Wychowanie to wedug Okonia wiadomie organizowana dziaalno spoeczna, ktrej celem jest wywoanie zamierzonych zmian w osobowoci czowieka.

Na podstawie tej definicji chciaybymy poda wam definicj wychowania seksualnego rwnie za Okoniem: Wychowanie seksualne to og dziaa i wpyww zmierzajcych do uksztatowania u dzieci i modziey postaw szacunku i zrozumienia wobec przedstawicieli pci odmiennej oraz takich uczu wzajemnych, jakie s warunkiem wytwarzania si prawidowych relacji midzy dziewcztami i chopcami. Do gwnych instytucji wychowania seksualnego naley rodzina, tu bowiem dzieci na przykadzie zachowa ojca i matki ksztatuj swoje pierwsze, czsto decydujce wyobraenia o mioci midzy kobiet i mczyzn. Podaymy te obie definicji aby wykaza, e kade wychowanie jest zamierzon dziaalnoci, a skutek jej widoczny jest po wielu latach. Nieco inn definicj, ale wic si z wczeniejsz podaj Maria Braun-Gakowska wedug ktrej wychowanie seksualne jest to teoria z punktu widzenia celu. Celem wychowania seksualnego jest by dobrym czowiekiem w swojej pci. Czy jest dla was zrozumiaa ta definicja? Jak wedug was naley rozumie t definicj? Naley to rozumie w ten sposb, e pe okrela, e np. ty jeste kobiet, pan doktor mczyzn. ycie zgodne ze swoj pci wymaga troch innych zachowa, gdy uwarunkowane jest psychologi pci, biologi pci oraz spoecznym uwarunkowaniem pci. Rnice w wygldzie oraz w zachowaniach s widoczne. Mczyni to osoby czynu i intelektu, kobiety uczu. Wspaniale jest, gdy mczyzna posiada cechy kobiety, a kobieta cechy mczyzny. Jednak dominacja pewnych cech decyduje o pci. Czowiek w swoich zachowaniach seksualnych kieruje si popdem, a bycia matk lub ojcem uczy si poprzez wychowanie. Przez wychowanie czowiek uczy si rwnie rl spoecznych zwizanych z pci. Kobieta przygotowuje si do roli ony, matki, crki, teciowej, mczyzna do roli ma, ojca, dziadka, tecia. Dopiero posiadanie potomstwa powoduje, e kobieta odsania w peni swoj kobieco, a mczyzna swoj msko. ycie w zgodzie ze swoj pci polega wedug prof. Marii BraunGakowskiej na akceptowaniu swojej pci. To za oznacza, e naley mie wiedze na temat anatomii i fizjologii, by wolnym w podejmowaniu rl zwizanych z pci. Dziaa w ramach swojej pci trzeba umie zawsze niezalenie od tego, czy bdzie si mem, czy tylko mczyzn, on, matk, czy kobiet. Rys historyczny Wikszo kultur wiata prymitywnego wychowania seksualnego uczy przez obserwacj ludzi dorosych, rytua, wprowadzanie w tajniki plemienia. Do XVIII w. w naszej europejskiej cywilizacji rozmawiano z dziemi o seksualnoci w domu. XVIII i XIX w. spowodowa, e postawy wobec seksualnoci ulegy zaostrzeniu. Seks sta si tematem tabu. W II poowie XX w. lekarze zaczli uwiadamia modzie. Uczyli wiedzy o anatomii, fizjologii i rnicy psychologicznej w pci oraz o chorobach przenoszonych drog pciow. Dopiero wiatowa Organizacja Zdrowia w 1986 r. wydaa dokument powicony edukacji seksualnej dzieci i modziey. Dokument ten powsta z powodu: 1. obnienia si wieku inicjacji seksualnej modziey 2. pojawienia si AIDS 3. dynamicznego rozwoju seksuologii wieku modzieowego. Cele wychowanie seksualnego: Jak twierdzi M. Kozakiewicz: celem wychowania seksualnego musi by otwieranie modych ludzi na etyczn, spoeczn i higieniczn problematyk ycia seksualnego, obiektywne ukazywanie im wieloci odpowiedzi udzielanych na te same pytania, oraz uzdalnianie do

