatyk, poeta, uczony" i historyk. Od niego pochodzi inwokacja Najw. Maryii Panny, jako Gwiazdy morza". On te jest autorem hymnu o w. Janie Chrzcicielu: Ut queant laxis resonare fibris". Na hymnie tym przez dugie lata w szkoach klasztornych uczono prawide wierszowania i muzyki, czego lad pozosta choby w tym, e pocztkowe zgoski wierszy i pwierszy: ut ... si, s do dzi dnia nazwami tonw muzycznych58). Na dworze Karola Wielkiego zebrao si tylu uczonych Frankw, Hiszpanw, Anglosasw, Wochw i Irlandczykw, i powstaa istna akademia nauk, a z niej wyoniy si niebawem wielkie szkoy w Tours i w Pawii59). A c byo na dworach wspczesnych basileusw? Od poowy VII do poowy IX

wieku nastaje tam upadek intelektu tak gboki, i z tego powodu zagino tam w tym wanie okresie wiele dzie helleskich60). C mwi o sztuce bizantyskiej w okresie obrazoburczym ? Na wzr muzumaski ograniczano malarstwo do dekoracyjnego. Z kwitncego Bagdadu czerpie si wzory nawet architektoniczne, np. kopuy stokowate. Zasadnicze cechy architektury bizantyskiej wyszy z Iraku i Armenii61). Architekci bizantyscy nie znajduj zajcia w Carogrodzie i rozbiegaj si po wiecie za chlebem, choby muzumaskim. Stawiaj meczety w Jerozolimie, a z pocztkiem VIII wieku wielki meczet w Damaszku a potem a w Ktesifonie (odbudowa paacu Sassanidw). Mniej szczliwi cieszyli si z zaprosze do chazarskiego Sarkalu. Take w tym zawodzie skazani s wybitniejsi na emigracj. Co tylko Bizancjum posiada cenniejszego w ludziach, wszyscy uciekaj z Bizancjum. Do jakiego za stopnia obniy si poziom uczucia artystycznego, zawiadczy takie cudactwo z dworu cesarza Teofila: Zamiowanie do przepychu objawiao si u niego w formach dziwacznych. Np. w wielkiej audiencjonalnej sali Magnaura kaza postawi szczerozote drzewo a na jego gaziach byy umieszczone zote ptaki; u stp zotego drzewa sta tron cesarski, otoczony przez zote lwy i gryfy. Kiedy wprowadzano obcego posa i cesarz jak boyszcze zjawia si na tronie, wwczas specjalny mechanizm wprawia w ruch cae otoczenie: ptaki trzepotay skrzydami i pieway, lwy podnosiy si, bijc ogonami a z ich paszcz wychodzi metaliczny dwik"62). Przejmowano si ju sztuczkami z Bagdadu. Powszechnemu upadkowi intelektu w Bizancjum towarzyszy szczeglnym zbiegiem okolicznoci historycznych ... zanik aciny. Nawet w wojsku komenda odbywa si w VII wieku po grecku. Przesilenie nastpio jeszcze za Herakliusza, bo ju wtedy do wyjtkw nale oficerowie z Zachodu i armia stawaa si etnograficznie wycznie azjatyck. Pastwo nazywa si oficjalnie Romania, lecz ci, ktrzy wymawiali t nazw acisk, nie rozumieli ju znaczenia wyrazu. Romaioi oznacza po prostu bizantycw. Zapanowaa wyczno greczyzny, lecz ju bez tradycji hellenizmu i nawet bez owiaty hellenistycznej. Takie byy skutki duchowego przyjanienia si z islamem. Cywilizacja bizantyska tracia w tym okresie zdolno ekspansji, gdy przestawaa by ywotn. Cofaa si, gdy rwnoczenie cywilizacja aciska okazywaa nadzwyczajn si ekspansyjn, pozyskujc sobie wszystkie ludy, przybye niegdy na obszary dawnego cesarstwa rzymskiego zachodniego. W tym samym okresie uzupeniaj si leges barbarorum, zbliajce si do tej cywilizacji, pogbiajce nowe oyska dla rozmaitoci jej strumienia. Po starej ju Lex Romana Burgundionum i Breviarum Abaricianum, po Lex Romana Visigothorum, po Lex Ripuaria (VI w.) i Pactus Alamonorum (midzy rokiem 600-650), poczem nastpuje Lex Baiuvariorum (744-748) a za czasw Karola Wielkiego Lex Frisionum, Ewa Chamaworum, lex Saxonum, lex Anglorum et Werinorum. Cay ten ruch owiany jest pragnieniem cznoci ze spadkiem rzymskim, schrystianizowanym w nowej cywilizacji aciskiej, ale z zastrzeeniami wszelkich rodzimych od58 59

) Bi 256, 262. ) Mn 70-86, 249-251, 257-262, 273-278. 60 ) Kr. 506. 61 ) Mona w twierdzeniu Strzygowskiego odmieni co nieco tu i wdzie, lecz zasadniczo nikt go nie obali. 62 ) Z 109.

197 mian63). Jedno w rozmaitoci: wrcz przeciwnie ni w cywilizacji bizantyskiej. Nareszcie jednak wyczerpay si rojenia wsplnoty religijnej z islamem. Doszed do wadzy obz rezygnujcy z imperializmu za pomoc syntezy" religijnej. Monaby ten obz nazwa studyckim, od klasztoru, z ktrego czerpa natchnienie. Narzdziem obozu katolickiego staa si nowa cesarzowa. Cesarz Teofil dobra sobie on znowu za pomoc konkursu piknoci, w ktrym nagrod tronu odniosa crka urzdnika z Paflagonii, Teodora. Natychmiast po zgonie ma w roku 842, obejmuje rzdy, a sprawuje je jako opiekunka swego 3-letniego syna, Michaa III przez lat 14. Obrazoburc, patriarch Jana Gramatyka strca zaraz i skazuje na chost. Nastpc jego staje si studyta Metody z Syrakuz. Ustanawia si uroczyste wito na pamitk przywrcenia czci obrazw: wito prawosawia" (obchodzone take w Rosji a do koca w pierwsz

niedziel postu). Na obrazoburstwo rzucono kltw, a ciao Konstantyna VI-tego, (ktry znis nawet kult Bogarodzicy) wyrzucono z grobu na mietnik. Cesarzowa uprasza nowego patriarch, eby jednak udzieli przynajmniej rozgrzeszenia jej mowi, twierdzc, e nawrci si na ou mierci. Zarzdzono caotygodniowe publiczne mody za Teofila i uwaano go za rozgrzeszonego. Teodora zabraa si nastpnie do sekty paulicynw, szerzcej si na nowo w Azji Maej. Przeszo 10.000 osb zgino na torturach, a jednak sekty nie wytpiono. Pozostaa i jej zwolennicy sympatyzowali nadal z islamem. Koczc obrachunki z powodzenia islamu, nie mona przemilcze, jako islamowi wiele zawdzicza (co za szyderstwo Historii!) patriarchat carogrodzki. Prcz stoecznego byo patriarchw piciu, ktrzy atoli znaleli si niemal bez wyznawcw, bo oficjalne wyznanie bizantyskie pozostao w Azji daleko w tyle poza wielkim rozwojem i nadzwyczajn ekspansj nestorianizmu (a do Chin), odkd urzdy nie stay na stray prawowiernoci. Stolice patriarsze Aleksandrii, Antiochii, Efezu, Cezarei, Heraklei zawisy w powietrzu, niemal bez wiernych i bez rodkw pieninych. Chrzecijastwo bizantyskie miao zawsze to do siebie, e nie mogo istnie tam, gdzie nie mogo si oprze o wadz wieck. Pozosta faktycznie jeden tylko patriarchat carogrodzki. Pierwotnie biskupi carogrodzcy zaleni byli od Heraklei: stolica heraklejska znikna a carogrodzka otrzymaa ju niewtpliwie prymat nad caym Kocioem cesarskim". Na razie Teodora przywracaa katolicyzm a patriarcha Metody by niewtpliwym katolikiem.
63

)V7

III GAGOLICA (679 - 890) Obok muzumaskich wspominano w poprzednim rozdziale stale o kopotach bugarskich; byy to jakby dwie rwnolege bizantyskiej niedoli. Aeby uwydatni sprawy zwizane z islamem i nie przerywa wtku wywodw, poprzestawano na samych tylko lakonicznych wzmiankach o Bugarach, co trzeba uzupeni, by okreli wybitn rol historyczn tego ludu. Wiemy z rozdziau I, jak w roku 626 powiodo si cesarzowi Herakliuszowi rozdwoi pod samym Carogrodem Bugarw i Awarw i e wadca bugarski Rubrat otrzyma za to tytu patrycjusza. Zwierzchnictwo cesarskie byo lune a nowe siedziby widocznie pontne, skoro napywaj dalsze immigracje znad Wogi. W r. 679 zalali Bugarzy wielkie przestrzenie midzy Dunajem a grami bakaskimi i mimo oporu Konstantyna IV (668-685) osiedlali si a do Hemusu, wymusiwszy nawet haracz na cesarzu. Prc na poudnie, zastali osadnictwo sowiaskie w Mezji. Byli mniej liczni od podbijanych Sowian, a nie wiemy, jakim okolicznociom zawdziczali swe zwycistwa. W ogle nie wiemy nic 198 o rodzaju tych walk. Widocznie przybywali na Bakan bez kobiet, a przynajmniej niewiele kobiet im towarzyszyo, wic zeslawizowali si w krtkim stosunkowo czasie. Powstao nowe pastwo sowiaskie, niezawise, ktre przez szeregi stuleci miao zagraa cesarstwu bizantyskiemu. Ukadano si po wielekro z Bugarami i Sowianami, lecz nie dotrzymywano nigdy ugody ani z jednej strony, ani z drugiej. Od r. 689 musia Justynian II walczy na nowo z Bugarami, ale gdy po dziesicioletnim wygnaniu (695 - 705) wraca ponownie na tron, odzyskiwa go dziki bugarskim posikom. Kagan bugarski otrzyma za to od wdzicznego Justyniana tytu Cezara1). Epizod wielce znamienny. Jak wiadomo, cezarami tytuowano wsprzdcw modszych przy starszych augustach, a wic cezar jest stanowczo monarch, chocia uznajcym zwierzchnictwo augusta. Uzna wic Justynian II odrbno pastwa bugarskiego. Co wicej, mianowa kagana bugarskiego (przynajmniej tytularnie) wsprzdc przy sobie. By to jeden ze sposobw uywanych i dawniej w imperium zachodnim, eby oswaja i agodzi wrogw. Sposb ten przetrwa w Bizancjum a do koca, jako jedna z licznych naiwnoci kancelaryjnych.

Cezar" brzmi w greckim jzyku Kajzar" (lub kajdzar"), a rozumiano pod tym tytuem czsto samego cezara. Jeszcze za Octaviana Augusta, stawiano w Azji wityni theas Romes kai sebastu Kaizaros"2), bogini Romy i dostojnego Kajzara, tj. samego cesarza Augusta. W Bizancjum obniy si dawny tytu cesarski, odkd przyjto z Persji tytu basileusa, uwaany za wyszy. Ale na Zachodzie basileus si nie spopularyzowa, a wadca bizantyski pozosta dla zachodniej Europy kajzarem. Wadcy bugarscy tytuowali si kaganami, podobnie jak wszyscy wadcy finoturascy. Przynieli sobie ten tytu z pierwotnej ojczyzny nadwoaskiej. Uywali go take Mongoowie i Tatarzy, pniej w skrconej formie kan" lub han". Od Chazarw przeszed kagan na Ru; pierwsi ksita kijowscy (a do Jarosawa) tak si tytuuj. Tytuu kajzarskiego poczli bugarscy wadcy uywa dopiero po przyjciu chrzecijastwa; spopularyzowa si atoli utrwali nie w greckiej formie, lecz w wymowie aciskiej; caezar w skrceniu car". Ta forma przesza nastpnie przez porednictwo ksig cerkiewnych na Ru, rugujc szybko pierwotnego Kagana". Bugarski nowy kajzar zmieni si zaledwie po trzech latach na nowo we wroga a w rok po ponownym strceniu Justyniana, stanli Bugarzy w r. 709 znowu pod sam stolic. Zdoby jej nie mogli, ale okup zawsze wymusili, a cesarstwo rozprzone pokona ich nie zdoao. Bugarzy stawali si coraz niebezpieczniejsi. Od Bizantyczykw uczyli si wojowa, aeby nastpnie zwrci bro przeciw Bizancjum. Z Carogrodu czerpali wiele. Ju w VIII w. dwr ich kagana w Pliske urzdzony by na podobiestwo bizantyskie z caym ceremoniaem3), a w ogle cywilizacja bizantyska przesczaa si pomidzy nich. Nie usuwao to chci zdobywania terytoriw bizantyskich; owszem zachcao do nich, podobnie jak niegdy Germanw wobec Rzymian. Konstantyn V (741-775) prowadzi z Bugarami a dziewi wojen. Nie by na tych pobojowiskach stanowczym zwycizc, lecz wychodzi bd co bd obronn rk4). W r. 762 odnis jednak znaczniejsze zwycistwo pod Anchialos, skd uprowadzi kilka tysicy jecw do Carogrodu, by ich tam wyci w pie5). Chcc wzi Bugarw we dwa ognie, pielgnowa dobre stosunki i przymierze z Chazarami. Kroczy i w tym ladami Leona III, ktry przedua nawet powinowactwo chazarskie na nastpne pokolenie, enic cesarzewicza z ksiniczk chazarsk (na chrzcie Iren). Otwiera si tam nowy teren dla ekspansji cywilizacji bizantyskiej. Podczas burzliwej regencji cesarzowej Ireny Atenki, ponoszono raz w raz cige poraki od Bugarw; zwaszcza w roku 792 klska bya tak cik, i trzeba byo zdecydowa si na nowo na haracz. W ostatnim roku jej rzdw (802) zaczyna si w Bugarii panowanie potnego kagana Kruma. Zaj on bezpask po upadku Awarw nizin pomidzy Dunajem a Cis, opanowa w zupenoci Serbi, a w roku 809 zdoby Sredec (Sofi). W dwa lata pniej cesarz Nicefor przedsiwzi wielk ofensyw i zdoby nawet stolic kagana Pliske, lecz w drodze powrotnej ponis klsk, ktr naoy wasn gow. Wbito j na pal, a potem z
1

) D M 219.

) Pb 31.

) Z 80.

) D B 67, 68.

) Z 93.

199 wysuszonej czaszki zrobiono czasz na uczty kagana. Nastpca Nicefora, cesarz Micha ponosi now klsk od Bugarw pod Versinic w okolicy Adrianopola. Armia ucieka w nieadzie. W Carogrodzie wybuch wtedy w roku 813 bunt; Michaa zmuszono do abdykacji na rzecz generaa Leona (V) Ormianina. Ten cesarz (813-820), ktry utraci do Arabw Kret i Sycyli, pobi jednak Bugarw pod Mesembri, w pobliu stolicy i zawar rozejm 30letni z nastpc Kruma, Omortagiem. Nie spoczywaa atoli bro bugarska ani dziesiciu lat. Bizantycy sami przyzwali ich w czasie zamieszek i buntw, skierowanych przeciw najzacitszemu z obrazoburcw, Michaowi II. Wwczas to rozegraa si sprawa koronowanego w Antiochii w r. 821 Tomasza z Gaziury (o ktrym bya mowa w poprzednim rozdziale). Pokonano go dopiero dziki posikom od bugarskiego kagana Omortaga. Ju drugi raz rozstrzygaa Bugaria o bizantyskim tronie. Pastwo bugarskie ronie w przestrze i siy. Kiedy cesarz Teofil (829-842) ponosi w Syrii klski od Arabw, nowy kagan bugarski, Pressian, rozszerza swoje panowanie a po Adriatyk. Pochd ten by ukoczony mniej wicej rwnoczenie z objciem rzdw przez cesarzow Teodor, gdy uja ster pastwa w imieniu nieletniego syna, Michaa III i pooya koniec obrazoburstwu w roku 842.

Wichrzono przeciw niej niemao. Syna oenia, gdy liczy lat 16 z wybrank konkursu piknoci, Eudoksj z Dekapolis. Speniwszy ten obowizek matki, nie moga jednak dopuszcza syna do wadzy, gdy by to degenerat, cakowity nieuk, a przy tym rozpustnik bez miary i pozbawiony najmniejszej powagi. Nikt nie yczy sobie rzdw rozpustnego idioty i on sam nie garn si bynajmniej do wadzy; lecz chcc zrzuci Teodor, podnoszono jego spraw. Wmieszano w te zawikania patriarchat i cay kler bizantyski, zwaszcza klasztory. Kierunek studycki sta przy cesarzowej, ktra dbaa o rozszerzenie wiary, opiekujc si misjami wrd Bugarw i Chazarw. Z rozmaitych poszlak nasuwa si spostrzeenie, e misjonarzy dostarczali studyci. Kierunek ten szerzy si i przenis si do Azji, gdzie pozyska sobie grup klasztorw, pozakadanych na grze Olimpie w Mezji (dzi Keszisz Dach na poudnie tu pod miastem Bruss)6). Pewne okolicznoci (o ktrych niej) naprowadzaj na lady, e na tym Olimpie nie brako mnichw pochodzenia bugarskiego. Byliby to pierwsi bugarscy chrzecijanie. To osiedle mnisze jest wsawione pobytem Braci soluskich". Ojciec ich by jakim dostojnikiem bizantyskim w miecie Soluniu (Tessalonike), posiadajcym ju na p ludnoci sowiaskiej. Czyli byli Grekami, czy te Sowianami? Niewtpliwie jaka cz elity sowiaskiej greczya si jzykowo i obyczajowo; narodw nie byo jednak. Rodzina biurokratycznego dostojnika musiaa oczywicie by bizantysk, lecz oznaczao to wycznie poczucie pastwowe, o narodowym nie miano pojcia. Czy urzdnik, umieszczony w Soluniu musiaby zna jzyk sowiaski, to wtpliwe; rwnie trudno przypuci, eby ojciec stara si by o nauk jzyka sowiaskiego dla synw. Po co? w jakim celu? Kancelaryjn sowiaszczyzna nigdy nie bya. A przy tym skd ten wielki sentyment Braci soluskich dla wszystkiego, co sowiaskie? Pewnoci co do ich pochodzenia etnograficznego nie ma, lecz to pewne, e nie ma czym obali przypuszczenia, e byli pochodzenia sowiaskiego lub zeslawizowanego bugarskiego. Dokonany pniej wybr jzyka liturgicznego wskazywaby na Bugari, jako kolebk rodziny. Starszy z braci, pniejszy Metody (chrzestne imi niewiadome) poszed ladami ojca i by nawet naczelnikiem wadz rzdowych w sowiaskim okrgu strumskim w Macedonii, prawdopodobnie w latach 846-853. Pniej jednak wola wstpi do zakonu i by dugo mnichem na Olimpie. Modszy o lat mniej wicej dziesi Konstanty (ur. w r. 827) odbywa studia wszechstronne a do 20 roku ycia. Bya to nauka, jak na wczesne pojcia, niezmiernie wyduona, lecz treci zawierajca w sobie mniej od dzisiejszego (a raczej wczorajszego) wyksztacenia redniego! Konstanty nalea atoli do takich, ktrzy po ukoczeniu szk zaczynali sami si uczy naprawd, od czego te nadano mu przydomek filozofa. W Carogrodzie nalea do jego profesorw synny Focjusz.
) Byo wicej Olimpw po obu stronach morza Egejskiego, a w Kappadocji gra Latmos w pobliu Miletu. Miasto Prusa, zaoone przez krla Bityni, Prusiasa II (186-148) jako twierdza, wedug planw Hannibala; pniej zwane Bruss, po turecku Bursa ley o 20 km od morza Marmara; portem jego Mudamia.
6

200 Konstanty obra stan duchowny i zosta bibliotekarzem przy kociele patriarszym w. Zofii. W r. 851 wchodzi w skad poselstwa wyprawionego do Bagdadu przez cesarzow Teodor. By moe, e w stolicy kalifa aowa, e nie moe by tam misjonarzem. Nasuna si niebawem sposobno gdzieindziej, w Chazarii, gdzie Teodora utrzymywaa misje. Nazwa ta oznaczaa pastwo i nie ma nic wsplnego z etnografi; tote gdy pastwo runo, znikna te nazwa Chazarw. Rodzima ludno Chazarii bya pochodzenia fino-uralskiego a ludy turaskie cechowaa zawsze obojtno wzgldem spraw religijnych i to a gboko w wieki rednie (dopiero Turcy stali si fanatykami islamu). Chazaria bya pastwem handlowym a cigaa kupcw obcych chrzecijan, muzumanw i ydw. Dochowaa si tradycja, jakoby w VIII w. niektrzy kaganowie wyznawali mozaizm. Przysta te do Starego Zakonu ssiadujcy od pnocy lud Burtasw, u ktrego lady mozaizmu dadz si stwierdzi jeszcze w XVI wieku, a przeytki do naszych czasw w sektach gubernii tambowskiej i penzenskiej. Natomiast wtpliwym jest, czy ktrykolwiek kagan wyznawa chrzecijastwo. Rezultat misyj bizantyskich by w ogle niky, ani te dziaalno Konstantego z Solunia nie wydaa wikszych plonw. Wiemy, e niebawem zrazi si do chrzecijastwa bizantyskiego; czy nie zaczo si to w Chazarii?

W Sarkalu nie mg nie spotka si z kupcami waregskimi i z wiadomociami o wschodniej Sowiaszczynie i ze samymi Sowianami, mianowicie z niewolnikami, skupywanymi tam na Wschd. Zrbmy i my w tym miejscu may ekskurs w tamte strony, bez czego nie zorientowalibymy si w przebiegu dziejw tego okresu. Pierwotny obszar Sowiaszczyzny wschodniej przedstawia si na mapie jako trjkt, ktrego podstaw jest mniej wicej linia ucka nad Styrem do Kijowa i dalej na wschd od grnej Suy a wierzchokiem jezioro Ilme. Trjkt ten zwa si ku pnocy i to nagle. Od redniego biegu Bugu, poprzez cae dorzecze Niemna cigno si od zachodu osadnictwo szczepu batyckiego a na wschd od geograficznego trjkta siedziay ludy finoturaskie. Stay one na rozmaitych szczeblach kultury. U Mordwy, Muromcw i Mery, nad Ok, Klam, Moskw i redni Wog i nieco w gr Wogi, byo znane rolnictwo w IX wieku, najpniej w X wieku. Stan cywilizacyjny Sowian wschodnich by zaraz w pierwszym okresie ich dziejw nierwny; np. u Polan panowaa monogamia, u Siewierzan poligamia. Wszystkie owe ludy zorganizowane byy rodowo, a yy ndznie przy gospodarstwach lenych, gdzieniegdzie tylko z rolnictwa, znajdujcego si w powijakach. Ubstwem tumaczy si, e dobrowolnie oddawano si w niewol zjedajcym tam kupcom chazarskim i bugarskim znad Wogi, odsprzedajcym niewolnika dalej na Wschd muzumaski. Trwao to a do pierwszej poowy XII wieku. Wikszy dobrobyt mia nasta dziki handlowi midzynarodowemu na Wodze pomidzy dwiema gwnymi stacjami: bugarskim Bolgarem a chazarskim Itilem. Chazarzy odkryli okoo roku 700 now drog handlow, mianowicie Donem i jego niektrymi dopywami. Byo to odkrycie ponowne, bo dawno ju zagina tradycja staroytnego handlu olbijskiego. Lecz nie umiano budowa odzi, posugujc si jedynie jednodrewkami", tzn. wydronymi pniami. Ani Sowianie, ani Bugarzy, ani Chazarzy nie wydoskonalili budowy odzi. Kady te z tych ludw poprzestawa na tym, i ogarn tylko jedno ogniwo handlu, jakim bya jego wasna kraina. Zachodzi tedy dugi szereg porednictw. Niespodzianie zjawi si wspzawodnik, grujcy przedsibiorczoci ponad wszystkich. W roku 838 pojawia si w Konstantynopolu po raz pierwszy poselstwo jednego z plemion skandynawskich, ludu Swijw, od plemienia zwcego si Rus. Bya to wyprawa wywiadowcza, wstpna na odkrycie geograficzne. Po raz pierwszy odby kto ca t olbrzymi drog samodzielnie, nie odwoujc si do adnych porednictw. Dziki wynalazkowi (take ponownemu) odzi aglowej, opanowali te nastpnie Rusowie drogi wodne wschodniej Europy. Normanowie dokonali tutaj tego samego, co w innych stronach Europy. Przedsibiorczy Rusowie puszczaj si w podre eksploracyjne a nad morze Czarne; zapoznajc si z wybrzeem midzy ujciem Dniepru a Donu, docieraj na Krym, do bogatego miasta Chersonu, a stamtd a do Konstantynopola. Zorganizowani s na podstawie prawa druynniczego, skadajc przysig waring", od czego nazwa Waregw. Rwnoczenie mniej wicej wcielaj Chazarzy do swego pastwa sowiaskie ziemie Polan i Drewlan. Rusowie za usadowili si na stae w okolicach Ilmenu, narzuciwszy w latach 859-862 201 tamtejszym plemionom sowiaskim i fiskim swe zwierzchnictwo; zacza si walka o Dniepr, jako o drog do zotodajnego cesarstwa bizantyskiego. Tak tedy zaczyna si historia Sowiaszczyzny wschodniej od wojen handlowych. Nie rolnik, lecz kupiec nada tym ziemiom pitno historyczne; ale nie bizantyski kupiec, ktry wcale tam na pnoc nie dojeda. Socem, ku ktremu zmierzaj wszyscy wiadomie i niewiadomie, jest na pocztku dziejw Bagdad. Najdalsze promienie midzynarodowego handlu bagdadzkiego, signy a po Bolgar i Nowogrd Wielki, oywiajc tyle ludw do ruchu dziejowego, dostarczajc im zarobkw z porednictw handlowych Bizancjum nieznaczn tylko rol miao w tym rozbudzaniu Podnieprza do ycia dziejowego. W Kijowie i okolicy znaleziono kilkanacie skarbw monet azjatyckich wschodnich, ale bizantyskich tylko lune egzemplarze. W Szwecji znaleziono okoo 20.000 monet ze stemplem arabskim, poczwszy od roku 698, gdy tymczasem bizantyskie znajduj si na wyspie Gotlandii dopiero w X i XI w. Stosunki bizantyskie nie sigay w dorzecze Dniepru, do Sowiaszczyzny wschodniej. Sowianie pozostali rwnie obojtnymi dla najwikszego i najsynniejszego na wiecie miasta. Ani ladu choby

wieci jakiej. Dopiero wszdobylscy Normanowie, gdy odkryli Sowiaszczyzn wschodni i poczli j eksploatowa, zainteresowali si Bizancjum i przyprowadzili wschodnich Sowian nad Bosfor. Ani te Konstantyn soluski nie dziaa w kierunku zachodnim, poprzestawszy na chazarskim centrum. Nigdy stopa w. Cyryla nie postaa na ziemi wschodniosowiaskiej. Niewiele za zdziaawszy wrd Chazarw, wraca i zamyka si przed wiatem, osiadszy przy starszym bracie na mniszej grze Olimpu. Obydwaj zrywaj zwizek duchowy z Bizancjum. S to zarazem krytyczne lata w dziejach patriarchatu carogrodzkiego. Na tronie patriarszym zasiada od r. 847 syn cesarza Michaa I, Ignacy, m wielkiej witobliwoci. Surowy a nie dbajcy o wasne bezpieczestwo gani publicznie ze obyczaje Michaa III niepoprawnego prostaka i rozpustnika. O szczeglnych pojciach tego monarchy i o zupenym u niego braku inteligencji wiadczy najlepiej kariera jego ulubieca. By nim Bazyli, ur. ok. r. 812 pod Adrianopolem z kolonw przesiedlonych z Armenii. Lubicy wdrowa za uciechami, Micha pozna go w Peloponezie u bogaczki Danielis, trzymajcej sobie cay dwr mski, urzdzajcej popisy siaczy na deser uczt. Obecny na takiej uczcie tytularny cesarz upodoba sobie Bazylego, ktry celowa rozwojem fizycznym; by to pikny zwierz. Micha zabra go na swj dwr, gdzie okoo r. 856 Bazyli by masztalerzem. Robi jednak szalon karier do stopnia patrycjusza i eni si z rodzon siostr cesarza, Tekl. Ale cesarz rozwodzi go (bardzo ciekawe rozszerzenie wadzy cesarskiej) i eni go ze swoj kochank, Eudoksj Ingerin, ktra po tym lubie nigdy nie przestaa by kochank Michaa III. W tyme roku 856 mody cesarz zamordowa wiernego ministra swej matki, Theoktistasa, a niebawem i matk mia zamkn w klasztorze7). Taki dwr dostarcza gorliwemu patriarsze niemao materiau do napomnie. Ale byy te gbsze przyczyny do rozterek w bizantyskim yciu kocielnym. Rozterki stae, bez najmniejszej przerwy, stanowi jakby ywio tego gwnego odamu wschodniego chrzecijastwa. W okresie obrazoburstwa nie byo jednoci, ani nawet midzy przeladowanymi ikonodulami" a z panujcych midzy nimi rnic wyoniy si nastpnie dwa obozy, oba cakowicie prawomylne" a rozsadzajce Koci bizantyski pod koniec VIII i na pocztku IX wieku: stronnictwo skrajnych gorliwcw" i drugie bardziej liberalne. Gorliwcy nie chcieli uznawa biskupw czynnych w obrazoburstwie, cho ju wyrzekli si tego i sami potpili dawniejsze swoje postpki. Cesarz waha si zawsze, przechylajc si ju to w t, ju to w tamt stron, czc z tym wzgldy polityczne, jak zawsze w Bizancjum. Studyci stanowili moralny punkt oparcia i powag intelektualn gorliwcw. Patriarcha Ignacy nalea do tego krgu. Pozyskaa ich sobie cesarzowa Teodora, a minister Theoktis by ich protektorem, gdy tymczasem liberalni skupiali si okoo Bardasa, ktry wysuwa dla pozorw modego Michaa III. Zorganizowana przeciw Teodorze opozycja uywaa, jak zawsze na Wschodzie, hase religijnych. Tym razem poczto naigrawa si z procesyj. Kiedy w r. 856 zgin od zamachu Theoktis, caa zacieko gorliwcw zwrcia si przeciw Bardasowi, eby utrzyma przy wadzy cesarzow Teodor.
7

) Z 105.

202 Sam Micha III nie wchodzi w adne rachuby; nadawano mu ju przydomek Pijaka". Charakterystyka dosadna. Ale Bardas nie by take bez ale" w oczach surowego patriarchy (obwinia go nawet o incest) i doczeka si tego, e w epifani r. 858 Ignacy odmwi mu publicznie Komunii w. w kociele w. Zofii. Zaczynaj si nowe spiski paacowe przeciw Teodorze, a j ujto i zamknito w klasztorze wraz z crkami. Gdy atoli przysano Ignacemu do powicenia przeznaczone im welony zakonne, patriarcha odmwi. Sprawy zdaway si waha, gdy druga strona uknua spisek na ycie Bardasa, ju obejmujcego rzdy. Znalaz si te pretendent do tronu, Gedeon, rzekomo syn Teodory. Ujty, storturowany w wizieniu, podawa si za mnicha i protestowa, e nie podpada pod sdownictwo rzdowe, lecz patriarsze. Wstawia si za nim Ignacy, co skoczyo si tym, i sam oskarony by o zdrad gwn i zamknity w klasztorze. Wtedy podpisa sw rezygnacj8). Kto dojdzie, ile wypyna ona z namysu, e w pewnych okolicznociach lepiej si usun z wasnej ochoty, eby si wycofa z przykrego ycia na wielkim wiecie a zanurzy w nabonym skupieniu klasztornym? Ile za rezygnacja bya wymuszon na winiu?

Biskupi stanli po stronie wizionego, a papie Mikoaj wystpi ostro. Otrzymawszy atoli zawiadomienie, e Ignacy zrzek si godnoci, uwaa za rzecz naturaln, e patriarch zostanie kto inny. Wtedy biskupi w myl kanonw ukadaj terno, z ktrego cesarz mgby wybra nowego patriarch. Zna w tym wpyw studystw. Ten kierunek nienawistnym by wanie Bardasowi. Nastpuje epizod jak najwaniejszy z walki Bizancjum z wpywami rzymskimi. Bardas jest przedstawicielem bezwzgldnego bizantynizmu, stanowczym wrogiem Rzymu i zmierza do tego, by na patriarchacie osadzi jak najwikszego przeciwnika papiestwa i caego acistwa, a zmierza do tego szybko, stanowczo, nie cofajc si przed brutalnoci. Wybracem by profesor carogrodzki, w Focjusz, u ktrego uczy si niegdy Konstantyn soluski. Wielka to posta w dziejach Bizancjum. Sama dziaalno naukowa wysuwa go na czoo bizantynizmu. Jego myriobiblon" zawiera wypisy z 288 prozaikw greckich, ktrych wikszo jest nam znana tylko przez jego porednictwo. Lexicon Synagoge jest nieocenionym sownikiem i zarazem encyklopedi. Pozosta po nim zbir przysw i 263 listw, po wikszej czci w sprawach literatury. Od niego pochodzi najstarszy nomokanon tj. zbir praw kocielnych i wieckich (kononas i nomoi) soborowych, patriarszych i cesarskich9). A by to zarazem m prawowierny, zawsze ikonodul a z opozycji najbardziej uczony. Pochodzi od znakomitego rodu, spowinowacony z domem cesarskim. Kandydat ten upatrzony by widocznie z gry. Aeby nie przeszkadzano wywiceniu czowieka wieckiego, skazano na wygnanie wielu wyszych duchownych, zreszt by ju co do tego precedens z patriarch Tarasionem z czasw Ireny Atenki. Do jakiego za stopnia zaleao na popiechu, zna z tego, e ingres nowego patriarchy odby si ju na Boe Narodzenie w roku 857. By to istny zamach stanu w dziedzinie kocielnej, obmylony od dawna a wykonany byskawicznie. Biskupi nie wszyscy wytrzymali w opozycji. Znaleli si powolni rzdowi i w cigu szeciu dni otrzyma Focjusz wszystkie a wszystkie wicenia od najniszych a do sakry biskupiej. Stanowio to istne drwinki z prawa kanonicznego. Czy na Zachodzie byoby moliwe co podobnego, nawet w wypadkach najostrzejszego jakiego sporu z papieem? Dopiwszy swego, nie zwalnia jednak Bardas z wizw prawego patriarch. W rok niemal po ingresie Focjusza, w listopadzie roku 858 przewieziono Ignacego na wysp Terebint. Ostatecznie w roku 863 papie Mikoaj I po wielu rozmaitych incydentach potpi Focjusza i zada przywrcenia Ignacego. O tym w Carogrodzie ani mylano i zwada zaostrzaa si coraz bardziej, jakkolwiek nie byo rozamu teologicznego. Focjusz by od pocztku przeciwnikiem rzymskiej doktryny filioque, lecz by przekonany, e tylko cz teologw aciskich propaguje ten dogmat, papiee za sami nie uznaj go. Pomyka bya moebna i nawet usprawiedliwiona, albowiem papiee wspczeni nie tylko pomijali jeszcze ten dodatek w wyznaniu nicejskim, lecz nawet sprzeciwiali si umieszczeniu go w publicznym liturgicznym uyciu symbolu wiary". Sama bowiem praktyka dodawania filioque rozwina si naj8

) Wa 4-6.

) Kr 517-523, 607.

203 pierw w Hiszpanii i w pastwie frankoskim dla przeciwstawiania si bdnym naukom tam szerzonym, jakoby Syn by niszy od Ojca. W Rzymie, gdzie tej potrzeby nie byo, praktyka ta przyja si pod wpywem Zachodu dopiero na pocztku XI wieku. Przy tym naley zway, e ani pominicie jakiej prawdy wiary w symbolu wiary nie rwna si jej zaprzeczeniu, ani stwierdzenie pochodzenia Ducha w. od Ojca nie jest jeszcze zaprzeczeniem jego pochodzenia i od Syna take10). Wynika z tego, e kwestia filioque nie stanowia przyczyny zerwania Focjusza ze Stolic ap. Byo bardzo stanowcze, bo w r. 867 wyklto w Carogrodzie papiea. Ale te trwao to zerwanie zaledwie kilka miesicy. Na dnie sprawy Focjusza tkwio przeciwiestwo cywilizacyjne. Bardas i Focjusz s przedstawicielami cywilizacji bizantyskiej, stajcej do stanowczej rozprawy, by nie dopuci wpyww cywilizacji aciskiej na obszarach bizantyskich, by wyrugowa zwizany z ni katolicyzm rzymski. Chodzio o odmienno pogldw na stosunek Kocioa a pastwa, i na pastwo samo. Bizantyczykom staj si coraz wstrtniejszymi zachodnie urzdzenia spoeczne i pastwowe, tudzie rzymskie, papieskie o tym pogldy, a Focjusz wnosi statolatri kosmopolityczn. Bizantycy (a

zwaszcza warstwa rzdzca) byli najrozmaitszego pochodzenia etnicznego. Byo to bez znaczenia, czy kto jest Trakiem, Grekiem, Ormianinem, Paflagoczykiem itd. czya ich wsplna cywilizacja, przywdziana w szat greckiego jzyka. Z najrozmaitszych ywiow zoona pastwowo nie wyrzekaa si jednak denia do jednostajnoci, co pozostao nadal zasadnicz cech bizantynizmu. Tkwia w tym niekonsekwencja. Im bardziej dopuszczao si do udziau w pastwowoci, nawet na stanowiskach kierowniczych, ludzi z jakichkolwiek ludw, tym trudniej byo o jednostajno i tym bardziej trzeba j byo narzuca przemoc. W ostatniej konsekwencji opierao si wszystko na zacinej armii, ktra bya pstrokacizn etnograficzn, obojtn na wszystko prcz odu. Gdy z tym zalegano, dziaanie armii szwankowao choby pod najlepszym strategiem. Wzrastay coraz bardziej wymagania wojska, a std konieczno grona, konieczno fiskalizmu i nieuchronno jego nastpstw. Pod tym wzgldem idea Focjusza nie poprawiaa niczego. Wzniosa si natomiast ponad poprzedni idea cesarza Leona III i Besera. Focjusz zrywa z rojeniami syntezy religijnej. Jego bizantynizm wymaga pastwa nawskro prawowiernego, z cakowit ekskluzywnoci bizantyskiej ortodoksji, z nieodstpnym od niej cezaropapizmem. Tok myli pozostawa orientalnym, religijno-politycznym. Jak poprzednio polityczne tendencje Syrii i Egiptu przyoblekay si w monofizytyzm, podobnie pastwo Focjusza byo w prawowierno carogrodzk odziane; mona by si wyrazi, e byo ni opancerzone. Nienawi Rzymu i wszelkiego acistwa stanowi odtd pierwszy warunek tej prawowiernoci. Przyzna trzeba, e Focjuszowe pojcie pastwa byo abstraktem wysokiego rzdu, wymagajcym zdatnoci do poj oderwanych, a nawet pewnej biegoci w nich a przy tym wyobrani, umiejcej odcza od zrzesze konkretnych te cechy, ktre uwaao si za drugorzdne, aeby ustali cechy statolatrii kosmopolitycznej istotne, przej si nimi i przywiza si do nich. Abstrakt ten nie by zwizany w yciu niczym konkretnym, pozytywnym, jak tylko z pastwem. Abstrakty rzdz histori. Focjusz zaopatrzy cywilizacj bizantysk a tym samym pastwo bizantyskie w nowy silnik historyczny, zezwalajcy na dalsze sterowanie. Idea Focjusza niedostpn bya atoli dla olbrzymiej wikszoci mieszkacw pwyspu bakaskiego, tj. dla Sowian. Czy kosmopolityzm moe by zrozumiaym dla ludw, pozostajcych w ustroju rodowym? Olimp myzyjski pozostawa w opozycji do nowego patriarchy a zwaszcza Bracia soluscy okazywali skonnoci rzymskie. Marzeniem ich byo, eby odszuka grb Klemensa papiea, ktry nie by bynajmniej uwaany za witego w Kociele wschodnim. By ofiar przeladowa za cesarza Domicjana (ok. r. 95) i zgin na wygnaniu w Chersonesie trackim t.j. na pwyspie zwanym (od gwnego miasta) Gallipoli11) nad cienin Dardanellw. Skoro za na obszernym stosunkowo pwyspie trzeba byo dopiero szuka tego grobu i odkrywa go, zbone to przedsiwzicie nie mogo by wykonane przygodnie i kiedy po drodze", lecz musiao stanowi osobn wypraw, wcale nie krtk. Na tak wypraw nie wyruszali sami we dwch, lecz z po10

) Wb 46, 49; Wc 73.

11

) Dawne greckie Kalliopolis.

204 mocnikami, wic towarzyszyli im inni zakonnicy z Olimpu. Odszukawszy relikwie, nie ofiarowali ich adnemu kocioowi, ni w Chersonesie, ni w Carogrodzie, lecz odwieli je na Olimp, zdaje si w myli, e wypada je zawie do Rzymu. Klasztorne schronienie zgodne byo tylko z usposobieniem Metodego, lecz nie Konstantego, ktry lubi dziaa na szerokim wiecie. Wszake mia ju za sob podre do Bagdadu i do Chazarw. Pole misyjne otwarte byo niedaleko, w Bugarii. Chrzecijastwo szerzyo si tam od dawna, przez zmieszanie si z Serbami. Szerzyo si chrzecijastwo, lecz nie ogarno jeszcze caego ludu; w pogastwie trwa jeszcze rd i dom kagana. Od roku 853 panuje tam syn Pressiana, Bogorys ( w skrceniu Borys). Nawrcenie rodziny panujcej byoby (jak wszdzie) koron misjonarskiego dziea. Kagan gotowa si ju przyj chrzest jawnie i uroczycie. Szerzce si dotychczas w Bugarii chrzecijastwo byo obrzdku bizantyskiego, ten bowiem panowa u Serbw, od nich za przechodzi na Bugarw. Nie ma nigdzie ani najlejszej wzmianki o kwestii jzykowej u Serbw i bugarskich nowochrzczecw, z czego wniosek, e nie byo u nich niczego wyjtkowego, niczego nowego, lecz szerzy si obrzdek zwyczajny, bizantyski, tj. w jzyku greckim. O

chrzcie Borysa zapisano w r. 864, e dokonali tego kapani greccy". Notatka dziwna, dajca do mylenia; widocznie dziaali tam rwnie kapani niegreccy. Borys rzeczywicie waha si od obrzdku do obrzdku i std zapewne a trzy daty jego chrztu: 861, 864, 866. Borys jest wielce przedsibiorczy, a czuje si na siach, eby rozszerzy granice swego pastwa kosztem Bizancjum. Wyprawa 861 r. jest dla niego pomylna. Zdobywa Macedoni z miastem Ochrid12), tak wanym nastpnie w dziejach Bugarii. Niektre przekazy notuj te chrzest kagana w tyme roku. Jeli w trzy lata potem przyjmowa obrzdek bizantyski, jakiego domyla si w roku 861? rda s tak defektowne i zawie, i doprawdy znajdujemy si w krainie domysw. Czy moe oddawa siebie i swj dwr w rce kapanw aciskich? moe w Illiricum? Wiemy za na pewno, e cieray si tam wpywy aciskie i bizantyskie, a propagowano obydwa obrzdki. Potem za mamy do czynienia z wiadomoci o chrzcie z roku 864 z kapanami greckimi. Byoby dziwnym, gdyby Bracia soluscy pozostali bezczynnymi wobec waha dworu bugarskiego. Trudno nie dawa wiary tradycji, wyznaczajcej im wanie rol w tym jak najczynniejsz. Przekazano, jako w. Cyryl ochrzci nad rzek Bregalnic przeszo cztery tysice pogan, chrztu za Borysa dokona w. Metody13). Kiedy? W roku 864 wici Bracia byli ju daleko na pnocy na Morawach i nigdy ju na Bakan nie mieli powrci. Tote rwnym prawem (przynajmniej rwnym), jak od illiryjskich acinnikw, moemy przypuci chrzest z rk w. Metodego w r. 861. W jakim obrzdku? Zastanawiajcym jest to wahanie Bugarii pomidzy Rzymem a Bizancjum, gwatowne, bo na przestrzeni zaledwie dziesiciolecia. Dziaaj tu widocznie wielkie siy, zmagajce si wszdzie, a dla ktrych w tym dziesicioleciu sta si dwr Borysa gwnym polem walki. Nastpia walna rozprawa pomidzy dwiema cywilizacjami, z ktrych jedn reprezentowa Focjusz, drug apostoowie z Solunia, a wwczas ju myzyjskiego Olimpu. Ci sami, ktrzy ukrywaj relikwie w. Klemensa papiea, marzc o tym, e je kiedy odwioz do Rzymu. Nie tylko bowiem nie mona adn miar uwaa Konstantego i Focjusza za przyjaci (pomylono przejciowe uczniostwo z przyjani), lecz panowaa midzy nimi nieprzyja. Zastanwmy si teraz nad powszechnie przyjtym mniemaniem, e Bracia. wjedajc w r. 863 na Morawy, wynaleli dla nowej swej spodziewanej owczarni nowe pismo i dla tych Sowian pnocy sporzdzili ksigi gagolickie". Czy to tam na Morawach zaimprowizowa nagle Konstanty to wszystko? Takie przygotowanie wymagao oczywicie dugiego czasu. Nie jechali te do Rocisawa sami, tylko we dwch. Z gry przygotowywao si na grze Olimpie cae odpowiednie grono zakonnikw. Aeby si nie wyrnia, zoy w tym czasie luby zakonne take Konstanty, przyjmujc imi Cyryla. Bracia soluscy wystpili z pomysem nowym, obmylanym i przygotowanym w ciszy Olimpu dugo przed ro) Staroytne Lychnidos nad jeziorem ochrydzkim, z ktrego wypywa od pnocy rzeka Drin, naleao do Macedonii od czasw Filipa II. 13 ) Ss 1909 I 145 i 1913 II 724.
12

205 kiem 86314). Pragnli utworzy obrzdek rzymsko-sowiaski, a wic nowy dzia Kocioa Rzymskiego i cywilizacji aciskiej. Tego nie mona byo robi w zgodzie z Focjuszem, przeciwnikiem wszystkiego co aciskie. Nasi Bracia nale do kierunku studyckiego, przyjaznego papiestwu i dlatego uprawiaj liturgi rzymsk. Znali tedy (a take ich pomocnicy) jzyk aciski. Okoliczno godna zaznaczenia, gdy ani m tak uczony, jak Focjusz, jzyka tego nie zna15). Nauka aciny kwitna wida w Olimpie, a ju to samo stanowi oznak opozycji przeciw bizantynizmowi. Bya za caa liturgia nowa aciska, rzymska zupenie taka sama, jak w kadym kociele aciskim. Rnica jest wycznie tylko jzykowa; ksigi liturgiczne przetumaczono z aciny na jzyk sowiaski. Ile to wymagao czasu! Z licznych sowiaskich narzeczy na Bakanie wybrano narzecze macedoskie (przynalene do jzyka starobugarskiego). Musieli je zna dobrze wszyscy pomocnicy i towarzysze wielkiej misji. Budzi si mimowoli, narzuca wprost przypuszczenie, e trzon tego witobliwego grona stanowili rodowici Sowianie, zeslawizowani od dawna Bugarzy, Macedoczycy. Nasuwaj si jeszcze inne uwagi: wybr narzecza macedoskiego, jednego z dialektw jzyka bugarskiego; dla kogo? dla Sowian pnocnych pastwa Wielkomorawskiego? Pisano po bugarsku,

raczej dla Bugarw i dla Bugarw przeznaczon bya gagolica. Prace okoo tego musiay trwa od dawna. Metody nie u Kocela i Rocisawa dopiero ukada ksigi gagolickie, lecz ju przed tym na dworze Borysa. Walka Focjusza ze witymi Brami bya walk o gagolic, ktra miaa roztworzy bramy na Bakan obrzdkowi aciskiemu. Zwracaj si wic apostoowie sowiascy przeciwko cywilizacji bizantyskiej a czyni to z ca wiadomoci, wyrobion podczas dugoletnich przygotowa i mozolnych studiw. Skoni ich mogy do podobnego kroku tylko jak najdoniolejsze przyczyny. Uwaali bizantynizm za nieszczcie dla Sowian, poniewa widzieli w nim zo powszechne. Cezaropapizm, kult jednostajnoci, gnbienie spoeczestwa uznawali za cechy ujemne, z ktrymi walczyli rwnie na gruncie cile bizantyskim. Wprowadza tedy w. Metody w r. 861 na dworze Borysa obrzdek gagolicki, czyli rzymskosowiaski, a towarzysze jego z Olimpu propagowali t now acisko" pomidzy ludem bugarskim. Focjusz dziaalno t ciga, o ile mg dosign na bizantyskim terytorium. W roku 863 rozpdzi mnichw z Olimpu myzyjskiego. Tego roku wyjedaj Bracia do Panonii i na Morawy a w nastpnym przyjmuje Borys chrzest od kapanw greckich. Stosunki Bizancjum z Rzymem nabieraj wielkiej ostroci. Sprzyjajca studytom a niechtna Focjuszowi cesarzowa Teodora, ulega w kocu zamachom Bardasa i musiaa osi w klasztorze. Bardas, rami wieckie Focjusza, nabra wielkiego rozmachu w sprawach zewntrznych, lecz korzyci z tego nie byo adnych. W roku 859 jeszcze wyprawi si by na Arabw, spustoszy pnocn Arabi, lecz w roku 859 ponis sromotn porak. Z jego inicjatywy powstaje nowe pastwo ormiaskie, pod dynasti Bagradytw, lecz ci uznali zaraz zwierzchnictwo kalifatu16). Na Zachodzie za przyby nowy nieprzyjaciel. Geograficzne wycieczki Waregw zaczy ju wydawa pierwsze owoce. W roku 860 dopyny odzie aglowe a pod sam Carogrd. Bya to ju wiksza wyprawa eksploracyjna, nie bez intencji, czy nie daoby si czego zupi. Nawizywano jednak stae stosunki handlowe, pokojowe. W Carogrodzie powstaa widocznie staa waregska (czyli ruska) agencja handlowa, skoro Focjusz stwierdzi przed rokiem 867 wypadki nawrcenia. Tego nie ogldali ju Bracia; opucili granice pastwa bizantyskiego i Bakan w roku 863, aeby ju nigdy nie powrci. Znamiennym jest i to, e wyjazd ich nastpi tego wanie roku, kiedy Stolica apostolska potpia Focjusza za nieprawe piastowanie patriarchatu. By moe, e w owym roku przybyo do Carogrodu oficjalne poselstwo Rocisawa, ksicia Wielkich Moraw, z prob o misjonarzy sowiaskich. Czy jednak krok tego rodzaju mg by jak improwizacj? Nie za pierwszy czon, lecz raczej za ostatni uwaa naley w powziciu postanowienia, ktre roztrzsane byo od duszego czasu. Bracia soluscy bior z sob relikwie w. Kle14 15

) Dlatego trudno przyj dat 862, jako rok powrotu Konstantego od Chazarw; raczej 859. ) Wc 75. 16 ) Z 111, 112; mimo to Z mieni go prawdziwym mem stanu, o szerokim horyzoncie".

206 mensa, maj wic zamiar dotrze do Rzymu. Prawdopodobnie byliby wyjechali w t podr i bez zaproszenia ze strony Rocisawa. Zaproszenie to zostao ich gotowych do wyjazdu, zmieniajc kierunek i kolejno podry; pojad wic najpierw na Morawy a potem dopiero do Rzymu. Zabrali ze sob towarzyszy misjonarskiego dziaania, zapewne spord rozpdzonych mnichw olimpijskich, tych samych, ktrzy przepisywali ksigi gagolickie. Miano gotowe te ksigi liturgiczne. W roku 863 przenoszono na Morawy rzecz zupenie gotow, przygotowan przedtem dla Bugarii. Mniemano, e tam jzyk macedoski skoro jest sowiaskim, bdzie zrozumiaym i dla pnocnych Sowian ktrych nikt z gagolickich misjonarzy przedtem nie zna. Bd co bd zrozumialszym to byo ludowi od greki lub aciny, a t okoliczno mona byo wyzyska w obronie przed zachannoci duchowiestwa niemieckiego. Chodzio bowiem o to, eby misjonarzy niemieckich zastpi sowiaskimi. Na Sowaczynie znanym i uznanym byo chrzecijastwo ju od pocztku IX w. (katedra w Nitrze od roku 830). Ksi Kocel bra udzia w dziele braci soluskich nie mniejszy i nie mniej gorliwy, jak zachodni ssiad Rocisaw.

Znane s przygody i ciosy, na jakie naraona bya gagolica" od hierarchii niemieckiej. Chcc si utrzyma, byby kler niemiecki musia uczy si jzyka i pisma nowego jzyka, ktrego brzmie Niemiec nawet wymwi nie potrafi. Innymi sowy: to obrzdek gagolicki wyklucza niemieckich kapanw, usuwa tym samym kraje gagolickie od zwizku niemieckich prowincyj kocielnych. Gagolica sigaa tedy bardzo gboko w administracj i podzia geograficzny Kocioa, pocigaa zmiany i nastpstwa, jakich nie mona byo dokonywa bez porozumienia ze Stolic apostolsk. Pierwsz a nieuchronn konsekwencj dziea w. Metodego i Cyryla musiao by ustanowienie nowej, odrbnej gagolickiej prowincji kocielnej. Wczeniej czy pniej musiao si to oprze o Rzym. Chodzio tylko" o jzyk. Koci zachodni by pod tym wzgldem w zasadzie zawsze liberalny, a cywilizacja aciska umiaa od pocztku pielgnowa jedno w rozmaitoci, w przeciwiestwie do bizantyskiej jednostajnoci. Ju w III wieku istniay przy katolicyzmie rzymskim obrzdki ormiaski, koptyjski, haldejski, gruziski i obrzdek jzyka gheez w Etiopii; a wic szereg jzykw wschodnich dopuszczano do otarza, gdy tymczasem w bizantynizmie zanikny cakiem obrzdki syryjski i koptyjski, a innych nigdy nie byo. Bizancjum ze swoim obrzdkiem i ze swoj greczyzn staje si wzorem obowizujcych dla innych patriarchatw". W Europie znano atoli tylko dwa jzyki liturgiczne: grecki lub aciski i zdawao si, e to ju na zawsze ustalone17). Z jzykw nowych chwilowo tylko wizygocki mia roszczenia do otarza, lecz po pewnym czasie ustpi miejsca acinie. Poza tym jednym epizodem, aden a aden z nowych ludw wczesnego redniowiecza nie zada nigdy liturgii we wasnym jzyku. Wszyscy przyjmowali acin bez najmniejszego szemrania. Przyjli bowiem jzyk aciski za swj urzdowy. Po acinie wydawano dokumenty i spisywano prawa w caej zachodniej Europie, uwaano tedy za cakiem naturalne, e i w Kociele ten jzyk panuje. To wszystko tumaczy si po prostu tym, e barbarzycy zachodni przyjmowali cywilizacj acisk a nawet pomagali j wytwarza. Natomiast barbarzycy wschodni nie przyjmowali bynajmniej greczyzny za swj jzyk oglno - cywilizacyjny, nie spisywali swych aktw, kronik, praw po grecku, tote ani w Kociele nie pozwalali, by greczyzna usuwaa ich rodzime jzyki. Cho Bizancjum sprzeciwiao si, ostatecznie Bugaria, Serbia, Ru wymusiy wprowadzenie mowy sowiaskiej do liturgii; lecz zwikszaniu si bizantyskich wpyww politycznych na Bakanie towarzyszya zawsze grecyzacja liturgii18). Dzieo Braci soluskich stanowio wyom i epok. Podjte byo przeciwko bizantynizmowi, bo inaczej byliby apostoowie sowiascy utworzyli obrzdek bizantysko-sowiaski, t j. z bizantysk liturgi w sowiaskiej mowie, gdy tymczasem trzymali si umylnie obrzdku rzymskiego. Papiestwo, wysuchawszy z najwiksz uwag, cierpliwoci i pobaliwoci wszystkich zaale przeciw misjom Cyryla i Metodego, udzielio swej aprobaty obrzdkowi gagolickiemu. Czy jedzili do Rzymu tylko dlatego, e ich wezwano? Wiemy, e marzeniem ich byo, eby zawie do Rzymu relikwie w. papiea. By moe, e niezalenie od tego otrzymali wezwanie. Nie byliby usuchali, gdyby nie uznawa17

) U. 130-132.

18

) U 132.

207 li z wasnego przekonania zwierzchnictwa papieskiego, gdyby nie uwaali si za katolikw obrzdku rzymskiego w sowiaskiej odmianie tylko jzykowej. Wyleg cay Rzym na ich spotkanie pn jesieni 867 r. procesjonalnie z samym papieem Hadrianem II na czele, eby odda cze wiezionym przez nich relikwiom. Stawia si w Rzymie osobn bazylik pod wezwaniem w. Klemensa. Ojciec w. za uoy osobicie gagolickie ksigi na otarzu w kociele Matki Boej del Praesepio. Pobyt Braci w Rzymie przeduy si do roku 869. Prawdopodobnie wpyna na to niemoc Cyryla. Uciliwa podr podkopaa jego zdrowie, a chcc wraca, trzeba byo wpierw wyzdrowie a wic czekano. Podczas pobytu w Rzymie dowiedzieli si wanych nowin z Bizancjum. Komunikacje dwch stolic chrzecijaskich byy stae; jake niezmiernie doniosym byo dla kadej z nich, co si dzieje w drugiej! Dowiedzieli si tedy wkrtce po przybyciu do Rzymu, e Borys pomimo chrztu greckiego, poddaje si jednak w roku 866 obediencji papieskiej a papie Mikoaj I wyprawi tam zaraz swych legatw. Dochoway si ale Focjusza sprzed roku 867, e w Bugarii szerzy si doktryna filioque, a to mogo pochodzi tylko od kapanw zachodnich. Druga nowina bya, e w masztalerz i siacz nadworny

Michaa III, Bazyli, podniesiony do godnoci wsprzdcy, nie chcia dzieli si wadz i dobroczycw swoich wymordowa. Bardasa kaza rozsieka w roku 866, a w roku nastpnym zabi Michaa, lecego w ku w stanie nietrzewym. Tak jest geneza dynastii macedoskiej. Dodajmy, e wstpienie na tron i koronacja Bazylego I odbyy si bez jakiegokolwiek protestu; by to jedyny cesarz, ktrego koronacji asystowali zgodnie naczelnicy i Niebieskich i Zielonych19). Wstrzsajc nowin by fakt dalszy; Bazyli zacz rzdy od tego, e usun Focjusza i ju w listopadzie 867 r. przywrci patriarch Ignacego i zaraz wyprawi od siebie poselstwo do Rzymu. Byo to w kilka miesicy zaledwie po synodzie carogrodzkim, ktry wykl papiea. Zerwanie byo tedy krtkotrwale; schizma Focjusza" zaledwie kilkumiesiczna. Cyryl i Metody spotkali si jeszcze w Rzymie z tymi posami Bazylego. Zasiedzieli si w Rzymie, przykuci do miejsca chorob Cyryla. W lutym 869 roku skoczyo si jego ycie doczesne. Wyznaczono mu grb w bazylice w. Klemensa. Najlepszy dowd, e Stolica apostolska uwaaa go za prawowiernego swego syna. Metody w cigu 869 roku wyjeda, zdaje si do Kocela, do Panonii, lecz pod koniec roku by znw w Rzymie z powrotem. Mia wic wiadomoci o smym soborze ekumenicznym odprawianym w Carogrodzie z kocem 869 roku do lutego 870 pod przewodem papieskich legatw, na ktrym Focjusza ponownie potpiono. Ignacego przywrcono kanonicznie. Przywrcon wic bya jedno Kocioa. Wtenczas Bugarzy uznali Ignacego swym patriarch. Wynika z tego, e chodzio o uznawanie supremacji papieskiej; poddali si patriarsze carogrodzkiemu, skoro stolic patriarsz odzyskiwa kierunek studycki. Byo to w roku 870. Tak tedy wszystkie wahania Borysa s wytumaczone. Rwnoczenie Hadrian II wysnuwa miao wszelkie konsekwencje z uznania gagolicy; urzdza now prowincj kocieln i mianuje Metodego jej arcybiskupem. Ledwie jednak wrci na pnoc, zaczy si ciosy, wymierzone skutecznie ze strony niemieckiej; wizienia, procesy kanoniczne, intrygi na dworze nowego papiea, Jana VIII, tak, i Metody obci swe pasterskie obowizki na nowo dopiero w roku 873. Przez cay ten ciki i przykry okres ycia nie zrobi Metody ani jednego kroku, nie wyrzek ani jednego sowa, ktreby mogo oznacza jakiekolwiek rozlunienie w jego myli stosunku do Stolicy apostolskiej i do obrzdku rzymskiego. Nie wyszo te nic takiego od adnego z jego uczniw. Nieprzyjaciele jego dziea byliby skwapliwie co podobnego zanotowali i przedstawili w Rzymie. Wszystkie zarzuty z ich strony podnoszone, s kombinowane, wymylane, ani jeden nie jest bezporedni. w. Cyryl i Metody, bizantynizmu si wyrzekszy, nigdy do niego powraca nie zamierzali, nigdy nie okazywali najmniejszej do tego ochoty. Dzieo ich nie tylko nie stanowio ekspansji bizantynizmu, lecz zawsze i niezmiennie byo zwrcone przeciwko niemu. Nie byo jednak schizmy. Koci obrzdku bizantyskiego by wwczas tak samo katolickim, jak rzymski, lecz w obrbie tej wsplnej religii mieciy si dwie cywilizacje aciska i bizantyska20). Antagonizm ten by tak silny, i nagina
19 20

) D F 159-173. ) O stosunku religij i a cywilizacyj zob. osobny rozdzia w ksice Wielo cywilizacyj"

208 ludzi do wynajdywania rnicy religijnej. Odrbno obrzdkw wyzyskiwano do kopania przepaci, a j w kocu wykopano. Kt nie by przy tym czynnym? Dopomagali nawet tacy, ktrzy z caej duszy pragnli nie dopuci do rozamu; dopomagali wbrew samym sobie, mimowoli, niewiadomie. Czynn bya ta najwiksza sia historyczna, jak jest cywilizacja, sia doprawdy ywioowa a nie do opanowania, gdy rzadko kto zdaje sobie spraw z niej, a wspczeni zazwyczaj najmniej o niej wiedz. Poniewa bizantynizm zaznacza si na zewntrz obrzdkiem, uciekano wic od obrzdku, eby si uwolni od cywilizacji bizantyskiej; a gdy posiadano wasny odrbny obrzdek, uciekano od jzyka greckiego, eby tylko mie jak najmniej wsplnego z bizantynizmem. Szczeglny objaw tych tendencyj ujawnia si na owym smym soborze carogrodzkim, na ktrym z pocztkiem 870 roku potpiono Focjusza. Zaproszono na sobr patriarchaty wschodnie, podlege muzumanom. Po spustoszeniach monofizyckich pozostaa tam garstka prawowiernych melitw (ktrych wyznanie zwano pogardliwie cesarsk wiar"), do Kocioa przywizanych gboko (przetrwali dotychczas). Reprezentanci ich przyjechali na sobr, uywszy wobec wadz islamu pozoru, e jad do Carogrodu, eby si umwi o

wykup jecw muzumaskich. Musieli przeama przeszkody, lecz przyjechali. Ale okazao si, e jzyk grecki usuwaj a zastpuj go arabskim. Nie ustaway w samym Bizancjum wanie wyznaniowe. Focjusz, chocia uwiziony, nie poddawa si a mia stronnikw. Chodzio o to, czy uznawa biskupie wicenia dokonane przez Focjusza. Od tych wtpliwoci zacz si zatarg, ktry mia przez dwa pokolenia mci stosunki bizantyskie. Przez cay ten czas nie ustaway ani na chwil walki na pograniczach z islamem, prowadzone ze zmiennym szczciem. Posuwali si jednak saraceni" na Zachd; zagarniali Sycyli i wybrzee kalabryjskie, a w roku 868 poczuli si zagroonymi Sowianie illiryjscy i woali o pomoc. Spotykamy si wtedy po raz wtry z planem, eby doprowadzi obydwa cesarstwa, zachodnie i wschodnie do wspdziaania przeciw islamowi. C bardziej prostego, jak sojusz wadcw katolickich, celem obrony wsplnej religii? lecz zarazem c bardziej zawikanego i trudniejszego, jak przymierze dwch cywilizacyj, ktre zwalczaj si, bo obie pragn ekspansji? I zwyciyy wzgldy cywilizacyjne nad religijnymi. Poniewa kwestia tego wielkiego przymierza rozwijaa si za Bazylego I, wic pod jego firm przechodzi do podrcznikw. Nieatwo jednak przypuci wielkiego polityka w stajennym zapaniku, o ktrym nie sycha wcale, eby si by potem ksztaci. Z ogromnym te sceptycyzmem musimy si odnie do zdania, e to on, Bazyli, zapewni cesarstwu dwa wieki blasku21). Ograniczajc si na razie do spraw wielkiego przymierza, nietrudno dostrzec, e geneza pomysu jest przy Stolicy apostolskiej. Papiestwo zidentyfikowao si z tym programem na cae wieki; tu zalek krucjat. Jak niegdy crka Karola Wielkiego, podobnie crka Ludwika II miaa wyj za bizantyskiego cesarzewicza, lecz zerwao si to tak samo jak przedtem. C wart by ukad z roku 869, formalnie zawarty, jeeli Bazyli uwaa za stosowne, eby wanie w takim czasie odmawia Ludwikowi II tytuu cesarskiego? adnych te posikw bizantyskich nie otrzymawszy, marnowa Ludwik sw kampani italsk, pomimo kilku sukcesw. Skorzystao jednak Bizancjum z trudw Ludwikowych, odzyskujc w rok po jego mierci Bari na poudniu Italii (876)22). Zaraz potem przystpiono do organizowania dwch them: Longobardii i Kalabrii. Do roku 885 zaatwiono si z tym. Italia poudniowa bya opanowana. Janowi VIII papieowi moga si bya sprawa Metodego wyda czym drugorzdnym wobec zajmujcych go wielkich zamysw wojny powszechnej z islamem. Wojna ta bya niemoebn bez Bizancjum, a tam gagolica bya w nieasce. Dwr papieski nie chce porni si z cesarzem wschodnim o spraw Metodego. Zna zaniedbanie i niedokadno pracy w otoczeniu papieskim przy roztrzsaniu zagadnie tyczcych gagolicy Z jakim niedojrzaym popiechem cofnito pozwolenie na nowy obrzdek, udzielone przez Hadriana. Mina wkrtce gorczka wielkich przymierzy, nabrano bolesnego dowiadczenia, e nie naley liczy na Bizancjum; na tym tle zrozumiano te lepiej istot dziea apostow sowiaskich. Jan VIII sam przyzna, e poprzednia decyzja, wydana przez niego, czy te pod jego imieniem przez nie do cisych powiernikw, by21

) D F 179.

22

) Z 118-123.

209 a bdn i e musi by odwoan w interesie Kocioa. Nie zawaha si i w roku 879 nastpia restytucja gagolicy. Jedzi w tej sprawie Metody do Rzymu osobicie (ju po raz trzeci). Zasta tam poselstwo od Bazylego i usposobienie nader pojednawcze wzgldem Bizancjum. Focjusz, uwolniony z wizienia, zosta nauczycielem synw cesarza Bazylego, a po zgonie Ignacego cesarz przywrci mu godno patriarsz w roku 877. mier Ignacego nie zakoczya jednak sporw wrd kleru bizantyskiego. Ignacjanie" nie uznawali w ogle kapanw wywiconych za powtrnego patriarchatu Focjusza. Z gry jednake przygotowywano cakowit rehabilitacj Focjusza i otrzymano na to zgod papiesk, pomimo to, e Focjusz niezmiennie zwalcza fllioque. Nastpio to na synodzie w Carogrodzie, zwanym focjaskim, z pocztkiem 880 roku w obecnoci delegatw Jana VIII. Jedno Kocioa jest przeto nadal utrzymana a tradycj o rzekomej drugiej" schizmie Focjusza naley midzy bajki woy23). W tych samych latach wyprawiono wojsko bizantyskie do Italii przeciw Saracenom; odebrano im Tarent i Kalabri.

W roku 855 zeszed z tego wiata w. Metody, zdywszy porozsyla swoich uczniw na pnoc i poudnie. Pocztki chrzecijastwa w Polsce zwizane s z gagolic. To misjonarstwo sowiaskie, nioso liturgi, zrozumia jzykowo, a zarazem zabezpieczao od bizantynizmu. Lecz wrmy do roku 870. Czy Borys, uznawszy zwierzchnictwo patriarchy carogrodzkiego, wprowadza na nowo obrzdek grecki? Zdaje si, e przez duszy czas istniay tam obok siebie obydwa obozy; ale wiadomo z historii, e w kocu zwyciy bizantynizm. Wahania cywilizacyjne miay sta si cech dziejw bugarskich (a do dnia dzisiejszego). adna cywilizacja nie odniosa midzy nimi nigdy zwycistwa tak stanowczego, iby wahaniom pooy kres. W przeciwiestwie do Serbw, stanowczych bizantycw, Bugarowie nie przywizywali si do adnej cywilizacji i do adnej organizacji religijnej. Z biegiem dziejw miaa si wyrobi u nich nawet cecha nowa: areligijno. Takie byy nastpstwa przewagi formalnej, odniesionej przez bizantynizm, takie skutki usunicia obrzdku gagolickiego. Klski poniesione na Bakanach przez kierunki aciskie, wyday jeszcze pewien specyficzny skutek. Serbowie i Bugarzy wytrwali w ustroju rodowym a do ostatnich czasw. Jeszcze pod koniec XIX wieku wsie bugarskie skaday si z osiedli rodowych; wikszy i wygodniejszy dom dla starosty rodowego, obok za mniejsze domki dla rodowcw, ojcw rodzin, dla gazi rodu. Zadruga stanowia struktur spoeczn (i zapewne w wielu stronach kraju jeszcze j stanowi) i w Bugarii i w Serbii. Jake mocnym musia by ten ustrj za czasw w. Cyryla i Metodego! Nie mona tu zatrzymywa si duej nad tym przedmiotem24), pragn tylko podnie z naciskiem, e rodowcy i powstae z nich zrzeszenia stanowi zawsze cao etniczn. Sowianie stanowi tedy na pwyspie bakaskim, tu pod bokiem Bizancjum, ywio absolutnie niedostpny dla pomysw kosmopolitycznych. Gdyby nie poraki cywilizacji aciskiej, byoby si rozwino u Sowian bakaskich poczucie narodowe ju w wiekach rednich, prawdopodobnie najwczeniej w caej Europie. Naleao i to uwzgldni przy roztrzsaniu dziea witych apostow sowiaskich. Nabierao to najwikszej wagi wwczas, gdy Bizancjum pozbywao si dawnych wiekowych nabytkw latynizmu. Dotrway tylko napisy na monetach do IX wieku, a na niektrych a do XI wieku25), zapewne ze wzgldu na ich kurs na Zachodzie. Odrzucano od siebie jzyk aciski i nadawano wyczno greczynie. Dawne kodeksy aciskie stay si niezrozumiae dla inteligencji, nawet dla prawnikw, bo nikt si aciny nie uczy. W roku 876 utworzono komisj dla przeredagowania kodeksw i wydania ich w greckim jzyku; niebawem zaczto wydawa bazyliki", ustawodawstwo przystosowane do wczesnych stosunkw. Kodeks Justyniana sta si zupenie zbdnym. Lecz jedn zasad z owych czasw nie tylko przejto, lecz wzmocniono, wydoskonalono: cezaropapizm26). Nomokanon Focjusza z roku 883 by tego typem. U Focjusza znajdujemy uwag, ktra moe wyjani sabo Kocioa wschodniego. Oto zarzuca duchowiestwu swemu, e recytuj na pami i wypiewuj psalmy, nie rozumiejc ich sensu27). A wic obnia si poziom umysowy kleru bizantyskiego. Nie pomogo
23 24 27

) W 37-39 ) O ustrojach rodowych zob. O wieloci cywilizacyj" rozdz. III Trjprawo".

25

) B 27

26

) Por. Z 129, 130, 135.

) Z 130.

210 wznowienie uniwersytetu w Konstantynopolu. Wyrzucili do reszty acin i ... natenczas wanie obniyli si, zamknici w swej wycznoci. Moe tym brakiem odpowiedniego wyksztacenia tumaczy si, e kler bizantyski nie zdoa posun naleycie ekspansji cywilizacji bizantyskiej przy chrystianizacji Sowian. Komisja kodyfikacyjna pracuje przez pewien czas duszy, a ogoszenie bazylik nastpuje za nastpnego panowania. Bazyli osobicie nie mia nic wsplnego z jurisprudencj; wystarczy mu przyzna t zasug, e nie troszczc si o te rzeczy, nie przeszkadza i komisja istniaa, a doczekaa si cesarza inteligentniejszego. Osobistym dzieem Bazylego by oenek syna Leona VI. Ten pozostawa od wczesnej modoci w zwizkach z mi swemu sercu Zo. Ojciec do maestwa nie dopuci, urzdzi oglno-pastwowy

konkurs piknoci i w roku 882 narzuci synowi za on pikn Teofani. Leon t polubi, lecz tamtej nie oddali. Synowa zanosi skarg do tecia, a Bazyli urzdza synowi ze zwyk sw brutalnoci jedn z najgwatowniejszych scen: chwyta go za wosy, ciska nim o ziemi a kopic nogami i bijc piciami poucza, e ma by wiernym onie28). Nie zmienio to jednak nic w istocie rzeczy a Zoe miaa potem zosta cesarzow. Kady niemal wybitny bizantyniec, (a c dopiero cesarze) miewa przygody maeskie. Znamy to ju i do charakterystyki obyczajw nowy ten przykad nie byby zgoa potrzebny, lecz miaa si z tego wywiza dua sprawa publiczna, istna zawierucha pastwowa i kocielna; trzeba wic napisa pocztek sprawy, ktra w nastpnym rozdziale bdzie wyuszczona. Czy eksmasztalerz panowa, czy filozof" (taki otrzyma przydomek Leon VI) zawsze bywao najwicej mtw publicznych o te sprawy najbardziej prywatne, o niewiecie. Zoe, przebywajc niedaleko od Teofanii, wypywaa wyej, gdy w cztery lata po lubie Teofanii zmar cesarz Bazyli. Wstpuje tedy na tron w r. 886 Leon VI Filozof (886-911) syn Michaa III, chocia urzdowo uchodzcy za syna Bazylego. Bizantyski nadmiar kobiecoci okoo tronu pozostaje bez zmiany. Pozostaje w zwizku z nadmiarem formalizmw i z wiar w moc formy. Zewntrzne formy wadzy wysuway si na pierwszy plan tym bardziej, e kobiety znaczyy wiele w polityce paacowej, bezporednio tronowej. Im za niszego pochodzenia byway cesarzowe, im mniej wyksztacone, tym bardziej przestrzegay, eby im w ceremoniale nie uchybiono ani na jot, a nawet zwikszay i komplikoway ceremonia. A przybyway one na tron bizantyski zewszd, z Europy i z Azji, z Kaukazu i Grecji, ze stolicy i z najdalszych zaktkw prowincji, z Syrii i z Wgier, z Francji i z Niemiec, a nawet a z barbarzyskiej Chazarii lub bliszej Bugarii. Fantastyczne banie staway si rzeczywistoci dziki konkursom piknoci, przy ktrych nawet pantofelek Kopciuszka odgrywa rol, (a moe nawet wpierw by w rzeczywistoci, ni w bani). Wybranka bywaa najpierw koronowan, a potem dopiero odbywa si lub i wkadano pannie modej; koron weseln"29). Na og sprawy ceremoniau stanowiy istot rzeczy w oficjalnym bycie cesarzy, a zatem cesarz eni si z osob monarsz. Koronacja bazylissy odbywaa si jednak nie u w. Zofii, lecz w paacu; rzadko zdarza si wyjtek od tej reguy. Dwr obejmowa kolana pary cesarskiej. Lud radowa si roztoczonym przez te Augusty" (taki nosiy tytu) coraz wikszym zbytkiem. Imponowao to umysowoci orientalnej; dlatego te w niektre dnie wolno byo zwiedza apartamenty cesarskie, nawet zaglda do sypialni. Sub u August penili eunuchowie30). Tak te bywao u Filozofa". Leon VI nosi ten przydomek, gdy robi studia teologiczne; uoy nawet zbir homilij, ktre sam wygasza. Specjalnie zajmowa si pewn kwesti, co do ktrej zachodzia rnica midzy Kocioami. Wedug doktryny bizantyskiej nie godzio si wchodzi w powtrne zwizki maeskie. Jako Leon wyda nowel, zakazujc tego grzechu", ale on sam mia si eni cztery razy. Zacz panowanie od tego, e usun znw Focjusza; donosi za do Rzymu, e Focjusz abdykowa dobrowolnie. Mianowa na jego miejsce swego brata, Stefana; lecz poniewa ten otrzyma sakr biskupi z rk Focjusza, wic Ignacjanie" odmawiali mu uznania31).
) F 183, 188, 192, 196. ) Staroytny zwyczaj, o ktrym jest wzmianka w Pieni nad pieniami" a Kocioowi wschodniemu znany od IV w. Przeszed te do wschodnio-sowiaskiej cerkwi prawosawnej. 30) D 54, 12-23 passim 182, 220 D B 116. 31) W 71-73.
29 28

211 Zamknity ponownie w klasztorze Focjusz y ju niedugo, do roku 891, nie odzyskujc utraconych godnoci. Z naciskiem podnie naley, e nigdy w caym swoim yciu nie by wyklty przez Stolic apostolsk. Wschodni za Koci do dnia dzisiejszego czy w modlitwach najwitszych prawowiernych i czcigodnych patriarchw Ignatiosa i Photiosa"32). Obydwaj jednakowo prawowierni i jednakowo czcigodni ... Zna brak zrozumienia rzeczy, mechaniczne zaatwienie zagadnie (byle si ich pozby), zna cik wad, ktra rozwina si w nastpnym okresie, mianowicie niedoksztacenie Cerkwi. Lecz w tych czasach Cerkwi jeszcze nie byo, istnia jeszcze teologicznie jeden nierozdzielony Koci. Takie byy czasy gagolicy". Sowianie pnocni zyskali na tym, e obrzdek ten zagin; by nam zupenie niepotrzebny, a byby nas bd co bd oddala od Zachodu. Stracili jednak na upadku gagolicy

Sowianie poudniowi, i to niezmiernie wiele. acistwo przyjo si u Sowecw i Chorwatw, podczas gdy u Serbw i Bugarw miejsce gagolicy zaja cyrylica. Te dwa abecada stany jako symbole rozamu cywilizacyjnego. Odmienno cywilizacji sprawia, e nie wytworzya si tam jedno narodowa i e Jugoslavia ma w sobie wiele z fikcji na podobiestwo Focjusza.
32

) Z 132.

IV BUGARIA A RU (888-988) Panowanie Leona VI Filozofa wsawione bazylikami, niesawnym byo w sprawach zewntrznych. Zaczo si dalszymi niepowodzeniami na Wschodzie. W dwa lata po wstpieniu na tron traci wysp Samos, wkrtce potem Lemnos. Nawet w Italii pado Reggio w roku 897 w moc Saracenw. Zaogi bizantyskie znajdoway si jednake w Kalabrii i Apulii, w Bari, w Neapolu, w Gaecie i w Amalphi1). Czy na dugo? Zapowiadao si kopotliwe pytanie. Najwiksze atoli kopoty byy ze sowiaskimi ssiadami na Bakanie. Przeciwko Bugarom sprowadzono osadnikw z Azji, eby wypeni niejedn bezludn niemal krain. Robiono uatwienia rozmaitym barbarzycom, z czego korzystay chtnie plemiona tureckie. Ju od IX wieku zapeniano Turkami dolin rzeki Wardaru, a pod bramy Solunia. Do Macedonii wpuszczano Albaczykw i Kucowoochw2). Syn Borysa, Symeon (889-927) zadawa cesarstwu cikie klski. Niebawem ustawiono kamie graniczny pomidzy cesarstwem bizantyskim a Bugari w odlegoci 22 km od Tessaloniki. W Serbii nasta protektorat bugarski na miejsce bizantyskiego; znalazy si te w rku Symeona caa poudniowa Macedonia i Albania. Wada caym niemal pwyspem bakaskim. Symeon postanowi zosta basileusem; co wicej, przez pewien czas robi zabiegi, czyby nie mg uzyska u Stolicy apostolskiej godnoci cesarza Zachodu. Cesarstwo Karola Wielkiego zawiodo. Karolingowie zapragnli oprze si dynastycznie o Niemcy: tam za wytwarzaa si nie ich sia, lecz ich sabo. Niebawem korona cesarska nie bya wcale bran powanie i pocza si bka po drugorzdnych domach Burgundii Grnej i wybrzea liguryjskiego. W roku 896 zosta cesarzem krl niemiecki Arnulf, ale ta niemiecko cesarskiej korony jest jeszcze tylko epizodyczna i trwa zaledwie trzy lata. Od mierci Arnulfa a do roku 962, przez przeszo dwa pokolenia nie istnieje waciwe cesarstwo zachodnie, reprezentowane przez coraz drobniejszych ksit, pozbawionych nie tylko znaczenia oglniejszego, lecz nie zwracajcych nawet niczyjej uwagi na swe osoby po za ciasnymi granicami swych posiadoci.
1

) Z 131, 139, 140.

) Ri 70.

212 Korona cesarska jest tedy albo do dania, albo do wzicia. Nie bya wykluczona moliwo bugarska. Gdyby Bugaria uznawaa prymat papieski, gdyby naleaa do obozu rzymskiego, poc miaoby si ustanawia innego jeszcze cesarza rzymskiego? Caa Europa moga si znale pod przewodnictwem jednego wsplnego cesarza, w jednej osobie basileusa i imperatora, w osobie bugarskiego cara, nastpcy kaganw. Na tle nicoci politycznej Karolingw nasuway si te plany, a nawet jeeli nie istniay jeszcze w ostatnich latach X wieku musiayby wprost narzuca si si rzeczy kademu politykowi w pocztkach XI wieku, za dalszych rzdw Symeona, a c dopiero Symeonowi samemu. Zaiste, nie darmo obdarzono go przydomkiem bugarskiego Karola Wielkiego". Bugaria podlegaa od roku 869 na nowo patriarchwi carogrodzkiemu, uznawszy wwczas Ignacego, patriarch kierunku studyckiego, pozostajcego z Rzymem w jednoci nie tylko teologicznej. Lecz nastpca, jego, Mikoaj, by przeciwnikiem Rzymu a tym samym znalaza si te Bugaria w przeciwnym obozie. Nie byoby tej niepewnoci, gdyby Symeon nada wyczno gagolicy, a wic obrzdkowi rzymskiemu. Liturgia Apostow sowiaskich nie wygasa jeszcze, owszem, zdaje si, e napywali na Bakan nowi kapani gagoliccy, jakby powrotn fal z pnocy, z metropolii wielkomorawskiej.

Wanie wtedy, gdy stosunki wytwarzane na Bakanie przez Symeona wiody z ca konsekwencj do poddania caego pwyspu papiestwu, nowy patriarcha z najwiksz stanowczoci by temu przeciwny; doszo a do tego, i Koci wschodni gotw by strci z tronu basileusa, ktryby uzna papiea jedyn gow caego Kocioa. Okaza si to miao i wyj na jaw podczas powika, jakie powstay z powodu nowego maestwa cesarskiego. Leon VI owdowia trzy razy a nie mia mskiego potomka; zamyla tedy eni si po raz czwarty. Wywouje to zgroz w sferach kocielnych, a wczesny patriarcha, Mikoaj, ogasza, jako nigdy suga Boy nie posucha takich rozkazw karygodnych i wolaby straci ycie, ni suy takiemu panu". Cesarz yje wic bez lubu ze sw wybran, imieniem rwnie Zoa (z przydomkiem Karbonopsina t j. czarnooka). W roku 905 spodziewa si potomka. Patriarcha Mikoaj bywa w paacu codziennie, przepisuje caotygodniowe mody u w. Zofii, eby by chopiec i posuwa si nawet do cudownego bogosawiestwa ywota cesarskiej faworyty. A gdy przyszed na wiat rzeczywicie syn, patriarcha uzna go przy chrzcie za porphyrogeneta", tj. zrodzonego w cesarskiej purpurze. Rodzicom za udzieli lubu jaki" kapan, ktrego usunito wprawdzie nastpnie; ale lub by bd co bd wany, a cesarz ukoronowa od razu sw czwart maonk. I byoby wszystko w porzdku, mimo powszechnego oburzenia", gdyby nie to, e cesarz na wszelki wypadek posya do ... papiea rzymskiego, wiedzc, e aden kanon nie zakazuje czwartej, gdy poprzednie trzy zmary. Gdy nastpnie przybyli do Carogrodu papiescy legaci, patriarcha wola wizienie, ni wpuci do w. Zofii cesarza, odwoujcego si do powagi papieskiej. Ale w kilka dni potem synod biskupi udzieli szybko dyspensy na czwarte maestwo3). Cesarzowi wolno tedy ama kanony i dla cesarza obmyli si zawsze jakie wyjcie. Zachodzi atoli jeden wyjtek: gdyby cesarz przechyla si w jakikolwiek sposb na stron Rzymu. W Bizancjum szukano kompromisu z monofizytyzmem, potem nawet z Islamem, lecz nie mona godzi si z Rzymem. Prby byy zawsze krtkotrwae, a niezgoda coraz zawzitsza pomimo, e nie zachodzia wcale (i nie zachodzi) herezja. Dla zwolennikw papieskich nie byo miejsca w Bizancjum. Uchodzili do poudniowej Italii, gdzie nie brako Grekw. W okresie obrazoburstwa szukano gociny w greckich koloniach na Sycylii. Nawet z Palestyny i Egiptu emigrowano wwczas daleko na zachd. Kiedy Saraceni Sycyli zdobyli, rozjechali si ci uchodcy (w olbrzymiej wikszoci mnisi) po caej Kalabrii, tworzc nowe orodki studyckie. Klasztory te oddaway si pracy umysowej, gromadziy biblioteki, zajmoway si te malarstwem religijnym, wprowadzajc kalabryjsk odmian ikonografii. Odwrciwszy si od kierunku studyckiego, zyskiwa Leon VI pewno, e w walce z romanizujcym Symeonem bugarskim sfery kocielne nie dopuszcz w adnym wypadku, ani w razie klski, eby dynasti macedosk zamieni na bugarsk. Nawin si nowy sprzymierzeniec. Wedug starej recepty mona byo znowu uy barbarzycw przeciw barbarzycom. W orbit polityki bizantyskiej wchodzi nowy czynnik: Ru. Za3

) D F 198-208.

213 wdziczono to Waregom. Gdyby nie oni, nie byyby w owych pokoleniach nawizay si adne stosunki pomidzy Rusi a Bizancjum. Dla Waregw Kijw mia by tylko stacj przejciow na drodze do Konstantynopola. A do poowy XI wieku usiowali Waregowie zdoby sobie pastwo nad Bosforem, podobnie jak pobratymcy ich zakadali sobie pastwa w Anglii, Normandii i na Sycylii. Podnieprze cae nie byo dla Rusw niczym innym, jak tylko drog do Grecji: Put iz Warjag w Greki", wyraenie powtarzane stale w rdach. Nawizay si stosunki kulturalne. Nie tylko od Focjusza wiemy, e niektrzy Rusowie, przebywajc w Konstantynopolu, nawracaj si na chrzecijastwo. S te lady jakich umw Bazylego I macedoskiego o urzdzenie misji w Kijowie. Znis j potem nastpca Ruryka, Oleg (879-912). Kult chrzecijaski schroni si do kijowskich pieczar loessowych na wzgrzach nad Dnieprem, dajc pocztek sawnej awrze Pieczerskiej. Zawizki jej s tedy nie sowiaskie, lecz waregskie, a jednak obrzdku bizantyskiego.

Oleg zawadn sam jeden caym poddnieprzem, a poczuwszy si na siach, wyprawia si w roku 907 pod Carogrd ze 100.000 wojskiem waregsko-sowiaskim, odziami i konno. Carogrd zoy gruby okup i urzdzi odtd osobn targowic dla kupcw, przybywajcych z pastwa Rusw". 100.000 zbrojnych! Choby to bya armia wcale drugorzdna, bd co bd sia znaczna. Oczywicie starano si odtd, eby jej nie mie przeciw sobie, lecz wyzyska j w interesie Bizancjum. Gdy w latach najbliszych Arabowie zapdzili si ju na pwysep bakaski (przejciowo znalaz si nawet Solu w roku 904 w ich rku), Bugaria stawaa si tym groniejsza. Prbowano wtedy wysun przeciw niej Rurykowicza. Kiedy Leon VI Filozof zeszed z tego wiata, syn jego Konstantyn VII Porphyrogeneta (911-959) liczy zaledwie 7 lat. Wsprzdc" by Alexander. Byy pogoski, e zamierza zamieni cesarskie dzieci w eunucha, lecz sam umar w r. 913 w czerwcu a w padzierniku tego roku wracaa Zoe do paacu cesarskiego. Na czas krtkich rzdw Alexandra przypada zawarcie formalnego, spisanego traktatu handlowego z Olegiem Rurykowiczem. Wany to pomnik bizantyskiego prawa handlowego, wysoko rozwinitego, narzucajcego niejedno pojcie Waregom i Sowianom. Do wskaza dla przykadu pojcie testamentu, ktry spotykamy w traktacie Olega" przeszo o ptora wieku wczeniej ni w Polsce. Z powrotem Zoy powracaj intrygi i przygody paacowe. Lata 913-919 to lata zamtu i bezrzdu. W Bizancjum nastpuje rozprzenie i sam Koci bizantyski popad w zupeny chaos4). Wyzyskujc to Symeon bugarski wystpuje z ca energi ze swymi najmielszymi planami. Ustanawia nowy patriarchat w swej stolicy Presawiu, czym dopenia hegemonii politycznej nad Bizancjum. Nie zapominajmy, e ziemie bakaskie nie tyle ju byy greckimi, ile sowiaskimi, a ten stan rzeczy pogarsza si cigle na niekorzy greczyzny. Mao rzdzcy a wicej i lepiej pisujcy Konstantyn Porphyrogenet (780-797), dorsszy, napisze o Grecji: Cay kraj zesowiaszczony i sta si barbarzyski". Autor za skrtu Strabona w tyme czasie: Dzi jeszcze Sowianie zamieszkuj cay Epir i niemal ca Grecj i Peloponez i Macedoni". Starsza redakcja ormiaska Ptolomeusza midzy 670 a 680 rokiem pisze, e Sowianie zajli Tracj i Macedoni i dotarli do Achai i Peloponezu. List patriarchy Mikoaja III do cesarza Aleksandra Kommena donosi, e od r. 589 przez lat 218 Sowianie do tego stopnia byli panami Grecji, i aden Romaios nie mg si tam pokaza. Peno nazw geograficznych sowiaskich i wpyww sowiaskich w jzyku greckim. Zdaje si, e na wybrzeu i gbiej w grach Grecy utrzymali si. W miar wzmocnienia si rzdw bizantyskich Sowianie potem hellenizowali si. Macedonia nie przestaa by sowiask pomimo znacznych wpyww jzyka i cywilizacji greckiej. Poudniowa Tracja nieznacznie tylko zesowiaszczya si; podobnie dolna dolina Wardaru. Mezja Grna, wntrze Macedonii, Bonia, Hercegowina slawizuj si nagle5). Do dnia dzisiejszego istniej w samej nawet Helladzie tysice imion sowiaskich rde, rzek, k, drzew, jagd lenych" i takie nazwy osad, jak Charwaty, Orzechowa, Krynica, Warszawa, Krakw itd.6). Jake tedy przedstawiaaby si etnografia Bakanu, Hellady wraz z Peloponezem, gdyby ywio sowiaski sta si tam kiedykolwiek panujcym, gdyby np. powiody si plany wielkie Symeona?
4

) Z 138.

) D M 219-221.

) Pr 20, 63 119.

214 Gdy Symeon bugarski wznowi dziaania wojenne, chwycono si od razu metody klina klinem, zawierajc sojusz z Pieczyngami. Ci spustoszyli Bugari, lecz chocia spustoszona, bya mimo to potniejsz od Bizancjum. Podjta w r. 917 ofensywa bizantyska zawioda sromotnie i Symeon staje znowu pod murami Carogrodu z ca swoj wojenn potg. Tam ogasza si basileusem i autokratorem. Znaczyo to, e zamierza strci z tronu dwunastoletniego Konstantyna VII Porphyrogenet. Pojawia si pomys, czy by temu cesarskiemu chopiciu nie da za on bugarskiej ksiniczki. By moe, e czono z tym widoki pokojowego opanowania obu pastw pod wsplnym kiedy berem. Nie doszed jednak ten pomys do skutku. Moe uwaano to za zbyteczne, gdy mianowany patriarch biskup Presawia koronowa Symeona pod samym Carogrodem na cara Bugarw i cesarza Rzymian7). Nie brako tej akcji horyzontu zaiste powszechno-dziejowego.

Bizancjum posiadao dynastie z rozmaitych kocw wiata i bugarska nie byaby w niczym gorsza lub poledniejsza od innych. Nie wiadomo, czy Bizancjum zyskao czy te stracio na tym, e zamiary Symeona nie speniy si. Nie brak nam wskazwek, jako w Bugarii wczesnej tkwiy zarodki cywilizacji zdolniejszej do wyszego rozwoju. Poczyna si na oczach wszystkich ten dzie, w ktrym cesarstwo bizantyskie, wypierane z Azji przez islam, miao by w Europie podporzdkowane bugarszczynie gdy nadchodzio jednak ocalenie, mianowicie od Ormianina Lekapenosa. Pord zamtu lat 913-920 obmyli sposoby, eby sprosta rzeczom, ktre wydaway si ju niewykonalnymi. Roman Lekapenos by admiraem, gdy nastpia stanowcza ofensywa bugarska8). Objwszy dowdztwo caej armii, stan do rozprawy z Bugarami. Sprawi przynajmniej tyle, e nowy car i cesarz" jednak nie zaj Carogrodu i nie u w. Zofii by koronowany. Dajc sobie rad ze stekiem intryg dworskich staje ten Ormianin w 919 r. u steru rzdw, ktrych nie wypuci ju z rk przez caych 25 lat. A zaczyna rzdy od kroku zuchwaego: Konstantyna, czternastoletniego, eni ze swoj crk, po czym w 920 r. sam koronowany jest u w. Zofii, jako wsprzdca. Wtedy zdobywa si w porozumieniu z patriarch Mikoajem na jeszcze drugi krok stanowczy: skazuj Zo na nowo na wygnanie; tym razem byo to ju na zawsze. Waha si przez pewien czas fortuna wojenna. W r. 923 Adrianopol poddaje si Symeonowi, ktry uporczywie domaga si, eby Bizantycy uznali si za jego poddanych". Dyplomacja bizantyska urzdza mu na tyach powstanie serbskie. W listopadzie 923 r. staje pod Carogrodem rozejm na warunkach dla cesarstwa przykrych; nie tylko trzeba byo zapaci spor kontrybucj, ale poczyni ustpstwa terytorialne w Tracji i pnocnej Grecji. Do Adrianopola wracaa jednak zaoga bizantyska. Pod koniec rzdw Symeona nastpio w bugarskich wahaniach nowe przesunicie na rzecz Rzymu. W roku 926 nawizano stosunki z papieem Janem X, uznajc jego supremacj, za co Symeon otrzyma w zamian uznanie swego tytuu cesarskiego. czy si z tym sprawa obrzdku i ... abecada. Wanie za tego panowania obmyli mnich presawski, imieniem Cyryl, nowe pismo, nazwane od niego cyrylic. Dobrane trafniej do potrzeb jzyka bugarskiego, dogodniejsze od gagolicy, uproszczone pod pewnymi wzgldami, szerzyo si. Czy nastpowaa jednak prosta transkrypcja ksig liturgicznych z gagolicy na cyrylic? Nie syszano jednak nigdy o ksigach cyrylicznych obrzdku rzymskiego, ani o gagolickich obrzdku bizantyskiego. Cakowita tych obrzdkw odmienno zmusza do wniosku, e cyryliczne ksigi byy nowymi tumaczeniami z greckiego, gdy gagolickimi posugiwa si nie mogy. O intencjach wynalazcy cyrylicy nie mona nic mwi; faktycznie staa si narzdziem przeciwko gagolicy i wypara j. A gdy zabrako duchownych, umiejcych gagolic czyta, przepada obrzdek rzymsko-sowiaski. Jednake trudno przypuci, eby z uznaniem prymatu papieskiego w roku 926 nie czyo si wznowienie obrzdku rzymskiego. Czy odbya si walka gagolicy z cyrylic? Czy te nie zdoano ju rozpowszechni na nowo abecada zanikajcego, a trudniejszego do nauki? Na Zachodzie upada obrzdek rzymsko-sowiaski najbardziej przez to, e brakowao kapanw mogcych czyta gagolic. Moe na Bakanie dziao si to samo? Historia poucza nieraz o tym, jak wybr abecada miewa nastpstwa rozlege i gbokie.
7

) D B 101, 102; Z 140-142.

) D B 99.

215 Cyrylica bya kompromisem; obrzdek bizantyski, ale jzyk bugarski. Posiadaa ponty kompromisu dla wspczesnych, ale dla potomnych staa si drog do zguby. Wracajc do spraw wojennych i zwizanych z nimi zawsze kwestii granic pastwa, stwierdzamy, jako rozszerzay si jeszcze bardziej granice carstwa Symeonowego, lecz prysn zasadniczy jego zamys, a porozumienie z papieem co do tytuu cesarskiego nie nabrao wcale znaczenia politycznego. Stanowi to zasug Lekapenosa, wielk ze stanowiska bizantyskiego. Wkrtce Symeon zmar (w r. 927), pozostawiajc syna Piotra w wieku dziecicym. Sytuacja nie bya atw, gdy od pnocy zachodziy obawy co do Madiarw a od Zachodu Bizancjum sprawowao wadz zwierzchnicz nad Serbi; co za najgorsze, wielmoowie bojarscy wszczynali zamieszki wewntrzne. Stanli wtenczas naprzeciw siebie dwaj wielkorzdcy, bizantyski Lekapenos i bugarski urzubu. Obydwaj wywizali si wietnie ze

swych obowizkw i zada. Bizancjum ustpowao ponownie wszystkie zdobycze Symeona a do gr Rhodope, uznawao bugarski patriarchat i nadto przyznawao Piotrowi tytu basileusa. Lecz Piotr ma polubi Mari, wnuczk Romana Lekapenosa, co te nastpnie doszo do skutku. Wielki minister bizantyski umia sobie radzi z modocianym ziciem i sprawi, e Bugaria przestaa stanowi niebezpieczestwo dla Carogrodu. Niemal przez p wieku panowa spokj na pwyspie Bakaska a wpywy bizantyskie zwikszay si w Bugarii drog pokojow tym skuteczniej9). Stanowi to zasug Lekapenosa, wielk ze stanowiska bizantyskiego. Wkrtce Symeon zmar (w r. 927), a nastpca jego, Piotr, polubia Mari, wnuczk wielkiego Ormianina10). Otrzyma za to uznanie patriarchy presawskiego11). Roman Lekapenos, zapewniwszy sobie spokj od zachodniej ciany, zwraca si przeciwko kalifatowi bagdadzkiemu. Szczcie sprzyja mu nadzwyczajnie. Wcielono do cesarstwa obszary na lewym brzegu grnego Eufratu a wojska weszy w dorzecze grnego Tygrysu. W roku 944 zdobyto Edess i miejsce za miejscem zajmowa Jan Kurkuas, wdz, nazwany zdobywc tysica miast, rwnie Ormianin. Z Mezopotamii urzdzono nowe thema, sigajce a po rda Tygrysu12). Trzeba przyzna, e wojskowo wydoskonalono, najwyej, jak tylko mona byo w tamtych wiekach, a w cigu X wieku podnosi si w pastwie obrt pieniny, dziki czemu mona byo uporzdkowa sprawy z zacinymi. Zmienia si wwczas taktyka na korzy jazdy, niebawem nastpi cakowity zanik piechoty13). Bizantyska to bya wojskowo, ale nie Grecy ni kierowali i zarzdzali, lecz gwnie Ormianie. W ich te rku spocz ster pastwa. Zasza tedy jaka nowa ekspansja cywilizacji bizantyskiej na pozosta jeszcze przy pastwie cz Azji Mniejszej. Ormianie bywali dugo rodzajem zastawu politycznego w rkach politykw bizantyskich; czsto stawali w opozycji przeciwko pastwu, a nadesza zmiana tak radykalna, i oni staj si najlepszymi bizantycami. Jest to ekspansja idei Focjusza: przyjcie statolatrii kosmopolitycznej. Zaczynaj wystpowa bizantyscy statyci z powoania i nauki, ktrzy wyrobili sobie pojcia o pastwie i zdawali sobie doskonale spraw z tego, e w sprawowaniu rzdw chodzi o sprawy tak doniose, i wobec nich kwestia osoby cesarskiej i zamachw paacowych s drobiazgami. Jak w V wieku na Zachodzie (za Stylichona) podobnie w X wieku na Wschodzie staj na czele pastwa osoby prawdziwie historyczne, pod ktrych ramionami przewijaj si cesarze i dworskie intrygi, jakby harmider niesfornych dzieciakw. Nie ma wrd nich orw, odkrywajcych nowe widnokrgi. Trzymaj si nadal biurokracji, zaostrzaj fiskalno, nie wynaleli adnego ulepszonego narzdzia rzdw, ale nie kieruj si osobistymi ambicjami, nie naginaj pastwa do swych osobistych zachcianek i nie uwaaj go za rodek do osigania osobistych samolubnych celw. Zasuga ich w tym, e stawiali pastwo ponad siebie i pragnli mu suy z najlepsz wol. Czy to zasuga maa? Zjawiaj si mowie, dla ktrych pastwo staje si jakby jak istot, istot najwyszego rzdu, do ktrej musi si stosowa wszystko. Wobec pastwa wszystko inne jest bez znaczenia. Wszystkie zreszt abstrakty spyny u nich w jeden i jedyny: pastwo. Oto jest odkrycie bizantyskiej wiedzy: nic ponad pastwo. Nie naley pyta, ani czyje pastwo, ani jakie. Wszystkie wzgldy i okolicznoci s obojtne; chodzi o pastwo, jako takie. Statysta statolatryjny nie uznaje spoeczestwa, nie zaprzta
9

) D M 457, 458; L 75.

10

) Z 143.

11

) L 75.

12

) Z 145.

13

) S 136.

216 sobie gow dobrem ludzkoci; powica si tylko wycznoci pastwa i jest mu to cakiem obojtne, co si w tym pastwie dzieje ze spoeczestwem. Statolatria jest lepa. Dors jednak tymczasem Konstantyn VIII Porphyrogeneta i chcia by sam cesarzem. By to umys powany. Pozostay po nim rozprawy administraryjne o themach itp. Najbardziej jednak znamiennym jest traktat o ceremoniale i ceremoniach. W Bizancjum uwaano je za integraln cz polityki (podobnie w Chinach), wic nie dziwmy si, e sam cesarz powica swoje piro temu tematowi. Gwne miejsce zajmuje kilka okazyj, kiedy para cesarska pokazuje si publicznie ludowi, oficjalnie. W pierwszym rzdzie nale tu pochody procesjonalne z paacu do kocioa w. Zofii, a zwaszcza wielkanocna. W dzie Zmartwychwstania wszyscy cauj si wzajemnie, a pierwszego pocaunku udziela zaraz w kociele sam cesarz. Wszystko za, co czy si z osob cesarza jest

witym", nawet jego paac. Cesarzy i cesarzowe przedstawiao si ju od dawna z nimbem okoo gowy. Ta wito" zacza si zreszt jeszcze za ... Dioklecjana. Roman Lekapenos mia take ju dorosego syna, z ktrym nie pozostawa jednak w zgodzie; o co, nie wiadomo. Syn ojca usun od rzdw w roku 944, a zaraz w roku nastpnym Porphyrogeneta usun obydwch i kaza postrzyc. Nie zmieniaj si jednak waciwe rzdy pastwowe mimo zmiany osb. Pastwem i cesarzem zaczyna rzdzi Bazyli Petinos, bastard Romana Lekapenosa i, jak si okazao, prawy dziedzic jego kierunku. Czy wic w spr midzy ojcem a synem nie powsta z tego, e ojciec dawa pierwszestwo bastardowi przed synem lubnym, upatrujc w tamtym wicej zdolnoci? A by Petinos dusz rzdw pod piciu cesarzami przez lat 40, w latach 946-98814). Razem tedy trwaa cigo rzdw Lekapenidw przez lat 65 bez wzgldu na przesuwajcych si cesarzy i cesarzowe. By to jakby pomiertny wielki czyn Focjusza. Pamitali o sprawie bugarskiej, pamitali te o Waregach, jako moliwych sojusznikach. Liczono zapewne na chrystianizacj. Za rzdw Romana Lekapenosa panuje na Rusi Igor (912945). Wtedy wanie misja w Kijowie powstaa na nowo, chrzecijastwo wychodzi z pieczar i wznosi koci w. Eliasza. Ewangelia szerzy si wrd najwyszych dostojnikw waregskich. Nie przeszkadzao to, e Igor zawar spk z Pieczyngami przeciw Bizancjum. Po dwch wyprawach czarnomorskich w roku 941 i 944, Igor upokorzony musi w Kijowie oczekiwa posw bizantyskich, ktrzy ka mu przysig skada na traktat Igora" na warunkach gorszych od Olegowych. Tym razem przysigaj Rusowie nie tylko na skandynawskiego Peruna; cz dostojnikw skada przysig na w. Eliasza. Byo to w r. 945. W tym wanie czasie rodz si na Podnieprzu nowe denia, nowe zapatrywanie i cele: poczynaj si ciera dwa prdy, pogaski i chrzecijaski, a miao to znaczenie nie tylko religijne. Mijao 80 lat od przybycia Rusw na Dniepr. Przybywali bez kobiet, byliby wic si rozpynli w masie ludnoci krajowej, gdyby nie to, e napyway od Swijw (szwedzkich) cigle druyny nowe (a do r. 1043). Rusowie, zrodzeni na ziemi sowiaskiej byli mieszacami, a byo takich okoo r. 940 ju drugie pokolenie, znajcych jzyk swych matek i krewnych. Ci zwizani byli ze swym powinowactwem sowiaskim ca sieci interesw prywatnych a zwaszcza ci, ktrzy chrzest przyjwszy yli w monogamii. Stanowili si dorodkow w przeciwiestwie do odrodkowej, zmierzajcej do podbojw bizantyskich. Byo to przeciwiestwo tymczasowoci a ustalenia si, a zarazem dwch sposobw walki o byt: utrzymywania si z upiey, lub oparcia si wycznie na korzyciach, jakie dawayby pokojowe stosunki handlowe z cesarstwem bizantyskim. Prd dorodkowy stawa si sam si rzeczy politycznie sowiaskim; chcc bowiem ustali si na Podnieprzu, musiao si dy do zaoenia normalnego pastwa, do zorganizowania pastwowoci a pastwo nie mogo tam by innym, jak tylko sowiaskim. Sam Igor mia we wasnej onie zwolenniczk prdu dorodkowego, chrzecijaskiego i sowiaskiego. ona jego, zwana u Waregw Helg (Olg) bya Sowiank, (prawdopodobnie crk kniazia pskowskiego) i syn jej, dziedzic Igora, nosi sowiaskie imi wiatosawa. Niespodzianie obz chrzecijaski dochodzi do wadzy. W walce z Drewlanami ginie Igor. Za kilkoletniego zaledwie syna sprawuje opiek i rzdy Olga (w r. 945-964) i przyjmuje chrzest w roku 957. Nie w Kijowie chrzci si, chocia by tam stay pasterz chrzecijan kijowskich, Grzegorz. Tego wzi14

) D B 91.

217 wszy ze sob, jedzie Olga do Carogrodu, eby niesychanym w historii przykadem przyj chrzest poza granicami wasnego pastwa. Lecz w Carogrodzie staje si crk chrzestn cesarza Konstantyna Porphyrogenety, przez co nie moga ju prowadzi wojny z cesarzem, bo byoby to wedug wczesnych poj zbrodni ojcobjstwa. A zatem Olga ze swymi poplecznikami zarzekaa si myli o przenoszeniu Rusi (tj. panowania Rusw-Waregw) nad Morze Czarne z marzeniami o zdobyciu Carogrodu. Olga pracowaa nad ustaleniem Rusi" we wschodniej Sowiaszczynie, poddajc si siom dorodkowym. Chrzcia si Olga w obrzdku bizantyskim, lecz schizmy wwczas nie byo i Bizancjum byo katolickim, a wic Olga rwnie. Olga, chrzeniaczka cesarza wschodniego, notyfikuje w roku 959 powstanie nowego pastwa chrzecijaskiego, take monarchom zachodnim aciskiego obrzdku. Dochowaa si wiadomo o poselstwie do krla niemieckiego Ottona I w roku (959 lub 960).

Odwzajemni si zaraz nastpnego roku, wyprawiajc do Kijowa biskupa Adalberta (pniejszego arcybiskupa magdeburskiego). Nie bawi u Olgi dugo, a wyjazd jego po krtkim pobycie wiadczy, e by tylko posem. Zbyt nieliczn bya osada acinnikw, eby im trzeba byo wasnego biskupa. Wiadomo niemieckich rocznikw jest baamutna. Jeeli Olga nie prosia o biskupa z Carogrodu, jake miaaby go sprowadza z Niemiec? Mamy za pismo papiea Jana XIII z roku 972 z wyraeniem, stanowicym dowd, jako na Rusi panowa ritus", nad ktry papie przenosi i zalecaby bardziej obrzdek magis sequens instituta et decreta apostolica. Wynika z tego, e w 15 lat po chrzcie Olgi chrzecijanie kijowscy byli obrzdku bizantyskiego15). Dobiegao tymczasem koca ycie Porphyrogenety. Na trzy lata przed zgonem zaj si oenkiem syna, imieniem Romanos. Oeniono go w roku 956 z crk szynkarza, Anastazo, ktr przezwano na Teofano. Gdy Romanos II zasiad na tronie (958-963) liczy lat 21, a ona 18. Romanos o nic nie dba, tylko o on i na wszystko jej pozwala. Wnet wygnaa wiekr a pi sistr mowskich postrzyga na mniszki. Bya przynajmniej uczciw kobiet, pki y m. Wypady wanie wojny z islamem. Szczciem znalazo si dwch niepospolitych wodzw, braci Fokasw, Nikefor i Leon. Wojna bya na wielk skal a prowadzona pomylnie. Odzyskano Kret w roku 961 (utracon od ptora wieku) dziki czemu Bizancjum zapanowao na nowo nad wschodnimi morzami. Fokasowie mieli w swych wojskach take Waregw zacinych. W roku nastpnym zdobyli Cylicj i stamtd posunito si do Syrii. Wtedy wanie zmar Romanos II zaledwie 24-letni. Anastazo-Teofano, 22-letnia, zostaa wdow z czworgiem dzieci; dwie crki i dwch synw, picioletni Bazyli i dwuletni Konstantyn. Zwyciski wdz Nikefor Fokas ogasza si cesarzem. Petinos zabiera si jednak energicznie do dziea. Aeby utrzyma dynasti, koronuje natychmiast obydwch synkw Romanosa i Nikefora take, jako wsprzdc" ich; ten za polubia ich matk, Teofano. Nastpuje panowanie Nikefora Fokasa (963-969 )16). Fokasowie wojuj nadal szczliwie na Wschodzie; w roku 964 odzyskano Cypr a w roku 965 ca Cylicj17). Nikefor sam by wdowcem, a kanony bizantyskie zakazyway maestwa wdowca z wdow. Jako to przeoczono, gdy nowy wadca by hojnym dla Kocioa. Jego hojnoci powstaa Wielka awra" na Athosie18). Sam te osobicie mia skonno do ascetyzmu. Gdy atoli ze wzgldw fiskalnych zakaza nowych darowizn dla klasztorw19) patriarchat spostrzeg nie tylko niekanoniczno jego maestwa, lecz nadto wykryo si, e by on ojcem chrzestnym jednego z dzieci Teofany, a zatem incest. Uspokoi si patriarchat dopiero, gdy cesarz postanowi now wojn z Bugari; w razie zwycistwa zniesiony bdzie nienawistny odrbny patriarchat w Presawiu. Okazao si, e Nikefor nie by tym ojcem chrzestnym, lecz nie yjcy ju jego ojciec20). W roku 966 odmawia Nikefor (cile Petinos) Bugarom daniny i wzywa posikw z Kijowa. Od dwch lat panowa tam wiatosaw (964-973), ktry burzy wszystko, co stawiaa matka; wrci do pogastwa i pragn przenie Ru" nad Bosfor. Wezwanie cesarskie byo mu na rk, a Rurykowicze posiadali ju dwie stacje nad morzem Czarnym (wzgldnie Azowskim): O) Tym charakterystyczniejsze, e Korobka wanie mniema, jakoby pocztki chrzecijastwa na Rusi byy w obrzdku aciskim. 16 ) D F 218-232; Z 150-152. 17) Z 154, 155. 18 ) D M 529; Cz 38. 19) D B 129. 20 ) D F 234, 235.
15

218 rzesze i Tmutoraka, do ktrych docierao si Dnieprem lub Donem. Wpad wiatosaw do Bugarii w roku 967. Nie pozostao najmniejszej tradycji o tym, e to Sowianie wkroczyli do Sowian, najmniejszego wspomnienia, choby o podobiestwie jzyka; byo to pierwsze w ogle zetknicie si Sowiaszczyzny wschodniej z poudniow. Bugarzy za woleli chytrych Grekw" od barbarzycw z Rusi. Zaraz w pierwszej wyprawie 967 roku zajli Rusowie stolic bugarsk Presaw21). W tak krytycznym momencie zmar basileus Piotr po 40 latach panowania (927-967), zostawiajc tron modocianemu Borysowi II. atwo powodzenia zamienia zacinego najmit w samoistnego zdobywc. Poznawszy kraj, poznawszy, e tdy moe by najdogodniejsza droga do Carogrodu, zostawia po grodach bugarskich swe

zaogi (na odzie bizantyskim), a sam z niewielk druyn pieszy do Kijowa konno, przez stepy, eby sprowadzi na Bakan ca sw potg wojskow. Wykonanie zamiaru opnio si przez najazd Pieczyngw na Kijw w roku 968. By moe, e podmwi ich Nikefor, przejrzawszy zamiary wiatosawa, a przypuszczajc, e wiatosaw wyprowadzi przeciw nim swe zaogi z Bugarii. Ale Waregowie rozporzdzali siami znaczniejszymi, ni przypuszczano w Carogrodzie. wiatosaw zag z Bugarii nie ruszy a od Pieczyngw uwolniwszy si, przystpuje rano do drugiej wyprawy na Bakan. Gosi jawnie i przechwala si, e w Presawiu bdzie rodek jego ziemi" i e pokusi si o Carogrd. Sia odrodkowa zaczyna dziaa na Rusi z caym rozpdem. Nie przeya tego Olga; zapisa latopisiec, jako zmara w trzy dni po ostatecznej a nadaremnej rozprawie z synem poganinem. wiatosaw zastaje Bugari w zawikaniach i rozprzeniu po mierci cara Piotra. Przekracza Bakany, zajmuje dolin Maricy, wdziera si poza Adrianopol i zmierza pod Carogrd. Poniewa atoli wojsko jego przerzedzio si w tych walkach, poprzestaje na okupie i osiada w Presawiu, czekajc na nowe puki z Podnieprza. Z pocztkiem tej kampanii zmar cesarz Nikefor, a mierci nienaturaln. Zabia go Teofania w zmowie z kochankiem swym Janem Dzymiskesem; a dokonano mordu w sposb szczeglnie ohydny22). Dzymiskes staje si Janem I, lecz patriarcha zabroni mu wstpu do w. Zofii, poniewa ani mordercw nie ukara ani Teofany nie wyrzuci z paacu. Nowy cesarz ulk si patriarchy. Jest to jedna z nielicznych chwil w dziejach Bizancjum, e sia fizyczna ugia si przed duchow. Wyprawi on natychmiast na osawione Wyspy Ksice, a sam wypar si wszystkiego. Potem wysa Teofan na wygnanie do Armenii, gdzie przeby miaa sze lat23). By moe, e na ekspiacj za grzechy zaj si Dzymiskes wit gr Athosu, eby zorganizowa jako w pewn cao coraz liczniejsze tamtejsze klasztory24). Jan I zaj si energicznie dalsz wojn bugarsk. W zmienionych okolicznociach zamieniaa si ona w wojn z Rusi, prowadzon wsplnie przez zjednoczone obecnie w tym celu wojska bizantyskie i bugarskie. Wiedzieli Bugarzy, wiedzia syn i nastpca Piotra, Borys II, e trzeba bdzie drogo zapaci za wyparcie Rusi, e zejd na stanowisko podrzdne wobec Bizancjum, a jednak woleli to, ni cierpie u siebie wiatosawa. Jan Dzymiskes dowodzi osobicie, on sam zdoby na wiatosawie Presaw i obleg go nastpnie w Dorostoju (Sylistria) nad Dunajem i zmusi do odwrotu. Ksi kijowski przystaje na wszelkie warunki pokoju w roku 971; nie ma ju mowy o jakichkolwiek prawach Rusw w Bizancjum, tylko o samych obowizkach. Zaprzysigaj, e nie urzdz ju najazdu ani na Krym, ani na Bugari. Podmwiono te znowu Pieczyngw a powracajce wojsko waregskie poszo w rozsypk w najtrudniejszym przejciu okoo porohw Dniepru. wiatosaw naoy ten pochd wasn gow, a czaszka jego staa si czasz na uczty wadcy koczownikw stepowych. Bugari wschodni wcielono w roku 975 na nowo do cesarstwa bizantyskiego, zmusiwszy modego Borysa II do abdykacji. Zniesiono te patriarchat presawski. Patriarcha Danujan schroni si do Tardyki (Sofii) w zachodniej Bugarii, ktra zachowaa niepodlego panujc tam od roku 967 dynasti
) Presaw na pnocno-zachodnim kocu preslawskiej planiny", o kilka klm na poudniowy zachd od Szumny (Szumli) po turecka Eski - Stambu; nie za naddunajska stolica wiatosawa" w delcie Dunaju nad ramieniem w. Jerzego, jak mniema Z 160. Zob. o tym szczegowo Dzieje Rosji" I 55, 56 w przypiskach (wyd. 1917). 22) D F 240. 23 ) D F 237-241. 24) D M 529.
21

219 Szyszmanidw25). Ci wznawiali pastwo bugarskie na terenach macedoskich. Do podbitej za Bugarii sprowadzono w roku 970 sekciarzy Paulicynw z pogranicza ormiaskiego, osiedlajc ich dookoa Filipopola. Akcja przeciwko kilku sektom gnostycznym w Azji naleaa take do ekspiacji za grzechy popenione dla osignicia tronu. Najwybitniejszych sekciarzy, Paulicynw, znanych nam z czasw Leona III, wyrzuci z Armenii w iloci okoo 40 tysicy i osiedli na pograniczu bugarsko-macedoskim, robic z nich przymusowe oddziay wojskowe, eby bronili granic pastwa. atwo sobie wyobrazi, z jakim zapaem i powiceniem oddawali si temu zadaniu! Cesarstwo miao na Bakanie o jednego

nieprzyjaciela wicej. Niestety, Paulicyni mieli nabra wikszego znaczenia w dziejach religijnych Sowian bakaskich. Te same wyprawy wiatosawa miay doprowadzi w nastpstwie do pierwszego zetknicia Sowiaszczyzny wschodniej z zachodni. Waregowie, ci niezmordowani odkrywcy geograficzni, dokonali wwczas odkrycia nowej drogi, mogcej wie do Bizancjum. Znalazszy si na wielkim podunajskim szlaku handlowym, czcym Europ rodkow z Bakanom, zainteresowali si rozmaitymi rozgazieniami tego szlaku ku pnocy. Najbardziej wschodnie z nich wiodo przez (pniejsz) Sowaczyzn i wwz dukielski w Karpatach na ziemie polskiego ludu Lachw. Tamtdy moga by droga z Rusi na Wgry i do podunajskiego szlaku. Klska i tragiczna mier wiatosawa sprawia jednak, e w najbliszym czasie nie mylano o opanowaniu tej drogi, na kilka lat bowiem by gr prd dorodkowy, nie noszcy si z adnymi zamiarami przeciwko Bizancjum. Siedziby polskiego ludu Lachw stanowiy jakoby poudniowe przeduenie Mazowsza. Ani Mazowszanie, ani Lachowie nie naleeli jeszcze do pastwa piastowskiego, pogreni w pierwotnym bycie plemiennym pod drobnymi ksitami. Wrd triumfw nad Waregami, Bugarami i Rusi umar Dzymiskes w roku 976. Teofano powrcia do synw, gdy mimo powikanych zamieszek, powiodo si zachowa tron dla Bazylego II, liczcego lat ju 18 i 15-letniego Konstantego VIII. Sama Teofano nie odzyskaa jednak znaczenia w yciu publicznym i zmara w zapomnieniu, chocia w paacu cesarskim. Minister (a waciwie wielkorzdca) Bazyli Petinos nie wypuszcza modych cesarzewiczw ze swej opieki.
25

) D B 104; Z 160, 161.

V CLUNY A SCHIZMA (927-1090) Nie byo ju mowy o czeniu rzymsko-cesarskiej godnoci z tronem bugarskim, ale te w ogle nie nadawano jej nikomu. Nie przestawaa istnie idea uniwersalizmu politycznego, lecz zabrako siy wykonawczej. W dziejach papiestwa nastaje ustp najprzykrzejszy, tzw. pornokracji. Na pocztku X w. staje si tron papieski przedmiotem upu, cierajcych si rodzin monowadczych, w czym zbiegiem okolicznoci przewan rol odgryway kobiety. A stan ten mia trwa przez p wieku. Lecz Koci znalaz sam w sobie moce lecznicze. Oto waciwo organizmu! Mechanizm nie zdobdzie si nigdy na uleczenie samego siebie w sposb samodzielny. Rwnoczenie nastaje pierwszy okres rozkwitu Cluny. Zaciszny klasztor w Burgundii, Cluny (nad rzek Grosne, dopywem Saony) przyjmuje w roku 910 regu benedyktysk, ktrej opat Odo (927-941) nie tylko przestrzega najcilej, lecz obostrza, podnoszc zarazem bardzo wysoko poziom umysowy zakonnikw. Wnet staje si Cluny kuni historii. Powstaje nowa odnoga benedyktyska: kongregacja kluniacka z now regu (consuetudines). Kilka220 dziesit klasztorw w rnych stronach Europy zrzesza si pod przewodem Cluny (archimonasterium Cluniacense), aeby przeprowadzi reform Kocioa od samej gowy poczynajc, eby wydoby duchowiestwo z toni grocej cakowitym zewiecczeniem. Stamtd wysza reforma administracji kocielnej na nastpne stulecia. Od tego poczynajc, ogarniali coraz rozleglejsze widnokrgi. Zanim si zacz wiek XI, Cluniacenses wiedzieli, jako zasadniczym obowizkiem katolika jest troska, iby ycie publiczne urzdzone byo wedug Ewangelii i e ograniczone s moliwoci etycznego podniesienia jednostki, jeeli ycie zbiorowe nie podniesie si etycznie. Doszli w kocu do tezy, e niemoralnym jest posuszestwo wadzy niemoralnej. Tote ruch kluniacki stanowi wspaniay ustp w dziejach moralnoci. Zasili cywilizacj acisk zagadnieniem godnym najwyszych szczebli umysu ludzkiego. Reform rozpoczynano za od samych

siebie. Najpierw reforma ycia klasztornego, nastpnie praatw, potem kurii papieskiej, po czym dopiero zreformowany Koci zajmie si reform ycia publicznego w spoeczestwie i pastwie. Od samego pocztku obstaje Kongregacja" przy prymacie papiea rzymskiego, jako zwierzchnika caego Kocioa wszelkich obrzdkw. Podwadnymi wic jego maj by Patriarchowie wschodni, jerozolimski, antiocheski, aleksandryjski i rwnie carogrodzki. Nie nowa to teza, lecz i poczynaa kiedy niekiedy chwia si, a nie tylko Carogrd wystpowa z roszczeniami przeciwnymi, lecz nawet Rzym bywa skonnym do ustpstw, wic bezwzgldne tej tezy ustalenie przez Cluny miecio w sobie zapor przeciw ekspansji cywilizacji bizantyskiej. Spr o tytu patriarchy ekumenicznego trwa od VII wieku. Nie ma nigdzie w rdach ladu, by go miano rozumie jako roszczenie do zwierzchnictwa nad caym chrzecijastwem, iby papie rzymski mia by podwadnym patriarchy carogrodzkiego. Roszczenia ekumeniczne ograniczay si zawsze do Cerkwi obrzdku bizantyskiego. Spr polega zawsze na kwestii o stosunek do trzech innych patriarchw: jerozolimskiego, antiocheskiego i aleksandryjskiego; czy ci maj podlega carogrodzkiemu, jako swemu ekumenicznemu", czy te kady z czterech patriarchw greckich ma pozostawa z osobna pod zwierzchnictwem papieskim. Wiemy ju, jak pod panowaniem muzumaskim zuboeli trzej patriarchowie wschodni, jak opado ich stanowisko, jak nawet owczarnie ich zanikay, tak, i stawali si zwolna patriarchami tytularnymi (in partibus). Schodzili stopniowo na asystentw tronu patriarszego w Carogrodzie; coraz czciej zdarzao si, e utrzymywali si z carogrodzkiej jamuny i nawet w Carogrodzie zamieszkiwali. W okresie, ktry tu opisujemy, w czasach walki o reformy kluniackie, patriarchaty owe nie utraciy jeszcze powagi, jakkolwiek ju podupaday. Gdyby Stolica apostolska przystaa na hierarchiczne zrniczkowanie patriarchatw, spr o tytu ekumenicznego staby si bezprzedmiotowym. Byle carogrodzki uzna zwierzchnictwo Rzymu nad sob, mogo sta si wtpliwym, czy warto si spiera o to, eby tamci patriarchowie (traccy coraz bardziej na znaczeniu) podlegali Rzymowi porednio, dopiero przez porednictwo Carogrodu. Gdyby mie rkojmi wiernoci Carogrodu, monaby przysta na tak ekumeniczno" bez szkody dla jednoci Kocioa. Kilka razy papiee okazywali te ustpliwo, lecz nieustpliwym by zwizek kluniacki. Duch Cluny pogbia przepa pomidzy Rzymem a Carogrodem. Uderzono bowiem od razu w zasadnicze rnice cywilizacyjne. Bez cezaropapizmu nie mona sobie wyobrazi tej cywilizacji, ani te Cerkiew nie uwaaa si za zorganizowan naleycie, o ile by nie miaa take wieckiej gowy. Supremacja si fizycznych nad duchowymi nie ulegaa wtpliwoci w cywilizacji bizantyskiej, gdy tymczasem aciska ma w sobie tendencj wrcz przeciwn: o ile by papiestwo poczynao si gi przed wadz wieck, duch Cluny wybucha silnym protestem i nie waha si propagowa hasa, sigajcego daleko na drugi brzeg, e monarchowie chrzecijascy s prawymi wadcami wtenczas tylko, gdy rzdz w zgodzie ze Stolic Pitrow. Do tej konsekwencji wioda zasada, e etyka katolicka obowizuje take w yciu publicznym. Gdyby Bizancjum przystao na te dwa postulaty: na przestrzeganie moralnoci w sprawach publicznych i gdyby odstpio od cezaropapizmu, c zostao by z niego? Byo by to zupen ruin tej cywilizacji, a czy obrzdek bizantyski utrzymaby si wtenczas? W adnym razie reformy kluniackie nie mogyby by przeprowadzone w 221 Cerkwi, o ile by za byy przeprowadzone w Kociele zachodnim, rnice pomidzy Rzymem a Carogrodem wystpowayby coraz jaskrawiej, a wreszcie rozam cakowity staby si nieuniknionym. Zachodzi proste aut-aut. Gdyby bowiem nastpowao wwczas jakiekolwiek kompromisowe zblienie pomidzy Rzymem a Bizancjum, reformy kluniackie byyby musiay przepa. Taki sam Koci, jakim on by tu przed zjawianiem si ducha Cluny, byby musia ulega coraz bardziej wpywom bizantyskim, a w kocu bizantyskie pojmowanie religii staoby si powszechnym. Albo wic reformy kluniackie i schizma, albo ugoda i zaguba katolicyzmu. Nie zawsze mile suchani, doczekali si jednak mnisi kluniaccy, e papie Leon VII (936-939) przyzwa do Rzymu wielkiego opata Odona. Po Leonie VII sprawy znowu si zabagniy. Trudno byo o jaki porzdek etyczny w yciu zbiorowym Zachodu, gdy miao si koo siebie istne bellum omnium contra omnes. Sprawiaa to msta, tym trudniejsza do zwalczenia, i zrodzona pierwotnie z moralnego obowizku, naleaa wszdzie do zawizkw wszelkiej kultury i dugo nie rozumiano, jak

mona obej si bez tej instytucji spoeczestwa. Lecz Koci musia j wyplenia a tym samym stawa si wychowawc politycznym spoeczestw, gdy twrc wadzy pastwowej, ktra poczyna si od sdownictwa publicznego1). Ruch kluniacki ma zasug, e w walce ze mst obmyli na przeomie X i XI wieku rodek trafny: przygotowywaa si treuga Dei. Niezalenie od ruchu kluniackiego, nie bardzo o nim wiedzc i nic si o niego nie troszczc, zaja si opakanym stanem Kocioa wielka polityka. Historia wskae nam nader rozlege pole do studiw nad zagadnieniem stosunku dwch rodzajw dziaalnoci dziejowej: z jednej strony praca umysowa, dokonujca podkopw pod marn rzeczywisto, pokorna robota od fundamentw, a obok tego z drugiej strony polityka, lubica tak czsto stawia domy od dachw. Jake szczliwym byoby pokolenie, w ktrym zjednoczyyby si obydwa te rodzaje dziaalnoci. Popchna wic spraw polityka. Powanione partie longobardzkie, rwnych mniej wicej si, ogldaj si za jak si z zewntrz, ktraby dopomoga do zgnbienia przeciwnikw. A z trzech stron wezwano krla niemieckiego Ottona I, jako najpotniejszego z wadcw ociennych. Wezwany po raz pierwszy w roku 946 przez pretendenta Berengara, by wwczas zajty trudnociami wewntrznymi w Niemczech. Prbowano wtedy, czyby si nie dao otrzyma pomocy z Bizancjum i w roku 949 posuje tam powiernik Berengara, synny Otto Liutprand, lecz rwnie bezskutecznie (napisa potem satyr na dwr bizantyski). W dwa lata potem krl Otto mia ju rce wolne, eby wda si w sprawy woskie. W r. 951 stan po stronie longobardzkiej krlowej wdowy Adelajdy, oeni si z ni i koronowa na krla longobardzkiego. Wnet poczto si zastanawia w Rzymie, czyby nie wezwa tego Ottona, eby opanowa zamt wytwarzany przez potne rody rzymskie i okoliczne, ktre wyryway sobie wzajemnie papiestwo z rk. Rozmiary panowania Ottona nabieray cech uniwersalnoci, jak niegdy pastwo Karola Wielkiego. Wdzierao si zwierzchnictwo niemieckie ju nie tylko do Poabian, lecz do Czechw i nawet Polakw, rozcigao si na Dani i na Wgry, a na Zachodzie objo Lotaryngi. W kocu nastpia ekspansja na poudnie, jakby prosta konsekwencja i jakie konieczne uzupenienie. Mogo mu to jedna zwolennikw zupenie szczerych, pracujcych dla idei uniwersalizmu politycznego panw i ludw chrzecijaskich". Z tym przybywa w roku 955 na dwr Ottona Liutprand. Zwrmy uwag, e papieem by wwczas modzik 18-letni, Jan XII. Sze lat przebywa Liutprand na dworze Ottona. W tych latach 955961 zrodzi si i zosta przyjty program, e krl niemiecki ma zosta cesarzem Zachodu i wzi w swe rce podupad administracj Kocioa. Moe ocali Koci i papiey niegodnych swych godnoci i moe tron papieski przestanie stanowi przedmiot frymarki. Czy nie wypada si spodziewa, e wyej sta bdzie papie, wyniesiony przez cesarza, grujcego nad zwanionymi rodami rzymskimi, ni wybraniec jednego z tych rodw? Ten tok myli, zjawiajcy si nagle pod wpywem niemieckich zwycistw, mieci w sobie zarazem zerwanie z Bi) Por. O wieloci cywilizacyj" Krakw 1935 str. 141-143. Koci jako polityczny wychowawca narodw", Warszawa 1938 (Bibl. Akcji Katolickiej) zwaszcza ustpy, Cztery postulaty misyj katolickich". 2 ) 14; Bi 68, 72.
1

222 zancjum, jako ju nieprzydatnym do celw uniwersalizmu europejskiego. Dziao si to wanie w czasach, kiedy greczyzna szerzya si wielce ku Zachodowi; lecz nie wszystko co greckie, jest zarazem bizantyskie. W samym Rzymie peno byo Grekw i greckich fundacyj kocielnych. Ostrw w. Bartomieja na Tybrze w Rzymie zwa si isola graeca, a koci Santa Maria in Cosmedin na Awentynie zwano scuola graeca. Syny jeszcze trzy greckie kocioy pod Awentynem, z ktrych najsawniejszy by koci w. Aleksego (gdzie w. Wojciech przeby kilka lat), uprawiajcy obydwa obrzdki. W Kalabrii bya od wiekw metropolia obrzdku bizantyskiego, pena klasztorw studyckiej emigracji. W najywotniejszym wwczas miecie greckim Kalabrii, Rossano, urodzi si w roku 910 w. Nil (Neilos), Bazylianin, twrca ostatniej szkoy hymnograficznej greckiej. Zaoy klasztor kierunku studyckiego pod Monte Cassino w Valle luccia (gdzie go odwiedzi w. Wojciech), przeniesiony nastpnie do Serperi pod Gaet, w kocu do

Tusculum. Jest to synny klasztor zwany Grotta Ferrata, istniejce dotychczas ognisko obrzdku bizantyskiego, grecki klasztor u bram Rzymu"2). Nie z Carogrodu, lecz z Kalabrii gwnie rozchodz si uczeni po caym Zachodzie szerzc greczyzn klasyczn, hellesk (bizantyskiej nikt nie by ciekawy). By to nowy pochd literatw i znawcw literatury jak niegdy gramatici" za dawnego cesarstwa rzymskiego. Greczyzna zadomowion bya w znacznej czci poudniowej Francji, gdzie Massylia nie bya jedyn greck osad, a obrzdek bizantyski przewaa dugo w liturgii gallikaskiej. Wielki Gerbert biegy by w greckim jzyku. Znano grek w Rheims, gdzie Gerbert by biskupem, w Paryu, w szkoach w Tours i w Fleury. Uczono greki w St. Gallen, gdzie nawet byli fratres hellenici, w Kolonii i w Leodium, gdzie kierownikiem by Lebu, przybysz grecki z Kalabrii. Bya to emigracja uczonych a 2/3 wczesnej nauki bizantyskiej przypada na filologi. Inne nauki nie wchodz w rachub, bo te znajdoway si w Bizancjum w stadium kompilowania i komentowania, ale nie przejawiay najmniejszej twrczoci. Nie dokonano w Bizancjum adnego odkrycia naukowego. Duo, bardzo duo byo erudycji, lecz wiedza popada w zastj, nie majc ... wolnoci. Pta dworskie zna na historiografii. Historykw jest niemao, lecz dziea prawdziwie historycznego ani jednego. Dwr ma swoich chwalcw, obok czego pisze si czasem po kryjomu kronik skandaliczn dworu. Pimiennictwa nadobnego byo w Bizancjum bardzo niewiele. Poezji zakwitn jeden tylko rodzaj: hymny (w rozkwicie wci od Romanosa) i krtkie wkady do liturgii mszalnej; sekwencje. jubilacje, akathisty, theotokiony, wznoszce si istotnie czsto do wyyn natchnionej poezji. Poniewa pielgnowano najstaranniej formy liturgii, rozwina si bez porwnania bardziej, ni na Zachodzie, pielgnowana z zapaem, studiowana z namitnym przywizaniem. Nawet mistyka bizantyska opara si przede wszystkim na komentowaniu i interpretacji tekstw liturgicznych i staa si symbolicznym wykadem liturgii3). Ta poezja religijna zachwycaa ludzi z Zachodu; za papiea Hadriana II (r. 867-872) formy greckich hymnw wprowadzono do Rzymu. Niejeden z naszych aciskich hymnw jest przekadem z greckiego. Szczeglniej podobay si i znajdoway naladowcw hymny poranne, zwane doxa", wic pochwalne, chwalce Pana. Nazwa pochodzi od pierwszego wyrazu najbardziej spopularyzowanego, znanego kademu z nas od dziecistwa, a ktry zaczyna si: Doxa en hypoistois", tj. Chwaa Bogu na wysokociach, a pokj ludziom na ziemi4). Zdarzali si natchnieni poeci, bo gdzie ich nie ma? Ale w owych wiekach ani na Wschodzie chrzecijaskim, ani na Zachodzie nie zdawano sobie sprawy z istoty poezji. Pie, piosenka, piewka zostawione byy nizinom spoecznym; jeeli wyjtkowo kto napisa co podobnego, robi to artobliwie, chcc pokaza curiosum5). Og inteligencji ceni wysoko sztuk wierszowania, lecz zawsze jako owoc pewnego trudu, wysiku umysowego, opartego o nauk. Wszake redniowiecze przechowywao pami Ovidiusa i Vergiliusa, jako mdrcw staroytnoci. Susznie utaro si wyraenie: Poesia docta". Hymnologia grecka stawaa si szko aciskiej poezji kocielnej. Duo tumaczono z greckiego, jeszcze wicej naladowano. Wtedy to obdarzy nas w.
) Kr 140. 4) Kr 661, 682, 683. 5) Na p artobliwym jest te poemat Digenis Acritas" o wielmou wojowniku, uwaany dzi za epope bizantysk" a pisany jzykiem potocznym X w. D M 515, 516.
3

223 Wojciech Bogurodzic, ktrej grecki wzr odnie naley do ostatniej fazy hymnologii bizantyskiej, do szkoy kalabryjsko-kampaskiej". Przez niego te dotar jzyk grecki a na dwr Bolesawa Wielkiego i nauczy go si krlewicz, pniejszy Mieszko II; wiadomo o nim, e odmawia modlitwy greckie z liturgii bizantyskiej. Bd co bd bizantynizm mia jeszcze czym imponowa Zachodowi. Nie brak mu nauki ksikowej, gmachw monumentalnych, obrazkw piknych mimo jednostajnoci, przelicznych rkopisw ilustrowanych i przepiknie oprawnych itp. O metod tej nauki mona wie spory, ale przecitnego Bizantyca naley sobie wyobraa z ksik w rku. Mia on te wielk skonno do otaczania si piknem kultury materialnej; lubowa si w sztuce stosowanej i zna si na niej, jak nikt inny. Bizantyniec z cesarstwa wschodnio-rzymskiego kocha si w bogactwie, bo ono dostarczao mu bogatego pikna. Nie rozumiano ycia bez wysokiego stopnia

dobrobytu; uboejc bywa rozrzutnym, bo nie mg si zdoby na rezygnacj ubstwa. Skromno nie naleaa do jego cnt, ani te sztuka nie bya mu zbyt swojsk, jeeli nie wyraao si w niej take bogactwo6). A bogactwo to wywierao ogromny urok. Wszdzie, na caym wiecie, dokd tylko wiody wielkie szlaki handlowe, chciano posi i przyswoi sobie co bizantyskiego. A w tym wszystkim nie byo atoli adnego ruchu ku bizantyskiej metodzie ycia zbiorowego. Poza liturgi cay ten bizantynizm koczy si na amatorstwie mozaik i rkopisw. Emigracji bya caa fala7), ale rodzaj emigracji by na podobiestwo emigracji w. Cyryla i Metodego, rwnie emigrantw, lecz antybizantyskich. Zwamy, e byli to sami mnisi, wszyscy obrzdku bizantyskiego, a jednak nigdzie na caym Zachodzie nie zapisay rda ni ladu jakiegokolwiek antagonizmu przeciw Rzymowi ze strony tych emigrantw. Caa ta uczona emigracja czy si cile z kierunkiem wcale nie bizantyskim, lecz z kluniackim. Koleguj z najwybitniejszymi osobami kluniackiego obozu, brataj si z nimi i wsppracuj. Na takim tle nastpuje wkroczenie Ottona do Italii i w konsekwencji w sprawy papiestwa. Zwolennicy reform kluniackich nie mieliby nic przeciwko temu, gdyby Otton wymit pornokracj z Rzymu; a gdyby si w nim ozwao rami wieckie Kocioa", tym lepiej, jeeli go si zrobi cesarzem. Caych pi lat strawi Liutprand na niemieckim dworze, a wreszcie Otton przyj program longobardzkiego uczonego. Liutprand jest duchowym wodzem trzeciej wyprawy woskiej Ottona w roku 961, ktra bya wypraw na Rzym. Nastpnego roku koronuje (962) Jan XII Ottona I na cesarza rzymskiego. A czyni to pod naciskiem i niechtnie, skoro wnet potem spotykaj go zarzuty, e zdradza cesarza a w roku 963 zwoani przez Ottona biskupi do Rzymu urzdzaj wielki synod" i Jana strcaj. Czy nie przypomina to synodw zwoywanych przez bizantyskich basileusw? A cesarski kandydat do tiary (Leon VIII) przyrzeka, e w razie wyboru przyzna cesarzowi prawo ustanawiania biskupw i samego papiea. W synodzie tym bierze udzia Liutprand; jest powiernikiem Ottona. Otrzymuje te od niego (tak jest, od krla niemieckiego!) biskupstwo Cremony. A tymczasem Rzymianie wyrzucaj cesarskiego Leona, lecz przeciwnik Ottona Benedykt V, nosi tiar zaledwie przez jeden rok. Cesarz przywraca Leona; Jan XII zabity przez lud rzymski; Benedykt V wywieziony a do Hamburga. Po mierci Jana XII Jan XIII wygnany, a go przywraca Otton w roku 967. To wykraczao a nazbyt daleko poza szranki walki z pornokracj, poza wszelkie moliwe punkty styczne z reform kluniack. Kronik papiesk z tych lat czyta si jak ustp o samowolnym zmienianiu patriarchw carogrodzkich przez cesarzw wschodnich. Wojska Ottona I przynosiy z sob zasad supremacji wadzy wieckiej, z czym nie mg si pogodzi aden zwolennik archikonfraternii kluniackiej. Trzecia wyprawa rzymska (Romfahrt) Ottona I miaa koron cesarsk uczyni dziedziczn. Ju w roku 961 koronowany by szecioletni Otton II na krla Niemiec; w roku 967 otrzymuje z rk Jana XIII koron cesarsk, liczc lat 12. Cesarstwo ma by zwizane stale z dynasti niemieck, jako zwierzchniczk wszystkich innych pastw chrzecijaskich. A zatem Italia ma podlega wadzy krla niemieckiego. Oto drugi obok cezaropapizmu punkt programu ju nie Liutpranda, lecz Ottona I. To nowe cesarstwo na papiestwie wymuszone nie ma adnego zwi6

) Bi 67, 69, 73, 78, 265, 266, 328, 330.

