Ruth Benedict

Wzory kultury
I. Nauka o zwyczajach
antropologia nauka o ludziach yjcych w spoeczestwie

koncentracja uwagi na tych cechach fizycznych i technikach wytwrczych, ktre odrniaj dan spoeczno od wszystkich innych przedmiot spoeczestwa inne ni nasze zachowania ludzkie, ale uksztatowane nie przez nasz tradycj, lecz przez wszelk tradycj pierwszorzdne znaczenie roli, jak odgrywa w dowiadczeniu i przekonaniach zwyczaj wane: nie traktowa adnego elementu w sposb uprzywilejowany cywilizacja zachodnia zaabsorbowana pojciem jedynoci (wasnej) dominujca cecha biaego czowieka: skonno do wspzawodnictwa ekonomicznego, praktyki wojenne przyjmuje bez wikszych trudnoci rwnoznaczno natury ludzkiej i swych standardw kulturowych (a przecie jego dominacja to efekt historycznego przypadku) rozrnienie midzy moj wasn a obc grup wielka liczba potocznie uywanych nazw, plemion, jak Dene, Kiowa itp. to nazwy, ktrymi okrelaj si same te ludy, s to po prostu rodzinne okrelenia <<istot ludzkich>>. Poza zamknit grup nie ma adnych istot ludzkich. podstawowe rozrnienie na bazie religii poganie i prawdziwi wyznawcy biologiczna struktura czowieka w najmniejszym stopniu nie utrudnia przejcia kultury ludu innej krwi kultura nie jest przekazywana biologicznie wana cecha plastyczno nastpstwo dominacji (przewodnictwa) w kulturze zachodniej: ludy semickie chamickie rdziemnomorskie nordyckie ale kulturalna cigo jest utrzymywana, bez wzgldu na jej nosiciela mona uzna za pierwotne (ale nie: uwarunkowane biologicznie) animizm egzogamiczne ograniczenia maeskie

II. Rnorodno kultur

wdz Indian Kopaczy opowie o glinianym kubku: NASZ KUBEK ROZBI SI [historyjka Bg na pocztku da kademu plemieniu kubek by czerpa wod ycia, ale ich si rozbi, to, co nadawao znaczenie yciu jego ludu, rytuay domowe zwizane z jedzeniem, zobowizania wynikajce z systemu ekonomicznego, kolejno obrzdw celebrowanych w wioskach, optanie podczas taca Niedwiedzia, kryteria dobra i za - wszystko przemino, a wraz z tym przemin ksztat i sens ich ycia - przemino z nadejciem kultury biaych] rozmaite znaczenie okresu dojrzewania: rodkowa cz Ameryki Pnocnej gotowo do udziau w wojnie autotortury Australia dopuszczanie do rytuaw wycznie mskich drastyczne rytuay seksualne, odwoanie do nadprzyrodzonych mocy Kolumbia Brytyjska chopcy bieganie za zrzuconymi z gr kamieniami i rzucanie kijami do gier hazardowych. Dziewczta noszenie wody z dalekich rde, wrzucanie sobie kamieni za suknie (eby dzieci rodziy si rwnie atwo, jak te kamienie wypadaj) plemi Nandi (znad jezior w Afryce wschodniej) wymylne tortury z obrzezaniem dla obu pci przywdzianie stroju ukochanej/ukochanego rytua przedlubny nagroda przyznawana przez kochankw Afryka rodkowa dom tuczenia dla dziewczt szczeglne znaczenie pierwszej menstruacji Indianie Carrier w Kolumbii Brytyjskiej 3-4 lata pogrzebu za ycia cakowite odosobnienie okrycie z garbowanej skry, przykrywajce twarz i piersi, a z tyu do ziemi, przeguby rk i ng okrcone przepaskami zy duch siedzcy w kobiecie, zagraajcy i jej, i innym Apacze pierwsze menstruacje bogosawiestwem nawet kapani przechodzili przed dziewcztami na kolanach i prosili o bogosawiestwo (przez dotknicie rk) starcy i dzieci przychodzili, proszc o uzdrowienie wierzenia czyniy dojrzewanie rzecz pogodnie religijn i przyjemn bd te niebezpiecznie nieczyst Samoa dojrzewanie dziewczt podzielone na okresy pierwsze lata po wyjciu z dziecistwa w maych grupach, wycznie dziewczcych chopcy odwieczni wrogowie obowizek zajmowanie si niemowlciem na kilka lat przed dojrzewaniem wkada strj dorosej kobiety i musi bra udzia w pracy domowej po dojciu do penoletnoci kilka lat przypadkowych, nie wicych przygd miosnych a do czasu, w ktrym maestwo staje si stosowne okres dojrzewania pozbawiony zdarze wybitnie stresujcych, rytuaw itp.