samodzielnego wysiku w celu dorabiania si wasnych ocen i norm postpowania. WHO wyrnia nastpujce cele wychowania seksualnego w szkole, s to mianowicie: 1) pomoc w ksztatowaniu dojrzaoci psychoseksualnej, 2) pomoc w ksztatowaniu pozytywnego stosunku do pci 3) sprzyjaniu modelom trwaych zwizkw opierajcych si na mioci i partnerstwie, 4) uwiadomienie seksualne, polegajce na dostarczeniu wiedzy dotyczcej zmian biologicznych, psychicznych i spoecznych na rnym etapie rozwoju czowieka, 5) przekazanie informacji na temat chorb przenoszonych drog pciow, 6) uwiadomienie znaczenie i nastpstw inicjacji seksualnej, 7) przeciwdziaanie kompleksom, lkom i fobiom seksualnym, 8) promocja zasad higieny osobistej. Edukacja seksualna, zgodnie ze standardami midzynarodowymi, powinna: 1) zapewnia wszechstronn informacj na temat ludzkiej seksualnoci dostosowan do wieku dziecka; 2) dostarcza wiedz odpowiednio wczenie- tak, by wyprzedza dowiadczenia modziey; 3) przekazywa rzeteln i pen informacj na temat antykoncepcji, w tym skutecznoci i wad rnych metod; 4) zapewnia rzeteln informacj na temat AIDS i sposobu uniknicia zakaenia wirusem HIV oraz innych chorb przenoszonych drog pciow; 5) wzmacnia odpowiedzialno mczyzn za skutki aktywnoci seksualnej; podkrela prawo kobiety do decyzji w sprawach seksu, take do odmowy w kadej sytuacji. Edukacja seksualna jest nieodcznym skadnikiem wychowania modych ludzi. Wychowanie seksualne jest czci oglnego wychowania, wzbogaca je o nowe elementy i nasuwa dalsze moliwoci rozszerzania pogldu na wiat oraz wpajaniu modemu pokoleniu racjonalistycznej i humanistycznej postawy wobec wszystkich zjawisk ycia. Do jego realizacji zobowizuj nas, przyjte przez Polsk, dokumenty kocowe konferencji ONZ w Kairze i Pekinie. Jest to Konwencja o Prawach Dziecka. W kwietniu 1998 roku Minister Edukacji Narodowej wyda Rozporzdzenie w sprawie wprowadzenia do nauczania szkolnego (dla klas szk podstawowych i ponadpodstawowych) przedmiotu wiedza o yciu seksualnym czowieka oraz zakresu jego treci programowych. Krajowym dokumentem, nakadajcym na pastwo polskie obowizek wprowadzenia zaj wychowania do ycia w rodzinie jest Ustawa o planowaniu rodziny, ochronie podu ludzkiego i warunkach dopuszczalnoci przerywania ciy. Dokument ten adresowany jest wyranie do trzech resortw: Zdrowia, Edukacji i Pracy, ale przez tyle lat cigncych si sporw nie mwiono o edukacji seksualnej osb upoledzonych umysowo, czy niepenosprawnych ruchowo. Mimo, i pozostawieni zostali poza marginesem tych burzliwych dyskusji, nie znaczy wcale, e takiej edukacji nie potrzebuj wrcz przeciwnie. Wychowanie seksualne osb niepenosprawnych fizycznie, czy te umysowo naleaoby rozpocz bardzo wczenie, zanim jeszcze pojawi si potrzeby seksualne, by waciwie uksztatowa postawy wobec seksu i partnerstwa, by nie obawia si ujawniania swoich zachowa seksualnych, by tym samym prawidowo stymulowa rozwj emocjonalny i spoeczny. Zgodnie z tym dokumentem jak i z rozporzdzeniem MENiS zajcia powinny