) Bi 263

224 zku z cesarstwem Karola Wielkiego, ani genetycznego, ni duchowego. Powstao jakby wtre cesarstwo bizantyskie. Charakterystycznym jest szczeg, e przyjo nazw swych wadcw z jzyka greckiego: Kajdzar. Tworzy si nowy bizantynizm. Stoimy tu przy kolebce kultury bizantyskoniemieckiej, ktra w pochodzie wiekw miaa wyr na najwyszy szczebel i najwyszy triumf cywilizacji bizantyskiej. Rzecz prosta, e papiestwo musiao wej w walk z tym cesarstwem. Zaczyna si okres walk o podbj caych Woch. Ksita normandzcy poudnia byliby woleli zwierzchnictwo bizantyskie, tym milsze, im bardziej nominalne, lecz basileus Nikefor II Fokas mia wanie wielk rozpraw z Bugarami. Przyzwa tedy pomocy wiatosawa i tego roku wanie (967) Wochy poudniowe musiay si podda Ottonowi I. W samym tylko Bari utrzymao si zwierzchnictwo bizantyskie. Natenczas Otton chce uzyska w Bizancjum zgod na odstpienie Woch poudniowych w

ten sposb, i prosi Nikefora o rk jednej z crek Romanosa II (siostry Bazylego i Konstantyna) dla swego syna, koronowanego ju w Niemczech i w Rzymie 12-letniego Ottona II. Wiek narzeczonego sprawi, e trzeba byo wybra na narzeczon nie starsz z cesarzwien, jakby wypadao, Ann, lecz znacznie modsz od niej Teofani, ktra bya modsz od Ottona o lat pi. Posag miaby stanowi prowincje bizantyskie we Woszech. Lecz Nikefor II tytuuje Ottona w swej odpowiedzi krlem Frankw", ignoruje cakiem nowo utworzone cesarstwo, a domaga si zwrotu wszystkich zajtych ksistw wasnych. Byo to waciwie wypowiedzenie wojny. Na nic si nie zdao wysanie do Carogrodu samego Liutpranda w roku 968. Natenczas Niemcy wpadli do Apulii. Strateg z Bari rozpoczyna ofensyw skutecznie i Otton ponosi klsk pod Ascoli, lecz w roku 970 zajmuje Neapol. Wtedy morderca Nikefora II i jego nastpca, Dzymiskes, zezwala na niemieckie maestwo Teofanii. Wyjeda uroczyste poselstwo z Rawenny po cesarzwn, ktra przybywa do Woch z pocztkiem roku 9728). W roku nastpnym umiera Otton I w peni chway i sawy, opiewany ju za ycia i wspominany chwalebnie po mierci. Najwikszy wyczyn poezji powsta wnet po zgonie cesarza; duy aciski poemat zakonnicy Hrotsvity, zawierajcy 1517 heksametrw rymowanych, pisanych w latach 965-9689). Na tronie cesarskim i krlewskim zasiada 18-letni Otton II z 13-letni Teofani. Modziutka Teofania miaa krlowa przy boku ma przez 10 lat, a wic do 23-go roku ycia, do lat a nazbyt penoletnich i wasnowolnych. Dosza do lat, w ktrych moga wywiera znaczny wpyw na ma, a wszystkie rda zgodnie przekazuj, e tak byo. Dwr cesarzowej skada si z Grekw; o ile Bizantycw? Dla cisoci stwierdzimy, e Teofania zastaa ju w Niemczech zawizki wyranego bizantynizmu, propagowanego przez swego tecia. Nie moe ulega wtpliwoci, e orszak dworski, ktry towarzyszy jej z Carogrodu, skada si wycznie z bizantycw w politycznym znaczeniu tego wyrazu. Opozycjonistw nie powoanoby do dworu cesarzwny, jadcej na cesarstwo. O duchu jej dworu poucza wychowanie syna, pniejszego Ottona III ( ur. 980). On sam potem mieni siebie Grekiem. Miao to znaczy, e wada jzykiem greckim, lubi go uywa, e uznaje wyszo cywilizacji bizantyskiej. Zapewne, e z pimiennictwa greckiego nabywao si wielu poj, jakich w wczesnym jzyku niemieckim wyrazi si nie dao, choby np. o Pastwie i nieograniczonej wadzy monarszej. Niekoniecznie musiao si to czy z bizantyskim cezaropapizmem. Zreszt nie wszyscy wychowawcy Ottona III byli Grekami. Jedno z naczelnych miejsc przypado wielkiemu Gerbertowi, synowi francuskich wocian z Owernii. By profesorem w Rheims, pniej (od r. 991) tame arcybiskupem. Jeden z najwikszych mw wczesnego pokolenia, syncy na ca Europ z wielkiej nauki, ktrej nabywa w podrach po Francji, po Woszech i Niemczech, studiujc rwnie u Arabw w Sewilli i Kordowie. Wiadomo, jak przyjani si z ruchem kluniackim. Ani te nie mona podejrzewa o cezaropapizm Leona z Vercelli, wielkiego chwalcy Ottonw, lecz bd co bd towarzysza prac Gerberta na ich dworze. Wrd pniejszych powiernikw Ottona III spotykamy takiego Abona, nastpnie dziaacza we Fleury, a klasztor ten nalea do kluniackiej kongregacji, Abo za do najwikszych gorliwcw caego ruchu10). Kierownikiem nauk cesarzewicza, ju pod koniec jego ksikowej edukacji by mnich z Kala8) Z 156, 157; D M 469. 9) Kr 629. 10) Bi 64, 264.

225 brii, Jan Philagatos, pochodzcy z Rossano, wic ziomek w. Nila (Nejlosa), z ktrym pozostawa w bliskich stosunkach, jak rwnie z klasztorem w. Aleksego na Awentynie11). Dwr Teofanii skada si tedy z dwch warstw: z rodakw, ktrzy j do Niemiec przywieli i byli wyznawcami statolatrii kosmopolitycznej, bizantyskiej, z jej supremacj rzdu nad Kocioem i z powoanych na dwr pniej uczonych greckich i niegreckich a przeciwnych cezaropapizmowi. Mona powiedzie, e na dworze Ottona II i Teofanii wspzawodniczyy z sob dwie cywilizacje. M jej Otton II skonniejszym by do bizantyskiej, ni do aciskiej. Otton II odziedziczy ju po ojcu dwie zasady rzdw: dynastyczno i tendencj cezaropapistyczn. Zaznacza je mocno, tak na tle walk ze stronnictwem antysaskim w Niemczech, jakote wrd zamieszek o pontyfikat w Rzymie. Benedykt VI jest jego nominatem. Zamordowano go w roku

974, wic cesarz upiera si jeszcze bardziej przy tym, e ma prawo ustanawia papiea. Drugi jego kandydat, Benedykt VII utrzymuje si (975-983). W Rzymie prbowano zrzuci hegemoni niemieck, lecz wybrany papieem Bonifacy VII, Rzymianin, musia zaraz w roku 974 uchodzi i nie powrci do Rzymu, a po mierci Ottona II. Schroni si do Bizancjum, gdzie przebywa caych dziewi lat, politycznie zupenie ignorowany. Nigdy sprawy jego nie podjto ani nawet porednio. Korzysta tylko z biernej cakiem gocinnoci Jana Dzymiskesa, wielkorzdcy Petinosa i od roku 976 nominalnie panujcych Bazylego II i Konstantyna VIII. Byli to rodzeni bracia Teofanii, ktrych utrzymay przy prawach do tronu bezinteresowne zabiegi Petinosa, dbajcego o utrzymanie dynastii. Nie bya to sprawa atwa, albowiem po mierci Nikefora Fokasa maoazjatycki rd Fokasw stara si utrzyma nadal przy tronie. Bratanek nieboszczyka, Bardas Fokas zosta pokonany, lecz w roku 976 inny z wielmow maoazjatyckich, Bardas Skleros opanowa Azj w kilka tygodni, a w roku 978 zagrozi nawet Carogrodowi. Powiodo si atoli Petinosowi rozdwoi nieprzyjaci, ktrzy stoczyli midzy sob waln bitw pod Pankaliami w roku 979. W kampanii tej bracia cesarscy mieli posiki a z Iberii kaukaskiej, z Georgii, tj. od Gruzinw. Byli to ju z dawna chrzecijanie, a jak poboni, niechaj wyda im wiadectwo fakt, e upy zabrane pod Pankali przeznaczyli na fundacj klasztoru iperskiego na Athosie12). Teofania bya ju pity rok za Ottonem, kiedy wybucha ta wojna domowa, od ktrej wyniku zaleao, czy bracia jej utrzymaj si na tronie bizantyskim. A bya to powana akcja wojenna. Nie o rozruchy jakie chodzio, lecz o urzdzenie odrbnego pastwa w Azji Mniejszej. Fokasowie reprezentuj warstw wikszych wacicieli ziemskich, jedyny czynnik zdatny do twrczoci pastwowej. Jeeli nie maj rzdzi caym pastwem, oderw si! Nie pierwszy raz wystpowano tam z hasem odrbnoci, lecz ani tym razem nie powiodo si. Zasuga Petinosa bya tym wiksza, e wypado wojowa rwnoczenie z Symeonem bugarskim. W roku zwycistwa pod Pankaliami Bazyli II liczy ju 18 lat wieku swego i mg zacz rzdy. Modszy z braci, Konstanty VIII nie zajmowa si nigdy sprawami pastwa, oddany wycznie zabawom. Bazyli II by typem cakiem odmiennym od swej siostry, syncej z wyksztacenia literackiego i nadzwyczajnej dworskoci. Modo zesza mu na rozpucie, lecz potem zmieni si zupenie. Nie by podobny do adnego ze swych poprzednikw. W licznym zbiorze dochowanych portretw cesarzy bizantyskich on tylko jeden wyobraany jest w postaci onierskiej, co oczywicie dziao si z jego woli; rys to charakterystyczny. Etykiet zarzuci, nie nosi wspaniaych szat ni klejnotw, nie urzdza kosztownych uroczystoci. Od wszelkiej literatury trzyma si z daleka a wyksztacenie jego szwankowao. Zarzucano mu, e nawet nie mwi jzykiem ksikowym, lecz po chopsku". Przemawia krtko, po prostu. Uczony Pselos, (o ktrym bdzie mowa niej) wyrazi si o nim, jako by dalekim od wszelkiej delikatnoci". By za to prawdziwie z elaza, a na wojnie podziela wszystkie trudy prostego onierza. Wyrobi si z czasem na wielkiego wodza, znawc strategii i technicznej strony sztuki wojennej13). Otton podj dalej walk o posiadanie caej Italii; zaj nawet Bari i Tarent, gdy wtem wystpili przeciw niemu Saracenowie; rozgromiony w lipcu 983 roku w bitwie pod Stelo, ledwie uszed z yciem. Robi przygotowania do nowej wyprawy, ktra miaa sign a na
11

) Bi 71.

12

) D M 474, 475.

13

) D M 474, 475.

226 Sycyli, lecz tego jeszcze roku dokoczy ycia w Rzymie, doywszy zaledwie 28 lat. Wojska bizantyskie odzyskay wszystkie zajte przez niego miasta Woch poudniowych. Zgon Ottona II nastpi 7 grudnia 983 roku, a ju 25 grudnia koronowano w Akwizgranie trzechletniego Ottona III na krla Niemiec. Teofania obejmuje opiek i regencj obok arcybiskupa Willigisa. Kilka lat schodzi znw na wojnie domowej z ksitami i kontrkandydatem do korony; zupenie tak samo jak przy poprzednich zmianach tronu. Regencja Teofanii trwa przez lat osiem. Przez ten cay czas nie tylko peno ma kopotw w Niemczech, ale nadto z Bizancjum nadchodz wci ze wieci. Car Bugarii zachodniej, syn Szyszmana, Samuel (978-1014), ktry przechyla si na nowo do Rzymu, podj te na nowo plany Symeona. Ledwie objwszy rzdy odzyska Bugari naddunajsk, w

roku 979 zdoby w Tessalii Lariss i inne miasta, a prc dalej na poudnie dotar a do Peloponezu. Panowa od Dunaju a do Adriatyku. Powtrzya si sytuacja z poprzedniego pokolenia i tym razem wystpi przeciw Bugarii ksi kijowski. Czy zaraz od pocztku wezwany by przez Bizancjum na sojusznika, czy te zrazu dziaa z wasnej inicjatywy i na wasn rk nie da si orzec, pewnoci co do tego nie mamy. Na Rusi synowie wiatopelka, Jaropek i Oleg sprzyjali chrzecijastwu a pogastwo skupio si przy ich przyrodnim bracie, Wodzimierzu. Ten sta si niebawem panem caego Podnieprza, lecz cho ustawi kosztowne posgi Perkuna w Nowogrodzie Wielkim i w Kijowie, nie zdoa powstrzyma prdu chrzecijaskiego. Trzyma si atoli mimo wszystko prdu odrodkowego, poruszy na nowo zdobywcze zamysy wzgldem pwyspu bakaskiego. Zaczyna od tego, eby opanowa nowo odkryt drog na Wgry i do Dunaju. W roku 981 ide Woodimer k'Lacham i zaj hrady ich Priemyszl, Czerwe i inny hrady" (tj. pniejsz Ru Czerwon i Chemszczyzn, gdy ziemia chemska jest czerwiesk")14), a na zajtych grodach pozostawiono zaogi i powstay stacje waregskie. Odlego od Karpat do Dunaju i duga dalej linia tej rzeki, nie stanowiy okolicznoci przeciwnych ich nadziejom. Dla Waregw nie istniay odlegoci; przywykli dawa sobie rad z dziesikro wikszymi. W cztery lata potem spotykamy Wodzimierza w Bugarii, gdzie w roku 986 odnosi zwycistwo pod Sredcem. Byoby to systematycznym wykonywaniem planu wedug obmylonej od dawna drogi Waregi do Grecji". Tame pod Sredcem ponieli Bizantycy cik klsk od Bugarw, po czym wybucho jeszcze powstanie we wschodniej Bugarii15). Wodzimierza nie byo ju wtedy w Bugarii. Z tego przebiegu zdarze mona wnosi, e w kampanii bugarskiej nie byo sojuszu pomidzy Rusi a Bizancjum. Nie wiemy te, kiedy wycofa si stamtd Wodzimierz i wrd jakich okolicznoci. Ani nawet daty dokadnej poda nie moemy. W roku 987 jest atoli na pewno sprzymierzecem Bazylego II, chocia na innym pobojowisku. Korzystajc z nowej wojny bugarskiej, Fokasowie podnosz gow w roku 987, pojednawszy si midzy sob i wojna domowa wybucha powtrnie. Zaleao wiele od tego, jakie stanowisko zajmie Wodzimierz, ktry mgby by wej do koalicji przeciw Bazylemu. Lecz koalicja nie tylko nie powstaa, ale Wodzimierz urzdza wypraw przeciw buntowniczym oddziaom zajmujcym Chersones taurydzk (Krym). Jak dalece zaleao na Wodzimierzu wiadczy przyrzeczona mu osobliwa nagroda: rka siostry cesarskiej, Anny. Czy pomys ten nie wyszed od Teofanii? Dotykao j niemile, e siostra jej starsza, przekroczywszy ju trzydziestk, ma nie znalaza, podczas gdy ona, modsza, jest matk ju od 15 lat. Jeeli kijowski Wareg da si zowi na te zaszczyty, zaatwi si przykr spraw familijn, a Wodzimierz zwie si z interesami Bizancjum. Oczywicie musi przyj chrzest. Da si zowi waregski barbarzyca". Zdobywa cesarzowi bogate miasto Cherso na Krymie16) i otrzymuje rk Anny, staje si katechumenem i przyjmuje chrzest w roku 988. Prawdopodobnie i lub i chrzest odbyy si w
) C. 15) Z 167. ) Dlaczego niektrzy zowi je Korsuniem? Miasto tego imienia znajduje si w guberni symbirskiej, nad rzek Barysz, dopywem Sury, ktra pynie stamtd na pnoc i wpada do Wogi; drugi za Cherso-Korsu zaoy Potemkin w r. 1778 o 30 km na pnoc od ujcia Dniepru.
16 14

227 granicach pastwa bizantyskiego17), gdy wojna z Fokasami trwaa jeszcze. Przystpili nawet do ponownego oblegania stolicy a dopiero w rok po chrzcie Wodzimierza w roku 989 doszo do stanowczej bitwy pod Abydos, gdzie Fokas poleg a Skleros podda si18). Chrzci si Wodzimierz w kociele bizantysko-katolickim. Katolikiem by i Ru stawaa si katolick, bo wwczas nie byo schizmy. Utrzymywa te stosunki z Rzymem, czego dowodem poselstwa z Rzymu i do Rzymu w latach 991, 994, 1000. Dynastia Rurykowiczw wchodzi szybko w stosunki z zachodnimi dworami. Wszake Wodzimierz jest dziewierzem obydwch cesarzy: Bazylego i Ottona II. Po cisym odosobnieniu nastaje od razu okres oywionych stosunkw z Zachodem, zwaszcza, gdy od zajcia ziemi Lachw Rurykowicze stawali si ssiadami Piastw i Arpadw.

Chrzciy si w roku 988 oczywicie take druyny waregskie na ziemiach Lachw i Czerwieskiej, a po pewnym czasie caa ludno tych dwch polskich krajw przyja chrzest oczywicie w tym samym obrzdku, jak dom panujcy, w bizantyskim gdy tymczasem ziemie polskie, podlegajc Piastom, naleay do obrzdku aciskiego. Skutki tej rnicy trwaj do dnia dzisiejszego. Chrystianizacja r. 988 i nastpnych lat, wychodzca z dworu Anny, wnosia oczywicie ksigi liturgiczne w jzyku greckim. Wiemy atoli, e chrzecijan na Rusi nie brako przed rokiem 988. I tutaj sprawdzio si rwnie, e panujcy nie nawraca si pierwszy, lecz raczej ostatni, ulegajc naporowi coraz liczniejszej wikszoci. U Wodzimierza zaamaa si zarazem jego linia polityczna. Obok nawracanej przez przybye z Ann duchowiestwo bizantyskie reszty Rusi, istniay tam ju dwa obrzdki chrzecijaskie. Pod wpywami bugarsko-serbskimi obrzdek bizantysko-sowiaski z cyrylic, tudzie aciski, szerzony przez nowo przybywajcych druynnikw nawrconej ju Skandynawii (waregskaja wiara). W pieczarach kijowskich nie brak ladw acistwa. Przywieziony przez Ann obrzdek grecki nie przyj si. Nawet znajomo ustaw kocielnych i wieckich przedostawaa si na Ru nie bezporednio z Carogrodu, lecz przez porednictwo bugarskiego nomokanonu. Anna nie wywara w ogle wikszego wpywu na Ru kijowsk. Przybyli z ni budowniczowie i malarze cerkiewni i na tym koniec. Na jej dworze nie byo nigdy adnej szkoy. rda nie maj o niej niemal nic do powiedzenia. W racym przeciwiestwie do Teofanii, przesza Anna bez wpywu i bez znaczenia. Zapewne dlatego, e bya bezdzietn. Gdyby miaa syna, byby to wprawdzie dwunasty syn Wodzimierza, lecz bd co bd przedni krwi syn cesarzwny, wnuk cesarza. Lecz Anna zesza ze wiata bezdzietn po 23 latach maestwa w roku 1011. Przeya o caych 20 lat Teofani, ktra zmara w roku 991. Wiadomo, e aciski obrzdek zeszed na Rusi na drugi plan, aeby nastpnie zanikn. Koci sta si domen bizantynizmu bezwarunkowo, lecz z dziwnym wyjtkiem: z wyjtkiem ksiki. Szerzyo si natomiast wszystko, co byo ujemnym w bizantynizmie kocielnym. Z Bizancjum przeszo na Ru eunuchostwo jako kalectwo ascetyczne. Rzezacy byli na Athosie a w monasterach eskich takich tylko przyjmowano na kapelanw, lekarzy, ekonomw. Koci wschodni tym rni si, midzy innymi, od zachodniego, e rzezaniec moe by kapanem, podczas gdy na Zachodzie takim wice si nie udziela. W Kijowie pojawia si pierwszy skopiec" ju w roku 1004 a potem bywali skopcy nawet biskupami. Mnichom na rozmylaniach pojawiaj si anioy ... w postaci skopcw, Potny, wprost przygniatajcy wpyw na klasztory wywara wita gra Athos ze swoim chaosem form bogobojnoci, z ktrych adna nie jest cile bazyliaska, ale te adna nie wytwarza nowej reguy klasztornej. Monastery na Athosie to szczeglny typ anarchii pod pozorami obserwancji, nieraz najcilejszej i tymi ladami po) rda s tego rodzaju, i zezwalaj na rozmaite przypuszczenia; tote w sprawie chrztu Wodzimierza nie brak kombinowanych hipotez. Ja te wziem udzia (przed laty 23) w porwnaniu ich. Uwzgldniajc i najnowsze badania, przedstawiam tu (w zasadniczych liniach) jak mi si sprawa dzi przedstawia. Znamy wicej takich wypadkw, i ksiniczka chrzecijaska wychodzia za poganina, zobowizujcego si przyj chrzest; podobnie Dubrawka wysza za Mieszka I w 965, on za przez chrzest w nastpnym, odprawiwszy rok katechumenatu. 18 ) D B 126 128. Naley jednak odrzuca jakiekolwiek podobiestwo do feudalizmu, bo go w Azji nigdy nie byo.
17

228 sza awra Peczerska. Nie byo tam adnej wsplnej reguy. Jeden mnich godzi si, drugi wiecznie milcza, trzeci si zamkn a inny kaleczy, a wszystko to razem sprawia wraenie wicej obdu religijnego ni ekspiacyjnej za grzechy blinich ascezy. Ascetyka wymaga znacznej kultury religijnej inaczej wyradza si w bezmyln dewocj a w dalszym nastpstwie moe wie do obdu religijnego. Niestety, stao si to zjawiskiem czstym. Istot rzeczy stanowio bizantyskie pojcie witoci, tak rne od aciskiego, tak dalekie od wszelkiej kultury czynu. Niestety, miao ono dotrze i na Zachd. Brak natomiast na Rusi jakichkolwiek wpyww bizantyskich pastwowych. Za pewne atoli przyj mona, e hierarchia cerkiewna popieraa dnoci ksicia kijowskiego, eby zrobi z niego zwierzchnika caej Rusi, spychajc innych ksit na stanowiska namiestnicze. Rodowe prawo

Rurykowiczw z postpowaniem ksit na dzielnice coraz intratniejsze wedug starszestwa w hierarchii pokoleniowej rodu, miao by zastpione nieograniczon wadz wadcy kijowskiego z nastpstwem syna po ojcu. Zaznaczono monarsz godno ksicia kijowskiego wobec reszty ksit. Jak go tytuowa? Nie cesarzem, nie krlem, bo kajdzar i basileus jest tylko w Bizancjum; nie wpadnito jeszcze na pomys tytuu wielkoksicego. Jakie to znamienne, e zaoyciel awry Peczerskiej a pniejszy metropolita Ilarion, tytuowa ksit Wodzimierza i Jarosawa kaganem, tytuem przejtym od Chazarw. Istne znami dwoistoci wpyww cywilizacyjnych od samego pocztku: wpyww cywilizacji bizantyskiej i turaskiej. Tendencja monarchistyczna natrafia jednak na opr nieprzeamany. Samowadztwo przeciwne byo wszelkim pojciom tak waregskim, jakote sowiaskim. Okaza si to miao zaraz przy pierwszej prbie wzmocnienia wadzy ksicej, przedsiwzitej w roku 996. Biskupi chc, eby Wodzimierz wprowadzi na miejsce msty rodowej sdownictwo kryminalne z urzdu, z moc karania na gardle. Teoria sdownictwa pastwowego bya atoli zgoa niezrozumia dla ochrzczonego kagana" i prba skoczya si negatywnie. Ru, Serbia, Chorwacja, podobnie jak Polska, Czechy, Poabie, sowem caa Sowiaszczyzna tkwia w ustroju rodowym, ktry z bizantynizmu dawno by ju wykluczonym, a ktry wprowadzili Sowianie bakascy na nowo. Poszanowaniem dla prawa rodowego tumaczy si te stanowcz odmow Wodzimierza co do sdownictwa kryminalnego; nie chcia narusza instytucji msty, wprost nie mia tego zrobi. Koci chcia j znie, jak to robi zawsze i wszdzie, i jak zawsze i wszdzie natrafi take na Rusi na opr. Waregowie, przybywajc na Ru wyzbywali si wprawdzie prawa rodowego, organizujc si wedug prawa nowego, druynniczego, lecz szedszy w zwizki krwi ze Sowianami, sami korzystali z ich prawa rodowego i bronili go. Cz tylko Waregw (coraz mniejsza) stanowia warstw wojownikw, druynnikw; wikszo powikszajca si raptownie z pokolenia w pokolenie, przechodzia do zaj pokojowych, zwaszcza odkd dano spokj drodze do Grecji". Natomiast stawa si wojownikiem niejeden Sowianin. Prawo rodowe, to cakowity samorzd we wszystkim a wszystkim, co nie tyczy wojny; sprawami za, zwizanymi z wojn, choby porednio, zajmowali si wycznie druynnicy. Samorzd, a bez urzdnikw, w rku starszyzny rodowej z jednej strony, a z drugiej biurokracja bizantyska. Czy mona sobie wyobrazi wiksze przeciwiestwo? Pod ministrami, naczelnikami wielkich dziaw, krztay si biura nieprzeliczone". Jakby chciano zaznaczy jaknajdobitniej, e spoeczestwu nie wolno zrobi ni kroku o wasnej woli i wedug wasnego uznania o wasnych potrzebach unosi si nad tym wszystkim strateg danej themy20), genera, znajcy si z urzdu na wszystkim a wszystkim, zarzucajcy na ca ludno gst sie swojej administracji wojskowej, w ktrej kady oficer decydowa o wszystkim, co mu si z urzdu dostao pod rk i by panem mienia a czsto te ycia ludzi prostych; prostych, bo nie zasiadajcych na urzdzie. Czy taka niewola miaa nci ludy ocienne? Nci je Carogrd jako up, rade by panowa nad tym pastwem, lecz nikt nie tskni za tym, by do tego pastwa nalee. Serbowie, Bugarzy, Ru nawet, zaledwie organizujca si, oparte byy na jakim duchu spoecznym, choby w stopniu prymitywnym. Bizantyskie urzdzenia sprzeciwiay si wszelkim ich pojciom. Bya to przepa i dlatego
20

) Brak przypisu w maszynopisie.

229 Bizancjum nie zdoao przeprowadzi naleycie ekspansji swej cywilizacji pord Sowian. Terenem tej ekspansji miay natomiast sta si Niemcy i tam miaa cywilizacja bizantyska osign z czasem swe szczyty. Gdy Teofania koczya ycie, syn jej, Otton III, liczy zaledwie jedenacie lat. Regentk zostaa wdowa po Ottonie I, Adelajda lombardzka, a faktycznie sprawowa rzdy nadal arcybiskup Willigis. Oczywicie, e mylano o koronie cesarskiej. W Rzymie istniao ju stronnictwo cesarskie (zawizek Gibelinw) a w latach 983 i 984 papieem by byy kanclerz Ottona II (Jan XIV). Wystpuje atoli do gwatownej walki partia Krescencjuszw i spokrewnionych z nimi Teofilaktw (Grekw z pochodzenia).

Wrd cigych krwawych wstrzsw papiee s wynoszeni i strcani, na wygnaniu lub w wizieniu. Aeby si pozby hegemonii niemieckiej, decyduj si Krescencjusze uzna zwierzchnictwo bizantyskie. Willigis przypiesza akcj. Liczcego lat 15 Ottona ogasza penoletnim w roku 995, uchwala si Romfahrt" i zarazem postanawia si przeduy na nowe pokolenie zwizki krwi z dworem bizantyskim. Na wypraw rzymsk bierze Willigis z sob kandydata do tiary, Brunona, z ksit karynckich i upatrzonego do Carogrodu posa, Jana Philagatosa, jednego z nauczycieli modego cesarza. Bruno zostaje papieem (Grzegorz V) i koronuje Ottona na cesarza w maju 996 roku. Philagatos otrzymuje arcybiskupstwo Piacenzy, eby posiada szczebel dostojestwa stosowny do wielkiego poselstwa. Tego jeszcze roku wyjeda Philagatos do Carogrodu, aeby dla modziutkiego cesarza prosi o rk jednej z crek Konstantego VIII (Bazyli II pozostawa w stanie bezennym). Fakt, e kapan obrzdku bizantyskiego mg zosta arcybiskupem diecezji Woch pnocnych, wskazuje, jak Wochy wczesne przywyke byy do liturgii wschodniej. Projekt maestwa spez jednak na niczym. Ledwie Otton opuci Rzym, aeby wraca do Niemiec, Krescencjusze wypdzaj Grzegorza V. a na jego miejsce osadzaj Philagatosa (Jana XVI), uznajc zwierzchnictwo bizantyskie. Jakimi drogami i sposobami to si stao, nie wiadomo. Otton powraca popiesznie tego samego jeszcze roku 997, odzyskuje Rzym, przywraca Grzegorza V, a na niedawnym swym wychowawcy mci si prawdziwie po bizantysku. Na prno w. Nil, (mimo lat z gr 90) przyby do Rzymu i baga o lito nad swym ziomkiem. Okaleczonego i olepionego antypapiea wleczono wrd urgowiska przez cae miasto; ledwie e zdoa go z resztk ycia zabra w. Nil do swej pustelni. Niektrzy zwalaj win ohydnej zbrodni na Grzegorza V. Bawi natenczas w Rzymie wielki Gerbert, najpowaniejszy ze rodowiska Ottonw i Teofanii saw, tudzie wiekiem, starszy od Ottona III rwno o 50 lat. Taka rnica wieku nie zezwala, eby go mieni przyjacielem cesarza" w zwykym znaczeniu tego wyrazu. Cesarski modzieniaszek ywi wzgldem swego mistrza widocznie synowskie przywizanie, skoro i potem po skoczonych naukach koresponduje z nim poufnie. Z tej korespondencji dowiadujemy si np. jako Otto nazywa siebie Grekiem i wydrwiwa barbarzystwa saskie21). Wszyscy badacze zgodni s co do tego, e Gerbert posiada na Ottona wpyw i utrzyma go. Zaufanie do tego mistrza miao wnet wyda dobre owoce. Co si nagle zmienio w otoczeniu Ottona III i w nim samym. W roku 999 dopuszczono nawet Gerberta do tiary. Jako Sylwester II (999-1003), okaza si bezwzgldnym zwolennikiem ruchu kluniackiego w caej jego rozcigoci. Zwolennikami do poowy byli wszyscy Ottonowie, o ile chodzio o reform samego kleru, od plebana lub mnicha a do samego papiea i dlatego Cluniacenses godzili si nieraz z nimi i z innymi potem cesarzami z Niemiec; lecz rozchodzono si w dalszej drodze, bo cesarze yczyli wprawdzie powodzenia reformom, lecz pragnli, by zreformowany Koci podlega ich supremacji. Nie porzucili cezaropapistycznego stanowiska, lecz zachodzi wyjtek co do Ottona III po roku 999, tudzie co do jego nastpcy, Henryka II (1002-1024),. ktry zosta nawet kanonizowany (w r. 1146). Przez jedno pokolenie przynajmniej trwaa w Europie supremacja siy duchowej nad fizyczn. Triumf Gerberta jest wykadnikiem triumfu Cluny, a przez to Kocioa francuskiego. Cywilizacyjne przodownictwo Francji zaczyna si ju od synodu w Rheims w roku 991, na ktrym zadano w sposb najostrzejszy przeprowadzenia reform kluniackich. Z Francji te wyszed Sylwester II, wykonawca
21

) Z 171.

230 programu. Jak gdyby nowy duch owion Europ22). W roku 998 Otton wciela wprawdzie poudniowe Wochy do swego cesarstwa rzymskiego", lecz po dwch latach zmienia si pooenie. Wpywy bizantyskie bior gr. Nie pomoga trzecia wyprawa woska. W roku 1001 cesarz musia ucieka z Rzymu. Schroni si do Rawenny, oczekujc tam na nowe wojsko z Niemiec. Wtedy posya ponownie do Carogrodu o rk cesarzwny, wyprawiajc tam tym razem arcybiskupa mediolaskiego Arnulfa. Niespodzianie koczy si ycie Ottona III. Zmar na ziemi woskiej w styczniu 1002 r., doywszy zaledwie 22 lat wieku swego.

Henryk II prbowa dalej walki o poudniowe Wochy, lecz spotka si ze zwyciskim orem Bazylego II. Przesadza si w wychwalaniu Bazylego II, bo powodzenie przyciga sympatie. Nie zmieni systemu. Mobilizacje zawodziy nadal i trzeba byo na nowo oprze si na zacinych, ktrzy garnli si od Norwegii do Saracenw; wojakw przyjmowano chtnie zewszd, a wiedziano na caym wiecie, e u cesarzy wschodnich mona na onierce doj do dobrobytu, bo upw onierzowi nie aowano. Bazyli II odnosi osobiste sukcesy wojenne, bo by wielkim wodzem a zwycistwa zapewniay mu przywizanie armii, dziki czemu mg przeprowadzi niejedno ulepszenie, nie wywoujc szemrania szeregw swoich. Podnis wielce stan armii, lecz opierao si to li tylko na jego osobistym wpywie i skoczyo si wraz z jego yciem. W roku 991 wypady mu rwnoczenie dwie wojny: z Bugari i kalifatem w Syrii. Sam dowodzc na wschodzie, odnosi tam zwycistwa, gdy tymczasem car Samuel dotar przez Tessali i Attyk a pod Korynt (w r. 996), a Serbia uznaa jego zwierzchnictwo. Dopiero gdy Bazyli mg przerzuci si do Europy, zama Bugari w latach 1009-1014, Bugarobjca"23). Dobiy Bugari walki dynastyczne, a w r. 1018 ostatni car tej dynastii poleg pod Dyrrachium. Odtd te wszyscy Serbowie podlegali na nowo cesarstwu; w Belgradzie zbudowano cytadel bizantysk. Chorwacja nawet uznaa pod krlem Krzesimirem III protektorat bizantyski24). Obszar pastwa bizantyskiego by przeszo zdwojony, od Dunaju po Syri, od Italii po Armeni z bezsprzeczn powag na caym Wschodzie. W walce z tym wznowionym nagle mocarstwem ponosi Henryk II w latach 1022 i 1023 takie klski, i Bazyli przywraca Wielk Grecj. Terytoria bizantyskie signy poprzez Apuli a po granice pastwa kocielnego25). Bezskutecznie urzdza wyprawy do Woch poudniowych, Konrad II (1024-1039) i rwnie bezskutecznie stara si o rk cesarzwny bizantyskiej, Teodory, modszej crki Konstantyna VIII. Starsza jej siostra, Zoe, miaa osawi Bizancjum do najwyszego stopnia. Liczya ju 50 lat, kiedy ojciec kaza j polubi upatrzonemu na swego nastpc prefektowi stolicy, Romanosowi Argyrosowi; a poniewa ten by onaty, wic ... bizantyskie prawo maeskie zyskao now instytucj: rozwd. Wnet Romanos III (1028-34) zasiad na tronie. Pragnc naladowa Bazylego II, dowodzi rwnie osobicie w wojnie z islamem i utraci zdobycze tamtego cesarza. Oficjalnie panuje cesarzowa Zoe (1028-1050), ktra wyprawia rzeczy, wprawiajce nawet Carogrd w osupienie. W zmowie ze swym nowym kochankiem, staje si w cigu niespena jednej doby wdow i powtrnie matk, mordujc Romanosa, a polubiajc i ogaszajc cesarzem Michaa IV (10341041). Powag pastwa ratowa jedynie genera Maniakes, ktry ze strat Romanosa odzyska Edess, a potem w roku 1038, gdy Saraceni zajmowali Sycyli, odebra im Syrakuzy. Lecz gdy zdobywa Palermo, odwoano go. Wnet stracono tam ca armi i stosunki we Woszech przybray obrt wrcz katastrofalny dla Bizancjum. Zaraz potem w roku 1040 wybucha powstanie bugarskie, ktre wprawdzie stumiono, lecz Serbia oderwaa si wtenczas od cesarstwa26). Dwr Michaa IV zajty by wycznie intrygami osobistymi. W r. 1040 utworzy si przeciwko niemu spisek, na ktrego czele stali Micha Cerulariusz (Keirularios) i Jan Makrembolites (jego dziewierz). O Cerulariuszu wiadcz wszystkie rda, e przejty by namitn dz wywyszenia si i wadzy. Dwa za rda (Psellos i Syli) Do tych objaww naley te zjazd gnienieski w r. 1000. ) Przydomek za olepienie 15.000 jecw; lecz ju przedtem wdz jego Uranos, przesa do Carogrodu przeszo 10.000 odcitych gw. D M 478, 479. 24 ) Z 174. 25) Z 176. 26) Z 181.
23 22

231 dzes) twierdz, e chcia przywaszczy sobie tron. Caa niemal historia cesarstwa skada si z historii uzurpatorw; czemu by Cerulariusz nie mia nalee do ich rzdu? Spisek wykryto, przywdcw uwiziono, Cerulariuszowi kazano si postrzyc. Odmwi zrazu. Wkrtce Makrembolites popeni samobjstwo, czy te zosta skrytobjczo zamordowany: spad ze skay, czy te zosta zepchnity i zrzucony? Wydarzenie to wstrzsno Cerulariuszem i postrzyg si. Czy przejty samobjstwem

krewniaka, ktrego by do spisku wcign, czy te chcc unikn takiego samego mordu tego ju nikt nie dojdzie. Niebawem zmar Micha IV w roku 1041 (zapiszmy, e mierci naturaln) a Zoe adoptowaa jego synowca Michaa V, ktremu ...po kilku miesicach publicznie wyupiono oczy! Jak gdyby zagina w Bizancjum wszelka myl! Zanim sam zgin, nowy cesarz uaskawi Cerulariusza. Jako mnich, nie mg ju prbowa gry o tron27). Doznano te nowych ciosw we Woszech poudniowych, gdzie w latach 1040 i 1041 powstay nowe niepodlege ksistwa i hrabstwa normandzkie: Apulii i Awersy. Lecz rwnoczenie panuje zamt w kurii papieskiej. Wprowadzi go na nowo Konrad II, nawracajcy ostro do bezwzgldnego cezaropapizmu. Przeciwko niemu wystpiy po raz pierwszy miasta lombardzkie, lecz pokonane zawiadczyy tylko, e na terenie woskim odbywa si rwnie walka dwch cywilizacyj. Walcz antypowie, jednych wyganiaj, drudzy rezygnuj i znw rezygnacje swe odwouj, a powsta pomys rozpaczliwy: aeby zwolennik ruchu kluniackiego mg posi tiar, musia j kupi, gdy inaczej nie mona. W ten sposb zosta papieem w roku 1045 Grzegorz VI. Lecz nie zdao si to na nic, mimo caej osobistej zacnoci i uczonoci tego papiea. Symonii nie byo danym wyda skutkw dodatnich i cel nie uwici bynajmniej rodkw. A doszo do tego, i byo rwnoczenie trzech papiey. Ruch kluniacki odnis wwczas wanie wielki triumf, lecz zgoa inn drog. Propaganda przeciwko mcie zdobywaa sobie okrg po okrgu, diecezj po diecezji a wreszcie w roku 1041 stana we Francji Treuga Dei. By to pierwszy praktyczny przykad supremacji siy duchowej nad fizyczn, przykad dobrodziejstw, mogcych spyn z przodownictwa Kocioa. Francja poczyna przodowa przez swj Koci. Szczeglne bywaj, dziwaczne nieraz powikania idei z rzeczywistoci, gdy idea chce si przebi poprzez rzeczywisto, by si mc zrealizowa. Urzdza wypraw rzymsk drugi z Salijczykw, Henryk III (1039-1056), strca wszystkich trzech papiey. Grzegorz VI wyjeda wtedy do Niemiec (zmar w Kolonii w roku 1048) a towarzyszy mu kapelan jego Hildebrand ten, ktry mia sta si najwikszym wykonawc kluniacyzmu. Po mierci swego zwierzchnika wyjecha do Francji i wstpi do klasztoru w Cluny. Tam przeby kilka wstrzsw, przez jakie przechodzia nadal kuria rzymska. Tam te pozna si z Brunonem Egisheim z Grnej Alzacji, a biskupem z Toul nad Mozel we Francji pnocnej. I znowu duch kluniacki plcze si z duchem niemieckiego cezaropapizmu. Henryk III, podobnie jak Ottonowie, sprzyja reformie Kocioa, byle Koci pozosta od niego zalenym. Biskup z Toul sta si jego wybracem do tiary i przyj tiar z cesarskiej porki. Wtedy Benedykt IX, niefortunny ulubieniec Konrada II, ktrego pontyfikat by pasmem skandalw, usuwa si i wstpuje do klasztoru w Grotta Ferrata, przyjmujc obrzdek bizantyski28). Nowy za papie bierze z sob w roku 1049 do Rzymu Hildebranda. Nie uwaajc cesarskiej nominacji za dostateczny tytu do noszenia tiary, podda si w Rzymie wyborowi przez kler i lud. Tu rozeszy si opinie Henryka III a mw z Cluny, a wybraniec cesarski sta si, jako Leon IX (1048-1054) pierwszym w szeregu papiey, oznaczanych jako hildebrandini". Nareszcie Cluny zdobyo tron papieski. Natenczas bizantynizm zdobywa si na silny atak przeciw Rzymowi i cywilizacji aciskiej. Wytwarza si wielki ruch historyczny w mocnych posuniciach, obmylanych przez wybitn indywidualno Cerulariusza. Zjawia si on ponownie na widowni w gronie zaufanych znanego z lekkomylnoci magnata, ktry staje si tego jeszcze roku 1042 trzecim mem 64-letniej Zoy i panuje jako Konstantyn IX Monomach (1042-1054)29). Ani ten nie zajmowa si rzdami a Cerulariusz by u niego w askach. Siga wprawdzie po wadz Maniakes, lecz po) B H 56-58. 28) 15. ) D M 548. Ostatnie lata ycia Zoy s wielce charakterystyczne, lecz szkoda ju miejsca na opisy tych bagien. D F 246-389; D M 532-542; Z 181-183.
29 27

232 leg w bitwie pod Ostrowem w Grnej Macedonii w lipcu 1043 roku. Tego roku Cerulariusz zostaje patriarch carogrodzkim. Widocznie nie do opozycji nalea, skoro otrzyma t godno. Bezporedni poprzednik Cerulariusza, patriarcha Aleksy, utrzymywa stosunki z papiestwem najlepsze i Monomach by take usposobiony przyjanie. Niemiecki cesarz, Henryk III (1030-56),

najpotniejszy z cesarzw salickich pozostawa w przyjani z Konstantym Monomachem przez cay przecig jego panowania. W licie do niego stwierdza z dum, e w jego yach pynie te krew grecka i zawiadamia, e pragnie wprowadzi te u siebie grecki obyczaj. Zasta wic Cerulariusz stosunki pokojowe z Zachodem tak u wadz wieckich, jakote kocielnych. Wypada to zaznaczy, gdy on mia wkrtce sta si twrc stanowczego rozamu Kociow. Zaznaczmy, e nie zanosio si bynajmniej na to, lecz on tego pragn30). Inna rzecz, czy rozam nie byby nastpi i bez Cerulariusza. On go nie wytworzy, nie wywoa, lecz przyspieszy. Cerulariusz przyj od razu tytu patriarchy ekumenicznego, rozumiejc przez to, e inni patriarchowie wschodni winni jemu podlega. W pi lat potem zaczyna si pontyfikat Leona IX papiea (1048-54), ktry nawizywa z dalszymi patriarchami stosunki bezporednie, a w pismach swych zaznaczy, e uwaa ich za rwnych w godnoci carogrodzkiemu. Papiee wpisani byli w dyptychy u patriarchy jerozolimskiego, antiocheskiego i aleksandryjskiego dugo jeszcze potem, gdy skrelono ich w Carogrodzie31). Spr zaostrza si; tym razem patriarcha carogrodzki postanowi zwolni si zarazem od wszelkich choby pozorw zawisoci od Rzymu. Zadanie to utrudnia mu Konstantyn Monomach, ten sam, ktry mianowa go przedtem patriarch. Pomidzy basileusem a papieem zachodzi bowiem sojusz polityczny. Leon IX wystpi przeciw najazdowi normandzkiemu na Itali; polityka papieska zwracaa si do dworu carogrodzkiego, dajc z pocztku stanowczo pierwszestwo panowaniu bizantyskiemu nad poudniowymi Wochami32). W pewnym momencie zwraca si Cerulariusz przeciwko Monomachowi i potem przeciw jego nastpcy. Poniewa ju raz przedtem spiskowa i myla o tronie dla siebie, wic rzucono na niego podejrzenie, e nie zarzek si jeszcze tamtych zamiarw. By to nonsens; mnich postrzyony nie mg zosta cesarzem, bo nie mg stan na czele wojsk i aden genera nie byby uzna takiego wadcy. Wymylono tedy redni hipotez, przypuszczajc, e dy do teokracji, aeby poczy w swym rku wadz duchown i wieck33). Pastwowo tego rodzaju nie mieci si (jednak w ogle w chrzecijastwie, ani, w szczeglnoci, w bizantynizmie, raczej cesarz mgby ogosi si zarazem patriarch, ni patriarcha cesarzem! Nie brako atoli powodw do podejrze, ktre udzieliy si te wspczesnym historykom. Pord podejrzanych objaww nie na ostatnim miejscu mieci si sprawa czerwonych ciem, ktre Cerulariusz stale nosi. Sprawa bya nader draliwa, gdy takie cimy byy przywilejem wycznie osb cesarskiej rodziny, osb monarszych. A zatem przypisywa sobie stanowisko monarsze. To nie ulega wtpliwoci, lecz nie musiao si za tym kry nic takiego, co by zagraao tronowi Monomacha. Papie rzymski by monarch. Cerulariusz chce mu by we wszystkim rwnym; lecz papie wada nad pastwem wasnym, kocielnym, a patriarcha carogrodzki tego nigdy nie posiada. Nasuwa si przypuszczenie, e Cerulariusz dy do ustanowienia takiego pastwa, a mogo byo ono powsta tylko w poudniowych Woszech z tamtejszych diecezyj obrzdku bizantyskiego, zczonych w osobny patriarchat. Z Wielkiej Grecji utworzone pastwo patriarchw ekumenicznych byoby mogo rozstrzygn walk cywilizacji na pwyspie apeniskim. Napr na cywilizacj acisk zdwoiby si. Od pnocy niszczyyby j wojska niemieckie, od poudnia rugowaoby j bizantyskie pastwo kocielne. Jeeli pastwo papieskie nie wytrzymaoby tych kleszczy, bizantynizm zajby zwarte przestrzenie od Bakanu poprzez Wochy do Niemiec. Na tych obszarach nie byo miejsca dla kierunku kluniackiego, a wic ani dla cywilizacji aciskiej. Ze wszystkich swych dziaa i przedsiwzi najwicej stara i energii powici Cerulariusz na kampani o przynaleno Wielkiej Grecji do patriarchatu carogrodzkiego. Pod kierunkiem Cerulariusza wszczyna si gwatowna walka przeciwko acistwu, obliczona cakiem na zimno34).
30

) B H 16.

31

) B H 202, 203, 206.

32

) ib 211.

33

) tak B H.

34

) B H 213.

35

) Le 27, 29, 44.

233 Pisze si traktaty polemiczne, teologiczne pamflety, czc czsto jedno z drugim. Kwestia Filioque" schodzi na drugi plan wobec zarzutu o posty sobotnie przez wielki post, a nawet o golenie brody przez duchowiestwo i szereg spraw jeszcze drobniejszych. Z drobiazgw, czsto zabawnych,

sformuowano ju 28 zarzutw o herezj; niebawem ilo ich miaa wzr do 6035). Widocznie chodzio o poruszenie mas, bo uciekano si po wikszej czci do argumentacji prostackiej, urgajcej najskromniejszemu choby wyksztaceniu teologicznemu. Dla przykadu zatrzymajmy si nad kwesti opatkw: Og bizantyski roznamitnia si coraz bardziej sprawami liturgicznymi. Spory dogmatyczne zajmoway inteligencj, lubic teologizowa, lecz wszyscy palili si do zagadnie obrzdowych. Przesadne przywizanie wagi do form stanowio cech cywilizacji bizantyskiej. W tym spoeczestwie wszystkie przejawy ycia politycznego, publicznego a nawet osobistego poddane byy drobiazgowym przepisom etykiety, od ktrych nie zwalniay ani ranga, ani stan. W takim spoeczestwie poda w wtpliwo ceremonia jednego z najwaniejszych obrzdw religijnych, znaczyo to zaj od razu uwag caego ludu i poruszy w nim najczulsze jego strony. W Bizancjum wszyscy przywizywali wag do obrzdw wieckich i religijnych, a tych, ktrzyby chcieli od tego si usuwa, uwaano za barbarzycw. Poselstwa od barbarzycw ujmowano sobie czstokro bardziej ceremoniami, jakimi przepenione byway przyjcia dworskie, ni mdrymi wywodami ukadw. Niewaciwo w ceremoniale stanowia przestpstwo (jak w Chinach) i tym si tumaczy wiele z bizantyskiej religijnoci. Tote Bizantycy nie mogli tolerowa skandalu wywoywanego przed ich oczyma dzie w dzie przez kapanw aciskich, konsekrujcych Ciao Paskie na chlebie niekwaszonym". Uywanie opatkw bez kwasu i chleba kwaszonego siga w czasy najdawniejsze chrzecijastwa, lecz odkd rozdzielio si to na zachd i wschd i kiedy powstaa forma opatkw, tego ju nie dojdzie najbardziej drobiazgowe badanie; wyczerpano ju wszelkie rodki i sposoby, wszystkie trudy nie zday si na nic. Przez dugie wieki uznawano oba rodzaje za penoprawne i jednakowo wane; rwnie potem i jeszcze w XI Wieku Grzegorz VII, w. Anzelm i patriarcha z Grado, Dominik, nie nadawali adnego znaczenia tej odmiennoci. Cerulariusz by zbyt inteligentnym, eby nie zdawa sobie sprawy, e podnosi kwesti, ktra waciwie nie jest adn kwesti; by zbyt biegym w teologii, eby mg nie wiedzie, e ta odmienno liturgiczna nie stanowi wcale kwestii teologicznej. Rozdyma spraw sztucznie i umylnie, bo chcia ca ludno roznamitni przeciw acistwu. Pod jego egid powstaway pisma polemiczne, w ktrych posunito si a do twierdzenia, e konsekrowanie opatka jest teologicznie niewane, e w ciecie niekwaszonym nie moe przebywa Ciao Paskie, a zatem acinnicy nie posiadaj Sakramentu Otarza, nie mog tedy by zbawieni. Powstaje urgliwa nazwa azymitw". Wywodzono uczenie, z ca erudycj bizantysk, jako tylko chleb kwaszony moe by ywym", podczas gdy niekwaszony jest martwy i wymaga dopiero oywienia przez zaczyn. acinnicy, uywajc opatka, zdaj si uwaa Ciao Chrystusa za pozbawione duszy. Uwaa opatek za oywiony mona by tylko, przyjmujc tez manichejczykw, e nie ma w przyrodzie ani jednego przedmiotu nieoywionego. Trci to rwnie ydostwem, macami paschalnymi; ale w. Pawe usun ydowskie przepisy, a wic opatek jest niezdatny, aeby zapewnia zbawienie, i to nie jest st Paski, lecz starozakonny. Czemu acinnicy przez brak konsekwencji nie zatrzymali obrzezania? Odpowiadano ze strony rzymskiej, e Mojesz ustanowi mace na Wielkanoc, lecz na Zielone witki kaza uywa chleba kwaszonego. Wszczto te studia czy Chrystus Pan przy ostatniej wieczerzy, ustanawiajc Przenajwitszy Sakrament uy ciasta czystego, czy te sfermentowanego. Pedantyczne dociekania wskazyway, e dziao si to w porze przynalenej do wita Paschy, a zatem na chlebie niekwaszonym. Bizantycy powynajdywali atoli uczone wtpliwoci, co do tekstu. Przypominali szsty sobr ekumeniczny (680 r.), ktry oboy kltw mieszkajcych z ydami i jadajcych z nimi mace i wywodzili z tego, e uywanie opatka w administrowaniu Sakramentu podpada pod kltw; lecz sobr w widocznie mwi tylko o spdzaniu z ydami wit wielkanocnych i o niczym wicej. Czemu Focjusz, ktry tak wojowa z Kocioem zachodnim i tyle wymyla zarzutw, nie porusza wcale sprawy opatkw? Bardzo za znamienny jest 234 fakt, e opatki byy w uyciu take w Aleksandrii, w tamtejszym obrzdku bizantyskim i e stwierdza to list samego Cerulariusza do patriarchy antiocheskiego, Piotra36). Gwny atak Cerulariusza zwrcony by na Wielk Grecj. Arcybiskup Ochridy, bizantyniec, na dawnej bugarskiej stolicy patriarszej (czy te zbizantynizowany Bugar?) wyprawia obszerne pismo do

arcybiskupa w miecie Trani nad Adriatykiem w prowincji Bari, a mnich carogrodzki Niketas Stathatos popiera spraw pamfletem. Czy dugo jeszcze bd si trzyma herezji aciskiej, w ktrej nie ma nawet prawdziwego Sakramentu Otarza? Ile podobnych pamfletw puszczono w obieg? Cerulariusz wywoa nastrj wrogi Rzymowi tak dalece, i w pewnym momencie mg zamkn w Carogrodzie kocioy aciskie. Ze strony papieskiej zwrcono uwag, e w Rzymie i okolicy nie brak klasztorw i kociow greckich, ktrych jednak nikt nie myli zamyka37). Papiestwo nie sprzeciwiaoby si utworzeniu nowego patriarchatu obrzdku bizantyskiego (tak rozpowszechnionego we Woszech), gdyby Bizancjum pozostao przy katolicyzmie. Faktem jest, e Stolica apostolska wwczas cesarstwu bizantyskiemu sprzyjaa, przenoszc je nad niemieckie. Gdyby dwr bizantyski popar by ornie zamiary Ceruraliusza, papiestwo byoby si samo wpltao w sie. Wszake jeszcze potem, w r. 1053, kiedy Normanowie rugowali Bizantycw do reszty z Woch, papie Leon IX wystara si o wojsko przeciw Normanom (lecz ponis klsk pod Civitate). Sprzyja tedy dworowi carogrodzkiemu. Lecz Cerulariusz popeni ten bd, e od razu wystpi przeciw papiestwu. Przyj tytu patriarchy ekumenicznego, co zwrcone byo oczywicie przeciw Rzymowi. Wszczwszy kampani o przynaleno diecezyj poudniowo woskich do patriarchatu carogrodzkiego, uy sposobu jak najnierozsdniejszego: chcia przekona biskupw i duchownych Wielkiej Grecji, e winni opuci Rzym, bo acistwo jest herezj. Czy Cerulariusz liczy na Monomacha, e spraw przynalenoci kocielnej Wielkiej Grecji poprze wypraw wojenn? Lecz Monomach nie chcia adnej wojny. Dowiadczywszy dwa razy, jak generaowie radziby go usun, obcina nawet budet armii, osabiajc si obronn pastwa, byle osabi generaw i dlatego wprowadza rzdy cywilne38). Cesarz da nawet wmwi w siebie, e patriarcha czyha sam na jego tron. Okolicznoci tak si zoyy, e papie Leon IX znalaz poparcie Monomacha przeciw Cerulariuszowi. Papie musia wystpi ostro, skoro mu zarzucano herezj i wyprawi w roku 1053 do Carogrodu kardynaa Humberta, jako komisarza, majcego prawo sdzi i kara. Zanim kardyna dopyn do Carogrodu, zmar Leon IX w kwietniu 1054 roku. Caa akcja odbya si podczas wakansu na Stolicy apostolskiej. Legat zada odwoania zarzutw o herezj. Stathatos odwoa, lecz patriarcha odmwi w ogle wszelkich rozmw z legacj. Cesarz rozkazuje mu stawi si i zapowiada, e sam bdzie obecny przy rozmowie. Patriarcha odmawia. Natenczas legat spisa akt kltwy na Cerulariusza i jego zwolennikw i dnia 16 lipca zoy go uroczycie na otarzu u w. Zofii. Zaraz potem zgosi si na audiencj poegnaln u cesarza. Monomach mimo kltwy pozosta przyjazny, przyj askawie i obdarowa wedug zwyczaju. W dwa dni potem legat wyjecha. Cesarz cofn go z drogi, by jeszcze prbowa porozumienia. Legat wraca, wic pragnie przywrci zgod; a zatem nie chce zgody Cerulariusz, skoro legat z orszakiem ostatecznie wyjeda. Jest rzecz widoczn, e patriarcha chce jawnego zerwania z Rzymem i dy do tego bezwzgldnie. Czy z drugiej strony kardyna nie spodziewa si, e Cerulariusz bdzie przez cesarza zoony z godnoci? Widocznie patriarcha obawia si tego, skoro urzdza bunt. Ucieka si do wyprbowanego ju rodka: porusza lud stolicy i doprowadza do tego, e Monomach uwaa swj tron za zagroony. Spokornia, przyrzek zastosowa si do wskazwek patriarchy. Wtedy Celurariusz zwouje naprdce synod (przygotowany ju chyba przedtem po cichu), na ktrym wyklto acinnikw. Bull papiesk spalono publicznie dnia 25 lipca 1054 r.39). Schizma zostaa tedy cesarzowi narzucon40). Delegacja papieska nie wracaa z Carogrodu wprost do Rzymu, lecz udaa si wpierw do Perejasawia i Kijowa. Schizma Cerulariusza nie przyja si
36 37

) B H 147-165. ) D B 135; Z 186; 14 i Ci 312; B H 205. 38 ) O czym bliej w nastpnym rozdziale, 39 ) D M 550, 551; Le. 40) D B 135.

235 na Rusi. wczesny metropolita kijowski, Ilarion, pozostawa w rozterce z patriarchatem a nastpca Jarosawa (ktrego dni ju si koczyy), Izasaw I by stanowczym zwolennikiem Rzymu. Sam obrzdek

aciski osabia si atoli na Rusi od r. 1043; w owym roku po raz ostatni przybyy ze Skandynawii nowe druyny, wnoszce acistwo. Lecz zwizki rodzinne czyy Rurykowiczw dugo jeszcze ze wiatem aciskim. Piciu synw Wodzimierzowych enio si z ksiniczkami acinniczkami, a potem picioro dzieci Jarosawa zawiera zwizki maeskie aciskie. Tymczasem w Bizancjum po mierci Konstantyna Monomacha (w roku 1055) frymarczy Zoe nadal tronem. Cerulariusz wywouje bunt przeciw Michaowi VI, urzdza dwukrotnie rozruchy ludowe, a 31 sierpnia roku 1057 staje nawet osobicie na ich czele i wprowadza na tron Izaaka Kommena41). By on przedstawicielem wielmow maoazjatyckich a zarazem uznawanym przodownikiem generalicji. Mia si jednak Cerulariusz i na nim zawie, bo take nie chcia wojowa o Wochy. A gdy patriarcha prbowa rozruchw, zosta uwiziony w listopadzie 1058 roku. Nie mona mu odmwi charakteru, gdy wola umrze w wizieniu, ni cofn si i ukorzy. Wtedy poczyna si szerzy wrd ludu opinia o witoci Cerulariusza. Brak nam naleytego wgldu w te wypadki, znamy tylko ich wynik: Izaak zrazi si tak dalece, i nie tylko sam abdykowa, ale te zniechci do tronu swego brata, Jana. Kommenowie ustpuj dobrowolnie innemu wielmoy, Konstantynowi Dukasowi (1059-67). Ani ten jednake nie myli wojowa o Wochy i generalicj rwnie usuwa od rzdw42). Rwnoczenie Hildebrand obsadza tron papieski nadal wedug wasnego zdania. Po krtkich pontyfikatach Wiktora II (1054-57) i Stefana X (1057-58), zdarzy si jeszcze jeden wypadek symonii i przemocy, lecz ju ostatni. Winny tego Benedykt X zrzucony jest w grudniu 1058 r. przez synod w Sienie, a Hildebrand przeprowadza pierwsz elekcj przez kardynaw. Nowy papie, Mikoaj II (1059-1061) zamienia to od razu w kanon kocielny. Zrobiono walny krok ku niezawisoci papiestwa. Duch Cluny triumfowa. Tego roku odnosi papiestwo wielki triumf polityczny: Robert Guiscard, natenczas ksi Apulii, uznaje si lennikiem Stolicy apostolskiej wraz z innymi ksitami i hrabiami normaskimi. Papie monarch niewtpliwym i zwierzchnikiem lennym innych monarchw. Nie byo by mogo doj do tego, gdyby Cerulariusz osign by panowanie nad Wielk Grecj, w zgodzie ze Stolic apostolsk. Kiedy przed dwudziestu laty rzucano na siebie wzajemne kltwy w Carogrodzie, nikt zapewne nie przypuszcza, e zanosi si na rozam trway. Nie byo to pierwszy raz, a zawsze po jakim czasie wszystko ukadao si na nowo. Nie tracono te nadziei powrotu do jednoci Kocioa. Bizancjum mogo by pewne jak najwikszej yczliwoci ze strony papieskiej; tym wikszej, im bardziej wrzaa walka z cesarstwem niemieckim. Taki promyk nadziei zawita nastpnemu papieowi. Aleksander II zmar wrd gwatownej walki z niemieck ingerencj w sprawy woskie i kocielne; e zamierzano prowadzi t walk dalej z ca stanowczoci, obwieszczali caemu wiatu demonstracyjnie kardynaowie, ofiarujc tiar samemu Hildebrandowi, Grzegorzowi VII (1073-1085). Zaraz w pierwszym roku tego pontyfikatu zwraca si do papiea z prob o pomoc Zachodu przeciw islamowi a z obietnic usunicia schizmy, cesarz bizantyski, Micha VII. By to syn cesarza Dukasa i Eudoksji. Ta owdowiawszy, wysza powtrnie za m za generaa Romana Diogena (10671071). Wywoano nieszczliwe wojny. Katastrofalnym by rok 1071. Sowianie bakascy zrzucali znw zwierzchnictwo bizantyskie. Bari zabrali Normanowie, Seldukowie Armeni i Kappadocj. Sam cesarz dosta si do niewoli; potem nastpiy wstrzsy wojen domowych, prowadzonych przez trzech pretendentw. Dorastajcy przez ten czas Micha VII utrzyma si tylko dziki pomocy sutana z Ikonium43). Za pomoc trzeba byo czym zapaci. Natenczas otrzsa si nareszcie dwr bizantyski i nabiera przekonania, e lepiej jednak zbliy si do Zachodu, ni zalee od islamu i wtedy w lipcu 1073 roku wyprawiono uroczyste poselstwo do Grzegorza VII. Z listu papieskiego do Wilhelma burgundzkiego z daty 2 lutego 1074 r. dowiadujemy si, e postanowiono wypraw przeciw Normanom na Sycylii, nastpnie przeciw Saracenom, zagraajcym Carogrodowi. W miesic potem wyda papie bull, wzy41 42

) D M 552, 553. ) D M 554-556. 43 ) D M 563.

236 wajc monarchw katolickich, by nieli pomoc Carogrodowi44).

Unia kocielna tedy? Nie tylko jednak patriarchat nie cofn kltwy, rzuconej przed 20 laty na acinnikw, lecz rwnoczenie uprawiano namitnie agitacj przeciw Rzymowi, posuwajc si a do twierdzenia, jakoby acinnicy w ogle nie wierzyli w Chrystusa. Podnosiy si te argumenty, majce przemawia do najszerszych mas, tego rodzaju, jak np., e acinnicy jadaj aby i szczury45). Widocznie chcia unii sam tylko cesarz ze swym wieckim dworem i byliby go strcili z tronu, gdyby by burzy dzieo Cerulariusza. Tote musiao si to skoczy na czczych sowach. Grzegorz VII peen by atoli sympatyj bizantyskich. Jest to papie, ktry osadza i burzy trony w caej Europie. W nadzwyczajnym rozmachu papieskiej supremacji zna jednak pewn niezupeno. Gdyby taki stan rzeczy mia si rozwija do dalszych konsekwencyj, powstaaby teokracja, lecz taki ustrj obcy by zupenie duchowi katolickiemu; nie pragn go te aden Cluniacensis, aden z kardynaw i nikt w ogle w caym obozie papieskim w Europie. Grzegorzowi VII brak byo obok siebie odpowiedniego cesarza i w tym tkwia caa fatalno, e go nie znaleziono. Lecz szukano go. Gdyby na tronie bizantyskim zasiada katolik, zgodny wyznaniowo i politycznie z Rzymem! Poc w takim razie szuka nowych cesarzy?! Przyjmuje tedy Grzegorz VII gorco propozycj Michaa VII i odpowiada na ni z nadzwyczajn ustpliwoci. Synod w Bari, odbyty tego 1074 roku pod prezydencj papiesk, nie ustanawia bynajmniej obowizku, eby symbol wiary uzupenia wyrazem filioque". A zatem stawao si to jakby czym dowolnym, zalenym od woli patriarchy carogrodzkiego. Usunicie schizmy mogo wydawa si atwiejsze przez to, e Ru pozostawaa wci jeszcze w jednoci z Kocioem. Zdarzyo si, e Izasaw kijowski z podburzenia awry Peczerskiej utraci w roku 1068 ksistwo kijowskie na rzecz modszego brata, Wsewooda. Ten bowiem jedyny wwczas wrd Rurykowiczw poj on w bizantynizmie. Oeniony z crk Konstantyna Monomacha, a siostrzenic Anny Wodzimierzowej. Jedn ze swych crek wyda za cesarzewicza, Leona, syna Diogena, lecz syna Wodzimierza (Monomacha) oeni w roku 1074 z acinniczk, crk Haralda angielskiego. Nie mniej jak jedenacioro jego dzieci i wnukw wchodzio w aciskie zwizki maeskie. Sprawy wyznaniowe nie obchodziy Wsewooda wcale, lecz chtnie wyzyskiwa nalot bizantyski, gdy mu mia by przydatny do zdobycia Kijowa na starszym bracie. Jako wygnano Izasawa. Wygnaniec szuka pomocy na Zachodzie. Z synem Jaropekiem jest obecnym na sejmie w Moguncji w roku 1075; drugiego za syna wiatopeka wyprawia do Rzymu i tam oddaje swe pastwo w opiek Grzegorzowi VII, biorc Ru lennem od papiea i otrzymujc w zamian tytu krlewski (restytucji Izasawa do Kijowa dokonywa dwukrotnie Bolesaw miay). Ostatecznie utrzyma si Wsewood, ale wyzyskawszy awr, nie trzyma si wcale jej kierunku i utrzymywa stosunki z Rzymem. Zwizki jego z Bizancjum okazay si bez znaczenia; pozbawione byy jakichkolwiek moliwoci politycznych. Rwnoczenie papie toczy najzacitsz walk z bizantynizmem niemieckim. Henryk IV pozwany jest przed trybuna papieski nie tylko o kupczenie godnociami kocielnymi, lecz rwnie o tyrani" wzgldem Sasw i Turyngw, o niewaciwe ze stanowiska katolickiego metody rzdzenia. W roku 1077 dochodzi do ... Canossy. Na tym tle uwydatnia si yczliwo papieska dla Michaa VII, tym znamienniejsza, e cesarstwo wschodnie pograo si w ostatecznej toni. W roku Canossy rozpado si i wrd walk pretendentw doszo do tego, e w latach 1077-81 panowao wadcw piciu nad trzema pastwami, wykrojonymi z cesarstwa wschodniego. Papie rzuci kltw na jednego z pretendentw, na Nicefora Botaniatesa (107879), ktry Michaowi zabra tron i on. Popiera potem samozwaca, ktry zjawi si w Salerno i zachca ksit normaskich, by mu dopomogli odzyska Carogrd. Oszustwo samozwaca wydao si potem, a w Carogrodzie zwikszaa si niech przeciw papiestwu, jako szykujcemu nowych najedcw na Bizancjum46). yczliwo Grzegorza VII przesza dalej na syna Michaowego, Konstantego. Poj on w maestwo Helen, crk zdobywczego Roberta Guiscarda. Wielki zdobywca cieszy si sympati papiesk, gdy lduje w Epirze i wrd bitew toruje sobie drog do Carogrodu; albowiem Guiscard zwalcza
44

) D M 562; Le 14, 15.

45

) Le.

46

) Le.

237 pretendentw, ktrzy wydarli tron Michaowi VII, wzgldnie jego synowi.

Tymczasem Henryk IV, po Canossie i cikiej wojnie domowej z Rudolfem szwabskim, popad ponownie w kltw. W Niemczech bierze atoli gr kierunek bizantyski. Zjazdy biskupw niemieckich z cesarskiego obozu ogaszaj strcenie Grzegorza VII i Henryk IV wybiera si do Woch, biorc ze sob antypap (Klemensa III). W roku 1081 koronuje si w Mediolanie i rusza na Rzym. Papie chroni si do zamku w. Anioa, gdzie wypado wytrzyma trzechletnie oblenie. W tym czasie odbywa si kampania bakaska Roberta Guiscarda i jego syna Bohemunda. Ju Normanowie byli pod Lariss, gdy z zamtu wydobywa pastwo wielmoa maoazjatycki, Aleksy Kommenos. Po kilku udatnych kombinacjach politycznych i wojskowych bierze Carogrd szturmem w roku 108147). Gwn kombinacj Kommenosa stanowio wysunicie Wenecji przeciw Normanom. Dzieje pastwa tocz si (midzy innymi) take na tle handlu midzynarodowego, a historia zna liczne wypadki, e wzgldy handlowe decydoway o stosunkach politycznych. Wenecjanie poznali si ju w X wieku na handlowej doniosoci wybrzey joskich i egejskich i eksploatowali je. Waciwymi panami tych mrz byli korsarze (jak niegdy pod koniec republiki rzymskiej), a gdy flota bizantyska, coraz bardziej podupadajca, nie moga im da rady, poruczono policj morsk Wenecjanom. Musiaa tedy Wenecja posiada wasn si zbrojn na wodach bizantyskich, a zatem tworzyo si zwolna pastwo w pastwie. Handel wenecki cieszy si wielkimi przywilejami w pastwie bizantyskim, podczas gdy Normanowie z Woch poudniowych zajli si rwnie wschodnim handlem midzynarodowym. Wspzawodnictwo wzmagao si, a gdy Guiscard pocz zdobywa prowincje bizantyskie, grozio powane niebezpieczestwo take Wenecjanom. Aleksy mg polega bezpiecznie na ich nieprzyjani przeciw Normanom, opar si na Wenecji i wywoa wojn morsk wenecko-normask. Odwzajemniajc si za pomoc (bo nic za darmo), rozszerzy nadzwyczajnie przywileje weneckie zaraz na pocztku swego panowania w roku 1082. Na tle tej wojny morskiej zaszed pewien epizod, ktry naley do faktw najbardziej znamiennych z historii Rusi; stanowi za nieodparte wiadectwo, e Ru wczesna nie bya schizmatyck. Posiadamy z owych czasw pewne nieodparte wiadectwo, e Ru wczesna nie bya schizmatyck, wiadectwo woajce wielkim gosem do dnia dzisiejszego. czy si to z daleka ze wspzawodnictwem handlowym Bari z Wenecj a objawio si w pewnym epizodzie szczeglnym, ktry wszed w dzieje Sowiaszczyzny wschodniej. Za patrona mrz, zwaszcza wschodnich, uchodzi od niepamitnych czasw w. Mikoaj cudotwrca, biskup Myry w Azji Przedniej (wiziony za Liciniusa, uwolniony przez Konstantyna Wielkiego). W Licji egluga podupada, bizantyska marynarka kurczya si z pokolenia w pokolenie, Seldukowie nawigatorami nie byli; cay ruch na morzu Egejskim i ku poudniowi w tej czci morza rdziemnego przeszed na marynarzy woskich. Relikwie cudotwrcy przestaway mie znaczenie praktyczne" dla obywateli Myry. Uznawali te zakonnicy, strzegcy grobu w katedrze, e cudotwrstwo eglarskie marnuje si niepotrzebnie midzy nimi, podczas gdy przydao by si bardzo przedsibiorczym kupcom zamorskim z odlegych Woch zwaszcza gdy owiadczono ch kupna a z dwch stron: z Wenecji i z Bari. Ju Wenecjanie mieli zabra relikwie, gdy wtem poudniowcy ich ubiegli i wite szcztki sprowadzono do Bari w roku 1087. wiadkami uroczystoci odbywanych z tego powodu by hufiec waregskich zacinych w Bari; posiadamy te rusk tego relacj, spisan w kilka lat pniej. Roi si ona od dziecicych naiwnoci i podobnie jak inne relacje, przekazuje to, co szczliwi zdobywcy relikwij uwaali za stosowne spopularyzowa na przekr konkurencji weneckiej). Zachodzi atoli co wicej: papie Urban II ustanowi wito tej translacji na dzie 9 maja, a rozczona Cerkiew bizantyska nie uznaa i nie przyja tego wita kocielnego. Wbrew Bizancjum uzna je metropolita kijowski Jefrem, kult za w. Mikoaja wybuja we wschodniej Sowiaszczynie tak dalece, i sta si tam chacharakterystycznym. W kadej chacie Rusi i Rosji wisi na honorowym miejscu ikona w. Nikoy. Stanowi to nieodparty dowd, e metropolia Kijowa i wszystkiej Rusi" pozostawaa wwczas w jednoci z Rzymem. Uderza natomiast na Rusi niko kultu w. Andrzeja, ktry
47

) D B 137, 138; D F 317-337 z zajmujc histori Anny Doladzene, matki Aleksego; Z 199, 200. 48) R 35-38. Le 51-

74.

238

jest najbardziej czczonym witym Cerkwi bizantyskiej48). Zapewne, e sami rybacy" woscy z Bari nie dokonali wasnymi siami tego wszystkiego, co potrzebnym byo, eby pozyska wielk relikwi, majc stanowi rkojmi powodzenia na morzu. Stali za nimi normascy wadcy z Bari, a chodzio w tym czasie o powodzenie w wojnie. Lecz wojna skoczya si klsk i to waln si morskich normaskich. Rwnoczenie pogarsza si pooenie Grzegorza VII. Rzym zdobyty przez Niemcw r. 1084) i antypapa koronuje Henryka IV na cesarza. Wtedy Robert Guiskard, pozostawiajc syna na pwyspie bakaskim, sam wraca szybko do Woch i tego samego 1084 roku wkracza do Rzymu, uwalnia papiea z oblenia a Henryka zmusza i opuci miasto. Robertowi pilno jednak byo wraca na Wschd. Tam syn jego, Bohemund, sprzymierzywszy si z Bugarami, zajmowa Epir, Tessali, Macedoni wschodni, a po rzek Wardar, lecz nagle opuszcza go szczcie wojenne i ponosi klsk pod Lariss. Zaledwie za Robert opuci Wochy, znalaz si Grzegorz VII w niebezpieczestwie i musia schroni si do Monte Cassino, potem do Salerno, gdzie ycia dokona w roku 1085. W dwa miesice po nim zabraa mier Roberta Guiskarda na Cefalonii, w toku najwietniejszych powodze, gdy ju zwyciy floty bizantysk i weneck, pobi du bizantysk armi i gotowa si do podboju caego Pwyspu Bakaskiego49). Aleksy Kommenos utrzyma si na tronie bizantyskim, ale pastwo drao nadal w posadach. O pomoc na stanowcz rozpraw z Seldukami id znw apele do katolickiego Zachodu. Papie Wiktor III (1085-88), bezporedni nastpca Hildebranda, wysuwa wtedy swoje postulaty: eby nie dokucza katolickim pielgrzymkom do Jerozolimy, przechodzcym przez terytorium bizantyskie, eby nie przeladowa liturgii aciskiej; doszo bowiem do tego, e nielicznym kocioom aciskim zakazano uywa opatkw50). Wida z tego, jaki panowa nastrj w Bizancjum co do unii. Wiktor III zmar wkrtce i caa sprawa przechodzi na Urbana II (1088-99). Ten staje si nagle przedmiotem zabiegw bizantyskich; imi jego wpisuje si do dyptychw, jak gdyby nie byo schizmy51). Miao si to opaci stokrotnie. Tym razem Zachd nie sprawi zawodu. Jako przedstawiciel Kocioa zachodniego uzna Urban II w Aleksym Kommenie wsppracownika, majcego z nim dziaa okoo zblienia Rzymu i chrzecijastwa wschodniego"52). Jestemy w przededniu pierwszej krucjaty. Jeeli Bizancjum poprze szczerze a wydatnie krucjat i cofnie schizm, w takim razie Aleksy Kommenos moe sta si cesarzem Wschodu i Zachodu. Czy jednak nie trzeba by zarzec si cywilizacji aciskiej, gdyby w Europie mia przewodzi czy to Micha VII, czy to Aleksy Kommenos? Musiaby pozosta wiernym bizantynizmowi, albo tron bizantyski utraci. Bizantynizmu nie mona sobie wyobrazi bez cezaropapizmu i wszelkich jego wsprzdnych. Idea kluniacka (od celibatu poczynajc a do postulatu etyki w yciu publicznym) i bizantynizm w zgodzie? Jedno z tego musiaoby run i przepa. Naleao by za przewidywa, e nieuchronnie nadeszaby chwila, kiedy bizantynizm stary podaby rk poprzez Wochy bizantynizmowi nowemu w Niemczech. Cluny a Bizancjum to incompatibilia. Gdyby nie Cerulariusz i spadek po nim, przepadoby byo w Europie wszelkie dziedzictwo ducha kluniackiego. Ale te gdyby nie Cluny, Europa byaby si pogrya w bizantynizmie niemieckim. Od tego ocaliy Europ res gestae Dei per Francos. Nie byoby schizmy, gdyby nie rnica cywilizacyj; wszake antagonizm Rzymu a Bizancjum dawniejszy jest od schizmy. Tendencje papieskie do zgody z cesarstwem wschodnim zawiody. Gdyby si byy powiody, byyby przepady konsekwencje ruchu kluniackiego. Schizma ocalia te zdobycze cywilizacji aciskiej w zachodniej Europie. Gdyby nie schizma Cerulariusza, byby mg osign hegemoni w chrzecijastwie katolicyzm bizantyski, cezaropapiatyczny, na wzr patriarchy Manasa. Ostateczne rozstrzygnicie tych wtpliwoci nastpio atoli dopiero podczas pierwszej krucjaty.
49 50

) Ri 71, 72. ) Le 20. 51) Z. 52 ) Le 4.

239 VI STRUKTURY SPOECZNE

(989-1217) Niewiele si znajdzie w caej historii powszechnej ustpw rwnie zajmujcych i pouczajcych, jak walki cywilizacyj w XII wieku na obszarze od Eufratu po Ren. Bizancjum styka si coraz bardziej z Seldukami, nie tylko w kombinacjach politycznych, lecz zblia si poczynaj cywilizacja bizantyska i turaska, aeby si czy przeciwko aciskiej. Istnieje rwnoczenie prd drugi, wrcz przeciwny, aeby zczy wiat bizantyski i aciski przeciw islamowi. Wytwarza si wir, przez ktry Bizancjum zostaje wcignite na dno, a Ru odtrcona. Ponad tym wszystkim unosz si przeciwiestwa zabiegw o problem supremacji si duchowych lub fizycznych, o problem siy a prawa. Najwikszym siom historycznym, cywilizacjom, dostarcza fermentu polityka, z czego powstaj najrozmaitsze kombinacje przygodne, czasowe, mcce powierzchni wspczesnoci. Prby wsplnych robt si rozmaitych cywilizacyj rozbijaj si najprdzej o rozmaito struktur spoecznych. Nigdzie nie day si sprzc razem dwie odmienne struktury. Stanlimy w przededniu wypraw krzyowych. Droga ich wioda przez prowincje pastwa bizantyskiego w Europie do dawnych azjatyckich jego prowincyj. Jeeli nastpnie omijano pwysep bakaski, obierano inn drog, to tylko dlatego, eby unikn komplikacyj, wyrastajcych w zetkniciu si z Bizancjum; ale w aden sposb nie dawao si unikn stosunkw z cesarstwem wschodnim na terenie azjatyckim. Problem bizantyski narzuca si krucjatom od pocztku i ciy nad nimi do koca. Tote wczeniej czy pniej krucjaty musiay si jako rozwiza a przynajmniej rozwizywa, stara si rozwiza. Wyprawy krzyowe musiay si rzeczy doprowadzi do wyjanienia sytuacji bizantynizmu w chrzecijastwie, do ustanowienia jakiego modus vivendi, do stanowczego rozstrzygnicia kwestii unii kocielnej, czy te do utrwalenia schizmy, albo te do starcia si dwch cywilizacyj, choby ornego. To wszystko leao na drodze z Zachodu do Jerozolimy i nie dao si usun w aden sposb. Wiemy, e Egipt i Syria zaznaczay swe odrbnoci niegdy gnostycyzmem i monofizytyzmem a potem sympatiami dla islamu. Niegdy musieli cesarze folgowa Egiptowi i Syrii, a nawet poddawa si ich wymaganiom, eby zachowa jedno pastwa uniwersalnego; w okresie za, ktry obecnie roztrzsamy, musieli odczepia si od katolicyzmu, jeeli chcieli utrzyma si na tronie. A oto Zachd przychodzi do Bizancjum z hasem o wspln spraw caego chrzecijastwa. Musiao si wyjani, co jest wsplnym a co nie jest, i czego jest wicej, czego przewaga. Podobnie i rnice nasuway si do obserwacji, a przeciwiestwa wymagay gruntownego rozpatrzenia, czy dadz si usun, czy przynajmniej zagodzi. Musimy w tym miejscu najpierw usun pewne bdne mniemania o dziejach pastwowoci bizantyskiej w tym okresie. Rozpowszechnia si zdanie, jakoby w okresie lat 950-1050 Bizancjum przechodzio przez przesilenie wewntrzne", jakoby zanosio si tam za Bazylego II na demokratyzacj" spoeczestwa i pastwowoci, lecz Bazyli wyglda na reformatora tylko z powodu pewnych pomyek. Cesarz ten pamita przez cae ycie, e utrzyma si na tronie tylko dziki klsce Fokasw. Azjatyccy wielmoe stanowili najinteligentniejsz warstw w pastwie, a przejci doktryn statolatrii, stali si kocem bizantyskiego poczucia pastwowego. Gdyby atoli Bizancjum miao ich zniszczy, potrafiliby utworzy sobie pastwo wasne, ya tam tradycja Tomasza Gaziury, koronowanego w Antiochii w roku 821. Znamiennym jest, e zaraz po bitwie pod Abydos w roku 989 upada (znany nam z poprzedniego rozdziau) Bazyli Petinos. Upada wraz z Fokasami. Cesarz mci si na wszystkich latyfundystach maoazjatyckich i podburza przeciw nim lud wiejski. Sypi si rozporzdzenia, odezwy przeciw gangrenie" latyfundiw i wyszukuje si rodki, eby moni nie poykali dbr ubogich". 240 Nowela z r. 994 gosi, e pastwo opiera si waciwie na wociastwie i buntuje je formalnie przeciw wielmoom agrarnym. Potem powtarza si cigle, jakoby zwizek ich bogactw tkwi w ndzy ubogich, a w roku 996 woa cesarz w noweli: Czy pozostawilibymy w ich rku dobra ubogich, ktre oni nikczemnie pokradli i zrabowali?" Nowela 996 roku kae pozwraca wszystkie grunty, nabyte od wocian po roku 934. Kiedy niejaki Philokales, pochodzenia wociaskiego, doszedszy do wysokiej rangi w subie cesarskiej, wywaszczy sw wie rodzinn i przeksztaci j na swj majtek prywatny, Bazyli II nakaza zwrci wie prawym wacicielom, zarzdzi zburzenie wielkiego paacu Philokalesa i

degradacj socjaln delikwenta do szeregw wociaskich". Tego roku 996 podatek allelengyon" przerzuca ciary z wocian na wacicieli okolicznych latyfundiw i dbr kocielnych1). Na czym opieraa si ta restytucja", nie wiadomo i nie bdzie wiadomo, dopki nie bdzie zbadan i uwzgldnion organizacja rodowa autochtonw tych krain. Jeeli chodzi o zwrot tych gruntw gminom" wociaskim2), nie mona przez gmin tak rozumie w owych czasach i w owych krajach nic innego, jak okrg wasnoci rodowej. Trzeba by zna szczegy tamtejszego rodowego prawa majtkowego, aeby wiedzie, jakie kupno mogo by nielegalnym, a co przeciwne byo prawu i to ktremu prawu? Jakiemu? Mona tylko domyla si oglnikowo, e tam pojawiaa si emancypacja rodziny i zczona z tym wasno osobista, lecz (jak zawsze i wszdzie) wystpowaa w opozycji przeciw organizacji rodowej, naruszajc jej prawa i zwalczajc wadze starszyzny rodowej. Latyfundysta nie mg naby niczego od rodu, tylko od jednostki, usuwajcej si od rodu. Zdaje si, e rzd stan w obronie struktury rodowej przeciwko emancypacji rodziny i przeciwko wasnoci wociaskiej indywidualnej. Uznajc grunty za bezwzgldnie rodowe, nie mg tym samym uzna jakiejkolwiek ich sprzeday. Rzd stan w poprzek naturalnemu rozwojowi stosunkw i zahamowa postp spoeczny, byle tylko zrujnowa wielk wasno. Wpyw pastwowoci by tedy w tej sprawie cywilizacyjnej ujemnym. Ostatecznie za wychodzio wszystko na nowy rodek zdzierstwa fiskalnego. Bazyli II nie by przynajmniej marnotrawc. Obliczaj, e zostawi po sobie w skarbcu milion frankw3). Skarb bizantyski wiecznie wygodniay, radby wyssa zamono azjatyckich latyfundystw. Wzgldne ich dostatki nie daway spa spokojnie biurokracji azjatyckich them. Wzgldne" bo wojnami wielce nadszarpane przy czym uwzgldni naley, jak znacznej czci ludnoci latyfundia dostarczay utrzymania. Wielki majtek moe wprawdzie stanowi rodek do gnbienia mniej zamonych, lecz to rzadziej si zdarza; zazwyczaj bywa on rodkiem do poprawy bytu ubogich caej okolicy. Tak wic przez zemst dy Bazyli do zniszczenia warstwy nadajcej od wiekw struktur spoeczn Azji Przedniej a warstwy bd co bd produkcyjnej, autochtonom za przeszkadza do rozwoju spoecznego. Zastanwmy si nad losem drugiej warstwy produkcyjnej: mieszczastwa. Ono jest z natury rzeczy motorem bogactw (od tego jest mieszczastwo, eby byo bogatym). Dochowao si niezrwnane rdo do dziejw mieszczastwa w pastwie bizantyskim, tzw. Ksiga Prefekta. S to rozporzdzenia z czasw Leona VI (886-911), a wic wczeniejszej daty. Bizancjum byo jednak nadzwyczaj konserwatywne w urzdzeniach spoecznych; co do staoci nawet szczegw w tej dziedzinie przypomina raczej Indie lub Egipt, ni Europ. W Ksidze Prefekta znajdujemy tyle rzeczy, znanych nam ju z poprzednich rozdziaw, nawet z poprzedniej ksiki o Genezie cywilizacji bizantyskiej", i nie ma wcale ryzyka w tym, eby tre ksigi" uzna za aktualn i za Bazylego II. Kwitn zawsze te same trzy gazie rzemiosa i przemysu: obok zaj zwizanych z wyywieniem ludnoci, przemys budowlany i rkodziea zbytkowne, ktrych wyroby rozchodz si po wszystkich krajach Zachodu. Rzemiosa zorganizowane s w korporacje przymusowe, ktrych nie da si jednak zestawia z zachodnimi cechami, gdy w Bizancjum byy one nadzorowane przez pastwo, kontrolowane drobiazgowo, trzymane wprost w niewoli przez wyznaczone do tego urzdy. Urzdnik ledzi i rewidowa magazyny, przeglda ksiki rachunkowe, liczy, mierzy, way, jak swoje, bo ... nu skarbowi naleao by si o grosz wicej. atwo sobie wyobrazi, ile krzywdzcych nadl

) Z 177; D M 526. 2) Z 177.

) Z 177.

241 uy popeniono pod pozorem obrony interesw fiskusa, tudzie ile urzdnicy robili sobie sposobnoci, eby si tuczy na tym wcibstwie urzdowym. Codziennie mona byo wydusi co na zwykym kupcu, rednim przemysowcu, lub rzemielniku. Grube ryby dostarczay zapewne grubszych zarobkw ubocznych", lecz za to miay ycie spokojne, nie nkane z dnia na dzie. Albowiem Carogrd redniowieczny by rajem dla monopolw, przywilejw i protekcyj". Ani nawet wyobrazi sobie nie mona, jakiego adu ekonomicznego w pastwie, gdzie urzdy wyznaczay nawet ilo ludzi, uprawnionych do wykonywana kadego dziau gospodarczego z osobna. Dziki Fokasom odzyskano znaczn cz Azji Mniejszej. Nawet wystrzpione przez Arabw dzielnice azjatyckie nadaway zawsze ton pastwu, jako bez porwnania zamoniejsze od europejskich.

Bakaskie prowincje nie celoway w produkcji i nie miay czym handlowa. Ledwie pokrywano wasne potrzeby. Tylko zbytkowny przemys pracowa na eksport, zwaszcza jubilerstwo, osiade zreszt niemal wycznie w samej stolicy; podobnie mozaiki. Sam Carogrd korzysta zawsze ze swego pooenia geograficznego i by porednikiem handlowym midzy Europ a Azj, bo tam gromadziy si skady hurtowne azjatyckich dywanw i jedwabi dla caej Europy. Pozostawa te nadal Carogrd dziwem wiata; lecz poza tym cay obszar pastwa byby tylko dziwem ujemnym, gdyby go cudzoziemcy znali. W stolicy ywiono i bawiono lud kosztem skarbu publicznego, ale reglamentacja pastwowa sigaa w rzemiole i przemyle a do szczegw. Rzd wtrca si we wszystko, a by to system wcale dokuczliwy, jaki narzucano tranzakcjom", zwaszcza, e Bizancjum byo rajem monopolw i protekcjonizmu". Pastwo kierowao si faszywymi pogldami ekonomicznymi. Niektrych towarw nie wolno byo sprowadza (eby nie robiy konkurencji, np. mydo marsylskie), a innych znowu nie wolno byo wywozi bez specjalnego upowanienia. Pacio si taksy przy wwozie i wywozie (zazwyczaj 10% wartoci). Kupcy bizantyscy nie zajmowali si atoli ani importem, ani eksportem. Obcy kupcy przyjedali z towarem zagranicznym, obcy rwnie skupywali wyroby bizantyskie lub w ogle towar, znajdujcy si na skadzie w wikszych miastach pastwa i wywozili go z Bizancjum za granic. Bizancjum dumne byo z tego, e Bizantyczyk nie potrzebuje si ruszy, bo mu inni wszystko przywioz i sami do niego przyjad kupi u niego. Rzd upatrywa w tym najlepszy sposb na pomnoenie obrotu pieninego w kraju, bo wszyscy zewszd przywozili pienidze4). Od dawna plenio si zasadnicze zo bizantynizmu: przewaga warstw konsumpcyjnych nad produkcyjnymi. Im bardziej Bazyli II militaryzowa pastwo, tym bardziej odsuwao si w ty zawody produkcyjne; bo te nie tylko wszelka pastwowo, ale ju pastwo samo skadao si tylko z onierzy i biurokratw, a reszta ludnoci stawaa si istotnie reszt, ktrej odmawiano znaczenia. Bazyli niczego w tym nie zmieni. Pozostay nadal drobiazgowe przepisy bizantyskie w sprawach produkcji i handlu. Pozostaa dziedziczno przymusowa zawodw w rolnictwie i w rzemiole, rozszerzana nawet na niszych urzdnikw i na onierzy. Gdzie wic s rzekome reformy" spoeczne Bazylego II? Podobnie wmawia si przesilenie wewntrzne" czasw Konstantyna Monomacha. Jak Bazyli II latyfundystw, podobnie nienawidzi i ba si generaw Monomach, dowiadczywszy dwch buntw wojskowych. Usuwa tedy z administracji wyszych wojskowych i powierza w ogle elicie biurokracji cywilnej sprawy pastwowe. Zaoono rzdow fabryk urzdnikw wyszych tzw. ,lykaion". Uczono tam oczywicie prawa, t j. obowizujcych nakazw i zakazw. Przez szczeglne nieporozumienie dopatrzono si w owym liceum poprzednika" szkoy boloskiej (modszej o 50 lat), zapominajc, e adne rozwaania naukowe w materiach pastwowych nie byy w Bizancjum dopuszczalne5). Cesarz Konstantyn Monomach zasadniczo nie chce adnej wojny, bo wojna wysuwa wojskowych na czoo pastwa. Mniemano, e do prowadzenia wojny konieczne s rzdy wojskowe take wewntrz pastwa, a z drugiej strony, e pod cywilnymi rzdami musi panowa pokj. Mianuje wic Monomach rzd, na ktrego czele staje pniejszy patriarcha Konstantyn Lychudis, ministrem sprawiedliwoci zostaje kierownik
) Ten mylny system zapanowa na Zachodzie w XVII w.; najduej trwa w Polsce, tote bylimy najdokadniej zniszczeni. D M 505-510. We 89, 92, 93. 5 ) Pomyka znakomitego Krumbachera.
4

242 lykaion, Jan Xiphilinos, mnich z Trapezuntu6), obok nich Jan Bydzentios (o ktrym nie wiemy, czym zawiadywa). Najwybitniejszym by atoli minister spraw zewntrznych Psellos7); najlepiej nam znany, bo pisa wiele i zostawi pamitniki. W dziejach nauki ma zapewnione miejsce, jako propagator Arystotelesa. Uoy kompendium prawnicze wierszami, czynnym by w filologii i w naukach przyrodniczych. Urodzony w roku 1018 z rodzicw niezamonych, zawdzicza wszystko sobie, tj. pilnemu sprawowaniu si w szkoach. Los dopomg mu w tym, e urodzi si w stolicy, gdzie szkolnictwo byo rozwinite wszechstronnie. Liczc 12 lat wieku swego, umia Iliad na pami i celowa w retoryce. Kiedy doszed do lat 18, musia przerwa studia, eby si chwyci zarobku. Szczciem

otrzyma posad w administracji na prowincji. Z tego powodu znalaz si po raz pierwszy poza murami Carogrodu; jake ciekawie opisuje to pierwsze zetknicie si z przyrod, o ktrej istnieniu nawet nie mia pojcia! Ksztacc si nieustannie, doprowadzi do tego, i majc lat 25, a wic w roku 1043 umia wszystko, co mona byo umie": retoryk, filozofi, geometri, muzyk, prawo, astronomi, medycyn, fizyk. Widzimy z tego, e byo to wyksztacenie, uwaane dzi za rednie. Dostawszy si znw do Carogrodu uczszcza nadto jeszcze na uniwersytet, ktrego sam zosta nastpnie profesorem. Prcz nauk wyliczonych zna nadto jeszcze nauki tajemne", ulegajc orientalnemu neoplatonizmowi. Nie mona mu jednak odmwi zmysu krytycznego, skoro odrzuca astrologi, drwi z magii i przepowiadania przyszoci, ale ... wierzy w sny. Podobno nigdzie nie wierzono w sny bardziej ni w Bizancjum8). Psellos ma zapewnione miejsce w dziejach myli bizantyskiej z innej atoli przyczyny. Wykadajc w uniwersytecie carogrodzkim Platona, upatrywa w nim przedsannika chrzecijastwa i tym samym popularyzowa go wielce. Z wielu atoli wskaza wynika, e Psellos pojmowa Platona po neoplatosku. Zna nauki tajemne", co moe tyczy si neoplatonizmu. Wan wskazwk stanowi wiadomoci o jego uczniu i nastpcy w uniwersytecie, Italosie. Naucza metampsychozy, idee uwaa za istoty realne, fizyczne, duszom przypisywa istnienie przed narodzinami dziecicia i twierdzi, jako stworzenie wiata odbyo si z pomoc materii wieczystej9). Czy sam Psellos tak wierzy, czy tylko Italos, to nam obojtne; do e tego rodzaju pogldy rozchodziy si z uniwersytetu i przyjmoway si u najwybitniejszych dostojnikw. Jest to najcie emanatyzmu, koncepcji wrcz przeciwnej kreatyzmowi, fundamentalnej doktrynie chrzecijastwa. Umysy, dopuszczajce do siebie dostpu jakimkolwiek choby strzpom emanatyzmu, okazyway si tym samym zupenie niezdatnymi do zrozumienia katolicyzmu. Jake wic byaby moliw jakakolwiek synteza? Z pokolenia na pokolenie pogbiay si przeciwiestwa i przybywao niemoliwoci. Emanatyzm paraliuje kultur czynu. W emanatyzmie warto zawisa jest od okolicznoci i z okolicznoci wynika, powstajc bez przyczynienia si podmiotu; tam nie ma miejsca na twrczo. Tote twrczo zanika i nastaje bierny zastj; pomniejsza si ilo i jako zdolnoci, wreszcie wyradza si wszystko w jak niezdatno do opanowania ycia. Zna te cechy na Psellosie i jego kolegach. Popychani losem, bywaj wynoszeni i spychani, nie okazujc nigdy jakiej wasnej wytycznej. Cerulariusz by w tym pokoleniu osobnikiem o wyjtkowej mocy charakteru, a wszyscy inni okoo niego odznaczaj si chyba brakiem charakteru. Psellos, ich ksi filozofw", by prokuratorem przeciw Cerulariuszowi i mia gotowy spisany akt oskarenia z wnioskiem, eby patriarch pozbawi godnoci; lecz gdy obwiniony zmar przed procesem, a po zgonie nabywa opinii
) czy wiedz prawnicz z historyczn i jest autorem (midzy innymi) podrcznika szkolnego do nauki historii; pniej za Kommenw zosta w roku 1066 patriarch. 7 ) Jest to Micha Psellos modszy, bo starszy naley do IX w.; trzecim za by Konstantyn Psellos; nie s to krewni, a Psellos nie jest nazwiskiem, lecz przezwiskiem, a znaczy ... jkaa. 8 ) Godne uwagi s w jego pamitniku zapiski o wspczesnych zwyczajach. Do szkoy uczszcza od 5 roku ycia. Oboje rodzice wstpili do klasztorw, lecz nie byli przez to mnichami. Syn podczas wyszych studiw bywa czasem u matki, jada u niej, nocuje. Matka obcia wosy, przywdziaa ubir zakonny i zawsze osonita, twarzy mczyznom nigdy nie pokazuje. Wysza jednak do umierajcego ma. Sidmego dnia po pogrzebie krewni przyjmuj nad grobem kondolencje. Matka staje si zakonnic dopiero, gdy sama poczua si blisk mierci; umiera podczas obczyn. Kr 433: D F 299-315. Psellos y do r. 1078. 9 ) Le 10, 11.
6

243 witoci i sam cesarz uwaa za stosowne liczy si z tym i zachowywa cay ceremonia pietyzmu, ten sam Psellos pisze potem usprawiedliwienie Cerulariusza. Czy od karierowicza miaa wyj jaka reforma pastwa? Dziwnym zbiegiem okolicznoci nie zapisano nigdzie daty tego ministerium, tylko na podstawie dat z biegu ycia Psellosa wnioskowa naley, e rzdy Lychudisa wypadaj pomidzy rokiem 1049 a 1053. Czy nowy a tak gruntownie zmieniony rzd posiada jakie wytyczne pastwowe? Sprawami zewntrznymi nie zajmowa si po prostu wcale. Pieczyngowie wwczas wanie przekroczyli Dunaj, bijc armi bizantysk w latach 1049-51, a im w roku 1053 wydano znaczn cz Bugarii wschodniej na osiedla, przypuszczajc, e si tam zagospodaruj i bd siedzie spokojnie. Lecz rozmnoeni

przybywaniem nowych plemion Pieczyngowie spustoszyli straszliwie Tracj, Macedoni, Grecj. W pewnym momencie mylano ju o ewakuacji Carogrodu10). Pieczyngowie na Bakanach, Seldukowie w Azji Mniejszej, tudzie Normanowie we Woszech poudniowych nie napotykali na opr. A wewntrz pastwa nie zmienio si nic. Trudno przypisa jakie znaczenie programowe temu, e posypay si nominacje przemysowcw na senatorw, bo wiemy, e senat bizantyski by jeszcze bardziej niczym, ni rzymski pnego cesarstwa". Byo to odznaczenie zewntrzne, tytu, a Bizantycy uganiali si za tym (rodzaj orderu). Chodzio o upokorzenie wielmow i generalicji, lecz nie byo w tym nic realnego11). Lychudis przesta si jednak podoba, nie wiadomo dlaczego, lecz wola zawczasu usun si dobrowolnie. Psellos zamkn si wwczas w klasztorze. Wraca jednak jeszcze dwa razy do rzdw za nastpnych panowa i to jako wielkorzdca pastwa. Rzd cywilny za Konstantyna Dukasa skrela zapalczywie wydatki na armi. Historyk Skylidzes zapisa, e wtedy oficerowie przechodzili na jurystw. Ale te rzdy cywilne nie zmieniay niczego w pastwowoci bizantyskiej. Nawet themy pozostay. Bya to tylko zmiana osb i zaniechanie akcji na zewntrz, lecz w systemie rzdzenia i stosunku do spoeczestwa nie zaszy adne zmiany, wic nie ma co mwi o przesileniu, o reformach" itp. Czy krucjaty wnios jakie zmiany? W ostatnim dziesicioleciu przed pierwsz krucjat, papiestwo zajte jest nadal sprawami niemieckimi z powodu Henryka IV. Antykrl Henryk Salm bliskim by ju zwycistwa, gdy fortuna si odwrcia. Cezaropapizm zdoby sobie wikszo na synodzie mogunckim w roku 1085 a Henryk urzdzi ponown wypraw na Wochy. Lecz wtedy spada na niego cios najciszy bunt wasnych synw. Niemiecka idea pastwowa torowaa sobie drog w Niemczech bardzo ciko. Niechaj niemieccy politykanci ton bez opamitania w mniemaniu, e ich rasa" jest (z urodzenia tedy) twrcz pastwowo. My wiemy dobrze, e nie byo i nie ma adnej rasy niemieckiej, a co do twrczoci pastwowej ... zapytajmy Historii. Wielka Germania dzieli si na dwa wiaty, rozdzielone dosy dokadnie przez rzymski limes. Spjrzmy choby na miasta z tej i z tamtej strony. Cay ukad miast wczesnego redniowiecza, ich plan, pooenie gwnych ulic, trzyma si staroytnych zasadniczych wytycznych i to nie tylko w duych okrgach nadreskich, lecz to samo na poudniu i nad Dunajem. Jake zna w tym limes! Wszystko te, co miecio w sobie twrczo pastwow posiado j w obcowaniu z pastwowoci starorzymsk; co za byo poza Dunajem, Renem, Menem nie okazywao ani zdatnoci, ni ochoty, by tworzy znaczniejsze pastwo. Powstawao ono wrd Niemcw pnocnych tylko z przemocy, nie przez wyrozumowanie, lecz przez rzezie. Trwa to od wojen saskich Karola Wielkiego a do Henryka I (919-936). Wtedy rodzi si idea pastwa dynastycznego. Ide t trzeba byo narzuci gwatem ludom niemieckim. Ksit plemiennych wytpia ju Karol Wielki. Urzdnicy krlewscy grafowie itp. tpili prawo aposterioryczne, wynike z pierwotnych ustrojw plemiennych. Ze starych praw zwyczajowych przechodzio poczucie susznoci do prawa publicznego, gdy tymczasem w imi oglnego pastwa dynastycznego szerzono zasad wadzy nieograniczonej. Wspaniale rozwijay si ksistwa znaczniejsze, czce ju plemiona w ludy i te ksistwa ludowe broni si zapamitale z pokolenia w pokolenie. Wyania si druga cecha bizantynizmu: brak zrozumienia rozmaitoci a potem nienawi do niej. Henryk II do tego stopnia opanowa sytuacj, e po jego mierci Konrad II
10 11

) D M 548, 558, 559. ) Szczegy w D B 136, 137; D M M6, 547. Diehl dopatruje si jednak reform"

244 salicki wybrany jest krlem zgodnie przez wszystkich ksit niemieckich. Jake gboko zapuci ju korzenie bizantynizm niemiecki, skoro ten sam krl zabiera si nastpnie do cakowitego zniesienia ksistw. Henryk III z pocztku sam osobicie wykonywa wadz w trzech ksistwach nieobsadzonych, a Henryka IV nieustpliwe walki doprowadziy do czasowego strcenia z tronu, wreszcie do wojny z wasnymi synami. Geneza tej wojny w Lombardii. Samorzd miast lombardzkich by dla otoczenia Henryka IV jeszcze nienawistniejszy od resztek niemieckich samorzdw plemiennych. Dodajmy, e Niemcy wczesne nie rozumiay jeszcze ustroju miejskiego. Spoecznoci niemieckie zrniczkowane byy

dopiero zaledwie we dwie warstwy: rolnicz i wojskow; nie byo jeszcze stanowoci ani rycerskiej, ani mieszczaskiej. Dla Niemcw podbijajcych Wochy, monarchia jest absolutyzmem, co znw przeciwnym byo pojciom lombardzkim i normaskim. Zdaniem wczesnych doradcw Henryka IV porzdek pastwowy wymaga, eby obali samorzd miejski w Lombardii. Na dnie antagonizmu tego tkwio przeciwiestwo cywilizacji bizantyskiej i aciskiej. Kierunkowi cywilizacyjnemu aciskiemu przodowa stale Mediolan. Tam powstaje zwizek w duchu kluniackim, zaoony okoo roku 1050 przez dwch kapanw znakomitych rodw, Arialdo i Landulfa. Zajmowali si nie tylko kocielnymi sprawami; dyli do rwnouprawnienia wszystkich mieszczan bez wzgldu na zamono, za co obz przeciwny (cesarski) obdarzy ich szydercz nazw pataria tj. hoota. Zwizek ten rozwin si tak dalece, i stanowi potg polityczn. Za czasw Mikoaja II sta na czele patarii uczony biskup z Lucca, Anzelm di Baggio, wyniesiony na tron papieski, jako Aleksander II (w roku 1061). Wytwarzay si we Woszech rodzime siy cywilizacyjne o dnociach wybitnie aciskich. Rozwj prawa feudalnego zmierza do emancypacji lennikw drugiego rzdu tzw. Valvasori, aeby mogli dziedziczy lenna po ojcu i bracie; chcieli te by zalenymi nie od wielmow, lecz przeciwnie na rwni z nimi bezporednio od monarchy. By to ruch ku personalizmowi. Miasta lombardzkie powstaj przeciw Konradowi II (1024 39), pierwszemu krlowi niemieckiemu nowej dynastii salickiej. Mediolan bierze na siebie rol przewodni w walce o zachowanie cywilizacji aciskiej przeciwko Niemcom, nioscym swj bizantynizm. Wystpuj te wwczas pierwsze zawizki stronnikw francuskich. Konrad II na prno oblega Mediolan, a w roku 1037 zatwierdzi tzw. Konstytucj lombardzk, uznajc prawa valvasorw" (co rozszerzono pniej na Niemcy). Nie tyka spraw lombardzkich Henryk III, a znw poruszy je wrogo Henryk IV i doprowadzi do niebezpiecznego wrzenia, w kocu do buntu wasnych synw. Synowie Henryka IV nabrali przekonania, e bizantynizm ojca moe doprowadzi do utraty Woch i w konsekwencji do utraty korony cesarskiej. Obediencja antypapy nie sigaa nigdzie poza zasig przymusu, wywieranego przez si zbrojn niemieck. Zwolennicy Wiktora III i nastpnie Urbana II uwaali Henryka za uzurpatora, a wic panowa mia tylko przemoc, a we Woszech nie byo lkliwej potulnoci ni u rycerstwa, ni u mieszczastwa. Na upr by tam upr, a wybuch mia tam sprowadzi ruin dynastii salickiej. Tak si tumaczy bunt synw Henryka IV. Starszy cesarzewicz, Konrad, koronuje si w r. 1093 lombardzk koron elazn", podczas gdy Henryk IV cofa si na wschd Adygi i tam pozostaje dugo bezczynny, nie mogc si doczeka posikw z Niemiec. Tak stay sprawy w przededniu pierwszej krucjaty. Przygotowuje j Stolica apostolska na dwch synodach w Clermont i w Piacenzy. Treuga Dei ogoszona obowizujc dla caego chrzecijastwa. Najtrudniej bdzie przeprowadzi to w Niemczech, gdzie zaledwie przed 12 laty (1083) arcybiskup koloski Sigiwin poczyna w tym kierunku pierwsze dopiero kroki. Niemcy w ogle nie wezm udziau w tej krucjacie, Henryk IV powrci do Niemiec w roku 1097, aeby utrzyma sw dynasti. Pomijajc Konrada, przeprowadzi w roku 1098 wybr modszego syna (Henryka V) na krla niemieckiego. Dzieje si to wszystko za pontyfikatu Urbana II (1088-1099), gorliwego kluniatczyka, dawnego zakonnika, z samego centrum, w samym Cluny. Zasiadszy na Stolicy Pitrowej, utrzymuje nadal stosunki z opatem Hugues w Cluny. W jednym ze swych listw, porwnuje Koci ze statkiem, nie tylko robaczliwym i wielce uszkodzonym, lecz niemal ju cakiem zanurzonym w to12

) Le 1-3.

245 pieli. Jakie to znamienne, e w troskach swych szuka pokrzepienia i otuchy do dwigania cikiej odpowiedzialnoci u swego opata12). Bya ju o tym mowa, jak Aleksy Kommenos zgasza si z propozycj unii, i jak postanowiona pierwsza krucjata, miaa stanowi zarazem pomoc dla cesarstwa bizantyskiego, przeciw muzumanom. Papie przejty jest jak najwiksz yczliwoci dla Bizancjum. Ile powikanych spraw a cikich kopotw zaatwio by si niemal od razu, gdyby nad caym chrzecijastwem by tylko jeden cesarz, mianowicie bizantyski, lecz katolicki, z pomoc ktrego odzyska si grb Zbawiciela, a ktremu wzajemnie dopomoe si do odparcia islamu. Jaki bezmiar wsplnych interesw!

Historia miaa pouczy, e to utopia. Sam Aleksy uchodzi za przejtego duchem religijnym szczerze. Patriarch carogrodzkim by w latach 1084-1111 Mikoaj Gramatyk, trzymajcy si z dala od intryg dworskich, zajty wycznie sprawami Cerkwi. Zwalcza herezje, zwaszcza ormiask i bogomilsk (jednego mnicha heretyka pali na stosie), lecz o aciskiej herezji nic nie sycha. Zreszt Mikoaj poddaje si we wszystkim woli cesarskiej. Panuje niewtpliwy cezaropapizm. Aleksy nie tylko mianowa patriarchw i usuwa nie nadajcych mu si poprzednikw Mikoaja, ale te rozstrzyga o stosunku wadzy patriarszej do monasterw, kierowa synodami i wtrca si w administracj sakramentw. Bogate monastery nadawa swym ulubiecom, jako prebendy; z innych robi domy wakacyjne dla wyszych urzdnikw itp.13). Cezaropapizm i emanacja w jednym obozie z papiestwem? Na jakieje kruchej podstawie opieray si marzenia Grzegorza VII i Urbana II co do Bizancjum. Wyprawa krzyowa wyruszy przez kraje bizantyskie, trzeba wic porozumie si z cesarzem Aleksym Kommenem. Naley si spodziewa jak najwikszej yczliwoci z jego strony. Otwieraa si przed nim kariera zawrotna, e zostanie jedynym cesarzem w chrzecijastwie, cesarzem Wschodu i Zachodu; on, ktrego pastwo byo tak skurczone, i z okien swego paacu widzia zagranic". Na to pastwo, coraz mniejsze, potrzebowa coraz wicej pienidzy, pomaga sobie konfiskatami i faszowaniem pienidzy14). Ponosi wci same klski. Pieczyngowie doszli pod sam stolic, wojowao si z nimi przez siedem lat, a dopiero powiodo si wysun przeciw nim w roku 1091 Poowcw. Nie obronio si te Bizancjum przeciw Serbom w latach 1091-1094. Selducki sutan Rumu" przybra w roku 1090 tytu basileusa, co stanowio wymown zapowied dalszych jego zamiarw. W r. 1095 zabrali Turcy Antiochi i wtedy Aleksy radby uzyska pomoc od Zachodu15) lecz bez jakiejkolwiek ustpliwoci ze swej strony. Poselstwo jego na synodzie w Piacenzy porusza kwesti, co ma si sta z krajami, ktreby Krzyowcy zdobyli na muzumastwie, bo to s dawne prowincje bizantyskie. Czy Aleksy ma popiera wypraw, do ktrej przywdcw naley taki zdeklarowany przeciwnik Bizancjum, jak Bohemund z Tarentu? Kwestia przedstawiaa si bardzo powanie, gdy miay stan do wspzawodnictwa ustroje pastwowe i struktury spoeczne tak przeciwnego rodzaju, i wykluczay si wzajemnie. Zachodziy przepastne rnice. acinnicy mniemali, e wyjcie nader proste, mieci si w ich systemie feudalnym: spodziewane zdobycze wemie si lennem od cesarza Aleksego. Miao si tedy wprowadzi do pastwowoci bizantyskiej instytucj bizantynizmowi nieznan i niezrozumia. Rozbiene struktury spoeczne miayby by nakryte jednakowo feudalizmem, ktry by cakiem niewspmiernym ze struktur wschodni?! Rozumiao si samo przez si, e cesarz Aleksy ruszy na wschd take ca swoj si. Tego zobowizania nie dotrzyma. Skrupulatnymi byli mimo to Krzyowcy. O wasnych siach zdobywszy Niec, Smyrn i ca wschodni poa Azji Przedniej a w poblia Ikonium, oddaj to wszystko pod zwierzchnictwo Bizancjum. W taki sposb Aleksy rozszerza granice pastwa". Bohemund mia suszno, e cesarz zerwa umow. Gdy tedy po 9 miesicach oblenia odebra w roku 1098 Antiochi, hodu z niej nie zoy. W peni dziaa wojennych pierwszej krucjaty odby si w padzierniku wielki synod w Bari, pod prezydencj samego papiea. Roztrzsano spraw unii z biskupami Wielkiej Grecji. Dziki wymownym wywodom w. Anzelma wyraono zgod na filioque; chodzio teraz o zgod patriarchatu bizantyjskiego. Tymczasem nadeszo wezwanie z Antiochii, eby papie obj tamtejsz katedr pod sw obediencj.
13

)Le 7-10.

14

) Z 204.

15

) D B 143-145; Z 200, 201.

246 Wyprawi tam Urban II od siebie legata, sam prezydiujc w styczniu 1099 roku drugiemu wielkiemu synodowi w Rzymie, na ktrym 150 biskupw obwieszczao cise wykonywanie programu kluniackiego16). Gotowano si wwczas do pochodu na Jerozolim. Natenczas Aleksy Kommenos wystpuje ze szczeglnym daniem, eby wstrzyma wypraw, a on bdzie mg przyczy si osobicie (a zbierze odpowiedni armi). Znaczyo to, e albo on bdzie zapisany w Historii jako zdobywca Jerozolimy i wybawca Grobu witego, albo sprawa ma by zaniechana. Jako armia cesarska nie nadesza nigdy.

Wasnym trudem, a po cikich mozoach zdobyli Krzyowcy Jerozolim dnia 5 lipca 1099 roku. Twrca krucjaty, Urban II nie dowiedzia si ju o tym; zmar 29 lipca 1099 roku. Nad Grobowcem Zbawiciela odprawiono naboestwo w obu obrzdkach, aciskim i bizantyskim, a listy zawiadamiajce cay wiat chrzecijaski o szczliwym wyniku krucjaty wydali wsplnie i podpisali legat papieski i patriarcha antiocheski. W zapale wielkiego momentu rodzi si tam unia, poza plecami Aleksego. Patriarcha jerozolimski wschodniego obrzdku schroni si przed wojn na Cypr. Wybrano na jego miejsce dnia 1 sierpnia 1099 roku jednego z kapelanw armii, Francuza, Arnoula; lecz antiocheskiego patriarch wschodniego obrzdku uznawano swym patriarch a do roku 1100. Kiedy ustanowiono biskupstwo obrzdku aciskiego w El-Bara w listopadzie 1098 roku, nominat Francuz, a wic acinnik, jedzie po sakr do Antiochii, do patriarchy wschodniego obrzdku. Przed bitw pod Askalonem Piotr Pustelnik (z Amiens), ktry zosta w Jerozolimie, nakazuje procesj i mody publiczne Grecis et Latinis" na dzie 9 sierpnia 1099 roku. Podczas triduum 26, 27 i 28 czerwca 1098 roku, przed bitw z Kerbog przyjmuj Komuni w. corpori et sanguini Christi", prawdopodobnie sub utraque17). Bezczynny w tym wszystkim Aleksy przegra najwspanialsze widoki, jakie przed nim otwieraa krucjata. Wyrany, jasny program wzgldem Bizancjum mia tylko Bohemund. Stosunki jego z Kommenem pogarszay si z roku na rok. On pierwszy dawa wyraz przekonaniu, e trzeba Bizancjum wpierw pokona i zdoby, eby byo nastpnie poytecznym w subie chrzecijastwa, eby si dao uy do wsppracy w dziele Krzyowcw. Pogld ten mia si pniej spopularyzowa i doprowadzi do cesarstwa aciskiego"; wspczeni atoli nie popierali Bohemunda. Kiedy w r. 1105 ldowa w Valonie, nie mia pomocy znikd i pokonany musia uzna si lennikiem bizantyskim. Pewne terytoria wyda od razu Aleksemu, zrezygnowa z Cylicji, Antiochi otrzyma dla bratanka Tankreda tylko doywotnio. Bd co bd krucjata stanowia triumf papiestwa. Zdawao si nawet, e w Niemczech ustanie zadawniona z nim walka. Henryk IV dosta si do niewoli u syna, koronowanego ju przedtem na krla Henryka V; lecz ten po mierci ojca zmieni radykalnie swe postpowanie od roku 1106. Podczas gdy papie Paschalis II dwa razy obwieszcza (na synodach w Guastalla roku 1106 i na lateraneskim 1110 r.), e czowiek wiecki nie moe nadawa inwestytury osobie duchownej, Henryk V nadawa inwestytury biskupom i w ogle przeszed do obozu antypapieskiego. W roku 1111 wyprawi si na Wochy, wymusi hod miast lombardzkich i ruszy dalej na Rzym. W drodze, w Sutri powsta z inicjatywy Paschalisa II projekt ukadu, ktry byby godnym ukoronowaniem dziea kluniackiego. Koci zrzeka si wszelkich dbr, otrzymywanych od pastwa., a zatem inwestytura staje si bezprzedmiotowa. Ukad mia by zaprzysiony w Rzymie u w. Piotra w dniu 12 lutego 1111 roku, po czym miaa nastpi koronacja na cesarza. Sprzeciwia si temu cz praatw, wic papie nie dopenia koronacji, a dopiero wiziony i przymuszony (w kwietniu) wtedy przyznaje Henrykowi na nowo prawo inwestytury. Ustpstwo to uznay za niewane synody lateraneski w r. 1112 i drugi w Vienne, obarczajc nadto cesarza kltw, ktra dawaa mu si we znaki w walkach z Sasami. Ze wznowionej walki z cesarstwem niemieckim korzystajc, wystpuje Aleksy Kommenos jako kandydat na cesarza Wschodu i Zachodu. W styczniu 1112 roku przedstawia ten projekt w licie do opata w Monte Cassino, Gerarda: jeeli nie zaniechano dawniejszych zamysw, gotw przyj koron Zachodu, on sam, lub jego syn. Widocznie pisa (moe nieco pniej, przez opata omielony) do samego papiea, a
16

) Le 290-296.

17

) A 150, 168, 208, 209, 211.

247 Paschalis II wyrczy si ludem rzymskim. Rzymianie wyprawili w maju 1112 roku liczne poselstwo do Carogrodu, a Paschalis wystosowa list do Aleksego z propozycj zjazdu biskupw obu obrzdkw na padziernik 1112 roku, pozostawiajc basileusowi wybr miejsca. Ten synod nie odby si. W roku nastpnym urzdzono w Carogrodzie dysput, w ktrej wziy udzia najpowaniejsze osobistoci i sam cesarz, lubicy teologizowa, gos zabiera. Wynik by, jak zwykle z takich dysput, nijaki, a dalsze nastpstwa ujemne; wezbraa polemika powszechna, pojawio si mnstwo nowych rozpraw przeciwko

Kocioowi zachodniemu. Wyjania sytuacj pewne zdanie z przytoczonego listu Paschalisa II do Aleksego Kommena. Wspominajc dawniejsze ugodowe sposobienia, dodaje: Lecz ju od lat biskupi i kler cesarskiego miasta zerwali z tradycj i oddalili si od mioci i posuszestwa nalenego Kocioowi rzymskiemu tak dalece, i nie racz nawet przyjmowa listw, przysyanych przez Stolic apostolsk, ani nawizywa stosunkw z naszymi wysannikami. Jeeli mdro Waszej Cesarskiej Moci nie okae mioci wzgldem nas i yczliwoci dla naszych przedstawicieli, rozdzia si utrwali, a my zapomnimy wspomnie wzajemnych i nie pozostanie ani ladu po dzisiejszej naszej zgodliwoci". Zna z tych sw, e moe Aleksy gotw by uni zawiera dla korony, lecz duchowiestwo nie chciao jej za adne korony wiata. Tote speniy si przewidywania Paschalisa i dalej nie byo ju mowy ni o soborze, ni o koronacji Kommena we Woszech. Po czterech latach Henryk V powraca do Woch, Paschalisa wypdza z Rzymu, a po jego zgonie wynosi antypap. Prawi papiee, Gelasius i Kalikst II ciskaj kltwy, podczas gdy w Niemczech wre na nowo wojna domowa. Wtedy zakoczono (a raczej przerwano) spraw kompromisem tzw. konkordatem wormackim 1122 roku. Niedoszy ukad w Sutri stanowi moment kulminacyjny w uzyskiwaniu supremacji dla si duchowych. Niestety, wiekopomny pomys pogrzebany zosta przez cz wyszego kleru, ktra widocznie nie bya czci nieznaczn, skoro papie musia si z ni liczy. Co skonio tych praatw, i z oburzeniem odrzucili zasad, zaproponowan w Sutri? Przywizanie do dbr ziemskich, chciwo mamony? u niektrych, by moe, lecz og przeciwnikw dziaa mg i dziaa zapewne w dobrej wierze. Bali si, e Koci pozbawiony (na razie przynajmniej) dbr otrzymanych w cigu wiekw od pastwa, nagle zuboay, utraci wi i si organizacyjn zewntrzn, e wyzbdzie si (lekkomylnie) siy materialnej, jak uwaali za niezbdn do speniania celw duchowych w wirze ziemskich realnych stosunkw. Roztrzsajc problem siy a prawa, dochodzili do wnioskw przeciwnych, ni projekt papieski! Na pomyle projektu w Sutri wyczerpuje si rozpd myli katolickiej, nadanej jej w Cluny. Rwnoczenie te schodzi Cluny z widowni Historii. Gwny klasztor upada, psuj si tam obyczaje a pocztek XII w. zapisany jest w dziejach opactwa czarnymi goskami. Miaa nasta poprawa za opactwa Petri Venerabilis (1122-56), lecz zwizek kluniacki rozluni si, utraci znaczenie i klasztory te nie wyrniaj si niczym wrd innych18). Rozeszy si tedy, rozszczepiy umysy na naczelnych stanowiskach kocielnych co do praktyki w wykonywaniu wielkich celw Kocioa, w yciu zbiorowym. Wobec takiego rozdwojenia, kompromis narzuci si wszystkim. Jak zwykle w kompromisie powodowano si wybiegami. Przyznano kapituom prawo wolnego wyboru biskupw, ale monarsze wolno przysa na wybr swego przedstawiciela. Symbolem wadzy duchownego elekta bdzie piercie, a ten otrzyma elekt od Stolicy apostolskiej, bez jakiejkolwiek ingerencji ze strony wadz wieckich; lecz elekt otrzyma inwestytur na dobra lenne przez podanie bera i bierze na si obowizki lenne wzgldem monarchy. Problem siy a prawa, skoro raz powsta, nie da si usun z dziejw Kocioa i usun si nie da; wbrew wszystkiemu i mimo wszystko pozostanie on problemem Kocioa. Kompromisy dolewaj oliwy do ognia. W konkordacie wormackim adna strona nie miaa by zwycisk, jak przystao na kompromis; w rzeczywistoci stron zwycisk bya kultura niemiecko-bizantyska. Jako jest to najpowaniejszy moment ekspansji bizantyskiej. Sab natomiast pozostawaa ta ekspansja nadal na Rusi, ograniczona tylko do wpyww cerkiewnych. Politycznych wpyww nie ma cakiem. Samo pojcie wadzy absolutnej byo cigle
18

) Zakon zwizku kluniackiego, jako zakon osobnej reguy zniesiono w roku 1790.

