You are on page 1of 260

R ap oR t

Do milczenia. Przemoc seksualna wobec kobiet i problem gwatu w Polsce Copyright Fundacja Feminoteka, Warszawa 2011 Wydanie raportu zostao sfinansowane przez Fundacj H. Blla Przedstawicielstwo w Polsce w ramach Regionalnego Programu Demokracja pci/ polityka kobiet Zesp badawczy: Magdalena Grabowska, Zofia Nawrocka Projekt graficzny: Teresa Oleszczuk Redakcja: Joanna Piotrowska, Alina Synakiewicz Korekta: Agata Zawiszewska Skad i amanie: Palebek

ISBN: 978-83-62206-28-5 Wydawca: FUNDACJA FEMINOTEKA 00-040 Warszawa ul. Warecka 8/91 tel./faks: 22/ 826 83 05 e-mail: info@feminoteka.pl www.feminoteka.pl

Spis treci
1. Wstp Joanna Piotrowska, Alina Synakiewicz 2. Skala przestpstwa zgwacenia w Polsce
Olga Borkowska

4 10 2 44 72 87 97

3. Przestpstwo zgwacenia w wietle prawa i z perspektywy


osb poszkodowanych Monika Patek

4. Przemoc seksualna w Polsce dziaania rzdu


Zofia Nawrocka

5. Polskie media wobec przemocy seksualnej


Agnieszka Kaim

6. Gwat na randce. Przemoc wobec dziewczt w grupie


rwieniczej Joanna Piotrowska, Alina Synakiewicz

7. Chc o tym zapomnie psychologiczne konsekwencje


gwatu Agnieszka Czapczyska

8. Pomidzy wiedz a stereotypem. Instytucje publiczne


i organizacje pomocowe wobec problemu gwatu. Raport z bada Magda Grabowska

121 191 212 220

9. Sytuacja ofiar przemocy seksualnej w postpowaniu


karnym Magorzata ojkowska

10. Mczyni przeciwko mskiej przemocy seksualnej


wobec kobiet Jacek Fenderson

11. Dobre praktyki Kamila Raczyska 12. Mam ogromn niezgod na to, eby o gwacie nie
mwi podsumowujce publikacj wypowiedzi kobiet, ktre dowiadczyy gwatu

20 255 257 

13. Przydatne telefony i strony internetowe 14. Autorki i autorzy

R ap oR t

Wstp

Droga Czytelniczko, Drogi Czytelniku,


oddajemy w Twoje rce Raport Do milczenia. Przemoc seksualna wobec kobiet i problem gwatu w Polsce. Postanowiymy przyjrze si bliej temu tematowi, poniewa z naszych wieloletnich dowiadcze, dziaa antyprzemocowych i rwnociowych oraz analiz inicjatyw rzdowych w sprawie przeciwdziaania przemocy ze wzgldu na pe wynika, e kwestiami przemocy seksualnej w naszym kraju niemal nikt nie zaprzta sobie gowy. To nadal temat tabu, zepchnity na margines, zamieciony pod dywan. Wikszo inicjatyw podejmowanych przez rzd, ktre w niniejszej publikacji szczegowo omawia Zofia Nawrocka, ma charakter dziaa pozorowanych. Ani nie przyczyniaj si one do zmniejszenia skali przemocy seksualnej, ani nie poprawiaj sytuacji kobiet po gwatach, pozwalaj jedynie wykaza w dokumentach oficjalnych, jak wiele dziaa podejmuje rzd w tym zakresie. Statystki s niepene i nie przedstawiaj faktycznej skali tego zjawiska, o czym pisze Olga Borkowska, a dziaania instytucji, takich jak policja, suba zdrowia czy pomoc spoeczna niewystarczajce. Zbyt czsto bowiem powielaj traum kobiet, ktre zgaszaj si do nich z prob o pomoc, za postpowanie karne jak pisze Magorzata ojkowska nadal tylko w niewielkim stopniu uwzgldnia potrzeby osb pokrzywdzonych, nadajc pierwszoplanowe znaczenie prawom oskaronego [], a ofiary przestpstw seksualnych nadal nie uzyskuj

WSTP

w postpowaniu karnym wystarczajcej ochrony. Prawniczka zwraca te uwag na zaleno midzy sposobem traktowania ofiar przemocy seksualnej przez wymiar sprawiedliwoci a (nie)ponoszeniem odpowiedzialnoci karnej przez sprawcw. Im czciej ofiary s traktowane przez organy cigania i wymiar sprawiedliwoci poniajco, tym rzadziej zawiadamiaj one o popenieniu przestpstwa. Oznacza to, e wicej sprawcw przemocy seksualnej bezkarnie chodzi na wolnoci i dopuszcza si kolejnych gwatw. W trudnych sytuacjach jak zwykle w sukurs przychodz organizacje pozarzdowe. Czytajc tekst Kamili Raczyskiej na temat dobrych praktyk w zakresie przeciwdziaania przemocy seksualnej, mona odnie wraenie, e organizacje pozarzdowe wyrczaj rzd w tych dziaaniach. Co wicej, rzd blokuje wdraanie dobrych rozwiza, ktre zmniejszyyby cierpienia kobiet zadawane im podczas bada ginekologicznych po gwacie. Taki wanie los spotka chociaby Pakiet Pomocy dla Zgwaconych Kobiet stworzony przez Grzegorza Poudniewskiego z Towarzystwa Rozwoju Rodziny. Kolejny problem to media, ktre zamiast edukowa spoeczestwo i zmienia jego postawy, reprodukuj stereotypy na temat gwatw i przemocy seksualnej. Pisze o tym Agnieszka Kaim, ktra zanalizowaa doniesienia medialne na ten temat w dwch najbardziej opiniotwrczych polskich dziennikach, a mianowicie w Gazecie Wyborczej i Rzeczypospolitej. W Polsce brakuje take publikacji powiconych interesujcej nas tu tematyce. Te ktre istniej, przedstawiaj problematyk gwatu zwykle z perspektywy kryminologicznej, seksuologicznej lub psychologicznej. Dominuje dyskurs prezentujcy gwat czy szerzej: przemoc seksualn jako zjawisko patologiczne, wynik dziaania zdeprawowanej jednostki, ktra wymaga leczenia. Tymczasem yjemy w spoeczestwie, ktre przyzwala na przemoc seksualn wobec kobiet, prezentujc j jako wyraz normalnej relacji seksualnej midzy kobiet a mczyzn. Brakuje opracowa w jzyku polskim (poza kilkoma tekstami opublikowanymi w pismach naukowych), ktre koncentrowayby si wanie na wpywie spoecznym, a problem gwatu czy prze-

WSTP

R ap oR t

mocy seksualnej prezentowayby jako wytwr kultury, w jakiej yjemy, nazywanej przez niektre badaczki kultur gwatu1) czy kultur wspierajc gwat2). Media, policja, sdy, pracownicy suby zdrowia, a nawet psychologowie i psycholoki czsto powielaj stereotypy dotyczce ofiar gwatw. Przekonanie, e to kobieta jest winna, e to kobieta zrobia co nie tak, e to ona powinna si wstydzi, nadal jest bardzo silnie zakorzenione w spoeczestwie. Dlatego te psycholoka Agnieszka Czapczyska, od wielu lat pracujca z kobietami dowiadczajcymi przemocy, omawia gwat z perspektywy psychologicznej. Rozprawia si w nim z mitami i stereotypami na temat gwatu, piszc o jego konsekwencjach psychicznych i spoecznych. Podkrela rwnie, e wiele kobiet decyduje si nie mwi o swoim dowiadczeniu ani go nigdzie nie zgasza, poniewa boj si wtrnej wiktymizacji, czyli sytuacji, w ktrej oprcz pokrzywdzenia przestpstwem ofiary doznaj krzywd powtrnie poprzez reakcj otoczenia. Pojawia si tutaj kwestia poruszona wczeniej przez Magorzat ojkowsk dotyczca traumy i dyskomfortu, jakich dowiadczaj kobiety po przemocy seksualnej podczas kontaktu z organami cigania. Kilka autorek tekstw tworzcych raport zauwayo i podkrelio w swoich tekstach, e dziaania, jakimi obejmowane s kobiety dowiadczajce gwatw, s tak naprawd reakcj na przemoc, ktra ju si dokonaa, i e aby mc faktycznie przeciwdziaa przemocy czy przemocy seksualnej wobec kobiet czas zacz zmienia postawy grupy, z ktrej najczciej rekrutuj si sprawcy przemocy, czas zacz prac z mczyznami. Std te w naszym raporcie pojawi si artyku Jacka Fendersona, w ktrym autor opisuje grupy oraz organizacje mskie (s to grupy i organizacje czy akcje zagraniczne, poniewa w Polsce takich inicjatyw nie ma) walczce z przemoc seksualn wobec kobiet i kierujce swoje dziaania do mczyzn. Gwn myl,
 Termin po raz pierwszy zosta uyty w 975 roku przez Amerykanki Margaret Lazarus i Renner Wunderlich, ktre stworzyy dokumentalny film pRape culture, w ktrym opisyway jak mass media normalizuj przemoc seksualn wobec kobiet.  Termin ukuty przez Susan Brownmiller w ksice Against Our Will: Men, Women, and Rape.

WSTP

jaka przywieca temu tekstowi, mona streci w jednym zdaniu rozwizaniem problemu mskiej przemocy seksualnej wobec kobiet s mczyni i to na nich powinny si koncentrowa dziaania prewencyjne. Chcemy, aby ta publikacja bya jedn z pierwszych jaskek zmian3), jakie zachodz w wiadomoci polskich mczyzn, dlatego z tyu okadki umieciymy dekalog nie-gwaciciela, czyli zestaw porad, jak nie zosta sprawc przemocy seksualnej. Jest to ironiczne cho nie do koca odwrcenie tendencji panujcej w naszym spoeczestwie, zgodnie z ktr to zazwyczaj kobietom radzi si, jak maj si zachowywa, ubiera itd., by nie dowiadczy przemocy czy przemocy seksualnej i unikn zagroenia. Tymczasem to nie kobiety, ktre dowiadczaj przemocy, s problemem, lecz mczyni, ktrzy t przemoc stosuj i spoeczestwo oraz instytucje, takie jak policja, suba zdrowia czy sdy, ktre przyzwalaj na przemoc poprzez brak skutecznych dziaa. W odpowiedzi na te braki, biae plamy, zaniechania, a przede wszystkim lekcewaenie problematyki przemocy seksualnej wobec kobiet w Polsce, poprosiymy ekspertki i eksperta z rnych dziedzin o przygotowanie tekstw analizujcych te zagadnienia oraz przeprowadziymy stosowne badania. Badania, cho skromnie zakrojone ze wzgldw finansowych, daj jednak obraz sytuacji kobiet, ktre dowiadczaj gwatw i przemocy seksualnej. Raport z bada jest najwaniejsz czci naszej publikacji. Prowadzone byy one w Warszawie od lipca do wrzenia 2011 roku wrd policjantw i policjantek, ginekologw i ginekoloek, pracownikw i pracownic instytucji i organizacji pomocowych, takich jak orodek pomocy spoecznej, schronisko dla ofiar przemocy domowej, organizacje pozarzdowe dziaajce w obszarze przeciwdziaania przemocy, punkt interwencji kryzysowej. Drug badan grup byy kobiety, a wrd nich takie, ktre miay za sob dowiadczenie gwatu lub prby gwatu, oraz takie, o ktrych nie wiemy, czy dowiadczyy przemocy
 W roku 006 za spraw Towarzystwa Interwencji Kryzysowej ukazaa si pierwsza w Polsce publikacja na temat walki mczyzn z przemoc wobec kobiet, ktra nosia tytu Mczyni na rzecz zmiany.

WSTP

R ap oR t

seksualnej. Obie badane grupy pytaymy o opinie na temat przemocy seksualnej oraz o to, gdzie kobieta po dowiadczeniu gwatu moe si zgosi, jakiej pomocy oczekiwa i jakie przysuguj jej prawa. Wyniki bada opisuje szczegowo Magda Grabowska w tekcie Pomidzy wiedz a stereotypem. Instytucje publiczne i organizacje pomocowe wobec problemu gwatu. Raport z bada. Niezwykle istotn cech przeprowadzonych przez nas bada jest to, e pracowaymy zgodnie z metodologi feministyczn, tzn. chciaymy podkreli podmiotowo kobiet (z dowiadczeniem gwatu), ktre zaprosiymy do udziau w badaniach. Tym samym sprbowaymy odwrci dominujcy w nauce paradygmat traktujcy instrumentalnie osoby biorce udzia w badaniu. Od samego pocztku zaoyymy, e kobiety, ktre dowiadczyy gwatu s najwaniejszymi naszymi ekspertkami, dlatego chciaymy podkreli ich perspektyw i na kadym etapie pracy nad raportem miay one wpyw na to, w jaki sposb ich wypowiedzi bd cytowane. Wikszo kobiet po gwatach, ktre zgodziy si na rozmow z nami, opowiadajc o swoich dowiadczeniach, podkrelaa, e spotkay si z wtrn wiktymizacj. Sugerowano im, by przestay mwi o swoich dowiadczeniach i jak najszybciej o wszystkim zapomniay, a same dowiadczenia byy bagatelizowane lub tabuizowane zarwno przez najbliszych, jak i przez instytucje publiczne. Podpisujemy si pod tym, co powiedziaa jedna z naszych rozmwczy: mam ogromn niezgod na to, by o gwacie, przemocy seksualnej nie mwi. Dlatego te wybraymy dla niniejszej publikacji tytu Do milczenia, a kobiety, ktre dowiadczyy przemocy seksualnej, zaprosiymy rwnie do dyskusji na temat tekstw w niej zamieszczonych. Uczestniczki tej rozmowy podkrelay, jak bardzo jest dla nich wany fakt, e ich perspektywa jest stawiana na rwni z wypowiedziami ekspertek/ ekspertw z rnych dziedzin. Zapis rozmowy znajduje si na kocu publikacji i stanowi jej podsumowanie. Zdajemy sobie spraw, e temat nie zosta wyczerpany. ywimy jednak nadziej, e publikacja Do milczenia stanie si inspiracj do dalszych bada i analiz zjawiska przemocy seksualnej

WSTP

wobec kobiet. Chcemy, by raport trafi przede wszystkim do rk osb, ktre z racji wykonywanego zawodu stykaj si z ofiarami gwatu. Marzy nam si, e nasza wsplna praca wywrze wpyw na decyzje przedstawicieli i przedstawicielek rzdu w zakresie systemowych rozwiza dotyczcych przeciwdziaania przemocy seksualnej, ktrych jak wynika z naszym bada bardzo brakuje. Na koniec chcemy gorco podzikowa uczestniczkom bada: kobietom, ktre dowiadczyy gwatu i zdecydoway si nam o tym opowiedzie. D zikujemy za okazane nam zaufanie

k atarzynie, zofii.

i ogromn pomoc:

BarBarze, marii, olDze, monice,

Cz badawcza projektu nie zostaaby zrealizowana bez uporu i dociekliwoci naszych ankieterek, ktrym dzikujemy za ich ogromny wysiek. S to: o lga B orkowSka , jolanta gawDa , m agorzata ojkowSka , zofia nawrocka , k amila r aczySka , k arolina tejchman , a nna z ajDel .

Dzikujemy rwnie wszystkim tym, ktre i ktrzy nas zainspirowali do opracowania tego raportu, a na etapie jego przygotowania suyli pomoc, rad i wsparciem.

Joanna Piotrowska, Alina Synakiewicz

R ap oR t

SKALA PRZESTPSTWA ZGWACENIA W POLSCE

Olga Borkowska, Monika Patek

Zjawisko przemocy moemy podzieli na przemoc fizyczn, psychiczn, ekonomiczn, seksualn, a take zaniedbanie i zaniechanie, co dotyczy gwnie osb zalenych, czyli nieletnich, starszych lub niepenosprawnych fizycznie lub/i psychicznie. Kobiety, bez wzgldu na wiek, s najwiksz grup dowiadczajc kadego rodzaju przemocy. Dostpne polskie statystyki i badania bardzo czsto jednak nie uwzgldniaj zmiennej pe, przez co nie jest moliwe dokadne oszacowanie skali zjawiska przemocy wobec kobiet, a niektre obszary, takie jak przemoc ekonomiczna czy seksualna, charakteryzuj si bardzo fragmentarycznymi danymi. Na fakt ten zwracay od lat dziaaczki organizacji kobiecych i autorki wielu publikacji powiconych problematyce przemocy wobec kobiet, m.in. raportu fundacji Feminoteka Kogo chronimy przed przemoc? Dwa lata ustawy z dnia 29 lipca 2005 roku. Raport Krytyczny opublikowanego w roku 2007. Podkreliy w nim brak wyodrbnienia zjawiska przemocy w rodzinie wobec kobiet, ktry przyczynia si do ukrycia faktu, e (jak wynika z bada i raportw zarwno polskich, jak i midzynarodowych), to kobiety dowiadczaj najczciej przemocy ze strony swoich partnerw i e bardzo czsto jest to przemoc dugotrwaa, zarwno fizyczna, jak i psychiczna. Wyrane wprowadzenie do zapisw ustawy okrelenia: przemoc w rodzinie wobec kobiet, czy te np. w postaci sformuowania: przemoc w relacjach rodzinnych, zwaszcza wobec kobiet i dzieci, nie tylko lepiej oddawaoby stan faktyczny, ale

10

SKALA PRZESTPSTWA ZGWACENIA W POLSCE

take podkrelao podmiotowo kobiet. Autorki raportu zwrciy rwnie uwag na nieuwzgldnianie przemocy seksualnej w statystykach dotyczcych przemocy w rodzinie, co ujawniy ankiety przeprowadzone na potrzeby raportu wrd pracownikw i pracowniczek komend wojewdzkich1) czy badania CBOS z roku 2005. Gwat jest najbardziej jaskrawym przykadem przemocy seksualnej. Potocznie jest definiowany jako stosunek seksualny bez zgody ofiary. Jednak literatura fachowa podkrela, e oznacza on stosunek seksualny i inne czynnoci seksualne (takie jak dotykanie, obnaanie, stosunek udowy, zmuszanie do seksu oralnego, itp.) bez zgody ofiary. O zgwaceniu moemy mwi rwnie w przypadku, gdy stosunek lub inna czynno seksualna odbya si za zgod ofiary, jednake ofiara z powodu nieletnioci, niewiadomoci lub zalenoci nie bya w stanie wyrazi sprzeciwu. Jak pokazuje praktyka (i przeprowadzone na potrzeby niniejszej publikacji badania), w wielu przypadkach wymiar sprawiedliwoci i instytucje zajmujce si pomoc osobom zgwaconym, ma problem z uznaniem innych czynnoci seksualnych za gwat ze wzgldu na brak dowodu, jakim jest brak ladw penetracji.

Polskie statystyki dotyczce zgwace


Dostpnych statystyk i bada pokazujcych skal zgwace w Polsce jest stosunkowo niewiele. Ponisze dane pochodz z referatu Jarosawa Warylewskiego oraz z danych policyjnych2). Jak wida, przestpstwo zgwacenia utrzymuje si na podobnym poziomie od koca lat 60. ubiegego wieku, nie mona natomiast wyodrbni pci ofiar (przestpstwa seksualne wobec nieletnich s ujmowane w odrbnych danych, jednak i tam nie wystpuje zmienna pe, wobec czego nie wiadomo, ile dziewczynek a ilu chopcw pada ofiar gwatu).
 Tylko w jednej ankiecie spord 0 otrzymanych z Komend Wojewdzkich Policji zakwalifikowano gwat jako jedn z form przemocy domowej.  Statystyki zaczerpnite z: J. Warylewski, Problematyka waciwej reakcji karnej na zachowania zwizane z godzeniem w wolno seksualn lub obyczajno, www. prawo.univ.gda.pl/karne/problem.pdf; http://www.statystyka.policja.pl/portal/ st/840/5489/Przestepstwa_zgwalcenia_statystyka_i_rady_prewencyjne.html.

11

SK AL A PRZESTPSTWA ZGWACENIA W POLSCE

R ap oR t
Statystyki policyjne: wszczte postpowania karne o zgwacenie:
2004 Stycze Luty Marzec Kwiecie Maj Czerwiec Lipiec Sierpie Wrzesie Padziernik Listopad Grudzie ogem 137 138 153 151 180 196 191 249 220 172 178 161 212 2005 166 132 138 166 176 226 211 213 208 169 167 165 217 200 150 125 164 152 190 183 209 226 208 213 216 176 2212 2007 198 151 154 146 204 198 174 160 161 184 153 144 2027 2008 176 141 117 145 160 210 205 198 185 174 161 169 2041 2009 130 112 154 137 141 178 199 172 158 166 130 139 181

W Polsce oficjalnie odnotowuje si jedynie okoo 8% tego typu przestpstw. Pozostae 90% to ciemna liczba, dane dostpne po przeprowadzeniu bada wiktymizacyjnych. Jak pisze w tekcie Przemoc wobec kobiet Joanna Piotrowska, w sytuacji przemocy, a zwaszcza przemocy seksualnej tzw. ciemna liczba ofiar jest ogromna. Wedug kanadyjskich bada szacuje si, e liczba gwatw jest dziesiciokrotnie wysza ni to, co przedstawiaj policyjne czy sdowe statystyki3). Z bada przeprowadzonych przez Beat Gruszczysk w roku 2004 wynika, e przemocy (fizycznej i seksualnej) dowiadcza w Polsce 800 tys. kobiet, za 150 ginie rocznie w wyniku tzw. nieporozumie domowych4).

 J. Piotrowska Przemoc wobec kobiet, w: Biae plamy na mapie (nie)rwnoci pci, Warszawa 0. 4 Tame.

12

SKALA PRZESTPSTWA ZGWACENIA W POLSCE

Statystyka zgwace
W ksice powiconej pozornej spoecznej rwnoci kobiet i mczyzn Kat Banyard cytuje statystyki, wedug ktrych kadego roku w Wielkiej Brytanii ofiar zgwacenia pada 100.000 kobiet, przy czym skaza za zgwacenia jest zaledwie 6.500 (6,5%)5). Nie wiadomo, ile kobiet i mczyzn pada ofiar zgwacenia w Polsce. Wiadomo natomiast, ile osb odwayo si zoy wniosek o ciganie. W latach, w ktrych klimat spoeczny sprzyja nastrojom emancypacyjnym i antydyskryminacyjnym, wnioskw o ciganie jest wicej; w latach, w ktrych wicej mwi si publicznie o ochronie ycia nienarodzonego czy wprowadzaniu powszechnego zakazu aborcji (take tej, ktra zagraa yciu kobiety, lub do ktrej doszo w wyniku zgwacenia), liczba wnioskw spada. Wnioskowanie na temat faktycznej liczby zgwace na podstawie oficjalnych statystyk jest wic nieuprawnione.
Zgwacenia
LICZBA PRZESTPSTW STWIERDZONYCH 2008 2007 2006 2005 2004 2003 2002 2001 2000 1999 1.611 1.827 2.001 1.987 2.176 2.322 2.345 2.339 2.399 2.029 WYKRYWALNO (%) 81,1 84,2 82,7 83,7 82,7 85,7 85,3 83,9 85,9 83,7 LICZBA PODEJRZANYCH 1.021 1.111 1.215 1.183 1.253 1.449 1.476 1.524 1.481 1.306 CZYNY NIELETNICH 92 126 148 116 95 237 118 166 191 137

Statystyki pochodz z oficjalnej strony: www. Policja.pl, zgwacenia ttp://www.policja.pl/index.php?dzial=4&id=[0/09/ 0]

K. Banyard, The Equality Ilussion, dz. cyt., s. .

1

SK AL A PRZESTPSTWA ZGWACENIA W POLSCE

R ap oR t

Nie inaczej wyglda kwestia statystyk dotyczcych ciganych na wniosek przestpstw z art. 198 k.k. i 199 k.k.: Wykorzystanie seksualne osoby bezradnej lub niepoczytalnej (art. 198 k.k.) art. 198 Kto, wykorzystujc bezradno innej osoby lub wynikajcy z upoledzenia umysowego lub choroby psychicznej brak zdolnoci tej osoby do rozpoznania znaczenia czynu lub pokierowania swoim postpowaniem, doprowadza j do obcowania pciowego lub do poddania si innej czynnoci seksualnej albo do wykonania takiej czynnoci, podlega karze pozbawienia wolnoci od 6 miesicy do lat 8.
Rok 2010 2009 2008 2007 2006 2005 2004 2003 2002 2001 2000 1999 art. 198 165 161 153 159 168 150 143 135 119 116 112 96

Seksualne wykorzystanie zalenoci (art. 199 k.k.) art. 199 k.k. 1. Kto, przez naduycie stosunku zalenoci lub wykorzystanie krytycznego pooenia, doprowadza inn osob do obcowania pciowego lub do poddania si innej czynnoci seksualnej albo do wykonania takiej czynnoci, podlega karze pozbawienia wolnoci do lat 3. 2. Jeli czyn okrelony w 1 zosta popeniony na szkod maoletniego, sprawca podlega karze pozbawienia wolnoci od 3 miesicy do lat 5. 3. Karze

14

SKALA PRZESTPSTWA ZGWACENIA W POLSCE

okrelonej w 2 podlega, kto doprowadza maoletniego do obcowania pciowego lub poddania si innej czynnoci seksualnej albo do wykonania takiej czynnoci, naduywajc zaufania lub udzielajac mu korzyci majtkowej lub osobistej, albo jej obietnicy.
Rok 2010 2009 2008 2007 2006 2005 2004 2003 2002 2001 2000 1999 art. 199 1- 3 84 71 69 78 69 64 46 64 62 52 56 42

Nieco inaczej wyglda liczba przestpstw z art. 200 k.k. ciganych z oskarenia publicznego, gdzie to nie ofiara, ale organy cigania maj obowizek dziaania. Seksualne wykorzystanie maoletniego (art. 200 k.k.)

art. 200.

1. Kto obcuje pciowo z maoletnim poniej lat 15 lub dopuszcza si wobec takiej osoby innej czynnoci seksualnej lub doprowadza j do poddania si takim czynnociom albo do ich wykonania, podlega karze pozbawienia wolnoci od lat 2 do 12. 2. Tej samej karze podlega, kto w celu zaspokojenia seksualnego prezentuje maoletniemu poniej lat 15 wykonanie czynnoci seksualnej.

15

SK AL A PRZESTPSTWA ZGWACENIA W POLSCE

R ap oR t
Rok 2010 2009 2008 2007 2006 2005 2004 2003 2002 2001 2000 1999 art. 200 1793 1906 1944 2029 1993 1884 1884 1744 1333 1196 1223 1148

Nie jest tak, jak niekiedy przedstawia to prasa6), i przestpstw tych jest wicej inny tryb cigania decyduje tu o statystykach. Spadek w ostatnim roku moe, ale nie musi, by wynikiem bdnych zmian przyjtych przez ustawodawc i nowe, omwione wyej, brzmienie art. 197 3 k.k.

Badania opinii
Wedug danych OBOP z roku 2007, przemocy seksualnej dowiadczyo 3% respondentek i respondentw, 1% by/bya wiadkiem przemocy seksualnej w rodzinie (co rwnie powoduje traum), a 9% respondentek i respondentw zna rodzin, w ktrej wystpuje przemoc seksualna7). Ta forma przemocy dotyczy kobiet w 86%, a wskazanie, e sprawc jest m, wynosi 60%. Ponadto 25% ofiar przemocy seksualnej wyraao obawy, e sy6 Gwaty, pedofilia i pornografia najnowsze statystyki policja.pl Wirtualna.pl z dnia 4 listopada 009 r., http://wiadomosci.wp.pl/kat,47,title,Gwalty-pedofiliai-pornografia-najnowsze-statystyki,wid,7697,wiadomosc.html [0/09/0]; Codziennie w Polsce dochodzi do 200 gwatw, Gadu-Gadu8 luty 00, http://www. gadu-gadu.pl/szok-codziennie-w-polsce-dochodzi-do-00-gwaltow [0/09/0]. 7 Polacy wobec zjawiska przemocy w rodzinie oraz opinie ofiar, sprawcw i wiadkw o wystpowaniu i okolicznociach wystpowania przemocy w rodzinie, OBOP dla MPiPS, Warszawa 007.

1

SKALA PRZESTPSTWA ZGWACENIA W POLSCE

tuacja mogaby si powtrzy, a 39% sprawcw nie wykluczao ponownego uycia przemocy seksualnej! Natomiast a 83% ofiar przemocy seksualnej nie korzysta/nie korzystao z adnej pomocy instytucjonalnej. Z kolei wedug bada Zbigniewa Izdebskiego przeprowadzonych dla OBOP w roku 2005, a 30% badanych kobiet doznao ktrej z form przemocy seksualnej (dotykowej i/lub bezdotykowej), z czego 10% zostao zgwaconych. Ogem 3% kobiet majcych dowiadczenia seksualne, zostao zgwaconych. Tylko od 5% do 10% badanych kobiet, ktre dowiadczyy przemocy seksualnej powiadomio kogo o tym zdarzeniu, z czego tylko 40% zostao zgoszonych na policj8). Dane pokazuj, e sprawc przemocy seksualnej w ponad 80% jest osoba znana ofierze (w przypadku przemocy z kontaktem fizycznym), natomiast w przypadku przemocy bez kontaktu fizycznego, sprawca jest znany ofierze w 44%. W 75% gwat dokonany jest na kobiecie powyej 15. roku ycia. Z danych dostpnych na stronie internetowej policji wynika, e wedug statystycznego portretu gwaciciela: w 99,15% jest to mczyzna9). Ponadto 10% cakowitej liczby zgwace to akty dokonane ze szczeglnym okruciestwem; gwaciciel najczciej ma od 30 do 40 lat, ale sprawcy gwatw wystpuj w kadym przedziale wiekowym. 10% zatrzymanych sprawcw dopuszcza si gwatu, pomimo wczeniejszej kary za podobne przestpstwo, w ponad 50% s to osoby bezrobotne i poszukujce pracy, a w ponad 60% znajdujce si pod wpywem alkoholu i innych rodkw odurzajcych. 80% zgwace dokonano w mieszkaniach i domach osb zgwaconych i gwaciciel by znany ofierze. Mimo e wedug statystyk Eurobarometru przeprowadzonych w roku 2010, 69% Polek i Polakw uznaje przemoc seksualn za bardzo powane przestpstwo10), w 90% przypadkw zgwace sprawcy pozostaj bezkarni. Ponad 30% wszystkich postpo8 Z. Izdebski Przemoc seksualna wobec kobiet, OBOP, Warszawa 005. 9 Statystyczny portret gwaciciela, http://www.policja.pl/portal/pol//6/Statystyczny_4portret4_gwalciciela.html. 0 Przemoc domowa wobec kobiet, Eurobarometr 00, http://ec.europa.eu/public_opinion/archives/ebs/ebs_44_fact_pl_pl.pdf.

17

SK AL A PRZESTPSTWA ZGWACENIA W POLSCE

R ap oR t

wa jest umarzanych z powodu niewykrycia sprawcw. Chocia przestpstwo zgwacenia jest karane wyrokiem od 2 do 12 lat, rednia wyrokw w Polsce to 3 lata za gwat ze szczeglnym okruciestwem. Wszelkie dziaania poszczeglnych krajw id w parze ze skutecznoci cigania i skazywania sprawcw wg bada dotyczcych gwatw, rednia dugo wyrokw za gwat ze szczeglnym okruciestwem we Francji i USA wynosi 8,8 lat; w Wielkiej Brytanii 7,1; w Polsce 3,3. Natomiast wyroki za gwat w zawieszeniu wynosiy we Francji, USA 10%, Wielkiej Brytanii 4%, a w Polsce 33%! To wystarczajco jaskrawe przykady, by zobaczy, jak rzd Polski podchodzi do kwestii przemocy seksualnej11). Statystyki pokazuj, e najczstszym rodzajem gwatu jest gwat w maestwie lub w bliskiej relacji niemaeskiej12). Nie ma jednak na ten temat wielu bada, poniewa kobiety boj si zgasza gwat maeski na policj w obawie przed konsekwencjami ze strony sprawcy, gdy bardzo czsto s ofiarami dugotrwaej wieloczynnikowej (ekonomicznej, psychicznej i fizycznej) przemocy. Cytowany wczeniej raport OBOP z roku 2007, w akapicie dotyczcym charakterystyki ofiary na podstawie deklaracji sprawcw, rwnie pokazuje, e sprawc przemocy seksualnej w 78% jest m. W Polsce przestpstwo gwatu maeskiego jest otoczone aur wstydu i powszechnym milczeniem ze wzgldu na bardzo silnie zakorzenione stereotypy dotyczce ochrony prywatnego ycia i maeskiego obowizku. Stereotypy te s spotykane zarwno w spoecznociach lokalnych, w postawach osb z najbliszego otoczenia ofiary, jak i w postawach pracownikw policji, suby zdrowia, instytucji i organizacji pomocowych, czyli waciwie na wszystkich poziomach. Wyraane s one w opiniach dotyczcych prowokacyjnego zachowania lub stroju ofiary czy poszanowania prywatnoci, np. lepiej si nie miesza

 J. Piotrowska, Przemoc ma pe. Wymazywanie kobiet z programw antyprzemocowych, http://www.feminoteka.pl/readarticle.php?article_id=840.  Unikam okrelenia partnerskiej, bo jest to sytuacja, ktra nie ma nic wsplnego z partnerstwem.

18

SKALA PRZESTPSTWA ZGWACENIA W POLSCE

w cudze sprawy domowe, sama tego chciaa, m bierze sobie, co jego. Joanna Piotrowska pisze o stereotypizacji przemocy nastpujco: Jeli chodzi o stereotypy zwizane z przemoc w rodzinie wobec kobiet, czyli przemoc ma wobec ony (partnera wobec partnerki), to najbardziej rozpowszechniona (19%) jest opinia, e nie istnieje co takiego, jak gwat w maestwie polegajcy na zgwaceniu ony przez ma. W dalszej kolejnoci badani podzielaj opini, e w maestwie nie istnieje prywatna wasno i m ma prawo robi z rzeczami ony, co zechce (14%), e jeli mowi/partnerowi zdarzy si uderzy on/partnerk, to jeszcze nie jest to przemoc (11%) i e, gdy w domu dochodzi do ktni, obraanie ony/partnerki przez ma/partnera i wyzwiska pod jej adresem s czym normalnym (7%)13).

Suby publiczne i procedury pomocy ofiarom gwatu


Przestpstwa gwatu charakteryzuj si niewielk liczb zgosze ze wzgldu na wstyd i traum, jak przeywa zgwacona osoba, a take z powodu braku przeszkolenia i wsparcia ze strony instytucji majcych pomc ofiarom oraz odpowiednich procedur. Z bada jakociowych przeprowadzonych w roku 2006 przez Beat Zadumisk14) oraz z bada OBOP z roku 200715) wynika, e wrd pracownikw i pracowniczek policji, prokuratury, suby zdrowia czy instytucji pomocowych problemem jest brak wiedzy, jak postpowa z ofiarami gwatw. Czstym przypadkiem jest brak odosobnionego pokoju przesucha dla kobiet, zeznania przyjmuje funkcjonariusz (a nie funkcjonariuszka), ktry dywaguje, czy to na pewno by gwat i czy ofiara nie prowokowaa strojem. Istniej udokumentowane nierzadkie przypadki, kiedy policjanci i policjantki pozwalali sobie na niewybredne
 J. Piotrowska, Przemoc ma pe, dz. cyt. 4 B. Zadumiska, Sytuacja ofiar zgwacenia w postpowaniu przygotowawczym. Raport z monitoringu, Krakw 006. 5 Polacy wobec zjawiska przemocy w rodzinie oraz opinie ofiar, sprawcw i wiadkw o wystpowaniu i okolicznociach wystpowania przemocy w rodzinie, OBOP dla MPiPS, Warszawa 007.