odbywa si w ostatnich dwch klasach szkoy podstawowej, gimnazjach, szkoach ponadgimnazjalnych. W kadej klasie po 14 godzin rocznie. Wybr programw i podrcznikw naley do prowadzcego nauczyciela. Ucze nie jest zobowizany do brania udziau w zajciach. Za uczniw niepenoletnich decyzj podejmuj rodzice, jeli s penoletni, decyzja naley do nich. Tak wygldaj rozporzdzenia. PODRCZNIKI- Ponad poowa podrcznikw dopuszczonych do uytku szkolnego jest autorstwa osb zwizanych z opcj promujc katolick wersj wychowania do ycia w rodzinie. Publikacje te przekazuj wiedz w sposb fragmentaryczny i tendencyjny. Autorzy takich wydawnictw najwyraniej promuj swoj wasn wersj wychowania seksualnego dla poszerzania i pogbiania wychowania wyznaniowego, a nie dla przygotowania nastolatkw do rozwizywania wasnych praktycznych problemw ycia pciowego w wiecie wspczesnym, takim jaki jest realnie, w jakim yj, i w takim - jaki ich zdaniem - by powinien. Skoro wic prawo nakazuje nam obowizek wychowania seksualnego, to musimy uwolni si z tabu, wszelkich mitw i uprzedze, od jednostronnoci pogldw (zwaszcza wyznaniowych) i narzucania ich komukolwiek, a nade wszystko od traktowania osb niepenosprawnych jako ludzi bez wasnych potrzeb seksualnych (aseksualnych). WPROWADZENIE ZAJ DO SZK- badania przeprowadzone w 2000 roku na zlecenie MENiS wykazay, e dyrektorzy szk maj czsto trudnoci z wprowadzeniem tego przedmiotu do szk. Najczciej wskazuj oni na brak nauczyciela przygotowanego do prowadzenia tych zaj, inn czsto wymienian przyczyn jest brak zgody rodzicw na prowadzenie tego typu przedmiotu a nastpnie brak rodkw finansowych na wynagrodzenie dla nauczyciela. W tych szkoach, w ktrych wprowadzono wychowanie do ycia w rodzinie godziny zaj s ustawione w sposb niewygodny dla uczniw np.: o 7 rano albo na 8,9 godzinie lekcyjnej. Biorc pod uwag, e s to zajcia nieobowizkowe, nie ma co si dziwi, e frekwencja jest bardzo niska. Jednoczenie speniony jest jednoczenie na papierze obowizek realizacji wychowania do ycia w rodzinie, naoony na dyrektora szkoy. KTO POWINIEN PROWADZI LEKCJE POWICONE ZAGADNIENIOM SEKSUALNYMWytypowanie pierwszych wykadowcw w szkoach nie jest atwe, poniewa chodzi tu z reguy o starszych, dowiadczonych pedagogw, ktrzy czsto ju s przecieni rnymi obowizkami. Nauczyciel podejmujcy si prowadzenia lekcji powiconych zagadnieniom wychowania seksualnego musi opanowa nie tylko tre przedmiotu, ale te metodyk jego nauczania. W wychowaniu seksualnym dzieci i modziey bardzo wanymi elementami s: autorytet nauczyciela, potraficego sprosta zadaniu, opartego na zaufaniu, oraz metody zwizane z celowym, skutecznym i profesjonalnym przekazaniem modziey wiedzy. Te dwa aspekty: zaufanie i metody to rdo sukcesu w wychowaniu seksualnym. Aby jednak zajcia z zakresu wychowania seksualnego nie byy trudne dla nauczycieli i dla uczniw, nauczyciel winien by: 1) w zgodzie ze swoj pci, rozumie zalety i potrzeby pci, posiada zdolno nawizywania kontaktu z modzie, reprezentowa wysoki poziom kultury osobistej, 2) mie dobre przygotowanie merytoryczne i pedagogiczne, 3) wywaa proporcje w doborze treci z uwzgldnieniem aspektw biologicznych, psychologicznych i spoecznych ycia seksualnego czowieka, 4) pozna zesp dzieci i rodzicw, zaznajomi si z ich oczekiwaniami i propozycjami tematw, 5) dobra tak metody i formy zaj, aby zainteresowa i poszerzy fachow wiedz dziecka, rozbudzajc wraliwo na drugiego czowieka.