drugi leitmotiv wojna Aztekowie walczy, by pozyska jecw na ofiary religijne dla niektrych nie do pojcia jest stan pokoju, oznaczaoby akceptacj istnienia innych plemion, bdcych w ich rozumieniu podludmi dla innych niezrozumiay jest stan wojny: np. Eskimosi, u ktrych za zabicie czowieka nie ma sankcji, ale wioski nigdy nie wystpuj przeciw sobie Indianie Misyjni z Kalifornii nie potrafili nawet poj sowa wojna - jedyne, z czym im si kojarzyo, to bjki uliczne tabu kazirodztwa pojawia si wszdzie najbardziej restrykcyjne Australia wschodnia brami i siostrami wszyscy ze swojego pokolenia, ktrych uwaaj za krewnych Kurnajowie cile lokalne reguy wyboru partnerki niekiedy wymieniaj kobiety midzy grupami miewaj problemy ze znalezieniem ony (bo kada kobieta podlega pod jakie tabu np. jest przeznaczona dla starca) najczciej eni si, porywajc zabronion kobiet. Jeli przeyj i dotr na bezpieczn wysp, to po urodzeniu dziecka mog powrci. Zostaj najpierw pobici, ale potem s uznani za maestwo ostateczna forma kadej instytucji tradycyjnej wykracza daleko poza pocztkowy impuls ludzki sztuka i religia mog pozosta rozdzielone np. Indianie Pueblo z fantastyczn ceramik i tkaninami, oraz tandetnymi naczyniami obrzdowymi duch opiekuczy i wizyjno w Ameryce Pnocnej totemizm Kalifornia wizje zarezerwowane dla szamana Szastowie szamanki kobiety kataleptyczny trans

III. Integracja kultury

kultury s czym wicej ni sum ich cech charakterystycznych cechy kulturowe maj ywy kontekst w kulturze, ktrej s skadnikami i do ktrej funkcjonowania si przyczyniaj Malinowski O. Spengler dwie koncepcje losu: apolliska i faustowska apolliska wiat klasyczny dusza jako kosmos uporzdkowany w zesp doskonaych czci brak woli konflikt zem idea wewntrznego rozwoju osobowoci obca ycie w cieniu katastrofy cigle zagraajcej z zewntrz faustowska wiat nowoczesny czowiek si nieustannie zwalczajc przeszkody wewntrzny rozwj

katastrofy yciowe nieuchronny fina poprzednich wyborw walka istot bytu tsknota do nieskoczonoci

postawa egipska czowiek zstpuje po wskiej i okrelonej w nieubagany sposb ciece ycia, aby w kocu stan przed sdziami umarych postawa magw cisy dualizm ciaa i duszy nasz typ kulturowy czowiek cakowicie ekstrawersyjny, zaangaowany w nie koczcej si dziaalnoci wiata, pomysowy, wadczy, stale spieszcy si na pocig rwnie typ faustowski tsknicy za nieskoczonoci

