Professional Documents
Culture Documents
• Prymasa,
• 5 ministrów,
• Marszałka Sejmu,
• Pełnoletniego następcy tronu
• 2 sekretarzy.
Silna i osobliwa pozycja w Straży Praw była zajmowana przez prymasa, który zasiadał w niej
z dwóch tytułów: jako głowa Kościoła Katolickiego i jako szef Komisji Edukacji Narodowej.
Prymas zasiadał w straży praw dożywotnio i był nieusuwalny.
Marszałek w Straży Praw zasiadał żeby zapewnić łączność między organem władzy
wykonawczej.
Konstytucja przewidywała pewne okoliczności, w której Sejm powinien być zwołany. Jeżeli
król nie chciał zwołać sejmu powinien to zrobić marszałek sejmu.
Następca tronu mógł zasiadać w straży praw, musiał być pełnoletni, pod warunkiem że złożył
przysięgę na konstytucję.
Decyzje królewskie podjęte w Straży musiały być podpisywane przez odpowiedniego
ministra. Minister brał odpowiedzialność za decyzję króla podjętą w straży. Decyzja króla w
straży była podpisywana przez samego monarchę lub przez któregokolwiek ministra w Straży,
który brał odpowiedzialność za ten akt. Prymas z tego powodu, że był nieusuwalny ze Straży
nie mógł kontrasygnować decyzji królewskich. Decyzje króla nabierały mocy prawnej po
uzyskaniu kontrasygnaty przez jednego z ministrów. Przyjęto, że decyzje króla podpisywał
ten minister, którego „decyzja dotyczyła”. Mogło zdarzyć się tak, że minister nie zgadzał się z
decyzją i odmawiał, wówczas konstytucja decydowała, że król powinien odstąpić od takiej
decyzji. Jeśli król nie zechciałby odstąpić, wówczas rolą marszałka sejmu było aby zwołać
sejm. Decyzja króla podjęta w straży miała role wiążącą w stosunku do Komisji Wielkich.
Decyzje w straży były wiążące także dla innych magistratur władz wykonawczych.
Przyjęto rozwiązanie zabraniające zasiadania w straży praw i komisjach wielkich tych
samych ministrów. Istniał obowiązek odseparowania funkcji pełnionych przez ministrów
Straży Praw i Komisjach Wielkich.
Król nominował ministrów na 2 lata z możliwością potwierdzenia wyboru na następne 2 lata.
(prymas-wyjątek, zasiadał dożywotnio). Decyzje podjęte w straży były przesyłane do
wykonania komisji wielkich. Ministrowie zasiadający w straży mieli również obowiązek
przesyłania ustaw uchwalonych przez sejm jak również zaleceń sejmowych do wykonania
podlegle przez siebie komisje wielkie czyli do wykonania przez: komisje policji, komisje
wojska, edukacji. Decyzje były przesyłane od sejmu do komisji wielkich a z drugiej strony od
komisji wielkich do sejmu. Mogły iść również wieści o zaniedbaniach.
Funkcją ministrów zasiadających w straży było przekazywanie decyzji podjętych w straży do
podległych sobie komisji w celu ich wykonania.
Rozwiązanie typowe dla wieku XVIII i I poł. XIXw,– charakterystyczny rozdział między
rządem, który stanowił straż praw a między organami administracji. W straży praw zasiadał
minister policji, minister pieczęci, minister wojny, minister skarbu, minister spraw
zagranicznych, prezes komisji edukacji narodowej(oświaty). Bezpośrednie działy
administracji podporządkowane sobie mieli tylko dwaj ministrowie spośród wymienionych –
minister pieczęci(funkcje dzisiejszego ministra sprawiedliwości) i minister spraw
zagranicznych. Inni ministrowie decyzje podjęte w straży przesyłali do wykonania przez
komisje wielkie.
Minister pieczęci - pełnił rolę przesyłania do sądu ustaw i zaleceń sądu oraz odbierał raporty
o funkcjonowaniu pracy sądu, informował króla o ewentualnych zaniedbaniach, przesyłał
sądom decyzje króla podjęte w straży.
Minister musi cieszyć się zaufaniem parlamentu, jeżeli tego zaufania nie ma parlament może
zmusić go do ustąpienia. Istnieje mianowicie teoria, że ministrowie byli powoływani w
stosunku do monarchy dożywotnio ale usuwalni przez sejm ze względu na suwerenną pozycję
sejmu.
Administracja resortowa:
Komisje rządowe, komisje wielkie-były organami administracji.(administracja).
Oprócz komisji wielkich organami administracji były również komisje porządkowe jak
również organy samorządu miejskiego.
Komisarze którzy pracowali w komisjach byli wybierani przez sejm, zarówno komisarze
rekrutujący się ze szlachty jak i plenipotenci miast.
Wybór był dokonywany na 2 lata z możliwością powtarzania.