19

SK AL A PRZESTPSTWA ZGWACENIA W POLSCE

R ap oR t

komentarze pod adresem ofiary. Obecnie procedury pomocy ofierze gwatu i procedury wsppracy midzy wymiarem sprawiedliwoci a sub zdrowia lub instytucjami pomocowymi s albo fikcj w wielu miejscach (takich procedur u nas nie ma i my si tym nie zajmujemy, my si zajmujemy przemoc domow usyszaam od kierowniczki jednej z organizacji pozarzdowych zajmujcych si pomoc ofiarom przemocy w rodzinie), albo znajduj si na zatrwaajco niskim poziomie. Polskie prawo lepiej dba o interes przestpcy popeniajcego gwat (czyn karany od 2 lat do 12 lat pozbawienia wolnoci) ni o interes pokrzywdzonej/pokrzywdzonego. Andrzej Dominiczak w raporcie z badania pracownic i pracownikw prokuratury i policji, opublikowanym w roku 2000, podaje nastpujce dane: prawie 38% prokuratorw i prawie 45% policjantw byo zdania, e kobieta nie ma prawa przerwa niechcianego kontaktu i w tym wypadku nie ma mowy o gwacie. Natomiast wymuszenia stosunku za pomoc presji innej ni fizyczna, np. przez [] podanie rodkw farmakologicznych nie uwaa za gwat a [] 29,7% prokuratorw, 39,3% policjantw. [] Z kolei doprowadzenia do obcowania pciowego wbrew woli osoby poszkodowanej przy uyciu przemocy lub groby jej uycia, za zgwacenie nie uwaa: [] 18,9% prokuratorw i 32,6% policjantw. Wyniki te oznaczaj, e dla pewnej grupy funkcjonariuszy (okoo 20% prokuratorw i blisko 40% policjantw) przestpstwo zgwacenia w ogle nie istnieje, nie ma bowiem zachowa, ktre skonni byliby za zgwacenie uzna16). We wspomnianym ju raporcie opracowanym przez Beat Zadumisk pracownicy i pracownice resortu wymiaru sprawiedliwoci zgaszali, e nie ma jasnych wytycznych, jak postpowa z ofiarami gwatw, nie maj dostpu do szkole, a wielu funkcjonariuszy i funkcjonariuszek dokonuje korekt zezna na

6 A. Dominiczak Suby publiczne w subie popdw. Policjanci i prokuratorzy a przemoc seksualna wobec kobiet omwienie wynikw badania ankietowego, Prawo i pe 000, nr .

20

SKALA PRZESTPSTWA ZGWACENIA W POLSCE

korzy ofiar17) lub dziaa na wasn rk, pomagajc ofiarom18) (zwaszcza w sytuacji, w ktrej kobieta pochodzi z grupy defaworyzowanej, jeszcze bardziej dotknitej stereotypizacj, jak prostytutki, kobiety bezdomne czy emigrantki), w przeciwnym razie prokuratura umorzyaby postpowanie. Osob zgwacon, jeli wykae si determinacj i samozaparciem, czeka duga droga procedur sdowych, ktre okazuj si czsto prawie tak upokarzajce jak gwat. To zjawisko nosi nazw wtrnej wiktymizacji. Dlatego te wiele kobiet rezygnuje ze zgoszenia gwatu na policji, co powoduje zwikszenie si ciemnej, nieznanej liczby przypadkw zgwace. Jak podaje Beata Zadumiska, policyjne statystyki wskazuj wzrost wykrywalnoci przestpstwa zgwacenia i obecnie wykrywalno utrzymuje si na poziomie 81,1%: Takie przedstawienie sprawy zdaje si wiadczy o tym, i policja zadawala si jedynie brakiem znaczcych liczbowych rozbienoci pomidzy sprawami wniesionymi w stosunku do spraw zakoczonych sformuowaniem aktu oskarenia tak bowiem statystycznie opisuje si wykrywalno. Natomiast caa ukryta, jak si wydaje, przemona cz zgwace ktre z rnych przyczyn w ogle nie trafiaj do resortu sprawiedliwoci nie stanowi dla policji znaczcego problemu19). Wedug statystyk OBOP z roku 2007 tylko 17% ofiar przemocy seksualnej korzysta z pomocy instytucji i organizacji pomocowych, a jej skuteczno lub czciowa skuteczno oceniona jest na 49%. Dawa to moe nadziej na przyszo, jeli zostayby wprowadzone klarowne, powszechnie obowizujce procedury

7 B. Zadumiska, Sytuacja ofiar zgwacenia, w postpowaniu przygotowawczym, Krakw 006, s. 4. 8 B. Zadumiska pisze m.in.: Bardzo ciekawy i [] autorski model pracy zaprezentowaa jedna z funkcjonariuszek. Ca procedur zabezpieczania dowodw i przeprowadzania bada w sprawie o gwaty organizuje ona jeszcze [] przed zoeniem przez ofiar wniosku o ciganie i jeszcze przed zawiadomieniem prokuratury: To wszystko na wypadek, gdyby prokurator uzna, e sprawa jest kiepska dowodowo, i dlatego nie ma potrzeby inwestowa w finansowanie bada i analiz. [] potem dziewczyny okrzepn, przemyl, uspokoj si i decyduj si na zoenie wnioskw. Tyle e co z tego, jak ju nie ma adnych oznak popenienia przestpstwa, tame, s. 6). 9 Tame.

21

SK AL A PRZESTPSTWA ZGWACENIA W POLSCE

R ap oR t

postpowania midzy policj, prokuratur, sub zdrowia i organizacjami pomocowymi. Nie istnieje szczeglny typ kobiety podatnej na gwat. Taka tragedia moe si przydarzy kadej z nas jak pokazuj statystyki, rocznie w Polsce jest zgaszanych okoo 2000 zgwace, a wedug bada liczba ta jest prawdopodobnie dziesiciokrotnie wysza. Wyrokw natomiast zapada okoo 200, za umorzenia z powodu niewykrycia sprawcw stanowi ponad 60%. Trudno zrozumie, dlaczego w sytuacji, gdy zgwacona kobieta potrzebuje pomocy, wymiar sprawiedliwoci i suba zdrowia skupiaj si raczej na dobrym samopoczuciu sprawcy lub sprawcw gwatu, natomiast ofiara staje si jedynie dowodem w sprawie, nie za jej podmiotem, wok ktrego powinna ogniskowa si pomoc.

22

PRZESTPSTWO ZGWACENIA W WIETLE PRAWA I Z PERSPEKTYWY OSB POSZKODOWANYCH

Monika Patek

Tekst ten traktuje o przestpstwie zgwacenia z perspektywy osb poszkodowanych: przyblia istot przestpstwa zgwacenia w prawie polskim, prezentuje oficjalny program zapobiegania zgwaceniom i program alternatywny, ktry uwzgldnia perspektyw ofiar, niedyskryminacji ze wzgldu na pe oraz potrzeb zmiany dotychczasowej perspektywy tak, by zapewni dziaaniom prewencyjnym efektywno.

1. Przestpstwo zgwacenia w kontekcie karnym


Na wstpie trzeba uwiadomi sobie, i ze zgwaceniem, rozumianym potocznie jako wymuszone wbrew woli seksualne zblienie, mamy do czynienia w sytuacjach, ktre wykraczaj poza prawnokarne ujcie zgwacenia w art. 197 kodeksu karnego (k.k.). Przestpstwo zgwacenia umieszczone jest w rozdziale XXV k.k. dotyczcym przestpstw przeciwko wolnoci seksualnej i obyczajowoci. Zgwacenie jest tylko jednym z przestpstw tam ujtych, obok m.in. seksualnego wykorzystania bezradnoci (art. 198 k.k.), naduycia zalenoci (art. 199 k.k.), obcowania pciowego z maoletnim (art. 200 k.k.), kazirodztwa (art. 201 k.k.) czy zmuszania do prostytucji (art. 203). Wszystkie te przestpstwa dotycz sytuacji, w ktrych dochodzi do seksualnego wykorzystania, ale tylko te z nich, ktre odpowiadaj opisowi

2

PRZESTPSTWO ZGWACENIA W WIETLE PRAWA I Z PERSPEK T YWY OSB POSZKODOWANYCH

R ap oR t

ujtemu w art. 197 k.k. zostan zakwalifikowane jako zgwacenie w rozumieniu kodeksu karnego. Sytuacje mog by rne: Kamil jej chopak skoni do stosunku, ktrego nie chciaa, stosujc przemoc i groby (art. 197 k.k.). Asia zostaa napadnita przez znajomego, ktry poszed za ni do azienki na imprezie i odby z ni, pomimo jej wyranego sprzeciwu, brutalny stosunek seksualny (art. 197 k.k.). Beacie poznany w barze, mio wygldajcy Holender poda napj z tzw. piguk gwatu, na drugi dzie zorientowaa si, e bya przez ca noc wykorzystywana seksualnie (art. 197 k.k.). Na Tomka pado, bo by w celi nowy, saby, bez pienidzy (art. 197 k.k.) wielokrotnie zgwacony przez wsposadzonych w przeludnionej celi ledwo uszed z yciem; wtedy okazao si, e zamknli go przez pomyk, bo kar dosta brat. Na Mart napado czterech nieznajomych, gdy wracaa wieczorem do domu (art. 197 k.k.). Mari seksualnie wykorzysta ssiad, ktry napad na ni w jej mieszkaniu wpucia go, bo prosi o poyczenie soli (art. 197 k.k.). Juli wykorzystywa pan od wf-u (art. 198 k.k.); Lidi i Marka, jej brata ich ojciec (art. 201 k.k.). Tula miaa 8 lat, gdy kolega jej ojca, ktry mia si ni opiekowa po szkole, rzuci si na ni i, pomimo jej widocznego przeraenia, odby z ni stosunek (art. 198 k.k. i art. 200 k.k.). Wanda miaa lat 14, gdy podobnie zachowa si brat jej najlepszej przyjaciki, gdy zostaa u niej na noc (art. 200 k.k.). Jola i jej brat przez kilka lat byli regularnie wykorzystywani przez rwienikw w domu dziecka, dokd trafili po tym, jak wyszo na jaw, e seksualnie wykorzystywa ich wasny ojciec (art. 198 k.k.). Teres zmusi do stosunku, przyduszajc i groc noem, m, z ktrym bya ju w separacji, a na spotkanie zgodzia si, bo mieli omwi wybr szkoy dla ich wsplnych bliniakw (art. 197 k.k.).

24

PRZESTPSTWO ZGWACENIA W WIETLE PRAWA I Z PERSPEKT YWY OSB POSZKODOWANYCH

Ela nie miaa wyboru: szef uzaleni jej pozostawanie na stanowisku od wiadczenia mu dodatkowo usug seksualnych (art. 199). Weronika gwatu nie przeya zostaa wielokrotnie brutalnie wykorzystana seksualnie i uduszona przez chopaka, z ktrym umwia si na pierwsz randk (art. 148 k.k. zabjstwo i art. 197 k.k.). Renat i jej brata seksualnie wykorzystywaa ich wasna babka (art. 201 k.k.); Ul wykorzystywa seksualnie przydzielony jej kurator sdowy (art. 199 k.k.); poznany w galerii handlowej dyrektor kantoru paci szesnastoletniej Zosi za uprawianie z ni seksu (art. 203 k.k.). Tylko niektre z tych historii zostay zgoszone na policj. Jeszcze rzadziej, gdy okazywao si, e aby ciga przestpc, potrzebny jest wniosek, wniosek taki nie by skadany. Wniosek za jest konieczny zawsze wtedy, gdy ma miejsce zgwacenie, naduycie zalenoci wobec osoby, ktra nie jest dzieckiem, oraz w przypadku wykorzystania bezradnoci, chyba e stan ofiary jest wynikiem trwaych zaburze psychicznych. Wniosek moe zoy osoba, ktra osigna penoletno. Tak wic ofiara, ktra nie ukoczya 18 lat, wniosku zoy nie moe. Brak wniosku bywa wynikiem braku odwagi, by na siebie bra to, co jak sdzia osoba poszkodowana naley do zada organw cigania. W rezultacie tylko niektre z przytoczonych historii znalazy fina w sdzie. Tylko niektre zostay zakwalifikowane jako przestpstwo zgwacenia. adna z nich nie zakoczya si happy endem1). Ofiary bowiem najczciej pozostawione s same sobie, i nadal chod dzi ju wiemy, e to zbyt trudne radzi si im, by o wszystkim zapomniay. Wyliczone wyej historie a wszystkie s prawdziwe nie wyczerpuj scenariuszy, w ktrych mamy do czynienia ze zgwa-

 http://gwalt.blog.onet.pl/Prawdziwe-Historie-Kilku-Dziew,,ID867846,n [/09/0].

25

PRZESTPSTWO ZGWACENIA W WIETLE PRAWA I Z PERSPEK T YWY OSB POSZKODOWANYCH

R ap oR t

ceniem2). Maj za zadanie rozwia mit, i do gwatu dochodzi jedynie wrd obcych, gdzie sprawc jest dorosy mczyzna, a ofiar dorosa kobieta. Pokazuj take, i dowiadczenie zgwacenia rozumianego potocznie czsto wykracza poza jego ustawow definicj. Teoretycznie, temat powinien by prosty, poniewa polskie prawo szczyci si w tym zakresie dobrym uregulowaniem. Zagadnienie zgwacenia nie naley jednak do prostych. W kodeksie karnym z roku 1997 powicony jest mu odrbny artyku 197 k.k. Przestpstwo to naley tu po morderstwie do najbardziej drastycznych. Drastyczno zazwyczaj idzie w parze z rzadkoci. W Polsce odnotowuje si od lat coraz mniej zabjstw. Nie inaczej powinno by ze zgwaceniem. Powinno, lecz nie jest. Nie oznacza to wcale, e znajduje to odzwierciedlenie w statystyce3). Nie znajduje. Nie lepiej jest z prawem, bo art. 197 k.k. w swej podstawowej warstwie (przepisany z rozwiza przyjtych jeszcze w roku 1932) nie obejmuje caoci zjawisk, ktre zgwacenia dotycz. Definicja zgwacenia, ktr dzi si posugujemy, wypracowana zostaa ju w tzw. kodeksie Juliusza Makarewicza z roku 1932. By to pierwszy kodeks karny wprowadzony po odzyskaniu niepodlegoci w roku 1918 i do dzi przepis ten, w swojej warstwie definicyjnej, wci wyrnia si nowoczesnoci podejcia na tle wspczesnych definicji kodeksw karnych innych pastw europejskich. Zgodnie z przyjt w Polsce definicj, zgwacenie4) polega na doprowadzeniu osoby do obcowania pciowego przy uyciu przemocy, groby lub podstpu, przez co narusza si jej wolno seksualn. Nieliczenie si z wolnoci seksualn ozna K. Banyard, The Equality Illusion. The Truth about Women and Men Today, London 00; J. Spiegel, Sexual Abuse of Males, New York 00.  Dane statystyczne dotyczce gwatw przedstawia O. Borkowska w niniejszym raporcie. 4 Ustawodawca uywa pojcia zgwacenie, a nie gwat, aby odrni seksualny charakter czynu od innych zamachw, rwnie z uyciem przemocy, ale bez kontekstu seksualnego. Dla polskiego ustawodawcy gwat dotyczy zachowa zwizanych z przemoc, a zgwacenie z seksem. Przestpstwo zgwacenia ma konotacj wycznie seksualn, ale przestpstwu temu nie musi towarzyszy przemoc, std ustawodawca posuguje si terminem generycznym zgwacenie. Tu oba pojcia uywane s wymiennie.

2

PRZESTPSTWO ZGWACENIA W WIETLE PRAWA I Z PERSPEKT YWY OSB POSZKODOWANYCH

cza, e ofiara nie chciaa zblienia i daa to do zrozumienia. Ustawodawca podkreli, i celem kryminalizacji jest ochrona wolnoci seksualnej rozumianej jako wolno od wszelkich naciskw prowadzcych do naruszenia nieskrpowanego podejmowania decyzji w zakresie stosunkw seksualnych5). Przed szczegowym omwieniem samego przestpstwa zgwacenia z art. 197 k.k., trzeba zwrci uwag na niedostrzegane i najczciej pomijane zagadnienie konsumowania zgwacenia przez inne, dodatkowe warunki zachowania, jakie musz zosta wypenione dla przyjcia, e doszo do popenienia przestpstwa, zilustrowane przykadami na wstpie tego artykuu. Zgwacenie rozumiane jako zamach na wolno seksualn bywa ukryte i w innych przestpstwach stypizowanych w rozdziale XXV k.k. Chodzi konkretnie o: art. 198 k.k. wykorzystanie bezradnoci i/lub upoledzenia, art. 199k.k. naduycie zalenoci, art. 200 k.k. obcowanie pciowe z maoletnim. Zgwacenie moe te, cho niekoniecznie musi, by elementem przestpstwa z art. 201 kazirodztwa, zawsze wtedy, gdy do stosunkw seksualnych dochodzi wbrew woli jednej ze stron, oraz art. 203 k.k., ktry zakazuje zmuszania do prostytucji, zawsze wtedy, gdy klient wykorzystuje do prostytucji dziecko, a wic paci za stosunek seksualny z osob, ktra nie osigna 18 lat. Wane jest, by uwiadamia sobie ten fakt, jako e tradycyjnie, omawiajc przestpstwo zgwacenia, uwag skupia si wycznie na treci art. 197 k.k. Prowadzi to, ju na wstpie, zarwno do okrojenia wiedzy o zjawisku, jak te do nieporozumie legislacyjnych, a wrcz do psucia prawa, czego dowodem jest obecne brzmienie 3 art. 197 k.k.6). W sposb dobitny manifestuje ono niezrozumienie ze strony ustawodawcy, i zachowanie sty5 Kodeks karny. Cz szczeglna. Komentarz do k.k. t. 2, do art. 117-277, red. A. Zoll, Krakw 999, s. 50. 6 Art. 97 k.k. w brzmieniu ustawy z dnia 5..009 r. (Dz. U. Nr 06, poz. 589) wszed w ycie 8.06.00 r. Typizuje on odrbnie zgwacenie dziecka, ktre nie ukoczyo 5 lat, oraz zgwacenie w warunkach kazirodztwa. Ustawodawca daje tym samym do zrozumienia, i kady stosunek w warunkach art. 00 to zgwacenie, tyle e statutowe, wic miao mg przewidzie surowsz odpowiedzialno w ramach art. 00 k.k. za czyny, ktre charakteryzuje dodatkowo nasilenie przemocy fizycznej, psychicznej lub podstpu. Podobna regulacja moga zosta przyjta w ramach art. 0 k.k., ktry kryminalizuje kazirodztwo.

27

PRZESTPSTWO ZGWACENIA W WIETLE PRAWA I Z PERSPEK T YWY OSB POSZKODOWANYCH

R ap oR t

pizowane w art. 200 k.k. wypenia to, co np. w doktrynie amerykaskiej okrelane jest mianem zgwacenia statutowego, za kazirodztwo opisane w art. 201 k.k. czsto, cho nie zawsze, niesie za sob zgwacenie7). Stosunek z osob poniej pitnastego roku ycia jest zawsze zabroniony przez prawo i nie ma znaczenia wola osoby pokrzywdzonej, zakada si bowiem, e osoba, ktra nie ukoczya 15 lat woli takiej nie ma. Przy zgwaceniu z art. 197 k.k. natomiast trzeba udowodni, i do stosunku takiego doszo wbrew woli osoby pokrzywdzonej, co pozwala na ocenianie jej zachowania8). Art. 200 k.k. przewiduje odpowiedzialno karn, gdy dorosy odbywa stosunek z dzieckiem, ktre nie ma 15 lat, tymczasem art. 197 k.k. w adnym przypadku nie przewiduje automatycznego zaoenia, e doszo do stosunku wbrew woli osoby, a wic i wtedy, gdy osoba ta nie ma 15 lat9). Poza tym zgwacenie z art. 197 k.k., w kadym przypadku, nawet po nowelizacji, gdy dotyczy osoby poniej 15 lat, jest zbrodni, a mimo to nadal cigane jest na wniosek wniosku za nie moe zoy osoba, ktra nie ukoczya 18 lat. Tymczasem przestpstwo z art. 200 k.k. cigane jest z urzdu. W przypadku za kazirodztwa, skoro nie udowodni si zgwacenia, a zostanie ustalony fakt, i doszo do wspycia np. midzy ojcem i crk, to wwczas crka nawet jeli czuje si ofiar moe jednak zosta uznana za winn przestpstwa z art. 201 k.k. Skoro bowiem doszo do obcowania, a nie byo to zgwacenie z art. 197 k.k., to znaczy, e crka nie jest ofiar zgwacenia, lecz osob, ktra dopucia si wspycia z ojcem, a wic te jest winna przestpstwa kazirodztwa. I tym razem zmiana, ktra miaa wzmocni ochron, w praktyce grozi osabieniem pozycji ofiary10).

7 M. Platek, Pozorna ochrona dziecka przed wykorzystaniem seksualnym, Pastwo i Prawo 0, nr , s. -6. 8 Kodeks karny..., red. A. Zoll, dz. cyt., s. 55. 9 M. Patek, Pozorna ochrona dziecka, dz. cyt., s. 0 i n. 0 M. Patek, Tryptyk obyczajowy: zgwacenie, kazirodztwo i prostytucja, w: Materiay z I Warmiskiej Konferencji Nauk Penalnych Tosamo polskiego prawa karnego, Katedra Prawa Karnego Materialnego Uniwersytetu Warmisko-Mazurskiego w Olsztynie, 79 padziernika 0; materiay w druku.

28

PRZESTPSTWO ZGWACENIA W WIETLE PRAWA I Z PERSPEKT YWY OSB POSZKODOWANYCH

Prawo karne zna instrumenty zapobiegajce przeoczeniom i niedopatrzeniom, ktre utrudniaj oddanie w jzyku przepisw prawa karnego czynu, czyli zdarzenia, ktre poddaje si ocenie prawa karnego. Z jednej strony odwoujca zasada lex specialis derogat legi generali, przewidujca sytuacje, w ktrych przepis bardziej szczegowy wycza stosowanie przepisu generalnego, z drugiej za koncepcja zbiegu przepisw ustawy, gdy jedno zachowanie wyczerpuje tre kilku przepisw, ktre dany czyn opisuj. Zakaz wspycia bez przyzwolenia osoby pokrzywdzonej ujty jest wic i w innych przepisach rozdz. XXV k.k. Natomiast ze wzgldu na szczeglne warunki, w jakich sprawca dziaa (art. 198 k.k.), lub dodatkowy przedmiot ochrony, np. prawidowe funkcjonowanie instytucji publicznych (art. 199 k.k.) czy prawidowy rozwj psychofizyczny dziecka (art. 200 k.k.), artykuy te s unormowane w odrbnym przepisie i nosz odrbn nazw. Nie mwimy wwczas o zgwaceniu (art. 197 k.k.), lecz np. o naduyciu zalenoci (art. 199 k.k.), cho w obu przypadkach mamy do czynienia z istot tego, co oddaje zgwacenie, a wic wymuszenie stosunku i zamach na wolno seksualn jednostki. W rezultacie jednak to, co zostaje zakwalifikowane jako naduycie zalenoci z art. 199 k.k., nie figuruje w statystykach jako dane na temat zgwacenia. To pierwsza istotna kwestia, ktra wymaga odnotowania, gdy mowa o zgwaceniu. Kolejna kwestia dotyczy teorii, na ktrej oparta zostaa definicja zgwacenia. Jest to teoria wolnoci seksualnej. Polskie prawo karne opiera definicje zgwacenia i pozostaych przestpstw ujtych w rozdziale XXV kodeksu karnego z 1997 roku na teorii wolnoci seksualnej. Oznacza ona wolno od niechcianych zblie i kontaktw seksualnych. Teoria ta kadzie nacisk na wolno wyraenia sprzeciwu wobec niechcianych awansw seksualnych. Wci jeszcze natomiast obce jest polskiemu prawu karnemu (podobnie zreszt, jak doktrynom i kodeksom karnym wielu innych pastw) pojcie autonomii seksualnej, ktre wymaga nie tyle sprzeciwu, co wiadomego, nieskrpowanego przyzwolenia na zblienie seksualne. Wspczesna, zwaszcza feministyczna, doktryna prawa karnego wypracowaa definicj zgwacenia, wedug ktrej do zgwacenia

29

PRZESTPSTWO ZGWACENIA W WIETLE PRAWA I Z PERSPEK T YWY OSB POSZKODOWANYCH

R ap oR t

dochodzi w przypadku naruszenia autonomii seksualnej. Ma to miejsce wwczas, gdy brak jest nie tyle sprzeciwu, co wyranego, wiadomego, wyraonego w warunkach wolnych od przymusu, strachu i dezorientacji, przyzwolenia na zblienie. Trzeba pamita, i nie jest to standard oceny zachowa stosowany w polskim kodeksie karnym. Art. 197 k.k., ktry dotyczy zgwacenia, nadal opiera si na teorii wolnoci, ktra wymaga dowiedzenia braku zgody, a nie braku wiadomego nieskrpowanego przyzwolenia na stosunek seksualny lub na wykonanie lub poddanie si innym czynnociom seksualnym. Pojcie autonomii seksualnej zostao ju wprowadzone do dyskursu naukowego i obecne jest w orzecznictwie Europejskiego Trybunau Praw Czowieka (wyrok Europejskiego Trybunau Praw Czowieka w sprawie M.C. v. Bugaria (39272/98) wyrok z 4 grudnia 2003 r., ostateczny z 4 marca 2004 r.). Mimo to nadal jest obce polskiej praktyce prawa karnego11). Dopiero teraz, pamitajc, i zjawisko zgwacenia nie ogranicza si do zachowa, ktre stypizowane (ujte) zostay w art. 197 k.k. (zgwacenie), mona przej do omwienia treci tego przepisu.

2. Prawne unormowanie przestpstwa zgwacenia w polskim k.k.


Tre art. 197 k.k. brzmi nastpujco: 1. Kto przemoc, grob bezprawn lub podstpem doprowadza inn osob do obcowania pciowego, podlega karze pozbawienia wolnoci od lat 2 do 12. 2. Jeeli sprawca, w sposb okrelony w 1, doprowadza inn osob do poddania si innej czynnoci seksualnej albo wykonania takiej czynnoci, podlega karze pozbawienia wolnoci od 6 miesicy do lat 8.
 C.A. MacKinnon, Reflexions on Sex Equality under Law, The Yale Law Journal vol. 00, nr. 5, s. 8; C.A. MacKinnon, Towards Feminist Jurisprudence, Stanford Law Review 98, vol. 4, nr. , s. 70-77; L. Zilli, The Crime of Rape in the Case Law of the Strasbourg Institutions, Criminal Law Forum 00, nr , s. 45-65; M. Patek, Kryminologiczno-epistemologiczne i genderowe aspekty przestpstwa zgwacenia, Archiwum Kryminologii t. XXXII, 0, s. 49-8.

0

PRZESTPSTWO ZGWACENIA W WIETLE PRAWA I Z PERSPEKT YWY OSB POSZKODOWANYCH

3. Jeeli sprawca dopuszcza si zgwacenia: wsplnie z inn osob, wobec maoletniego poniej lat 15, wobec wstpnego, zstpnego, przysposobionego, przysposabiajcego, brata lub siostry, podlega karze pozbawienia wolnoci na czas nie krtszy od lat 3. 4. Jeeli sprawca czynu okrelonego w 1-3 dziaa ze szczeglnym okruciestwem, podlega karze pozbawienia wolnoci na czas nie krtszy od lat 5. Poniewa ju wczeniej krytycznie odniosam si do rozwiza ujtych w 3 art. 197 k.k., omwi tu pozosta tre przepisu. Specyfik polskiej definicji zgwacenia wypracowanej ju na gruncie pierwszego porozbiorowego kodeksu karnego z roku 1932 jest nowoczesne ujcie tego przestpstwa. Nowoczesno wyraa si w tym, i w przeciwiestwie do wielu innych ustawodawstw definicja i byt przestpstwa zgwacenia nie jest uzaleniony od pci osoby pokrzywdzonej: ofiar zgwacenia moe by zarwno kobieta, jak i mczyzna, podczas gdy inne ustawodawstwa czsto nadal nie przewiduj moliwoci zgwacenia mczyzny. Byt przestpstwa nie jest te uzaleniony od cywilno-prawnych stosunkw midzy sprawc a osob pokrzywdzon, co oznacza, e ju latach 30. XX w. polski ustawodawca dopuszcza istnienie gwatu w maestwie. Dla porwnania warto przypomnie, e Szwecja wprowadzia to prawo dopiero w roku 1975, a Nebraska jako pierwszy stan USA w roku 1977. Sprawc moe by wic kady, bez wzgldu na pe. Ponadto polska definicja zgwacenia przyznaje, e mona si go dopuci nie tylko przy uyciu przemocy fizycznej, lecz take przemocy psychicznej lub podstpu, podczas gdy inne ustawodawstwa dugo postrzegay to przestpstwo jako popenione wycznie przez mczyzn i wycznie przy uyciu przemocy, wykluczajc jednoczenie gwat w maestwie. Specyfik polskiej regulacji przestpstwa zgwacenia z art. 197 k.k. jest rwnie tryb jego cigania. Tryb ten wprowadzi ju kodeks karny z roku 1932. Oznacza to, e bez zoonej na pimie i podpisanej przez osob poszkodowan woli cigania, organy cigania i wymiar sprawiedliwoci nie podejm adnych czyn-

1

PRZESTPSTWO ZGWACENIA W WIETLE PRAWA I Z PERSPEK T YWY OSB POSZKODOWANYCH

R ap oR t

noci, a sprawca nie poniesie odpowiedzialnoci. Podobnie jak ju zaznaczono na wniosek cigane jest wykorzystanie bezradnoci i upoledzenia z art. 198 k.k. oraz naduycie zalenoci z art. 199 k.k. Pozostae przestpstwa, ktrych istot jest doprowadzenie ofiary wbrew jej woli do wspycia seksualnego, stypizowane w art. 200 k.k. (obcowanie pciowe z maoletnim), art. 201 k.k. (kazirodztwo), a take w art. 203 k.k. (wykorzystanie dziecka do prostytucji), s cigane z oskarenia publicznego, a wic organy cigania maj obowizek dziaania, gdy zachodzi podejrzenie popenienia przestpstwa. Trzeba przy tym zauway, i wspycie z dzieckiem poniej 15 roku ycia nie jest w odczuciu doktryny i praktyki identyfikowane jako zgwacenie. Nie inaczej jest z przypadkami kazirodztwa, a odpowiedzialno klienta za wykorzystanie seksualne dziecka do prostytucji jest generalnie obce polskiej doktrynie i praktyce karnej12). Ustawodawca generalnie dzieli przestpstwa na wystpki i zbrodnie. Wystpki to czyny, ktrych natur ocenia si jako mniej nasycone spoeczn szkodliwoci, cho skala oceny konkretnego przestpstwa, susznie pozostawiona sdziemu, jest niezwykle szeroka i wynosi od 30 stawek dziennych kary ograniczenia wolnoci po kar pozbawienia wolnoci od miesica do lat 15. Zbrodnia zarezerwowana jest dla czynw ex definitione szczeglnie gronych i zasugujcych na potpienie, co wyraa si zagroeniem kar pozbawieniem wolnoci na czas nie krtszy od lat 3 lub kar surowsz (25 lat pozbawienia wolnoci lub doywociem). Zgwacenie, opisane w 1 i 2 art. 197 k.k., ustawodawca zakwalifikowa jako wystpek, a w 3 i 4 art. 197 k.k. jako zbrodni. Zbrodni jest kade zgwacenie, jeli sprawca dziaa ze szczeglnym okruciestwem (4), zbrodni jest rwnie gwat zbiorowy (3). Zgodnie z lini orzecznictwa szczeglne okruciestwo ma miejsce, gdy zgwaceniu towarzyszy zachowanie niewspmierne do skutku przeamania oporu ofiary (zbyt intensywne lub dugotrwae). Szczeglne okrucie M. Platek, Odpowiedzialno karna klienta za wykorzystywanie dziecka do prostytucji, Pastwo i Prawo, w druku; M. Patek, Tryptyk obyczajowy: zgwacenie, kazirodztwo i prostytucja, w: Tosamo polskiego prawa karnego, red. S. Pikulski, M. Romaczuk-Grcka, B. Orowska-Zieliska, Olsztyn 0, s. 58-9.

2

PRZESTPSTWO ZGWACENIA W WIETLE PRAWA I Z PERSPEKT YWY OSB POSZKODOWANYCH

stwo powoduje u ofiary dodatkowe cierpienie fizyczne i psychiczne, a mamy z nim do czynienia, gdy zgwaceniu towarzyszy dotkliwe bicie ofiary, zwizywanie, duszenie, ciganie za wosy, przypalanie lub nacinanie skry ostrym narzdziem, oddawanie na ofiar moczu itp. Szczeglne okruciestwo ma rwnie miejsce, gdy sprawca gwaci mae dziecko, naruszajc mu odbyt, wagin, organy rodne itp. Jednym z celw postpowania karnego zapisanych w kodeksie postpowania karnego (k.p.k.) jest pocignicie do odpowiedzialnoci karnej sprawcy przestpstw. Tymczasem w przypadku zgwacenia, nawet wwczas, gdy stanowi ono zbrodni, a wic gdy jest zgwaceniem zbiorowym lub dokonanym ze szczeglnym okruciestwem, ustawodawca przyzwala na jego nieciganie, o ile ofiara wyranie i na pimie nie zoy wniosku o ciganie13). Innymi sowy ustawodawca, wbrew deklarowanym celom dziaania wszystkich organw cigania, godzi si na bezkarno sprawcw najpowaniejszych przestpstw przeciwko porzdkowi prawnemu i konkretnym ofiarom. I nie ma tu znaczenia, e organy cigania nabd wiedz oraz e dowody bd wskazyway, e doszo do popenienia przestpstwa bez wniosku sprawca/sprawcy pozostaj bezkarni. Polska jest jednym z nielicznych pastw przyjmujcych rozwizanie, w ktrym zgwacenie cigane jest na wniosek osoby pokrzywdzonej przestpstwem. Tumaczenie, e w gr wchodzi dobro samej ofiary, sporo mwi o nastawieniu ustawodawcy i organw cigania do zjawiska, ale nie pomaga ofierze. Rozwizanie przyjte w roku 1932 biorc pod uwag stan wiedzy i mentalnoci wwczas panujcej mogo uchodzi za stosowne. Dzi jednak podtrzymywanie stanowiska, e wnioskowy charakter cigania chroni ofiary przed wstydem i wtrn wiktymizacj organw cigania, jakie ciga na nie udzia w przestpstwie zgwacenia, utrwala
 Ofiar, ktra jest dzieckiem, czyli nie osigna 8 lat, reprezentuje jej rodzic lub przedstawiciel prawny. Zdarza si, e to rodzic lub przedstawiciel prawny jest sprawc zgwacenia. W takiej sytuacji sd moe wyznaczy dziecku kuratora. Nie ma jednak sensu ukrywa, i ochrona dziecka (zarwno maego, jak i po ukoczeniu 5, gdy moe samodzielnie podejmowa decyzje o wspyciu seksualnym, ale nadal nie moe samodzielnie zoy wniosku o ciganie zgwacenia) jest demonstracyjnie wta.