248 obcym Waregom i Sowianom. Rurykowicze nie wytworzyli prawa dynastycznego i nie zrobili z Rusi pastwa, ani w zachodnim, ani we wschodnim rozumieniu tego wyrazu. Ru staa si wsplnot rodow rodu Rurykowiczw i nie przyjy si adne pojcia o wadzy monarszej, Usta tytu kagana na oznaczenie wadcy Kijowa, lecz nie powsta aden nowy tytu dla niego; by tylko kniaziem na rwni z innymi. Karanie przestpstw kryminalnych pozostaje nadal spraw prywatno-prawn, oddane wymogom

prawa rodowego. W najstarszym pomniku prawa na Rusi, w nowogrodzkim ustawodawstwie z pierwszej poowy XI wieku (tzw. pierwsza redakcja Prawdy Ruskiej) nie ma nawet wzmianki o ksiciu. Zna wpywy chrzecijaskie w ograniczeniu msty do wypadkw zabjstwa i w wyznaczeniu wir" pieninych. Najstarsze ustawodawstwo ksice powstaje dopiero w roku 1067, (druga redakcja Prawdy Ruskiej), ale chodzi tylko o ubezpieczenie mienia ksicego i o nic wicej. Ksita ubiegali si o posiki od Poowcw jedni przeciw drugim. W ostatnich latach XI wieku Ru poudniowa przyjmowaa rozkazy z poowieckich namiotw. Ksi Wodzimierz Monomach oeni syna (Jerzego Dogorukiego) z ksiniczk poowieck, a rwnoczenie Oleg Czernichowski przyjmowa stamtd synow. Te maestwa poowieckie rozpowszechniy si szybko. W tych wanie latach schodz katoliccy Izasawicze na coraz dalszy plan, a z awry Peczerskiej wychodzi coraz silniejszy ruch antykatolicki, gotw stawa przeciw acistwu obok Poowcw. Schizma od pocztku czy si z turaszczyzn. Lecz nawracaniem Poowcw nie zajto si. Dugo, a do pocztku XIII w., misjonarstwo Cerkwi ruskiej ograniczao si do Jugry w dorzeczach Oki i grnej Wogi, gdzie powstao tzw. dwojewierie, mechaniczna mieszanka religijna19), a ten stan rzeczy nie by przejciowym, lecz dotrwa do ostatka. Nieco pniej wytworzyo si na poudniu drugie dwojewierie. awra nie dba o pogan. Zajmuje ale tylko acisk najgorsz herezj". Tam powstaje kronika, tzw. Nestora (w roku 1116 gotowa), mieszczca w sobie ustpy o katolicyzmie, ktre stanowi istny wybryk prdu pyncego z Athosu. Nastay w Bizancjum czasy smutne dla dyscypliny mniszej", co jednak nie zmniejszao ich wpyww; co za do kijowskiej awry stwierdzono, e w caej Europie nie ma klasztoru, ktryby pozyska rwnie wielki wpyw na opini ogu20). Z tym wszystkim obojtno wyznaniowa ksit ustpia stanowczemu Prawosawiu" dopiero w poowie XII wieku (dat przeomow stanowi rok 1147). Zwyciya ostatecznie awra, lecz przyjcie nie wiodo do wzmocnienia bizantynizmu pod wzgldem cywilizacyjnym. Ru nigdy te nie uznawaa zwierzchnictwa bizantyskiego, lecz ju od roku 1096 poczyna przechodzi pod zwierzchnictwo mongolskie, mianowicie wwczas poowieckie. Przyjrzyjmy si bliej wsplnocie rodowej Rurykowiczw. Nikt z nich nie by dziedzicem pewnego wycznego ksistwa; posuwali si na coraz intratniejsze grody wedug nastpstwa rodowego; nie byo tedy adnej staej wizi midzy ksiciem a jego ksistwem. aden w ogle Wareg nie by zwizany z ziemi. Druynnik nie posiada zgoa wasnoci ziemskiej, pozostajc bezporednio na utrzymaniu ksicia na grodzie. Wadcy kraju byli bezziemni. Druynnik ma prawo zmieni sobie ksicia (podczas pokoju oczywicie); stosunek jest tedy w zasadzie niestaym. Prawo druynnicze Waregw nie jest feudalnym, gdy brak mu feudum. Natomiast Normanowie przejli si nawskro feudalizmem. Z tej samej pochodzili rasy Normanowie i Waregowie, (ktrzy take s Normanami, bo tylko dla wygody uywamy nazwy odmiennej) i dugo o tym pamitali i zwizek midzy sob utrzymywali, lecz po pewnym czasie zobojtnieli dla siebie, potem o sobie zapomnieli. Wytworzya si midzy nimi taka rozbieno prawa i obyczaju, i musiaa si zerwa sama nawet tradycja pierwotnej skandynawskiej jednoci. Zerwaa si te, zanim XII wiek dobieg koca. Dwie gazie skandynawskich zdobywcw weszy bowiem w cakowicie odmienne struktury spoeczne i wchonite zostay przez rne cywilizacje. Obie gazie opieray si na tym samym prawie druynniczym; lecz na Zachodzie i Poudniu przejli nadto prawo majtkowe ziemskie i takim szlakiem weszli w feudalizm, podczas gdy na Wschodzie prawo druynnicze utrzymao si w caoci a do XIV wieku, adnym innym prawem nie uzupeniane, ani nie zmienione. Z cywilizacyjnej rnicy wynikno w konsekwencji, e Normanowie pozostali
19 20

) Podobne mieszanki istniej w Indiach. ) Cz 43, 45.

249 w obozie katolickim, gdy tymczasem Rusini Waregowie w sprawie wyznaniowej ulegli ostatecznie wpywom bizantyskim, jakkolwiek nie przyjli bizantyskiej cywilizacji. Zasadniczym celem polityki bizantyskiej byo, eby si pozby acinnikw z Azji i zniszczy w poudniowych Woszech panowanie Normanw, gdzie tkwiy najwiksze rezerwy Krzyowcw. Wenecja dopomagaa normaskiemu pastwu (od roku 1130 krlestwu Obojga Sycylii), zbieraa koalicj,

wcigajc w ni nie tylko cesarza Lotariusza Saskiego (1125-1137, cesarzem od r. 1133), lecz nawet papiea Innocentego II (1130-1143). Syn Aleksego Kommena Kalojohannes (1118-1143) na prno zmaga si na zachodzie i wschodzie, a Stolica apostolska uznaa tymczasem krlestwo Obojga Sycylij. Krl Roger zoy hod lenniczy21). Nastpny cesarz bizantynski, Manuel (1143-1180) zmusi antiocheskiego ksicia Rajmunda do hodu, zoonego w samym Carogrodzie w roku 1144. W dwa lata potem ruszy na Ikonium a wraz wtedy przygotowywa i drug krucjat cesarz Konrad III (pierwszy ze Staufw, 1138-1152) i Ludwik VII francuski. Czy Manuel ruszy z nimi przeciw islamowi? Basileus ten nazwany zosta najbardziej zachodnim"22). Ale utrzyma zwyczaj, e jeeli acinniczka zasiada na tronie bizantyskim, musi zmieni imi chrzestne. Tak postpiono z jego matk, krlewn wgiersk i to samo zastosowa do swej ony, Berty von Sulzbach, szwagierki Konrada III, ktrej kazano sta si Eiren. Skoro przemianowanie chrzestne powtrzono, nie mona tego uzna za jaki przygodny pomys i wybryk, lecz trzeba uzna w tym system. W oczach najbardziej zachodniego" bizantyca acinnik jest jakby neofit" z poganina, gdy przechodzi pod jurysdykcj patriarchy carogrodzkiego. Opinia za co do zachodnioci" wypyna std, e Berta-Eirene urzdzaa na swym dworze turnieje i kazaa odgrywa misteria"; oto wszystko! Wobec Krzyowcw zachowa si Manuel w taki sposb, e mody bratanek Konrada III, Fryderyk Rudobrody, towarzyszcy stryjowi, wynis z tej wyprawy niech do Bizancjum na cae ycie. Na prno krl francuski skada Manuelowi zaraz na pocztku w Carogrodzie najlojalniej hod z wszelkich prowincyj, ktreby zdoby na Muzumanach. Nienawi przeciw acinnikom wybucha do tego stopnia, e Francuzi zabierali si ju szturmowa Carogrd. Kiedy Konrad III, po doszcztnym rozbiciu swego wojska, szuka schronienia i wypoczynku w Tessalonice, Manuel pozyskuje go do sojuszu przeciw Rogerowi. Niepowodzenia tej krucjaty przypisywano coraz bardziej Bizantycom. Ludwik VII wraca w roku 1149 z nieszczsnej wyprawy peen nienawici do Grecji a na rok 1150 projektuje wypraw na Carogrd. Normanowie pldruj Eube, Attyk, Korynt i Teby a w r. 1155 nastaje przewrt polityczny, gdy Wenecja zawara sojusz z Wilhelmem sycylijskim. Ofensywa bizantyska odzyskaa Brindisi i Bari, lecz nie na dugo, bo w r. 1158 utracono znw wszystko we Woszech. Sprzyjao, natomiast Manuelowi szczcie na wschodzie. Zaj Cylicj i Antiochi, pokonujc acinnikw i sprzymierzonych z nimi Ormian23). Pord tych komplikacyj zasiad na tronie Niemiec Fryderyk Rudobrody (1152-1190). Wyzyskujc chwilowe nieporozumienie papiea Hadriana z Wilhelmem normaskim, koronuje si w Pawii w roku 1155 na krla longobardzkiego i bezporednio potem otrzymuje koron cesarsk. Poczyna sobie jednak w sprawach kocielnych z takim cezaropapizmem, i Hadrian odmwi uznania jego wybracom na stolicach arcybiskupich w Kolonii i w Rawennie. W przykrej wymianie pism z tego powodu wyrazi si papie, e cesarstwo stanowi beneficium Kocioa. Wybuch konflikt z Lombardi. Stosunek jej do siebie pojmowa Fryderyk, jako poddaczy. Monarcha posiada wszelkie prawa, jakich tylko mu si zachce, oni za maj same obowizki, bez jakichkolwiek praw. Wobec takiej jednostronnoci nie mona mwi o feudalimie, feudalnoci bowiem nie ma bez wzajemnoci obowizkw i nie da si pogodzi z absolutyzmem, z jakkolwiek w ogle wadz nieograniczon, ani te z bizantysk zasad jednostronnoci. Miasta lombardzkie stany do walki o wolno, tj. o samorzd, a skoro cesarz Fryderyk tego odmawia, parli do niepodlegoci, aeby sobie zapewni wolno. Po czterech tygodniach musia si Mediolan podda, po czym Rudobrody urzdzi wielkie zebranie pastwowe na boniach ronkalskich (Roncaglia, nieco na wschd od Piacenzy). Trudno przypuci, eby si tam stawili przedsta21

) D B 151, 153, 157; Z 208, 209.

22

) D B 141.

23

) D B 149-157; Z 221-224.

250 wiciele opozycji. Kada za okupacja umiaa zawsze (i umie coraz lepiej) urzdza brzuchomstwo w imieniu zadowolonej" ludnoci. Niemieckie denia polityczne zaczynaj si podszywa we Woszech pod gibelinizm. Historyk winien odrnia ostro jedno od drugiego. Fryderyk i nastpnie syn jego, Henryk VI, dyli do

dziedzicznoci tronu nie tylko niemieckiego, lecz take cesarskiego, ktry ma by z tamtym zwizany raz na zawsze a wszdzie z wadz absolutn. Wzgldem Woch zmierzali po prostu do zaboru caego pwyspu, do podboju przez ywio niemiecki, aden Gibelin nie aprobowaby tego. Im chodzio o to, eby nad rozprzonymi Wochami istniaa wadza zwierzchnicza, ktraby stanowia tam przeciw nieustannym wojnom na pwyspie; tym lepiej za, jeli ta wadza bdzie zarazem uniwersaln. Krl niemiecki chcia te cele speni, to nie ulega wtpliwoci, lecz jakimi rodkami? Korzystali te niemieccy bizantycy z rozbienoci opinij naukowych pomidzy uczonymi prawnikami we Woszech. Rozwijajcy si w zachodniej Europie notariat przechowywa to i owo z prawa rzymskiego i stawa si pomostem dla powanych studiw, zwaszcza wrd Wochw. Ju z pocztkiem XI wieku natrafiamy na lady szkoy prawniczej w Rawennie. Bya ona imperialistyczna i bya zapytywana o zdanie w walkach Grzegorza VII z Henrykiem IV; bo ze stanowiska cesarskiego prawa rzymskiego zawsze mia suszno princeps legibus solutus. Margrabina Matylda, (ktra powikszya pastwo kocielne) daa pochop, eby w Bolonii utworzy przeciwwag. O jedno pokolenie pniej (ok. roku 1088) mia wsawi Boloni Irnerius, lecz nastpcy jego poszli w kierunku imperialistycznym. Tworzyo si jednak w Lombardii nowe centrum studiw prawniczych od tamtych niezalene, a uprawiajce take prawo longobardzkie, z zachowaniem jednak zasady, jako prawo rzymskie omnium est generalis. T metod zasyna Pawia24). W roku 1158 uczone studium prawa rzymskiego dobiego zaledwie do tego, by stwierdzi, e imperator, princeps, posiada wadz nieograniczon. Wezwano wic na bonia ronkalskie uczonych prawnikw, ktrzy orientowali si w krzywiznach politycznych zapewne nie wicej od pnych swych potomkw duchowych i nie mieli pojcia, dlaczego si ich wzywa i do czego waciwie maj suy. W takich okolicznociach czterej nastpcy Irneriusa, Bulgarus, Marlinus, Iacobus i Ugo wydaj na zjedzie ronkalskim w roku 1158 deklaracj na rzecz Barbarossy, co pochodzio nie tyle z gorliwoci imperialistycznej, ile z literalnej interpretacji prawa rzymskiego25). Ani nawet z tego nie zdawano sobie sprawy, e cesarstwo takie, jak je pojmowa Rudobrody, jego dwr i jego urzdnicy, moe istnie tylko przy swoich wasnych papieach, a wic musi ustanawia antypapw. Wobec absolutnego krla i cesarza dziedzicznego papie mg by tylko jego wielkim kapelanem. Jeeli za taki cesarz zachowa sobie uniwersalizm, stanie si tedy panem absolutnym wszystkich pastw, wic wolno mu ama prawa wszystkich spoeczestw europejskich bez wzgldu na ich struktury i potrzeby. Bd si one oczywicie broni, a zatem rozgraniczanie wadzy cesarskiej a krajowej bdzie regulowane orem; takie cesarstwo bdzie dy do ujarzmienia wszystkich dookoa. Niemieckie przodownictwo to niemiecka niewola. Sprzymierzaj si wic przeciw niemieckiemu najedcy papie Hadrian IV (i nastpca jego Aleksander III) i Wilhelm sycylijski z Lombardi. Jest to walka cywilizacji aciskiej z bizantysk na terenie woskim. Cesarz uy rodka wprowadzonego ju przedtem przez swych poprzednikw: antypapy (Wiktor IV, 1159). Rozptaa si walka na zabj. Jeli zwyciy zwizek miast lombardzkich i koalicja, wypdzi si Fryderyka i nigdy ju Niemca do Woch si nie wpuci. Do wakansu zgasza si Manuel. Czyni zado obowizkowemu przyrzeczeniu unii, wpisuje si do koalicji, spodziewajc si, e on stanie si rzymskim cesarzem. Plan nie nowy, a Stolicy apostolskiej w zasadzie miy26). Przygotowujc si powanie do tego dziea, musia Manuel zabezpieczy si od ludw turaskich szczepu tureckiego. Wymaga to kilku sw wyjanienia. W toku azjatyckiej wdrwki ludw w wiekach VIII-XI ywioy tureckie opanoway Iran, potem Mezopotami. Okoo roku 1000 osiedlia si koo Buchary a rycho potem w Chorasanii wielka horda turecka pod wodz Selduka, twrcy nowego ludu obozowego. Potomek jego Togrul, panowa nad caym Iranem a od r. 1055 by zwierzchnikiem Bagdadu. Niebawem wadali Selduko24

) Sa 401. 414.

25

) V 50.

26

) Z 225, 226.

251 wie od Afganistanu po granice prowincyj bizantyskich, a w niespena p wieku zdobyli take wiksz cz Azji bizantyskiej. Tam utworzy si turecki sutanat Rum" (rzymski) ze stolic w Ikonium, od rodka Azji Mniejszej do morza Czarnego i rdziemnego.

Cesarz Manuel zdawa sobie spraw z tego naporu. Chcia uagodzi Seldukw, a to tym bardziej, e Barbarossa pozostawa ju w stosunkach z nimi27). Manuel zaprasza do Carogrodu sutana Ikonium (ssiada nader bliskiego) i podejmuje go w roku 1161 wspaniale. Sutan stwierdzi zoliwie, e im wicej krzywd wyrzdzi Grekom tym wspanialszymi obsypywali go podarkami" ... Nie brako zapewne w otoczeniu sutana podziwu dla bizantyskiej stolicy i popularyzowaa si zapewne myl, ktr jeden z podrnikw arabskich Al-Haravy wyrazi w te sowa: Oby Allah w swej asce i szczodrobliwoci uczyni to miasto stolic islamu"28). A w 12 lat potem, w r. 1073 Seldukowie zjawili si ju na brzegach Bosforu. Ani we Woszech nie mia Manuel powodzenia; tam powodzio si wanie Rudobrodemu. W roku 1161 kade z miast zwizkowych ma u siebie cesarskiego podest a Mediolan ciskany coraz bardziej srogim obleniem, ktre potrafi jednak wytrzyma przez cae dwa lata. W roku 1162 nastpia atoli katastrofa: Mediolan wzity, zburzony, ludno wyrzucona, rozproszona po maych miasteczkach i wsiach. Jest to jeden z najwikszych triumfw bizantynizmu niemieckiego, bizantynizmu niewtpliwego, jakkolwiek cesarz bizantyski znajdowa si ze wzgldw politycznych w przeciwnym obozie. By to wielki triumf gromadnoci nad personalizmem, mechanizmu nad organizmem, absolutyzmu i jednostajnoci nad samorzdem i wolnoci, supremacji siy fizycznej nad duchow. Niemcy mieli jeszcze i potem odnosi we Woszech triumfy za pomoc burzenia i grabienia, jakby to miao by symbolem, co czeka ca cywilizacj acisk w razie, gdyby zapanowa nad Europ bizantynizm niemiecki. Burzy Mediolan pomagali Czesi. Korona ich nie od papiey pochodzia. Na sejmie ratysboskim 1159 r. nada Rudobrody koron Wadysawowi II za pomoc w zwalczaniu Polski (Bolesawa Kdzierzawego). Na Czechach chcia cesarz niemiecki okaza, e on jest rozdawc koron a nie Stolica apostolska. Korona ta miaa by dziedziczn, lecz w roku 1173 tene cesarz odj Czechom godno krlestwa. Ten wic Wadysaw II wezwany by jako lennik, by dostarczy posikw na wypraw wosk i pomaga burzy Mediolan. Mimo powodze cesarza Fryderyka we Woszech nie uwaa si Manuel za gorzej wyposaonego w wielkim wycigu o przywdztwo polityczne. Potga Bizancjum i sia militarna Manuela wzrosa w tym czasie, gdy skoatanej i rozprzonej w najwyszym stopniu Serbii powiodo si narzuci w roku 1163 organizatora, oddanego bizantynizmowi, Stefana Nemanij, twrc nowej Serbii (uszczuplonej) zwan Rascj. Zdawao si, e powrci panowanie bizantyskie nad Bakanem. Ambicje Manuela utrzymay si, zwaszcza wobec yczliwego stanowiska Stolicy apostolskiej. W siedem lat po zburzeniu Mediolanu nastpio co podobnego na Rusi: zburzenie Kijowa. Rwnoczesno cakiem przygodna, zupenie nie przyczynowa, gdy Ru obca bya prdom wstrzsajcym Zachodem. Papie Aleksander III zwraca uwag na Ru i w roku 1169 wyprawia poselstwo do Kijowa, prbujc gruntu pod uni; lecz Ru bya czym innym zajta. Niedawno przedtem w roku 1161 Poowcy dotarli po raz pierwszy na Ru pnocn, sprowadzeni tam przez samyche ksit. A kiedy pose papieski przybywa do Kijowa, stana wanie tego roku 1169 pod przewodnictwem Andrzeja Bogolubskiego koalicja jedenastu Rurykowiczw celem zniszczenia macierzy grodw ruskich" (Kijowa). Robi to w porozumieniu i sojuszu z Poowcami. Ruina Kijowa naleaa do warunkw pomylnoci Rusi nowej, jaka powstaa na pnocy w Suzdalszczynie i wszystkiej ziemi rostowskiej". Tam Andrzej Bogolubski sta si pierwszym w dziejach Rusi Wielkim Ksiciem". Ru stracon bya dla acistwa, ale rwnie dla bizantynizmu. Zmierzaa ku cywilizacji turaskiej. Hegemonia poowiecka jest ju wyrana, lecz co gorsza, Poowcy naleeli ju na Rusi do Historii wewntrznej. Skoro kultura poowiecka dopuszczon bya do rwnouprawnienia, musiaa wreszcie wzi gr, jako nisza (tak bowiem bywa w Historii). Turaska ekskluzywno siy fizycznej, a nie uywanej do adnego gbszego celu (dla braku rozwoju umyso27

) Z 224.

28

) Z 210, 225.

252

wego) wyrodzia si w brutalno, w zamiowanie niszczenia dla przyjemnoci niszczenia, jako wiadectwa przewagi fizycznej. Przybiera ono w kocu XII wieku nadzwyczajne rozmiary: palenie miast, przesiedlanie przymusowe ludnoci, zsyka" caych okolic, zabieranie w niewol kobiet i dzieci, eby nimi handlowa. W kocu docieraj wpywy turaskie wraz z Rurykowiczami i ich druynami do ziemi Lachw. Kiedy Mcisaw Uday przyby do Halicza (wezwany tam z Nowogrodu Wielkiego jako synny wojownik) postara si najpierw o sojusz z Poowcami, o ich uznanie i eni si z crk poowieckiego kotiana (naczelnego wodza), eby mie od niego posiki przeciwko bojarom halickim. Buntujcy si bojarowie zarzucali mu, e mia zamiar wyda ich kotianowi. O ywioowym antagonizmie ludnoci przeciwko Rurykowiczom decyduje w ziemi Lachw odmienno struktury spoecznej. Jako sprawcw cigych buntw, ktre doprowadziy w kocu do tego, i w tym kraju ksit wieszano, wykazuj wszystkie rda jednomylnie bojarw ziemskich, a wic wybitniejszych wacicieli ziemi. Na caej Rusi od Kijowa po Nowogrd, ani te na Rusi Nowej, na Zalesiu nie ma wwczas takiej warstwy spoecznej o znaczeniu politycznym; ywio rolniczy stanowi warstw podrzdn. Tylko w ziemi Lachw jest wrcz przeciwnie, bo w tym etnograficznie polskim kraju cay ustrj spoeczny jest raco odmienny. Prcz druyn ksicych nie byo tam jeszcze nic ruskiego i utrzymao si pitno spoeczestwa polskiego. Ziemia Lachw bya Rusi" tylko dynastycznie, o tyle, i podlegaa wadzy Rurykowiczw. Odkd na Rusi zapanowaa eksluzywno siy fizycznej, odtd tedy Ru staa si nieczu na siy duchowe, mona byo odzyska j (lub jej cz) dla cywilizacji czy to aciskiej, czy to bizantyskiej rwnie tylko si fizyczn. O cywilizacyjnej przynalenoci Rusi miay rozstrzyga wycznie wzgldy polityczne, granice pastwowe, losy ora midzy ociennymi. Ru sama staa si biern i nie moga otrz si z biernoci, nie posiadajc odpowiednich punktw zaczepienia w siach intelektualnych. Wspzawodnictwo cywilizacyj aciskiej i bizantyskiej wydao tedy na Rusi owoc szczeglny: zwycistwo trzeciej, mianowicie turaskiej. Toczyo si dalej wspzawodnictwo cywilizacyj we Woszech i w Niemczech. Koalicja przeciw Fryderykowi Rudobrodemu trwa dalej. Naprno chc wcign do niej take krla francuskiego-Ludwik VII odmwi, okazujc wyran nieufno i niech przeciwko Bizancjum. Nie przestano bowiem snu projektw, eby cesarza Manuela zrobi cesarzem Wschodu i Zachodu. Basileus udziela nawet rodkw pieninych na wznowienie organizacji miast lombardzkich29), a do Fryderyka pisze, jako on, Manuel, jest jedynym prawdziwym cesarzem, nie tylko panem Woch, lecz zwierzchnikiem caego chrzecijastwa. W Niemczech sprawa papieska staje si hasem nowej wojny domowej. Dla drugiego z kolei antypapy (Paschalisa III) trzeba byo wymusza uznania, a trzeciemu antypapie (Kalikstowi III) zdobywa obediencj cesarz orem, gdy tymczasem Aleksander III pozyskiwa coraz rozleglejsz. Powiodo si wprawdzie Barbarossie osadzi antypap w Rzymie, lecz tylko chwilowo, a tymczasem w Lombardii powstacy obejmowali rzdy i Mediolan odbudowa si. Aeby pozby si Niemcw radykalnie z Woch ma cesarz Manuel przenie sw rezydencj do Rzymu. Trzeba byo oczywicie uzna prymat papieski. Lecz zwoany przez Manuela w r. 1168 synod buntuje si i wydaje orzeczenie, jako papie jest istot cuchnc od bezbonoci". Owiadczono wyranie, e lepsze jest jarzmo Agarenw, anieli acinnikw. Spopularyzowao si to zdanie i weszo w tradycj, jako dogmat bizantynizmu a do koca. Manuel za musia przyrzec, e zerwie ukady z papieem; nastpi cakowity koniec ekspansji bizantyskiej we Woszech. Ani nawet po wschodniej stronie Adriatyku nie zdoao si Bizancjum utrzyma, chocia Serbia bya natenczas podwadn a Bela III wgierski uznawa si wasalem (1173)30). Ju te zaj Manuel Dalmacj, lecz o to powsta zatarg z Wenecj; Dubrownik odpad ju w roku 1171. Nagym zwrotem zaja Wenecja Chios i zwizaa si z krlestwem Sycylij. Natenczas cesarz kaza w jednym dniu uwizi wszystkich Wenecjan w caym pastwie, dodajc do tej grozy i ten niesychany postpek, e w roku 1173 kaza olepi posa weneckiego Enrico Dandolo, wwczas ju przeszo 60-letniego. Nie zupenie jednak wzrok utraci ten przyszy twrca panowania weneckiego na morzu rdziemnym, a ktry w 30 lat potem (bo da29

) Z 226.

30

) D B 145.

253

nym mu byo doy niemal caej setki) mia zdoby Carogrd. Ostatecznie musia si jednak Manuel cofn i w roku 1175 wznowi przywileje weneckie31). Rwnoczenie otrzymao Bizancjum stanowczy cios od Turkw. Sutan Ikonium od roku 1174 zajmowa na nowo Syri, a w roku 1176 klska pod Myriokephalon we Frygii zdecydowaa raz na zawsze o losach caego Wschodu32). Po tej bitwie odwzajemnia si Rudobrody zoliwie basileusowi za poprzednie analogiczne propozycje i wystosowa do Carogrodu not, w ktrej twierdzi, e jako nastpcy cesarza rzymskiego przysuguje mu wadza nie tylko w cesarstwie zachodnim, ale take zwierzchnictwo nad krlestwem Grecji33). Nie poprawiy sytuacji Bizancjum klski Rudobrodego we Woszech. Po bezskutecznym obleniu nowej fortecy (nazwanej na cze papiea Aleksandri), gdy nadto Henryk Lew bawarski opuci cesarza i powrci do Niemiec, ponis Fryderyk klsk pod Legnano. Wraz skoczya si era antypapw. Kalikst III musia zrezygnowa do rk Aleksandra III. Byo to w tym samym roku 1176, kiedy Fryderyk nazwa Manuela krlem Grecji" i wezwa go do uznania swego zwierzchnictwa. Po siedmiu latach nastpuje cakowita zmiana koniunktury politycznej. Dynastii niemieckiej bysna nadzieja, e opanuje Wochy pokojowo. Cesarzewicz niemiecki Henryk eni si z Konstancj, jedyn dziedziczk Wilhelma II, krla Obojga Sycylij, a ten przygotowywa wypraw na Bizancjum. Posano do Carogrodu pismo, eby krl Grecji" odstpi kraj od Tessaloniki po Dyrrachion, eby paci danin i gotowa posiki na now krucjat34). Zarazem Rudobrody godzi si w roku 1183 ze zwizkiem lombardzkim, uznajc wszystkie prawa tych miast. Bizantyskie wpywy zaamay si po mierci Manuela. Syn jego, Aleksy II by dzieckiem, a regencj sprawowaa wdowa Maria z Antiochii, niepopularna, bo katoliczka, acinniczka. Wtedy stryjeczny brat Manuela, Andronik obmyli zamach. ktry mu si powid w zupenoci i obj rzdy na lata 1182-1185. By osawiony jako czowiek bez skrupuw i najgorszy ze zbrodniarzy na bizantyskim tronie; ale za to, e zacz od urzdzenia rzezi acinnikw w Carogrodzie i w Soluniu w r. 1182, wysawia go wspczesny historyk Micha Akominatos, gdy uwolni stolic z zuchwaej tyranii aciskiej i oczyci cesarstwo z wyzieww barbarzystwa". W Soluniu dobijano tedy chorych acinnikw w szpitalu a cztery tysice kobiet i dzieci sprzedano do niewoli muzumanom35). A gdy w roku 1185 krl sycylijski Wilhelm II Dobry przewiz na dwustu statkach 80.000 Normanw, ktrzy zdobyli Dyrrachion, Dracz i Tessalonik, Solu, przy czym nie szczdzono gwatw, pisze tene historyk: Nie moemy ju pogodzi si z nimi; jestemy w zupenej rozterce, chobymy mieli zewntrzne stosunki i mieszkali pod jednym dachem"36) to znaczy, e z acinnikami nie daoby si tworzy jednoci pastwowej. Tene Andronik zawar sojusz z Saladynem egipskim. Jest to jedna z najciekawszych postaci historycznych. Wasn zasug doszed pracowicie a do tronu. W roku 1171 zburzy kalifat Fatymidw i Eiubidw. Niebawem zapanowa take nad Syri i Mezopotami. Seldukowie w Azji Mniejszej uznawali jego zwierzchnictwo. Stawszy si najwikszym panem islamu, zapragn usun Frankw" z Palestyny i dozna w tym yczliwoci Andronikosa, ktry zobowiza si dopomc mu do zdobycia Jerozolimy. Sprzymierza si tedy basileus wyranie przeciw wsplnej chrzecijastwa sprawie, byle tylko pozby si acinnikw z Azji. Zapat miaa by pomoc wzajemna przeciw Turkom w Ikonium37) S to najprzykrzejsze czasy w dziejach Bizancjum, ktrych grozy i wszetecznoci nie opisujemy, bo to ju znamy, a nowego nic nie przybyoby do naszego tematu. Andronikus, utraciwszy jeszcze Dalmacj na rzecz Wgier, w wojnie domowej pojmany i umczony zosta w sposb wymylny. Bolesny i niesawny by koniec Kommenw. Pord powszechnego chaosu ogosi si w roku 1184 Izaak Dukas niezawisym na Cyprze, Gabras w Trebizondzie, a kilku innych jeszcze wielmow poszo za tym przykadem. Po akcentowaniu przez czas duszy pastwa uniwersalnego nastpia tym srosza reakcja rzeczywistoci; rozpadanie si. Stumiono wprawdzie krwawo Insurekcj Izaaka Angelosa w Bitynii w roku 1185, ale rewolucja wyniosa go po kilku miesicach na tron (1185-1195)38). Na nieszczsne to panowanie wypado jeszcze wielkie a skuteczne powstanie bugarskie. W roku 1186 wysuwa si nowa dynastia Asanidw, a pierwszy z niej Piotr
31 33

) D B 153. 32) D B 160. ) D B 160; Z 227. 34) Z 236.

35

) Ri 88.

36 38

) Z 233; Ri 88. 37) Z 232. ) D B 142, 166, 167. 39) Z 234.

254 zostaje obwoanym carem Bugarw i Grekw39). Odnis natomiast Izaak Angelos zwycistwo nad wojskami krla sycylijskiego40). Na to panowanie przypada te nowa krucjata w roku 1189-1192. Urzdzono j bo Saladyn egipski zdoby Jerozolim w roku 1187. Przybya na bizantyskie ziemie wyprawa krzyowa Fryderyka Rudobrodego. Zim 1189 roku na 1190 spdziy wojska niemieckie w Tracji, doznajc ze strony bizantyskiej niechci, a nawet zdrady. Serbowie namawiali, eby uderzy na Carogrd, lecz do tego nie doszo. Cesarz niemiecki przeprawi si do Azji i zdoby Ikonium, ktre Bizancjum przeznaczao Saladynowi. Bya jednak ta trzecia krucjata niefortunn. Znaleli w niej mier przygodn (nie na polu walki) i cesarz Fryderyk i syn jego tego imienia. Krlowie francuski i angielski przybyli pniej i sprawili tyle przynajmniej, e pozostao przy chrzecijanach wybrzee Joppe a po Accon. Powracali jednak z wyprawy krzyowej z wielkimi urazami, niechciami i zaczynem przyszej nieprzyjani. Wysoko ponosia ambicja syna i nastpc Rudobrodego, Henryka VI (1190 -1197). Krlem niemieckim koronowany by ju od roku 1169, od 1186 sycylijskim" tj. Woch poudniowych z Sycyli. Ojciec chcia mu jeszcze za ycia swego zapewni te koron cesarsk; to si jednak nie udao, lecz Henryk otrzyma j zaraz w drugim roku swego panowania, 1191. Powstay przeciw niemu Wochy normaskie a w Niemczech wystpi ponownie Henryk Lew. Wyszed zwycisko z tych opaw, lecz sejm w Wrzburgu 1196 r. nie udzieli jednak aprobaty, eby koron niemieck czyni dziedziczn i to w poczeniu z Obojgiem Sycylij. Nowe spiski we Woszech zgnit w sposb okrutny a niezraony niczym, j si dawnej myli Normanw, eby zdoby Bizancjum i jako cesarz Wschodu i Zachodu ruszy na odzyskanie Jerozolimy. Te plany uniwersalne natrafiy jednak na opr papiestwa. Czy ograniczono je do nowej krucjaty, czy te tylko podda si okolicznociom tylko o tyle, i zdecydowa si zacz od Jerozolimy? Zada od Bizancjum ogromnych subsydiw. Jako naoono tam podatek, nazwany charakterystycznie niemieckim" (alemanikon) i cignito go, lecz na wypraw krzyow nie dano ani grosza41). Podczas przygotowa do wyprawy zmar Henryk VI w Messynie, doywszy zaledwie 32 lat wieku swego. Pojawia si pewien rodzaj uniwersalizmu, nowy w dziejach Europy, lecz w historii powszechnej znany od egipskich faraonw: idea wojenny, eby panowa czterem stronom wiata". Staufowie dyli do tego, by zjednoczywszy Wochy z Niemcami utworzy wielkie pastwo dynastyczne i absolutystyczne otoczone drugorzdnymi pastwami hodowniczymi. cznoci dynastycznej z Niemcami nie chcieli dopuci Normanowie i wystpili do walki z Henrykiem VI. Pierwsza wyprawa do Woch w roku 1191 speza na niczym, na drugiej podbi Henryk krlestwo Obojga Sycylij, tumic opr z niezmiernym okruciestwem. Pomimo to trway nadal spiski, ktre stumi dopiero na trzeciej wyprawie w r. 1197. Lecz Niemcy opowiadali si rwnie przeciw pastwu dynastycznemu Staufw. W roku 1196 sejm w Wrzburgu owiadczy si w ogle przeciw dziedzicznoci tronu. Henryk nie dba o te glosy, pewny, e zamilkn, gdy mu bdzie towarzyszy powodzenie. Snuje plany jeszcze dalsze: ruszy na zdobycie Carogrodu, bdzie cesarzem Wschodu i Zachodu, a gdy zostanie panem Bizancjum, wtedy bdzie mg obmyli skuteczn krucjat. Czteroletni syn jego i Konstancji normaskiej, Fryderyk, by wprawdzie zaraz po przyjciu na wiat ogoszony nastpc tronu niemieckiego, lecz okazao si to nietrwaym dzieem wpyww dworskich, ktre straciy w Niemczech znaczenie po zgonie Henryka VI. Opozycja nie bya atoli zgodn co do wyboru nastpcy i nastpi podwjny wybr: Filipa szwabskiego i drugiego syna Barbarossy (11981208) i Ottona brunwickiego (1198-1215). W jednym byli zgodni, e nie chcieli cznoci z krlestwem Obojga Sycylij, bo tam tron by prawnie dziedziczny. O to dziedzictwo oparty, mgby taki krl dy tym skuteczniej do dziedzicznoci w Niemczech i do wadzy absolutnej. W Niemczech wiedziano, o co si walczy, gdy tymczasem w Bizancjum nastao rozprzenie i walki chaotyczne, pozbawione jakichkolwiek tendencyj opartych o ycie zbiorowe. Zwalczaj si i morduj wzajemnie zawistni a pasoytni uzurpatorowie. Izaak II odnosi wielkie zwycistwo nad

Normanami w Tracji i odzyskuje Tessalonik, lecz nie ujdzie olepieniu, aeby tron mg zagarn brat jego Aleksios III Angelos (1195-1203), z pominiciem syna Izaakowego, imieniem rwnie Aleksego.
40

) Ri 91.

41

) Z 240.

255 Od roku 1192 by ju Enrico Dandolo do weneckim i zbiera systematycznie koalicj przeciw Bizancjum. Uatwi mu zadanie nieprzyja dwch Aleksych, ich zdradliwe a nieprzejednane walki. Aleksy modszy, zbiegszy z wizienia, udaje si osobicie w roku 1202 o pomoc do swego dziewierza, Filipa szwabskiego, a wreszcie przyrzekszy uni i posiki na czwart krucjat, wezwie krzyowcw na pomoc przeciw stryjowi i zmusi go do ucieczki w roku 1203. Aleksy IV wysa do Rzymu swoje wyznanie wiary, lecz pozostao to tylko jego spraw osobist, bo nie znalaz adnego duchownego, ktryby do unii przystawa. Uznawany te by cesarzem tylko w samym Carogrodzie i okolicy42). Znaczenie gospodarstwa wschodniego upadao z roku na rok. Osignita niedawno polityczna ekspansja na Bakanie przepada i od razu wraz z tym wahaniem politycznym wahaj si szale cywilizacyjne. Serbia i Bugaria przystpuj w roku 1199 do unii kocielnej. Starszy syn Stefana Nemanii, imieniem take Stefan, otrzyma z Rzymu koron krlewsk. Gorliwym katolikiem by jego modszy brat, Wukan. By zarazem reprezentantem tradycyj plemiennych i to braci pornio, cho zgodnych co do religii. Najmodszy z braci, Rastko, przywrci tron Stefanowi, po czym wstpi do zakonu na grze Athos, przybierajc imi zakonne Sabbas, czyli Sawa w roku 1188 ( 1237). Zaliczony jest do witych prawosawnej Cerkwi. Obydwaj bracia, Stefan modszy i Sawa, s twrcami pimiennictwa serbskiego. w. Sawa zajmowa si wiele prawem kocielnym. Wkrtce te ojciec ich postrzyg si na Athosie w klasztorze Chilandari. Znany jest list Stefana Modszego krla, do Innocentego III z r. 1190, w ktrym zapewnia o swojej wiernoci Kocioowi rzymskiemu, z ktrym postpuje w zgodzie, podobnie jak jego ojciec". Do koronacji Stefana wwczas atoli nie doszo, a dopiero w roku 121743). To jednak jest pewnym, e kraje bakaskie odpaday wwczas raptownie od Bizancjum. Tymczasem Wenecja uja si za Aleksym, synem Izaaka i zawara z nim formaln umow na pimie. W lipcu roku 1203 podpyna flota wenecka pod Carogrd i ju 18 lipca wzito stolic szturmem. Przywrcono lepego Izaaka Angelosa wraz z synem Aleksym IV. Przeciwko jakiemukolwiek porozumieniu z acinnikami i krzyowcami zorganizowaa si partia wojenna pod wodz Aleksiosa Dukasa Murdzuflosa. Ten uwizi obu cesarzy a sam obwoa si cesarzem, jako Aleksios V. Aleksego IV stracono44).Niebawem atoli dnia 12 kwietnia r. 1204 zdobyto Carogrd ponownie (przy czym grabiono okrutnie) a dwr cesarski zbieg do Nicei45). Lud obwoa Teodora Laskarisa (zicia Aleksego III), lecz i ten wyjecha. Szukajcy gociny u Aleksego III Aleksy V, zosta tam pojmany i olepiony. Murdzuflosa cili pniej Krzyowcy46). Szczeglnym zbiegiem okolicznoci miaa wystpi w obronie Bizancjum ... Bugaria. Pod koniec XII wieku nastay lata ponownego jej rozkwitu. Izaak I odzyska wprawdzie w drugim roku swego panowania Solu, lecz potem ponis dwie walne klski od Bugarw w latach 1190 i 1194. Nastpca Piotra Asana, modszy jego brat, car Kalojan, czyli Joanica (1197-1207) gotw by skorzysta z kadej sposobnoci, by rzuci si na Bizancjum. Porzuci te schizm, uzna prymat papieski i otrzyma od Innocentego III (1198-1216) koron krlewsk. Pose papieski bawi w Bugarii w roku 1202, a nastpnego roku dokona koronacji w Trnowie kardyna Leon Groce. Stolica apostolska pozwolia Bugarom zachowa ich obrzdek, tj. bizantyski z jzykiem liturgicznym macedoskim (gagolicy dawno zapomniano). Wkrtce nastpio wrd zawika czwartej krucjaty rozstrzygnicie ostateczne losw cesarstwa wschodniego, ktre dobite przez Wenecj, zamieniao si z bizantyskiego na aciskie". Kolojan bugarski ofiarowa Krzyowcom sojusz przeciw Bizancjum, lecz odrzucono jego propozycj z obawy, e zechce zdoby Carogrd dla siebie. Cesarzem zostaje w roku 1204 hrabia Baldwin (Baudouin) z Flandrii. Natenczas Kolojan wchodzi w przymierze z Bizancjum przeciw latynom", lecz w nastpnym roku poczeni Grecy i Bugarzy ponieli klsk pod Adrianopolem. Poleg tam Baudouin, po ktrym nastpi brat jego, Henryk d'Angre47).

Cesarstwo aciskie miao wznie now struktur spoeczn, mianowicie feudaln. Eksperyment ten omwimy w nastpnym rozdziale. Przy przeomowej dacie powstania cesarstwa aciskiego zwyko si zesta42 44

) Z 243, 244. 43) Z 238; O 1935, wrzesie, 147 i 148; Mu w rozdziale IX passim; Ok. 290. ) Z 244. 45 ) D B 170, 171. 46 ) Z 245, 246. 47 ) D B 168, 176, 177. Z 241. 242. 48 ) Kr 501.

256 wia jaki bilans kulturalny" Bizancjum. Jak gdyby przestawaa wwczas istnie cywilizacja bizantyska (wszake istnieje do dnia dzisiejszego). Skoro jednak przyjo si to, jakby jakie prawo zwyczajowe, poddajmy si temu zwyczajowi: Od Krumbachera (wielkiego niewtpliwie nauk i zasug) przyjo dopatrywa si dnoci humanistycznych" ju za Kommenw. Czy to jednak nie byo komentatorstwo i nic wicej? Sam ten uczony musia stwierdzi, jako zapanowao ono nad wszystkim i doszo do tego, i pisywao si komentarze i scholie nawet do wasnych podw pira48). C z tego, e w samej rodzinie cesarskiej bywao po kilku literatw, e cesarz Manuel taki by uczony, i pisa traktaty teologiczne i astrologiczne, a siostra jego, Anna, nazywan bya dziesit muz i pisaa najczystszym jzykiem klasycznym kronik o panowaniu ojca Aleksego i e obok niej peno byo kronik wierszowanych skoro w tym wszystkim brak prawdziwej siy twrczej". Jakkolwiek zreszt bya literatura bizantyska, nie moga stanowi niczego w kwestii ekspansji cywilizacji bizantyskiej, gdy nikt tego nie czytywa poza Bizancjum. Sza za to cigle na eksport sztuka budowlana bizantyska i zwizane z ni dla dekoracyj cian malarstwo wraz z mozaikami. Nowym odbiorc i to na wielk skal staa si Sycylia, nie mniej Wenecja. Rzeby w Bizancjum nigdy nie uprawiano; utrzymay si ledwie paskorzeby. Gilbert brakiem rzeby tumaczy, e sztuka bizantyska utkna w hieratymie49). W malarstwie dobr tematw ograniczony; obowizuj tu cise kanony, ustanowione na Athosie50). Oto wszystko! Posuchajmy zdania dwch najwikszych bizantologw i specjalnych znawcw sztuki bizantyskiej; Charles Diehl pisze o tym w te sowa: Dno do ustalenia wszystkiego, kompozycyj czy typw, we formuy niezmienne, stanowi stron stanowczo sab tej sztuki". Wieki V i VI rozwiny wielki wysiek twrczy, a potem ze wzgldu na sakralny charakter ikonografii nie mylano o zmianach, nie odnawiano kompozycyj". Nowoci polegaj na tym, e powstaj warianty, lecz wszystko zmierza do formu trwaych i siejba twrcza wyschnie do szybko"51). Jeeli byy talenty, powinno by byo zakwitn podczas obrazoburstwa malarstwo wieckie; lecz nie odznaczyo si niczym. A potem nastaa tym wiksza monotonia typw52). Na og w caej sztuce bizantyskiej spotyka si mao dzie prawdziwie mistrzowskich. Poza kilku rzadkimi pomnikami o bezwzgldnej wyszoci, sztuka ta, mwic otwarcie, budzi wicej zajcia, ni wzrusze". Zbyt czsto ogranicza si do kopiowania, zamiast eby tworzy. Najpodniejsze nawet pomysy zakuwano w stae formy53). Jednostajno t przypisuje Ludwik Brhier wpywom liturgicznym na plastyk bizantysk. Na ciany cerkwi wprowadzono malarstwo (metod dekoracyjn) aeby wierni odczuli prawdy wiary, eby zrobi ze sztuki sub teologii. Nie ma pojcia Pikna, jako takiego i nie piknu sztuka ma suy, lecz ciany cerkwi maj stanowi ilustrowany katechizm54). Tworzono w tym celu cae cykle ikonograficzne, ktre nabray wartoci mistycznej i utrwalia si pewna tradycja, jeeli nie cakowicie niezmienna, przynajmniej wielce sztywna". Dekoracja cienna, symbol liturgii, trzymaa si staych przepisw tak dalece, i z gry oznaczonym byo, gdzie ma by co wymalowane, na jakim miejscu, wyej czy niej, w prawo czy w lewo55). Jest to tedy sztuka sakralna; duchowiestwo nie chciao w niej niczego zmienia, bo zmiana w materiach wiary pachnie herezja. Studia nad sztuk bizantysk nie s jeszcze ukoczone. Badacze jej winni nam jeszcze dostarczy odpowiedzi na pytanie, jaki jest stosunek bizantyskich poj w sztuce do bizantyskiej zasady jednostajnoci. Czy przekonanie o potrzebie prawowiernej jednostajnoci w plastyce przyczynio si do

znienawidzenia rozmaitoci w yciu zbiorowym, czy te zasada jednostajnoci ogarniaa Bizancjum bez wzgldu na sztuk, a jednostajno ikonograficzna stanowia tylko prost konsekwencj oglnej i zasadniczej bizantyskiej jednostajnoci?
) Gi 190. 50) Z 193, 194, 111-214; Gi 113. ) D Ab 326, 327. 52) D Ab 384. 53 ) D Ab 905, 906. 54 ) Tak sdzono take na Zachodzie. Jeszcze w roku 1355 zapisano w statutach malarzy w Sienie: Poniewa malarstwo jest sztuk ktra naucza prawd witej wiary tych, ktrzy nie umiej czyta". Take na Zachodzie sztuka redniowieczna wykada dogmaty. Gi 109, 114 lecz obok tego rodzi si pojcie Pikna, jako takiego, co w bizantyskim malarstwie nie nastpio. 55 ) Bh 35, 41.
51 49

257 Dalsze jeszcze (i gbsze) badania zezwol kiedy na wyjanienie zagadnienia, czy cay ten stan rzeczy nie wytworzy si jako konsekwencja jednostronnoci religijnej w cywilizacji bizantyskiej, i ograniczono religi do dogmatyki i liturgii? Dogmatyka musi zmian wszelk wyklucza, liturgia jej unika. Charakterystyczne i pouczajce jest wraenie, jakie odnis z dzie malarstwa bizantyskiego w Rosji Teofil Gautier (1808-1872), synny swego czasu poeta, a podrnik po caej Europie. Do naszego zakresu nale dwa jego dziea: Trsorea d'Art de la Russie" (1860-63) i Voyage en Russie(1866). Stwierdza, jako freski i obrazy olejne sprzed dwudziestu lat nie rni si od malarstwa sprzed kilku wiekw"56). Brak twrczoci, bo ona moe si rodzi tylko w personalizmie. A sztuka odziana w sam rozsdek przestaje by sztuk57). Ze stanowiska nauki o cywilizacji sprawa jest prosta: kontynuowanie tradycyj klasycznych spotkao si w Bizancjum z wpywami orientalnymi. Spotkay si czynniki, miedzy ktrymi nie ma syntezy; swoboda wyobrani ze sztywnoci i jednostajnoci i zwyciyo to drugie. Inteligencja bizantyska nie zajmowaa si adnymi problemami. Wobec czego na czym oprze mniemanie, jakoby Bizancjum w XII wieku byo wielk potg kulturaln, przodujc w kulturze umysowej i artystycznej caej Europy"58). Za zasug poczytamy, e nigdy w szkoach nie przerwano nauczania klasycznej literatury attyckiej, chocia Cerkiew patrzaa na to nieraz podejrzliwie. Kiedy Aleksy Kommenos (1081-1118) przeprowadza reform szkoln, chocia zachca, eby co wiedzie o Arystotelesie, uwaa za wskazane zaznaczy mocno, e pierwsze miejsce w studiach naley si Biblii59), jakkolwiek mwi o szkoach wieckich. Wszake nie od Bizantycw otrzymalimy nastpnie Arystotelesa! Pastwo bizantyskie uwaao i uwaa musiao uniwersytet za zbytek wobec srogich wymaga wojen, pochaniajcych skarb60). Czy mona zgodzi si z tym, jakoby Bizancjum byo wychowawc wiata i krlem wiata cywilizowanego?61). Czy to nie zudzenie, eby Bizancjum stawia na rwni z Grecj Peryklesa, jako przejawy zasadnicze tego samego geniusza Grecji" Grecji Peryklesa i Fidiasza?62).
56 58

) u Cz 138. 57) Rozwj moralnoci" 304. ) Z 219. 59) By 162. 60) By 163. 61 ) DB 161-164. 62 ) Z na kocu ksiki; notuj te sdy, bo zataja je byoby moe nielojalnoci. VII ZDERZENIA TRZECH CYWILIZACJI (1203-1280) Trzymao si cesarstwo bizantyskie dopki starczyo pienidzy na wojsko. Manuel II pozostawi po sobie straszliwe spustoszenie skarbu. Bizancjum wymuszao sobie panowanie, poniewa byo jedynym wwczas pastwem, posiadajcym armi sta. Odkd utracio prowincje wschodnie (azjatyckie) zuboao

i armia, kurczya si. Dugo jeszcze starczyo azjatyckich zacinych, lecz rdo to wysychao w miar, jak autochtoni przechodzili na islam. Za Kommenw najmowano coraz wicej zacinych z Zachodu1) a w kocu opanoway pastwo te same ywioy, ktre dostarczay zacinych. Z chwil, gdy Bizancjum nie mogo ju utrzyma znaczniejszej armii staej, los cesarstwa wschodniego by przesdzony. Wszake acinnicy zdobyli to pastwo w kilka tygodni2). Dla zagadnienia o ekspansj cywilizacji bizantyskiej obojtnymi s dzieje pragmatyczne cesarstwa aciskiego. Nie wyszoby nic nowego z wyliczania krlestw, ksistw, hrabstw, markizatw, i seigneuryj" aciskich na pwyspie bakaskim i z treciwego opowiedzenia ich dziejw politycznych". Niektre z nich przeyy cesarstwo aciskie i utrwaliy si. Dodajmy, e Wenecja nie
1

) D B 161.

) D B 177.

258 daa si pokrzywdzi przy podziale upu i nie tylko Rzeczpospolita wenecka otrzymaa swe przydziay, lecz patrycjusze jej zakadali rwnie ksistwa, markizaty i seigneurie na wyspach. Doa przybra tytu wadcy poowy cesarstwa greckiego. Rozbrzmiewa jzyk francuski jak w Paryu3) i obok niego (o czym si zapomina) woski. Powsta atoli take szereg pastewek greckich, z ktrych niektre tytuoway si cesarstwami. Kommenowie utworzyli pierwsze z nich w Trebizondzie, ktre wkrtce rozcigao si od Heraklei do Kaukazu, zajmujc wybrzee morza Czarnego a istniao a do roku 1461. W Nicei zi Aleksego Angelosa III, Teodor Laskaris zebra okoo siebie arystokracj i praatw i koronowa si po dawnemu cesarzem Rzymian". Azja przednia nie przestawaa by filarem bizantynizmu. W Europie powstaway te twory pastwowe greckie, lecz mniej doniose. W Epirze wytworzy si despotat od Naupaktos do Durazzo; nadto drobniejsze pastewka powstay w Filadelfii, w Argos, w Koryncie i na wyspie Rodos. Wszyscy ci wadcy dyli do odzyskania Carogrodu, zwaszcza Nicea i Epir4). Na ich dworach gromadzili si wszyscy uczestnicy i zwolennicy cywilizacji bizantyskiej, ale te, jak poprzednio, stanowia ona waciwo warstw wyszych, uczonych. Wszyscy wiadomi bizantycy emigrowali do tych greckich pastewek, tak i pod wadz Frankw" ilo ich bya minimaln. Pamitajmy, e w prowincjach cesarstwa bizantyskiego nie byo nigdzie bizantyskiego ludu, e lud taki poza okolic stolicy nie istnia w ogle. O jakim poczuciu narodowym nie ma wwczas mowy ani nawet w zachodniej Europie. Podobnie w pastwie aciskim sama tylko cienka warstwa grna przynaleaa do cywilizacji aciskiej, bez jakiegokolwiek zwizku cywilizacyjnego z krajowcami. Wtpliwym jest, czy Francuz cesarstwa aciskiego odrnia mow greck od sowiaskiej tak dalece sprawy te byy obojtne. Nie Grekw trzeba te mie przede wszystkim na myli, lecz Sowian. Bizantycy etnograficzni, tj. Grecy, byli rari nantes in gurgite vasto Sowian. Francuzi i Wosi rzdzili Sowianami, a Grekami tylko bardzo niewiele. Ze sowiaskimi te ssiadowali pastwami. Urzdzono pastwowo wedug najlepszych wzorw feudalnych, jakie przywieziono z sob z Zachodu. Baldwin zasiad na cesarskim tronie w Carogrodzie, a w Tessalonice, gwny jego wasal, Bonifacy z Montferratu i po prowincjach kilku wadcw feudalnych, ktrych ilo zmieniaa si z biegiem wypadkw. Jakiche jednak oni mieli pod sob wasalw? Rycerstwo przybye z Zachodu. Jeli ci za uwaali miejscow ludno rolnicz i pastersk za dalszy niszy szczebel feudalnego systemu, udzili si. Nikt z krajowcw nie wiedzia, o co chodzi, ani si te o to nie troszczy. Chcc w Palestynie, w Syrii, czy te na Bakanie zaprowadzi naprawd feudalizm, trzeba by byo doprawdy ca ludno stamtd wysiedli, a sprowadzi now z Burgundii, z Flandrii i z Woch poudniowych. Feudalizm Krzyowcw by na glebie wschodniej podem sztucznym. Przepastne zaiste rnice struktur spoecznych nie zezwalay na adne zlanie si". yo si obok siebie we wzajemnej obojtnoci i nieznajomoci. Nigdy te, ani w Azji Przedniej nie powiodo si wytworzy redniej wasnoci ziemskiej wedug poj zachodnich, feudalnych. Trzeba by byo doprawdy sprowadza z Europy nie tylko wacicieli, lecz wodarzy wszelkich stopni a nawet ratajw. Panowanie aciskie nioso z sob obrzdek aciski, uprzywilejowany ju przez to samo, e stanowi form religijn warstwy rzdzcej. Na samym pocztku patriarch carogrodzkim zosta aciski patriarcha wenecki. Odtd byo patriarchw dwch, bo schizmatycki nigdy nie przesta istnie, chocia czasem dziaa tylko tajnie. Im bardziej mg uchodzi za ucinionego, tym bardziej pogbiaa si

nieprzyja wzgldem acistwa". Z panami feudalnymi z Zachodu przybywali te kapani, kapelanowie, Lecz gdzie lady jakich aciskich kociow? Poprzestano na kaplicach paacowych dla rycerstwa i dworzan, dla przybyszw, ale ta warstwa rzdzca nie urzdzaa zgoa propagandy katolickiej wrd krajowcw. O unii za mona byo radzi uczenie na Zachodzie, ale nigdy nie przyj jej kler grecki, co gorsza, wanie za czasw aciskich haso: raczej z Agarenami" wszczepiao si coraz mocniej w umysy. Przybywao coraz wicej gotowoci do sojuszu z Seldukami przeciw katolicyzmowi. Wygrywaa coraz dobitniej owa trzecia cywilizacja, turaska. Na tle pognbionego bizantynizmu w Azji Przedniej, zwaszcza w cesarstwie trebizondzkim stykay si ju trzy cywilizacje: bizantyska, turaska (w kulturze selduckiej) i pozostaoci aciskiej po Krzyowcach.
3

) D B 171, 173, 187.

) D B 173-175.

259 W Europie zachodniej ukadao si ju pastwo stanowe; w Bizancjum i wrd muzumanw nikt nie zrozumiaby nawet, co to znaczy. Cakowita obco duchowa okazaa si nieprzezwycion i paraliowaa now pastwowo. Ale rwnie w adnym z pastw cesarstwa aciskiego nie znajdujemy ladw pastwowoci stanowej. Nie tylko na pocztku, ale ani nawet potem, po upywie blisko trzech pokole, przy kocu cesarstwa aciskiego. Byo to zacofastwem wobec Zachodu i tym tumaczy si niejedno ze wzajemnych stosunkw, wzgldnie z ich braku. Nie robio postpw zrniczkowanie spoecznoci bakaskich. Od spodu rodowo, od gry feudalizm, nie przechodzcy w stanowo redniowieczn. Ta ewolucja pozostaa obc pastewkom cesarstwa aciskiego. Ugrzzo w feudalizmie na pewnym szczeblu feudalnego porzdku. Ci, ktrzy nie chcieli godzi si z zawizkami pastwa stanowego, emigrowali na Bakan, znajdujc tam przysta feudalizmu starego typu. Cesarstwo aciskie stawao si ziemi obiecan zacofacw. Nie ma si tu do czynienia z pojciami etnograficznymi. Jak bizantynizm nie by zwizany z jakim ludem, ni krajem, lecz by pewn ideologi, pewn metod ycia zbiorowego, wcielon w pastwo, bdce zasadniczo pastwem kosmopolitycznym z tendencj do uniwersalizmu; podobnie z drugiej strony przybyszw z Zachodu czya tylko pewna ideologia, mianowicie feudalizm. O braku zmysu narodowego wiadcz cige starcia orne midzy aciskimi wadcami; na dobitk brak im zupeny idei uniwersalizmu. Poprzedni cesarze bizantyscy marzyli nieraz o zczeniu na swej gowie obydwu koron cesarskich, lecz ani jeden z cesarzy aciskich w Carogrodzie nie zamarzy o cesarskiej koronie w Rzymie. Jake to charakterystyczne! Przez 60 lat trwao cesarstwo aciskie i odbyway si jeszcze dalej wyprawy krzyowe, jednak Wschd nie zosta pozyskany dla cywilizacji aciskiej. Pod aciskimi rzdami nie byo wprawdzie mowy o ekspansji cywilizacji bizantyskiej, lecz czemu nie dao si zaszczepi aciskiej? Latynizacja Orientu? Stary problem rzymski! Krzyowcy ani nie przeczuwali, e maj w tych zapdach poprzednikw tak sawnych i po tylekro potniejszych od siebie! Rzymianie sami si zorientalizowali, a powtrna prba, redniowieczna, doprowadzi miaa do podobnego wyniku. Okazao si w cigu trwania cesarstwa aciskiego, e nie ma mowy o jakimkolwiek wspdziaaniu. Wsplny interes chrzecijastwa" stawa si wyraeniem literackim. Tak to historia doprowadzia do wyjanienia stanowiska bizantynizmu w chrzecijastwie. Ani nawet skutecznego wsppracownictwa nie dao si osign, chocia starania wychodziy nieraz z obu stron. Albowiem pomidzy cywilizacjami nie ma adnych syntez cywilizacyjnych. Walka cywilizacyj miaa wybuchn w sposb ostry we Woszech i w Niemczech. Pozostae po Henryku VI dzieci, Fryderyk zosta przez matk Konstancj oddany pod opiek papiea Innocentego III (1198-1216), uznajc krlestwo Obojga Sycylij lennem Stolicy apostolskiej. Kiedy Fryderyk (wychowywany w Palermo) ukoczy 14 lat ycia, papie ogasza go penoletnim i wyznacza mu on. Staa si ni Konstancja, crka Alfonsa aragoskiego a wdowa bezdzietna po Emeryku wgierskim, starsza od swego drugiego ma o 10 lat. Wanie wtedy Otton IV porni si z papiestwem (o granice pastwa kocielnego), wysun wic Innocenty III kandydatur swego lennika, Fryderyka, do tronu niemieckiego. Aeby podnie zasad dziedzicznoci, koronuje si od razu na krla Sycylij syna

Fryderyka (17-letniego ojca) niemowl Henryka. Modziutki dynasta skada ponownie przysig lennicz w Rzymie, potem z legatem papieskim jedzie do Niemiec, ktre mia oglda po raz pierwszy w yciu. Stolica apostolska zgadza si tedy na kumulacj trzech koron: niemieckiej, longobardzkiej i Obojga Sycylij. Na razie jest Fryderyk jej lennikiem tylko z jednego z tych trzech krlestw; bd co bd pocztek zrobiony. Z walk o koron niemieck wywizuje si koalicja europejska. Anglia staje po stronie Ottona, Francja sprzymierza si ze Staufem. Dziki wydatnym sojuszom, Fryderyk II nie tylko koronowany jest w roku 1215 w Akwizgranie, lecz w nastpnym roku sprowadza do Niemiec syna, ktry w roku 1220 zostaje wybrany krlem rzymskim", tj. nastpc korony krlewskiej niemieckiej i cesarskiej. Ale cesarstwo trzeba byo dopiero otrzyma! Tak dalece stronnicy Staufw byli pewni swego, i nadawali dzieciciu Henrykowi w zasadzie godno cesarsk, chocia ojciec jeszcze jej nie po260 siada! Wystpuje tedy przekonanie, e korona cesarska Niemcom si naley, e cesarzem zosta nie moe nikt inny, jak tylko krl niemiecki. Instytucja cesarstwa jest od tego, eby Niemcom zapewni hegemoni nad Europ. Stolica apostolska miaaby oczywicie wtpliwoci, gdyby taki program wypado traktowa zasadniczo; lecz w tym wypadku zgadzaa si, by Fryderyk II Stauf sta si takim hegemonem, wszak to pupil papieski i robi swoje w oparciu o legata papieskiego. Kiedy w roku 1220 Fryderyk wybiera si z powrotem do Woch, w listopadzie tego roku otrzymuje od Honoriusza III (1216-1227) koron cesarsk. Nakada si na niego warunek: krucjata, ktrej termin oznaczono na sierpie roku 1221. Majc wci jeszcze kopoty w Niemczech zmuszony by Fryderyk prosi o zwok. Papie przeznacza mu w myli koron jerozolimsk. Z papieskiej namowy polubia, owdowiawszy, Fryderyk w roku 1225 Jolant, crk tytularnego krla jerozolimskiego, Jana de Brienne. Czwart jeszcze koron wyznaczao papiestwo Fryderykowi Staufowi! Wszelkie poczynania w Azji Mniejszej zahacza musiay o kwesti bizantysk; wiedziano o tym z poprzednich dowiadcze. Gdyby si powiodo opanowa spadek po Bizancjum, grecki i aciski (obydwa jednakowo wstrzsane nieustannymi walkami) w Azji Mniejszej i Europie, powstaoby pastwo dynastyczne od Jordanu po Ren, uniwersalna potga polityki w rku ... papieskiego lennika. Koncepcja niewtpliwie jedna z najwikszych, lecz ... utopijna. Jakieje trzeba byo by przemocy, eby zczy w jedn cao polityczn tyle ludw o rozmaitych strukturach spoecznych! Na tak si zbrojn nie mg si zdoby nikt a nikt w wczesnej Europie; o dobrowolnym zczeniu si rwnie nie mogo by mowy. Czynny protest wychodzi znowu z Lombardii, z odnowionego tymczasem Zwizku. Pokona ich Fryderyk II i zgodnie ze swymi pojciami o pastwie, wyj ich spod prawa, ogaszajc, e miasta lombardzkie s in Acht. Dokonawszy tego, spieszy do swego dziedzictwa na poudniu, organizuje tam wojsko i sam osobicie wypywa z nim w roku 1227 z przystani w Brindisi w kierunku pwyspu bakaskiego. Tam panoway chaotyczne walki. Zawierao si przymierza, nie zwaajc, od kogo otrzyma si pomoc i komu si pomoe, acinnikowi czy Grekowi. Zrazu Carogrd dziaa w sojuszu z Trebizond przeciw Nicei. W roku 1212 pobili Laskarisa i cesarstwo aciskie rozszerzyo si na Bityni i cz Myzji; lecz po mierci Henryka d'Angre, od roku 1216 nastaje zmiana5). Laskaris odzyskuje ca bitysk Azj Przedni, odnoszc nawet zwycistwo nad Seldukami. Rwnoczenie despota Epiru Teodor Dukas Angeles (1214-1230) rozszerza granice swego pastwa kosztem cesarza i cara, zabierajc ziemie i Carogrodowi i Bugarii. Na Wenecji zdoby Dracz i Korfu, podbi Albani, sign dalej do Ochridy i Monasteru, po czym z wojskiem albaskim wpad do Macedonii i zaj Solu w roku 1223. Bugaria bya osabiona. Po mierci Kalojana nastpio jedenastoletnie panowanie uzurpatora, Borysa. Wypdzi go bratanek Kalojana, Jan Asan II, odnowiciel pastwa. Ten czy si z Teodorem przeciw Latynom6). Z cesarstwa zostaway ju tylko szcztki pod panowaniem Roberta Courtenay (1221-1228), gdy Teodor Dukas sam koronowa si na cesarza w Tessalonice7). Pozosta po Robercie nieletni syn Baudouin II (1228-1261). Na opiekuna wprasza si Asan II (1218-1224), lecz odmwiono mu z obawy, e opieka" wiodaby do przywaszczenia sobie cesarstwa z Carogrodem. Zwrci si jednak Asan mimo to przeciw

cesarzowi tesaloskiemu, ktrego pobi pod Kokotnic i uwizi, zostawiajc bratu jego Manuelowi, pastwo wielce okrojone. Nastpnie wszed w przymierze z cesarstwem nicejskim przeciw carogrodzkiemu. Po Teodorze Laskarisie obj tron cesarstwa nicejskiego zi jego Jana Watadzes (12221254), ktry odebra acinnikom reszt ich posiadoci w Anatolu i na wyspach egejskich a potem dziki sojuszowi z Asanem mg zaczepia Wenecjan na Krecie, a w roku 1226 o mao co nie uleg mu Carogrd. Asan rozszerzy panowanie swe a po Adriatyk8). W ten wir mia uderzy Fryderyk II. Zanim zostaby krlem jerozolimskim naleao opanowa Carogrd. Czy zrobi to dopomagajc acinnikom przeciw Grekom, czy te stajc na czele Grekw? Liczy ju lat 33, mia wic swoj wol
) D B 173, 177, 178. 6) Ri 102, 104. 7) Nie umiemy wyjani tej pierwszej w chrzecijastwie samokoronacji; moe pojawi si kiedy jakie specjalne studium do wspczesnych dziejw kocielnych Tessaloniki. 8) D B 179-182.
5

261 i swoje zdanie; stwierdzi trzeba, e byo mu obojtne, czy acinnik, czy Grek, katolicyzm czy schizma. Syn Niemca i Woszki, wychowany w nap saraceskiej Sycylii, nie zwizany duchowo z Niemcami ani z Wochami, nie solidaryzowa si przez cae ycie z nikim i z niczym. Wszystko i wszyscy dookoa niego mieli mu tylko dostarczy narzdzi do zaoenia wielkiego pastwa dynastycznego, a narzdzia zmienia si stosownie do okolicznoci. By to gracz polityczny. Pod wzgldem indyferentyzmu religijnego by okazem, a byo to obcym tak aciskiej, jakote bizantyskiej cywilizacji, lecz poczynao si ju przejawia gdzieniegdzie w islamie. Fryderyk, pragncy panowa nad katolikami, schizmatykami i muzumanami, stan na skrajnej lewicy, skd wszystko wydao mu si jednakowo obojtnym. Znamiennym jest, e autorstwo gadki de tribus impostoribus jemu przypisywano. Kiedy potem kuria rzymska publikowaa przeciw niemu wielki akt oskarenia, zarzucano mu krzywoprzysistwa, zrywanie pokoju, rabunki dbr kocielnych, profanacj witoci i herezj. Trzeba byo oczywicie lat caych i dugiego szeregu czynw, zanim by si podpado takiemu zbiorowi zarzutw. Protegowany i lennik papieski nie uda si. Okoo roku 1225 byo ju widocznym, e nie jest on przyjacielem Stolicy apostolskiej, lecz przeciwnie, e z bizantynizmem i z islamem podziela nienawi przeciwko Rzymowi. Tote przypuci naley, e w swych planach wschodnich zamierza raczej czy si z kierunkiem bizantyskim. Spostrzeono si na czas i oto nagle nastpuje zwrot: nowy papie Grzegorz IX (1227-1241) zwraca si ostro przeciw Fryderykowi. Jeeli chcia si kto pociesza tym, e papie ten niedugo bdzie nosi tiar, bo liczy ju lat 77, czeka go zawd, bo Grzegorz IX mia y jeszcze 14 lat9). Zdaje si e przygotowane byy bunty przeciw Fryderykowi, podczas gdy bawiby na Wschodzie. Wypynwszy z Brindisi nagle wraca niespodzianie. Za to, e nie dotrzyma zobowizania co do krucjaty, zostaje obarczony kltw. Powodw do zerwania nazbierao si ju sporo, a powrt do Brindisi dostarczy tylko sposobnoci do jawnego zerwania. Pod kltw pozostajc, przedsibierze jednak wypraw do Palestyny w czerwcu roku 1228 (pita krucjata) i to wprost morzem do Azji, pomijajc Bakan i jego sprawy. Z Saladynem wchodzi w pomylne ukady. Na lat dziesi zawieraj rozejm; na tych dziesi lat odstpuje sutan egipski Jerozolim i wybrzea. Dzieje si co zaprawd nadzwyczajnego, niesychanego. Powaniony z papieem wypenia Fryderyk dawne plany papieskie wbrew papieowi. Urzdza uroczysto koronacyjn na krla jerozolimskiego i w kociele Grobu w. sam sobie wkada koron na gow w marcu roku 1229, czego dokona wbrew patriarsze jerozolimskiemu10). Spieszy z powrotem do Woch, bo tam zbuntoway si jego kraje dziedziczne po matce, a dziao si to nie bez uczestnictwa papiea. Fryderykowi sprzyja jednak szczcie. Odzyskuje szybko Neapol i cae Wochy poudniowe a papie zawiera z nim pokj w San Germano w 1230 roku. Tu wystpuje na widowni pierwszorzdna osoba Historii Herman von Salza, towarzysz cesarski z pitej krucjaty. Przez jego porednictwo sprawy cesarskie i papieskie zaczepiaj o Polsk, a bizantynizm zyskuje nowe pole ekspansji a nad doln Wis. Urodzony okoo roku 1170 w Langensalza w Turyngii, wychowany na dworze landgrafa turyskiego, wstpi nastpnie do zakonu rycerskiego, ktry mia si niebawem sta kocem niemieckiego bizantynizmu.

Z powstaych na wyprawach krzyowych zakonw rycerskich obchodzi nas tu niemiecki Zakon Rycerzy Najwitszej Marii Panny", zaoony podczas krucjaty Barbarossy 1190 r. Przenis si nastpnie do Europy. W szeregu najstarszych jego dobrodziejw stan te piastowski ksi, Henryk Brodaty, wrocawski, wyznaczajc im rozlege dobra w swym ksistwie. Niebawem w roku 1211 przywoa ich krl wgierski, Andrzej II na pomoc przeciw pogaskim Kumanom i nada im krain pograniczn Burca. Oni za, zamiast broni od pogan, zaczli sobie urzdza osobne wasne pastewko, wskutek czego Andrzej wypdzi ich w roku 1225. Szukali tedy nowego siedliska. S to Krzyacy", tak dobrze wiadomi kademu dziecku polskiemu! Polska, jak wiadomo, zwolnion bya przez papiea Honoriusza III od uczestnictwa w krucjatach palestyskich, bo miaa przeprawy z poganami tu a na wasnej gra) Wspaniay typ biologiczny, starzec arcynormalny! Tym bardziej warto ledzi jego dziaalno a do 91 roku ycia. ) Tytu krla jerozolimskiego nosili odtd wszyscy cesarze niemieccy, przeszed na Habsburgw i pozosta przy nich do koca.
10 9

262 nicy, z Prusakami i Jadwingami (podobnie zwolnieni byli Hiszpanie, majcy u siebie Maurw). Co wicej, papie ten ogosi krucjat prusk w Polsce i w Niemczech. Dwie takie krucjaty, ktre odbyy si w roku 1219 i 1222, zdoay przynajmniej wypdzi Prusw z ziemi chemiskiej, ale te na tym si skoczyo. Konrad Mazowiecki nada biskupowi misyjnemu pruskiemu, Krystynowi, cz ziemi chemiskiej, biskup za postanowi zaoy osobny zakon rycerski do walk z Prusami. Przykad da do tego w roku 1204 biskup ryski, Albert, ktry dalej na pnoc mia do czynienia z pogaskimi otyszami i Estami; zaoy mianowicie zakon Kawalerw Mieczowych. Za tym przykadem poszed biskup pruski. Powsta tedy polski zakon rycerski, ktremu Konrad Mazowiecki da na wasno grd Dobrzy, od ktrego nazwali si Brami Dobrzyskimi. Sprawowali si dzielnie, wystawili nad Wis warowni Chemno, lecz w roku 1224 spotkaa ich klska; zostali przez pogan niemal w pie wycici. Naleao tedy stara si o przypyw nowych Braci, lecz nierozwany ksi mazowiecki postpi inaczej i za rad Henryka Brodatego, wrocawskiego sprowadzi niemieckich Krzyakw. W roku 1226 nada im Konrad mazowiecki w lenno ziemi Chemisk i Nieszawsk po obu stronach Wisy, a oni przyrzekali za to walczy z Prusami w obronie Polski. Zanim jeszcze Konrad zdy na to wyda dokumenty, oni ju postarali si z gry u cesarza Fryderyka II, e nada im na wasno wszystko, co od Konrada dostan i co na Prusach zdobd. Byo to nadanie lenne. Miecia si w tym zasada, e cesarz niemiecki jest najwyszym zwierzchnikiem caej Europy i ma prawo szafowa kadym krajem wedug wasnego uznania, moe tedy nadawa w lenno krainy, ktrych sam nigdy nie posiada. Krzyacy za ze swej strony postanowili z gry, e bd si uwaa za niezalenych zupenie od Polski, za lennikw nie Polski, lecz Niemiec. Jest to nowa odmiana imperializmu, zgoa nie katolickiego i nie aciskiego. Wielkim mistrzem krzyackim by ju od roku 1210 Herman von Salza. Obeznany by dobrze ze sprawami Wschodu i Zachodu a nalea do najwybitniejszych doradcw cesarza. W roku 1224 poredniczy w ukadzie z Waldemarem II duskim, w ktrym ten uzna si lennikiem Niemiec i odstpi Niemcom kraj na prawym brzegu aby. Uczestniczc potem w pitej krucjacie, zbliy si tym bardziej do Fryderyka, posiad na niego wpyw, a bdc starszym o przeszo 20 lat, mg by wic jego mistrzem11). Kiedy Salza w roku 1224 mia w swym rku sprawy znad dolnej aby, miaeby nie wiedzie, co si dzieje nad Batykiem, o wyciciu Braci Dobrzyskich? Czy mg nie utrzymywa stosunkw z Henrykiem Brodatym, dobroczyc zakonu, ktrego by mistrzem? A gdy w roku 1226 Krzyacy poddawali polskie ziemie z gry w zaleno od Niemiec, czy mogo si to dzia bez wiedzy Wielkiego Mistrza? To wszystko byo jeszcze przed pit krucjat. W Polsce i w Prusach zastpuje go landmistrz Henryk Balk, lecz przy cesarzu osobicie sam Salza. Staje si najbardziej zaufanym powiernikiem Fryderyka, czy te (raczej moe) najwpywowszym jego kierownikiem. Wraz z nim wraca z Palestyny, towarzyszy mu do Woch a po szczliwej kampanii on poredniczy pokj w S. Germano. Odbyo si przedtem w sierpniu 1230 r. poufne spotkanie w Anagni (rodzinnym miejscu papiea); spotkanie tylko trzech osb: Grzegorza IX, Fryderyka II i Hermana Salzy. On twrc stosunkw, o ile sztuk ludzk ukada si day, on kierownikiem politycznym.

Ju od dwch lat przybya pierwsza krzyacka druyna na lewy brzeg dolnej Wisy, a na rok 1230 oznaczono pocztek akcji zaczepnej przeciwko Prusom. Kiedy obradowano w Anagni i piecztowano pakt w San Germano, zaczynali wanie Krzyacy zdobywa Prusy. Sam Wielki Mistrz informowa w Anagni papiea o nowym zorganizowanym szerzeniu chrzecijastwa. Na rok 1234 uzyskano ogoszenie nowej krucjaty pruskiej. Ruszyli ksita piastowscy wesp z Zakonem i zdobyli pierwsz krain prusk Pomezani z bursztynowym wybrzeem. Ale w tym samym roku odbyli Krzyacy pierwsz wpraw na ... chrzecijan. Zagarnli posiadoci Braci Dobrzyskich. Protestowa przeciw temu Konrad mazowiecki, lecz ledwie sam grd Dobrzy zdoa odebra. Z resztek polskiego zakonu rycerskiego cz sama przystaa do Krzyakw, cz za nie chciaa si czy z nimi i przeniosa si do Drohiczyna, gdzie wyginli w walce z Jadwingami. Krzyacy za okazali Grzegorzowi IX w tyme roku 1234 faszowany dokument, w ktrym
11

) Przyjo si przedstawia Salza jako ucznia szkoy Fryderyka w Palermo". Dziwna niebaczno?

263 ziemie polskie, dane im na siedzib, przedstawione s jako ich wasno wyczna i zupena,. Ofiarowywali je teraz od siebie niby w. Piotrowi, wic papie uzna, e nie s zobowizani adnym stosunkiem lennym wzgldem ksit mazowieckich. Zaczo si zakadanie nowego pastwa nad Batykiem. Herman Salza zrcznymi ukadami doprowadzi do tego, i w roku 1237 rozwizali swj zakon Kawalerowie Mleczowi, i sami dobrowolnie wszyscy przystali do Krzyakw. Posiedli wic w ten sposb drug ju krain nad Batykiem: Inflanty. Powstao tedy nowe pastwo ... kocielne! W ten sposb rozumiano to w Rzymie i trudno si temu dziwi. Miano si udzi do dugo. Nie udzono si atoli co do osoby Fryderyka. Pokj w San Germano, dowd zrcznoci politycznej Wielkiego Mistrza nie mg by trwaym, wobec niezrcznoci cesarza, nieraz brutalnej. Postpowa tak, jak gdyby mu zaleao na tym, eby zasadnicze przeciwiestwa z papieem byy wykazywane w sposb jaskrawy. Chodzio o to, czy w polityce obowizuje etyka, czy nie. Czy odmienne odpowiedzi na to pytanie dadz si uj w jakkolwiek syntez? A rola dziejowa Fryderyka II zasadza si wanie na tym, e dokona cakowitej sekularyzacji politycznej w wiecie chrzecijaskim. Amoralno ycia publicznego stanowia cech wszystkich a wszystkich cywilizacyj orientalnych a take bizantyskiej, w przeciwiestwie do aciskiej. W konsekwencji stan te przeciwko cywilizacji aciskiej. Fryderyk II i Herman von Salza i wszyscy, ktrzy kiedykolwiek wykluczali, wykluczaj i wyklucza bd etyk z polityki. W najlepszym razie acisko" ich jest wielce kulejca. Katolicka moralno ycia zbiorowego, oparta na personalizmie wymaga, eby kade wiksze zrzeszenie rzdzio si prawem wasnym, co te stao si hasem rozwoju redniowiecza. Narzucanie prawa obcego uznanym byo przez prawo kocielne za gwat. Zetkny si w tej dziedzinie nieprzyjanie dwa uniwersalizmy: aciski, popierany przez Koci, polegajcy zawsze na jednoczeniu w rozmaitoci i bizantyski, wymagajcy jednostajnoci. Pod tym wzgldem by Fryderyk II niewtpliwym wyznawc bizantynizmu. Zderzenie nastpio zaraz nastpnego roku po zawarciu pokoju w San Germano. Aeby zapobiec buntom na przyszo, chwyta si Fryderyk rodkw ustawodawczych i administracyjnych. Tzw. Constitutiones" sycylijskie z roku 1231 wprowadzay rzdy absolutne, sprawowane z pomoc biurokracji, z krajem niczym nie zwizanej, sprowadzanej zewszd. Zdepta wszelkie prawa krajowe, nie uwzgldniajc zgoa rodzimej struktury spoecznej i o to spotka si z wyranym potpieniem tego przez Stolic apostolsk. Konstytucje'' sycylijskie przejte s duchem bizantyskim, gdy przebija z nich statolatria, ignorujca wszystko inne; wyranym za przejawem bizantynizmu jest zaprowadzenie biurokracji, czego zachodnia Europa dotychczas nie znaa. Podstaw tej nowej ekspansji bizantynizmu jest uznanie woli (choby samowoli) cesarskiej za jedyne rda prawa; korze sprawy tkwi przeto w cesarskim prawie rzymskim. Bya ju mowa o studiach tego prawa za czasw Barbarossy i o tym, jak nawet Bolonia przesuna si w kierunku imperialistycznym. Stamtd wyszed Piotr de Vineis (ur. ok. 1190) notariusz Fryderyka II i najwiksza jego podpora prawnicza. Sporn jest midzy uczonymi kwestia, czy on by autorem konstytucyj", wzgldnie, jaki w nich mia udzia. Trudno przypuci, eby nie by w nich uczestnikiem. Zwraca uwag

fakt, e Fryderyk teraz wanie poczu si wobec niego zobowizanym i powzi do niego nieograniczone zaufanie, skoro od roku 1232 uywa go stale do najwaniejszych misyj politycznych. Samowola samowadztwa jest ywioem Fryderyka II. O ileby odczuwa potrzeb teorii do tego, starczyo mu zupenie rzymskie prawo cesarskie. Absolutyzm jego kroczy rwnolegle z bizantynizmem,, lecz nie jest historycznie bizantynizmem, gdy cesarz ten dalekim by zawsze od tego, by si opiera o jakkolwiek religi; chcia unicestwi wpywy papieskie i obniy jaknajbardziej godno papiea, lecz nie okazywa nigdy ochoty, by samemu wdawa si w sprawy religijne i normowa je. Nie ma tu nic do rzeczy ta okoliczno, e wychowa si na Sycylii i w Wielkiej Grecji". Ludnoci greckiej byo we Woszech poudniowych rzeczywicie duo, tak dalece, i ustawy Fryderyka tumaczono kilka razy na greckie12). Ci Grecy zawsze atoli (jak o tym bya mowa) dalekimi byli od cywilizacji bizantyskiej a za tych czasw przechylali si ku cywilizacji aciskiej jeszcze bardziej, ni przedtem. Nawet obrzdek ich
12

) Kr 605.

264 okazywa t skonno; od XIII wieku datuje si staa infiltracja" latynizmu, pomimo e o zachowanie czystoci tego obrzdku czyni zabiegi nawet sam papie Honoriusz III13). Natomiast pochodzi niewtpliwie z Bizancjum pomys pastwowoci biurokratycznej, jak Fryderyk zaprowadza w poudniowych Woszech. Z tymi tedy ograniczeniami i zastrzeeniami mona mwi o bizantynizmie" Fryderyka II. Nie myla ju Fryderyk o Wschodzie i nie tylko nie mg myle o wznowieniu wyprawy krzyowej po upywie dziesicioletniego rozejmu, lecz ani nawet pwyspem bakaskim nie mg si interesowa, bo mia do czynienia z powstaniami we Woszech a wkrtce te z buntem w Niemczech, gdzie wyrosa wielka opozycja przeciw prbom rzdw absolutnych. Kiedy Asan bugarski zgasza si w roku 1228, e gotw obj opiek nad nieletnim Baudouinem II nie przystali na to baronowie cesarstwa aciskiego, lecz wybrany regentem Jan de Brienne (1229-1237) utrzymywa niepodlego Carogrodu tylko dziki sojuszowi z Bugari i zwycistwu Asana pod Kokotnic 1230 r. (o czym bya mowa w poprzednim rozdziale). Brat Teodora, Manuel ogosi si wtedy cesarzem w Soluniu, uznajc zwierzchnictwo Asana nad Macedoni poudniow i Epirem. Panowanie Asana II rozcigao si od Adriatyku do morza Czarnego, od rzeki Sawy do morza egejskiego. Manuel, dc do niepodlegoci, wszed w sojusz z Latynami. Natenczas Asan eni si z crk swego jeca, Teodora i wysuwa go przeciw Manuelowi. Od roku 1234 powikszya si jeszcze bardziej potga Asana przez sojusz z Watadzesem. Manuel zbieg, a Teodor daje koronowa swego syna Jana. W roku 1240 Watadzes przyj do siebie Manuela a po mierci Asana II w roku 1241 Teodor pogodzi si z Latynami. Nastaje wojna z cesarstwem nicejskim a chocia Solu obroni si w r. 1242 Jan soluski zrzek si tytuu cesarskiego i uzna zwierzchnictwo Watadzesw. Bugaria po mierci Asana II szybko podupadaa a wojsko nicejskie opanowao cay wschd pwyspu, a w roku 1244 po zgonie Jana, take Solu, dziki powstaniu przeciw nastpcy Jana, Dymitrowi14). Wiemy, e Fryderyk II mia by zamiar posi wpyw na Bakanie i obok tego wznowi tradycje krlestwa sycylijskiego. Lecz ani ladu z tych marze! Wszystkie te zawikania i przemiany dokonyway si na Bakanach wycznie pomidzy pastwami bakaskimi. O cesarstwie zachodnim nigdzie nie ma ani wzmianki. Fryderyk osabiony by nie tylko opozycj zbrojn na poudniu, lecz rwnoczenie odnowi si zwizek lombardzki. Powtrzyo si pooenie polityczne z roku 1093 i znw wasny syn zbuntowa si przeciw ojcu, a rwnoczenie wybucha w Niemczech wielka wojna domowa. Starcie bizantynizmu z acistwem byo ostre. Mamy pewn wskazwk, e wzrastay ju wwczas w Niemczech czynniki cywilizacji aciskiej: mianowicie, e w tym wanie czasie Niemcy poszy za przykadem Francji, wchodziy w koleiny kluniackiej treuga Dei, ogaszajc Landfrieden. Fryderykowi sprzyjao atoli szczcie wojenne. Wrd popierajcych go zwolennikw sta na pierwszym miejscu Herman Salza z wszystkimi swymi domami" Zakonu w Niemczech i we Woszech. Cesarzewicz Henryk pokonany cofn si do Woch (i zmar na ustroniu w roku 1242), a Fryderyk wysuwa na jego miejsce drugiego syna Konrada i przeprowadza w roku 1237 wybr jego na krla

rzymskiego". Tego roku pokonuje zwizek lombardzki w bitwie pod Cortenuova (nie powiodo si tylko oblenie Brescii). Dynastyczne uprawnienia rozciga Fryderyk nawet na nieprawe potomstwo. Syna nielubnego, Enzia, eni z ksiniczk sardysk i ogasza krlem Sardynii. Spada na niego nowa kltwa, a papie wzywa jawnie rycerstwo Sycylii do buntu, lecz Fryderyk zdobywa pastwo kocielne w roku 1241. Zanim zdy zaj sam Rzym, zmar Grzegorz IX, liczc lat 91. Nowy papie Innocenty IV pragnie ukadw, ktre jednak rozbijaj si o widoczn tendencj, eby poniy jak najbardziej papiestwo. W roku 1244 Innocenty IV zmuszony schroni si do Lionu, lecz tam na wygnaniu staje si wanie niebezpieczniejszym. Rwnoczenie Fryderyk chcc odegra si na Wschodzie, prbowa poczy swoj spraw ze wzrastajc fortun Watadzesa. Interesowa si wic stale sprawami bizantyskimi po bizantysku, lecz teraz dopiero mg wda si w nie, ale ... bezskutecznie. Ju Watadzes by zwierzchnikiem Jana soluskiego i jego nastpcy, Dymitra. Gdy za niebawem rozerwa si jego sojusz z Bugari, Watadzes zdoby na Bugarii znaczn cz Macedonii, a
13

) 16.

14

) Ri 105-107.

265 robi te dalsze zdobycze na cesarzu carogrodzkim. Fryderyk II uwaa za wskazane sprzymierzy si z nim i w r. 1244 doszo do skutku maestwo Watadzesa z crk Fryderyka. W dwa lata potem, w roku 1246 zrzuci Watadzes Dymitra i zaj Solu. Lecz te potnego Watadzesa, cesarz Fryderyk II nie osiga z tego adnej korzyci i ani tym razem nie zdoa zaj stanowiska politycznego na Bakanach. Wanie tego roku chrzecijanie utracili Jerozolim na zawsze. Sam Watadzes odj tylko acinnikom oparcie o sutana selduckiego z Ikonium, a najazd mongolski na Azj Mniejsz wyzyska, eby swoje pastwo rozszerzy kosztem Turkw15). Jeeli rodziy si jakie pomysy wznowienia krucjaty w sojuszu z Watadzesem, najazd mongolski obraca je w niwecz. Tymczasem w Niemczech obz papieski wzmg si tak dalece, i papie, zwoawszy w roku 1245 do Lionu wielki synod, mg wezwa Fryderyka przed swj sd, odsdzajc go zarazem od wszystkich godnoci. Chodzio o powtrzenie Canossy. Porusza si raz jeszcze zwizek lombardzki i szerzy si nowa wojna w Niemczech. Tym razem zwycia kierunek aciski. Strcajc Fryderyka, pozostajcego wci pod kltw, wybieraj Niemcy nowego krla, Henryka Raspe, a po jego rychej mierci w r. 1247 Wilhelma z Holandii. Fryderyk, chciaby ocali Wochy dla swego rodu i zwraca w tym kierunku ca swoj si wojskow. Lecz upiera si przy swojej metodzie rzdzenia, czego jaskrawym objawem byo mianowanie w roku 1247 Piotra de Vineis cesarskim protonotariuszem i logothetem (ministrem sprawiedliwoci) krlestwa Obojga Sycylij. Lecz tym razem odwrcia si fortuna; opuszczali go gromadnie zwolennicy, a gdy ponis waln klsk w roku 1248 pod Parm, porzuci jego spraw nawet Piotr de Vineis. Dosta si jednak w moc Fryderyka. Rzucono na niego podejrzenie o zamiar otrucia cesarza, wiziono go w San Miniato, olepiono i kazano obwozi po caych Woszech, jako odstraszajcy przykad. Nie daleko dojecha, znajdujc mier w Pizie w roku 1249. Tego roku ponis Fryderyk drug klsk pod Fossalia, po czym szuka schronienia w Apulii i tam doczeka si zgonu w grudniu 1250 roku, przeywszy Piotra de Vineis zaledwie o rok. Wspomniano powyej, jako rozmaite moliwoci polityczne w Azji Przedniej pomiesza najazd mongolski. Obok tureckiej (selduckiej) wysuwa si na wielki gociniec historii druga ga turaszczyzny, Mongoowie, od tamtych niezalenie; gdy za spotkay si, wystpoway zazwyczaj nieprzyjanie przeciwko sobie. Mongoowie osignli w XIII wieku wyszy szczebel cywilizacji. Najazdy ich ograniczyy bardzo ekspansj cywilizacji bizantyskiej, odbierajc jej Sowiaszczyzn Wschodni. W gbi Azji poczy karaicki kagan Temudin kilkanacie ludw turaskich w jedno pastwo i sta si wielkim kaganem dingishanem, wadncym od Korei do Turkestanu. Wyksztacony na chiskiej cywilizacji, posiadajcy nawet chiski stopie naukowy, rzdzi z pomoc biurokracji, zoonej z pocztku niemal wycznie z Chiczykw. Centralne jego biuro administracyjne w Kohistanie wykryo,

e zasig ludw turaskich, mongolskich i Mongoom pokrewnych siga jeszcze daleko na Zachd a pod dolny Dniepr. Po raz pierwszy w historii powszechnej wystpuje haso rasy; zjednoczono wszystkie ludy turaskie od oceanu Spokojnego po Dniepr, sprzono w jedno pastwo uniwersalne pod dingishanami. Obraz ten mieci w sobie kilka grup jzykowych, wic nie wedug jzyka obmylono sobie t cao". Religijnie byli ci twrcy pastwa zupenie indyferentami. Historycznych wzw nie byo zgoa midzy tymi ludami. Pozostaj tylko cechy antropologiczne, atwo dostrzegalne, jako przedmiot pomysowoci pastwowej. Dziaano w imi rasy. Nas tu obchodzi zachodnia cz pastwa mongolskiego. Olbrzymie te przestrzenie stepowe nazwali byli jeszcze Persowie Kipczakiem i nazwa ta utrzymaa si. Ludno, rzadka, skadaa si tam z koczownikw dwojakiego rodzaju. Jedni rodowo i plemiennie zorganizowani, utrzymujcy si z hodowli, zowicy si Tatir, tj. stepowi pasterze, uznawali urzdy dingishaskie i chtnie szli na sub wojskow. Drudzy przeciwnie, nie chcieli nalee do tej armii, przerzucanej wci od Chin do Transoksanii i zbiegali zewszd na stepy, eby uwolni si od rygoru i przymusu. Lunymi gromadami bdzili po stepach, na wasny rachunek, z wasnymi i przywaszczonymi trzodami i stadninami. Spogldali na nich z wynios pogard ojgurowie", wznoszcy si do najwyszej w turaszczynie kultury i posiadajcy tak rozlege urzdzenia pastwo15

) DE 183.

266 we, a zwaszcza Mongoowie niebiescy", stanowicy trzon armii dingishana i zwali ich pogardliwie kozakami. Tak nazywano sztuki byda zbiege ze stada, za czym nazwa przesza take na ludzi. Ale policzone byy dni ich swawolnej niezalenoci, gdy w Kohistanie postanowiono, e cay Kipczak ma by zdobyty i zczony z dingishastwem. Chodzio o zjednoczenie polityczne wszystkich ludw turaskich, ale te o nic wicej. Instrukcja dana wodzowi, Sabutajowi, ograniczaa pochd armii ku zachodowi do stepw pomidzy Donem a Dnieprem. Planami zdobywczymi objte tedy byy take koczowiska Poowcw. Naczelnik ich kotian, czyli kutaj Bastyj, wezwa Ru na pomoc, a zi Bastyja, Mcisaw Uday halicki, zebra posiki niemal od wszystkich Rurykowiczw. Zacieniay si bowiem coraz bardziej stosunki midzy Rusi a Poowcami, faktycznymi jej zwierzchnikami. Dodajmy, e krzewio si ju na poudniu dwojewierie". Okoo roku 1220 spotykamy hanw stepowych z imionami Jerzego i Daniela. Na prno wyprawi Subutaj poselstwo z oznajmieniem, e nie myli wcale o krokach wojennych przeciwko Rusi; posw tych ... zabito. Subutaj le powtrnych; nowych posw odprawiono przynajmniej ywych, chocia z niczym. W obronie Poowcw ruszyli Rurykowicze na wschd, sami zaczepiajc Mongow. A gdy powiodo si rozbi cz stray przedniej na poudnie od Kijowa, popdzili daleko w stepy, nie napotykajc nigdzie nieprzyjaciela, a dopiero nad rzek Kak, dopywem morza Azowskiego. Po krtkiej utarczce Mongoowie cofnli si. Nikt z Poowcw ani Rurykowiczw nie zorientowa si, e to by tylko nieznaczny oddzia wywiadowczy. Tote gdy zjawia si armia istotna, poniosa Ru dnia 16 czerwca 1224 roku klsk nad klskami. Subutaj Dniepru nie przekracza, skrci na pnoc, na Wog i Kam, zdobywajc pastwo Bugarw pnocnych. Ani stamtd nie posun si ku ksistwom Rurykowiczw. Poowcw znaczna cz zbiega do swych braci na Wgrzech, do Kumanw. Zwrcili przez to uwag administracji mongolskiej na dalszych pobratymcw, Madiarw. A gdy wywiadowcy donieli, e tam s rwnie stepy, godne Tatarw, wyprawa na Wgry bya kwesti tylko czasu. Mia to by drugi Kipczak. W roku 1237 urzdza si powtrn wypraw na Bugarw nadwoaskich, przy czym najechano kraje fisko-ugryjskie, stanowice Ru Now, osadnicz. Doszedszy w marcu r. 1238 do Torka, gdzie bya granica etnograficzna fisko-sowiaska, cofaj si w kierunku poudniowym, eby wywrze zemst na Rurykowiczach poudnia za ich zaczepny pochd nad Kak. Spod Kozielska odwoano atoli ca armi do Azji i odwloka si ta wyprawa a do pnej jesieni 1240 r. Caa Ru poudniowa znajdowaa si wtedy w jednym rku. Daniel halicki panowa rwnie w Kijowie. Wielkie, jak na Ru, pastwo obalone byo

jednym podmuchem mongolskiego pochodu. Kijw zrwnano z ziemi, a w grudniu tliy ju zgliszcza Halicza. To wszystko byo dopiero przygotowaniem do waciwego celu wyprawy: zdobycia Wgier, z czym czyo si strategiczne ubezwadnienie Polski. Wielki wdz tej kampanii, Batu, wystpowa wobec Madiarw jako pobratymiec, prawy ich wadca i mia stronnikw. Bya z gry urzdzona caa kancelaria madiarska, wydajca najformalniejsze dokumenty; ustanowiono wjtw, sdy i puszczono w obieg wasn monet miedzian na wzr chiskiego sapeka". W administracji mongolskiej na Wgrzech panowa wzorowy porzdek; onierze kagana Kipczaku" pacili za wszystko gotwk. Dla opierajcych si jednak nie znano litoci. Brak wszelkich tych zarzdze w Polsce wiadczy, e nie miano w roku 1241 zamiaru opanowywa ziem polskich na stae; przejechano przez Polsk huraganem, eby izolowa i okry Wgry. Obie wyprawy, polska i wgierska, odbyy si rwnoczenie wedug z gry obmylonego planu, wykonanego jak najdokadniej z nadzwyczajn sprystoci. Walna bitwa pod Lignic, stoczona bya dnia 9 kwietnia 1241 roku, a na Wgrzech na boniu Mohi w trzy dni potem. Albowiem Mongoowie ci niebiescy nie byli wcale dzicz; nale do kultury ujgurskiej, najwyszego szczebla cywilizacji turaskiej. Ru poudniowa i zaleska naley odtd do uniwersalnego pastwa dingishanw, ktrzy przekazuj wadz hanom kipczackim. Niebawem Kipczak staje si pastwem samodzielnym; znikaj z administracji Chiczycy, nastaje pastwowo tatarska. Kto uznaje pastwo za najwysze kryterium dziejowe, powinien te uznawa w Tatarach dobroczycw i cywilizatorw wschodniej Sowiaszczyzny. Oni bowiem dopiero przemienili lune panowanie Rurykowiczw w pastwo; oni 267 te dopiero ustanowili wadz wielkoksic nad podleg sobie ca Rusi". Tote zaczy si zaraz od samego pocztku wycigi Rurykowiczw o t wadz, wycigi o kaftan honorowy (jaryk) w ordzie kipczackiej. Ksita przesadzali w subistoci, w gorliwoci do zbierania jak najwyszej daniny bo si przy tym sami obawiali. Cywilizacja turaska popacaa. Obok chiskiego systemu podatkowego (troch zdziczaego"), zjawiaj si rozmaite daniny i wynajdywane na miejscu sposoby do ycia. Np. kozacy" odkryli najintratniejsze rdo dochodu: od roku 1235 sprzedawali wprost hurtownie modzie z zachodniego Kipczaku, wic z Rusi, Wenecjanom (na Krymie), skd wywoono j do Egiptu na mamelukw". W tym geneza pniejszego jassyru, polowa na mczyzn, rozszerzonych nastpnie take na kobiety. Spod nacisku fiskalnego i od systematycznie uprawianych oww na ludzi zbiegano tumnie na zachd, w stron Polski i Wgier. Wtedy to dopiero ksistwo halickie zaczyna by etnograficznie ruskim, otrzymujc ruskie zaludnienie wiejskie, rolnicze. Cz tej emigracji zmierzaa jeszcze dalej, na Wgry. Wdrwka ruska spotykaa si z inn, z ywioow emigracj Woochw, ktra zajmowaa cay uk karpacki, a dotara na Morawy16). W poowie XIII wieku nastaje chrzecijaski okres polityki mongolskiej, czasy krucjat mongolskich wikszych bez porwnania i skuteczniejszych, ni krucjaty europejskie. Dingishanem by w tych latach Hulagu, syn nestorianki Serkuteni, oeniony z ksiniczk Dokur-Chatun, rwnie nestoriank. W roku 1252 run kalifat bagdadzki, przy czym pozostawiono jednak islamowi zupen wolno religii. Komendantem armii przeciw kalifatowi by Najmane Kut Buka, nestorianin. Ten paajc nie mniej od europejskiego rycerstwa chci odebrania Ziemi w. z rk niewiernych, doprowadzi po wielu zachodach do tego, i wyprawiono go na zdobycie Palestyny. Zainteresowano nawet tym przedsiwziciem dwr chiski. Chocia wczesny cesarz chiski, Kubilaj (z rodu Temudina), przyj buddyzm, zaj si jednak gorliwie spraw Ziemi w. i pragn dziaa zgodnie i wsplnie ze w. Ludwikiem, krlem francuskim, ktremu odstpowa z gry ca Syri. Stolica apostolska wiedziaa o tych kombinacjach, lecz niedokadnie a w. Ludwik uwaa Mongow w czambu za pogan; lecz nawet przy najdokadniejszych informacjach nie decydowano by si na wspln akcj z nestorianami, aeby nad Grobem w. wadnli (choby w condommium jakim) azjatyccy heretycy. Niedosze kombinacje skoczyy si za klsk i katolikw i nestorian. Mongoowie ponieli klsk u rde Goliata" pod Jerozolim dnia 3 wrzenia 1260 roku od Bondokdara, nowego przywdcy muzumanw w Azji. Kut

Buka poleg w tej bitwie a Bondokdar kaza po zwycistwie zburzy wszystkie kocioy. Ten sam Bondokdar sta si te zwycizc w. Ludwika, zdobywc ostatnich warowni chrzecijaskich w Azji Mniejszej. Agenci jego szerzyli islam wrd Mongow, a dingishanowie wahali si. Syn i nastpca Batego, han Kipczaku, Sartak, by nestorianinem, lecz brat jego modszy i nastpca, Berek, przeszed w r. 1262 na islam. Azja wesza w okres walki prawa mongolskiego z muzumaskim, jassaku z szeriatem. Krzy pozosta na uboczu. Nestorianizm po niedugich triumfach jakby zagas; ledwie wegetowa w prowincjach centralnych i zachodnich, w Chinach tylko utrzymujc si duej, aeby tam ulec potem przeladowaniu i by doszcztnie wytpionym. Nestorianizm okaza si niepowoanym do wielkiej roli dziejowej, a katolicyzm nawet nie uwaa za wskazane prbowa swych wpyww. Zderzenie si cywilizacji turaskiej z acisk w Azji mino jakby epizod bez znaczenia. Ani nawet nie stany one tam do powanej walki. Ocalaa bizantyska, jakkolwiek na bardzo tylko szczupych terenach Azji Przedniej a zmierzaa do sojuszu z turask przeciw aciskiej. Dziao si to atoli w Azji wwczas na ma skal; na wiksz znacznie skal w Europie. Rozkwitay dwa nowe pastwa: ruskie Daniela halickiego i Litwa, zjednoczona po raz pierwszy pod Mendogiem. Obszary ich panowania zbliay si coraz bardziej do siebie i gdy ju byli ssiadami, Daniel sprzymierzy si z Tatarami przeciw Litwie a trzecim sojusznikiem byli Krzyacy z Inflant. Daniel ruszy od Chemna na Czarn Ru, a rwnoczenie landmistrz krzyacki na Litw. Nagle zmienia si pooenie polityczne. Mendog chrzci si w zimie roku 1250 na 1251, a w lipcu roku 1253 koronowany jest za papieskim pozwoleniem na krla Litwy.
16

) Na Morawach cala kraina grska zowie si Waaskiem" i jeszcze pod koniec XIX w. by tam Knia waaski".

268 Danielowi nie zdao si na nic, i zabiega o aski hana kipczackiego; ani nawet nie dopuszczono go z powrotem do Kijowa. Zmienia wic i on nagle polityk. Opiera si odtd w swym ksistwie halickim na bojarach ziemskich, a wic na Polakach, decyduje si na uni kocieln, prosi w Rzymie o krucjat przeciw Tatarom i o koron krlewsk, eby nie by gorszym od Mendoga. Jako w roku 1254 zjecha legat Innocentego IV (1243-54) i koronowa Daniela w Drohiczynie na krla Rusi. Obie te korony wryy ekspansj katolicyzmu i cywilizacji aciskiej. Dziaaa w tym kierunku Polska, lecz s to czasy najwikszej jej saboci. Potnia natomiast Zakon krzyacki, ale mia si okaza w tych sprawach szkodliwym. Kiedy Tatarzy w r. 1238 rujnowali Ru Now, tzn. ksistwa zaleskie, gdy nastpnie w roku 124041 pustoszyli Ru poudniow, Polsk i Wgry, mieli Krzyacy obowizek speni swj lub i chocia ten jeden raz broni chrzecijastwa naprawd. Na prno wzywa ich do tego papie Aleksander IV (1254 61). Oni rozszerzyli natomiast na pnocy zakres swego krwawego misjonarstwa na schizmatykw. Z kancelaryj Zakonu szerzyo si po Europie przekonanie, jako prawosawie naley traktowa na rwni z pogastwem. Wystarali si te o krucjat na prawosawnych. Chodzio im o Pskw i cz posiadoci nowogrodzkich (Watland, Woskaja piatyna"); ktre radziby wcieli do swego pastwa. Marzyli ju, e obejmie ono wszystkie kraje wybrzene od zatoki fiskiej a poza ujcie Wisy. Postpowaniem swym zagwodzili jakkolwiek moliwo wpyww aciskich na Rusi pnocnej. Krzyacy nie pragnli ani krucjat na Tatarw, ani unii kocielnej, ktra cieniaaby im zakres obrony chrzecijastwa", gdyby si zacza szerzy z poudnia ku Rusi pnocnej. Gdy atoli projektowana przeciw Tatarom krucjata nie dosza do skutku, nie dosza rwnie unia, ograniczona ledwie do dworu Daniela. Przepado te chrzecijastwo litewskie. Krzyacy zwrcili si przeciw Mendogowi, gdy nie chcia uzna Litwy lennem ich w caoci, a czci pogranicznej odstpi im na wasno. Zakon ani drgn, kiedy na Litwie podnis niebawem gow obz pogaski i jesieni roku 1263 Mendog zosta zamordowany. Rzdy Litwy wracay na przeszo sto lat do pogan. W roku nastpnym dosiga mier Daniela halickiego. Z tytuu krla Rusi" pozostao tylko wspomnienie po kronikach a dawna ziemia Lachw i ksistwo halickie i caa Ru poudniowa pozostay pod jarzmem tatarskim. Tym bardziej Ru Nowa, na Zalesiu, gdzie wytworzya si pastwowo na mod mongolsk.

Rozstrzygno si, e Ru bdzie nalee do cywilizacji turaskiej, z ktr mogaby wystpi do walki tylko aciska, gdyby si powiodo powoa do ycia historycznego ywio polski w dawnej ziemi Lachw i w ziemi Czerwieskiej (w Chemszczynie); do bizantyskiej za cywilizacji nalee bdzie Ru li tylko pod wzgldem cerkiewnym. Ilo i jako bizantynizmu na Rusi bya tedy zawis od iloci i jakoci cywilizacji bizantyskiej w onie Cerkwi ruskiej; a te byy i nieznaczne i o szczeblu jak najniszym. Nie byo nigdy cilejszego zwizku kocielnego midzy Kijowem a Carogrodem, w czasach cesarstwa aciskiego tym mniej. Poziom umysowy Cerkwi obniy si w XIII wieku bardzo na Bakanie, a tym bardziej na Rusi; tote Cerkiew Kijowa i wszystkiej Rusi" nie wywieraa adnego a adnego wpywu na ustrj ycia zbiorowego a skutkiem tego bizantynizmu tam coraz mniej a coraz wicej turaskoci. Nieuctwo duchowiestwa ruskiego dochodzio do tego stopnia, i nie zdawali sobie sprawy ani nawet z istotnych cech prawowieria". Mamy tego przykad wielce znamienny. Na dworze hanw kipczackich nie odrniano wyznania Rusi (t j. schizmy w schizmie) od nestorianizmu, a ze strony ruskiej nigdy tego nie prostowano. Wtpi naley, czy by cho jeden taki kapan, ktry zdoaby wyrni teologicznie jedno od drugiego. Chocia cesarstwo aciskie miao si niebawem skoczy, dzieje ekspansji cywilizacji bizantyskiej na Ru zamkny si i pozostay zamknitymi a pod koniec XVII wieku. Cesarstwo aciskie miao jednak mie jeszcze osobny epilog. O woskie dziedzictwo Staufw walczy (od roku 1252) Konrad, syn Fryderyka II, a potem opiekun wnuka Konradyna, wuj jego Manfred. Ogosiwszy si w roku 1258 krlem, podj dawny program Bohemunda tarenckiego. Pastwo Watadzesa, powikszone w roku 1254 o Epir, zwyciskie w wojnach z Bugari za jego syna Teodora II Laskarisa (1254-1258), spotkao si z ca 269 koalicj wrogw za Michaa Paleologa (1258-1261). Manfred pozyska sprzymierzecw w Epirze, w Achai, w Albanii i w Serbii. Po trzechletniej wojnie Paleolog zwyciski koronowa si w roku 1261 u w. Zofii w Carogrodzie. Nie zdoa tylko odzyska Morei, ani Aten, ani te wysp, pozostajcych pod zwierzchnictwem Wenecji17). Manfred, porniwszy si lekkomylnie z Rzymem, straci nawet sycylijsk koron. Papie Klemens IV (1265-68) nada w roku 1265 Sycyli bratu Ludwika w. hrabi Karolowi d'Anjou, jako lenno Stolicy apostolskiej. Manfred stan do walki, lecz w bitwie pod Beneventem w lutym 1266 roku utraci tron i ycie. W dwa lata potem podnis jeszcze or Konradyn, lecz pobity nad jeziorem fucyskim w pobliu Tagliacozze, da gow na rusztowaniu. Karol I d'Anjou (1266-84) wznowi jeszcze raz program Bohemunda. Przede wszystkim atoli uniewani od razu constitutiones Fryderyka II. Zwyciya teza aciska: samorzd. We Woszech zamkny si na tym polu dzieje ekspansji cywilizacji bizantyskiej. Mia jeszcze nastpi jakby epilog cesarstwa aciskiego. Kiedy drugi z Paleologw, Micha VII (1261-82) rozszerza skutecznie granice swego pastwa na pwyspie bakaskim i na wyspach morza Egejskiego, niespodziewanie natkn si na wspzawodnictwo. Karol Andegaweski (d'Anjou) wysadzi wojsko na wybrzea bakaskie. Oy dawny program Bohemunda. Karol wojowa do roku 1272, w ktrym to roku przyj tytu krla Albanii. Sprzymierza si z Bugari i Serbi. W roku 1278 oeni z dziedziczk Villerhardouinw jednego z synw swoich. By za Peloponez per wrd aciskich tworw pastwowych. Tylko u Villerhardouinw skarb by w porzdku, tote mieli take wojsko dobre, najlepsz w Europie jazd. Obok dobrego stanu skarbu jeszcze co innego budzi tam podziw: dobre stosunki z ludnoci greck"18). Naley przez to wyraenie rozumie nie Grekw etnograficznych, lecz wyznawcw Cerkwi bizantyskiej w ogle. Wypierany zewszd, Micha VII obmyli rodek, eby Andegawenw pozbawi przynajmniej papieskiego poparcia. Zgasza gotowo do unii kocielnej i zawiera j z Grzegorzem X na wielkim synodzie w Lionie r. 1274. I rzeczywicie zaczyna odzyskiwa straty; Karol nigdzie si nie utrzyma. Tylko cz Peloponezu, tzw. ksistwo Achai pozostao przy Frankach", jako lenno krlestwa neapolitaskiego tudzie ksistwo ateskie pod panowaniem domu de la Roche, lecz jako lenno cesarza bizantyskiego. Wyspa Sycylia przesza po krwawych walkach pod wadz krlw aragoskich.

Ale kroniki unij bizantyskich brzmi zawsze jednakowo. Take tym razem do unii nie doszo, mimo lioskich traktatw, bo duchowiestwo i lud stawili opr. Niebawem w roku 1280 trzeba byo uni odwoa, nawet oficjalnie, eby unikn buntw19). Syna swego Andronika, unii od pocztku niechtnego, musia Micha przyj za wsprzdc. Schizma pogbiaa si jeszcze mocniej, podczas gdy na dworach dwunastu baronij, na ktre podzielon bya aciska Achaia, mwio si nadal po francusku jak w Paryu"20). Wicej bizantynizmu przylgno do panw francuskich, ni oni acistwa nawieli. Znamiennych wiadomoci dostarcza architektura z tych czasw w Peloponezie. S lady budownictwa francuskiego (zwaszcza w oglnym planowaniu), lecz dekoracje cian s bizantyskie. Nie przedostay si te na Bakan adne wpywy malarstwa woskiego. A baronowie francuscy, ktrzy przywykli do Wschodu, stawali si potem cakiem niezdatnymi do uczestnictwa w yciu zbiorowym Zachodu; stawali si zbyt zacofanymi. W tej przemiennoci bizantynizmu i acistwa, najbardziej uderza nas strona religijna. Unia bugarska, nigdy nie odwoywana, zanikaa jednak za cesarstwa aciskiego, ginc od braku kapanw, biegych w jzyku cerkiewnym. Widocznie nasta w Bugarii i w Serbii niedostatek powoa kapaskich, co atwo wytumaczy szerzeniem si herezyj (zwaszcza przez Paulicynw). Luki wypeniali duchowni greccy, sprawujcy liturgi czysto bizantysk, a nieprzyjani Rzymowi. Sowianie bakascy nasikali schizm, a nauczyli si upatrywa w acistwie herezj najgorsz" zupenie po bizantysku. Popadli te Sowianie ci w nadzwyczajne nieuctwo religijne mona by powiedzie, e pogarda wzgldem heretyckiego" Rzymu bya jedynym ich dogmatem. Budownictwo i malarstwo cerkiewne (pdzlem i mozaik) trac w tym okresie tereny dawnej ekspansji na Zachodzie, lecz zyskuj na Rusi. Za porednictwem ksiniczek ruskich, wychodzcych za m za Piastw, przechodzi ma17

) D B 183-187.

18

) D B 181, 187-189-192.

19

) D B 193.

20

) D B 187.

270 larstwo ruskie" do Polski, a do katedry na Wawelu; lecz budowlanych wpyww bizantyskich nie ma w Polsce ani ladu. Sprawy te nie pozostaway zreszt w adnym zwizku z ustrojami ycia zbiorowego, ani nawet nie wnosiy w byt spoeczestwa tej wanej kategorii bytu, jak stanowi sztuki pikne. Malarstwo ruskie" nie czyo si nijako z yciem ani nawet Rusi samej i polegao li tylko na odczuwaniu pewnych wymaga kultu religijnego. Nie wznosio si do poczucia Pikna, jako takiego. Woskie malarstwo wyemancypowao si ju w drugiej poowie XIII wieku z bizantyskich metod i wznosio si szybko ku wyynom wielkiej sztuki lecz jeszcze nie promieniowao na zewntrz. Inna jednakowo strona bizantyskiego kultu religijnego nabraa wielkiej ekspansji. Wanie w okresie cesarstwa bizantyskiego szerzy si wielce bizantyskie pojcie witoci: swoisty orientalny ascetyzm z cudactwami i apatyczn biernoci; owe prostackie umartwienia ciaa, czysto zewntrzne, formalistyczne niejako, ktrych geneza siga do staroytnego Egiptu i Syrii, a co wszystko czyo si z istn dz cudownoci. Bya o nich mowa w pierwszym tomie. Przenosiy si na Zachd w pierwszej poowie redniowiecza, lecz ju w XI wieku byy pokonane przez cywilizacj acisk, ktra wydawaa zakony, czce dwa hasa: ora et labora. Drog na Ru szerzy si ta, dziwaczna wito na nowo i dociera rwnie do Piastw, jakkolwiek si nie ustala. Ru przyswaja sobie wito po bizantysku na trwae, wito nie uwicajc ycia ziemskiego, bo bez walki z yciem, ktre nie tylko nie prowadzi do kultury czynu, lecz tumi j. Na podobiestwo Bizancjum rozumiaa Ru, e doskonalenie si moebnym jest tylko przy tego rodzaju witoci, a zatem nie moe obowizywa ogu. Polska odrzucia te pojcia. Tym si tumaczy niedua stosunkowo ilo u nas malowide bizantyskich, wielbicych ciaa brzydkie, chorobliwe21). Pierzchny te wpywy, skoro tylko zawitay pierwsze promienie sztuki woskiej22). Najwybitniejszego atoli przykadu bizantyskiej witoci dostarcza nam dwr na wp zniemczonego Henryka Brodatego, a zwaszcza ona jego, Jadwiga, fundatorka i ksieni sawnego klasztoru w Trzebnicy na lsku. Bya rodowit Niemk, crk margrafa Meranu, Bertolda. Kanonizacji dostpia w roku 1266, a wrd witoci wyliczano takie, ktre trudno dzi powtarza (umylny brud). Czytajc yciorys tej witej, my dzi doznajemy odrazy i nie ma na to adnej rady23). Zachodzi te pewien charakterystyczny fakt. Kiedy lzak, w. Jacek oddaje do zakonu sw siostrzenic,

bogosawion Bronisaw, nie chce Trzebnicy, lecz odwozi j daleko stamtd, do Krakowa. Odbija si w tym szczegle rwnie walka odrbnych zupenie poj o witoci bizantyskiej a aciskiej. To bizantyskie pojcie witoci (wyznawane z caym zaparciem si) u ksiniczki niemieckiej nie mogo wywodzi si z wpyww ruskich, cho bya maonk Piasta. Musimy je odnie do bizantynizmu niemieckiego; a poznamy (w nastpnym rozdziale) jeszcze silniejsze przejawy tego samego rodzaju poj o witoci i to na gruncie krzyackim pod wpywem niemieckim, rwnie u Niemki. Zanikaa ekspansja bizantyska w Niemczech; zanikaa, lecz nie znikna, gdy Zakon Krzyacki mia utrzyma kultur bizantysko-niemieck i zapewni jej ponowny rozwj. Bizantyska metoda dewocji musiaa stanowi pomost cznikowy. Na pnocy, nad Batykiem wpywy aciskie szy od strony i polskiej i niemieckiej take, lecz ze rde zgoa odmiennych: od Hanzy i sigay a na Ru pnocn, po Smolesk i Nowogrd Wielki. Tam miay si take zetkn i zderzy trzy cywilizacje, bizantyska, aciska i turaska. Bizantyska ograniczona bya do Cerkwi, turaska dziaaa politycznie i ekonomicznie. Niezmiernie dotkliwymi byy dla Powoa i Podnieprza nastpstwa handlowe cesarstwa aciskiego. Wenecjanie zapewnili sobie na dugo monopol handlu z Azj, wobec czego niepotrzebnym si stawa kijowski szlak handlowy. Drugi dalszy we wschodniej Sowiaszczynie szlak zaleski od Rostowa do Niszego Nowogrodu, nie mg si ju adn miar obej bez opieki wadz mongolskich, tym bardziej, gdy
) Obszerniej o tym w Rozwoju moralnoci". ) Zdaje si, e pierwszym promieniem by obraz Czstochowski, ktry jest szkoy sienneskiej. 23 ) Oczywicie kanonizowano ja dla jej wielkich cnt, posiadajcych wartoci wieczyste, tj. bez wzgldu na okres dziejw, a pomimo pewnych waciwoci, ktre wczeni uwaali za przymioty owiane witoci. O t pomyk tu chodzi jako charakterystyczn d1a rnicy cywilizacji bizantyskiej a aciskiej.
22 21

271 Woga staa si osi panowania tatarskiego. Caa Ru stawaa si zalen od kaganatu kipczackiego rwnie ekonomicznie i to rwnie niewolniczo. Na samym pnocnym cyplu Sowiaszczyzny wschodniej otwary si nowe stosunki handlowe dziki Hanzie, ktra obja nie tylko Niemcy, ale te kraje ocienne, sigajc dziaalnoci sw od Londynu do Nowogrodu Wielkiego. Byo to zrzeszenie w znacznej czci midzynarodowe, tote sam genez Hanzy rozwaa naley na tle oglnym, europejskim. Mieszczastwo byo tym ywioem, ktry pastwo wycznie feudalne przemienia na stanowe. Najtrudniej byo to osign w Niemczech. Sejm moguncki w roku 1235 uchwali ustawy na niekorzy miast. Znalazszy si w pooeniu przymusowym, poczy sobie radzi same i w sze lat potem powsta cisy zwizek Hamburga z Lubek, w czym tkwi geneza Hanzy. W innych krajach nie trzeba byo tworzy pastwa w pastwie". W Anglii krl Henryk III powoa reprezentantw miast do parlamentu. Jednake prowincja Leonu jest najstarszym krajem nie tylko w Hiszpanii, ale w caej Europie, gdzie mieszczastwo pojawia si po raz pierwszy w ciele reprezentacyjnym24). Wszdzie mieszczastwo przeciwne byo samowadztwu monarchw, wszdzie domagao si, by mogo rzdzi si swoim prawem", wszdzie wystpowao przeciw jednostajnoci w pastwie; dyo do jednoci w rozmaitoci a to wszystko s cechy cywilizacji aciskiej. Przesczay si te zapatrywania na Rusi pnocnej tak daleko, jak daleko sigay stosunki z Hanz. W ten sposb tworzyo si na pnocy, na przestrzeni Smolesk-Nowogrd Wielki boisko, na ktrym zderzay si trzy cywilizacje. Drugie boisko takie samo byo na poudniu, gdzie nie wygasay bynajmniej tradycje polskiego ludu. Ale od pierwszego zaraz najazdu mongolskiego ludno staa si etnograficznie mieszana, polska i ruska. Obie nakryte byy cerkiewnym bizantynizmem a znajdoway si pod zwierzchnictwem tatarskim. Od Przemyla po Chem wytworzy si teren wspzawodnictwa tych samych trzech cywilizacyj. O ile tylko cywilizacja cerkiewna bizantyska padaa na szale, sprzymierzaa si stale z turask przeciw aciskiej. czyo je i zbliao podobiestwo w sprawie najwikszej: brak etyki w yciu publicznym. To by od pocztku grunt sojuszniczy, na ktrym miao si zaj daleko.
24

) Sz 265.

VIII ZANIK I POWTRNA EKSPANSJA (1254-1458) Dugo jeszcze tomici i skotyci wcigali w swe dociekania spr o wyszo wadzy papieskiej czy cesarskiej, gdy zapanowaa ju sekularyzacja polityki, wszczta na dworze Fryderyka II. Konsekwencj byo eliminowanie etyki z ycia publicznego. Nie dojrza tego Dante, nazwany susznie utopiste du pass", a ktry streszcza si politycznie cay w jednym zdaniu: Pensa che in terra non chi governi, onde si svia humana famiglia1). Tymczasem nie odczuwano potrzeby cesarzy w samyche Niemczech. Dokonano tam zwrotu radykalnego. Gdy Innocenty IV pozbawia godnoci monarszej syna Fryderyka, Konrada IV (1250-54), dokonano pod papiesk egid wyboru Henryka Raspe, a Staufowie nie mogli si nawet zdoby na powaniejszy opr. Tego elekta i nastpnych zobowizano, e nie przedsiwezm adnej wyprawy woskiej. Niemcy nie chc cesarzy, chc tylko krlw niemieckich, ale i do tej godnoci wynosz czterokrotnie figury drugorzdne, przyzywane nawet spoza Niemiec. Raspe by w swojej Turyngii panem niewielkim; hrabia Holandii, Wilhelm, jakime by Niemcem? Nastpuje Ryszard z Kornwalii i Alfons z Kastylii, ktry nawet w Niemczech si nie pokaza. Lekcewaono koron niemieck. Ci krlowie niemieccy posiadaj tylko
1

) Niebo XXVII, 140-141; Kl 172.

272 godno krlewsk, lecz s pozbawieni wadzy. Prawa krlewskie, dobra i dochody korony przechodz na ksit. Zwycia decentralizacja i samorzd: jedno nie ma wyklucza rozmaitoci. Zwycia tedy kierunek cywilizacyjny aciski. Nie tylko we Woszech, lecz rwnie w Niemczech koczy si ekspansja bizantynizmu. Wanie podczas bezkrlewia", nie majc nad sob takiego chi governi, wzmogy si Niemcy, owieciy (nawet Minesang powstaje wwczas), wzbogaciy i nabray takiej siy ekspansyjnej, jak nigdy przedtem, a rzadko kiedy potem2) i to dziki przesuniciu si na tory cywilizacji aciskiej. Pastwo ma by oparte na spoeczestwie i kiekuje tam pastwo stanowe. Na czele pochodu ku prawu publicznemu stano duchowiestwo (jak w caym wiecie katolickim). Faktycznymi kierownikami byli arcybiskupi nadrescy. Aeby nie dopuszcza do tronu nikogo znacznego, wprowadza arcybiskup moguncki, Werner von Eppenstein, na widowni dziejow trzeciorzdnego pord grafw, Rudolfa Habsburga (1273-91). Odbiera si od niego uroczyste przyrzeczenie, e nie przedsiwemie wyprawy woskiej. Rzecz prosta, e maoznaczni elekci, zasiadszy na tronie, obmylali rodki, eby przesta by sabymi i maoznacznymi. Hasem ich politycznym staje si nabywanie terytoriw na sw osobist wasno, eby utworzy tzw. Hausmacht. Z tego powstan pastwa dynastyczne. Rozpocz te zabiegi Rudolf Habsburg a nie mia przeciw sobie niechtnych, bo wypiera niepodanego ksitom nowego wspzawodnika, ktrego uwaali za intruza, wdzierajcego si do Rzeszy z zewntrz. Zwyko si przedstawia zacite walki pomidzy Rudolfem Habsburgiem a krlem czeskim Ottokarem II, jako walk Sowiaszczyzny z niemczyzn. W rzeczywistoci bya to walka dwch dynastyj o potg domow", a krl Ottokar nie by bynajmniej nieprzyjacielem niemczyzny. On utworzy Deutschboehmen, on te zaoy Krzyakom Krlewiec. Brak idei narodowej widoczny w tym, e po mierci Ottokara II oddano opiek nad siedmioletnim Wacawem I margrabi brandenburskiemu, Ottonowi Dugiemu, ktry zyska sobie w Pradze przydomek niemieckiej plagi". Dorsszy, zabra si Wacaw na nowo do tworzenia wielkiego pastwa dynastycznego Przemylidw, tym razem w innym zgoa kierunku: na Wgry i Polsk. Jest to znw sprawa tylko dynastyczna. Z narodowego bowiem stanowiska (nie polskiego, lecz choby czeskiego) wygldaj czeskie rzdy w Polsce (1291 -1305) zupenie bezmylnie.

Idea narodowa wykuwaa si natomiast w Polsce. Z ksit piastowskich posiada poczucie narodowe pierwszy Bolesaw Pobony, ksi kaliski (1221-1239); wielkie te s zasugi jego maonki, Jolanty (crki Beli IV wgierskiego). Ich crk, Jadwig, mona uwaa za pierwsz Polk, wiadom swej narodowoci; a wysza ona za m za Wadysawa Niezomnego (okietka). Pod przewodem arcybiskupa gnienieskiego, Jakuba winki powstaje stronnictwo narodowe, dce do wytworzenia pastwa narodowego, opartego o spoeczestwo, gdzie dynastia panuje tylko z woli narodu i jest od tego, eby narodowi suy3). Do jakiego stopnia mogo by by odwrotnie, okaza nastpca Rudolfa Habsburga. Nie chcc dopuci do dziedzicznoci tronu, moguncki arcybiskup, Gerhard skierowa wybr na drugorzdnego grafa nassawskiego Adolfa (1291-98). Odbieraj mu od razu ca nadreskie i nakadaj warunek, e nie zrobi si cesarzem. Nowy krl nie posiada nic, a nie trafiaa mu si nigdzie sposobno, eby komu innemu co odebra. Kupi wic Turyngi od jej ksicia, czowieka tej miary, i nosi przydomek wyrodka" (Albrecht der Entartete). Uznawano dziedzictwo praw ksicych, lecz taki kontrakt kupna sprzeday by wwczas czym niebywaym i wywoa powszechne oburzenie. Wystpiono zbrojnie przeciwko objciu Turyngii przez Adolfa, strcono go z tronu, a z zamieszek skorzysta Albrecht Habsburg, syn Rudolfa (1298-1308). Niebawem atoli zaszo drugie zastosowanie nowego pogldu. Wacaw II czeski koronowa w Budzyniu syna swego, imieniem take Wacawa, na krla wgierskiego, wypierajc tam papieskiego kandydata Karola Roberta andegaweskiego. Bonifacy VIII rzuci kltw na Wacawa modszego, a starszego odsdzi od korony polskiej. W taki sposb czyy si sprawy Karola Roberta i naszego Wadysawa Niezomnego. Po zgonie ojca w roku 1305 Wacaw III gotw by zrzec si korony wgierskiej, byle
2 3

) Fakt ten stwierdzaj historycy niemieccy wszelkich szk". ) Okrelenie narodu zob. O wieloci cywilizacyj" 301-307.

273 tylko utrzyma si przy polskiej. Nie godzi si jednak z Karolem Robertem, lecz roszczenia swe odstpowa ksiciu bawarskiemu, Ottonowi, krlowi Albrechtowi za ustpi Miny z korony w. Wacawa, eby sobie zapewni od niego pokj i swobodn rk do wojny polskiej. Sprzedaje si, odstpuje, wymienia kraje zupenie jako wasno prywatn i ju trzy dynastie ... robi na tym interesy. Te nowe pogldy podzielia najpopularniejsza w Niemczech instytucja, mianowicie ich Zakon rycerski. W roku 1304 zajli Krzyacy ziemi michaowsk nad rzek Drwc. Wadca tej ziemi, ksi Leszek inowrocawski, ruszy na pomoc Wgrom przeciw Wacawowi i popad w niewol czesk. Zadano od niego a 500 grzywien srebra okupu. Nie posiadajc tyle gotwki, poycza od Zakonu, dajc za to ziemi michaowsk w zastaw na trzy lata. Krzyacy za raz do Michaowa wszedszy, ju stamtd nie wyszli. Przybywa tedy do poprzednich form kupna sprzeday take prawo zastawu. Nie koniec na tym. Kiedy Wacaw III wybiera si z wojskiem po polsk koron w roku 1305, uwaajc si za jej dziedzica po ojcu, chcia sobie zapewni poparcie margrabiego brandenburskiego, Waldemara i podarowa mu za to z gry Pomorze gdaskie. Jako zaj je margrabia, wyzyskawszy chwil, gdy Wadysaw Niezomny zajty by na poudniu. Nie mogc o wasnych siach wyrzuci margrabiego brandeburskiego, przyzwali pomorscy wielmoowie ze stronnictwa narodowego na pomoc Krzyakw, tych jamunikw" polskich. Waldemar przed nimi ustpi, ale teraz oni odej nie chcieli. W roku 1309 urzdzili rzezie ludnoci polskiej (innej nie byo) w Gdasku, w opanowanych zdradziecko Tczewie, wieciu, Chojnicach i w Nowem. W ten sposb opanowawszy Pomorze ofiarowali Niezomnemu za zrzeczenie si Pomorza dziesi tysicy grzywien. W Polsce odrzucono wszelk myl o frymarce. Tak postpowa i takie nosi pojcia prawa publicznego i midzynarodowego wybitny i wyniosy w chrzecijastwie zakon niemiecki, Zakon Rycerzy Najw. Marii Panny, uwaajcy si za filar Kocioa i na Zachodzie czsto za to uwaany. Powstaje nowy rodzaj katolicyzmu, specyficzny katolicyzm niemiecki, zaoony przez Krzyakw a istniejcy do dnia dzisiejszego. Sami Krzyacy porzucili potem

Koci, lecz duch ich pozosta wrd caych zastpw katolikw niemieckich, dogmatycznie niewtpliwie katolickich. S atoli bizantycami, gdy nie uznaj moralnoci w yciu publicznym. Jakby dalszy cig katolicyzmu patriarchy Manasa. Postpowanie Krzyakw byo ju wyranym proklamowaniem panowania siy fizycznej. Dzieje si to wszystko w tym samym dziesicioleciu, ktre zaczo si od wydania bulli Unam sanctam". Wielki papie mia natrafi na inne jeszcze prdy przeciwne. Wzrasta coraz bardziej powaga uczonych znawcw prawa rzymskiego, uznanego ju jako scripta ratio. Jeszcze za dni naszych nie kady prawnik zdaje sobie spraw z tego, e wielko prawa rzymskiego tkwi w prywatnym, o ktre wszystkie ludy orbis terrarum ubiegay si, lecz nie w publicznym, ktre jest wspmierne z tamtym tylko do czasu wielkiego obdu", mniej wicej do Sulli i Mariusza, a potem przekrzywio si, przymnaajc triumfw Cybeli", a zniyo si do uwicenia bezprawia, gdy je zarzdzia samowola despoty cesarskiego5). Kodeks justyniaski zna tylko wadz absolutn. Nowi redniowieczni komentatorowie wierzyli w kad liter prawa cesarskiego". Rwnoczenie w Kociele kodyfikowano prawo kanoniczne, a prace nad tym posun znacznie Bonifacy VIII. Wrzay polemiki jurystw, gdy chodzio o sprawy, w ktrych prawo kocielne zahaczao o dziedziny prawa wieckiego, pastwowego, czyli jak wwczas mwiono, w dziedzin praw krlewskich. Na takim tle wszcz krl francuski Filip IV Pikny (1285-1314) spr z papieem Bonifacym VIII w sprawach opodatkowania kleru, a niebawem ujawnia si na dworze francuskim tendencja, eby doprowadzi w ogle do zawisoci papiestwa od krla, naladujc dawne wzory cesarstwa niemieckiego. Po kltwie spali krl bull papiesk, a w kocu odwoa si do przyszego soboru. witajca u francuskich kanonistw nowa teoria o wyszoci soboru nad papieem, miaa si rozszerzy i zawieruszy potem ca Europ. Pierwszym jej owocem byo zbrojne zaskoczenie (w zmowie z rodem Colonw) papiea, przebywajcego w Anagni. Uwiziono go, lecz lud uwolni Bonifacego, ktry te powrci do Rzymu jako strona zwyciska, lecz wkrtce ycie zakoczy w
5

) O tym wszystkim obszernie w tomie I.