Osoba zajmujca si przekazywaniem wiedzy o yciu seksualnym czowieka wrd modziey niepenosprawnej powinna wietnie rozumie jej problemy, obawy czy niepokoje zwizane nie tylko ze sfer seksualn, ale i kopoty, mogce wystpi w przyszoci, w podjciu normalnych kontaktw erotycznych przy nienormalnym funkcjonowaniu ciaa (jak choby: niedowady koczyn, wspistniejce skurcze spastyczne, mimowolne ruchy, niemono lub przejciowe trudnoci w osiganiu orgazmu). W ramach edukacji seksualnej niepenosprawnych i takie problemy powinny stawa si przedmiotem intymnych rozmw, bowiem ciekawoci modziey np. na wzkach nie zaspokoi tzw. edukacja podwrkowa, tj. czerpanie informacji od kolegw. Dobry wychowawca, ktrego szybko zaakceptuje modzie niepenosprawna, oprcz wiedzy merytorycznej i atrakcyjnych form jej przekazywania, powinien odznacza si pewnym urokiem osobistym, poczuciem humoru, umiejtnoci suchania, pewnoci siebie, rozumian jako swoist miao z umiejtnoci maskowania czy unikania swego zakopotania, ale bez zadufania w sobie. Osoba dbajca o prawidowe wychowanie seksualne modziey ma prawo nie ukrywa wasnych pogldw, ale nie powinna by krytyczna w odniesieniu do innych wartoci moralnych (np. religijnych), nie moe wic potpia nikogo, kto ma odmienne pogldy i zgodnie z nimi yje. 1.Przejrzysto w sprawach seksualnych Pierwszym podstawowym warunkiem, jaki osoba prowadzca zajcia z wychowania seksualnego powinna sobie samej postawi, jest jej przejrzysto wobec spraw seksualnych i osobista odpowiedzialno. Pierwszym znakiem tej przejrzystoci i odpowiedzialnoci jest jej wewntrzna wolno wobec wszystkich problemw seksualnych. Wolno ta sprawia, i osoba ta potrafi otwarcie i swobodnie mwi na temat problemw ludzkiej pciowoci, umie te intuicyjnie wyczu wraliwo dzieci i modziey. Zniewolenia w dziedzinie pciowej przejawiaj si z jednej strony w lkach, obawach, w chorym poczuciu winy, z drugiej za strony - w niedojrzaych zainteresowaniach i fascynacjach ludzk seksualnoci. Poczucie winy i niepokoje osoby prowadzcej zajcia sprawiaj, i lekcje wychowania seksualnego mog by naznaczone sztywnoci i skrpowaniem; mog te pogbia jeszcze bardziej lki seksualne niektrych modych ludzi. Natomiast niedojrzae zainteresowania i fascynacje seksualne wychowawcy powoduj jego zbytni koncentracj na sferze genitalnej, co moe prowadzi do pobudzania wyobrani seksualnej modych ludzi. Wychowawca moe zachowywa si w ten sposb tylko dlatego, e nie jest wiadomy swojego problemu. Osoby prowadzce zajcia z wychowania seksualnego powinny bardzo uwaa, aby nie dzieli si w sposb niewiadomy swoimi osobistymi problemami w tej dziedzinie. Wolno rodzicw i wychowawcw wobec seksualnoci sprawia, i potrafi oni o sprawach ludzkiej mioci mwi w sposb prosty, naturalny, przejrzysty i jednoczenie "yczliwy" wobec ludzkiej seksualnoci. Nic w tej dziedzinie nie bdzie ich dziwi. Nie bd si te kierowali jak nie uporzdkowan ciekawoci. Wychowawcy powinni by wiadomi, i nie mona w sposb obojtny mwi do dzieci i modziey o seksualnoci. Wychowanie seksualne, jakie odbywa si w ramach szkoy, jest rwnie pewn form dawania wiadectwa dzieciom i modziey. 2.Wzajemne zaufanie Postawa dojrzaego, przejrzystego i odpowiedzialnego traktowania spraw seksualnych sprawi, i osoby prowadzce wychowanie seksualne bd wzbudzay zaufanie modziey. To wanie zaufanie zachci modych do otwartego poruszania spraw seksualnych zarwno podczas lekcji wychowawczych, jak i w trakcie rozmw indywidualnych. Bez atmosfery zaufania pomidzy rodzicami i