PRZESTPSTWO ZGWACENIA W WIETLE PRAWA I Z PERSPEK T YWY OSB POSZKODOWANYCH

R ap oR t

i wzmacnia patriarchalne i seksistowskie wzorce kultury take kultury prawnej. Zgwacenie nie jest wic tylko i wycznie wynikiem relacji midzy sprawc a ofiar, ale rwnie skutkiem atmosfery spoecznego przyzwolenia na tego typu zachowania, wzmacnianej przez umoliwienie niecigania i pozostawienie zgwacenia bezkarnym. Jest to szczeglnie drastyczne w wietle zasad obowizujcych w polskim prawie karnym. Polski ustawodawca sta i nadal stoi na gruncie zasady legalizmu, co oznacza, e organy cigania maj obowizek ciga kade popenione przestpstwo, w odrnieniu od systemw opartych na zasadach oportunizmu, ktre dopuszczaj zaniechanie cigania przestpstwa, gdy ciganie zgodnie z liter prawa, zasadne z rnych wzgldw postrzegane jako niecelowe. W systemie opartym na zasadzie legalizmu takie podejcie nie znajduje uzasadnienia. Przewidziane od zasady wyjtki w postaci cigania niektrych przestpstw z oskarenia prywatnego, gdzie sam zainteresowany wnosi spraw lub na wniosek osoby poszkodowanej, gdzie bez pisemnego wniosku o ciganie w ogle nie prowadzi si sprawy, chociaby istniejce dowody wyranie wskazyway na popenienie przestpstwa, najczciej dotyczy sytuacji, gdy ciar przestpstwa jest mniejszej wagi. Zastosowanie tej samej logiki do przestpstwa zgwacenia, nawet wwczas, gdy ustawodawca uznaje zachowanie za zbrodni, wraz z towarzyszcym temu przestpstwu przekonaniem, e jego sprawc jest mczyzna, a ofiar kobieta, wskazuje na nieprzykadanie wagi do ochrony wolnoci seksualnej, gdy rzecz dotyczy kobiet. W rzeczywistoci ofiar tego przestpstwa padaj i mczyni, co rwnie w zwizku z prawnym lekcewaeniem demonstrowanym wobec kobiet sprzyja jeszcze wikszej mitologizacji i tabuizacji zjawiska. Skutecznie przeciwdziaa ono ujawnieniu faktu przez mczyzn, ktrzy padli ofiar zgwacenia, z obawy przyrwnania do czego tak strasznego jak kobieta lub homoseksualista. Mao ktry mczyzna chce si przyzna, i zosta sprowadzony do tak niskiej, bo kojarzonej z kobiet,

4

PRZESTPSTWO ZGWACENIA W WIETLE PRAWA I Z PERSPEKT YWY OSB POSZKODOWANYCH

pozycji14). W efekcie, pomimo wietnej neutralnej definicji wypracowanej w kodeksie karnym z roku 1932, przez zastosowany tryb cigania i wytworzon wok zjawiska kultur zgwacenie raczej obwiniania ofiary i niedostatecznie chroni tytuow wolno seksualn ujt w polskim kodeksie karnym15). Kodeks w art. 197 k.k. teoretycznie chroni wolno kadego czowieka do swobodnego decydowania o swoim yciu seksualnym, do wyboru partnerki/partnera, czasu, miejsca i sposobu odbywania takich czynnoci. Z zaoenia decyzje w tej sferze powinny by podejmowane przez konkretn osob dobrowolnie, wiadomie, bez przymusu. Nie jest to jednak jednoznaczne ze stwierdzeniem, i w takim razie ofiara sama musi decydowa, czy chce, aby cigano sprawc. Mimo to, kolejne, wielokrotne nowelizacje przestpstwa zgwacenia utrzymuj wnioskowy charakter cigania tego przestpstwa. Aby uzna, e doszo do zgwacenia stypizowanego, a wic opisanego w art. 197 k.k., trzeba stwierdzi, e nastpiy zdarzenia, ktre wypeniaj ustawowe znamiona czynu nazwanego zgwaceniem. Osoba musi zosta doprowadzona okrelonym zachowaniem, takim jak przemoc, groba czy podstp, do obcowania pciowego lub innej czynnoci seksualnej lub wykorzystania seksualnego (dotykanie, pieszczenie, masturbacja itp.). Obcowanie pciowe dotyczy stosunkw seksualnych i obejmuje stosunki seksualne waginalne, oralne oraz analne, zarwno heteroseksualne, jak i homoseksualne. Do obcowania pciowego zalicza si rwnie zachowania polegajce na wsuwaniu rnych przedmiotw do pochwy lub odbytu ofiary. Jeli podejmowane zachowania odbywaj si za zgod osoby, z ktr dochodzi do zblienia nie ma przestpstwa. Do przestpstwa dochodzi, gdy zgody takiej brak. Do zgwacenia dochodzi wic,
4 J. Spiegel, Sexual Abuse of Males, dz.cyt., s. 0-4; M. Hunter, Abused Boys. The Neglected Victims of Sexual Abuse, New York 990, s. 5-45; N. Abdullah-Khan, Male Rape. The Emergence of a Social and Legal Issue, New York 008, s. 9-5; M. Dorais, Dont Tell. The Sexual Abuse of Boys, London 009, s. 6-. 5 J. Makarewicz, Kodeks karny z komentarzem, Lww 9, s. 98; L. Peiper, Komentarz do kodeksu karnego, Krakw 9, s. 559; Z uzasadnienia do Projektu kodeksu karnego z 1932 r., w: J. Jamontt, E.S. Rappaport, Kodeks karny z 1933 roku, Krakw 9, s. 88.

5

PRZESTPSTWO ZGWACENIA W WIETLE PRAWA I Z PERSPEK T YWY OSB POSZKODOWANYCH

R ap oR t

gdy sprawca podejmuje okrelone zachowanie bez zgody osoby zmuszonej do stosunku lub innej czynnoci seksualnej, przeamujc jej wol lub dziaajc podstpem. Zgwaceniem jest rwnie taki stosunek seksualny, na ktry zgod sprawca na ofierze wymusi (przemoc, grob, podstpem) lub kiedy dokona czynnoci seksualnej innej ni ta, na ktr ofiara si zgodzia, np. ofiara godzia si na stosunek z uyciem prezerwatywy, ale nie godzia si na wspycie bez tej formy zabezpieczenia, co sprawca zlekceway i zmusi ofiar do stosunku bez prezerwatywy). Nie ma wymuszenia zgody, gdy sprawca bardzo dugo ofiar przekonywa czy nawet baga. Z orzecznictwa sdw wynika, e sytuacja, w ktrej ofiara przyzwolia na stosunek seksualny, nawet jeli zrobia to niechtnie, nie stanowi zgwacenia. Szczeglnie jeli wczeniej ta ofiara wywara na sprawcy wraenie, e takiego przyzwolenia udzieli. Sprawca nie moe si jednak usprawiedliwia tym, e opr ofiary traktowa jako pozorny. Wskazane jest wic dla uniknicia nieporozumie, czyli dla unikania popeniania przestpstw i krzywdzenia ludzi, by nie zakada, lecz mie pewno, e partnerzy, ktrzy co najmniej ukoczyli 15 lat, maj ochot na stosunek seksualny16). Dla bytu przestpstwa zgwacenia nie ma znaczenia, czy ofiara bya dziewic, czy miaa innych partnerw i ilu ich byo. Wane jest, e nie chciaa tego konkretnego stosunku, do ktrego zostaa zmuszona przez sprawc. Przemoc jest obecna, gdy sprawca podejmuje dziaania zmierzajce do zamania fizycznego oporu innej osoby lub wywarcia wpywu na jej decyzj. Nawet jeli ofiara nie wykorzysta wszystkich moliwych sposobw obrony, a do stosunku seksualnego dojdzie wbrew jej woli, mamy do czynienia ze zgwaceniem. Nie ma znaczenia intensywno uytej siy. Nawet oceniana z punktu widzenia dorosego mczyzny niewielka sia, jeli prowadzi do zamania oporu, jest przemoc.

6 K. Wickiewicz, Zgwacenie, w: Ministerstwo Sprawiedliwoci, Pokrzywdzeni. gov.pl http://testpok.ms.gov.pl/kategorie-przestepstw/crimes,47.html [/09/0].



PRZESTPSTWO ZGWACENIA W WIETLE PRAWA I Z PERSPEKT YWY OSB POSZKODOWANYCH

Przemoc nie musi by uyta bezporednio form przemocy jest rwnie szanta. Mamy z nim do czynienia na przykad wtedy, gdy zabiera si ofierze jak cenn rzecz i jej zwrot uzalenia od stosunku seksualnego lub innej czynnoci seksualnej (np. dotykania czci intymnych). Sd, oceniajc warto rzeczy, stosowa bdzie zobiektywizowany punkt widzenia rozsdnego czowieka (cenny wic moe by paszport, gdy za kilka dni wyjeda si w podr, ktra wymaga jego posiadania, ale ten sam paszport nie bdzie mie takiej wagi, gdy podr planowana jest za dwa miesice; cenne moe by jedyne zdjcie zmarego dziecka, ale ju nie wasna aktualna fotografia). Przemoc i jej groba moe by te uyta w stosunku do innej, bliskiej ofierze, osoby bd wartociowej dla niej rzeczy (sprawca ma wycignity n, chwyci i grozi, e skrzywdzi dziecko; sprawca grozi zapalon pochodni, e podpali dom mieszkalny). Przemoc tak traktuje si jako przemoc wobec ofiary, nawet jeli skierowana jest na inn osob lub rzecz. Gwat ma miejsce rwnie wtedy, gdy sprawca posuguje si grob lub podstpem. Groba obejmuje grob karaln, czyli grob popenienia przestpstwa na konkretnej osobie lub osobie jej najbliszej, gdy ofiara obawia si, e zostanie ona speniona (np. sprawca szantauje ofiar, i rozgosi wiadomoci uwaczajce jej czci lub jej najbliszych; milczenie uzalenia od poddania si ofiary stosunkowi seksualnemu, ktre jest zgwaceniem, poniewa dochodzi do niego pod przymusem). Podstp ma miejsce wtedy, gdy osoba godzi si na zblienie, bo zostaa przez sprawc oszukana (np. osoba, ktra dokonaa zgwacenia, podszya si pod partnera/partnerk ofiary). Podstp ma miejsce rwnie wtedy, gdy ofiara zostaje doprowadzona do stanu, w ktrym nie ma moliwoci wyraenia zgody na stosunek (np. do zgwacenia dochodzi pod wpywem piguki gwatu, innego narkotyku, we nie, w stanie upojenia alkoholowego, w stanie hipnozy).

7

PRZESTPSTWO ZGWACENIA W WIETLE PRAWA I Z PERSPEK T YWY OSB POSZKODOWANYCH

R ap oR t

3. Przeciwdziaanie zgwaceniom
Obok ukarania sprawcy, zadaniem organw cigania i prowadzonego postpowania karnego jest przeciwdziaanie przestpczoci, a wic dziaania prewencyjne oraz uwzgldnienie prawnie chronionych interesw osoby pokrzywdzonej przestpstwem. W sytuacji, gdy nie dojdzie do zoenia wniosku, osoba pokrzywdzona nie ma takiego statusu i adnej pomocy nie uzyskuje. Tym bardziej wane jest, by zda sobie spraw, jakie dziaania s i jakie powinny by podejmowane, aby przeciwdziaa zgwaceniom. Wci nie do gony, zrozumiay i zinternalizowany jest fakt, i za zgwacenie win ponosi gwaciciel, a nie jego ofiara. Niezalenie od tego, jak zachowywaa si ofiara, zanim u sprawcy pojawia si ch odbycia z ni stosunku, to jeli nie wyrazia na niego zgody, doszo do zgwacenia. Strj, makija, przyjcie zaproszenia na kaw czy do mieszkania sprawcy lub sprawczyni bd te kokieteryjne zachowanie nie oznaczaj przyzwolenia na seks! Pozwolenia na seks nie mona rwnie wnioskowa z faktu, e ofiara bya sama na ciemnej ulicy, podrowaa samotnie pocigiem lub innym rodkiem komunikacji, bya pod wpywem alkoholu. Jest to jednak wiedza sabo zinternalizowana nie tylko przez spoeczestwo, ale take przez przedstawicieli organw cigania. W roku 2011 Prokuratura Generalna przygotowaa stosowne wytyczne co do sposobu postpowania z ofiarami zgwacenia. Z policjantami, prokuratorami i sdziami zostay przeprowadzone take szkolenia przygotowane przez organizacje pozarzdowe wraliwe na kwestie genderowe, jzyk neutralny pciowo i wolne od podtrzymywania stereotypw17). Wiedz oni, e ofiara nie jest winna zgwaceniu, nie ponosi za nie odpowiedzialnoci i ma prawo da ukarania sprawcy. Wiedza, e ofiary nie powinno si od tego odwodzi i straszy nieprzyjemnociami, jakie mog j spotka na sali sdowej. Ofiara nie musi spotka si z nieprzyjemnociami, poniewa system wyposaony jest
7 Szkolenia byy prowadzone min. przez Fundacj Centrum Praw Kobiet oraz Oglnopolskie Pogotowie dla Ofiar Przemocy w Rodzinie Niebieska Linia

8

PRZESTPSTWO ZGWACENIA W WIETLE PRAWA I Z PERSPEKT YWY OSB POSZKODOWANYCH

w instrumentarium pozwalajce na ograniczanie traumy (jednorazowe zeznania, oddzielne pomieszczenia itp.) i trzeba jedynie chcie z niego skorzysta. Ofiara ma prawo prosi, aby zeznanie byo przyjte przez policjanta lub policjantk, w zalenoci od tego, z kim atwiej jej rozmawia. Przedstawiciele wymiaru sprawiedliwoci maj zatem wiedz, jak chroni przed wtrn wiktymizacj, czyli zwikszaniem i zadawaniem dodatkowych cierpie w zwizku z popenionym przestpstwem. Policja i prokuratorzy wiedz, i powinni i mog uatwia ofierze kontakt z lekarzem, ktry moe pobra materia dowodowy w sprawie. Wiedz, i ofierze przysuguje prawo do bezpatnego zawiadczenia lekarskiego, a take do antykoncepcji doranej takiej, ktra zapobiega ciy, jeli zayta zostanie przed upywem 72 (lub 120) godzin od stosunku. Jeli ofiara zgwacenia o to prosi, lekarz nie ma prawa odmwi jej wystawienia recepty (chyba e stwierdzi przeciwwskazania medyczne)18). Raz zoonego wniosku o ciganie zgwacenia nie mona cofn. W praktyce zachowania policji i prokuratury, a take lekarzy w sprawach o zgwacenia s rne od jak najbardziej poprawnych, zgodnych ze etyk zawodow i przygotowanymi wytycznymi po takie, ktre etyce tej si sprzeniewierzaj. Istotne jest przesanie, ktre towarzyszy sposobom przeciwdziaania i ktre moe oddziaywa na atmosfer, ktra zgwaceniom towarzyszy. Oto wskazania z oficjalnej strony policji, ktre maj suy przeciwdziaaniu przestpstwu zgwacenia. Adresowane s do potencjalnych ofiar, a wedug policji ofiara zgwacenia to kobieta. Policja radzi kobietom zadba o swoje bezpieczestwo w nastpujcy sposb: O zamiarze wyjcia z domu, miejscu zabawy, przewidywanej trasie oraz terminie powrotu poinformuj zaufan osob. B8 Na mocy ustawy o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta kada pacjentka ma prawo do wiadcze zdrowotnych (art. 6). Wystawienie recepty jest wiadczeniem zdrowotnym. Lekarz za ma obowizek takich wiadcze udziela i wykonywa swj zawd zgodnie ze wskazaniami aktualnej wiedzy medycznej, poszanowaniem etyki lekarskiej i naleyt starannoci, gdy podlega ustawie o zawodach lekarza i lekarza dentysty (art. 4).

9

PRZESTPSTWO ZGWACENIA W WIETLE PRAWA I Z PERSPEK T YWY OSB POSZKODOWANYCH

R ap oR t

dzie to pierwsza osoba, ktra rozpocznie poszukiwania, gdy nie wrcisz do domu w okrelonym czasie. Nie akceptuj jazdy wind z nieznajomymi. Nigdy nie chod na skrty, trzymaj si miejsc uczszczanych i dobrze owietlonych. Po zmierzchu no ze sob latark. Podrujc rodkami komunikacji miejskiej, siadaj zawsze w grupie kilku osb lub blisko kierowcy. Nie podruj pocigiem w pustym przedziale. Nie zgadzaj si na podwiezienie przez nieznan Ci osob. Nie korzystaj z tzw. okazji. Gdy staa si ofiar napadu: uciekaj, jeli masz tak moliwo; jeli nie moesz ucieka, alarmuj otoczenie. Krzycz, wzywajc pomocy, np. pali si albo zwracaj si do wybranej osoby wymylonym imieniem. Postaraj zapamita jak najwicej cech charakterystycznych napastnika. Jeli zostaniesz zaatakowana, masz prawo si broni. Uyj czegokolwiek, aby ten atak odeprze: parasolki, obcasa buta, lakieru w sprayu, kluczy itp. Gdy walczysz o swoje zdrowie lub ycie, Twoje prawo do samoobrony jest bardzo szerokie. Wybierajc si na imprez lub spotkanie z przyjacimi do klubu, pubu czy te w inne miejsce, gdzie jest podawany alkohol, musisz mie wiadomo zagroe zwizanych z uyciem tzw. piguki gwatu. Itd., itd. W tej dugiej litanii nie znalaza si ani jedna linijka skierowana do mczyzn do sprawcy zgwacenia. Nie ma ani jednego zalecenia: nie napadaj, nie gwa, jeli ona pije, to nie znaczy, e daje ci dostp do swego ciaa. Gdy si do ciebie umiecha, gdy ci przytula w tacu, gdy pozwala ci si odprowadzi do domu, to nie powd ani dowd, e chce uprawia z tob seks. To, e ty masz na to ochot, nie jest jednoznaczne z jej podaniem. Jej krtka spdniczka nie jest twoj przepustk do zblienia. To, e ona chce wyglda seksy i podniecajco, i nawet jeli ci podnieca, nie oznacza, e chce akurat ciebie. Zamiast tego, kobieta dowiaduje si, e w domu zaley od partnera, poza domem jest na terenie wrogim, niebezpiecznym, gdzie moe liczy tylko na siebie i tylko wtedy, gdy ma latark, pienidze i chodzi owietlonymi arteriami miasta. Spacery przy ksiycu? Mowy nie ma!

40

PRZESTPSTWO ZGWACENIA W WIETLE PRAWA I Z PERSPEKT YWY OSB POSZKODOWANYCH

Lekko i bez bagau? Zbyt niebezpieczne. Tak jakby urzdzenie to pomylane byo dla niekoniecznie bezpiecznych mczyzn. W domu kobiet w szachu tradycji trzyma mczyzna znajomy, ktry czsto stosuje przemoc; na ulicy ma j pod kontrol ten obcy, nieznany. W efekcie w Polsce obyczaj, ustawodawca i policja dbaj o bezmyln bezkarno mczyzny i przerzucaj ca odpowiedzialno najczciej na kobiety i dzieci ofiary zgwacenia19). Rnica midzy kobietami i mczyznami jest zasadniczo taka, e to one najczciej s gwacone, oni najczciej tworz prawo. One na co dzie staraj si unika napaci seksualnej, oni takowej napaci nie bior pod uwag, bo ta im najczciej nie grozi. Gdyby wic to od kobiet zaleao, wolayby wpywa na mczyzn, by nie gwacili i brali odpowiedzialno za swoje seksualne zachowania. Warto te rozway przyjcie koncepcji autonomii seksualnej, gdzie nie oznacza nie, ale dopiero tak wypowiedziane bez przymusu i pod wpywem nieskrpowanego podania, jest przyzwoleniem na zblienie. To proste, kady potrafi to zrozumie mczyni te. Aby skoczy z gwatem, trzeba, obok akcji skierowanych do kobiet, zacz prowadzi akcje skierowane do mczyzn. W Edmonton, w stanie Alberta w Kanadzie, tamtejsza policja rozpocza spoeczn kampani przeciwko zgwaceniom. Nie gwa gosi haso nie bd tym, ktry to robi. Seria plakatw rozwieszonych w miecie niesie prosty przekaz. Kobieta, jeli jest pod wpywem alkoholu lub gdy jest nieprzytomna, nie jest w stanie wyrazi zgody na seks. Z tego, e kobieta nie mwi nie, nie wynika tak i przyzwolenie na zblienie. Z tego, e pomoge dosta si jej do domu, nie pynie przyzwolenie, by si do niej dobra. Karen Smith z Centrum dla ofiar napaci seksualnej w Edmonton wykazaa, e jak dugo spoeczestwo kieruje akcj prewencyjn wycznie do kobiet, tak dugo nie dostrzega rzeczywistego problemu sprawcw zgwace. W Szkocji policja rozpocza spoeczn kampani przeciwko zgwaceniom. Film pokazuje mod dziewczyn, ktra ma na sobie krtk, niebiesk spdniczk podkrelajc zgrabny ksztat
9 M. Platek, Na pocztku jestmczyzna, Niebieska Linia 0, nr , s. -4.

41

PRZESTPSTWO ZGWACENIA W WIETLE PRAWA I Z PERSPEK T YWY OSB POSZKODOWANYCH

R ap oR t

poladkw, wysokie obcasy dodaj urody dugim nogom, gboki dekolt nie skrywa urody biustu. Taczy z wieloma, nie stroni od alkoholu, wietnie si bawi i wyranie podoba jej si to, e si podoba, e jest atrakcyjna. Jeszcze pniej, tej samej nocy, nie zostaje brutalnie zgwacona. Kilku podchmielonych, ktrzy te s na tej zabawie, wie, e maj ochot, ale ona si nie prosi. Ona ma prawo si bawi, co nie daje im do niej prawa. Przesanie jest proste. Nie gwa. Myl. Moesz. Mog Szkoci, Kanadyjczycy. Czy mog Polacy? Nie dowiemy si, dopki nie sprbujemy. Akcja Biaa wstka mczyni wobec przemocy wobec kobiet to by moe krok w dobrym kierunku, jednak trzeba tu czego wicej ni akcji trzeba zmiany postawy. Nie gwa, nie bd tym, ktry to robi jest potrzebne w sposb zdecydowany i potrzebne natychmiast. Potrzebne ze strony policji, prokuratury i sdu w nie mniejszym stopniu, ni ze strony prawodawcy. I jeli wwczas statystyki zgwacenia nie spadn, a wzrosn, to i tym razem o ironio znaczy moe, e zaczlimy dawa sobie z problemem zgwacenia rad20). Warto zacz od wdroenia do wiadomoci i praktyki zasad przygotowanych w celu przeciwdziaania zgwaceniom, przygotowanych przez kobiety na blogu feministing.com (09.09.2011). Skierowane zostay tam, gdzie powinny by skierowane do potencjalnych sprawcw, bo to oni, a nie ich ofiary, s rdem zjawiska.

Oto dekalog nie-gwaciciela:


1. Nie wrzucaj kobietom narkotykw do drinkw. 2. Kiedy widzisz kobiet idc samotnie, zostaw j w spokoju. 3. To, e pomoge komu naprawia samochd, nie daje ci
prawa do seksu w zamian.

4. Nie tumacz swojej agresji wobec innych tym, e to oni ciebie prowokuj. 5. Winda to nie ring, nie atakuj w niej.

0 Tame, s. -4.

42

PRZESTPSTWO ZGWACENIA W WIETLE PRAWA I Z PERSPEKT YWY OSB POSZKODOWANYCH

6. PAMITAJ! Z osob, ktra pi lub jest nieprzytomna nie mona uprawia seksu. To nie seks to gwat! 7. Seks, na ktry kobieta nie wyraa zgody, to gwat. 8. Jeli kobieta mwi nie, to znaczy nie. 9. Traktuj inne kobiety tak, jak chciaby, aby twoi koledzy traktowali bliskie ci osoby twoj dziewczyn, siostr czy matk.

10. Nie gwa!


Ta lista moe by dusza, moe by take zbudowana nie tylko z dowiadcze i wiedzy ofiar, ale i policji, i prokuratury, i sdw. Taka wanie i w tej formie winna by przekazana do spoecznego zinternalizowania. To moe by dobry krok na drodze przeciwdziaania zgwaceniom.

4

R ap oR t

PRZEMOC SEKSUALNA W POLSCE DZIAANIA RZDU

Zofia Nawrocka

Charakterystyka dziaa rzdu w obszarze przeciwdziaania przemocy seksualnej wobec kobiet, popenianej gwnie przez mczyzn, musi zawiera odpowied na dwa pytania: jakie dziaania podejmuje rzd i w jaki sposb je realizuje. Odpowied brzmi: rzd nie podejmuje adnych dziaa. Pragn wic w tym miejscu podpowiedzie, dlaczego pastwo powinno podejmowa dziaania w tym zakresie.

1. Dlaczego pastwo powinno prowadzi dziaania w zakresie przeciwdziaania przemocy seksualnej?


1.1 Skala i ciar konsekwencji Przemoc seksualna wobec kobiet jest problemem powszechnym zgodnie z badaniami IVAWS przeprowadzonymi w roku 2004 pod kierunkiem Beaty Gruszczyskiej na oglnopolskiej prbie losowej kobiet w wieku 18-70 lat 11,5% kobiet w Polsce dowiadczyo przynajmniej raz w cigu swojego dorosego ycia gwatu lub prby gwatu1). Dowiadczenie gwatu powoduje u ofiar powane problemy zdrowotne, zarwno fizyczne, jak i psychiczne, pociga te za sob konsekwencje spoeczne i ekonomiczne. Gwat jest jednym z najbardziej traumatyzujcych przey. Objawy zespou stresu
 B. Gruszczyska, Przemoc wobec kobiet w Polsce. Aspekty kryminologiczne, Warszawa 007.

44

PRZEMOC SEKSUALNA W POLSCE DZIAANIA RZDU

pourazowego (PTSD), w tym m.in. przeraenie, bezsenno, deficyt koncentracji, diagnozuje si w cigu miesica po zdarzeniu u 94% zgwaconych kobiet, po upywie miesica u 50-90% kobiet. Czciej objawy te diagnozuje si jedynie wrd onierzy, ktrzy wpadli w zasadzk wroga 100% w cigu miesica po zdarzeniu2). Gwat powodowa moe take depresj, zachowania autodestrukcyjne, agorafobi, naduywanie substancji psychoaktywnych, a take dolegliwoci drg rodnych i ukadu pokarmowego oraz chroniczne ble gowy, plecw, okolic brzucha3). Wszystkie te objawy utrzymuj si nawet wiele lat po gwacie4). Skutkiem gwatu s te obraenia fizyczne, choroby przenoszone drog pciow i niechciane cie. Ofiary gwatu z powodu odczuwanych dolegliwoci maj zmniejszon moliwo zaspokajania swoich potrzeb i realizowania celw na polu zawodowym, edukacyjnym czy towarzyskim. Ze wzgldu na cice na gwacie mity i stereotypy przenoszce na ofiary odpowiedzialno za gwat, dowiadczenie gwatu czsto oznacza obnienie ich pozycji spoecznej, marginalizacj w spoecznoci, odrzucenie przez bliskich5). Czsto pogarsza te sytuacj ekonomiczn ofiar, poniewa z jednej strony leczenie urazw psychicznych i fizycznych wymaga nakadw finansowych, z drugiej natomiast depresja, ch wycofania z ycia spoecznego, trudnoci w koncentracji i inne objawy stresu pourazowego utrudniaj prac zawodow. Zgodnie z amerykaskimi danymi 50% ofiar napaci seksualnej rezygnuje z pracy ze wzgldu na odczuwane dotkliwe konsekwencje6).

 R.A. Bryant, A.G. Harvey, Zesp ostrego stresu, Warszawa 00, s. 5 i ; M. LisTurlejska, Traumatyczne zdarzenia i ich skutki psychiczne, Warszawa 005.  E. Zdankiewicz-cigaa, M. Przybylska, Trauma. Proces i diagnoza, Warszawa 00; A. uszczyska, Czy poczucie koherencji i style radzenia sobie ze stresem sprzyjaj adaptacji w sytuacji dowiadczenia gwatu i przemocy fizycznej? w: Osobowo a ekstremalny stres, red. J. Strelau, Gdask 004. 4 J.L. Herman, Przemoc. Uraz psychiczny i powrt do rwnowagi, Gdask 004. 5 M. Wysocka-Pleczyk, Interwencja kryzysowa wobec ofiar gwatu, w: Wobec przemocy, red. D. Kubacka-Jasiecka, A. Lipowska-Teutsch, Krakw 997. 6 E.M. Ellis, B.M. Atkeson, K.S. Calhoun, An assessment of long term reaction to rape, Journal of Abnormal Psychology 99, nr 90, s. 6-66, cyt. za: The Costs and Consequences of Sexual Violence and Cost-Effective Solutions, NAESV 0, dostpne on-line 9.09.0 http://naesv.org/?page_id=5.

45

PRZEMOC SEKSUALNA W POLSCE DZIAANIA RZDU

R ap oR t

Zestawiajc dane statystyczne i wyniki bada, otrzymujemy przeraajce dane. Jeli w Polsce gwatu lub prby gwatu dowiadczyo 11,5% kobiet w wieku 18-70 lat, to przy liczbie 13.981.714 kobiet w tym wieku, yjcych w Polsce w roku 2010 (Gwny Urzd Statystyczny, Tabl. 17 Ludno wedug pci, wieku i wojewdztw, stan na 13.12.2010), otrzymujemy liczb 1.607.897 (sownie: milion szeciuset siedmiu tysicy omiuset dziewidziesiciu siedmiu) kobiet zgwaconych. Jeli od 50 do 90% zgwaconych kobiet dowiadcza objaww PTSD, to mona zaoy, e w roku 2010 yo w Polsce od 803.948 do 1.447.107 (sownie: milion czterystu czterdziestu siedmiu tysicy stu siedmiu) kobiet z objawami zespou stresu pourazowego po doznanym gwacie lub prbie gwatu. Czyli prawie ptora miliona kobiet w Polsce w roku 2010 cierpiao, zmagao si z problemami, nie realizowao w peni swoich moliwoci yciowych czy zawodowych z powodu doznanego gwatu lub prby gwatu. 1.2 Koszty spoeczne i ekonomiczne Przemoc seksualna jest nie tylko jednostkowym dowiadczeniem ofiar borykajcych si z rozmaitymi problemami, ale i zjawiskiem wywierajcym wpyw na kondycj caego spoeczestwa. Jedn z metod obrazowania konsekwencji przemocy wobec kobiet jest szacowanie jej szeroko rozumianych kosztw. Bierze si tu pod uwag koszty bezporednie (wydane pienidze) i porednie (utracony potencja) oraz koszty namacalne (takie, ktre mona wprost przeliczy na pienidze) i nienamacalne. Bezporednie koszty namacalne to na przykad pienidze wydane na takswk do szpitala, na wizyt u psychologa czy wynagrodzenie osb pracujcych w orodku interwencji kryzysowej. Porednie koszty namacalne to na przykad zmniejszone wynagrodzenie ze wzgldu na opuszczone dni pracy. Koszty nienamacalne oznaczaj bl, cierpienie, strach i obnion jako ycia, a ich warto szacuje si na przykad na podstawie wysokoci zadouczynie zasdzanych na rzecz ofiar przez sdy7).
7 T. Day, The Economic Costs of Violence Against Women: An Evaluation of the Literature, UN Canada 005, dostpne on-line .0.0 http://www.un.org/womenwatch/daw/vaw/expert%0brief%0costs.pdf.

4

PRZEMOC SEKSUALNA W POLSCE DZIAANIA RZDU

Koszty te ponosz poszczeglne jednostki, ich rodziny, spoecznoci, przedsibiorstwa i cae spoeczestwa. Indywidualne osoby z wasnej kieszeni pokrywaj biece wydatki, odczuwaj ciar obnionych dochodw i oszczdnoci, co wpywa na zmian poziomu ycia i poczucia bezpieczestwa ich rodzin. Dla przedsibiorstw nieobecno w pracy ofiar i innych osb zaangaowanych, na przykad biorcych udzia w rozprawach, oznacza spadek produktywnoci i koszty przejcia ich zada przez inn osob (a wic koszty rekrutacji i szkole). Wadze pastwowe i samorzdowe utrzymuj wymiar sprawiedliwoci, system penitencjarny, poradnie dla ofiar. Og spoeczestwa ponosi koszty przemocy wobec kobiet poprzez podatki, skadki na ubezpieczenie, wolniejszy rozwj ekonomiczny, wolontariat w organizacjach pomocowych, a take strach odczuwany przez wszystkie kobiety czy poczucie winy odczuwane przez wszystkich mczyzn. Podsumowujc, caa ekonomia i cae spoeczestwo s dotknite stratami pieninymi wynikajcymi z przemocy wobec kobiet8). Szacowanie ekonomicznych kosztw przemocy seksualnej wobec kobiet jest praktyk realizowan z powodzeniem na przykad w Stanach Zjednoczonych. Obszerny raport m.in. na temat kosztw przemocy seksualnej wobec kobiet opublikowa w roku 1996 Narodowy Instytut Sprawiedliwoci (NIJ National Institute of Justice), orodek badawczy funkcjonujcy przy Departamencie Sprawiedliwoci USA9). Zgodnie z podanymi w raporcie szacunkami pojedynczy gwat pociga za sob szacunkowe koszty w wysokoci 87.000$, z czego 5.100$ to opisane wyej koszty namacalne, a 81.400$ to koszty obnionej jakoci ycia ofiary (koszty nienamacalne). czny koszt gwatw popenianych w cigu jednego roku w USA wynosi 127 bilionw dolarw, z czego 4 biliony to koszty pomocy medycznej, 3,5 biliona inne koszty namacalne, a 119 bilionw to koszty obnionej jakoci ycia. Tym samym gwaty s przestpstwami najdroszymi, za8 Tame, s. . 9 T.R. Miller, Victim Costs and Consequences: A New Look, National Institute of Justice, USA 996, dostpne on-line .0.0 http://www.nij.gov/ pubs-sum/558. htm.

47

PRZEMOC SEKSUALNA W POLSCE DZIAANIA RZDU

R ap oR t

rwno jeli chodzi o koszty jednostkowe, jak i czne. Nastpne w kolejnoci s napaci (93 biliony) i morderstwa (71 bilionw). W raporcie NIJ nie uwzgldniono przy tym kosztw funkcjonowania wymiaru sprawiedliwoci i systemu penitencjarnego, nie wliczono te tak zwanych ukrytych kosztw suby zdrowia, a zgodnie z wynikami najnowszych bada, dowiadczenie przemocy czyni ofiary podatnymi na rozmaite fizyczne problemy zdrowotne. Badania wykazay m.in. e kobiety, ktre dowiadczyy przemocy, czciej s hospitalizowane, czciej korzystaj z poradni, czciej otrzymuj skierowania do dalszego leczenia, a wydatki na ich leczenie przez dugie lata s o okoo 20-36% wysze ni kobiet bez dowiadczenia przemocy10). 1.3 Prawo wewntrzne i zobowizania midzynarodowe Obowizek przeciwdziaania przemocy seksualnej wobec kobiet nakadaj na polskie wadze umowy midzynarodowe, programy unijne i akty prawne na poziomie krajowym. Jednym z najwaniejszych midzynarodowych dokumentw w tym zakresie jest przyjta przez ONZ Konwencja w sprawie Likwidacji Wszelkich Form Dyskryminacji Kobiet (CEDAW) i ratyfikowana przez Polsk w roku 1982. Inne dokumenty midzynarodowe to np. Ramowa strategia na rzecz rwnoci pci 2001-2006 Unii Europejskiej oraz Plan dziaa na rzecz rwnoci kobiet i mczyzn na lata 2006-2010 Komisji Europejskiej. Konstytucja RP gwarantuje prawo do bezpieczestwa (art. 5), ochron godnoci czowieka (art. 30), rwno kobiet i mczyzn (art. 33) i nakada na wadze publiczne obowizek ochrony tych praw. W wietle polskiego Kodeksu Karnego zgwacenie jest przestpstwem, za ktre grozi sprawcy od 6 miesicy do 12 lat wizienia (art. 197 k.k.). Oddzielne artykuy dotycz seksualnego wykorzystania osoby bezradnej, niepoczytalnej lub chorej umysowo (art. 198) oraz seksualnego wykorzystania zalenoci (art. 199).

0 T. Dolezal, Hidden Costs in Health Care: The Economic Impact of Violence and Abuse, MN: Academy on Violence and Abuse, USA 009, dostpne on-line .0.0 http:// avahealth.org/vertical/Sites/%7B75FA088-D7-4580-A9D-57F5BB94F%7D/ uploads/%7B6BEE7E-F7BB-48E-A46-AF9BB875CF8%7D.PDF.

48

PRZEMOC SEKSUALNA W POLSCE DZIAANIA RZDU

2. Polska dziaania w zakresie przeciwdziaania przemocy seksualnej


Omwienie dziaa rzdu w obszarze przeciwdziaania przemocy seksualnej nie jest zadaniem atwym. Informacje na ten temat, rzadko zreszt publikowane, s szcztkowe i rozsiane po rnych instytucjach, co pozwala przypuszcza, e tymi samymi okreleniami mona by opisa i same dziaania. Przeomem mogo by utworzenie w roku 2009 z inspiracji ministerki Elbiety Radziszewskiej, Penomocniczki ds. Rwnego Traktowania, Platformy Dziaania Przeciw Przemocy Seksualnej. Poniej opisuj rezultaty dziaania Platformy. Dane czerpi gwnie ze strony internetowej Penomocniczki, z Informacji Prezesa Rady Ministrw na temat polityki na rzecz rwnouprawnienia i przeciwdziaania dyskryminacji z powodu pci11) (dalej: Informacji Rzdu) oraz z odpowiedzi Penomocniczki z dn. 9.09.2011 na wniosek fundacji Feminoteka o dostp do informacji publicznej na temat dziaa Platformy Dziaania Przeciw Przemocy Seksualnej (dalej: odpowiedzi Penomocniczki). Niestety w wielu miejscach rda te s ze sob sprzeczne, cho wszystkie wyszy z tego samego biura Penomocniczki. S take sprzeczne z informacjami otrzymanymi z innych rde, np. od innych instytucji publicznych. 2.1 Platforma Dziaania Przeciw Przemocy Seksualnej Zawizana w listopadzie 2009 r. Platforma Dziaania Przeciw Przemocy Seksualnej Stop przemocy seksualnej w Polsce zrzesza pod wsplnym hasem instytucje publiczne i samorzdowe, placwki medyczne oraz organizacje pozarzdowe. Zgodnie z treci podpisanej deklaracji, jej misj jest uczynienie walki z przemoc seksualn priorytetem polityki pastwa. Nie mona mwi o rwnoci, rozwoju i pokoju bez przezwycienia przemocy seksualnej wobec kobiet gosi podpisana przez koalicjantw deklaracja, obecna w wypowiedzi Kofi Annana z roku
 Informacja przygotowana przez Penomocnika Rzdu do spraw Rwnego Traktowania na podstawie sprawozda z dziaalnoci sporzdzonych przez poszczeglne resorty i wybrane instytucje centralne oraz dziaalnoci Penomocnika Rzdu do spraw Rwnego Traktowania w okresie od listopada 007 do marca 0, przedstawiona na Posiedzeniu Sejmu RP w dniach 8-9.09.0.