274 tym samym jeszcze roku 1303 (u Dantego w piekle umieszczony). Filip Pikny chce przenie stolic papiesk do Francji, a zarazem postanawia wznowi godno cesarsk, wyznaczajc do tego Karola Walezjusza. Po jednorocznym panowaniu Benedykta XI, powiodo si Filipowi wywrze wpyw na kardynaw i przeprowadzi wybr arcybiskupa z Bordeaux, ktry przyrzek przenie Stolic apostolsk do Avignonu. Jest to Klemens V (1305-1314). Kiedy w roku 1308 zawakowa tron niemiecki Filip wysun kandydatur Karola, uwaajc, e pozyskanie korony krlewskiej niemieckiej byoby najprostsz drog do wznowienia cesarskiej. Ta sama dynastia we Francji i w Niemczech a posiadajca polityczne zwierzchnictwo nad papiesk tiar. Takiej potgi nie pragn Klemens V. Obmylono drog poredni, a obmylono j w Nadrenii. Arcybiskupem trewirskim by Baldwin z Luksemburga, raczej tedy Francuz ni Niemiec. Podkrelmy z caym naciskiem, e na rnice narodowe nie zwracano jeszcze uwagi, ale te zaznaczmy, e wyrane byy rnice kulturalne pomidzy Nadreni a krajami niemieckimi na wschd od dorzecza Renu. Zachodzi tu znowu dziedzictwo staroytnego rzymskiego limes" (o czym bya ju mowa), a odziedziczone stosunki nie zmieniay si wcale, owszem utwierdzay si. Susznie zrobiono spostrzeenie, jako kraj od Kolonii do Parya tworzy terytorium cywilizacyjnie dokadnie ograniczone6), lecz czy tylko od Kolonii? Czy Trewir nie by stolic rzymskich zachodnich cezarw? Wyszukano Francuza, nie szukajc daleko. Elektem by rodzony brat arcybiskupa trewirskiego Henryk VII luksemburski, drobne ksitko z obwodu Rzeszy. Wprowadzi go na tron arcybiskup moguncki, Peter von Aspelt. Tym mocniej nalega teraz Filip na przenosiny do Avignonu. Zaraz w roku nastpnym 1309 zaczyna si niewola babiloska" w Avignonie (1309-1377). Niestety, jest to okres cofania si, w ktrym odrobiono niejeden dorobek kierunku kluniackiego i dalszych jego konsekwencyj. W Wielkiej ksidze Gestorum Dei Francos ronie rubryka: debet, a w kocu ugrzzo wszystko w wielkiej schizmie papieskiej. Upadek nie nastpi od razu. Dziaaa jeszcze (e si tak wyra) sia bezwadnoci u pierwszych papiey avignoskich.

Nieznaczny luksemburski graf zamyla oczywicie take wytworzy sobie potg domow". Polem eksperymentalnym bd Czechy, gdzie zawadn zupeny kosmopolityzm dynastyczny. Po wyganiciu Przemylidw w roku 1306 powiodo si Habsburgom opanowa t koron, lecz syn Albrechta, Rudolf zmar po roku, po czym tron czeski dosta si Henrykowi karynckiemu; tego wygna w roku 1310 Henryk VII, osadzajc w Pradze swego syna, Jana. Takie s pocztki sawnej i potnej dynastii luksemburskiej. We dwa lata po wyborze wznawia Henryk VII zakazan Romfahrt (witany gorco u Dantego). Towarzyszy mu do Woch legat Klemensa V z Avignonu, ktry te dokona koronacji cesarskiej w Lateranie w czerwcu 1312 roku. Nie przewidziano na papieskim dworze, e Henryk zechce po dawnemu Wochy zdobywa i ruszy na Andegawenw neapolitaskich. Papie zagrozi mu kltw. Niespodziane wspzawodnictwo przerwaa mier Henryka w roku 1313. Tymczasem nowe prawo midzynarodowe stao si przedmiotem dyskusji w koach najwyszej inteligencji europejskiej, a wic przede wszystkim w najwyszych sferach kocielnych. Heroldem sprawy by Zakon Krzyacki, przedmiotem Pomorze a Polska ofiar. Wprawdzie Klemens V oboy kltw Zakon za rze gdask tego jeszcze roku 1309 i nazwa ich chytrymi nieprzyjacimi Chrystusa", ale Krzyacy przez to Pomorza nie opucili. Wytoczono proces kanoniczny przed Stolic apostolsk, ale proces, jak proces, zwaszcza gdy wielki! Wyrok zapad dopiero w roku 1321, a cho ich skazano na zwrot Pomorza, oni ani myleli wycofa si. Zaczyna si butno siy fizycznej, depccej etyk. W czasie, kiedy w Niemczech zanikaa ju cywilizacja bizantyska, oywia j na nowo Zakon. Sekularyzacja za polityczna oprze si na nowym imperializmie, wysnutym z prawa rzymskiego". Skoro jest cesarz rzymski, trzeba go popiera bezwarunkowo. Na prdzie tym popynie Zakon i on najwicej na nim zyska. Laicyzacja miaa dosign sameje korony rzymskiej. Po mierci Henryka VII nastpuje elekcja podwjna. Aeby nie dopuszcza do adnej dziedzicznoci powoano ksicia bawarskiego Ludwika. Lecz ma swoje stronnictwo i Habsburg, Fryderyk Pikny austriacki. Rywale godz si o wsprzdztwo i rzeczywicie byo dwch krlw niemieckich, a do mierci Fry6

) Za Lamprechtem Bo 99.

275 deryka w roku 1330. Ludwik za odbywa Romfahrt w roku 1327, a poniewa popad w nieask u papiea Jana XXII (1316-34) a nawet narazi si na kltw w roku 1324, wic w Rzymie nie mia go kto koronowa. Natenczas przyjmuje on koron cesarsk od ludu rzymskiego. Ogasza zarazem jako Jan XXII przesta by papieem i wynosi antypap (Mikoaja V), jakby na stwierdzenie, e cesarstwo niemieckie nie obejdzie si bez antypapw. Dziwne, niemal dziwaczne przyjmowanie godnoci cesarskiej od ludu rzymskiego" wyjani si, gdy signiemy do Dantego. Podug niego nie jeden Konstantyn tylko i nie sam August, ale lud rzymski cay jakby by od samego pocztku naczyniem wybranym, przeznaczonym na to, by przez niego zjednoczy si rodzaj ludzki pod prawem Chrystusa, Palec Boy tak samo widoczny jest dla niego w dziejach ludu rzymskiego, jak w dziejach wybranego ydowskiego. (Monarchia, lib. II passim). Powouje si na dugi szereg analogij, synchronizmw, alegoryj, etc. Rzymianie s podug niego tym samym w doczesnym i wieckim porzdku rzeczy, czym s ydzi w porzdku duchowym, s narodem wybranym, s ludem Paskim"7). Rzym i lud rzymski s wedug Dantego, jakby wieczystymi dziedzicami cesarstwa, ktre nie potrzebuje sankcyj papieskich, gdy pochodzi wprost od Boga. Z tezami tymi wystpi Dante w latach 1313-13178). Ludwik musia wprawdzie niemal zaraz ucieka z Rzymu, a wkrtce z Woch w ogle, lecz prd laicyzacji szerzy si w Niemczech dalej. Na zjedzie elektorw w Rhensee w roku 1338 powzito uchwa, e do wanoci wyboru krla niemieckiego nie potrzebne jest potwierdzenie papieskie. Tego jeszcze roku na sejmie frankfurckim rozszerzy to Ludwik. Obwieci, e godno cesarska pochodzi bezporednio od Boga (za Dantem), a kadorazowy krl niemiecki staje si zarazem cesarzem. Zaszed jeszcze dalej. Przypisa sobie, jako cesarzowi, zwierzchni wadz kapask i na podobiestwo cesarzy bizantyskich uzna si

uprawnionym do udzielania rozwodw. W roku 1342 rozwid dziedziczk Tyrolu i Karyntii, Katarzyn Maultasch z jej mem Henrykiem Janem Luksemburskim, synem Jana, krla czeskiego i odda j w powtrne maestwo swemu synowi. Kiekuje ju w Niemczech przekonanie o kapaskich uprawnieniach krla-cesarza; kiekuje niemiecki cezaropapizm. Wanie dokoczy by Jan XXII kodyfikacji i promulgowa Corpus iuris canonici. Mija zaledwie dziesitek lat a na sejmie frankfurckim owego roku 1342 wywoa Ludwik uchwa, e sd nadworny ma sdzi wedug praw i ustaw spisanych, jakie pozostay po cesarzach, jego przodkach na pastwie rzymskim". Zaczyna si w Niemczech recepcja prawa rzymskiego. Stulecie to, od poowy XIII do poowy XIV wieku jest niezmiernie wanym w dziejach cywilizacyj w Europie. Zaczyna si od cakowitego upadku cywilizacji bizantyskiej w Niemczech a na przeomie wiekw hegemonia moralna Bonifacego VIII zapowiadaa supremacj siom duchowym nad fizycznymi, a zatem wyrugowanie bizantyskich poj o yciu zbiorowym. Zdawao si, jakoby problem o etyk w polityce by ju zaatwiony na korzy poj cywilizacji aciskiej. W poprzek temu rozwojowi stany atoli laicyzacja idei cesarskiej, pomys wyszoci soboru i zawizki legizmu, tudzie powstawanie pastw dynastycznych. witaa wprawdzie w Polsce idea narodowa, ktra wzmocniaby same fundamenty cywilizacji aciskiej, lecz nie znajdowaa nigdzie echa; natomiast zwalczajcy Polsk zakon niemiecki podnis i wzmocni wielce wiatopogld bizantyski. Rwnoczenie za ze wzmocnieniem ekspansji bizantynizmu na Zachodzie, staje do wspzawodnictwa na Wschodzie cywilizacja turaska. W tym samym okresie na bizantyskich Bakanach przybywao z szerzeniem si panowania tureckiego coraz wicej wpyww turaskich i byaby si wytworzya jedna wielka linia tej cywilizacji od Bakanu a po Pskw, gdyby tej naway nie byy zamay Litwa i Polska. Litwa od dawna rugowaa Rurykowiczw z ksistw ruskich, ale kade z nich, przechodzc pod wadz dynastii litewskiej, zwalniane byo od zwierzchnictwa tatarskiego. Nigdy aden ksi litewski daniny hanom nie paci. Prawdziwym wybawicielem Rusi od turaszczyzny by Wielki Ksi Gedymin (1315-1340) sojusznik Wadysawa Niezomnego. W roku 1322 wyprawi poselstwo do Avignonu, owiadczajc gotowo przyjcia chrztu, byle go tylko uwolni od Krzyakw. Ale Zakon wola eby Gedymin zosta poganinem, eby mogli zagarnia ziemie litewskie pod pozorem nawracania (mieczem). Weszli w porozumienie z podlegymi Gedyminowi Rusinami schizmatykami i nieprze7

) Kl 168, 187.

) Por 72, 75.

276 jednanymi zwolennikami pogastwa i grob buntu zmusili ksicia i porzuci swe zamiary. Nie po raz pierwszy stwierdzamy tu czno schizmy z pogastwem przeciw katolicyzmowi, a Zakon tej cznoci patronowa. Polska rugowaa rwnie zwierzchno tatarsk. Pierwsze kroki wyszy od mazowieckiej linii Piastw. Ksi Czerska i Sohaczewa, Trojden, mia za on Mari, prawnuczk krla Daniela. Kiedy bracia jej, Andrzej wodzimierski i Lew II halicki polegli w walce z Tatarami w roku 1324, dziedzictwo ksicia halickiego przypado Bolesawowi Trojdenowiczowi. Poniewa nastpcy Daniela byli schizmatykami, wszystkie urzdzenia pastwowe znalazy si w rku prawosawnych. Po szeregu nieporozumie prawosawni uknuli spisek pod ochron tatarskich baskakw i ksicia otruli w roku 1340. Najbliszym krewnym i dziedzicem by Kazimierz Wielki, panujcy od roku 1333 nad okrojon przez Krzyakw Polsk. W roku 1339 odby si drugi proces kanoniczny przeciw Krzyakom; skazano ich znowu na zwrot wszystkiego. Lecz Zakon (bdcy zakonem) wyroku papieskiego nie przyj. Sprawa ziemi Lachw wypada na rok nastpny. Z nadzwyczajnym popiechem stan krl polski pod Lwowem, zanim han Uzbek zdy ujarzmi kraj na nowo; jako zdoa go obroni przeciw trzem hordom tatarskim w roku 1340-42. I tym razem jeszcze cz prawosawnych stana po stronie tatarskiej. Kazimierz Wielki urzdza dwojak hierarchi kocieln: katolick i prawosawn. Dwie cywilizacje miay tu wspzawodniczy i wzajemnie sobie przeszkadza. Usunita zostaa przynajmniej trzecia, turaska, i to w tym samym czasie, kiedy poczyna wkracza na pwysep bakaski. Islamowi Konstatynopol zawsze imponowa, a pastwo bizantyskie nazywano oficjalnie nazw rzymskiego. Koran pisze o Rzymianach" na pocztku sury 30-tej. Sutan selducki w Ikonium przybra tytu sutana El-Rum i wprowadza u siebie niejedno z ceremoniau dworskiego bizantyskiego, a

bizantycy Azji Mniejszej i Selducy zbliali si do siebie w yciu powszednim. Skoczy si atoli okres Seldukw; zluzowali ich Osmanowie, bez porwnania zacieklejsi. Tureckie hordy, koczujce po Syrii, zjednoczy wdz Ertogru, a syn jego Osman przybra tytu sutaski i zdoby sobie w latach 1288-1299 ca Azj Mniejsz. Od koca XIII wieku stolic Osmanw bya Prusa, przezwana Burs (Brussa) u stp Olimpu, niegdy gry klasztornej w. Cyryla i Metodego. Seldukowie topnieli, jedni rozbiegali si, drudzy przystawali do Osmanw. Nowa nawaa dawaa si srodze we znaki, a trudno byo zebra wojsko do liczne, bo na caym Wschodzie wiadomym byo, e skarb bizantyski pusty. Cesarz Andronik II (1283-1328), znany nam z poprzedniego rozdziau, przeciwnik wszelkiego porozumienia z katolicyzmem, wzi na swj od osawionych Kataloczykw" a gdy nie mia ich czym opaci, poszukali sobie zapaty sami pustoszc przez cztery lata (1305-8) Tracj i Macedoni, a pitego roku upic Attyk. Wielka kompania kataloska" byo to znaczne wojsko zacine, zoone z awanturnikw z Aragonii, Katalonii i mieszacw arabskich (almogawarw). Sprowadzi ich na Sycyli w roku 1282 Piotr aragoski przeciw Karolowi Andegaweskiemu. Po zawarciu pokoju kompania" w liczbie omiu tysicy zbrojnych przyja sub przeciwko Turkom w Azji Mniejszej. Wkrtce zaczli tam pldrowa i przeprawili si sami z powrotem na stron europejsk. Walczyli z Genueczykami i z cesarskimi., wreszcie poczyli si z Turkami. Opanowawszy pwysep Gallipolis, omal nie zaoyli tam wasnego pastwa. Osabili si wewntrznymi rozterkami. Wybiwszy oficerw, koczowali, rabujc, zapdzili si do Chalcydyki, robili wycieczki a pod Solu. Potem ruszyli w gb Tracji itd.9). Takie stosunki musiay Osmanw omieli. Wpywowi bizantynizmu podlegali za mniej ni Seldukowie, znajdujc si na najniszym szczeblu cywilizacji turaskiej. Przez nich obniy si islam; turecki jest cakiem inny od arabskiego. Szerzy si na Bakanie coraz bardziej turaszczyzna a bizantynizm kurczy si i ustpuje. Pozostawaa jeszcze jedna dziedzina ekspansji cywilizacji bizantyskiej, a mianowicie Wooszczyzna. Romaskie pochodzenie Rumunw nie podlega ju w nauce wtpliwoci. Zromanizowani Dakowie szukali podczas wdrwki ludw barbarzyskich schronienia w Karpatach siedmiogrodzkich i tam dzieje wykoysay w cigu dugiej pomroki wiekw nowy nieznany odam wschodnio-romaski, czyli wooski". W XIV w. osadnictwo ich szerzc si stamtd coraz bardziej ku wschodowi dotaro do morza Czarnego. Otoczeni zostali przez So9

) Ri 117-119.

277 wian. Nowa narodowo romaska przesika nawskro sowiaskocia i nawet na dugie wieki sowiask powok zostaa cakiem przysonita". Od Bugarw i Serbw przyjli chrzecijastwo bizantyskie z liturgi sowiask, cyrylick i przejli duo rysw redniowiecznej kultury sowiaskiej. Ulegali take wpywom Rusi i dali si porwa w zakres warunkw jej ycia". Prawie trzeci cz zasobw jzyka rumuskiego stanowi wyrazy sowiaskie", a w cigu XIV do XVII wieku nie tylko literatura, lecz i caa kultura narodu rumuskiego bya zupenie sowiask". Pierwsze prby pimiennictwa rumuskiego datuj z poowy XVI wieku, lecz uywaj wycznie cyrylicy, pniej gradanki, a do poowy XIX wieku10). Jzyk cerkiewny pozostawa a do XVII wieku jzykiem urzdowym i wszelkiej w ogle pimiennoci11). Nie mona jednak jeszcze uwaa za zwalczon opini drug, wedug ktrej w Woochach naley widzie potomkw zromanizowanej ludnoci trackiej, ktra, prowadzc koczowniczy tryb ycia, zdoaa utrzyma si wrd ludnoci sowiaskiej. Po dzi dzie yj oni w Macedonii (tzw. Kucowoosi). Jest rzecz niemal pewn, e z pwyspu bakaskiego dopiero w penym redniowieczu czynniki wooskie przeszy do Rumunii (a za Kazimierza Wielkiego pojawiaj si ju w Karpatach polskich) pomimo, e historycy rumuscy gromadz argumenty, majce udowodni tradycyjn tez o pochodzeniu narodu rumuskiego od rzymskich kolonistw w Dacji12). Cywilizacji wasnej Wooszczyzna nie wytwarzaa a wystawion bya na dziaanie wszystkich trzech cywilizacyj, interesujcych nas w niniejszej ksice. Najazd mongolski sign a do Bugarii, a pdzi przez Wooszczyzn; zostay nawet osady tatarskie. S te na Wooszczynie lady biurokracji chisko-mongolskiej (odciski palcw na aktach). Od Tatarw przeja wreszcie Woosza ich taktyk bojow. aciska cywilizacja (za porednictwem Polski) wsuwaa si na Woosz znacznie pniej. W

tym okresie najsilniejsze byy wpywy bizantyskie, zwaszcza, e na przeomie XIII i XIV wieku wzmagaa si ona u Sowian bakaskich. U Serbw zrazu zapowiadao si zwycistwo cywilizacji aciskiej. Z Rzymu otrzyma koron pierwszy koronowany na krla Stefan, zwany dlatego Pierwowianczeny" i rwnie trzyma si zwizkw z Rzymem syn jego, Stefan Urosz ( 1276), (o czym byy wzmianki w poprzednich rozdziaach). Zdecydowanym jednak zwolennikiem katolicyzmu mieni rda brata jego Wukana. By moe, e przystawa do obrzdku aciskiego, gdy tymczasem tamci byli unitami. Po Stefanie Uroszu nastpuje jeszcze trzech Uroszw, tak, i mona by mwi o dynastii Uroszw. Urosz Milutin (1282-1320) sprzymierza si z krlem Neapolu i z despot Epiru. Od roku 1283 mia panowanie a do wybrzea egejskiego a tylko Solunia samego nie zdoa zagarn. Kiedy w roku 1297 Milutin ponownie gotowa si do wyprawy wschodniej, Andronik II Paleolog da mu za on sw crk Simonid i w ten sposb ocali znw Solu13). Syn za Milutina, Stefan z przydomkiem Deczaski (1321-1331) polubi tytularn dziedziczk Latynw" Blank, crk Filipa, ksicia Tarentu a wic acinniczk. W roku 1320 nastpuje podwjna koronacja, gdy Deczaski, koronujc si, da zarazem koronowa swego syna, Stefana Duszana. Dziao si to widocznie za zgod Rzymu, skoro Jan XXII, papie tak wymagajcy, nie upomina si, by go prosi o zatwierdzenie. S te wiadomoci, jako Deczaski skada papieowi przysig wiernoci (lecz kiedy i przed kim, nie wiadomo). Wchodzi za Deczaski trzykrotnie w zwizki maeskie, a nie byo z tego powodu adnych kopotw, co rwnie wskazuje, e pozostawa w spoecznoci Kocioa katolickiego, e trzyma si unii. Stefan Duszan poszed w kierunku przeciwnym, poddajc si w sprawach kocielnych coraz bardziej wpywom bizantyskim. Ogranicza propagand katolick, sekwestrowa dobra Kocioa, przeszkadza parafianom katolickim w utrzymywaniu zwizku z biskupstwem w Kotorze, czym wywoa nawet protest papiea Klemensa VI (1342-1352)14). Za jego rzdw odbyo si osiem soborw a sama nazwa tych zjazdw kae si domyla, e zbieray si pod egid schizmy bizantyskiej. Odprawiano je w latach 1331-54, byy wic ustalon instytucj. Bior w nich udzia rwnie wieccy (mianowicie waciciele ziemscy), czego nie bywa w kociele katolickim. Najwaniejszym by sobr roku 1346, wybiegajcy powag sw i uczestnictwem dostojnikw prawosawnych daleko poza granice panowania Du10 12

) J 252; Jb 276, 278, 282, 286; Jc 33, 35, 38, 46, Biblioteka Jagielloska posiada szereg takich drukw. 11) J 252. ) Z 234, o Kucowoochach Ss 1913 I 293. 13 ) Ri 117. 14) Ok 110.

278 szana. Zjechali patriarcha tarnowski, episkopi bugarscy, arcybiskup ochrydzki, duchowni greccy z Ochrydy, mnisi z Athos. Celem soboru byo ustanowienie oddzielnego patriarchatu serbskiego, czego te dokonano. Po wyborze patriarchy nastpia w Skopliu dnia 16 kwietnia 1346 roku uroczysta koronacja Duszana. A zatem Cerkiew serbska nie uznawaa poprzedniej koronacji z roku 1320 (dokonanej z ramienia papiea), a Duszan stan take na tym stanowisku. W roku 1355 krlewicz Urosz wchodzi w zwizki maeskie z Ann, crk wooskiego wojdy" Wlajki a Wooszczyzna nienawidzia latinw" tym bardziej, im mniej ich znaa15). To przesuwanie si ku orientalizmowi przypada na czasy innego przesilenia. Jest to okres walk o emancypacj rodziny z ustroju rodowego, a tym samym o wasno indywidualn. czyo si to w Serbii z kwesti odwiecznych ksistw plemiennych, ktre bynajmniej nie przestay jeszcze istnie, cho krlowie ograniczali coraz bardziej ich znaczenie, wprowadzajc swoich urzdnikw, kafalw, do zarzdzania prowincjami. Utworzyy si dwa obozy: z jednej strony obrocy dawnego porzdku z ustrojem rodowym i plemiennym pod plemiennymi ksitami, a z drugiej strony poplecznicy wadzy centralnej, krlewskiej, zezwalajcy kademu, kto chcia i kogo byo na to sta, usun si od wsplnoty rodowej. Za czasw Duszana istniay ju dwa rodzaje wasnoci osobistej: pro", wasno na czas ograniczony, z reguy doywotnia, waciwie tedy uywalno, obok dziedzicznej basztyny". czyo si z tym rniczkowanie ludnoci. Proces trwa ju od duszego czasu, skoro moga si wytworzy nowa warstwa meropchw", rolnikw, pracujcych u vlastelw na basztynach"16).

Nowe stosunki ujto w prawo pisane. W roku 1349 ogoszono zakonnik" krla Duszana, obejmujcy wiele dziedzin z ycia pastwowego i spoecznego. Jest w nim niemao prawa bizantyskiego. Przesilenia wewntrzne wymagaj pokoju, lecz wanie wtedy wojna ciga wojn a przeplatane s one walkami dynastycznymi, przy ktrych opryszkostwo w Serbii dziczeje najbardziej. Ju Urosz Deczaski strca ojca z tronu. Przegrany, skazany na olepienie, lecz wyprawiono go do Carogrodu, do dziadka Andronika II, gdzie siedem lat przeby w klasztorze. W r. 1317 przyjmuje go ojciec do swej aski i pozwala wrci. Potem Deczaski trzy razy wchodzi w zwizki maeskie, a z trzeciego oa przyby mu drugi syn, Symeon. Zaszy jakie (niewiadome) okolicznoci, wywoujce u Duszana obawy o jego prawo do nastpstwa tronu, pomimo, e by ju w roku 1320 koronowany. Zbuntowa si przeciw ojcu, znalaz poplecznikw, pokona ojca, uwizi i posun si a do tego, i ojca udusi kaza. Dziao si to w roku 1331. W Bizancjum odbyway si wtedy zmiany tronu nieco agodniej. Tylko jedno bratobjstwo wrd wnukw Andronika II i usunicie dziadka do klasztoru (r. 1320-1325). Spaday za na cesarstwo bizantyskie (w Europie i w Azji) ciosy coraz cisze. Osmanowie pod sutanem Urchanem zdobyli w r. 1330 Nice, w roku 1337 Nikomedi i dotarli w roku 1338 a do Bosforu. Od zachodu za rosa potga Uroszw, zwaszcza odkd Duszan pobi bugarskiego cara Michaa w r. 1330 a narzuci Bugarom Aleksandra, pochodzcego ze znakomitej rodziny serbskiej Grebostrekowiciw. Razem z nim wyprawia si na terytoria bizantyskie, zwaszcza na Macedoni, ktrej zachodni poow zdoby do roku 1334. Wtedy Karol Robert przekracza Dunaj i dochodzi a do Ziczy. Do bakaskich walk wszystkich przeciw wszystkim wmieszao si pastwo obce z zewntrz, mianowicie potga dynastyczna Andegawenw. Karol Robert, a potem Ludwik wgierski marzyli o tym, by pod jednym berem zczy Wochy poudniowe, Dalmacj, Wgry, Polsk i jak najwicej Bakanu. W tych wanie latach Duszan serbski czyni tam zdobycze, przyj tytu krla Albanii17) i wda si w bizantysk wojn domow o nastpstwo po Androniku III, ktrego syn Jan, liczy zaledwie 9 lat. Wydziera mu tron uzurpator Jan Kantakuzen, a Duszan przerzuci si z jednej strony na drug i ostatecznie w roku 1344 przyczy do swego pastwa ca Macedoni, a niebawem nadto Epir i Tessali. Natenczas Wenecja grozi mu wojn, wolc utrzyma sabe cesarstwo bizantyskie, ni dopuszcza do utworzenia nowej potgi na Bakanach. Na prno doprasza si Duszan przymierza z Wenecj. Rezygnuje wic z dalszych podbojw na wschodzie a prbuje w ro) Ok 112, 113, 301, 302, 310. ) Ok 311. Zachodz tu cechy podobne do faz, przez jakie przechodziy te same sprawy w innych krajach europejskich. 17 ) Ok 103, 114, 293-296.
16 15

279 ku 1330 podbi Boni, jedyny na caym Bakanie kraj katolicki, co atoli nie powiodo si18). Kantakuzen zosta tymczasem wsprzdc Jana V, jako Jan VI. Prbuj odzyska utracone prowincje. Podczas imiennych losw tej wojny obie strony zabiegay o posiki osmaskie, a kiedy w roku 1351 Jan VI wydawa crk za Urchana, syn sutaski pojmowa rwnoczenie w maestwo crk Duszana19). Byy to maestwa oczywicie tureckie, nie monogamiczne. Nowy epizod! Obydwaj cesarzowie Janowie pornili si na nowo! Kantakuzen da Osmanom za pomoc w roku 1353 Gallipolis i jedn forteczk na europejskim brzegu Dardanelw. Duszan stan tym razem po stronie Paleologa, lecz kampani przegra. Jednoczenie Ludwik wgierski przedsiwzi waln wypraw na Serbi. Duszan traci znaczne terytoria a prba pozyskania opieki papiea Innocentego VI nie powioda si20). Duszan zmar 20 grudnia 1355 r. w okolicznociach tak fatalnych, i przepad nie tylko jego dorobek polityczny, lecz take niemal wszystkie jego reformy. Wracay nawet dawne ksistwa dzielnicowe. Urosz V musia uzna to przywrcenie starego porzdku. Dodajmy, e utrzymaa si jednak warstwa vlasteli". Traci te Urosz V nabytki ojca. Zmar w roku 1367 i na nim wygasa dynastia Nemanijw. Rozbio si pastwo Duszanowe wanie w tym czasie, kiedy w Carogrodzie w roku 1354 powstao stronnictwo, chcce detronizowa obydwch Janw i podda si pod zwierzchnictwo obcego wadcy21). A wszake serbskie krlestwo obejmowao te greckie ziemie. Urosz V bierze udzia w

dalszym cigu bizantyskiej wojny domowej, lecz nic nie zyskuje. Kantakuzenowie wycofali si a tylko modszy syn Jana VI, Manuel, otrzyma Peloponez, jako despota Mistry. Dokona tam dalszej przemiany etnograficznej. Poniewa Sowianie nie zdoali zaludni naleycie Peloponezu, Manuel sprowadzi osadnikw z Albanii a przykad ten naladowano w Attyce. Jan Kantakuzen, ojciec, zabra si do pira; pozostawi po sobie apologi bizantyskiej prawowiernoci, tudzie kronik lat 1320-57. y w zaciszu jeszcze przez 28 lat, a do roku 138322). Duszan by tak samo tylko dynast, jak Karol Robert, lub Ludwik wgierski. Rozszerza granice pastwa, gdziekolwiek nawina si sposobno: planu gbszego adnego nie mia a o poczuciu narodowym w ogle nie ma mowy. Andegawenowie szerzyli w przeciwiestwie do Duszana katolicyzm, lecz byo to take podporzdkowane interesowi dynastycznemu. Kiedy w roku 1356, w rok po zgonie Duszana, ogosi papie na prob Ludwika krucjat przeciw schizmatykom, zebray si w Zagrzebiu cae hufce rycerstwa z Zachodu, ale Ludwik poprowadzi je przeciw Wenecji. Dziki temu naleaa ju w roku 1358 caa Dalmacja do Wgier. Tak Ludwik umia urzdza wypraw krzyow". Nieatwo dopatrzy si idei w pastwach dynastycznych, ale najniej pod tym wzgldem stali Paleologowie, sprowadzajcy Osmanw na Bakan. Dwory cesarskie pozbawione byy w ogle jakiejkolwiek myli politycznej. Trebizonda nie bya pod tym wzgldem lepsz od Carogrodu. Przepada statolatria w duchu Focjusza. Pastwowo psua si coraz bardziej i coraz mocniej przyczyniaa si do upadku pastwa. Sdownictwo gorszyo ludno. Od roku 1342 wybuchaj bunty przeciw warstwom wyszym, a wic w miastach przeciw biurokracji (szlachty bizantynizm nie posiada), gwnie w Adrianopolu i w Soluniu. Inteligencja soluska nazwaa buntownikw zelotami. A wic zeloci nie posiadali wyksztacenia szkolnego, nie mogli zostawa urzdnikami. Naley si przeto domyla buntu ludnoci przeciw biurokracji. Okoo tysica osb wyszo w r. 1342 z samego Solunia. Na tle rozruchw zaostrzaj si walki Kantakuzenw, owicych ryby w mtnej wodzie, przywouje si na pomoc Serbw i Turkw. Rewolucja spoeczna ogarnia wszystkie miasta, w Soluniu powstaje jaka republika wedug zasad platoskich" i utrzymuje si trzy lata. Paleologowie schlebiaj ludowi. Jeden z nich zostaje starszym korporacji eglarzy23). Nie ma takiej grupy politycznej, ktraby nie prbowaa zaburze wyzyska dla siebie. Rwnoczenie pogry si cay pwysep w zboczeniach religijnych, przy czym charakterystyczne jest to, e Grecy mieli swoje osobne zboczenie a Sowianie swoje odrbne: hezychizm dla Grekw i bogomilstwo dla Sowian. Poludniowo-sowiaska herezja wywodzia si z Azji, od owych Paulicynw, ktrych 20.000 przesiedlono do Tracji jeszcze za Dzymiskesa (w r. 970). Roz18 22

) Ok 303-308, 98, 99. 19) Ok 99, 100. 20) Ok 101, 111, 113. 21) Ok 102. ) D B 203, 204; Ok 297-300. 23 ) Ri 133, 138-145.

280 rodzili ale i rozwijali dalej swe wierzenia. Istny karykaturalny owoc gnostycyzmu. Z pierwotnych eonw porednikw midzy Bogiem a wiatem, a tworzcych plerom, czyli peni istnienia w przeciwiestwie do kenomy", tzn. pustki, ktrym to mianem objty jest cay wiat rzeczywistoci zmysowej, zrobi si drugi syn Boga Ojca, ktry stan na czele zbuntowanych aniow i utworzy na ziemi czowieka, uwid Ew, zapanowa nad ydami itp.24). Widocznym jest tu wpyw apokryfw, wrd Sowian bakaskich niezmiernie rozpowszechnionych i odgrywajcych tam znaczn rol25). Nadto wielki wpyw wywara ydowska uczono soluska. Wszystko razem doprowadzio do tego, i bogomilcy nie uznawali mszy w. ni Sakramentw a kocioy uwaali za zbyteczne. Ciekawa a wielce niebezpieczna ich etyka: wolno bra udzia (nawet czynny) w yciu i praktykach religii panujcej, jeeli dogodniej jest zatai przynaleno do sekty. Bogomilstwo pozostao zupenie obcym Grekom. Uwioda ich doktryna hezychii czyli spokoju, wypywajcego z kontemplacyjnego nastawiania jani, szukajcej zlania si z absolutem"26). Osigali to, siadajc nieruchomo w kcie, opierajc podbrdek o pier, a wpatrujc si caymi godzinami we wasny ppek; niektrzy (godniejsi) dostpowali tej aski, e widzieli w kocu jasno wielk, co uwaali za

cudowne wiato taborskie" z doka sercowego. Kady, obeznany jako tako z wierzeniami Orientu, pozna w tym od razu witych hinduskich nad wodami Gangesu. Istotnie, kierunek mistyczny wschodniego chrzecijastwa zblia si do duchowoci indyjskiej27), ale hezychia nie wyrosa z adnego mistycyzmu teologii bizantyskiej. Jakimi drogami doszed ten obd z Indyj na Athos nie wiadomo. Stamtd dotar do Carogrodu. Wszcza si polemika, w ktrej uczestniczyli nawet patriarchowie i cesarze. Broni ich Palamas, niegdy dworzanin Jana Kantakuzena, nastpnie mnich na Athosie, gdzie przysta do hezychastw, a w kocu arcybiskup tessalonicki. Przeciwnikiem by Baraam, hegumen jednego z klasztorw carogrodzkich. W r. 1339 posowa od cesarza Andronika III do Avignonu w sprawie unii i powrciwszy wystpi ostro przeciw hezychazmowi. Na synodzie w roku 1341 uznano jednak warto religijn ,wiata taborskiego". Wtedy Baraam wyjeda do Woch, przechodzi tam w r. 1342 na katolicyzm w obrzdku rzymskim i pisuje w obronie Kocioa. Mianowany biskupem w Gerace, w neapolitaskiem, y tam do roku 1348. Jemu przypisuje si e rzuci pierwsze nasiona klasycznego ruchu helleskiego we Woszech. Wrd uczniw swych mia Petrark. On zacz tedy ponown emigracj uczonych bizantyskich na Zachd, takich, ktrzy zrywali z cywilizacj bizantysk. W Carogrodzie za jeszcze trzy dalsze synody (do r. 1351) owiadczyy si za hezychizmem28). W rozterkach tych wszyscy bior udzia. Uczony wierszopis Akindynos pisze obszerny poemat jambiczny przeciw Palamasowi, a zelotowie soluscy nie chc go przyj na arcybiskupa. Nie uznaj te wadzy Kantakuzena. W roku 1347 pal jego listy i gro, e poddadz Solu Duszanowi. Lecz w roku 1349 zelotw soluskich pokonano i Kantakuzen triumfuje. Nowy synod w roku 1351 potpi Akindynosa i Palamas obj arcybiskupstwo w Soluniu29). Jakim sposobem zelotyzm znalaz si w obozie przeciwnym hezychizmowi nie wiemy prawdopodobnie chodzio o osoby. Hezychizm nie wyszed poza spoeczestwo greckie w Bizancjum30), lecz bogomilstwo szerzyo si ku pnocy, na Wooszczyzn a stamtd na Ru. Doszo w drugiej poowie XV wieku a do Moskwy. Wooszczyzna cala pogrona bya w swoistym dwojewieriu, wcale nie dalszym pogastwa od dwojewieria jugierskiego lub poowieckiego. Wszystkie czynniki pogaskie pozostay nietknite. Obchodzono nawet swoiste sfinta" wedug wasnego kalendarza. Urzdzono te formalne divinacje i wszystko byo w porzdku, byle si nie sta nieczystym Letinem". Obchodzili si te Woosi wwczas jeszcze bez hierarchii cerkiewnej, bez administracji i organi) Js, 32, 33; ale nie byo ich w Nowogrodzie w XI wieku, a wywd francuskiego Bougre" od Bulgare" chocia rozpowszechniony, jest wtpliwym. Js 5, 32, 38, 65. 25 ) Tak dalece, i filologowie poudniowo-sowiascy upatruj w nich chtnie skarby narodowe". S to jednak kompilacje i przerbki z greckiego, Mu 92. W roku 1937 wysza o bogomilstwie nowa praca Dvernikovicia, kadca nacisk na sowiaskie w nim pierwiastki. 26 ) Js 22. 27) Js 29. 28 ) Przyjo si czy z t spraw rozwaania na temat scholastyki a nawet wiatopogldu w. Tomasza z Akwinu! Scholastyka nie moga by odrzucon tam, gdzie nie wiedziano zgoa o jej istnieniu. 29 ) Ri 151-155. 30 ) Bdnym jest zaliczanie Nila Sorskiego i jego uczniw do hezychii.
24

281 zacji kocielnej. Przodownikami duchownymi byli starsi mnisi w malekich klasztorkach grskich. Rozpowszechniao si wic bez przeszkd bogomilstwo na tle dwojewieria31). Spadajc w tych czasach na coraz niszy szczebel, cywilizacja bizantyska tracia si ekspansyjn. W Niemczech kierunek bizantyski ulega znw osabieniu. Rzdy Karola IV pene s cech cywilizacji aciskiej a zbyt s znane ogowi, eby trzeba to byo wyuszcza. Do charakterystyki jego osoby posiadamy cenne rda w jego autobiografii, pisanej po acinie, prawdopodobnie w r. 1340 a doprowadzonej potem wedug jego wskazwek przez kogo zaufanego do roku 1346 (i dalej ju, niestety, nie podejmowanej)32). W tym czasie znikn z Czech nalot bizantyski i w Niemczech kierunek aciski wzi gr. Przewag cywilizacji aciskiej nadao tam mieszczastwo. Hanza wzrasta; w poowie XIV wieku liczy ju 90 miast. Umie broni samorzdu miejskiego, nawet z broni w rku. Hanza wymusia przemian pastwa feudalnego na stanowe.

Hanza nie bya najstarsz z tego kierunku politycznego i spoecznego. Gdziekolwiek w rednich wiekach powstaway zwizki miast, zawsze walczyy o samorzd, staway przeciw centralizmowi, przeciw wadzy absolutnej i tym samym przyczyniay si do wzmocnienia cywilizacji aciskiej. Tak byo w Lombardii i we Flandrii. Chwytano za or przeciw monarchom (drobnym czy wikszym) ilekro ci chcieli rozszerza sw wadz ponad prawa miejskie. Z Flandrii przenosi si ruch autonomiczny do Niemiec. Np. Kolonia, urzdzia powstanie w roku 1306 i przyja ustawy miejskie z Liege. Miasta Flandrii i Holandii tym wiksz maj zasug, poniewa tam w Lejdzie powsta najstarszy podrcznik legistyczny (Filipa z Lejdy), goszc ju bez zastrzee teori wadzy absolutnej33). To samo atoli mieszczastwo popierao formy pastwa dynastycznego, bo interesy handlowe wymagay, eby byo jak najmniej granic pastwowych. A jednak a do koca wieku XVI, wbrew teoretycznemu rozrostowi legizmu, nie przynio si nikomu, poza Niemcami, prbowa w praktyce nieograniczonej wadzy monarszej, co wypada uzna rwnie za zwycistwo kierunku aciskiego. Te zmiany ducha w Europie nie oddziaay wcale na Krzyakw. Ich pastwo byo scentralizowane, biurokratyczne a spoeczestwo przeznaczone na up pastwowoci, obmylonej apriorycznie, a utrzymanej przemoc. Sami dorobili pastwu jedn cech now: pastwo samo trudnio si handlem (std ciga opozycja mieszczastwa). Byli przeciwnikami samorzdu, wprowadzali jednostajno, o ile tylko si dao. Jest to pierwsze w Europie pastwo totalne, bo nie byo pod ich rzdami sprawy, ktrej by nie traktowano wycznie ze stanowiska pastwowego. Teoria ich bardzo prosta: ziemia pogaska lub schizmatycka jest niczyja, a wic wolno j zajmowa i staje si wasnoci primi occupantis. Reprezentantem chrzecijastwa i jego interesw jest Zakon; kto jest przeciw Zakonowi, staje si wrogiem chrzecijastwa. Kady sojusznik pogan lub schizmatykw winien by zwalczany przez cae chrzecijastwo, a zatem cae chrzecijastwo powinno dostarcza Zakonowi rycerstwa, nie tylko przeciw Litwie, Pskowowi i Nowogrodowi, lecz rwnie przeciw Polsce, jako wchodzcej w przymierze z Litw. Istota pastwa krzyackiego polegaa na tym, e zajcie rycerza rabusia" zorganizowano na wielk skal, korporacyjnie, opierajc si na prawie pici". Og krzyacki lubi biesiadowa, gromadzi kosztownoci i dogadza wszelkim wymaganiom ycia dworskiego. Byway jednostki, traktujce powanie regu Zakonu, tak pod wzgldem rycerskim jakote zakonnym, lecz zawsze po wschodniemu, li tylko przez umartwienie ciaa i ograniczanie potrzeb. Godne to zastanowienia, e w Niemczech utrzymywao si nadal bizantyskie pojcie witoci. Podzielali je take Krzyacy. Nie kursoway midzy nimi ksiki, ale zdarzay si wosiennice. Najwyszy szczyt bizantyskiej witoci na Zachodzie przytrafi si wanie w pastwie krzyackim: rzekoma wita, Dorota, (1336-1394), ktrej biografia pozostawia daleko w tyle poza sob naiwne wady w. Jadwigi lskiej. W kocu kazaa si zamurowa w katedrze w Kwidzyniu; wadze duchowne Zakonu speniy jej yczenie. Czczono j dugo, jako wit patronk past) O bogomilstwie obszerniej w Dziejach Rosji, t II. 32) Ss 1910 I 348. ) Pn 191, 192, 217, 232. 34 ) Nigdy kanonizowan nie bya. Osoby ochrzczone imieniem Doroty, maj za patronk mczennic z Kappadocji za czasw Dioklecjana.
33 31

282 wa krzyackiego34). Zna w tym take przynaleno do cywilizacji bizantyskiej. By w tym Zakon bliszy Bizancjum ni Rzymu. Midzy ich pojciem witoci, tudzie ich sposobem nawracania mieczem, zachodzia zupena wspmierno bizantynizmu. W ekspansj cywilizacji bizantyskiej i turaskiej na Wschodzie europejskim uderzya ostro Polska. Nastpca Gedymina, Olgierd, postanowi zdoby Ru ca wraz z Suzdalem i Moskw. Wyprawia si pod sam Moskw, zaj kraj pomidzy grnym biegiem Dniepru a Desn i ca Ru poudniow z Kijowem a na ziemiach ruskich osadza swych krewnych jako ksit dzielnicowych. Ci musieli przyjmowa na Rusi chrzest i tak dynastia litewska niszczya si w schizmie. Ochron od Krzyakw zajmowa si brat Olgierda, Kiejstut, walczcy dzielnie, lecz beznadziejnie. Gdyby si byo Olgierdowi

powiodo opanowa Moskw, nastpio by zatopienie Litwy w kulturze sowiasko-turaskiej, gdy byaby zbyt nik wobec ruskiego ogromu i podruszczon dynasti. Nastpca Olgierda, Jagieo, kontynuowa zrazu t sam polityk. Zdawa Litw na losy, byle tylko jak najdalej zawadn na Rusi. W roku 1382 zmuszony by przyrzec Krzyakom posiki przeciw Rusi pskowskiej. Decydowa si ju na chrzest, lecz nie w niemieckiej wierze", ale w prawosawiu. W nastpnym atoli roku powsta wrd panw maopolskich plan, eby Jagie przyzwa na tron polski, enic go z krlow Jadwig, crk Ludwika, krla Wgier i Polski. Byo to wbrew planom Ludwikowym, bo ojciec przeznaczy na tron polski starsz crk, Mari, ju zamn za Zygmuntem Luksemburczykiem. Gdy Jagieo ochrzci si w Krakowie, odepchnita zostaa od granic Wielkiego Ksistwa Litwy cywilizacja turaska, a bizantyska ograniczona cile do spraw cerkiewnych. Litwa za sama nie bdzie prawosawn, a caa organizacja pastwowa na Litwie bdzie katolick. Do czeg bdzie potrzebny Zakon? Pozostawao gniazdo bizantysko-niemieckie w Zakonie krzyackim. Z Krzyakami, walczcymi nadal z Litw, solidaryzowa si cesarz. Strcono w Niemczech z tronu najstarszego syna Karola IV w roku 1400 i wracano do swobodnych czasw bezkrlewia", nie dopuszczajc dziedzicznoci. Ruprecht z Palatynatu (1400-1410) by monarch nikogo nie krpujcym. Przy nastpnej elekcji pominito modszego syna Karola IV, Zygmunta Luksemburczyka. Posiada margrabstwo brandeburskie, zasiada na tronie wgierskim, nastpnie te czeskim, lecz przez cae ycie poda nadto korony polskiej i nie wybaczy nigdy Jagielle, e go ubieg do tronu polskiego. Zczy si przymierzem z Krzyakami a ci stanli na stanowisku prawnym takim, e uznaj krlem polskim Zygmunta a nie Jagie. W roku 1392 kupili od Zygmunta, jako krla polskiego, ziemi dobrzysk i Kujawy. Zygmunt wystpi nawet z projektem rozbioru Polski i zbiera odtd koalicje przeciw Polsce i Litwie. Na sierpie roku 1396 zamierzano podj wsplnie wojn z Zakonem, gdy wtem Witold zawid i wszed w ukady z Krzyakami. Chodzio tym razem o wielk spraw powszechno-dziejow. Witold chcia wykona nie tylko dawne plany Olgierda, lecz podbi Kipczak. Gdyby si to spenio, jake drobn krain byaby Litwa wobec ogromu pastwa Witoldowego! Katolicyzm wraz z cywilizacj acisk zajmowaby tam tak mao miejsca i byby czym tak nieznacznym, i przepadby dorobek cywilizacyjny unii Litwy z Polsk. W przyszoci nie Moskwa, lecz Wilno byoby stolic olbrzymiego caratu orientalnego. Kwestia cywilizacji turaskiej, co dopiero eliminowana wpywami polskimi, powracaa i to w olbrzymim zwikszeniu, majc sob obj ca Sowiaszczyzn wschodni i przycign Litw do tego kolosa. Witold ponis jednak straszliw klsk od Tatarw nad rzek Worskl dnia 12 sierpnia 1399 roku i dziki temu Litwa ocalaa. Teraz dopiero mona byo powrci do planw wojny z Krzyakami. Tymczasem prbowali zdobyczy na Rusi pnocnej. W latach 1406-9 odbyli cztery wyprawy pskowskie, a wszystkie pomylne. Jeszcze jedna, a sam grd Pskw padnie wyczerpany. Spodziewali si tego na rok 1410, lecz zaskoczya ich na Zachodzie walna wyprawa polska i Grunwald. W tym wanie roku zosta Luksemburczyk krlem niemieckim i zacz uywa tytuu cesarskiego z mocy uchway w Rhense. Krzyacy od razu uznali go cesarzem. Sojusz ich zacieni si. Zwycistwa grunwaldzkiego nie mona byo wyzyska, bo Zygmunt prowadzi wojsko z Wgier na Krakw. Dopiero w 25 lat potem bitwa pod Wikomierzem na mudzi przygwodzia Zakon. Wielka wojna trwaa caych lat 30, bo zacza si faktycznie ju w roku 283 1406, a, skoczya si dnia 31 grudnia 1435 roku (pokj brzeski). Cae pokolenie! Byy przerwy, lecz wzgldne, bo tyczyy tylko polsko-pruskiego placu boju. Wojna za miaa zakres znacznie szerszy i politycznie i terytorialnie. 0-bejmowaa nie tylko Polsk, Litw, Ru Bia, Prusy i Inflanty, ale nadto pograniczne kraje niemieckie, Czechy i Wgry a zahaczaa porednio o Moskw i tdy o Tatarw, a wcigaa ca Rzesz Niemieck, wywoujc rozmaite kombinacje polityczne a do Francji i Woch. Stanowisko midzynarodowe Polski nabierao wielkiego znaczenia; Polacy wkraczali rozstrzygajco w dzieje cywilizacyjne. Polska czerpaa z Zachodu cywilizacj acisk, na ktrej si ksztacia, a rwnoczenie przeciwia si Zachodowi, nie we wszystkim mu si poddajc. Nie byo u nas feudalizmu (nie by nam potrzebny) a

teori imperializmu cesarstwa rzymskiego" znalimy tylko z zachannoci cesarzy niemieckich. W pojciach rycerstwa zachodniego nie mogo by porzdku spoecznego bez feudalizmu i caej zwizanej z tym specyficznej kultury, a wic Polska moga si wydawa jakby wrogiem cywilizacji, zwaszcza skoro odczepiaa si od zwizku ze witym rzymskim cesarstwem", z jedyn znan form powszechnoci chrzecijaskiej. Nieporozumienie sigao daleko, a kultura polska zmagaa si nieraz w najwikszej rozterce poj. Nie zasymilowalimy si, jak Czechy, gdzie rozwizano kwesti w sposb najprostszy, wchodzc w skad cesarstwa i starajc si w kocu stan nawet na jego czele. Kiedy czescy krlowie zostali cesarzami, polscy najmocniej wanie zarzekali si wszelkiego zwizku z systemem imperialistycznym. W rozterce pogldw na wiat uczynia si myl polska najbardziej krytyczn z caej Europy, a poddaa krytyce same nawet zaoenia europejskiej teorii spoeczno-pastwowej i wytworzya w kocu wasne pojcie dobra powszechnego. Na tle cywilizacji aciskiej wytworzya Polska wasn jej odmian, kultur polsko-acisk. Trzeba byo w ramach cywilizacji aciskiej jakiej nowej formy, jakiej teorii polskiej a pozytywnej, ktraby wyksztacia nas na nard o wasnej kulturze i uczynia zdatnymi do twrczej pracy w czynach dziejowych. Dokona tego Pawe Wodkowic, pochodzcy ze zrabowanej przez Krzyakw ziemi Dobrzyskiej (z Brudzenia nad Skiw). Wielki uczony, studiowa w uniwersytecie w Pradze i w Padwie, kanonista, doktor dekretw, by kustoszem katedralnym w Krakowie, zosta profesorem uniwersytetu, w roku 1414 rektorem. Jako teolog zajmowa stanowisko oryginalne, twierdzc, e herezja przeciw mioci jest gorsz, ni przeciw wierze samej35). Przetumaczone na jzyk dzisiejszy znaczyo by to, e wicej za przeciw duchowi chrzecijaskiemu powsta moe z przewinie etycznych, ni z bdw dogmatycznych. W trzech traktatach, przedstawionych na, soborze kostnickim, zawar Pawe Wodkowic nowy rzut prawa publicznego i midzynarodowego. Wzgldem pogan obowizuje taka sama etyka i nie wolno nawraca mieczem. Krzyacy nie stanowi adnego zakonu religijnego i naley im zakaza ubiegania si o wadz wieck. Wszelkie nadania cesarskie ziem pruskich, litewskich a tym bardziej polskich s niewane; to nie byy res nullius a Polsce wolno byo stawa w obronie pokrzywdzonych pogan przeciw chrzecijaskim krzywdzicielom. Fides ex necessitate esse non debet. Nawraca tedy do zdania Grzegorza Wielkiego papiea. Zagina bya atoli tradycja tego. i dla wczesnego pokolenia byo to czym nowym. Byy to istne odkrycia, nowa teoria, przekrelajca wiele z tego, co dotychczas uwaano za waciwe. Zastosowane do Krzyakw, podryway sam racj bytu Zakonu. Nie koniec na tym. W Polsce od dawna ju przysugiwao spoeczestwu prawo kontroli nad rzdem. Zasad t chciano rozszerzy na pastwa wrogie i zabrano si do ostrej propagandy. Kiedy w roku 1433 ukadano si z Zakonem, podano z polskiej strony warunek, e pokj ma by porczony przez stany obu pastw. Domagali si tedy, by Krzyacy przyznali swym poddanym wpyw na sprawy wojny i pokoju. Na nastpnym soborze bazylejskim rozprawiano z ubolewaniem o tych polskich pomysach. Lecz gdy Zakon chcia zabra si do nowej wojny z Polsk, stany pruskie pogroziy wypowiedzeniem posuszestwa i zmusiy Wielkiego Mistrza do pokoju. y jeszcze wtedy Pawe Wodkowic (+1435). Moe on sam doradzi to postpowanie? W kadym razie stanowio ono prost konsekwencj jego pogldw. Zaszy jeszcze dwa podobne wypadki: pomoc czeska w wielkiej wojnie" wbrew krlowi czeskiemu, Zygmuntowi Luksemburczykowi, tudzie zawarcie
35

) N 154-158, 167.

284 przymierza z panami wgierskimi poza plecami tego Zygmunta, bdcego rwnie krlem wgierskim. Rodzi si nowy prd umysowy, wiodcy do nowego ukadu stosunkw ycia publicznego. Powstawa polski wiatopogld, oparty o poczucie wasnej odrbnoci. Zarodkiem tego rozwoju bya idea narodowa a zarazem fundamentem. W tym samym pokoleniu, pod koniec naszej wielkiej wojny", powstao drugie z kolei w Europie poczucie narodowe, mianowicie we Francji. Przez 114 lat trwaa wojna angielsko-francuska o to, e

niegdy w roku 1328 krl angielski wystpi z roszczeniami do tronu francuskiego. W roku 1429 nastpio jakby jakie objawienie. w. Joanna dArc, Dziewica Orleaska" wprowadzia krla, Karola VII do Rheims, do miasta koronacyjnego, w imi niesychanej dotychczas zasady, e dla Anglikw Anglia, ale Francja dla Francuzw. Potpiali j nawet uczeni duchowni francuscy, bo myl o odrbnoci narodu i o prawie narodowym uchodzia u nich jeszcze za herezj przeciw uniwersalizmowi caego wiata katolickiego pod wadz papiesk i cesarsk. Poczucie narodowe byo dla nich czym ujemnym, wprowadzeniem rozbicia. Dzi jeszcze kt zdaje sobie spraw z tego, e pod sztandarem Dziewicy Orleaskiej rodzia si francuska idea narodowa? Trzecie z kolei poczucie narodowe zrodzio si u Grekwso36), tam wanie, gdzie sama cywilizacja bizantyska wykluczaa ide narodow; powstaa bowiem wrd Grekw, wyrzekajcych si tej cywilizacji. Obdna zaiste historia z hezychizmem musiaa w kocu zrazi inteligencj. Opucilimy w cigu niniejszego rozdziau pragmatyczny wtek dziejw Bizancjum, albowiem nie zawieraj one niczego nowego dla naszych studiw. Kiedy Jan V Paleolog w latach 1369-70 jedzi na Zachd, eby uzyska pomoc przeciw Turkom i zda na czas swej nieobecnoci rzdy na syna Andronika (IV) powstay z tego spory, spiski, strcanie z tronu, uwizienia ju to syna, ju to ojca, a zawsze z pomoc Osmanw. A tymczasem Murad I mia od roku 1365 stolic w Adrianopolu. W roku 1371 pobili Turcy Serbw i Bugarw nad Maryc, w roku 1386 najechali Albani, w roku 1389 nastpi koniec Serbii w bitwie na Kosowym Polu. Od roku 1393 jest Bugaria paszalikiem. Jan V zobowiza si na samym schyku ycia do haraczu; co gorsza, musia dostarcza posikw sutanowi. Basileus zawis od aski sutana; susznie tedy powiedziano, e waciwie cesarstwa ju nie byo. Bajazed I osadzi w Carogrodzie, jako wsprzdc Jana V drugiego jego syna, Manuela (1391-1425), na utrzymanie za starszego brata Andronika kaza wyda pewne okrgi. W roku 1383 zajli Osmanie Solu, pozostawiajc na razie dawn administracj miejsk, lecz w roku 1391 zaprowadzili szariat i dokonali poboru janczarw. Z doliny Wardaru poprzesiedlali ludno do Sofii i Zagory, a sprowadzili na to miejsce Turkomanw z Anatolii37). Nastpuje oblenie Carogrodu przez Bajazeta w latach 1391-95; nastpnego roku klska pod Nikopolis, nowy atak na Carogrd w roku 1397 i najazd na More. W roku 1401 najedaj katolick Boni (gdzie Twerdko ogosi si by w roku 1376 krlem). Nastpuje przerwa w zdobyczach do roku 1421, bo tymczasem Osmanowie musieli rozprawia si w Azji z Timurem (Tamerlanem) i potem usuwa nastpstwa krtkiego, trzeciego z rzdu panowania mongolskiego. W owym czasie Manuel, podobnie jak ojciec jego, prbowa w roku 1417 ukadw o uni. Nie wpyno to na tok wypadkw. W roku 1422 zaczy si nowe ataki Osmanw. W roku 1423 wtargnli do Morei, wkrtce do Boni i Albanii i wzili pierwszy haracz z Wooszczyny. Tak runo pastwo bugarskie i pastwo Duszana. Ujarzmienie Bakanu postpowao szybko, gdy ludnoci sowiaskiej stawao si to obojtnym, odkd olbrzymia wikszo przesikna bogomilstwem. Sekta ta grzza coraz bardziej, a dziedzictwo gnostycyzmu i manicheizmu wystpowao coraz jaskrawiej: bierno pesymistyczna i wzgarda doczesnoci w poczeniu z anarchizmem. wiatopogld ich wyklucza jakkolwiek kultur czynu. Wedug nich cay wiat by dzieem szatana, nawet organizacja cerkiewna. Diabe nauczy ludzi eni si, miso jada i pi wino. Prawdziwy bogomilec nie kocha nawet dzieci, bo do czeg nowe pokolenie grzesz) Objawy idei narodowej dadz si stwierdzi wrd Czechw od roku 1409, a wojny husyckie wzmagay j nieraz (wcale nie zawsze), lecz idea ta nie utrwalia si. Bd tkwi w tym, e Czesi czerpali wiatopogld z dogmatyki, podczas gdy Polacy snuli go z etyki katolickiej, Por. Teoria Grunwaldu" w Przegldzie Pow. 1910. 37) R 160, 161. 38) Ss 1914 I 171, wedug bada Weingerda.
36

285 nikw? Chrzecijaskie artykuy wiary dawno je zarzucili, nawet symbol Krzya38). Przez tak sekt musia nasta rozstrj spoeczny. Nie wierzc w adne siy ducha ludzkiego, doszli do tpienia tych si i stali si si antyspoeczn. Poniewa ich etyka pozwalaa na udzia w praktykach wyznania panujcego, wic przyjmowali jawnie islam, byle zachowa swe posiadoci. Zrazu udawali tylko muzumanw, lecz z czasem wytwarza

si u potomkw bojarw i vlasteli nawet fanatyzm mahometaski, dziki niewtpliwej znacznej wyszoci islamu nad bogomilstwem; ktrzy za pozostali w duchu bogomilami, doszli do cakowitej areligijnoci i do powszechnej ruiny charakterw. Sowianie bakascy (gwnie w Boni) pozostali katolikami pod opiek Bernardynw, ktrzy swj woski tytu fra" zatrzymali a do koca XIX wieku, chocia skadali si ju z rodowitych Chorwatw. Przyby im drugi tytu: ujec tj. wuj, gdy kmet, do ktrego zawita wdrujcy nieustannie pleban-zakonnik, podawa zacnego gocia cigajcej wadzy tureckiej za swego wuja. Zagony Osmanw sigay ju na Wooszczyzn, a nad rzek Aut. Da jednak rad Bajazetowi hospodar wooski Mirko (Mircea 1386-1418), pod ktrym pastewko to posiadao najszersze granice. Dawa sobie te przedtem rad z Karolem Robertem i Ludwikiem wgierskim. Potem jednak nastay na caych czterdzieci lat (1418-1458) zwady jego synw i wnukw, przywoujcych wzajemnie przeciwko sobie pomocy Turkw a wobec tego podpadaa coraz bardziej w zaleno od nich ta stara Rumunia" (jak si wyraa Jorga). W nowej" za, tj. w Modawii zna dobitniej wpywy bizantyskie. W pierwszej poowie XV wieku, za hospodara Aleksandra I powstaje pierwszy zbir prawa, uoony na podstawie bizantyskich bazylik. Caa Wooszczyzna nawiedziona bya bogomilstwem, dokonujcym i tam straszliwych spustosze moralnych. Takie stosunki naley mie na uwadze w latach przed ostateczn katastrof Bizancjum. Cesarz Manuel, umierajc w r. 1425, zostawia ju tylko prawie szcztki pastwa. Nie zatrzyma pdu po tej rwni pochyej Jan VIII (1425-48). Pod koniec swego ycia wybra si w r. 1437 do Woch, eby ofiarowa uni w zamian za pomoc Zachodu. Potoczyo si wszystko zwyk kolej tych spraw, gdy prcz dworu cesarskiego i nielicznej grupy wyszej inteligencji nikt o unii nie chcia nawet sysze. Unia florencka w roku 1439 jest w krajach bizantyskich faktem bez znaczenia. Ze szczytw spoecznych wychodzi inny pomys. Filologiczne antykwarstwo okazao si si twrcz. Rozkwitno ono na nowo a wietnie w pierwszej poowie XV wieku. Znajomo klasycznego pimiennictwa helleskiego zaliczono znw do warunkw wyksztacenia. Jake oywczym byo to studium dla inteligencji bizantyskiej; oto jedyna ju dziedzina, w ktrej duch si musia kurczy si od upokorze i jedyna ucieczka do wzniosoci. Z tego grona znakomitych mw wychodzi projekt, eby porzuci czczy tytu cesarza Romaiw a przyj tytu krla Hellenw. Na miejsce kosmopolitycznej uniwersalnoci chc wstawi ide narodow. Po bezskutecznej ofierze warneskiej za pno byo, eby ocali pastwo, lecz idea narodowa zostaa, dziaaa i ostatecznie wytworzy si nard helleski, tak jest! helleski, chocia skadajcy si z najautentyczniejszych potomkw Sowian i Albaczykw, z nader nieznaczn domieszk krwi greckiej. Zwolennicy teorii rasowoci niechaj sobie ami nad tym gow; my widzielimy od pocztku, e narodowo jest czynnikiem nie fizycznym, lecz duchowym. Na podstawie dziedzictwa duchowego wywodzili si ... od Homera. Nie poszed za t rad Jan VIII, ani ostatni z basileusw Romaiw, Konstanty Dragadzes (144853) i Bessarion nawouje, eby si zamieni na nowo w Spartan, a bdzie mona wyrzuci Turkw nawet z Azji; a Platon proponuje szereg reform dla odrodzonej Hellady39). Konstanty XI wolaby posiki z Zachodu. Dwr cesarski carogrodzki zwrci si w roku 1452 jeszcze raz ku Rzymowi na krtko i po raz ostatni. Dopiero teraz promulgowano wreszcie uni dnia 12 listopada 1452 roku w bazylice w. Zofii, czynic to wbrew opinii publicznej, podczas gdy w miecie wybuchy z tego powodu rozruchy pod hasem: raczej turban, ni tiara. Wyborowi temu stao si zado nader rycho; ju po kilku miesicach, dnia 29 maja 1453 roku Carogrd przesta by stolic prawowiernych cesarzw" a stal si Stambuem sutanw tureckich, siedzib nowego kalifatu. Zwolennicy helleskiej idei narodowej przenieli si po wikszej czci do
39

) D B 215.

286 Woch. Wrd modszego pokolenia celowali dwaj bracia Chalkondylasowie, Dymitr, gramatyk", ktry pierwszy wyda Homera drukiem (we Florencji w r. 1488) i Mikoaj, historyk, przebywajcy we

Woszech od roku mniej wicej 1470. Napisa dzieje Turkw i upadku Bizancjum, obejmujce lata 12971462, wydane w oryginale greckim w Genewie a dopiero w roku 1650, powtrnie w Wenecji w 1729 r. i po raz trzeci w Bonn w 1843 r.; znane atoli z tumaczenia aciskiego (Clausera), ktre wyszo w Bazylei w roku 1560. W tym dziele wyrazi otuch, e pewnego dnia krl grecki i jego nastpcy wznowi krlestwo, gdzie synowie Hellenw zjednoczeni sami bd urzdza swoje sprawy, tworzc nard"40). Gos ten naley zapisa na dowd, e idea narodowa nowo-grecka istniaa ju w XV wieku, e tedy nie przestawa tli w Bizancjum jaki ar cywilizacji aciskiej pod popioami bizantynizmu, ktry zasadniczo jest obcym ideom narodowym. Patriotyzm helleski mieci w sobie pierwiastki aciskie. Katastrofa carogrodzka zastanawiaa kler prawosawny. Czemu Bg opuci Bizancjum? czemu w chwili stanowczej, gdy roty tureckie dochodziy do kolumny Teodozjusza, anioowie z nieba nie zstpili na obron, jak si tego spodziewano? Uczeni cerkiewni szukali przyczyny katastrofy w Biblii i u chronografw, w planetach i w kabale i w cudacznych kombinacjach liczb od Adama a do XV wieku w czym zna wpywy ydowskiej uczonoci soluskiej. Przyjo si atoli powszechne wyjanienie, zawarte w licie pasterskim metropolity moskiewskiego Jonasza z roku 1458, e upadek Carogrodu by kar Bo za promulgowanie na kilka miesicy przedtem unii florenckiej. Tene Jonasz dobada si w ksigach witych, e nie wolno, eby byo soborw wicej, jak siedem; zwoanie smego (florenckiego) stanowi przestpstwo, zakazane nie tylko przez 7 poprzednich soborw i przez kanony, ale wrcz przez samych apostow. Wyjanienie to zawdrowao zapewne z mnichami z Rusi na Athos, dowiezione z Athosu do Carogrodu i stao si jakby dogmatem. Ale sam patriarchat carogrodzki by odtd podejrzanym w wierze w Moskwie i wyrabiao si tam zapatrywanie, e chrzecijastwo czyste" jest ju tylko w metropolii Kijowa i wszystkiej Rusi, a ktrej metropolita prawdziwy rezyduje w Moskwie.
40

) D B 216.

IX KULTURA MOSKIEWSKA (1425-1552) Cywilizacja bizantyska miaa stoczy na Rusi suzdalskiej, tj. na Zalesiu, w Moskiewszczynie, walk z rozsiad tam ju kultur sowiasko-turask. Orzek to ju Karamzin, jako Moskwa jest dzieem hanw. Z Kipczaku przejto pastwowo, od Tatarw przejmowano obyczaj. Od Wasyla lepego (1425-1462) tatarszczyzna bierze widocznie gr w pojciach krain moskiewskich. Ekspansja cywilizacji turaskiej raz jeszcze zagraa Litwie. Gasztodowie podnosz na nowo haso Olgierda, jako cala Ru winna nalee do Litwy, tj. pod. lega litewskim dynastom. Po mierci Warneczyka zerwali uni z Polsk, a modziutkiego Kazimierza Jagielloczyka nie puszczali do Krakowa, bo ich zdaniem Moskwa wartaa dla Litwy wicej, ni Krakw. Zanosio si wic znowu na upadek katolicyzmu na Litwie i na rugowanie cywilizacji aciskiej1). Zwyciyy jednak wpywy polskie, a Kazimierz nie tylko si nie zwraca przeciwko Moskwie, lecz w roku 1449 zawar pakt, nazwany susznie likwidacja litewsk", bo Jagielloczyk wyrzeka si rozszerzania granic na wschodzie. Wielkim zagadnieniem historii polskiej byo wwczas, czy zwrci si ku Batykowi, czy te ladem Warneczyka na Bakany. Przegradzay drog Wgry. Wraz z Czechami przeszy w roku 1438 w dom Habsburgw pod Albrechtem II, ktry rok zaledwie panowa, pozostawiajc dziedzictwo synowi, Wady1) Nie byo by te w takim razie dzisiejszej narodowoci letuwskiej.

287 sawowi Pogrobowcowi. Ten skoczy krtkie swe ycie w roku 1457 i wtedy przywdziewaj korony dotychczasowi regenci i opiekunowie, krlowie narodowi, Jerzy Podiebradzki (1458-1471) i Maciej Korwin (1458-1490), najgorszy wrg Polski. Polska zwizana bya toczc si od czterech lat wojn prusk. W r. 1454 przybywa do Krakowa poselstwo Zwizku Jaszczurczego, poddajc Prusy krlowi polskiemu. Kardyna Olenicki przeciwny jest

podjciu wojny z Krzyaka. mi, bo pragnie skierowa siy Polski na poudnie. Byo argumentw pro i contra wiele, skoro narady nad t kwesti trway na Wawelu przez 15 dni. Przecili j posowie pruscy, owiadczajc, e sobie poszukaj innego pana. Kt mg przewidzie, e wojna potrwa lat 13, aeby skoczy si wynikiem zaledwie poowicznym? A do roku 1466 Polska nie moga wystpi czynnie w kierunku poudniowym. Wobec najwyszych kryteriw historycznych bya wojna trzynastoletnia walk cywilizacji aciskiej z bizantysk. W pierwszych jej latach, w roku 1459 powstaje pomys, eby Krzyakw przenie na wysp Tenedos, eby tam mogli spenia luby walki z niewiernymi. Niewykonalno projektu najsuszniejszego stanowia satyr na rzeczywisto w chrzecijastwie. Rozwj myli europejskiej" dokonywa si wcale nie w kierunku Pawa Wodkowica. W miar jak osabia si gwny trzon Zakonu w Prusach, a tym bardziej po pokoju toruskim, wzrastao znaczenie inflanckiej gazi Krzyakw. Nie rezygnowali z Pskowa i z upatrzonej dla siebie czci ziemi Wotskiej. Przerwy midzy waciwymi wyprawami wypeniano utarczkami pogranicznymi, umylnie, by mona byo stwierdzi wobec Europy nieprzerwalno" walki z niewiernymi. Sprawy te ocieray si coraz bardziej o Moskw. W roku 1461 rozejm picioletni pomidzy Zakonem a Nowogrodem Wielkim i Pskowem zawiera si na dworze moskiewskim. Gdy za w roku 1470 Iwan III wyprawia si na Nowogrd, landmistrz inflancki pisze do Wielkiego Mistrza, e naleaoby wystpi w obronie niepodlegoci tego miasta i zawrze z nim przymierze przeciw Moskwie. Oczywicie, po opanowaniu Nowogrodu przez Moskw trudno byoby myle o rozszerzaniu pastwa krzyackiego w strony ruskie. Lecz Zakon czul si ju zanadto osabionym i plan landmistrza spez na niczym. Jeszcze w sierpniu 1480 roku wyprawili si Krzyacy inflanccy na Pskw, lecz poprzestali na zwyczajnym zniszczeniu okolicy. Aeby pomci te rejzy" urzdzi Iwan zim 1481 roku wypraw odwetow na Inflanty. Drobny oddzia moskiewski wystarczy, by zupi cay kraj od Juriewa po Ryg. W nastpnym roku 1482 zawary Inflanty rozejm z Nowogrodem Wielkim i Pskowem na lat dziesi. Po stronie zachodniej nie mia Zakon zaczepia Polski z wasnej inicjatywy, lecz czeka sposobnoci, aeby si nad Polsk zebray chmury skdind, aeby w takim razie uderzy rwnoczenie z tyu. Wiele nadziei pokadali w Macieju Korwinie. Krl wgierski pr. gna zagarn Czechy a wtedy Czesi weszli w porozumienie z Polsk przyznajc nastpstwo tronu najstarszemu krlewiczowi polskiemu, Wadysawowi. Kiedy po zgonie patriotycznego Jerzego z Podiebradu sprawa staa si aktualn, Korwin wystpuje jawnie przeciw domowi Jagielloskiemu a krl polski wysya w roku 1472 drugiego ze swych synw, Kazimierza (witego) z wojskiem na Wgry. Poniewa wwczas Europa nie tylko uznawaa prawa dynastyczne, ale uwaano je powszechnie za fundament prawa publicznego, podnie naley, e Kazimierz Jagielloczyk stanowi zaszczytny wyjtek. Wtenczas w roku 1472 mia Wadysaw pozostawa krlem czeskim, Kazimierz zdoby sobie Wgry, wic w myli ojcowskiej tron polski przeznaczony by dla Jana Olbrachta. Nie myla krl nigdy o wyodrbnieniu tronu litewskiego, na co posiadamy liczne dowody, ani te nie zamierza nigdy tworzy jakichkolwiek dzielnic na Litwie lub w Prusach. Nie byo tedy nic wyznaczonego dla trzech modszych synw, Aleksandra, Fryderyka i Zygmunta, a gdy wyprawa wgierska nie powioda si, czterech krlewiczw pozostawao bez widokw zaopatrzenia. Olbracht cofa si do rzdu bezstronnych, gdy starszy od niego Kazimierz stawa si domniemanym nastpc tronu. Ten stan rzeczy mia trwa do roku 1484. W tych wanie latach, wzrastaa wielce potga moskiewska. Nastpca Wasyla lepego, Iwan III (1462 - 1505) jest twrc militaryzmu moskiewskiego. Powstaje tam wojsko stae, zoone z dzieci bojarskich" i z posad" po grodach. Od zdobycia Nowogrodu Wielkiego poczynajc (1472), pastwo rozszerza si szybko. Wszystkim nowym prowincjom odejmuje si od razu ich prawa krajowe. Administracja zna jedno tyl288 ko prawido: eby wszystko byo, jak w Moskwie". Podsuwanie wszystkich i wszystkiego pod strychulec moskiewski siga nawet drobnych szczegw. Ta namitno do jednostajnoci waciw jest tak bizantyskiej cywilizacji, jako te turaskiej. Na stron turaskiej rozstrzyga atoli inna okoliczno, mianowicie oparcie wadzy naczelnej na osobistej zawisoci kadego mieszkaca w pastwie od osoby Wielkiego Ksicia. Jest to objawem monizmu prawnego prawa prywatnego (waciwego cywilizacji

turaskiej). Uprawiano na szerok skal przesiedlanie ludnoci (w roku 1486 naraz 8.000 kupcw nowogrodzkich), bo rozcignita na wszystkich zasada osobistej zawisoci pozwalaa gowie pastwa decydowa o osobistym losie kadej jednostki. Urabia si kultura sowiasko-turaska w dalszym cigu procesu historycznego, rozpocztego za poowieckich czasw. Bizantyska cywilizacja puka jednake jeszcze raz do bram Moskwy. Geneza ruchu na witej grze Athosu, gdzie miecio si wszystko pod fikcj jakoby bazyliask. Jedni z mnichw i pustelnikw" spieszyli z pochlebstwami na dwr sutaski, inni ubolewajc, e nie ma, Cerkwi bez cara", marzyli, gdzieby znale nowego cesarza prawosawnego. Natenczas Serb wskrzesza dawn myl Serba. Niegdy Wasyl Dymitrowicz odpowiedzia metropolicie Cyprianowi (Serbowi rodem), e nie zna innego cara, jak hana Kipczaku2). Obecnie serbski mnich z Athosu, Pachomij, przenisszy si do Nowogrodu Wielkiego a nastpnie do Moskwy (1458-1484), tumaczy skupiajcemu si koo niego gronu, e po upadku Carogrodu Wielki Ksi jest bd co bd pierwszym panem prawowieria. Nie brak osb, ktre go doskonale rozumiej. Wszake Kommenowie utrzymywali stosunki z Moskw jeszcze od XIV w. Modsi czonkowie rodu szukali czsto kariery w Moskwie. Niektrzy dali pocztek rodom moskiewskim Goowinych, Chowlinych, Tretiakowych. Nie trudno byo pozyska ich dla idei carstwa. W literaturze cerkiewnej spotykamy si z tytuowaniem Wasyla lepego carem. Wielcy Ksita, jak Wasyl lepy, jakote Iwan III trzymaj si atoli programu, e najpierw Moskwa musi opanowa cae Zalesie, a potem dopiero pomyle o zrzuceniu jarzma tatarskiego. Przyjcie tytuu carskiego byoby wyzwaniem cara prawdziwego tj. hana. Miay si nawiza stosunki take z drugim rodem cesarzy bizantyskich, z Paleologami. Od despotw Mangupy na Krymie, Kommenw, wyszed pomys eby wyswata do Moskwy bratanic ostatniego cesarza carogrodzkiego, Zo. Po szeregu do zawikanych porednictw maestwo doszo do skutku w roku 1472. Zoe przebywaa w Rzymie, utrzymywana (z ojcem i brami) przez papiea. Dostaa posagu 6.000 dukatw, wypaconych z funduszw, przeznaczonych na krucjat przeciw Turcji, sum na moskiewskie stosunki nadzwyczaj wielk. Zoe staa si w Moskwie od razu nieprzyjacik wszelkiej myli o pojednaniu z Rzymem, a m jej marzy o tym, eby go kalif zalicza do swych przyjaci. Zoe nie staa si w Moskwie bynajmniej jak wybitniejsz osobistoci historyczn. Nie przywozi adnego spadku bizantyskiego", bo do tego byo a szeciu dziedzicw mskich. Ani nawet ceremoniau bizantyskiego nie wprowadzono, naladujc natomiast coraz bardziej ceremonia swych carw, hanw kipczackich. Ani te Iwan III nie sta si mielszym wobec Tatarw pod rzekomym wpywem Zoy; wanie na lata najblisze wypada podwjna opata wychodu" obydwom carom, zwalczajcym si wzajemnie, Ahmatowi z Astrachania i Mengli Girejowi. Zoe nie posiadaa w ogle najmniejszego wpywu politycznego. M pozwala jej sprowadza budowniczych, ktrzy przerabiali Moskw szarodrewnian na biaokamienn". Stosunkw ony Iwan III uywa, eby sprowadza z Woch majstrw" wszelkiego rodzaju, zwaszcza do inynierii wojskowej. Poszerzy to nastpnie na Niemcy, przez to zaopatrzy si wczenie w artyleri, dziki ktrej odnosi nastpnie zdumiewajce zwycistwa. Przybye z Zoe-Zofi do Moskwy bardzo powane grono dworzan, zoone z uczonych, takich, ktrzy emigrowali wprawdzie z Bizancjum, lecz nie pozbyli si niechci do acistwa i skorzystali chtnie z monoci wyjazdu na dwr prawosawny. We Woszech wykadali Platona, lecz w Moskwie nie znaleli nikogo, ktoby chcia si uczy gramatyki. Modsi z nich przyspasabiali si, jak Trachaniotes, ktry nada dyplomacji Iwana III formy europejskie. W kadym razie wszyscy ci greccy przybysze powikszali znakomicie grono moskiewskich bizantycw. Zaczyna si w Moskwie walka wpyww bizantyskich z turaskimi. Jzy2

) Diak przypisu.

289 czkiem u wagi miay sta si sprawy religijne. Iwan m mia yk teologiczn. W roku 1480 dowiedzia si, e w Nowogrodzie Wielkim zbiera si grono, powicajce si badaniu rzeczy nadprzyrodzonych w sposb nowy. Co z ydowskiej uczonoci soluskiej przedostao si z biegiem okolicznoci do Nowogrodu Wielkiego z kaba i astrologi na czele. Przywieli to trzej ydzi i okoo nich zgrupowao si 25 osb, dnych wiedzy. Gow

grona by yd Scharia (Zachariasz), pochodzcy z Rzymu. Ci ydzi byli osobami najbardziej uczonymi na caej Rusi pnocnej i oni nadali cech wszcztemu przez nich ruchowi umysowemu, ktry nazwano sekt idostwujuszczich. Nie pierwszy to raz wkraczali ydzi w dzieje Cerkwi na pnocy. W ruskim pimiennictwie prawosawnym udzia ydw i wychrztw by ju od dawna znaczny, a teraz jeszcze si zwikszy. Iwan III sprowadzi sobie dwch popw z nowogrodzkich idostwujuszczich" a od nich rozszerzao si w samej Moskwie teologizowanie pozacerkiewne. Po dwch latach przybywa im potny sojusznik, mianowicie bogomilstwo. Znikno ono ju cakiem na Bakanach, gdy wyznawcy tej sekty wszyscy przeszli na islam. Pozostao tylko na Wooszczynie, mieszajc si z tamtejszym dwojewieriem". Przywioza je do Moskwy ze swym dworem w roku 1483 crka Stefana Wielkiego, wojewody" modawskiego (1457-1504), Helena, oddana w maestwo synowi Iwana III, Iwanowi modszemu. Nastpio zblienie modawskich sekciarzy z idostwujuszczimi". Odrzucili ju dogmat o zmartwychwstaniu, odmwili bstwa, Chrystusowi, zaczli jako dzie witeczny obchodzi sobot, a wreszcie nawet pasch po ydowsku. Tote gdy wadza duchowna wykrya sekt, uwaaa j za owoc ydowskiego prozelityzmu i sama nawet Wielka Ksina modsza nazywana, jest ydowsk". Nagle zawrzay spory o majtki klasztorne. Powstaj dwa obozy, jakby prawica i lewica Cerkwi. Na czele obydwch kierunkw s mnisi, ktrzy poprzednio przebywali na Athosie. Gow lewicy by Nil (1433-1508) z pustelni" na Zawou nad rzek Sor (od tego Sorskim zwany), ktry kaza swoim y z pracy rk swoich. By to take sekciarz, lecz innego rodzaju: za prawdziwe Pismo w. uwaa tylko Ewangelie i Dzieje Apostolskie, wywodzi, e nowe cuda ju si dzia nie mog i twierdzi, e nie powinno si nikogo przeladowa za herezj. Na czele skrajnej prawicy staje Josiph Sanin (ok. r. 1424-1514) mistrz wielkiej pustelni" w Wookamsku, skadajcej si z 12.422 osb. Uprawiano tam najgrubsz formalistyk orientaln, np. odczyta codziennie 77 (Sic! 77) psalmw i wybija po trzy tysice pokonw przed ikonami. Josifanie" bronili majtkw klasztornych, przyznawali panujcemu ingerencj w sprawy cerkiewne i byli w ogle stronnictwem dworskim Iwana III. Bizantycy znaleli si midzy tymi dwoma prdami. Gdy Iwan III nie chcia przyjmowa tytuu carskiego, gdy posya nadal wychod", oparli swe nadzieje na Iwanie Modszym, a w r. 1480 przygotowywali nawet zmian tronu. Dogadzay im polityczne zapatrywania dworu Modawki. Przywioza z sob tradycj tytuu samodzierawny gospodin, co jest tumaczeniem greckiego autokratora" a przyjte byo jeszcze z kocem XIV w. przez Romana, modawskiego. Dwr wojewody" urzdzony te by zupenie po bizantysku, z wszelkimi urzdami dworskimi (chocia karykaturalnie). Dwr ten wpyn niezmiernie na dalszy tok spraw moskiewskich. Tam posowie i agenci Iwana III spotykali si z wysannikami Polski, Wgier, Turcji. Tam odkryy si wzajemnie Moskwa i Wgry. Niebawem wystpi Maciej Korwin z planem, eby wzi Polsk i Litw we dwa ognie, a cesarz Fryderyk III gotw by za t cen pogodzi si z Korwinem. W latach 1484-88 zawierano formalnie traktaty przeciw Kazimierzowi Jagielloczykowi. Na sam pocztek tej akcji wypada w domu Jagielloskim aoba: mier krlewicza Kazimierza (witego) w roku 1484. Odtd nastpc ojca w Polsce i na Litwie ma zosta Jan Olbracht, a dla trzech jego modszych braci brak tronw. Jednake Kazimierz Jagielloczyk bezwarunkowo nie myli tworzy z Litwy sekundogenitury, ani w ogle nie uprawia polityki dynastycznej. Zajty jest spadkiem moralnym po bracie Warneczyku i trzy razy wystpowa z planami kampanii bakaskiej, liczc na pomoc Stefana Wielkiego, ktry zoy mu hod lenny w roku 1485. Zaczyna si te korowd dugi polskich zudze, jakoby mona pozyska Moskw do ligi antytureckiej. Iwan zdecydowa si tymczasem na sojusz z ord perekopsk, bo sdzi, e z pomoc Gireja zawojuje Kaza, lecz 290 skoczyo si na tym, e w roku 1487 musia dostarczy posikw nalenych zwierzchniczemu swemu carowi, celem zdobycia Kazania dla Amina, pasierba Gireja. Zawd poczony by z upokorzeniem, a zajcie Kazania odwlec si musiao a do r. 1552.

Zaborczo moskiewska, odepchnita od wschodu, miaa si zwrci ku zachodowi. Od roku 1486 poczynajc, przewidywano w Inflanta.ch na nowo niebezpieczestwo. Tymczasem jednak z Niemiec podsunito Iwanowi myl inn: uroszcze do Rusi litewskiej. W roku 1490 podpisano sojusz wojenny midzy Iwanem a Fryderykiem. Cesarz ukada lig osaczajc pastwo polskie i litewskie, celem za wojny miao by zdobycie Wgier dla Habsburgw i Kijowszczyzny dla Iwana. Tego roku zaszy dwa wydarzenia. Wykryo si, e Helena jest ydwk" a Iwan Modszy zmar (lekarza cito publicznie). Obowizywaa primogenitura, lecz josifianie nie chc Dymitra, syna ydwki" i wysuwaj przeciw niemu na nastpc tronu modszego brata nieboszczyka, Wasyla. Nastpuje osiem lat intryg politycznych i cerkiewnych, bo Iwan nie decydowa si. Z Niemiec zadano od niego decyzji w sprawach polityki zagranicznej. W brzemiennym w wydarzenia, roku 1490 zmar take Maciej Korwin, przez co krlowi Kazimierzowi otwieray si nowe widoki w Budzyniu. Wedug wczesnych planw ojcowskich, krlem wgierskim miaby zosta Jan Olbracht, a wic polski tron wyznacza Aleksandrowi, a Zygmunt byby bez tronu (Fryderyk wstpi tymczasem do stanu duchownego). Zniweczy ojcu te plany Wadysaw, czc na swej gowie korony czesk i wgiersk. Ojciec nie chcia wanie dopuci do takiego poczenia, obawiajc si, e wytworzy si z tego sia polityczna, mogca w danym razie paraliowa polityk polsk. Krlowi chodzio o hegemoni Polski i do tego dostosowywa zawsze stosunki rodzinno-dynastyczne. Nie zawaha si nawet podnie ora na pierworodnego syna, gdy ten pocz podkopywa hegemoni Polski, tworzc nowe pastwo, zbyt silne, eby ulega miao polskim wpywom. Moc pokoju presburskiego w roku 1491 pozostay Wgry wprawdzie przy Wadysawie Jagielloczyku, lecz cesarz Fryderyk odsunitym od wspzawodnictwa, zaczym rwnie Iwan zmierza do zgody z krlem Kazimierzem. Na razie sojusz z Krzyakami nie ma dla Moskwy adnej wartoci. Kiedy w kwietniu 1492 roku (a wic jeszcze za ycia Kazimierza Jagielloczyka) spniony pose cesarski rozwodzi si o korzyciach przymierza z Zakonem dla Moskwy, Iwan z orientaln but odpowiedzia, e gotw przyj to pod sw opiek, lecz nieche przyl wpierw posw bi czoem". Posowie od landmistrza dopiero byli w Moskwie i odnieli wraenie, e Iwan ywi nieprzyjazne zamiary wzgldem Inflant. da te Iwan, eby mu bili czoem". Rwnoczenie podj budow warowni Iwangoroda, naprzeciw Narwy, daleko ku pnocy jeziora Czudzkiego, bardzo ju blisko morza, eby wstrzyma raz na zawsze krzyackie rejzy na Pskw. Zapado widocznie postanowienie, e zaborczo skieruje si nie na Litw, lecz na Inflanty. Tote mistrze Zakonu korespondowali ze sob o ewentualnoci wojny z Moskw. Zmieniy si stosunki radykalnie po zgonie krla, gdy Litwa osabia si nadzwyczajnie, zerwawszy uni z Polsk. Przybywa tymczasem w Moskwie oznak, e ostatni nalot cywilizacji bizantyskiej bdzie pokonany przez zwycisk turaszczyzn. Monizm prawa prywatnego utwierdza, si w roku 1494, gdy Iwan przyjmuje tytu gosudara wsiej Rusi". Tytu ten oznacza, (od Prawdy Ruskiej poczynajc) zwierzchnika osobistego, wzgldem ktrego podwadni pozostaj w stosunku osobistej zawisoci. Dotychczas kady knia by gosudarem na swym ksistwie. Iwan mediatyzuje reszt tych wadcw dzielnicowych, robi ich kniaziami suyymi a sam narzuca si im na gosudara, tudzie wszystkim ich poddanym. Niebawem miay zawadn turaskie pojcia co do nastpstwa tronu. Iwan zdecydowa si najpierw na utrzymanie primogenitury i przyzna nastpstwo synowi ydwki", Dymitrowi. Bizantycem sta si jednak powolnym w tym, e zezwoli, eby wnuka w roku 1498 koronowa i ogosi carem. W przyjciu tego tytuu miecio si wypowiedzenie poddastwa hanom kipczackim. Przezorny Iwan nie koronuje si sam a ceremonia koronacyjny ukada w taki sposb, aeby w danym razie mg wobec hanacara wykaza swoj niewinno, jako zaskoczonego a wnuka powici. Jako postpi tak wkrtce po czterech latach zaledwie. Liczono na to, e trwajca dugo wojna domowa kipczacka ochronie Moskw i uczyni j wasnowoln. Utrudnia sytuacj sojusz Aleksandra litewskiego z ord Zot. Zawar te Aleksander so291 jusz z landmistrzem inflanckim Plettenbergiem, przewidujc wspln wypraw na Moskw. Po zgonie Olbrachta (1501) jednak zajty elekcj polsk zaniedba cakiem sprawy wschodnie i nie wypeni obowizkw wzgldem sojusznikw. Inflanty doznay tego roku najazdu moskiewskiego. Powiodo si

Plettenbergowi wyprze nieprzyjaciela wasnymi siami, lecz wyprawa pod Pskw w roku 1502 zawioda, a bya ju ostatni. Wojna za kipczacka skoczya, si w roku 1502 w ten sposb, i opuszczona przez Litw Orda Zota przestaa cakiem istnie, a han perekopski sta si panem caego Kipczaku. Wracaa dawna Kipczaku potga. Iwan nagle zmienia swe postanowienia. Dymitra wraz z matka wtrca do wizienia, jako buntownika, przeciw carowi swemu Mengli-Girejowi. Iwan III nawet w testamencie swoim okrela sposb wypat daniny tatarskiej, nie uwaa wic pastwa swego za wyswobodzone z zawisoci od hana. Lecz han nie egzekwowa daniny. Ostatnia wypata, dajca si udowodni, nastpia w roku 1492. Zrzucenie zwierzchnictwa tatarskiego nie jest zwizane z adn dat, z adnym czynem wojennym. Opowie, jakoby to stao si byo w roku 1480 jest bajk ukut w czasach Iwana Gronego. Obwieszcza tedy Iwan III, e nastpc tronu jest syn jego, Wasyl. Innym czterem synom kaza podpisa dogowor", e ojciec ma prawo wyznacza nastpc bez wzgldu na starszestwo linii. Tak byo u hanw; han mg przekaza dziedzictwo ktremukolwiek z czonkw dynastii. W kocu oeni Wasyla, urzdziwszy konkurs piknoci. By to obyczaj rwnie bizantyski, jako te turaski, lecz Moskwa wczesna nie mogaby czerpa wzorw z Bizancjum; naladowano wic obyczaj haski. Wybr wypad te na Tatark, Salomonid Sabur, pochodzc z Ordy Zotej. Nie byo mowy o uywaniu tytuu carskiego. Nie za darmo zreszt uznawali si Iwan III i potem nastpca jego, podwadnymi Mengli-Gireja, bo han perekopski gotowa si do walnej wyprawy na Litw, a Iwan III mia dosta Kijowszczyzn pod jego zwierzchnictwem. Tym mielej w roku 1503 podnosi Iwan III roszczenia do Rusi litewskiej i odtd wojny polskomoskiewskie stanowi czynnik stay w dziejach Europy wschodniej. Przebieg ich posiada znaczenie cywilizacyjne, bo wobec biernoci tamtejszego spoeczestwa granica pastwa zamieniaa si zarazem w kulturaln. Po jednej stronie utwierdzao si coraz mocniej odgazienie cywilizacji aciskiej, a po drugiej przejmowano coraz wyraniej cywilizacj turask3). Przytoczmy dwa przykady: wojewoda Zabrzeziski wyraa si w roku 1493 w licie do Zacharijnicza, namiestnika nowogrodzkiego, o kolegach swych, wielmoach litewskich, sowami: panowie, bratia moja"4). Kt z nas nie drgnie, syszc to wyraenie pod koniec XV wieku a na Litwie! Ale nie poszo ono dalej; z tamtej strony granicy byy tylko smerdy" i choopy" wobec Wielkiego Ksicia. W Moskwie bij knutem publicznie choby kniaziw i archimandrytw, i nie ublia im to bynajmniej. Drugi przykad: knia Fiedor Bielski, uczestnik spisku na ycie Kazimierza Jagielloczyka, zbiegszy do Moskwy, prosi przez porednictwo samego Iwana III, eby mu odesa on, chocia ona i nie chce. Sprawa przeciga si do nastpnego panowania. Aleksander Jagielloczyk daje tak odpowied: Nie mona ludzi wolnych przemoc oddawa w niewol; i teraz, jeeli zechce jecha do swego ma, my jej tego nie bronimy5). Cywilizacja bizantyska ograniczaa si na pnocy coraz bardziej do bizantynizmu niemieckiego w zakonie krzyackim. Zygmunt Stary odgraa si Krzyakom, e przeniesie ich na Podole, gdzie mieliby do sposobnoci walczy z niewiernymi, tj. z Tatarami. Wielki Mistrz porozumia si z Wasylem Iwanowiczem (1505-33) i zwrci uwag cesarza Maksymiliana (1493-1519) na moliwo wyzyskania stosunkw wschodnich. Zaraz w 1513 roku otrzyma Wasyl posiki z Prus krzyackich: zacinych, uzbrojonych po europejsku; niebawem cesarz obwieci haso odzyskania na Polsce Prus Krlewskich. Cesarz obiecywa wydatn pomoc. Snu wielkie plany ligi przeciw Jagiellonom, majcej obj dynastw brandenburskich, saskich, wszystkie prowincje Zakonu, Woosz, Dani, Moskw i Habsburgw, aeby Habsburgowie mogli zasi na tronie czeskim i wgierskim. W sierpniu 1514 zawar Maksymilian sojusz wieczysty" z Moskw. Tego roku w listopadzie natrafiamy na pierwsz wzmiank urzdow o majcym nastpi w Wiedniu zjedzie Habsburgw z Jagiellonami. W maju 1515 roku zawarto na owym pierwszym
3 4

) O granic dwch kultur" Ss 1914. ) Sb 87. 5) Sb Nry 36, 40.

292

kongresie wiedeskim" kompromis dynastyczny, ukadajc wzajemne maestwa z pomoc ktrych Czechy i Wgry przeszy w jedenacie lat pniej w dom habsburski. Na pnocy zdecydowa o przewadze turaszczyzny Wasyl Iwanowicz. Odwrci si cakowicie od moskiewskich bizantycw. Ostatnim ich czynem bya prba w zakresie ksig cerkiewnych. Naglc spraw stawao si oddzielenie waciwego Pisma w. od apokryfw, ktrych bya mnogo, a ktre rzadko kto umia odrni od prawych ksig witych. Sprowadzono tedy z Athosu uczonego Maksyma Greka, ktry dugo przebywa we Woszech i obcowa wiele z najwybitniejszymi swego pokolenia humanistami. Przyjecha, przetumaczy psaterz i doczeka si tego, e cigany zawici nieukw i zazdroci apigroszw cerkiewnych zosta skazany za ... herezj i ... zy przekad Pisma w. Zrwnano go z ksitami i on bowiem zgin w wizieniu. Uczono cerkiewna moskiewska, ograniczona zreszt do kilku zaledwie luminarzy, polegaa odtd dugo na wyuczaniu si na pami danych tekstw, ktre naleao zawsze bra naiwnie dosownie, a komentowanie byo podejrzane. Zwyciya zasada josiflanizmu, goszca caym pokoleniom, e mylenie jest rdem za; mylenie to powtrny upadek czowieka". Na podstawie josiflanizmu rozwijay si konsekwencje spoeczne i pastwowe; zrazu luno i praktycznie tylko, jakby przygodnie, niebawem atoli znalaza si i teoria. Twrc teorii pastwowoci i kultury moskiewskiej jest mnich twerski, Filoteusz. W listach swych do Wasyla zastanawia si nad istot dziejw Kocioa i wiata chrzecijakiego w ogle. Wiara prawdziwa, reprezentowana przez dugie wieki w Carogrodzie, nie upada wraz z jego upadkiem: nie zgino wite Bizancjum, lecz jest przeniesione do Moskwy" jako do trzeciego Rzymu" a czwartego nie bdzie*'. Na tej podstawie pozdrawia Filoteusz Wasyla, jako gow chrzecijastwa i pana przyszoci wiata". Od dawna ju mnoyy si objawy, e haso wyznaniowe bdzie na Zalesiu wyczniejszym ni gdziekolwiek i e te ludy mog zdoby si na swoj formu tylko na tle wyznaniowym. Wytwarza si cisa ekskluzywno na tym tle, coraz wybitniejsza, coraz wyraniejsza w pojciu religii wasnej i mniemaniem o sobie, jako o narodzie wybranym, w przeciwiestwie do ociennych niewiernych. Filoteusz sporzdzi wreszcie kanon kultury moskiewskiej: przekonanie o wyszoci wasnej ponad ca reszt wiata, na tle religii pastwowej i wieckiej ponad Cerkwi despocji. Kanon Filoteusza sta si zaczynem nowej kultury. Teraz dopiero miao nasta dziedzictwo Bizancjum", lecz bez bizantyskiej uczonoci i dwornoci. Troch przymieszki bizantyskiej tono w zalewie turaszczyzny. Wasyl lubia tatarsk mod, urzdza swj dwr do reszty po tatarsku, wyposaywszy go w olniewajcy zbytek orientalny, a etykiet tatarsk, w zupenoci niewolnicz i tatarskie stroje. Ze Wschodu przejmowano prawido porzdkw dynastycznych. Std przekonanie o osobistym pierwiastku wadzy naczelnej, tak dalece osobistym, i w razie nieletnoci syna, przechodzi w pierwiastek nie tylko na wdow nieboszczyka, lecz ona moe przekaza wadz, komu zechce, nie krpowana niczym w wyborze ulubieca. lub cerkiewny jest przy tym niepotrzebny. Pierwsz rzdzc tak wdow bya druga ona Wasyla Iwanowicza, Helena Gliska z Litwy. Ulubiecem jej zosta knia Oboleski, ktry osadzi nawet w wizieniu trzech stryjw Heleny. Oboleskiego zluzowa potem Tielepniew, wcale ju nie knia. Gliska sprawowaa opiek nad swym synem, Iwanem Gronym (1535-1584). Ten dorsszy" tj. od 13 roku ycia pawi si w mordach (nawet rk wasn), urzdza rzezie tysicy ludnoci naraz. Nikt z kniaziw nie pomyla nigdy, e monaby go strci z tronu; nikomu z regentw nie przynio si, e mona by samemu zaj jego miejsce (jeden z nich dany by ywcem psom na poarcie). Jakimkolwiek by car, osoba jego bya witoci religijn; w imi Boego adu na ziemi naley uzna si bezwarunkowo jego niewolnikiem. Ta niewola nie ponia, lecz owszem podnosi, bo daje czowiekowi sankcj wysz, religijn. Krlestwo Boe na ziemi polega na tym, eby by car. Jake ogranicza wol wybraca Boego? Jakim jest car, czy dobrym" czy zym" to jest pomidzy nim a Bogiem; ludziom nic do tego. Sam Iwan wierzy mocno w t stron carskiej godnoci i uwaa si za posta religijn. By zreszt nadzwyczajnym bigotem w stylu josiflaskim. Nie przeszkadzao mu to zamordowa samego metropolit. Moliwo takich rzdw da si zrozumie w takim tylko razie, jeeli za293

czerpniemy wyjanienia w orientalnym emanatyzmie. Wadz i osob carsk u-znano emanacj bstwa. W rozumieniu dostojnikw cerkiewnych i wieckich i w odczuciu caego ludu wadza carska bya nie od Boga lecz wprost z Boga. eni si siedem razy za pomoc konkursw piknoci. Skonno do kombinacyj po kdzieli sprawiaa, e siedem razy zmieniali si pochlebcy, pasoyty, dostojnicy i doradcy tronu. Do r. 1560 pozwala kierowa polityk diakowi swemu, ktry sta si jakoby wielkorzdc, czym na podobiestwo wezyrw, Aleksemu Adaszewowi. Trzeba mu przyzna zdolno polityczn i dar przezornoci. Pilnowa osaczania Kazania forteczkami i stacjami handlowymi i korzystajc z pomylnych okolicznoci, zdoby t stolic oddzielnego tatarskiego carstwa" w roku 1552. W dwa lata pniej zajto te Astraha. Caa Woga znalaza si w granicach pastwa moskiewskiego. Skutkiem tego zajto reszt Jugry a miano otwarte drogi na Kaukaz i Syberi. W tym pastwie ywio sowiaski by stanowczo w mniejszoci. Slawizacja, nastpnie rusyfikacja posza od jzyka cerkiewnego przez jugorskie dwojewierie. Jednak Tatarzy nawracali si szybko indywidualnie, jednostkowo; nie ma dotychczas adnej krainy chrzecijasko-tatarskiej. Tatarzy kazascy posiadali najwyszy szczebel kultury turaskiej w Kipczaku. Tote wpywy ich na spoeczestwo moskiewskie byy olbrzymie. Do warstwy monowadczej weszo sporo rodw kazaskich i nieco z byej ordy Zotej. Nastpio mieszanie krwi w warstwach wyszych. Zamykanie kobiet, praktykowane zrazu tylko na dworze carskim (poowicznie ju za Iwana III) nastpnie sporadycznie w najwyszej arystokracji, stawao si obowizujcym dla kadego domu, chccego by w dobrym tonie. Do ludu nie doszed jednak ten obyczaj nigdy. Podobnie za muzumaskim przykadem tace stay si czym niemoliwym w wyszym towarzystwie, podczas gdy lud odznacza si wanie rozmiowaniem w tacu. W drugiej poowie XVI w. postpowaa na wielk, skal tartaryzacja moskiewszczyzny. W zawrotnym pdzie zamieniaa si Moskwa nie tylko na pastwo, ale te na spoeczestwo azjatyckie. W Kazaniu bya przestrzegana surowo hierarchia spoeczna a dostp do ycia publicznego i znaczenie daway tylko urzdy, haska suba". W Moskwie zaczynano trzyma si tej samej zasady ju w drugiej poowie panowania Iwana III, a teraz przeprowadzono to z ca konsekwencj, wedug Tszinw", ktre zostay u Tatarw ze starej tamerlanowskiej tradycji. Rozlege zdobycze na wschodzie wpyny na charakter moskiewszczyzny. Mnstwo ludnoci sowiaskiej ruszyo w przestworza zdobytego Powoa za atwym handlem wszelkiego rodzaju. Zaczo si istne rozbieganie ludnoci. Odtd zdecydowa si ekstensywny charakter moskiewskiego i pniej rosyjskiego trybu ycia, trwajcy dotychczas, na tle zbyt atwej walki o byt. Po krtkim czasie zabrako rk do rolnictwa. W kazaskim carstwie ludno rolnicza od dawna bya przypisana do gleby, bo inaczej nie byo by tam rolnictwa; po niedugim czasie miaa Moskiewszczyzna naladowa Tatarw i w tym take. Dodajmy na zakoczenie tego roztrzsania, e wrd duchowiestwa moskiewskiego coraz mniej byo wiadomych abecada. Nie tylko cay niemal kler biay" skada si z analfabetw, lecz i po monasterach wyjtki tylko umiay czyta i pisa. Synod w r. 1551 owiadczy, e zabrako by popw, gdyby od kandydatw da pimiennoci. Wobec tego nie dziwi nas, e kwitnie dwojewierie" a Jugra wywiera wpyw religijny na Moskiewszczyzn. Ksita fisko-ugryjscy znani s jeszcze pod koniec XV wieku. Istnieje te wci stan wochww" (kapanw - wrbitw); za Iwana III wracaj oni na ziemie o zaludnieniu niewtpliwie sowiaskim, ktrego przodkowie przyjli chrzest przed piciu wiekami. Ksi Jan moajski pali na stosie bojara Andrzeja Dymitrowicza z on za wrbiarstwo" pogaskie. Innym razem wiod na stos za to samo matk bojara Jerzego Namonowa6). Wszed te ju obyczaj i rozrs si stary spadek po dingishanach: dynastia Temudina zdegenerowaa si pijastwem. Przykad dziaa, a dotar do dworu moskiewskiego. Za Iwana III istnieje cay ceremonia obowizkowego picia na oficjalnych przyjciach, np. poselstw zagranicznych. S ju karczmy wielkoksice, a wic jakby monopol. Od Moskwy uczya si ceremonialnego picia Litwa, bo musiano je zaprowadzi na przyjcia posw moskiewskich w Wilnie. Woski podrnik Gontarini powiada, e gdyby Wielki Ksi pozwala pdzi
6

) Km.

294

wdk kademu ze swych poddanych, byliby wszyscy wiecznie pijani i pozabijaliby si wzajemnie. W ogle Moskwicini wczeni wydawali mu si bestial gente"7). Obyczaj moskiewski dzicza coraz bardziej. Doszo do tego, e posw moskiewskich nikt w Europie nie chcia przyjmowa na kwater, bo dom, przez nich zamieszkiwany stawa si niemoliwym dla Europejczykw; musieli tedy kupowa domy. Gdzie tu miejsce na cywilizacj bizantysk? Choby na strzp tej cywilizacji? Strzp znajdziemy w sztuce kocielnej. Najstarsze dziea sztuki chrzecijaskiej na Rusi nale niewtpliwie do stylu bizantyskiego i w tym rdo mniemania, jakoby Ru i Rosja naleay do cywilizacji bizantyskiej (w przesadnym pojmowaniu roli sztuki w caoci cywilizacji). Bizantynizm dy we wszystkim do jednostajnoci, take w malarstwie religijnym. Od XI wieku wyobrani artystw krpuje tradycja. Wytwarzaj si prawida, ktre stosuje si w najskromniejszych nawet kaplicach; bdzie si je odtd stosowa bez zmian, a s od pocztku niemal identyczne z prawidami, ktre ujmie nastpnie mnich Dionizy Agrapha (na Athosie) w synnym Przewodniku malarstwa"8). Nie zdoaa jednak tradycja" zdusi cakowicie fantazji malarzy, skoro rozrnia si kilka szk": macedoska, kretoska (kwitnca w XV i XVI w.) i wyrniajce si najbardziej malarstwo w Mistrze (wpywy Sieny i Wenecji); na Rusi pnocnej z kierunku kreteskiego powstaje pod wpywem synnego Teofana Greka, ktry osiedli si w Nowogrodzie Wielkim w drugiej poowie XIV w. przez naladowanie go osobny odcie tej szkoy (w latach 1395-1405 przebywa Teofanes w Moskwie). Obowizywao niewtpliwie typikon Dionizego, lecz nie niewolniczo9). Stosowali si wszyscy do bizantyskiej surowoci. Prcz Bogarodzicy i jej otoczenia nie ma niemal postaci niewiecich, a wszystko malowane stylem surowym mskim". O aniokach pod postaci nagich dzieciakw nie ma mowy. Nawet modziecw przedstawia si starszymi; np. w. Jan Ewangelista wystpuje jako zgrzybiay starzec. Typikos przepisuje jednak nawet jakiej barwy maj by suknie. Artysta zawsze by krpowany tradycj nie tylko w oddaniu rysunkiem odnonej sceny, lecz uoenia rk, nawet palcw w niektrych wizerunkach, wosw, brody, zachowania proporcji wysokoci figury do jego twarzy itp. drobniejszych szczegw, wedle przewodnika malarskiego10). Przewodnik ten, typikos, dowieziony na Ru pnocn, przetumaczony pod nazw podlinnika" sta si czym nienaruszalnym moc uchway synodu w Moskwie w roku 1551; uchwalono, e ikony maj by tylko niewolniczymi kopiami i a do koca kierownicy szkl malarskich czuwali nad zachowaniem tych przepisw. Podlinnik mia wiele wyda, ostatnie w latach 1866 i 186911). Rwnie architektura wywodzi si niewtpliwie z Bizancjum. Potem Zoe-Zofia Paleolog sprowadzia z Woch wietnych architektw, ktrzy stawiali na Kremlu moskiewskim prawdziwe arcydziea sztuki budowlanej. Ale nie wyrobi si z tego na Powou, ni na Podnieprzu styl nowy, tylko jakie architektoniczne dwojewierie", w ktrym ukada si najobojtniej obok siebie linie i ksztaty wzajemnie si znoszce. Ta pierwsza prba wytworzenia w Moskwie syntezy kulturalnej Zachodu i Wschodu, przynajmniej w ograniczonym zakresie budownictwa wydala rezultaty marne; nakryta baniast cebul" (ukowica) na wiadectwo, e na pewnym stopniu kultury mona z kilku rzeczy piknych zrobi jedn brzydk. Takie s strzpy cywilizacji bizantyskiej w Moskiewszczynie. Miaa ona wkroczy tam na nowo a dopiero w roku 1698. Tymczasem bizantynizm dorobi si w Europie nowej ekspansji a nadzwyczaj mocnej, dziki protestantyzmowi.
) Co. 8) DAb II 495. ) DAb 790, 817, 836, 837, 870. 10 ) Cz 141, 142, 164. 11 ) Cz 140, 142. A zatem mylnym jest przypuszczenie Diehla, jakoby Typikos pochodzi z XVIII wieku, skoro przed 1551 tumaczony by w Moskwie DAb 854, 855.
9 7

295 X PROTESTANTYZM (1453-1618)

Rozprawiajc o prdach XVI wieku zwyko si wymienia jednym tchem dwa wyrazy: humanizm i reformacja, i wskazuje si humanizm, jako zasadnicz przyczyn rewolucji religijnej. W tym wypadku jednake post hoc non est propter hoc. Nie ma zwizku przyczynowego pomidzy jednym a drugim z tych przejaww. Reformacja wybuchna nie z powodu humanizmu, ani te humanizm niczego jej nie uatwia. Humanici byli w obu obozach a humanizm sta wyej wrd uczonych pisarzy katolickich. Gwni twrcy pitych ewangelij nie celowali wcale nauk humanistyczn. Czy nie byo by to mieszne, gdyby Lutra zaliczy do humanistw? Okrelenia humanizmu zajmuj zazwyczaj po kilka i kilkanacie wierszy niepotrzebnie, bo da si to zrobi w jednym zdaniu: humanizm jest to prd umysowy oparty na studiach wiata klasycznego. Nie wywodzi si ten prd bynajmniej dopiero od emigrantw bizantyskich. Naley uwzgldni fakt, e w Bizancjum byo tylko antykwarstwo, lecz humanizm zrodzi si we Woszech i tam dopiero staroytnicy bizantyscy stawali si humanistami. Uczeni emigranci z cesarstw bizantyskich pomnoyli w dwjnasb, w trjnasb materia, ale co z nim pocz, o tym dowiedzieli si sami od uczestnikw cywilizacji aciskiej. Przyjedali tylko gramatykami, lecz jeszcze nie humanistami. Nikt z ich w ojczynie swej nie wysnuwa prdu umysowego ze swoich studiw. Rozbudzone poczucie narodowe nie stanowi jeszcze prdu umysowego, bo w tym samym narodzie mog by prdy umysowe rne a czasem doprawdy moe nie by adnego. Nie wszyscy z tych emigrantw przerabiali si na humanistw. Niektrzy emigrowali tylko dlatego, e obawiali si przeladowania. Pod tym wzgldem bywao pod Turkiem rozmaicie i mogo znowu by rozmaicie. Panowanie tureckie na pwyspie bakaskim trwao ju przeszo od wieku; od 90 lat przenieli Osmanie stolic swego pastwa do Europy, do Adrianopola. W Adrianopolu wanie pozostawiono wszystkie 15 cerkwi1), ale gdzieindziej je zamykano. Na og jednake Grecy ju od do dawna woleli turban ni tiar". Zdradzali Wenecjan dla Osmanw, eby si pozby zwierzchnoci katolickiej. W Salonikach i Janinie sami przyzwali Turkw jeszcze w roku 14302). W roku 1453 pad jednak na Grekw wielki przestrach, gdy Carogrd po zdobyciu zosta wydany onierzom na trzechdniowy rabunek. Grecy byli pod wieym wraeniem terroru. Nagle zwikszya si emigracja. Wychodcy jedni zarzekali si cywilizacji bizantyskiej, drudzy obstawali przy niej nadal. Takim nie byo dobrze we Woszech i z takich skadao si grono towarzyszce cesarzwnie" do Moskwy; tacy osiadali te gromadnie na Wooszczynie. A kiedy nadspodziewanie dowiedzieli si, e sutan bynajmniej prawowieria nie przeladuje, e, owszem, panuje zgoda midzy patriarchatem a kalifami, wracali na Bakan. Patriarchatowi pod berem sutaskim powodzio si doskonale. Sutan przyzna Grekom" najzupeniejsz autonomi wyznaniow, finansow i administracyjn. Byo to istne pastwo w pastwie a kasa patriarchatu uchodzia za tak dobr lokat, i sami Turcy lokowali w niej swoje kapitay. Osobna ustawa gwarantowaa, e Greka" nie wolno zmusza do przechodzenia na islam. Tote chwalono sobie panowanie sutanw. Najwybitniejsze filary Kocioa wschodniego przecigay si w ukadaniu panegirykw, w ktrych zdobywc Konstantynopola zwano gwiazd firmamentu (wyraenie Kritobulosa). Mnisi ze witej gry Athos garn si do sutaskiego dworu. Nastao doskonae porozumienie Fanaru z kalifatem, bo prawowierni'* wdziczni byli kalifowi, e zdobywszy Bizancjum ocali je od nienawistnej unii cerkiewnej. Tu spotykamy si nie po raz pierwszy z antagonizmem mocniejszym nad mio Krzya. Od porozumienia doszo si potem do wyranego sojuszu patriarchatu z kalifatem, do wspdziaania bizantynizmu z turaskim muzumastwem w imi wsplnych celw politycznych i kulturalnych, a raczej antykulturalnych. Przyja pomidzy dworem
1

) J B 60. 2) J B 32, 33.

296 patriarszym a sutaskim zaciemniaa si w miar jak Porta, protegujc prawosawie, ja stawia zapory katolicyzmowi na Bakanie i przeladowa go. Nigdy kalifat nie walczy ze wschodnim Kocioem, ale tylko z katolicyzmem, ktry te ze swej strony nigdy nie stara si przystosowa do turecczyzny. Jeszcze dalej ni Kritobulos z Imbros, biograf i panegirysta Mahometa II, zapdzi si Teodor Kantakuzen, ktry przebywa we Woszech (zwany zazwyczaj Spandugino, w skrceniu Spandoni), a

wic od sutana niezaleny. Z wasnej nieprzymuszonej ochoty wychwala zaoyciela tureckiej dynastii, Osmana, zestawiajc go z Trajanem; wielbi go za mdre jego prawa, ktre obowizuj dotychczas w Turcji, gdy tymczasem Bizancjum miao rwnoczenie na tronie nienawistnego Grekom" Michaa Paleologa, ktry jedzi do Lionu z uni. Grecy jakby przyspasabiali sobie turecki dom panujcy. Wymylono nielada histori", udowadniano powiadczeniami starcw stuletnich z Adrianopola i tekstami bizantyskimi, e Mahomet II nie wzi Carogrodu szturmem, lecz cesarz Konstantyn VI Paleolog, kapitulujc, przyj go za wsprzdc. Kantakuzen wywodzi, e Mahomet II pochodzi od buntowniczego Kommena, Izaaka, ktry mia za on crk sutana z Ikonium. Ten Kantakuzen z wasnej ochoty jedzi dwa razy do Stambuu", zapewne po nagrody za swe dziea3). Dwr patriarszy podobny by do dawnego cesarskiego a sam patriarcha ozdobi czarny swj paszcz orem cesarskim. Schizmatycka Cerkiew cieszya si ask sutask. W roku 1480 patriarcha Maksym pisze do doy weneckiego, eby nie przeladowa u siebie prawosawnych, lecz eby wzi za wzr sutana. Patriarchowie nie yczyli Wenecji niczego dobrego, bo nie dopuszczono ingerencji patriarszej do posiadoci weneckich: Krety, Cypru, Morei. Lewantyskie kolonie Wenecji stanowiy jeszcze znaczne pastwo. Upadek Negropontu, najwikszej z osad weneckich w roku 1470 sprawi na Zachodzie silniejsze wraenie, ni katastrofa carogrodzka sprzed 17 lat. Na archipelagu istniay rozmaite ksistwa woskie, gwnie weneckie (Chios byo genueskie), take rnych awanturnikw, drobnych kondotierw. Na wyspie Naxos panowa przez duszy czas yd Jzef Nasi, zwany powszechnie Wielkim ydem"4). Byo wic na Bakanach i na archipelagu egejskim duo miejsca dla poszukujcych kariery, a zwaszcza dla Grekw, przyjmowanych jak najchtniej. O ile nie piastowali urzdw, nie grozio nic ich wierze. W roku 1357 wyda Soliman II firman, nadajcy schizmie zupen swobod nie tylko wyznaniow, lecz administracyjn rwnie w sprawach wieckich. Wobec takiego stanu rzeczy emigracja grecka na Zachd nie wzrastaa, lecz zatrzymaa si po krtkim czasie i malaa. Mylnym jest zapatrywanie, jakoby inteligencj greck reprezentowali emigranci we Woszech. Stanowili zaledwie garstk w zestawieniu z mas inteligencji, pozosta w dawnych siedzibach w Europie i w Azji, zwaszcza e znaczna cz emigrantw powrcia. Grekw powracajcych wadze tureckie przyjmoway chtnie. Mahomet II sprowadza ludno zewszd, a najchtniej Grekw i nadawa im domy w Carogrodzie, pozostawiajc im pi cerkwi; a potem Selim I (1512-20) kaza pootwiera i przywrci wszystkie cerkwie zamknite. Wyszed te surowy nakaz, eby prawosawnych nie przeladowa. W bezporedniej okolicy Carogrodu byo z kocem XV wieku dziesi tysicy domw w posiadaniu Grekw. Szereg arystokratycznych domw bizantyskich zaprasza sam sutan do powrotu; wiele z nich osiado na prowincji, jako dzierawcy dbr ziemskich, uznanych za wasno pastwa i ci mogli pozosta przy chrzecijastwie. Renegaci zostawali od razu dostojnikami; z kocem XVI wieku by ju Grek wezyrem5). Opinia ogu inteligencji pogodzia si z sutanami. Bracia ostatniego cesarza nie mieli cakiem stronnikw. Sutana tytuowano basileusem. Grecy byli przekonani, e zdoaj opanowa rzdy i e w muzumaskiej formie bdzie si odbywa cig dalszy bizantynizmu. Dochowao si nawet twierdzenie o nich, z wieku XVI, e nie chc mie innego pana, jak Turka, i e zgoa nie chcieliby pana chrzecijaskiego6). Jzyk grecki by kancelaryjnym u steru pastwa; ju w roku 1455 nakaza Mahomet II, e greczyzna ma by uwaana za drugi jzyk obok tureckiego; korespondencja z wyspami weneckimi odbywa si po grecku i greka pozostaa jzykiem urzdowym nie tylko na wolnej Krecie. Cae urzdowanie w Macedonii i Tracji byo dwujzyczne. Wrd biurokracji niewielu byo rodowitych muzumanw a Osmanie piastowali tylko stanowiska na3

) J B 30, 91. 4) J B 9, 22, 52, 60-63, 86. 5) J B 45. 47, 52, 53, 55, 57. 6) J B 56, 57.

297 czelne, i to nie zawsze. Pastwowo znalaza si w rku renegatw. W codziennym obcowaniu po kancelariach tpiao ostrze antagonizmw. Osmanie przejmowali niejedno z greckiego obyczaju, czego ladem choby tytu effendi", przerobiony ze wieckiego tytuu bizantyskiego aphentes. Podzia administracyjny kraju pozosta taki sam; them nazwano sandakiem, a strategosa przemianowano na sandak-beja6a).

Hellenizm nie zamiera nigdy pod panowaniem tureckim. Przeciwnie, szerzy si, albowiem teraz wanie nastao greczenie ludnoci sowiaskiej przez Cerkiew. Wyksztacenie polegao nadal na znajomoci pimiennictwa staroytnej Hellady; zna je kady, kto nie by z rodu Albaczykiem lub Sowianinem, wieo pozyskanym dla greczyzny. Caa inteligencja etnograficzna grecka bya obeznan z Hellad, lecz nikt nie zechce ich przez to uwaa za humanistw. Humanizm cay, nawet ze wszystkimi swymi przejawami ubocznymi, wtrnymi, naley do cywilizacji aciskiej; w bizantyskiej nie tylko nie wytwarza si, lecz wytworzony w aciskiej na bizantysk zgoa nie oddziaywa. Studium wiata klasycznego wydawao u bizantycw co najwyej co z historii literatury. Natomiast protestantyzm sign do Cerkwi i zaway wiele na jej dziejach. Niejeden z emigrantw bizantyskich przystawa na Zachodzie do tej lub owej sekty, a nowinki" dotary do samego Carogrodu, a na dwr patriarszy. Do pozaeuropejskich nawet patriarchatw wschodnich signa propaganda luterska i kalwiska. W Carogrodzie grono uczonych mionikw staroytnoci, skupiajce si okoo patriarchatu, stwierdzao, jako prawdziwe Ateny s teraz w Niemczech". Niemieccy uczeni interesowali si wyznaniem bizantyskim a sprawy bizantynizmu po upadku Bizancjum nie byy im obce, gdy patriarchat wyprawia wysannikw nie tylko do Wenecji i Rzymu, lecz niemniej take do Niemiec7). Ile razy protestantyzm szuka u Turka pomocy przeciw katolicyzmowi; a kt mia by porednikiem, jeeli nie patriarcha carogrodzki? Pod wzgldem cywilizacyjnym naley odrni protestantyzm niemiecki od wszystkich innych. Reformacja wnosia wprawdzie wszdzie co z bizantynizmu, upowaniajc wadz wieck do ingerencji w stosunki religijne, lecz tylko w Niemczech natrafia na grunt przysposobiony, gdy na istniejc ju kultur bizantysko-niemieck. W Anglii, w Holandii, w krajach Skandynawii doznawaa cywilizacja aciska wstrzsu z powodu protestantyzmu, lecz ostatecznie otrzsa si i wywara w rezultacie wicej wpywu na protestantyzm ni protestantyzm na ni. Przeciwnie w Niemczech. Bizantynizm, ograniczony ju niemal do samego tylko zakonu krzyackiego, rozszerzy si niezmiernie i nabra niezmiernego znaczenia, zepchnwszy w kocu cywilizacj acisk na stanowisko drugorzdne. Dzieje Anglii, Holandii, Skandynawii powrciy w oyska cywilizacji aciskiej, chocia kraje te pozostay protestanckimi; natomiast dzieje Niemiec nabieray coraz bardziej cech bizantyskich. Nawet katolicyzm niemiecki zarazi si w kocu bizantynizmem. Protestantyzm niemiecki stanowi cig dalszy bizantynizmu. Takiemu obrotowi sprawy sprzyjao wielce dziwne skrzywienie niemieckiego prawa pastwowego. To, co niegdy, za Adolfa Nassawskiego wstrzsno opini caej Rzeszy i uzbroio j przeciw krtaczowi, to stao si czym powszednim i powszechnie przyjtym za co cakiem naturalnego. Okoo r. 1450 nie byo w caych Niemczech nikogo a nikogo, ktoby nie uwaa praw zwierzchniczych na terenie zawisym bezporednio (tytularnie) od cesarza za wasno osobist jego wadcy. Wasno ta jest nieograniczon: wolno kupi, sprzeda, zastawi, wydzierawi, podarowa, rozdzieli. Ludno uwaa to za suszne, za prosty wspczynnik prawa ksicego, niekwestionowanego. Wytwarza si specyficzne niemieckie prawo dynastyczne, obowizujce jednakowo od krajw dziedzicznych", najwikszych potg domowych" a do najmizerniejszego grafitka. Wszyscy s dynastami. Idea dynastyczna rozmienia si w Niemczech na drobne, spowszedniaa. Prawo ksice posiada cechy prawa publicznego. Wasno regaliw przynaley pewnemu ksiciu dopty tylko, dopki jest ksiciem na tym obszarze. Moe za ksi posiada nadto swe osobiste dobra, prywatne. Powiksza je byo trudno wobec powszechnego dobrobytu. Najwiksz przeszkod stanowiy miasta, bogacce si i wzrastajce w ludno przez cay XV wiek. Hanz sta, eby prowadzi wojn z ksitami, a kada miecina marzy o tym, eby mc wej do tego zwizku.
6a

) Ri 188, 199.

) J B 101-104.

298 Wzbogacony kupiec lokuje zawsze cz swego majtku w nieruchomociach; jest to jego kapita elazny; wszdzie kupcy wykupuj dobra ziemskie w okolicy swego miasta8). Wojowali ksita z miastami, zwyciali nieraz, lecz wszystko to na nic si nie zdao.

Ksita, pragncy powikszy sw wasno prywatn napotykali jeszcze wiksze trudnoci w tym, e denia ksit duchownych byy takie same. Nadto wasno kocielna powikszaa si nieustannie nowymi fundacjami i donacjami, gdy tymczasem wasno ksit wieckich pozbawiona bya tego wydatnego rda, powikszajcego majtki. Gdyby w Niemczech zjawi si jaki Nil Sorski, zakazujcy posiadania dbr ziemskich, choby tylko klasztorom, staby si niezawodnie ulubiecem ksit. Nie humanizm tedy jest poprzednikiem reformacji w Niemczech, lecz niemieckie prawo dynastyczne wytworzyo grunt podatny dla rewolucji religijnej. ktra nie byaby si powioda bez poparcia ksit. Dowodu na to dostarczaj same zawizki rewolucji religijnej w Niemczech, starsze od Lutra o p wieku. Naley to jeszcze do czasw Fryderyka III (1440-1493) i to wcale nie do ostatnich lat jego panowania, lecz do rodka, do poowy mniej wicej, na lata 1460-70. Jan Pupper (+ 1475) odrzuca tradycj, a Jan Wessel (1420-1489) zaprzeczy wartoci uczynkw w zagadnieniu zbawienia. Ani jeden, ani drugi nie byli katolikami. Zaczli od tego, e zaprzeczyli nauce o odpustach i zabrnli w konsekwencji tak daleko, i podkopywali dwa gwne filary doktryny katolickiej. Rewolucja religijna bya wic w zasadzie gotow zanim zacza si trzecia wier XV wieku, lecz nie nabrao to znaczenia praktycznego, poniewa nie uzyskao poparcia ze strony wadzy wieckiej. Zapomniano nawet o reformatorach". Protestantyzm, doktrynalnie gotw od dawna, wytworzy zorganizowane zrzeszenia dopiero wwczas, gdy rzdy pewnej grupy pastw i pastewek niemieckich zechciay go uy za narzdzie. Trudno doprawdy orzec, czy protestantyzm by prdem bardziej religijnym, czy politycznym. O jedno pokolenie pniej, w roku 1516, j gromi znowu odpusty Ulrich Zwingli (1484-1531). A w nastpnym roku przybija Marcin Luter swoje tezy na drzwiach kocioa uniwersyteckiego w Wittenberdze. Trzecim sta si Cranmer w Anglii. Ci trzej naczelnicy ruchu, to mowie bardzo sobie nierwni. Zwingli i Cranmer, charaktery silne, narzucajce si okolicznociom i pragnce wytworzy stosunki wedug myli wasnej, podczas gdy Luter raczej bywa niesiony fal i nieraz traci zdolno orientowania si w nawanicy. Zwingli uczyni swym narzdziem miasto Zurich, Cranmer obkaca na tronie, Henryka VIII, gdy tymczasem Luter by sam narzdziem niektrych ksit niemieckich. Zachodzi za podobiestwo pomidzy krlem angielskim a Lutrem w tym, e obydwaj byli dotknici patologicznie. Cierpieli te na egocentryzm; osobiste dowiadczenia i przeycia staway si u nich rdem pomysw teologicznych a wywody swe tak zestawiali, i suyy w sam raz do uniewinniania ich wad. Znalaz si na samym pocztku reformacji kto trzeci, marzcy o tym, eby yczenia nielegalne uchodzi mogy za legalne. By nim Albrecht brandenburski, Wielki Mistrz krzyacki. Wrd licznego rodzestwa zabrako ju ksicego chleba dla najmodszego, wic oddano go do szpitala szlachty niemieckiej" na zwierzchnika. Podobao mu si monarsze stanowisko, nie podoba stan zakonny i nie tai si z tym wcale. Dziao si w roku 1510. W nastpnym roku wyonia si liga cesarza Maksymiliana (1493-1519) przeciw Jagiellonom; wchodzi take do niej zakon. Lig odsun (na razie) kongres wiedeski 1515 r., lecz pomimo to Albrecht zawiera przeciw Polsce sojusze na wasn rk a w porozumieniu z landmistrzem Plettenbergiem przygotowa wypraw na mud. W roku 1516 czeka z doborowym hufcem na mudzkiej granicy, jak si rozegra walka pod Witebskiem. Moskwa musiaa si wwczas cofn. Lecz nowy cesarz niemiecki, Karol V (1519-1556) pocz si zmawia z Moskw i Zakonem przeciw Polsce. Zygmunt Stary postanowi uprzedzi nieprzyjaciela i w roku 1519 wypowiedzia Krzyakom wojn. Wystpienie Lutra 1517 r. przypada jeszcze na panowanie Maksymiliana. Ciekawe jest wyraenie si tego cesarza o tej sprawie w licie do elektora saskiego, e moe kiedy wypadnie uy Lutra za narzdzie polityczne9). Ani te Karol V nie odrzuca tej myli. Czy pozostawaoby to w zwizku z marzeniem Maksymiliana, eby zosta papieem? Co za objaw cezaropapizmu!
8 9

) Pod koniec XVI w. nie byo w okolicy Krakowa ani jednej wsi w posiadaniu szlachcica. ) Mo 31.