IV. Indianie Pueblo z Nowego Meksyku

kamienne domy, uk i strzay, uprawa roli ich wkad kultura praktycznie niezmieniona zawsze znajdowao si miejsce dla izby obrzdowej drugi rodzaj osady budowane planowo miasto Zuni lud wielbicy rytuay, cenicy wstrzemiliwo i brak agresji naczelne miejsce w wiadomoci rytua (podobnie Pueblo, Zuni te Indianie) zaangaowana w roztrzsanie rytuaw jest caa wioska jeli wykonawca jakiej roli przystroi sw mask nowym pirem, fakt ten przymiewa wszystkie rozmowy o owocach, ogrodach, maenstwach czy rozwodzie absolutna dokadno w przestrzeganiu rytuau gwarancj jego skutecznoci trzeba tylko wiedzie jak dziaa magia naladowcza np. uderzanie kamieniami, by wywoa grom, pryskanie wod dla deszczu... absolutny nakaz dla speniajcych obrzdy nie da si opanowa uczuciu gniewu czowiekowi w takim stanie bstwo nie moe odmwi modlitwy nie s arliwe, ale uroczyste i agodne zawsze o deszcz (symbol urodzaju) jeszcze o podno kobiet 3 gwne kulty kapani bractwo zamaskowanego boga bractwo uzdrowicieli (mona by uczestnikiem wszystkich trzech) 4 wiksze i 8 mniejszych kategorii kapastwa trzymaj oni krtko swe dzieci - ludzie wici atrybut zawinitka lecznicze, przechowywane w izbach, do ktrych wstp maj

tylko kapani oraz stara kobieta, lub najmodsza dziewczyna (do nakarmienia zawinitka) kapani nie prowadz rytuaw, ale s przy nich obecni wtajemniczaj neofitw od czerwca okres odosobnienia zesp kierowniczy gwny kapan kultu soca i dwch gwnych z kultu wojny rada Zuni teokracja ze wszystkimi jej konsekwencjami kult zamaskowanych bogw ze witego Jeziora najpopularniejszy waciwi bogowie katcina kapani katcina taczce zgromadzenie wszystkich mczyzn + ew. kobiety taczcy bogowie lubi by wrd Zuni, wic odgrywanie ich roli to sprawianie im przyjemnoci ponad 100 rnych mog tworzy grupy taneczne, podzielone na zespoy (30 lub 40 osobnikw okrelonego rodzaju) inni dziel si na zespoy 6-osobowe kiva sala obrzdowa podczas inicjacji chopcw bij jut dla odpdzenia zych zdarze nigdy jako rodek wychowawczy podczas powtrnej zdradzana jest im tajemnica, e katcina to zamaskowani wspplemiecy maski bd posiada dopiero, gdy oeni si i zgromadz jaki majtek inicjacja maski znw chosta maski mona poycza, przemalowywa... co innego z maskami kapanw katcina witoci ustpuj tylko zawinitkom wasno i przedmiot troski kada ma wasny krg kultu kapani nie tacz, tylko speniaj funkcje obrzdowe czarownicy-uzdrowiciele udaj niedwiedzia lekarze: ci, ktrych drogi si wypeniy najwyszy krg wyleczeni wcielani do bractwa kady posiada osobisty fetysz (z kukurydzy) ci, ktrzy kogo zabili, staj si czonkami opiekuj si domem skalpw, broni ludu indywidualne podejcie do maestwa i rozwodw brak gwatownych uczu mimo wszystko, maestwo wizi najtrwalsz rodzina matrylinearna sprawy ekonomiczne mao wane s bogaci -----