49

PRZEMOC SEKSUALNA W POLSCE DZIAANIA RZDU

R ap oR t

200612). W deklaracji podane zostay cele platformy: monitorowanie instytucji i przedsibiorstw w zakresie przestrzegania zasady rwnego traktowania, w tym przeciwdziaania molestowaniu seksualnemu kobiet; wdroenie skutecznych antyprzemocowych programw edukacyjnych; wdroenie systemu szybkiego obejmowania ochron kobiet, ktre zgaszaj przemoc seksualn; upowszechnienie specjalistycznych, caodobowych telefonw zaufania; szkolenie waciwych sub z zakresu standardw w kontaktach z kobietami, ktre pady ofiar przemocy seksualnej. W skad Platformy weszli/y przedstawiciele/ki Biura Penomocnika Rzdu do spraw Rwnego Traktowania, Fundacji Pomoc Kobietom i Dzieciom, Komendy Gwnej Policji, Ministerstwa Pracy i Polityki Spoecznej, Ministerstwa Sprawiedliwoci, Ministerstwa Spraw Wewntrznych i Administracji, Ministerstwa Zdrowia, Prokuratury Generalnej, Prokuratury Okrgowej Warszawa Praga w Warszawie, Szpitala Praskiego p.w. Przemienienia Paskiego w Warszawie, Szpitala Medicover, Ministerstwa Obrony Narodowej oraz Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji13). Niewtpliw zalet Platformy jest to, e w ogle powstaa, realizujc formuowany od lat przez organizacje pozarzdowe w tym zwaszcza organizacje feministyczne postulat stworzenia midzyinstytucjonalnego programu prewencji i reagowania na przemoc seksualn. Pozytywnym sygnaem jest take to, e w deklaracji wyranie podkrelono wag problemu. Dobrze sformuowane s cele Platformy wrd nich jest i prewencja (antyprzemocowe programy edukacyjne), i wspieranie ofiar (kompleksowy system interwencyjny, telefony zaufania), dostrzeono take konieczno reformowania samych instytucji i szkolenia kadr. Zarwno na poziomie sformuowania celw, jak i ich reali Deklaracja dostpna on-line, 5.08.0 http://www.rownetraktowanie.gov.pl/ files/dokumenty/deklaracja.pdf.  Te instytucje i organizacje zostay wymienione pod tekstem Procedury Postpowania Policji i Placwki Medycznej z Ofiar Przemocy Seksualnej, dostpnym on-line 5.08.0 http://www.rownetraktowanie.gov.pl/files/dokumenty/procedura%0p o%0poprawkach.pdf, oraz w informacji o konferencji podsumowujcej dziaania platformy, dostpnej on-line 5.08.0 http://www.rownetraktowanie.gov.pl/pelnomocnik/kalendarium_wydarzen_/574.

50

PRZEMOC SEKSUALNA W POLSCE DZIAANIA RZDU

zacji, istniej jednak due braki. Przyjrz si, jak Platforma realizuje postawione cele, sprawdzajc rwnie, czy cele te s realizowane przez pastwo poza Platform. 2.2 System szybkiego wspierania ofiar Dostrzeenie koniecznoci szybkiego wspierania ofiar ju w pierwszym kontakcie z policj czy placwk medyczn jest krokiem w dobrym kierunku. Obecnie zgoszenie gwatu na policji wie si z przejciem dugiej, trudnej procedury, ktra zwykle okazuje si dla ofiar wtrnie wiktymizujca. Z bada dotyczcych sytuacji ofiar zgwacenia wynika, e po pierwsze ani na policji, ani w szpitalach nie obowizuj jasne procedury, a po drugie ofiary spotykaj si na przykad z podwaaniem ich wiarygodnoci, testowaniem ich stylu ycia (ich prowadzenia si), badaniem okolicznoci gwatu (czy kobieta nie prowokowaa?), przerzucaniem na nich winy za gwat (sama jeste sobie winna), a take komentowaniem (czasem w wulgarny, seksistowski sposb) zachowania i wygldu14). Dziaalno policji w tym obszarze Beata Zadumiska nazywa w raporcie z monitoringu aktywnoci szeryfa, tzn. policjanci w obszarze pracy z ofiarami przemocy na tle seksualnym przejawiaj skonno do zachowa pozaproceduralnych i odnoszcych si jedynie do ich psycho-spoecznych zasobw15). Policja i lekarze/rki nie wsppracuj ani ze sob nawzajem (ponad wykonanie koniecznych czynnoci), ani z lokalnymi organizacjami pozarzdowymi. Tymczasem w przypadku gwatu ofiary powinny podlega szczeglnej ochronie, zwaszcza w tak zwanej ostrej fazie urazu16). Wdraaniu systemu szybkiego wsparcia dla ofiar suy ma opracowana w ramach Platformy jednolita procedura postpowania dla policji i placwek medycznych wraz z towarzyszcymi

4 Sytuacja ofiar zgwacenia w postpowaniu przygotowawczym. Raport z monitoringu, red. B. Zadumiska, Krakw 006, s. 6, dostpne on-line .09.0 http:// www.ekologiasztuka.pl/pdf/f007zaduminska.pdf; badania wasne w druku. 5 Tame, s. 6. 6 R.A. Bryant, A.G. Harvey, Zesp ostrego stresu, Warszawa 00.

51

PRZEMOC SEKSUALNA W POLSCE DZIAANIA RZDU

R ap oR t

jej Informatorami dla ofiar i pakietami kryminalistycznymi oraz wytycznymi dla prokuratury i rekomendacjami dla sdw. 2.2.1 Gdzie jest Procedura? Procedura postpowania Policji i Placwki medycznej z Ofiar przemocy seksualnej17) zbiera w jednym dokumencie przepisy i postanowienia dotyczce metodyki czynnoci dochodzeniowo-ledczych18) oraz chronice prawa ofiar19). Postpowanie zostao opisane krok po kroku i rozrysowane na plakacie, ktry ma si znale w policyjnych komisariatach i w placwkach medycznych. Procedura zakada wspprac policji i placwek medycznych oraz uwzgldnia lokalne organizacje pozarzdowe (przynajmniej na poziomie zbierania o nich aktualnych danych i informowania). Tre i forma Procedury wymagaj drobnych poprawek. Cho niektre kroki postpowania opisane zostay bardzo szczegowo, to profilaktyce zapobiegajcej ciy i zakaeniu HIV powicono tylko jedno oglne zdanie. Trzeba zatem podkreli informacj, e zgodnie z prawem lekarz/rka umoliwia pokrzywdzonej skorzystanie z antykoncepcji awaryjnej, informuje o moliwoci legalnego przerwania ciy powstaej w wyniku gwatu oraz w przypadku wystpienia ryzyka zakaenia HIV podaje leki antyretrowirusowe.

7 dostpna on-line, .09.0 http://www.rownetraktowanie.gov.pl/files/dokumenty/procedura%0po%0poprawkach.pdf. 8 Zarzdzenie nr 46 komendanta gwnego Policji z  grudnia 004 r. w sprawie metodyki wykonania czynnoci dochodzeniowo-ledczych przez suby policyjne wyznaczone do wykrywania przestpstw i cigania ich sprawcw, Dz. Urz. KGP z 005 r., nr , poz. ; Zarzdzenie nr 58 komendanta gwnego Policji z 6 czerwca 007 r. w sprawie form i metod wykonywania zada przez dzielnicowego i kierowania rewirem dzielnicowych, Dz. Urz. KGP nr , poz. 95; Zarzdzenie komendanta gwnego Policji z  grudnia 00 r. w sprawie sposobu przeprowadzania interwencji domowej wobec przemocy w rodzinie pod nazw Niebieskie Karty, Dz. Urz. KGP nr 4, z pn. zm. 9 m.in. art.  . Kodeksu Postpowania Karnego gwarantujcy prawo ofiary przestpstwa do uwzgldnienia jej interesw w trakcie postpowania karnego; art. 4  Ustawy o policji dot. obowizku respektowania godnoci ludzkiej; Wytyczne Prokuratora Generalnego z dn. 0 lutego 009 w sprawie dziaa na rzecz pokrzywdzonego; Polska Karta Praw Ofiary; 4 kodeksu etyki zawodowej policjanta dot. respektowania godnoci ludzkiej.

52

PRZEMOC SEKSUALNA W POLSCE DZIAANIA RZDU

Na konferencji inauguracyjnej Procedur zaprezentowano w formie plakatu o formacie A3, na ktrym ledwo mieszcz si spisane drobnym drukiem poszczeglne kroki postpowania. Jeli rzeczywicie Procedura ma by narzdziem uatwiajcym prac policjantom/kom i lekarzom/kom, musi zosta rozprowadzona w bardziej czytelnej i przejrzystej formie. Najwaniejsze pytanie dotyczy jednak tego, na jakim etapie znajduje si wdraanie Procedury. Zaprezentowano j i podpisano na konferencji 25 listopada 2010 r. w ramach midzynarodowej kampanii 16 Dni Dziaa Przeciwko Przemocy wobec Kobiet, co nie oznaczao jednak, e jest gotowa. We wrzeniu 2011 r., czyli prawie rok po jej zaprezentowaniu, Procedura wci nie zostaa zatwierdzona i nie jest wdraana, nie przesza jeszcze wymaganego ustaw midzyresortowego trybu zbierania podpisw. Zgodnie z odpowiedzi Penomocniczki na pytanie o wdraanie Procedury, do koca biecego roku ma zosta przeprowadzony jej pilota w Warszawie i Olecku. Nastpnie Procedura ma zosta uzupeniona, wydrukowana i rozprowadzona w jednostkach policji i placwkach medycznych, nie podano jednak terminu tych dziaa. Budzi to, niestety, podejrzenia o fasadowo dziaa Platformy. 2.2.2 Informator dla ofiar zgwacenia i pakiety kryminalistyczne Procedurze towarzyszy ma tak zwany Informator dla ofiar przemocy seksualnej, w tym zgwacenia20), ktrego dotycz uwagi podobne, co samej Procedury. Informator ma form dwustronnej ulotki formatu A6, na ktrej drobnym drukiem wydrukowano informacje o tym, czym jest przemoc seksualna, porady dla ofiary oraz informacj o prawach przysugujcych jej w kontaktach z policj i lekarzem/rk. Informowanie ofiar o przysugujcych im prawach jest z pewnoci dobr praktyk, realizowan

0 dostpny on-line, .09.0 http://www.rownetraktowanie.gov.pl/files/obrazy/ULOTKA%0DLA%0OFIAR%0PRZEMOCY%0SEKSUALNEJ/ulotka.jpg; http://www.rownetraktowanie.gov.pl/files/obrazy/ULOTKA%0DLA%0OFIAR%0 PRZEMOCY%0SEKSUALNEJ/ulotka.jpg.

5

PRZEMOC SEKSUALNA W POLSCE DZIAANIA RZDU

R ap oR t

zreszt od lat przez organizacje pozarzdowe21). Dopracowania wymaga jednak zarwno forma ulotki (w obecnym ksztacie jest nieczytelna i za maa), jak i jej tre (nie jest na przykad jasne, ktra cz odnosi si do przemocy seksualnej oglnie, a ktra tylko do zgwacenia). Uzupenienia wymaga take spis praw przysugujcych ofiarom zgwacenia, np. brakuje informacji o konsekwencjach zoenia/niezoenia wniosku o ciganie sprawcy, zupenie pominito take kwesti ciy bdcej wynikiem gwatu oraz prawa do otrzymania antykoncepcji awaryjnej i legalnego przerwania ciy. Cho maa, porczna ulotka, taka jak ta zaprezentowana przez Platform, z pewnoci si przyda, powinien jej jednak towarzyszy informator z prawdziwego zdarzenia, opracowany na wzr obszernej publikacji dla pokrzywdzonych przestpstwem przygotowanej przez Ministerstwo Sprawiedliwoci22) publikacji przygotowanej przez Prokuratur Generaln23). Na razie ulotka nie zostaa szeroko rozpowszechniona wydrukowana zostaa zaledwie w 1000 egzemplarzach, ktre rozprowadzano w miejscach nieznanych. Dodruk ma by rozprowadzany razem z Procedur, czyli w terminie nieokrelonym. Na konferencji 12 maja 2011 r. poinformowano, e wraz z Procedur wprowadzone zostan pakiety kryminalistyczne do zabezpieczania dowodw. Pakiety takie miayby by przez policj przekazywane lekarzom/kom w momencie przywiezienia ofiary zgwacenia. Jest to dziaanie wzorowane na dobrych praktykach zagranicznych, gdzie pakiety zawieraj m.in. instrukcj przeprowadzenia badania, probwki do wymazw i grzebienie do wyczesywania wosw onowych. Stosowanie pakietw uatwia odpowiednie przeprowadzenie badania (z dbaoci o dobro pacjentki), a take zabezpieczanie materiaw dowodowych na
 Np. L. Tomaszewska, Jeli jeste ofiar gwatu. Poradnik prawny dla kobiet, Centrum Praw Kobiet, dostpny on-line, .09.0 http://www.cpk.org.pl/images/stories/documents/attach_0.pdf.  Zostaem pokrzywdzony przestpstwem i co dalej? red. T. Sroka, Ministerstwo Sprawiedliwoci, Krakw 00; dostpne on-line, .09.0 http://ms.gov.pl/Data/ Files/_public/mediacje/informatorpokrzywdzonego_00__ok.pdfalbo.  E. Biekowska, L. Mazowiecka, Uprawnienia pokrzywdzonego przestpstwem, Prokuratura Generalna, Warszawa 0.

54

PRZEMOC SEKSUALNA W POLSCE DZIAANIA RZDU

potrzeby rozprawy sdowej. Warto doda, e prby wprowadzenia na policji pakietw kryminalistycznych byy ju podejmowane zarwno przez organizacje pozarzdowe, jak i z inicjatywy samych policjantw. Mimo zaawansowania prac, nie zostay one wprowadzone, poniewa zwierzchnictwo nie wyrazio na to zgody24). Pozostaje nadzieja, e tym razem, skoro inicjatywa idzie z samej gry, zostan one wreszcie wprowadzone. Niestety, ani Informacja rzdu, ani odpowied Penomocniczki o pakietach nawet nie wspominaj pki co nie ma wic ani pakietw, ani adnej nowej o nich informacji. 2.2.3 Niepodpisane wytyczne dla prokuratorw i nieistniejce rekomendacje dla sdziw Na zorganizowanej przez Platform konferencji 12 maja 2011 r. zaprezentowany zosta projekt Wytycznych Prokuratora Generalnego z dn. 9.05.2011 dotyczcych postpowania z penoletnimi ofiarami zgwace i innych przestpstw seksualnych. Wytyczne, obowizujce policj i prokuratur, maj szans razem z Procedur poprawi sytuacj kobiet zgaszajcych gwat co wicej, w przeciwiestwie do Procedury mog te by przedmiotem dziaa kontrolnych. Wytyczne s efektem pracy Zespou Doradcw do spraw Ofiar Przestpstw przy Prokuratorze Generalnym, czyli zespou profesorskiego specjalizujcego si w ochronie praw pokrzywdzonych, dziaajcego od 24 wrzenia 2010 r. pod kierownictwem prok. Lidii Mazowieckiej (znanej z wczeniejszych inicjatyw na rzecz pokrzywdzonych, w tym zwaszcza na rzecz ofiar zgwace za jej spraw podpisana zostaa na przykad Polska Karta Praw Ofiary). Czonkowie Zespou nie wchodz w skad Platformy Wytyczne opracowywane byy niezalenie od niej. Po raz pierwszy zostay zaprezentowane 22 lutego 2011 r. podczas kon-

4 J. Piotrowska, Przemoc ma pe! Wymazywanie kobiet z programw antyprzemocowych, dostpne on-line .0.0, http://www.feminoteka.pl/readarticle. php?article_id=840; Sytuacja ofiar zgwacenia w postpowaniu przygotowawczym. Raport z monitoringu, red. B. Zadumiska Krakw 006, s. -4, dostpne on-line .0.0 http://www.ekologiasztuka.pl/pdf/f007zaduminska.pdf.

55

PRZEMOC SEKSUALNA W POLSCE DZIAANIA RZDU

R ap oR t

ferencji zorganizowanej w ramach Tygodnia Pomocy Ofiarom Przestpstw. Jako projekt Wytyczne s znakomicie przygotowanym, obszernie omawiajcym temat dokumentem. Odwouj si do szeregu umw i rekomendacji midzynarodowych w zakresie ochrony praw kobiet i pomocy dla ofiar przestpstw; podkrelaj te aspekty kontaktu z pokrzywdzonymi, ktre s specyficzne dla sytuacji kobiet zgwaconych i ktre wobec tego wymagaj szczeglnego postpowania; na kocu projektu znajduje si take wyczerpujce uzasadnienie. Zalecenia dotyczce czynnoci podejmowanych w ramach postpowania sprawdzajcego, przygotowawczego i procesu sdowego odpowiadaj zgaszanym wadom obecnej praktyki i potrzebom ofiar. Opracowanie Wytycznych jest krokiem ku tworzeniu systemu wsparcia dla ofiar, na razie jednak nie mona powiedzie, by wywoao realn zmian, bowiem podobnie jak Procedura, take Wytyczne nie zostay jeszcze zatwierdzone i nie s wdraane. Od ponad p roku czekaj na podpis Prokuratora Generalnego. Zgodnie z odpowiedzi Penomocniczki na konferencji 12 maja 2011 r. zaprezentowane zostay propozycje rekomendacji dla sdziw w zakresie kontaktu z ofiarami przemocy seksualnej, a obecnie Krajowa Rada Sdownictwa prowadzi nad nimi dalsz dyskusj i nie podja jeszcze decyzji. W Informacji rzdu znalaza si z kolei bardziej enigmatyczna wzmianka o tym, e na tej konferencji Rada zaprezentowaa zaledwie kwesti rekomendacji dla sdziw. Tymczasem Krajowa Rada Sdownictwa w odpowiedzi przesanej fundacji Feminoteka 2 wrzenia 2011r. na wniosek o udostpnienie informacji publicznej poinformowaa, e nie podjto adnych rekomendacji w tej sprawie ze wzgldu na zasad niezawisoci sdziw. Zgodnie z odpowiedzi Rady jej reprezentant wzi udzia w wyej wspomnianej konferencji jedynie w roli dyskutanta. Dziaanie Rady w zakresie ochrony praw ofiar przemocy seksualnej ograniczyo si do sformuowanej na spotkaniu z prezesami Sdw Apelacyjnych i Okrgowych proby o nadzr nad sprawnoci postpowania w sprawach dotyczcych przemocy seksualnej.

5

PRZEMOC SEKSUALNA W POLSCE DZIAANIA RZDU

2.2.4 Wsparcie poza policj/lekarzem Zgodnie z celami Platformy tworzonym systemem ochrony objte byyby tylko kobiety zgaszajce gwat. Oczywiste wydaje si jednak, e z systemu wsparcia powinny mc skorzysta rwnie te kobiety, ktre po gwacie nie zgosiy si ani na policj, ani do lekarza/rki. Obecnie jedyn instytucj skierowan wprost do pomocy ofiarom przemocy s prowadzone przez samorzdy Poradnie Przeciwdziaania Przemocy w Rodzinie, gdzie ofiary mog za darmo skorzysta z porad psychologicznych. Skojarzenie z przemoc w rodzinie nie zachca jednak do zgaszania si tych kobiet, ktre dowiadczyy przemocy poza rodzin. Ponadto na terapi czeka si nawet p roku. Pomoc terapeutyczna nie jest te jedynym moliwym rodzajem wsparcia ofiary, zwaszcza gdy mwimy o wiktymizacji kryminalnej. Ministerstwo Sprawiedliwoci na swojej stronie internetowej informuje, e w rozmieszczonych we wszystkich wojewdztwach Orodkach Pomocy Ofiarom Przestpstw skorzysta mona nie tylko z porad psychologicznych, ale i z porad prawnych, z pomocy wolontariusza-opiekuna oraz ze wsparcia socjalnego. Program wspierania ofiar gwatu przez moliwo skorzystania z usug asystenta/ki-doradcy/czyni (wspomagajcego/j ofiary take w ewentualnych kontaktach z lekarzem czy szpitalem) realizowany by w USA w latach 90. XX w., gdzie okaza si rozwizaniem skutecznym i efektywnym25). Polskie orodki nie s jednak ukierunkowane wprost na prac w obszarze przemocy seksualnej, pracownicy nie s wic zapewne odpowiednio przeszkoleni. Ponadto orodkw tych jest zaledwie 16 w caej Polsce. Oddzielnym tematem s rekompensaty dla ofiar przestpstw, o ktrych rwnie informuje strona Ministerstwa. Ich otrzymanie uzalenione jest od rozpoczcia procedury karnej, a procedura jest tak skomplikowana, e pozyskanie rekompensaty dla osoby indywidualnej jest praktycznie niemoliwe, wic konieczne jest wsparcie organizacji. Sam proces starania si o rekompensat okrelony moe by jako wiktymizujcy.
5 The National Alliance To End Sexual Violence, The Costs and Consequences of Sexual Violence and Cost-Effective Solutions, NAESV April 0, dostpne on-line, .0.0 http://naesv.org/?page_id=5.

57

PRZEMOC SEKSUALNA W POLSCE DZIAANIA RZDU

R ap oR t

Celem Platformy zwizanym z tworzeniem systemu wsparcia dla ofiar jest upowszechnienie specjalistycznych, caodobowych telefonw zaufania. Cel trafnie sformuowany, gdy przemoc seksualna jest jednym z najbardziej stabuizowanych tematw. Zgodnie z wynikami Midzynarodowych Bada nad Przemoc wobec Kobiet (IVAWS), w co sidmym przypadku, gdy sprawc przemocy by partner, i w co pitym, gdy sprawc by inny mczyzna, ofiara nigdy nikomu nie powiedziaa o dowiadczonej przemocy ankieterka bya pierwsz suchaczk26). Ze wzgldu na szczeglny charakter przemocy seksualnej jej skutki dla psychiki, wizane z ni mity i stereotypy oraz wynikajce z nich wstyd i poczucie winy u ofiar mona przypuszcza, e wrd kobiet, ktre jej dowiadczyy odsetek tych, ktre zachowuj milczenie, jest jeszcze wyszy. Jednoczenie w rozmowach ofiary podkrelaj siln potrzeb mwienia o swoim dowiadczeniu (badania wasne; badania fundacji Feminoteka zamieszczone w niniejszym raporcie). Obecnie dziaa szereg telefonw dla ofiar przemocy, take caodobowych, prowadzonych przez organizacje pozarzdowe i przez instytucje pastwowe lub samorzdowe. S one jednak skoncentrowane gwnie na przemocy w rodzinie. Najbardziej znana Niebieska Linia jest telefonem dla ofiar przemocy w rodzinie, nie jest lini caodobow. W adnym z trzech pochodzcych z biura Penomocniczki rde nie ma wiadomoci o dziaaniach w zakresie upowszechnienia caodobowych telefonw zaufania dla ofiar przemocy seksualnej ani o nowych liniach, ani o kampaniach o nich informujcych. Na opracowanej w ramach Platformy ulotce dla ofiar gwatu (omwiony wczeniej Informator) nie umieszczono numeru adnego telefonu zaufania.

6 B. Gruszczyska, Przemoc wobec kobiet w Polsce, Warszawa 007, s. 0.

58

PRZEMOC SEKSUALNA W POLSCE DZIAANIA RZDU

3. Szkolenie sub
Wrd deklarowanych celw dziaania platformy znalazo si szkolenie waciwych sub z zakresu standardw w kontaktach z kobietami, ktre pady ofiar przemocy seksualnej, co jest znakomit wiadomoci. Opracowywanie dokumentw, takich jak Procedura czy Wytyczne, jest istotne jako podstawa dziaa czy jako atwa w wykorzystaniu ciga w podejmowaniu czynnoci, ale to regularne, specjalistyczne szkolenia maj wiksz szans wpywania na postawy pracownikw/czek sub. Tym bardziej, e jak wykaza monitoring policji B. Zadumiskiej27) na przykad w policji specjalistycznych szkole z tego obszaru zasadniczo nie ma, a postpowania z ofiarami gwatu funkcjonariusze/ki policji ucz si gwnie od starszych kolegw/koleanek (nie za z dokumentw). Konieczno prowadzenia szkole wynika po pierwsze z potrzeby omwienia nowej Procedury (oraz pakietw) i nowych Wytycznych, po drugie z faktu, e przemoc seksualna obarczona jest w naszej kulturze niezwykle gboko zakorzenionymi mitami i stereotypami. Brak specjalistycznych szkole oznacza korzystanie przez suby nie z rzetelnej wiedzy, lecz z przesyconej stereotypami wiedzy podrcznej. Nisk wiadomo policjantw/ek, prokuratorw/ek i sdzi/w w zakresie przemocy seksualnej potwierdzaj badania28). Nawet przesany mi przez Komend Gwn Policji materia szkoleniowy dotyczcy postpowania z ofiar zgwacenia prezentuje stereotypow wizj gwatu, np. nie ma w nim mowy o gwatach midzy partner(k)ami intymnymi, do gwatu dochodzi wedug autora gwnie w nocy w ciemnym zauku, a sprawc jest obca osoba29). Mity zakcaj moliwo udzielenia ofierze odpowiedniego wsparcia. Analiza
7 Sytuacja ofiar zgwacenia w postpowaniu przygotowawczym. Raport z monitoringu, red. B. Zadumiska, Krakw 006, s. -4, dostpne on-line, 9.06.00 http:// www.ekologiasztuka.pl/pdf/f007zaduminska.pdf; S. Cybulski, Policjanci i ich klienci. Prawo w dziaaniu. Raport z monitoringu, Helsiska Fundacja Praw Czowieka, Warszawa 00. 8 A. Dominiczak, Suby publiczne w subie popdw, w: Prawo i pe 000, nr . 9 S. Prusik, Taktyka postpowania Policji w sprawach o przestpstwa zgwacenia, Szkoa Policji w Pile, 008, dostpne on-line, .09.0 http://www.policja.pl/portal/ pol/54/4708/Taktyka_postepowania_Policji_w_sprawach_o_przestepstwa_zgwalcenia_Slawomir_Prusi.html.

59

PRZEMOC SEKSUALNA W POLSCE DZIAANIA RZDU

R ap oR t

akt sdowych i relacje kobiet pokazuj, e wci dochodzi do sytuacji, w ktrych kobiety zeznaj kilkanacie razy zamiast zalecanego jednorazowego skadania zezna, w sdach czsto zeznaj w obecnoci sprawcy, a sdziowie/e bior pod uwag ich styl ycia czy stosuj przestarzae definicje gwatu. Na przykad we wrzeniu 2009 r. sd kielecki skaza gwaciciela nie za gwat, lecz za wykorzystanie bezradnoci, poniewa nie znaleziono oznak oporu ofiary30). Niestety, podobnie jak wczeniej omwione dziaania, take postawiony przez Platform cel szkolenia kadr nie jest satysfakcjonujco realizowany. Informacja rzdu i strona Penomocniczki donosz tylko o dwch szkoleniach zaplanowanych w roku 2011 przez Krajow Szko Sdownictwa i Prokuratury szkoleniach dla prokuratorw/ek i sdzi(w), ktre zreszt nie dotyczyy stricte przemocy seksualnej, lecz przemocy w rodzinie, a metodyka pracy z ofiarami dotyczya dzieciofiar przemocy w rodzinie. Peniejszy spis szkole, w tym szkole dotyczcych wprost przemocy seksualnej, znajduje si na stronie KSSiP. W latach 2010 i 2011 odbyy si w sumie cztery szkolenia dla prokuratorw/ek i sdzi/w, na ktrych poruszono temat przemocy seksualnej. We wszystkich przypadkach temat ten dodawano do szkole dotyczcych przemocy w rodzinie. Podczas tych czterech szkole 48 godzin dotyczyo wprost przemocy seksualnej (dane ze strony: http://www.kssip.gov.pl). Cho opis poruszanych na szkoleniach zagadnie przedstawia si obiecujco, nie jest to liczba szkole czy godzin szkoleniowych, ktr mona uzna za satysfakcjonujc. Warto jednak zauway, e jeszcze w roku 2009 szkole takich nie byo w ogle. Zgodnie z odpowiedzi Penomocniczki na pytanie o szkolenia, z jej biura wysza sugestia do KSSiP o dodanie tematu przemocy seksualnej do szkole dotyczcych przemocy w rodzinie.

0 A. Drabikowska, Wyrok nie za gwat, ale wykorzystanie bezradnoci, Gazeta Wyborcza Kielce, 9.09.0, dostpne on-line, .0.0 http://kielce.gazeta.pl/ kielce/,476,05954,Wyrok_nie_za_gwalt__ale_wykorzystanie_bezradnosci. html.

0

PRZEMOC SEKSUALNA W POLSCE DZIAANIA RZDU

W odpowiedzi Penomocniczki na pytanie o realizowane szkolenia znalaza si za to informacja o szkoleniach w Subach Zbrojnych RP dotyczcych przeciwdziaania dyskryminacji i molestowaniu seksualnemu. Zgodnie z Programem umacniania dyscypliny, przeciwdziaania uzalenieniom oraz zapobiegania patologiom spoecznym w SZ RP w latach 2010-201131) w latach 2010 i 2011 zaplanowano Szkolenie dla onierzy i pracownikw wojska, dotyczce stresu, konfliktw, agresji, przemocy (mobbingu, molestowania) i dyskryminacji. Niestety, w otrzymanej informacji nie podano liczby szkole ani uczestnikw/czek. W tych samych latach odby maj si take szkolenia Rwne traktowanie standardem dobrego rzdzenia (tu take brak bardziej szczegowych informacji). Na przyszy rok zaplanowano wdraajce Procedur szkolenia dla policji i placwek medycznych. Ani w Informacji Rzdu, ani na stronie Penomocniczki nie ma natomiast wiadomoci o ju zrealizowanych szkoleniach dotyczcych przemocy seksualnej dla policji i pracownikw/czek placwek medycznych. Ostatnia wzmianka na temat szkole dla policji zamieszczona na stronach Komendy Gwnej Policji pochodzi z roku 2004, gdy odbyway si szkolenia w ramach Oglnopolskiego Programu Opieki nad Ofiarami Gwatu realizowanego przez KGP wraz z Towarzystwem Rozwoju Rodziny i Centrum Praw Kobiet32). W odpowiedzi na pytanie o zrealizowane szkolenia dla policji i pracownikw/czek placwek medycznych otrzymaam z biura Penomocniczki zapowied dostarczenia danych w terminie pniejszym ze wzgldu na konieczno ich pozyskania z realizujcych szkolenia instytucji. Brak tych danych nie wiadczy o powanym podejciu do postawionych przez Platform celw.

 http://www.wojsko-polskie.pl/download/tmp/009--/bbfc79d0f5acc0a99cfb909cec74c Program.pdf.  M. Michalski, Zaciemniony obraz, w: Gazeta Policyjna, rok XV, nr 4, .04.004, dostpne on-line, 9.06.00 http://www.gazetapolicyjna.policja.pl/archiwum/404/s4a.html.

1

PRZEMOC SEKSUALNA W POLSCE DZIAANIA RZDU

R ap oR t

4. Platforma (Nie)Dziaania
Niektre z postawionych przez Platform celw nie zostay w aden sposb zrealizowane. Na tej licie znajduje si omwione ju wczeniej (nie)upowszechnianie telefonw zaufania. Ponadto nie s realizowane take dwa cele wymienione w deklaracji na czoowych miejscach, a mianowicie monitorowanie instytucji i przedsibiorstw w zakresie przestrzegania zasady rwnego traktowania, w tym przeciwdziaania molestowaniu seksualnemu kobiet i wdroenie skutecznych antyprzemocowych programw edukacyjnych. 4.1 (Nie)monitorowanie instytucji i przedsibiorstw Za plus uzna mona dostrzeenie przez Platform problemu przemocy seksualnej w miejscu pracy, o ktrej powszechnoci wiadcz wyniki bada33). Rozumiem, e autorki/rzy deklaracji dostrzegaj bezczynno pastwa w tym zakresie, m.in. brak kampanii wiadomociowych, dziaa rzdu, dziaa Pastwowej Inspekcji Pracy czy dobrych praktyk w przedsibiorstwach34). Szkoda, e za postawionym celem nie idzie prawie adne dziaanie. Jedynym dziaaniem dotyczcym molestowania seksualnego podjtym przez Penomocniczk jest przygotowanie i publikacja (nie wiadomo jednak gdzie rozpowszechnianego) miniporadnika Powiedz nie molestowaniu seksualnemu, zawierajcego zbir definicji, przepisw prawnych oraz porad dla kobiet dowiadczajcych molestowania seksualnego w miejscu pracy35). Cho sam pomys opracowania publikacji oceni mona pozytywnie, nie jest to jednak przykad przeciwdziaania. danie aktywnoci wysuwane jest znw pod adresem samych
 Molestowanie seksualne, Sonda CBOS, luty 007, Warszawa, http://www.cbos. pl/SPISKOM.POL/007/K_05_07.PDF. 4 Niemoralne propozycje. Molestowanie seksualne w miejscu pracy, Fundacja Feminoteka, Warszawa 008, dostpne on-line, 4.09.0 http://www.feminoteka.pl/ downloads.php?cat_id=0&download_id=6; Gendermeria. Rwnociowy monitoring, Fundacja Feminoteka, Warszawa 009, dostpne on-line, 4.09.0 http://www. feminoteka.pl/downloads.php?cat_id=0&download_id=66. 5 Powiedz NIE molestowaniu seksualnemu w pracy, Biuro Penomocnika Rzdu do Spraw Rwnego Traktowania, Warszawa 009, dostpne on-line, 4.09.0 http:// www.rownetraktowanie.gov.pl/pelnomocnik/publikacje/powiedz_nie_molestowaniu.

2

PRZEMOC SEKSUALNA W POLSCE DZIAANIA RZDU

dowiadczajcych przemocy kobiety, nie s natomiast podejmowane dziaania, ktre maj kobiety przed przemoc uchroni. 4.2 (Nie)wdraanie antyprzemocowych programw edukacyjnych W deklaracji Platformy cel wdroenia skutecznych antyprzemocowych programw edukacyjnych znalaz si na pierwszym miejscu. Zgodnie z danymi WHO najbardziej efektywn form przeciwdziaania przemocy w relacjach intymnych jest prowadzenie w szkoach programw edukacyjnych dla modziey. Mona zaoy, e takie programy s rwnie najskuteczniejsz form przeciwdziaania przemocy seksualnej. WHO zaleca take m.in. prowadzenie warsztatw genderowych, programw promujcych umiejtnoci komunikacyjne oraz zmieniajcych kulturowo okrelone normy pciowe36). W Polsce nie ma edukacyjnych programw dotyczcych przemocy seksualnej ani w szkoach, ani w mediach. Mimo naganianych przez media dramatycznych historii, polska szkoa wci pomija milczeniem temat przemocy, zwaszcza przemocy seksualnej. Podczas realizowanego w szkoach programu Edukacja dla Bezpieczestwa, ktry zastpi wczeniejsze zajcia z przysposobienia obronnego, uczennica czy ucze dowie si, jak ustrzec si przed ukszeniem wa albo co zrobi, gdy przewrci si kajak, ale nie dowie si, co zrobi, gdy kolega j/ go bije, prbuje jej/mu zdejmowa spodnie lub cignie za ramiczko od stanika. Co wicej, ten bijcy czy zdejmujcy spodnie nie ma szans dowiedzie si, e takie zachowanie nie jest w porzdku. Temat przemocy nie jest wprowadzany do szkolnych programw nauczania dlatego, e sam problem przemocy w szkoach nie jest tematem dostatecznie rozpoznanym. Jak pisze Anna Dzierzgowska: problem przemocy ze wzgldu na pe w szkole jest zjawiskiem niemal nie dostrzeganym w polskich

6 WHO, Violence against women: Intimate partner and sexual violence against women, Fact sheet N9 Updated September 0, dostpne on-line, .0.0 http://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs9/en.