dziemi, czy te pomidzy wychowawc a wychowankami, dobre wychowanie seksualne jest niemoliwe. Jeeli rodzice nie prowadz z dziemi rozmw na tematy ludzkiej seksualnoci, to midzy innymi dlatego, e nie zbudowali z nimi wizi prawdziwego zaufania. Kiedy dzieci maj zaufanie do rodzicw, same pobudzaj ich do rozmw na te tematy poprzez spontaniczne pytania czy uwagi. Wychowawca, ktry zbudowa w klasie klimat wzajemnej yczliwoci, szacunku i sympatii, nie bdzie mia trudnoci w przeprowadzeniu dobrych lekcji wychowawczych na tematy zwizane z seksualnoci. Klimat szczeroci i wzajemnej yczliwoci pozwoli unikn podczas lekcji wychowawczych dwch skrajnoci: z jednej strony - atmosfery sztywnoci i zamknicia, z drugiej za atmosfery ekshibicjonizmu i wulgarnoci. Wychowawca na takich lekcjach powinien przyj postaw ojcowsk, macierzysk lub te - jeeli jest nieco modszy - przynajmniej postaw starszego brata, starszej siostry. Powinien zdecydowanie unika zarwno postawy kumplowskiej chci przypodobania si modziey, jak i postawy autorytarnego narzucania swoich pogldw. 3.Kompetencja Innym wanym wymaganiem w prowadzeniu wychowania seksualnego jest znajomo praw, jakimi kieruje si ludzka seksualno. Wychowawcy czy rodzice nie mog wychowywa dzieci wedug wasnych tylko odczu, szczeglnie wwczas, gdy s one niedojrzae i nie uporzdkowane. Powinni wystrzega si te udzielania zbyt uproszczonych i jednostronnych rad, ktre mogyby wprowadzi modych ludzi w bd. Brak znajomoci praw fizjologii, psychologii oraz praw moralnych powoduje, i wychowawcy czy rodzice atwo mog straszy modych ludzi tam, gdzie powinni ich uspokaja; lub te przeciwnie - mog ich zbytnio uspokaja tam, gdzie powinni pobudza ich do wikszej odpowiedzialnoci i czujnoci. W wychowaniu seksualnym popenia si nieraz dwa kracowo rne bdy; z jednej strony lekceway si prawa moralne i wymiar duchowy czowieka, co prowadzi do biologizmu w traktowaniu ludzkiej pciowoci; z drugiej za strony za mao uwzgldnia si lub wrcz pomija prawa fizjologiczne i psychologiczne, co z kolei prowadzi do niebezpiecznej represji potrzeb i pragnie seksualnych. Seksualno czowieka obejmuje wszystkie wymiary ludzkiej osobowoci: sfer fizyczn, sfer psychiczn i emocjonaln oraz sfer duchow i moraln. Wychowanie seksualne powinno dokonywa si jednoczenie we wszystkich tych sferach. Dziki uwzgldnieniu wszystkich paszczyzn ludzkiej seksualnoci rady dawane dzieciom i modziey bd miay charakter realistyczny, a przez to oka si pomocne. 4.Wyczucie i delikatno Zarwno w mwieniu na temat seksualnoci, jak i - tym bardziej - w rozmowach indywidualnych o sprawach pciowoci wymagana jest od wychowawcy wyjtkowa delikatno i dyskrecja. Powinien on dobrze wyczu, czego potrzebuj i jednoczenie czego oczekuj od niego modzi ludzi. Wyczucie i dowiadczenie podsun wychowawcy czas i sposb przekazania stosownych informacji, postawienia odpowiednich pyta lub te udzielenia rad i wskazwek. 5.Informacje proporcjonalne do etapu rozwoju W wychowaniu seksualnym naley uwzgldnia poszczeglne etapy rozwoju dzieci. Rodzice i wychowawcy nie powinni nigdy narzuca dzieciom adnej informacji seksualnej, ale poda za ich wraliwoci i potrzebami rozwojowymi. W indywidualnym wychowaniu seksualnym w rodzinie samo dziecko najczciej poprzez pytania - daje wyrane sygnay, jakiej informacji potrzebuje na danym etapie rozwoju. Zaufanie pomidzy rodzicami a dzieckiem sprawia, i bdzie ono w stanie pyta ich o sprawy, ktre je interesuj. Osoby prowadzce wychowanie seksualne powinny dobrze zna poszczeglne etapy rozwoju