Indianie Pueblo apolliscy kochaj umiar nawet podczas taca pozostaj sob i zachowuj obywatelsk godno nieufno wobec indywidualizmu dionizyjska wizyjno zachodnich rwnin nabone pijastwo Zuni wizja, nawet niespodziewana zapowied mierci UNIKA nie maj szamanw! najbardziej indywidualny akt religijny: sadzenie paeczek modlitewnych idea czowieka dostojny i uprzejmy, bez woli przewodzenia unika zaszczytw, ale mona mu je narzuci podstawowa cnota umiarkowanie unikaj mierci, samobjstwo jest dla nich nie do pomylenia rytuay pogrzebowe jak najskromniejsze wyprowadzenie zmarego z wioski poamanie jego szczotki po 4 dniach - nie yje ju 4 lata rok aoby po stracie maonka na rwninach zachodnich rozpacz i katastrofa szukaj mierci moliwo samobjstwa z mioci przysiga wojownika przez rok walczy skrpowany tak, e nie moe si wycofa. Jeli przeyje, obiera zaszczyty u Zuni zabjca zostaje wcielony do bractwa wojownikw skalp zabitego rwnie moe przynie deszcz na rwninach zabjstwo to zwycistwo, rdo chway i wielkiej radoci, np. u Czejenw Zuni nie stosuj odosobnienia miesiczkujcych kobiet ssiedzi lk przed czarownikiem Mohave: w naturze czarownika ley zabijanie ludzi ci, ktrych czarownik zabi, tworz jego grup w yciu pozagrobowym a dobrze mie du grup Pueblo podejrzewaj o czary ludzi oglnie nielubianych kult podnoci obrzdy podnoci bez symboliki seksualnej obrzdowe biegi kobiety musz wygra podczas polowania na krliki i taca skalpw dopuszczana rozwizo dzieci poczte w te noce maj by wyjtkowo ywotne :) nawet stworzenia wiata nie postrzegaj jako akt seksualny analogia do wzorw purytaskich (co do seksualnoci) ale staropaniestwo jest niemile widziane

V. Dobu

wyspa Dobu, archipelag d'Entrecasteaux, w pobliu Nowej Gwinei (Melanezja) nieprzyjazne warunki godz si na prac najemn niebezpieczni - S uwaani za czarownikw obdarzonych diabelsk si i

wojownikw, ktrzy nie zawahaj si przed adn zdrad przed biaymi ludoercy brak wodzw i jakiejkolwiek organizacji politycznej, nie maj rwnie praw wrogo i zdrada szanowane cnoty organizacja spoeczna na zasadzie k koncentrycznych, w ktrych obrbie dozwolone s podyktowane tradycj formy wrogoci nie anarchia! miejscowoci w stanie permanentnego konfliktu tylko w razie mierci lub choroby sprowadza si wrbit z wrogiej wioski, by wykry winnego kady dysponuje siami magicznymi, by szkodzi innym ale te siy dziaaj tylko w wskim krgu znajomych trwaa grupa matryliearna - mleko matki (susu) wg niej dziedziczenie itp. susu zamieszkuje wasn wie nie ma przypadkowego przychodzenia i wychodzenia ze wsi w centrum wsi cmentarz maestwo czy dwie wrogie wsie, ale wrogoci nie agodzi jest zapocztkowane aktem wrogoci teciowej, ktra tarasuje sob drzwi domu, w ktrym chopak pi z jej crk i trzyma go tam a do chwili zalubin do chwili osignicia dojrzaoci chopiec sypia u niezamnych dziewczt do wasnego domu nie ma wstpu maestwo zniewaga! kiedy teciowa (stara wiedma) modych wypuci, siadaj na macie, wioska si na nich gapi i tyle mody od razu dostaje motyk i polecenie, by pracowa i tak przez rok potem dary susu modego dla modej ale cigle z nienawici sam lub = karmienie przez teciow maestwo mieszka na przemian we wsi ma i ony osoba z pary w nie swojej wiosce cigle poniana wiernoci nikt nie oczekuje cudzostwo we wasnej grupie ulubiona rozrywka kc si cigle, a zdradzone moe nawet popeni samobjstwo (tzn. prbowa, bo z reguy to si nie udaje to agodzi nieco sytuacj wsplne mieszkanie i uprawa ogrodu to duy problem bulwy dziedziczne jak krew najwiksza zbrodnia zjedzenie bulw przeznaczonych do sadzenia ogrody ma i ony cakowicie oddzielone Caa egzystencja Dobuaczykw jest <<walk na noe>>, kad korzy uzyskuje si kosztem pokonanego rywala konflikt przebiega skrycie i zdradziecko Czowiekiem dobrym, takim, ktremu si powiodo, jest ten, ktry cichcem wysadzi drugiego z sioda magia opiera si na znajomoci tajemnych imion w adnej dziedzinie nie mona uzyska nic bez magii nawet choroba i mier przychodz przez zaklcie zaklcia kupuje si lub dziedziczy zakl mona nauczy tylko jednego czonka klanu