PRZEMOC SEKSUALNA W POLSCE DZIAANIA RZDU

R ap oR t

badaniach i statystykach37), ignorowanym zwaszcza w badaniach prowadzonych przez instytucje rzdowe38). Problem przemocy ze wzgldu na pe wie si z relacjami wadzy, a take ze stereotypami kobiecoci i mskoci w preambule ONZ-owskiej Deklaracji o Eliminacji Przemocy Wobec Kobiet z roku 1978 czytamy: przemoc wobec kobiet jest manifestacj historycznej nierwnoci w relacjach midzy pciami, ktra doprowadzia do dominacji mczyzn i dyskryminacji kobiet oraz stana na drodze do ich penego rozwoju, [] przemoc wobec kobiet jest podstawowym mechanizmem spoecznym, przy pomocy ktrego kobiety s zmuszane do podlegoci wobec mczyzn. Przemoc jest wic soczewk, ktra skupia zagadnienia kluczowe z perspektywy rwnoci pci. Na ten temat jednak, jeli chodzi o polski system edukacji, nie wiemy prawie nic. Przykadem dobrych praktyk w zakresie wprowadzania do szk tematu przemocy jest realizowany przez firmy prywatne i organizacje pozarzdowe program Szkoa bez Przemocy, w ramach ktrego szkoy s zachcane do podejmowania dziaa antyprzemocowych, organizowane s warsztaty i szkolenia dla nauczycieli, a take prowadzone s badania dotyczce przemocy w szkoach. Fakt, e temat tak poway jak przemoc (zgodnie z wynikami badania co pity/a ucze/nnica uwaa, e jego szkoa nie radzi sobie z problemem przemocy) realizowany jest przez orodki zewntrzne, a nie na przykad przez Ministerstwo Edukacji Narodowej, nie wiadczy najlepiej o stronie rzdowej39). Sam program pomija take fakt, e problem przemocy nie jest neutralnym pciowo w raporcie z bada nie znalazam na przykad informacji o tym, jaka bya pe sprawcw przemocy. Program wic niedostatecznie skupia si na przemocy ze wzgldu

7 Biae plamy na mapie (nie)rwnoci pci, red. A. Dzierzgowska, J. Piotrowska, Fundacja Feminoteka, Stowarzyszenie Kongres Kobiet, Warszawa 0. 8 J. Piotrowska, A. Synakiewicz, Dlaczego dziewczta s agresywne? Szkoa wobec problemu przemocy ze wzgldu na pe, Spoeczny Monitor Edukacji, grudzie 00, www.monitor.edu.pl. 9 A. Giza Poleszczuk i in., Przemoc w szkole. Raport z bada, IS UW w ramach programu Szkoa bez Przemocy, maj 0, dostpne on-line, 8.0.0 http://www. szkolabezprzemocy.pl/479,badania.

4

PRZEMOC SEKSUALNA W POLSCE DZIAANIA RZDU

na pe, cho niewtpliwie pozytywnym sygnaem jest wprowadzenie w tegorocznym badaniu pyta o przemoc seksualn. W polskich szkoach nie ma ponadto, take zalecanych przez WHO, programw oddziaujcych na cile okrelone normy pciowe. Polska edukacja szkolna jest lepa na pe, a tym samym przyjmuje si za oczywiste i niepodlegajce kwestionowaniu przekonania i praktyki zakorzenione w konserwatywnym przekazie kulturowym40). Podtrzymywane s wic normy biernej kobiecoci i aktywnej mskoci, czyli podstawy kultury gwatu. Penomocniczka zrealizowaa zaledwie jedno dziaanie, ktre mona uzna za dobr praktyk w tym obszarze przeprowadzony w latach 2010 i 2011 konkurs Jestem szefow dla uczennic szk ponadgimnazjalnych. Brak jednak danych o zasigu konkursu, jego promocji i liczbie uczestniczek. Walce z przemoc seksualn nie sprzyja brak edukacji seksualnej w szkoach. Modzie uczy si seksu z mainstreamowej, dostpnej w Internecie pornografii powielajcej obrazy przemocy wobec kobiet i ich ulegoci. W szkole brakuje miejsca na swobodn rozmow modziey z dorosymi o seksualnoci, co oznacza, e zgwacona dziewczynka moe po prostu nie mie komu lub nie umie komukolwiek powiedzie o swoim dowiadczeniu. W ramach dziaa Platformy Dziaania Przeciw Przemocy nie zostay podjte adne kroki w celu wypracowania i wdraania programw antyprzemocowych w szkoach. Chciaabym wierzy, e Platforma zajmie si wdraaniem takich programw, niestety wrd sygnatariuszy deklaracji nie ma ani Ministerstwa Edukacji Narodowej, ani organizacji zajmujcych si prowadzeniem szkole antyprzemocowych czy antydyskryminacyjnych. Kolejnym obszarem, w ktrym realizowane mogyby by programy edukacyjne przeciwdziaajce przemocy seksualnej, s media, zwaszcza media publiczne. Niestety, przeprowadzony w roku 2009 monitoring polskich mediw publicznych wykaza, e w mediach publicznych rwnoci pci nikt sobie gowy nie zaprzta. Problematyka zwizana z dyskryminacj kobiet jest
40 Tame.

5

PRZEMOC SEKSUALNA W POLSCE DZIAANIA RZDU

R ap oR t

nadal traktowana pobaliwie, jeli nie pogardliwie41). Za przejaw dobrych praktyk uzna mona zorganizowan przez Penomocniczk w roku 2010 konferencj na temat wizerunkw kobiet i mczyzn w reklamie oraz dwie edycje konkursu amanie stereotypw w reklamie. Jednak cho pod deklaracj Platformy podpisa si reprezentant KRRiT, w obszarze mediw nie zostay podjte adne dziaania dotyczce bezporednio przemocy seksualnej. Wrd dziaa Platformy znajduje si tylko jedna akcja okrelona w odpowiedzi Penomocniczki jako informacyjno-edukacyjna. Jest to realizowana przez Penomocniczk w latach 2009 i 2010 Kampania Biaej Wstki Mczyni przeciw przemocy wobec kobiet!. W ramach akcji w grudniu 2009 r. w Warszawie oraz w kilku innych miastach Polski rozdawane byy wstki oraz ulotki dotyczce przemocy wobec kobiet. Rok pniej Penomocniczka nominowaa czonkw Kapituy Bractwa Rycerzy Biaej Wstki, czyli jak napisano w Informacji rzdu 10 znanych i cenionych mczyzn. Akcje okazywania przez mczyzn sprzeciwu wobec przemocy seksualnej maj sens i si raenia tylko wtedy, gdy realizowane s oddolnie przez samych mczyzn. Nie chodzi w tego typu akcjach o nagradzanie tych, ktrzy wyraaj swj sprzeciw wobec przemocy, poniewa powinno to by absolutn norm. Wtpliwy jest take sam wybr nominowanych: w gronie Rycerzy Biaej Wstki znaleli si m.in. Piotr Marzec Liroy, Borys Szyc i Krzysztof Diablo Wodarczyk. Nie wiadomo, czym nominowani przysuyli si idei przeciwdziaania przemocy wobec kobiet poza tym, e przed kamerami powiedzieli, e s przeciwko. Wiadomo za to, e w piosence Liroya Ja mi si chce kobiecy wokal piewa na czworaka lubi, kiedy mocno trzyma mnie za pup, kiedy ostro z caej siy bije mnie po dupie.

4 J. Piotrowska, Seksistowski szum medialny, w: Brak misji na wizji i wizji w edukacji, Warszawa 009, s. 5-6.



PRZEMOC SEKSUALNA W POLSCE DZIAANIA RZDU

4.3. Brakujce cele Poza celami realizowanymi czciowo i celami nierealizowanymi wskaza mona te takie, ktrych Platforma w ogle sobie nie postawia, cho powinna. Po pierwsze wic, Platforma nie dostrzega potrzeby zbierania danych dotyczcych przemocy seksualnej wobec kobiet. Opisanie problemu przemocy seksualnej za pomoc danych ilociowych i jakociowych jest konieczne dla zbudowania skutecznych i efektywnych programw. Zbieranie danych na temat przemocy, z uwzgldnieniem zmiennej pci, zalecane jest przez WHO, a take przez ONZ w ramach rekomendacji dla Polski dotyczcych realizacji Konwencji CEDAW, na ktr powouje si zreszt deklaracja Platformy42). W Stanach Zjednoczonych dane dotyczce przemocy seksualnej wobec kobiet gromadzone s przez National Institute of Justice bdcy naukow jednostk Departamentu Sprawiedliwoci. Jego polskim odpowiednikiem jest Instytut Wymiaru Sprawiedliwoci, ktry jednak nie prowadzi bada wraliwych genderowo. Wrd celw Platformy znale powinno si wic zbieranie genderowo sprofilowanych informacji. Z tym dziaaniem powizane jest take monitorowanie efektw podejmowanych dziaa czy wprowadzanych przepisw, np. zmian wywoanych wdroeniem Procedury i Wytycznych, czego ani Platforma, ani obecny rzd nie robi. Wrd celw Platformy brakuje take poprawy legislacji dotyczcej zgwacenia, zawierajcej liczne wady. Umiejscowienie przestpstwa zgwacenia w dziale przestpstwa przeciwko wolnoci seksualnej i obyczajnoci, a nie w dziaach przestpstwa przeciwko zdrowiu i yciu czy przestpstwa przeciwko wolnoci sugeruje, e gwat jest naruszeniem norm obyczajowych, a nie zagroeniem zdrowia, ycia i wolnoci kobiety. Prawo niepotrzebnie oddziela zgwacenie od agodniej karanego seksualnego wykorzystania osoby bezradnej lub niepoczytalnej oraz od seksualnego wykorzystania zalenoci. Zgwacenie jest
4 CEDAW, Concluding comments of the Commitee on the Elimination of Dicrimination against Women: Poland, CEDAW/C/POL/CO/6, pkt. , dostpne on-line, 0.0.0 http://www.federa.org.pl/dokumenty_pdf/prawaczlowieka/Cedawcomments.pdf.

7

PRZEMOC SEKSUALNA W POLSCE DZIAANIA RZDU

R ap oR t

przestpstwem wnioskowym, co uzna mona za ciche przyzwolenie pastwa na gwat. W praktyce bowiem oznacza to, e ofiary czsto nie skadaj wnioskw o ciganie z powodu lku przed sprawc, lojalnoci wobec niego (gdy jest to znajomy lub bliski) czy lku przed upokarzajc procedur policyjno-sdow. ciganie gwatw na wniosek ofiary sugeruje, e prawodawca zakada nisk szkodliwo spoeczn czynu. Kolejn wad s niecisoci definicyjne, np. na przykad zgodnie ze wspczesn interpretacj przestpstwo zgwacenia postrzegane jest przez pryzmat woli ofiary, a nie zastosowanej wobec niej przez sprawc przemocy czy te doznanych przez ni obrae lub stawianego oporu43), co podkreli take Trybuna Praw Czowieka44). Cho polskie przepisy w obecnym brzmieniu nie zakadaj koniecznoci okazania przez ofiar czynnego oporu, czsto jednak interpretowane s wanie w ten sposb45). Dla wykluczenia, takich czsto niekorzystnych dla ofiar, interpretacji konieczne jest albo przeformuowanie przepisu, albo budowanie odpowiedniej kultury prawnej. Wrd opisanych w Informacji zgoszonych przez Penomocniczk propozycji zmian legislacyjnych adna nie dotyczy przemocy seksualnej. Najbardziej racy jest jednak brak takich celw i dziaa Platformy, ktre skupiayby si na sprawcach, a nie na ofiarach. W treci deklaracji kobietyofiary przemocy seksualnej pojawiaj si siedem razy i dobrze, bo warto mwi wyranie, kto od tej przemocy cierpi. Nie mona jednak zapomina o tych, ktrzy tej przemocy si dopuszczaj. Przemoc seksualna nie jest chorob przenoszon przez wirusy. Za kadym jej aktem stoi konkretny sprawca, przy czym statystycznie duo czciej s to mczyni, ktrzy w treci deklaracji nie pojawiaj si ani razu. A to zwaszcza ich powinny dotyczy antyprzemocowe programy edukacyjne. Oni te, gdy rzeczywicie stan si ju spraw4 E. Zieliska, Definicja gwatu, dostpne on-line, 9.06.00 http://www.federa. org.pl/?page=news&newsid=46&lang=. 44 A. Kurzawa, Gwat w polskim prawie, w: Prawo i pe 005, nr . 45 B. Kunicka-Michalska, J. Wojciechowska, Przestpstwa przeciwko wolnoci, wolnoci sumienia i wyznania, wolnoci seksualnej i obyczajnoci oraz czci i nietykalnoci cielesnej, Warszawa 00, s. 95; przykad uzasadnienia wyroku: II AKa 05/08 wyrok s.apel. 008.0.0 w Katowicach LEX nr 477649.

8

PRZEMOC SEKSUALNA W POLSCE DZIAANIA RZDU

cami, powinni by adresatami programw resocjalizacyjnych, o ktrych w deklaracji nie wspomina si sowem i ktre praktycznie nie s w Polsce realizowane. Tymczasem mczyni, do ktrych kierowane s dziaania Penomocniczki, to Mczyni przeciw przemocy wobec kobiet!, a wic adresaci Kampanii Biaej Wstki nagradzani za niestosowanie przemocy, czyli za to, co powinno by norm.

5. Przeciwdziaanie przemocy seksualnej programy pastwa. Odpowied: nie dotyczy?


Tylko dwa z piciu celw sformuowanych w deklaracji Platformy Dziaania Przeciw Przemocy Seksualnej zostay zrealizowane, ale w bardzo ograniczonym zakresie. Najwikszym osigniciem Platformy jest opracowanie jednolitej Procedury postpowania dla policji i szpitali wraz z towarzyszcym jej Informatorem dla ofiar. Platforma wspiera take, przynajmniej deklaratywnie, projekt Wytycznych Prokuratora Generalnego w zakresie kontaktu z ofiarami gwatu. Czas teraz na wprowadzenie obu dokumentw w ycie. Szcztkowo realizowane s take szkolenia dla pracownikw/nic instytucji majcych kontakt z ofiarami gwatu. Czas na objcie szkoleniami policji i pracownikw/czek placwek medycznych oraz wikszej ni dotychczas liczby prokuratorw/ek i sdzi(w). Zatwierdzenie i wdraanie Procedury i Wytycznych, realizacja szkole oto dziaania, ktrych zrzeszeni w Platformie reprezentanci instytucji pastwowych mog si podj od rki, jeli tylko wyka si dobr wol. Zwrci uwag trzeba take na te dziaania, ktrych realizacja wymagaby wikszych nakadw czasu, pracy i finansw, a wic na dziaania prewencyjne, dotd przez Platform pomijane. Realizowanym przez rzd programom dotyczcym przemocy seksualnej przywieca mog zasadniczo dwa cele. Podstawowym celem w zakresie przeciwdziaania przemocy seksualnej wobec kobiet jest zmniejszenie liczby gwatw, co wymaga podjcia takich dziaa, ktre maj gwatom zapobiega. Warto za-

9

PRZEMOC SEKSUALNA W POLSCE DZIAANIA RZDU

R ap oR t

uway, e gdy ten cel przekuwa si na konkretne dziaania, odpowiedzialno za gwat czsto przerzucana jest na potencjalne ofiary. Prowadzone s wic kursy samoobrony dla kobiet, publikowane s poradniki typu jak nie pa ofiar gwatu. S to niewtpliwie dziaania wartociowe, przynoszce natychmiastowe realne skutki dla ich beneficjentek. Problem powstaje wwczas, gdy pastwo podejmuje wycznie dziaania tego typu, a nie adresuje adnych programw do potencjalnych sprawcw. Przyczyn gwatw nie jest fakt, e kobiety nie potrafi si broni, e spotykaj si z nieodpowiednimi mczyznami, pij alkohol i wracaj wieczorami same do domu. Przyczyny przemocy seksualnej wobec kobiet tkwi gboko w kulturze. Gwaty nie s chorob; za kadym gwatem stoi konkretny sprawca i dopki na sprawcw nie zostanie skierowana uwaga programw prewencyjnych, dopty te programy nie przynios oczekiwanych skutkw. Jak zaznaczyam wyej, za najskuteczniejsze i najbardziej efektywne programy prewencyjne uznawane s m.in. antyprzemocowe programy edukacyjne, warsztaty genderowe, warsztaty uczce umiejtnoci komunikacyjnych i tworzenia relacji czy programy zmieniajce kulturowo okrelone normy pciowe. Poniewa jednak prewencja oznacza dziaanie o odroczonych, dugofalowych skutkach, a gwaty popeniane s codziennie, tu i teraz, sformuowa trzeba te cel numer dwa: redukcj szkd poprzez skuteczn, kompleksow, prowadzon na bieco pomoc ofiarom. Podkrelajc znaczenie kompleksowego wsparcia dla ofiar, pamita trzeba o tym, e jest to leczenie skutkw przemocy, a nie zapobieganie jej. Tworzeniu systemu pomocy dla ofiar musz towarzyszy dziaania prewencyjne. Podejmowanie wycznie dziaa interwencyjnych jest nieracjonalne i nieefektywne bez prewencji nie ma szans na to, by konieczno interwencji kiedykolwiek ustaa. Jak w tym wietle prezentuj si dziaania Platformy? Procedura dla policji i lekarzy w zakresie kontaktu z ofiarami przemocy seksualnej, Wytyczne Prokuratora Generalnego, Informator dla ofiar, poradnik dotyczcy molestowania seksualnego wszystko to s dziaania interwencyjne, oddziaujce na sytuacj kobiet wwczas, gdy stan si ju ofiarami przemocy. Cho Plat-

70

PRZEMOC SEKSUALNA W POLSCE DZIAANIA RZDU

formie przywieca cel przeciwdziaania przemocy seksualnej, jak dotd zajmowaa si wycznie leczeniem jej skutkw. Nie s natomiast realizowane dziaania prewencyjne, zapobiegajce przemocy seksualnej. Brakuje programw oddziaujcych, zanim chopiec czy mczyzna zgwaci swoj koleank, partnerk, obecn lub by on, koleank z pracy, podwadn, pacjentk, studentk, ssiadk, siostrzenic czy dziewczyn poznan na imprezie. Interwencja i bieca pomoc ofiarom nie docieraj do rda problemu, nie wpywaj na sprawcw czy potencjalnych sprawcw, nie zmniejszaj zagroenia gwatami. Jeli chcemy mwi o przeciwdziaaniu przemocy, a nie o leczeniu jej skutkw, tworzenie kompleksowego systemu pomocy powinno by doran odpowiedzi na przemoc, towarzyszc staraniom o stworzenie spoeczestwa bez przemocy. Jak dotd, zamiast Platformy Dziaania Przeciw Przemocy Seksualnej Stop przemocy!, mamy Platform Leczmy Ofiary!. Brak dziaa prewencyjnych jest najpowaniejszym zarzutem wobec Platformy, a take wobec polityki pastwa, kadego z samorzdw i kadej z instytucji dysponujcej narzdziami zmiany. Przytoczone na pocztku szacunkowe koszty gwatw ponoszone przez cae spoeczestwo pokazuj wyranie, e w tej dyskusji argumentem nie moe by brak rodkw w budecie na prowadzenie dziaa prewencyjnych. Wanie ich nieprowadzenie, a wic poniekd akceptacja dla ogromnej skali rozprzestrzenienia gwatw, kosztuje duo wicej, zarwno w skali mikro, jak i makroekonomicznej. Niepodejmowanie przez pastwo dziaa przeciwdziaajcych przemocy seksualnej oznacza pomijanie przez wadze ogromnego problemu, dotykajcego w bardzo bolesnej, ale i w bardzo namacalnej formie znaczn liczb osb, a porednio wpywajcego te na kondycj caego pastwa.

71

R ap oR t

POLSKIE MEDIA WOBEC PRZEMOCY SEKSUALNEJ

Agnieszka Kaim

Sposb przedstawiania gwatu w mediach wpywa na spoeczne postrzeganie tego przestpstwa i jego ofiar1). Niestety, stoi on czsto w sprzecznoci z faktycznymi uwarunkowaniami gwatu2). Media powielaj liczne mity na temat gwatu, czyli stereotypy dotyczce zarwno samej sytuacji gwatu, jak i jego ofiar oraz sprawcw3). Do mitw tych nale m.in. przekonania bagatelizujce konsekwencje przemocy seksualnej, przypisujce win ofierze; sugerujce, e zasuya sobie na gwat z powodu swojego stroju czy zachowania; czce gwat raczej z seksem ni z przemoc; ukazujce typowego sprawc jako osob, ktra nie potrafi panowa nad swoim popdem, a typowy gwat jako napad dokonany na ulicy przez osob nieznan ofierze. Mity na temat gwatu powizane s z wiar w sprawiedliwy wiat: atwiej nam odsun od siebie myli, e te moemy by naraone na przemoc seksualn, jeli wierzymy, e ofiary s same sobie winne, e gwat nie spotyka porzdnych kobiet, tylko takie, ktre go w jaki sposb sprowokoway, e gwat najczciej zdarza si w ciemnym zauku, a sprawc moe by jaki zwyrodnialec, ale na pewno nie osoba, ktr dobrze znamy. Jednak poczucie bezpieczestwa oferowane przez mity jest
 J. Ardovini-Brooker, S. Caringella-McDonald, Media attributions of blame and sympathy in ten rape cases, The Justice Professional 00, nr 5, s. -8.  K. Soothill, Editorial. Sex crime and the media, Criminal Behaviour and Mental Health 004, Nr 4, s. 7-0.  M.R. Burt, Cultural Myths and Supports for Rape, Journal of Personality and Social Psychology 980, vol. , s. 7-0.

72

POLSKIE MEDIA WOBEC PRZEMOCY SEKSUALNEJ

zudne nie znajc faktycznych uwarunkowa gwatu i wierzc w stereotypy, atwo mona przeoczy potencjalnie niebezpieczne sytuacje4). Powielanie w mediach mitw na temat gwatu ma powane konsekwencje. Wpaja ono stereotypowe postrzeganie gwatu tym osobom, ktre wczeniej nie miay takich przekona, wzmacnia stereotypy u tych, ktrzy ju wczeniej w nie wierzyli i wyzwala postrzeganie konkretnych przypadkw gwatu zgodne ze stereotypami, czyli w sposb umniejszajcy win sprawcy5). Ofiary gwatu s mniej skonne do zgoszenia przemocy seksualnej, jakiej dowiadczyy, jeli odbiega ona od stereotypu prawdziwego gwatu6). Mog wierzy w mity i nie postrzega tego, co je spotkao, jako gwatu, bd te obawia si reakcji bliskich czy policji. Sposb przedstawiania danego przypadku gwatu w mediach moe te przyczyni si do skazania bd uniewinnienia sprawcy. Dlatego rzetelne przedstawianie gwatu przez dziennikarzy jest niezwykle istotne. Niniejszy tekst dotyczy sposobu ukazywania przemocy seksualnej w polskich mediach.

Oglne tendencje w ukazywaniu przemocy seksualnej w polskiej prasie


Z uwagi na ograniczon objto niniejszej publikacji, zdecydowaam si zawzi badania do analizy prasy opiniotwrczej, tj. Gazety Wyborczej i Rzeczpospolitej, przyjmujc, e punkt widzenia przyjty przez te dzienniki w okrelonych przypadkach przemocy seksualnej czsto powielany jest przez inne media. Gazeta Wyborcza i Rzeczpospolita od lat przoduj bowiem w rankingach najbardziej opiniotwrczych mediw, wyprzedzajc tygodniki, radio i telewizj7).
4 L. Kahlor, D. Morrison, Television Viewing and Rape Myths Acceptance among College Women, Sex Roles 007, vol. 56, s. 79-9. 5 R. Franiuk, J.L. Seefelt, J.A. Vandello, Prevalence of rape Myths in Headlines and Their Effects on Attitudes Toward Rape, Sex Roles 008, vol. 58, s. 790-80. 6 S.E. Shaw, E. Nye, J. Jamel, H.D. Flowe, The print media and rape, The Psychologist 009, vol. , part 0. 7 Por.: roczne raporty Instytutu Monitorowania Mediw z bada Najbardziej opiniotwrcze media w Polsce, www.instytut.com.pl/raporty.

7

POLSKIE MEDIA WOBEC PRZEMOCY SEKSUALNEJ

R ap oR t

Zdecydowaam si przeanalizowa pras z lat 1995 i 2010, aby uchwyci ewentualne zmiany w przedstawianiu przemocy seksualnej. Zbadaam 251 tekstw wyszukanych w archiwum Gazety Wyborczej i archiwum Rzeczpospolitej wedug sw kluczowych zwizanych z gwatem, przemoc seksualn i molestowaniem8), w tym 83 teksty z roku 1995 (42 z GW, 41 z Rp) i 168 tekstw z roku 2010 (124 z GW, 44 z Rp9)). Pierwsz obserwacj bya znaczco wiksza w roku 2010 liczba tekstw poruszajcych problem przemocy seksualnej wobec kobiet, mimo e w roku 1995 kontekst rwnie mg sprzyja refleksji nad tym tematem to wanie wtedy po odbyciu poowy kary wyszed na wolno Mike Tyson skazany za gwat na Desiree Washington, w Niemczech toczya si debata na rzecz uznania gwatu w maestwie za przestpstwo, w Polsce dziaalno rozpoczo pogotowie telefoniczne Niebieska Linia, Amnesty International prowadzio midzynarodow kampani Human Rights Are Womens Right, a w Pekinie odbya si IV wiatowa Konferencja w sprawie Kobiet. Czstsze pojawianie si w mediach tematu gwatu jest zjawiskiem pozytywnym, wiadczcym o przeamywaniu tabu wok tego zjawiska. Analizowane artykuy dzielone byy na teksty oglnie odnoszce si do tematu przemocy seksualnej i na teksty dotyczce konkretnych przypadkw przemocy seksualnej, ktre z kolei przypisywane byy do kategorii: sprawca znany/nieznany ofierze i sprawca o wysokim/niskim statusie spoeczno-ekonomicznym. Wszystkie teksty byy take dzielone na stereotypowe, antystereotypowe (majce wymiar edukacyjny) i neutralne. Za teksty stereotypowe uznawaam artykuy, ktre:

8 Pominito artykuy dotyczce przemocy seksualnej wobec dzieci, uznajc je za oddzielny wtek, oraz nieliczne teksty dotyczce przemocy seksualnej wobec mczyzn (byy to gwnie teksty o molestowaniu przez ksiy i gwatach w wizieniach). 9 Przy czym analizowany materia nie uprawnia do wniosku o czstszym poruszaniu tematu przemocy seksualnej przez GW ni Rp, poniewa GW bya analizowana wraz z dodatkami lokalnymi.

74

POLSKIE MEDIA WOBEC PRZEMOCY SEKSUALNEJ

1. Bagatelizuj poszczeglne przypadki molestowania i gwatu lub cae zjawisko, np. poprzez niepowane, artobliwe w zamierzeniu tytuy10), bagatelizujce sformuowania (np. Grzechy modoci si nie skoczyy. Rozbi sportowe bmw, wjedajc do orodka treningowego, na zgrupowaniu reprezentacji modzieowej zosta aresztowany pod zarzutem gwatu na tancerce w nocnym klubie11), porwnania (Seksafera [w Samoobronie] to druga taka gona sprawa w najnowszej historii Radomska. Pierwsza miaa miejsce w 1971 r., gdy PAP podaa za Gazet Radomszczask, e podczas koncertu pijany Niemen pokaza publicznoci go pup12), motta (Pesymista twierdzi, e wszystkie kobiety to nierzdnice. Optymista nie jest tego zdania, ale ma nadziej [Julian Tuwim] jako motto tekstu o prostytucji, strczycielstwie i handlu kobietami13) czy wymiewanie problemu wprost (np. A kobiety w kilku krajach odkryy, e s nagminnie seksualnie molestowane przez mczyzn, choby spojrzeniami. Skala zjawiska te niebywaa. Zaczto z tym walczy i s miasta, gdzie strach si za niewiast obejrze14). 2. Powielaj mit, e w gwacie chodzi przede wszystkim o seks, a nie o przemoc, tymczasem seksualne motywy sprawcy nie s konieczne dla stwierdzenia gwatu, a przestpstwo to czciej wie si z motywacj agresywn, a nie seksualn15). Dzieje si tak np. poprzez uywanie sowa seksafera do opisu przypadkw oskare o gwat, nadawanie artykuom tytuw sugerujcych, e chodzio przede wszystkim o seks czy flirt16), traktowanie spraw o gwat jak skandali obyczajowych, a nie powanych przestpstw , m.in. opisanie sprawy prezydenta Kacawa w kontekcie romansw na salonach17).
0 Np. J. Kalabiski, Jzyczek Packwooda, GW 08.09.995 tekst o wymuszonym caowaniu podwadnych przez generaa; W. Kostyrko, Nie gwa ma, ono, GW .0.995 tekst o karalnoci gwatw w maestwie.  M. Koodziejczyk, Bardzo chce by wany, Rp 05.07.00.  M. Goss, Radomsko: krajobraz po seksaferze, Rp 6.0.00.  A. Fandrejewska, Wdziki na sprzeda, Rp 4.0.995. 4 T. Jastrun, Epidemia narcyzmu, Rp 08.07.995. 5 M. Rodzynkiewicz, Przestpstwa przeciwko wolnoci seksualnej i obyczajnoci, w: Kodeks karny. Cz szczeglna. Komentarz, red. A. Zoll, Krakw 006. 6 Np. L. Wjcik, Sex cathedra, GW 08.04.995 tekst o molestowaniu studentek. 7 P. Wroski, Stosunki polityczne, GW 0.0.00.

75

POLSKIE MEDIA WOBEC PRZEMOCY SEKSUALNEJ

R ap oR t

3. Przyjmuj perspektyw podejrzanego lub skazanego za gwat, wyraaj empati wobec niego, ale nie wobec ofiary, np. Ma by lepiej dla naszych obywateli. [] Najgoniejszy przykad takiej sprawy to przypadek Jakuba T., skazanego za gwat na Brytyjce na doywocie. Odsiaduje wyrok w Polsce, mimo e nasz kodeks nie przewiduje takiej kary za gwat18). 4. Powielaj mit, e ofiary s wspodpowiedzialne za przemoc seksualn, bo prowokuj mczyzn swoim wygldem, np. Konsekwencj wyzywajcego stroju i makijau jest przedmiotowe traktowanie dziewczyny, a w skrajnym przypadku gwat19); lub Kobiety, ktre najczciej padaj ofiar molestowania seksualnego, mog unikn wielu nieprzyjemnych sytuacji, przychodzc do pracy w duszej spdnicy i z mniejszym dekoltem ni na pla. Powinny zapomnie o wieczorowym makijau i fryzurze oraz o obwieszaniu si biuteri. Chyba e maj zamiar prowokowa wygldem przeoonych, oczekujc w zamian nawizania z nimi bliszej przyjani, po ktrej obiecuj sobie szybszy awans20). 5. Sugeruj, e ofiary s wspodpowiedzialne za napa, gdy chodz same po miecie, np. Zdarzenie jest przestrog dla wszystkich, e kobiety nie powinny chodzi same noc po ulicach21); lub Kobieta nie powinna wychodzi z domu sama22). 6. Umniejszaj krzywd, jakiej dowiadczaj zgwacone prostytutki, poprzez opisywanie tego, co je spotkao, jako nie do koca gwatu (czasem poprzez przejmowanie jzyka sprawcw, np. okrelanie gwatu mianem sprawdzania kwalifikacji na prostytutk23)). Za powielajce mity uznawaam zarwno stereotypowe opinie dziennikarzy, jak i przytaczane stereotypowe wypowiedzi osb trzecich, o ile nie byy opatrzone komentarzem lub przeciwstawione innemu punktowi widzenia, lecz potraktowane
8 9 0    A. ukaszewicz, Polskie sdy powinny dopasowywa wyroki, Rp 0.09.00. A. Gutowska, Demoralizacja, GW 7.06.995. E. Barlik, Jak unika nieprzyjemnych sytuacji, Rp ..995. K. Lubiniecka, Gwaciciel schwytany w centrum, GW 7.0.00. M. Sawacka, Bdmy ostroni, ale nie panikujmy, GW 05.0.00. H. Pasek, Gwat w agencji towarzyskiej, Rp 7.05.995.

7

POLSKIE MEDIA WOBEC PRZEMOCY SEKSUALNEJ

jako w peni uprawniona opinia czy wrcz podsumowanie sprawy, np.: Wszystko to razem sprawiao wraenie sekwencji gangsterskiego filmu i wielu Amerykanw zadawao w zwizku z tym pytanie, czy tak wyobraamy sobie wizerunek pokory i skruchy ze strony kogo, kto wanie zakoczy odsiadywanie 3-letniego wyroku za gwat popeniony na osobie Desiree Washington, murzyskiej piknoci. Inni odpowiadali jednak, e Tyson nie by wcale sprawc przestpstwa, tylko sam sta si ofiar, poniewa oskarenie, wniesione przez panienk, ktra w nocy zamiast spa posza z wizyt do pokoju hotelowego samotnego mczyzny, z dala pachnie intryg. Ponownie odezway si gosy, e proces, w wyniku ktrego Mistrza uwiziono, mg mie miejsce tylko w Indianapolis, czyli wrd kukurydzianych pl na zacofanym rodkowym Zachodzie, poniewa w miecie normalnym, jak Los Angeles albo Nowy Jork, podobne oskarenie nawet by nie wpyno do sdu, zostaoby bowiem wymiane24). Za teksty antystereotypowe (edukacyjne) uznawaam artykuy, ktre rzetelnie edukuj o prawach ofiar gwatu, o tym, czym jest molestowanie itp., zawieraj informacje przeczce mitom na temat gwatu (np. sprawc przemocy najczciej bywa osoba znajoma lub partner25)) lub sprzeciwiajce si stereotypowym przekonaniom innych (Autorki projektu twierdz, e gwaty na kobietach traktowane s przez polskie sdy jak incydenty obyczajowe wynike z prowokacyjnego zachowania si kobiet, a nie jak przestpstwa. Podczas rozprawy kobieta musi udowodni, e nie zrobia nic, co mogoby sprowokowa gwat26)). Za teksty neutralne uznawaam takie, ktre ani nie powielaj mitw na temat przemocy seksualnej, ani si im nie przeciwstawiaj.

4 L. Matuszyska-Kwinta, Tysonmania, czyli trzeci powrt, Rp .08.995. 5 K. Fryc, Zmusza mnie, bo mnie kocha, GW ..00. 6 E.O., Gwat jako incydent obyczajowy, Rp 0.04.995.

77

POLSKIE MEDIA WOBEC PRZEMOCY SEKSUALNEJ

R ap oR t
Wykres 1. Przedstawianie przemocy seksualnej w polskiej prasie opiniotwrczej w latach 1995 i 2010.

70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% stereotypowo


24% 28%

60% 62%

1995 2010

17% 10%

neutralnie

antystereotypowo

Analiza tekstw prasowych pokazuje, e najwicej, bo ok. 60%, jest przekazw neutralnych. Treci powielajce stereotypy stanowi jednak znaczny procent. Zadziwiajco niewiele jest treci antystereotypowych, edukujcych o prawach ofiar gwatu, o tym, czym jest molestowanie seksualne i jak si przed nim broni, o tym, gdzie szuka pomocy itp.

Jak zmieni si sposb przedstawiania przemocy seksualnej w polskiej prasie w cigu ostatnich pitnastu lat?
Widzimy, e wzrosa liczba stereotypowych przedstawie przemocy seksualnej (Wykres 1). Kiedy przeanalizuje si oba tytuy oddzielnie, wida wyranie, e zmiana ta nastpia gwnie w Rzeczypospolitej (Wykres 2). W obu tytuach zmniejszya si liczba tekstw edukacyjnych, amicych stereotypy dotyczce gwatu i molestowania.

78

POLSKIE MEDIA WOBEC PRZEMOCY SEKSUALNEJ

Wykres 2. Przedstawienie przemocy seksualnej w Rzeczypospolitej i Gazecie Wyborczej w latach 1995 i 2010.

70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Rp 1995


24% 22% 11% 54% 52% 36% 24%

61%

65%
stereotypowo neutralnie

15%

25%

antystereotypowo

10%

Rp 2010

GW 1995

GW 2010

Z czego moe wynika wzrost relacji medialnych powielajcych mity? Badania pokazuj, e prawdopodobiestwo obwiniania ofiary przez media jest wiksze, gdy znaa ona sprawc i gdy ma on wyszy status spoeczno-ekonomiczny, za najbardziej negatywnie oceniani s w mediach sprawcy nieznani ofiarom, dokonujcy napadu na ulicy czy w parku, czyli zgodnie ze stereotypowym scenariuszem gwatu27). W roku 1995 doniesienia o sprawcy znanym ofierze i majcym wysoki status stanowiy 27% wszystkich doniesie o przypadkach przemocy na tle seksualnym, a w roku 2010 ju 46%, wzrosa wic liczba doniesie o przypadkach najbardziej naraonych na stereotypowe reakcje. Mimo e sam fakt przeamywania tabu i czstszego ujawniania przez media takich przypadkw jest pozytywny, to jednak tym samym media czciej powielaj mity. Podobne zmiany w mediach kanadyjskich zdiagnozoway Maria o i Sharon E. Chamard28).

7 J. Ardovini-Brooker, S. Caringella-McDonald, Media attributions of blame, dz.cyt. 8 M. o, S.E. Chamard, Selling newspapers or educating the public? Sexual violence in the media, Canadian Journal of Criminology July 997, s. 9-8, http://www. thepsychologist.org.uk/archive_home.cfm?volumeID=&editionID=80.