299

Zaraz w 1518 roku pojawiy si luterskie nowinki w Gdasku, skd przeszy do Prus krzyackich. Krzyacy byli ju tylko z imienia Zakonem. Kady z nich by zgorszeniem otoczenia; adnych lubw zakonnych nie wykonywajc, byliby radzi, eby je zrzuci. Zy przykad da krzyacki biskup sambijski, Pohlenz, ktry od razu si sekularyzowa. Sekretarz Wielkiego Mistrza Heideck, od samego pocztku zwraca uwag na rozwj wypadkw w Niemczech. Za ogln te zgod komturw jedzi Albrecht w roku 1518 do Niemiec, gdzie widzia si z Lutrem. Jeeli luteranizm bdzie si szerzy, jeeli doktryna Lutra nabdzie powagi speni si marzenia Albrechta: bdzie mg przesta by zakonnikiem, a pastwo krzyackie pozostanie dla niego, jako ksistwo sekularyzowane. Postanowienie co do tego zapado ostatecznie w roku 1522 w Norymberdze, gdzie Albrecht zjecha si z Lutrem i z Ossiandrem (ktrego nastpnie zaprosi do Krlewca). Postanowienie nie dao si atoli wykona bez zezwolenia krla polskiego. Przyjrzyjmy si wczesnemu tokowi spraw politycznych w Europie zachodniej. Pomidzy dynasti francusk Walezjuszw a Habsburgami toczya si wojna o Wochy, wszczta za cesarza Maksymiliana i Ludwika XII; odziedziczyli j Karol V i Franciszek I. Wspzawodnictwo zaostrzyo si, gdy obydwaj ubiegali si o koron cesarsk, a gdy Franciszek I tego nie osign, nastpio wielce dla niego niebezpieczne skupienie w jednym rku bere hiszpaskiego z niemieckim; w Neapolu i na Sycylii wadali ju wtedy wicekrlowie hiszpascy. Zasadniczo wojowa krl francuski z Hiszpani, z Niemcami tylko przygodnie. Wojny te niezupenie mog by uwaane za wojn Hiszpanii lub Niemiec z Francj, a jeszcze mniej za rozpraw pomidzy narodami. S to wojny dwch wspzawodniczcych dynastyj. O narodowoci niemieckiej nie ma w ogle mowy, a ksita chcieli si nawet pozby trwaoci dynastycznej korony niemieckiej. Od roku 1438 zasiadali na krlewskim tronie Niemiec Habsburgowie, dziki Hausmacht" swojej, do silnej, eby wywoa wojn domow i tron orem zdoby. W roku 1519 nadarzya si jednak sposobno, eby to krlowanie obluni. Wybrano z pomidzy Habsburgw tego, ktry by (od r. 1516) krlem hiszpaskim, Karola. Powtrnie ju sprowadzano pana z Hiszpanii. Jak niegdy Alfons X kastylijski nie przyby nawet do Niemiec, podobnie liczono teraz na to, e Karol niewiele bdzie przebywa w Niemczech; wpisano mu nawet do Wahlcapitulationen" (niemieckie pacta conventa, datujce si od poowy XIII wieku) wikarego". Karol V mia istotnie tyle kopotw w Hiszpanii, i byby bywa rzadkim gociem w Niemczech, gdyby nie protestantyzm. Prno sobie ama gow nad tym, do jakiej narodowoci nalea Karol V. Urodzony i wychowany w Niderlandach, panuje Hiszpanom, Niemcom, Wochom, troch nawet Francuzom; zbiera, gdzie si da i cokolwiek si da pozbiera. Dla Habsburgw zagadnienie narodowe nie istniao, w Niemczech nie byo te ni ladu idei narodowej. Inaczej we Francji. Przyjo si ziarno, rzucone na zasiew przez Joann d'Arc, lecz powszechnym jeszcze si poczucie narodowe nie stao. Daleko byo Francuzom do tego, iby sprawy polityczne osdzali wedug narodowego interesu. Tej kombinacji poj jeszcze nie wymylono. A czy wojny Franciszka I z Karolem V dostarczay sposobnoci do tego? Czy w zdobywaniu Woch zachodzi jakikolwiek interes narodowy niemiecki, francuski, hiszpaski, czy holenderski? Przedmiot upu, Wochy, nie posiaday nawet adnej znaczniejszej dynastii. Ju Dante wprawdzie obmyli pojcie narodu, jednego a tego samego wszdzie, dove il si suona", lecz siejba jego zmarniaa; rozwj bowiem ycia zbiorowego woskiego zosta wstrzymany na cae wieki i wykolejony wskutek kondotierstwa. Starali si o polityczne zjednoczenie Woch wielcy papiee pocztku XVI w., lecz nie rozumieli przez to, e cale Wochy maj tworzy jedno pastwo. Chodzio im o wyrzucenie barbarzycw", eby wszystkie pastwa pwyspu apeniskiego miay wadcw woskich, zupenie niepodlegych, po czym nastpioby utworzenie federacji pod prezydencj papiesk. Ten cel przywieca Juliuszowi II (1503-13), Leonowi X (1513-21) i Klemensowi VII (1523-34). Ta myl przewodnia kierowaa ich kombinacjami politycznymi, zmiennymi stosownie do zmiennych okolicznoci, zwaszcza gdy starali si wygrywa jednych najedcw przeciwko drugim, jak si dao. Podkadem dziaa byo woskie poczucie narodowe. Poniewa narodowo stanowi cech cywilizacji aciskiej, trzeba wszelkie prby wyrzucenia cudzoziems300

kich panw z Woch (choby tylko porednie prby) uwaa za objawy dodatnie kierunku aciskiego. Walczy o Wochy Franciszek I, jako gowa dynastii Walezjuszw, wadajcej od roku 1328 (z gazi angulemskiej). Nie mona ich jednak osadza na jednej linii z Habsburgami. Niektre dynastie, osiade caymi wiekami na tym samym tronie a panujce nad spoeczestwami, w ktrych zrodzia si idea narodowa, staway si dynastiami narodowymi. Tak bya dynastia Jagielloska i tak te (cho w mniejszym stopniu) dynastia francuska. Takie dynastie mog dziedziczy swe kraje, lecz nie mog nimi kupczy i tym rni si od niemieckiej dynastycznoci. Bizantynizujcy pod tym wzgldem Habsburgowie znaleli si pomidzy dwiema dynastiami, przynalecymi do cywilizacji aciskiej. W Niemczech dzieje dynastii nadaway ton dziejom kraju i spoeczestwa; we Francji i po czci w Polsce wystpuje na pierwszy plan nard a dynastia ma mu suy. Zapowiada si tedy na dalszy cig dziejw Europy walka midzy pastwami dynastycznymi a pastwami narodowymi. Rozwj polityczny cywilizacji aciskiej bdzie polega na tworzeniu i wzmacnianiu pastw narodowych, w przeciwiestwie do dynastycznych, pozbawionych idei narodowej. Gdzie za dynastia miaa by wszystkim, tam chodzio tylko o same siy fizyczne, bo one tylko porczay panowanie danej dynastii. W pastwach takich wzbieraa tedy coraz bardziej supremacja si materialnych nad duchowymi, co jest przeciwne cywilizacji aciskiej a zgodne z bizantysk. W wojnie francuskoniemieckiej cieraj si dwie cywilizacje. Rozporzdzajcy siami hiszpaskimi Karol okaza si silniejszym. W r. 1522 Francuzi opucili cakiem Wochy, w tym samym roku, kiedy Albrecht postanowi sekularyzacj. Sprawa obejmuje coraz dalsze horyzonty, rozszerza swe podoe. Podczas wojny z Polsk otrzymywa Zakon zasiki pienine z Moskwy a wzajemne poselstwa i zmawiania przeciw Zygmuntowi Staremu trwaj jeszcze przez lata 1521 i 1522. Albrecht otrzyma za rozejm czteroletni dziki Turkom. Rwnoczenie bowiem sutan Soliman (1520 -66) urzdza waln wypraw na Wgry, wic krl polski zawar czteroletnie zawieszenie broni od pnocy, aeby mie wolne rce od poudnia. Hetman Jan Tarnowski wyruszy na Wgry z 6.000 zbrojnych. W tym wanie czasie uwaa Karol V, e nie wystarcza mu wcale fakt wycofania wojsk francuskich z Woch, przez co uzyska tam woln rk. Zawzito dynastyczna nie zna granic. Karol chce zniszczy cakiem Walezjuszw i urzdzi rozbir Francji pomidzy Niemcy, Hiszpani, Angli. Henryk VIII i Karol V korzystaj ze zdrady Karola Burbona, lennego wadcy ksistw Bourbonnais i Auverne, hrabstw Montpensier, Fores i La Marche i konetabla Francji. Mia zo do krla, i odj mu namiestnictwo Lombardii a w wojnie nie przydzieli mu adnego dowdztwa. By moe, e mia suszno w swym gniewie, lecz to nie usprawiedliwia zdrady. Zoy nawet przysig wiernoci Henrykowi VIII jako krlowi francuskiemu. Spisek odkryto na czas a Bourbon zbieg do Karola V. Nie bdziemy roztrzsa charakterw ni tego ksicia, ni tamtych krlw; chodzi nam wycznie o zagadnienie poczucia narodowego. Bourbon okaza si take dynast, podobnie jak krlowie hiszpaski i angielski. Franciszek I stoi jakby w poowie drogi; krla cakiem narodowego spotka mona wwczas jedynie na polskim tronie, tote w t stron zwraca si polityka francuska. Natenczas w roku 1524 zawiera Franciszek I przymierze z Zygmuntem Starym, celem wzajemnej obrony przed zachannoci Habsburgw. Na takim tle oglno-europejskim miaa by zaatwiona sprawa krzyacka. Nie dao si to zrobi bez zezwolenia krla polskiego. Albrecht trafi jednak do Ludwika Jagielloczyka i z dworu wgierskiego wyszy instancje, eby uczyni zado yczeniom Albrechta, eby nie walczy z nim dalej a oszczdza siy na wojn tureck. Liczono te na to, e Albrecht przez sekularyzacj zerwie z cesarstwem niemieckim, z Habsburgami a przystpi do przymierza polsko-francuskiego. Sekularyzacja Prus nastpia w roku 1525. Zawiody wszelkie przewidywania polsko-francuskie. Odparto wprawdzie wojska Karola V od oblenia Marsylii, lecz w lutym roku 1525 ponieli Francuzi waln klsk pod Pawi i Franciszek I dosta si do niewoli. W styczniu 1526 roku podpisa w Madrycie cikie warunki pokoju, wyrzekajc si wszelkich roszcze we Woszech. Odzyskawszy wolno nie ratyfikowa tego pokoju, a 301

nawet odwoa go traktujc jako niewany, gdy wymuszony na jecu. Dnia 22 maja 1526 r. zawiera z papieem i z Wenecj nowe przymierze w Cognac celem usunicia Hiszpanw z Woch. Gow tej ligi witej" by papie Klemens VII zdecydowany na razie uy Francji przeciw Hiszpanii. Franciszek zobowiza si bowiem przywrci Mediolan Sforzom a z Neapolu i Sycylii uznawa si lennikiem papieskim. Gdyby do tego doszo, byoby to bd co bd znacznym zblieniem do celu, ktrym bya zawsze niepodlego Woch. wczesny datariusz papieski, Giberti, pisa do biskupa z Veruli: Chodzi o wolno lub wieczn niewol Italii"; sowa wiadczce dobitnie o poczuciu narodowymi10). Karol V uwaa, e dopiero pokonawszy papiea, zapewniby Hiszpanii panowanie nad caymi Wochami. Nie zawaha si, i zbiera armi nie tylko hiszpask; poruszy przeciw papieowi protestanckie Niemcy. Nadto porozumia si z nienawidzcym Medyceuszw rodem Colonnw, ktrych gow by kardyna Pompeo Colonna, spragniony tiary, a ktry odegra wzgldem Rzymu i papiea rol podobn, jak konetabl Bourbon wzgldem Francji. W tym samym czasie Turcy zalali Wgry. Dnia 29 sierpnia 1526 r. poleg Ludwik Jagielloczyk pod Mohaczem i poowa krlestwa wgierskiego przesza pod jarzmo tureckie. Straszliwa ta klska chrzecijaska nie wpyna wcale na bieg spraw w zachodniej Europie. W trzy tygodnie po Mohaczu, w nocy z 19 na 20 wrzenia 1526 wkroczyli Colonnowie do Rzymu, upic nawet kocioy. Nie posiadajcy natenczas adnego wojska w Rzymie, Klemens VII ledwie zdoa si schroni do zamku w. Anioa11). Bya to dopiero przygrywka. Tymczasem rozbrzmiao w Niemczech haso rzucone przez Ulricha Huttena (jednego z nielicznych w obozie Lutra humanistw), e natychmiast zbiega si zewszd, sioda konie i rusza z mieczem i ogniem na Rzym!"12). Brat cesarza arcyksi Ferdynand powoa wyprbowanego, kondotiera niemieckiego, zapalczywego luteranina, Jerzego Frundsberga. Wnet zebra 12.000 ochotnikw, ktrych uzbrojono jako lancknechtw. By to zbrojny pochd reformacji na Rzym" dodajmy: pochd w imieniu cesarza Karola V, gdy werbunku dokonywano w jego imieniu i dla niego. Frundsberg zawiesi zoty sznur na piersiach, a inny czerwony u strzemion; pierwszym, jak mwi, zdawi chcia papiea, drugim kardynaw", albowiem papiea, na chwa Bo musi powiesi, choby mu stryczek wasn mia zaoy rk". Zwabieni takimi pontami zgaszali si ochotnicy nawet zrzekajcy si odu13). W listopadzie 1526 roku ruszy Frundsberg przez Alpy. We Woszech poczy si z nim Bourbon i puki hiszpaskie. Zupili witynie mediolaskie, w Bolonii przysta do nich oddzia studentw niemieckich. 16 marca 1527 r. wybuch w obozie bunt o od zalegy, a gdy Frundsberg ujrza lance przeciw sobie wymierzone, naga mier przecia jego ycie. Pod wodz Bourbona doszo 30-tysiczne wojsko hiszpaskie i niemieckie pod Rzym, lecz wdz poleg przy pierwszym szturmie. Papie znalaz si po raz drugi bez siy zbrojnej, gdy 6 maja 1527 r. drugorzdni przywdcy wprowadzali cesarskich onierzy do Rzymu. Od pierwszej zaraz godziny zacz si rabunek, mordy, profanacje, podpalania, wymuszenia, tortury, pijatyka i rozpusta. Trwao to sacco di Roma przez trzy tygodnie, bez najmniejszej przerwy, dniem i noc. Kardyna Pompeo nie zawaha si sprowadzi z Kampanii z posiadoci Colonnw zbrojnego chopstwa na pomoc do plondrowania. Spustoszenia dokonano w sposb zaiste bestialski, zncajc si nad ludnoci gorzej od dzikich zwierzt. Po trzech tygodniach tego pieka jeszcze miesicami trwa miaa niedola Rzymian". Hiszpanie wyszli z miasta w poowie czerwca, Niemcy dopiero w poowie lipca. Jak si sprawowali, okrela ustp z raportu wysanego do cesarza przez jednego z urzdnikw, towarzyszcych armii: Lancknechci zachowywali si w Rzymie jak prawdziwi luteranie, inni jako ludzie stojcy poza wszelk religi". Z 90 tysicy rzymskiej ludnoci pozostaa zaledwie trzecia cz. Potem poszli na rabunek Umbrii, sprawiajc przy tym prawdziwe rzezie. Jeden z przywdcw niemieckich zapisa, e dziao si to aus den Gnaden Gottes14). Byy i s przypuszczenia, e Karol V marzy, e zrobi z Rzymu stolic swego pastwa uniwersalnego. Co o tym mwio si w otoczeniu cesarza, skoro jeden z pukownikw (Gattinara) mg wystosowa do Karola V dnia 8 czerwca 1527 roku nastpujce zapytanie: Oczeku10

) Mo 91, 92, 98. 11) Mo 101-105. 12) Mo 32. 13) Mo 107. 14) Mo 107, 117-122, 128, 130-138, 141-158, 176.

302 jemy Najjaniejszy Panie Twych wskazwek, jak zechcesz, eby Rzym by na przyszo rzdzony i czy ma co na ksztat Stolicy apostolskiej nadal w Rzymie pozosta, czyli te nie". Radzi za od siebie,

e lepiej nie przenosi Stolicy apostolskiej w inne miejsce; trzeba t Stolic tylko tak poniy, aby ni zawsze Najjaniejszy Panie mg rozporzdza, zawsze w niej rozkazywa dowoli15). Czy nie przypominaj si sowa Maksymiliana, e wypadnie kiedy uy luteranizmu za narzdzie polityczne? Sacco di Roma wiadczy, e pomys dziada utrwali si w umyle wnuka. Poniona bya ta Stolica i to wielce. Eoban Hessus woa w Wittemberdze, e smok ju sptany, dumny Babilon upad"16). Ale ustrj Kocioa jest organizmem a organizmy zawsze same si lecz17). Bd co bd zatriumfowa bizantynizm niemiecki nad cywilizacj acisk. Stao si to wtenczas, kiedy turaszczyzna dziki rewolucji religijnej w chrzecijastwie toruje sobie drog do Europy od poudnia. Liga przeciw Turcji a ... sacco di Roma! Liga antyturecka staa si niemoliw, poniewa Rzesza Niemiecka, Polska i Francja rozdwojone byy rewolucj religijn. Stronnictwo protestanckie chciao Habsburgw wyzu z panowania i gotowe byo w tym celu nie do ligi antytureckiej, lecz do sojuszu z Turcj. Odtd przez kilka pokole trwaj sympatie protestanckie do Turcji, eby tylko zgnbi katolicyzm. Na chtnego porednika ofiaruje si stale patriarchat carogrodzki. Polityka wczesna kroczy zgodnie z odrbnoci cywilizacyj, tudzie z ich przeciwiestwem. Bizantynizm protestancki staje si bliszym bizantynizmu patriarchatu carogrodzkiego, obydwa, za pragn pognbi cywilizacj acisk. Patriarchat w zapalczywoci swej przeciwko acistwu porusza sutanw przeciw pastwom katolickim, przeciwko habsburskiemu pastwu dynastycznemu i przeciw narodowemu polskiemu. Jest to niewiadoma, a nieunikniona walka gromadnoci z personalizmem, tkwica rwnie na dnie majcych niebawem wybuchn wojen religijnych. Bizantyska gromadno wlewaa si w Niemcy krzyack szczelin a potem od pruskiej pastwowoci, nastpczyni tamtej. Lecz jak poprzednie bizantynizmu rodzaje, ottonowski i dynastyczny, tak te i protestancko-pruski nie ogarn nigdy caych Niemiec. W protestantyzmie za tkwi od pocztku pewien rozam, mianowicie w kwestii personalizmu a gromadnoci. Istot zagadnienia stanowi odmienne pojcia o stosunku czowieka do Boga: stosunek osobisty a gromadny. Wikszo doktryn protestanckich wioda w tym do pojcia gromadnoci, lecz niektre nie rozstrzygay tej kwestii. Nawet jednak wrd kalwiskich pastorw trafiali si (i trafiaj) tacy, ktrzy stosunek ten pojmuj indywidualnie. Jest to niekonsekwencja, jest to tolerowanie resztki (a powanej) doktryny katolickiej, jest to nachylenie ku cywilizacji aciskiej. Skutkiem tego wytwarzao si w Niemczech pomidzy cywilizacj acisk a bizantysk co trzeciego: mieszanka z obu cywilizacyj. Grozio przyczenie si do tej mieszanki pewnych czynnikw turaskich. Bardzo wczenie zrodzi si ikonoklastyzm w protestantyzmie. Zbliao go to do meczetw tureckich i mogo byo sta si pomostem do dalszych podobiestw, np. do witych wojen" celem szerzenia wasnego wyznania a wytpienia innych. Zwingli powyrzuca z kocioa rzeby i obrazy, urzdzi now ikonoklasti i rzuci haso, e wadz nieprawowiern godzi si obala si (tego samego zdania byo duchowiestwo bizantyskie). W jego doktrynie tkwi geneza wojen religijnych. W roku 1530 da inicjatyw do zwizku szmalkaldzkiego, ktry powsta istotnie w roku nastpnym. Luter uoy jego artykuy". Tymczasem Zwingli doprowadza do wojny z katolickimi kantonami Szwajcarii, sam walczy jako onierz i poleg w bitwie w roku 1531. Nazajutrz zwycizcy spalili jego trupa a popioy rozwiano. Do powstajcej mieszanki acisko-bizantyskiej i bizantysko-turaskiej doczay si jeszcze pierwiastki czwartej, mianowicie ydowskiej. Henryk VIII by wyjtkowym na Zachodzie okazem monarchy teologizujcego, co waciwym jest tylko Wschodowi, Bizancjum i Moskwie. Zrazu defensor fidei", gdy mu si znudzia ona szuka na to rady w teologizowaniu z innej strony, a otrzymywa ze swych studiw rezultaty w sam raz takie, i byy zgodne z jego zachciankami. Jak Iwan Grony zmie15 17

) Mo 163. 16) Mo 164. ) W 1524 powsta zakon Teatynw; w roku 1540 Jezuitw; w roku 1545 zwoanie soboru trydenckiego.

303

nia ony siedem razy, przy czym uroczystoci weselne przeplatane byy szafotami. Mia wtpliwoci, czy dyspensa papieska jest wan i zgbia po swojemu niektre przepisy Starego Testamentu. Na samym wstpie dziejw protestantyzmu wchodzi w gr Stary Zakon. Doczyo si potem do tego tyle faktw w Niemczech i w Anglii, i najzupeniej trafnym jest orzeczenie, jako protestantyzm wprowadzi rejudaizacj. Luter odrzuca sakrament Kapastwa w roku 1520 i propaguje religi bez kapanw, bez ksiy. Tak jest w islamie i w Izraelu. ydzi od zburzenia wityni obchodz si bez kapanw. Przej to Luter i nastpnie Kalwin18). Niebawem potem uzna Luter i aprobowa bigami landgrafa heskiego Filipa, motywujc spraw przykadem patriarchw Starego Zakonu. Henrykowi VIII doradza takie wyjcie, eby krlowa sama zezwolia krlowi na drug on, bo tak bywao u patriarchw. Dodajmy, e Kalwin zakaza chrzci dzieci na imiona inne, jak tylko ze Starego Testamentu. Do przesytu mona si naczyta w ksigach Starego Zakonu o korzyciach zrcznego kamstwa. Geneza doktryny uprawnienia kamstwa tkwi rwnie w naukach Lutra. Na dnie tego wszystkiego mieci si przekonanie o potrzebie dwojakiej moralnoci. Cytatami z pism Lutra wykazano, e nie wymaga moralnoci od rzdw. Prywatna moralno co innego, a ycie publiczne co innego. Do czynnoci rzdowych obowizuje prawo krajowe a nie Chrystusowe; chrzecijastwo nie ma nic do administracji pastwowej. Zreszt krl bezbony czsto lepiej potrafi rzdzi, ni pobony. Choby ksita byli zodziejami, lub rozbjnikami naley si im posuszestwo. Inne normy obowizuj kadego czowieka jako chrzecijanina, inne natomiast jako czonka spoecznoci wieckiej19). W rezultacie zwolnia si wszelka pastwowo od moralnoci w stosunkach do obywateli. W protestantyzmie miecio si ograniczenie etyki do ycia prywatnego. Haso wyszo od Melanchtona. By i on take zapytywany o zdanie w sprawie rozwodu Henryka VIII. W roku 1531 wyrazi opini, e mona dopuci bigami dla krla, poniewa to krl, skoro wymagaj tego interesy pastwa i spokj sumienia samego krla. Jeeli wic papie rozwodu nie udzieli, moe sobie krl bez grzechu przybra drug on. Zwrci te Melanchton uwag, e poligamia nie jest bynajmniej zakazana prawem Boym". To samo powie dzi jeszcze kady rabin. Wieloestwa zakaza w Europie dopiero w XIII wieku rabbi Gerszon; jest to tylko zlecenie rabinackie". Przy tak gorliwym poszukiwaniu prawdy, swojej prawdy", w Starym Testamencie nie dziwmy si, e anabaptyci w roku 1524 zakadaj krlestwo Nowego Izraela", a w Monasterze w roku 1535 sporzdzono ponowne wydanie wszystkich wybitnych mw Starego Zakonu, oczywicie w okrutnej karykaturze. Opierano si o ydostwo, a rwnoczenie wysuway si gdzieniegdzie jakie styczne z islamem. Karlstadt jest drugim reformatorem, ktry wystpi z obrazoburstwem. Luter potpi te ekscesy, lecz ostatecznie zbory protestanckie urzdziy si pomimo to ikonoklastycznie. Karlstadt sprzeciwi si w ogle Lutrowi, a zwaszcza jego nauce o Eucharystii. W tej fundamentalnej sprawie powstao zaraz w pierwszej fazie protestantyzmu do roku 1530, doktryn pi. Rozstrzygn elektor saski, Fryderyk Mdry (1463-1533), przyjmujc tez Lutra. Od tego czasu zacza si hegemonia religijna monarchw. W roku 1526 przyzna Luter ksitom wadz biskupi. W Bizancjum basileus by zwierzchnikiem Kocioa, bo mia prawo mianowa i strca patriarchw, zwoywa sobory czy synody, prezydowa im, przyjmowa, lub odrzuca ich uchway, okrela dogmatycznie wszelkie wtpliwoci itd. Cesarz bizantyski by wadz kocieln a w historii cesarzy niemieckich roj si momenty naladownicze. Luter wszed w te koleiny. Wyrzeka w roku 1527, e ludzie gardz Ewangeli i chc, eby ich zmusza do niej ustaw i mieczem. Mia na myli, e rzdy winne gwarantowa prawowierno luterask, e s obowizane czyni to, choby mieczem. Kady tedy dynasta niemiecki jest panem sumie, cakiem na podobiestwo dawnych cesarzy bizantyskich. Powtarza si wci roszczenie do zczenia wadzy wieckiej i duchownej w jednym rku, cezaropapizm na rozmaite sposoby. W Niemczech istniaa ju odpowiednia tradycja od czasw Ludwi18

) pastorowie kapanami nie s, lecz doradcami gminy, jako rzeczoznawcy praw religijnych cakiem na wzr ) Ks 246, 247, 248.

rabinw.

19

304 ka Bawarskiego, ktry przypisa sobie wadz kapask. W XVI wieku ksita nabyli na tyle samodzielnoci politycznej, i kady z nich mg zosta biskupem" na wasn rk. Ncia te sekularyzacja dbr kocielnych. Z tych dwch pierwiastkw wytworzyy si w kocu Landeskirchen", ktrych byo tyle, ilu panujcych. Choby bowiem dwie lub trzy ssiednie krainy byy tego samego wyznania, urzdzao si w kadej z nich odrbny koci krajowy, ktrego gow zostawa ksi krajowy. W roku 1533 przyj t sam zasad Cranmer. Dawne maestwo krla zostao uniewanione przez krajow wadz duchown, a gdy papie rzuci kltw, Henryk VIII ogosi si w roku nastpnym gow Kocioa w swym pastwie. By to oczywisty bizantynizm, torujcy drog supremacji si fizycznych nad duchowymi, nie mniej od dynastycznoci. Lecz nie zawiera pierwotny protestantyzm drugiej cechy bizantyskiej, mianowicie jednostajnoci. Zanim min wiek XVI byo 17 (siedemnacie) protestanckich dogmatyk, takich, ktre objy rozleglejsze tereny i staway si historycznymi, nie liczc nieograniczonej liczby tych, ktre wegetoway w ciszy. Ani jedna z nich nie godzia si jednak zasadniczo na rozmaito (wzgldnie na tolerancj). Pogodzono jedno z drugim w ten sposb, e w danym kraju niemieckim musi by przyjte przez ludno wyznanie panujcego. Zwyciya i na tym polu bizantyska jednostajno tylko e zastosowana do maych stosunkowo obszarw (pniej do coraz wikszych). Skrajne eksperymenty dziay si w Genewie. Od roku 1533 opanowa pastewko genewskie Francuz Farel (1489 -1565), zaprowadzajc teokracj z wybitnymi zapoyczeniami ze Starego Testamentu. Zaprosi on pomocnika Kalwina (wwczas bezdomnego tuacza). Ich wymagania wyday si Genewczykom tak przesadne, i woleli doktryn Zwinglego. Wypdzili i Farela i Kalwina w roku 1538. Lecz po trzech latach nastpi przewrt, powraca Kalwin i elazn rk zaprowadza istne rzdy teokratyczne. (Jest to jedyna teokracja w dziejach Zachodu). Grzech naley uwaa za zbrodni stanu, crimen leasae maiestatis". Panujcemu naley si posuszestwo bezwzgldne, choby by chciwy i okrutny, ama przywileje, burzy domy, gwaci kobiety i panny, mordowa niewinnych. Sprzeciw przeciw wadzy jest buntem przeciwko Panu Bogu". W jednym wypadku naley stawi opr: gdy tyran wydaje zarzdzenia sprzeczne z prawem Boym"20), tj. sprzeczne z kalwinizmem. Wiadomo, jak przeladowano tam najmniejsze odchylenie si od tez kalwiskich. W roku 1537 wygnano obywateli, majcych odmienne zdanie. W roku 1540 powsta konsystorz" z wadz karania wszystkich o wszystko. Starsi rewidowali kady dom przynajmniej raz do roku, stra wchodzia do domw kiedykolwiek. Stosowano tortury a Kalwin bywa przy tym obecny. Genewa staa si prawdziwym miastem ze szka, gdzie najbardziej intymne zdarzenia nie mogy uj czujnego wzroku kocielnej i wieckiej policji". Nader rozleg bya kompetencja pastwa w kalwiskiej Genewie; wadza troszczya si nie tylko o bezpieczestwo publiczne, lecz zajmowaa si sprawami dobrobytu rwnie, jak dobrych obyczajw21). U Kalwina mamy zawizek przerostu prawa publicznego na szkod prywatnego; tu kiekuje pniejszy totalizm pastwowy". Losy Genewy dostarczaj przykadu, jak jednostajno korzysta z przemocy i uywa przymusu tym sroej im mniejsz dysponuje przestrzeni. Dopiero zacieko genewska posuya innym za przykad. W Anglii bya waciwie tylko schizma do roku 1547, gdy dogmatyki i liturgii nie zmieniano. Dopiero za nastpnego panowania wkroczy tam protestantyzm. Za Edwarda VI (1547-1553) pocz Cranmer kalwinizowa. Potem nastaa krwawa reakcja katolicka Marii (1553-58), jako pierwszy przykad zaraenia katolicyzmu pogldami protestanckimi co do przymusu jednoci wyznania poddanych z panujcym. Historia Anglii dostarcza te najciekawszego w caej historii powszechnej przykadu, ile mona zdziaa i nie zdziaa przemoc. Zmieniano wyznanie, jakby na komend. Panowanie Elbiety (1558 -1603) zaczo si od poprawiania" przekadu Biblii, a w roku 1517 ogoszono 39 artykuw, ktre stay si fundamentem anglikanizmu. Najwaniejsze z nich s nastpujce: Pismo w. jest jedynym rdem prawd wiary; usprawiedliwienie nastpuje tylko przez wiar, potpienie wiary w czyciec, odpu20

) Ks 255. Tak samo jest w cywilizacji bramiskiej. 21) Ks 256, 257, 258.

305 stw, czci relikwij i obrazw, tudzie modw do witych; s tylko dwa sakramenty: chrzest i komunia, lecz odrzuca si transsubstancj22). Nie dogadzao to, nie wystarczao wikszoci, zaczyna si rwnoczenie oywiony ruch sekciarski, pozarzdowy, ktry doprowadzi w niedugim czasie do tego, i Wysoki Koci" pozosta wyznaniem od oficjalnego wyznawania dla tych, ktrzy chcieli stanowi klas rzdzc. Wiadomo z historii, e jednak wcale nie rzdzili, gdy losami kraju pokierowali sekciarze. Przemoc moe duo zakaza, lecz nakaza? Jedynie tylko na powierzchni oficjalnej". W Niemczech wymylono rodek, eby nie byo poddanych, wyznajcych inn religi ni ich wadca. Sposobem na to ma by przesiedlanie ludnoci. Karol V, znuony walk, a obawiajc si coraz gorszych konsekwencyj, myla ju tylko o kompromisach. Czy interim z roku 1548 nie jest rodzajem jakiej syntezy" religijnej? W siedem lat potem, moc uchway sejmu augsburskiego w roku 1555 uzyskali luteranie rwnouprawnienie i kady Stan Rzeszy" mia prawo zlutrzy sw krain. Ktrzyby nie chcieli przyj luteranizmu, mog korzysta z prawa des freien Abzugs", tj. wynie si. Rzecz prosta, e stany katolickie nie zrzekay si pod tym wzgldem rwnouprawnienia z luteranami i zapanowaa powszechna zasada cuius regio illius religio". Czysty bizantynizm i w zasadzie i w praktyce. Przesika wic bizantyski wiatopogld take do katolikw; dodajmy, e nie tylko do niemieckich. Najsmutniejszym, najfatalniejszym z czynw historycznych protestantyzmu jest wprowadzenie bizantyskiego kwasu na Zachodzie. Niemieckie rozumienie praw panujcego udzielao si Francji. Rnica bya w praktyce, gdy o ile w Niemczech utwierdzao si rozdrobnienie Rzeszy na pastwa i pastewka coraz bardziej niezawise, o tyle we Francji przeciwnie, krl ciga lenna nieustannie i pomniejsza ilo francuskich pastw i pastewek. W Rzeszy doszo do wadzy absolutnej wadcw dzielnicowych, we Francji do absolutyzmu krlewskiego. Fatalnym te byo porzucenie redniowiecznego ideau uniwersalnoci chrzecijaskiej w Europie. Rozam przeszed w nieustpliw nienawi, zanika wszelki wstyd etyczny i dochodzi do tego, e dla interesu politycznego przyzywa si Turka na pomoc. To, co dziao si w XIV i XV wieku w pastwach bakaskich, przechodzi w XVI wieku na Zachd. Nastaje za okres najwikszej potgi tureckiej. Selim I (1512-1520) zdobywa Persj, Syri i Egipt. W roku 1517 potomek rezydujcych na dworze egipskim Abassydw bagdadzkich Mutawakkil zrzeka si godnoci kalifa na rzecz zwyciskiego Selima23). Nastpny sutan turecki Sulejman II (1520-1566) doprowadzi potg Osmanw do szczytu. W roku 1521 zdoby Belgrad, a w nastpnym roku Rodos; w roku 1526 Wgry. Bya ju o tym mowa, jak klska pod Mohaczem nie wpyna niczym na tok spraw w zachodniej Europie. Co wicej, ksita zwizku szmalkaldzkiego zastanawiaj si, czy by si nie poczy z sutanem przeciw Habsburgom, lecz w czyn wprowadza to Francja. W czwartej wojnie Franciszka I z Karolem V (1542-44) krl francuski czy si z sutanem Solimanem a flota turecko-francuska rabuje Nizz. Patriarchat carogrodzki wchodzi w stosunki coraz bardziej oywione z Atenami niemieckimi". Melanchton ma tam swych korespondentw. Patriotyczny Antoni Eparchos z Korcyry, autor alw za stracon przeszoci hellesk, ostrzega Melanchtona, e Soliman chce zdoby cay wiat. Drugim wiadomym nam korespondentem by diakon Dymitr z Salonik (Sowianin), ktry odwiedzi Niemcy w roku 1559. Soweniec Primo Trubar, luteranin, twrca jzyka pimiennego soweskiego, od Niemcw wzi pogldy a rodkw na swe wydawnictwa szuka w prawosawiu. Zajecha na Modawy i dalej do Carogrodu, do patriarchy. Zachowa si przekaz, jako znalaz czytelnikw pomidzy Turkami", a zatem znalaz si tam w gronie przyjaznym sobie. Faktem jest, e konfesja luteraska bya przechowywana na dworze patriarszym i propagowana. Signo to a na Kaukaz. W roku 1579 przybyo do Carogrodu dwch ksit kaukaskich; jeden z nich przyj islam, drugi za luteranizm i kaza tumaczy konfesj luterask24). Jeeli a tak egzotyczn ekspansj zawdzicza protestantyzm niemiecki Carogrodowi, ile propagandy szo w kraje blisze geograficznie i cerkiewne? Protestantyzm wywar wpyw na ustrj patriarchatu. Nie utrzymao si postanowienie z roku 1545, e patriarcha ma by wybierany na zjedzie
22

) Dy 270. 23) Ml 159, 220. 24) J B 105, 107, 128, 144; Ss 1909, I, 10.

306

biskupw i archirejw trzech prowincyj: Orientu, Occidentu i Morei. Niedugo potem ustanowiono przy Fanarze rad administracyjn, do ktrej wzorem protestanckim powoywano wieckich, tzw. archontw, potomkw arystokracji bizantyskiej25). Propaganda antykatolicka przybraa na sile w drugiej poowie XVI wieku dziki centuriatom" magdeburskim. W roku 1552 utworzyo si w Magdeburgu wielkie wydawnictwo na koszt ksit protestanckich. Szereg uczonych protestanckich j si pracy zbiorowej nad dziejami Kocioa, oczywicie w duchu antykatolickim. Pierwszy tom wyszed w roku 1559 i nastpnie jeszcze tomw 12 w czasie do roku 1574, kiedy wydawnictwa zaprzestano. Ukad dziea obejmowa czci rwne po sto lat i std nazwa ksiki i jej autorw. Mimo obszernoci wydawnictwo dosigo tylko do roku 1400. Pisano dla caej Europy, wic po acinie, lecz rwnoczenie wydawano przekad niemiecki, ktrego atoli tylko pocztkowe cztery tomy wyszy w Jenie 1560-5. W latach 1592-1604 wyszo w Tybindze wydanie skrcone, dziewiciotomowe. Centurie" magdeburskie nie sprawiy zaszczytu nauce niemieckiej. Jest to zbir oszczerstw i plotek, kamstw i przekrca (w gucie Joanny papieycy itp.), zbir pozbawiony wszelkiej krytyki. Oszczerstwa znajdoway jednak chtnych propagatorw, wymysy przedostaway si do obfitej literatury polemicznej i weszy do ksiek popularnych, a wreszcie stay si powszechnie wiadomymi". Wpywy protestanckie miay zaciy stanowczo na losach prawosawnej Rusi. Istny przewrt nastpuje w drugiej poowie XVI wieku, a tym doniolejszy, i dokonuje si na tle wielkiej akcji politycznej, tyczcej caej wschodniej Europy. W staej wojnie dwch mocarstw wschodniej Europy, przerywanej tylko rozejmami, stanowiy Inflanty rodzaj jzyczka u wagi. Musiay tam dy do wpyww politycznych Litwa i Moskwa, ewentualnie nawet do opanowania kraju. Zaczyna si tedy w roku 1554 walka o Batyk, majca trwa do roku 1595, walka znana ju dobrze rednim wiekom, a majca si powtarza w historii co kilka pokole. W roku 1558 wystpi Iwan Grony zaczepnie przeciw Inflantom. Natenczas landmistrz Kettler zawar z Polsk i Litw traktat zaczepno-odporny, a w roku nastpnym zaczy si na terenie inflanckim z Moskw zapasy, w ktre miay by niebawem wcignite take pastwa skandynawskie. Podczas tej wojny w roku 1561 zniesiono w Inflantach zakon krzyacki a ostatni landmistrz otrzyma sekularyzowane ksistwo kurlandzkie lennem od Zygmunta Augusta. Reszta Inflant miaa si podda Polsce i Litwie, z zastrzeeniem wolnoci protestanckich. Lecz do walki o Batyk przystpiy teraz Szwecja i Dania. Gdyby Szwecja porozumiaa si z Polsk przeciw Moskwie, carstwo moskiewskie zostaoby niebawem wcinite z powrotem do waciwego Zalesia, mogc mie ekspansj tylko w stron Uralu. Nigdy nie zdoaaby Moskwa przedrze si przez mur przymierza polsko-litewsko-szwedzkiego. Podczas walk o Batyk wystpuje dziesicioletni epizod planw i czynw Zamojskiego i Batorego (1576-1586), marzcych o tym, eby Moskw zwycion zmusi do konwencji wojskowej przeciw Turcji. Wiadomo, jak wystarczya wykrtna obietnica unii, eby sama Stolica apostolska wstrzymaa Batorego w poowie drogi. Aeby pokojowo zaatwi spraw wspzawodnictwa Szwecji, postanowiono z wiedz Batorego przyzna nastpstwo tronu krlewiczowi szwedzkiemu. Nigdy w caej wczesnej historii nie znalaza si Moskwa w pooeniu tak gronym, jak skutkiem elekcji Zygmunta Wazy na tron Polski. Gdy za w roku 1592 Zygmunt III zostaje krlem szwedzkim, kiedy cz si na jednej gowie korony litewska, polska i szwedzka, zdawaoby si, e wybija ostatnia godzina dla ekspansji moskiewskiej w Europie i e Moskwa moe odtd tylko w ogle upada. A tymczasem splotem stosunkw stao si, ze wybr Zygmunta III a zwaszcza objcie przez niego tronu szwedzkiego, stay si wanie wydarzeniami jak najpomylniejszymi w swych skutkach dla Moskwy. Poszo wszystko na bok przed naczeln dla Zygmunta III i Karola Sudermaskiego kwesti: czy katolik ma w Szwecji uciska protestanta, czy protestant katolika. W ogle na wojnach religijnych w Europie rozrosa si Moskwa w Rosj. Moskw pobit w walce o Batyk, ocali od zupenego rozbicia antagonizm szwedzko-polski, antagonizm protestantyzmu i katolicyzmu. Ocalenie Moskwy a nastpnie pchnicie jej na Europ stanowi trzecie politycz25

) J B 90, 91, 93.

307 ne dzieo protestantyzmu, dzieo bodaj najwiksze. Cywilizacja bizantyska udzielaa poparcia turaszczynie zawsze pod postaci protestantyzmu.

Zaznaczy atoli naley, e pniej Skandynawia w ogle a Szwecja w szczeglnoci wyemancypowaa si spod kierownictwa protestantyzmu niemieckiego a tym samym kultury bizantyskoniemieckiej i ju pod koniec XVII wieku nawracaa ku cywilizacji aciskiej, pomimo to, e nie ma chyba kraju bardziej zawzitego w protestantyzmie, jak Szwecja. Jednake protestantyzm jej jest poowiczny, dogmatyczny, lecz zachowujcy etyk cywilizacji aciskiej (wic katolick). Podobnie maj si rzeczy w spoeczestwach anglosaskich; etyka za rozstrzyga o metodzie ycia zbiorowego. Moskiewska kultura bya czym cakowicie obcym wobec caej Europy z wyjtkiem niemieckiego protestantyzmu; ta czno miaa si pogbi w nastpnych pokoleniach. Zwracalimy uwag, jak wobec biernoci spoeczestw wschodnio-sowiaskich granica polityczna stawaa si zarazem cywilizacyjn. Co wicej i co historia podnie musi z najwikszym naciskiem: pod wpywem polskiej kultury i polskiego prawa publicznego, rozwijajcych personalizm, ustawaa bierno ruska; spoeczestwo ruskie poczynao by pozytywnym a wreszcie osigno ten stopie rozwoju, na ktrym wytwarza si w cywilizacji aciskiej poczucie narodowe. Skoro ono zjawio si na Rusi, tym samym przyjmowaa si tam cywilizacja aciska, gdy nie byo nigdy i nie ma narodowoci poza t cywilizacj. Gdyby nie protestantyzm, Ru litewska i koronna byaby si oderwaa zupenie tak od turaskiej cywilizacji, jakote od bizantyskiej. Skonno ku Polsce okazaa si z nadzwyczajn wyrazistoci w roku 1569. Kiedy monowadcy litewscy zerwali rokowania w Lublinie, przedstawiciele Podola, Woynia, Podlasia i Ukrainy pozostali na sejmie lubelskim a zerwali z przynalenoci do Wielkiego Ksistwa Litewskiego i sami prosili, eby te ziemie wcielone byy do Korony. Typem tego kierunku by knia Konstanty Ostrogski, Rusin, nienawidzcy Moskwy, ktr bija jako hetman litewski. Posiada wyksztacenie i wychowanie zachodnie, lecz dalekim jest od katolicyzmu, gdy uleg wpywom rewolucji religijnej. Wiadomo, e Polska i Litwa byy przez pewien czas w 2/3 protestanckimi. Nowinki" ogarny take Ru. Na Rusi Biaej przewaa kalwinizm, w poudniowej szerzy si nadto arianizm. Knia Ostrogski by arianinem a zaoona przez niego w Ostrogu akademia staa si rozsadnikiem kierunku protestanckiego na Rusi. Knia szuka w tym drg odrodzenia Cerkwi, a by zbyt wyksztacony, by nie zdawa sobie sprawy, e Cerkiew, przyjmujca kalwinizm (a tym bardziej arianizm) przestanie by prawosawn, bo nawet liturgia ulegnie zasadniczym reformom. Widocznie, by na to zdecydowanym. Musia rwnie przewidywa, e z mocy nowinek" bdzie mie wspwiercw midzy Polakami a caa rnica bdzie tylko w jzyku naboestw. Nie by tedy Ostrogski przywizany do prawosawia, lecz poczuwa si do odrbnej narodowoci ruskiej. W Ostrogu zaoy drukarni i szko wysz, pretendujc do godnoci akademii a nie bez susznoci. Zbiera do niej profesorw z caego wiata, lecz wycznie protestantw. Nasuwa si tu pewne zestawienie: w Moskwie powstaa drukarnia wczeniej (1564), lecz zburzono j, jako dzieo szataskie". Wybuchy rozruchy ludowe", bo duchowiestwo obawiao si, e mu si narzuci przymus umiejtnoci czytania tych ksig. W Ostrogu wysza w roku 1581 pierwsza, zupena Biblia w jzyku liturgicznym cerkiewnym. Rektorem akademii zosta Cyryl Lukaris (ur. na Krecie), majcy za sob studia w Wenecji i w Padwie; potem przebywa w protestanckiej Holandii. Wraca do Wenecji w roku 1593 powoany na kierownika szkoy greckiej, lecz zaraz w nastpnym roku sprowadza go Ostrogski do siebie. Wuj jego, Meletios Pigas, piastowa wysokie stanowisko na patriarszym dworze. Cyryl myla rwnie o moliwej karierze w Cerkwi i w roku nastpnym pojecha do wuja i wywici si w Carogrodzie, po czym wraca do Ostroga. Utrzymywa stosunki na wszystkie strony od Lwowa (z bractwem stauropigialnym) do Siedmiogrodu, Wooszy i Carogrodu, Przyjani si z kalwinami siedmiogrodzkimi i z agentem holenderskim przy dworze sutaskim. Nalea w Cerkwi do kierunku kalwinizujcego26). Tymczasem zniechceni do Zygmunta III protestanci, postanowili zrzuci go z tronu a nie brako im poplecznikw politycznych midzy katolikami. Prote26

) J B 155-157.

308 stantyzm osab ju znacznie, dziki triumfalnej zaiste pracy misyjnej (Skarga) a krl drani ich i wzmacnia na nowo ich organizacje obaw przeladowa. Kiedy protestanci porozumieli si przeciwko

niemu ze schizmatykami, obmyli klin do rozsadzenia tego zwizku i tak powstaa unia brzeska w roku 1596. Krl udzi si, e od jednego zamachu podkopa obz protestancki a schizma prawosawna przestanie cakiem istnie. Zawid si srodze, bo ledwie tylko cz Rusi Biaej uni przyja. Ju przed synodem brzeskim w sierpniu 1595 roku odby si w Jassach synod, zoony z wyszego duchowiestwa z Rusi i Wooszczyzny pod przewodem Nikefora Didaskalosa z Carogrodu27). Nastpnie Pigas wizytowa metropoli kijowsko-wilesk, gdy zosta koadjutorem patriarchy carogrodzkiego. Nie namawia oczywicie do unii! Pojecha potem do Brzecia, przebywa tam podczas synodu unickiego i od niego prawdopodobnie wyszed pomys, eby odby rwnie w Brzeciu kontrsynod. Sam Konstanty Ostrogski staje na czele opozycji i to w imi zagroonego prawosawia. Ruch narodowy ruski kurczy si, natomiast podnosi si poczucie wyznaniowe, prawosawne. Dochodzi do tego, i gorliwcy schizmy poczynaj sprzyja wzrostowi potgi moskiewskiej, jako opiekunki prawosawia. Sam pomys, eby Moskw postawi na czele prawosawia wyszed od Lukarisa a w porozumieniu z patriarchami Jerozolimy i Antiochii28). W Polsce nastawaa powrotna fala katolicyzmu. Jednakowo nawracali si protestanci polscy i ruscy. Rusini nie wracali ju jednak do prawosawia, ani te nie chcieli by unitami, lecz przechodzili na obrzdek aciski. T drog (i tylko t!) dotar katolicyzm aciski do ruskiego bojarstwa zrwnanego te ju wszechstronnie ze szlacht polsk. Zygmunt III marzy o tym, e przez Samozwaca rozszerzy uni brzesk na Moskw i e w zwizku z Habsburgami przywrci katolicyzm w Szwecji. W Niemczech ju w wojnie szmalkaldzkiej 1546 roku byy denia do zmowy protestancko-tureckiej, a za Ferdynanda I (1556-1564) w cigych walkach z Turkami na Wgrzech kalwini wgierscy dawali pierwszestwo sutanowi. Maksymilian II (1564-76) przechyla si na stron protestantyzmu powstrzymany niemal w ostatniej chwili przez Hozjusza. Zaostrzaj si wielce stosunki za cesarza Rudolfa II (1576-1612). Ksita niemieccy zabrali si ju w poowie XVI wieku do przeladowa. Odznaczyli si w tym ksita wejmarscy. Pozbawiali probend, wizili sekciarzy to tej, to owej sekty, stosownie do tego, jak sami zmieniali zapatrywania (np. w zajmujcym sporze o synergizm"). Elektor saski tpi wprost podejrzanych choby tylko o porednie sprzyjanie kalwinizmowi. Gdy okoo roku 1586 nasta nowy elektor (Chrystian), nowy pan sumie, zmienia si prawda ewangeliczna na korzy kalwinizmu. Lecz w roku 1591 wypado Sasom zupenie zmieni sumienie, gdy nowy wadca by gorliwym luteraninem; wic poprzedni kanclerz (Crell) doczeka si w roku 1601 kary mierci. Utwierdza si kalwinizm w krainach Anhalt i Hessen-Kassel. Historia protestantyzmu staje si coraz bardziej histori religijn ksic. W Anglii pod koniec panowania Elbiety przeladowano nie tylko katolikw, ale rwnie wszelkich nonkonformistw. Kady urzdnik i nauczyciel musia zoy przysig, e uznaje krlow zwierzchnikiem wieckim i duchownym; kada modlitwa katolicka lub purytaska uchodzia za zdrad stanu. Szekspir musia si ukrywa ze swym katolicyzmem a piciu jego krewnych ulego przeladowaniu. Zwolennicy Essexa byli w znacznej czci katolikami. Obrona praw obywatelskich czya si wwczas w Anglii z opozycj wyznaniow, przeciw cezaropapizmowi tronu angielskiego. Za Jakuba I (1603-1625) skonfiskowano w katolickiej Irlandii dobra kocielne. Zaczto te w Niderlandach (po silnych sporach o predestynacji) przyzywa przeciw sobie wadze wieckie a wytworzyo si i tam sekt kilka. W roku 1614 Stany zakazay dalszych sporw i wyday edykt tolerancyjny. Zaapelowano do synodu generalnego. Zwoany w roku 1618 synod w Dordrechcie przyzna suszno kalwinom, lecz now definicj predestynacji przekaza do zatwierdzenia ... Stanom Generalnym. Wnet nastaa znaczna emigracja holenderska do Holsztynu, do Francji i Anglii. Synod w Dordrecht przecign si do maja 1619 r., wic cay rok po praskiej defenestracji" z 23 maja 1618 r. Zaczyna si wojna 30-letnia.
27

) J B 150. 28) J B 157.

309 XI BIZANTYNIZM WSCHODNI I ZACHODNI (1453-1635)

Od XVI wieku bizantynizm mieci si geograficznie na pwyspie bakaskim, na Wooszczynie (ktrej do Bakanu nie zaliczam) i w Niemczech protestanckich. Mona przeto rozdzieli go na dwa dziay, na wschodni i zachodni. S to zarazem dziay religijne, prawosawia i protestantyzmu. Zachodni jest rozdrobniony i kady landenfrst jest zarazem gow Kocioa, a ktra gowa bdzie przerasta inne, to zalee bdzie od siy politycznej danych ksit. Najmocniejszy zajmie stanowisko faktycznego kierownika protestantyzmu w Niemczech; przewodzi tedy sia materialna, zgodnie z tradycj bizantysk. Od gazi wschodnich, od bizantynizmu oryginalnego zachodni jest ju cakiem niezaleny, przeciwnie, nastay czasy, w ktrych protestantyzm wywiera wpyw na Cerkiew carogrodzk, jak widzielimy w poprzednim rozdziale. Bizantyskie pojcia o pastwie wdzieray si od dawna na Zachd a od XV wieku poczynaj si zagnieda na dworach krlw i ksit. Dynastia burgundzka okazywaa w tym kierunku skonnoci nie sabsze wcale od cesarzy niemieckich, wystpujc ostro przeciw samorzdom w Lotaryngii i we Flandrii. Za Filipa Dobrego (1419 -67) doszed dom burgundzki do szczytu potgi, nabywszy pnocne Niderlandy z rk Jakobei, crki Wilhelma hrabiego Holandii. Z idologi legistw zmierzano do zgniecenia autonomii; inaczej wadcy nie byliby si uwaali za potnych. Przeprowadzano ujednostajnienie i centralizacj, poczto zarazem zaprowadza biurokracj. Nie obeszo si bez walki krwawej, lecz bitwa pod Cavere (1453) staa si klsk wojsk gandawskich. Nastpnie Karol miay zacz wyznacza urzdy miejskie ze swojej nominacji, a w Liege sprbowa nawet prawo rzymskie. Spotkaa go atoli katastrofa i mier pod murami Nancy w r. 1471 w walce z krlem francuskim Ludwikiem XI. Jedynaczka jego, najbogatsza w Europie dziedziczka, Maria, wysza za Maksymiliana Habsburga. Ten podj dalej wojn domow z mieszczastwem a w r. 1492 Gandawa bya zmuszon podda si. Pewne uspokojenie umysw nastpio, gdy Maksymilian przekaza Burgundi synowi swemu i Marii, Filipowi Piknemu, ktrego uwaano za ksicia rodzimego1), lecz ten zmar niebawem w roku 1506, podczas gdy ojciec przey go o lat trzynacie. Habsburgowie przejli si legizmem bardziej od wszystkich innych dynastyj europejskich a z Flandrii zrobili jakby pole eksperymentalne. Dc wszdzie, gdziekolwiek panowali do samowadztwa, dziaali w kierunku bizantyskim. Jednoczenie wojna 30-letnia robia ich przodownikami katolicyzmu! Jake z takich niekonsekwencyj miao wynikn co dobrego? Z powika wyznaniowo-politycznych rozwin si sympatie protestantw do prawosawia. Polegay na cznoci teoretycznej i praktycznej. Miay wspln metod ujmowania problemu religijnego, jednakowo wielce cienionego. ycie religijne tak protestantyzmu jakote prawosawia oparte byo wycznie na dogmatyce (wzgldnie na dogmatykach) z zaniedbaniem etyki. Pewne drobniejsze sekty protestanckie, uprawiajce etyk, nie nabray nigdy znaczenia, ni wpyww. Oba za te dziay chrzecijastwa usuny etyk z ycia publicznego, czynic to z zupen wiadomoci. Podkrelmy, e oba dziay bizantynizmu, wschodni i zachodni czya wsplna nienawi do katolicyzmu. Z tego wynikna w krtkim czasie, bo jeszcze za ycia Lutra ochoczo do wsplnej polityki przeciw katolickim siom politycznym. Pod koniec XVI wieku protestantyzm niemiecki pragn oprze si o sutana, zupenie tak samo, jak prawosawie bakaskie, a spka tych trzech czynnikw skierowan jest rwnoczenie przeciw Habsburgom i przeciw Polsce. Zasad owego trjprzymierza stao si, eby nie dopuci do ligi antytureckiej. Wchodzia przeto cywilizacja bizantyska ponownie w sojusz z turask przeciwko aciskiej. W tym sojuszu bizantyska spychan bya na drugi plan przez cywilizacj nisz, wic turask.
1

) Pn 232, 236, 244, 245, 247.

310 Niegdy nie zdoaa wspzawodniczy z wpywami Jugry, Pieczyngw, Poowcw na Rusi, nastpnie daa si wyrugowa cakiem z kultury moskiewskiej. Od drugiej poowy XVI wieku powtrzy si ta gra po raz trzeci i znw turaska cywilizacja bdzie gr. Tym razem przedstawiali j Osmanie. O pracy cywilizacyjnej ze strony Osmanw nie ma co mwi. Piciokrotne w cigu dnia mody i ablucje nie zezwalaj prawowiernemu muzumaninowi na prac wyton, cig, systematyczn. Jake troszczy si te o wasn przyszo i czy warto, gdy ona zawisa od skinienia wadzy; kady moe by lada dzie wyniesiony ze sugi na dostojnika, lub odwrotnie. Nigdzie cywilizacja turaska nie ma np. staej arystokracji2), bo to w obozowej strukturze spoecznej

niemoliwe; stanowili za Osmanie ywio niemal cakowicie bierny. Jedyn ich czynnoci w zakresie ustroju ycia zbiorowego byo ujednostajnianie o tyle, iby wszdzie zapewni panowanie sakralnemu prawu muzumaskiemu, prawu szeriatu. Co wykraczao poza normy tego prawa, tym si nie interesowali (o ile nie zaszy jakie naglce wzgldy polityczne) i gotowi byli z ca biernoci pozostawia podbitym woln rk. Szeriat stosowany do ludnoci podbitej dziaa atoli bardzo gboko, bo wid do zmiany struktury spoecznej. Przy wasnoci ziemskiej utrzymali si tylko renegaci. Jak wiemy, bogomilstwo zezwalao na renegacj. Wasno bezwzgldna, nieograniczona, mulk", przysuguje w myl koranu tylko takiemu, ktry ziemi pierwszy uprawi, ktry oywi martw ziemi" i to tylko dopty, pki j uprawia sam, lub jego potomni. Ziemi nie zajtej a do uprawy zdatnej Osmanie w tych krajach nie zastali w znaczniejszych rozmiarach. Mniejsze tylko paty ziemi, na ktrych dao si wystawi dom, otoczy ogrodem, lub winnic, nadaway si do zastosowania pojcia o pierwszej uprawie. Tote tylko na takich skrawkach obok domu istnia mulk. Wszystko inne jest wasnoci ograniczon, z ktrej naley si kalifowi danina, uszrije. Dobra muzumaskie stanowi tzw. erazimirije, nad ktrymi ciy zwierzchnia wasno pastwa, zwana rakabe, moc czego posiadacze mirijw opacaj danin zwan naradzi. Rakabe przykazuje, eby odebra grunt takiemu, ktryby go bez susznej przyczyny nie uprawia przez trzy lata i nada innemu za opat na rzecz pastwa. Przeniesienie tytuu wasnoci mirijw moe nastpi tylko za zgod wadzy a dziedziczenie ograniczone jest tylko do najbliszych krewnych. Bogomilcy renegaci stali si bogami i agami a na swych cziflukach" (posiadociach) osadzili kmetw", ktrzy pozostali wiernymi Krzyowi. Nastpi stosunek dzierawy dziedzicznej, od ktrej kmet opaca pastwu dziesicin, bogowi swemu za cz trzeci. Inwentarz i chata stanowiy wasno kmeta. Obok pierwotnego prawa majtkowego z koranu, prawa objawionego Mahometowi, a zwanego szeri, rozwijao si prawo pastwowe, kanun. A rozwijao si przez osiem wiekw, zanim zawitao na boniack niw, tote rozronite, zajmowao ju stanowisko dominujce. Rakabe tyczyo si w ziemiach bakaskich wszystkich lasw, k, pastwisk, bo i kopal3). Wprowadzenie tego prawa stanowio istn rewolucj stosunkw, a po jakim czasie take poj. Wiksza cz wacicieli nie bya bynajmniej Turkami; byli to muzumascy Sowianie, mwicy w domu jzykiem serbsko-chorwackim, lub bugarskim, ktrzy przechowywali (choby mimowoli) niejedn tradycj z poprzedniej cywilizacji bizantyskiej. Wytwarza si z tego mieszanka bizantysko-turaska, o ktrej historia niewiele ma do powiedzenia, gdy zapanowaa w niej zupena bierno. Stagnacja kulturalna ogarna ich zaraz po przyjciu islamu. Prawdziwi Turcy wytworzyli niebawem pimiennictwo, wprawdzie niebogate i naladowane z arabskiego; potomkowie sowiaskich bogomilcw nie interesuj si tym cakiem, pozostaj na szarym kocu turecczyzny. Po wiekach, gdy runie pksiyc, nasuwa si kwestia, czy powrc oni do cywilizacji bizantyskiej. Raje" dzielili si na uprzywilejowanych prawosawnych i na katolikw uciskanych jak najsroej. Ten podzia wyznaniowy staje si zarazem cywilizacyjnym (pniej take narodowym) na Serbw bizantycw i Chorwatw, utrzymujcych z wysikiem zwizki ze strzpami doprawdy cywilizacji aciskiej, przemyconej przez bernardyskich fra". Poprzez niewidzialne porednictwa mieli oni czno z kultur wosk, ktra z dawna sigaa na Bakan drog na Dalmacj. Tam wytworzya si w Dubrowniku kompletna, osobna kultura chorwacko-woska. Literatura ich jest dwujzyczna. S to jedyni w Sowia2

) Ri 214, 215.

) St.

311 szczynie nawigatorzy, bogaci kupcy, utrzymujcy stosunki morzem a do Hiszpanii. Jak daleko na Bakan docieray promienie tej kultury, wytwarza si zasig pniejszej narodowoci chorwackiej. Dubrownik sta si historycznym puklerzem chorwatczyzny; Zagrzeb bowiem pocz si oywia dopiero w poowie XIX wieku. Na czele wschodniego bizantynizmu sta patriarchat carogrodzki Fanar. W przeciwiestwie do zachodniej decentralizacji dy dugo do scentralizowania prawosawia, lecz zabiegi te nie wyday

trwaych skutkw; jeszcze pod koniec tego samego wieku centralizacja ogranicza si do Bakanu i tam ju podkopywana pomimo jednoci pastwowej. Bya za Cerkiew o wiele czulsza na granice pastwowe od Kocioa. Wiemy, jak dogodne i uprzywilejowane stanowisko zajmowa Fanar w pastwie Osmanw. Odrni jednak trzeba osob patriarchy od instytucji patriarchatu, od Fanaru. Bywali patriarchowie bardzo rozmaici, tote stosunek wadz tureckich do nich rwnie by zmienny. Godno patriarsza staa si bowiem przedmiotem zabiegw, ktre odbyway si niemal zawsze drogami krtymi. Patriarchowie nie cieszyli si osobistym szacunkiem u wadz tureckich, skoro sami obiecywali coraz wysz danin w zamian za poparcie. Dochodzio do takich wydarze, jak np. e patriarsze Jozafatowi Kokkasowi kaza sutan obci brod, a Marek Xylokarabes by kamienowany przez lud. Symeon z Trebizondy, dwa razy strcany, wraca po raz trzeci, chocia zarzucaj mu nag pijastwa. W roku 1475 przelicytowa go u Porty Serb Rafa; ostatecznie stano na dwu tysicach dukatw rocznie4). W tym samym roku odpar Turkw Stefan Wielki modawski (1456-1504) i opanowa ca Wooszczyzn, lecz obydwaj hospodarowie pogodziwszy si wkrtce tym skuteczniej oparli si Osmanom; odparto ich powtrnie pod Rebnikiem na Bukowinie w roku 1481. Lecz sam Stefan uleg w 16 lat potem naciskowi Turkw i stan przeciw Janowi Olbrachtowi, ktremu zada klsk w tej samej krainie na Bukowinie. Musia te da syna swego Aleksandra na zakadnika5). Ten (1504-1512) paci ju Turcji haracz (4000 dukatw) a nastpca jego Piotr Baresz odnawia ten ukad pod murami Wiednia w roku 1529. Za ekspansj sutask chce kroczy ekspansja Fanaru. W roku 1496 patriarcha Nifon prbuje podda sobie woosk organizacj cerkiewn, lecz samo powtarzanie tych prb do roku 1512 wiadczy o niewielkiej ich skutecznoci. Utworzona kanonicznie w roku 1505 metropolia wooska zaznaczaa samodzielno wcale nie kanoniczn. Patriarchowie radziby (ze wzgldw finansowych) rozszerzy przynajmniej metropoli carogrodzk, podleg im bezporednio. Metropolici ocienni bronili si. Metropolita z Gallipolis gotw by odwoa si do sutana. Wyrazi si, e cesarz (sutan) da jemu patriarchat i ten sam cesarz da mi moje cerkwie"6). Najdoniolejszym by spr o granice ze sowiask metropoli Ochridy, rozszerzajc si na Siedmiogrd a take ku wschodowi. Przeci jej drog na wschodzie patriarcha Jeremi I w roku 1537, lecz, co waniejsze, przygotowa zgreczenie katedr w Ochridzie i w Sofii. Wyparto z nich sowiaski jzyk cerkiewny7). Najbardziej ucierpiao prawosawie carogrodzkie od ustroju protestanckiego, przyjtego niebacznie. Prawosawie uznaje sakrament kapastwa a nie przyznaje wiernym prawa wolnej interpretacji Pisma w. a zatem udzia wieckich w rzdzie Cerkwi jest absurdem. Utrzyma si atoli boski i wity synod najwitszych szlachetnych archontw i caego ludu chrzecijaskiego8). Skutki byy jak najgorsze. Pomidzy archontami a dostojnikami Cerkwi wybuchay spory tak ostre, i zdarzay si wypadki wizienia i katowania patriarchw przez swoich, a nawet zamachy na ycie (Dionizy, Jeremi III, Pakomius). Arystokracja archontw prbowaa (czsto skutecznie) szafowa godnoci patriarsz, stosownie do swych celw wcale nie cerkiewnych. Doroteusz, metropolita Monembasji, zarzuca im, e waciwe sprawy cerkiewne s im obojtne, jako sprawy mnisze"9). Urzdzali te manifestacje i zaburzenia ludowe w sprawach Fanaru10). Na takim tle podupadaa powaga patriarchw, malao znaczenie moralne instytucji, ktra miaa by zrazu nie tylko sterem Cerkwi, ale te narodowoci helleskiej. Godno t czsto piastowali ludzie jej niegodni; zasiadali na tej
) JB 82-84. ) Mieszka w Carogrodzie w paacu zwanym Bogdan-Seraj" tj. rezydencja modawska. Modawy nazywano czsto Bogdani". Zawizkiem budowli bya dawna kaplica Waregw. J. B. 140. 6 ) JB 97. 7) JB 90, 104, 105. 8 ) JB 112. Tytu z roku 1573. 9 ) JB 108. 10) JB 90, 91, 97.
5 4

312 stolicy coraz czciej tacy, ktrzy nie wahali si przed niczym, byle zrobi karier, a potem wysugiwali si wielmoom, ktrym zawdziczali wyniesienie. Autonomia Fanaru czynia go celem zabiegw politycznych, bo dziki autonomii pozyskiwano sposoby oddziaywania na ludno greck;

zbierano te rodki materialne do dziaania, bo patriarchat wyposaony by w prawo nakadania podatkw, ktre pobiera przez swych poborcw, a ktrych pobr porczay wadze tureckie. Tote wielkie rody greckie (np. Kantakuzenowie) wysilay si, eby dosta Fanar w swoj moc i ... dopuszczay si wszystkiego, byle to osign. Czy naduywany i poniony patriarchat mg zosta ogniskiem kultury narodowej? Poziom hellenizmu obnia si. Ju w roku 1547 wyrzeka patriarcha Dionizy, e acinnicy maj nauczycieli a Hellenowie adnego". W Konstantynopolu brak uczonych greckich! Zaczynaj wysya stypendystw do Padwy i Ferrary, eby tam ksztacili si na profesorw jzyka i literatury helleskiej. Niebawem zesza nowa Hellada na szary koniec studiw helleskich, chocia nie brako pisarzw tworzcych okres przejciowy midzy bizantynizmem a neohellenizmem (np. Kamariotesa treny na katastrof Bizancjum, lub rzewny opis Aten u Dzygomalasa11). Otrzymaa Cerkiew w roku 1537 firman na autonomi, ale ile trzeba byo wysikw, eby utrzyma si przy wolnoci! Wszystko zaleao od sutaskiej aski i nieaski. Np. nagle wychodzi rozkaz, eby zamkn cerkwie w tych miastach, ktre zostay wzite szturmem; zamkn, a wic skonfiskowa zarazem ich majtki. Zapobieg temu szczliwie nie patriarcha, lecz Dymitr Kantakuzen12), wielmoa taki, i mg ugaska wpywami swymi i swym majtkiem dostojnikw Wielkiej Porty. Nie dziw, e Cerkwi rzdzi pozornie patriarcha, ale archontowie ni trzli. Takie metody rzdzenia Cerkwi osabiay oczywicie cywilizacj bizantysk na wschodzie. Rwnoczenie jake wzmagaa si na Zachodzie! Przypomnijmy sobie, e na owo pokolenie wypada sacco di Roma", w Niemczech uznanie cezaropapizmu, zwizek szmalkaldzki i wojny Karola V z Franciszkiem I francuskim. W roku 1555 w pokoju religijnym w Augsburgu rozbrzmiaa ju zwycisko bizantyska zasada cuius regio, eius religio". Tene Karol V uciska miasto rodzinne, zdruzgota samorzd, a w wydanej concessio carolina" okreli wyranie program samowadczy13). W losach cywilizacyj jzyczek u wagi stanowiy na Zachodzie Flandria, na Wschodzie Wooszczyzna. Miaa z ni kopot Cerkiew jeszcze ciszy, jeszcze gorszy, ni z archontami; obawiano si, czy nie nadaremn bya ofiara, i wol turban ni tiar". Widmo unii nie przestawao drczy Fanaru. Dugo, a w wiek XVII nie mona byo by pewnym hospodarstw wooskiego i modawskiego. Hodoway czsto Polsce lub Wgrom, z tamtych stron sza zawsze propaganda katolicka, tote Fanar wola stanowczo, eby tam ustalia si zwierzchno sutaska. Na tych hospodarach zaleao niezmiernie, bo byli bogaci a hojni. Od pocztku XVI wieku udawali si tam patriarchowie carogrodzcy po jamun (1505, 1513, 1517)14) a fundacje wooskie na Athosie wprawiay w zdumienie. Z 20 monasterw witej gry 6 jest fundacyj Sowian bakaskich, 8 modawsko-wooskich, 6 innych. Niebezpiecznymi byy misje katolickie na Wooszczynie. Obawia si Fanar nadto Wenecji, bo niemao krain prawosawnych (zwaszcza wyspy) pozostawao nadal pod panowaniem weneckim, aciskim. Handel sprawia, e w Wenecji znajdowaa si zawsze wybitna kolonia grecka15), zoona z bogaczy, wic ludzi wpywowych, a utrzymujcych stosunki na wszystkie strony, choby ze wzgldw handlowych. Okoo roku 1550 wydawaa si dojrza sprawa secesji weneckiej", tj. zaprowadzenia unii w weneckich posiadociach. Kiedy metropolita Cezarei pojecha wtedy do Rzymu, narobiono o to alarmu a podrnika pozbawiono godnoci. Weneckie zamysy zarzucono ostatecznie w roku 157716). Zapewne spostrzeono si, e w danym razie ludno przywoa Turka. Faktem jest, e robiono do wadz tureckich donosy o korespondencji z papieem17). Dziki Kantakuzenom obejmuje w roku 1565 patriarchat Bugar Metrofan, zwany najwikszym uczonym ze wszystkiej Grecji. Metrofan zacz rzdzi Cerkwi od tego, i synowca swego, czowieka wieckiego zrobi w kilka dni metropolit w Filipopolis, aeby mg by kiedy nastpc stryja18). Kanta11 13

) J B 98-106. 12) JB 90, 91. ) Pn 267-269. 14) JB 130. 15 )) Kupcy greccy dojedali do Antwerpii. 16 ) JB 88. 17) JB 110, JB 125. 18) JB 110.

313 kuzenowie potrzebowali oddanej sobie dynastii patriarszej.

Gow rodu by Micha, ktrego dochody handlowe oceniano na 60 tysicy dukatw rocznie. Dostarcza sutanowi 60 galer. Oeni si z crk Mirki wooskiego; owdowiawszy stara si o siostr modego hospodara Piotra a gdy mu odmwiono, strci ksicia z tronu. On pierwszy z Kantakuzenw wda si w spraw Wooszczyzny i narzuca sw wol tak dalece, i historyk (Gerlach) zowie go po prostu panem Wooszy i Bogdanii" (tj. Modaw). A zarazem by to bg" Grekw, dysponujcy patriarchatem (strci Joasapha) i biskupstwami. Przej ksistwo Naxos po wielkim ydzie" i rzdzi tam z pomoc funkcjonariuszw tureckich. W r. 1576 zosta jednak uwiziony przez wadze osmaskie, a w dwa lata potem stracony w obecnoci brata swego Konstantyna i syna Andronika. Ten zrazu skazany na galery, odzyska potem wiele z majtku i stanowiska ojcowskiego. Trudno ju byo marzy o powrocie na tron w Bizancjum za pomoc jakiej ligi antytureckiej. Ograniczyli si do tego, e trzli" hospodarstwami, a zamienili si w rd wooski. Podobnie Paleologowie powinowacili si i wizali z Woosz a za tymi przykadami przesiedlao si z czasem sporo starych rodw bizantyskich, np. Chalkondylasowie (rwnie potentaci handlowi)19). Micha Kantaikuzen wmieszany by widocznie w jak akcj midzynarodow, skoro po jego zgonie nastay na sutaskim dworze zawikania, w ktrych odgrywali rol nie tylko reprezentant Wenecji, lecz take ambasador francuski20). Prawdopodobnie chodzio o jedno z tak licznych marze, eby dynasti osmask zastpi now, z chrzecijan. Pretendentw do tronu bizantyskiego byo niemao, a wrd nich Kantakuzenowie byli z pewnoci najbardziej na swoim miejscu. Paleologowie zeszli ju z pola politycznego, ale narobili w caej Europie peno handlu swymi sprawami sukcesyjnymi; otar si ten handel take o Francj. Obok wielkich zamysw ligi antytureckiej, majcej Osmanw cakiem wypdzi z Europy, mieciy si plany, liczce bardziej na intrygi, ni na wojny. Sutanowie trzymali si na tronie z reguy z pomoc zbrodni; opryszkostwo dynastyczne kwitno w najlepsze; czy nie daoby si urzdzi raz rewolucji paacowej na rzecz Greka? Peno ich byo przy urzdzeniach pastwowoci, oni i tylko oni opanowali wielkie finanse, a bizantynizm wywiera ju tyle wpywu na wysze warstwy osmaskie, i mwi si cakiem susznie o bizantynizacji pastwa sutaskiego. Czy zreszt ten Grek, ktryby opanowa tron sutaski nie mg przej na islam? Zdaje si, e Kantakuzen by podejrzany o tego rodzaju denia a Wenecja i Francja o popieranie ich. Polska nie braa udziau w intrygach politycznych Carogrodu: bya za to wielk pozycj bojow wobec pksiyca, a za jeszcze groniejsz uchodzia wobec Fanaru. Obawiano si triumfalnej gwiazdy Batorego. Wiedziano, jakie ciosy zadali Jezuici prawosawiu na Rusi. Gdy wic w roku 1583 pojawili si w Carogrodzie, stao si to hasem do gorczkowej dziaalnoci Fanaru. Patriarchat wysa zaraz agenta Nikefora Didaskalosa (o ktrym ju bya mowa w poprzednim rozdziale) na Wooszczyzn, do Polski i na Ru z agitacj przeciw wielkiej propagandzie unii. Przeby w Modawii kilka lat pod panowaniem hospodara Aarona, mieszajc si do ukadw z Turcj. Potem popad w nieask i zamknito go w Chocimiu, lecz zbieg stamtd do Konstantego Ostrogskiego21) tu przed synodem brzeskim. Najchtniej zniszczono by Polsk, wic patriarchat zwiza si tym razem jak najcilej z kalifatem. Nadszed okres, o ktrym mona by si wyrazi, e za kadym agentem Fanaru, wyprawionym na ziemie pastwa polskiego, sta hufiec zbrojny turecki z broni u nogi. Najpierw wyprawia si ich na Wooszczyzn, eby tam budzi niech przeciwko Polsce. Chodzio widocznie o grube stawki, skoro w roku 1586 wybra si tam sam patriarcha Teolept II. Pad ofiar swej gorliwoci: nieprzyjaciele skorzystali z jego nieobecnoci eby go strci. Ale nastpca jego spodziewa si wicej i zapdzi si dalej, bo a do Moskwy. Patriarcha Jeremiasz II mia widocznie zapewnione bezpieczestwo swego urzdu, skoro si odway na tak dug nieobecno. Tylko Porta moga wyda takie porczenie, skoro kady patriarcha musia uzyska potwierdzenie sutana; zarczono mu widocznie, e si nikogo na jego miejsce nie zatwierdzi. Jecha nie tylko z wiedz rzdu osmaskiego, lecz w jego misji. Batory nie y ju drugi rok. Kiedy
19 20

) JB 112, 114, 115-122. Wzmiankowany tam handel zbami rybiemi". ) JB 110. 21) JB 100, 146.

314

Jeremi gotowa si w drog, rozgrywaa si walka midzy Zygmuntem III a Maksymilianem Habsburgiem, bratem cesarza Rudolfa II, o ktrym wiedziano, e robi przygotowania do wojny z Turcj. Gdyby Habsburgowie uzyskali tron polski, projekt ligi antytureckiej zyskaby wielce na jednolitoci; ale nawet w razie zwycistwa krlewicza szwedzkiego, nie brako by stara o pozyskanie Polski do ligi, a nie byo adnego powodu przypuszcza, e Polska bdzie tym projektom przeciwna. Wiedziano, e Batory wojowa z Moskw gwnie dlatego, eby zawadn jej armi i pchn j przeciw Turcji. Nie byo ju wprawdzie Batorego, lecz wielki Zamoyski sta wci u steru pastwa. Sutan Murad III (1574-95)22) chce wybada w Moskwie bezporednio, jakie jest prawdopodobiestwo przystpienia Moskwy do ligi antytureckiej. Kog lepiej uy do tego poselstwa, jeeli nie najwyszych dostojnikw prawosawia? Mia te patriarchat swoje w Moskwie interesy; poszukiwanie wieckiej gowy dla prawosawia, i usunicie schizmy w schizmie, eby Moskw skoni do obediencji Fanaru. Towarzyszyli Jeremiaszowi metropolita, Hierot Monembasji (Malvasia, Epidauros Limera) na poudniowo - wschodnim pwyspie zakaczajcym More i episkop Elassany z pnocnej Hellady nad rzek Xerias (na pnoc z nieznacznym zboczeniem na pnocny zachd od Larissy). Hierot by wybitn indywidualnoci; wprowadza do Cerkwi rzecz niesychan: kazanie co niedziel23). Panowa w Moskwie Fedor Iwanowicz (1584-98) zupeny matoek, owadnity orientaln mani religijn. Piciu monowadcw walczyo o wyrczenie Fedora w rzdach. Jeremiasz trafi na rzdy pochodzcego z murzw tatarskich Borysa Godunowa, ktrego rzdy oparte byy o przyenienie si", gdy powiodo mu si wyda za cara sw siostr. Caryca cieszya si, e przez bogosawiestwo samego patriarchy bdzie mie syna. Godunow mia wielu zazdrosnych wrogw, zwaszcza w Cerkwi. Osadzi wprawdzie na metropolii moskiewskiej stronnika swego, Joba, ale wanie przeciwko Jobowi nie brako atakw. Wtedy Godunow wpad na nowy pomys, e dostojnicy uspokoiliby si, gdyby Joba wywyszy tak, jak aden metropolita nigdy o tym nie mg marzy: zrobi go patriarch. By patriarcha jerozolimski, antiocheski, czemu nie miaby przyby jeszcze jeden, moskiewski? Oczywicie pod zwierzchnictwem patriarchy najwyszego, carogrodzkiego. W ten sposb zakoczyo by si schizm w schizmie. W rzeczywistoci sprawa przedstawiaa si inaczej: godno patriarsza przyczyniaby si jeszcze bardziej do umocnienia schizmy moskiewskiej, do poczucia niezawisoci. Zorientowa si w tym Hierot, ostrzega i oponowa mocno. Narazi si Godunowowi do tego stopnia, i ten godzi na jego ycie. To samo mogo grozi Jeremiaszowi. Wola wywici Joba, ni by topionym24). Wywicenie nastpio w styczniu 1589 roku. W trzy lata potem trzech patriarchw, jerozolimski, aleksandryjski i antiocheski sporzdzio akt ze sprzeciwem przeciwko ustanowieniu patriarchatu w Moskwie25). Godunowowi byo to obojtne; cel swj osign i patriarchat pozosta a do czasw Piotra Wielkiego, a e tworzy nadal schizm w schizmie, to wadcom Moskwy byo obojtne. Tak wic kocielna cz misji Jeremiasza II nie powioda si. Czy kwestia patriarchatu pozostawaa w zwizku z pomysem Lukarisa, eby zrobi z cara wieck gow prawosawia nie wiadomo. Ale to wszystko, co Jeremiasz zasta w Moskwie, nie mogo go zachca do tego programu. Faktem jest, e ingerencja Fanaru w Moskwie i ustanowienie tam patriarchatu nie spowodoway wcale zblienia moskiewszczyzny do cywilizacji bizantyskiej. Doskonale natomiast powioda si polityczna cz poselstwa. Moskwa pragna stale jak najlepszej przyjani z sutanem; nie zachodzia obawa, eby liga antyturecka miaa si wzmacnia posikami z Moskwy. W drodze powrotnej zatrzyma si Jeremi na Wooszy, potem na Modawach, w Bukareszcie i w Jassach26). Biskup Elassany pozosta przez jaki czas w Polsce27), Hierot za jedzi do Moskwy jeszcze raz w roku 1590; dochowaa si wiadomo, e przyby na Woosz 10 czerwca 1591 roku, wracajc z Moskwy28). W Bukareszcie oczekiwa go sam patriarcha. Odbyto tam synod, ktremu przewodniczy Jeremiasz29). Inna znw wiadomo dono) Ubezpieczy si na tronie zamordowawszy piciu braci. 23) JB 112. ) J B III. Ucze i nastpca Hierota, kronikarz Dezyderiusz tumaczy postpowanie Jeremiasza tym, e zapewne sam chcia zosta patriarch w Moskwie, w kraju bogatym". 25 ) JB 127. 26) JB 130. 27) JB 111. 28 ) JB 112. 29) JB 71.
24 22

315

si, e ducha prawosawnego na Wooszy utrzymywa w tych latach biskup Cyryl Lukaris, pniejszy patriarcha aleksandryjski30). Wysuwa si na pierwszy plan wielki kopot Cerkwi: brak gowy wieckiej. W Bizancjum obowizywaa zawsze teza: nie ma Cerkwi bez cara. Sutanowi suyo si nieraz sualczo, lecz nie sposb byo uzna gow Cerkwi kalifa! Rozmaite niewaciwoci Fanaru przypisywano brakowi komendy wieckiej. Miao si w pobliu dwch ksit prawosawnych, hospodarw Wooszczyzny, lecz trony ich nike i nieustalona. Dopiero z kocem XVI wieku zjawiaj si tam wadcy, ktrzy wydali si patriarchom bardziej moliwymi. Nastaje kilkolecie wielkiej sawy hospodara wooskiego, Michaa Walecznego (1593-1601), zwycizcy nad Mahometem III. Na rok 1594 przygotowuje cesarz Rudolf II wypraw a Micha staje po jego stronie. Zapraszany do Sofii, otrzymywa zapewnienia, e powstan Grecja i Macedonia; cesarski za agent porcza mu, e otrzyma Adrianopol. Zygmunt Batory siedmiogrodzki spodziewa si natenczas zosta krlem serbskim. Dla kog przeznacza cesarz Carogrd? Tak wooski, jakote modawski wadca czuli si od dawna godnymi tronu Bizancjum. Na freskach kazali si malowa w koronach, w dyplomach nazywali si z Boej aski"31) (co wskazuje na wpywy zachodnie wprawdzie), lecz z drugiej strony przyjmuj te jaryk, kaftan honorowy od sutanw a odgrzebuj dawne przepisy bizantyskiego ceremoniau koronacyjnego32). Chc by koronowani, jak si da; gdyby nie mona inaczej, to choby pod zwierzchnictwem sutanw. Micha Waleczny ywi nadziej, e otrzyma koron bizantysk z porki Rudolfa II. Aeby si upewni, zaj w roku 1599 Siedmiogrd, jakby na zastaw przyszych targw. Uwaa Batorych za swych wrogw, lecz jeszcze w czerwcu 1600 roku zapewnia go pewien Dominikanin, e tron bizantyski jest dla niego przeznaczony. Jedzie wic Micha do Pragi, eby si upewni. Spdzi na dworze Rudolfa wita Boego Narodzenia w roku 1600. Nie wiadomo, z czym wrci. Zagadk t stanowi fakt, czemu rzuci si na sprzyjajcego Polsce hospodara modawskiego, Mohy. Ogosi si krlem Wooszy, Modawii i Siedmiogrodu, a wic przeciw Batorym i wkrtce potem, 19 sierpnia 1601 r. zosta zamordowany na rozkaz wodza cesarskiego, Baty, ktry od pocztku nie dowierza mu. Doradca jego, Grek Rhali, przenis si po katastrofie do Wenecji a nastpnie wysany by przez dyplomacj cesarsk do Godunowa. W jakim celu, czy moe take z propozycjami wsplnej wyprawy na Turcj? Opiewano tymczasem ycie i czyny zamordowanego Michaa. Grek Jerzy Patamel uoy poemat o wyprawie siedmiogrodzkiej i wypado mu schroni si do Polski. Staurinos, pisarz skarbu wooskiego, nastpnie onierz pod Michaem widzi w nim rywala Aleksandra Wielkiego33). Widzimy, jak inteligencja grecka garna si na dwory hospodarw. Szukali moe nie tylko chleba i stanowisk, lecz zaspokojenia pewnych tendencyj; szukali celu w yciu. Ci emigranci nie naleeli do kierunku neohelleskiego, bo chyba nie zamylali wyhodowa hospodara na krla Hellenw". Byli to Grecy, pozostajcy bizantycami, szerzcy cywilizacj bizantysk i oczekujcy nowego cesarstwa bizantyskiego. Nad dolnym Dunajem wytwarzaa si nawet nowa arystokracja z Grekw, lecz tacy przywozili z sob tradycje nie helleskie, lecz bizantyskie34). Znaleli na Wooszczynie pole wdziczne; te prawosawne pastewka stay si ostoj bizantynizmu i pastwo rumuskie jest ni dotychczas. Podczas gdy wojna Michaa Walecznego przerwaa na jaki czas stosunki bezporednie z Carogrodem, Modawy tymczasem usuny si cakiem z orbity bizantyskiej" pod dynasti Mohyw, wasalw Polski a sprzyjajcych katolicyzmowi. Zachowywano jednak stosunki z sutanem, w czym poredniczy zawsze chtnie Fanar, a szczegln gorliwoci celowa wikariusz patriarchatu, Meletius Pigas35). Namawia Modawy do zgody z sutanem i mocno si interesowa sprawami prawosawia w Polsce36). W Polsce nie zapominano o potrzebie tureckiej" i nie przestawano snu planw o akcji wsplnej z Moskw. Aeby j do tego pozyska, mylano o cilejszym staym zwizku prawnopastwowym, jakby o jakiej unii Polski z Moskw. W czasie dwch pierwszych bezkrlewi wystawiano nawet kandydatur Iwana Gronego, sdzc, e wobec polskich ustaw i zwyczajw uspo) JB 128. 31) J B 139. 32) J B 137. 33) J B 149-152. 34) J B 137, 142. 35) J B 153, w wuj Nicefora Didaskalosa, o ktrym bya mowa w poprzednim rozdziale. 36) J B 149.
30

316 sobienie jego nie miaoby pola dla siebie. Ale w Moskwie nikt nie rozumia, co to ma by owa unia. Tam rozumiano tylko zabr i przymus przemocy. Car mniema, e powoanie go na tron polskolitewski oznacza, e Polska, a przynajmniej Litwa, poddaje mu si. Nieporozumienie byo tak wielkie, i wykluczone byo porozumienie. Pomimo to zrobiono jeszcze jedn prb w roku 1600. Jedzi do Moskwy Lew Sapieha z projektem wzajemnego obywatelstwa w obu pastwach, eby przygotowa na przyszo cilejsz uni. Godunow projekt odrzuci a Sapieha natenczas ... zostawi w Moskwie Samozwaca. Potem, w roku 1606 proponowano znw ze strony Polski wieczyste przymierze, wspln polityk zagraniczn (przeciw Turcji przede wszystkim) wzajemn wolno przesiedlania si, nabywania majtnoci, nawet piastowania urzdw publicznych, wolno handlu od granicy niemieckiej do perskiej, wspln monet, wspln flot na Batyku i morzu Czarnym. Nie miay powodzenia te polskie usiowania do syntezy Zachodu i Wschodu. Byy za zasadniczo niemoliwe, niewykonalne, gdy nie ma syntez midzy cywilizacjami i by nie moe. Nie ma syntezy midzy personalizmem a gromadnoci. W Moskwie za nawet poczucie mistyczne winno by zbiorowe, nie za indywidualne". Szczebel kulturalny Moskwy mg si podnie tylko przez wpywy akademii ostrogskiej, nastpnie kijowskiej. Ru poudniowa podlegaa wpywom kultury polskiej i wiczya si ju w uczonoci aciskiej", przejmujc si nawet niektrymi pierwiastkami Zachodu, jakkolwiek zwolna. Za porednictwem tej Rusi docieray do Moskwy pewne rodzaje pimiennictwa, ktre poczynay si wiecczy; tematy i formy byy przejmowane z jzyka polskiego drog poredni przez Kijw. Z powodw religijnych wykluczone byy bezporednie wpywy polskie; zreszt rnica poziomu kulturalnego bya zbyt wielka, rwna przepaci. Ile nowych czynnikw dziejowych wykluwa si w drugiej poowie XVI wieku okoo zagadnienia ekspansji bizantyskiej cywilizacji! Ekspansja ta jest zaczepn, pragnc wojny z ssiednimi potgami katolickimi. Fanar opiera si o sutana i uwaa, e ma z nim wsplne interesy, e liga antyturecka zagraa nie tylko Turcji, lecz zarazem prawosawiu. Polska stara si pozyska Wooszczyzn, lecz kraje te staj si ostatecznie ostoj bizantynizmu. Stara si te o zwizki prawnopastwowe z Moskw, aeby razem z ni uderzy na Turcj. O tym w Moskwie nikt nie myla, a bliszym zwizkom przeszkadzaa przepa kulturalna. Te pierwsze starania Polski o syntez Zachodu i Wschodu byy utopi. Ekspansja cywilizacji bizantyskiej zczona tedy bya cile z ekspansj tureck. Byo jeszcze drugie rdo bizantynizmu, mianowicie niemiecki, ktry cakiem samodzielnie dziaa ekspansywnie ze swej strony. Jak stwierdzilimy w poprzednim rozdziale, najsmutniejszym i najfatalniejszym z czynw historycznych protestantyzmu jest wprowadzenie bizantyskiego kwasu na Zachd, w czym za przede wszystkim niemieckie rozumienie praw panujcego. Byo by niesprawiedliwoci obarcza protestantyzm ca odpowiedzialnoci w tej dziedzinie. Niezalenie od niego szerzya si rwnoczenie druga sia za, mianowicie legizm. Monarchowie powoywali chtnie do pomocy w rzdach takich, ktrzy przyznawali im wadz nieograniczon. Legici posiadali skonno, eby w wiecie staroytnym rzymskim szuka wzorw do urzdze ycia zbiorowego, np. rozumowali, e spoeczestwo musi by oparte na niewolnictwie, jeeli ma zakwitn u gry adem silnego pastwa, porzdkiem spoecznym, dobrobytem, miym obyczajem i Muzami. Najwicej zdziaao to ostatnie haso: literaci bowiem stali si najwikszymi fanatykami humanizmu praktycznego. Im mniej znali si na praktyce ycia, tym swobodniejszymi byli do decyzyj kategorycznych. Trzymali si prawida nader uproszczonego: cokolwiek si znajdzie w ksigach Rzymian, wszystko trzeba naladowa. Ogosiliby niepojtnym zacofaniem, a nawet wrogiem ludzkoci tego, ktoby mia wtpi we wszechstronn zbawczo rzymskich urzdze. Legici nie byliby zaszli tak daleko, gdyby nie pomoc literatw. Z legistami samymi daby sobie rad sam Koci, lecz ilu ksit Kocioa ulegao Muzom. Wyjtkowo zdarzali si nieliczni, ktrzy zdoali odrni krytycznie form od treci i odrzucaliby tre, cho zachwyceni form. Pod tym wzgldem wiek XVI okaza mniej zmysu krytycznego, ni czasy Cassiodora, kiedy to wcale nie wszystko przejmowano z cywilizacji rzymskiej do aciskiej, przesiewajc przez sito Ewangelii. Protestantyzm sprawi to, e to sito

317 daro si, e oka byy coraz grubsze, a w kocu uznano regu, e w sprawach publicznych adnego sita nie trzeba. Ksita protestanccy urzdzali z zagadnie religijnych rozmaite kombinacje, a odczepi si od tego nie mogli, bo protestantyzm nadawa im wadz nieograniczon. Absolutyzm kiekowa w legimie, lecz nie urs na nim. Sama recepcja prawa rzymskiego prowadzia wprawdzie do wadzy nieograniczonej, lecz nie doprowadzia. W samych Niemczech adoptowao si prawo rzymskie rozmaicie, przydajc i ujmujc, obcinajc i sztukujc, aeby wadza nieograniczona nie przypada cesarzowi; przystosowujc take prawo prywatne do odmiennych potrzeb odmiennych czasw powstao tzw. niemieckie prawo rzymskie", wymagajce osobnych studiw. Po pewnym czasie przestano si troszczy o rzymskie prawo publiczne, bdce natchnieniem poprzednich pokole jurystw. Osignito wadz absolutn w sposb prostszy, gdy oba obozy, protestancki i katolicki wpraszay si panujcym z ofiarowaniem im wadzy absolutnej, byle jej uyli na pognbienie obozu przeciwnego. Pod tym wzgldem byo jednakowo w Niemczech, we Francji, czy gdzieindziej; sama tylko Polska stanowia znw wyjtek. Walki religijne umacniaj fundamenty pod rzdy absolutne, przyczyniaj si tym samym do wzrostu idei" dynastycznych. Doszo do tego, i historia polityczna Europy zamienia si na nowo we wspzawodnictwo dynastyj, krwawe, a jednak jaowe. Zachodzi jeszcze druga strona tego przedmiotu. Gdzie wspzawodniczyo 17 dogmatyk, tam atwo mg si z tego zrodzi indyferentyzm religijny. Indyferentyzm zaczyna si od przekonania o rwnoci religij. Temu dano wyraz najpierw we Francji. Wybitny uczony Jean Bodin (1530-86), wyrocznia w zagadnieniach humanistyczno-prawniczych, wierzy w demony i w czary i w astrologi; wyda nawet o tym dzieo (Demonomania 1581). Taki temat u wybitnego uczonego ... katolickiego? Dalek zaiste drog przebieg ten temat, bo od emanatyzmu przez kaba ydowsk dotar dopiero do Bodina. Znamienn jest ta okoliczno, e Bodin ogosi drukiem Demonologi, nie mia natomiast wyda Heptaplomores", dysputy zwolennikw siedmiu wyzna, gdzie owiadcza si za rwnoci religij (z dziea tego wydano wypisy w roku 1841; w caoci w roku 185737). By to m z charakterem. Katolikiem bdc, nie chcia korzysta z przewag, przyznawanych wyznaniu panujcemu. Gosi tolerancj, czym wywoa tak zawzito przeciw sobie, i ledwie uszed mierci w noc w. Batomieja; potem w roku 1576 nie chciano go przyj do Ligi Katolickiej. Nie wyrzek si jednak swych przekona. ycie jego wskazuje, jak gboka rozterka rozdzieraa ju ycie zbiorowe we Francji i co za rnica panowaa midzy nauk a praktyk ycia. Gwnym jego dzieem i tytuem do sawy poprzez potomne wieki byo dzieo De la Republique, wydane w roku 1577. Owiadcza si za monarchi siln, byle opart o wyrane prawa; w kadym razie przyznaje monarsze praw bez porwnania wicej, ni bywao w pastwie stanowym. W przeciwiestwie do tego redniowiecznego typu pastwa jest za centralizmem i za ograniczeniem autonomii prowincjonalnej. Trudno! Jest legist, a legizm poywia si orientalistycznymi wpywami w prawie rzymskim publicznym. Nie rzuca si Bodin w objcia absolutyzmu, o ktrym a do poowy XVI wieku nie mwio si nigdzie w Europie; do tego miao si dopiero stopniowo dociera. W sprawach spoecznych wielbi Bodin staroytny Rzym i polemizuje z tego powodu z naszym Fryczem Modrzewskim, ktrego dzieo De emendanda republica (1551) przerastao pod wieloma wzgldami umysowo wspczesn. Jak niegdy Pawe Wodkowic, Modrzewski wyprzedza ca wspczesn Europ. Chcia utrwali prawa stanw niszych, przyznane im w wiekach rednich, zwikszy je i okreli w zastosowaniu do czasw nowych; adn te miar nie podziela oglnego humanistycznego zapatrywania, jakoby ustrj spoeczny mia by ugruntowany na poddastwie ludu wiejskiego. Odpowiada na to Bodin: Nihil absurdius scribi potuit38). I posza caa Europa, Polski nie wyjmujc, za zdaniem Bodina, a przepad Modrzewski ze swym zdaniem, ktry nie wierzy ani w czary, ni demony, ani w nieomylno staroytnych. Modrzewski pyn przeciw wodzie a Bodin z prdem, za ogem, kroczy ze sw wspczesnoci. Wszyscy sdzili wwczas, jak niegdy Arystoteles i Platon, e pastwa" nie da si tworzy
37

) Wundt okreli stanowisko Bodina, jako przyznanie religiom subiektywnej wartoci" Wu 18. 38) Kot 65.

318 bez niewoli u spodu drabiny spoecznej. Dzisiejsi uczeni nie twierdz, jakoby tak by powinno, ale mniemaj, e tak bywao zawsze, e lud zawsze by niewolny a zwaszcza rolniczy36). Myl si. Pomyka pochodzi std, e znaczna cz ludu pochodzia z jecw wojennych, a ci byli niegdy wszdzie niewolnikami; i oni jednak wyzwalali si zazwyczaj ju w trzecim pokoleniu. Lud rodzimy nigdzie niewolniczym nie by i nie wszdzie popad w niewol; gdzie za to nastpio, naley bada i wyjani przyczyny tego obrotu rzeczy (najczciej obawa godu). Przez poddastwo znalaz si lud wiejski niebawem poza spoeczestwem. Spoeczestwom europejskim uby jeden czon, staway si przeto mniej zrniczkowane. Tym samym cofa si rozwj spoeczny, zmniejszaa si sia gospodarczo-spoeczna przez ubytek (i to znaczny) podmiotw ekonomicznych. Nastpowa bowiem skutek jeszcze gbszy: ubytek personalizmu. Moe by nie doszo do tego, gdyby nie wyrugowanie etyki ze spraw publicznych. Widzielimy, jak rugowania tego dokonywa Luter i jak skonnym by uzna absolutyzm kadego panujcego ksicia, byle nie cesarza. Rzdy absolutne, uznawane celem wyniesienia jednego a pognbienia drugiego, wiody take do indyferentyzmu. Z przeladowa religijnych musiay si wytwarza szczerby na puklerzu cywilizacji aciskiej, a z drugiej strony formalistyczny zelotyzm, wiodcy nieraz do kariery, otwiera wrota do witoszkostwa, hipokryzji i kryjcego si za nimi indyferentyzmu. Pierwszym typowym tyranem" by na Zachodzie Filip II (1556-1598). Krwawo przeladowa wszystkich, ktrzy nie zgadzali si z nim w sprawach wiary co do litery. Nawet pord katolikw robiono rnice i wynajdywano takich, ktrych stawiano na rwni z innowiercami. Jeeli tak postpowano w Hiszpanii, c dopiero w Niderlandach, zczonych z koron hiszpask od roku 1556, a w poowie protestanckich. Tysice obywateli opuszcza kraj, uciekajc przed Krwaw Rad", przed szafotami, rzucajc majtnoci swe, ktre i tak ulegyby konfiskacie. Rzdy Filipa II nie tylko nie speniay obowizkw pastwowych zabezpieczenia obywatelom bezpieczestwa mienia i ycia, lecz przypisay sobie prawo mordu i grabiey; wszake wojska krlewskie zupiy Antwerpi, Mastricht, Gandaw. Przeciw panowaniu hiszpaskiemu zczyy si wszystkie prowincje, katolickie z protestanckimi; tego rodzaju czno nastpia po raz pierwszy w historii w roku 1577. Walczono nie tylko o wolno sumienia, lecz zarazem o swobody polityczne, o prawa obywatelskie, o samorzd, o t zasadnicz cech pastwowoci w cywilizacji aciskiej. Obietnic samorzdu uspokojono wreszcie prowincje poudniowe (Belgi), lecz pnocne zmuszone byy oderwa si od Hiszpanii (1581). Filip II uwaa si i by uwaany za sup katolicyzmu. Historyk zgbiajcy tre rzeczy, widzi w jego rzdach jakie pomylenie katolicyzmu, gdy rzdzi cakiem nie po katolicku. Nawraca mieczem, niczym Krzyacy. Zewntrzna jego polityka polegaa tylko na samym rozszerzaniu granic. Idea ten, jak najstarszy i wielce prymitywny, to podbijanie, co si tylko da i panowanie na wszystkie strony wiata. By to monarcha midzynarodowy, polityk kosmopolityczny, czysty dynasta. Czy pracowa dla narodu hiszpaskiego? Nie tylko rozwj tego narodu nic a nic nie zyskiwa na czynach Filipa II, lecz przeciwnie, ponosi szkody. Wszyscy historycy zgodni s co do tego, e wwczas zaszczepiano narodowi hiszpaskiemu zarodki upadku. Dla Filipa II Hiszpania nie jest bynajmniej celem, lecz rodkiem do celu. Zreszt Habsburgowie stanowi dynasti najbardziej kosmopolityczn w caej historii powszechnej. Co wszystko zwaywszy, wypadnie orzec, e dziki jego metodzie rzdw, rozwj cywilizacji aciskiej ulega spaczeniu a ideay jego byy wszetecznictwem. Nard hiszpaski nie przej si tymi cechami i nie sta si zwolennikiem absolutyzmu, ani te w umysowoci hiszpaskiej nie przejawia si chu zaborcza. Nie byo jednoci midzy dworem krlewskim a ogem spoeczestwa. O jedno pokolenie pniej powtarza si podobna sytuacja w Polsce. Zygmunt III rzdzi nie po polsku, nie przyjwszy ani jednej z zasad polskiej metody ustroju ycia zbiorowego. Aeby zrozumie odrbno kultury polskiej, jej przesanki i jej wnioski, aeby zastanowi si nad tym, co si mieci pod polsk koron, czym si wyrnia spord innych krajw i dlaczego, eby robi jakie studia nad swym krlest-

39) Np. Pn 25: la servitude est la condition normale du peuple.

319 wem na to by Zygmunt III zbyt ciasn gow (di stretto ingenio") jak go scharakteryzowa Possewin, niegdy zwierzchnik misji szwedzkiej. Zygmunt III zapatrywa si na stosunek monarchy do pastwa wedug prawide dynastycznoci bizantynizujcej, ktrej wzr zaczerpnito w Szwecji z Niemiec. Mniema, e wolno mu Polsk odstpi, zamieni itp. (sejm inkwizycyjny), e wszyscy jego poddani tak w Polsce, jakote w Szwecji, winni by w sprawach religijnych tego samego zdania, co on. Tolerancja religijna Zygmunta Augusta i wielkiego Zamojskiego (jake katolickiego) byy dla niego czym niepojtym. Podczas gdy Zamojski owiadcza: Dabym sobie rk uci, eby oni wszyscy nawrcili si do Kocioa katolickiego, ale dabym drug w ich obronie, gdyby ich kto chcia skrzywdzi"; krl sprzeciwia si jawnie swobodzie sumie. Protestantyzm osab ju znacznie, dziki triumfalnej zaiste pracy misyjnej (Skarga), a krl drani i umacnia organizacje innowiercze grob przeladowa. Podobnie nie umia si znale wobec polskich samorzdw; nie rozumia, e pastwo ma by oparte na spoeczestwie. On rozumowa wrcz przeciwnie. Pogldy jego nie day si adn miar pogodzi z pastwem narodowym. Doprowadzi te do tego, i porozumieli si przeciw niemu protestanci, schizmatycy i znaczna cz katolikw. Na czele rokoszu stan Mikoaj Zebrzydowski, katolik jak najgorliwszy. O prawa obywatelskie wszczto wojn z krlem i wygrano j pod Guzowem (w r. 1601). Pozostawiono Zygmunta na tronie, lecz nie byo w Polsce zwolennikw absolutyzmu, ni przeladowa religijnych. Fanar uwaa jednak za przeladowanie samo istnienie unii brzeskiej i wysila si na kombinacje polityczne, ktreby doprowadziy Polsk do upadku. Chodzio o osignicie dwch celw: o zniesienie unii cerkiewnej i o to, by lig antytureck uczyni niemoliw, aeby Bakan pozosta pod panowaniem tureckim, co miao stanowi najlepsz ochron prawosawia. Cywilizacja bizantyska poszukuje nadal ekspansji pod ochron turaskiej cywilizacji. Z jednakowej teorii wynikna jednakowa polityka, wywoujca nowe kombinacje i wprowadzajc na widowni dziejow nowe czynniki, dotychczas ukryte. Na tle spisku protestancko-schizmatyckotureckiego przeciw Polsce wystpuj Czechy, posiadajce ju niemao tradycyj bizantyskich (przez porednictwo niemieckie) w swej przeszoci i czynnik nowy, mianowicie kozaczyzna. Kozaczyzna przedstawia kultur turasko-sowiask, drug obok moskiewskiej, a cakiem od niej niezalen. Cywilizacja turaska dziaaa we wschodniej Sowiaszczynie tak potnie, i z jej wpyww zrodziy si tam dwie kultury. O ile bya silniejsz i podniejsz od bizantyskiej! Bizantyska pracowaa w wiekach XVI i XVII na sowiaskim wschodzie, lecz ... nie sobie. Sic oves non vobis"; owoce pozbieraa cywilizacja turaska. Wyraz kozak" mia a do poowy XVI wieku znaczenie to samo, jak pierwotnie za czasw dingishaskich: czowieka zbiegego, chccego y z napadw rabunkowych. Pierwotni kozacy byli Mongoami i Tatarami. Nazbierao si ich za duo, a wtedy zrobili si materiaem zaciniczym, zupenie w myl tradycyj turaszczyzny. Moskwa miaa najwczeniej swoich kozakw: riazaskich. Wzrastali w liczb, uzupeniajc si nie tylko Tatarami, lecz pstrokacizn etnograficzn dorzeczy Oki i Donu. Za Iwana Gronego utworzono z nich nad Donem pogranicze wojskowe przeciw hanom. Stamtd posuwaa si kozaczyzna daleko na Zachd. Powstao nad Dnieprem drugie ognisko zbiegw ze wszystkich krajw ociennych: Woochw, Rusinw i Polakw. Zorganizowali si po wojskowemu, jakby wznowienie ludw pukw" ze redniowiecza mongolszczyzny i jakby echo mandurskiej struktury spoecznej. Tej kulturze typowo stepowej grozio zagad kolonizowanie stepw i w tym walna przyczyna do nienawici przeciw wielkim przedsibiorcom osadniczym, jakimi byli polscy panowie. Jeszcze jednak stepw pozostao do; pniej dopiero, w drugiej poowie XVIII wieku mieli Kozacy kwesti postawi ostro. W poowie XVII wieku byliby polscy Kozacy zadowoleni, gdyby utworzy z nich due wojsko stae, gdyby Polska przyja ich wszystkich (kilkadziesit tysicy) na swj od. Za przykadem Moskwy zaczto ich bra na od polski. Od czasw Zygmunta Starego, od r. 1531 zaczyna si rejestr". Batory chcia z nich utworzy wojsko stae na kresach Kijowszczyzny. Urok wojskowego ycia przyciga cae tumy; rejestr" krlewski mg obj zaledwie cz. Byo im wszystko jedno, z kim walcz; na Moskw chadzali ze Samozwacem i nastpnie z krlewiczem Wadysawem (20.000).

320 Obz jest ich ideaem, jak caej turaszczyzny, lecz zajmuj i pod tym wzgldem stanowisko wyjtkowe w turaszczynie. S to prawdziwe ludy-puki, w tym rodzaju struktury jak najskrajniejsze. Skadaj si z jednostek, ktre zerway zwizki krwi i opuciy na zawsze miejsce rodzinne. Kozak nie zna ustroju rodowego a plemieniem jego ten oddzia wojskowy, do ktrego przysta; przywdca, jego ksiciem. Moskal y w rodach i z rodu przechodzi do obozu na cywiln sub przy ksiciu, po czym znw do rodu wraca, kozak za spdza cae ycie w obozie i nigdy z rodami nie mia nic wsplnego. Moskal posiada wasno nieruchom, kozak tylko ruchom, a ziemia stanowia wasno sotni, kurenia, puku. Nie zna te kozak adnej suby niewojskowej, adnej administracji, ni w ogle pastwowoci. Na ca kozaczyzn od Dniepru po Wog, wystarczao kilkudziesiciu pimiennych. Tatarzy zrobili z Moskiewszczyzny pastwo, lecz wcale nie z kozakw. Ci pozostawali stepowcami, tak samo jak Tatarzy, lecz z t zasadnicz rnic, e nigdy nie wytworzyli wielkiego zrzeszenia z jakkolwiek wadz wspln. Nie mieli hana. Hetmastwo byo pniejszej daty i pomysu polskiego. Z natury rzeczy wzi z czasem gr ywio etnograficzny ruski. Nabywa coraz wikszej przewagi ilociowej, a co waniejsze, z Rusi czerpa kultur. Im niszy by jej szczebel, tym wikszy wpyw rda cywilizacyjnego. Wi religijna bywa z reguy wizi fundamentaln. Kozaczyzna moga sta si albo muzumask, albo prawosawn. Skoro atoli kady niemal kozak miewa jakie wspomnienia prawosawia, cho mgliste i mtne, byo ono im blisze przez to samo, e co o nim wiedzieli. Nie troszczyli si o nie bynajmniej, obywali si bez religii najzupeniej. W caej kozaczynie nie byo dugo nigdzie popa. Nie poszukiwali Cerkwi, lecz Cerkiew sama do nich przysza. Gdy Polska przyjmowaa Kozakw na swj od, jasnym byo, e robi si to z myl o przyszej wyprawie na Turcj. Sprawa ta poruszya przeto Carogrd, patriarszy dwr i sutaski. Zachodzia obawa, e Polska opanuje Kozaczyzne i tym samym bdzie mie uatwion walk z caym sojuszem carogrodzkim. Postanowiono rozbi czno kozack z rzdem polskim. Zadanie to wzia na siebie Cerkiew. Kiedy wbrew woli Zygmunta III wznawiano hierarchi prawosawn, pomylano te (po raz pierwszy) o religijnej organizacji dla Kozaczyzny. Wtedy wanie Lukaris przenis si na stae do Carogrodu. Zosta niedawno przedtem patriarch aleksandryjskim, lecz nigdy w Aleksandrii nie mieszka; bya to godno tytularna, lecz bd co bd wysoka i mogca stanowi szczebel do patriarchatu naczelnego, carogrodzkiego. Chocia tej godnoci nie piastowa, by gwn figur polityczn i kierownikiem wielkiego spisku przeciw unii brzeskiej i przeciw lidze antytureckiej, tym samym tedy przeciwko Polsce. Sam by podejrzanym co do prawowiernoci w schizmie bizantyskiej. Lukaris przechyla si do kalwinizmu. Rozszerza coraz bardziej osobiste swoje stosunki z kalwinami w Niemczech. To da si wytumaczy wzgldami politycznymi, jak rwnie stae jego porozumienie z agentem holenderskim w Carogrodzie i tym bardziej z parti kalwisk w Siedmiogrodzie, popierajc Gabriela Bethlena40). Lukaris przedstawia osob swoj czno polityczn prawosawia bizantyskiego z protestantyzmem niemieckim i poredniczy u Wysokiej Porty. Nie moga atoli posiada znaczenia politycznego propaganda kierunku kalwiskiego na Wooszczynie, wiadczy wic o zamiowaniach osobistych Lukarisa. Polityka wymagaaby raczej, by Wooszczyzna bya jak najbardziej prawowiern, aeby by tym cilej zwizan z Fanarem. A jednak Lukaris zwiza si z kalwinizujcym hospodarem wooskim, Radu Michn, zjecha na jego dwr, przeszed wraz z nim na Modawy i powrci znw z nim do Bukaresztu, gdy Radu odzyska swe ksistwo w r. 1620. Tego samego jeszcze roku przenosi si szybko z powrotem do Carogrodu. Radby zosta koadjuktorem carogrodzkiego patriarchatu, lecz szereg biskupw owiadcza si przeciw niemu. Nie pomniejszyo to jego wpyww politycznych. Pozostawa te kierownikiem wielkiej akcji cerkiewno-politycznej. Na gwne narzdzie i pomocnika obra sobie Teofana, patriarch jerozolimskiego, przebywajcego take w Carogrodzie. Teofan jedzi by do Moskwy ju dawniej w latach 1603 i 1605. Nastpnie spdzi rok 1617 i cz 1618 na Wooszczynie, gdzie wadca Modawii, Piotr kulawy, skania si ku unii. Dziaa tam Possewin, ktrego Teofan wysadzi z sioda. Stamtd uda si do Moskwy po
40

) J B 157.

321 raz trzeci i urzdza tam pod moskiewsk egid na nowo hierarchi prawosawn dla pastwa polsko-litewskiego. W Moskwie udzieli sakry nowemu metropolicie kijowskiemu, episkopom Poocka, Wodzimierza i archimandrycie awry Peczerskej. Wtedy te powyznacza osobnych praatw dla Kozaczyzny. Teofan zaj si te porzdkami w monasterach i liturgii. Mia szczliw rk. Zarzdzenia jego przyjto te na Wooszczynie; w Modawii za ksicia Mirona Barnowskiego i na Wooszy pod ksiciem Aleksandrem. Cala Wooszczyzna odwraca si od unii a tym samym (w wczesnej koniunkturze) od Polski, gotowa raczej poprze Turka41). Wybucha wojna 30-letnia. Fanar rozwija czynno gorczkow, zalewa wojewdztwa ukrainne agentami propagujcymi obron prawdziwej wiary". Pozyskano atamana Kozakw rejestrowych, Konaszewicza. Stanowczy cios mia by jednak wymierzony za porednictwem bizantynizmu niemieckiego, ze strony unii protestanckiej, ktra rozpocza ju wojn z Habsburgami. Narzdziem do wymierzenia ciosu stay si Czechy. Poczucie narodowe czeskie, tak oywione za czasw Podiebradzkiego i Wadysawa Jagielloczyka, zaczo nastpnie sabn, wreszcie zamierao, zanikajc w kosmopolitycznym zamcie protestanckiego bizantynizmu. Nawet krla sprowadzili z Niemiec (Zimowego), Fryderyka z Palatynatu i staj si czci protestanckich Niemiec. Koalicja protestancka nie moga jednak da rady wojskom cesarza Macieja (1612-1619) i jego nastpcy, brata stryjecznego, Ferdynanda II (1619-37), wychowanka Jezuitw. Wtedy krl czeski wzywa porednictwa Fanara i zwraca si do sutana z propozycj sojusznicz tak konkretn, i sam sojusz widocznie by ju przedtem umwiony. Porozumiano si z Bethlenem Gaborem. Z kocem kwietnia 1620 r. wyprawili Wgrzy i Czesi wsplne poselstwo do Carogrodu. Sutan zezwala Bethlenowi przyj tytu krla wgierskiego pod tureckim zwierzchnictwem. Obiegay pogoski, e poselstwo to otwierao Turkom przejcie przez Wgry do Polski. Zygmunt III pozwoli cesarzowi na werbunek 8.000 Lisowczykw", ktrzy wpadszy na Wgry zmusili Bethlena, e odstpi od oblenia Wiednia, a potem przeszli na lsk (miniatura przyszej odsieczy wiedeskiej za Sobieskiego"). Z pocztkiem lipca stan w Pradze goniec turecki z obietnic, e sutan ukarze Polsk za najazdy na lsk i Wgry i e wyle niebawem 80.000 wojska przeciw Polsce. Ju dnia 25 czerwca donosi pose Otwinowski z Carogrodu, e Porta na pewno wypowie wojn42). Tak jest geneza klski cecorskiej 6 padziernika 1620 r. Sprowadzili j na Polsk Czesi, lecz nie z patriotyzmu czeskiego, a wycznie tylko z protestanckiej gorliwoci. Niewiele im to pomogo. W miesic zaledwie po Cecorze nastpia Biaa Gra (8 listopada 1620 r.). Czesi zatopili ojczyzn w niemieckich wirach, najzupeniej z wasnej woli. Walczyli i polegli w imi nie czeskich interesw, lecz jako partyzanci jednego z niemieckich obozw z powodu niedostatku wasnego poczucia narodowego. Pobito kalwinizm a pokutowa nard czeski. Nastaa przeraliwa mciwo zwycizcy. Caa niemal szlachta czeska wygina na rusztowaniach, dobra jej skonfiskowano i nadano niemieckim oficerom habsburskich wojsk. Przez trzysta lat jakby nie byo zgoa narodu czeskiego, gdy nie byo go w historii. Klska czeska dopomoga do wzmoenia (i to nadzwyczajnego) habsburskiej idei dynastycznej, icie bizantyskiej, antynarodowej. Czesi za cofnli si pod wzgldem spoecznym tak dalece, i zbliali si do stanu spoecznoci, tak zmalao u nich zrniczkowanie. Dopiero w drugiej poowie XIX wieku odrodzi si ten nard na nowo z korzenia, z ludu wiejskiego i drobnego mieszczastwa po miasteczkach. Polska odrobia klsk cecorsk w nastpnym roku. We wrzeniu 1621 nastpio synne oblenie obozu polskiego, rozoonego pod Chocimiem, a mieszczcego 66.000 onierza, przez armi sutana Osmana I, liczc 300.000 zbrojnych. Zakoczono t wojn korzystnym rozejmem (pokoju staego nigdy si z Turkiem nie zawierao). Na wojn chocimsk przywid Konaszewicz swoich Kozakw, pod warunkiem, e krl uzna hierarchi schizmatyck, wywicon przez Teofana, a dziaajc dotychczas tajnie. Zaczyna Kozaczyzna stawa pod chorgwi prawosawia, jakoby przeladowanego. Wojny kozackie byy atoli take w Rosji. Czy take tam prawosawie byo uciskane? Chodzio i tu i tam o kolonizacj stepw. Zgoa za nie ma adnego zwizku pomidzy kozaczyzn a kwesti narodowoci ruskiej. Nigdy aden Kozak nie twierdzi o sobie, e jest Rusinem, a wyrazy Ukraina, Ukrainiec" miay znaczenie li tylko geograficzne, w ci-

41

) J B 158.

42

) Sza.

322 sym ograniczeniu do wiadomych kademu wojewdztw ukraiskich" (Kijw, Bracaw, Czernichw). Czesi nie wykazali poczucia narodowego, a mieli je posiada Kozacy? Na wojny polsko-tureckie zwraca baczn uwag Dubrownik, z nadziej, e wytrynie z nich nowe rdo odrodzenia katolickiego wiata. Na czasy pierwszych dwch Wazw w Polsce przypad wanie wiek zoty literatury dubrownickiej. Ile tam serdecznego uczucia dla Polski! Jake uwielbiano krlewicza Wadysawa, ktry by w ogle szczliwym ulubiecem poetw, opiewanym w kilku jzykach w rnych stronach Europy. Gwnym wyrazicielem kierunku polonofilskiego by Ivan Franjin Gunduli (1588-1638). Najwikszym jego dzieem jest poemat epiczny w 20 pieniach pt. Osman", opiewajcy wojn roku 162143). Dubrownik sympatyzowa z Polsk, bo stanowi obok niej najwyraniejsz w Sowiaszczynie ostoj cywilizacji aciskiej. Republika dubrownicka maa przestrzeni, posiadaa kultur wielk i wszechstronn, wcale nie nisz od polskiej. Cywilizacyjne pooenie byo w Dubrowniku o tyle bezpieczniejsze, i tam napiera tylko bizantynizm wschodni, gdy tymczasem Polska naraon bya na ataki obustronne, wschodniego i zachodniego, majc nadto odpiera silny napr cywilizacji turaskiej. Opary bizantyskie miay si szerzy na Zachodzie coraz bardziej i do tego stopnia, i w znacznej czci Europy zachodniej nastpowaa mechanizacja pastw i spoeczestw. Zwamy, e wojna 30-letnia torowaa drog bizantynizmowi. ) Wielk warto tego eposu podnis Mickiewicz w swych kursach literatur sowiaskich. Pod jego kierunkiem przetumaczy Osmana" Karol Brzozowski, lecz rkopis spon podczas poaru w Drenie w roku 1849. Najstarsza biografia Gundulicia wysza po wosku w roku 1828 przez pijara dubrownickiego Appendiniego. W nowszej literaturze najlepsze jest studium Szweda, Jensena: Gunduli und sein Osman Goteberg 1900). Z Polakw pisa o nim Rzrzeski w roku 1868, a potem jest tylko rozprawka Henryka Gluecka Gunduli w Polsce". Ss stycze 1906. XII OSABIENIE SPOECZESTW (1611-1714) Stosunki europejskie tak spoeczne, jak i polityczne komplikoway si coraz bardziej, a zatem trzeba byo coraz wicej wiedzy z zakresu humaniorw, eby si w nich orientowa, a coraz wicej stanowczoci cywilizacyjnej, by nimi kierowa. Nie mona by cywilizowanym na dwa sposoby, a mieszanka cywilizacyjna pomniejsza kultur czynu. Dziaa poytecznie mona tylko w imi pewnej cywilizacji, trzeba mie kierunek stay i dba o cigo; inaczej zacznie si pltanina myl czynw i robi si rzeczy niepotrzebne, wytwarza si chaos. Europa posiadaa tylko jedn cywilizacj rodzim, t j. acisk. Turaska i ydowska pochodziy z Azji i nie traciy cech azjatyckich. Bizantyska wyonia si bd co bd z orientalizmu i pchna chrzecijastwo na faszywe drogi. Pozostaje tylko dla Europy cywilizacja aciska, jako jedyna stosowna, jedyna wiodca do rozwoju. Przenikanie bizantyskiej na Zachd byo fatalnym, a wzmogo si przez protestantyzm tak dalece, i stawao si to z pokolenia w pokolenie coraz bardziej niepowstrzymalnym, jak gdyby ta sia, niestety ujemna, nie miaa upa inaczej, jak tylko z upadkiem protestantyzmu. Na wykolejenia Europy by zawsze jeden rodek niezawodny i prosty; nawrt do cywilizacji aciskiej i przestrzeganie jej w yciu zbiorowym. Cywilizacje, te najwiksze siy dziejowe, dziaay z elazn konsekwencj, lecz nikt nie zdawa sobie sprawy z ich istnienia. Nasuwa si tu zestawienie z naukami przyrodniczymi; np. elektryczno dziaaa zawsze, chocia nie wiedziano o jej istnieniu, rwnie bakcyle robiy zawsze swoje, jakkolwiek nikomu nieznane. Nieuniknione wyniki walk cywilizacyj 323
43

przygotowyway si tedy poza wiadomoci uczestnikw tych bojw. Mona by powiedzie, e historia tworzya si wrd powszechnej niewiadomoci. Nie umiano patrze daleko, chwytano si tego, co bezporednie i bliskie, co wiodo wyranie do celw, nastrczanych przez mieszanki cywilizacyjne. Nie orientujc si, nie umiejc opanowa zwikszajcych si coraz bardziej zawioci, szukano porady w upraszczaniu spraw i rzeczy. rodek ten, dyktowany przez prost logik" pogarsza jeszcze bardziej stosunki, gdy ycie rozwija si w komplikacjach a w uproszczeniach kurczy si. W dwoistym obliczu ycia zbiorowego, ujtego w spoeczestwo i pastwo, stosunek tych dwch kategoryj bytu rozstrzyga o rodzaju wielkich zrzesze. W cywilizacji aciskiej pastwo oparte jest na spoeczestwie, ktremu ma suy, jako walne narzdzie rozwoju; caeteris paribus spoeczestwo bierze tedy miejsce przed pastwem. Wrcz przeciwnie postpuje cywilizacja bizantyska. W XVII wieku nastpowao w caej Europie osabienie spoeczestw; wszdzie robiono prby, jakby je zgnbi; tote wypada ten wiek uwaa za okres bizantynizowania si. Mnoce si coraz bardziej powikania w yciu zbiorowym postanowiono usuwa, bo bizantynizowanie wiodo do ujednostajnienia. Upraszczanie miao by lekiem uniwersalnym. Tumiono przejawy ycia tam, gdzie wicej byo rozmaitoci, wic take powika w spoeczestwie. Rzucono haso, eby spoeczestwo podda jak najbardziej pastwu. Drobnego przykadu wikajcych si przez cay wiek XVII stosunkw dostarcza emigracja Serbw z Bakanu pod bero Habsburgw. Pod koniec w. XVI zaludnia si w ten sposb okolica miasta Pribi w Chorwacji prawosawnymi, ktrzy atoli w roku 1611 przystpili do unii cerkiewnej i z czasem powikszyli zastpy chorwackie1). W tym wypadku bizantynizm przemieni si w acistwo ewolucyjnie, bez jakiegokolwiek nacisku. Emigracje z Bakanu miay si powtarza, a pod koniec XVII wieku nabray wikszego znaczenia, wytwarzajc silne zrzeszenie, ktre miao w caoci przez uni spyn z ywioem chorwackim. Unia dziaaa tam sprawniej i silniej ni w Polsce. Dlaczego, nie wiadomo; nie stanowio to jeszcze przedmiotu bada naukowych. Ciekawego przykadu powika dostarcza sama bitwa chocimska. Konaszewicz przywid tam Kozakw warunkowo, ale na ochotnika walczy po stronie polskiej syn hospodara wooskiego, Piotra Mohya. Niepospolity ten m szuka wyszego wyksztacenia w Paryu, skd przywiz nowinki kalwiskie i reprezentowa prawosawie kalwinizujce. Dwa te kierunki nie day si pogodzi adn miar. By to od pocztku absurd, a jednak istnia ju dugo, od roku mniej wicej 1530; a Mohya przeduy to a do poowy XVII wieku. Gdy upadaa akademia ostrogska, przeszo bero owiaty cerkiewnej na Rusi do zaoonej przez Mohy w roku 1631 w Kijowie nowej akademii. Twrca jej wstpi do Bazylianw a w roku 1635 zosta prawosawnym metropolit kijowsko-wileskim. Pozosta zawsze yczliwym dla Polski, chocia do unii odnosi si nieprzychylnie. Cay szereg mw wybitnych i o wyszym wyksztaceniu trzyma si mocno prawosawia. Czy nie z samego przywizania do obrzdku? Jeeli np. Mohya wprowadza do prawosawia kalwinizm, c w takim razie mogo z prawosawia pozosta? sam tylko obrzdek? Bizantyskie przenoszenie formy nad tre? Lecz unia obrzdek zachowywaa, a jednak jej nienawidzono. Argumentowanie, e katolicyzm jest najgorsz z herezyj", e si w nim mieci herezyj 38 itp., uchodzio dla tumu sfanatyzowanego, lecz nie mogo przemawia do takich, jak Mohya. Zachodzia tedy przyczyna gbsza. Zwamy, e istot prawosawia jest cezaropapizm. Gdyby krl polski mg stan na czele schizmy, nie miaby wierniejszych poddanych jak schizmatykw. Natrafiamy atoli w tym na drugi absurd. Prawosawie byo wykolejone, poniewa nie posiadao gowy wieckiej. Nie ma Cerkwi bez cara", a chocia patriarcha by w przymierzu z sutanem, nie sposb byo kalifa uzna carem (cesarzem) Cerkwi. Jak zobaczymy, wiek XVII zejdzie na poszukiwaniach tej gowy wieckiej. Schizma si bdzie stara o to, by straci autonomi jak jej z pocztku nadali sutanowie. To na Wschodzie wcale zrozumiae i na swoim niejako miejscu; lecz rwnoczenie Zachd pdzi szlakiem rwnolegym i wzrasta bizantynizm zachodni, przeciwny samorzdom. Na czele tego odwrotu od cywilizacji aciskiej stali ju od dawna legici
1

) J B 177.

324

francuscy. W pierwszej poowie XVII w. Francja pogra si w wojnach domowych o prawa prowincyj a o prawo krlewskie", o centralizacj a decentralizacj, o autonomi a samowadztwo. Potem wojny religijne zabagniaj spraw, gdy kada ze stron walczcych gotowa jest przyzna krlowi wadz nieograniczon, byle jej uy na pognbienie strony przeciwnej. Gdy od r. 1614 a do roku 1642 (z krtk przerw pomidzy latami 1617 a 1619) rzdzi Francj Armand Jean du Plessis, ksi Richelieu, ktry zosta biskupem liczc lat 22 a w 37 roku ycia otrzyma kapelusz kardynalski. By istnym zapalecom od upraszczania ycia publicznego, a to przez usuwanie spoeczestwa od udziau w nim. Jego zdaniem, spoeczestwo jest nie od tego, eby si miao samo rzdzi, lecz od tego, eby byo rzdzone z gry, od dworu krlewskiego. By to olbrzym legizmu, sup monarchii w ekskluzywnym znaczeniu tego wyrazu. Rok, w ktrym Richelieu doszed do wadzy, 1614, jest zarazem dat ostatniego zgromadzenia Stanw Generalnych. Powoano je do ycia w roku 1302, za Filipa Piknego, przyznawszy gos mieszczastwu obok szlachty i duchowiestwa. Naleao do nich zezwalanie na subsydia", tj. podatki nadzwyczajne, poza uchwalonymi zwyczajnymi. Poniewa pastwowo wymagaa wydatkw coraz wikszych, Stany Generalne posiaday jakby klucz do skarbca i dlatego wadza krlewska musiaa si dugo z nimi liczy. Wiele rzdu przypadnie temu, kto wada pienidzem; tote Stany rozszerzay porednio sw kompetencj a zwaszcza gdy tron stawa si chwiejnym (np. za maoletnoci Karola VIII). Bya to reprezentacja spoeczestwa z kompetencj nie okrelon cile; moga si rozszerza stosownie do okolicznoci, ale te moga by cieniana. Panujcy na dworze kierunek legistyczny zmierza do tego, by instytucj t uczyni nominaln. Za Ludwika XIII zdecydoway si jej losy; nie znoszono jej wcale, lecz przestano zwoywa (nastpna sesja odby si miaa dopiero po 175 latach, w roku 1789). Drug obok Stanw Generalnych instytucj, reprezentujc spoeczestwo, byy francuskie parlamenty. Byy to prowincjonalne sdy najwysze, obywatelskie, zoone z przedstawicieli duchowiestwa i szlachty. Wczenie zaczto powoywa do nich take uczonych prawnikw, nastpnie w ogle prawnikw zawodowych. Kompetencja bya nadzwyczajna, gdy w zasadzie to tylko miao by prawem, co parlament uzna; wszelkie ustawy, edykty i nawet ordonnances" krlewskie musiay by w parlamencie zarejestrowane", inaczej nie obowizyway. Takie instytucje musiay sta si sol w oku zwolennikom wadzy nieograniczonej. Istota ich polegaa na cigym kontrolowaniu wadzy centralnej, co legici uwaali za niedopuszczalne, a niejeden legista pracowa w parlamentach, potrzebujcych prawnikw. Zdarzao si, e krl osobicie przybywa do parlamentu i nakazywa rejestracj; Richelieu uy w roku 1640 powagi krlewskiej, aeby parlamentom odj kompetencje polityczne. Gdzie granica? Jak ustaw, czy nakaz krlewski uzna za majce znaczenie polityczne, lub pozbawione tego znaczenia? Zachodziy cige spory; znoszono parlamenty kilka razy i wznawiano je, a dopiero wielka rewolucja 1790 roku zniszczya je cakowicie. Richelieu kontroli nie rozumia i uwaa j tylko za przeszkod w pracy dla dobra publicznego. W osobistoci jego i dziaalnoci jest duo zagadkowego, co jednak wyjania si pewn zasadnicz cech tego umysu. Richelieu wierzy, e wszystko da si osign rodkami mechanicznymi. By to umys typowo aprioryczny. Nie mia zgoa pojcia o organizmach, o pracy, twrczoci organicznej, nie umiejc odrni jej od mechanicznej. On, twrca oficjalny akademii francuskiej (1635) nie zdawa sobie sprawy nawet z twrczoci literackiej. Sam mia pretensje autorskie i to sceniczne, lecz nie majc czasu na pisanie radzi sobie w ciekawy sposb. Powziwszy pomys i rozdzieliwszy go w myli na akty, wzywa do siebie zaufanych literatw tylu, ile miao by aktw i kademu z nich kaza opracowa jeden akt2). Literatura mechanizmem! Literatura nie zesza jednak na te manowce; przepado wszystko, co si poniao do mechanizowania ycia, a pozostao i otoczyo Francj saw to tylko, co rodzio si z prawdziwej twrczoci, to czy si myl i uczuciem z organizmem spoecznym3).
) Mg. Szczeg ten. stanowi istn odkrywk" (jak w geologii). Dodajmy, e Richelieu wystpowa przeciwko Cidowi Corneilla. Pw VII 40. 3 ) Poza znacznym (lecz jednak niezupenym) zmechanizowaniem pimiennictwa bizantyskiego i chiskiego, nie daa historia pimiennictw zmechanizowanych, a za naszych czasw bolszewickie i hitlerowskie.
2

325

Tron francuski mona byo bez wysiku uczyni absolutnym, gdyby go oprze o protestantw, bo ci zawsze poszukiwali dla siebie gowy wieckiej, podobni w tym do Cerkwi. Tego atoli Richelieu nie chcia i przeciwnie stara si zgnbi kalwinw. Wybuchay wojny domowe, w toku ktrych obrocy autonomii czyli si nieraz z rnowiercami (jak u nas w rokoszu Zebrzydowskiego)4). Richelieu by przekonany o prawdzie katolicyzmu i sam jest autorem kilku rozpraw teologicznych, lecz nie pojmowa dziedziny religijnej inaczej, jak tylko dogmatycznie; poza to nie siga i nie widzia rozlegoci zasigu etyki, nie rozumiejc jej stosowania w yciu publicznym. Na tym braku polegao wanie bizantynizowanie Zachodu. Zwolennikom absolutyzmu byo oczywicie tym atwiej popa w bd, jakoby etyka nie miaa i mie nie moga zastosowania w polityce. Richelieu dziaa przeciw przyrodzonym danym narodu francuskiego, niszczc autonomi prowincyj. Chodzio o to, by nie dopuci powrotu dawniejszych stosunkw, kiedy wasal prowincjonalny mg urga Koronie i nawet czy si z wrogiem zewntrznym. Zachodzia obawa, czy hugenoci nie wytworz na nowo tego rodzaju wasalw, a dostarczali powodw do takich podejrze. Tote ciga ich Richelieu nie tylko ze wzgldw religijnych, ale te i z politycznych. Zdobycie La Rochelle w roku 1628 byo triumfem podwjnym. Protestantyzm, nie mogc znale gowy wieckiej we wasnym kraju, gotw by poszukiwa jej za granic. Tak byo i we Francji i w Polsce. Protestanci stawali si w pastwie si odrodkow i osabiali poczucie narodowe. Zwalczanie ich byo poytecznym i w zasadzie korzystnym dla cywilizacji aciskiej, katolickiej i narodowej; lecz walka winna bya by prowadzon rodkami, wysnuwanymi z aciskiej cywilizacji. Obz katolicki we Francji pobdzi w doborze rodkw do walki i uy przemocy. Fatalnym byo dla Francji, e spraw kalwisk zmieszano ze spraw samorzdw. Protestanci znajdowali oparcie w samorzdach, i byo to cakiem naturalnym, e wyzyskiwali je dla swego dobra (a cakiem legalnie), wic Richelieu ama samorzdy (zawsze nielegalnie). Byo to grub pomyk. Przejaw zewntrzny, majcy rda w okolicznociach, uwaa za co zasadniczego. Niszczc autonomi mniema mylnie, jakoby wyrywa korze za. Upraszcza polityk. Francuskie dociekania filozoficzne toczyy si wraz z polityk na tej wanie drodze. Dono do wykrycia formuy, ktraby miecia w sobie wszystko i wyjaniaa wszystko. Prost i zrozumian jest taka tendencja a duch ludzki nawet nie moe si obej bez niej. Wiod za do tego celu dwie drogi. Z obserwacji faktw, lub z wymysu apriorycznego; Indukcja i dedukcja. Poprowadzi umysowo francusk ostatecznie Descartes( 1596-1650) twrca systemu najbardziej uproszczonego, prostolinijnego. Popularyzujc Kartezjusza, pomijano nastpnie, co w nim jest indukcji a wysuwano sam dedukcj. Czy nie zachodzi zwizek midzy takim Kartezjuszem a Richelieu? Francja wkroczya na rwni pochy, na kocu ktrej zdawi j centralizm i biurokracja, tudzie obojtno religijna. Nie nawracao si protestantw a walczyo si z nimi coraz wyczniej pod hasami politycznymi; wreszcie katolicyzm nabra te znaczenia formuy politycznej a tre religijna ograniczaa si coraz bardziej do zakrystii. Musia si z tego wylga indeferentyzm religijny. Brako Francji Skargi. Bossuet, ktry niebawem potem sprawowa rzdy duchowe w obozie katolickim (1627-1704) by rwnie umysem mechanistycznym; inaczej nie byby obmyli swej teorii historycznego judeocentryzmu5). By zupenie podobny do Richelieu w poszukiwaniu uproszcze. Kierunek Richelieu zwycia i dlatego take, e wadczy kardyna osiga tyle powodze w polityce zewntrznej, te za najbardziej imponuj ogowi. Przywrcono wpyw francuski we Woszech, w Niderlandach i w Niemczech a zaszczepiono go w Szwecji. Osigano te triumfy, igrajc z wszelkimi zasadami. Richelieu zwalcza hugenotw u siebie, lecz w Niemczech popiera protestantw i porednio on wprowadzi Gustawa Adolfa w wojn 30-letni. O. Jzef Kapucyn, szara eminencja", gwny doradca i wykonawca Richelieu twierdzi, e Habsburgowie stanowi gwn przeszkod do poczenia si caego chrzecijastwa przeciw Turcji; trzeba wic najpierw
4 5

) Std mniemanie, jakoby chcieli zamieni Francj na federacje republik kalwiskich. Pw VII 57. ) Obszerniej o tym w Cywilizacji ydowskiej".