3) Komisja Wojskowa
Skład: przewodniczył jeden z hetmanów, 14 komisarzy ( senatorowie, cywilni 6
wojskowych)
• Pole działalności:
- dowództwo nad wojskiem wg regulaminów zatwierdzonych przez senat i króla
- dbanie o fundusze przeznaczone na cele wojskowe
- kształcenie oficerów
- wyszkolenie żołnierzy
- ekwipunek i uzbrojenie
- generalnie obronność państwa
- zabezpieczanie ewentualnej egzekucji wojskowej za wyrokiem sądu.
Organy lokalne
Komisje Porządkowe były lokalnymi organami administracji o charakterze samorządowym.
Komisje Porządkowe są starsze niż Konstytucja 3 maja, prawie że starsze niż Sejm Wielki,
ponieważ zaczęto je uruchamiać na przełomie listopada i grudnia 1789 r. Funkcjonowały na
podstawie dwóch ustaw:
- Ustawy o Komisjach Wojewódzkich i Powiatowych w Wielkim Księstwie Litewskim
- Ustawy o Komisjach Porządkowych Cywilno-Wojskowych województw, ziem,
powiatów w Koronie.
Komisje Porządkowe Cywilno-Wojskowe powstawały dla województw, czasami dla
województw bez pewnych ziem, czasami dla poszczególnych ziem, a czasami np. dla pół
powiatów. Na Litwie ten porządek był większy, dlatego, że tam komisje tworzono dla
powiatów, chociaż istniały również takie, które tworzone były dla województw. Wszystkich
Komisji Porządkowych Cywilno-Wojskowych, było w państwie 72. Natomiast ich siedziby i
zakres funkcjonowania terytorialnego był zmienny. Dawało się wyczuć tendencję do
ujednolicenia zakresu terytorialnego działalności Komisji. Zakres terytorialny działalności
Komisji zaczynał zamykać się z okręgiem lokalnego sejmiku szlacheckiego. (do tego
zmierzała ewolucja)
Komisarze zasiadający w Komisjach Porządkowych wybierano na sejmiku elekcyjnym.
Wybranym mógł być szlachcic osiadły. Liczba komisarzy wybranych do Komisji
Porządkowej była różna w Koronie i na Litwie. W Koronie było to 16 osób, na Litwie 15.
W Komisji Porządkowej zasiadali również przedstawiciele duchowieństwa, jak i również
przedstawiciele mieszczaństwa (wybierani przez Zgromadzenia Wydziałowe Miast).
Komisarze nie byli opłacani.
Epizod działalności w Komisji Porządkowej Cywilno-Wojskowej był koniecznym jeżeli
myślało się o zasiadaniu w Komisji Wielkiej, czy też o karierze w Trybunale.
Komisje Porządkowe Cywilno-Wojskowe to były organy, które decydowały kolegialnie a
zajmowały się następującymi kwestiami:
• Należała do nich administracja lokalna na swoim terenie i w tym zakresie Komisje
Porządkowe Cywilno-Wojskowe podlegały Komisjom Wielkim, czyli podlegały:
- Komisji Policji
- Komisji Skarbu
- Komisji Wojska
- Komisji Edukacji Narodowej
- oraz podlegały Królowi w Straży
• Komisje Porządkowe przejęły większość kompetencji od starostów, jak również stały
się lokalnymi organami administracji, kosztem sejmików szlacheckich.
• Komisje Porządkowe przeprowadzały pobór do wojska, urządzały magazyny
publiczne, kwatery dla żołnierzy, zajmowały się kontrolą ruchu ludności, poborem
podatków, statystyką ludności, stanem dróg, przemysłem, górnictwem itp.
Kontrole nad działalnością Komisji Porządkowych sprawowały sejmiki.
1791 3 maja – uchwalenie konstytucji maj 1792 – wypowiedzenie wojny przez Rosję.
Ustrój zaproponowany przez konstytucję nie jest ustrojem zamkniętym, nie jest w pełni
gotowy, uchwalano ustawy które konstytucję otaczały , były wbrew jej założeń i czasami ją
zmieniały. Toczyła się dalsza walka nad jej kształtem. Rozpoczęły się prace nad kodeksem
Stanisława Augusta Poniatowskiego, prace te jednak nie ujrzały światła dziennego –
opracowano jedynie prospekty, czyli tak zwane projekty uregulowań różnych dziedzin.
Ustawa rządowa miała być jedną obok trzech konstytucji – ustawa Moralna i Ekonomiczna.
(wspomina o tym Hugo Kołłątaj w przemówieniu sejmowym w czerwcu 1791r)
Obrady sejmowe zawieszono w końcu maja 1791 roku – w związku z inwazja rosyjską, nie
ukończono przez to wszystkich prac nad konstytucją (nie zdążono uchwalić ustawy o KEN,
aktów o województwach –administracja terenowa, regulacji dotyczącej stopni urzędniczych).