osobowego dzieci, ich potrzeby i wraliwo, aby dostosowa si do nich. Dobre wychowanie seksualne w szkole bdzie jednak zawsze bardzo trudne, poniewa nie bdzie mogo uwzgldni wraliwoci i potrzeb kadego pojedynczego dziecka. Duym niebezpieczestwem dla wychowania seksualnego mog by rozbienoci pomidzy informacjami przekazywanymi przez rodzin, szko, duszpasterzy oraz publikacje, z ktrych mody czowiek korzysta samodzielnie. Rodzice i wychowawcy powinni czuwa, aby modzi nie stawali si ofiarami wiatopogldowych ktni osb dorosych. Aby unikn tego niebezpieczestwa, konieczna jest wsppraca wszystkich, ktrym ley na sercu wychowanie dzieci i modziey. TEMATYKA ZAJ-wiele podrcznikw dla wykadowcw przedstawia ju gotowe programy odpowiednie dla kadej grupy wiekowej. Tak jak ju kilkakrotnie wspomniaymy wiedza o seksualnoci powinna by przekazywana stopniowo. Najczciej jednak jest tak, e wiedza dotyczca seksualnoci jest przekazywana czstkowo na rnych zajciach, gwnie na biologii, jzyka polskiego, geografii i godzinie wychowawczej. Wydaje mi si, e wychowywa moemy dziecko od jego najwczeniejszych lat, tak jak to ju powiedziaymy wczeniej. Wiedz na temat seksualnoci tak jak kad inn wiedz powinno si podawa dziecku z rozsdkiem, stopniowo j poszerza. Dziecko zadajc pytania rodzicom samo bdzie podpowiada, co go interesuje, jakie tematy naley podj w rozmowie z dzieckiem. Dlatego te uwaamy, e edukacj seksualn w szkole mona te zaczyna od pocztku. W pierwszych klasach dziecko dowiaduje si podstaw jakimi jest wi rodzinna, braterska. Dzieci w wieku 11-13lat interesuj si czsto biologicznymi faktami z zakresu ludzkich funkcji rozrodczych. Dlatego programy dla dzieci w tym wieku powinny obejmowa m.in. rnice pci, budow i funkcje narzdw rozrodczych, pokwitanie, menstruacje, polucje nocne, onanizm, rozwj podu i cia. Na tym etapie powinno si z dziemi porusza tematy dotyczce aspektw moralnych pci. Sytuacja dzieci w wieku 13-16 lat jest szczeglna, poniewa wikszo dzieci w tym okresie przeywa okres pokwitania, a cz ma ju za sob. Programy dla szk jakie s ustalone wskazuj na to aby porusza w tym czasie problemy chorb wenerycznych; o rodkach antykoncepcyjnych; niepodnoci; poronienia. Modzie w wieku 16-18 lat to modzie, ktra w naszych czasach w wielu przypadkach pierwszy stosunek pciowy ma ju za sob. Dlatego specjalici uwaaj, e w tym okresie powinno si podejmowa tematy zwizane z fizycznymi i psychicznymi rnicami pci, rnic w sytuacji spoecznej mczyzn i kobiet; ju szczegowa budowa i funkcje narzdw pciowych kobiety i mczyzny; dojrzewanie pciowe-zmiany fizyczne i psychiczne; ci i dolegliwoci okresu ciy; antykoncepcja; choroby przenoszone drog pciow; zboczenia seksualne( ten temat jest chyba najbardziej unikanym tematem w szkoach). W wietle literatury medycznej, psychologicznej i pedagogicznej wyaniaj si jakby trzy podejcia co do seksualnoci osb upoledzonych umysowo. Jedni twierdz, e im gbsze upoledzenie, tym bardziej wzmoony popd i intensywniejsze przejawy seksualizmu. Inni za uwaaj odwrotnie, e im gbszy deficyt intelektualny, tym nisze potrzeby, a tym samym, obniony popd. Wedug trzeciej koncepcji przyjmuje si, e popd seksualny u upoledzonych umysowo jest taki sam jak u normalnie rozwijajcych si rwienikw. Trudno powiedzie, ktra z powyszych hipotez jest prawdziwa, bowiem nadal nie prowadzi si bada naukowych, ktre precyzyjnie poszerzyyby wiedz o czynniki warunkujce rozwj seksualny osb niepenosprawnych, a tym samym wskazay