326 pokona Habsburgw, choby z pomoc Szwecji6).

Uczniem i kontynuatorem Richelieu by Giulio Mazarini (1602-1661), Woch politycznie sfrancuziay (jak pniej Napoleon). Studiowa w Rzymie i w Hiszpanii, by oficerem, wojowa a w roku 1632 wstpi wprawdzie do stanu duchownego, lecz bez wice kapaskich. By posem papieskim w Paryu i przeszed do suby Richelieugo. Kardynaem zosta o dwa lata wieku swego pniej od swego protektora, gdy w 39 roku ycia. Rzdzi Francj przez lat 18 od 1643-1661. Krl Ludwik XIV (1643-1715) liczy lat pi a parlament paryski uniewani testament jego ojca, wyznaczajcy niepopularny skad regencji. Nastpuje ostatnie starcie Stanw z dworem krlewskim, wojna domowa zwana Frond. Na przodownika zgnbionego spoeczestwa wysun si wielki Gond (Kondeusz), lecz pobity zosta pod samym Paryem w r. 1653. Odtd przez cae panowanie Ludwika XIV aden parlament nie odway si ju na opozycj. Mazarini za osiga triumfy rwnie w polityce zagranicznej. Pokj pirenejski 1659 roku jest dorobkiem wojny o wtpliwym rezultacie i pokoje obosieczne zaczy si dopiero po zgonie Mazariniego. Kruszc samorzdy, wprowadzono we Francji coraz wicej ujednostajnienia. Nie powiodo si to w Anglii. Od zniszczenia hiszpaskiej armady (1588) dwr zyska wielce na powadze a Jakub I (16031625) doda do niej (po spisku prochowym) terror. Za Karola I (1625-1649) odbywaa si rwnie walka pomidzy spoeczestwem a dnociami absolutystycznymi. Rwnoczenie z Richelieu uprawia w Anglii Buckingham polityk antyparlamentarn7). Tu dwr by stanowczo protestancki a katolicyzm przeladowany topnia szybko. Oficjalnie katolikw nawet nie byo, religia ich stawaa si tajn. Dworski i urzdowy wysoki" anglikanizm czy si z dnociami do absolutyzmu, wic przez przeciwiestwo przywizuj si do autonomii kocioy nisze". Prezbiterianizm, zrazu prbujcy stanowiska rodkowego przechyla si rycho na lewo i nabiera odcieni purytanizmu. Jest to skrajne skrzydo kalwinizmu. Prawy purytanin nie tylko nie taczy, ale nawet miech niepokoi jego sumienie. Nakazy religijne" wtrcaj si w tok ycia powszedniego, podobnie jak niegdy w Genewie i w podobiestwie do ydowskiego sakralizmu. Protestantyzm jest w ogle rejudaizacj. Pismem w. sta si dla niego Stary Testament, z Nowym nie wiele ma do czynienia. Cecha ta wystpia w Anglii jaskrawo, widoczniej ni w samych Niemczech. Przywizanie do Starego Testamentu poczynao ku poowie XVII wieku przechodzi w fanatyzm, z ktrego wytrysno w kocu uwielbienie Izraela. Karol I rozwizywa dwa razy parlament, lecz pustki w skarbie zmusiy go do wzgldnoci i do przyjcia proby o prawo", (petition of rights), potpiajcej samowol w nakadaniu podatkw i wizie. Ministra Buckingham zamordowano w roku 1628, gdy na czele floty mia si wyprawi pod la Rochelle na pomoc hugenotom. Sympatie parlamentarne i samorzdowe byy w spoeczestwie angielskim silniejsze od poczucia wspwyznaniowoci. Dwr podj rkawic i odtd Karol I rzdzi przez lat jedenacie bez parlamentu. Nastpuj: Izba Gwiadzista", Wysoka Komisja, bezprawny fiskalizm i ostry zwrot przeciwko wyznaniom niszym", bronicym praw spoeczestwa. W Szkocji wybucha powstanie, gdy krl prbowa przemoc wprowadzi anglikanizm. Nie powodzio si Karolowi I, zwaszcza e skarb mia pusty. Natenczas w roku 1640, aeby uzyska pienidze decyduje si zwoa parlament angielski, ignorowany przez lat jedenacie. Anglicy przez ten czas pogbiali w sobie tym bardziej tsknot do samorzdw, tote nowo zwoany parlament rozbrzmia skargami i wyrzutami. Autonomici angielscy nie chcieli dostarcza rodkw przeciwko autonomistom szkockim. Krl rozwizuje tedy ten parlament i zwouje nowy, starajc si wywrze presj na wybory. Nie powiodo si. Nowy parlament zwany Dugim (1640-1660) oskara, wizi i cina doradcw krlewskich a w kocu wybucha obok szkockiej take angielska wojna domowa. W Szkocji wojsko krlewskie ponioso klsk pod Newbourne w roku 1640, w Anglii za pod Marstonmoor w cztery lata pniej. Zwyciskim wodzem by Cromwell. Wybucha rewolucja. Szkoci broni powagi tronu, lecz wojsko ich pobite, prezbiterianie z parlamentu usunici, krl w r. 1649 city. W r. 1653 Cromwell zostaje lordem protektorem trzech pastw: Anglii, Szkocji, Irlandii.
6

) Pw VI 328, VII 46.

) Pw VII 52.

327 wczesne obroty i przewroty w Anglii dostarczaj najdosadniejszego przykadu powika rzeczy i spraw, hase i pragnie dziwnie wielostronnych, a ktrych nie zdoano uporzdkowa i sprowadzi do

wsplnego mianownika. Wszystkie dziedziny ycia zbiorowego miay by poprawiane rwnoczenie, lecz kada pod innym hasem, bo nie odkryto adnego hasa supremacyjnego. Wreszcie znaleziono je w ... Starym Testamencie. Uyto terroru, aeby pastwo i spoeczestwo urzdzi po starozakonnemu. Anglia przecigna w tych zapdach Niemcy. Tragikomedie starozakonne w Turyngii (1525), w Westfalii (1534-35), w Emden (1529) i w Harlemie (1533) rozegray si gwnie dziki motochowi; lecz w Anglii przybrali rol mw wznowionego pastwa Izraela (a wic pastwa Boego) powani czonkowie parlamentu, wysi oficerowie, administratorowie. Uroia im si jaka nowa cywilizacja angielsko-ydowska. Rejudaizacja protestancka osigna tam szczyt. Drugie miejsce zajmuje Szwecja, w ktrej nie byo recepcji prawa rzymskiego, lecz natomiast prawo ydowskie Starego Zakonu uznano prawem pomocniczym" ilekro prawa krajowe czego nie okrelay, lub budziy wtpliwoci. Podobne tendencje objawiay si take w polskim protestantyzmie. W Szwecji powaga Izraela trwaa do XVIII wieku, w Polsce skoczyo si na mrzonkach, w Anglii mrzonka zamienia si w bolesny krwawy eksperyment, trwajcy lat jedenacie (1649-1660) pod godem Rzeczypospolitej angielskiej. W roku 1660 przywracano tron Karolowi II (1660-1685), stawiajc mu dwa warunki: amnestia i swoboda sumie. Niestety, nowy krl nie dotrzyma adnego z tych warunkw. Do tematu naszej ksiki o cywilizacji bizantyskiej nale te sprawy dlatego, e w protestantyzmie mieszcz si denia do wadzy absolutnej panujcych, z ktrych kady mia by wieck gow Kocioa. Jake bowiem moga by ograniczon ta wadza, ktrej przyznawano prawo oznaczania religii dla swych poddanych (cuius regio eius religio)? Wszystko inne byo drobnostk wobec tego. Tchno to cezaropapizmem, wic bizantynizmem, podobnie jak usuwanie spoeczestwa od wpywu na pastwo. Tak bya ta porednia ekspansja bizantynizmu, takie byy jej reguy. Anglia stanowi od nich wyjtek. Koci wysoki" niemal nie ma zwolennikw poza dworem i urzdnikami. Ci s nieliczni, nie stanowi adnej warstwy spoecznej, gdy spoeczestwo nie dopucio, eby absolutyzm rozwin si a do tego szczebla, od ktrego towarzyszy mu biurokracja. Wszystkie wyznania niewysokie" stany w Anglii po stronie spoeczestwa, po stronie samorzdw przeciwko centralizmowi. A zatem ruchy protestanckie anglosaskie nie opuszczay gruntu cywilizacji aciskiej. Tym si tumaczy, e cywilizacja ta nie przestaa obejmowa Anglii, pomimo protestantyzmu. Bizantynizm do pastw Wielkiej Brytanii nie wkroczy. Od Karola II nie dano, by uj wadz nieograniczon celem wytpienia jednej sekty a wyniesienia drugiej, lecz wszystkie sekty domagay si zgodnie, by uzna wolno wyzna protestanckich i eby rzdzi z zachowaniem parlamentu i samorzdw. Katolicyzm nie wchodzi w t wolno wyzna; katolicyzm przebywa jakby w katakumbach. W roku 1660 nie wystpuje adna organizacja katolicka, nie zabrali gosu, nie zasiadali w radzie zrzesze, nakazujcych przestrzega autonomii. Dziaaa jeszcze inna przyczyna, dla ktrej Anglosasi pozostali synami cywilizacji aciskiej tak dalece, i protestantyzm nie wytworzy wrd nich kierunku bizantyskiego. Sam wysoki" Koci zachowa urzdzenia hierarchiczne katolickie. Wywierao to na wiernych wpyw tak znaczny, i pomimo niechci (czsto wrcz nienawici) do katolicyzmu, nie zrywano jednak nigdy z cywilizacj acisk. Nieszczciem Anglii stao si jednak, e wanie anglikanizm sprzyja absolutyzmowi. Zaznaczy si take w Anglii wpyw nauki na poruszone tu problemy, a ktre wszystkie znajduj swj wyraz w stosunku do spoeczestwa a pastwa. Bacon warulamski (1561-1626) jest o cae pokolenie starszy od Kartezjusza. By historykiem z zawodu. Dugo opracowywa dzieje Anglii od pojednania obu R (1485) do poczenia obu krlestw Wielkiej Brytanii za Jakuba I, wic do czasw sobie wspczesnych. Nie zdy atoli i w roku 1621 wyda tylko dzieje Henryka VII. Nie mg nady, gdy pochonity by ogromem swej Instauratio Magna, a ktrej rwnie ledwie pewne czci zdoa wykoczy. Zajmowao go ywo zagadnienie syntezy i ogarn obszerne rozogi wiedzy, wychodzc od historii. Bacon by jednym z wielkich wiate historii powszechnej. Dociera do nauki integralnej, a obrabia i pogbia same fundamenty, opra328 cowujc sam metod. Jest twrc metody indukcyjnej, ktra miaa suy jednakowo naukom humanistycznym i przyrodniczym. Niestety, tylko przyrodnicze skorzystay z nowej metody i rozwijay si nastpnie wietnie, podczas gdy humanistyczne przeszy na metod medytacyjn i upady. Pierwszym

uczniem Bacona w zakresie historii by dopiero Vico (Cinque libri 1730) w cae sto lat po zgonie mistrza. Tyczy to wic okresu pniejszego. Za ycia Bacona, a tym bardziej w bezporednim nastpnym pokoleniu co z metody indukcyjnej weszo w umysy Anglikw, uprawiajcych humaniora. Indukcja w zakresie spoecznym i politycznym wiedzie do przewiadczenia, e w yciu zbiorowym musi si uwzgldnia dowiadczenie historyczne. To wystarcza, eby pastwo opiera na spoeczestwie, a nie odwrotnie. Walki o autonomi skoczyy si we Francji z pocztkiem XVIII wieku, nie tylko skoczyy si, lecz Francuzi przyjli powszechnie tez przeciwn, e rzd centralny z biurokracj jest i musi by opiekunem spoeczestwa. Chwilowo, za judaizujcej republiki Cromwella grozio zmechanizowanie spoeczestwa angielskiego. Zrzucio jednak z siebie jarzmo i podjo now walk o autonomi. Kiedy Francja zatracia ju nawet tradycje samorzdw, w Anglii rozgorzay na nowo zacite walki o dawny tradycyjny ustrj i wreszcie wywalczono mu zwycistwo, a tak wspaniae, jak nigdzie indziej. Dla tych przyczyn Anglia, chocia protestancka, nie przestaa nalee do cywilizacji aciskiej w przeciwiestwie do zbizantynizowanych Niemiec. Pomidzy protestantyzmem angielskim a niemieckim zachodzi jeszcze jedna rnica historyczna. Angielscy teologowie brali bardziej na serio materi religijn i nie okazywali skonnoci kompromisowych, nie poszukiwali syntezy. Przeladowali i byli przeladowani, ale si nie targowali w sprawach wiary. Woleli emigrowa do Ameryki. Niemcy za, jakby si specjalizowali do targw wyznaniowych, ktre przecigny si a w wiek XIX. Oczywicie kieroway i tym take wadze pastwowe, cakiem po bizantyska. W tym zasadniczym stosunku nie zmieniaa niczego adna wojna. wczesne cesarstwo niemieckie skadao si ze 119 pastw, pastewek i pasteweczek wieckich i 46 kocielnych, razem wic 165; prcz tego 56 Reichstaedte, ogem przeto 221 zrzesze pastwowych. Liczono piciu elektorw, 24 herzogw, 13 fuerstw, 2 margrafw, czterech landgrafw, 53 grafszaftw i 18 Herrschaften. Nadto terytoria ze wieck wadz osb duchownych: 4 arcybiskupstwa, 21 biskupstw, 19 opactw i 2 Propsteien. Francja bya niemal jednolit. Polska rozdzielon tylko na dwie czci (Koron i Litw), tote rozczonkowanie Niemiec wprowadzao cudzoziemcw w osupienie. Na tym tle tym atwiej jednak zrozumie obfito sekt. Kady z 221 wadcw mia w zasadzie prawo wybra sekt panujc dla swego terytorium, choby nieduego. Takie nadzwyczajne rozczonkowanie nie dopomogo jednak spoeczestwu do wpyww na pastwo, gdy sprawy o doniosoci naprawd pastwowej mogy si rozgrywa tylko w wielkich pastwach, a wic tylko w najwikszych niemieckich elektorstwach, w tych za zapanowa kierunek absolutystyczny. Rozdarcie protestantyzmu przeduao wojn 30-letni, a zezwalao ksitom na najzuchwalsze kombinacje polityczne, w ktrych sprawa religii bya tylko pewnym rodzajem broni, na rwni z piechot, jazd czy artyleri. W cigu 30-letniego wojowania rzekomo o zagadnienia religijne, wytwarza si indyferentyzm, panoszcy si gwnie w obozie protestanckim, w obozie 18 wyzna. Ksita protestanccy pragn gorco zjednoczy wszystkie wyznania protestanckie w jaki jeden koci. Na ich danie okae si moliwym nawet kompromis w sprawie Eucharystii, nawet midzy tymi, ktrzy wierz w obecno Ciaa Paskiego, a takimi, ktrzy komunikuj tylko symbolicznie. Nastpuje duga a rozlega akcja, ktra atoli nie da si adn miar traktowa powanie ze stanowiska religijnego, lecz tylko politycznie. Zaczyna si to od Religionsgesprach" w roku 1631 w Lipsku, z nakazu wadz wieckich, pragncych unii". Wrzawa wojenna rozpdzia t konferencj i dopiero po 14 latach podjto dziaalno na nowo w fatalnym dla protestantw 1645 roku. Zaczyna si prd zwany synkretyzmem. Jest to spryt do ukadania tez religijnych w wyraenia tak dobrane, i kady moe je sobie wykada po swojemu. Na czele tego przedsiwzicia, wybitnie politycznego postawiono cichego profesora Jerzego Calixtusa (1586-1659), ktry nie mogc sobie da rady a mno329 cymi si wci dogmatykami, nie trzyma si adnej, a w kocu wszelk dogmatyk zarzuci i j si pracy nad etyk bez dogmatyki i sta si praojcom autonomicznej etyki".

Niebawem po wojnie 30-letniej tak si uoyy okolicznoci, e kalwiskim Hohenzollernom przypado panowa nad krajami cakowicie luteraskimi. Trudno byo dawa caej ludnoci freien Abzug. Rozszerzali za Hohenzollernowie swe posiadoci na wszystkie strony niemieckiego wiata, wic naleao by wyznawa i to i tamto. Gdyby si powiodo poczy kalwinw i luteranw! I nie spoczli Hohenzollernowie a tego dokonali, chocia dopiero w XVIII wieku i tylko na papierze". To, co biurokracja uznaa za uni religijn", to byo faktycznie indeferentyzmem. Prbowano te i w Polsce colloquium charitativum" (1646), podczas ktrego sekty przekonay si tym mocniej, e syntezy midzy nimi by nie moe. Nie byo za wadzy wieckiej, ktraby im uoya wsplne wyznanie wiary i przemoc narzucia do wyznawania oficjalnie, na zewntrz. W Polsce zabiegi ku absolutyzmowi byy pokonane za Zygmunta III, za Wadysawa IV byy nike, wzmogy si na nowo za Jana Kazimierza. Spoeczestwo obronio si, lecz pomimo to osabio si, nawet upado. Kwas bizantyski nie osiad w Polsce, a jednak Polska dosza do stanu najgorszego ze wszystkich narodw cywilizacji aciskiej, a dosza do cakowitego tej cywilizacji upadku. Sprawiy to wyjtkowe okolicznoci, w znacznej czci narzucone pooeniem geograficznym. Ssiadowalimy bezporednio z obiema kulturami sowiaskimi cywilizacji turaskiej; obie miay si zwrci przeciwko cywilizacji aciskiej na ziemiach pastwa polskiego. Wraz zjawiy si na Ukrainie setki wdrownych popw, agitatorw zarazem patriarchw i sutana i zaczy si wojny kozackie, majce trwa a do roku 1682. W roku 1651 stoczono pod Beresteczkiem najwiksz bitw XVII wieku, trzydniow, w dniach 28, 29 i 30 czerwca. Kozakw i Tatarw byo trzy razy wicej, ni wojska polskiego, a jednak ponieli waln klsk. Krl Jan Kazimierz dowodzi osobicie rodkiem armii, lewym skrzydem ksi Jeremi Winiowiecki, ktry te rozstrzygn bitw w trzecim dniu. Na prawym skrzydle odznaczy si Stefan Czarniecki. Tam te szli do szturmu dwaj bracia, Marek i Jan Sobiescy. Zwycistwo polskie obchodzono uroczycie w Rzymie, w Wiedniu i w Paryu, jako ocalenie cywilizacji aciskiej od dziczy orientalnej. Polacy pragnli jednak pokoju i zgody. Poszukuje si zgodliwej syntezy Zachodu i Wschodu. Chmielnicki podda si ju carowi, a Kozakom stawia si zote mosty. Nie pomg ani sawny traktat, zawarty w roku 1658 w Hadziaczu z nastpc Chmielnickiego, Wyhowskim, tworzcy osobne pastwo ruskie z wojewdztw kijowskiego, bracawskiego i czernichowskiego; pastwo z wasnym wojskiem, skarbem, z wasnymi ministrami i urzdami, a zastrzeeniem, e tylko prawosawni mog tam piastowa urzdy publiczne. Kozakw zamieniono w szlacht. Ale ta nowa szlachta nie umiaa czyta i pisa, a og jej rozumia przez wolnoci kozackie" prawo nieograniczonego pdzenia wdki. Cywilizacja turaska obchodzi si najzupeniej bez ksiek. Polska, nie majca w sobie bizantynizmu nic a nic, stawiaa czoo sojuszowi cywilizacji bizantyskiej z turask, czego wyrazem byy wojny kozackie. Zwycistwo cywilizacji aciskiej nie ulegao ju wtpliwoci po bitwie pod Beresteczkiem. Caa Europa wschodnia zdawaa si sta otworem dla dalszego pochodu tej cywilizacji na Wschd a w takim razie bizantyska, ograniczona do Bakanu i tam coraz si obniajca, wegetujca, byaby skazan na zanik ju pod koniec XVII wieku. Jzyczkiem u wagi bya Wooszczyzna. Tam dziaaj w owym okresie dwa prdy: dalsze, nieustajce wcale starania o wprowadzenie kalwinizmu do Cerkwi, czyli obmylenie kalwinizmu w obrzdku bizantyskim, tudzie prby, eby hospodarowie wooscy lub modawscy dostpili godnoci wieckiej gowy Cerkwi. w znany nam z poprzednich rozdziaw Cyryl Lukaris, zasuy si widocznie koo interesw tureckich, skoro zaraz w roku 1621 otrzyma patriarchat carogrodzki, chocia nie cieszy si sympati episkopw; widocznie stao si to z nacisku sutana. Obniaa si jednak cigle powaga patriarchatu na tle walk prawowiernoci z kalwinizujcymi mnichw archontami; walczono przewanie intrygami. Strcano i wynoszono patriarchw nie tylko rok po roku, nie tylko co kilka miesicy, ale doszo do tego, i kroniki zapisuj patriarchw 330 kilkudniowych. Wezyrowie patrzyli na to z pobaaniem, bo kady nowy patriarcha musia skada danin, wic im czciej, tym lepiej, zwaszcza e obawiali si przy tym take dostojnicy dworscy.

Wygnano tedy Cyryla z Fanaru; nastpc jego strcono po 33 dniach i wyniesiono drugiego, Anthima, metropolit z Adrianopola. Ten narazi si na podejrzenie, e sprzyja unii cerkiewnej. Dostojnicy cerkiewni udali si o pomoc do hospodara Radu Michaa i za jego staraniem Anthim zosta usunity po piciu miesicach, a Cyryl powrci do Fanaru, wadajc tam jeszcze przez dalsze siedem lat. Sprowadza na angielskim okrcie czcionki greckie, odlane w Rzymie, zakada w Carogrodzie drukarni, ktra rozpoczyna czynno od drukowania traktatu Pigasa przeciw papieowi. Znamienny zaiste szczeg; tak dalece upado wic rzemioso greckie. Lukarisa podtrzymywa agent holenderski, Haga. Nieprawowierno patriarchy stawaa si a nazbyt jawn. W roku 1628 wyszed w Genewie katechizm prawosawny kalwinizujcy a przypisywany Cyrylowi. Jednego z agentw kalwinizmu, Gerazyma, wysun na stanowisko patriarchy aleksandryjskiego. Na lata 1627 i 1628 przypada starcie si jego z jezuitami. Sypi si wtedy donosy do Porty, e Lukaris nie jest lojalnym i odnosz skutek, bo wygnano go na Rodos. Niebawem atoli wraca Lukaris na swe stanowisko a jezuici musieli opuci Carogrd. Cztery razy strcano Cyryla Lukarisa; wrci po raz pity, a w roku 1638 zosta zamordowany8). Kalwinizm w prawosawiu nie podda si jeszcze. Walczono z nim z dwch stron, bo tymczasem bernardyni dotarli do Modawii i popierali w tej sprawie prawowiernych, trzymajcych si cile wyznania bizantyskiego, czego lady mamy w roku 1632. Upadek nauk teologicznych zmusza atoli gorliwszych szuka wiedzy za granic, a zatem pord protestantw. Poniewa Niemcy pogrone byy w wojnie 30-letniej, wyjedano do Anglii. Patriarcha Metrofan Kritopulos ( 1639) studiowa w Oxfordzie. W roku 1641 zwoany przez Mohy, metropolit kijowskiego, synod, uoy konfesj prawowiern w przeciwiestwie do kierunku kalwiskiego, lecz poniewa podejrzewano Mohy o tendencje katolickie, wic tego samego jeszcze roku odby si w Jassach bardzo burzliwy synod, jakoby kontrsynod, umierzony atoli przez hospodara. Now rewizj konfesji przedsiwzi w roku 1642 nowy synod w Carogrodzie. Opinie Mohyy, publikowane w roku 1645 dla Rusi a w roku 1649 osobno dla Moskwy, zostay potpione przez Fanar. Nie zdoano jednak wytpi tych tendencyj. W roku 1662 wyszo greckie wydanie rozprawy Mohyy i jeszcze powtrnie w roku 1672 (w Amsterdamie9). Ostatecznie stumiono kalwinizowanie, dziki raczej tym, ktrzy skonniejsi byli ku katolicyzmowi, anieli ortodoksom bizantyskim. Tym jednake przypady owoce zwycistwa tak na pwyspie bakaskim, jakote na Wooszczynie. Obecno wpyww katolickich w tym zmaganiu si Cerkwi bizantyskiej wytumaczy nie trudno, gdy take w Niemczech podczas wojny 30-letniej zdarzao si, e luteranie sympatyzowali raczej z katolikami, ni z kalwinami. Na te wanie lata wypada kariera bojara modawskiego, Lupu, ktry osignwszy hospodarstwo w roku 1634 nazwa si Bazylim (1634-1654). Kierowa si na gow wieck caej Cerkwi prawosawnej, by te w roku 1641 faktycznym jej protektorem, a biskupi caej Wooszczyzny jakby marionetkami w jego rku. Marzyo mu si atoli, e Wenecja i Polska, wprowadz go na tron bizantyski, a czy mg wobec tego by do prawowiernym, tj. stanowczym przeciwnikiem unii? Dwaj wspczeni wiadkowie podaj jednak, e patriarcha by przygotowany na jego koronacj. Nieprzezorny, lekkomylny sam zachwia swym stanowiskiem, nawizujc stosunki z Tatarami i Kozakami. Jeeli gowa wiecka nie musiaa pozostawa w dobrych stosunkach z Polsk, skoro postanowionym ju byo w Fanarze, e pjdzie si z Turcj przeciw Polsce, w takim razie czy nie lepiej byo zwrci si do Moskwy, przerastajcej pod wzgldem siy i bogactw obydwa hospodarstwa? Ju te w roku 1644 wysya Mateusz Bessaraba wooski Melecjusza Syrynia do Moskwy z propozycj, czy car Micha Romanow nie przyjby patronatu nad Cerkwi10). Stanowisko hospodarstw wobec wojen kozackich byo bardzo zmienne. W roku 1654 na kilka miesicy przed wybuchem pierwszej wojny moskiewskiej za Jana Kazimierza, jakby jej przedsannicy, jad do Kozakw i Moskwy patriarcha antiocheski Makary ze swym diakonem Pawem z Aleppe. Zatrzymuj si w o8

) J B 161, 162, 165, 178.

) J B 164, 165, 168, 169.

10

) J B 11, 163, 166, 170, 175, 177.

331 bydwch pastwach Wooszczyzny i znw przez Wooszczyzn wracaj11).

Do jakiego stopnia nie mona byo na hospodarach polega, wiadczy ciekawe wydarzenie z roku 1659, w rok po traktacie hadziackim, nie licujce ze wspczesnym stanem politycznym na Wschodzie. W Turgowisztach odbywa si synod, radzcy nad ogln reform Cerkwi, zwoany przez domniemanego syna Bazylego, Radu Michaa. Uchway synodu podaje hospodar patriarsze po prostu do wiadomoci. Co wicej, kae si swoim biskupom koronowa i urzdza procesj cesarsk wedug dawnych wzorw bizantyskich. Mia wic na myli tron bizantyski. Utrzymywa on stosunki z katolikami i z sam Stolic apostolsk. Gdy atoli zawiody nadzieje wyczekiwanej ligi antytureckiej sam przynajmniej w swoich Jassach zabawi si w cesarza. Sam o wasnych siach, wyzywa tedy Turcj? Patriarcha jerozolimski mieni go obkacem12), lecz czy obkanymi byli wszyscy ci dostojnicy, ktrzy mu dopomagali? Oczywicie nie mogo by mowy o tym, eby go uzna gow wieck", skoro nie cieszy si zaufaniem sutana. Kiedy zesumuje si szereg epizodw z dziejw wczesnej Wooszczyzny, narzuca si wniosek, e wpywy polskie, katolickie, aciskie zdarzay si wprawdzie, lecz byy bardzo powierzchowne. Ambicja caej Wooszczyzny, widoki polityczne, nadzieje i zudzenia, caa umysowo modawska, czy wooska, pary ku Carogrodowi. Czego wielkiego, upragnionego i godnego wysiku tam si tylko dopatrywano. Wszelkie prby, eby te kraje odcign od cywilizacji bizantyskiej skazane byy na niepowodzenie. Moskwa i kozaczyzna byy turaskie, lecz Wooszczyzna bizantyska, bo przyszo sw upatrywaa w Carogrodzie. Trudno si oprze wraeniu, e Wooszczyzna kierowaa si urojeniami. Skde im do Carogrodu? Przypuszczali, e wystarczy by zwierzchnikiem Cerkwi, by siga po Carogrd? Oni pierwsi wymylili t racj; pierwsi, lecz nie ostatni, Obydwa hospodarstwa podupady w drugiej poowie XVII wieku pod wadcami narzucanymi z zewntrz, najczciej przez Turcj, biorc haracz, lecz zezwalajc na udzielnych ksit. Posiadamy z roku 1670 nastpujce owiadczenie Antoniego wooskiego: Ten kraj jest cesarski, a ja zarzdc cesarskim"13). Charakterystycznym jest tytuowanie sutana cesarzem; uznaje go nastpc cesarzy bizantyskich. Szybko wyleczono si z roje o zotym miecie nad Bosforem. Nastpio to w czasie, kiedy barbaryzujce si coraz bardziej rzdy tureckie, daway si ju nawet prawosawnym we znaki i wywoyway liczniejsze emigracje gromadne, greckie i serbskie. Emigrantw przyjmoway chtnie senaty wenecki i genueski, tudzie Habsburgowie, panujcy w ociennych Wgrzech. Dla przykadu wymiemy emigracj w roku 1676 siedmiuset osb z Lakonii pod przewodem Jerzego Stefanopula, ktry wywodzi si od Stefana Kommena. Osiedlono ich na maej wyspie Palmarii (na pomoc Pizy), gdzie zaoyli osad Stephanopolis. Zatracili z czasem jzyk grecki, ale jeszcze w roku 1897 nawet kobiety umiay podrnikowi francuskiemu wytumaczy kwesti filioque. Inna grupa emigrantw zawdrowaa a do Algeru, do prowincji Konstantyny14). Najwiksza atoli emigracja bya w roku 1690 za Leopolda I. Nadano im zupeny samorzd, dziki czemu przybyway wci nowe grupy emigrantw. Osiedlali si midzy Chorwatami, Rumunami, Madiarami, lecz wyjto ich spod kompetencji sejmu wgierskiego i chorwackiego a ustanowiono serbski cerkiewny kongres" pod przewodnictwem metropolity, z kompetencj ustawodawcz w sprawach nie tylko kocielnych, ale te wieckich. Kady Serb pod panowaniem Habsburgw, gdziekolwiekby zamieszka by czonkiem wasnej organizacji narodowej cerkiewno-politycznej i jej tylko podlega. Serbowie ci wzbogacili si na handlu, zwaszcza zagarnli cay handel zboowy. Rozmnoywszy si, stali si z czasem w pewnych okolicach ywioem panujcym i powstay serbskie okrgi z zupen autonomi narodow15). Dzieje si to w czasie, kiedy usuwa si samorzd prowincjonalny, czy to w Hiszpanii, czy we Francji, czy w Austrii. Tu spotykamy si z jedynym wyjtkiem i dlatego sprawa ta wan jest dla dziejw cywilizacji. Samorzd stanowi czynnik cywilizacji aciskiej i rzecz szczeglna tu take, skoro przyjto uni, poczynano poczuwa si do jednoci z Chorwatami. Wadyka kryowacki uchodzi za chorwackiego ksicia Kocioa. Tego rodzaju asymilacja
11 14

) J B 179. 12) J B 180, 181. ) Mr 112, 117, 128, 132, 133.

13

15

) J B 233, 235. ) Sz 1908 I 213.

332 unii z polszczyzn nastpowaa dopiero w drugiej poowie XVIII wieku i to dziki polskim popom; popom, ktrzy byli rodowitymi Polakami.

Do emigrowania skaniay si grupy o najwikszej wartoci, odczuwajce najdotkliwiej dokuczliwoci administracji sutaskiej i patriarszej, a stsknione za prac spokojn i bezpieczn. Grupy takie chciay y po swojemu, nie nagabywane adnym prawem narzuconym z zewntrz. Samorzd sta si ideaem (choby tego okreli nie umieli) emigrantw bakaskich, przenoszcych si czy to na wysp wosk, czy te bliej pod wadz Habsburgw. Ta kosmopolityczna dynastia miewaa wprawdzie zapdy do ujednostajniania, lecz nie robia jeszcze z tego niewzruszonej zasady swych rzdw. Narzucaa jarzmo pokonanym, lecz gdzie nie natrafiaa na opr, gdzie nie musiaa sobie wywalcza panowania, pozostawiaa prawa miejscowe. Emigracj serbsk chciano przyciga, aeby powiksza siy wasnego pastwa a ujmowa si Turcji. Pod wzgldem cywilizacyjnym skaniay si te emigracje niewtpliwie ku aciskiej, lecz pozostaa im jedna cecha bizantyska: brak poczucia narodowego. Wytwarzay si z nich zrzeszenia cerkiewno-gospodarcze, jak najciekawsze przykady w spdzielczoci na wielk skal, godne bliszych bada pod tym wzgldem. Zblia si koniec ekspansji pastwa Osmanw; miaa si wic ku schykowi ekspansja tej szczeglnej mieszanki, jaka si wytworzya na Bakanie, owej kultury turasko-bizantyskiej. Cios wymierzony w t turaszczyzn byby zarazem ciosem dla tamtejszego bizantynizmu. Na dugi czas pozbyto si emisariuszw Fanaru; bizantyskie macki usunite byy z prowincyj wschodnich. Pod Beresteczkiem ocalono istotnie cywilizacj acisk, a pod koniec wojen kozackich nastaa dobrowolna kolonizacja prowincyj poudniowo-wschodnich. Szlachta ruska, porzucajc kalwinizm, nie nawracaa si z powrotem na prawosawie bizantyskie, lecz przyjmowaa katolicyzm i to w obrzdku aciskim. Pragnli sta si nie tylko dobrymi obywatelami Polski, lecz Polakami narodowo. Wstydzono si bezecestw popenianych przez prawosawny motoch jakoby w imi Rusi. Szerzya si tedy znakomicie cywilizacja aciska, odkd opad potop". Byy jednak ale". Ale szlachta na Rusi popieraa teraz z caych si uni brzesk, aeby lud oddali od prawosawia. Stawiano w kadej wsi cerkiew unick, podczas gdy do kocioa bywao po kilka mil odlegoci. Lud polski ruszczy si w wojewdztwach lwowskim, woyskim i w ziemi chemskiej, a pniej nastpowaa rutenizacja nawet owieceszych. Unia cerkiewna nie nadawaa (niestety) cywilizacji aciskiej; bizantynizmu nie byo, lecz turaskie czynniki przechowyway si dalej pod pokryw unick. Na razie by spokj. Na takim tle przygotowywaa si wyprawa wiedeska Jana III Sobieskiego. Imi znane kademu chrzecijaninowi i kademu muzumaninowi, a rozgos nadzwyczajny jest w tym wypadku gocem prawdziwej sawy historycznej. Nawet na niebie byszczy Tarcza Sobieskiego". Towarzyszy Janowi III blask wielki i szczeglny, jedyny niemal w historii, bo pochodzcy z wdzicznoci. To za ocalenie chrzecijastwa i cywilizacji". Przegldajc sonety woskie, panegiryki, canzony, widzi si, z jak wysokiego stanowiska patrzano na czyn Sobieskiego i zasug Polakw. Nigdy nikogo ze swoich Wosi bardziej nie uczcili. W roku 1683 stan krl polski na czele Europy katolickiej i cywilizacji aciskiej. Wykona czyn, do ktrego sam da inicjatyw, starajc si od roku 1680 o lig antytureck. Nie dosza do skutku w takich rozmiarach, jakby by pragn, ale bd co bd otrzymywa zasiki na wypraw z Woch, od papiea i ksit z Hiszpanii i Portugalii, a Polska daa krew swoj, wspania armi ochotnicz. Byy to zacigi dobrowolne, nie objte adnym obowizkiem wobec pastwa polskiego i jego ustaw. Narodowe byo to wojsko niewtpliwie, lecz nie stanowio armii krlestwa polskiego. W uchwaach sejmu 1683 roku nie ma wzmianki o zamierzonej wyprawie. Nie kosztowaa Rzplitej ani grosza, co sam krl potem stwierdzi. Polsk nie byo sta na koszta takiej wyprawy. Wymaga to wyjanienia. Polska miaa w cigu 116 lat (od roku 1600-1715) lat wojennych 87 a pokojowych 29, co stanowi 25 procent. Trzy czwarte tego okresu zeszo na wyludnianiu kraju, na niszczeniu wszelkich dbr, na ruinach rodzin i instytucyj a na ponoszeniu kosztw wojennych. Wojowao si wwczas chronicznie w caej Europie, lecz w Polsce najwicej, a Polska wojny te prowadzi musiaa, bo to byy wojny obronne. Dodajmy, e wszyst333 kie te wojny toczyy si na ziemiach polskich, w granicach wasnego pastwa. C za spustoszenie musiao z tego wynikn? A byo tym straszniejsze, i towarzyszya wszystkiemu klska podego" pienidza.

W trzecim dziesitku XVII wieku wytworzyo si w Europie grone przesilenie pienine. W Hiszpanii, we Francji i w Holandii byy nawet bankructwa pastwowe, a rzdy chwytay si psucia pienidza (jak w wiekach rednich). Za Ludwika XIII popularyzowao si mniemanie Lebreta, krlewskiego doradcy finansowego, jakoby pienidz by tylko rodkiem obiegowym, ktrego warto naznacza panujcy. Mennice francuskie psuy pienidz ustawicznie, a dopiero w roku 1640 puszczono w obieg tzw. luidory. Jeszcze Ludwik XIV ratowa finanse psuciem monety. Hiszpania, w kruszec szlachetny najzasobniejsza, zesza w wieku XVII na walut miedzian, ktrej trzeba byo nada kurs przymusowy, aeby pospaca dugi pastwowe. Z Niderlandw przeszo psucie monety do Niemiec i rozpocza si tzw. Kipper und Wipperzeit. Habsburgowie bili talary, w ktrych byo miedzi 50%, a nawet 75%, a zdarzay si talary cakowicie z miedzi, powlekane tylko srebrem. Poniewa moneta polska posiadaa wwczas stop wysz od zagranicznej, wic Polska naraon bya na wywz swego pienidza, stosunkowo dobrego, za granic. Na Pomorzu tylnym bito z polskich trojakw liche ptoraki, ktre nastpnie wwoono do Polski przez Gdask. Potem w Belgii bito z naszych pienidzy tzw. grosze szrekenberskie, ktre rozeszy si nawet po caych Niemczech. Prawodawstwo polskie starao si usilnie zaatwi spraw monetarn wedug wszelkich zasad sprawiedliwoci i obniy cen talara, w groszach. Nie na wiele si to zdao, skoro w ssiednich Niemczech talar wanie szed w gr; prosty wic rachunek doradza skupywa talary w Polsce a pozbywa si ich w Niemczech. Korzystali na polskim talarze ydzi spekulanci, dopacajc ochotnie po kilka groszy na sztuce i wywoc go do Niemiec. Aeby nie dopuszcza deprecjacji, ustalono znie rnic pomidzy grzywn polsk a habsbursk. Przesilenia jednak nie zaegnano, a tymczasem ju obca moneta zalewaa kraj. Talary polskich mennic, ledwie si pokazay, znikay za granic. Okoo roku 1650 powszechne byy w Polsce lskie drobne tzw. Szelgi, pitaki, groszaki cieszyskie, o ktrych powiedziano, e bya to szczera blaszka, albo rybia uska, ktr zdmuchniem". Wydawano dugi szereg nakazw i zakazw i wszystko bezskutecznie. We Francji i Szwecji bya ju moneta miedziana, gdy w Polsce pojawi si wasny szelg miedziany w roku 1661 i wywoa krzyk oburzenia. Lecz nie byo innej rady. Nastaway czasy coraz gorsze. Nowy srebrny pienidz polski liczy 30 groszy wartoci nominalnej; istotna warto wynosia zaledwie 12 groszy. Na tym pienidzu wybito znamienny napis: dat pretium servata salus. Wreszcie w roku 1674 zdecydowano si na dewaluacj, skoro w przecigu szeciu lat kurs pienidza spad o 100%. Tracia wwczas caa Europa, lecz Polska najbardziej. Zachd wydwign si z tej toni, lecz Polska tak si osabia, i jej si ju nie starczyo, by si podnie. Kwestia pienina jest najdobitniejszym wykadnikiem oglnego pooenia ekonomicznego, spoecznego i politycznego. Za Jana Kazimierza po potopie" spoeczestwo upado na duchu i to na cae nastpne trzy pokolenia. Utracono zdolno i si do przeprowadzenia reformy monetarnej i ... wszelkiej innej. W roku 1676 sejm koronacyjny uchwali otworzy mennic srebrn i zot, ale uchwaa zostaa nie wykonan dla drogoci materiaw i podroenia wekslw". Upadek pienidza trwa a do pocztkw panowania Stanisawa Augusta. Ewaluacj pienidza i gruntown reform przedsiwzito dopiero w roku 1766. Redukcja mniej dotykaa rolnikw, ktrzy pacc w lepszej monecie, brali za zboe rwnie lepsz a mieli przewanie do czynienia ze zot lub srebrn. Najcisze straty ponosi stan kupiecki. Na zmianie weksli w Belgii tracio si wwczas 16%. Straty byy tak wysokie, i niebawem powany kupiec polski przesta istnie. Ju od koca XVI wieku wytwarza si pord ydw nowy dla nich zawd: detaliczny handel sklepowy; w poowie XVII wieku bya ta ga handlu cakiem opanowana przez ydw. W ubstwie powszechnym kurczyo si zrniczkowanie spoeczestwa. Na miejsce mieszczastwa weszli ydzi, kmiecie zaginli w poddanym chopstwie, przestaa si rozwija inteligencja zawodowa. Zostao samo tylko rolnictwo. Jednostajno spoeczna cofaa spoeczestwo wstecz do stanu spoecznoci. Samo to wystarczao eby nas 334 zepchn na szary koniec cywilizacji aciskiej. Gdy og zuboa, tym wikszymi panami stawali si ci, ktrzy nawet po potopie i po redukcji pienidza, pozostali bogaczami, bo choby na poowie swych bogactw bogatymi byli. Niemaa cz

szlachty posza za Jana Kazimierza z torbami" zmuszona pozbywa si swych dbr, tracc przy sprzeday przeszo poow wartoci majtku z powodu szalonej deprecjacji. Najbogatsze za rody w Koronie mogy uchodzi ledwie za zamone przy bogactwie panw litewsko-ruskich. Bogactwem swym zarzucili wszystko i wszystko zdusili. Oni jedni growali! O ile jednak Litwa staa niej od Korony pod wzgldem cywilizacyjnym! Struktura spoeczna Litwy bya oligarchiczna w przeciwiestwie do demokratycznej Korony. Krzewio si na Rusi i Litwie w najlepsze wiele jeszcze rzeczy, jakie w Koronie od dawna ju nie uchodziy. A tymczasem Litwa zagarniaa coraz bardziej rzdy w caym pastwie. Stamtd szed parali na Polsk. Cigym wojnom i niepowstrzymanemu zuboeniu towarzyszy upadek nauk. Gosi to ju Kopernik, jako pody pienidz sprowadza upadek i rzemios i nauk. Zna to w samym roztrzsaniu problemu pieninego. Pojawiaj si same tylko pisma ulotne, ktrym brak podkadu teoretycznego. Pod koniec XVII wieku zanika ju cakiem jakiekolwiek pimiennictwo w sprawie pienidza. Zaznacza si jakie odrtwienie, brak zainteresowania i zmysu naukowego w tych sprawach"16). Podupady atoli wszystkie dziedziny ycia umysowego. Za Sobieskiego byli jeszcze uczeni, lecz nieliczni i nie wytwarzajcy ju polskiego wiata naukowego. Skutkiem niedostatku umysw teoretycznych przepado wyksztacenie filozoficzne. Z tego wynikn nastpnie brak cisoci, systematycznoci, wytrwaoci, urywanie w p drogi, sowem cikie niedomagania w kulturze czynu. Z upadkiem intelektu zmniejszaa si te biego w zaatwianiu spraw publicznych, gin zmys polityczny. Oto przyczyny, ktre sprawiy, e mimo Beresteczka i Wiednia, Polska, szerzc niewtpliwie cywilizacj acisk na wschd, nie przyczynia si do jej wzmocnienia. Osadzona sabo, pocza si te chwia na schyku XVII wieku. Spoeczestwo polskie ulego niezmiernemu osabieniu. Zaciy ten objaw na caej Europie, Jednoczenie nastpuje osabienie katolicyzmu. Spotkay go dwa cikie nieszczcia, jedno w Polsce, drugie w Anglii. Fatalnym byo to dla ducha katolickiego w Europie, e poziom cywilizacji aciskiej obniy si do szczebla niskiego w kraju tak katolickim, jak Polska. Drugim za nieszczciem byo to, e obz katolicki w Anglii, ledwie pozyskawszy mono zorganizowania si, zjednoczy si z tendencj absolutyzmu za Jakuba II (1685-1688), prbujcego terrorem przywrci pastwu cech katolick. Na sze lat przed wstpieniem Jakuba II, jeszcze za Karola II wywalczono sobie w roku 1679 Habeas corpus, a nastpca jego chcia rzdzi samowadnie i znalaz poparcie u katolikw. Zaczo si ju bdne koo w dziejach Europy, bo mieszankami cywilizacyjnymi pomieszano drogi. Koci zawsze wystpowa od rednich wiekw w obronie prawa miejscowego i prawa stanowego, za samorzdami a tu katolicy owiadczyli si za wycznoci wadzy centralnej przeciw spoeczestwu. Skutek by taki, e cae spoeczestwo, wigowie i torysowie przeprowadzali odtd zgodnie wykluczanie katolikw ze spoeczestwa angielskiego. Przywoany Wilhelm Oraski (16881702) potwierdza bill of rights, zabezpieczajcy spoeczestwu samorzdy i gos stanowczy w sprawach pastwowych. Gdy niebawem potem (1714) zabrako dziedzicw tronu, niech do katolicyzmu sprawia, e powoano protestancki dom hanowerski. Zwycistwu samorzdw zawdzicza Anglia, i opara si sama jedna przeprowadzonej na kontynencie europejskim bizantynizacji ycia zbiorowego.
16

) Sze

335 XIII BIZANTYNIZM WIEKU OWIECONEGO (1670-1790) Wspaniaa i przemdra zasada redniowiecza, e kade zrzeszenie ma si rzdzi wasnym prawem ulegaa coraz bardziej zapomnieniu. Zamiowanie do upraszczania i ujednostajniania tao w dogmat polityczny. Bizantynizm siga coraz gbiej i coraz dokadniej. Zna coraz wikszy upadek cywilizacji aciskiej w Europie. Na tej rwni pochyej kurczy si zasadnicza cecha tej cywilizacji a zarazem najwikszy skarb czowieczestwa: personalizm. Skonno do gromadnoci poczyna owiewa kontynent

europejski, nie wyczajc Francji. Osobowo chroni si do pimiennictwa nadobnego, jedynej dostpnej sobie dziedziny ycia zbiorowego. Ale nawet i tam zaczynaj si zdarza wypadki przeladowania. Charaktery bardziej samodzielne, szukajce sobie pola, spychane i popychane, zniewalane byy zrasta si z gromadnoci i wtedy staway si wybujaymi bez adu i skadu indywidualnociami. redniowieczne zrzeszenia kwitny personalizmem, wymagajc tylko opanowania si, co stanowi cnot msk. Im wicej w nich bywao personalizmu, tym gbsz celoway karnoci i zgodnoci w dziaaniu. To przepado. Nowoytne czasy zmierzaj z ca wiadomoci, umylnie do osabienia zrzesze dobrowolnych, organicznych, wprowadzajc na to miejsce lep gromadno z posuchem dla przymusu. Coraz mocniej panoszy si zapatrywanie, e caa misja rzdu wobec spoeczestwa polega na tym, by je przymusza cigle i nieustannie, dzie po dniu przymusza do czego. Rozwj pastwowoci poczyna si upatrywa w tym, e si zwiksza pole przymusu. Na takim tle umysowym nastpuje szczeglne cofnicie si: Europa staje si na nowo boiskiem pastw nie narodowych, lecz dynastycznych. Jak gdyby posunito si wstecz w wieki XIV i XV. Taki ukad stosunkw politycznych wyoni si ze zbizantynizowania umysw i sam sprzyja dalszemu tej ideologii rozprzestrzenieniu. Nastpuje przeto znaczna ekspansja bizantynizmu. Polityka Ludwika XIV popadaa w zaborczo, jakby automatyczn, dla samego rozszerzania swego panowania, gdzie si da. Jakie interesy narodu francuskiego wymagay wojny z Hiszpani? Jakie interesy hiszpaskie wojny z Francj? Wspzawodniczyli Bourbonowie z Habsburgami. I nie byo wyjcia z tego bdnego koa, gdy gdyby jedna z tych dynastyj zaprzestaa wojny, padaby natychmiast ofiar drugiej a wraz z ni i jej pastwo. Wiemy z wasnego dowiadczenia na wojnach szwedzkich, jak polityka dynastyczna pocign moe za sob i pastwo i nard. Na nic nie zdaa si nam teza, e nard polski nie myli wojowa ze Szwecj, e jest cakiem neutralny wobec jej spraw, e to tylko krl osobicie wojn wszczyna. Byo to zupenie zgodne z prawd, a jednak skrupio si na narodzie polskim. Najsubtelniejszy zmys krytyczny nie zdoa rozwika tego splotu. Dynastyczne tendencje wprowadziy pastwo i nard w takie pooenie, i nie byo innego wyjcia, jak dostarcza krlowi rodkw na wojny, o ktrych si nikomu nie marzyo. Sam krl Ludwik XIV bizantycem stawa si osobicie o tyle, e przywaszcza sobie wadz nieograniczon. Uwaa, e w ten sposb najlepiej przysuguje si Francji. Nie on to wymyli. Wyraenie l'tat c'est moi" przedstawia rzecz jdrnie i trafnie, a si non vero, ben trovato"; czyme jest, jeeli nie lapidarnym ujciem nauki legistw? Gdyby charakterystyk tego krla ograniczy do tego, co sam osobicie (nie w roli krlewskiej) odczuwa, jake okazaby si dalekim od wszelkiego bizantynizmu! Wyksztacony artystycznie, znajcy si na Piknie, protektor poetw (enicy si z wdow po poecie), nie wymagajcy od nich bynajmniej sualstwa; w budownictwie i urzdzeniu rezydencyj nie uwaajcy bogatego zbytku bynajmniej za warunek pikna, cenicy u innych samodzielno, nie gnbicy personalizmu, rozmiowany w jzyku francuskim, kochajcy naprawd Francj, a nawet wielbicy j skoro tylko przechodzi do polityki, pozbawia ludzi personalizmu, zdepta instytucje organiczne, tpi rozmaito i w dalszym cigu wszystko bez koca ujednostajnia. W jego osobowoci tkwiy niekonsekwencje, bo 336 myl francuska zapeniaa si niekonsekwencjami, mieszank pomysw latyskich i takich, ktre byy niewtpliwie genezy bizantyskiej, choby odleglejszego rodowodu. W powikaniach zapatrywa niewspmiernych poczyna Francja zatraca rwnowag. Poezja gosi ideay a w yciu publicznym kiekuje ju biurokracja i pojawiaj si lettres de cachet. Trafiaj si jeszcze przez jaki czas powtpiewania, czy krlowi naprawd wolno wszystko, lecz przycichaj i gin. Uchyleniem edyktu nantejskiego (1685) przyj Ludwik XIV zasad: cuius regio, illius religio. Postanowienia byy bezwzgldne; kalwinizm wrcz zniesiono, wymuszono wychowanie katolickie dla dzieci hugenotw a szczeglna srogo miecia si w zakazie emigracji. Ani nawet freien Abzug!" Pomimo to przeszo 50.000 rodzin uchodzi do Holandii, Anglii i Brandenburgii, a by to ywio inteligentny i pracowity. Nigdzie nie utrzymali si przy narodowoci francuskiej, nad umysowoci ich zapanowao kosmopolityczne poczucie wspwyznaniowoci. Potem za, gdy idee narodowe zapanoway, oni przyjli ide kraju, ktry ju by dla nich rodzimym i w obcy si nard obrcili".

Przeciwnie postpiono w Polsce z arianami: wypdzono ich. Rezultat ten sam. Oddalia si Polska od Pawa Wodkowica, od Frycza Modrzewskiego, od Jana Zamojskiego. I tu i tam zna porzucanie zasad cywilizacji rodzimej, aciskiej. Ci, ktrzy ocalili cywilizacj acisk w roku 1683 byli niewtpliwie przede wszystkim sami ni przejci a po takim triumfie tym bardziej i tym wyej zapewne j podnieli? Tymczasem w Polsce poziom cywilizacyjny wanie wtedy zacz nagle opada, a co dziwniejsze, sam rodzaj cywilizacji pocz si zmienia. Polska nie kroczy na czele aciskiej, lecz przechodzi na jej szary koniec, a z nastaniem XVIII wieku traci cech acisk. Bizantynizm zachodni jest cakiem samodzielny i nie tylko nie czerpie wzorw ze Wschodu, lecz przerasta go, wspinajc si o wasnych siach na szczeble bez porwnania wysze od oryginalnych bizantyskich. Zaczyna si w rodkowej Europie ruch dziejowy, majcy doprowadzi cywilizacj bizantysk do wietnego rozwoju, a miaa osign szczyt w drugiej poowie XIX wieku. Na kolebk swej cywilizacji, na Bakan, spoglda bizantynizm zachodni coraz bardziej z gry. Na Bakanie mieszanka turecko-bizantyska popadaa w zastj. Nie przybywao jej adnej myli, a popadszy w bezmylno upadaa, zbliajc si do stanu acywilizacyjnego. Chcc powiedzie co o bizantynizmie wschodnim, musimy zwrci si do Wooszczyzny, dokd te spogldali najlepsi z Grekw i tam czsto si gromadzili. Na Wooszczynie zapanowaa wyczno cywilizacji bizantyskiej. Osiada tam coraz wicej Grekw tej cywilizacji oddanych. Niektre wybitniejsze dziea pimiennictwa nowogreckiego tam powstaj; np. Kreteczyk Gerazym (1688-1710) osiadszy na Wooszy pisze panegiryk o Konstantym Wielkim i powica go ksiciu Brankowiciowi. Jak wskazuje nazwisko ksicia, by to Serb. Na prno jednak szukalibymy poczucia narodowego czy to u dedykujcego autora, czy u ksicia samego. Nie mogo si ono rozwin na tle cywilizacji bizantyskiej. S to kosmopolici. Gerazym zachwyca si Platonem z powodu czaru jego idei i Arystotelesem dla czynnika moralnego w jego filozofii. Frankowi zakada w Bukareszcie du drukarni. Z pomoc swoich bizantycw drukuje ksigi cerkiewne we wszystkich jzykach Wschodu. Patriarchat zakazuje mu drukw w bizantyskim jzyku ludowym1); a zatem pewna cz dziejw jzyka nowogreckiego odbywa si na Wooszczynie. Z podobnych faktw nasuwa si wniosek, e z jzyka ludowego, z mowy realnie istniejcej tworzyli jzyk pimienny, ksikowy, tak narodowcy neohellescy, jakote kosmopolityczni bizantycy greccy; obydwa te obozy studioway literatur klasyczn hellesk. Najlepsz rkojmi dla wycznoci cywilizacji bizantyskiej na Wooszczynie bya ta okoliczno, e wtedy na przeomie XVII i XVIII wieku zaczyna tam panowa zacita ortodoksja bizantyska2). Bizantycy stanowi inteligencj woosk. Czsto ksztac si w Padwie, czasem w Paryu; zakadaj w Bukareszcie szko, ktrej chcieliby nada typ padewski. Nie mogo si to uda, bo zachodzia sprzeczno zasadnicza dwch cywilizacyj; synteza, choby tylko w ramach szkoy, bya absurdem. Bd co bd nabywana na Zachodzie wiedza staje si bodcem do organizowania greckiego szkolnictwa redniego w rnych miejscach pwyspu bakaskiego i do reorganizacji w 1709 ro1

) J B 186, 193.

) J B 195.

337 ku, kwitncej niegdy szkoy carogrodzkiej. W szkoach zakadanych przez nich na Wooszy jzykiem wykadowym jest grecki. Przedrukowuje si w Bukareszcie gramatyki i retoryki autorw bizantyskich do uytku szk, oczywicie na caym pwyspie. Gronu uczonych bukareszteskich przewodzi syn wielkiego rodu, Konstanty Kantakuzen z przydomkiem Stolnik. Nie szczdz sobie pochwa; odnosi si wraenie, e jest to stowarzyszenie wzajemnej adoracji. Kiedy Chryzentem Notaras wraca z Parya, Mikoaj Papadopulos zestawia go z Pitagorasem, powracajcym z Fenicji i z Platonem po powrocie z Egiptu. Sam za autor tego panegiryku poprzestawa na tym, eby go uwaa za piszcego najlepszym jzykiem helleskim. Do jakiego stopnia uczeni ci czuli si najlepiej w Bukareszcie wiadczy bieg ycia Sebastosa, wielkiego mistrza greczyzny. Urodzony w Trebizondzie w roku 1630, ksztaci si w Padwie, lecz pozosta przeciwnikiem aciny. Przez pewien czas kierowa szko w Carogrodzie; odmwi zaproszeniu do Moskwy, lecz przenis si do Bukaresztu3).

W modawskich Jassach powstaje akademia grecka". Kierownik jej uala si, e bojarowie pod wpywem Polski ka si swym synom uczy aciny, lecz s to ju resztki polskich wpyww. Ksi Micha Rakowica posya syna w roku 1725 na wysze nauki do Carogrodu. W Jassach bya rwnie drukarnia grecka a bibliotek zaoy synny Anthymos, ktry odbywa studia w Padwie i w Paryu a sta si nastpnie metropolit wooskim. Drukuje ksiki w rozmaitych jzykach, nawet po georgijsku i arabsku4). Krainy wooskie staj na czele bizantynizmu5). Propaganda katolicka miewaa pewne sukcesy w drugiej poowie XVII wieku (czasy Sobieskiego), gdy rozszerzona ju na wszystkie eparchie ruskie unia wkraczaa take na Wooszczyzn, lecz nie unia si tam zakorzenia, ani te samo przyjcie unii nie stanowi jeszcze wcale przechylania si na stron cywilizacji aciskiej. Unici mog pozostawa nadal w cywilizacji bizantyskiej, nawet w turaskiej. Modawia za miaa ustalon opini ortodoksji bizantyskiej tak dalece, i w roku 1730 jaki monaster prawosawny z pastwa polskiego zwraca si do metropolity modawskiego z prob, by przysa im jakiego protojereja, ktryby ochroni ich przed wpywami Jezuitw6). Tradycje bizantyskie utrzymywali fanarioci. Charakterystycznym jest fakt, e fanarioci dochodz znaczenia wtedy, kiedy sam Fanar traci wielce na znaczeniu religijnym; ortodoksji bizantyskiej lepszymi stranikami byli metropolici wooscy. Z pocztkiem XVIII wieku nastpuje okres fanariotw, pod ktrych rzdami nastaje jeszcze wikszy upadek. Fanarem zwano greckie przedmiecie Carogrodu, pooone koo portu i latarni morskiej; tam skupiaa si bizantyska arystokracja, spord ktrej Porta mianowaa ksit modawskich i wooskich w latach 1711-1822. Pierwszym fanariot by Mikoaj Maurokordatos w roku 1711, potomek rodu oddajcego si od dwch pokole dyplomacji w subie tureckiej; pierwszym za rodzimym ksiciem by Jan Sturdza w 1822 roku. Przez cay ten czas nie zaszo nic, co by osabio bizantynizm Wooszczyzny; przeciwnie, zaznacza si on tym wyraniej, e tylko tam panuje niepodzielnie, podczas gdy spoeczestwo greckie jest coraz bardziej rozdwojone na bizantycw i neohellenw. Dodajmy jednak, e nie wszyscy neohellenowie odrzucali cywilizacj bizantysk, jakkolwiek nie zgadzaa si z poczuciem narodowym; wytwarzaa si tedy mieszanka cywilizacyjna, hamujca niemao rozwj narodowy. Fanarioci naleeli z reguy do tej mieszanki. Zmieniy si czasy i przodownictwo greckie odsuwao si od patriarchw carogrodzkich. Zmniejszao si te znaczenie stolicy patriarszej w pastwie. Zasiadali na niej karierowicze o coraz mniejszej wartoci osobistej. To samo atoli powiedzie wypada o sutanach. Na prno szukao by si w Carogrodzie wadcy z typu dobrego sutana", monarchy, dobrego w orientalnym rozumieniu rzeczy. Poniewa w turaszczynie dobro (etyka w ogle) zachodzi moe tylko w yciu prywatnym, wic wadcy szlachetniejsi wdawali si czsto ze swymi poddanymi w stosunki osobiste, wywiadczajc im aski, jakieby adn miar si mogy na nich spa z urzdu. Ten typ wadcy znany jest z tysicznych historyjek w pimiennictwie a) J B 205, 207. ) J B 212, 214. Od XVII wieku, nawet wczeniej, w patriarchatach Jerozolimy, Antiochii i Aleksandrii lud walczy o jzyk arabski w liturgii, a walka o usunicie greczyzny dzi jeszcze nie jest skoczon. U 132. 5 ) J B 206.
4 3

338 rabskim i we wszystkich literaturach od arabskiej zawisych. Tureccy sutanowie nie schodzili na ulic i na og nie miewali ze swymi Osmanami adnych zgoa stosunkw; od tego by wezyr ze swymi urzdnikami a sutan pozostawa niewidzialnym. I patriarchowie byli na asce i nieasce wezyrw, a stosunek ten wyraa si dosadnie w ceremoniale: majc prob do wezyra, caowa go patriarcha w stop7). Poniewa Osmanie nie zajmowali si nigdy handlem, mieli wic Grecy zaj t dziedzin ycia, najintratniejsz, najbardziej wyrabiajc stosunki i najatwiej udzielajc znacznych wpyww. Od koca XVII wieku usadowieni s na wszystkich rynkach europejskich. Habsburgowie, pozostajcy w wojnach z Turcj, widz Grekw chtnie w swych krajach dziedzicznych", wprost sprowadzaj ich, zwaszcza na Wgry. S kolonie greckie w Tokaju, Wielkim Waradynie, Sybinie (Hermanstadt). Braszowie

(Kronstadt); pniej wytwarza si grupa Triestu miasta niemal stworzonego przez Grekw", potem jeszcze w Peszcie i w kocu w samym Wiedniu, gdzie wydano pierwsze gazety greckie. Od poowy XVII wieku maj kupcy greccy wasn kaplic w Lipsku. Znajdujemy grona greckie w Poznaniu, we Wrocawiu, w Livorno, w Londynie, w Ameryce w Filadelfii. A nie s to bizantycy; wszyscy przejmuj si owiat" XVIII wieku. Tymczasem zakorzenia si w Europie zachodniej coraz mocniej bizantynizm polityczny, zwaszcza e przyjy go obie gazie domu Habsburgw. Wystpoway jakoby w interesie katolicyzmu, dziaajc metod akatolick. To pomieszanie poj szerzyo si tym atwiej, i nadawao ton yciu europejskiemu. Skoro tylko zacznie si gdzie mieszanka cywilizacyjna, ludzie trac tam kryteria i skutkiem tego nie dowidz kierunku. Plcz si w swoich czynach i nie zdaj sobie sprawy z rzeczywistoci do tego stopnia, i sprowadzaj sami na siebie nastpstwa, bynajmniej nie podane. Trac zdolno pracy celowej, trac kultur czynu. Taki los spotka Habsburgw. Ich kancelarie nadworne zgoa nie orientoway si w tym, e w samyche Niemczech wyrasta ich wspzawodnik najniebezpieczniejszy w Hohenzollernach, ktrych kierunek dziaa lepiej przystawa do bizantynizmu i nie wywoywa niekonsekwencyj, bo by protestancki. W tym czasie pewien dostojnik protestancki z Tybingi, ogosi dzieko apologetyczne, przeznaczone dla ksit panujcych, w ktrym stwierdza, jako nie ma Kocioa nad protestancki, poniewa nie ma bardziej gotowego do oddawania przysug rzdowi9). Hohenzollernom stawaa si dwuwyznaniowo protestanckich poddanych coraz uciliwsza. Fryderyk, pierwszy krl pruski (1701-1713) wznawia starania unionistyczne. W roku 1703 zwouje Religionsgesprach do Berlina. Rezultat by marny; wystawiono kilka nowych zborw ju unijnych na pokaz i zacht, w ktrych pastorowie kalwiscy i luterascy urzdowali na przemian; w dwch za sierocicach, w Berlinie i Krlewcu, ustanowiono katechetw obojga wyzna, ktrzy udzielali komunii rwnoczenie razem. W trzy lata potem pojawia si projekt, czy by nie zaprowadzi liturgii anglikaskiej. Gdy za w roku 1719 z inicjatywy krla Fryderyka Wilhelma I teolodzy z Tybingi zaproponowali 15 artykuw unijnych", konsystorze z Drezna i Gothy zaprotestoway przeciw temu. Natenczas krl sam zabra si do dziea. Wyrzek si kalwiskiego dogmatu o predystynacji a za to nakaza przyjmowa agend" kalwisk i rzeczywicie przeprowadzi to w swym pastwie nie dbajc o powszechne niezadowolenie tych, ktrzy jeszcze wierzyli naprawd w luteranizm lub kalwinizm. Takich byo coraz mniej. Natomiast powstawa ruch pietestyczny, zarzucajcy spory dogmatyczne a dajcy pogbienia etyki. Zapdzili si jeszcze dalej ni angielscy purytanie; ju nie wolno byo nie tylko mia si, ale nawet chodzi na przechadzk. Fakt zastanawiajcy, jak Niemcy nie mogli sobie da rady z etyk. Najwyej wznosi si w tym ruchu Mikoaj Zinzendorf, twrca gminy Herrnhut10). By to pierwszy w Niemczech ruch religijny, pierwszy i ostatni, jedyny, albowiem Niemcy ... go opucili a Herrnhut przeszo w wyczne posiadanie resztek Braci morawskich", ktrych potomkowie (zgermanizowani) utrzymuj swe miasteczko dotychczas wzorowo pod kadym wzgldem. Tymczasem ksita niemieccy zwtpili w moliwo unii a krl pruski Fry6 8

) J B 228. 7) J B 227, 228. ) .1 B 233, 235. 9 ) Za Lamprechtem Bo 158. 10 ) Tak przemianowano wie Zinzendorfa, Bertelsdorf w sasko-uyckim okrgu budziszyskim.

339 deryk II przywrci w roku 1740 zupen swobod dogmatykom i obrzdkom. A oto wraz z wolnoci nasta zastj! Racjonalizm podcina ju wszystkie organizacje protestanckich kociow. W tych czasach zaszed atoli w dziejach bizantynizmu niemieckiego fakt nadzwyczajny: rozszerzenie bizantynizmu z Niemiec i dziki Niemcom, dalej na Wschd, do Rosji. Moskwa i poczynajca si w niej Rosja bya cywilizacyjnie turask, bynajmniej nie bizantysk. Bizantynizm wielce ograniczony, wegetujcy w wyszych warstwach Cerkwi, traci wszelkie znaczenie, bo nie promieniowa ani nauk, ni obyczajem. Uywano ksig cerkiewnych, penych bdw, pochodzcych z omyek przepisywaczy i niedostatecznej znajomoci jzyka u tumaczw. Kiedy

patriarcha moskiewski, Nikon, wszcz akcj celem naukowej rewizji tekstw, musia opuci Moskw, po czym w roku 1666 wywieziono go nad morze Biae, nastpnego roku pozbawiono go godnoci na synodzie, na ktry zjechali dwaj inni patriarchowie: aleksandryjski Paisus i antiocheski Makary11). Bizantynizm obnia jeszcze bardziej poziom Cerkwi moskiewskiej. Stanowi atoli w yciu zbiorowym Moskiewszczyzny czstk tak drobn, i niemal mona go ignorowa przy okrelaniu cywilizacji znad Donu i Wogi. Bya stanowczo turask we dwch odmianach, carskiej i kozackiej. Take w pastwie moskiewskim byy wojny kozackie w latach 1670-1681 (Stieka Riazin); czy moe take w obronie prawosawia przed uni cerkiewn? Ani moskiewska kultura, ni kozacka, nie miay w sobie nic bizantyskiego. Troch, niewiele zaczynaa na te przestworza zaglda cywilizacja aciska, zbyt jednak sabo iby mona byo w owych czasach dopatrywa si jakiej jakiejkolwiek mieszanki acisko-turaskiej. Na nazw pierwszego w Moskwie Europejczyka zasuy Naszczokin, bojar pskowski, ktry prowadzi ukady o rozejm andruszowski w roku 1667. By to m nieposzlakowanej uczciwoci, wielki organizator handlu wschodniego, twrca pierwszych statkw na Wodze i na morzu Kaspijskim (zniszczyli je Kozacy). Drugim z kolei zwolennikiem owiaty by Matwiejew, wuj carycy Natalii Naryszkinowej, drugiej ony cara Aleksego Michajowicza (1645-1676). Caryca Natalia zerwaa z tatarskim obyczajem haremowym a na carskim dworze zaczto goli brody i urzdza przedstawienia teatralne. Car Aleksy sprowadza na nowo cudzoziemcw do suby pastwowej, majstrw, inynierw, oficerw, lecz samych tylko protestantw z Niemiec, Holandii i Szkocji. Zaoono dla nich pod Moskw osobn osad, nazwan Sobod Niemieck. Matwiejew poszed jednak na wygnanie za syna Aleksego, Fedora Aleksiejewicza (1676-1682), ktry wstpi na tron pacholciem 14-letnim, a zstpi do grobu jako 20-letni modzieniec. Aeby si wyemancypowa zupenie od Kijowa, zakada si w Moskwie akademi sowiaskogrecko-acisk" tj. szko, w ktrej uczono nie tylko pimiennoci cerkiewnej i jzyka greckiego, niezbdnego do studiw teologicznych w onie Cerkwi ale nadto jeszcze aciny, po ktr modzie moskiewska, spragniona nauki, udawaa si do Kijowa. Tylko uczniowie tej akademii" mogli spodziewa si wyszych stanowisk w subie rzdowej. Wprowadzenie aciny jako przedmiotu nauki obowizkowej dla kandydatw na dostojestwa duchowne i wieckie i oto wybicie okna do Europy". Uywano atoli tego okna tak mao, i nie wynikny z tego adne skutki. Zetknicie si z Europ miao nastpi w imi techniki wojskowej. Po bezdzietnym carze Fiedorze (1682) pozostao dwch braci: rodzony Iwan, by fizycznie niedony i umysowo niedorozwinity, a przyrodni Piotr, krzepki, normalny. Nadworny puk strzelcw uprztn z drogi krewnych Piotra po matce, a rzdy obja siostra Fiedora i Iwana, Zofia Aleksiejewna (1682-89), jako opiekunka obydwch carewiczw, oddajc wadz ulubiecowi swemu, kniaziowi Golicynowi. Rzdy te zaznaczyy si posuwaniem interesw rosyjskich coraz dalej na wschd azjatycki. Narodowa dynastia chiska, Mingw, panowaa w okresie 1368-1644. Wadali Manduri z wyjtkiem jednego plemienia, Nii-chen. Ksi tego plemienia wygna potem Mingw z caej Mandurii i w roku 1616 Manduria ogosia sw niepodlego, a w 28 lat pniej zasiada dynastia mandurska na tronie chiskim (1644-1912). Ostatni cesarz z Mingw popeni samobjstwo. Na obron granic urzdzono za przykadem mandurskim chorgwie" chiskie i mongolskie12). Z tak odmieniajcym si pastwem chiskim zawara Rosja w roku 1689
11

) J B 127.

340 w Nerczysku pierwszy traktat o granice. Panowaa tam wwczas od niedawna (1644) dynastia mandurska. Za panowania Zofii, a pod rzdami Golicyna Piotr wychowywa si na wsi, w ssiedztwie Sobody Niemieckiej, gdzie zaznajomi si z cudzoziemskimi oficerami i inynierami. Nabywa tam pewnego wyksztacenia technicznego, ktre nastpnie rozszerza przez cae ycie, nie interesujc si zreszt nigdy nauk waciw, nie nabrawszy nigdy pojcia o dociekaniu prawdy naukowej. Od roku 1689, kiedy Zofi zmuszono, eby si wycofaa do klasztoru, byo formalnie carw dwch: Iwan V i Piotr. Iwan y do roku 1696, wymieniany skrupulatnie we wszystkich aktach

pastwowych. W rzeczywistoci osoba jego nie wchodzia cakiem w rachub, ani te on sam nie okazywa zajcia sprawami pastwowymi. Carem istotnym by Piotr Aleksiejewicz (1689-1725), ktry mia ur w historii na Piotra Wielkiego. Z pocztkiem roku 1696 (podczas oblegania Azowa) sprowadzi wszystkich swoich inynierw, Holendrw i Szkotw do Woronea i sam osobicie doglda robt, jak budowano 30 statkw, pierwsz flot moskiewsk. Wnet potem wybra si w synn podr po Europie. Zaznaczmy, e Piotr by w caej tej sprawie kontynuatorem Aleksego Michajowicza, w za wznawia tradycj Iwana III co do majstrw" zagranicznych. Nowoci by pomys, eby si przypatrze, gdzie ci majstrowie si rodz. Carowie lekcewayli zawsze Europ, jako zbir krajw nie posiadajcych zgoa prawdziwej monarchii, skoro tam przysuguj poddanym jakie prawa; gardzili nawet Europ, jako pozbawion prawdziwej wiary. Czuli si wyszymi nad wszystkich krlw Zachodu, ktrzy musieli dzieli wadz z papieem, sami w Kociele bdc owcami nie pasterzami. Tote Piotr ceni tylko protestanckich wadcw, idc w tym rwnie ladem Aleksego. W marcu 1697 roku wyjedao z Moskwy wielkie poselstwo, wyprawione do caego szeregu monarchw europejskich; spora druyna. 160 osb, pod przewodem dwch cudzoziemcw w subie moskiewskiej pozostajcych: Szkota Gordona i Genewczyka Illeforta, a w orszaku jecha z nimi incognito Piotr Michajow, jak oficjalnie kaza si nazywa car podczas podry. Incognito byo potrzebne ze wzgldw etykietalnych. Car by despot orientalnego typu, z niezmienionym od wiekw grubym ceremoniaem, zasadzajcym si na przekonaniu, e wobec niego nikt waciwie nie jest czowiekiem a inni monarchowie wszego wiata mog co najwyej mie zaszczyt by jego podwadnymi. Ceremonia ten, znany dobrze w Europie z poselstw moskiewskich od XVI wieku, suy za przedmiot miechu a same poselstwa za widowiska zabawne. Odstpi od tego ceremoniau Piotr nie myla, ale poradzi sobie w ten sposb, e wybra si w drog bez adnego ceremoniau, incognito. Orientalnym rwnie objawem, bya ch dotknicia si wasn rk okrtowych warsztatw holenderskich, angielskich i (jak zamierza) weneckich; orientalne przewiadczenie o cudownoci wasnej monarszej rki. Stwierdmy, e wyjedajcy do Europy Piotr nie ma w sobie nic z bizantynizmu i w caym jego pastwie brak zupeny cywilizacji bizantyskiej. Rosja naleaa do cywilizacji turaskiej, podobnie jak za Iwana III. arzyy si na tym tle mae pomyki latynizmu w akademii kijowskiej i na lekcjach w akademii moskiewskiej. Byo tego tyle, co nic. ycie zbiorowe miecio si wycznie w turaszczynie. Podr ta miaa potem nabra niesamowitego znaczenia u prostego ludu, tak dalece, i u licznych sekciarzy Piotr uchodzi mia za antychrysta. Pojawia si jeszcze w roku 1648 Ksiga wiary", przepowiadajca przyjcie antychrysta na rok 1666 i krlestwo jego przez lat trzy, po czym w roku 1669 nastpi ma koniec wiata. Gdy jednak termin ten nadszed, spostrzeono pomyk, bo trzeba byo liczy lata (tysic lat uwizienia szatana i liczba antychrysta) nie od urodzenia Chrystusa, lecz od jego mierci, a zatem o 33 lata pniej. Z poprawionego rachunku wypad rok 1699; a oto Piotr wraca z zagranicy dnia 25 sierpnia 1698 roku. Pomylono si tylko co do dugoci trwania panowania antychrysta13). Zaczynaj si reformy Piotra. S one dziwnie powierzchowne. Dla Piotra spoeczestwo i pastwo zamykay si w wojsku i urzdach, reszta stanowia dla niego tylko tum od pacenia podatkw i dostarczania rekruta. Wzory do nowych reform przywiz Piotr z Niemiec protestanckich. Od roku 1698 zaczyna si germanizacja oficjalnej Rosji; ile razy zasza, potrzeba poczynienia jakich za12

) Ba 20, 21, 22, 26.

341 rzdze, korzysta ze sposobnoci, eby co niemieckiego wprowadzi. Zaczo si od naladowania niemieckich Landeskirchen", w ktrych panujcy by zarazem gow Kocioa, nie tylko faktycznie, lecz i prawnie. Gdy w roku 1700 zmar moskiewski patriarcha, Piotr nie dopuci do obsadzenia tego stanowiska i Cerkiew pozostaa bez gowy, a po 20 latach car ogosi si sam jego gow. Majc przez ten czas do czynienia z czteroma metropolitami, rwnymi midzy sob stanowiskiem (moskiewski, nowogrodzki, rostowski, kirowski) traktowa Cerkiew jakby rozdzielon, a nawet uywa jednego metropolity przeciw drugiemu. Dziki temu sekularyzowa duo, coraz wicej, ale te narzuci duchowiestwu przymus abecada, a episkopom kaza utrzymywa szkoy dla popowiczw; jeeli ktry z nich nie uczszcza do szkoy, brany by do wojska na 20 lat. Zapewni jednak Cerkwi (pierwszej odtd

instytucji pastwowej) opiek pastwow, idc jak najdalej, bo porczajc prawowierno obywateli. Jak w niemieckich pastwach, strzegcych zazdronie zasady: cuius regio illius religio, wadza wiecka pilnowaa, czy obywatele czyni zado wymogom kocielnym, podobnie wprowadzi Piotr pastwow kontrol uczszczania do Cerkwi i przystpowania do Sakramentw. Zagraniczna podr Piotra rozwizaa take pewn spraw, przykr dla carw, mianowicie brak odpowiednich maonek prawosawnych. Od Wasyla Iwanowicza poczynajc, enili si carowie coraz gorzej. Doszo do tego, e sam Piotr mia za on awanturnic, Mart Skowrosk, niegdy suc u protestanckiego pastora w Inflantach, nastpnie on szwedzkiego dragona, ktra dostaa si potem Mieszykowowi, od ktrego car otrzyma j w darze". Dbajc o formy, kaza jej przej na prawosawie, przy czym wedug zwyczaju zmienia chrzestne imi. Odtd bya Katarzyn Aleksiejewn, bo car kaza synowi swemu z poprzedniej (porzuconej) ony, Aleksemu, by chrzestnym ojcem Skowroskiej. Jeeli dwr carski mia uchodzi za rwnorzdny europejskim, trzeba byo zerwa z tymi obyczajami tatarskimi. W czasie podry po Niemczech osign Piotr, e teologowie protestanccy osdzili, e dla ksiniczek z ich Landeskirchen" jest rzecz zupenie waciw przejcie na prawosawie. Odtd dynastia rosyjska ma ksiniczek prawosawnych w brd. Teologicznie jest to nonsens, bo prawosawie jest wobec katolicyzmu tylko schizm a dogmatycznie niemal katolicyzmem, lecz zachodzi przeciwiestwo dogmatyczne pomidzy prawosawiem a wszelkim protestantyzmem. Okazuje si w tej sprawie, e protestantyzm i prawosawie (jak cae chrzecijastwo orientalne) stanowi siy sabsze od cywilizacyj i ulegaj cywilizacjom, w ktre wejd, np. bizantyskiej w Niemczech, turaskiej w Moskwie. Przez urzdzenia cerkiewne i przez maestwa niemieckie wkracza do Rosji kultura niemieckobizantyska. Przodownic arcydugiego szeregu ksiniczek nawrconych" staa si Karolina Krystyna Zofia ksiniczka brunwicka z linii Wolffenbuttel, wydana za carewicza Aleksego Piotrowicza. W kilka miesicy po swym lubie musiaa trzyma do chrztu Mart Katarzyn, a gdy ojciec si z ni eni, stanowio to zapowied, e Aleksy nie zasidzie nigdy na tronie. Byo to ju podczas wojny pnocnej". Bez wzgldu na potrzeby zewntrzne wybucha nowa wojna kozacka przeciw Moskwie wanie podczas wojny pnocnej. Interesy pastwa moskiewskiego nie tylko nie miay znaczenia dla Kozakw, lecz byli gotowi skorzysta z kopotw zewntrznych dla rozszerzenia swych dawnych wolnoci stepowych. Zostali atoli wyprowadzeni w pole przez wasnego hetmana. By nim szlachcic polski z rodziny Koodyskich, wystpujcy pod imieniem Mazepy. Od roku 1705 pozostawa w porozumieniu z Karolem XII i z krlem Leszczyskim, majc sobie obiecane osobne ksistwo z Ukrainy zadnieprzaskiej pod protektoratem Polski. Mia przywie posiki nie tylko z Kozaczyzny zadnieprzaskiej, lecz take z doskiej. Lecz nie chodzio o adne narodowo-ukraiskie pastwo. Niebawem zmieniono bowiem umow: mia otrzyma ksistwo dla siebie, nie na Ukrainie, lecz na pnocy, mianowicie z Witebszczyzny i z Poockiego, podczas gdy wszystkie zdobycze ewentualne ukraiskie miay by przyczone do Polski. Mazepa by reprezentantem tylko swego osobistego interesu. Przyprowadzi za pod Potaw (1709) zaledwie 4.500 Kozakw. Og kozacki trwa przy carze. Krl szwedzki znalaz si jakby w puapce, skutkiem tego, e uwierzy w obiecywane powstanie Ukrainy przeciw Moskwie. Tak jest prawdziwa tre u13

) Zi 113-115.

342 roczej bajki o rzekomym ruskim" bohaterze14). Wkrtce po zwycistwie potawskim przystpuje car do swoich sawnych reform. W latach 1711-1717 wprowadzi niemiecki system biurokratyczny do pastwowoci rosyjskiej. Nie przeszczepia jednake wszystkiego z jakiego jednego pastwa niemieckiego, lecz pozbiera rozmaite szczegy z rnych pastw. Utworzy dziesi kolegiw rzdowych" pod zwierzchnictwem senatu rzdzcego (pniej Aleksander I zaprowadzi osiem biur naczelnych, ktre nazwa ministerstwami). Urzdnikw ustawi hierarchicznie w jedenacie tszinw". Pastwo cae podzieli na 12 prowincyj, ktre nazwa guberniami. Terminologia biurokratyczna bya skorumpowana z francuska, jak cae niemal niemieckie sownictwo urzdowe; niczego jednak nie zaczerpn car bezporednio z Francji.

Przypuszcza Piotr, e taki system scentralizowany stanie si najlepsz rkojmi rzdw osobistych, lecz carat by za rozlegy, eby go urzdzi wedug wzorw pastw o stosunkowo niewielkich obszarach, ale za to zaludnionych gsto, z ludnoci zamon i owiecon. Ostatecznie ten niemiecki system administracyjny odda nastpnie carw w zaleno od biurokracji. Byo to wszystko bardzo powierzchowne, ale wanie dlatego wydao si bojarom (zamienionym na dwarian") czym bardzo radykalnym, gdy dotykao na kadym kroku form, a oni tylko form rozumieli. Opozycja zwracaa swe nadzieje ku nastpcy tronu, ale z tego by skutek taki, e carewicz Aleksy zgin w wizieniu w roku 1718. Na jego ciele znaleziono 40 ladw od knuta. Nastpc tronu stawa si syn Aleksego i ksiniczki brunwickiej, imieniem Piotr, o ileby dziadek nie da pierwszestwa jakiemu synowi Marty Katarzyny. Sytuacja stawaa si podobn do sprawy o nastpstwo za Iwana III. Nie wyda za Piotr nigdy wyranego rozporzdzenia, poprzestawszy na oglnikowym obwieszczeniu, e tron przechodzi na tego, kogo car wskae. Pod tym wzgldem pozosta w turaszczynie. Ostatnie stadium reform tyczyo Cerkwi. Naladujc Landeskirchen", poruczy naczeln administracj gronu, nazwanemu zupenie tak samo, jak w Niemczech synodem" z dodaniem mu tytuu witobliwego", co jest genezy bizantyskiej. Grono to zawisym byo najzupeniej od cara, a skadao si take z osb wieckich, jak w niemieckich synodach. Osob carsk zastpowa w synodzie Oberprokurator; nawet nie prbowano przetumaczy tego tytuu. Ju dawni Wielcy Ksita moskiewscy byli faktycznymi panami Cerkwi, lecz Piotr chce, eby to byo take formalne. Odtd nasta w Cerkwi rozstrj nieuleczalny a to z powodu rozbienoci jej zasady a ustroju. Prawosawie nie ma teologicznie nic wsplnego z protestantyzmem, dopuszczajcym swobodn interpretacj Pisma w., lecz na rwni z katolicyzmem opiera si na zasadzie powagi. Jeeli prawosawie nie ma zawisn w powietrzu, doprowadzone do absurdu, musi mie na czele powag teologiczn w Carogrodzie, czy w Moskwie, metropolit, czy patriarch, bo aden wiecki, choby car, powag tak by nie moe. Odtd najprawowierniejsi nabywali wtpliwoci, czy od roku 1721 istnieje w ogle jaka jawna organizacja prawnej Cerkwi, czy nie naley upatrywa jej w razkole. Odtd ronie sekciarstwo tak szybko, i niebawem niemal tylko figury wiata oficjalnego zaliczay si do owczarni witobliwego synodu". Od Piotra zaczyna si w szeregach biurokracji a nawet duchowiestwa indeferentyzm religijny, poczony z hipokryzj przestrzegania liturgii. Reforma" roku 1721 odja Cerkwi warto spoeczn, w zakresie za ycia pastwowego zepchna j ze stanowiska przodowniczego i czsto twrczego na wykonawcze, bierne. Uzupeniwszy wadz cesarsk atrybucjami niemieckiego ksicia protestanckiego, przyj Piotr w tyme roku 1721 tytu cesarski, jakby dla zaznaczenia, e gruje jednak nad wszystkimi ksitami, a rwny jest ich (tytularnemu) zwierzchnikowi, cesarzowi rzymskiemu". Nowy tytu brzmi i w rosyjskim jzyku take imperator", obok czego zostaje dotychczasowy tytu cara"; mia wic Piotr w myli tytu wyszy nad carski. Miao to by ozdob, uszlachetnieniem tytuu carskiego; nie kady car bywa imperatorem, on jednak wznis si do tej wyyny. Zna w tym pewne naladowanie staroytnoci, kiedy to cezarom" senat nadawa tytu imperatorski. W zasadzie by to tytu osobisty.
) Bankierem Mazepy by Atanazy Ypsilanti, fanariota (1696-1774), potem lekarz w Padwie, autor historii powszechnej od stworzenia wiata. Podrowa wiele po Europie, Azji, Afryce. J B 237, 238.
14

343 Tak go te rozumia Piotr. W jego mniemaniu mia kady z jego nastpcw z osobna osobicie na ten tytu zasuy". Nie na tym koniec tytuw. Obie najwysze wadze, senat i synod uchwaliy mu tytu: Piotr Wielki, ojciec ojczyzny. Widzimy, jak akademia sowiasko-grecko-aciska nie na prno szerzya wiadomoci o klasycznym wiecie i e wszystko przydatnym bywa celom pastwowym". Jedyny to monarcha zwany za ycia Wielkim", gdy ... sam sobie ten tytu nada. Zwrmy uwag na jeszcze jedn z reform", pomiertn, ktra, dosza do skutku dopiero w rok po zgonie Piotra: Akademia nauk. Zdobya si na ni wczesna Rosja w sposb nader prosty: mianowano czonkami sprowadzonych w tym celu Niemcw. To podanie uczonoci zapisa wypada rwnie na poczet wznowionych wpyww bizantyskich.

Same osobiste dzieje Piotra Wielkiego wykazuj i to jaskrawo e ani on sam, a tym mniej jego otoczenie i jego to historyczne nie przestay nalee do cywilizacji turaskiej, e nie zagin wcale duch starej moskiewszczyzny. Obok tego stwierdzilimy, e wprowadza cywilizacj bizantysk w niemieckim jej wydaniu i osadza na najszerszych gocicach rosyjskiej pastwowoci. Bokiem sczyy si nadto wpywy i skutki aciny, drc zwolna lecz skutecznie, wsk ciek dla jakich zomkw cywilizacji aciskiej. Zaczyna si w Rosji mieszanka cywilizacyjna. Po mierci Piotra Wielkiego (1725) powstay wtpliwoci, czy kontynuowa jego reformy, czy te powrci do form staromoskiewskich. Byo to spraw o wyczno turaszczyzny. Dwr carski przeniesiono do Moskwy i tam zeszed ze wiata Piotr II (w roku 1730), syn nieszczsnego carewicza Aleksego. Dynastia Romanowych wygasa po mieczu. Zaczynaj si rzdy niemieckich faworytw pod panowaniem niewiecim i dwr wraca do Petersburga. Kalejdoskop nastpcw tronu nabiera tak niesamowitej dziwacznoci, i przewysza najciemniejsze epizody dworu cesarstwa bizantyskiego. Zmiany tronu nie dokonyway si wskutek star kierunkw politycznych, gdy nie byo ich wcale, lecz na ciasnym horyzoncie paskich zawici i nienawici. Ani w bizantyskiej historii nie ma takiego epizodu, jak np. panowanie" Iwana VI, ktry niemowlciem dosta si do wizienia i nigdy ju z niego nie wyszed. Poprzez krtactwa niemieckiego prawa dynastycznego wstpuj na tron rosyjski rodziny Braunschweig-Bevern, Holstein-Gottorp, AnhaltZerbst. Caa pastwowo znalaza si zupenie a zupenie poza spoeczestwem. W polityce zagranicznej rozstrzygao widzimisi despotw. Walczyo si np. z Prusami, a nagle Piotr III (1762) staje po ich stronie i zamienia swoje pastwo w fili Prus, bo Fryderyk pruski jest jego boyszczem. Strca go z tronu wasna ona, Katarzyna II (1762-1796). Za porednictwem i za przykadem dworu pruskiego zaczynaj si wpywy francuskie; od Fryderyka przejto te uprawianie z Francj stosunkw literacko-reklamowych. Zacza to caryca Elbieta II (1741-1762), rozwina za w sposb niebyway Katarzyna II. Naladowali to popieranie literatury filozoficznej" fanarioci Wooszczyzny. Konstantyn Maurocordato, chwalony przez filozofw paryskich, zostaje zestawiony z Piotrem Wielkim, chocia na mniejszym obszarze. Lubowano si na dworach hospodarskich w pochlebstwach, wic stosowali si do tego poeci domowi. W poowie XVIII w. Konstantyn Daponte opiewa Woosz, jako saw wiata", ozdob Europy, a Bukareszt zowie miastem zotym i sodkim". Wielko obszarw Wooszy niezmierna, gdy siga po Jerozolim. Szkoda, e obyczaje upadaj i zagnieda si powszechna ndza15). Prawdziwe wpywy europejskie" w Rosji pochodziy nie od dworu, lecz z aciny. Tego rozwoju nie powstrzymay ani haniebne czasy najpotworniejszego orientalizmu lat 1725-62. Dwa pokolenia gramatyki aciskiej rozwiny bardziej jzyk rosyjski i zdziaay wicej dla pimiennictwa, ni kilka wiekw poprzednich a w trzecim pokoleniu rodzi si ju literatura. Reprezentantem pokolenia drugiego jest polihistor omonosow (1711-1765) a trzeciego Dierawin (1743-1816), pierwszy natchniony poeta rosyjski, ktry wystpuje publicznie od roku 1770. Budz si nawet pojcia narodowe, co stanowi najsilniejszy dowd obecnoci cywilizacji aciskiej. W roku 1775 Szuwaow kadzie fundamenty pod uniwersytet moskiewski. Katarzyna II robi przygotowania do zaoenia trzech dalszych: w Petersburgu, w Kazaniu i w Charkowie. Tak dziaaa niepowstrzymanie acina. Istot uniwersytetw stanowi jednak krytyka, gdy tymczasem ycie zbiorowe polegao na
15

) J B 218, 232.

344 lepym posuszestwie wobec wszelkich urzdw. Kompromis? Synteza midzy tymi dwiema metodami? Absurd ten mia wyda gorzkie owoce. Nie tracia jednak ywotnoci cywilizacja turaska w Rosji. Wanie rwnoczenie, gdy Dierawin poczyna wystpowa, nastpio jeszcze jedno starcie obydwch kultur tej cywilizacji w Rosji: moskiewskiej i kozackiej, do ktrej nie dochodziy adne podmuchy z Europy. Regularna, systematyczna kolonizacja stepw, rozpoczta za Piotra Wielkiego, kontynuowana przez Elbiet a jeszcze energiczniej przez Katarzyn II wydaa si Kozakom zamachem na ich dobro, na

kozack wolno". Gdyby stopniowo skolonizowa step cay, gdzie natenczas bdzie mona by kozakiem? Walczyli przeto z urzdzeniami, rugujcymi ich prawo zwyczajowe, ich metody walki o byt. Kozak lubi, gdy przez step podrowano, ale nie cierpia, gdy si tam osiedla kto nie z Kozakw. Kilkadziesit (sic!) buntw lokalnych wybuchao w rnych czasach z powodu, e rzd carski zakazywa upi podrnikw w stepach. Lecz gdy w roku 1771 wybrao si przez stepy 170 tysicy Kamukw, wdrujcych z caym dobytkiem z powrotem znad Wogi do Azji, gdy Kozakom kazano wstrzyma t reemigracj, uwaali, e tego ju za duo, e zbyt gruby interes kozacki (prawo upw) by naraony, wic odmwili posuszestwa. Gdy wysano oddziay wojskowe, wybuch powszechny bunt. Chodzio o to, eby Kamukw zupi, lub wymusi na nich okup. Nie chcieli Kozacy da naruszy swej wolnoci, prawa stepowego. W niespena dwa lata potem, jesieni 1773 roku zjawia si samozwaniec, udajcy Piotra III. By nim Kozak doski Pugaczow. Zjawi si na stepie uralskim z 300 zaledwie zbrojnymi a do wiosny 1774 roku mia setki tysicy. Gosi, e step i lasy na pnocy stanowi wyczn wasno Kozakw i bez zezwolenia nie wolno tam niczego przedsibra. Zakada osobne pastwo kozackie. Garnli si do niego Baszkiry, Czuwasze, Czeremisy, reszta Kamukw i wszelka w ogle Jugra Powoa i duo ludu rosyjskiego, uciekajcego z roli, do ktrej go przypisywano niewolniczo. Pugaczow ogosi, e pod nim pola i grunty przejd wszystkie w caoci na wasno wocian. Wyprawiane przeciw niemu wojska nie chciay z nim walczy; zdoby Samar, Orenburg, Kaza, Penz, Saratow i trwao to pastwo do roku 1775. Cae Powoe roio si od szubienic z trupami wacicieli dbr i czynownikw. Czy trzeba wikszego dowodu, e Kozaczyzna bya oddzieln kultur obok moskiewskiej?, lecz take turaska. Czy nie istniej obie dotychczas? Najlepszym objawem mieszanki cywilizacyjnej by fakt, e taki despota orientalny, jak Pawe I (1796-1801) dwukrotnie onaty i ojciec dziesiciorga dzieci, mg by zarazem Wielkim Mistrzem katolickich Kawalerw Maltaskich. Radowa si, e znajdzie w nich sprawne narzdzie do walki z bezbon rewolucj" i uroi sobie sprawowanie opieki nad monarchizmem europejskim. Uwaa si za wybraca Opatrznoci, powoanego do utwierdzenia adu Boego", tj. absolutyzmu. Ustanowi nawet w Rosji nowe przeorstwo prawosawne (sic!). Rojenia jego szy jeszcze dalej; pragn zosta ... papieem rzymskim. Tak roi Pawe I, ten car, ktry kaza klka przechodniom, gdy przejeda ulic, ktry owiadczy, e w Rosji ten tylko jest czowiekiem, z kim car mwi i to tylko dopty, dopki z nim mwi. Bo te panowanie jego byo wcieleniem systemu pastwa poza spoeczestwem. Tak wic na przeomie XVIII i XIX w. krzyuj si" w Rosji trzy cywilizacje: turaska, bizantyska i aciska. Bizantyska dokonuje tu na nowo ekspansji, a triumfaln jej dziedzin staje si potrjna biurokracja: cerkiewna, wojskowa i cywilna. Z powodu tego nowego rozkwitu bizantynizmu naley ta cz historii do tematu niniejszej ksiki. Zastrzec si jednak trzeba, e bizantynizm pozosta na drugim miejscu, a wpyw cywilizacji aciskiej na trzecim; pierwsze zajmowaa nadal cywilizacja turaska. Nawet w biurokracji, w pastwowoci samej zna jej obecno; ona jest podkadem wszystkiego; ustpuje czasem w niejednej materii bizantynizmowi, lecz hegemonia zostaje zawsze przy niej co dalszy cig dziejw stwierdza dobitnie. Razi nas fakt, e Wielkim Mistrzem Joannitw, Kawalerw Maltaskich mg by car prawosawny; lecz szyderstwa Historii musz by rozoone sprawiedliwie na obie strony. Widocznie sami Kawalerowie nie tylko si zgadzali, lecz pragnli tego, spragnieni mamony. Indyferentyzm religijny zachodni i wschodni poday sobie bratni do; kady by innej genezy, lecz ambo meliores porozumieli si dziwnie atwo. Indyferentyzm ogarn ju ca Euro345 p; sawiono ju wszdzie owiecenie". Pogodzono to najzupeniej z dynastycznoci i absolutyzmem, a tej syntezy" owocem i wiadectwem absolutyzm owiecony. W pojciu tym tkwi contradictio in adiecto, bo absolutyzm wanie nie nadaje si do wyszej owiaty; jako gdziekolwiek potem nastpia owiata powszechna, rozpoczto wszdzie walk z absolutyzmem. Przez owiecenie" rozumiano denie do zajmowania we wszystkim stanowiska antykatolickiego; bardziej wymagajcy dali opozycji przeciw wszelkiej pozytywnej organizacji religijnej. Z poczenia bizantynizmu z

indeferentyzmem wychodzi potwr: przyjmowano bowiem absolutyzm, centralizm, biurokracj, jednostajno i nieodczny od tego wszystkiego przymus ze strony gwnej wadzy pastwowej (wic usprawiedliwiano ucisk i przeladowanie), co wszystko jest bizantynizmem, a z drugiej strony zrywano z bizantysk dbaoci o jak prawowierno. Pomimo to obstawano w caych Niemczech przy cezaropapimie, robic z gowy pastwa kierownika sumie, co jest zasadnicz cech bizantynizmu. Zajmowanie stanowiska areligijnego z dopuszczeniem co najwyej deizmu, nazwano szumnie filozoficznym". Skoro tylko ruch ten obj Francj, szerzy si stamtd z ywioow chyoci. Filarem by Voltaire (1694-1778). W roku 1765 wyda La Philosophie de 1'histoire", w ktrej o filozofii jest wszystkiego razem ptrzecia wiersza (na samym pocztku). Wystawi histori filozoficznie" znaczyo po prostu opracowywa j wedug suchego rozsdku, z warunkiem, eby nigdy nie dawa wiary rdom kocielnym. Tylko dziki pomieszaniu poj mg zapanowa w gowach francuskich (a wnet i w innych krajach) stan natury. Lada nonsens, byle ujty w formy literackie i dajcy pole wyobrani, staje si hasem, baamuci i dopomaga marnowa energi spoeczestwa. Klasyczny kraj realizmu uwielbi Rousseau; klasyczny kraj katolicyzmu przej si Voltairem i nie przestaje krzycze: Ecrasez 1'infame! Okoo roku 1770 cywilizacja aciska bya ju we Francji podkopan. Rousseau jest dokumentem istnego bankructwa duchowego; rzuca wszystko i dlatego zwraca si do natury! atwo przyjo si w Niemczech cae to filozofowanie, bo grunt indeferentyzmu obrobiony by ju przez Calixtusa i jego szko. W roku 1779 wychodzi Lessinga Nathan der Weise", utwr bdcy gonym manifestem indyferentyzmu. Nale do tego kierunku i Kant i Herder. cilejsza Aufklaerungsphilosophie" wysza atoli od yda Mojesza Mendelsohna16), ktry suy Lessingowi za model do Nathana. Wszystko to roio si od frazesw za wolnoci a jednoczenie wielbio si filozofw na tronie", ktrych byo trzech: Fryderyk Wielki, Jzef II i Katarzyna II. Co stwierdziwszy, zrozumiemy, dlaczego rozbir Polski nie poruszy opinii publicznej w Europie. O moralnoci w polityce wysowi si najdosadniej najbardziej filozoficzny" krl, mianowicie Fryderyk II pruski. Kiedy mu zwracano uwag, e Hohenzollernowie nie maj praw do lska, odpar: Najpierw lsk zdobdziemy, a potem znajd si uczeni, ktrzy czarno na biaym udowodni, e mamy prawa do lska"17). Filozofia owiecenia" bya przejta duchem bizantyskim, ktry zatruwa Europ coraz groniej. Pierwsze duchowe zjednoczenie Niemiec dokonao si wanie na tym tle, albowiem bizantynizm niemiecki rozszerzy si pod koniec XVIII wieku take na niemieckie kraje katolickie. Nie maa to ekspansja cywilizacji bizantyskiej a tym znamienniejsza i o wikszym znaczeniu, e dokonana w krajach, stanowicych do owego czasu centrum oporu przeciw bizantynizmowi. Panujcy nad tymi krajami Habsburgowie przejci byli od dawna bizantyskim duchem absolutyzmu, lecz dziaaa rwnoczenie przeciwwaga; rozmaito ycia zbiorowego w rozmaitych ich dzierawach. Politykowali w ten sposb, aby w pastwa swoje wprowadzi jedno opart na poczuciu dynastycznym, lecz jedno w rozmaitoci, a taka metoda przynaley do cywilizacji aciskiej. Niebawem atoli mia obj panowanie Habsburg, ktry rk wasn wywraca ideologiczny aciski ad w swych dziedzictwach aby wprowadzi jawny bizantynizm. W pewnym momencie zdawao si, e cywilizacja aciska i bizantyska wystpi w Niemczech do stanowczej ze sob rozprawy, w ktrej Habsburgowie wezm na siebie rol przodownikw i obrocw katolicyzmu. Coraz wicej zbierao si faktw, wiadczcych, e Niemcy nie s do due na zaspokojenie ambicyj obydwch tych dynastyj i e wczeniej, czy pniej musi midzy nimi doj do starcia. Minister Marii
16

) Obszerniej o nim w Cywilizacji ydowskiej". 17) Kt 274.

346 Teresy, Kaunitz, zawiera na pocztku wojny siedmioletniej", czyli trzeciej lskiej w roku 1757 w Wersalu dwa traktaty o rozbir Prus: w styczniu pomidzy Austri a Rosj a w maju pomidzy Austri a Francj. lsk mia by zwrcony Austrii, Klewe elektorowi Palatynatu, Pomorze Szwecji, Magdeburg Saksonii, Prusy za ksice Polsce, ktra odstpiaby rwnoczenie Kurlandi Rosji. Te plany obrcio w niwecz wojenne szczcie Fryderyka.

Syn Marii Teresy, Jzef II (1780-1790) by jednak wielbicielem Fryca", do ktrego dwa razy jedzi w odwiedziny. Jego wstpienie na tron oznaczao, e Austria jednoczy si duchowo z Prusami; jako sta si chorym nowej ekspansji bizantynizmu. Nosi w sobie pewne pojcie pastwa, okrelone cile a po prostu: pastwo jest w zasadzie kosmopolityczne, tak samo jak w Bizancjum, oparte tak samo na biurokracji, uywajcej jednego jzyka urzdowego. Jak w cesarstwie bizantyskim podobnie w pastwach Jzefa II, w Austrii caej, mona ktregokolwiek urzdnika umieci gdziekolwiek, bo znajdzie wszdzie jednakow pastwowo i jednakowe urzdowanie. Obmylony przez cesarza porzdek staje si norm dla wszystkich, istnym strychulcem. Jednostajno celem rzdw. O realne warunki bytu ludnoci nikt nie dba. Pastwo staje si tworem apriorycznym, po prostu wymysem. Jzef II by sug i ofiar wasnego wymysu. To, co on uwaa za pastwo dobre, wypenia miao ycie jemu i wszystkim jego poddanym. Rodzi si nowoczesna zachodnia statolatria. Statolatria bizantysko-niemiecka, opanowujca ju nawet katolikw, tkwia gboko w umysowoci niemieckiej. Nie sami tylko krlowie j wyznawali: nie bya ona dzieem politycznego nacisku z gry, czy to Fryderyka II, czy te Jzefa II. Idea ten wychodzi rwnoczenie z gbi spoeczestwa. Dziwna, a jake wymowna jest ta rwnoczesno. Podczas reform" Jzefa II w roku 1784 orzek Emanuel Kant, jako mona histori rodu ludzkiego uwaa na og za spenienie ukrytego planu natury, eby doprowadzi do pastwowoci doskonaej"18). Zobaczymy, jakie obroty przechodzia nastpnie ta teza, gdy si wytworzyo poczucie narodowe niemieckie. Pojawia si ono u Niemcw dziwnie pno, bo dopiero za wojen napoleoskich. Ograniczam si w tej kwestii do argumentw czerpanych umylnie tylko z niemieckiego rda. Do historycznego poczucia narodowego w Niemczech przytacza Paul Barth bardzo ciekawe fakty. Lessing pisze dnia 14 lutego 1759 roku: Ja w ogle nie mam pojcia o mioci ojczyzny (al mi, e wypada mi wyzna przed Panem mj wstyd), a wydaje mi si ona w najlepszym razie heroiczn sabostk, bez ktrej si bardzo dobrze obchodz". Herder wyrazi si: Ze wszystkich pyszakw za najwikszego gupca uwaam czowieka dumnego ze swej narodowoci, jakote z urodzenia i szlachectwa". Znamienne s sowa Goethego, wypowiedziane do Eckermanna: Mwic midzy nami, ja nie czuem nienawici do Francuzw, chocia dzikowaem Bogu, kiedymy si ich pozbyli. Jake ja, dla ktrego maj znaczenie tylko kultura i barbarzystwo, bybym mg nienawidzie narodu, nalecego do najkulturalniejszych na wiecie, a ktremu zawdziczam tak znaczn cz wasnego wyksztacenia". W swej Italienische Reise" pisze Goethe: Dla mnie pastwo i ojczyzna mieszcz w sobie jak wyczno" (ekskluzywno). Schiller uderza w strun patriotyczn wtedy, gdy bohaterowie jego broni swego kraju przed obcym najazdem, dziaajc w imi oglnej zasady humanitarnoci. W jednym z listw do F.H. Jacobi'ego pisze: Jestemy ciaem obywatelami naszych czasw i pozostaniemy nimi, bo nie moe by inaczej; zreszt jednak i wedug ducha jest to obowizkiem i przywilejem filozofa, jakote poety, eby nie nalee do adnego narodu, ni do adnych czasw, lecz by we waciwym znaczeniu tego wyrazu wspczenikiem wszystkich czasw"19). Brak idei narodowej naley do cech cywilizacji bizantyskiej, sprzyja szerzeniu si bizantynizmu niemieckiego i nader silnemu w owym czasie wypieraniu cywilizacji aciskiej z niemieckiego ycia politycznego. I protestanci i katolicy jednako byli pozbawieni poczucia narodowego, a to wiadczy o niskim szczeblu cywilizacji aciskiej u katolikw niemieckich. Jzef II uwaa, e katolicyzm nadaje si do celw pastwowych bardziej od protestantyzmu, byle go odpowiednio nagi i przystosowa. Utrzymanie Kocioa naleao do zasad jego rzdw. Nienawidzi deistw i mawia, e naleao by ich rozpdzi kaczugami. Wydawa zarzdzenia przeciw przechodzeniu z katolicyzmu na inne wyznania, nie cofajc si w takich wypadkach
18

) K 27.

19

) Bt 772, 773.

347 przed uyciem gwatu. Nada protestantom zupena tolerancj, lecz przeladowa kadego pastora, ktry rozwija propagand celem nawracania. ciga dotkliwie kadego mnicha, ktry opuszcza zakon a nawet choby tylko wydali si z klasztoru samowolnie; a swoj drog pozamyka setki klasztorw. Sowem: przykazywa swym poddanym, eby pozostali katolikami a pastwo postawi nawet na stray

owczarni Kocioa, eby nie byo nic uronionym z jego stanu posiadania, lecz ten Koci musia mu by posusznym i suy za narzdzie panowania. Bizantynizm niewtpliwy! A jednak zachodzi rnica: Jzef II nie wdawa si w dogmatyk, natomiast rzdzi si po swojemu w dziedzinie ekklesiologii, ktra cesarzom bizantyskim bya zupenie obojtn, bo nawet teologii bizantyskiej pozostawaa nieznan. aciskie podoe oddziaywao przeto nawet na bizantyskie zakusy. Zacz w r. 1781 od tego, e z ksig liturgicznych katolickich, tudzie ze zbiorw prawa kocielnego wykreli wszystkie bulle, ktre jego zdaniem mieciy w sobie tezy z ingerencj czynnikw kocielnych w sprawy pastwowe, lub majce jego zdaniem, podlega wycznie wadzom wieckim. Zaczynaj si tedy jzefiskie" wydania wielu ksig kocielnych, tudzie podrcznikw prawa kanonicznego, okrojonych przez rzd. Zakaza udawa si do kurii papieskiej o dyspensy i wnosi tam rekursy; usun przysig biskupw na posuszestwo Stolicy apostolskiej. Nastpiy jeszcze zakazy przyjmowania jakichkolwiek urzdw, lub choby tytuw dworu papieskiego a w kocu zakaz wyjazdu na studia teologiczne do Rzymu. W krajach dziedzicznych austriackich" odci zupenie Koci od papiestwa. Tworzy katolick Landeskirche, a raczej szereg takich zrzesze religijnych, gdy kada diecezja miaa stanowi jednostk zupenie oddzieln, nie wchodzc w aden zwizek z innymi diecezjami. Hierarchia nie sigaa wyej ponad biskupa, a biskup musia by wedug wymaga jzefiskiego prawa kocielnego, posusznym narzdziem rzdw wieckich. Na klasztory musiaa by koncesja rzdowa, bo rzd zamyka je wedug wasnego widzimisi biurokracji, konfiskujc oczywicie dobra klasztorne. Byo to tylko preludium do oglnej konfiskaty dbr kocielnych. Utworzono za to fundusz religijny, z ktrego wypacano pensje duchowiestwu. Kler zamieniano w pastwowych urzdnikw od liturgii. Zabra si cesarz take do kultu, do liturgii, do obyczaju kocielnego. Rzd zacz wydawa Andachtsordnungen" na podobiestwo agend protestanckich; obmyli te regulamin nie tylko dla procesyj, ale nawet dla pielgrzymek i odpustw, o ile ich dopuszcza; byy wic takie procesje i wiejskie odpusty koncesjonowane i nie majce koncesji, przemycane, wic karalne. Sypay si rozporzdzenia coraz mielsze. Dla rodzaju umysowoci Jzefa II znamiennym jest przepis, jak naley grzeba umarych: bez ubioru, nago, nie w trumnie, lecz we worku, grb zasypa wapnem. Stawiano oczywicie opr. Duo byo zgorszenia, ale te sypay si kary administracyjne. W roku 1782 zajecha papie Pius VI (1775-1799) do Wiednia, eby cesarza osobistym wpywem pohamowa. Z zachowaniem wszelkich grzecznoci urzdzono papieowi pobyt w Wiedniu w taki sposb, eby demonstracyjnie zaznaczy, e papie nie jest wcale monarch, wic cesarzowi nie rwny i e w jego pastwie w ogle nie moe w niczym zabiera gosu. Zezwolono na przyjazd, eby upokorzy papiestwo. Uwaano Piusa VI za prywatnego gocia ksicia Kaunitza, w jego paacu wyznaczono mu mieszkanie. W nastpnym zaraz roku rewizytowa Jzef papiea w Rzymie i uzyska potwierdzenie dla pewnych zmian granic diecezjalnych. Chodzio mu o to, eby adna cz krajw dziedzicznych" nie naleaa do diecezji nieaustryjackiej. Wzajemne wizyty nie powstrzymay cigu reform". Teraz nastpia korona dziea: przetworzenie seminariw duchownych na zakady ksztacce urzdnikw od liturgii. Seminaria miay odtd wychowywa ksiy posusznych nie papieowi, lecz cesarzowi. Przeciwszy stosunki duchowiestwa z Rzymem w swych krajach austriackich, postanowi rozszerzy to na Rzesz niemieck. Pozyska dla swych zamiarw arcybiskupa Moguncji, Trewiru i Salzburga, ktrzy obrazili si z powodu ustanowienia nuncjatury papieskiej w Monachium, wiele bowiem z ich prerogatyw przeniosa Stolica apostolska na t nuncjatur. W roku 1786 odby si w Ems zjazd penomocnikw tych ksit Kocioa i uoono tzw. punktacje emskie. We wstpie do nich umieszczono charakterystyczne zdanie, e wadza kadego biskupa wywodzi si tak samo od Boga, jak papieska. Gro348 zili, e zwoa si sobr narodowy niemiecki. Jzef II popiera wszdzie kroki, mogce wie do odrbnego katolicyzmu niemieckiego, eby w caej Rzeszy powstay katolickie kocioy krajowe". Jednake kongres emski nie znalaz dostatecznej iloci poplecznikw; owiadczyli si przeciw punktacjom koadiutorowie i wszyscy niemal praaci. Skoczyo si na tym, e czterej arcybiskupi otrzymali od papiea urzdow nagan.

Jzef II reformowa" wszystko, nie tylko Koci. Do szkolnictwa wprowadza suchy utylitaryzm. Peno byo rozporzdze (Ordonnanz) powzitych jakby od humoru chwili, ktre potem zmieniao si; peno byo przeciwiestw, wrd ktrych biurokracja radzia sobie wedug wasnego uznania. Cesarz znosi ustrj stanowy, a zmierza do tego, eby kady mieszkaniec zawisym by bezporednio od jego urzdw. Powiksza, rozmnaa biurokracj i nadawa jej wadz coraz wiksz. Znoszc zawiso poddacz ludu wiejskiego od wacicieli dbr, podda jednych i drugich pod dozr utworzonych specjalnych urzdw. Pastwo stanowe zastpowa biurokracj. W jego reformach spoecznych byway te pomysy zdrowe, lecz wszystkie chybiay w wykonaniu, a to dlatego, poniewa Jzef II by zaciekym unifikatorem i centralist. Otrzyma panowanie nad rozmaitymi ludami z rozmaitoci prawa nie tylko zwyczajowego, lecz take kodyfikowanego, o najrozmaitszej strukturze spoecznej i ekonomicznej. T rozmaito uwaa za co ujemnego, szkodliwego. Jednostajno bya jego ideaem; pod tym wzgldem by zaciekym bizantycem. W praktyce wychodzio wszystko na to, i jego reformy nigdzie nie byy stosowne, nigdzie nie trafne, e po wikszej czci suyy tylko do burzenia, a pozytywnie dziaa nie mogy. Oburzenie towarzyszyo wszystkim jego rozporzdzeniom, lecz ludno niemiecka (z wyjtkiem Tyrolu) nie stawiaa oporu. W tym wanie czasie jeden z najwikszych niemieckich uczonych prawnikw, Fryderyk Moser, wydawa (obok pierwszorzdnych dzie prawniczych) swj Patriotisches Archiv (w latach 1784-94 czternacie tomw). Okreli wczesny stan moralny Niemiec tymi sowy: Kady nard ma swe gowi ne pobudki, ktre go pr naprzd. W Niemczech jest tym posuszestwo, w Anglii za wolno20). Opr zrazu bierny, potem sowny, zamieni si w kocu na zbrojny. Haso wyszo z Belgii w roku 1787. W dwa lata potem powstay Wgry, bo odmawia uznania ich praw historycznych. Germanizowa wszdzie nie dla mioci narodu niemieckiego (bo nie byo w nim adnego poczucia narodowego), lecz dla jednostajnoci. Od Wgier te zacza si jzefiska rewokacja; odwoa swe nowe zarzdzenia, przywracajc stan rzeczy sprzed roku 1780. Gdy nie mg sobie da rady z powstaniem belgijskim, musia w pokorze prosi Piusa VI o porednictwo. By ju zoony cik chorob, gdy nadchodziy wieci o ruchach opozycyjnych rwnoczenie w Czechach i Tyrolu. Zmar w lutym 1790 roku, liczc 49 lat ycia. Pozostay po nim: emancypacja ludu wiejskiego i katolicyzm pastwowy. Nastpcy jego tylko nieznacznie cofali si z zajtego przez Jzefa II stanowiska, e Koci winien by suk pastwa i podatnym narzdziem. W seminariach, podrcznikach, na katedrach prawa kanonicznego panowa bizantynizm a do pocztkw drugiej polowy XIX wieku. Ten bizantyniec marzy o wskrzeszeniu cesarstwa bizantyskiego w spce z rosyjsk Katarzyn II. Jedzi do niej dwa razy, nie liczc wcale na rewizyt. W roku 1780 zjecha si z Katarzyn w Mohylewie i przygotowa umow w sprawie tureckiej o podzia upw. Resztka Turcji miaa utworzy nowe cesarstwo greckie" pod panowaniem wnuka Katarzyny, Konstantyna Pawowicza. Potem za w roku 1786, kiedy zanosio si na now koalicj przeciw Rosji, nie tylko Stanisaw August wyjeda do Kaniowa na spotkanie carycy (zwiedzi majcej Krym), lecz w Chersonesie czeka na ni Jzef II, towarzyszy jej w caej triumfalnej a demonstracyjnej podry po Krymie i odprowadzi potem do Potawy. Nieszczsna wojna turecka 1788 roku pogrya go w cikie powikania i kopoty, omielajce opozycj. Nastpca jego, Leopold II stumi powstanie belgijskie, lecz przywrci dawne ustawy krajowe. Po dwuletnim zaledwie panowaniu zostawia nastpcy swemu Franciszkowi (1792-1835) ciki kopot stosunkw z rewolucj francusk.
20

) Bo 159.

349 XIV MIESZANKA W CAEJ EUROPIE (1760-1863) Wielka rewolucja francuska dostarczya dowodu jak dalece faszywym jest pogld, e postp" wymaga przede wszystkim ponienia religii, a gdy ludowi odbierze si wiar, e tym samym nastanie

rozwj wszechstronny. Opozycja, zmierzajca do reform politycznych i spoecznych, kada nacisk na walk z Kocioem, jako na zasadniczy punkt swego programu. Nie trudno byo wynajdywa zarzuty przeciwko duchowiestwu; plenio si wrd nich niemao zego. Jestemy o tym poinformowani drobiazgowo, odkd w roku 1909 poczo wychodzi wielkie dzieo Gorce'a i nigdy krytyczne badania katolickich uczonych niczego nie ukryway, nie upikszay; lecz nie wynika z tego, eby zataja strony dodatnie. Nie brako bezporednio przed rewolucj znacznego ruchu umysowego wrd kleru, skoro w roku 1782 subskrybowano 40.000 livrw na ponowne wydanie Bossueta i Fenelona. Nie brako ofiarnoci, skoro rozmaite stowarzyszenia zakonne i pzakonne o przerozmaitych specjalnociach charytatywnych, przecigay si w tym, eby dziaalno ich moga by gratisow. Bya to dziedzina gwnie klasztorw eskich a te byy na og miernie uposaone, a wiele byo cakiem ubogich. Zamoniejsi nie przestali by miosiernymi. Kanonicy w Noyons a latach 1730-1789 pomnoyli liczb ek w szpitalu z 37 na 134. Opieka spoeczna rozwijaa si, wynajdujc nowe zadania: biskup z Amiens, Machault, prbuje urzdzi ubezpieczenie wzajemne od poarw. Zmniejszyo si te przeladowanie Kocioa. W licie ministra spraw zewntrznych Montmorina do ambasadora w Rzymie kardynaa de Bernis, z lipca 1787 roku znajduje si takie zdanie: Od mierci Voltaire'a ju niemal nie czytuje si ksiek przeciwko religii i ju si ich nie pisuje". Dnoci do reform nie brako w onie samego Kocioa francuskiego; daj specjalnych szk kaznodziejskich, domagaj si obowizkowej rezydencji biskupw i woaj o zniesienie wieloci beneficjw. Mimo to wszystko kardyna de Bernis by peen obaw o przyszo1). Do charakterystyki ludu paryskiego niechaj posuy nastpujcy szczeg: za odzyskan wolno urzdzaj pielgrzymki do w. Genowefy, patronki Parya. Na jej otarzu powica si wstgi trjbarwne. Ludno sawnego przedmiecia ludowego, w. Antoniego, zanosi procesjonalnie jako votum model Bastylii, wysokoci czterech stp2). Dzi wiemy, e ca spraw Bastylii wmwiono w lud, a zdobywano forteczk, ktrej zaoga skadaa si z czterech inwalidw. W niespena trzy tygodnie potem, 4 sierpnia 1789 roku reprezentanci szlachty zrzekli si dobrowolnie wszelkich swych przywilejw ... wic moe koniec rewolucji? Przeciwnie! Ona dopiero si zacznie. Gwnie chodzi o cywiln konstytucj kleru". Na naboestwach celebrowanych przez zaprzysionych" bd pilnie bywa masoni i ydzi3). Wandea, ktra przyczynia si najbardziej do skrystalizowania rewolucji, musiaa j potem najbardziej zwalcza4). Stracenie Ludwika XVI rozdzielio na dwa obozy Francj wczesn i przysz5). Jakie to znamienne, e nie ustao przeladowanie ani tej czci duchowiestwa, ktra okazaa si mniej lub wicej powoln; na tych przysza kolej tylko nieco pniej. Punktem za kulminacyjnym caej tej walki o prawa ludu" jest jedenacie popsutych umylnie statkw na Loarze w Nantes, na ktrych potopiono 4.800 ksiy. A gdy po upadku Robespierra terror usuwano, zrobiono jednak jeden wyjtek: przeciwko duchowiestwu wybuch terror ponowny, wcale nie lejszy od poprzedniego. Gilotynowano ich jeszcze w marcu 1796 roku3). W sierpniu 1797 roku Dyrektoriat domaga si szybkich a surowych krokw przeciw wiecznym nieprzyjacioom Ojczyzny", aeby przeladowanie Kocioa utrzyma bezwarunkowo. Nastpuj deportacje do Gujany a gilotyna na nowo w ruchu. Z wywiezionych 263 ksiy zmaro tam 150. Rwnocze1 2

) Go I 68, 70, 72, 73, 77, 81, 97, 99, 268. ) Go I 137. 3) Go I 401, 407. 4 ) Go II 339. 5) Go III 28. 6) Go IV 106.

350 nie policja wyrywaa krzye po cmentarzach7). A jednak nawet w najgorszych czasach terroru wywicali si nowi klerycy, a zaprzysieni" odwoywali sw cywiln" przysig8). W samym Paryu byo podczas terroru dwa tysice szk wolnych" t j. prywatnych katolickich a tylko 56 publicznych. Wtry terror gnbi to szkolnictwo prywatne9). W roku 1802 sam niemal tylko Bonaparte, jedyny w rzdzie, chcia konkordatu; ale potem wymaga, eby wszyscy udawali, e go chcieli tak samo, jak on"10).

Oto gar faktw, godna szczeglnego zastanowienia. Staym podoem rewolucji i zasadniczym jej celem jest walka z chrzecijastwem. Rozum Napoleona polega na tym, e spostrzeg, e nikt nie doprowadzi do pokoju wewntrznego, jeeli nie zaprowadzi pokoju religijnego11). Przebieg rewolucji odsania rozmaite metody mtnej mieszanki cywilizacyj. Kto by zainteresowany w tpieniu Kocioa katolickiego? Prawosawnych tam nie byo, protestanci nie wystpowali organizacyjnie. Pozostaje tylko cywilizacja ydowska, ktra otrzymawszy rwnouprawnienie, rzucia si natychmiast do walki o swoje cele, a zyskiwaa pomocnikw wrd chrzecijan, bo si mieszaa z resztkami cywilizacji aciskiej, wykolejonej od dawna przez nalot bizantynizmu. W tej mieszance doszo do tak absurdalnego pomieszania poj, i katolicyzm identyfikowano z rojalizmem, a republikanizm z bezbonictwem i zachowano dokadnie poprzednie metody rzdzenia, pozmieniawszy tylko osoby i troch form. Zaczyna si chaos, ktrego dotychczas nie zdoano rozwika. Rewolucja francuska byaby miaa inny przebieg, gdyby nie rozbiory Polski; nie byoby wojen koalicyjnych, ani napoleoskich. Polska upada, poniewa stumia w sobie kultur polsk. Wielki Leibnitz (1646-1716) spostrzeg jeszcze za Michaa Korybuta orientalizowanie si Polski. Twierdzi, e naleao by Polsce oderwa si od Rusi a zwiza z Zachodem12). Polska podlegaa cakowicie wpywom Litwy i Rusi. Na Rusi wzmoga si cywilizacja aciska, lecz nie dosiga ludu, ktry pozosta przy turaskiej. Na domiar zego krlestwo polskie stao si pastwem dynastycznym o dynastii wcale nie narodowej. Od elekcji Sasa ju caa Europa skadaa si z pastw dynastycznych. Poniewa dynastyczno nabraa w Europie od dawna cech bizantynizmu, mona powiedzie o Wettinach, e zdobyli tron polski dla bizantynizmu. August II uwaa Polsk za przedmiot handlu i sam wystpi z projektem rozbioru Polski. Kosztem te Polski utrzymao si panowanie tureckie w Europie, gdy Katarzyna II zawara pokj z Turcj w Jassach w roku 1792, aeby dopilnowa rozbiorw Polski; poprzestawaa na Oczakowie i kraju znad dolnego Dniepru, Boha i Dniestru; zatrzymaa si rosyjska ekspansja na Bakanie, eby to powetowa na Polsce. Dziki za rewolucji francuskiej miaa ju Katarzyna zupen swobod na Wschodzie. W roku 1795 wstrzymano pochd 140 tysicy onierza koalicyjnego, eby z Belgii zawrci nad Wis. Polska osonia Francj. Upadao pastwo polskie na przekr wszystkim teoriom o silnym rzdzie. Upadao, majc rzd najsilniejszy gdy krlowie sascy posiedli wadz absolutn. Nie mona te wini sejmowania, albowiem za Augusta III, przez caych 28 lat jego panowania (1735-1763) odby si tylko jeden sejm (na samym pocztku). W Polsce wyzbywano si polskoci i przestawano nalee do cywilizacji aciskiej. Zanika (jak w caej Europie) personalizm, wybuja natomiast indywidualizm, kierowany impulsami. Nie przyjmowano bynajmniej bizantynizmu, gdy nie byo ani de do jednostajnoci, ani te pokolenia owe nie mczyy si nad ksik. Powstaa specyficzna mieszanka cywilizacyjna, ktra sama nazwaa si sarmatyzmem. Deklamowali nieszkodliwie o wolnoci, majc nad sob najwikszych tyranw. Dbali ogromnie o szlacheckie urzdy" powiatowe, wyzbywajc si nawet cienia samorzdu. acin wadali expedite, pozbawieni wszelkich przymiotw cywilizacji aciskiej itd. Sarmatyzm skada si z samych przeciwiestw. Pod pstrokatym turaskim strojem krya si aciska swada z Alwara i dewocyjne przywizanie do katolicyzmu, obok zupenego upadku studiw teologicznych i wszelkich innych. Mieszanka cywilizacyjna sprowadzia na nas stan
) Go IV 163, 233, sq, 254, 344. ) Go III 415, 418. 9) Go IV 337, 338. 10 ) Go V 388. 11) Go I 498. 12 ) F 62, 64. Trzy najwaniejsze jego pisma polityczne wyszy jeszcze przed panowaniem Sobieskiego: Jetzige Bilanz von Europa i Einige politische Gedanken 1668, a Bedenken ber die Sekuritaet des deutschen Reiches 1670.
8 7

351 ??????????????????? kreli sarmatyzm cywilizacyjnie, narzucioby si zapewne podobiestwo z kozaczyzn.