zaklcia miosne lub sprowadzajce chorob s powszechnie znane wierz, e bulwy nocami mog wdrowa cel czarw zwabienie ich i zatrzymanie ogrd miejsce seksu wysoko zbioru trzymana w tajemnicy jak kradzie ten, kto ma czar na wywoanie choroby, ma i czar-antidotum podejrzliwo Dobu osiga rozmiary paranoidalne zawsze spodziewaj si jakich przeciwczarw vada silniejszy rodek, stanicie twarz w twarz i przeraenie na mier moliwoci rzucenia czaru, ofiara pada i nie odzyskuje ju przytomnoci

krg handlowy Kula krg wysp, w ktrym jedne ozdoby (przedmiot wymiany) id w jedn stron, a drugie w drug wymiana indywidualne i na zasadzie obietnic powodzenie gwarantuj zaklcia miosne mczyni przygotowuj si jak do zalotw wabuwabu dosta duo naszyjnikw z muszli spondylusa w rnych miejscach na poudniu, kiedy si w kadym tym miejscu zapewni, e si da w zamian jeden naramiennik z pnocy (albo na odwrt) to chytro, a nie oszustwo odwlekanie o rok realizacji przyrzeczenia odbywa si w obrbie tej samej grupy mczyni yj w lku przed kobietami (jak przed czarownicami) pogrzeb musi by w rodzinnej wiosce zmarego w domu nieboszczyka nikt ju nie zamieszka tylko owdowiay maonek pod podog (na miesic lub dwa) wtedy pracuje dla teciw jak podczas narzeczestwa jego rodzina daje bulwy wiosce zmarego oprcz czarw uywaj jeszcze trucizn miech i zabawa niemile widziane (zwaszcza w ogrodzie) pruderyjni za skarby nie obna si przed sob nawzajem a przy tym darz wielkim uznaniem namitno i techniki erotyczne, ceni wysoko zadowolenie pciowe i bardzo o nie zabiegaj ostatnia szansa w razie utraty honoru: prba samobjcza lub cicie drzewa, z ktrego ukradziono owoce

VI. Pnocne-zachodnie wybrzee Ameryki

Indianie yjcy na wybrzeu Pacyfiku od Alaski do Puget Sound ywotni idumni uzalenieni od morza (ryby, wieloryby) znali wycznie transport wodny kontaktowali si wzdu caego wybrzea nie zajmowali si rolnictwem gwne zajcia rybowstwo i ciesioka zadziwiajco sprytne narzdzia w ciesielstwie nikt ich nie przewyszy

szczegowo znamy tylko kultur Kwakiutlw z Wyspy Vancouver cechy dionizyskie ostateczny cel obrzdw ekstaza taniec z zabaw rozarzonymi wglami osobiste spotkanie z duchem akt formalny, po prostu pewien sposb wstpienia do tajemnego bractwa najwysze bractwo ludoercw podczas taca gryli widzw, a potem jedli specjalnie przygotowane zwoki potem przez 4 miesice byli tabu po okresie odosobnienia na nowo uczy si ludzkich zwyczajw przez rok nie wolno mu byo zbliy si do ony, bra udziau w hazardzie, ani pracowa na uboczu 4 lata nadprzyrodzona moc tego, co straszne i zakazane najbardziej nieczysta krew menstruacyjna kobiety w odosobnieniu, nie mogy nawet zblia si do ma, ani przechodzi przez rzek, eby nie obraa ososi [ju nie mog :D] ziemia i morze wasno wsplna grupy krewnych najwyej ceniona wasno przywileje posiadaa je jednostka nazwy, mity, nazwane przez wodza supy przed domem bogactwa najwikszy przywilej tytu rodowy - przechodni (z chwil nadania go potomkowi, nadajcy musia si go zrzec) przekazywany synowi pierworodnemu (modsi = pogardzane posplstwo) zamiast pienidza specjalnie na ten cel wyrabiane towary wymierno bogactwa wg iloci dbr, z jakich korzysta waciciel imi naleao sobie wykupi w chwili urodzenia oznaczao tylko wiosk rywalizacja ekonomiczna od dziecka ludzie znaczcy czsto imiona zmieniali najwiksza rola w uzyskiwaniu pozycji maestwo znw dziedziczenie matrylinearne latem organizacja wiecka, zim religijna cel obrotu ekonomicznego zawstydzenie rywali nieustanne wspzawodnictwo obdarowany pod grob haby musia odda z dwukrotn nawizk hymny samouwielbienia dwa sposoby zwycistwa obdarowanie tak iloci, e obdarzony nie moe si zrewanowa zniszczenie takiej iloci dbr, aby przeciwnik nie mg zniszczy tyle samo zakaz przesady by nie doprowadzi wioski do ruiny potlacz zorganizowana wymiana ogromnej iloci dbr na miedziaki 1 miedziak = nawet 4000 desek i wicej najwaniejsze okazje do okazania wyszoci (= rozrzutnoci) wyznaczenie spadkobiercy