drog do podjcia dziaa profilaktycznych i waciwej edukacji seksualnej. Dzi ju zupenie bezspornym jest fakt, e czowiek, czy to upoledzony umysowo, czy te dotknity dysfunkcj ruchow, albo jednym i drugim odczuwa takie same zmiany fizyczne i potrzeby jak inni ludzie, z t jednake rnic, e osoby upoledzone - zwaszcza wikszego stopnia - czsto nie s zdolne rozumie swoich zmian rozwojowych. Std te, jak twierdzi si (A. Jaczewski, K. Imieliski), przejawy seksualizmu u osb sprawnych umysowo s ograniczone hamujcym dziaaniem intelektu, wychowania i obyczajowoci, za u osb z upoledzeniem obserwuje si ograniczon moliwo krytycznej oceny swego zachowania seksualnego i sab si tzw. hamulcw psychicznych (tzn. nisk kontrol popdu seksualnego). Oczywist tego konsekwencj wydaje si brak lub niewystarczajce przestrzeganie intymnoci w zachowaniach seksualnych, np. uporczywe masturbowanie si w dowolnym miejscu i czasie. Potrzeby seksualne niewtpliwie zale od warunkw zdrowotnych czowieka. Na tej te podstawie wyonia si hipoteza, e potrzeby seksualne u lekko upoledzonych umysowo i niepenosprawnych ruchowo - majcych prawidowy stan zdrowia - zupenie nie rni si od potrzeb seksualnych osb normalnie rozwinitych umysowo, za u osb gbiej upoledzonych - na skutek sabszego oglnego funkcjonowania organizmu - potrzeby te s wyranie obnione. Grupa upoledzonych umysowo nie jest przecie grup jednorodn pod wzgldem rozwoju biologicznego, rne te s uwarunkowania ich oglnej niesprawnoci psychofizycznej (genetyczne, hormonalne i inne). Wobec tego, nie wydaje si suszne czynienie takich uoglnie, za problem wymaga gruntownych bada. Nadal jednak nie wiadomo, czy faktycznie istnieje zwizek midzy rozwojem intelektualnym (stopniem upoledzenia) a nateniem popdu seksualnego. Z jednej strony kr mity o tym, e modzi upoledzeni chopcy i mczyni mog by niebezpieczni (jako rzekomo niewyyci seksualnie), a z drugiej strony wiadomo take, e niekiedy inteligentni chopcy i mczyni nie potrafi panowa nad swoimi popdami. Mao tego, mimo, i nie wystpuje u nich hamowanie potrzeb seksualnych, to inteligencja sprzyja nadmiernemu interesowaniu si sprawami seksu oraz wyszukiwaniu bardziej wyrafinowanych jego form. Mona wic sdzi, e czynnikiem determinujcym nasilenie albo obnienie potrzeb seksualnych jest proces socjalizacji (wychowanie, uczenie si zachowa, take seksualnych), a w mniejszym stopniu inteligencja. Istniej te pogldy, e im niszy stopie upoledzenia, tym rozwj sfery seksualnej jest bardziej zbliony do normalnego, za w gbszych stopniach upoledzenia umysowego zainteresowania tych osb pciowoci w ogle - s znacznie mniejsze. Przypuszcza jedynie mona, i moe mie na to wpyw rodowisko wychowawcze osb gbiej upoledzonych, ograniczone moliwoci komunikacyjne i poznawcze, niedojrzao osobowoci. Oglnie wic mona stwierdzi, e ycie osb upoledzonych do czsto przebiega w warunkach deprywacji emocjonalnej i spoecznej, co wyzwala i potguje stany napicia emocjonalnego (gniew, niepokj, lk, zo, frustracj), ktre znajduj ujcie w rnych formach aktywnoci ruchowej, w postaci zachowa stereotypowych, wybuchw gniewu, paczu, a niekiedy take w przejawach aktywnoci seksualnej. Istniejcy biologicznie popd rodzi jakby konieczno jego wyadowania. Z powyszych pogldw wynika, e ludzie upoledzeni i bdcy w tzw. normie intelektualnej rni si pod wzgldem stopnia swej seksualnoci, ale te nasilenie seksualnoci zaley od uwarunkowa osobowociowych czowieka i zewntrznych czynnikw sytuacyjnych. Pogldy te (specjalistw rnych dziedzin) s take wyrazem uznania seksualnoci ludzi niepenosprawnych. Daj one obraz, jak postrzegany jest rozwj psychoseksualny tych osb, s prb zrozumienia istniejcych potrzeb seksualnych oraz ich uwarunkowa. We wszystkich tych do zrnicowanych koncepcjach przejawia si jedna ich