Sarmatyzm panowa mniej wicej przez dwa pokolenia (1700-1760), lecz nie bez sprzeciwu. W pierwszym pokoleniu reprezentowa cywilizacj acisk i ocali honor Polski krl Leszczyski, w drugim Konarski i szkoy pijarskie. Reformy Czartoryskich przypadaj ju na zmierzch srmatyzmu. Nie opucia nas jednak ch syntezy". Nieuleczalnym byo denie do unii z Rosj. Czartoryscy mieli na celu nie tylko przeprowadzenie reform w Polsce, ewentualnie pozyskanie korony polskiej, lecz przywiecay im dalsze jeszcze zamiary. Widzc brunwick" gospodark, a znajc liczne objawy niechci do niemczyzny, przypuszczali, i Rosja zatskni do jakiej dynastii narodowej, podobnie jak Polska, niechtna Sasom. Skoro tu i tam cierpi si od dynastyj niemieckich, wic (mniemali) z tosamoci utrapienia wyrobi si wsplno interesw a z tej wsplnoci przyja. Czartoryscy stworzyli ideologi o wsplnej dla Polakw i Rosjan koniecznoci wytworzenia dynastyj narodowych. Wierzyli, e Rosja i Polska z Litw pozostawayby w najlepszych stosunkach, gdyby nie wpywy niemieckie w Petersburgu. Skoro powiodo by si Czartoryskim posi koron polsk, mogo by nastpnie powie si to samo w Rosji. Jeeli moe by carem ksi brunwicki lub anhalcki, czemuby nie mg nim zosta krl polski13). Rzeczywisto za posza innym torem; bliskie ju byy rozbiory i zbliaa si rosyjska hegemonia nad Europ. Bez jakiejkolwiek zapowiedzi, nie szukajc nawet pozoru, wrd najwikszego pokoju, katolicki rzd Marii Teresy zaj w lutym 1770 r. Spisz i Oraw. By to prosty napad, jakby prba czego mona sobie pozwoli w stosunku do Polski. Prba powioda si, wic za przykadem Austrii grabi Fryderyk II Pomorze gdaskie i Warmi, rwnie nie wypowiadajc wojny. By to wstp do rozbiorw Polski. Rozbiory nie wywoay z adnej strony protestu; w caym wczesnym pimiennictwie caej Europy nie ma ladu oburzenia z powodu najwikszej zbrodni caej Historii powszechnej14). Panowaa zgoda wszystkich na to, e w polityce etyki by nie moe. Mniemania tego nie obalia adna rewolucja!!! W samym przebiegu rewolucji francuskiej kryje si ta dziwna zagadka, e rewolucja, przeciwko arystokratom rozptaa si wtedy wanie, gdy szlachta zrzeka si swych przywilejw, a duchowiestwo dziesicin (na historycznej sesji 4 sierpnia 1789 r. w sali gry w pik). Poza parawanem zgoa ju niepotrzebnej walki o prawa czowieka" krya si wielka wyprawa na pognbienie chrzecijastwa. Indeferentyzm religijny przeszed w takie ecrasez", o jakim si Wolterowi nie nio, na jakie nigdyby nie przysta. Zachowano absolutyzm, tylko przeszczepiono go z Korony na kluby i przydano terror, na jaki nie zdobyby si nawet car. Nie uroniono niczego z poprzednich nabytkw cywilizacji bizantyskiej, ale do mieszanki doczyy si ju pierwiastki cywilizacji trzeciej, ydowskiej. Rozbiory Polski wcigay Rosj w wojny koalicyjne. Polska pada ofiar zmowy pastw dynastycznych przeciwko pastwu narodowemu, pastw despotycznych przeciwko konstytucyjnemu. Polska zdobya si na to, i wydaa konstytucj Trzeciego Maja bez rozlewu krwi. Gdyby nie rozbiory Polski, byaby zapanowaa konstytucyjna forma rzdw zaraz w pocztkach XIX wieku w caej Europie z wyjtkiem Rosji i Turcji; byoby si te nastpnie obeszo bez reakcji, a wstrznienia wojenne byyby si ograniczyy do poowy Europy, po zachodnie granice polskiego pastwa. Wstrznienie byoby tym samym krtsze, mniej skomplikowane a skuteczniejsze. Atoli skutkiem rozbiorw Polski absolutyzm rozszerzy niezmiernie swe podstawy, czc si w jeden olbrzymi obszar z rosyjskim despotyzmem. Zabrako w Europie czynnika, ktryby nada jej rwnowag a ktrym byaby Polska. Ten brak zaznaczy si jeszcze znacznie gbiej, ni w przebiegu wojen; zaway na caej ideologii XIX wieku. Konstytucja francuska z roku 1789 i wszystkie nastpne s dzieami aprioryzmu. Zgodne to jest z przewiadczeniem tyczcym wszelkich humaniorw, co wyrazi by w roku 1793 Condorcet, e w naukach humanistycznych odkrycia stanowi dorobek samej tylko medytacji". Natomiast konstytucja Trzeciego Maja jest dzieem wybitnie aposteriorycznym. Tamte wynikny z rewolucji i zasilay j coraz bardziej, ta hodowa13) Wo. 14) Ks Alfons Gratry, filozof katolicki, ktry nazwa rozbiory Polski grzechem miertelnym Europy" naley do czasw znacznie pniejszych. y w latach 1805-72. Gwne jego dzieo La Morale et la loi de lhistoire wyszo w roku 1868.

352

a ewolucji. Dwie metody prawodawstwa nowoczesnego byyby mogy wspzawodniczy; w kadym razie metoda rewolucyjna nie byaby zdobya caego kontynentu europejskiego. Polski duch praw" jest bliszy znacznie angielskiemu, ni francuskiemu. Myl europejska nie byaby popada w lep zaleno od francuskiej i w lepe naladownictwo urzdze francuskich. Nastpne ruchy wolnociowe w Europie czerpay metod ycia zbiorowego z Francji, przepisujc dosownie t, lub ow z konstytucyj francuskich, z ktrych adna nie bya stosowna dla Francji a c dopiero dla Rumunii, lub Chile. Z niewaciwoci instytucyj zrodzia si wieczna rewolucyjno. Moemy powtrzy i to z naciskiem, jako zabrako w Europie czynnika, ktryby nada jej rwnowag, a ktrym byaby Polska, powracajca szybko i z ca stanowczoci do cywilizacji aciskiej. W tym geneza powszechno-europejskich wojen napoleoskich, nastpnie witego przymierza i caej dalszej konsekwentnej walki i ponownych wstrznie. Dray wci posady Europy, pozbawionej tego jedynego pastwa, ktre mogo si szczyci konstytucj bez rewolucji. Rwnie w dziedzinie ekonomicznej midzynarodowej powstay z rozbiorw Polski przewroty, sigajce daleko, z konsekwencjami nienaturalnymi, ale nieuchronnymi, ktre pocigay za sob konieczno nowych przewrotw politycznych. Pod kadym a kadym wzgldem wytoczono w rodku Europy wyrw, ponad ktr wytwarza si z prdw dziejowych wir, wcigajcy w swe odmty nie tylko pastwa, ale ca kultur europejsk. Napoleon by wodzem z powoania i zdobywc a kosmopolit. W czasie wyprawy egipskiej by moment, kiedy by gotw zosta na Wschodzie i zamyla o utworzeniu wielkiego pastwa muzumaskiego azjatycko-afrykaskiego. Mg zosta islamit i wielkim kalifem rwnie dobrze, jak zosta cesarzem koronowanym przez papiea. Wojska jego skaday si ze wszystkich nacyj a adna z jego wypraw nie miaa jakiego celu narodowego. By tylko dynast; przywiza si do Francji, bo z niej czerpa gwne rodki i ona suya mu za podstaw. Nie rozumia idei narodowej, czego dowody skada w Hiszpanii, we Woszech i w Polsce. Nigdy nie zamierza jej wskrzesi. Chcia dzieli si z Rosj panowaniem nad Europ. Gdyby by przywrci pastwo polskie, sam ten fakt byby w roku 1812 ju rozstrzygniciem wojny, a bezpieczestwa od wschodu byaby strzega Polska sama. Dla dziejw cywilizacyjnych najwaniejszym czynem bojowym Napoleona jest ustanowienie pastwa Illirii z habsburskich dzieraw poudniowo-sowiaskich. Wtedy Sowecy budz si do ycia historycznego. Zaczyna si nowoczesna historia od poety Volkmera, ktry zaoy szko przygotowawcz do gimnazjum w Pruju i biedzi si tam z jzykiem wulgarnym w latach 1769-84. Potem nasta okres illiryzmu, tj. hasa cznoci narodowej z Chorwatami. Rosy kopoty z czterema ortografiami (bohoriczica, danjczica, metelczica, gajica), lecz najcisz wtpliwoci byo czy mona by osobnym narodem i nawet czy si to godzi (ze wzgldu na nieliczno). Nigdy jednak nie byo w Illirii wtpliwoci pod wzgldem cywilizacyjnym; okrelona jest od razu wyranie i stanowczo: Sowecy i Chorwaci nale do cywilizacji aciskiej15). Obok Illirii budzili si do nowego ycia Neohellenowie, lecz jeszcze bez znaczenia w polityce midzynarodowej. Krwawym by pocztek XIX wieku dla stosunkw narodowych na Bakanie. Z jednej strony coraz wiksza hellenizacja cerkwi serbskiej i bugarskiej (Turcy ju pod koniec XVIII wieku znieli patriarchaty w Peczu i Ochrydzie)16), z drugiej za strony przeladowanie neohellenizmu. Kiedy Rosja ju czynia przygotowania do nowej wojny tureckiej poddany by strasznej egzekucji (trwajcej przeszo miesic) Aleksander Ypsylanti, kilkakrotny przedtem minister. Profesor grecki Gobdelas schroni si wwczas do Warszawy pod opiek Ksistwa Warszawskiego, dopiero co utworzonego17). Przeciwko tlejcym ruchom narodowym staje murem dynastyczno tronw Europy i to pod opiek Rosji. Opuszczenie sprawy polskiej sprowadzio na Europ hegemoni rosyjsk, ju nie kwas bizantyski, lecz turaska domieszka wypacza do reszty cywilizacj acisk. Osabia si tak dalece, i w yciu publicznym jej nie zna. Akt witego przymierza" z roku 1815 zaczyna si od wezwania Trjcy Przenajwitszej. W jej imieniu bd kontrahenci, t j. trzy pastwa rozbiorowe (czwarty Bourbon francuski podpisywa,
15) Lc, Vo, Ni. 16) U. 17) J B 273, 243. Gobdelas ogosi w Warszawie po francusku dzieko o Aleksandrze Wielkim.

353

bo musia) przestrzega, by w Europie panowa ad Boy, tj. absolutyzm, centralizm, biurokracja. W ogle przez wojny napoleoskie wywara Rosja bez porwnania wicej wpywu na Europ, ni Europa na Rosj. Wolnomularstwo i stowarzyszenia tajne wprowadziy do Rosji poj rewolucyjnych w sam raz na tyle, ile trzeba na spisek, ktry si nie zda na nic, bo mu brak waciwego ta w spoeczestwie. Og rosyjski solidaryzowa si nadal najzupeniej z samodzierawiem. Mona by powiedzie, e wprowadzony przez Piotra Wielkiego do Rosji bizantynizm dopomg do lepszego uporzdkowania, do udoskonalenia turaszczyzny. Nastpuje szczeglne zjawisko dziejowe: rwnolegle jak Rosja przejmuje si bizantynizmem niemieckim zaczynaj kiekowa w Niemczech pomysy, bizantyskie niewtpliwe, lecz nachylajce si ku cywilizacji turaskiej. Pewne powinowactwo duchowe tych dwch cywilizacyj objawiao si w historii kilka razy, objawio si nawet tak daleko od ich gniazd. Kosmopolityczny ton przebija te z gwnych dzie Jana Gotliba Fichte (1762-1814) powiconych nauce o pastwie. W roku 1800 wyszed drukiem Der geschlossene Handelsstaat", w ktrym wystpuje z daniem, eby ustali ilo osb uprawiajcych zawody produkcyjne i eby zmiana zawodu bya bardzo utrudnion, w zasadzie niemoliw. danie bizantyskie, tak byo w Bizancjum. Uderzajcym jest to dlatego wanie, e Fichte dziejw bizantyskich nie studiowa. Dalszy projekt, eby handel zagraniczny pozostawa w rku pastwa stanowi rwnie wasny pomys Fichtego, jakkolwiek urzeczywistniony by dawno przed nim u Mongow Niebieskich, w Kipczaku tatarskim w Moskwie od XV wieku i w XVII w kozaczynie ukrainnej. Fichte zapdza si dalej jeszcze; oddaje na wasno pastwa ziemi, lasy i kopalnie. U niego pastwo nadzoruje w ogle wszelk wasno i ewentualnie mogo by nada prywatnym osobom ziemi lub co innego w posiadanie"18). Wystpuje tedy Fichte w roku 1800 z tym, co za naszych dni nazwano planow gospodark i z postulatami, ktre s w programie socjalistycznym, na p wieku niemal przed Marksem. W sze lat potem, w r. 1806, wydaje Fichte Grundzge des gegenwrtigen Zeitalters". Gosi tez, jako ycie rozumne polega na tym, e osoba zapomina o sobie w gatunku". Rozumie on to altruistycznie w taki sposb, i ta osoba oddaje swoje ycie dla ycia wszystkich i dla nich je powica"19). Znamiennym jest to, e nie wyobraa sobie tego powicenia inaczej, jak przez zapomnienie si w gatunku". Zwraca si tedy przeciw personalizmowi, a propaguje gromadno, co jest bizantyskim. Wedug niego pastwo winno przenika do ycia obywatela, wprzgajc go w warsztat pastwowy20). Takie ycie rozumne" prowadzcy nard byby Normalvolk i nadawaby si na przewodnika innych narodw. Fichte daje do zrozumienia, e ta misja przypa winna narodowi niemieckiemu21). wiadomo wszelka poczyna si przez odrnianie od podobnego otoczenia. Wypada wic uzna owo pojcie Normalvolk za pierwszy przejaw niemieckiej wiadomoci narodowej. Charakterystyczne, e zjawia si od razu z bizantynizmem i z przedsannikiem socjalizmu pastwowego a wykazuje od samego pocztku skonno do monizmu prawa publicznego. W poczuciu narodowym mia si Fichte posun dalej zaraz w roku nastpnym. Mona go uwaa za pierwszego patriot niemieckiego, wic tym bardziej zwraca uwag fakt, e wpad od razu w uwielbienie wasnego narodu. Niemcy, jego zdaniem, najblisze Boga, jzyk niemiecki wyszy ponad romaskie i angielski (bo nie oparty o acin, o podstaw zamar", jak tamte); Niemcy maj ducha zarwno z innymi narodami, a nadto Gemut", ktrego innym brak. Niemcy stanowi nadziej caego rodu ludzkiego" i w interesie ludzkoci musz by zachowane. Tak jest tre jego synnych Reden an die deutsche Nation" z roku 1807 i 1808, ktre porway Niemcw do broni przeciw najazdowi Napoleona. W owych Reden" rozwija Fichte dalej swj program spoeczny i pastwowy. Domaga si, eby pastwo wzio na siebie wychowanie modziey a celem wychowania, eby zanikay rnice klasowe. Idealne pastwo powinno by jednoklasowe22). C za przedsannictwo bolszewizmu! Ciekawy zaiste przykad, jak metod medytacyjn23) (a innej Fichte nie zna) mona doj ... kiedykolwiek do czegokolwiek. Robi postpy w ocenie swego naro18 22

) Se 14. 19) Se 12. 20) Se 17. 21) ib. ) Se 15, 16.

23

) O metodzie tej zob. w rozdziale wstpnym ksiki O wieloci cywilizacyj".

354 du. Twierdzi ju miao, jako nard niemiecki stanie si prawdziwym ojcem i odnowicielem wiata przez to, e uduchowi i umoralni ycie pastwowe i narodowe24). Gosi to w rzeczywistoci ponurej. Jeszcze w grudniu 1813 r. proponowa W. Humboldt, eby wystara si u Anglii i Rosji o gwarancj dla niepodlegoci Niemiec. Wtedy Stein zrobi uwag: Gwarancja zagranicy ma w sobie duo; w kadym razie mona by dopuci do tego tylko Angli lub Rosj". W zasadzie zgadza si tedy na gwarancj. Sam Stein wygotowa memoria w marcu roku 1814 z propozycj dyrektoriatu, zoonego z czterech gosw, majcego sta na czele Niemiec, mianowicie: Austria, Prusy, Bawaria, Hanower, a przecie Hanower stanowi dependencj angielsk. Cikie uczone wywody Fichtego dostpne byy tylko dla osb z wyksztaceniem akademickim. Obok niego stana wkrtce pie, wzruszajca wszystkich, zdolnych czu i myle. Carl Ludwig Michelet (nastpca Hegla) pisze, jako w roku 1812 Moritz Arndt, zbiegszy powtrnie przed Napoleonem do Rosji (gdzie spotka si ze Steinem) uwiadomi by nastpnie Niemcw o jednoci narodowej pieni Was ist das Deutschen Vaterland?"25). Oddziaywanie literackie tym godniejsze zastanowienia, bo jeszcze Fryderyk II mia jzyk niemiecki w pogardzie i nie przypuszcza, aeby w tym jzyku mogo by co godnego czytania. W roku 1784 odesa egzemplarz Nibelungw, jako un ramassis de choses barbares"26). Za naszych czasw Charles Bonnefon potwierdzi spostrzeenie, jako a do zarania XIX wieku adna historia w Europie nie bya mniej narodow od niemieckiej"27). A zatem statolatria niemiecka zrodzia si w roku 1784, patriotyzm za okoo roku 1806, lecz spopularyzowany dopiero w roku 1813; jest tedy o cae pokolenie modszy. Poczucie narodowe stanowi objaw cywilizacji aciskiej i stawao si wszdzie czynnikiem cywilizacyjnym na niekorzy bizantynizmu, z jednym atoli wyjtkiem: z wyjtkiem Niemiec. Tam pierwszy uczony patriota, Fichte wzmacnia rwnoczenie bizantynizm. Rwnoczesno dziwna! Czy z tego zwizku wykluje si co normalnego? Nadszed Wilhelm Georg Hegel (1770-1831). W jego filozofii rzeczywisto nie ma charakteru jednostkowego, lecz oglny, bo nawet Ja absolutne i idea nie s bytem jednostkowym" ... Og jest bardziej wartociowy, ni szczeg ... waciw rzeczywistoci jest to, co ma istnienie oglne, natomiast jednostkowo stanowi tylko stopie w rozwoju oglnoci"28) itp. Caa ta doktryna odwraca si od personalizmu a skania wielce ku zasadzie gromadnoci, wic ku bizantynizmowi. Wystpuje te u Hegla bizantyska statolatria o wiele wyraniej, ni u Fichtego. Ideaem ycia jest ycie pastwowe, albowiem pastwo jest ide bosk, duchem ywym i absolutn moc na ziemi. Jednostka musi by podporzdkowana pastwu we wszystkim. Stany nie s przedstawicielstwem narodu wobec sfer rzdzcych, lecz raczej reprezentacj rzdu wobec narodu29). Spycha wic Hegel spoeczestwo do roli narzdzia w rku pastwa. Spoeczestwo yje o tyle, o ile mu pastwo zezwala. Tak wanie byo w Bizancjum. Czasy nowe zaznaczyy si wyrzekaniem na hiperprodukcj, jako rda za spoecznego30). Znowu przedsannictwo Marksa. Mieci si to wszystko w ogoszonym przez Hegla w r. 1820 dziele Grundlinien der Philosophie des Rechts, oder Naturrecht und Staatswissenschaft". Doniose stanowisko Hegla w walce cywilizacyj w Niemczech okazuje si atoli w caej peni w innym jego dziele, we Vorlesungen ber die Philosophie der Geschichte". Orzek w nich Hegel co nastpuje: Zaden rozumny ustrj pastwowy nie jest moliwy z religi katolick". Na nic bizantyskie wysugi Jzefa II. Niemcy katolickie wykluczone s od samej moliwoci jakiego rozumnego ustroju pastwowego! Druga za teza heglowska brzmi: Duch germaski jest duchem nowego wiata"31). A zatem katolicyzm do nowego wiata nie naley, jest przestarzaoci, do niczego nie przydatn, czym wrcz szkodliwym. Jak widzimy, Fichte i Hegel nie tylko gosz statolatri, lecz zarazem rozszerzaj kompetencje pastwa nader rozlege. U nich pastwo jest wszystkim, wszystko do niego naley, nawet wychowanie modziey. Rozwijano to tak, i heglizm dotkn nawet sposobu przedstawiania uczniom caego wiata klasycznego. Niezawodnie najsilniej wystpuje oddziaywanie Hegla w tendencji, eby staroytno wyzyska poli-

24 27

) Se 17. 25) Mi I 415. 26) Bo 205. ) Bo 25. 28) Se 9. 29) Se 20, 26, 27. 30 ) Se 23. 31) H 439, 555; Mi I 415.

355 tycznie. Ucze jego i przyjaciel Jan Schulze przerobi gimnazjum w Prusach z przybytku harmonijnego humanizmu w organ pedagogiki pastwowej32). Ta pedagogia musi by napojona protestantyzmem, gdy wedug Hegla protestanci tylko s dobrymi Niemcami, prawdziwymi, powoanymi do tworzenia przyszoci. Jake to pogodzi z poczuciem narodowym? C za nard, skoro poowa jego jest wykluczona nawet od uywania rozumu w yciu publicznym? Ciekawe bd wyniki takiego rozumowania. Protestantyzm po wojnach napoleoskich zosta do reszty upastwowiony. Fryderyk Wilhelm III (1814-1840) postanowi uporzdkowa chaos wyznaniowy, robic z religii ga administracji pastwowej. W roku 1817 z racji 300-nej rocznicy tez Lutra zarzdzi krl die kirchenregimentliche Union", ktr wprowadzono w cigu najbliszego dziesiciolecia w caym szeregu pastw i pastewek Rzeszy. Opozycja ozwaa si dopiero, gdy krl zabra si do ujednostajniania urzdze i liturgii. Przeciwko rzdowej pruskiej nasta sprzeciw, obejmujcy wikszo pastorw pod wodz profesora wrocawskiego, Scheibla (1783-1843), ktrego przepdzano z miejsca na miejsce przez siedem lat. W opozycji bra udzia rwnie Schleiermacher, z zawodu take pastor, ktry poddawa w wtpliwo das episkopale Recht" krla w sprawach liturgicznych. A jednak w roku 1826 zadekretowa krl pruski Unionskirche a sprzeciwiajcych si przeladowano, jako buntownikw (Rebellen). Niemniej przeto liczni teologowie protestanccy mieli wtpliwoci tak co do Hofagende" jakote co do rzdowej mieszanki dogmatycznej. Zaczy si studia historyczne podsycajce opozycj, a wreszcie Fryderyk Wilhelm IV (1840-59) pocz robi koncesje staroluteranom", zezwalajc im nawet na osobne gminy. Do roku 1847 byo ich 27 a od roku 1843 urzdzano w Lipsku konferencje luterskie. Wypadki roku 1848 podsycay wszelk opozycj i ni std ni zowd ruch staroluterski" pobrata si z liberalizmem. Zwoywano Kirchentage", ktre w Witemberdze odbyway si jeszcze w latach 1849 i 1851 i ... wynikn z tego Zentralverein" przeciwko Unii. Lecz ze zwizkw z liberaln opozycj polityczn wyszed ostatecznie ruch nowy, neoluteranizm, ktry przyjmowa si szybko w wielu krajach, a by waciwie przystosowaniem protestantyzmu do wymaga propagandy racjonalistyczno-liberalnej, a w istocie rzeczy areligijnej. Przez cay ten okres daje si Europie we znaki hegemonia Rosji. Pod egid cara odbywa si w latach 1818-22 pi kongresw monarszych, a tymczasem spiski dziaaj. Car Aleksander I (1801-1825) stawa si dwukrotnie monarch konstytucyjnym: skutkiem zajcia Finlandii i otrzymania Kongreswki". Odrbno prawno-polityczn tych krajw odczuwali Rosjanie jako obelg dla siebie. Uosobieniem nowoczesnej Rosji sta si historyk Karamzin (1765-1826). Wystpi on w roku 1811 z memoriaem przeciw wszelkiemu liberalizmowi i przeciw prbom wskrzeszenia Polski. Nawet najskrajniejszy rosyjski liberalizm godzi si ze samodzierawiem", jeeli ono dziaao przeciw polskoci. Podobnie zniesienie unii cerkiewnej za Mikoaja I (1826-1855) spotkao si z wielkim uznaniem wrd najobojtniejszych na kwestie wyznaniowe wolnodumcw. Karamzin osdzi, e do rozwoju Rosji niezbdny jest absolutyzm oparty o prawosawie, a wszelkie inne kierunki naley ciga i tpi. Wywar wpyw stanowczy. Mona o Karamzinie powiedzie bez przesady, e sta si wychowawc Rosji na cay wiek XIX. By to umys typowo bizantyski, cenicy nauk i dbay o zewntrzn stron ycia. Od Piotra nasikaa Rosja bizantynizmem niemieckim; Karamzin posun umysowo rosyjsk o szczebel wyej, darzc j bizantynizmem nowym, swoistym, niewtpliwie rosyjskim. Dziki bizantynizmowi Karamzina nastpi nowy a potny rozwj kultury moskiewskiej. Usiuje si przej z cywilizacji turaskiej do bizantyskiej a wszelka zmiana cywilizacji wywouje cikie przesilenia i dlatego potna Rosja, staa si kolosem na glinianych nkach". Zasada absolutyzmu chylia si do upadku w caej Europie. W lipcu 1830 r. wygnano z Francji Karola X, prbujcego rzdw nazbyt absolutnych, a powoano Ludwika Filipa, krla mieszczaskiego". Rwnoczenie niemal z t rewolucj lipcow" wypowiedziaa Belgia posuszestwo krlowi holenderskiemu, urzdzajc si jako pastwo osobne, a konstytucyjne.

Wprawiono w ruch wite przymierze": austriackie wojsko miao wkroczy do Francji, Rosja za i Prusy miay ruszy na Belgi. Ale car zamierza prowadzi t wojn nie rosyjskim wojskiem, lecz
32

) Sr w Al 70.

356 polskim. Na dzie 1 lutego 1831 roku wyznaczono wymarsz, a tymczasem miay Kongreswk obsadzi zastpczo wojska rosyjskie. W wojnie na Zachodzie zmalaoby wojsko polskie, wrciaby cz zaledwie i osabiona, podczas gdy armia rosyjska pozostaaby nietknita, miaaby Krlestwo w swym rku i nie wyszaby ju z niego, bo ktby to na niej wymusi? Zaprowadzenie w Polsce rzdw wojskowych nie ulegao wtpliwoci, czc si z usuniciem resztek niepodlegoci. Te plany wyday si. Bunt wojskowy by wprost nieunikniony i zapewne byby wybuch w lutym roku 1831; a byo do czasu, eby go przygotowa naleycie. Ale sprawa posza na rozstrzsanie i decyzj lekkomylnych tajnych towarzystw, a dosza do modzieniaszkw ze szkoy podchorych i wybuchna przedwczenie, bez najmniejszego przygotowania ju 29 listopada 1830 roku. Odtd a do roku 1864 monaby polityce polskiej da tytu: rzdy pajdokracji. Mikoaj bliszym by cywilizacji turaskiej ni bizantyskiej. Rzdzi cile po wojskowemu. Ruch umysowy ogranicza i utrudnia uczszczanie do szk, nauka za jako taka, wydawaa mu si zawsze podejrzana. W roku 1835 specjalny ukaz sprowadza uniwersytety do absurdu a w roku 1850 zakazano wykadw filozofii, jako burzcej niepotrzebnie umysy modziey. Byo wic co z cywilizacji aciskiej w uniwersytetach, skoro wybitny turaczyk na tronie uwaa je za niebezpieczne. arzya si w Rosji nadal domieszka cywilizacji aciskiej. Nie mogo jej nie by, skoro Polska bya wcielona do pastwa rosyjskiego. Wytwarzaa si mieszanka mechaniczna w caej Europie, lecz w Rosji najgrubsza. Obydwa obozy kontynentu europejskiego jednakowo byy pogrone w mieszankach, tak reakcjonici, jakote liberali. Czy cae panowanie Ferdynanda Dobrotliwego (1835-1848) z rzdami Metternicha nie byo typowo bizantyskim? Te same rzdy opiekoway si hierarchi katolick, cile po bizantysku. Sfery rzdowe nie pojmoway religii inaczej, jak nadal po jzefisku. Dla Habsburgw by katolicyzm wci tylko czynnikiem politycznym. Do jakiej cywilizacji mamy zaliczy rze galicyjsk roku 1846? W jaki sposb, wedug jakiej metody byli cywilizowani ci, ktrzy tak ohyd wymylili i usprawiedliwiali? Racja stanu? O to wanie chodzi, z ktrej cywilizacji bya rodem ta racja stanu? Statolatria wzbiera coraz bardziej a stanowi to cech bizantynizmu. Wszyscy s przekonani, e pastwo musi by wysze ponad etyk. Zupenie tego samego zdania s liberali. Gdyby mogli odnie od razu walne zwycistwo, zrobiliby rzd parlamentarny despotycznym, wszechwadnym, nie mniej od metternichowskiego (jako doszli pniej do tego ideau). Nikomu z bojownikw o swobody obywatelskie nie przyni si postulat etyki w yciu publicznym. Zrywali z bizantynizmem w jednej materii: chcieli wolnoci nauki, pragnli jej szczerze i tsknili gorco za rozwojem nauk politycznych. W wielkich sporach dwch obozw najbardziej charakterystycznym by spr o uniwersytety a z postulatu wolnoci nauczania musiao wyoni si w kocu danie wolnoci myli w ogle, a wic zniesienia cenzury. S to postulaty wybitnie antybizantyskie; ale ci sami ludzie przyznawali pastwu wszechwadz i domagali si, by wszystko poddao si wymogom pastwa. Oni inaczej pastwo urzdzali, lecz nowym urzdzeniom przyznawali dawne przywileje. Co si wytworzy z takiej cudacznej mieszanki, jak pogodzi wszechwadz pastwa i wolno nauki? Jeeli wszystko a wszystko ma suy pastwu, jake dugo nauka bdzie moga stanowi wyjtek? Powstanie w kocu bizantynizujca nauka na usugi nie Prawdy, lecz pastwa. Zaczo si od teologii jzefiskiej a skoczyo na statolatrycznej historii i jurisprudencji. Mieszanka cywilizacyjna spodzia nauk tendencyjn, urzdow. Libera u steru rzdu wymusza posuch tak samo, jak reakcjonista i w imi tej samej zasady. Jake to charakterystyczne, e w humaniorach zakorzeniaa si coraz bardziej aprioryczno i metoda medytacyjna. Hegel zna tylko dedukcj ze swych dowolnych zaoe i wysila si na subtelnoci, aeby w kocu doj do wniosku, e theodicea musi by antykatolick i e aden rozumny ustrj pastwowy nie jest moliwy z religii katolickiej". Wykwitem mdroci Boej bdzie pastwo pruskie, a

filozofowie niemieccy bd si wysilali na apoteoz Fryderyka II, jako krla filozoficznego". Katolik Schlegel (1772-1829) utknie rwnie w trichotomii (tylko wymyli inn), i rwnie bdzie podziwia ludy germaskie, jako z przyrodzenia chrzecijaskie. Take francuscy uczeni poszukuj punktu zaczepienia, z ktrego mona by 357 atwo wydedukowa wszystko, co im trzeba. Saint Simon (1760-1825) oprze si na czynnoci" (zamiast na wolnoci) a Comte (1798-1857) owiadczy wprost, e jego system opiera si na pierwszych natchnieniach modoci, wzmoonych dugim szeregiem metodycznych medytacji". Supiski wymedytuje si rzutu i przycigania, jako dwie siy zasadnicze w wiecie przyrody i ducha. Dopiero w drugiej poowie XIX wieku Guizot (1787-1874) pocznie do humaniorw wprowadza na nowo indukcj. Medytacyjny aprioryzm okazywa si w praktyce mimowolnym i niewiadomym pomostem do prdw wrogich cywilizacji aciskiej a tym samym wnosi pierwiastki przeciwne tej cywilizacji i przyczynia si do wytwarzania niebezpiecznej mieszanki cywilizacyjnej. Wemy inny przykad: najmocniej gardowano za wolnoci sumienia, ale wszystkie szkoy wyznaniowe katolickie byy im sol w oku. Wolno, lecz nie wolno mie szk. A do przeomu wiekw XVIII i XIX byy wszystkie szkoy wyznaniowymi. Panujcy decydowa o wyznaniu i szkolnictwie. W protestantyzmie panujcy mia obowizek dba o prawowierno nastpnego pokolenia za pomoc odpowiednio urzdzonych szk. Si rzeczy, bez uprzedniej tendencji, wyania si w protestantyzmie szkolnictwo pastwowe, gdy tymczasem kraje katolickie mogy si bez tego obej, dziki szkoom zakonnym. Teoretycznie pierwszy uj kwestie szkolnictwa pastwowego Althusius, ktry w roku 1603 w swej Politica methodice digesta" orzek, e skoro pastwo piastuje wadz nad wyznaniem, obowizane jest gwarantowa temu panujcemu wyznaniu prawowierno mieszkacw. Rozumowanie, jakby wprost z dawnego Bizancjum! Szkolnictwem ma kierowa pastwo, jako zwierzchno wyznaniowa, a zatem szkoy musz by tym samym wyznaniowymi, chocia s zarazem pastwowymi. Jzef II by te tego zdania. Tendencja ta natkna si na drug, na haso tolerancji wyznaniowej. Locke ( 1703) ogosi, e wszystkie wyznania winny uzyska cakowit niezawiso od pastwa. Miao by przeto nastpi oddzielenie wadzy kocielnej od wieckiej, pastwowej, a wic nawrt do dawnego dualizmu wadz po myli cywilizacji aciskiej. Lecz do tego nie doszo a statolatria wyobraaa sobie tolerancj, jakby w syntezie" de zasadniczo sprzecznych. Za edyktem tolerancyjnym Jzefa II (1781) nie nastpowa w pastwach habsburskich dualizm wadz, w zasadzie sobie rwnych. Przez tolerancj rozumiano jednakow zawiso kadego wyznania od pastwa, a wic postpiono wrcz przeciwnie, przeciw postulatowi Lockego, przeciw samej istocie wolnoci i tolerancji. czono sprzecznoci. Z mieszanki ideologicznej wyania si zasada cywilizacyjna, e szkoa jest instrumentum status, czynnikiem politycznym. Okrelono to najpierw na dworze Marii Teresy: Die Schule ist ein Politicum. Zasada ta zdobya sobie ca Europ ldow. Ju w roku 1772 wystpi we Francji Louis Chalotais z twierdzeniem, e wszystko, cokolwiek pozostaje w zwizku ze szkolnictwem, musi by zawise wycznie od pastwa. Turgot wymaga ju osobnego urzdu do kierowania wszelkimi zakadami nauczania, od szkki pocztkowej do uniwersytetu. W roku 1792 Condorcet przedstawi Zgromadzeniu Prawodawczemu kompletny plan organizacyjny. W Niemczech projekt osobnej wadzy owiatowej opracowa w roku 1766 Martin Ehler, a w dwa lata potem podj t myl Basedow. Od niego pochodz dwa dalsze pomysy: eby pastwo rozcigno nadzr take na szkoy prywatne i e szkoa musi by midzywyznaniowa". Pruskie Landrecht" w roku 1794 zawiera ju przepis, e szkoy wolno zakada tylko z uprzedni wiedz i za zezwoleniem pastwa, Fichte owiadczy si, nie tylko za monopolem pastwa, lecz zakwestionowa nawet prawo wychowawcze rodziny. Zaproponowa wreszcie pastwowe falanstery dziecice. Tymczasem ogosi Napoleon w r. 1808, e szkolnictwo powierzone jest w caym pastwie jedynie i wycznie wadzom rzdowym". Potem za Restauracji zosta ministrem owiaty biskup katolicki, de Frayssinous i... utrzyma zasad monopolu pastwowego. Inne osoby byy u steru, co innego nakazyway i zakazyway, lecz zasada bya ta sama. Mieszanka poj zupenie podobna do tych, jakie obserwowalimy w sprawie stosunku ycia publicznego do etyki, lub w sprawie wolnoci nauki.

W Niemczech, ktre byy wwczas jeszcze rojowiskiem pastw i pastewek orzek Schleiermacher (1768-1834), e ucze ma by wychowywany dla pewnego oznaczonego pastwa (fr einen bestimmten Staat). Nie ma ju dawno tych pastw, lecz teza obowizuje do358 tychczas w pastwach nowych. Powstay nawet pedagogie pastwowe. To wszystko posiada wybitne cechy bizantynizmu. Obalano trony, lecz statolatri wzmacniano i rozszerzano. Cywilizacje bizantyska i ydowska czyy si przeciwko aciskiej, bo w niej dominowa katolicyzm. Kiedy we Francji wywalczono w roku 1850 swobod i cakowit niezaleno szk prywatnych, rozpalia si agitacja przeciwko szkoom zakonnym. Haso rozdziau Kocioa od pastwa suyo za pokrywk ustawodawstwu antykatolickiemu. Walk cywilizacyjn moe najdokadniej da si obserwowa w XIX wieku na tle walk o szko. Czy brak w dziejach szkolnictwa ostatnich stu lat momentw stanowczo cywilizacyjnie aciskich? Czy nie dziaa na chwa szkolnictwa niejeden wielki umys wybitnie aciski"? Ale bizantynizowa kierunek nadawany z gry, a mieszanka cywilizacyjna dawaa si we znaki i nauczycielowi i uczniom. Zatrzymajmy si jeszcze przy innym kryterium, jakie moe nam dostarczy kwestia narodowociowa. Nie ulega wtpliwoci, e wojny w toku rewolucji francuskiej przyczyniy si niemao do rozpowszechnienia poczucia narodowego we Francji. Widzielimy te jak z pocztkiem XIX wieku zrodzio si to poczucie w Niemczech. S to oznaki cywilizacji aciskiej. Budziy si do ycia narody nowe", Neohelleonowie i Sowianie poudniowi. Byy to jakby kliny cywilizacji aciskiej, wbijajce si na Bakanie i w Niemczech w cywilizacj bizantysk. Ni tu, ni tam nie porzucano bizantyskich poj i wytwarzay si dalej mieszanki operujce sprzecznociami. Na poow XIX wieku przypada odrodzenie narodu czeskiego, zwane susznie i czsto cudownym", budzce i podziw i sympati. Jest ono niewtpliwie dzieem jedynie tylko cywilizacji aciskiej, (zwaszcza e pocztki wyszy od duchowiestwa); tote wszystkie siy odrodzenia pary nard czeski, by zaj miejsce w hierarchii tej cywilizacji i by si jej odda cakowicie. W Czechach zosta po klsce biaogrskiej 1620 roku tylko lud wiejski, odrabiajcy paszczyzn nowej szlachcie, posprowadzanej z caych Niemiec, z oficerw zwyciskiej armii Habsburgw. Szlacht wybito, mieszczastwo zamoniejsze poszo w rozsypk; o ile kto z inteligencji ocala, musia za granic szuka schronienia. Ju nie o niepodlego chodzio, lecz o samo istnienie narodu. Nawet jzyk czeski poczto przeladowa. Pierwszy wystpi w obronie Czechw Jezuita Bohuslav Balbin w swej Rozprawie na obron jzyka sowiaskiego, zwaszcza czeskiego" (1672). Od niego pochodzi jdrne zdanie, ktre potem spotyka si tak czsto na czeskich ksikach, ilustracjach, nawet na budowlach: wity Wacawie, nie daj zgin nam i potomnym" . Rozprawa krya w odpisach, drukowa jej nie byo mona. Kiedy za Jzefa II cenzura zelaa, ogosi j drukiem zasuony historyk, Pelzel, jako rdo dziejowe w roku 1775; ale ksika ulega konfiskacie, cenzor straci posad a wydawc uwiziono. Surowo tym dziwniejsza, e waciwie nie byo ju kogo przeladowa za czeski patriotyzm, bo nawet poczucie narodowe czeskie ju zagino. Kiedy w roku 1777 dyrektor teatru w Pradze sprbowa da czeskie przedstawienie, poprzesta na jednej jedynej prbie, bo teatr wieci pustkami. Lud sam nie jest i nie moe by narodem; a ktry z chopw czeskich wznis si wyej, germanizowa si dobrowolnie. W Pradze nikt przyzwoicie ubrany na ulicy nie mwi po czesku. Jzyk czeski nazywano wrcz jzykiem sucych (Dienstbotensprache). Ju nie przeszkadzano Czechom w zajmowaniu stanowisk powaniejszych, bo oni sami dobrowolnie pielgnowali niemczyzn, a jzyk czeski omieszali i gardzili nim. Nikt nie chcia uczy si po czesku. Im bardziej garnito si do owiaty, tym bardziej si niemczono. Doszo do tego, i wyraz Boehmen" oznacza now niemieck ga, zaszczepion na byym sowiaskim pniu. Kiedy w roku 1701 urzdzono w Pradze wystaw przemysow (pierwsz na kontynencie Europy), bya ta czeska" wystawa uroczystoci w zupenoci niemieck. Niemieccy literaci pisywali utwory beletrystyczne, osnute na przeszoci Czech; niemieckie poezje i sztuki teatralne zaroiy si od Vlast, Ludmi i Boetiechw; a nawet ika, ktry cepami miady niemieckie czaszki, by opiewany w niemieckim jzyku, jako temat interesujcy a nie bdcy ju niebezpieczny. Niemcy, zawsze partykularyci, wytworzyli w Czechach nowy niemiecki partykularyzm, a

zagarniajcy dla siebie czesk przeszo, jako spadek bez spadkobiercw, przedmiot bez prawego waciciela, ktremu szkoda da si zepsu, wic si go przechowuje w swoim domu dla ciekawoci. W roku 1793 pozwoli rzd na utworzenie katedry jzyka i li359 teratury czeskiej na uniwersytecie w Pradze w przekonaniu, e to moe by wycznie tylko spraw naukow, antykwarsk (pki jzyk czeski do reszty nie wyginie nawet midzy prostym ludem). Od dawna ju jzyk czeski przesta by literackim. Zasuony czeski polityk i literat, Jakb Maly, opowiada, jak w roku 1838 przez kilka tygodni bawic w czeskim miecie Taborze umylnie w restauracji odzywa si po czesku, a gospodarz grubo na tym zarobi, bo ludzie przychodzili oglda czowieka, ktry mwi po czesku, chocia nie jest chopem, wyrobnikiem. Tene Maly przekaza nam wiadomo, e gdy okoo roku 1845 kilku Czechw w Pradze zmwio si, e co czwartek bd si schodzi w pierwszorzdnej restauracji i mwi po czesku pozostali samotni, a w kocu im samym znudzia, si prna propaganda". W takich stosunkach y i dziaa Morawianin, Franciszek Palacky (1798 -1876), kandydat na pastora, marzcy o misjach wrd pogan w Hindostanie, ucze alumnatu luterskiego w Preszburgu, a zatem w otoczeniu sowackim. Szczeglnym zbiegiem okolicznoci czeskie tradycje literackie utrzymay si na Sowaczynie lepiej ni w samych Czechach; zasugi Sowaczyzny okoo czeskiego odrodzenia narodowego s wprost olbrzymie. W roku 1803 utworzono przy liceum preszburskim katedr jzyka i literatury czeskiej, ktra atoli zmarniaa. Staroytnictwo czeskie uprawiano tymczasem w Pradze. Jzef Dobrovsky wyda w roku 1792 dzieje pimiennictwa czeskiego, oczywicie po niemiecku, nie mylc o jakichkolwiek celach narodowych. O sze lat jeszcze wczeniej sam Jzef II najzacieklejszy germanizator, zatwierdzi w Pradze Knigliche bmische Gesellschaft der Wissenschaften". Dla narodowej sprawy czeskiej wicej znaczenia miao czasopismo, jakie Hromadko wydawa w Wiedniu od roku 1813 Videnske Noviny". Naucza w Wiedniu przy uniwersytecie jzyka czeskiego, a uczniami byli oficerowie i przyszli urzdnicy, eby si mogli porozumie z ludem w interesach subowych. Gazet jego prenumerowali po wikszej czci ... sowaccy mieszczanie. Spotka si z ni Palacky w roku 1813 w Trenczynie w znajomym domu i spostrzeg, e wielu ustpw nie rozumie, bo nie zna na tyle jzyka czeskiego. Od tego czasu zacz szuka czeskich ksiek i niebawem przesta myle o misjach, a zacz marzy o sawie literackiej w odnowionym pimiennictwie narodowym. Nagle nastpio wydarzenie wstrzsajce. W roku 1817 odkryto" rkopisy Zielonogrski i Kralowodworski. Podniosa gow nieznana dotychczas duma narodowa, patriotom przybyo miaoci; upatrywano w tych odkryciach" wskazwk Opatrznoci. Uczeni wszystkich narodw zainteresowali si Czechami, podziwiajc star kultur, majc siga podobno a XI wieku. Nasz spr o narodowo Kopernika by niczym, wobec kwestii o autentyczno tych rkopisw. Ukamienowano by kadego, kto miaby wtpi. Dla modego pokolenia byy falsyfikaty Hanki jakby strumieniem wieej krwi wstrzyknitej w organizm. Porwany podziwem i zapaem zapisuje wtedy 20-letni Palacky w swym dzienniku: Celem mego ycia pragmatyczne dzieje Czech, wedug najlepszych wymaga nauki historycznej". A nie byo nawet publicznoci, dla ktrej mona by po czesku pisa dziea naukowe. Dopeni wicie modzieczego lubu; od roku 1836 wychodziy tomy jego historii czeskiej, lecz pisane i wydawane po niemiecku. W roku 1823 zamieszka Palacky w Pradze. Pozna tam 50-letniego Jungmanna, gramatyka i wielkiego sownikarza dawnego jzyka czeskiego i okoo niego zgrupowanych kilku (wyranie: kilku!) patriotw. Nie wierzyli w moliwo wskrzeszenia swego narodu, bo do tego trzeba uwiadomienia milionw. Palacky spotka si tu z now ideologi. Jungmann myla tylko o tym, eby Niemcy nie poarli reszty czeszczyzny w Czechach. Rozbudzali tedy ruch sowiaski" w imi pobratymstwa. Nie wierzyli w moliwo wznowienia odrbnego ycia narodowego. Jungmann by przekonany, e jego sownik bdzie ostatnim pomnikiem jzyka czeskiego. Przerwana przez dwiecie lat tradycja literacka w niemae wprawiaa kopoty, jak pisa po czesku. Czeszczyzna z koca XVI wieku i z samego pocztku XVII wieku nie bardzo nadawaa si dla wieku XIX. Nowy jzyk czeski pimienny tworzy Jungmann sztucznie, zlepiajc go z kilku innych sowiaskich, niemao z polskiego, lecz wicej z rosyjskiego. A gdyby ta prba zawioda, wic niechby Czesi (i wszyscy Sowianie za ich przykadem) przyjli rosyjski jzyk pimienny, pozostawiajc

rodzinnemu jzykowi (np. polskiemu take) znaczenie tylko lokalnego narzecza jzyka wszechsowiaskiego. Marzy si Jungmannowi jaki jeden olbrzymi nard 360 sowiaski. Co za nard? Polski by pognbiony, pastwa polskiego nie byo, gdy tymczasem Rosja rosa wci w potg; a wic nard rosyjski wzmoony dopywem wszystkich innych sowiaskich, czyli po prostu rusyfikacja caej Sowiaszczyzny. Byle nie zaton w zniemczeniu. Palacky tej ideologii nie przej, cieray si przez pewien czas dwie ideologie: cile narodowa, przyjmujca ide sowiask" tylko do pomocy z ideologi spynicia w nard wszechsowiaski. Praktyka pouczya nastpnie, e jzyk wszechsowiaski byby dla wszystkich jednako niezrozumiay a powszechna rusyfikacja dobrowolnie nie da si przeprowadzi, choby z powodu oporu Polski. Historia zatwierdzia ideologi Palackego, ale pozostawa osad tamtej: moskalofilstwo. Zmieniay si potem nieraz stosunki polityczne w Austrii i w Europie caej i nard czeski wzmg si w swej odrbnoci narodowej: lecz moskalofilstwo pozostao. W roku 1848 podnis Palacky czeskie prawo historyczne i zada zupenego rwnouprawnienia z Niemcami w Austrii i opracowa projekt federacji. Po krtkotrwaej wionie ludw" z nastaniem cikiej reakcji usun si na dugo w zacisze pracowni naukowej. Powrci do ycia publicznego dopiero, gdy w roku 1860 powierzono rzdy Agenorowi Gouchowskiemu, ktry j przeprowadza program federacyjny. Rzdy jego trway zaledwie kilka miesicy, lecz pozostay po nim sejmy krajowe i parlament oglnoaustriacki. W kwietniu 1861 roku wzi Palacky udzia w deputacji do cesarza Franciszka Jzefa, by si koronowa w Pradze na krla czeskiego. Rzd do tego nie dopuci a parlament wiedeski zapdza si coraz bardziej w centralizm. Ale pokost niemiecki ju skrusza, Czesi przestali si niemczy i stanli mocno jako nard w nowoczesnej Europie. Wayy si losy cywilizacji na linii Praga-Wiede. Czesi pod wpywem niemieckim nabywali bizantynizmu, co nastpnie wzmagao si jeszcze bardziej przez moskalofilstwo. aciska cywilizacja bya drog waciw, lecz zaledwie nieznaczna mniejszo czeska na ni wkraczaa, a to z powodu niechci do katolicyzmu. Czesi od XV wieku wpadli w to nieszczsne zawikanie, e polityka mieszaa si im z teologi. Z pocztkiem wojny 30-letniej dali gow za spraw protestanck w Niemczech a potem przypisywali katolicyzmowi win swego upadku. Trzeba przyzna, e polityka Habsburgw, poda i gupia, zmuszaa niejako Czechw do wysnuwania takiego wniosku. Skoro z cywilizacj acisk czy si nieuchronnie katolicyzm, Czesi, poczuwajc si do nieprzyjani wobec Kocioa, nie celowali te w ogle przywizaniem do cywilizacji aciskiej (Palacky by wyjtkiem, chocia oficjalnie luteranin) a na lepo zachwycali si wszystkim, co pochodzio z Rosji. Doszo do tego, e nie cierpieli wprost Polakw za to, e walczyli przeciw Rosji o niepodlego. Ideologia czeska zacza skada si ze sprzecznoci, co zawsze bywa wynikiem mieszanki cywilizacyjnej. Mieszanka acisko-bizantysko-ydowska ogarniaa ca Europ ldow a jzyczkiem u wagi miaa sta si Austria. Nie moga istnie bez yczliwoci Sowian, uznawaa oficjalnie rwnouprawnienie, zrywaa si kiedy niekiedy do federalizmu, aeby po niedugim namyle odda si tym bardziej bizantyskiemu przesdowi jednostajnoci i centralizmu. Austria bya samymi okolicznociami swego bytu powoan do tego, by zerwa z bizantynizmem, by zaprowadzi pastwowo now, pastwowo pastwa w cywilizacji aciskiej, by w kocu przywrci etyk do ycia publicznego, lecz wrd cigych waha nie nastpia nigdy stanowcza decyzja. Mieszanka bya tak dokadn, i adna strona nie przewaaa nigdy cakowicie. Tak byo poza rok 1860. Wiodo Austri do zguby to samo, od czego wiotczaa caa Europa: biurokracja. Ona jest wizi centralizmu, etatyzmu, wreszcie statolatrii. Rewolucja francuska rozbudowaa" machin biurokratyczn w najlepsze, o wiele bardziej od wszystkich rzdw absolutnych. Istnieje osobny biurokratyzm rewolucyjny, ktry by wysuwany na pierwszy plan przez wszystkie ruchy rewolucyjne w Europie XIX i XX wieku. Wytworzya si w kocu na caym kontynencie europejskim mieszanka biurokracji rewolucyjnej z bizantysk, czego szczyt osignito we Francji. Syszy si czsto podziw dla tych urzdw, e przetrzymuj wszelkie zmiany form rzdw i stoj niewzruszone i zawsze utrzymuj ad i porzdek. Biurokracja posuszna kademu, bo sama niczego nie wyznaje, obojtna wzgldem wszystkiego, gdy nie majca o niczym pojcia i do niczego nie przywizana. Porzdek? Byle by w papierach; biurokracja nigdy si nie zatroszczy o porzdek dla obywateli. Administracja papie-

361 rzana para ca Europ w przepa, a na caym kontynencie jedynie tylko w Austrii pojawia si dno do autonomii i samorzdw. Walka o autonomi miaa rozbrzmie raz jeszcze w nastpnym pokoleniu, a bya walk cywilizacyj. W Austrii miaa si rozegra ostatecznie w roku 1867. Jeeli chodzi o okaz sprzecznoci, czy mona wymyle co niemoliwszego", jak biurokracj, wytwarzajc ruch narodowy? Niemoebne a jednak prawdziwe; stao si to w Austrii wanie. Lud ruski nalea do cywilizacji turaskiej, lecz opuszcza j pod wpywem popw unickich narodowoci polskiej. Rusini nie dostarczali dostatecznej iloci powoa duchownych; w niektrych stronach Rusi niemal cakiem nie wytwarzali kleru, tak dalece, i unia nie byaby si utrzymaa, gdyby nie to, e Polacy przechodzili z katolicyzmu na uni, eby zosta ksimi ruskimi". Ponosia przez to Polska z jednej strony wielkie szkody, lecz z drugiej strony szerzyo si tym sposobem znamienicie cywilizacj acisk, co leao bd co bd w interesie polskim. Zakon bazyliaski sta si w poowie polskim i jzyk polski by potocznym jzykiem bazylianw, a nawet ich jzykiem szkolnym. Duchowiestwo pochodzenia polskiego, liczne a inteligentniejsze, wywierao wpyw na popw pochodzenia ruskiego, ktrzy nie majc zgoa adnej wasnej wiadomoci narodowej, polonizowali si dobrowolnie moc samej rzeczy, postpujc na wyszy szczebel kulturalny. Tak byo w zaborze rosyjskim, pki unii przeladowaniami nie stumiono; w zaborze austriackim przetrwa ten stan a do roku 1848 mniej wicej. Stwierdzono z wielu stron, e proboszczowie ruscy przygotowywali si do kaza po polsku. Listy pasterskie metropolity lwowskiego Michaa Rogala Lewickiego, pisywane byy jeszcze po roku 1830 po polsku, a dopiero okoo roku 1848 kirylic po rusku33). W tym wanie czasie, w dwa lata po rzezi galicyjskiej i tu po przyczeniu si Polakw do obozu rewolucji wiedeskiej", kiedy zbombardowano Lww i Krakw, a Krakw niebawem podpalono (1850), wyszed z Wiednia nakaz, eby propagowa w Galicji Wschodniej odrbno narodow Rusinw, kierujc ich przeciwko Polakom. Nie mona wprawdzie twierdzi, jakoby narodowo rusk stworzyy rzdy austriackie, lecz faktem jest, e rozwj szybszy i wcale nagy nastpi dopiero pod opiek niemiecko-austriackiej biurokracji. Instytucja na wskro bizantyska popieraa tedy co, co si zasadniczo przeciwi bizantynizmowi, gdy motorem duchowym poczucia narodowego jest cywilizacja aciska. Popierano u Rusinw to, co srogo przeladowano u Polakw i Czechw. Jake mogo utrwala si zrzeszenie, dopuszczajce si takich sprzecznoci? Rwnie narodowo ruska nabywaa cech sprzecznych, nawet bardzo dziwnych, tamujcych rozwj prawdziwie narodowy. Biurokratyczne ojcostwo nie stao si bynajmniej dobrodziejstwem narodu ruskiego, jako takiego. S na tym tworze blizny, pochodzce od wmieszania w istot sprawy (acisk) cia obcych (bizantynizujcych); dwuznaczne za czsto zachowanie si wzgldem cywilizacji aciskiej stao si obosiecznym i szkodliwym dla Rusi, ktra w rezultacie pozostawaa turask. Kozak i hajdamaka stali si ich ideaem. Bizantyskiej cywilizacji przybya tedy nowa ekspansja na Rosj, lecz nie na Ru. Biurokracja nie zdobdzie si nigdzie i nigdy na szerzenie cywilizacji; ona nie promieniuje niczym, tylko dozoruje i pilnuje zakazami. Inny ciekawy wypadek, a wrcz przeciwny, bo wypadek wiadomego dziaania przeciwko wasnej narodowoci zdarzy si w owym roku 1848 wrd Serbw w poudniowych Wgrzech, potomkw emigracji spod Turka (o ktrej bya mowa). Zczono serbskie okrgi w osobn cao administracyjn pod nazw Srbska Wojwodina, nadajc urzdowe stanowisko administracyjne duchowiestwu i stawiajc je na czele samorzdw. Jedyny wypadek, e Wiede popiera usilnie autonomi, bo wwczas chodzio o to, eby osabi Madiarw. Rwnie sejm chorwacki popiera ustanowienie Wojwodiny. Lecz Serbowie sami wszczli walk przeciw temu w imi postpu i liberalizmu", eby nie mie nad sob teokracji. Woleli nalee bezporednio do Wgier i doprowadzili rzeczywicie do rozwizania Wojwodiny34). Kosmopolityczny aprioryzm postpu zwyciy tedy nad interesem narodowym. Zwycistwo nie byo atwym, gdy Serbowie ci, chocia unici, nie wyroli ponad miar cywilizacji bizantyskiej, ktr z sob przynieli z Bakanu a w tej cywilizacji narodowej samowiedzy nie ma. Ostatecznie zapanowa wszdzie konstytucjonalizm i parlamentaryzm a jednak nie mona si dopatrze (nigdzie na
33

) Ro 128.

362 kontynencie europejskim triumfu cywilizacji aciskiej. Ze zdziwieniem spostrzega si taki sam stan rzeczy, jak przedtem: tak sam mieszank cywilizacyjn, w Niemczech za dalsze a raptowne osabienie aciskiej cywilizacji na korzy bizantyskiej. Mieszanka przybraa jeden pierwiastek. Przyznanie ydom rwnouprawnienia obywatelskiego wprowadzao tym samym cywilizacj ydowsk do ycia publicznego. We Francji zaczo si to od wielkiej rewolucji, po czym biurokracja napoleoska zorganizowaa ydw. W innych krajach kontynentu datuje si to dopiero od wiosny ludw". Ta wspczynno w mieszance nie wysza na dobre nawet cywilizacji ydowskiej; w niejednym miejscu zagmatwaa si, czasem zaamaa i oni take podlegali procesowi rozproszkowania, dziki nowej metodzie w stosunkach spoeczestwa a pastwa, polegajcej na tym, e kada osoba zawis jest bezporednio od pastwa. Jednake ucierpieli na tym bez porwnania mniej od chrzecijan, albowiem znalaz si dla ydw nowy orodek, skupiajcy ich czynnie i to ze stopniem aktywnoci wikszym, ni kiedykolwiek przedtem. Manifest komunistyczny Marksa z roku 1848 sta si sztandarem nowego pochodu Izraela na obalenie chrzecijastwa i na zamienienie wszystkich narodw wiata na swj podnek". Wyoniony z manifestu socjalizm wyrs na now kultur cywilizacji ydowskiej, w ktrej znalazy si doprawdy wszystkie narody". Zorganizowanie nowego prdu antyaciskiego miao nastpi przede wszystkim w Niemczech. W Niemczech wytwarzaa si na tle prdw konstytucyjnych dno do zjednoczenia politycznego. Poniewa Wiede odrzuca te pomysy, wic organizacje tego obozu zwrciy si ku Berlinowi. Zwolennicy Prus urzdzili na wiosn 1850 r. uni niemieck, na co Habsburgowie odpowiedzieli sejmem zwizkowym" we Frankfurcie. Zanioso si na powane starcie midzy dwiema gwnymi dynastiami niemieckimi, czemu zapobieg car Mikoaj. Stan z ca stanowczoci po stronie habsburskiej, wobec czego Prusy, nie chcc naraa si na wojn z Austri i Rosj wyrzeky si w ukadzie w Oomucu prb pozyskania hegemonii w Rzeszy niemieckiej z pomoc de do zjednoczenia Niemiec. W ten sposb doszo do odwrotu oomunieckiego (Der Gang nach O1mtz). Zarazem pogrzebano, nadajce od roku 1815 ton Europie wite przymierze", skoro nastpio pornienie midzy jego czonkami. Przymierze wyczerpao si, okazawszy si w kocu bezsilnym wobec rewolucji", zwaszcza e jeden ze sprzymierzonych, Berlin, uwaa za moliwe wej z ni w ukady, jakkolwiek zachowujc wszelk rezerw. Byo to rwnie kocem rosyjskiej hegemonii w Europie. Przygotowywaa si hegemonia pruska,. Wzmagaa si coraz mocniej cywilizacja bizantyska w Niemczech, nigdy jednak nie zdoaa wytpi cakowicie aciskiej. Dowodem choby Polenlieder z roku 1832. Byli te uczeni, bynajmniej nie heglici. Konstanty Frantz (1817-1891) zaj w nauce o pastwie stanowisko patriotyczne zgoa odmiennego rodzaju. Wedug niego dawne cesarstwo niemieckie rzymskie" upado dlatego, poniewa wyrzeko si swej misji, tj. tworzenia federacji europejskiej rwnouprawnionych narodw. Radzi nawrci do tego ideau. Najwaniejszym z jego dzie byo Unsere Politik". wydane w roku 1850. Obecnie niedobitki aciskiego obozu w Niemczech wznawiaj pami Frantza, mienic go Deutachlands wahrer Politiker"35). Nie wierzy w moliwo zwrotu w Niemczech synny Edgar Quinet (czonek trjcy" w Collge de France: Michelet, Quinet, Mickiewicz). Wedug niego religia ma by podstaw spoeczestwa i pastwa. Kwestii tej powici powane dziea. Polemizowa z wydanym w r. 1835 przez D. Fr. Straussa (1802-1874) Leben Jesu!" W Niemczech przebywa przez czas duszy, studiowa w Heidelbergu, tumaczy Herdera. Od r. 1831 pojawiay si w Revue de deux mondes" jego artykuy o Prusach, nazwane pniej la prophtie d'Edgar Quinet". On pierwszy uy wyraenia bizantynizm niemiecki". Pisa: Kto zdoa sobie wyobrazi niemiecki bizantynizm? Mieszanina wystpkw z poudnia z wystpkami pnocy; za duo na raz". Wyda w Niemczech dwa dziea: Allemagne et Italie" (1832) i France et Allemagtae"(1867). Przepowiada nieuchronne starcie z niemieckim barbarzystwem. Wodzem bizantynizmu przeciw latynizmowi sta si Otto Bismarck, ten, ktry jawnie, bez ogrdki gosi, e sile naley si pierwszestwo przed pra34 35

) Ss 1908 I 213. ) Taki jest tytul dziea Schucnardta powiconego Frantzowi (1896); w ostatnich latach podnis go wysoko Foerster.

363 wem. Powoywa si na traktaty Lutra, uznajce podwjn moralno, inn dla ycia publicznego, inn dla prywatnego36). Wypyn podczas wojny krymskiej (1853-1856). Znany by z wystpw w sejmach w latach 1847-9, jako nie uznajcy adnych zdobyczy wiosny ludw", zwolennik jak najsilniejszej wadzy krlewskiej. Gdy w roku 1853 zanosio si na wznowienie pastwa polskiego (z rosyjskiego zaboru), Bismarck zdoa przekona krla pruskiego, e interes Prus wymaga sojuszu z Rosj, e polityka pruska winna by skierowana przeciwko Austrii i Francji. Na tym rozbiy si ukady w sprawie polskiej. Byo to ogromnym zyskiem dla cywilizacji bizantyskiej, gdy wskrzeszona Polska byaby (wwczas) ca sw si przerzucia na szal cywilizacji aciskiej. Pniejsze rzdy Bismarcka stanowi miay arcydzieo bizantynizmu, szczyt cywilizacji bizantyskiej. On sam by najwikszym bizantycem caej Historii powszechnej. Przerasta znacznie Focjusza. Dogmatem jego polityki byo, e Niemcom musz rozkazywa Prusy. Poczucie narodowe byo u niego sabe. Nieraz potem wynurza si o jakiej preussisch-deutsche Nation", a wic stwierdza istnienie dwojga Niemiec, jakby dwch narodw niemieckich. Pruska statolatria stanowia u niego warunek niemczyzny. Z roku na rok protestantyzm lgn coraz bardziej do tej statolatrii. Pord rozgardiaszu pomidzy staro- a nowo-luteranizmem, pomidzy Centralverein" a uni" protestanck, wyszed nagle w roku 1852 krlewski Erlass". Na czele caej Landeskirche staje Oberkirchenrat w Berlinie, skadajcy si z luteranw, reformowanych tj. kalwinw i innych sekt, oraz unionistw"; w sprawach czysto wyznaniowych dopuszczalna jest itio in partes". We wszystkich konsystorzach caego pastwa pruskiego ma by skad personalny mieszany, yczliwo rzdu otaczaa unionistw, najmniej tej yczliwoci byo dla staroluteranw. W nastpnym roku 1853 drugi erlass" orzeka, e staroluterski" sposb komunikowania moe by stosowany tylko na wyrane wsplne danie pastora i gminy, co obostrzono w r. 1857, e trzeba nadto jeszcze pozwolenia konsystorza. Unionici" zatracali coraz bardziej oblicze religijne. Rozporzdzenia rzdowe wydaway skutki, jakich sobie wcale nie yczono. Unia bezwyznaniowa zostaa potpiona w roku 1856 na konferencji 40 dobranych mw zaufania, a uchwaa zapada na wyrane danie krla. Nie wstrzymao to istnego pdu faktycznej bezwyznaniowoci a bezwyznaniowcy zapisywali si jako unionici. Rozporzdzenie z r. 1867 utrzymywao jednak nazw unii dla dawnych prowincyj pruskich. W tym samym okresie, w latach 1846-60 wytworzy si w Rosji prd, ktry sam nazwa si sowianofilstwem" z tej racji, e chcia okreli wasn, rodzim cywilizacj rosyjsk i dalej j rozwija. Prawosawie i samodzierawie stanowi maj nadal filary tej cywilizacji a dodaje si trzeci, mianowicie narodnost". Wyraenie to znaczy w jzyku rosyjskim waciwie ludowo. Bracia Aksakowy, Kiriejewscy i Chomiakow zachwycali si rosyjskim mirem" wociaskim i wysnuwali z niego niemoliwe wnioski o cywilizacji sowiaskiej". Okoo roku 1850 powsta jeszcze inny prd, rwnie oryginalny rosyjski, mianowicie nihilizm. Burzy wszystko, byle burzy. Dobrolubow rzuca si na despotyzmy rodzinne, kastowe, towarzyskie", a pniej Pisarew wystpi (w roku 1861) nawet przeciw nauce czytania wrd ludu. Z nauk tolerowa tylko przyrodnictwo, bo nic nie wybudowao, a tyle zwalio". Tymczasem zmieniay si zupenie stosunki midzynarodowe. Historia stawaa si coraz bardziej naprawd powszechn. W roku 1860 sprzymierzone pastwa europejskie zdobyy Pekin a wkrtce potem zaoono Wadywostok. Bismarck pragn, eby polityka rosyjska zwrcon bya wycznie ku wschodowi, nie zmieniajc niczego na zachodniej granicy. Obawia si wielce, eby Rosja nie pogodzia si z Polsk, a wanie wyaniay si reformy Wielopolskiego. Dlatego przygotowywa powstanie polskie przeciwko Rosji wtedy, gdy dziki Wielopolskiemu mielimy jzyk polski urzdowy w szkole, w sdzie i w urzdzie. Powiodo si Bismarckowi. Zaraz te po wybuchu powstania wyprawi do Petersburga kapitana Alvenslebena z konwencj, podpisan tam dnia 8 lutego 1863 roku. Prusy zobowizyway si dopomc Rosji ca si zbrojn, gdyby inne pastwa dopomagay powstaniu polskiemu, a za to zapewniay sobie neutralno Rosji podczas kadej wojny, jakby w przyszoci wypado prowadzi krlowi pruskiemu. Ju wtedy mia na myli nie tylko wojn
36

) Ks 251.

364 z Austri, ale te z Francj. Wielka polityka pognbia do reszty cywilizacj acisk w caej Europie. Po pewnym jeszcze stadium reakcji w rnych stronach Europy, prdy wolnociowe zwyciyy, lecz konstytucjonalizm, parlamentaryzm nie zday si na nic, gdy wedug wzoru francuskiego zatrzymano centralizm i biurokracj, a statolatria rozwijaa si dalej. Parlamentaryzm moe dziaa sprawnie przy znacznej decentralizacji i przy jak najrozleglejszym samorzdzie. czc go z centralizmem, popeniono absurd polityczny, sporzdzono o jedn mieszank wicej. Tote gwnymi piastunami cywilizacji aciskiej stay si spoeczestwa anglosaskie. Od roku 1835 zaczyna si w Anglii wietne odrodzenie katolicyzmu, kiedy ks. Mikoaj Wiseman da pocztek prasie katolickiej. Z jego inicjatywy wznowi Pius IX hierarchi katolick w Anglii w roku 1847. W trzy lata potem zosta Wiseman kardynaem. Przyby mu wielki pomocnik (chocia nie zawsze uznawany) w osobie Jana Newmana, ktry przeszed na katolicyzm w roku 1845, rozwin dziaalno energiczn a skuteczn i pniej w roku 1879 zosta rwnie kardynaem37). Wzbudzony silny ruch katolicki wspar oczywicie acisk wiadomo cywilizacyjn. Godne to stwierdzenia, e z Anglii wyszed pierwszy gos, przewidujcy dalsz rol Prus w dziejach Europy. W roku 1854 kardyna Wiseman zapowiada, e na brandenburskich piaskach wydano decydujc walk midzy wiar a bezbonoci, midzy chrzecijastwem a jego wrogami". W pitnacie lat pniej, w roku 1869 mia zawoa katolicki poeta niemiecki, Weber: Zali przestalimy ju by ludem chrzecijaskim?"38). Mia niebawem nadej czas taki, i gnbiona zewszd cywilizacja aciska jedynie u Anglosasw znajdowaa schronienie, istne azylum. Na aciskiej skonnoci Anglii poznali si wreszcie sami Niemcy. Wundt pisa w roku 1910, e kultura anglosaska jest romask a germaskimi s w Anglii ledwie szcztki tradycji prawnej u ludu; nie ma, wtpliwoci dass England mit seinen Toechternationen der romanischen Welt zugewandt ist39). A wic pomimo wsplnoci rasy germaskiej"! A jednak teoria rasowoci staa si ewangeli bizantynizmu niemieckiego. Z antropologii zrobili istne boisko; ale bo te sama ta nauka jest ... zaborcz.
) Dy 269, 279. 38) Cr 90, 91. ) Wu 177. O stronic dalej fantazyjne doprawdy twierdzenie: wywodzi mianowicie z rnic o budowie jzykw przepa, ktra doprowadzia do wojny powszechnej przeciw Niemcom.
39 37

XV ZABORCZA NAUKA (1775-1913) Niemiecki bizantynizm jest prawym bizantynizmem, gdy kroczy z ksik w rku. Szczeglne zasugi okoo tej kultury maj filozofia niemiecka i antropologia. Zwizek tych nauk wyda historiozofi antropologiczn, twr dziwny a moe nawet cudaczny, lecz nadzwyczaj czynny. Zespolenie za antropologii z historiozofi jeszcze dziwniejsze, musiao wyda pd jeszcze dziwaczniejszy, bo apoteoz prusactwa. Ku temu szczytowi nowego bizantynizmu doszo si rwnoczenie inn drog a przez zwizki rwnie nienaturalne. Poczucie narodowe w Niemczech mode, niedawnej daty, wybucho jakby reakcja cywilizacji aciskiej. Bizantynizm narodowoci nie zna, lecz kroczce na jego czele Prusy wyzyskiway ten ruch w celach politycznych i std wytwarzaa si niebywaa mieszanka bizantynizmu z narodowoci. Z tego zwizku krtkotrwaego nie mg powsta aden pd normalny; okolicznoci ycia zbiorowego w Niemczech tak si ukaday, i wytworzyo si w sam raz to samo, co z tamtego (a rwnoczesnego) naukowego: apoteoza prusactwa. 365 Przyzna trzeba, e na tym tle dosza cywilizacja bizantyska do najwyszego wierzchoka swego rozwoju. Bizantynizm niemiecki osign cywilizacyjnie szczebel znacznie wyszy od starego

bizantynizmu. Wyej od Focjusza stan Bismarck. Jego myli i czyny stanowi arcydzieo cywilizacji bizantyskiej w ogle. Nie powiodo si jednak utrzyma jej w czystoci. Zbyt si mieszaa, a si zmieszaa wszechstronnie, i powsta z tego (i powsta musia) stan acywilizacyjny. Zacznijmy od nauki i powimy jej niniejszy rozdzia. Zacznijmy od wspomnienia o Maxie Stirnerze (Kasper Schmidt), ktry w roku 1846 w ksice Der Einzelne und sein Eigentum" twierdzi, e w miar wolnoci i siy wolno kademu wszystko, co potrafi; bo w kwestiach moralnoci najwysz instancj bez apelacji jest ... Ich"1). Co za rewolucjonista? Zachodzi atoli co podobnego, jak z rosyjskim liberalizmem, gdy si godzi ze samodzierawiem. Stirner doda pniej, e owym Einzelner jest pastwo pruskie, ktrego Eigentum jest wiat cay. Innym jednak szlakiem wspinano si, mianowicie zrobiono drabin z antropologii i z historiozofii antropologicznej. Okae si, e antropologia, to ulubione narzdzie niemieckiego bizantynizmu, jest nauk nader zaborcz, zachann na zdobycze we wszystkich czterech stronach" wiata naukowego; jest tak samo zaborcz, jak prusactwo. Zabierajc si do naszych rozwaa historycznie, chronologicznie, zacznijmy od pytania: jak doszo do historiozofii antropologicznej. Zrazu obie czci skadowe tego nieprawego zwizku powstay i rozwijay si osobno, zanim si poczyy. Ubstwienie pastwa popularyzowao si wpierw, zanim antropologia wymylia hierarchi ras, ktrej uchwyciwszy si niemieccy uczeni orzekli, e najlepiej dla ludzkoci, eby pierwszym by Prusak i uznali godnym ubstwienia ras jego i pastwowo. Z prymatem duchowym ludzkoci winno si czy w jej wasnym interesie take wadztwo wiata. Uwzgldni naley, jako antropologia bd co bd zacza si od problemu ras. Wyprowadza si z wydanego w roku 1775 dziea Blumenbacha De generis humani varietate nativa". Tego samego roku pisa Kant Von der verschiedenen Rassen der Menschen". Sam wyraz antropologia" ma ca histori, ktr si tu zajmowa nie moemy, poprzestajc na zanotowaniu, jako bya to zrazu jaka nieokrelona nauka o czowieku". Wykadana przez 30 lat w Krlewcu przez Kanta i wreszcie w roku 1798 wydana drukiem, Antropologia" pretendowaa, do tego, by by znawstwem czowieka dwojakim: fizjologiczna zajmuje si badaniem tego, co przyroda robi z czowieka, pragmatyczna za docieka, co on, jako istota o wasnej woli (als freihandeindes Wesen) sam z siebie robi, lub zrobi moe i powinien". Wrd rodkw pomocniczych tak pojtej antropologii przytacza Kant histori powszechn i biografi (obok utworw scenicznych i powieci). Ogranicza si krlewiecki filozof do antropologii pragmatycznej". Zapoznanie si z jego ksik poucza, e wedug naszych poj bya to psychologia. Ksika dzieli si na dwie czci: I. Antropologische Didaktik. Von der Art, das Innere sowohl, als das Aeussere des Menschen zu erkennen zawiera trzy ksigi: Vom Erkenntniss-Vermgen. Vom Gefhl der Lust und Unlust, i Vom Begehrungsvermgen. Zweiter Teil: Die anthropologische Charakteristik. Von der Art das Innere des Menschen aus dem Aeusseren zu erkennen stanowi rozpraw specjaln o charakterze2). Nawiasem mwic, sawa Kanta nie byaby ani odrobin mniejsz, gdyby by tej ksiki nie napisa. Nowa nauka pieszya si z generalizowaniem i dlatego wanie popularyzowaa si szybko, zwaszcza midzy filozofujcymi literatami; ci za stanowili najlepsz rozgoni dla ogu wczesnej inteligencji. Rozpowszechnia si naiwne mniemanie, e losy wiata" zale od pewnych somatycznych warunkw czowieka. Typowym jest, co powiedzia w roku 1784 Herder: O wielka matko naturo! do jakiche drobiazgw przywizaa los naszego rodzaju. Wraz ze zmian ksztatu ludzkiej gowy i mzgu, z ma zmian w budowie organizmu i nerww, skutkiem klimatu, rasy i przywyknie, zmienia si zarazem los wiata, caa suma tego, co gdziekolwiek na ziemi ludzko czyni i cierpi"3). Tak i mniej wicej podobnie mawiao si a do poowy XIX w. Lecz antropologia czynia postpy sabe tak dalece, i o cae pokolenie pniej bya jeszcze wci w pieluchach. Nadrabiaa zaborczoci i zabraa si od razu do historii. Ju w roku 1829
1 2

) Rozwj moralnoci 161. ) K l, 3 i przypisek na 4. 3) He 39.

366

wystpi Wiliam Edwards w formie listu otwartego do historyka Amadeusza Thierry z rozpraw: Sur les caractres physiologiques des races humaines consideres dans leur rapport avec lhistoire w ktrej problem ras uznaje zarazem za doniosy problem historii. Zabrano si do tego wczeniej, zanim waciwy twrca antropologii (w dzisiejszym znaczeniu tego wyrazu) Paul Broca (1824-80) obmyli jej metod. Od niego wywodz si badania antropometryczne, z ktrych sam wskaza moliwy uytek dla historii, gdy rozpocz dociekania nad cechami ludnoci starej Gallii, rodzimej a napywowej. Na tak skromnej roli nie mylaa jednak antropologia poprzesta. Popchn j dyletant. Znakomity francuski literat, Jzef Artur Gobineau, ruszy na odkrycia antropologiczne. W latach 1853-55 wyda trzechtomowe Essai sur 1ingalit des races humaines", zawierajce teori hierarchii ras. Najwysz, najbardziej rozwinit duchowo i zdoln do dalszego nieskoczonego postpu, jest rasa dugogowych blondynw, ktrych ojczyzn Skandynawia. Gdyby oni osiedli na biegunie, tam byoby centrum cywilizacyjne. Argumentacja jego jest dzi obojtna; dopomaga za jej egocentrycyzmem; wmwi sam w siebie, e pochodzi od norweskiego korsarza4). Jego zdaniem cywilizacja skazana jest na upadek, gdy mieszaj si rasy; najgorszymi za mieszacami w Europie (celtycko-sowiaskimi) s Niemcy. Odmawia im wszelkich przymiotw jakiejkolwiek wyszoci rasowej, nie przebierajc przy tym w sowach, lecz wprost lc ich. Nie dowiedzieli si jednak o tym Niemcy, gdy nie wiedzieli nawet o istnieniu tej ksiki, ktra ani we Francji nie zwrcia uwagi. Niemcy zaczli si uwaa za pierwszych na wiecie z innej przyczyny, mianowicie jako twrcy pastwa doskonaego. Statolatria, ubstwienie pastwa szerzyo si z filozofi heglowsk, liczc coraz wicej zwolennikw. Pisano i ogaszano drukiem duo ksiek, statolatryczn treci nalecych niewtpliwie do cywilizacji bizantyskiej, a w roku 1820 sam mistrz Hegel wyda dzieo fundamentalne Grundlinien der Philosophie des Rechts, oder Naturrecht und Staatswissenschaff, kanon bizantynizmu niemieckiego. O rasowej wyszoci nic jeszcze nie wie, ale Niemcw ma za przodownikw ludzkoci. Do jakiego stopnia heglizm nie przypuszcza rasy wybranej zna to na nastpcy Hegla na katedrze. By nim Karol Ludwik Michelet, autor ksiki Hegel, der unberwindliche Weltphilosoph", Zajmowa si wiele kwesti ras (antropologiem bynajmniej nie bdc), lecz doszed do przekonania, e z postpem czasu przestan one istnie wrd cywilizowanej ludzkoci. Rasy zmieszaj si, co dokonuje si w Ameryce i wytworzy rasa nowa oglno-ludzka. Ludzko zjednoczy si w jednoci rasowej; bdzie to pokj wieczysty5). To swoj drog, lecz obok tego odkry prawd drug (w r. 1859), e Fryderyk II pruski by krlem filozoficznym", albowiem postawi na czele toku historii myl". Tote dla zbratania si caej ludzkoci nieodzownym jest, eby ywio germaski zawadn romaskim, a protestantyzm katolicyzmem. Podniesieniu si ludzkoci na wyszy szczebel przeszkadzaj kreolowie poudniowej Ameryki, gdy choruj na katolicyzm6). Przeznaczenie kreolw", ich misja dziejowa, bardzo go zajmuj. Po rozmaitych wywodach i rozumowaniach okrela si w kocu tymi sowy: Nie jest tedy przeznaczeniem kreolw, eby, jak to robi katolicyzm w Europie, da jeszcze dugo fermentowa staremu ciastu zakwaszonemu redniowiecza, a agiew swarw przerzuci take do krajw protestanckich, lecz skoro kreolowie sami ras nie wytwarzaj, eby byli podbici przez szczep czysto germaski, przeniknici i przetworzeni przez niego. Amerykanie uwaaj to za widoczne przeznaczenie swe, eby przeprowadzi to dzieo z ca ludzkoci7). Teraz dopiero rozumiemy, co znaczy zjednoczenie ludzkoci" i to bez wzgldu na rasy. Ma to by panowanie Germanw nad ludzkoci, uszczliwion tym poddastwem. Zdaniem Micheleta wymaga tego nieomylna, filozofia heglowska8). Chodzi o to, eby duch wiata nie narzuca si jako konieczno lepego losu, lecz eby bya zgodno z tym duchem wszelkiego dziaania osobistego, wiadomego celu, do ktrego si dy. Z tej strony oceanu uja ten punkt widzenia deutsche Weitweisheit", po
) Zob. o nim O wieloci cywilizacyi" 197-200. ) Mi 514-516, 519, 521. Erazm Majewski wprowadza ras popielat w jednej ze swych opowieci fantazyjnoprzyrodniczych dla modziey. Wtpi eby by znal Micheleta. 6 ) Mi II 529. 7) Mi II 534. 8 ) Mi II 585-586.
5 4

367

tamtej stronie czynny Yankes, a rozpoczte ju zlewanie si ras uatwia zjednoczenie ludzkoci, a wreszcie cay globus zamieciony w dobrowolny zwizek caej ludzkoci, stanie si najwysz osobowoci zbiorow (hchste SammeI-Persnlichkeit), a z tego wyoni si obywatelstwo wiata Weltbrgerrecht jako szczyt i korona dziejw" a w konsekwencji powstanie te Weltgerichtshof", mianowicie w zgromadzeniu reprezentantw caej ludzkoci9) . Powstaje jaki acuch" galwaniczny, wytwarzany prdem ducha ludzkoci" a w tym acuchu stanowi Rosja zapink (Schlussring), bo dotyka z jednej strony Japonii i Chin a z drugiej strony Ameryki pnocnej10). Pokj wieczysty i zbratanie caej ludzkoci zrazu bd si musiay dokonywa na tle dobrowolnego" uznania pierwszestwa szczepu germaskiego, zanim ludzko dojrzeje do nowej epoki, pocztej ze zlania si ras. Nie dochodzi si do szczytw od razu. Np. Michelet jest oczywicie przeciwnikiem niewolnictwa, ale na razie niewola murzynw musi by utrzymana, i to dla rozmaitych powodw, a zasadniczo dlatego, e pki murzyn nie wyksztaci si do wolnoci, przyda mu si niewola, a nawet jest to rozumnym"11). Podobnie co do losw caej ludzkoci. Niejedno musi by na razie takim czy owakim, skoro inaczej by nie moe; np. prawdopodobnie rasa czerwonoskrych bdzie musiaa pa w ofierze i znikn z powierzchni ziemi12). A w innym miejscu czytamy: Poniewa jest to zadaniem Ameryki, eby wszystkie rasy ludzkie zla w jedn, aeby powrci do pierwotnej jednoci; musz tedy rasy nisze by stopniowo doksztacone do wolnoci przez posuszestwo wzgldem rasy najwyszej, a waciwie wzgldem najwyszej czci tej rasy tj. Anglosasw. A zatem po wytpieniu Indian i po podboju wszystkich innych biaych, czy kolorowych przez Anglosasw, zapanuje powszechna ... wolno. Rkojmi die deutsche Weltweisheit", ktra bdzie oczywicie ... kierowa Anglosasami. Najwysza przeto wadza musi by w protestanckiej czci Niemiec. Jak widzimy, niemiecka nauka bardzo wczenie zrobia z modziutkiej wwczas antropologii nauk stosowan. Prorocy, czerpicy dar proroczy z antropologii bywali optymistami. Michelet ma towarzyszw po stronie francuskiej (jakkolwiek nie propaguj hegemonii francuskiej nad wiatem). Bodichon jest rwnie przekonany, e w dalekiej przyszoci wskutek zmieszania krwi nie bdzie ani rasy biaej, ni tej lub czarnej, lecz tylko mieszacy o zdolnociach mniej sprzecznych a z bardziej rozwinitym wspczuciem i ustalonym braterstwem. Zapanuje zgoda jak najwiksza, bo znikn wstrty rasowe a istniejce rnice zredukowane bd do odcieni, wymaganych przez klimat. Pokrzyowanie unicestwi zatargi domowe i midzynarodowe, ustanowi braterstwo oglno-ludzkie. Ale nie pomyla Bodichon powtarzam o hegemonii francuskiej nad wiatem. Nikt chyba nie zna wiata caego (ani nawet sawny Aleksander Humboldt), jak profesor berliski Adolf Bastian. Dziea jego stanowi niewyczerpan kopalni materiaw, zwaszcza etnologicznych; nie ma takiej kwestii, w ktrej nie mona by si byo u niego pouczy. Ilekro atoli splata si z etnologi religia, zalepia go nienawi wszelkiej religii pozytywnej, chrzecijastwo za lekceway a do wzgardy. Nie posiada zgoa zdolnoci konstrukcyjnej, twrczej. Z ogromnego magazynu swych materiaw nie umie sam zrobi adnego uytku naukowego; wszystko jest u niego na jednym planie, bez adu i skadu. Zajmiemy si trzema jego dzieami. W roku 1860 wyda Der Mensch in der Geschichte. Zur Begrndung einer psychologischen Weltanschauung". W swej tendencji wyprzedza bd co bd swoje czasy; cz trzecia obszernego dziea powicona jest psychologii politycznej". Nie umie jednak motywowa swych tendencyj (zazwyczaj nawet tego nie prbuje), pozostawiajc potomnym suchy tylko materia. W dwanacie lat potem wyda Die Rechtsverhltnisse bei verschiedenen V1kern der Erde. Ein Beitrag zur vergleichenden Ethnologie" (1872). Z tytuu wynikao by nowe opracowanie tematu monteskiuszowego, lecz autor nie robi sam adnego uytku z istnego skarbca nagromadzonych przez siebie materiaw, podanych nader nieprzejrzycie. Tyle mona wyrozumie, e jego zdaniem zrzeszenie historyczne moe powsta tylko przez zmieszanie si etniczne a zatem wcale nie zaleca si czystoci rasy.
) Jak wyej. ) tame 589. Rosja miaa jeszcze wwczas posiadoci po amerykaskiej stronie cieniny Behringa. 11) Mi II 52212 523. ) tame.
10 9

13

) U Kw przedmowa IV.

368 W pracowitym swym yciu wyda jeszcze jedno wielkie dzieo: Der Voelkergedanke im Aufbau einer Wischenschaft vom Menschen" (1881). Sdzi, e intelekt ludzki wszdzie jednakowy, a zatem i pierwiastki kulturalne te same; byyby tedy i przejawy kultury jednakie, gdyby nie rnorodno warunkw bytu. O ile powiedzie si upodobni je, upodobni si te ludy pod wzgldem duchowym, wedug zasadniczo wsplnego Voelkergedanke. Bastian pierwszy zacz wywodzi z etnologii ca Weltanschanung", w czym mia znale licznych naladowcw, przede wszystkim antropologw. Synny swego czasu medyk wiedeski, Karol Rokitansky (1804-78), zagajajc w roku 1870 midzynarodowy zjazd antropologiczny w Wiedniu, zdoby si na owiadczenie nastpujce: Zbadanie na czym polega istota cywilizacji nowoczesnej, dziejw jej i zasad, zrozumienie przyczyn nierwnomiernoci w postpie, oraz powodw miejscowego zastoju wszystko to s przyrodniczo - antropologiczne zadania"13). Sowem antropologia rozwie zagadk wiata a zrobi to metod przyrodnicz. Procesem przyrodniczym" jest caa historia dla Ludwika Gumplowicza, profesora ekonomii w Grazu. W dziele swym Der Rasenkampf" (1885) wywodzi, e rasy historyczne wytwarzaj si przez amalgamaty i wiod w nieuchronn wieczn wojn. Pastwa powstaj tylko przez podbj a walki grup spoecznych" w pastwie odbywaj si na tle walki ras, na tle rnicy etnicznej pomidzy zdobywcami a podbitymi. Tylko te dwie realnoci istniej w historii: rasa i pastwo. Nie spoeczestwo, lecz tylko grupa stanowi przedmiot socjologii i historii; tzw. bohaterowie s za marionetkami, wykonywajcymi wol grup. (Nie spostrzeg, e czsto znajdujemy rozmaito etniczn w onie tej samej grupy). Operuje te grupami teoria G. Hansena: Die drei Bevlkerungsstufen" (1889), ktry twierdzi, e rozkwit i starzenie si ludw zawisy od stopnia odwieania krwi miejskiej przez napyw wieej wiejskiej. (A jeeli gdzie miast nie ma?)14). Wysuwano coraz bardziej rasowo. Np. Ponka doszed do tego, i nawet spraw wyznania uzna spraw antropologiczn. Twierdzi z ca powag, jako katolicyzm przynaley do krtkogowych brunetw. Do szczytu doprowadzi zawiso wiata od objtoci czaszki Vacher de Lapouge. Jego Les selections sociales" (1896) cofaj si a do ostatniego dziesiciolecia wieku XVIII, do cytowanego powyej wykrzyknika Herdera. Na pewno go nie zna, lecz wyraa si jakby go przepisywa, e los czowieka zawis od dwch lub trzech milimetrw mniej lub wicej w dugoci czy szerokoci czaszki". Odkry wic proch ponownie po latach 112. Zaj za Lapouge w antropologii stanowisko wysokie, bo on pierwszy okreli rasy: homo europaeus alpinus i mediterraneus. Gdyby nie by czyni najazdw poza granice antropologii! Zaborczo ta doprowadzia do tego i twierdzi, jakoby Francja upada dlatego, poniewa do rzdw dostawali si krtkogowcy. Trzeba tpi rasy nisze i zostawi wiat Aryjczykom"15, pod przewodem dugogowych blondynw. Zgadza si nawet na kastowo, byle dobrze pojt". Obmyla now nauk, ktrej sama nazwa antroposocjologia tumaczy zakres dziaania i metod. A wic Herder i Gobineau redivivi! Rzeczywicie, przypominano sobie twrc teorii o nierwnoci ras. Drugie wydanie jego dziea wyszo w roku 1884; czytano je i cytowano coraz czciej. Niemcy, lubicy przywaszcza sobie, co im do gustu przypadnie, zrobili spostrzeenie, e blondyni dolichocephalos to oni. W r. 1894 zaoyli we Fryburgu Bryzgowijskim Gobineau Vereinung", aeby propagowa jego myli i zachca do utrzymania czystoci rasy nordyckiej w Niemczech. Pokpia deutsche Grndlichkeit"; zaoyciele i dziaacze tego stowarzyszenia widocznie nie mieli pord siebie nikogo, ktoby przeczyta dzieo Gobineau w caoci od deski do deski. Jak dalece antropologia stawaa si wszechwiedz i o wszystkim decydujc wiadczy podrcznik Krzywickiego z roku 1897. Nie brak tam antropologii spoecznej", ktra bada kultur w najszerszym ujciu przestrzennym i czasowym" (wic mieci si w tym caa historia, powszechna)16). Antropologia musi si sta kierowniczk ycia spoecznego". Postp zmierza do wiadomego rozwizywania wszelkich kwestyj, co bdzie antropotechnik w najszerszym znaczeniu tego sowa i wtedy ludzie poczn wiadomie robi histori". Dziki antropologii czowiek wiadomie i dobrowolnie bdzie ksztatowa swoje spoeczestwo". Natenczas spoeczestwo przy pomocy odpowiednio

przeprowadzonej statystyki antropologicznej" wyznaczy cile i dokadnie rol najrozmaitszych czynnikw antropologicznych" ... Antropotechnika stanie si nauk ksztatujc stosunki spoeczne". Uka si hipoteki antropologiczne. Zapanuje oczywicie powszechne braterstwo; ludy bd jak baranki,
) np. Letuwini nigdy w miastach nie mieszkali. ) Nie byo nigdy i nie ma adnej rasy aryjskiej"; jest to tylko powinowactwo jzykowe, wcale nie identyczne z pochodzeniem etnicznym. 16) Krz I 2.
15 14

369 dziki rozumnemu uyciu higieny gromadzkiej". Ta antropologia przyszoci bdzie oczywicie odmienn od dzisiejszej, ktra jest nauk klasow". Antropotechnika, dziaajca cudy, bdzie wytwarza rasy nie na lepo, lecz racjonalnie17). Krzywicki wierzy mocno w socjalizm, w antropotechnik i swoj metod naukow. Lubia przepowiada, ale te nie cofa si przed sprawdzeniem metody na przykadach z przeszoci. Klasycznym w swoim rodzaju jest objanienie gocinnoci szlachty polskiej w XVIII wieku. Nagromadzono po dworach nadmiar rodkw ywnoci dziki paszczynie, a nie ma komu sprzeda, bo panuje gospodarka naturalna. Byo by szalestwem przechowywa te zasoby. Gocinno w tym razie staa si potrzeb klasow, tj. najstosowniejszym rozwizaniem palcej kwestii ekonomicznej, a mianowicie tej, co pocz z nadmiarem rodkw spoywczych, nagromadzonych w spichlerzach dworskich"18). Nie spostrzeg autor, e kto jad u ssiada, nie jad przez ten czas u siebie, wic nie umniejsza palcej kwestii nadmiaru ywnoci" i cae wyrachowanie klasowe" nie zdao si na nic. Obfitym rdem bdw byo take powszechne przekonanie, e o szczeblu jakiej cywilizacji rozstrzyga bliszo lub dalszo wzgldem cywilizacji naszej. Odpowiednim postpowaniem mona przyspieszy chyo historii. Np. Indianie szczepu Czeroki. Kiedy jli si roli z pocztkiem XIX wieku, ludno pocza wzrasta, obmylono alfabet o 85 znakach, w roku 1820 zakazano sprzeday gruntw, uoono konstytucj itd. Sowem dokonano w lat sto postpu takiego, na ktry Brytowie potrzebowali lat piciuset19). Szkoda tylko, e sawa tych Czerokw jako zagina! Na wyspie Haiti murzyni cywilizowani", kiedy ich pozostawiono samym sobie przyjli z powrotem dawny obyczaj wraz z fetyszyzmem i stali si na nowo dzikusami"20). Berberowie, osiadli od przedwiecza w krajach nadajcych si doskonale na zaoenie pierwszorzdnej potgi politycznej i ktrzy obcowali ju z tylu cywilizacjami, zostali dotychczas tym, czym byli na pocztku i zachowali cywilizacj wasn. Historiozofujcy antropologowie zalepiali si w jakiej cywilizacji europejskiej", jako jedynej i oczekiwali, rycho-li zapanuje nad caym globem. Chodzio o to, kto si do tego przyczyni najbardziej i kto w tej cywilizacji przoduje. Wysuwaa si i z tej strony kwestia hierarchii ras. Wystarczyo bizantycom niemieckim jedno dziesiciolecie studiw, by Ludwik Woltmann mg antropologicznie stwierdzi w ksice Die Germanen und die Reneissance in Italien" (1905), e cay renesans woski jest spraw krwi niemieckiej, pyncej w yach i Lionarda i Michaa Anioa i w ogle wszystkich, ktrzy co umieli i czym si odznaczali na apeniskim pwyspie. W dwa lata potem nowa ksika tego autora, Die Germanen in Frankreich" (1907) wytkna to samo Francuzom. W kadym jzyku zdarzaj si autorowie tzw. pomyleni, lecz w Niemczech zaszo co nieprawdopodobnego: Woltmanna i jemu podobnych (mia bowiem cay szereg naladowcw) traktowali powanie nawet najpowaniejsi. Sam Wundt bierze te wymysy na serio, jako bedeutsame Beitrge zur europeischen Rassengeschichte" i zaleca nadto artykuy Woltmanna w historii politycznej o. Ammon i poleca dwa dziea tego autora21). Nie dziwimy si przeto, e niebawem mieli wstpi w szranki autorowie powaniejsi i mniej si naraajcy ekstrawagancjami, np. H. St. Chamberlain: Die Grundlagen des XIX Jhrs", dzieo, ktre mona by nazwa kompozycj reprezentacyjn teorii ras. Rozrnia Chamberlain dwie tylko epoki historii: staroytno mniej wicej do roku 1200 po Chrystusie i czasy nowe o kulturze na wskro germaskiej. Najwikszym z dawnych filozofw by Demokryt, bo zwrcony ku przyrodzie, wytworzy zawizki pniejszej teorii atomistycznej, z ktrej tyle wynikno odkry. On pord Hellenw jedyny, ktrego mona uwaa za prawdziwego poprzednika germaskiego wiatopogldu". W Helladzie wytwarzay wszystko, co wielkie, wielkie indywidualnoci; w

Rzymie natomiast dziaay siy anonimowe"; za to Rzym utworzy pastwo po wszystkie czasy". Trzeci z wielkich czynnikw staroytnoci, chrzecijastwo, nie z ydostwa pochodzi, bo Chrystus hchstwahrscheinlich nie by ydem, cho Semit. Wraz mno si ataki na chrzecijastwo, jako na religi wcale niestosown dla ducha germaskiego, hamujc jego rozwj. To jednak zaczo si ju przed Chamberlainem u historyka Lamprechta, kt17

) Kw 52, 53, 429, 430. 18) Kw 53. 19) Kw 286. 20) Fi w An 193. 21) Wu 376.

370 ry uwaa chrzecijastwo za przestarzae i gosi potrzeb nowej religii. Dla Chamberlaina Germanie stanowi szczyt rodzaju ludzkiego. Chocia wynalazki nie wszystkie od nich pochodz, lecz wszystko zaley od tego, w czyje rce wynalazek si dostanie". Lutra uwaa powanie za niemiecko-patriotycznego polityka". Gdyby Hiszpania przyja bya reformacj, nie byaby upada tak nisko! Hugenoci i gallikanizm to przejawy ycia germaskiego" we Francji. Poniewa germanizm ten wwczas nie zwyciy, wic wielka rewolucja staa si nie pocztkiem dnia nowego, lecz pocztkiem koca". Uosobieniami antygermaskoci s Ignacy Loyola i Napoleon: s to wysannicy chaosu ludw". Natomiast Dante, Rembrandt, Pascal i Racine mieli w sobie krew niemieck i winni by uwaani za Niemcw. Oto pocztek caej szkoy historycznej" w Niemczech, dowodzcej, jako tyle na wiecie dobra i dobrego, ile Prusaka i pruskiego. Rwnoczenie wybitni uczeni pchaj antropologi wci do zaborw w prawo i w lewo. Eduard Meyer pomidzy pierwszym a drugim wydaniem swej znakomitej Geschichte des Altertums" nabra przekonania, e antropologi naley nazywa nauk o oglnych formach ycia i rozwoju ludzkiego, zwan czsto niewaciwie filozofi historii a czasem socjologi. Ogaszajc tedy w roku 1907 wyniki swych powanych bada z zakresu generaliw historii (e uyj tego wyraenia) da im tytu Antropologia". Nadaje temu wyrazowi znaczenie jeszcze znacznie szersze, ni Kant, zblione wielce doprawdy do Rokitanskyego21). Czemuby tedy zawodowi antropolodzy mieli ogranicza jej zakres? Na czele zbiorowego dziea Antropologie" (1923), w wydawnictwie majcym stanowi kanon nauki niemieckiej, czytamy: Antropologia bada cielesne czowieka przejawy i jego ycie duchowe, tj. kultur; to i tamto w najszerszym ujciu przestrzennym i czasowym"22). Sypay si dalej pomysy apoteozujce prusactwo. Nie pomg Franz Oppenheimer, ktry zabra w tej sprawie gos na drugim zjedzie niemieckich socjologw i w Verhandlungen des zweiten deutschen Soziologentages 1913 zamieci rozpraw pt. Die rassentheoretische Geschichtsphilosophie", gdzie owiadcza wrcz, jako nie widzi w tych teoriach nic naukowego, bo s wysnuwane z interesw politycznych. Nie pomg, ale honor nauki niemieckiej przynajmniej ocali. Niebawem znalaz si nastpca Chamberlaina. Jest nim Oswald Spengler, autor rozgonego dwutomowego dziea: Der Untergang des Abendlandes. Umrisse einer Morphologie der Weltgeschichte", ktre stao si kanonem wiary, nadziei i nienawici w Niemczech powojennych. Autor zacz je pisa jeszcze w roku 1911 a przedmow podpisywa w grudniu 1917 r. w przekonaniu o jak najwietniejszym zwycistwie Niemcw, tudzie jak najwikszej wartoci swej pracy tymi sowami: Ich habe nur den Wunsch beizufgen, dass dieses Buch neben den militrischen Leistungen Deutschlands nicht ganz unwrdig dastehen mge". Drukiem wyszo dzieo po skoczonej wojnie i zostao podane do druku bez jakichkolwiek zmian w tekcie. Spengler przekona rodakw, e waciwie wojna nie skoczona, wiat musi kroczy w rydwanie idei pruskiej, bo takie jest prawo dziejowe na t epok. Nie popeni najmniejszej przesady, jeeli powiem, jako nie ma takiej rzeczy na niebie i ziemi, o ktrej by nie byo mowy w dziele Spenglera. Nie ma za na wiecie nic zawilszego i dalszego od prostoty ducha i formy, jak te dwa tomy! Zdaje si zachodzi cisy zwizek midzy wystawion w Lipsku 1913 r. pomnikow wie a dzieem Spenglera; to dzieo nauki niemieckiej jest raco podobne do tamtego dziea sztuki. Trudno uwierzy (i to bez dowodw) w zwizek midzy geometri Euklidesa a greck polis", pomidzy rachunkiem rniczkowym a zasad dynastyczn Ludwika XIV, pomidzy nasz perspektyw

malarsk a pokonaniem przestrzeni przez koleje, telefony i bro dalekonon, midzy kontrapunktem a systemem kredytowym. Wszelka fizyka ma by zalen od jakiej religii, stanowic ostatni wyraz jej istnienia. Caa mechanika nowoczesna jest w kadym calu (Stck fr Stck) odbiciem dogmatw chrzecijaskich. Bumerang australijski pozostaje w zwizku z nadzwyczaj skomplikowanym ceremoniaem Australijczykw i z wielkim u nich jzykowym bogactwem stopniowania pokrewiestw24). Spengler uywa wyrazw kultura" i cywilizacja" na oznaczenie dwch nie22

) Me 3, 16. 23) An. 24) Sp I 8, 66, 531, 532.

371 uchronnych epok procesu ycia historycznego. Wszelka kultura ma sw wasn cywilizacj, gdy zamierajce kultury przechodz w cywilizacje. Nastaj stosunki jak najbardziej powierzchowne i sztuczne", albowiem cywilizacja jest mumi poprzedniej kultury, z ktrej wyrosa np. Hellenowie tworzyli kultur a Rzymianie dorobili do niej cywilizacj25). Uznaje tylko trzy kultury-cywilizacje: antyczn, arabsk (od Dioklecjana) i faustowsk. Cay klasycyzm jest nam bardziej obcy, ni boki meksykaskie i hinduskie budownictwo26). Tzw. prawo rzymskie jest rodem z arabszczyzny. W kulturze arabskiej mieci si i Nowy Testament i Miszna, Talmud, Koran, odrodzenie mazdaizmu i cay islam. Faustowska kultura powstaa ok. roku 1.000 po Chr., zawizki jej w praludzkiej duszy Germanw"27). Kultury i cywilizacje maj przebieg homologiczny. Np. plastyka grecka i pnocna muzyka instrumentalna; piramidy IV dynastii i katedry gotyckie; okresy Peryklesa i kardynaa Fleury itp. Przedstawia nam Tafein zur Vergleichende Morphologie der Weltgeschichte", ktre nie mog nie przypomina podobnych tablic Vica, Comte'a i Hoene-Wroskiego28). Form cywilizacji jest cezaryzm i imperializm. Kultura faustowska zamienia si ju od pocztku XIX wieku take w cywilizacj. Ktry z narodw naszej kultury okae si najsilniejszym, ten wejdzie na drog cezaryzmu; tote wiat przyjmie ide prusk i na duo pokole przypadnie Prusom imperium nad nasz cywilizacj. W dziejach narodu prusko-niemieckiego" znacz si okresy liczce po 345 lat. Henryk Lew, Luter i Bismarck, to jedna linia dziejowa, a Legnano, Wormacja, Sadowa nastpuj po sobie w sam raz co 34 lat. Chrzecijastwo ma za przed sob jeszcze jeden szczebel na podwalinie Ewangelii w. Jana a bdzie to chrzecijastwo Dostojewskiego (bolszewizm tylko epizodem)29). Mamy tedy przed sob na jakie tysic lat pruskie panowanie nad wiatem z rosyjskim tem religijnym. Tak brzmi ksiga przeznacze Prus i ... dodatkowej do nich ludzkoci. Nie brako pomidzy uczonymi niemieckimi wzgardliwego wzruszania ramionami, lecz og inteligencji niemieckiej (nie tylko pruskiej) sta si na wakro spenglerowskim30). O Oppenheimerze nawet wie zagina. Bardzo charakterystyczn dla nauki niemieckiej jest sprawa o barw wosw ... Hellenw. Przedhelleska ludno Grecji bya wedug Fischera rasy przewanie dynarskiej, czciowo alpejskiej. Hellenowie byli za blondynami rasy nordyckiej. Lenz dodaje, jako pozostali te s blondynami tam, gdzie utrzymuj si w czystoci, podobnie jak ludy reszty Bakanu31). Kwestia ta wywoaa ca literatur a ogromnie uczon. Zmarnowano bez potrzeby sporo wysikw naukowych; by to wykaza, uciekano si do dowodw jzykowych, omieszajc si nieraz nacigan argumentacj. A tymczasem w Zotym ole" Apuleiusa mamy wyrane dowody i to w II wieku po Chrystusie. Pochodzcy z Attyki bohater opowieci ma wosy jasne" ... oczy wprawdzie niebieskie"; wosy kole, te, zdaj si podobne do wosw Beotczyka; w teatrze przedstawiaj Merkurego z pow czupryn32). Nie tylko wic pierwotni" Hellenowie byli blondynami. Brak jednak dowodu na co innego: czy nie byli zarazem take brunetami i pierwotnie i pniej? Trzeba by udowodni jako byli wycznie blondynami ... Jak wszyscy niemieccy uczeni akcentuje te Fischer zasig blondynw, bo to ma by (obok dugogowoci) wskazwk krwi ... niemieckiej. Na pnocno-zachodnich kracach Afryki, u Berberw z Riffu, trafiaj si czsto typy podobne raco" do wieniaka pnocnych Niemiec, o wosach lnianych lub rudych33). Riffeni nie mieszaj si z Arabami. Mio te jest Fischerowi stwierdzi, jako blondyni byli czynni take przy tworzeniu kultury tocharskiej, ktr odgrzebuje si pod piaskami Turkiestanu.

Owi Tocharowie stali wprawdzie bliej Aryjczykw", lecz nimi nie byli a jzyk ich znany z tekstw zachowanych w oazach chiskiego Turkiestanu, stanowi odrbny skadnik rodziny jzykw indoeuropejskich. Nie naley on ju do grupy jzykw aryjskich"34). Najwiksza po Denikerze powaga naukowa w zakresie antropologii, Pittard,
) Sp I 43, 44, 154. 486, 488, 496. 26) Sp I 37, 51, 154, 287, 289; II 50. ) Sp I 459, 608; II 50, 68, 77-80. 28 ) Sp I 67. 74. 29 ) Sp I 209; II 234, 236, 383, 538, 539, 623. 30) Ustp ten pisany by w roku 1927. 31) w G I 105. 32) Ap 26, 63, 263. 33) Fi 81, 144, 150-154. 34) Ck 69, 70.
27 25

372 nie przeczy przypuszczeniu niemieckich uczonych, jako grupa nordycka przesza z Europy do Azji i Afryki, ale trzeba pamita, e to tylko przypuszczenie, na ktre dowodu nie ma35). Zway naley, jak ogromne pitrz si trudnoci, gdy chodzi o inne czci wiata, ktrych materia antropologiczny jest bez porwnania mniej zbadany a nie ustalona nomenklatura wiadczy a nazbyt czsto o chwiejnych jeszcze pojciach. Stosunki etniczne Azji rodkowej przedstawiaj si niemal w kadej ksice inaczej. Hipotez o pochodzeniu Ormian i Kurdw (braci, cho wrogw) sporo, a nie mniej wtpliwoci o genez Semitw. Zakwestionowano, czy Fenicjan zalicza do grupy semickiej36). O Mongoach opinij sprzecznych niemao37). Samego wyrazu Mongoowie" uywa si z lekkomyln wprost dowolnoci, ju to w znaczeniu caego olbrzymiego pnia ludw tych, ju to ograniczajc nazw do pewnego tylko ludu z okrgu pustyni Gobi. Fischer ukada ciekaw tabel ludw mongolskich", systemizujc je wedug wzrostu. Pittard wyodrbnia ludy tureckie (nie zaliczajc jednak ni Hunw, ni Tunguzw). Chiny ma za osobny kompleks antropologiczny. Wyklucza istnienie rasy chiskiej", a co do Japoczykw, uwaa wszelkie hipotezy jeszcze za ponne (gratuites)38). Podczas gdy rozchodzio si przeszo 20 tysicy egzemplarzy Spenglera, wyszy dwie wielkie publikacje naukowe, dziea zbiorowe podpisane najpowaniejszymi nazwiskami znanych specjalistw, a wic stanowice ostatni wyraz nauki niemieckiej: Grundriss der menschlichen Erblichkeitslehre i Antropologie39). S to niemieckie dziea, reprezentacyjne wobec nauki europejskiej. Z obu dzie zna, jako rnicy si w niejednej kwestii nieraz diametralnie antropologowie niemieccy, zgodni s co do tego, e rasa nordycka" jest ras ponad rasy; od niej wywodz si blondyni pnocnej Europy, a wic przewanie Germanie, w niemaej czci Niemcy. Powany Eugen Fischer owiadcza wrcz, jako bez nordyckiego skadnika nie ma waciwej kultury; tylko domieszka nordycka wydaje mylicieli, wynalazcw, artystw40). Lenz stwierdza, jako imperium rzymskie wywodzio si od celtyckich Italw, ktrzy w istocie rzeczy byli zapewne rasy nordyckiej"41). Wedug domieszki krwi nordyckiej idzie te hierarchia narodw. Pierwotni Sowianie byli wprawdzie niemal wycznie nordyccy, a bardzo wiele typw nordyckich wykazuj Litwa, otwa, Estonia i niemal tak samo Finowie niewiele rnicy si od Niemcw pnocno-wschodnich, ale wkrady si tam mieszaniny niszego typu, zwaszcza do Sowian. Rosjanie wykazuj jeszcze przeszo trzeci cz krwi nordyckiej, a reszta wypada na krew ras alpejskiej i mongolskiej. U Biaorusw wypadnie ten stosunek prawdopodobnie" p na p, na Rusi poudniowej w pewnej czci na 3/4, w drugiej ledwie 1/4. U Polakw po poowie, w pnocnej Polsce korzystniej, ni w poudniowej. U Czechw i Sowakw znajdzie si pierwiastka nordyckiego co najwyej wier. Jeszcze mniej u Sowecw, Chorwatw i Serbw, ale nieco wicej u Bugarw42). Nordyckiego pochodzenia byli wszyscy zwyciscy wodzowie i najwybitniejsi statyci pierwszej wojny powszechnej. Hindenburg, Ludendorff, Joffre, Foch, Lloyd George, Wilson. W ostatecznej konsekwencji nawet w takich dzieach przedstawia si Chrystusa, jako typ nordycki. Pisze o tym najpowaniej Lenz43). Tote przyszo cywilizacji zaley od przyszoci typu nordyckiego. Jeden z narodw rasy nordyckiej musi osign panowanie nad wiatem i to na stae, aeby zapanowa wreszcie upragniony pokj wieczysty. O ile to nie nastpi, biada! Niegdy po upadku Grekw i Rzymian ocalia kultur rezerwa germaska, nie rozwinita jeszcze, ale jake zdolna! dzi tocz si dookoa tylko poledniejsze typy44). Bo te caa cywilizacja zachodnia przybiera taki kierunek, eby wytpi swoich twrcw i przez to unicestwi si w kocu45). Czyli krtko i wzowato: albo cay

) Pt 385. 36) pt 412. ) por. Pt 29, 385, 387, 444, 447, 450-457, 458; Fi 170, 171, 179; Ck 70. 38 ) Pt 392-396, 464, 467, 471, 474, 488, 497, 499, 501; Fi w An 137. 39 ) G, An; pene, dugie tytuy w rejestrze na pocztku ksiki. 40) Fi w An 167. 41 ) Lz w G 291; ... die ebenso, wie die sonstigen alten Kelten in wesentlichen von nordischer Rasse gewesen sein drften". Doszo wic do tego, e powanemu uczonemu wolno w Niemczech wyraa si w ten sposb w dowodzeniu. 42) Pl w An 653, 655. 43 ) Lz w G I 293. 44 ) An 655,656 Minder begabte Mehschheit".
37

35

373 wiat cywilizowany podda si Prusom, albo koniec mu. Uderza twierdzenie Eugena Fischera, jakoby rasa nie moga zgin mierci naturaln". Pozostaje to w zwizku z biologicznym pogldem na histori, z mniemaniami o modoci i o starzeniu si narodw, ale ukute jest tendencyjnie dla apoteozy Prus. Fischer uznajc to w odniesieniu do narodw, zaprzecza temu u ras. Te mog by tylko wytpione. Podejmuje te na nowo tez Gobineau; nie wyginby nigdy nard, gdyby pozosta zoonym zawsze z takich samych pierwiastkw rasowych, tj. gdyby si nie miesza niewaciwie, bo niekorzystnie dla siebie. Degeneracj, starzenie si, uwid danego narodu tumaczy Fischer, jako nastpstwa opacznego doboru pierwiastkw rasowych". Ale niemieckiemu uczonemu potrzebne to do apoteozy rasy nordyckiej i do uniewinnienia Niemiec z poniesionej klski. Blondyni s skazani na zanik, bo s lepsi i wysi, a ubytek rasy blond w krwi niemieckiej wyjania klsk tego narodu46). Ale kto kiedy tpi blondynw? Fischer przeczy sam sobie, sam siebie zbija. On sam wystpi z twierdzeniem, jako rasy prymitywne gin w izolowaniu i skutkiem izolowania, a zatem nie s tpione, bo nie stykaj si z nieprzyjacielem a przecie gin. Eugen Fischer sam zwraca uwag, jako Hellenowie, a potem rwnie Rzymianie wyginli waciwie przez zapobieganie urodzinom; jako Amerykanom z pierwotnego osadnictwa pochodzcym nie starczy potomstwa na samo utrzymanie si, nie mwic ju o rozrocie, bo ju w roku 1882 ilo zgonw bya u nich znaczniejsza od iloci urodzin i wymr za jakie dwa do trzech pokole47). A zatem sam wskazuje czysto somatyczn przyczyn zaniku a przyczyn, ktra dziaajc przez czas duszy systematycznie, musi doprowadzi do cakowitego wyginicia wanie rasy, podczas gdy kultura tych, ktrzy wyginli moe si utrzyma a nawet rozkwita dalej, na materiale przysposobionym a pochodzcym z ras innych. Ale obecnie nie! Teraz wszystko zginie i przepadnie, co nie bdzie ocalonym przez pruskie Niemcy; gdyby za one miay zgin, nastpiaby prnia cywilizacji. Wic nie dziwmy si zapobiegliwoci, eby utrzyma gr ras aryjsk niemieckiego plemienia", jak si wyraa Guido von List. Wystpi z projektem, eby do piastowania wyszych urzdw potrzebnymi byy nie tylko wiadectwa szkolne, lecz das rassenkundliche Ergebniss ber die Zugehrigkeit zur arischen Rasse deutschen Stammes der Bewerber". Utrzymanie specjalnych ksig rasowo-rodowodowych, proponowane kilka razy ze strony nielicznych angielskich i francuskich fanatykw rasy, cakiem na podobiestwo ksig koskich lub psich i nie wahajc si powoywa na te przykady; lecz w Niemczech projekty te spopularyzoway si. Dbao o czysto rasy jest jakby przykazaniem religijnym. Jrg Lanz-Libenfeld odkry, jako mio bliniego u Chrystusa Pana, to nic innego, jak tylko walka o czysto rasy. A rasa germaska tj. rasa Niemcw protestanckich, a w szczeglnoci Prusakw, to rasa nad rasami i prarasa zarazem. Pochodzi ona od dalekich przodkw praczowieka, mianowicie od praistot elektrycznych, ktrych ciao byo z fluidu elektrycznego. Tak powstali prawi Aryjczycy. Ostatni taki czysty Aryjczyk imieniem Jehowa, y ok. roku 1500 przed Chrystusem i od niego jest w ydach ta domieszka krwi aryjskiej, ktra ocala ich przed nicoci. Inne rasy (poza germask) powstay ze zmieszania Aryjczykw ze zwierztami, prawdopodobnie z mapami itd. Mona by wiat uszczliwi, gdyby Germanw (prawych) protestancko-pruskich bya dostateczna ilo. Mylano te nad tym, a doszo si do przekonania, e naley u Niemcw znie jednoestwo48). Doszo si tedy w Niemczech do stanu nauki" godnego zaiste ... koni elberfeldzkich.

Im bardziej obniali swj poziom naukowy, tym zarozumialszymi si stawali i zaczli nawet przypisywa nauce niemieckiej wyczno; nauki nie ma poza Niemcami! C powiedzie na to, e synni profesorowie chemii wydawali podrczniki chemii, nie wymieniajc Lavosiera a grube traktaty o bakteriologii obchodziy si bez imienia Pasteura49). Chcc dowiedzie si, co sdzi naprawd naukowo o kwestiach antropologicznych dotyczcych Niemiec, signijmy do Pittarda. Pierwszorzdny ten antropolog zwraca przede wszystkim u45 46

) G I 298. ) w An 141; w G II 107, 123. 47 ) w G II 102, 106. 48 ) La 50-53 (sam tych rzeczy nie czytaem). 49 ) Lb 86.

374 wag na powszechnie ju przyjte w nauce twierdzenie, jako skutkiem wdrwek nastpio zmieszanie ras, wstrzsno te ogoszonym przez Niemcw mniemaniem o jednolitej rasowej germaskoci" Niemiec. Pittard zadaje nastpujce pytanie: Jakie dokumenty zezwalaj uzna zwizek pomidzy mieszkacami starej Germanii przedhistorycznej a dzisiejszymi Niemcami? Ktoby wzi na siebie upowanienie do twierdzenia, jakoby Niemcy byli rasowo Germanami?50). Tene uczony widzi strae przednie dinarskie" w poudniowych Niemczech, gdzie ludno jest niskiego wzrostu i krtkogowa; jego zdaniem ju w rodku Niemiec rasa germaska jest tylko infiltrowana", a rasa wilaska" siga przynajmniej do centrum krlestwa saskiego51). Pomidzy niemieckim Pomorzaninem a Bawarczykiem zachodzi rnica przynajmniej taka sama, jak pomidzy koniem a zebr"52). Dugogowo i wosy blond wcale te nie stanowi cech rasowych ogu dzisiejszych ludw germaskich. Znaczna cz Holandii poudniowo zachodniej jest krtkogowa i bardzo czsto o wosach ciemnych. W Brytanii nie wszdzie dominuj blondyni, lecz tylko na wschodzie i na pnocy Anglii; w Szkocji poudniowej i pnocnej owszem, lecz w rodkowej nie"53). Stwierdzono natomiast ju dawno, e Skandynawia wykazuje sporo krtkogowcw. Zagadk za stanowi ludno Islandii i wysp Far-Oer; s to brachycefalni wysokiego wzrostu. Ta sama rasa zamieszkuje Szetlandy i wybrzea szkockie ale co to za rasa nie wiadomo (niektrzy przypuszczaj, e dynarska)54). Co za do Niemiec, nie na prno opowiada si, e Wilhelm II nie pozwala publikowa mapy antropologicznej Niemiec, bo by z niej krzyczao, e rzekoma ich jedno rasowa" jest czczym wymysem. Ekstrawagancje nauki niemieckiej maj atoli jedn okoliczno agodzc: rdo ich w przekraczaniu przez antropologi granic jej kompetencyj, ta za skonno nie jest specjalnoci niemieck. Sam Eugne Pittard nie zarzeka si rozlegego niezmiernie stosowania antropologii do historii i do polityki. W jego gwnym dziele: Les races et lhistoire" zna to na kadym kroku. Dla przykadu przytocz, jak uczony ten jest mocno przekonany, e byo by nie doszo do wielu poaowania godnych faktw politycznych, gdyby studia lingwistyczne wyprzedzone zostay odpowiednio przez studia antropologiczne. Zdaje mu si np., e nie sposb by rwnoczenie antropologiem i centralist (jak carowie rosyjscy). W imi polityki jzykowej dopuszczano si wielu grzechw, mniemajc bdnie, jakoby ludzie jednego jzyka stanowili cao dan od przyrody. Tote gdyby uniwersytety uprawiay naleycie antropologi, stayby si wedug Pittarda ogniskami pacyfizmu55). Najnowsza, polska antropologia nie chce by od francuskiej mniej szerok. Dla przykadu signijmy rwnie w Polsce wprost do samej gowy. Znakomity autor Wstpu do historii Sowian" w drugim ze swych dzie Zarysie antropologii Polski" (1930) uleg pokusom zbyt pontnym. Przyj tez de Lapouge'a, jako we Francji rewolucja bya zmian antropologiczn warstwy rzdzcej". Szkoa jego posuwa si a do rniczkowania psychopatologicznego i kryminologicznego wedug czynnikw antropologicznych. Wykryli ju, e nasi laponoidzi s nisi umysem, bo zdatni zaledwie do humanistyki, lecz nie do nauk przyrodniczych. Mamy wic do czynienia obok hierarchii ras z hierarchi nauk. Moe by porachowa nordykw i laponoidw wedug ich zawodw?56).

) Pt 197. 51) Pt 207, 213. 52) Pt 58. 53) Pt 232, 242. 54) Pt 583. 55) Pt 59. 56) Cka 441, 445, 446, 449, 464, 471, 525, 526. Por. O wieloci cywilizacyj" 203, przypisek I.

50

375 XVI TRIUMFY BIZANTYNIZMU (1860-1920) W walce statolatrii z moralnoci publiczn, absolutyzmu i centralizacji z konstytucjonalizmem i autonomi stawaa si Austria jzyczkiem u wagi. Urzdzaa si na nowo po przegranej wojnie pruskiej 1866 r. witaa na nowo idea federacji. W Wiedniu zjechali si Palacky i zi jego (i nastpca polityczny) Rieger z gronem wybitnych Polakw i Chorwatw; w Baden odbyy si osobne narady z politykami polskimi (8 sierpnia 1866 r.). Gouchowski mia na nowo obj ster rzdw. Wtem z kuni Bismarcka zawia inny wiatr. Bismarck na prno prbowa podczas przygotowa wojennych podburzy Czechw przeciwko Austrii. Palacky gosi zawsze, e Austria Sowianom potrzebna, byle wszystkie narody byy w niej mierzone jedn miark. Powiodo si natomiast doskonale Bismarckowi u Madiarw. Stanli murem po stronie pruskiej a przeciw Habsburgom. Zwycizca dba o nich nadal po zawarciu pokoju i oto z kuni Bismarcka wyszed projekt tzw. dualizmu Austro-Wgier, tj. rozdzia monarchii habsburskiej na dwa pastwa, zwizane uni personaln i specjalnym ukadem prawno-politycznym na Cislitawi i Translitawi, tj. krlestwo wgierskie. Chodzio o to, eby nie dopuci do steru ywio, stanowicy znaczn wikszo mieszkacw, tj. Sowian; w Cislitawii zapewnia dualizm hegemoni Niemcom, w Translitawii Madiarom. Palacky twierdzi od razu, e dualizm ten bdzie zgubnym dla Austrii, jeszcze zgubniejszym od zupenej poprzedniej centralizacji, bo dualizm to dwie centralizacje, obie przeciwne naturze i prawu a dwoje zego gorsze od jednego"! Niemcy wydali poow Sowian na up Madiarom, eby si sami z drug poow atwiej mogli zaatwi. Stan ten dualizm w roku 1867, utwierdzony koronacj Franciszka Jzefa na krla wgierskiego. Odtd zaczo si na Wgrzech madiaryzowanie Sowian a w Cislitawii nasta okres cikiego przeladowania Czechw. Madiarzy ju w wiekach rednich popadali w mieszank cywilizacyjn, podlegajc rwnoczenie wpywom bizantyskim i aciskim z Zachodu; lud za by zawsze cywilizacji turaskiej i jest przy niej dotychczas. Pastwo wgierskie pojmowano zawsze kosmopolitycznie, po bizantysku. Wszyscy jego mieszkacy byli jednakowo Hungari a Madiarzy nie stali nawet na pierwszym planie. Bohaterowie historii wgierskiej bywali po wikszej czci krwi sowiaskiej. Przodek Andrassych jeszcze za Sobieskiego mwi po sowacku. Jzykiem urzdowym a nawet towarzyskim warstw wyszych bya acina. Dopiero w XIX w. wprowadzono jzyk madiarski do prb pimienniczych i do ycia towarzyskiego; urzdowym za sta si dopiero w drugiej poowie XIX w. Poczto Hungari utosamia z Magyari a od roku 1867 zaczto srogo przeladowa wszystkie inne narodowoci. Najsroej postpiono z Polakami na Orawie i Spiszu, gdy urzdowo zaprzeczono nawet samego istnienia jzyka polskiego na Wgrzech. Rwnoczenie stali si w polityce midzynarodowej przedni stra prusactwa i pozostali ni a do ostatka (do r. 1944). Politycznie znajdowali si stale w obozie niedopuszczajcym niepodlegoci Polski. Za wybitnych polskich generaw 1848 roku nie przysali nam dotychczas nigdy ani jednego kaprala. Obok tego duo sympatii" dla polskoci i to wcale szczerych; og madiarski zawsze jest gotw wznosi okrzyki na cze Polski. Istna dwoisto w stosunku do Polski. Przeciwiestwa dochodzce a do cudactwa! Bizantyskie pierwszestwo formy doszo tam a do zignorowania treci. Ustawa pastwowa o narodowociach ubrana bya w najpikniejsze swka, ale w praktyce wszystko byo obud i kamstwem. Dualizm roku 1867 nadawa cywilizacji bizantyskiej przewag w Europie rodkowej. Jednoczenie nabywa nard czeski si nadzwyczajnych. Pokost niemiecki skrusza, jzyk literacki wyrobi si znakomicie. Okoo roku 1865 liczyo si ju na tysice czeskiej inteligencji patriotycznej, kupcw za inteligentnych i patriotycznych na setki tysicy, a lud wieniaczy, dziki owiacie i dobrobytowi przejmowa si wiadomoci narodow. Palacky przewidywa, e spr sowiasko-niemiecki bdzie si zaognia coraz 376

bardziej i e Austria centralistyczna, musi popa w zaleno od Berlina wczeniej czy pniej. Chcia przygotowa zawczasu mono prowadzenia innej polityki austriackiej zewntrznej. Jego pomysem jest denie do sojuszu Austrii z Rosj. Niejasne zrazu kombinacje dojrzeway z czasem w plan konkretniejszy. W tym samym roku, kiedy ustanowiono dualizm, odbyli Palacky i Rieger dwie podre do Parya i Petersburga. W Paryu odbyli narady z naczelnikami polskiej emigracji, z Adamem Czartoryskim, z generaem Zamojskim i Jerzym Lubomirskim, tudzie ze sawnym biskupem zagrzebskim, Strossmayerem, Chorwatem, ktry by dla Chorwatw tym, czym Palacky dla Czechw. Chcia te wpyn na opini francusk za porednictwem paryskich publicystw. Pragn porozumie si z Polakami przed podr do Rosji, lecz porozumienie nie doszo do skutku. W Moskwie urzdzono wwczas wielk wystaw etnograficzn i liczny zjazd sowiaski. Polacy nie brali w nim udziau, lecz Czesi nie zawahali si. Rzd wiedeski poczyta to za kamie obrazy dla siebie; c dopiero, gdy Palacky z Riegerem pojechali z Moskwy do Petersburga i tam otrzymali audiencj u cara. Nareszcie jednak zrozumiano w Wiedniu, e nie trzeba robi z Czechw nieprzyjaci. W czerwcu 1868 r. cesarz Franciszek Jzef zawita do Pragi, majc z sob kanclerza Beusta, ktry odbywa narady z Palackym i Riegerem. Ci obstawali przy zasadzie federacji i przepowiadali, e sytuacja stanie si kiedy rozpaczliwa. Dnia 22 sierpnia 1868 podali Czesi deklaracj", w ktrej protestuj przeciw kompetencji centralnego wiedeskiego parlamentu w sprawach czeskich i daj uznania praw korony w. Wacawa. W miesic potem, dnia 24 wrzenia wystpi sejm galicyjski z rezolucj", dajc zupenej autonomii w sprawach krajowych. Alfred Potocki, dotychczas minister rolnictwa, zosta w kwietniu 1870 roku prezydentem ministrw i uda si do Pragi, eby skoni Czechw do udziau w centralnym parlamencie, lecz porozumienie okazao si niemoebnym. Natenczas zrobiono w Wiedniu ustpstwo: dnia 7 lutego 1871 r. ujo ster pastwa ministerium federalistyczne pod prezydencj Soweca, hr. Hohenwarta. Wszystko obrci wniwecz znowu nowy wiatr z kuni Bismarcka. Walczy z papiestwem i z Francj, a zwyciywszy, wywar ponownie ucisk na Austri. Zabory dokonane na krajach niemieckich w roku 1866 powikszyy nadzwyczaj ilo katolikw w pastwie pruskim. Bismarck przypuszcza, e wypywajcym z tego niedogodnociom zapobiegnie, wywoujc nowy rozam w Kociele. Chcia wyzyska t okoliczno, e na zwoanym w roku 1869 soborze watykaskim mia by stwierdzony urzdowo dogmat o nieomylnoci papieskiej. Organizowano opozycj, z czego wyonio si nowe wyznanie, tzw. starokatolicyzm. Bismarck uleg tym razem zudzeniom. Przywizywa wielkie nadzieje do ruchu, ktry mia si okaza ... drobnostk. Tymczasem Prusy prowadziy zwycisk wojn z Francj. Niemcy austriaccy byli rozdzieleni. Charakterystycznym jest, e ministerstwo Hohenwarta zakazao obchodw na cze pruskich zwycistw nad Francj. Drugim dla Prus zwycistwem by koniec pastwa kocielnego, gdy wojsko woskie zajo miasto Rzym dnia 20 wrzenia 1870 r. Ze zdumieniem zadawa bdzie historia pytanie, czy nie mona byo zaraz wwczas uoy si o warunki traktatu lateraskiego z roku 1929. Zaleao wwczas i masonerii i Bismarckowi, eby papiea strci ze stanowiska monarszego. Przez t za dz, eby papiestwu wyrzdzi szkod, pocz si do Woch wscza kwas bizantyski; nawet do Woch, ktre winneby raczej stan na czele cywilizacji aciskiej. Na takim tle stosunkw europejskich zawarto dnia 10 maja 1871 roku fatalny dla Francji pokj wersalski. Cywilizacja bizantyska zyskiwaa, lecz moga by naraon w razie, gdyby Austria zamienia si w pastwo federacyjne. W cztery miesice po pokoju wersalskim wyszed w Wiedniu reskrypt cesarski, uznajcy prawa korony czeskiej i owiadczajcy gotowo koronacji. Osobna komisja opracowywaa ju now ustaw pastwow czesk, gdy nagle Madiarzy zaprotestowali a popar ich Bismarck. Popar tak skutecznie, e zaraz cesarz Franciszek Jzef zjecha si z nowym cesarzem niemieckim Wilhelmem I, po czym Hohenwart otrzyma dymisj. Rzdy Cislitawii przypady na nowo Niemcom germanizatorom, polityk za zagraniczn zagarnli Madiarzy. Ministrem spraw zewntrznych by a do 1879 roku Andrassy, dziaajcy w porozumieniu z Bismarckiem i przygotowujcy cisy sojusz Austrii z Prusami-Niemcami. 377 W cztery miesice po pokoju wersalskim, we wrzeniu odby si kongres starokatolikw, a wnet potem przystpi Bismarck do tzw. Kulturkampfu. W polskich prowincjach czy si z przeladowaniem

narodowoci. Historyczn osobistoci sta si wwczas prymas Ledchowski, pniejszy kardyna. W roku 1871 jedzi do Wersalu do Bismarcka z petycjami katolikw niemieckich, eby krl pruski stan w obronie pastwa kocielnego. Bismarck nauczy go wkrtce trzewoci w osdzanie stosunkw. Ledchowski przygotowa Wielkopolsk znakomicie do odpierania Kulturkampfu i nie osabio to zgoa wytrzymaoci jego archidiecezji, e sam by wiziony przez dwa lata, od lutego 1874 do lutego 1876 roku1). Bismarck, ktry niedawno gosi, e nie uzna Piusa IX zawid si, bo zawiedli starokatolicy. W roku 1878 doliczono si w caych Niemczech zaledwie 52.000 starokatolikw. Z kocem roku 1879 poszed Bismarck do Canossy", ale bo te starokatolikw byo w roku 1882 ju tylko 35.000. Pomimo Canossy" cywilizacja aciska podupadaa coraz bardziej. A czy podnosia si gdziekolwiek na kontynencie Europy? Wzmocni mia j dopiero pontyfikat Leona XIII, rozpoczynajcy si w roku 1878. Wrd katolikw niemieckich, olnionych powodzeniami Bismarcka w polityce zewntrznej (kongres berliski w 1878 roku) wytwarzaa si dziwna mieszanka cywilizacyjna z coraz znaczniejsz domieszk bizantynizmu. Krtko a wzowato wyrazi to Frster: Bismarck poszed do Canossy, ale katolicy niemieccy poszli do Postdamu"2). Mieszanka ta, z dodatkiem cywilizacji ydowskiej, zdobywa sobie cay Zachd kontynentu europejskiego. We Francji metoda rzdw Napoleona III bya wybitnie bizantysk, wytwarzajc nawet wyran statolatri. Do tej samej mety dochodzia, najskrajniejsza opozycja (Blanc), obmylajc (bez studiw heglowskich) jakby pastwu odda wadz nad fabrykami i warsztatami, a potem nad wszystkim innym. Jaka pastwowo miaa z tego ur? Czy Bismarck, czy Marks, czy Blanc wszyscy rozmaitymi drogami zmierzali do statolatrii zaiste ponadbizantyskiej. Obok wzmagajcej si statolatrii drug cech okresu bismarckowskiego bya tendencja antykatolicka. Przykad Bismarcka naladowano wszdzie, nawet w Czechach, lecz na czoo ruchu przeciw Kocioowi wysuna si Francja, powoujc si na tradycje wielkiej rewolucji". Rozptaa si walka ze szkolnictwem zakonnym. Pod przewodem Juliusza Ferry uchwali parlament w lipcu 1879 roku, e zakonnik z klasztoru nie autoryzowanego" przez wadze nie moe naucza. Wnet potem, w roku 1881 przesza ustawa o nauczaniu tego rodzaju, i 30.000 nauczycieli szk wolnych" zostao natychmiast wydalonych. Odtd ustawodawstwo francuskie skada si z cigej nagonki na Koci, np. w roku 1884 prawo o rozwodach a w roku 1904 doszo do zakazu nauczania wolnego" na wszystkich szczeblach, tj. zakazano w ogle szk niepastwowych. Nastpio zamykanie zakonw, odjcie dochodu duchowiestwu parafialnemu, wreszcie wypowiedzenie konkordatu i zupene zerwanie z Watykanem. Caa oficjalna Europa grzza w statolatrii i podkopywaa katolicyzm. Jedno i drugie zgodne byo z ideologi bizantysk, lecz to drugie pochodzio z bizantynizmu tylko w Niemczech, za we Francji i w krajach j naladujcych (Austrii nie wyczajc), odnie to naley do wzrastajcych coraz bardzo j wpyww cywilizacji ydowskiej. Pozwalano naduywa pastwa w imi statolatrii do rozmaitych poczyna, ktre ostatecznie musiay osabia wi pastwow. Od Bismarcka pochodzi przekonanie o wszechstronnych obowizkach pastwa nowoczesnego". Zwalcza socjalistw: czy oni jednak nie najbardziej narzucali pastwu obowizki wszechstronne"? Im wicej tych obowizkw" tym bardziej trzeba powiksza biurokracj. Susznie powiada Frster: Mawiano o bizantynizmie urzdnikw pruskich. Naley zrozumie, e Prusy s, dosownie, pod pewnym wzgldem tworem bizantyskim i e technika administracyjna pochodzi ostatecznie z tradycji wschodniej". W innym za miejscu czytamy: Prawica pruska opieraa si na odwiecznej tradycji, jak wykonywa wadz tradycji, sigajcej a do Bizancjum3). Najwikszy z bizantycw nie dziaa w imi patriotyzmu niemieckiego, lecz tylko w imi pruskiej statolatrii. Nawet kiedy w roku 1886 zawoa w sejmie: Bijcie Polakw, a strac odwag do ycia. Mam wiele uczucia dla ich pooenia, lecz musimy ich usun, jeeli sami chcemy istnie". W jaki sposb Polacy mieliby stanowi przeszkod dla istnienia narodu niemieckie1

) Cr 92, 102. Cr 104. 2) F 333. 3) F 66, 310.