79

POLSKIE MEDIA WOBEC PRZEMOCY SEKSUALNEJ

R ap oR t

Jakie sprawy najczciej ukazywane byy stereotypowo? Przeanalizowaam teksty na temat konkretnych przypadkw gwatu pod ktem sposobu ich przedstawienia w zalenoci od tego, czy sprawca znany by ofierze i czy mia wysoki czy niski status spoeczno-ekonomiczny.
Wykres 3. Przedstawianie przemocy seksualnej a znajomo sprawcy przez ofiar.

100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0%
7% 0% 41% 59%

93% 80% 62%


stereotypowo

32% 20% 6% 0% 0%

neutralnie antystereotypowo

sprawca znany 1995

sprawca nieznany 2010

sprawca znany 1995

sprawca nieznany 2010

Wykres 4. Przedstawianie przemocy seksualnej a status spoeczno-ekonomiczny sprawcy.

90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0%


14% 0% 43% 57%

86% 78%

57%
stereotypowo

39%

neutralnie antystereotypowo

18% 0% 4% 4%

80

sprawca wysoki status 1995

sprawca niski status 1995

sprawca wysoki status 2010

sprawca niski status 2010

POLSKIE MEDIA WOBEC PRZEMOCY SEKSUALNEJ

Za typowy gwat uwaany jest napad w ciemnej uliczce dokonany przez psychopat czy osob z marginesu spoecznego. Przestpstwa seksualne, ktre wymykaj si temu scenariuszowi, s dokonane przez sprawc znanego ofierze i majcego wysoki status spoeczno-ekonomiczny, traktowane s podejrzliwie (Skoro znaa sprawc, to moe si zgodzia? Dlaczego si z nim spotkaa? Jak ten szanowany czowiek mgby to zrobi?), mimo e tego typu scenariusz jest czsty, bowiem sprawcy przestpstw seksualnych wywodz si ze wszystkich rodowisk i grup spoecznych, najczciej nie s chorzy psychicznie29), nie byli ofiarami molestowania, s aktywni seksualnie30) i atakuj z reguy osoby sobie znane31). Odzwierciedlenie stereotypu na temat typowej sytuacji gwatu wida w polskiej prasie. Bagatelizowanie napaci, sugerowanie, e tak naprawd chodzio o seks, obwinianie ofiary czy usprawiedliwianie sprawcy wystpuje najczciej w artykuach dotyczcych przestpstw seksualnych, ktrych ofiara znaa sprawc i ktrych sprawca mia wysoki status spoeczno-ekonomiczny nie by recydywist czy osob z patologicznego rodowiska, tylko politykiem, gwiazd sportu, artyst, lekarzem itp. Procent tekstw powielajcych stereotypy jest wysoki. Nie mona mwi o znaczcej poprawie w stosunku do roku 1995. Co prawda w roku 2010 pojawia si niewielki procent przekazw antystereotypowych w tekstach o konkretnych przypadkach gwatu, ale procent stereotypowych przedstawie spraw, w ktrych sprawca by znany ofierze i by osob o wysokim statusie, zmala tylko nieznacznie. Z kolei stereotypowych przedstawie spraw, w ktrych sprawca jest nieznany, byo w roku 2010 a o 13% wicej ni w roku 1995. Warto jednak podkreli, e efekt ten jest powizany gwnie z tekstami na temat sprawy Jakuba Tomczaka, ktry zosta skazany za gwat na nieznajomej
9 L.M.W. Taylor, The role of offender profiling in classifying rapists: Implications for counselling, Counselling Psychology Quarterly 99, nr 6, s. 5-48. 0 Zrozumie przemoc na tle seksualnym, Warszawa 000.  Z. Izdebski, Profesjonalnie traktowa ofiary. Wywiad przeprowadzony przez Marka Michalskiego, Gazeta Policyjna 004, nr 7; U.S. Department of Justice 005 National Crime Victimization Study 005; U.S. Department of Justice, Bureau of Statistics. 997 Sex Offenses and Offenders Study.

81

POLSKIE MEDIA WOBEC PRZEMOCY SEKSUALNEJ

R ap oR t

kobiecie w Exeter. Mimo e w takich przypadkach media raczej solidaryzuj si z ofiar, tu solidaryzoway si ze sprawc ze wzgldu na jego narodowo. Problemem polskich mediw jest nie tylko powielanie mitw na temat gwatu, ale te pogo za skandalem. Takie podejcie wida czsto w przypadkach gwatw popenionych na modych dziewcztach, w tym w przypadkach kazirodztwa. Media, nie tylko tabloidy, szokuj niepotrzebnie ujawniajc najintymniejsze szczegy zajcia i stosujc skandalizujce porwnania, jak polski Fritzl, naznaczajce take ofiar32). Tego rodzaju pogo za skandalem czsto odbywa si ze szkod dla osoby pokrzywdzonej lub jej najbliszych. Pani Katarzyna Kulpa, matka zgwaconej i zamordowanej Mai, wspomina agresywnych dziennikarzy, ktrzy zaraz po zbrodni zdobyli jej numer telefonu i obiecywali profity w zamian za wywiad33). Poza analiz tekstw dotyczcych konkretnych przypadkw przemocy zbadaam take artykuy poruszajce oglnie problem przemocy seksualnej. Nie byo ich wiele, od kilku do kilkunastu rocznie, cznie 47. Wrd nich edukacyjnych, antystereotypowych byo 24, czyli 51%, a stereotypowych 19%.

Reakcje mediw na poszczeglne przypadki przemocy seksualnej


Jak wynika z przeprowadzonego badania, polskie media nadal powielaj mity na temat gwatu, zwaszcza gdy opisuj gone przypadki przemocy seksualnej osb o wysokim statusie spoeczno-ekonomicznym (np. gwiazd, politykw) wobec osb im znanych (np. podwadnych, znajomych). Przykady mona mnoy. Warto tu wymieni chociaby reakcje na zatrzymanie Romana Polaskiego, aresztowanego w Szwajcarii po 31 latach unikania kary za wspycie z trzynastoletni dziewczynk. Relacje medialne byy pene stereotypw przypisujcych win ofierze chtnie relacjonoway one agresywne wypowiedzi w obronie reysera, sugerujce np., e trzynastolatki s sobie
 J. Klimowicz, W. Wicko, Kazirodca chce mwi, GW 04.0.00.  K. Lubiniecka, Pani Kasiu, pani crka nie yje, GW 04..00.

82

POLSKIE MEDIA WOBEC PRZEMOCY SEKSUALNEJ

winne, bo waciwie same pchaj si mczyznom do ka34), a ta konkretna ofiara zapewne bya prostytutk 35). Rwnie sami dziennikarze pisali krzywdzce opinie, np. Seweryn Blumsztajn wsawi si wwczas tekstem, w ktrym stwierdzi, e wybitnym artystom wolno wicej i doda: Nie usprawiedliwiam tego, co zrobi Polaski. Apeluj tylko o pokor wobec wielkiego talentu. To dar, wobec ktrego jestemy bezradni w naszych sdach moralnych. Mog oczywicie si puszy, jaki jestem szlachetny nigdy nie prowadziem si tak le jak Polaski. No i co z tego, skoro nie potrafi dokona czego tak wybitnego jak on36). Zabrako wwczas zdecydowanej reakcji mediw na zniewaanie ofiar przemocy seksualnej i umniejszanie krzywdy, jakiej doznaj. Jak zauwaa Roman Kurkiewicz, jeli chodzi o przemoc wobec kobiet, jzyk mediw bywa bardzo czsto jzykiem oprawcw37). Czasami media powielaj mity poprzez specyficzne skupianie si na sytuacji ofiary przemocy, np. analizuj jej przeszo, wczeniejsze kontakty seksualne itd., tak jakby od tego zaleao, czy dana osoba zasuguje na ochron przed przemoc. Analizujc niektre relacje medialne, mona doj do wniosku, e najlepiej jest, jeli ofiara nie odbiega od wyidealizowanego obrazu, jeli w chwili gwatu bya skromnie ubran dziewic. W przeciwnym razie moe j czeka medialny lincz, tak jak spotkao to pokojwk oskarajc o gwat szefa Midzynarodowego Funduszu Walutowego Dominiquea Strauss-Kahna. Media manipuluj take samymi tytuami, ktre czsto maj szokowa i wprowadzaj w bd, np. tytu Strauss-Kahn zwolniony z aresztu. Pokojwka przyznaje, e skamaa sugeruje, e

4 Staliska broni Polaskiego: 13-latki same pchaj si do ka, Gazeta.pl, 9.09.009. 5 Zanussi broni Polaskiego: 30 lat temu skorzysta z usug nieletniej prostytutki, Gazeta.pl, 8.09.009. 6 S. Blumsztajn, O pokor wobec talentu apeluj, GW 0.09.009. 7 R. Kurkiewicz, Pseudoszarmanckoci w standardy. Czy moliwa jest polityka rwnoci pci w polskich mediach? w: Gendermeria. Raport z wynikw monitoringu, Fundacja Feminoteka, Warszawa 008, s. 6.

8

POLSKIE MEDIA WOBEC PRZEMOCY SEKSUALNEJ

R ap oR t

kobieta przyznaa si do postawienia faszywego oskarenia o gwat. Tymczasem w tekcie czytamy: Dzi pokojwka przyznaa, e nie powiedziaa wczeniej prawdy o tym, co stao si po incydencie ze Strauss-Kahnem. Okazuje si, e po ataku kobieta posprztaa jeszcze jeden pokj, czemu wczeniej zaprzeczaa. Wedug New York Timesa, wtpliwoci nie budzi samo oskarenie o prb gwatu, poniewa przeprowadzone badania medyczne dowodz, e midzy Strauss-Kahnem a kobiet doszo do kontaktu seksualnego, ale raczej przekazane przez ni informacje na temat okolicznoci zdarzenia i jej przeszoci. Pewne niecisoci wykryto te w zoonym przez kobiet wniosku o azyl38). Kamstwo dotyczyo zatem czego innego. Jednak nawet kamstwo z przeszoci, jak nieprawda we wniosku o azyl, moe by wykorzystane przeciwko ofierze, gdy za godne ochrony przed przemoc uznaje si przede wszystkim kobiety o nieskazitelnej przeszoci, czsto niejako przyjmujc zaoenie, e inne najwyraniej same chciay lub s elementem spisku przeciwko domniemanym sprawcom. Doniesienia medialne pomniejszaj powag przestpstwa, jakim jest gwat, poprzez jego seksualizacj i bagatelizowanie przemocowego wymiaru39). Przekonanie, e gwat to co bahego, zwizanego przede wszystkim z seksem, a nie z przemoc, szczeglnie czsto powielane byo w ostatnich latach. Ogromn karier w mediach zrobio bowiem sowo seksafera, pocztkowe uywane w kontekcie oskare Anety Krawczyk wobec Andrzeja Leppera i Stanisawa ywiskiego, pniej take w opisie innych przypadkw przemocy seksualnej, np. sprawy prezydenta Olsztyna. Sytuacja, w ktrej osob podejrzan o gwat okrela si mianem bohatera seksafery, sprawia wraenie, e to przestpstwo to tak naprawd nic zego, a wrcz swoisty powd do dumy40). Zrwnywanie obyczajowych skandali z przypadkami
8 Strauss-Kahn zwolniony z aresztu. Pokojwka przyznaje, e skamaa, Gazeta Wyborcza, .07.0. 9 J. Ardovini-Brooker, S. Caringella-McDonald, Media attributions of blame, dz.cyt. 40 M. Kowalewski, Makowski stara si o powrt do ratusza, Rp 05.0.00.

84

POLSKIE MEDIA WOBEC PRZEMOCY SEKSUALNEJ

gwatu i molestowania stao si bardzo popularne i dokonywane jakby zupenie bezrefleksyjnie. Innym racym przykadem tego zjawiska jest tekst Seks niszczy kariery politykw Dominika Uhliga. Opisujc kariery, ktre pogrzeba seks, przywouje on zarwno afery zwizane z romansami na szczytach wadzy, jak i sprawy dotyczce przemocy seksualnej, np. afer wok prezydenta Olsztyna Czesawa Makowskiego oskaronego o gwat i molestowanie urzdniczek czy przypadek prezydenta Izraela Mosze Kacawa skazanego za gwaty na podwadnych41). Media hoduj take mitowi, e gwat to tylko wymuszony stosunek. Tymczasem zgwaceniem w rozumieniu art. 197 k.k. jest take doprowadzenie drugiej osoby do poddania si innej czynnoci seksualnej wbrew jej woli. Gwatem moe zatem by take dotykanie intymnych czci ciaa ofiary42). Polscy dziennikarze i dziennikarki zdaj si jednak nie rozumie takiej moliwoci. Byo to szczeglnie widoczne przy relacjonowaniu przypadku Ani z Gdaska, ktra popenia samobjstwo po napaci dokonanej przez kolegw z klasy, kiedy to dziennikarze opisywali inn czynno seksualn dokonan na dziewczynie (rozebranie i dotykanie miejsc intymnych), a okrelali tego rodzaju przemoc mianem udawanego gwatu43).

Podsumowanie
Stereotypy na temat przemocy seksualnej nadal s powszechne w polskiej prasie. W cigu ostatnich pitnastu lat nie nastpia znaczca zmiana na lepsze. Czciej pisze si o przemocy seksualnej, przestaje to by temat tabu, ale nadal okoo 25% artykuw powiela mity na temat gwatu. W Rzeczypospolitej nastpi znaczcy wzrost liczby tekstw stereotypowych, czyli bagatelizujcych przypadki gwatu i molestowania, sugerujcych, e w gwacie chodzi o seks, a nie o przemoc, przyjmujcych perspektyw sprawcy, przypisujcych win za gwat kobietom, kt-

4 D. Uhlig, Seks niszczy kariery politykw, GW 5.0.0. 4 J. Polanowski, Przemoc seksualna, Niebieska Linia 00, nr . 4 A. Kaim, Przemoc bagatelizowana. Mity na temat gwatu, Unigender, nr 6-7.

85

POLSKIE MEDIA WOBEC PRZEMOCY SEKSUALNEJ

R ap oR t

ra rzekomo prowokuj wygldem i zachowaniem, czy umniejszajcych krzywd, jakiej doznaj zgwacone prostytutki. Wzrost stereotypw jest zwizany z tym, e w ostatnich latach ujawniono wiele przypadkw przemocy seksualnej dokonanej przez osoby o wysokim statusie spoecznym, a takie przypadki, niezgodne ze stereotypowym scenariuszem gwatu, naraone s na najwiksze niezrozumienie. Przykady takich spraw, to m.in. oskarenie Andrzeja Leppera i Stanisawa ywiskiego przez Anet Krawczyk, oskarenie Dominiquea Strauss-Kahna przez pokojwk, oskarenie prezydenta Olsztyna Czesawa Makowskiego przez podwadne czy zatrzymanie Romana Polaskiego oskaronego o wspycie z maoletni. Niewiele jest tekstw edukacyjnych, dostarczajcych rzetelnej wiedzy na temat uwarunkowa gwatu. Zauway mona za to problem, jakim jest medialna pogo za skandalem, ktra odbywa si czsto bez poszanowania praw ofiary i jej najbliszych do prywatnoci. Ze wzgldu na duy wpyw spoeczny, jaki maj mity zwizane z gwatem powielane przez media, konieczne jest podejmowanie inicjatyw edukujcych dziennikarzy i dziennikarki. Zalecane byoby stworzenie i egzekwowanie zasad etycznych dotyczcych pisania o przemocy seksualnej tak, aby media jej nie bagatelizoway i nie przypisyway winy ofiarom. Zgodne ze stereotypami reakcje mediw na dany przypadek przemocy seksualnej mog wpyn na to, e inne ofiary w podobnej sytuacji mog nie zoy doniesienia o krzywdzie, jaka je spotkaa, bojc si podobnego ostracyzmu. Naley zwraca uwag m.in. na jzyk uywany do opisu przypadkw przemocy seksualnej i nie powiela bagatelizujcych okrele typu seksafera.

8

GWAT NA RANDCE I PROBLEM PRZEMOCY WOBEC DZIEWCZT W GRUPIE RWIENICZEJ


Joanna Piotrowska, Alina Synakiewicz

Kiedy media opisuj przypadki przemocy w relacjach rwieniczych, ktrej sprawcami s chopcy, nie podaj pci sprawcy. Pisze si i mwi, e mamy do czynienia z agresj nastolatkw lub z problemem przemocy wrd modziey. Zupenie inaczej dzieje si, gdy to dziewczta staj si sprawczyniami przemocy wtedy media bij na alarm. Dziewczyny s coraz bardziej agresywne, Dziewczyny si bij to tylko niektre tytuy, ktre pojawiy si w ostatnim czasie. Moemy wic odnie wraenie, e problem z agresj maj w Polsce wycznie dziewczta. Jak podaje policja: Analiza danych pokazaa, e na przestrzeni lat 1999-2010 liczba modych kobiet podejrzanych o popenienie [] przestpstw rosa najszybciej np.: o 169% wzrosa liczba dziewczt do 16. roku ycia podejrzanych o bjki i pobicia, podczas gdy wzrost liczby chopcw w tej kategorii wynis 55%, o ponad 176% wzrosa liczba dziewczt do 16. roku ycia podejrzanych o zniszczenie i uszkodzenie mienia, podczas gdy wzrost liczby chopcw w tej kategorii wynis 38,3%, o 61% wzrosa liczba dziewczt do 16. roku ycia podejrzanych o spowodowanie uszczerbku na zdrowiu, podczas gdy wzrost liczby chopcw w tej kategorii wynis 20%, o 14,2% zmalaa liczba dziewczt do 16. roku ycia podejrzanych o przestpstwa rozbjnicze, podczas gdy liczba chopcw w tej kategorii zmalaa o prawie 30%.

87

GWAT NA RANDCE I PROBLEM PRZEMOCY WOBEC DZIEWCZT W GRUPIE RWIENICZEJ

R ap oR t

Podobne tendencje mona zaobserwowa w kategorii wiekowej 17-20 lat. Wzrosa o 16% liczba kobiet podejrzanych o spowodowanie uszczerbku na zdrowiu, podczas gdy liczba mczyzn zmalaa o 14,9%. Podobnie wyglda sytuacja w przypadku bjek i pobi: wzrost liczby kobiet o 34,5%, wzrost liczby mczyzn tylko o 0,3%. A jednak, gdy spojrzymy uwaniej na statystyki policyjne i przyjrzymy si liczbom a nie tylko procentom, dostrzeemy, e cho skala przemocy ze strony dziewczt zwiksza si, to nadal jest nieporwnywalnie mniejsza od skali przemocy stosowanej przez chopcw. Wemy dane z roku 2009:
podejrzani w wieku do 16 lat podejrzani w wieku 17- 20 lat

kwalifikacja prawna spowodowanie uszczerbku na zdrowiu udzia w bjce lub pobiciu przestpstwa rozbjnicze niszczenie, uszkodzenie mienia RaZEM

mczyni 2.562 5.121 3.924 4.543 16. 150

kobiety 404 1.208 362 362 2.336

mczyni 1.248 6.106 3.822 4.671 15.847

kobiety 58 269 151 107 585

Jak wynika z tego zestawienia, dziewczta do 16. roku ycia stanowi 12,7% sprawcw, za chopcy 87,3%. W przypadku osb powyej 17 roku ycia mczyni stanowi 85,7% sprawcw. Trudno zatem powiedzie, e to dziewczta maj wikszy ni chopcy problem z agresj. Oczywicie, problem przemocy ze strony modziey powinien by naganiany bez wzgldu na to, kto t przemoc stosuje. Jednak niepokoi fakt, e gdy stosuj j chopcy, media i instytucje nie zwracaj uwagi na pe sprawcy, cho ewidentnie ma ona zwizek z przemoc. Kiedy natomiast dziewczta stosuj przemoc, pe jest wyranie podkrelana.

88

GWAT NA RANDCE I PROBLEM PRZEMOCY WOBEC DZIEWCZT W GRUPIE RWIENICZEJ

Gwat na randce powany problem


W Polsce nie syszymy o problemie przemocy w zwizkach nastolatkw, o gwatach na randce, molestowaniu seksualnym dziewczt; moe si on wydawa spoecznie niky w porwnaniu z bezkresem przemocy, do jakiej dochodzi w zwizkach maeskich osb dorosych. Tymczasem statystyki, przede wszystkim amerykaskie, bo takimi gwnie dysponujemy, bij na alarm. Przemoc w zwizkach nastolatkw jest podobnie nasilona, jak to, co dzieje si w relacjach dorosych pisaa rok temu w pimie Niebieska Linia Agnieszka Czapczyska, terapeutka zajmujca si przemoc. Amerykaskie statystyki pokazuj, e: 12% respondentek bada dotyczcych przemocy wobec kobiet podaje, e byo nagabywanych seksualnie przed osigniciem 18 roku ycia, wikszo gwatw nie dzieje si w ciemnym parku. 6 na 10 gwatw na modych kobietach wydarzyo si w ich wasnych domach, domach przyjaci lub dalszej rodziny, 38% ofiar gwatw to kobiety w wieku 14-17 lat, 20% nastolatkw podaje, e zostao uderzonych pici, spoliczkowanych lub popchnitych przez partnera/k, najbardziej naraone na przemoc w zwizku s mode kobiety w wieku 16-24 lat, ok. 10% nastolatkw dowiadczyo przemocy werbalnej lub fizycznej, ktrej sprawc by partner/partnerka znajdujcy/a si pod wpywem alkoholu, 14% nastolatkw podaje, e byo zastraszanych przemoc fizyczn przez swojego partnera/rk w celu uniknicia rozstania, nastolatki, ktre identyfikuj si jako geje, lesbijki czy osoby biseksualne, dowiadczaj podobnej przemocy jak osoby heteroseksualne, w roku 2001 w USA ponad 97.000 studentw wieku 18-24 lat byo ofiarami przemocy seksualnej pod wpywem alkoholu na imprezie czy gwatu na randce, powanym czynnikiem ryzyka przemocy na randce jest niepenosprawno ofiary.

89

GWAT NA RANDCE I PROBLEM PRZEMOCY WOBEC DZIEWCZT W GRUPIE RWIENICZEJ

R ap oR t

W Polsce, gdzie nikt regularnie nie monitoruje problemu przemocy i przemocy seksualnej wobec dziewczt, podobnych danych jest bardzo mao, co nie znaczy, e problem nie istnieje. Gwat na randce termin powszechnie znany i opisany w Stanach Zjednoczonych i krajach Unii Europejskiej nie jest praktycznie uywany w Polsce. Jest objty takim samym, jeli nie wikszym tabu, jak termin gwat maeski. Jedyne polskie badania dotyczce przemocy seksualnej dotykajcej modziey pochodz z roku 2008. Byy to badania ankietowe przeprowadzone wrd ok. 850 uczniw i uczennic z 60 krakowskich gimnazjw. Przeprowadzili je naukowcy z Instytutu Socjologii UJ z inicjatywy Fundacji Rozwoju Spoecznego DEMOS oraz krakowskiego samorzdu. Wynika z nich, e okoo 14% krakowskich gimnazjalistw i gimnazjalistek dowiadczyo przemocy seksualnej. Jej ofiarami najczciej paday dziewczta. Wrd form przemocy seksualnej przewaaj akty molestowania sownego, ale zdarzaj si te gwaty. W 68% owa przemoc lub wykorzystanie polegay na tzw. komentarzach seksualnych. Wedug naukowcw, molestowanie sowne jest najlejsz form wykorzystywania seksualnego dzieci. 36% ofiar wskazao na obnaanie, 16% dotykanie miejsc intymnych, 15% stosunek seksualny, a 4% udzia w pornografii. W kadej z przebadanych form przemocy seksualnej grup ofiar zdecydowanie bardziej naraon byy dziewczta. Wyniki polskich badaczy s porwnywalne do tych uzyskanych w badaniach przeprowadzonych w roku 2006 przez UNICEF. Wykazay one, e dziewczta w wieku szkolnym w Europie dowiadczaj rnych form przemocy (w tym przemocy seksualnej) znacznie czciej ni chopcy. W Niemczech np. 16% dziewczt przed 16 rokiem ycia pada ofiar przemocy (fizycznej, seksualnej, psychologicznej). Naley przypuszcza, e skala problemu jest podobna we wszystkich krajach UE. O ile jednak w innych krajach problem jest rozpoznany, opisany i regularnie badany, o tyle w Polsce badania na temat przemocy w grupach rwieniczych rzadko uwzgldniaj zmienn pci. Na przykad program spoeczny Szkoa bez przemocy (Diagnoza szkolna 2007 oraz 2008) prowadzi badania z uwzgldnieniem pci sprawcw,

90

GWAT NA RANDCE I PROBLEM PRZEMOCY WOBEC DZIEWCZT W GRUPIE RWIENICZEJ

ale nie odnotowuje pci ofiar. W niezwykle przyjanie sformuowanych podrcznikach tej inicjatywy, take tych skierowanych do uczniw, nigdzie nie wystpuje sformuowanie skierowane wprost do dziewczt, nie stosuje si eskich kocwek, nie wyjania specyfiki agresji wobec dziewczt i wrd dziewczt (mimo e ten aspekt program uwzgldnia w szkoleniach dla nauczycieli). Fundacja Feminoteka w roku 2008 w opracowaa raport krytyczny na temat realizowania polityki rwnoci pci oraz dziaa zwizanych z przeciwdziaaniem przemocy ze wzgldu na pe w polskiej szkole. Z raportu wynika, e poza kilkoma wyjtkami w polskiej szkole takie dziaania nie s prowadzone.

Konieczna edukacja
Na forach midzynarodowych czy unijnych, gdy mowa o przemocy, niemal zawsze podkrelany jest problem przemocy ze wzgldu na pe. Przemocy wobec dziewczt zakazuje Deklaracja Pekiska ONZ z roku 1995, a jej dokument programowy Pekiska Platforma Dziaania, ktra staa si podstaw do formuowania licznych dyrektyw Unii Europejskiej dotyczcych rwnoci, wskazuje szereg rekomendacji, majcych na celu rwnouprawnienie dziewczynek i przeciwdziaanie przemocy wobec nich. Naley do nich m.in. wprowadzanie do programw edukacyjnych nauczania o prawach kobiet i przeciwdziaaniu przemocy wobec kobiet oraz prowadzenie statystyk osb modocianych z uwzgldnieniem pci. Tymczasem w Polsce skala przemocy wobec dziewczt w ogle nie jest monitorowana. Statystyki policyjne wykazuj liczb interwencji w sprawie przemocy domowej czy przemocy w szkole bez wskazywania na pe ofiary czy osoby, ktra o interwencj prosia. W rekomendacjach dla rzdu dotyczcych skuteczniejszej walki z przemoc w rodzinie wobec kobiet, zamieszczonych w raporcie krytycznym opracowanym przez Fundacj Feminoteka Kogo chronimy przed przemoc? Dwa lata ustawy z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziaaniu przemocy w rodzinie (Warszawa 2007), zalecaymy wiksze zwrcenie uwagi na profilaktyk przemocy i propagowanie dziaa profilaktycznych oraz wpro-

91

GWAT NA RANDCE I PROBLEM PRZEMOCY WOBEC DZIEWCZT W GRUPIE RWIENICZEJ

R ap oR t

wadzenie do szk programw profilaktyki przemocy skierowanych do dziewczt. Jednak, cho skala zjawiska przemocy ronie, od tamtej pory nie wprowadzono w polskich szkoach dziaa profilaktycznych uwzgldniajcych kwestie stereotypw pciowych. Sama modzie uwaa przemoc za najwaniejszy problem w szkole (Diagnoza szkolna 2008). Psycholog Ewa Czemierowska, jedna z koordynatorek akcji Szkoa bez przemocy, zauwaa, e mimo pozornego alarmu rozniecanego od czasu do czasu przez media, ani nauczyciele, ani dzieci i rodzice nie wiedz dokadnie, czym jest przemoc, ponadto nie zdaj sobie sprawy, jakie mog by jej skutki. A przecie nawet popychanie, wymiewanie, przewracanie, poklepywanie po pupie czy arty mog na cae ycie naruszy poczucie wartoci ofiary. Agresywne zachowania modziey bior si nie tylko z Internetu i telewizji, ale przede wszystkim z domu. Badania wykazuj, e uczniowie z rodzin patologicznych, niepenych lub placwek opiekuczych najczciej s sprawcami lub ofiarami przemocy. Potwierdza to Anna Giza-Poleszczuk, ktra prowadzia badania CBOS w ramach akcji Szkoa bez przemocy. Uwaa ona, e nasiknita agresj modzie przenosi do szkoy wzorce domowego funkcjonowania. A dokadniej przenosi brak umiejtnoci komunikowania si ze wiatem: niemwienie o uczuciach, brak zaufania do bliskich, brak asertywnoci, nieumiejtno nieagresywnego rozwizywania problemw oraz rozwizywania problemw w ogle, brak pewnoci siebie. Modzie gimnazjalna i licealna znajduje si w trudnym okresie rozwoju psychoseksualnego. To czas poszukiwania tosamoci, wchodzenia w nowe role spoeczne, podejmowania decyzji na temat dorosego ycia, czemu czsto towarzyszy poczucie zagubienia. Dodatkowo s to lata, w ktrych nastpuje zmiana szkoy, grupy rwieniczej, co rwnie powoduje niepokj i lk. Czsto modzie w tym okresie podejmuje ryzykowne zachowania, w tym takie, ktre s nacechowane przemoc. Dziewczta w tym wieku naraone s nie tylko na przemoc ze strony dorosych czy te rwienikw, ale rwnie ze strony starszych dziewczt i swoich rwieniczek. Przemoc ta ma gwnie cha-

92

GWAT NA RANDCE I PROBLEM PRZEMOCY WOBEC DZIEWCZT W GRUPIE RWIENICZEJ

rakter psychiczny i objawia si gwnie w wyzwiskach, obmawianiu, izolowaniu od grupy. Dziewczta czsto wstydz si powiedzie o tych dowiadczeniach nauczycielom czy swojej rodzinie, nie potrafi reagowa w takiej sytuacji i nie wiedz, gdzie szuka pomocy. Na to nakada si szczeglna sytuacja dorastania i pierwszych kontaktw seksualnych. Trudna zwaszcza dla dziewczt w ostatnich klasach gimnazjum i w wieku licealnym, ktre s bardziej naraone na niechciane dowiadczenia seksualne. Wiele nastolatek dowiadcza presji seksualnej ze strony partnerw, z ktrymi si spotykaj. Te formy przemocy objawiaj si przez werbalne lub niewerbalne przekazy, przez przemoc fizyczn i seksualn (napastowanie seksualne w szkole, gwaty na randkach). Wedle danych ze Stanw Zjednoczonych, na 339 nastolatek przebadanych w ankiecie, 28% okrelio, e byy nakaniane lub miay stosunek seksualny wbrew ich woli. Badania te dowiody, e w wikszoci przypadkw dziewczta nie mwi o tego rodzaju wydarzeniach rodzicom czy te osobom, ktre mogyby zaoferowa im potrzebn pomoc. Podobnie jest w Polsce. Jak wynika z przytoczonych wczeniej bada w krakowskich szkoach, 27% dzieci nie informuje nikogo o przypadku wykorzystania, 40% ofiar powiadomio kogo o przypadku wykorzystania tu po fakcie, a 33% dopiero po jakim czasie. Pozostae zachoway to w cakowitej tajemnicy. Z bada tych wynika take, e dzieci, ktre pady ofiar przemocy seksualnej, poszukuj pniej pomocy najczciej u rwienikw i rodzicw, a znacznie rzadziej w powoanych do tego instytucjach.

Media, szkoa, rodzina


Czasopisma dla modziey (Bravo, Bravo Girl, Popcorn, Dziewczyna itp.) przedstawiajc dziewczta jako bierne, nieasertywne i skoncentrowane na wygldzie, utrwalaj negatywne stereotypy pci i co za tym idzie przyczyniaj si do tego, e dziewczta trac zdolno skutecznej obrony przed przemoc. Promowanie przez czasopisma okrelonego modelu sylwetki skutkuje takimi zachowaniami autoagresywnymi, jak np. buli-

9

GWAT NA RANDCE I PROBLEM PRZEMOCY WOBEC DZIEWCZT W GRUPIE RWIENICZEJ

R ap oR t

mia czy anoreksja. Z kolei chopcy w zwizku z funkcjonujcym w kulturze modzieowej oraz w grupach rwieniczych modelem mskoci, ktry promuje postaw macho, czsto zachowuj si agresywnie w stosunku do kolegw oraz dziewczt, z ktrymi s w relacjach intymnych. Konieczne jest podjcie specjalnych dziaa adresowanych do chopcw: uczenie ich szacunku i partnerstwa oraz umiejtnoci radzenia sobie z agresj. Szczeglnie, e jak wynika z raportu Fundacji Feminoteka (lepa na pe edukacja rwnociowa po polsku. Raport krytyczny, 2008), to chopcy s bardziej naraeni na niepowodzenia szkolne i ich negatywne skutki, np. czciej ni dziewczta przenoszeni s do szk specjalnych. Jak dotd jednak, zaj dla chopcw z profilaktyki przemocy praktycznie w Polsce si nie prowadzi. Naley take zwrci uwag na trudnoci wynikajce z wieku dorastania, takie jak podejmowanie czynnoci seksualnych, naladowanie dorosych w rozadowywaniu stresu czy sposobach spdzania wolnego czasu (picie alkoholu, zaywanie narkotykw itp.) W cigu ostatnich lat obniy si wiek inicjacji seksualnej w Polsce. W ostatnim raporcie Szkoa bez przemocy do aktywnoci seksualnej przyznaje si 49% uczniw, w tym w cigu ostatniego roku przybyo uczniw w grupach modszych (1415 lat). Niech pastwa do wczenia edukacji seksualnej do systemu nauczania, brak rzetelnej wiedzy rodzicw oraz wielu pedagogw i pedagoek, powoduje wzrost liczby ryzykownych zachowa seksualnych modziey i nasilanie si zjawiska przemocy seksualnej, ktrej ofiarami s gwnie dziewczta. Dlatego wane jest, by dziewczta jak najwczeniej informowa o tym, jakie zachowania wobec nich mog skutkowa przemoc, jak rozpoznawa sygnay dotyczce tego zjawiska i jak reagowa. Chopcw natomiast naley uczy, e takie zachowania s naganne i powinny spotka si z dezaprobat spoeczn. Poniewa stereotypy pciowe s jednym z gwnych rde przemocy ze wzgldu na pe, ich wyeliminowanie nie tylko z podrcznikw szkolnych, ale take z caego procesu nauczania jest dla nas jedn z priorytetowych kwestii. Std nasze rekomendacje:

94

GWAT NA RANDCE I PROBLEM PRZEMOCY WOBEC DZIEWCZT W GRUPIE RWIENICZEJ

1) Polski system owiatowy nie przewiduje bada przy uyciu wskanikw wraliwych na pe, std pierwsz rekomendacj jest przeprowadzenie takich bada na szczeblu lokalnym i krajowym. 2) Wadze owiatowe powinny uwzgldnia zagadnienie rwnoci kobiet i mczyzn we wszystkich prowadzonych przez siebie programach i dziaaniach. Powinny inspirowa nauczycieli i nauczycielki do podejmowania w szkole tematw zwizanych z rwnoci pci i tak wpywa na ksztat debaty publicznej, by tematyka rwnociowa przestaa by traktowana jako tematyka marginalna i mao znaczca. 3) W programach ksztacenia i doskonalenia nauczycieli i nauczycielek naley uwzgldni szeroko rozumian problematyk emancypacyjn i antydyskryminacyjn. Naley uwraliwia na problemy zwizane ze stereotypowym postrzeganiem rl pciowych, na znaczenie, jakie w procesie socjalizacji maj przekonania i oczekiwania nauczycieli i nauczycielek wobec uczniw i uczennic. Naley take zwraca uwag na jzyk, jakim posuguj si nauczycielki i nauczyciele. 4) Konieczne jest stworzenie programw profilaktycznych z zakresu prewencji przemocy (w szczeglnoci przemocy domowej, w szkoach z uwzgldnieniem rozkadu pciowego), alkoholizmu i narkomanii. Programy powinny by konsultowane z partnerami spoecznymi: rodowiskiem nauczycielskim, specjalistami/ specjalistkami z danych dziedzin, organizacjami pozarzdowymi. 5) Konieczna jest zmiana treci edukacyjnych w podrcznikach poczona ze zmian jzyka (stosowanie jzyka nieopresywnego i neutralnego pciowo). Autorzy/ autorki programw edukacyjnych i podrcznikw, jak rwnie wydawcy/ wydawczynie powinni/powinny uwzgldnia zasad rwnego traktowania kobiet i mczyzn i nie umieszcza w swoich pracach adnych treci dyskryminujcych ze wzgldu na pe, wiek, ras, wyznanie oraz orientacj seksualn. Nie powinni/ powinny wzmacnia stereotypw i utrwala tradycyjnego podziau rl, krzywdzce-

95

GWAT NA RANDCE I PROBLEM PRZEMOCY WOBEC DZIEWCZT W GRUPIE RWIENICZEJ

R ap oR t

go kobiety i inne grupy defaworyzowane. Podrczniki powinny odzwierciedla rnorodno wiata spoecznego, dajc wskazwki, jak radzi sobie z innoci.