wsplna cecha, ta mianowicie, e najistotniejszym uwarunkowaniem rozwoju psychoseksualnego jest proces socjalizacji (edukacja seksualna, wychowanie seksualne), ktry powinien rozpocz si moliwie jak najwczeniej, w sprzyjajcej atmosferze rodzinnej, zanim jeszcze obudz si w dziecku pierwsze zainteresowania seksualne. Wedug K. Imieliskiego - pobyt w izolacji i uniemoliwienie normalnego wspycia seksualnego doprowadzaj u wielu, nawet dotychczas normalnie funkcjonujcych ludzi do zboczonych aktw pciowych. Dugotrwae przebywanie osb upoledzonych umysowo w warunkach zamknitych (np. w DPS-e, lub jedynie w domu), zwaszcza w grupach jednopciowych, pozbawia ich prawidowych wzorcw relacji partnerskich, a statyczny, niemale rytualny i do monotonny tryb ycia usposabia do wzmoonego popdu seksualnego, znajdujcego ujcie w czstych praktykach masturbacyjnych. Prowadzono obserwacje zachowania uczennic ze szkoy zawodowej (jednopciowej) podczas imprez integracyjnych typu: festyny sportowe, dyskoteki, wycieczki, biwaki, itd., z udziaem chopcw. Jedne zachowyway nadmierny dystans, stroniy od wsplnych zaj czujc ogromne skrpowanie now sytuacj, wpaday w popoch, inne za w sposb prowokacyjny i zupenie bezkrytyczny demonstroway chopcom zainteresowanie seksem partnerskim. Niestety nadal problemy takie okrywa si milczeniem, a rozmowy o nich ograniczaj si do wskich grup nauczycieli, bdcych wiadkami takich zachowa. Brak te odpowiednich programw edukacji seksualnej dla tej grupy ludzi, a sami terapeuci czsto nie wiedz jak reagowa w tych kopotliwych sytuacjach i jak sobie z nimi radzi w codziennej praktyce rehabilitacyjnej i sprawowanej opiece. Proces socjalizacji odpowiedzialny jest za wyksztacenie si okrelonych zachowa seksualnych zarwno u osb niepenosprawnych, jak i u normalnie rozwijajcych si nastolatkw. W naszym kraju zostay ju podjte dziaania zmierzajce do przygotowania kadry, zostay opracowane programy, istniej podrczniki i odpowiednie pomoce edukacyjne. Niestety wszystko to z myl o edukacji seksualnej w szkoach masowych. Ale nadal najtrudniejsze jest przygotowanie naszego spoeczestwa, w tym szkoy i rodziny. Wychowanie seksualne w szkoach podstawowych jest ustawowo take obowizujce, ale praktyka pokazuje, e wychowanie seksualne, ktre miao by realizowane w ramach tzw. godzin wychowawczych (do dyspozycji wychowawcw klas), a take okazjonalnie w ramach wszystkich innych przedmiotw, jest najzwyczajniej pomijane, traktowane zbyt powierzchownie, niekiedy niemale pod przymusem napisanego rozkadu materiau, w ktrym zwykle pisze si to, co dyktuj odgrne zalecenia. Tym oto sposobem ten wany przecie obszar edukacji zaczyna si upynnia, a im mniej si o tym mwi, tym bardziej zanika. W reformatorskiej kampanii programowej pominito niestety rodowisko ludzi niepenosprawnych, majcych przecie takie same potrzeby i oczekiwania, jakby problemy, ktre tego rodowiska dotycz, zupenie nie istniay. Nie ma wic dla szk specjalnych, domw pomocy spoecznej, warsztatw terapii zajciowej, itp. placwek ani specjalnych programw, ani odpowiednio przeszkolonej kadry, ani take podrcznikw. Ale czy wobec takich faktw, niepenosprawna modzie i doroli, ktrych bdziemy miay pod opiek, na zawsze maj pozosta wiecznymi dziemi? Czy, skoro inni o tym nie myl, to my rwnie mamy milcze, udawa, e ta sfera wychowania nie istnieje, lub czeka na gotowe odgrne recepty i programy wychowania seksualnego? Nie sdz. Czas przemian w polskiej owiacie daje nauczycielom i rodzicom moliwo decydowania o doborze treci programowych, a i organizacyjnie nie byoby to tak trudne jak dawniej. Kada szkoa posiada tzw. godziny do dyspozycji dyrektora placwki i majc jaki wasny pomys, na pewno rzecz

kiedy niemoliwa dzi ma szans na realizacj. Pozostaje wci otwarte pytanie (o program i formy pracy): jak to zrobi?