378

go? S atoli (i bd zawsze) niebezpieczni dla pastwa pruskiego i dla prusactwa w ogle. Do tpienia Polakw przybya rzdowi z pomoc nauka niemiecka. Hartmann, filozof des Unbewussten", gosi wzgldem Polakw haso ausrotten". Bizantysk racj stanu wymagajc jednostajnoci, tumaczy si te frazes o Niemcach pochodzenia polskiego". O pastwo chodzi, nie o narodowo, dla ktrej olbrzymia wikszo Niemcw nie posiada zmysu. Wszyscy wielbiciele Bismarcka nabrali zreszt przekonania, jako dobro Niemiec wymaga, eby w caych Niemczech byo wszystko po prusku. Dziea Bismarcka pocigay ku Prusom nawet Austriakw, wyzbywajcych si katolicyzmu w imi Germanii, tj. w imi hegemonii pruskiej. Najgoniejsz bya grupa Schnerera w Wiedniu i pord Niemcw sudeckich. Dr Georg Ritter von Schnerer (lubia pisa si caym nazwiskiem i tytuem), waciciel dbr w Austrii dolnej, uy caego swego majtku na propagand hasa Los von Rom. Punktem zaczepienia by u niego antysemityzm bezgraniczny. On pierwszy gosi, e naley porzuci chrzecijastwo, bo to cig dalszy judaizmu. On pierwszy obwieci powrt do Tora i Woda urzdza ich wita jak najuroczyciej w okolicach Wiednia i wrd Deutschboehmen". Nie koniec na tym. On pierwszy gosi nie tylko na wiecach, ale w parlamencie wiedeskim (by posem) wyranie i bez ogrdek Anschluss" niemieckich prowincyj cesarstwa austriackiego, radzc porobi z reszty Vasallenstaaten". Wydawa tygodnik Unverflschte Deutsche Worte", a program swj uj w caoci w Zwlf Reden" (Wiede 1886). Wreszcie zdeawuowano go z Berlina, wyparto si i zganiono publicznie. Wytumaczono mu jako, e gdyby rozebra monarchi habsbursk, osabia si tym samym Niemcy, bo pozbawia si je na wypadek wojny wielomilionowej armii Sowian, Madiarw, Rumunw itd. Jak niegdy Puppel i Wessel, podobnie Schnerer by przedwczesnym. Ale czy to adnie, e teraz o nim zapomnieli? Kiedy w roku 1888 mody Wilhelm II udzieli Bismarckowi dymisji, zapowiada nowy kurs", ale robi wszystko to samo, co Bismarck, tylko bez porwnania gorzej. Zostao i przylgno do caych ju Niemiec haso Kraft vor Recht". Najpopularniejszym za stawa si pisarz, ktry rozgrzesza kadego, jakikolwiek uytek robicego z siy, Fryderyk Nietzsche. Gdy pisze o bermensch'u wyczuwa si, e parafrazuje typ bismarckowski. Lecz ya jeszcze w Niemczech cywilizacja aciska i dawaa znaki ycia. Przywdca katolikw, Ludwik Windthorst dorwnywa nieraz Bismarckowi i nie byo jeszcze wwczas specyficznego niemieckiego katolicyzmu, owijajcego bizantyskiego ducha w katolickie obrzdki. Bismarck potem dopiero mia sta si boyszczem wszystkich Niemcw. Przeciwnikiem Bismarcka by najsynniejszy w Europie pisarz, Henryk Ibsen (1828-1906). Za modu wzywa Norwegw i Szwedw, eby dopomogli bratniej Danii przeciwko dzikim hordom niemieckim". Potem przekona si, e jest Niemiec dwoje: chtnie przebywa w Drenie, w Monachium spdzi znaczn cz ycia, Prus unika. Uwaa, e wielko ich zbudowana jest na zaniku personalizmu. Twrcom cesarstwa 1871 r. odmawia wielkoci indywidualnej, razi go Drill", Bismarck by dla niego ein Memmonklotz". Ibsen przyznawa spoeczestwu pierwszestwo przed pastwem, czc si (niewiadomie) z cywilizacj acisk4). Przeniemy si teraz do ojczyzny bizantynizmu na Bakany. Idmy najpierw za mandatem okupacyjnym, jaki otrzymaa Austria na kongresie berliskim w roku 1878 wzgldem Boni i Hercegowiny, jedynych katolickich prowincyj bakaskich; ta Austria, ktra zawsze katolicyzm obnosia, lecz (jak susznie wyrazi si Frster) nie miaa w sobie nic a nic z ducha katolickiego5). Za czasw tureckich sami tylko bernardyni chorwaccy sprawowali pasterstwo dusz w tych krajach. U nich te zacztki poezji artystycznej na tematy walk religijnych na Bakanach. Oni te wydali poet niepoledniego, jakim by fra Grga Marti (1822-1905) autor epopei Osvetnici" (mciciele). Jake znamienny ten tytulik fra" uywany przez bernardynw hercegowiskich i boniackich; jaki z tego dokadny drogowskaz kulturalny. Tene Grga Marti jest tumaczem Vergiliusza, tudzie Racine'a i Chateaubriand'a. Drogowskaz na Zachd, na Zachd!"6). Dzi jeszcze w rozgraniczaniu terytoriw chorwackich a serbskich mona by trzyma si prawida (z nieznacznymi sprostowaniami), e chorwacko
4 5

) E XV, XXIX, XXX, XLVI. ) F 57. 6) Sta.

379

siga tak daleko, dokd wyledzi si dadz lady wpyww woskich. Jake to charakterystyczne, e wielki malarz dekoracyjny poudniowej Sowiaszczyzny nazywa si Dragutin Inchiostro; imi chrzestne arcysowiaskie przy nazwisku woskim. Jest to Chorwat ze Splitu7). Po okupacji austriackiej zaprowadzono hierarchi katolick i powoano jezuitw, ktrych zakady wyday znaczny poczet kapanw wieckich, yjcych na rwni z zakonnikami z jamuny, pobieranej od wiernych najuboszego wyznania. Chorwaci boniaccy yli z pocztkiem XX wieku w ndzy wielkiej, jakiej nie byo ani w najuboszych ktach biaoruskich. Stan materialny duchowiestwa katolickiego by wedug relacji z roku 1909 opakany. Jeden proboszcz chodzi w sutannie, ktr dosta by jeszcze w seminarium, palta nie posiada i donosi, e wina mszalnego podarowa mi pewien poczciwy Turek". Drugi proboszcz chory obonie, mia zaledwie bochenek suchego chleba, stwardniaego i ani nawet chopaka do posugi. Inny lea w szpitalu, a lekarz mwi, e chory z godu. Szereg kociow wyglda raczej na szopy"8). Rzdy wiedeskie trzymay si zasady plutokratycznej. Katolicy, jako najubosi, nie zajmowali uwagi wysokiej biurokracji ministerialnej; prawosawiem si opiekowano a wysugiwano si muzumanom, jako najzamoniejszym (oni tylko posiadali wasno ziemsk). Wtem niespodzianka! Owi Turcy" nie zmieniali wprawdzie wyznania, lecz poczuli si Chorwatami i garnli si do cywilizacji aciskiej, zachodniej, usuwajc si cakiem od prawosawnych Serbw. Zjawiaj si poeci, opiewajcy jednoczenie Allaha i sowiask ojczyzn swych przodkw, chorwack. Wydawali kilka czasopism po chorwacku (latynk), ale tygodnik Musavat posuwa si do blunierstw przeciw chrzecijastwu. Poczucie narodowe podminowao poprzedni ich kultur, turasko-bizantysk, a nowa mieszanka, chorwacko-antychrzecijaska, pena rozterek, utrzyma si nie daa. Niektrzy mulimi" wywdrowali do Turcji a wrd pozostaych pokolenie modsze stawao si acywilizacyjnym, oddajc si ju nie redagowaniu czasopism, lecz rozrzutnoci i hulankom. Panowanie tureckie nie tylko sprzyjao przechowaniu cywilizacji bizantyskiej, lecz sama pastwowo Osmanw stanowia pod wielu wzgldami cig dalszy cesarstwa bizantyskiego, jak gdyby pastwowo bizantyska zmienia religi. Wybitny kosmopolityzm trwa do ostatnich czasw. W XIX wieku dostojnikami w Turcji byli Egipcjanie, Arabowie, Syryjczycy, Albaczycy, Serbowie, Bugarzy i Grecy, byle mahometanie. Finansami kierowali renegaci ydowskich sefardim, ktrzy od koca XV wieku przenosili si z Hiszpanii tumnie na pwysep bakaski; podatki i ca dzierawili kupcy francuscy i genuescy i weneccy, nie przechodzc wcale na islam9). Nigdzie ni ladu poczucia narodowego tureckiego; dao si tylko oficjalnej prawowiernoci. Im bardziej kurczyy si granice pastwa osmaskiego, tym cudaczniejszym stawa si ten kosmopolityzm z pretensjami uniwersalnoci. Ostatecznie celem pastwa stao si utrzymanie dworu sutaskiego. Niegdy tron sutaski opiera si na janczarach. Ta uprzywilejowana cz armii staej, gwardia niejako, staa si osobnym stanem w pastwie; pozwolono bowiem janczarom eni si, janczarstwo stao si dziedzicznym a ilo ich wzrosa do 40.000. Doszo do tego, e bardziej tron zawisym by od nich, ni oni od tronu. Zanosio si dugo na rozpraw pomidzy sutanem a gwardi, a wybucha otwarta walka, z ktrej tron wyszed zwycisko w roku 1826 i puki te nie tylko rozwizano, lecz wytpiono janczarw10). Od roku 1820 zaczynaj si powstania chrzecijaskie, ingerencje mocarstw europejskich i stopniowe wycofywanie szeriatu, t j. prawa wyznaniowego muzumaskiego z pastwowoci a wprowadzenie najpierw od roku 1844 tanzimatu", tj. rozporzdze opartych o pewne tradycje osmaskie, nastpnie konstytucjonalizm i parlamentaryzm wedug wzorw zachodnich, przede wszystkim francuskich. Podzia administracyjny urzdzono z francuska na departamenty (sandak), arrondisse-ment (kazas) i gminy (nahies). Pomniejszano nierwno wobec prawa muzumanw a chrzecijan, a wreszcie w styczniu 1876 ogoszono zupene rwnouprawnienie. Ani jednej reformy" nie zaprowadzia Porta dobrowolnie, wszystko byo wymuszone i niczego nie dotrzymywano. Konstytucja ogoszona w roku 1876 stanowia haso powstacw jeszcze w roku 1908. Kazano Turcji naladowa wzr pastwa
7

) Gr. 8) Pu z ilustracjami. 9) M I 18. 10) Ri 223, 240.

380

doskonaego", wymylonego we Francji. Aprioryzm taki stosowany do wszystkich pastw bakaskich, stanowi nieszczcie dla wszystkich i utrudnia wytworzenie zdrowych organizmw. Aprioryzm nie wytwarza ich nigdy, lecz wydaje tylko mechanizmy. Najdokadniejszym obrazem spoeczestw i pastw bakaskich byo miasto Solu. Zamieszkae przez ydw (sefardim, immigracja z Hiszpanii), Grekw, Bugarw, Serbw, Ormian, Turkw i w drobniejszych ilociach jeszcze przez innych, stanowio boisko wzajemnych nienawici i zawici. Pozbawieni myli o wsplnoci jakiejkolwiek sprawy, wyzywali si w dziesiciu jzykach", robili na siebie donosy, wymylali sobie od sprzedawczykw, rabusiw, mordercw. Kada etniczna cz ludnoci stanowia oddzielne zrzeszenia przejte odrbnymi celami. Miasto orientalnie kosmopolityczne, dostarczajce jaskrawego dowodu, e nie ma syntez pomidzy cywilizacjami a mieszanki bywaj trutkami. Najczystsz cywilizacj reprezentowali Czerkiesi, ktrych tam przesiedlono z Dobrudy; po zachodzie soca byli oni panami absolutnymi ulicy z prawem mordu i grabiey. Niczego nie udawali, nie wchodzili w adne kompromisy poj ni czynw, ekskluzywni synowie najskrajniejszej turaszczyzny11). Stan i zasig cywilizacji bizantyskiej zawisy przede wszystkim od Serbw i Grekw. Serbowie przez cay okres tureckiego panowania naleeli do cywilizacji bizantyskiej z ca cisoci i nie byo u nich w caym tym okresie adnych odchyle ni ku acistwu, ni ku turaszczynie. Nie dokoczono jeszcze emancypacji rodziny, a tymczasem rozmaite konferencje midzynarodowe narzucay Serbii urzdzenia, czerpane z gw politykantw francuskich. Przesilenie struktury spoecznej zaczo si u Serbw jeszcze w XV wieku; przerwane zostao przez najazd turecki i przez cztery stulecia kraj pozostawa w przeraliwej stagnacji. Po odzyskaniu wolnoci w XIX wieku cige wojny i przewroty polityczne nie zezwalaj dokoczy reformy. Im bardziej Serbowie przekonuj si o tym, e ingerencja liberalnej Europy w ich sprawy wewntrzne jest dla nich szkodliw, tym bardziej Cerkiew serbska, staje si jedyn powag w kraju i Serbia czy si tym mocniej z cywilizacj bizantysk. Odchylenia od tej cywilizacji zdarzay si natomiast u Grekw. Widzielimy, jak neohellenizm rodzi si dziki wycofywaniu si z bizantynizmu, lecz go nie porzucono a z pocztkiem XIX w. stali Grecy na rozdrou. Oni pierwsi odzyskali niepodlego. Z powszechnego powstania chrzecijan w latach 1820-1827 sami tylko Grecy wyszli zwycisko, dziki poparciu Anglii, Francji i Rosji. U nich te najmniej byo przewrotw. Zaraz ich pierwszy krl, Otton (bawarski) panowa przez pene trzydzieci lat (1832-1862), chocia nie spoczywa na rach. Jak u Turkw, podobnie u Grekw ani nawet tysiczna cz spoeczestwa nie wiedziaa, co znaczy konstytucjonalizm i parlamentaryzm, jake wic miay im wyj na dobre te narzucane urzdzenia? Formy konstytucyjne uatwiay tylko kariery intrygantw. Szkodzi te Grecji centralizm, wprowadzany wszdzie, gdzie chciano wzorowa si na Francji. Drobne krlestwo greckie, liczce okoo 1860 r. zaledwie ptora miliona ludnoci, przybierao sobie misj historyczn", aeby dy do wznowienia cesarstwa bizantyskiego. Punktem zaczepienia miaa sta si zwierzchnicza wadza patriarchy carogrodzkiego nad ca Cerkwi; z polityki wracano do gorliwoci prawosawnej i wysuwano Fanar na nowo. Hellenizowano przez Cerkiew, gdzie si tylko dao a zwaszcza w Macedonii, nie chcc uznawa narodowoci ani bugarskiej, ani serbskiej; niszczono nawet ksiki niegreckie. Przez cae pokolenie trwaa walka bugarska z Cerkwi w latach 1840-70, a w r. 1870 sutan wyda firman, zezwalajcy na odrbny egzarchat bugarski. Tymczasem atoli spoeczestwo bugarskie stao si areligijnym i nabrao wielkiego radykalizmu spoecznego. Na prno wymylono w Grecji termin: Hellenowie jzyka bugarskiego"12), a sam ten frazes wiadczy o nawrocie do cywilizacji bizantyskiej. Przysze pastwo greckie miao by oglnobakaskim, a wic nie narodowym, lecz kosmopolitycznym, zwizanym jednoci wyznania i jzyka urzdowego; powtrzenie tedy Bizancjum. Usuwano na drugi plan ide narodow,
) Ri 255, 259, 282. Trwao to kilka miesicy, zanim sobie wadze day z nimi rad. Czerkiesi, lud kaukaski, przenosi si caymi plemionami spod panowania rosyjskiego do Turcji; do roku 1864 byo tej immigracji ok. p miliona. Gdy trzeba byo odstpi Dobrudz przesiedlono kilka tysicy tamtejszych Czerkiesw do Solunia, widocznie nie bez ukrytych, niedobrych zamiarw. 12) Ri 287, 298, 300.
11

381

ktrej dotychczas wszystko zawdziczano. Dla mioci rozszerzenia granic spychano narodowo do roli czynnika drugorzdnego a na pierwsze miejsce wysuwano ide pastwow, greck statolatri i w tym take nawracano do bizantynizmu. Wypdzono krla, ktry rzdzi przez lat trzydzieci za to, e nie zdy odpowiednio rozszerzy granic pastwa. Okolicznoci, wynikajce ze sytuacji midzynarodowej, sprzyjay w tym bardziej drugiemu z rzdu krlowi, narzuconemu rwnie przez mocarstwa Zachodu, Jerzemu (1864-1913). W tym czasie trzeba si byo ju poegna z marzeniem, e przerobi si ludy bakaskie na Hellenw rozmaitych jzykw, lecz tym bardziej walczyo si o Macedoni, w ktrej te wszystkie jzyki cieray si z sob i gdzie wytyczano wszystkie sztandary narodowe. Udowadniano jednoczenie, e wszyscy a wszyscy Macedoczycy, bez wyjtku, ani ydw nie wyjmujc, s Grekami, Bugarami, Serbami, a nawet Rumunami przez Kucowoochw. Ci ostatni owiadczyli si przeciw Grecji; tym bardziej nieustpliwymi byli tamci. Okoo r. 1900 zwyciya propaganda bugarska, najradykalniejsza, bardziej moe rewolucyjna ni narodowa, uywajca terroru (a trcca nieraz nihilizmem rosyjskim13), Dziki orowi rosyjskiemu powstaje moc traktatu w San Stefano Bugaria, ktrej granice cini jednak kongres berliski. Jakiekolwiek potem miay by losy sowiaskich pastw na Bakanie, coraz widoczniejszym stawao si, e nie dadz si one przerobi na aden hellenizm". Powstawa nieatwy problem; nie zrzekano si jednak nadziei dziedzictwa bizantyskiego". Bizantyska cywilizacja pozostawaa rwnie nienaruszon na Wooszczynie. Od r. 1857 radziy rozmaite komisje midzynarodowe nad losem ksistw naddunajskich". Na razie zezwalano tylko na uni personaln. Aleksander Cuza, jako Aleksander I tu i tam operowa narzucanym wszdzie konstytucjonalizmem francuskim w taki sposb, i w cigu trzech lat mia na Modawach sze gabinetw a na Wooszy dziewi. W grudniu 1861 r. dorobiono si wreszcie jednolitej Rumunii". Parlament wsplny konfiskowa dobra klasztorne a w roku 1864 wprowadzi gosowanie powszechne. Ogowi ludnoci byy wszelkie wybory obojtne, lecz poruszya Rumunw ingerencja rzdu w upraw tytoniu i o ten monopol wybuch bunt w roku 1865. Grne" za warstwy spoeczestwa korzystay z konstytucji wedug tradycyj fanariockich, jeszcze nie przebrzmiaych. Obok metres by te osobistoci polityczn ... kelner z Ostendy. Ostatecznie zmuszono Cuz do abdykacji a nastpc otrzymano z niewyczerpalnego niemieckiego zasobu monarchw: Karola z linii Hohenzollernw-Sigmaringen. Wszelkie najlepsze intencje psu jednak aprioryzm. Do Rumunii wprowadzono konstytucj naladowan z belgijskiej. W roku 1881 ogosia si Rumunia krlestwem, co zaraz w roku nastpnym naladowaa Serbia. Ukoronowany Milan serbski lekkomylnoci przypomina Aleksandra Cuz, tuszc, e i tak utrzyma si na tronie, jeeli bdzie powolny Austrii, posuwajcej si coraz dalej na pwyspie. Ale Rumunia, nawet pod rzdami sawnego pedanta, jakim by Karol I, zdystansowaa Serbi, co do stanowczoci cywilizacyjnej. W roku 1889 pogwacono niezawiso stanu sdziowskiego. Czy moe by co szpetniejszego ze stanowiska cywilizacji aciskiej? Lecz jest to czym cakiem naturalnym ze stanowiska orientalizmu, ktry reprezentuje cywilizacja bizantyska. Zastanawiajc jest na Wooszczynie kwestia narodowoci rumuskiej. Osignito pod tym wzgldem wielkie zaiste wyniki, lecz czy to ju pewne, e lud wiejski poczuje si te kuzynem zachodnich narodw romaskich? Czy mona sobie wyobrazi Wocha, Francuza, Hiszpana ... prawosawnego? Prawosawie jest jednak wci fundamentem Rumunii. Naloty Zachodu spyway po Bugarach, Serbach, Rumunach, wywoujc niepotrzebne nieporozumienia i powikania. Zapanowa bizantynizm niepodzielnie nad caym pwyspem i nad Rumuni, lecz nie mia si czym pochwali. Najgorzej za byo w samym gniedzie bizantynizmu, na nietknitej pochodem czasu witej grze Ateskiej". Zastoju przykad klasyczny! Jak w X, podobnie w XX wieku brak reguy cile okrelajcej ycie mnicha wschodniego wyznania, a wic pozostawienie mu zupenej swobody". W wielu monasterach istnieje wasno prywatna; drobniejsze klasztorki (Kelie) uprawiaj handel, ycie wsplne (Keinobia") wprowadzili dopiero Sowianie. W roku 1906 byo na 20 monasterw dziewi
13

) Ri 289, 292, 294, 298, 299, 301, 302.

382

z wasnoci prywatn. Nie ma te nigdzie silentium; ich gadulstwo zmniejsza intensywno pracy". Po starobizantysku duo postw (trzecia cz dni w roku) i nocnych modw (od 1-szej w nocy do 6-tej). Osobny brat czuwa nad uchybieniami w cerkwi, eby nie drzema, nie rozmawia itp., gdy kantorzy piewaj. Pozosta te nietknity kult metatanij t j. pokonw czoobitnych do ziemi; nowicjusz wykonuje ich codziennie sto, mnich doskonay tysic dwiecie14). Te klasztory, to paace, a raczej zamki wspaniae z podlegymi maymi kaliwami" na kilkanacie osb i skitami tj. mniszymi wsiami. Razem jest na Athosie mnichw okoo dziesiciu tysicy. W gwnym monasterze rosyjskim, w. Pantelemona, zamieszkuje przeszo dwa tysice osb, obsugujcym 23 cerkwi i kaplic. Kapanw, hieromonach, byo w tej rzeszy w 1906 r. 61 i 25 diakonw. Przecitnie mona liczy 5% kapanw. Kapanami nieraz proci wieniacy, ledwie e znaj liturgi i to, co wyczytali w swoich ksikach duchownych, gwnie ywotach witych; poza to wiedza ich teologiczna nie siga". Kapani athoscy po wikszej czci nie s zdolni do wygaszania nauk duchownych. Ani nawet hegumen nie przemawia nigdy do swej braci zakonnej, jako jej kierownik duchowny, ani nawet w Cerkwi. O rozmylaniach duchownych pojcia nie maj i nawet dziwi si, syszc, samo sowo Rozmylanie". Ale za to s tacy, ktrzy maj swoje rachunki w bankach; nieruchomoci jednak nie kupuj, boby przeszy na wasno monasteru. S tam klasztory, w ktrych spotyka si tylko blichtr ycia zakonnego"15). Ich ycie umysowe? Dwa razy przeszkodzono, eby si nie podnioso. W roku 1749 Eugeniusz Bulgaris zaoy Akademi afosk", w ktrej przerabiano literatur klasyczn, hellesk i rzymsk, a z nowoczesnej filozofii wykadano Lockego, Leibnitza i Wolffa, lecz z powodu opozycji starszyzny athoskiej trzeba byo t szkol wysz zamkn. Przeszo w sto lat potem wyszed z monasteru w. Pantalemona projekt, eby zaoy wspln szko teologiczn, lecz projekt upad wikszoci gosw na oglnej radzie zarzdzajcej16). W roku 1754 przeyli spr o naboestwo aobne w niedziel. W roku 1819 rozstrzygnito spr o przystpowanie do komunii w., e godzi si to czyni tylko w niedziel. Og mnichw komunikuje zazwyczaj raz na miesic; wysi w hierarchii co dwa tygodnie, najwyej co tydzie; nie ma atoli w tej materii adnego przepisu wyranie obowizujcego. Mieli te problem" o powicenie obrazw: inna bowiem moc wody wiconej w Trzy Krle, inna pierwszej niedzieli kadego miesica17). Oto istny rezerwat" dawnego Bizancjum! Dodajmy, e wadza naczelna, protat, skada si z 20 przedstawicieli monasterw, mianowicie 17 greckich i po jednemu z serbskich, rosyjskich i bugarskich. Cay szereg monasterw fundacyj niegreckich przeszed z czasem w rce greckie18). Na Athosie nie ma psw, ale nie ma te krw, kz, owiec. Dowozi si mleko skondensowane; dawniej bya kuchnia bezmleczna. Nie ma nawet kur, bo to wszystko jest rodzaju eskiego19). Skoro za naszych dni Grecy mog zapeni na Athosie 17 klasztorw, widocznie wrd wspczesnych neohellenw bizantynizm kwitnie. Stosunek do katolicyzmu pozosta nieprzyjazny. Nie utrzymuj te adnych zwizkw z unitami. Kiedy Leon XIII zaj si obrzdkiem bizantyskim w poudniowych Woszech, nie szuka adnej pomocy na witej Grze. W dawnej Wielkiej Grecji i Sycylii zostay po wikszej czci tylko ruiny z monasterw obrzdku bizantyskiego a w tych, ktre si utrzymay, od dawna zabrako kapanw greckich; mnisi tych monasterw skadali si wycznie z Wochw (znamy ich nazwiska). Nie pomogy olbrzymie nadania. Leon XIII przywrci tam dawny obrzdek w sztuczny sposb, kac ksiom aciskim przechodzi na obrzdek wschodni. W Grota Ferrata urzdzi papie nowicjat20). Cay wic pwysep bakaski, z wyjtkiem tylko ubouchnych katolikw boniackich, nalea pod koniec XIX w. do cywilizacji bizantyskiej, podczas gdy rwnoczenie bizantynizm ogarnia terytorialnie cae Niemcy. Nigdy przedtem ekspansja tej cywilizacji nie bya tak rozleg, gdy pewne cechy bizantynizmu ujawniay si we wszystkich pastwach kontynentu europejskiego. Dziki Bismarckowi spopularyzowao si prusactwo w Niemczech. Nie trzeba byo wcale rodzi si Prusakiem, bo Prusacy poczli si rodzi w caych Niemczech. Sami spostrzegli doskona14 17

) Cz, 26, 54, 75, 82, 85, 116. 15) Cz 27, 28, 67, 71, 102-106, III 211, 212. 16) Cz 103, 166, 167. ) Cz 57, 60, 61. 102. 18) Cz 118, 119. 19) Cz 64, 82, 198. 20) 16.

383 le, e prusactwo przestao by przywizane do pewnych krain, lecz stao si ideologi, niezalen od pochodzenia terytorialnego a my dodajmy niezalen od wyznania. Przybywao prusactwu coraz

wicej katolikw. Nigdzie wprawdzie nie wyschno cakowicie oysko cywilizacji aciskiej w Niemczech, lecz na zewntrz acinnikw niemal nie byo wida. Jake wyjtkowymi byli tacy Niemcy, jak np. prof. Max Lehmann w Getyndze, historyk, marzcy o monografii Kociuszki, ktraby tego do caej ludzkoci nalecego czowieka odmalowaa ku zbudowaniu wszystkich, tak, jak sobie na to zasuy. W roku 1894 w publicznym przemwieniu potpi zaborczo Prus, twierdzc, e gdyby nie Prusy, nie byo by antagonizmu polsko-niemieckiego. Wilhelm II zachowywa si publicznie w sposb moliwy tylko na tle cywilizacji bizantyskiej. Specjalnoci jego bya przesada na zewntrz. Np. zapisalimy nieco wyej wooskie naruszenie niezawisoci sdziowskiej. Lecz Wilhelm II wymyli co znacznie wikszego", gdy w roku 1891 przemwi do rekrutw w Poczdamie w takie sowa: Jestecie moimi ciaem i dusz. Jeeli ka wam strzela do waszego ojca i matki waszej trzeba bdzie wykona rozkaz mj bez szemrania". Zewntrzna polityka Wilhelma II poczynaa by hazardow. Wisiao co w powietrzu". Rozsyano wwczas (okoo 1890 r.) do szk wojskowych map, wydan przez Alldeutscher verband. Na wschd od Niemiec oznaczone s trzy pastwa poddane hegemonii Niemiec, autonomiczne", lecz obsadzone niemieckimi zaogami: Polen, Littauen i Republik (sic!) Ukraine. Ukadao si plany na wschodzie i na zachodzie. Na zachodzie wykadnikiem bya Belgia. Jeszcze za bismarckowskich czasw, 1875 roku, cesarstwo niemieckie uznao neutralno Belgii po raz pierwszy, lecz nie ostatni. W roku 1887 prasa angielska podejrzewaa Bismarcka o zamiar najazdu na Belgi w razie wojny z Francj, czemu Bismarck energicznie zaprzeczy21). Mino cae pokolenie i poczy si rodzi jakie plany, ktre czyniy z tej neutralnoci spraw aktualn. W roku 1903 robi Wilhelm II przedstawienie Leopoldowi belgijskiemu, e mae pastwa winny zawczasu sprzymierzy si z Niemcami, jeeli chc zabezpieczy swe istnienie; ofiarowa ocienne departamenty francuskie, jeeli pozwoli na przemarsz wojsk niemieckich22). Sprawa przycicha znw na pewien czas, a Reich" uzna neutralno Belgii powtrnie w roku 1911, jakkolwiek wwczas zanosio si ju na wojn powszechn z powodu eksplozji w kotle bakaskim. Zaczy si dzia rzeczy dziwne, niesychane, pomidzy Petersburgiem a Paryem. Rosja poczynaa znw rozkazywa na Bakanie. W roku 1886 usunito ksicia bugarskiego, Battenberga, a nastpc jego Ferdynanda Koburskiego uznaa Rosja dopiero w r. 1896, gdy syna przepisa na prawosawie. Austrii groono, e si j cakiem usunie z Bakanu. Groba tyczya take Niemiec, chccych przeprowadzi lini kolejow z Berlina do Bagdadu, poprzez Bakan z poparciem Austrii. W roku 1889 wpywy rosyjskie zmusiy do abdykacji austrofilskiego Milana serbskiego a w dwa lata potem flota francuska skadaa wizyt w Kronstadzie. Od roku 1894 zaczy si w Bugarii rzdy stronnictwa moskalofilskiego a w roku 1897 przyby do Petersburga sam prezydent Faure. Panowa Mikoaj II, ktry sam o sobie powiedzia, e bdzie nie tylko Mikoajem drugim, ale te drugim Mikoajem. Terror zwiksza si oboplnie. Minister Witte zmierza do centralizacji ekonomicznej, eby cae ycie gospodarcze podda rzdowi i wzmocni jeszcze bardziej wadz centraln na usugach absolutyzmu. Lecz skoro Rosja przybieraa coraz bardziej europejski (przemysowy) ukad ycia ekonomicznego, musiaa albo te przej si duchem Zachodu w imi prawa wspmiernoci, rzdzcego spoeczestwami, albo narazi si na rozkad, nieunikniony wobec rozbienoci si ycia zbiorowego, dziaajcych niewspmiernie. Przybierajc na siach rewolucj postanowiono zatopi w wojnie zewntrznej, lecz nie z Niemcami, ale w wojnie, ktr uwaano za atw, zwycisk na pewno: z Japoni. Wynik by opakany, a rewolucja staa si ju jawn, przystpia do ofensywy. Zwrmy uwag na dwa fakty z tego czasu: wielki strajk w padzierniku 1905 r., w ktrym strajkowali nawet aptekarze, nawet pielgniarze, gdy spoeczestwu odmwiono literalnie ognia i wody, strajk ten o niebywaej dzikoci nie przekroczy Dwiny ni Dniepru. Linia ta jednak nie przestawaa by lini graniczn cywilizacyj. Liberali rosyjs21

) F 161. 22) F 229. 23) Gi.

384 cy gotowi byli przyrzec Kongreswce autonomi a rwnouprawnienie w krajach Zabranych, lecz pod jednym warunkiem: eby Polacy porzucili fanatyzm katolicki". Profesor petersburskiej akademii

duchownej Sokow, okrela katolicyzm jako zgubn zaraz", a w katechizmie archiepiskopa woyskiego, Antoniusza, czytao si, e katolicyzm mieci w sobie ponad pidziesit herezyj23). Ani rzdy, ani rewolucja nie wykazyway siy twrczej, a tylko wydatki ministerstwa owiaty spady a do 2% budetu. Na zewntrz przyjani si rzd rosyjski z Prusami tak ostentacyjnie, i wczesny warszawski genera gubernator otrzyma przydomek ludowy margrafa warszawskiego". Rozmaite wyoniy si projekty polityczne: z Prusami i przeciw Prusom; pojawi si nawet projekt przymierza z Austri, przymierza dwch najwikszych pastw sowiaskich". Niemieckie zamysy wyjawiy si najlepiej znowu map. W roku 1907 wyda Fritz Dahl broszurk jednoarkuszow, jedn z licznych, rozrzucanych w milionach egzemplarzy dla propagandy idei wszechniemieckiej. Na okadce mapa, przedstawiajca pastwo przyszoci a na jego obszarze trzy najwaniejsze punkty: Berlin, Wiede, Triest. Z boku spoziera na to z ukosa zazdrosne oko: Londyn. Dahl przewiduje, e Austro-Wgry rozpadn si, sama za Austria dobrowolnie poczy si z Niemcami i powstanie Reich z 80 milionami niemieckiej ludnoci, ktra po 15 latach wzrosn do 100 milionw24). Tymczasem nagle na Bakanie prawdziwa niespodzianka: rewolucja turecka 1908 roku. Wszystkie chrzecijaskie ludy pwyspu powitay Modoturkw z zapaem. W Soluniu rzucono haso, e nie bdzie ju rnic narodowych, ni wyznaniowych, lecz wszyscy s Ottomanami oddanymi wsplnej ojczynie. Wrd nieznanego nigdy Osmanom zapau caowano si na ulicy, a z balkonw sypay si mowy po turecku, hiszpasku, francusku, bugarsku, rumusku, albasku. Urzdzano procesje, defilady, parady, pochody z pochodniami, rozrywki publiczne, bankiety, przy dwikach marsylianki. Gortsi marzyli ju o powszechnej konfederacji ludw. W pochodach szli trzymajc si pod ramiona w jednym rzdzie rabini, popi bugarscy, papasowie greccy, imanowie tureccy. Jakby zapomniano o wszystkim, czym si od siebie rniono a zwaszcza o dwunastu stuleciach krwawych rozpraw Grekw z Bugarami! Gdy atoli delegacja z carstwa bugarskiego przywioza do Solunia bratnie pozdrowienie dla zjednoczonych rewolucj modotureck ludw, zdarzyo si (rwnie niespodzianie), e dnia tego waciciele kawiar (niemal wycznie Grecy) pozamykali swe zakady. Byo to w lipcu 1908 roku25). Wkrtce, dnia 4 padziernika 1908r. Ferdynand bugarski ogosi zupen niepodlego Bugarii a dnia nastpnego Austria aneksj Boni i Hercegowiny. Na Bakanie coraz niebezpieczniej gromadz si prochy", tym bardziej, e szerzya si w czci pnocnej i zachodniej propaganda rewolucji spoecznej. Nawet pomidzy Turkw zabka si socjalizm a tylko Grecy nie garnli si do niego. Internacjona zbiera natomiast obfite niwo u Bugarw; powstaa wrd nich nawet organizacja wyranie antynacjonalistyczna" (Narodna Wolia), rwca si do wsppracy z ruchem rewolucjonistycznym nawet ormiaskim w Azji Mniejszej26). Sutan za tymczasem konstytucj nadawa i cofa a parlament osmaski obmyla jednakow administracj dla caego pastwa, w imi jednoci. W roku 1912 sprzymierzyy si wszystkie pastwa bakaskie przeciw Turcji modotureckiej i w kadej zdobytej krainie urzdzao si od razu rze Turkw. Pokonano Turcj, lecz zwycizcy pokcili si o upy i rzucili si na Bugari. W Soluniu byo wprowadzone condominium grecko-bugarskie. Nagle 30 czerwca 1913 r. Grecy kazali wojsku bugarskiemu wynosi si w cigu godziny27). Po krtkiej wojnie, lecz prowadzonej bardzo energicznie, obcito granice Bugarii we wrzeniu 1913 r., obcito wprost zachannie. Wszystko dziao si bez interwencji Rosji, neutralnoci bowiem zaday Anglia i Francja. Opozycja wyzyskiwaa to, zarzucajc dworowi i rzdowi niedostwo, jednakowe na zewntrz i na wewntrz. Rosja bya bowiem w tych latach biern rwnie wobec wielkich zmian na Dalekim Wschodzie. Kiedy w roku 1912 w oderwanej od Chin Mandurii obejmowa wadz z porki
) Ss 1907 II 161, 162. 25) Ri 308, 313-315. ) Ri 319-325. 27 ) Nie ma zwizku z polityk mord, dokonany na uywajcym przechadzki 68-letnim krlu greckim Jerzym I. Morderc by chory umysowo, ktry w kilka dni potem popeni w wizieniu samobjstwo.
26 24

385 japoskiej Hsuangtung, ostatni cesarz chiski z dynastii mandurskiej, strcony z tronu, gdy liczy sze lat zaledwie, Chiny staway si Republik. Na caym Wschodzie zanosio si na wiele zmian.

Rzd Mikoaja II zaj si atoli sprawami Bliszego Wschodu. Zacz prowokowa Austri na terenie bakaskim, a wreszcie zamach sarajewski z 28 czerwca 1914 roku sta si iskr wysadzajc prochy. Pierwsza wojna, powszechna miaa si zakoczy jeszcze wikszym triumfem cywilizacji bizantyskiej w Niemczech i na Bakanach. Chcieli tej wojny Mikoaj II i Wilhelm II. Dwr petersburski pragn cigle zatapia rewolucj w jakiej zwyciskiej wojnie; zewntrzna wojna miaa chroni od domowej wewntrznej. Popieray Mikoaja wszystkie partie antyrewolucyjne. Wilhelm II za rzuci haso do zaborw na wszystkie cztery strony, eby wyszuka Niemcom i utwierdzi Platz an der Sonne". Haso to stao si niezmiernie popularnym. Og niemiecki uwierzy w sw wysok ras"; Wilhelm II przeszkodzi publikacji niemieckiego atlasu antropologicznego, z ktrego musiaoby si okaza, jako Niemcy nale do kilku ras a do nordyckiej nie najbardziej. Przyja si w powszechnoci niemiecka zasada ogoszona jeszcze za Bismarcka przez historyka pruskiego H. Treitzschkego: Wyrzeczenie si wasnej potgi stanowi dla pastwa, doprawdy grzech przeciwko Duchowi w."28). Aeby unikn tego grzechu, dozwolone s wszystkie i wszelkie rodki zapobiegawcze. W roku 1913 porcza Reich" po raz trzeci neutralno Belgii, gdy jednake krl Albert bawi w Poczdamie, Wilhelm II powtrzy propozycje, czynione ojcu jego przed dziesiciu laty. Dnia 31 lipca 1914 r. pose niemiecki w Brukseli zoy jeszcze znowu deklaracj zapewniajc o uszanowaniu neutralnoci Belgii, a dnia 2 wrzenia wystosowano jej ultimatum! W odpowiedzi zaznaczy rzd belgijski, e bdzie broni neutralnoci rwnie przeciw Francji; lecz tej odpowiedzi nie opublikowano, rozgaszajc natomiast, e Belgia nie udzielia adnej odpowiedzi29). Niemcy s ulubiecami Pana Boga; jake tedy mona jakikolwiek ich czyn potpia? Wiosn 1916 roku syszano u w. Macieja w Berlinie na kazaniu biskupim te sowa: Deutsch zu sein, ist eine Gottesgnade". Biskup odnosi to oczywicie jednakowo do katolikw i do protestantw; a zatem lepiej by protestantem Niemcem, ni katolikiem innego narodu a to ze wzgldu na Ehre vor Gott". Dlaczeg a tak? Wyjani to inny kaznodzieja, ktry w kaplicy przy Hamburgerstrasse w Berlinie kaza tymi sowy: Gdy Pan Bg wiat stworzy, tak mu si podobao, e zstpi na ziemi i j pocaowa. W miejscu, gdzie pocaowa, s Niemcy30). Pozostaje tylko wtpliwo, czy to nie specjalnie Prusy? Takie majc o sobie mniemanie, musieli by pewni zwycistwa. Scharakteryzowa to Chesterton doskonale: ... mia pewien bd swych pruskich ziomkw, mianowicie, e uwaa powodzenie nie za wydarzenie wynikajce z okolicznoci, lecz za cech charakteru. Uwaa siebie i swych towarzyszy zawsze za bezustannych zwycizcw nad ludmi, ktrych bezustannie zwyciano. Tote zaskoczenie niespodziank byo czym obcym dla jego uczu; by le przygotowany na wydarzenie bezporednio si nasuwajce, wobec ktrego drtwia z przeraenia31). Kiedy zasyszano o projekcie, eby zawiera pokj przez dobrowolne porozumienie si, nie czekajc na wynik wojny, wtedy zaprotestowao przeciw temu tysic stu profesorw niemieckich szk akademickich. Ju zaraz w roku 1914 zaczy si nader znamienne rozprawy o celach wojny". Wedug Lamprechta Niemcy winny anektowa Holandi, Belgi i Szwajcari; Chile, Brazylia itd. bd zgermanizowane przez szkoy, banki, fabryki a pniej to samo nastpi w Rosji i we Woszech. W kocu Niemcy bd rzdzi caym wiatem. Ernest Haeckel domaga si Belgii, osad brytyjskich, Kongo, departamentw granicznych Francji, krajw nadbatyckich. Najwiksze jednak uznanie sfer oficjalnych uzyskaa mapa Alberta Rymanna (dziennikarza z Saarbrcken, ktr rozrzucono obficie take i w Polsce). Przypuszczano, e Polacy bd zachwyceni, i zakrelono na niej dokoa Warszawy Knigreich Polen, deutscher Bundesstaat". Na mapie tej granice Rzeszy Niemieckiej sigaj od Antwerpii do Petersburga. Pnocne departamenty Francji, wcielone do Niemiec razem z Belgi; rodkowa Francja z Paryem a po Lion tworzy deutsches Reichsland"; tylko poudniowej Francji
28

) p 259. 29) F 229, 250. 30) Br 296. 31) Ch 244, 245.

386 pozwolono pozosta Francj". Szkocja i Irlandia maj stanowi odrbne krlestwa. Z Anglii zostawiony tylko drobny cypel poudniowo-zachodni, jako England"; prcz tego kawaka caa Anglia

zamieniona jest na deutsches Schutzgebiet". Austro-Wgrom wyznaczono Ru i Rosj zachodni a niemal do jeziora adogi na pnocy. Nie ograniczaj si atoli cele wojny" do samych aneksyj. Profesor Vierordt w Badische Landeszeitung nawoywa, eby zabija wrogw milionami, eby kraje ich zamieni w pustynie i osadzi Niemcami. Chamberlain gosi, e trzeba ludzi pouczy, jako ten, kto nie umie po niemiecku, jest pariasem32). Gdy zmusili Rumuni do pokoju separatystycznego, kazali oprni Dobrud dla osadnikw niemieckich, zgodzi si na okupacj Rumunii na czas nieograniczony i przyzna Niemcom wyczno eksploatacji nafty na lat 90. Negocjator rumuski, Missir, rozpaka si. Natenczas jeden z generaw niemieckich pociesza go: To prawdziwie przyjacielski pokj w porwnaniu z tym, co gotujemy Francji"33). Sposoby prowadzenia wojny nie miay nic wsplnego z zasad francusk, przyjt na dugo przed rewolucj, e wojna nie moe w niczym wpywa na administracj cywiln. Charakteryzuje Niemcw fakt, e w atakach Zeppelinw na Londyn bra udzia pastor! Ale pierwszy kaznodzieja dworski, Driander, wysawia bezprzykadn" agodno Niemcw w prowadzeniu wojny34). Z rozlicznych ujemnych sdw o Niemczech zacytuj tylko trzy. Jeden ostry a najbardziej sumaryczny. Jedn z si niszczcych prawdziw cywilizacj, s Niemcy" albowiem, gdy uwanie zbadamy karty historii rasy biaej, przekonamy si, e wanie na Niemcach ciy conajmniej 60% wszelkich win za wytoczon w Europie, w przecigu ptora tysica lat, krew ludw35). Zasignijmy zdania od czowieka witego, yjcego zdaa od wiata, od najspokojniejszego i najzgodniejszego umysu, jaki tylko mona sobie wyobrazi, od w. Karola Focauld: Wojna powszechna bya dla niego wojn o niepodlego Europy przeciwko Niemcom. Bieg wojny okazuje, jak czas ju by zrzuci to jarzmo; pki nie staoby si jeszcze straszniejsze. Okazuje si, jakich to barbarzycw Europa bya na p niewolnic, a blisk tego, eby ni sta si cakowicie i jak dalece zachodzi konieczno, eby odj na stae si ludowi, ktry uywa jej na ze w sposb tak niemoralny a niebezpieczny dla drugich. Tak mwi w roku 1914. W maju za 1916 r.: aska Boa, e moemy ochrania wiat od powodzi pogastwa niemieckiego, jaka mu grozia. Czyme stayby si nasze narody aciskie, gdyby zwyciskie Niemcy naoyy na nie germaskie wychowanie? Jaka wolno zostaaby Kocioowi, gdyby zatriumfowa cesarz niemiecki? Sprzymierzeni, chcc nie chcc, wiadomie, czy niewiadomie, odprawiaj prawdziw krucjat. Bij si nie tylko o wolno wiata, lecz o wolno Kocioa i utrzymanie w wiecie moralnoci chrzecijaskiej36). O naukowej" apoteozie prusactwa pisalimy w poprzednim rozdziale. Blasco Ibaez, od ktrego pochodzi trafnie i piknie wyraone okrelenie kultury jako jednoci stylu we wszystkich objawach ycia" wyraa si o nauce niemieckiej bardzo surowo: Doskonali rzemielnicy nauki ... ktrym uda si czasem czego dokona wrd niezliczonych bdw, podawanych za prawdy dlatego, e to oni stworzyli" ... Nadci nauk, jak ropucha, dumni ze swego intelektualizmu, ktry jest tak dumny i zarozumiay ... gotowi byli udowodni najwiksze niedorzecznoci umysowymi koziokami, by wykaza, e Niemcy powinni by panami wiata ... e szczcie polega na tym, by wszyscy ludzie yli na sposb pruski"37). Kiedy podczas zawieszenia broni narzucono Polsce (gwnie za spraw Anglii) osawione plebiscyty, odezwa si W. Stapel w te sowa: Nie chodzi o ilo, lecz wycznie o jako. Choby w caej Polsce nie byo wicej, jak dwch Niemcw, liczyo by si ich wyej, ni miliony Polakw, bo bd co bd s to Niemcy"38). W plebiscycie warmiskim rozdano gosujcym kartki na wybr nie pomidzy Polsk a Niemcami, lecz pomidzy Polsk a prowincj Prus Ksicych i na takie podejcie zapano ludno"). Wiadomo, jak podczas wojny rozmaicie starano si wyprowadzi Polakw w pole, eby stanli po stronie pruskiej, wzgldnie austriackiej. Na odchodnym
32

) Lb 111, 118, 120, 121. Map Rymanna reprodukowano w Krakowskim Kurierze Codziennym 24.VIII.1939. 33) F

275.

34 36

) F 216, 246, 255. 35) T 34, 36. ) Bz 429, 230, 435, 439. 37 ) I 165, II 19, III 172. 38 ) F 279. 39) W 299.

387 uczstowano Polsk (na podzikowanie za legiony") - hajdamaczyzn. Genera Pfeiffer, komendant korpusu lwowskiego, z gry zebra we Lwowie kilka pukw ruskich. Rzecz bya uoona przedtem w Berlinie z Mikoajem Wasylk (twrc przedtem pokoju brzeskiego), kierownikiem ruchu ukraiskiego. By on niegdy Rumunem (pochodzi bowiem z Bukowiny). W domu jego jeszcze w roku 1894 mwiono po polsku! Zacieky wrg Polski, on zarzdzi w roku 1908 zabicie namiestnika Potockiego. Dynastia habsburska mniemaa, e rozszerzy panowanie swe a do morza Czarnego dziki Ukraicom" a na przyszego wadc tego rozlegego pastwa wyznaczony by Wilhelm, syn arcyksicia z ywca, ktry przybra imi Wasyla; dodano mu artobliwy przydomek Wyszywanego, bo nosi rusk koszul haftowan40). Podczas wojny z Rusinami byo a nazbyt epizodw, przypominajcych zezwierzcenie, a wiadczcych, e nie zaginy tradycje z czasw Chmielnickiego i koliszczyzny, e tedy lud ten zaliczy naley wci jeszcze do cywilizacji turaskiej. W rezultacie caa wielka wojna bya stanowcz rozpraw cywilizacyj, zwalczajcych si od dawna. Gdy Rosja w roku 1917 zbolszewizowaa si, znaczyo to, e wrd zwalczajcych si w mieszance cywilizacyjnej kilku cywilizacyj, zwyciya tam najnisza. Takie jest prawo dziejowe, e przy rwnouprawnieniu kilku cywilizacyj, zwycia ta, ktra si znajduje na najniszym szczeblu. W Rosji odniosa zwycistwo cywilizacja turaska podszyta socjalizmem. Bolszewizm jest w ogle bliszym Azji ni Europie. Sta si fermentem nawet dla Chin. Warto zaznaczy, e nie tkn atoli Mongolii; Zewntrzna" odrzucia go stanowczo, wewntrzna" (pragnca poczy si z Manduri) politykowaa41). Poniewa w cywilizacji turaskiej nie ma poczucia narodowego, a acisk z ycia rosyjskiego cakiem wyrugowano, wic wedug wszelkiego prawdopodobiestwa dorobek ten, dar wpyww cywilizacji aciskiej przepad na cae wieki. Odkd Rosja usuna si z wojny, zostay na placu boju cywilizacja bizantyska i aciska42). Pastwa Zachodu miay do czasu zorientowa si, e po stronie niemieckiej wystpuje okrutne barbarzystwo, wic susznie uwaay si za obrocw cywilizacji, lecz jakiej, ktrej cywilizacji? Z tego sobie nigdy nie zdawano sprawy. Kiedy niekiedy dostrzegano w Niemczech cywilizacj bizantysk, e za Anglicy, Francuzi, Wosi, Amerykanie, walcz o sam byt cywilizacji aciskiej (porednio tedy i katolicyzm) tego nie dostrzegano. Co szczeglniejsze, e wyraenie o bizantynizmie niemieckim zabdzio pod strzechy". Wiadomo o tym podawa Wakowicz; Pisa jeden z katolikw wschodnio-pruskich do Gazety Olsztyskiej: Gdy w jakie naczynie nasiknie mierdzcego pynu, duo potrzeba czasu, nim ten smrd, a cho ju tylko ze skorupy wyczadzieje; tak, samo moe dugiego trzeba bdzie czasu, nim te skorupy centrum wyzbd si nasikni bizantynizmem germanizacji"43). Zakoczy" wreszcie wojn traktat wersalski. Wyraz: zakoczy podaj w cudzysowie. Wojna zakoczya si bowiem tylko prawniczo, lecz historycznie bya i pozostaa niezakoczon, bardzo a bardzo niezakoczon. Niemcy musiay j przerwa, gdy nie mogy ju duej walczy; Francja za musiaa zawrze pokj, bo zbieraa ju owoce trj-mieszanki cywilizacyjnej, w ktrej dwie cywilizacje bizantyska i ydowska zwrciy si przeciwko francuskiej idei narodowej. Rozstrzeliwano zrewoltowane bataliony. Pocigi z urlopowanymi onierzami przecinay Francj, a onierze krzyczeli: Niech yj Niemcy! Precz z wojn"44). Tak byo ju w roku 1917; w nastpnym tedy rozkad czyni ju wiksze postpy. Susznie powiedziano o traktacie wersalskim, e powsta jakby pd karpia z krlikiem". Co mogo wynikn z rachunku: Wilson plus Clemenceau45). Ksi Blow wyraa obaw, e Niemcy zbuntuj si teraz przeciw Prusom, Le Bon uwaa obaw t za ponn46), a eby za mia suszno o to postara si wanie traktat wersalski. Albowiem zwrciwszy si niemdrze przeciwko Niemcom, zamiast wycznie przeciw Prusom, wykopa doki sam pod sob. Mona byo znie cakowicie pastwo pruskie, na czym Niemcy nie straciyby przecie ani pidzi ziemi niemieckiej. Albowiem dziaanie antypruskie nie musi wcale by antyniemieckie" pisa-

) Ro 130, 131. 41) Ba 180, 181, 185. 42) Take ydowska, cho bez armii. Nigdy nie bya yczliw dla cywilizacji aciskiej, cho bizantyska bywaa zawsze bardziej antysemicka. 43) W 173. 44 ) Ms 205. 45) F 272. 46 ) Lb 30. 47) w Przegldzie Powszechnym.

40

388 em w pierwotnym szkicu Bizantynizacji aciskiej pozostao niemal tylko ycie prywatne ... Niemcy raone traktatem wersalskim, oddadz si tym bardziej pod opiek Prus. Jeeli za nie osabi si w Niemczech kierunku pruskiego, zacznie si okres cigych wojen. Z Prusami wojna Polsce nieunikniona". Ten zasadniczy bd traktatu wersalskiego odezwa si niemal natychmiast po zawarciu pokoju; tote panuje w caej Europie przygnbienie" (pisaem w roku 1920), gdy spod gruzw i zgliszcz sycha raz wraz jakie ruchy, ktrych nie umie si okreli, czy to s odruchy ostatnich konwulsyj gruboskrnych potworw zmiadonych dopiero co, czy te zapowiedzi odrodzenia ich? ... Gryzie dusz robak zwtpienia ... Jest kraj w Europie jakby wyznaczony na zbir wszelkiej radoci: to Polska a jednak w Polsce peno smutku i zgryzoty (1921). Rozczarowaniem strasznym staa si osawiona Liga Narodw. Pisaem zaraz wwczas, e jest to najwiksze szalbierstwo caej historii powszechnej. Pomys Wilsona, jak najszlachetniejszy w jego intencji zeszed na przedsibiorstwo polityczne masosko-ydowskie. Kiedy o. de Munnynck, prof. uniwersytetu we Fryburgu, mia w roku 1925 w Warszawie w auli uniwersyteckiej odczyt o stosunku Ligi do katolicyzmu, powiedzia: Wszyscy niemal posowie w zgromadzeniu Ligi s masonami, wszyscy ich sekretarze ydami"48). Tote wprowadzili do Ligi bolszewikw a Niemcw nawet do zarzdu, lecz Polsce dokuczali z caych si. ydzi ju podczas kongresu wersalskiego popierali Niemcw we wszystkim. Rachuba prosta: najwikszym interesem materialnym s wojny i w ogle militaryzm; z niego dostawy, fabryki broni, poyczki pastwowe. Gdyby znikn militaryzm, skoczyo by si panowanie kapitau anonimowego. Gdyby nie wieczne pogotowie wojenne, ustrj pastwowy mgby si zmieni na lepsze tak dalece, i nie byoby rewolucyj, ktre s take pierwszorzdnym interesem. Nie zginie za militaryzm i nie skocz si wojny w Europie, pki w jej rodku bdzie istnie prusactwo. Traktat wersalski i jego dodatki skadaj si niemal z samych grubych pomyek dlatego, poniewa robili to ludzie uywajcy metody medytacyjnej, majcy odpowied na kady problem z gry wedug swojej popularnej formuki. Na kadym kroku zna byo aprioryzm. Traktat wersalski sprawi, i hegemonia Prus przesza w istny zalew prusactwa; z pwyspu bakaskiego signa ekspansja bizantynizmu do krajw, w ktrych nie bywa on jako ywo: pod Lublan. Zaraz po pacyfikacji wyda metropolita belgradzki szumn odezw, zaznaczajc, e teraz zacznie si zoty wiek prawosawia. Mg by miao doda i bizantynizmu. Traktat wersalski utworzy Wielk Serbi; speni haso: Srbi svi i svuda"Wszystko serbskie i wszyscy Serbami. Nie tylko gradanka najechaa Lublan; zaczo si od razu przeladowanie Sowiecw i Chorwatw i spychanie katolicyzmu. Bizantyski zapa do jednostajnoci wyprawia istne orgie. Jak w Moskiewszczynie wszystko miao by jak w Moskwie"; jak w caych Niemczech wszystko musi by po prusku, a wiat cay ma czerpa wzory z Niemiec, podobnie w pierwotnym krlestwie Serbw, Chorwatw i Sowecw" i w nastpnej Jugoslavii" zarzdzono i przeprowadzono terrorem rzdowym, eby wszystko byo, jak w Belgradzie. Dziay si przez dugie lata rzeczy bardzo szpetne a w kocu doszo do takiej niesychanej manifestacji, i metropolita zagrzebski musia wystpi oficjalnie przeciw przeladowaniu Chorwatw. Do Belgradu przyby w towarzystwie biskupa dr. Nyarady metropolita arcybiskup dr A. Bauer, ktry wrczy regentowi memorandum w sprawie przeladowania ludnoci w jego metropolii. Przeladowanie to wystpio w silnej formie, zwaszcza po wyborach w dniu 5 maja 1935, kiedy to ludno opowiedziaa si za list przywdcy Chorwatw, dr W. Maczka. Memorandum zawiera opisy bezprzykadnych form terroru w stosunku do ludnoci biedniejszej i wieniakw, ktrzy zmuszeni s przed przeladowaniem chroni si ucieczk w lasy. Arcybiskup Bauer w swym memorandum wymienia kilkadziesit miejscowoci, w ktrych andarmi z bahych powodw strzelali do tumu, zabijajc lub ranic wielu ludzi. Z aresztw i wizie wracaj wieniacy ciko pobici i zupenie niezdolni do pracy. W

czasie przesuchania przy jakimkolwiek sprzeciwie ze strony aresztowanego przebija si go bagnetem lub strzela si do z rewolweru. Rozstrzeliwuje si te delegacje chopw, ktre udaj si do wadz ze skar48) T 75.

389 g na bezprawie. Terror stosuje si do ksiy a interwencje biskupw nie pomagaj. Memorandum dokadnie wymienia miejscowoci, gdzie dokonywaj si gwaty nad bezbronn ludnoci, nazwiska andarmw i wiele nazwisk rozstrzelanych, ciko rannych lub zmasakrowanych49). Wtem Turcja sprawia now niespodziank. Pokj wersalski przywraca rzdy sutaskie i Modoturkw stawiao si przed sdy wojenne. Dziay si rzeczy wrcz haniebne tak w polityce zewntrznej, jakote w wewntrznej. Opozycja mylaa o protektoracie angielskim, a marzyciele rzucali haso panturaszczyzny, wskrzeszajc (niewiadomie) program dingishaski. Radykalnego przewrotu dokona Kemal Pasza (nie bdcy masonem, ni modoturkiem), ograniczajc si bezwzgldnie do osmaskiego ywiou etnograficznego, przenoszc tym samym trzon swych de do Anatolii. Skrelono ze wszystkich ksiek wyraz turecki, co ma by symbolem, e zrywa si z wszelk tradycj uniwersalnego kosmopolitycznego pastwa muzumaskiego, jakim bya Turcja sutaska. Nowe pastwo ma by republik i nie opiera si bynajmniej o religi; stosunek rzdu do islamu urzdzano stopniowo coraz bardziej w ten sposb, i nastpowao oddzielenie religii od pastwowoci. Nie ma to atoli nic do czynienia ze socjalizmem, ktrego kemalici s stanowczymi przeciwnikami. Celem kemalitw jest wytworzenie narodowoci tureckiej. Zajli si tworzeniem nowego jzyka dla nowego pimiennictwa i szkolnictwa osmaskiego; wprowadzono te abecado aciskie i przymusowe nazwiska. Wreszcie ukoronowano dzieo przyjciem szwajcarskiego kodeksu cywilnego50). Kemal okaza si na szczcie znakomitym wodzem; nie tylko pokona wszystkich swych wrogw politycznych, ale te wyrba nowemu pastwu osmaskiemu takie granice w Europie i w Azji, o jakich nie myla aden z twrcw pokoju wersalskiego. Wiadomo, jak Kemal Pasza zosta Atta-trkiem. Wprowadzi w umysowo osmask nowe poczucie i nowy kt widzenia", mianowicie patriotyzm. Jest to szczepionka cywilizacji aciskiej, razem ze szwajcarskim kodeksem itp. Cae dzieo Kemala stanowi istn gr aprioryzmu a oparte jest na przymusie. Utworzy si nowy mechanizm, ktrego rkojmi armia. Kemalici wycofuj osmasko ze wszelkich zwizkw cywilizacyjnych z bizantynizmem i po raz pierwszy w historii wprowadzaj w turaszczyzn czynniki cywilizacji aciskiej. Z drugiej strony areligijno pastwowoci51) stanowi zerwanie z przedwiecznymi prdami, ktrych gniazda w Indiach i Syrii, a ktre utaro si nazywa mistycyzmem orientalnym". Pastwo neoosmaskie blisze jest cywilizacji chiskiej (zwaszcza, kultury japoskiej), anieli arabskiej. Jest to zerwanie od razu z dwiema cywilizacjami: z arabsk i syryjsk. Z arabsk zwizek by zawsze luny i nieznaczny. Turcy zajmowali tam miejsce na szarym kocu, uwaani za barbarzycw, wic te teraniejsze ostateczne wyczanie si z arabszczyzny nie stanowi przewrotu. Ale Syria ley u wrt tego pastwa; czy wic jej wpywy dadz si wykluczy? Dowiadczenie dziejowe poucza, e na tle indeferentyzmu religijnego pojawiaj si zawsze kontakty z hinduskimi lub syryjskimi wymysami. Ludzie odrzucajcy wiar zwykli wierzy, e ex oriente lux". Sprawdza si to na Rosji i na Niemczech. Najinteligentniejsi Rosjanie poczli zwraca si do Azji po leki polityczne, spoeczne, filozoficzne, religijne. Rwnoczenie zawitaa na Zachd teozofia; w Anglii i Francji jako curiosum, mieszczce si doskonale obok tylu innych, lecz w Niemczech zyskiwaa szersze podstawy i zaczynaa mie t ambicj, e wytworzy now cywilizacj a w spce z duchem rosyjskim. Przypomnijmy, jak Spengler zakoczy sw ksik wizj pruskiego cezaryzmu, opartego o chrzecijastwo Dostojewskiego". Henn Massis, ktrego cytuje si na wszystkie strony, napisa: Pangermanizm pruski i panslawizm moskiewski id rka, w rk i staraj si dzi podnie Azj przeciw Europie". W tekcie japoskim Kokuzo czytamy: Denia Europy w filozofii niemieckiej i mistycyzmie rosyjskim zwracaj si cakowicie ku Wschodowi i pomagaj nam". Przyswaja sobie ten sd Tyszkiewicz, dodajc: Teozofia to tylko jeden z wyranych owocw wspdziaania niemieckiej filozofii z duchem mglistym i materialistyczno-mistycznym narodu ro49) Krakowski Gos Narodu" z 8 czerwca 1935 r.

50) Ml 24, 105, 116, 161, 170, 271, 276, 285. Jedna rzecz godna naladowania w republice osmaskiej: nie ma orderw. 51) Znana niegdy pastwu niebieskich Mongow. 52) T 62, 111. Chodzi o dzieo Henri Massisa: Defence de 1Occident. Paris 1927.

390 syjskiego; w drugim za miejscu stwierdza rozprzestrzenianie z Niemiec mistycyzmu azjatyckiego52). Dzieje si to niewtpliwie z uszczerbkiem cywilizacji bizantyskiej, ktra osignwszy swe apogeum, stana jednoczenie oko w oko z czynnikami majcymi wywoa jej rozkad. Tego rodzaju czynnikw nie brak byo ani w poprzednich okresach ekspansji bizantynizmu; lecz dotychczas cywilizacja bizantyska okazywaa si stale silniejsz od nich. Najsilniejsz, wysza niewtpliwie z traktatu wersalskiego. S to dnie najwikszych jej triumfw w Europie rodkowej i poudniowo-wschodniej. Mia przyby jeszcze jeden triumf: we Woszech. Wochy zrewolucjonizoway si po wojnie powszechnej tak dalece, i staway si pastwem socjalistycznym na mod rosyjsk, wyprzedzajc w tym nawet Francj. Dyrektorw przedsibiorstw przemysowych, inynierw kierowniczych, majstrw fabrycznych nie chccych sucha partii" wywozio si na taczkach poza obrb zakadw a fabryki zajmowao si na rzecz ludu" pracujcego, oczywicie bez odszkodowania. Nie koniec na tym. W pamitnikach jednego z najpowaniejszych lekarzy woskich czytamy, jako we Woszech po wojnie wystarczaa obecno ksidza czy karabiniera wrd podrnych, by maszynista odmwi prowadzenia pocigu"53). Koci i dawne pastwo byy tedy faktycznie wyjte spod prawa. Wwczas ruch Mussoliniego rzeczywicie ocali Wochy. A gdy zapowiada, e chce przywrci pojcia starorzymskie i nawrci do aciskiej cywilizacji, wydawa si mem Opatrznoci. Sta si najpopularniejszym mem stanu Europy, wprost ulubiecem wszystkich, pragncych wolnoci myli i pracy a tsknicych do moralnoci w yciu publicznym. Radowano si, e Wochy stan na czele nowej ery. Mussolini ocali Wochy przed zalewem cywilizacji ydowskiej, lecz aciskiej nie przywrci. Wnet okazao si, e jego pastwo korporacyjne polega na statolatrii i mieci w sobie niejedn domieszk bizantynizmu, a osnute jest na metodzie bezwzgldnie bizantyskiej, gdy na jednostajnoci. Czy moe by co bardziej sprzecznego z duchem woskim, jak jednostajno? Akcentowano acisko ze wzgldw politycznych impero romano", ale zabrano si do tej roboty metod bizantysk. Sawmy jego dzieo, nowozaoone miasta w Kampanii rzymskiej. Bd one zawsze stanowiy suszny tytu do sawy Mussoliniego, ktry zwalczy sw energi malari na kilkunastu milach kwadratowych i pustyni, zionc mierci zamieni na kwitnc krain. Ale Littoria, to ... une monotonie lamentable". Wszystkie domy jednakowe, odrniaj si tylko duymi liczbami umieszczonymi na fasadzie. Na ludnoci robi si eksperyment: umylnie rozdaje si posiadoci dawnym onierzom z rozmaitych prowincyj, tak, i ssiedzi nie rozumiej si, mwic rozmaitymi narzeczami, lecz Mussolini robi to umylnie, w tej nadziei (jak owiadczy francuskiemu podrnikowi) e bd swe mowy miesza i przystosowywa do siebie tak dugo, a wytworzy si z tego jzyk woski (tj. toskaski). Dba wielce o owiat, zaleao mu tedy na podniesieniu poziomu nauczycieli wiejskich. Jaki obmyli na to rodek? W rozmowie z czonkiem akademii francuskiej, przebywajcym w Rzymie w misji poficjalnej, powiedzia o nauczycielach: Zamierzam da im mundur, eby im lepiej przypomina ich obowizki". Obmyli te nader prosty rodek przeciw wyludnianiu si wsi: trzeba pozwolenia, eby mc uda si do miasta; pod miastami stoj strae, nie puszczajce chopw. Ale np. w Piemoncie cae wsie opustoszay dlatego, e spyna urodzajna gleba z ziemi pozbawionej drzew. Zanim si to da naprawi, gdzie ten chop si podzieje? Czy sprawy tego rodzaju daj si zaatwi sztucznie? mechanicznie? Najbardziej za razi ograniczenie dziedziczenia w linii prostej, eby nie rozbija wsplnego gospodarstwa rodzinnego, bo trzeba zaopiekowa si rodzin", aeby jednostka czua si wcielon w rodzin i pastwo. Kady stanowi jego czstk, kady ma w tym mie sw ambicj"54). Ale nie rodzin w ten sposb popiera, lecz rd przeciwko zakadaniu nowych rodzin! Cofa si tedy. Szczegy tego rodzaju powiadczaj oglne wraenie statolatrycznego aprioryzmu Mussoliniego. Powstrzymywa statolatri socjalistyczn, zastpujc j bizantysk.

Takie byy triumfy cywilizacji bizantyskiej na kadym kroku, a jednak pojawiay si ju oznaki rozkadu55).
53

) Mj 265. 54) Bd 26, 27, 31, 33, 91, 98. 55) Rozdzia ten pisany by w roku 1940.

391 XVII UPADEK BIZANTYNIZMU (1889-1944) Historia powszechna podaje niejeden przykad, jak tu po wzniesieniu si na szczyty nastpi moe nagy upadek. Zdarza si to mechanizmom, podczas gdy organizmy nachylaj si ku upadkowi zwolna i stopniowo. Czy to na wzrosty, czy na upadek potrzebuj organizmy czasu bez porwnania wicej, ni mechanizmy. Cywilizacja bizantyska wzmocnia si wielce po pierwszej wojnie powszechnej, a jednak jeszcze w naszym pokoleniu nasta nagle rozkad bizantynizmu w Turcji i w Rosji i w Niemczech. Z tych trzech pastw wyrugowano chrzecijastwo a bizantynizm stanowi bd co bd jego cze. Kultur turecko-bizantysk zna jeszcze na pocztkach Modoturkw, lecz wyzbywaj si jej szybko, a wreszcie przystpili do wytpienia chrzecijan w swym pastwie. Pod panowaniem tureckim nie ma ju chrzecijan. Doniosemu temu faktowi historycznemu warto si przyjrze nieco bliej. Anatolia stanowia niegdy w IV wieku centrum chrzecijastwa: tam pierwsze sobory a diecezyj liczono trzysta. Wyyna anatolijska bya przez dugie wieki gniazdem Cerkwi bizantyskiej. Na pnocnym wschodzie Ormianie zamieszkiwali paskowzgrze Araratu, poudniowy za wschd, gry Kurdystanu i pnocn Mezopotami zajmowa Koci syrochaldejski (stolica Edessa). Herezje, schizma, pniej islam osabiay te staroytne pozycje Kocioa; jednake w roku 1914 liczono w Azji Mniejszej dziewi milionw muzumanw a, samych katolikw jeszcze przeszo trzy miliony w trzech obrzdkach: bizantyskim, ormiaskim i chaldejskim. Stanowili oni elit ludnoci i pozyskali stanowisko przodujce dziki handlowi i przemysowi, i pracy umysowej przez nich wycznie tam uprawianej. W wieku XIX rozkwitny w Azji Mniejszej wietnie misje katolickie. Powicali si im Assumcjonici, Jezuici, Kapucyni, Dominikanie. Bracia Szkolni, Bracia z Ploerme, Bracia Marianie, Siostry Miosierdzia, Oblatki i Jzefitki. Powstaway szkoy, internaty, szpitale, ambulatoria. To wszystko zaczto niszczy systematycznie w roku 1915 i w cigu lat dziesiciu. Doprowadzono do tego, i od roku 1925 nie ma ju chrzecijan w Azji Mniejszej. Stojcy na czele Turcji w roku 1915 triumwirat: Enwer Pasza, Talaat-bej i Diamal Pasza rzucili haso jednolitej rasowej i wyznaniowej Azji Mniejszej, goszc jawnie, e chrzecijan trzeba cakiem wyrugowa. Zaczto od wysiedlania Ormian. Od marca do maja 1915 r. robiono to w Silicji, od maja do lipca w Anatolii wschodniej. W sierpniu i wrzeniu w Anatolii zachodniej przy czym dziesitki tysicy rozstrzeliwano, wycinano w pie, topiono. ledzili t akcj potworn Niemiec Lepsius i Anglik vicomte Brydan. Stwierdzili w cysternach Hafteranu i Salmassy osiemset trupw z odcitymi gowami; w Hafteranie wydano 500 kobiet i dziewczt na pastw Kurdom z ssiednich wiosek; w Bilitis utopiono w Tygrysie 200 kobiet i dzieci. Cae karawany Ormianek pdzono i sprzedawano pod Baibrot, w Enindio wrzucano do Eufratu cae gromady dzieci niej lat 15. Ogaszano Ormianom rozkaz wysiedlenia, naznaczono im punkt zborny i wwczas mczyzn mordowano, kobiety za i dzieci pdzono pod zbrojn eskort przez ca Azj Mniejsz, postpujc z nimi w taki sposb i znikoma zaledwie ich cz docieraa do ndznych barakw w Syrii i Mezopotamii, wyznaczonych im na miejsce wygnania. Wybito wtedy przeszo milion chrzecijan (13 biskupw katolickich). Znikna ludno ormiaska, o ile nie zdya schroni si do Rosji. wczesny sprzymierzeniec Turcji, rzd niemiecki, ukrywa systematycznie te zbrodnie przed Europ, nawet im zaprzecza, tumic odwane gosy, jak np. dr. Lepsiusa. Zdawao si w roku 1918, e Turcja legnie pokonana, zamana rozejmem w Moudros, lecz targowano si przewlekle przez cae dwa lata, potem traktat zawarty w Sevres mia si wkrtce sta wistkiem papieru. W roku 1919 zaczyna si rzd Kemala Paszy, ktry na nowo podejmuje program

poprzedniego triumwiratu wzgldem chrzecijan. Pod opiek wojsk francuskich gromadziy si resztki Ormian w Silicji, lecz w pa392 dzierniku 1921 Francja zawara z Kemalem odrbny traktat w Angorze, moc ktrego wypdzono Ormian z Silicji. Walczya Grecja i w tyme roku opanowaa zachodni Anatoli. Ze wschodniej Kemal od pocztku rugowa chrzecijan greckich; kogo nie zdoano wyrzuci od razu, tego rozmaitymi sposobami doprowadzano do ndzy. Gdy w sierpniu 1922 Grecy ponieli klsk, ludno chrzecijaska ucieka w popochu rwnie z zachodniej Anatolii. Smyrn Turcy wwczas podpalili a ludno chrzecijask wyrnli. Nieliczne tylko niedobitki zdoay schroni si na statki europejskie. Ostatni akt tragedii rozegra si w Lozannie w roku 1923. Europa zatwierdzia wymian ludnoci". Wysiedlono tedy reszt Ormian z Azji Mniejszej. Ostatni chrzecijanie opuszczali t najstarsz prowincj chrzecijask w roku 1924. Chaldejczycy schronili si w okolic Mossulu; Ormianie rozproszyli si w Syrii, na dalszym wschodzie, w Europie caej i w Ameryce. Grekw przyjo krlestwo greckie do swych wschodnich prowincyj, na wyspy egejskie. Pozostaa tylko republika ormiaska" podlega Rosji, wcielona do Zwizku Sowietw. Tak zniszczono chrzecijastwo w Azji Mniejszej na oczach Europy, z biernym jej przyzwoleniem, czciowo nawet z uczestnictwem moralnym w tej ochydzie1). Turcja, nie posiadajc ludnoci chrzecijaskiej, wyzbya si tym samym wpyww cywilizacji bizantyskiej. O aciskiej nie ma co mwi, gdy katolicy poddani W. Porty nigdy cywilizacyjnego wpywu w Turcji nie wywierali. Pozostay wic tylko pierwiastki cywilizacji turaskiej. Przejdmy do Rosji. Maksymalny rozkwit socjalizmu w bolszewizmie stanowi triumf cywilizacji ydowskiej, ktrej kulturami s wszystkie a wszystkie rodzaje socjalizmu (dlatego nie uda si nigdzie socjalizm chrzecijaski"). Poniewa nie ma poj bardziej si mogcych wykluczy jak chrzecijastwo a ydostwo a zatem cay olbrzymi mechanizm pastwa sowieckiego wyklucza cywilizacj bizantysk. Na powierzchni Rosji nie ma ju ni ladu bizantynizmu (tym mniej latynizmu), lecz pozostay tam pierwiastki turaskie. Obecny stan cywilizacji Rosji wypada okreli, jako mieszank turasko-ydowsk. Mniej czynnikw ydowskich jest w kulturze kozackiej, niemal czysto turaskiej. Obozowo sprawia, e w cywilizacji turaskiej zwizki rodowe byy osabione i ta cecha przechowaa si w kozaczynie dotychczas. Wielce znamienny epizod z pierwszej wojny powszechnej opowiada nam autorka Poogi"; starszego synka Szczuckiej chce zabra i usynowi wachmistrz kozacki: Wy modzi, moecie jeszcze mie duo dzieci ja stary, ona stara, syna u mnie nie ma, a to tgi chopak, moe by kozakiem. Co tu u was? Nie ycie, nie bogactwo. Jak ja mu porzuc trzysta szedziesit co najlepszych koni, stepu ile w dwa dni nie objedzie, a zoto bdzie trzyma w worku pod namiotem, to pozna dopiero co to ycie. Wy matka, matka chce najlepiej swojemu dziecku, tak wy mnie go dajcie ... Co tu w niewoli y, pracowa jak czarnoroboczy"2). Jest w tym maym ustpie wszystko: obozowo, onierstwo dziedziczne zawodowe, majtek stepowy (stadnina), wzgarda dla rolnictwa (czarnoroboczego), potrzeba rozlegej przestrzeni i sabsze poczucie wzw rodowych a nawet rodzinnych. Ta kultura przetrzyma moe wszelkie wichry wanie dla swego uproszczenia. Skomplikowana bardziej kultura moskiewska posiada mniej widokw przetrwania. Na emigracji zachwiao si niemal wszystko a utrzymay si tylko dwie cechy: najstarsza, sigajca genez a do gnostycyzmu i nabyta przed wiekami niech do Zachodu a w szczeglnoci do Polakw. Znawca dziejowego pochodu ideologii rosyjskiej zwraca uwag, e pisma hezychastw, zebrane w roku 1782 w Filokalii", tumaczone nastpnie na. jzyk cerkiewno-sowiaski i rosyjski, jako Dobrotolubie", miay wielki wpyw na duchowo rosyjsk. Bez gruntownej ich znajomoci nie mona zrozumie nauki najwybitniejszych wspczesnych pisarzy religijnych z emigracji rosyjskiej, jak Bugakow, Bierdiajew"3). Nie da si to nigdy pogodzi z ideologi Zachodu a z tej sprzecznoci najgbszych podstaw mylenia nie trudno wywie i zrozumie ywioow nieufno do Zachodu, sprecyzowan przede wszystkim w nieyczliwoci wzgldem Polski. Przeciwko zupenej niepodlegoci Polski tj. w oderwaniu od Rosji, pisa libera poeta Brusilow, a nawet ksi Eugeniusz Trubeckij, ktry czsto zabiera by gos w obronie praw narodowych polskich. Oryginalnie doprawdy (a jake radykalnie) zachowa si Bierdia-

) Lv. 2) Szu 29, 30. 3) O 1938, maj 96.

393 jew. Wywodzi, jako nard tak idealny, jak Polacy, nie powinien by obciony jakim politycznym odwoaniem od swej misji zasadniczej, lecz pozostawi te troski i kopoty narodom praktyczniejszym, jak np. Rosjanom4). Religijno orientalna, wzia na emigracji stanowczo gr nad dociekaniami dogmatycznymi bizantyskiej ortodoksji. Najnowszy odcinek myli rosyjskiej filozoficzno-religijnej zapdzi si w bdniki emanatyzmu, do swej pramacierzy, do gnozy. Taka jest ideologia Bierdiajewa. Emigracja rosyjska nie zdobya si na nic takiego, coby mogo ocali narodowo rosyjsk od niesawnego zaniku w nico. Nie wydaa z siebie adnej myli twrczej, choby ksiki jakiej, ktra by moga suy rodakom za schowek tradycji, za zasobni otuchy na przyszo. Rosyjski ywio etnograficzny przesta by narodem, bo mu zabrako inteligencji. Emigracja si rozwiaa w prni, a w kraju jedyn inteligencj zawodow stali si ydzi. Idea narodowa rosyjska bya osadzona pytko. Powstaa w drugiej poowie XVIII wieku pod wpywami cywilizacji aciskiej, nie miaa jednak korzeni wasnych, bya tylko zaszczepiona na odygach pastwowoci. Nie zdoaa przey swego pastwa, rna zasadniczo od polskiej. Powstaa, ze zmieszania si cywilizacji aciskiej z bizantysk, lecz zwizaa si z bizantynizmem i po pewnym czasie zaja stanowisko wrogie przeciwko aciskiej (ju u Karamzina). Wykluczono z patriotyzmu cywilizacj acisk, bizantysk utracono w wirze przewrotw, zostay turaska i ydowska. Ktra z nich ma wznowi rosyjsk ide narodow? Nowa struktura spoeczna dopomaga tylko do orientalnego zastoju myli. Rzdy socjalistyczne odwouj si czasem ze wzgldw oportunistycznych do tradycyj pastwa rosyjskiego, lecz nigdy do idei narodowej. Jest to pastwo kosmopolityczne. Tylko ponowna jaka fala cywilizacji aciskiej mogaby wskrzesi rosyjsk wiadomo narodow; a to za nieatwo. Rosjanie wbici w twardy klin pomidzy cywilizacjami turask a ydowsk, popadli w bezkierunkowo, w stan, ktry nazwijmy koobdem historycznym. W chorbsko to wpada caa niemal Europa, a tylko w stopniu mniejszym (jeszcze dotychczas) ni Rosja lub Niemcy. Polacy stoj na samym brzegu tej przepaci. Wszelka mieszanka cywilizacyjna obija si o rozmaite kierunki, to w t stron, to w ow, a tymczasem duch ludzki bezkierunkowym zosta nie moe. Jasny kierunek wynika ze cisej metody. Gdzie plcz si metody, zatrze si kierunek, a kto go utraci, moe si atwo sta igraszk ywiow. Czy to nie dziwne, e pod wadz ydw dostao si pastwo antysemickie, utrzymujce lini osiedlenia"? Doktryna za o zgniym Zachodzie" doprowadzia do tego, i wzio si z Zachodu to, co tam byo najbardziej gnilnego: marksizm. Usuwanie inorodcw" skoczyo si na tym, e Rosjanie we wasnym pastwie zostali wyrzuceni poza nawias. Na miejscu prawosawia zapanowaa antyreligijno. Swoisty liberalizm rosyjski skoczy swj rozwj" na tym, e spoeczestwo popado w widoczny stan acywilizacyjny, koujc bezradnie. Spotykamy si tu z pewnym oglnym prawem biologicznym. Podczas zamieci nienej kouje si koo celu, nie dojedajc do niego; ma kouje koo lampy; ptactwo wdrowne okoo latarni morskiej; czowiek raniony w serce, zanim padnie obrci si w kko. Pod naporem si, wykluczajcych si wzajemnie, powstaje wypadkowa w koowaniu, bo si stracio kierunek. Straszliwego przykadu dostarczyy Niemcy. Wzmgszy siy na sprusaczeniu si zupenym, tj. na zbizantynizowaniu si cakowitym, nagle porzuciy t cywilizacj, a now ideologi zaczerpny z cywilizacji ydowskiej, z tej wanie, ktr najbardziej tpiy. Musiaa za run cywilizacja bizantyska, gdy utracia jednoczenie i Rosj i Niemcy. Grozi rozkad cywilizacji bizantyskiej, gdy rozkadem dotknita bya ta sia, na ktrej gwnie opiera si bizantynizm niemiecki, tj. protestantyzm. Od Straussa Leben Jesu" (1835) zacza si rwnia pochya, ktrej dotychczas (1941) nic nie powstrzymao. Protestanccy teologowie coraz czciej porzucali wiar w Zbawiciela, musiaa wic w kocu przyj kolej na neopoganizm. Jeszcze za ery bismarckowskiej" pojawiy si tendencje antychrzecijaskie. O ile wiem, pierwszy ubolewa nad tym, e Germanie przyjli chrzecijastwo, Juliusz Dahn (prawnik, historyk, powieciopisarz i poeta); od niego

datuje si mniemanie, e chrzecijastwo wypaczyo naturalny rozwj umysowoci germaskiej. Wkrtce Nietzsche wyda swego Antichrist" (1889), w ktrym pomieci nowy zupenie ka4

) Ld I, 313, 327.

394 techizm: Co jest dobrem? Wszystko, co potguje poczucie potgi, wol do potgi, sam potg czowieka. Co jest zem? Wszystko, co pochodzi ze saboci" . . . Sabi i nieudolni niech zgin, to pierwsze zadanie naszej mioci ludzi. I naley im do tego pomc. Co jest szkodliwszym, anieli jakibd wystpek? Czy nie wspcierpienie z wszystkimi nieudolnymi i sabymi chrzecijastwo" ... Potpiam chrzecijastwo ... Koci y z biednych, stwarza biedy, eby je uwiecznia .. Np. robak grzechu; to t potrzeb wzbogaci Koci ludzko itd. Okresowi dziejw niemieckich od wystpienia Nietzschego do wyczynw w drugiej wojnie powszechnej mona by nada tytu (nie dajcy si przetumaczy) : vom Uebermenschen zum Unmenschen. On sprawc najwyraniejszym tego rozwoju". W tornistrach onierzy niemieckich pierwszej wojny powszechnej zastanawiaa nieprawdopodobna ilo egzemplarzy Nietzschego"5). Rwnoczenie niemal Pawe de Lagarde6) (niegdy Boetscher) synny orientalista i biblista (+ 1891) sta si na schyku ycia antychrzecijaskim i ogosi swoje Nationale Religion". On pierwszy dostrzeg rozkad protestantyzmu i dobija go. Odrzuca bstwo Chrystusa; u niego rabin z Nazaretu jest w najwyszym stopniu nudnym". Jego za religia narodowa ma by oparta na jakiej specjalnej pobonoci niemieckiej i suy wielkoci Niemiec. Gwnym rodkiem dobrze obmylane wychowanie dzieci. Lagarde uwaa Niemcw za nard wybrany, ktremu Opatrzno porucza rzdy nad ludami7). W tym samym czasie powstaway rozmaite sekty, obmylajce religi stosown" dla nowych czasw, a zwaszcza dla Niemcw. Rzucono si tumnie w t dziedzin odkry. Nie byo wybitniejszego Niemca pord protestantw, ktryby czego religijnego" nie wymyli i nie zgrupowa koo siebie choby setki zwolennikw; podobno liczba tych grup dochodzia do tysica. Jedna z najliczniejszych Germanische Glaubensgemeinischaft" uznaa za fundament mit krwi i rasy niemieckiej". Rasizm niemiecki doskonale przygotowany przez antropologi, nabiera od roku 1907 walorw religijnych8). Zerwanie z chrzecijastwem narzucao si ju z nieodpart konsekwencj. Ksika Rudolfa Euckena z roku 1911 nie bya adn niespodziank; tysiczne rzesze zadaway sobie ju pytanie, ktre Eucken umieci jako tytuy ksiki: Knnen wir noch Christen sein?9). Stajc si na nowo poganami, popadli Niemcy w sekciarstwo neopogaskie, w gmatwanin wymysw, wiodcych do coraz wikszych nieporozumie. Niektrzy zwracali si do Azji po wiato. W drugiej poowie XIX wieku zabrali si Europejczycy do sporzdzania nowych karykatur buddyzmu. Trudno! zawsze znajd si osoby, o ktrych mona powiedzie, e dla nich sam rozum jest czynnikiem szkodliwym"10). Staraj si wic unieszkodliwi" go rozmaitymi intuicjami, introspekcjami i mistycznymi mistyfikacjami. Tak np. rozwin si kult spirytystyczny (wcale nie spirytualizm) urzdzajcy w Londynie co niedzieli naboestwa" z mediami, eby nawiza czno z yciem zagrobowym. Powstao tam take kilkadziesit przybytkw Buddy. Najpowaniejszym teoretykiem tego ruchu by Francuz Ren Gunon, dowodzcy, jako kultura zachodnia znajduje si obecnie w czwartym okresie Kali-juga, w stanie zupenego upadku, z czego jedynym wyjciem zwrot ku Azji. Popularyzowa gwnie wedant11). W niemieckiej sekcji teozofw, skupiajcych si okoo szkoy" w Adyar koo Madras, znalaz si Rudolf Steiner (wydawca przyrodniczych dzie Goethego). Przeciwi si tajnoci wiedzy tajemnej". Gosi co niebywaego w teozofii, mianowicie, e bez zdrowego ludzkiego rozsdku wszystkie usiowania s daremne. Nie chcia uywa metod hinduskich i twierdzi, jako odkry swe wasne drogi. Wystpi energicznie przeciw kultowi Krisznamurtiego, chopaka 17-letniego, ktry mia by Chrystusem w nowym yciu ziemskim", rozszed si z teozofami a w roku 1913 zaoy w Berlinie stowarzyszenie, ktre przez przeciwiestwo do teozofii nazwa antropozoficznym. Uwaa si za chrzecijanina, a nauk swoj za ezoteryzm chrzecijaski; zapowiada uchrzecijanienie wszelkiej wiedzy. Stawia wysoko w. Tomasza z Akwinu, po ktrym drugie miejsce przyznaje Hoene-Wroskiemu, ktry jest dla niego drugi Arystoteles". Koobd w caej Europie sprawia, e

) Ha 294. ) Odrni od Georges de Lagarde, francuskiego badacza reformacji. 7) Ha 292, 298. 8) Ha 298. 9) Ha 293. 10) okrelenie ks. dr. Sawickiego, Sw 90. 11) Sw 126, 133.
6

395 wszdzie szukano czowieka nowego". Prym bray w tym Niemcy. Rudolf Steiner nis im obmylon ca now cywilizacj sztuczn, zupenie kompletn. Doktryna jego ma wasne budownictwo, rzeb, dramat, tace (eurytmi), astronomi (sic!), medycyn, ekonomi, socjologi, pedagogi, swj wasny system spoeczny. Antropozofia wywodzi si z zawiatw, z przedwiecznych dziejw planet w epoce przed powstaniem Ziemi a znanych Steinerowi z dokadnoci kronikarsk. Gosi, e wszystkie tajemnice s mu wiadome (z jasnowidze), lecz nie moe wszystkiego wyjawi, bo byo by to przedwczenie. (Tak samo mwili Comte i Hoene-Wroski)12). Zanim wybucha pierwsza wojna powszechna, byy ju w Niemczech gotowe neopoganizmy, rasizm i tzw. mistyczno-orientalny". To wszystko nie miecio si ju w cywilizacji bizantyskiej. Natomiast nastpio zblienie do cywilizacji ydowskiej. W pierwszej wojnie powszechnej przyrzekali Niemcy ydom Judeopoloni, jak wiadczy liczna i wielostronna literatura tej sprawy, ydostwo i prusactwo pozostaway w cisym sojuszu, a ydzi dochowali Niemcom przyjani po wojnie. W niezgodzie z ogln sw zasad, zrobili wyjtek i stanli po stronie pokonanego, ydom zawdziczaj Niemcy niedokadno i gitko traktatu wersalskiego a nastpnie cay szereg dogodze, ktrych suma zoya si na faktyczne obalenie traktatu, na uniewanienie najdokuczliwszych jego warunkw. Dziki ydom pozostay Niemcy pastwem niepodlegym w caoci, pastwem jednoczcym si coraz mocniej i nabierajcym nowych si. Zrobili ydzi wszystko, co tylko mogli, eby Niemcy byy jak najsilniejsze a Polska jak najsabsza. Bez przesady mona powiedzie, jako ydzi stawiali fundamenty pod Trzeci Rzesz i dopomogli gorliwie do wystawienia nowej armii niemieckiej. Czynili to dla wasnego interesu. Prusy (a tymbardziej cae Niemcy sprusaczone) wiody do wznowienia wiecznego pogotowia wojennego; dla nich pokj by i jest li tylko pauz pomidzy wojnami, przerw celem bezpiecznego i spokojnego przygotowania si do wojny nastpnej. Skutkiem tego na caym kontynencie europejskim nie ma innego pokoju jak zbrojny; cech tego okresu historycznego pozosta nadal militaryzm, gdy Europa musiaa si przystosowa do Niemiec. Nie mona wyobrazi sobie militaryzmu bez anonimowego kapitau midzynarodowego", czyli bez ydw. Dostawy wojskowe, intendentura, komisje lekarskie przy rekrutacji, fabryki broni, sukna mundurowego itd., itd., wytwarzaj najgrubsze interesy, jakie tylko mog by na wiecie a jednak s jeszcze drobnostk wobec interesu poyczek pastwowych. Militaryzm pcha Europ w zaduenie wrcz absurdalne a kto jest wierzycielem? Wyraenie, e Izrael ma Europ w kieszeni, jest nieco trywialne, lecz prawdziwe. A zatem zwizani bylimy acuchem zoonym z czterech czonw: Niemcy, militaryzm, poyczki pastwowe, hegemonia Izraela. Pomidzy Niemcami a ydami zachodzia jak najcilejsza wsplnota interesw: byy to dwa koce tego samego ramienia. Upadek pastwowy Niemiec, upadek taki, iby niemoliwym stawao si wznowienie ich militaryzmu, byby zarazem kocem kosmopolitycznej potgi ydowskiej. Zrozumiano to dobrze podczas pierwszej wojny powszechnej i trzymano si przyjani ydowskiej w cigu pierwszych lat po pokoju wersalskim. Nie przeszkadza temu sojuszowi dalszy cig mistycyzmu orientalnego". Z nowym systemem teozoficznym wystpi Keiserling, ktry by w Indiach jog. W roku 1920 zaoy w Darmstadt seminarium naukowe wedug metod bramiskich, jako die Schule der Weisheit". Wyaniay si rozmaite inne zalki obmylanych pilnie nowych cywilizacyj, np. system oparty w caej osnowie na runach. Wysilano si te jednoczenie w kilku orodkach na obmylanie nowej religii. Przez pewien czas odznaczyli si w tych usiowaniach generaostwo Ludendorff, uwaajc, e odpowiednia religia jest nieodzown dla ostatecznego zwycistwa"13). Nikt w Niemczech nie uwaa traktatu wersalskiego za co trwaego. Po trzech latach zwycistw klska roku 1918 uwaana bya za co niemoliwego", jako jaka pomyk Historii, wrcz niezrozumia.

Wielce uczony Spengler zarcza, e Niemcy poniosy klsk wbrew prawidom historii a zatem ponienie ich bdzie krtkim epizodem. Wia) Wt 8, 9, 76, 127. Charakterystyczne s luki Astronomicznej Kroniki Akasha" (Warszawa 1925, przekad Jana Rondbakena). Tumaczono na polskie take dziea Steinera. Antroposofi propagowano wrd oficerw polskich za pisudczyzny. Obszerniej o antrop; w rozprawie: Z rzekomych syntez religijnych". 13) Ha 301.
12

396 ra w niezwycialno bya powszechn. Cech t spostrzeg ju przedtem Chesterton. Opisa by Niemca, ktry mia w sobie bd swoich rodakw pruskich, mianowicie, eby nie uwaa powodzenia za wynik okolicznoci, lecz upatrywa w nim cech charakteru. Siebie samego i swoich uwaa zawsze za zwycizcw staych nad innymi ludmi, stale zwycianymi. Dlatego obcym mu byo poczucie zaskoczenia i nie byo w nim adnego przygotowania na wydarzenia, dokonujce si bezporednio, ktre go przeraao i wprawiao w odrtwienie"14). Umysowo niemiecka spruszczya si do reszty. Niedobitki cywilizacji aciskiej zachowyway milczenie, eby prusactwu nie przeszkadza do ostatecznego zwycistwa". Og katolikw przysta take do pruskiego prdu. Dugo katolicy nie polemizowali nawet z gosami wykluczajcymi ich niemal z niemieckoci. Gotowi byli do wszystkich ustpstw na rzecz narodu prusko-niemieckiego", majcego odrodzi Rzesz. Byle rzd nie wtrca si w sprawy kultu religijnego, katolicy niemieccy nie chcieli wcale odsuwa si od popularnego prdu. Doczekali si, e ich wyproszono. Tymczasem wysokie finanse" midzynarodowe we Francji, w Anglii, i w Stanach Zjednoczonych dostarczay rodkw na odbudow militaryzmu niemieckiego. Anglia za zrobia si natychmiast po zawarciu pokoju przyjacik Niemiec a nieprzyjacik Francji i rzucaa kody pod rozwj Polski, mieszajc si nawet w jej sprawy wewntrzne. Postpowaa tak, jak gdyby najlepszym sposobem impregnowania wasnego domu miao by podpalenie domu ssiada. Zbroiy si wic Niemcy na nowo za pienidze francuskie i anglosaskie, a pod midzynarodowym protektoratem ydowskim. Wreszcie polscy rzdziciele (pisudczyzna) wyprowadzili Niemcy z politycznego odosobnienia i wrcili im mono szerokiego oddechu politycznego. To wszystko podnosz tutaj, eby zwrci uwag, e Niemcy podniosy si nie wycznie o wasnych siach. Wiele, moe najwicej, zawdziczay Niemcy ydom. Nagle przystpili do podcinania gazi, na ktrej siedzieli, oddajc si gwatownemu antysemityzmowi. Byo to niewtpliw ju oznak koobdu. Szal przechylia ksika Rosenberga: Mythus des XX Jahrhunderts" (1920). Rosenberg dokona odkrycia, e rasa nordycka (a zatem Niemcy) wznosi si duchowo do rwnoci z Bogiem (Gottgleichheit). Jest to obowizkiem pierwszym i najwikszym dba o rozmnoenie tej cudownej rasy. Rosenberg proponuje wieloestwo dla mczyzn, uznanych za najtszych rasowo; zreszt ma by rwno dzieci lubnych i nielubnych a nielubne nie przynosz ujmy kobiecie. Jake przypisa Niemcom grzeszno? Samo pojcie grzechu jest szkodliwe; nowa religia niemiecka obejdzie si bez tego. Utworzy j oto najwiksze zadanie naszego wieku". Chrzecijastwo nie nadaje si dla niemieckiej duszy, bo mieci w sobie duo szkodliwych objaww", choby np. pacyfizm15). Rosenberg odrzuca zasadniczo Kazanie na Grze16). Ideologi t przyjo kilka sekt, jak Deutsche Kirche, Geistchristentum i inne. Wymarzona przez Lagarde'a pobono niemiecka pocza si realizowa. Trzeba byo dla nich nowej pastwowoci. Cay szereg uczonych j si poszukiwa najlepszego pastwa" metod apriorystyczn. Wybieram dla przykadu jedno dzieo typowe, mianowicie Spanna: Der wahre Staat" (1922). Kiedy po dugich a niemiecko zawiych (po wikszej czci zbytecznych) wywodach spotykamy nareszcie (pod koniec ksiki) nagan dla atomizmu rwnoci" i centralistycznego pomieszania stanw", budzi si w nas nadzieja i nabieramy otuchy. Lecz c za zawd! W czci ostatniej, w obrazie przyszoci", autor gosi monizm prawa publicznego, zapdza si tedy w jaki arcybizantynizm, jakiego Bizantycy z Bizancjum nie znali. Spann wskazuje z triumfem, jako wytwarza si modernes Lebensrecht, mianowicie das echte Deutsche Rechtsdenken"; nie uznaje rnicy prawa prywatnego a publicznego. Od razu widzimy w jakim znajdujemy si wiecie. Ju nas nie zadziwia jego nowe pastwo stanowe, skadajce si ze zrzesze przymusowych, z obowizkiem zawierania midzy sob umw taryfowych a nad nimi

Oberbehrde", bo zawsze musi by staatliche Oberhheit". Literalnie tak samo byo w Bizancjum. Nie rusza si te biurokracji. W pastwie Spanna nie zabraknie ruhige Beamtenstellungen". Nastpi sozialpolitische Gestaltung des Erbrechtes". Sprawy materialne zaatwiane bd przez stany, wzgldnie przez ich porozumienie,
14

) Ch 344, 345 (przekad niemiecki r. 1927). 15) Ha 296, 300, 301, 303; Dv 40. 16) Kn 306.

397 lecz pod kontrol wadzy pastwowej (czy wolno jej si sprzeciwi, o tym nie pisze); sprawy za idealne zastrzeone s dla wadzy centralnej, najwyszej. A wic przede wszystkim religia i wychowanie, tudzie polityka i wojsko. Osobny stan bdzie tworzy gowa pastwa i kierownicy stanw, a tytu ich Fhrer17). Drogowskaz ten pochodzi z roku 1922. Tymczasem Rosenberg przystpi do tworzcego si ju od kilku lat stronnictwa narodowosocjalistycznego. Nazwa ta nie jest bynajmniej oryginaln, lecz wzit z czeskiego. Pose do wiedeskiego parlamentu, Czech, Klofac, utworzy stronnictwo, ktre nazwa narodnesocialni stranka, a ktre roso bajecznie w liczb i na ktrym osobicie zajecha daleko18). Ruch narodowo socjalistyczny niemiecki wyszed z prowincyj poudniowych i na og nie cierpieli Berlina; potem zniesiono nawet pastwo pruskie. Chodzio jednak tylko o zmian firmy. Sprusaczeni byli duchowo na wskro, lecz zarzucali berliskim przodownikom brak tyzny, co pochodzio std, e na czele pastwa stali ludzie za bardzo uczeni i uduchowieni. Kwesti prusactwa wyjani doskonale Fr. Hielscher, pisarz narodowo socjalistyczny, tymi sowy: Prusy nie s plemieniem, lecz pewnym porzdkiem rzeczy. Czowiek staje si Prusakiem z wyboru19). Rosenberg owiadczy, e upatruje w tym zrzeszeniu sformuowan si mylenia XX wieku celem zabezpieczenia narodu niemieckiego, jego krwi i waciwoci20). Znaczy to, e popieranie tego stronnictwa uwaa za najpraktyczniejszy rodek, eby Niemcom przywrci stanowisko mocarstwowe i rozszerza potem granice na cztery strony". W innej rozprawie o drogach na przyszo" udziela wyjanienia co do tej zaborczoci: Trzeba ziemi dla rasy stumilionowej. Nie w Afryce nam jej zdobywa, lecz w Europie. Oto kwintesencja caej polityki zewntrznej niemieckiej na najblisze stulecia21). Dziaay jeszcze si bezwadnoci przeytki cywilizacji bizantyskiej w Niemczech, lecz rwnoczenie wypowiadano si coraz bezwzgldniej przeciw Krzyowi. Odsuwano atoli od siebie najbieglejszego, najbardziej dowiadczonego w tej walce wojownika yda. Wrogie nastawienie przeciw chrzecijastwu czyo ideowo Rosj bolszewick, ydostwo i dwigajce si Niemcy. Nastpia niespodzianka. Niemcy porniy si z ydami i z Rosj. Skoro si tylko przyj Rosenberga mit rasy musiao doj do scysji z ydostwem wanie w imi rasy. Antysemityzm tkwi w Niemczech zawsze, jak w caym wiecie, ale po raz pierwszy w historii nowoytnej wchodzi do programu rzdowego. Nasta hitleryzm. Hitlera odkrya i wyniosa na wiecznik generalicja, bo potrzebowaa dobrego agitatora. Zalecao Hitlera to, e podziela aprioryczn pewno, e Niemcy zwyciy musz. T pewno nazwa on dogmatem swego wiatopogldu i dogmatem pedagogii niemieckiej22). Chodzio o to, by pozyska chorego dla ruchu odwetowego. Nie przewidywa nikt, e z chorego zrobi si wadca a tyran i e generalicja jego bdzie musiaa sucha. W caej Europie, prcz jednej Anglii patrze mona od pocztku wieku na widowisko, jak prostym agitatorom daje si pi w gr, uznaje si ich politykami, robi si ministrami, chocia nie umiej nic innego, jak tylko rozbudza fanatyzm na wiecach. Fakt smutny, wiadczcy rwnie o koobdzie. ycie publiczne obnia si w oparach deklamacyjnej gadaniny, a rzdy, zoone z krzykaczy zawodowych, prowadz pastwa do ruiny. Hitler by niedouczonym malarzem pokojowym, bez prawa majsterstwa. Prbowa szkoy realnej, lecz ani nawet z dwiema niszymi klasami nie mg da sobie rady. Wzity do wojska, ranny w roku 1916, podczas leczenia i ozdrowiestwa zapozna si ze socjalizmem, ktry sobie przerobi z kosmopolitycznego na narodowy niemiecki. By typowym histerykiem. Zarozumiay niezmiernie a posiadajcy pynn a namitn swad, doszed do wniosku, e rzdzi si nie przez wiedz, lecz przez wymow. Po wojnie sta si wdrownym agitatorem w Deutsche Arbeitspartei, nastpnie osiad w Monachium i zosta ulubiecem ludu miejskiego. Poniewa gosi odwet, sta si miym sferom

wojskowym i zrobiono go porucznikiem owiatowym". Aresztowany w roku 1924, w nastpnym roku napisa w wizieniu grub ksig Mein Kampf", ktra miaa potem nakadem trzechmilionowym przewyszy dotychczasowy rekord pimiennictwa niemieckiego, mianowicie
17 19

) Sn 256, 264, 266, 267, 271, 272, 279, 287, 288. 18) Ss 1905 t. I 258, 259. ) Po 151. 214; Sm 21. 20) Ha 289. 21) F 316. 22) Pa 60.

398 Christiana Vulpiusa (1762 -1827) Rinaldo Rinaldini23). Przysta do pewnej organizacji, ktr zamieni na narodowo socjalistyczn a rozwin j ogromnie. Opanowany chuci wadzy, umiejcy robi si popularnym, wyrasta szybko na tyrana ulicy a potem pinteligencji, a te masy uczyniy go wadc. Mein Kampf" oparte jest na szowinistycznych tezach zaborczej nauki". Ale sam Hitler wcale nie by rasowym", bo ani dugogowym blondynem, ani nordykiem. Antropolog dr Rudolf chocia hitlerowiec i eugenista dr Gnther przyznaj, e w Niemczech jest nordykw" zaledwie 4-6%. Gnther twierdzi, e Hitler, Goebbels i inni dostojnicy hitleryzmu maj z ras", przy czym robi o twarzy Hitlera tak uwag: wahnwitzig erregt" ... Hitler postanowi poprawi ras w Niemczech i w roku 1929 zapowiedzia ustawodawstwo rasowe wedug ideau Sparty"24). Postanowi si, jaka ma by rasa; nawet w takich sprawach aprioryzm. W Mein Kampf" peroruje Hitler przeciwko rzdom masy w parlamentaryzmie, bo hamuj indywidualno wybitnych jednostek25). On sam by wybitn indywidualnoci, lecz bez personalizmu i moliwym tylko przy gromadnoci. Wszechwadza pastwowa doprowadzona jest w jego ksidze do ostatecznoci, a spoeczestwo jest wprost ubite. Niebawem mia orzec wsppracownik Hitlera, przewodniczcy niemieckiego frontu pracy", dr Ley, jako robotnik jest czowiekiem prywatnym tylko w nocy i to tylko wtedy, gdy pi"26). Nowoci jest naoenie na pastwo obowizku czuwania nad utrzymaniem czystoci rasy i przykaz pastwowy licznego potomstwa27). O godziwoci czynw stanowi powodzenie. Naley do hitleryzmu przymusza. Wszyscy powinni jednakowo myle (sic! myle!), a ktoby myla nie po hitlerowsku bdzie wyjty spod prawa28). Najskuteczniejsz broni jest kamstwo. Etyk i humanitaryzm mieni si czczymi wymysami. Miosiernym by tylko wzgldem swoich. Podbitych wolno wywaszcza, wysiedla, normowa ich potomstwo, proletaryzowa i zamieni w motoch. Potem Goebbels doda, e przeciwnikowi nie trzeba dotrzymywa ukadw; okamujc go, naley jednak jemu zarzuca cigle kamstwo29). Ju w roku 1932 przewidywano, e katolicyzm w Niemczech stanie si wkrtce Kocioem mczennikw. Sam Hitler zapowiedzia na zjedzie w Weimarze: Gdy dojd do wadzy, Koci katolicki nie bdzie w Niemczech mie gosu; lecz by cel swj osign, nie mog si bez niego obej". Organizacje katolickie pozamykano ju w roku 193330). Protestanckie same dobrowolnie si poddaway. Hitler nie by bibliofilem; w tej dziedzinie by wybitnie antybizantyski. W oczach Hitlera wicej wart fanatyzm mas, a nawet pchajca je naprzd histeria", ni wiedza. Szkoy zawodowe, fachowo techniczna, owszem, ale nauka teoretyczna, to balast szkodliwy dla rozwoju rasy31). Wychowanie i szkolnictwo otrzymao busol w ksice E. Kriecka: National-politische Erziehung" (uwaga: politische ... Erziehung!), ktra w cigu ptora roku rozesza si w 14 wydaniach. Autor by bardzo dumny z tego, e przyczyni si do rozszerzenia ideologii hitlerowskiej32). W nowym wydaniu Rzeczypospolitej" Platona skrelono wszystkie ustpy o demokracji i rzdach tyranw. Zachodziy wtpliwoci, czy uznawa wielkoci literackie poprzednich pokole. Kopot o Goethego zaatwiono jako, zrobiwszy z niego przedsannika ruchu narodowo socjalistycznego. W ca dziedzin owiaty wtargno zbiorowe zaczadzenie33). Zgnbienie uniwersytetw i shitleryzowanie katedr byo ju dokonane, dokoczone" w roku 1932. W roku 1933 znalaz si taki rektor, ktry owiadczy, co nastpuje: Zadaniem naszych uniwersytetw nie jest uczenie obiektywnej wiedzy. Ich zadaniem szerzenie wiedzy heroizmu, boju, ducha wojskowego i walki34). Tego roku stwierdzono na wielkim zjedzie oficjalnym, e szkoa akademicka staa si ze szkoy naukowej szko duchowego dopenienia modej generacji Fhrerw ... Wolno nauki bdzie moliw w pewnych granicach, to znaczy, o ile nie staje ona w sprzecznoci z pastwem". Albowiem swoboda badania" musi by zdyscyplinowana a wtedy nie powin-

) Jak si wymusza masow rozsprzeda, wiemy z polskiego dowiadczenia, gdy nakad pism Pisudskiego sta si te rekordowym, jakkolwiek nie pobi Skargi ywotw witych". 24 ) Kn 314. 25) Pa 60. 26) Po 213. 27 ) Pa 37, 39-41, 46. 28) Pa 58, 59, 85. 29 ) Sm 12; Kn 316, 320; Kts 62. 30 ) Dv 46, 47. 31) Pa 49. 32 ) Mc 351, 352, 362-364. 33) Po 69, 83. 91. 34 ) Ha 290.

23

399 na by naruszona"35). Na tych zasadach mona tworzy choby now filozofi prawa! Istnieje te w Berlinie hitlerowska akademia prawa, uprawiajca das absolute Recht zum Unrecht36). Prezesem tej akademii znany Frank. Od roku 1934 szkoy akademickie s tak dokadnie shitleryzowane, i w owym roku mona byo zwoa konferencj rektorw, ktra uoya deklaracj, a woya do niej nastpujce zdanie: Rektorzy ... s gboko przejci koniecznoci wewntrznego odnowienia nauki i uniwersytetw na podstawie ideologii narodowego socjalizmu, tak, jak j przeywa i urzeczywistnia Fhrer ludu niemieckiego". Ani w tym nie ma nic nowego, gdy zupenie takie same deklaracje ogaszano przedtem w Bolszewii37). Bolszewia i Niemcy wziwszy uniwersytety w kluby, zmierzaj do wasnej nauki pastwowej". Ideaem uczonego - tow. A. Bogdanowicz, ktry doszed do integralnej nauki socjalistycznej. Obwieci, e nawet nauki przyrodnicze matematyczne" itd., nawet astronomia, musz by ujte ideologi kolektywistyczn, jako nauka o metodach cisej orientacji pracy ludzkiej w przestrzeni i w czasie, gdy fakty astronomiczne musz by rozwaane ju nie jako absolutne i w oddzieleniu od spoecznej praktyki pracy, lecz w ywym zwizku z t praktyk. Tak te maj si rzeczy z kad inn nauk"38). W takim samym kierunku pdzi ruch umysowy hitleryzmu, pomimo wrogiego stanowiska wzgldem socjalizmu. Najpowaniejszy umys niemiecki, stwierdziwszy, e hitleryzm jest dokoczeniem pruskiego zwycistwa nad dusz niemieck, ostrzega, e Hitler przygotowuje now wojn 30-letni, ktra zamieni w ruiny ca Europ i e chrzecijastwo czeka takie samo przeladowanie, jak ydw, a wojenne pastwo totalne zabije ostatniego pasterza, ktry podniesie oczy ku gwiedzie betleemskiej. Jeden za z nielicznych oponentw wojskowych, pukownik Sonnenberg, ostrzega, e nie ma na wiecie nic takiego, do czegoby ci ludzie nie byli zdolni39). Polski badacz dostrzeg susznie, e Niemcy dzisiejsze rwnie dobrze s przygotowane do komunizmu, jak do rasistowskiego nacjonalizmu. Zmiana systemu spoeczno-politycznego na komunistyczny byaby tylko przemalowaniem szyldu, bo ducha nie trzeba tam przeksztaca40). Nastpne obserwacje potwierdzay suszno tego spostrzeenia. W gowach niemieckich pomieszay si bez adu i skadu pierwiastki niewspmierne, z ktrych sklecono nowego Niemca, narodowego socjalist. Sama nazwa pozbawiona jest sensu. Istny koobd. Sztab generalny pragn zrazu odzyska dawny zabr pruski, lecz w krtkim czasie rozszerzy swe plany, aeby pastwo polskie w ogle przestao istnie. Generalicj ponosia ju agitacja z zewntrz, ktrej sami dali pocztek. Plany najazdu na Polsk byy gotowe ju od r. 1926. Hindenburg, ju 84-letni, przy odsoniciu pomnika pod Tannenbergiem gosi ju jawnie wojn z Polsk. Ks. dr Stark, kapan katolicki woa, e pki istnieje Polska, pty bdzie zagraa Niemcom". Mia suszno, o ile chodzi o prusactwo, w czym Polska oczywicie jest incompatibilis. Generalicja zdecydowaa, e na razie trzeba zrzec si odzyskania Alzacji i Lotaryngii41), eby mie wolne rce na Wschodzie, gdzie ju od roku 1928 liczono na wspprac z Rosj42). Nie chciano dopuci do przekadw Mein Kampf" w caoci. Kiedy w roku 1933 wyszo francuskie tumaczenie tej ksiki wedug wydania niemieckiego z tego roku, wydawcy niemieccy osignli drog sdow wstrzymanie publikacji (sporo egzemplarzy rozeszo si ju jednak). Tego roku w mowie radiowej do prezydenta Daladiera 14 padziernika wyrazi si Hitler, e tylko wariat" mgby wierzy w moliwo wojny francusko-niemieckiej, a w kilka tygodni potem pojawi si w Matin 22 listopada 1933 r. interwiew Brianona z Hitlerem, w ktrym Hitler zarzeka si Alzacji i Lotaryngii. W roku 1936 owiadczy sam, e ustpy o Francji w Mein Kampf s przestarzae, ale sprostuje je w ksidze

historii"; w interwiewie z Henrykiem de Juvenol z Paris-midi 28 lutego wzywa Francj do przyjani. W tydzie potem wojsko niemieckie w dniu 7 marca wkroczyo do Nadrenii a Francja musiaa poprzesta na protecie. Tego samego dnia zarcza w Reichstagu, e Czechy nie maj si czego obawia od Niemiec. Wkrtce wygosi we Frankfurcie wielk mow, proponujc pakt nieagresji z Francj i Belgi, ewentualnie take z Holandi na
) Ha 292. 36) F 217. 37) Ha 290. 38) Ustp o Bogdanowiczu przepisany dosownie z Rozwoju Moralnoci" 367. 39) F 80, 358, 360, 361. 40) Se 32, 33. 41) Kn 320; Sm 13; Ka 356, 357; Kt 285, 42) Kt 296.
35

400 25 lat. Propozycj przyjani ponawia jeszcze we wrzeniu 1938 r. ju po Anschlussie". Zamykajc kongres partyjny w Norymberdze dnia 12 wrzenia 1938 r. powiedzia wyranie, e Niemcy zrzeky si na zawsze Alzacji i Lotaryngii, bo chcemy skoczy na zawsze wieczyst ktni z Francj". Jeszcze 26 wrzenia 1938 roku, okrajc ju wojskami Czechy wznawia jak najuroczyciej zapewnienia, e Niemcy zrzekaj si Alzacji i Lotaryngii i owiadcza gotowo do wsppracownictwa43). Rojenia, eby zdobywa dla Niemiec wszystko, co tylko gdziekolwiek zdoby si da, zapeniay gowy niemieckie ju od Wilhelma II. Np. wsppraca ekonomiczna i polityczna z Japoni w poudniowej Ameryce istniaa od dawna i rozwijaa si doskonale44). Hitler mniema, e mona przej do konkretnych planw a tylko waha si, czy rusza z Rosj przeciw Anglii, czy z Angli przeciw Rosji. W Mein Kampf" proponowa porozumienie z Angli i Wochami przeciw Rosji i Francji. Potem w roku 1932 znowu dy do tej kombinacji. W dwa lata potem zagorzay hitlerowiec Ewald Banse w podrczniku Wehrwissenschaft" wytycza Niemcom granice od Wilii po Som i grozi Anglii najazdem. Hitler jednake podpisywa w marcu 1935 roku ukad eglarski z Angli45). Ostatecznie poszo si za tradycj Wilhelma II, ktry w roku 1917 sprzg si by z bolszewizmem. Zanim we wrzeniu 1939 r. ruszyli na Polsk mieli ju Niemcy tajny traktat z Rosj a zatem zdecydowani byli zdobywa Angli. Wierzyli mocno, e Anglia pozostanie neutraln. Popenili ten bd na pocztku pierwszej wojny powszechnej i powtrzyli go w drugiej. Podobnie w obu wojnach traktowali humorystycznie domniemany udzia Ameryki w wojnie. Popadali w te same bdy. Doczekawszy wojny z Rosj, nie zaniedbywali bynajmniej planw zdobycia Anglii. Wiara w sw niezwycialno jakby wzrastaa w miar, jak pogarszay si widoki zwycistwa. Gdy cay wiat ju wiedzia, e Niemcy przegra musz, oni mianowali urzdnikw do Anglii i zabierali si do bombardowania Stanw Zjednoczonych. Niestao polityki zewntrznej, zmiany radykalne, impulsywno wiadczyy, do jakiego stopnia to pole, wymagajce zimnej krwi, oblicze, a potem staoci, cigoci, byo doprawdy wahnwitzig erregt". Niemcy znalazy si w cakowitym koobdzie. Nie oni sami! Pisudczyzna co do rozumu nie staa wcale wyej od hitleryzmu i wprowadzaa najgorsz turaszczyzn w kraj, ktry mg si rozwija tylko na podstawie cywilizacji aciskiej. Czechy zachwaciy si te nalotami turaszczyzny sowiaskiej", obijajc si o cywilizacje wrcz sobie przeciwne, nie nabrawszy adnego kierunku i wynaleli w kocu fantastyczny nard czechosowacki"; zapraszali podlegych sobie Niemcw, Madiarw, Polakw, Rusinw i Sowakw do uczestnictwa w czeskiej humanitarnoci". Bya to doktryna sawiona przez Masaryka jeszcze za modych lat. By to ksi doktrynerw czeskich", lecz osobicie posta jak najczcigodniejsza. eby odczepi si od Czechw, przyczepili si Sowacy do Niemcw a Chorwaci zrobili to samo, eby si odczepi od Serbw. I ci, i tamci stali si przeto wrogami niepodlegoci Polski. Czy to nie koobd, e Sowak, czy Chorwat mia walczy o niewol dla Czech i Polski? Natomiast wysun si sojusz polityczny polsko-serbski. Polityka zewntrzna moe by wsplna nawet przy rnicy cywilizacyj, byle si trzyma wzajemnie z daleka od spraw wewntrznych i byle nie mie adnego wsplnego ciaa ustawodawczego". Gdyby idea narodowa staa si naczeln u Serbw, zblialiby si tym samym do cywilizacji aciskiej a tym samym mona by mie nadziej, i w przyszoci spynliby w jeden nard z Chorwatami. Byle tylko nie zajmoway si tym adne czynniki oficjalne, adne rzdy, ni urzdy. Byle tylko nie narzuca ponownie cudactwa sztucznej Jugosawii!

Narody poudniowej Sowiaszczyzny wystawione na eksperymentatorstwo zachodniego liberalizmu dostaj silnych kurczw od tych eksperymentw. U nich koobd usprawiedliwiony; musiay w kocu utraci wiadomo kierunku. W Bugarii areligijno i radykalizm nie pochodz wcale z bizantyskiej cywilizacji. Tam jakby si gwacio t cywilizacj, tote cechuj Bugari ruchy nieopanowane, koobdne. Wyjtek wrd Sowian poudniowych stanowi Sowiecy. Nie ma u nich wcale koobdu, bo niemal cay nard jest katolicki i naley stanowczo do cywilizacji aciskiej. Od nich mogo by wyj odrodzenie wszystkich tych narodw. Politycznie bliskie poudniowej Sowiaszczyzny Wochy, powinny byy
43

) CS 4. 24, 25-30. 44) La. 45) Pa 57, 91. SM 22, 25; CS 16, 20; Kts 53.

401 stan na czele cywilizacji aciskiej w Europie i tak te rozumiano z pocztku ruch Mussoliniego; a tymczasem Wochy wsplnie z Niemcami jy dobija cywilizacj acisk w Europie. Co za przeraliwy przykad koobdu! Czy nie byby osupia kady Woch, gdyby mu kto przepowiada, e bdzie walczy przeciwko naszej niepodlegoci? W Hiszpanii do obrony cywilizacji aciskiej domieszaa si niefortunnie centralizacja. Obz antyrewolucyjny zarzeka si decentralizacji, podobnie jak to czyni Richelieu i jak to robia Austria. Z pomieszania poj czonych cakiem faszywie tworzy si faszywe grupowanie stronnictw, tworzcych czsto dziwaczne przygodne kombinacje. Francuscy wyznawcy cywilizacji aciskiej a zwaszcza wyznawcy katolicyzmu, szukali schronienia w armii, lecz wkrtce wytropiono ich tam i poddano armi eksperymentom doktrynerskiego radykalizmu. Doszo do tego, e bywanie na mszy w. wpisywano w tajne listy kwalifikacyjne oficerw i takich nie dopuszczano do awansw; w kocu rozszerzono to i na tych, ktrzy luby maeskie zawierali przy otarzu w kociele. Ministrami wojny zostali politycy" tj. agitatorzy socjalistyczni, umiejcy tylko osabi armi. Robili to z ca wiadomoci w imi postpu" i dla dobra ludzkoci". Rari nantes in gurgite vasto odzyway si czasem gosy za przywracaniem porzdku aciskiego", lecz nie wyrozumowane, bez wiadomoci rzeczy, oparte na uczuciach patriotycznych, odpychanych przez pastwowo, lekcewaonych przez coraz znaczniejsz cz spoeczestwa francuskiego, a jednak mimo wszystko jake ywotnych! Typem tego kierunku jest znany w caej Europie wszystkim zwolennikom cywilizacji aciskiej pisarz katolicki, peen wzniosoci Ernest Psichari, oficer francuskich wojsk kolonialnych w Afryce. Wysawia posannictwo narodu francuskiego, boskie pitno" najstarszej cry Kocioa. Nie godzi si sprowadza ducha francuskiego do zbyt ludzkich rozmiarw ... Wszyscy kadego dnia dzikujmy Bogu, e nas uczyni Francuzami. Sowa wdzicznoci przychodz nam na usta kadego ranka, i kadego wieczoru. Ale s chwile, gdy wdziczno przechodzi w sza mioci, w gwatowne bicie gotowego rozpkn serca" ... My wiemy, e naszym zadaniem na ziemi jest odkupi Francj przez krew", a wgielnym kamieniem" innego porzdku" musi by chrzecijastwo ... Od nas zawiso zbawienie Francji a zatem zbawienie wiata i cywilizacji46). Od wezbranych uczu ma si odrodzi duch francuski i w imi uczu zabra si nastpnie do bada wielkiego splotu spraw. Dobrze, e we Francji zaczyna si to odczuwa, ale od odczuwania jake jeszcze daleko do zrozumienia rzeczy a samymi uczuciami nie odnajdzie si gocica w gr, nie wzniesie gmachu na szczycie. Na razie cywilizacja aciska osabia si we Francji coraz bardziej, pomimo usilnej pracy powanego odamu nauki francuskiej i ofiarnoci francuskiego Kocioa. Nie rzuci nikt hasa takiego, ktreby przekonao i uczonych i prostaczkw, e ocalenie Francji moe si mieci tylko w przywrceniu cywilizacji aciskiej na stanowisko panujce. Na razie stan umysw olbrzymiej wikszoci Francuzw wyraa Romain Rolland lapidarnie w dedykacji swej ksiki: Le jeu de 1amour et de la mort": a 1sprit fidle qui a le patriotisme de 1Europe et la rligion de 1amiti, Stefan Zweig (aot 1924). Mino dwadziecia lat a og Francuzw posun si w pojmowaniu patriotyzmu i religijnoci jeszcze bardziej w kierunku cywilizacji ydowskiej.

Poszukujcy leku nie maj (jak dotychczas) szczliwej rki. Krc si rwnie w kko nie mogc trafi na kierunek. Odczuwaj tylko, a szukaj czsto wyjcia w jakim rozpaczliwym radykalizmie, jak np. teza Leona Daudet, e ani instytucja rodziny, ani mio ojczyzny nie dadz si pogodzi z demokracj47). Nazbierao si tyle przesdw co do ycia zbiorowego, i wytwarzay si coraz cudaczniejsze ideologie" a gdy wynikajcy z nich program okaza si bak mydlan, mniemano, jako bd tkwi w niedostatecznej konsekwencji aprioryzmu i zaczo si wspzawodnictwo rzdzicieli, co by obmyle pewniejszego w konsekwencji, tj. radykalniejszego. Wobec tej metody latarni morsk radykaw musia sta si komunizm, bolszewizm. Konsekwencja zdobya sobie wejcie nawet do Anglii; c si dziwi, e skrajne odamy socjalistyczne panoszyy si we Francji, przeginajc przodujcy w Europie kraj z coraz wiksz stanowczoci ku cywilizacji ydowskiej? Nie tylko jednak we Francji obejmo46

) Ps 77, 97, 149, 170, 211.

402 wali rzdy socjalici (Briand, Blum, prezydent Millerand); Szwecja, Dania, Hiszpania, Wochy, Bugaria i Polska znalazy si w dorobku doktryn Marksa; wyzwoliy si Wochy i Hiszpania, lecz czy nie bdzie recydywy? Nie ma za w Europie kraju, w ktrym socjalizm nie dobijaby si do wadzy. Zyskuje na tym cywilizacja ydowska. Wszdzie wychodz na pierwszy plan niewspmiernoci, z czego rodzi si powszechna w Europie dezorganizacja. W mieszankach europejskich wszystko skaone. Wytworzyo si istne skayszcze cywilizacyjne, z ktrego zieje ku nam istna bezde powszechnej nienawici na tle koobdu uroje. Cywilizacja bizantyska odgrywa w tym powikaniu rol coraz mniejsz. Ograniczona do Rumunii i do Bakanu, staje si cywilizacj lokaln, a ponowna jej ekspansja na Europ wydaje si nieprawdopodobn. Raczej przypuci mona, e nawet na Bakanie ponosi bdzie stale straty. Coraz wiksze wzmacnianie si cywilizacji ydowskiej jest dla cywilizacji bizantyskiej jeszcze groniejszym, ni dla aciskiej, dlatego, e bizantyska nie obejdzie si bez poparcia wadz pastwowych, tego za nie moe si spodziewa nigdzie poza Rumuni i Bakanem. Jeeli jednak Rumunia chce kontynuowa romanizowanie, musi zacz si kierowa ku cywilizacji aciskiej. Poza Bakanem pozostaj przy starym wspzawodnictwie trzy cywilizacje: aciska, turaska i ydowska. Horoskop prosty. Jeeli cywilizacja aciska nie ulegnie sojuszowi turaskiej z ydowsk, nastpi potem zacita walka z ydowsk. Cywilizacja aciska znajduje si atoli (dziki mieszankom) w stanie tak smutnym, i nasuwa si pytanie, gdzie waciwie jest waciwa cywilizacja aciska? Budzi si przeto wtpliwo, ktrej wielko urasta w ogrom przeraliwy, bo tyczy si metody wszystkich i wszelkich dziaw naszego ycia zbiorowego, wic po prostu caego ycia i wszystkich jego sposobw. Sama moliwo, e da si stwierdzi wtpliwo tego rodzaju stanowi dowd, e Europa jest cywilizacyjnie chora. Miejmy odwag spojrze zu w oczy, rozpozna je i okreli, bez tego bowiem nie dotrzemy do wykrycia rodkw leczniczych. Skoro za waciwej cywilizacji aciskiej pozostao w Europie obecnie niewiele miejsca, sam tok myli prze nas tym bardziej do zapytania, czy to ju nie zmierzch tej cywilizacji, czy s sposoby, eby j ocali od upadku? Cywilizacja aciska moe si bowiem rozkada i zanikn; moe nastpi to, co popularnie zowie si kocem Europy". Stanowczo jednak jest jeszcze uleczaln a wyleczona z niewaciwoci moe si odrodzi do nowego rozkwitu i ocali narody europejskie. Skoro mona by poytecznie cywilizowanym tylko na jeden sposb, Europa musi nawrci do cywilizacji aciskiej. W kadej innej przestaaby by sob. Albo tedy dokonamy restauracji czystej cywilizacji aciskiej, albo przestaniemy istnie jako narody i zmienimy si w masy spadajce cywilizacyjnie coraz niej, a do poziomu, na ktrym znajduj si obecnie ludy Azji Centralnej. Pierwszym warunkiem utrzymania si przy cywilizacji aciskiej jest powrt do jednolitej etyki tej cywilizacji waciwej. Kada cywilizacja ma swoj etyk i gwnie z tego powodu nie moe by syntezy cywilizacyjnej; w mieszance panuje harmider etyk, co stanowi wstp do bezetycznoci. aciska cywilizacja przyja etyk katolick, ktrej naczelnym punktem totalno etyki, jednakowe jej panowanie

w yciu prywatnym i publicznym. Moralno pastwowoci i polityki stanowi nieustpliwy postulat etyki katolickiej, zachowywany nawet przez niektre spoeczestwa akatolickie. Komu si wydaje, e moralno w yciu publicznym jest niemoliwa, winien przez konsekwencj godzi si z cakowitym upadkiem cywilizacji aciskiej. Dowiadczenie historyczne wykazuje, jako moralno znika z ycia publicznego w miar wzmacniania centralizmu, utrzymuje si za atwiej przy autonomii. Gdyby we wszystkich pastwach powstay silne stronnictwa autonomiczne, powstaby tym samym oglno-europejski obz cywilizacji aciskiej. Wystarczyoby! Reszta byaby przydan". Ale te ta reszta nie naley ju do tematu niniejszej ksiki. Chodzio mi tylko o wskazanie, jako upadek cywilizacji bizantyskiej nie musi wcale mieci w sobie ipso facto wzmoenia cywilizacji aciskiej, bo mog upa obie. Rozkad cywilizacji bizantyskiej mgby atoli uatwi wielce cywilizacji aciskiej drog odrodzenia, gdyby si znalaza odpowiednia ilo i jako takich, ktrzyby zechcieli powici swe ycie wyprowadzenia Eu47

) Dt 305.

403 ropy z dezorganizacji jej koobdu. Kocz przytoczeniem sw, w jakich Pius XI odezwa si w roku 1930 do jednej z pielgrzymek: Ideaem dziaalnoci Kocioa jest jednoczy a nie ujednostajnia; czy a nie pochania; organizowa, a nie redukowa"48). Sowa te mona by przyj za haso taktyczne cywilizacji aciskiej. Pamitajmy, e upadek cywilizacji bizantyskiej nie stanowi wcale odbudowy aciskiej. Lepiej zadawa sobie pytanie, czy i w aciskiej nie zanosi si na epilog? Trzeba si broni! 17.VII.1945 r.
48

) O 1933, 133.

KONIEC 404