Kres konstytucji:
Kres konstytucja kładzie przystąpienie króla do Targowicy dnia 21 lipca 1792 roku.
Straż praw nie mogła funkcjonować efektywnie ponieważ zasiadali w niej przeciwnicy
konstytucji np ministrem wojny był Franciszek Ksawery Branicki (później działacz
konfederacji Targowickiej), Minister Spraw Zagranicznych Joachim Kreptowicz (przeciwny
konstytucji), minister pieczęci(sprawiedliwości) Jacek Małachowski (przeciwny), zwolennicy
konstytucji w Straży Praw – Ignacy Potocki(minister policji) i Tomasz Ostrowski(minister
skarbu).
Mianowanie przeciwników ustawy rządowej do Straży Praw było zamyślone przez króla,
chodziło o włączenie pewnych osób w nurt wydarzeń związanych z konstytucją.
Sąd Sejmowy:
Mimo, że miał być to sąd najwyższy, nie radził sobie nawet w najłatwiejszych sprawach, co
pokazuje niedopracowanie konstytucji.
Komisja Policji:
Ożywiona i pożyteczna działalność przez krótki okres czasu.
Zebrano również zgromadzenia miast na których wybierano przedstawicieli na sejm.
Sejmiki które zebrały się po uchwaleniu konstytucji – wyrażając swoją aprobatę dla
konstytucji , większość posłów poprała konstytucję, złożono przysięgę na konstytucję lub też
złożono oficjalne podziękowanie dla króla. Tylko znikoma mniejszość 4 sejmiki, przyjęły
wrogi dystans.
W kwietniu 1792 r. podjęto uchwałę o gotowości do obrony wobec ryzyka agresji wobec
Polski, król uzyskał pełnomocnictwo do kierowania siłami zbrojnymi. Upoważniono Komisję
Skarbową do zaciągnięcia pożyczki na kwotę 30 mln za granicą, podjęto uchwałę o
zwiększeniu liczebności wojska do 100 tyś. (nie została jednak wykonana).
Król uzyskał prawo nominowania komendantów, powoływania rekrutów. Nominował
Ludwika Wilcheberskiego (północne rejony Polski) – ułatwił wtargnięcie Rosjan do Polski.
Urządzenie Wieczyste Królewszczyzn: (1792)
Uchwała mówiła o sprzedaży dóbr królewskich – dochody miały zasilić fundusz wojskowy.
3 maja 1792 - obchodzono bardzo hucznie uchwalenie konstytucji.
18 maja 1792 – Sejm uchwalił nową ustawę o wojsku, tego samego dnia Ambasador Rosyjski
Bułhakow wręczył Joachimowi Chreptowiczowi deklaracje o wkroczeniu na teren
Rzeczpospolitej wojsk rosyjskich.
29.05- sejm podjął uchwałę o limicie- zawiesił swoja działalność, miał zebrać się ponownie
po zakończeniu wojny.
Działania wojenne trwały 2 miesiące, próbowano organizować obronę na linii rzek ?- Horyń-
Bug, jednak nie udało się powstrzymać wojsk rosyjskich.
Poniatowski (wielka osobowość) w swoim liście „mam wrażenie, że Rosjanie chcą mnie
odwiedzić w Warszawie”
konfederacja targowicka obaliła dzieło 3 maja, konfederaci nie mieli jednak sprecyzowanego
planu „co dalej” pojawiło się kilka koncepcji
1. Rzewuski Seweryn, jeden z 3 przywódców targowicy, był zwolennikiem utworzenia
czegoś w stylu republiki federacyjnej, państwo składałoby się z 6-8 prowincji, każda z
nich miałaby oddzielne wojsko, trybunał, rząd- koncepcja nie do przyjęcia dla Rosji,
także dla braci Kossakowskich (którzy grali jedna z głównych ról w obalaniu
konstytucji)
2. projekt konferencyjny- powrót do ustroju z lat 1775-1776 z utrzymaniem niektórych
zdobyczy Sejmu Czteroletniego np. Z utrzymaniem komisji porządkowych cywilno-
wojskowych.
Przedstawiciele konfederacji targowickiej w grudniu 1791 przedstawili cesarzowej
Katarzynie II zasady do konstytucji, które mówiły np. o przywróceniu praw kardynalnych
1768, przywróceniu silnej władzy hetmana, trwającej unii polsko-litewskiej, utrzymaniu
liberum veto.
Tymczasem targowiczanie przejęli kontrolę nad wojskiem, zaczęły się ich rządy. Usunęli
mieszczan z urzędów, całkowite ubezwłasnowolnienie króla.
Kwiecień 1793- Prusy i Rosja ogłaszają II rozbiór / przywódcy targowicy Potocki, Rzewuski
ustępują ze stanowisk