6) Konieczne jest stworzenie apolitycznego centrum kompetencji w zakresie rwnoci pci jako miejsca, w ktrym bd dokonywane ekspertyzy, analizy i oceny programw nauczania, podrcznikw, programw oraz podstawy programowej. 7) Konieczne jest wprowadzenie obowizkowej i wolnej od ideologii edukacji seksualnej do szk, dostosowanej do wieku i poziomu dojrzaoci uczniw. Uprawnione do prowadzenia zaj z tego przedmiotu powinny by osoby po studiach podyplomowych z edukacji seksualnej.
Tekst przygotowany na konferencj w 00 roku Dlaczego dziewczta s agresywne. Szkoa wobec problemu przemocy ze wzgldu na pe zosta te opublikowany w Spoecznym Monitorze Edukacji.

9

CHC O TYM ZAPOMNIE PSYCHOLOGICZNE KONSEKWENCJE GWATU


Agnieszka Czapczyska

Znalimy si od kilku lat, ale nigdy nie zwracaam na niego uwagi. Dopiero pod koniec trzeciej klasy liceum jako mnie zainteresowa i zaczlimy si spotyka. Tak po koleesku: chodzilimy do kina, czasem przychodziam do niego do domu oglda razem filmy. Troch si caowalimy, ale nic wicej. Kiedy zaprosi mnie do siebie, gdy nikogo nie byo, pilimy piwo i suchalimy muzyki. Byo fajnie. Przytulalimy si, ale on by coraz bardziej natarczywy. Mwiam mu, e nie chc tego robi, ale nie sucha. Zaczam si ba, wyrwaam si do przedpokoju. Przewrci mnie, szarpalimy si; on mia du przewag fizyczn, ja nie miaam siy, eby si broni. Przygnit mnie swoim ciarem... Nie mogam zapa tchu ani krzycze Potem okropnie pakaam. Siedzielimy u niego w pokoju, on mnie przytula i mwi, e wie, e przecie po to przyszam. Czuam nienawi do samej siebie i obrzydzenie. To chyba nie by gwat, przecie sama si do niego przytulaam. On mwi, e go sprowokowaam. Dla czci kobiet, ktre stay si ofiarami gwatu, nie jest wcale oczywiste, czym byo to dowiadczenie. Statystyczna wikszo sprawcw to mczyni znani ofierze koledzy, partnerzy, czonkowie rodziny. Ponad 80% zgwaconych kobiet znao napastnika wczeniej, a w wielu sytuacjach kobiety czy z napastnikami jaki rodzaj relacji, czasem o charakterze intymnym. Jest to jeden z czynnikw, ktry powoduje, e kiedy

97

PSYCHOLOGICZNE KONSEKWENCJE GWATU

R ap oR t

dochodzi do naduycia, kobiety maj trudno w jasnej ocenie tego, co tak naprawd wydarzyo si w ich yciu. Wiele kobiet, ktre dowiadczyy gwatu, jest w zgoa innej sytuacji psychologicznej i potrafi precyzyjnie okreli, e byo to naduycie. Nie zmienia to jednak faktu, e i jedne, i drugie czsto borykaj si z wieloletnimi konsekwencjami psychologicznymi gwatu, np. odczujwaj wstyd i strach, maj poczucie winy, przeywaj rne trudnoci yciowe zwizane z tym dowiadczeniem. Liczba gwatw, ktrych sprawcami s mczyni wobec kobiet, kae je postrzega nie tylko jako zjawisko natury psychologicznej, lecz take jako problem spoeczny. Wie si je z takimi zjawiskami, jak nierwno pci, pornografia oraz legitymizacja przemocy. Nierwno pci stawia kobiety w roli osb zalenych od partnerw, ojcw, braci. Pornografia redukuje kobiece ciao do roli przedmiotu, promuje przemoc seksualn, przedstawiajc j jako atrakcyjny i kuszcy element intymnego zblienia. Legitymizacja przemocy z kolei polega na wspieraniu jej przez rodki masowego przekazu, np. przez trywializowanie aktw przemocy w mediach, militarne gry wideo, oparte na brutalnoci sporty itp. yjemy w wiecie podwjnych norm: z jednej strony gwat uchodzi za zachowanie spoecznie naganne, z drugiej natomiast codziennie przymykamy oczy na akty naruszania kobiecej przestrzeni, z ktrych gwat stanowi form skrajn.

Co to jest gwat?
Istnieje wiele definicji gwatu niektre z nich maj charakter prawny, inne odnosz si do strony psychologicznej tego naduycia. Wedug S. Brownmiller gwat to wymuszona si inwazja cielesna, wtargnicie w prywatn, osobist przestrze wewntrzn bez uzyskania zgody, [] stanowice celowe pogwacenie emocjonalnej, fizycznej i racjonalnej integralnoci i bdce wrogim, degradujcym aktem przemocy1).

S. Brownmiller, Against our will: Men, women and rape, New York 975.

98

PSYCHOLOGICZNE KONSEKWENCJE GWATU

Konsekwencje psychologiczne gwatu


Zostaam zgwacona przez znajomego, ktrego poznaam na wakacjach. Cae moje ycie runo. Przedwczoraj znowu mylaam o samobjstwie. Czuj si strasznie... przed chwilk wrci mi straszny lk, brzydz si siebie i swojego ciaa, nie mog na siebie patrze... Najlepiej zniszczyabym swoje ciao, swoj twarz... Najlepiej niech to lato si skoczy nie cierpi, gdy jest tak gorco. Momentami wstydz si wychodzi na dwr.

Mity na temat gwatu


W naszym spoeczestwie istnieje wiele mitw, czyli faszych przekona, dotyczcych gwatu. S one wan przyczyn, dla ktrej ofiary nie ujawniaj naduycia, obwiniaj siebie, nie szukaj pomocy. Poniej przytaczamy najczstsze z nich: MIT: Ofiara gwatu jest sama sobie winna. Daily Mail podaje, e niemal 1/4 kobiet w wieku 18-24 lat uwaa, e noszenie minispdniczek, flirtowanie z mczyzn oraz miay taniec s rwnoznaczne ze zgod na postawienie drinka, a w rezultacie czyni j wspodpowiedzialn za gwat. Z kolei a 20% respondentek przyznao, e jeli kobieta posza z oprawc do domu, to sama sprowokowaa gwat, a 14% jest zdania, e wikszo oskare w sprawie gwatw jest nieprawdziwa. Mit ten siga korzeniami historii, ktra rozegraa si w rajskim ogrodzie. To Ewa bya kusicielk, Adam nie potrafi si oprze. Jej wina jest ewidentna. Zgwacone kobiety i dziewczyny s szczegowo wypytywane, jak byy ubrane (czy aby nie nazbyt prowokujco), tak jakby to miao znaczenie.

fakt: koBieta , ktra atrakcyjnie Si uBiera czy miao zachowuje, nie roBi tego po to, By j zgwacono. nikt nie chce DowiaDczy gwatu i nikt nie ma prawa zmuSza kogo Do SekSu wBrew jej/jego woli .
MIT: Gwat to rzdza; mczyzna w pewnym momencie nie moe si ju wycofa.

99

PSYCHOLOGICZNE KONSEKWENCJE GWATU

R ap oR t

W badaniach prowadzonych przez Andre Parrot wrd nastolatkw z koledw przy Uniwersytecie Kalifornijskim w Los Angeles 1/3 respondentek uwaa, e mczyzna musi uciec si do przemocy, gdy jest tak pobudzony, e nie moe si powstrzyma. Korzenie tego mitu to, zdaniem Alicji Dugockiej, syndrom madonny i ladacznicy funkcjonujcy tam, gdzie brak partnerstwa midzy pciami i przekonania, e kobieta nie ma prawa do wytyczania granic2). Dziewczyny dziel si na porzdne, ktre nie daj si nawet dotkn, i atwe, ktre waciwie same si prosz. Lustrzanym odbiciem jest stereotyp dzielcy chopcw na owcw okazji i frajerw, ktrzy z nich nie korzystaj.

fakt: wikSzo mczyzn jeSt w Stanie kontrolo wa Swoje zachowania SekSualne; a ci, ktrzy tego nie umiej , powinni poDDa Si StoSownemu leczeniu.

MIT: Randka to wymiana usug: mczyzna zaprasza i paci, kobieta w zamian oferuje seks. Jak gboko sigaj korzenie tego stereotypu, pokazuj cytowane powyej badania Andree Parrot, w ktrych 54% respondentw nie widziao nic niewaciwego w uyciu przemocy, jeli dziewczyna wczeniej zgodzia si na seks, a potem zmienia zdanie. Podobnie, gdy wczeniej zgodzia si na pocaunki i pieszczoty. Prawie 40% osb uznao, e wymuszanie seksu jest w porzdku, jeli chopak wyda na randce duo pienidzy. Ponad poowa uwaaa, e chopak ma prawo wymaga stosunku, jeli to dziewczyna go podrywaa.

fakt: koBieta ma prawo wycofa Si z aktywnoci SekSualnej w Dowolnym momencie, nawet jeli wcze niej Bya ni zaintereSowana .

MIT: Gwat to normalna forma aktywnoci seksualnej. W naszej kulturze gwat utosamiany jest przez wiele osb z seksem. Sprzyjaj temu media pokazujce intymno w sposb przesycony przemoc wobec kobiet, wic problem doty http://www.polskatimes.pl/magazynrodzinny/4548,seks-po-porodzie,id,t. html.

100

PSYCHOLOGICZNE KONSEKWENCJE GWATU

czy nie tylko pornografii. Nasze codzienne ycie: prasa, ktr czytamy, reklamy, jakimi jestemy otoczeni, filmy dostpne dla wszystkich uytkownikw w sieciach telewizyjnych, pokazuj seks w sposb sugerujcy naturalno przemocy w intymnych relacjach. Powstaje faszywy obraz, e gwat sprawia ofierze przyjemno i podnieca j erotycznie.

fakt: gwat to w kaDym przypaDku DowiaDczenie upokarzajce Dla ofiary, oDzierajce j z poczucia kontroli naD waSnym ciaem i Szacunku Do SieBie.
MIT: Gwaciciele to osoby zaburzone psychicznie. Badania pokazuj, e gwaciciele pochodz ze wszystkich warstw spoecznych; 80% sprawcw gwatu jest znanych ofierze i czsto czy je z nimi jaki rodzaj relacji. Traktowanie sprawcw jako osb zaburzonych tworzy faszywy obraz mczyzn, ktrzy s w jaki sposb chorzy i nie potrafi kontrolowa swojego zachowania.

fakt: Sprawcy gwatw to w wikSzoci mczyni cakowicie zDrowi pSychicznie, ktrzy DecyDuj Si na StoSowanie przemocy woBec koBiet. o DSetek mczyzn o Skonnociach pSychopatycznych w populacji jeSt zDecyDowanie mniejSzy ni oDSetek gwacicieli.
MIT: Ofiary gwatu chciay by zgwacone. Wikszo gwacicieli racjonalizuje swoje zachowanie, tumaczc si tym, e zostali sprowokowani przez ofiar, ktra bya wyzywajco ubrana, miaa silny makija, siedziaa sama przy barze, narzucaa si. Jest to sposb mylenia przerzucajcy odpowiedzialno za zachowanie sprawcy na ofiar i tym samym zdejmujcy z gwaciciela poczucie winy za wasne dziaanie.

fakt: aDne zachowanie ze Strony ofiary nie uSprawieDliwia przemocy, nie jeSt powoDem ani zacht Do gwatu. fakt: gwat jeSt przeStpStwem woBec kaDej ko Biety, niezalenie oD tego, kim ona jeSt. k aDa koBieta
101
MIT: Tylko kobiety o zej reputacji dowiadczaj gwatu.

PSYCHOLOGICZNE KONSEKWENCJE GWATU

R ap oR t

moe w cigu Swojego ycia DowiaDczy gwatu. Dane policji pokazuj , e naDuycia SekSualne Spotykaj ko Biety, ktre pochoDz z rnych warStw Spoecznych, S w rnym wieku, maj rny StatuS ekonomiczy. Domniemana reputacja koBiet jeSt tylko Stereotypem, ktry uatwia Sprawcom poczu Si Bezkarnie.

MIT: W maestwie kobiety s bezpieczne od gwatu. Stereotypowy pogld gosi, e jeli kobieta raz powiedziaa tak, nie ma ju prawa powiedzie nie, a zatem jest zobowizana do seksu z mczyzn, ktry jest/by jej partnerem. Dotyka to bardzo trudnego problemu, jakim jest gwat w maestwie przestrzeni praktycznie absolutnej bezkarnoci gwacicieli. Wiele kobiet nie ma wiadomoci, e dowiadcza gwatu ze strony ma, poniewa uwaa seks za swj obowizek. Inne natomiast maj tak wiadomo, ale nie zgaszaj si na policj w obawie, e nie uda im si dowie swoich praw.

fakt: maeStwo nie uSprawieDliwia StoSowania przemocy SekSualnej.

MIT: Tylko kobiety s ofiarami gwatu. Polskie dane statystyczne na ten temat s trudno dostpne, poniewa mczyni ofiary gwatu zazwyczaj nie zgaszaj nigdzie takich przestpstw. Wedug raportu U.S. Bureau of Justices National Crime Survey, ktry ukaza si w roku 1991, w Stanach Zjednoczonych rocznie dochodzio do ok. 168.000 gwatw, z czego 13.000 ofiar stanowili mczyni. Sprawcami niemal wszystkich gwatw byli mczyni.

fakt: ofiar gwatu moe Sta Si zarwno ko Bieta , jak i mczyzna , co nie zmienia faktu, e wikSzo Sprawcw to mczyni (take woBec innych mczyzn).

102

PSYCHOLOGICZNE KONSEKWENCJE GWATU

Konsekwencje psychologiczne gwatu


Gwa jest naduyciem, ktre w drastyczny sposb odbiera ofierze autonomi i prawo do decydowania o wasnym ciele. Istnieje wiele typologii reakcji ofiar na gwat. Najbardziej popularny jest trjfazowy model reakcji na sytuacj gwatu3). 1. Szok i odrtwienie Bezporednio po ataku wystpuje pierwsza ostra faza szoku i odrtwienia. Moe ona trwa od kilku godzin do dwch tygodni. Ofiara gwatu jest przeraona, nie moe uwierzy w to, co si stao, odczuwa strach przed sprawc. Zazwyczaj boi si zwierzy komu bliskiemu, gdy obawia si reakcji ze strony otoczenia. Obawia si oskare ze strony otoczenia, a czsto sama obwinia si za zaistnia sytuacj (mogam to przewidzie, jak mogam by taka naiwna, do niczego si nie nadaj itp.). Dowiadcza poczucia wasnej bezradnoci, winy, lku; odczuwa wstyd, gbokie upokorzenie. Paradoksalnie, niektre kobiety w tym okresie s nienaturalnie spokojne lub wrcz beztroskie. Osoby najblisze rodzina czy znajomi mog by zaskoczone tak reakcj, a nawet podejrzewa, e widocznie dla ofiary byo to przyjemne albo mao znaczce dowiadczenie. Jednak zaprzeczanie i minimalizowanie to mechanizmy obronne, chronice przed konsekwencjami bolesnych wydarze. 2. Dezorientacja W tym okresie mog pojawi si stany lkowe, depresyjne, narasta niepewno, nastpuje zachwianie dotychczasowego porzdku ycia. Pojawiaj si pytania: co dalej, jak y z czym takim, czy mona zaufa drugiemu czowiekowi? Ofiary zaczynaj unika kontaktw z ludmi, izoluj si, zamykaj w sobie. Prbuj zapomnie, wymaza wspomnienia zwizane z gwatem. Faza ta moe trwa miesicami, a charakteryzuje j zwikszenie ryzyka samobjstwa, naduywanie alkoholu albo lekw.

S. Kluczyska, Psychologiczne konsekwencje gwatu, Niebieska Linia 00, nr .

10

PSYCHOLOGICZNE KONSEKWENCJE GWATU

R ap oR t

3. Reorganizacja To faza stopniowego powrotu do rwnowagi, ktra moe trwa latami. Ofiara prbuje powrci do swojego normalnego rytmu ycia. Gwat zaczyna postrzega jako incydent nalecy do przeszoci. Powracaj plany, marzenia o bliskoci drugiego czowieka, pomimo nieufnoci do mczyzn, ktra zazwyczaj pozostaje na stae.

Zesp stresu pourazowego (PTSD)


Z przeprowadzonych bada wynika, e 80% ofiar gwatu cierpi na zesp stresu pourazowego (post-traumatic stress disorder PTSD). W nastpstwie obciajcego psychicznie wydarzenia, ktre amerykaska klasyfikacja DSM-III-R okrela jako wykraczajce poza zakres zwykych ludzkich dowiadcze, pojawiaj si takie charakterystyczne objawy, jak:

1. Powtrne przeywanie stresujcego wydarzenia.


A. Natarczywe, nawracajce wspomnienia zwizane z gwatem. Byam zgwacona dwukrotnie. Raz jak miaam 15 lat przez mojego brata ciotecznego, drugi raz jak miaam 19 lat przez chopakw, gdy wracaam od przyjaciki (trzeba byo i przez duy park). Do tej pory pamitam te sceny. Gdy chcielimy si zbliy z moim mem, widziaam ich twarz. Moja pami odtwarza te koszmarne sceny, czuj zapach ich potu, sysz wasne krzyki. Mam momentami wraenie, e nie istniej, e ten wiat nie istnieje, e to wszystko to jaki sen. Czasem chciaabym krzykn, powiedzie co, ale nie mog, nie jestem w stanie si nawet odezwa. Jedyne co czuj to lk bliej nieokrelony. Przeladuj mnie rce i inne obrazy z przeszoci. Tak jakby kto przymusowo puszcza mi film, ktry si zacina w jednym miejscu na obrazach, ktrych nie chc widzie! Czuj si tak, jakby kto zmusza mnie do patrzenia na to i mia mi si w twarz, widzc jak cierpi. Tak czuj si cay czas.

104

PSYCHOLOGICZNE KONSEKWENCJE GWATU

B. Powracajce koszmarne sny o wydarzeniu. Mam taki powtarzajcy si koszmar senny. Jestem w jakim miecie, ktrego nie znam. Na pocztku jestem spokojna, ale potem chc ju wraca i nie mog znale drogi. Id jedn z ulic, jest ciemna i pusta, sysz za sob mskie kroki. Czuj narastajcy lk, chc ucieka, ale nie mam dokd, bo ulica si koczy. Boj si odwrci, ale wiem, e tu za mn stoi ten mczyzna, co wtedyWiem, e nie mam wyjcia. To jest straszny lk. U mnie to te dawna sprawa, bo miaam wtedy 16 lat, ale jednak takich rzeczy si nie zapomina... w snach wraca wszystko... podwiadomo nie odpuszcza... Co noc mi si to ni. Budz si z krzykiem, nie mog znale sobie miejsca w mieszkaniu. Wsiadam w auto i jad przed siebie lub nad jezioro, ale to te ju powoli nie pomaga. Nie wiem, co mam robi. Staram si to stamsi w sobie, ale nie daj rady. Czuj czsto, e to moja wina. C. Epizody flashback, czyli nage uczucie, jakby wydarzenie znw miao miejsce. Dowiadczenia te mog obejmowa wszystkie rodzaje halucynacji zmysowych lub omamw powodujcych oderwanie od rzeczywistoci. W tym stanie ofiara gwatu czuje i dziaa, jak gdyby zdarzenie rozgrywao si na nowo. Staam si nerwowa, boj si przebywa z facetami sam na sam. Na dotyk facetw reaguj panicznym strachem... Staram si budowa swoje ycie od nowa, ale jest mi strasznie ciko. Zdarza mi si paka caymi dniami, tak jakby to si stao wczoraj... Kiedy wracam do domu, lk si potguje. Staje si paniczny, przeradza si w pragnienie mierci. Mam wraenie, e mj mozg funkcjonuje na podwjnych obrotach; pomimo zmczenia fizycznego, nie mog zasn. Mj oddech staje si szybki, bicie serca te i musz wzi yletk, n, cokolwiek. Musz, bo inaczej eksploduj! W takim momencie bior leki (jak dzi) i zaczyna by spokojniej, ale czasem nie mam lekw. Wol nie opisywa tego, co si wtedy dzieje.

105

PSYCHOLOGICZNE KONSEKWENCJE GWATU

R ap oR t

D. Silne napicie wywoane kadym wspomnieniem o wydarzeniu czy te przedmiotem, ktry si z t rzecz kojarzy. Pojawianie si reakcji fizjologicznych (np. uczucie silnego lku, drenie ciaa itp.) wywoanych wydarzeniami symbolizujcymi lub przypominajcymi pewne aspekty gwatu. Pracuj w jednej z popularnych ksigarni, klientw jest wielu. Czasami wydaje mi si, e on wszed do sklepu. Jak zapie mnie taka panika, to mwi sobie, e przecie mam prawo odmwi obsugi klienta, a potem mog i na fajk i jako to bdzie, a poza tym to jak szansa jeden do kilku milionw. Kiedy na samo sowo gwat zaczynaam si trz, poci itp. Teraz wspomnienia nawracaj ju rzadziej: przy tego typu rozmowach albo jak w filmie jest taka scena... W kadym razie ju przy takich konkretniejszych wyzwalaczach... Ale w snach bardzo czsto, niestety....

2. Uporczywe unikanie bodcw zwizanych z wydarzeniem lub oglna utrata wraliwoci na bodce
A. Unikanie myli lub uczu zwizanych z gwatem. Nienawidz tych wspomnie, chciaabym je po prostu wymaza, nie pamita. Powiedzie komu? Nie, nigdy tego nie zrobi. Nie umiem odpoczywa, mia si, cigle od siebie uciekam, a wspomnienia kocz si chyba tragicznie, e tak jak teraz odcinam si od swoich uczu. B. Unikanie dziaa lub sytuacji, ktre mogyby wywoa dramatyczne wspomnienie. Szukam pracy, ale nie pjd do takiej, gdzie mog spotka jakie osoby, czyli w sumie do wikszoci (np. sklep, bar, restauracja, banki i wiele innych), bo co jak spotkam JEGO?! Boj si jecha w kierunku niektrych dzielnic w moim miecie, bo co jak spotkam JEGO?! Ani nie chc przejeda obok jego pracy, bo moe akurat bdzie tam jecha lub wraca? (To bya osoba, ktr znaam). Wikszo imprez itp. te omijam szerokim ukiem,

10

PSYCHOLOGICZNE KONSEKWENCJE GWATU

a take miejsc, w ktrych mgby si pojawi. To naprawd bardzo ogranicza i to ycie z cigym lkiem... Baam si przeprowadzi, bo jeden z nich jest z Gdaska, wczeniej baam si wychodzi z domu, bo drugi mieszka w tym samym miecie i pracowa niedaleko. Mimo to jako do tej pory si udao i uda si dalej. C. Niepami wydarzenia osoba, ktra dowiadczya gwatu, nie jest w stanie przypomnie sobie istotnych aspektw zdarzenia. Nie pamitam nic. Ostatni obraz, jaki mam w gowie, to jak razem wyszlimy wieczorem z tych urodzin, byam troch po alkoholu. A potem ju jak siedz zmarznita w parku, jest noc, kiwam si jako dziwnie, mam poszarpan sukienk. Nie wiem, co si stao. To jest potworne. Mam uczucie, e wydarzyo si co strasznego, ale nie wiem co. Wydaje mi si, e to przez mnie. D. Utrata zainteresowa wanymi czynnociami, np. prac, szko, poczucie oderwania oraz emocjonalnego i spoecznego dystansu wobec innych ludzi. Kiedy nie wizaam swojego stanu z tym wydarzeniem nad jeziorem, ale teraz myl, e to wtedy si zaczo. Ten stan to jakby kto wyczy we mnie akumulator. Nie chce mi si nic ubra, pomalowa, jako si ogarn, uczy. Zmuszam si na si do normalnoci, boj si, eby rodzice nic nie zauwayli. Gdybym moga, to bym leaa i patrzya w sufit, eby mnie ju nie byo. E. Uczucie obojtnoci lub chodu, odrtwienie, znaczne ograniczenie zakresu odczuwanych emocji. Czuj si, jakby cae ycie byo filmem. Id ulic, jad autobusem, patrz na ludzi i wydaje mi si, e oni s z innego wiata, daleko, jak za jak tafl szka. e ja nie jestem wcale sob, a jedynie jestem czym, co obserwuje to wszystko, ale nie uczestniczy. Mam momentami wraenie, e nie istniej, e ten wiat nie istnieje, e to wszystko to jaki sen. Czasem chciaabym

107

PSYCHOLOGICZNE KONSEKWENCJE GWATU

R ap oR t

krzykn, powiedzie co, ale nie mog, nie jestem w stanie si nawet odezwa. Jedyne co czuj to lk, bliej nieokrelony. Coraz rzadziej wychodziam z domu i coraz mniej jadam. Tak si dzieje, kiedy pojawi si jakie problemy, jestem przemczona, albo jak jaka sytuacja skojarzy mi si z tamtymi wydarzeniami. Ostatnio czuj, e znowu co si zaczyna ze mn dzia. Nie chc wychodzi z domu, coraz czciej wybucham paczem, api si na tym, e patrz w jeden punkt i praktycznie o niczym nie myl. F. Poczucie braku perspektyw na przyszo; odczucie, e ycie zakoczyo si wraz z dowiadczon traum. Przyszo zawodowa, rodzinna, rodzicielstwo, staro wydaj si by nierealne. Nigdy nikomu o tym nie powiedziaam. Zawsze si wstydziam, baam. Kto to by mi uwierzy? Przecie to zawsze by porzdny czowiek, z dobr opini, wszyscy go uwielbiali. Teraz... nienawidz swojego ciaa, nienawidz mczyzn, nienawidz, kiedy kto mnie dotyka. Czuj wstyd i wstrt do siebie. Nie mog o tym nikomu powiedzie. Nie chce mi si o nic stara. Po co? I tak nie ma sensu. Wydaje mi si, jakby wszystko si dla mnie skoczyo. Nie mam nadziei na nic dobrego w moim yciu. Jem, pi, opiekuj si moim dzieckiem, ale nic nie czuj. Jakbym bya w rodku martwa. Nie czuj smutku, ani radoci. Jestem zupenie pusta.

3. Utrzymujce si objawy zwikszonego pobudzenia.


A. Trudnoci z zasypianiem lub snem, czste budzenie si. Od tamtego wydarzenia bior leki. Nie jestem w stanie zasn. Boj si, e znowu mi si przyni ten koszmar i znowu si bd baa tak jak wtedy. Jak nie mam lekw, to czasami nie pi dwie, trzy doby. Jestem nie do ycia. B. Draliwo lub wybuchy gniewu, agresja kierowana przeciwko sobie, samookaleczenia.

108

PSYCHOLOGICZNE KONSEKWENCJE GWATU

Nie mogam na siebie patrze. Ktrego dnia, gdy staam przed lustrem, nie wytrzymaam i w kocu je rozbiam. Poharataam sobie rk. Bolao. Ale bl rki jakby przymi ten inny bl. Na jaki czas poczuam ulg. Ale kiedy rka przestaa bole, znowu to wszytko si nasilio. Wic zaczam si okalecza. Pomagao na chwil, a pniej wszystko powracao i to z jeszcze wiksz si. Wiedziaam, e to co robi jest chore, ale nie mogam przesta. Pniej zaczo si zmienia. Chciaam siebie zrani, chciaam, eby mnie bolao, bo na to zasugiwaam. Byam przekonana, e wszystko, co mnie spotkao, to moja wina, e to ze mn co jest nie tak. Kaleczyam si szkem z rozbitych kieliszkw i szklanek. A w kocu chciaam tylko, eby to si skoczyo. Chciaam, przesta cokolwiek czu. Podciam sobie yy. Trafiam do szpitala nieprzytomna. C. Trudnoci w koncentrowaniu si na wykonywanym zadaniu. Trudno mi skupi uwag, mam taki natok myli. Rne sytuacje przypominaj mi o tym, co si wydarzyo i potrafi wtedy zapomina o tym, gdzie jestem i co robi. Moje koleanki mwi, e odpywam. Ja tego nie czuj, czuj tylko cigy strach, e to si moe powtrzy. D. Nadmierna czujno, nieustanne wypatrywanie rzeczywistych lub wyimaginowanych zagroe. Czuj si taka napitnowana. Chocia staram si nie dopuszcza do siebie tej myli, to jednak boj si, e to moe si powtrzy, bo to nie w nich ley wina, tylko we mnie. Cigle o tym myl. To ja robi co le, tylko nie wiem co. Prbowaam nienawidzi tych, ktrzy zrobili mi krzywd, ale nie potrafi. Mam negatywne uczucia w stosunku do siebie. Czuj si jak cierka do podogi. Mam wraenie, e jestem nic niewarta. Boj si tych uczu. Mylaam, e mam to ju za sob. Ile mona si nad sob uala? Powinnam ju dawno si z tego pozbiera. Wydaje mi si, jakbym czekaa na jaki atak. Wydaje mi si, e wszystkim zaley na tym, by mi zrobi krzywd. Chyba zwariowaam.

109

PSYCHOLOGICZNE KONSEKWENCJE GWATU

R ap oR t

E. Wyolbrzymione, przesadne reakcje przestrachu na minimalne i niezagraajce bodce. Zaczynam si ba, kiedy robi si ciemno. Zapalam wtedy wszystkie wiata, nawet pi przy wietle. Przez ten strach zachowuj si czasem jak wariatka. Kiedy siostra wesza niespodziewanie do mojego pokoju, a ja zaczam normalnie wrzeszcze, jakby mnie kto napad. Czasami wystarczy, e co mocniej stuknie za oknem, a ja skacz na krzele. Nie umiem tego powstrzyma. O zespole stresu pourazowego mona mwi, gdy cz powyszych objaww trwa przynajmniej jeden miesic. Traktuje si je jako normalny adaptacyjny proces reakcji na nienormaln sytuacj. Badania PTSD u ofiar gwatu sugeruj, e natenie i rozmiary kryzysu spowodowanego naduyciami seksualnymi bywaj bardziej nasilone ni w innych rodzajach kryzysw4).

Dugoterminowe konsekwencje gwatu


Staam si nerwowa, boj si przebywa z facetami sam na sam. Na dotyk facetw reaguj panicznym strachem. Badania nad zespoem stresu pourazowego, m.in. u ofiar gwatu, wyranie wskazuj, e przewlekle przeywany stres wywiera dugofalowy wpyw na powstanie zaburze psychicznych. Badania te pozwalaj rwnie na zrozumienie nie tylko istniejcego schematu funkcjonowania biologicznego zwizanego z traum, a take sposobu widzenia wiata i osobowoci. Schemat ten nie jest zwizany z podoem genetycznym, lecz z dugotrwaymi przeyciami, ktre spowodoway bezradno. Wrd zaburze czsto obserwowanych w pniejszym okresie u ofiar gwatu opisuje si mniej lub bardziej powane zaburzenia lkowe, depresje, zaburzenia osobowoci5).

4 B.E Gilliland, R.K. James, Strategie interwencji kryzysowej, Warszawa 00. 5 http:// www.seks.wieszjak.pl/ psychoseksuologia/ 97,Co-to-jest-oziebloscseksualna. html\ t_self.

110

PSYCHOLOGICZNE KONSEKWENCJE GWATU

Depresja jest jednym z najczstszym spord dugoterminowych negatywnych efektw wykorzystania. Ofiary wykorzystania seksualnego czciej ni inni ludzie myl o popenieniu samobjstwa, maj za sob histori samouszkodze i prb samobjczych. Lk oraz stae napicie przeywane przez ofiary maj swj wyraz w symptomach somatycznych, np. czsto pojawiaj si zaburzenia snu i koszmary nocne. Z dowiadczeniem wykorzystania seksualnego maj rwnie zwizek zaburzenia jedzenia, np. anoreksja i bulimia. W przypadku ofiar motywacj do odchudzania si czsto nie jest troska o atrakcyjny wygld, lecz przeciwnie ch pozbycia si cech kobiecych, co ma jakoby zapewni bezpieczestwo, ochroni przed ponownym skrzywdzeniem. Dutoreminow konsekwencj traumy gwatu moe te by dysocjacja, m.in. generowanie przez niewiadomo rozmaitych (pozornych lub rzeczywistych) dolegliwoci fizycznych w celu uzasadnienia niepodejmowania dziaa przez ofiar lub odwrcenia jej uwagi od niechcianych myli i uczu. Pocztkowo jest to strategia radzenia sobie z wykorzystaniem, w pniejszym okresie staje si autonomicznym symptomem. Dowiadczenie gwatu ma wpyw na ksztatowanie wasnego obrazu. Dugoterminow konsekwencj wykorzystania seksualnego czsto jest negatywny obraz wasnej osoby i niska samoocena. Ofiary naduy seksualnych mog przeywa problemy w funkcjonowaniu seksualnym, np. przejawiaj wikszy lk seksualny, maj wiksze poczucie winy zwizane ze wspyciem seksualnym, brakuje im satysfakcji ze zwizkw seksualnych. U kobietofiar naduycia seksualnego wystpuje niejednokrotnie zmniejszenie popdu seksualnego. Wiele ofiar gwatu jest niezdolnych do zrelaksowania si i odczuwania przyjemnoci z aktywnoci seksualnej, unika seksu lub przeciwnie odczuwa kompulsywne pragnienie seksu. Ofiary gwatu odczuwaj wpyw wykorzystania na swoje relacje z innymi ludmi, np. czuj silny lk przed mczyznami, przejawiaj wysoki poziom lku w sytuacjach spoecznych. Osoby, ktre dowiadczyy wykorzystania seksualnego, przyjmujc rol ofiary, s podatne na ponown wiktymizacj, np. gwat lub

111

PSYCHOLOGICZNE KONSEKWENCJE GWATU

R ap oR t

przemoc ze strony kolejnego mczyzny. U ofiar naduy seksualnych wystpuj ponadto rnego rodzaju uzalenienia: od alkoholu, narkotykw, lekw psychotropowych.

Gwat w maestwie
Gwat w maestwie to termin opisujcy przemoc seksualn wobec kobiety, ktrej sprawc jest m lub byy m. Do gwatu moe doj przy uyciu siy fizycznej, groby uycia siy wobec ofiary czy osb trzecich (np. dzieci), w wyniku wczeniejszych aktw przemocy ze strony sprawcy, ktre powoduj, e ofiara ma realne powody, eby ba si odmwi. ona dowiadcza gwatu ze strony ma nie tylko wtedy, gdy seks poprzedza awantura i przemoc fizyczna, w wyniku ktrej kobieta traci moliwo obrony. Gwatem jest take taka sytuacja, w ktrej kobieta zgadza si na wspycie ze strachu przed konsekwencjami wasnej odmowy. Pojcie rodziny w kulturze Zachodu pocztkowo obejmowao cay stan posiadania mczyzny, w ktry wliczano rwnie jego on i dzieci. Kobieta przez stulecia traktowana bya jako przeduenie mczyzny. W mentalnoci wielu mczyzn i kobiet ten rodzaj mylenia pokutuje do naszych czasw. Mowska wadza dotyczy take prawa dysponowania seksulanoci ony. Bardzo ostrone szacunki sugeruj, e 14% zamnych kobiet dowiadczyo gwatu ze strony ma6). Przestpstwo gwatu w maestwie, poza ekstremalnymi sytuacjami przemocy, w praktyce nigdy nie jest zgaszane przez kobiety. Poza wstydem i lkiem przed wtrn wiktymizacj ze strony sub pomocowych, powodem jest wci ywe przekonanie spoeczne, e seks w maestwie jest obowizkiem kobiety. Oznacza to, e partner ma prawo domaga si wspycia i wiele kobiet nie widzi w tym naduycia. Prawo wielu krajw (w tym polskie) mwi inaczej, co nie zmienia faktu, e kobiety w maestwie s tak samo naraone na ryzyko gwatu jak kada inna grupa. Przekonania spoeczne zmieniaj si o wiele wolniej ni akty legislacyjne. Wielu ludzi, w tym take osoby reprezentujce suby pomocowe,
6 E. Kaschack, Nowa psychologia kobiety, Sopot 996.