maestwo zdobycie i okazanie mocy religijnej aoba wojna nieszczliwy wypadek maestwo dramatyzowano, podobnie jak zakup miedziaka czy wojn mczyzna kupowa narzeczon (te [przymus rewanu) siedzenie zalotnikw blisko ognia, a zaczynali si pali w sumie to bardziej kupowano przywileje ni kobiet kiedy te si zrewanowa, zi wszystkie dary rozdawa swej wiosce oczywicie w celu przyjcia rewanu szczytowy moment w karierze czowieka podane 4 maestwa jeli nie byo panien na wydaniu lub z lew nog tecia czy jego prawym ramieniem - a ceremonia ten sam zwizek kobiety z mczyzn bez tytuu (np. modszym bratem) haba jeli nie mia dbr na potlacz to to nie lub, tylko parzenie si psw taki maonek poniany przez wodzw jeszcze inny sposb zawodowe uprawianie religii wtajemniczenie szamana przez istoty nadprzyrodzone tradycyjny sposb wyleczenie si z jakiej choroby szamani rwnie wspzawodniczyli posugiwali si kuglarskimi sztuczkami w razie ich zdemaskowania byli okryci hab wszystko mogo by przyczyn pohabienia (nawet wypadajca z rk siekiera) zmazanie haby = rozdanie majtku najwysza haba mier mona umrze wstydliwie samobjstwo, ale i wszelkie inne przyczyny

VII. Istota spoeczestwa

niektre kultury dziaaj bez okrelonego wzoru zachowuj si wewntrznie sprzecznie np. Kolumbia Brytyjska: przejmowanie rnych elementw z rnych kultur kady aspekt ycia ma wasn organizacj, ktra nie dotyczy innych ludy z pogranicza cywilizacji, osiade na terenie obcej cywilizacji lub otoczone przez obc cywilizacj kultury interpretowa w takim samym stopniu przez pryzmat psychologii, co historii klucz: zrozumienie zwyczajw

VIII.Jednostka i wzr kultury

nie ma antagonizmu midzy rol spoeczestwa a rol jednostki kultura spoeczestwa surowy materia, z ktrego jednostka ksztatuje swoje ycie

prywatne zachowania jednostek wzbogacaj zasoby kultury kultura nie jest w stanie zniweczy rnic w temperamentach tworzcych j ludzi to cigy kompromis wikszo ludzi przystosowuj si do formuy swej kultury dziki ogromnej elastycznoci swych pierwotnych zdolnoci przykad spoecznego wykorzystania jednostki odmiennej szamani u Zulusw podstaw wyobcowania brak akceptacji, nie sama odmienno dla jednostek odmiennych lepiej jest wpasowa swoj inno we wzr (uczyni z niej zalet), ni zmienia j wicej nieprzystosowanych jest w spoeczestwach, w ktrych podane cele s osigalne dla niewielu specyficzna grupa jednostek anormalnych: te, ktre reprezentuj skrajn form rozwoju lokalnego typu kulturowego nie spotykaj si z represjami, ciesz si nieograniczon wolnoci np. purytascy duchowni w Nowej Anglii