112

PSYCHOLOGICZNE KONSEKWENCJE GWATU

uwaa, e gwat w maestwie jest mniej niszczcy dla ofiary ni gwat dokonany przez obcego. Badania pokazuj jednak, e tak nie jest. Ofiary gwatu w maestwie s naraone na ryzyko wielokrotnego gwatu. W badaniach, w ktrych uczestniczyy ofiary gwatu ze strony ma, wikszo podawaa, e naduycie zdarzyo si wicej ni jeden raz, 1/3 badanych bya zgwacona ponad 20 razy w trakcie trwania zwizku7). Ofiary gwatu ze strony ma dowiadczaj ciszych i bardziej dugotrwaych konsekwencji fizycznych i psychicznych ni kobiety zgwacone przez obcego mczyzn. Gwatom w maestwie towarzysz zazwyczaj inne formy przemocy psychiczna, ekonomiczna, fizyczna. Przemoc psychiczna w zwizku zwykle nie jest rozpoznawalna przez ofiary. Sprawca stosuje j poprzez kontrol zachowania ofiary i stopniowe odbieranie jej autonomii w kolejnych obszarach ycia. Zgodnie z teori E Starka, opisan prze B. Szymkiewicz: Taktyki obierane w obszarze zniewolenia i kontroli bywaj tak wyrafinowane, e ofiary zaczynaj postrzega sprawc jako wszechwadnego i wszechobecnego, nawet jeli racjonalnie zdaj sobie spraw, e tak nie jest. W ich przestrzeni psychicznej jest coraz mniej miejsca niezalenego od sprawcy, coraz mniej miejsca na wasne mylenie, niezaleny osd sytuacji i samodzielne decyzje8). Postawowe strategie i taktyki sprawcy przemocy psychicznej to zastraszanie, upokarzanie, umniejszanie wartoci ofiary, izolowanie od otoczenia9). 1. Zastraszanie i upokarzanie Zastraszanie jest dostosowane do ofiary, wic sprawcy nie zawsze musz ucieka si do przemocy fizycznej. Mog przywoa wspomnienie wywoujce strach, zagrozi ujawnieniem intymnych informacji o ofierze, skrzywdzi ulubione zwierz, zniszczy cenn pamitk itp. Zachowania te budz w ofierze strach, potgujc poczucie izolacji i samotnoci.
7 D. Russell, Rape and marriage, New York 98. 8 B. Szymkiewicz, Zniewolenie i kontrola. Przemoc domowa jako amanie praw czowieka, Niebieska Linia 009, nr 5. 9 Tame.

11

PSYCHOLOGICZNE KONSEKWENCJE GWATU

R ap oR t

2. Upokarzanie i umniejszanie Obejmuje szeroki zakres zjawisk opisywanych jako przemoc psychologiczna, mog to by np. wyzwiska, obelgi, prywatne i publiczne omieszanie czy obraanie, podkopywanie wiary we wasne siy i wasn percepcj, wycofanie uczu, bierne odrzucenie czy oczywiste kamstwa, eby pokaza, jak grona moe by konfrontacja. Istotna jest nie tyle sia pojedynczych aktw, co staa obecno tych zachowa w yciu codziennym. 3. Izolacja Sprawcy izoluj swe ofiary od kontaktw z innymi po to, by unikn ujawnienia tego, co robi, zwikszy stopie zalenoci ofiar, odci je od innych rde informacji zwrotnych czy potencjalnej pomocy. Gwnym celem oddziaywa sprawcy jest zniszczenie autonomii ofiary, wic wszystko, co moe j wspiera, bdzie z jego punktu widzenia niebezpieczne. Inni ludzie stanowi cige rdo zagroeniadla systemu, ktry sprawca stara si stworzy. Ofiara moe uzyska realne wsparcie i spotka osoby, ktre bd podwaay suszno jego poczyna. 4. Kontrola Kontrola suy bezporednio temu, aby podporzdkowa sobie partnerk. Najczciej stosowane taktyki to: wykorzystywanie jej zasobw dla wasnych korzyci (np. korzystanie z jej zasobw finansowych, pracy, umiejtnoci spoecznych), uniemoliwianie autonomicznego dziaania i ucieczki, wymuszanie zachowania, tak by pasowao do stereotypu kobiecoci (np. ofiara ma si ubiera w okrelony sposb czy spdza czas, dziaajc na rzecz domu i rodziny itp.). Sprawcy maj dostp do wiata ofiary. To wanie osobista sfera poddana zostaje szczegowej kontroli, np. telefony komrkowe, maile, rachunki bankowe, dzienniki. To zaledwie podstawowe przykady przestrzeni przechodzcych pod kontrol partnera. Sprawca kontroluje ofiar czsto pod pretekstem zazdroci: Kocham ci tak bardzo, e nie mog znie tego, e chodzisz do pracy (i spotykasz tam innych mczyzn), masz zajcia, w ktre ja nie mam wgldu (i moe mnie wtedy zdradzasz), jeste nie-

114

PSYCHOLOGICZNE KONSEKWENCJE GWATU

zalena (i moesz mnie porzuci). W naszej kulturze zazdro traktowana jest jako forma mioci i w zwizku z tym wiele kobiet nie jest w stanie rozpozna w tym przemocy. Niestosowanie si do regu narzucanych przez sprawc prowadzi do konsekwencji w postaci fizycznych napaci lub psychicznej przemocy. Ofiara dowiadcza cierpienia, cho zwykle nie nazywa tego przemoc, stara si dostosowa do oczekiwa partnera w nadziei, e gdy im sprosta, partner poczuje si bezpiecznie i zaniecha swoich napaci. Daje to efekt przeciwny: sprawca czuje si coraz bardziej bezkarny, a ofiara traci kolejne obszary wolnoci i niezalenoci, np. rezygnuje ze spotka z osobami, ktrych partner nie lubi lub obawia si (bo koczy si to nieprzyjemnymi sytuacjami), natychmiast po zakoczeniu pracy wraca do domu (bo inaczej jest awantura), przestaje rozwija si zawodowo (bo wyjazdy subowe i szkolenia drani partnera), rozlicza si drobiazgowo z kadej podjtej przez siebie decyzji itp. W konsekwencji, aktywne intelektualnie i spoecznie kobiety zmieniaj si w osoby przestraszone, pene lku i niewiary we wasne moliwoci, cakowicie zdane na krzywdzc relacj ze sprawc i bezradne wobec rnych jego oczekiwa, w tym take zwizanych ze sfer seksu. Drastyczn konsekwencj przemocy w obszarze seksu jest brak wyboru kobiet w sferze podnoci i prokreacji. Gwat moe zaowocowa niechcian przez kobiet ci. Jeli dzieje si to w maestwie, kobieta jest czsto zmuszona do urodzenia dziecka, nawet gdy nie jest na to gotowa lub gdy rodzina nie ma takich moliwoci. Dzieje si to nieraz za spraw sprawcy gwatu, ktry jest ojcem dziecka i wymusza tak decyzj na swojej partnerce. Trudno jest udzieli jednoznacznej odpowiedzi na pytanie, dlaczego mowie gwac swoje ony. Badania obalaj powszechny mit, e robi to z powodu braku seksu w swoim zwizku, bowiem zgwacone kobiety podaj, e w swoich zwizkach prowadz stae ycie seksualne z mami. Wywiady ze sprawcami pokazuj, e sprawcom chodzi nie tyle o seks, co o utrzymanie wadzy i kontroli nad relacj i swoj partnerk, a take o ekspre-

115

PSYCHOLOGICZNE KONSEKWENCJE GWATU

R ap oR t

sj zoci. Stereotypy z rodzaju kobiety lubi by zmuszane do seksu, kobieta mwi nie, kiedy myli tak, obowizkiem ony jest zadowoli seksualnie ma powoduj, e sprawcy czuj si zwolnieni z odpowiedzialnoci za swoje zachowania. Kobiety przyjmuj te pseudoprawdy, uwaajc, e widocznie wysay ze sygnay, winic siebie same za niechciany seks, mylc, e s zymi onami, jeli nie sprawia im przyjemnoci seks z mem wbrew ich woli. Nie ma jednej odpowiedzi na pytanie, dlaczego kobiety pozostaj w zwizkach ze swoimi partnerami, ktrzy je gwac. Wiele ofiar uwaa, e seks z mem, nawet wbrew ich woli, jest obowizkiem maeskim. Stoi za tym sposobem mylenia przekaz spoeczny, a take przekaz religiny. Powodem do pozostawania w zwizku jest niska wiadomo swoich praw ze strony ofiar oraz trwajcy przez lata brak moliwoci ich dochodzenia. Wiele kobiet yje w zalenoci ekonomicznej od sprawcy, co uniemoliwia im opuszczenie zwizku. Jeli w rodzinie s dzieci, stanowi one dla wielu kobiet bardzo wany powd do trwania w krzywdzcym maestwie. Stoi za tym mylenie typu: nie odbior dzieciom ojca, mnie krzywdzi, ale dla nich jest dobry, ze mn bd miay trudniejsze ycie, nie dam rady utrzyma i wyksztaci dzieci, rodzina bez ojca jest patologiczna itp. Sprawcy wymuszaj na onach rne dziaania, szantaujc je mniej lub bardziej realn wizj odebrania im dzieci. Innym powodem trwania w zwizkach ze sprawcami gwatw jest lojalno i mio wobec ma, czsto towarzyszce blowi, zoci i zranieniu. Ofiary czy ze sprawcami wiele lat wsplnych dowiadcze, z ktrych wiele byo autentycznie dobrych.

Dlaczego ofiary milcz?


W literaturze przedmiotu szacuje si, e od 50 do 90% wszystkich gwatw i prb gwatw pozostaje niezgoszonych. W wikszoci przypadkw nikt nie zgasza kazirodztwa, molestowania, gwatw w maestwie10). Dane liczbowe, jakimi dysponujemy

0 B.E Gilliland, R.K. James, Strategie interwencji kryzysowej, Warszawa 00.

11

PSYCHOLOGICZNE KONSEKWENCJE GWATU

(np. liczba zgosze na policj) nie s realistyczne, jeli chodzi o skal zjawiska. Znienawidziam go wtedy z caych si. Zaamaam si... Ale przed innymi udawaam, e nic si nie stao. Tak bardzo si tego wstydziam. Nie chciaam, eby ktokolwiek si o tym dowiedzia. Gwat nie jest zgaszany ze wzgldu na wstyd ofiar i poczucie winy ksztatowane przez spoeczne stereotypy lokujce odpowiedzialno za naduycie po stronie ofiary. Wiele kobiet nie jest w stanie ujawni swojego dowiadczenia nawet w najbliszym otoczeniu, poniewa spotkaj si z zarzutami, e le si prowadz, sprowokoway itp. W przypadku modych kobiet, zalenych od rodzicw, ujawnienie czasem prowadzi do bezporedniej kary z ich strony lub ograniczenia swobody kontaktw ze znajomymi. Mode dziewczyny mwi o trudnoci zwizanej z ujawnieniem gwatu rodzicom, ze wzgldu na strach przed ich reakcj i wstyd dotyczcy sfery seksualnej. Ofiary gwatu milcz, poniewa dowiadczaj poczucia niskiej wartoci typu: powinnam umie si obroni, strachu przed niechcian ci lub chorob przenoszon drog pciow, jeli sprawc by kto obcy, obaw dotyczcych utraty akceptacji ze strony swojego partnera, ostracyzmu ze strony znajomych. Pomoc i wsparcie ofiarom gwatu udzielane przez najblisze otoczenie maj znaczenie kluczowe, poniewa s to wanie te osoby, z ktrymi ma ona pierwszy kontakt po traumie, ktr przesza. Jeli kobieta wie, e usyszy to twoja wina, a tak si czsto dzieje, bdzie milczaa. Wikszo sprawcw gwatw to osoby znane ofierze, jej znajomi, partnerzy, czonkowie rodziny. To kolejna trudno, jeli chodzi o ujawnianie prawdy, poniewa kobiety czy czsto jaki rodzaj pozytywnej wizi ze sprawc. Czsto funkcjonuj w tym samym rodowisku rodzinnym, spoecznym. Kobieta ma powody, eby obawia si zemsty z powodu ujawnienia, odrzucenia (np. rodzina stanie po stronie sprawcy, ktry ma wysz rang ni ofiara), posdzenia o konfabulacj (to taki miy czowiek,

117

PSYCHOLOGICZNE KONSEKWENCJE GWATU

R ap oR t

znamy go od dawna, nigdy by tego nie zrobi), zmarginalizowania przez grup rwienicz (to ta co zostaa zgwacona). Kobiety borykaj si latami z konsekwencjami psychologicznymi gwatu, ktry na rne sposoby odbija si na ich psychice. Czasem maj wiadomo, e to, co si z nimi dzieje, jest konsekwencj naduycia, czasem nie. Rzutuje to na ich sposb postrzegania samych siebie: jestem wariatk, nie kontroluj samej siebie, powinnam si leczy. Ujawnienie gwatu wymaga duej siy psychicznej, a ofiary s czsto jej pozbawione nie tylko przez dziaanie otoczenia, lecz take przez agresywne mylenie na wasny temat, samoobwinianie si, spostrzeganie siebie jako gorszej, brudnej, bezwartociowej. Przechodziam przesuchanie po prbie gwatu, ale niewiele mi to pomogo. Na tym przesuchaniu czuam si chyba nawet gorzej ni kiedy to si dziao. Pani sdzia traktowaa mnie jak za przeproszeniem prostytutk, bya bardzo opryskliwa, prbowaa wrcz wmwi mi, e sama tego chciaam, e NA PEWNO byam prowokacyjnie ubrana i to go skusio. Dochodzenie swoich praw przez ofiary blokuje wic realny lk przed ponownym skrzywdzeniem ze strony przedstawicieli prawa i sub pomocowych, ktrzy w wielu sytuacjach wykazuj trudny do uzasadnienia brak wiedzy na temat problemu oraz zrozumienia i wspczucia dla ofiar. Trudno si dziwi, e ofiary gwatw milcz i jeli szukaj ratunku, to w najlepszym przypadku za zamknitymi drzwiami gabinetw terapeutycznych. Bezpatna pomoc psychologiczna dla ofiar gwatw jest w wielu miejscach trudno dostpna lub wrcz nieosigalna. Kobiety latami zmagaj si same ze swoj tajemnic, blem i poczuciem gniewu na bezkarno sprawcw. Ta obojtno ze strony systemu sprawiedliwoci i pomagania niejako sankcjonuje nisk rang spoeczn naduycia, jakim jest gwat, oraz stereotypowe mylenie, wedle ktrego ofiary same si prosiy. Znaczcy jest take stosunek spoeczestwa do sprawcw. Z jednej strony doniesienia o gwatach budz spoeczn dezaprobat wobec gwacicieli, z drugiej za nie istniej programy

118

PSYCHOLOGICZNE KONSEKWENCJE GWATU

profilaktyczne czy akcje spoeczne, ktre odnosiyby si do mczyzn i suyy promowaniu wzorca mskoci opierajcego si na innych wyznacznikach ni przemoc wobec kobiet. Wszelkie dziaania majce przeciwdziaa gwatom s kierowane przede wszystkim do kobiet, ktre uczone s, jak maj zachowywa ostrono w obecnoci mczyzn. Kobiety edukowane s w rodzinie, poprzez media, suby pomocowe (w tym np. policj), w jaki sposb maj chroni si przed gwatem. Sprowadza si to do porad, aby nie chodziy same w nieznane miejsca, nie ryzykoway przypadkowych kontaktw z mczyznami, kontroloway swoje zachowanie w miejscach publicznych (np. pilnoway swoich drinkw) itp. Nie podwaam tych zasad, ale pokazuj one, w jakiej rzeczywistoci yjemy. W wielu miejscach sam fakt bycia kobiet jest powodem, dla ktrego nie mona czu si swobodnie i bezpiecznie. Przestrze publiczna nie jest, jak si okazuje, w rwnym stopniu dostpna dla obydwu pci. Kobieta wychodzca z domu wkracza w przestrze zagroenia. Gwat i lk przed gwatem wpywa na psychik wszystkich kobiet, zmuszajc je do ograniczania wasnej aktywnoci i nieufnoci wobec wiata. Gdyby popatrze na to w szerszy sposb jako na wyraz spoecznego porzdku to wyranie wida, e w tym ukadzie to kobiety s odpowiedzialne za gwat, bo to one maj za zadanie nie sprowokowa, by si przed nim uchroni. Zachowanie mczyzn, polegajce np. na praktykowaniu samokontroli w sytuacjach intymnych, pozostaje poza jakkolwiek refleksj i oddziaywaniami spoecznymi. Warto, aby poza formuowaniem ostrzee dla kobiet, sformuowa list zasad zachowania dla mczyzn, ktre chronioby ofiary i samych mczyzn przed wejciem w rol sprawcy gwatu. Wiele kobiet, ofiar naduy seksualnych wci spotyka si z murem seksistowskich przekona na temat gwatu, ze strony wasnej rodziny, przyjaci, znajomych oraz sub pomocowych. Ten stan rzeczy wymaga bardzo wielu zmian, przede wszystkim na poziomie przekona i wiadomoci spoecznej oraz procedur dziaania sub. Trzeba jednak pamita, e yjemy w czasach dynamicznych, szybkich zmian. Pierwsze orodki pomocowe dla ofiar gwatw i innych form przemocy ze strony bliskich powsta-

119

PSYCHOLOGICZNE KONSEKWENCJE GWATU

R ap oR t

y w USA w latach 70. XX w., w Polsce w latach 90. XX w. Wczeniej policja nie rejestrowaa w swoich statystykach przypadkw przemocy w rodzinie, a ofiary w bardzo sporadycznych, zwykle ekstremalnych sytuacjach zagroenia ycia i zdrowia, uzyskiway pomoc prawn, zgwacone kobiety uchodziy spoecznie za odpowiedzialne za to, czego dowiadczyy. Zmiany zachodz w gruncie rzeczy szybko, cho z perspektywy kobiet, ktre wci nie otrzymuj potrzebnej pomocy, dzieje si to zbyt opieszale. Trzeba rwnie pamita, e coraz wiksze grono ludzi rozumie waciwie wag problemu. Fakt, e jestemy spoeczestwem w okresie przemian oznacza, e cz z nas kultywuje stereotypowy sposb mylenia, a cz poda za zmian i skania si do nowego. Stary i nowy sposb mylenia o gwacie koegzystuj na poziomie mylenia zbiorowego, ale znajduje to take odbicie w nas samych. Wiele kobiet, ktre dowiadczyy gwatu, wci nie wie, e to nie bya ich wina. Potrzebujemy gruntownej, kulturowej zmiany sposobu mylenia na temat przemocy. Wszystkie i wszyscy mamy wpyw na zmian, nawet przez drobne zachowania, np. reagowanie na seksistowskie arty na temat gwatu i przemocy wobec kobiet, edukowanie ludzi z naszego najbliszego otoczenia, angaowanie si w lokalne dziaania na rzecz zmiany. Takie dziaania pozwalaj ywi nadziej, e kolejne pokolenie kobiet bdzie yo w bezpieczniejszym wiecie.
Cytaty uyte w tekcie pochodz z forw internetowych, zostay zmienione w taki sposb, aby zachowa autentyczno wypowiedzi i rwnoczenie pen anonimowo autorek.

120

MIDZY WIEDZ A STEREOTYPEM: INSTYTUCJE PUBLICZNE I ORGANIZACJE POMOCOWE WOBEC PROBLEMU GWATU. RAPORT Z BADA

Magdalena Grabowska

Spoeczestwa skore do gwatu to takie, w ktrych czstotliwo i obserwowalno gwatu jest wysoka, a gwat jest postrzegany jako symboliczna ekspresja mskoci lub czyn, za pomoc ktrego mczyni mog ukara lub zastraszy kobiety. Peggy Reeves Sanday W spoeczestwie, w ktrym rwno jest faktem, a nie tylko sowem, sowa wyraajce rasow bd seksualn agresj lub majce na celu upokorzenie czy ponienie, s jedynie nonsensownym bekotem. Catherine MacKinnon

Wstp: Metodologia i cele badania


Czym jest gwat? Czy yjemy w spoeczestwie potpiajcym i pitnujcym gwat, czy te jest on traktowany pobaliwie jako cz naszej kultury, czyn odzwierciedlajcy stosunki i relacje spoeczne lub szerzej kondycj spoeczn? Jak traktujemy kobiety, ktre maj za sob dowiadczenie gwatu lub prby gwatu? Czy ich gos jest w naszym spoeczestwie syszany i szanowany? Pytania te zadawane s konsekwentnie i cierpliwie przez feministyczne badaczki spoeczne, antropoloki, dziaaczki ruchu kobiecego i prawniczki od lat 70. XX w. Podejmujc zintegrowan krytyk spoecznego postrzegania gwatu, feministki w cigu ostatnich czterdziestu lat doprowadziy nie tylko do zmiany prawa dotyczcego gwatu i przemocy (w tym przemocy seksualnej wobec kobiet), ale take do zmiany spo-

121

MIDZY WIEDZ A STEREOT YPEM

R ap oR t

sobw konceptualizacji gwatu i postrzegania go jako symptomu wyraajcego nierwnoci spoeczne. W swoich dziaaniach badaczki i dziaaczki feministyczne kieroway i kieruj si przekonaniem, e gwat odzwierciedla gbsze zjawisko subordynowania kobiet1) i konstatacj, e prawa i instytucje publiczne niejednokrotnie ksztatuj nasze postawy dotyczce przemocy seksualnej, oddzielajc prawdziwy gwat karany prawem od innych przejaww agresji seksualnej (uznawanej na przykad za nalec do sfery prywatnej lub sfery obyczajw), ktre pozostaj poza zasigiem prawa2). Biorc pod uwag fakt, e zjawisko przemocy seksualnej dotyczy w przewaajcej wikszoci kobiet, feministki zwracaj rwnie uwag na to, w jaki sposb prawo i instytucje zajmujce si gwatem odzwierciedlaj i jednoczenie ksztatuj dominujce postawy wobec relacji midzy kobietami i mczyznami, odpowiedzialnoci za gwat, praw kobiet oraz ich podmiotowoci. Celem bada przeprowadzonych przez fundacj Feminoteka bya odpowied na pytania: jakie podejcie i definicje gwatu obecne s w polskim systemie prawnym i instytucjach publicznych; na ile policja, suba zdrowia i instytucje pomocowe3) odzwierciedlaj obecne w spoeczestwie postawy wobec gwatu; na ile dziaania tych instytucji ksztatowane s przez istniejce stereotypy dotyczce odpowiedzialnoci za gwat, praw kobiet i ich sprawczoci; wreszcie jak stosowane przez instytucje publiczne praktyki i procedury wpywaj na dowiadczenia indywidualnych kobiet i sposb postrzegania i definiowania gwatu jako zjawiska spoecznego i systemowego. Niniejszy raport prezentuje wyniki bada jakociowych przeprowadzonych w Warszawie, od czerwca do wrzenia 2011 r. wrd nastpujcych grup: policjanci (6 osb), lekarze (6 osb), organizacje pomocowe (6 organizacji) i koBiety wybrane losowo (6 kobiet, o ktrych nie wiadomo czy dowiad C. MacKinnon, Toward a Feminist Theory of the State, Cambridge 989.  S. Estrich Real Rape, Cambridge, Harvard University Press, 988.  W niniejszym tekcie uywamy okrelenia organizacje pomocowe dla organizacji pozarzdowych i instytucji pastwowych, takich jak orodki pomocy spoecznej czy orodki (pastwowe i pozarzdowe) udzielajce pomocy psychologicznej.

122

MIDZY WIEDZ A STEREOT YPEM

czyy gwatu lub prby gwatu). Celem ankiety, ktra staa si podstaw wywiadu pogbionego byo zdobycie informacji na temat wiedzy i praktycznych umiejtnoci osb zajmujcych si pomoc kobietom. W szczeglnoci chciaymy dowiedzie si, na ile prawa ofiary s przestrzegane w ramach dziaa wykonywanych przez rozmaite instytucje, na ile stosowana jest Procedura Postpowania z Ofiar Przemocy Seksualnej4) dokument stworzony w roku 2010 przez Penomocniczk Rzdu do Spraw Rwnego Traktowania oraz w jakim stopniu dziaania na rzecz ofiar gwatw s dziaaniami zintegrowanymi, tzn. takimi, ktre opieraj si na cigoci i komplementarnoci postpowania rozmaitych instytucji i organizacji. Dziki ankiecie chciaymy rwnie zdoby wiedz na temat istniejcych zarwno wrd policji, lekarzy, jak i samych kobiet stereotypach i wyobraeniach na temat przemocy seksualnej. Stereotypy te, wyobraenia i opinie ksztatuj bowiem nie tylko postawy pracownikw policji czy suby zdrowia, ale rwnie daj obraz tego, jak gwat postrzegany jest w naszym spoeczestwie, jak wag przywizujemy do pomocy jego ofiarom i kogo obarczamy odpowiedzialnoci za wystpowanie (lub nie) przemocy seksualnej (czy s to kobiety czy te sprawcy przemocy). Oglny kontekst i znaczenie, jaki dane spoeczestwo nadaje gwatowi (i przemocy seksualnej) ma decydujcy wpyw na dowiadczenia kobiet: ich postrzeganie samych siebie, dowiadczenia relacji z bliskimi i instytucjami po gwacie oraz decyzje o zgoszeniu si do rozmaitych instytucji pomocowych (policji, suby zdrowia, organizacji pomocowych i terapeutycznych)5). Drugim elementem naszego badania byy wywiady pogbione z kobietami, ktre dowiadczyy gwatu lub prby gwatu. Celem wywiadu pogbionego opartego w luny sposb na
4 Procedura zostaa przyjta w 5..00 r. w Midzynarodowym Dniu Przeciwko Przemocy wobec Kobiet dniu rozpoczcia midzynarodowej kampanii 6 Dni przeciw przemocy ze wzgldu na pe, podczas konferencji prasowej Penomocnika Rzdu do spraw Rwnego Traktowania. Wicej o Procedurze i jej realizacji pisze w niniejszym raporcie Z. Nawrocka w tekcie Przemoc seksualna w Polsce dziaania rzdu. 5 P.R. Sanday, Rape-Prone Versus Rape-Free Campus Cultures, Violence Against Women 996, vol. , nr. , s. 9-08.

12

MIDZY WIEDZ A STEREOT YPEM

R ap oR t

scenariuszu z szecioma osobami byo poznanie dowiadcze kobiet w ich kontaktach z bliskimi i instytucjami po dowiadczeniu przemocy seksualnej (gwatu lub prby gwatu) oraz zdobycie wiedzy na temat ich potrzeb i oczekiwa wobec otaczajcych je ludzi, organizacji i instytucji. Chciaymy dowiedzie si, jakie zdaniem kobiet reakcje na ich dowiadczenie s pozytywne, a jakie negatywne, czego oczekuj od rodziny i bliskich oraz jakie elementy dowiadczenia z instytucjami, takimi jak policja, suba zdrowia i organizacje pomocowe, s kluczowe z perspektywy ich potrzeb. W tej czci bada wykorzystaymy te relacje kobiet, ktre maj za sob dowiadczenie zgaszania na policj gwatu lub prby gwatu, stanowice fragment pracy magisterskiej Zofii Nawrockiej, napisanej pod kierunkiem prof. Magorzaty Fuszary w ISNS UW, obronionej w roku 2010. Nasze badanie zaprojektowane zostao w oparciu o dwa zaoenia metodologii feministycznej. Po pierwsze, tworzc narzdzia badawcze, byymy przekonane, e kady feministyczny projekt badawczy jest jednoczenie przedsiwziciem naukowym i spoecznym, badania feministyczne s kombinacj produkcji wiedzy i polityki feministycznej 6). Po drugie, przeprowadzajc wywiady, kierowaymy si wyraon przez metodologi feministyczn krytyk obiektywnoci wiedzy naukowej. Zdaniem badaczek feministycznych zarwno umiejscowienie badaczki, jak i oglnie przyjte przez spoeczestwo normy i wartoci deformuj obiektywno danych zdobytych w procesie badawczym. Przeamujc paradygmat obiektywnoci, metodologia feministyczna proponuje skupi si na subiektywnym dowiadczeniu kobiecym poprzez: 1) wczenie kobiet do procesw badawczych na poziomie ustalania prby, 2) zwikszenie liczby kobiet pracujcych jako badaczki (empirycyzm) oraz 3) uznanie kobiecego dowiadczenia jako krytycznej perspektywy analitycznej7). W naszych badaniach przyjymy tak wanie perspektyw kobietocentryczn. Przejawiaa si ona w trzech aspektach:

6 S. Reinhartz, Feminist Methods in Social Research, Oxford 99. 7 S. Harding, The Science Question in Feminism, Ithaca 986; S. Reinhartz, Feminist Methods in Social Research, Oxford 99.

124

MIDZY WIEDZ A STEREOT YPEM

Skoncentrowanie uwagi badawczej na dowiadczeniu kobiet. Praca i dziaania instytucji oraz opinie na temat gwatu i przemocy seksualnej analizowane byy w odniesieniu do dowiadcze kobiet, ktre miay za sob dowiadczenie gwatu lub prby gwatu. Rozpoznanie politycznego wymiaru wiedzy zebranej w ramach badania. Naszym celem bya krytyczna ocena polityki spoecznej w obszarze przemocy seksualnej i denie do jej zmiany poprzez uznanie strukturalnego charakteru gwatu i przemocy seksualnej wobec kobiet. Odejcie od pojmowania badaczki/badaczek jako ekspertki/ekspertek w dziedzinie nauk spoecznych. Wiedza zebrana w ramach tego badania i prezentowana w raporcie poddana zostaa (re)negocjacji poprzez zaangaowanie respondentek w proces wsptworzenia raportu kocowego.

Oglne wnioski z badania: wiedza i wyobraenia a praktyka dziaa na rzecz ofiar gwatw
Z przeprowadzonych przez nas bada mona wycign dwa oglne wnioski. Z jednej strony, na poziomie wiedzy praktycznej, mamy do czynienia z do wysokim poziomem wiadomoci rozmaitych grup spoecznych na temat gwatu. Zarwno kobiety, jak i przedstawiciele instytucji publicznych (policji i suby zdrowia) oraz organizacji pomocowych maj wiadomo tego, i gwat nie jest zjawiskiem marginalnym czy przejawem patologii spoecznej. Przekonanie takie wynika z ich dowiadcze yciowych i zawodowych. Z drugiej strony, nasze badania pokazuj, e wiedza ta i dowiadczenie nie przekadaj si ani na reprezentacj gwatu w sferze symbolicznej (sposb postrzegania przez rne grupy spoeczne kobiet, ktre stay si ofiarami gwatu, przede wszystkim ich obwinianie i obarczanie wspodpowiedzialnoci), ani na spoeczne konstruowanie obrazu przemocy seksualnej (gwat nadal postrzegany jest jako indywidualny problem kobiet, zarwno w zakresie jego prewencji, jak i konsekwencji), ani wreszcie na dziaania na rzecz ofiar w sferze instytucjonalnej

125

MIDZY WIEDZ A STEREOT YPEM

R ap oR t

(posiadana przez naszych respondentw/respondentki wiedza praktyczna i teoretyczna na temat powszechnoci i strukturalnego charakteru zjawiska przemocy seksualnej nie przekada si na sfer dziaa na rzecz ofiar gwatu). Najwaniejsze wnioski z badania mona sformuowa w nastpujcy sposb:

1. Wrd naszych respondentw istnieje do wysoki poziom praktycznej wiedzy na temat zjawiska gwatu i jego przyczyn. Badania przeprowadzone przez fundacj Feminoteka wskazuj na istnienie do wysokiego poziomu wiedzy praktycznej (wynikajcej z dowiadcze osobistych lub zawodowych) na temat skali i kontekstu gwatu. Wikszo naszych respondentw/respondentek przyznaa, e wie, i gwat lub prby gwatu dowiadcza znaczca liczba kobiet (cho ich opinie rniy si znacznie w tym zakresie: od przekonania, e gwatu dowiadcza jedna na trzy kobiety w cigu caego ycia, do opinii, e jest to dowiadczenie zaledwie jednej na sto kobiet). Zarwno pracownicy policji, suby zdrowia, jak i organizacji pomocowych z wasnego dowiadczenia zawodowego znali rne aspekty gwatw, np. wikszo z nich przyznaa, e sprawcami gwatw s mczyni znani wczeniej kobietom, a do przemocy seksualnej dochodzi najczciej w domu ofiary. Podobnie wszystkie, poza jedn respondentk w grupie kobiet wybranych losowo, znay przynajmniej jedn osob, ktra dowiadczya gwatu. O tym, e respondenci/respondentki zdawali sobie spraw z tego, e gwat nie jest zjawiskiem patologicznym, ale zdarza si na co dzie, wrd normalnych osb, wiadczy rwnie fakt, e wiele/wielu z nich przytaczao znane im historie gwatw zarwno ze strony osoby obcej (Koleanka w Katowicach. Jest pielgniark, wracaa z dyuru w nocy okoo 4 do domu. Pod blokiem napad na ni facet i zgwaci. By w kominiarce. Zgosia si na policj, jego nigdy nie zapano), jak i czonka rodziny (Przyjechaa zobaczy si z dziemi, m wzbudzi zaufanie, to by kiedy jej rodzinny dom. Wykorzysta to zaufanie, zabierajc j do pokoju i biorc to, co mu si naley, czyli gwacc. Dzieci byy poniekd wiadkami). W tym kontekcie interesujca wy-

12

MIDZY WIEDZ A STEREOT YPEM

daje si rwnie wysoka wiadomo, szczeglnie kobiet z grupy wybranej losowo, spoecznej funkcji gwatu jako regulujcego relacje wadzy pomidzy kobietami i mczyznami. Jak podkrelaa cz z nich, gwat nie jest jedynie przestpstwem, ale rwnie narzdziem regulujcym kontrakt pci w spoeczestwie i podtrzymujcym patriarchaln struktur w rodzinie i spoeczestwie. Jak wyrazia si jedna z respondentek: To s bardzo rni ludzie co gwac, ludzie od wykolejeca po profesora. Na przykad gwat w rodzinie, tu nie ma rnicy w wyksztaceniu, majtku, wieku. [On wynika] nawet nie z chci seksualnej, tylko [chodzi] o pokazanie mocy, wadzy.

2. W swoich dziaaniach na rzecz ofiar gwatu instytucje publiczne, w szczeglnoci przedstawiciele suby zdrowia, nadal w duej mierze kieruj si stereotypami dotyczcymi wspodpowiedzialnoci kobiety za gwat. Zarwno na poziomie wyobrae (reprezentacji), jak i dziaa wszystkie grupy respondentw/respondentek (z wyjtkiem kobiet, ktre dowiadczyy gwatu lub prby gwatu) reprezentuj podejcie podtrzymujce (faszywy ich zdaniem) obraz gwatu jako zjawiska marginalnego, patologicznego oraz bdcego przede wszystkim indywidualnym problemem kobiety. To ona zdaniem wielu naszych respondentw/respondentek jest odpowiedzialna za prewencj gwatu (dbao o odpowiedni ubir, unikanie sytuacji ryzykownych) oraz ponosi jego konsekwencje (konieczno radzenia sobie ze stygmatyzacj, wykluczeniem spoecznym i traum). Wielu/wiele z nich wci za prawdziwe uznaje stwierdzenie, i kobiety wybierajce okrelony strj lub styl ycia: Naraa(j) si. [] To jest ryzykowne zachowanie, trzeba bra pod uwag moliwo gwatu. Jednoczenie, jak wynika z naszych bada, wrd pracownikw instytucji publicznych, w szczeglnoci wrd lekarzy, powszechne s stereotypy na temat winy lub wspodpowiedzialnoci kobiety za gwat oraz traktowanie zgwaconych kobiet jako problem dla instytucji spoecznych skupionych na innych (waniejszych) dziaaniach. Zdaniem niektrych pracownikw suby zdrowia, niepowane traktowanie kobiet, ktre dowiadczyy gwatu lub prby gwatu, naley

127

MIDZY WIEDZ A STEREOT YPEM

R ap oR t

w duej mierze traktowa jako normalne na dyurach, poniewa takie przypadki [zgwaconych kobiet] s mczce zarwno dla lekarzy, jak i policjantw, a niejednokrotnie rwnie dla osb z organizacji pomocowych.

3. Dziaania instytucji publicznych na rzecz kobiet, ktre dowiadczyy gwatu lub prby gwatu s fragmentaryczne i chaotyczne, opieraj si na wyrywkowej wiedzy i nie pozwalaj na podjcie systemowych dziaa. Istniejce pknicie pomidzy sfer wiedzy i dowiadczenia a sfer wyobrae (stereotypw) i dziaa, w ktrych nadal w duej mierze bagatelizuje si gwat jako zjawisko spoeczne, jest widoczne przede wszystkim w praktyce dziaa na rzecz ofiar gwatu. O ile pracownicy instytucji pomocowych: policji, suby zdrowia i organizacji pomocowych dostrzegaj skal i wag problemu przemocy seksualnej, o tyle ich wiedza i dowiadczenie praktyczne nie przekadaj si na spjny system pomocy ofiarom gwatu. Z kolei brak wiedzy na temat gwatu jako zjawiska spoecznego (czy majcego charakter strukturalny) wpywa na traktowanie gwatw jako odizolowanych przestpstw kryminalnych czy powodujcych indywidualne przypadki traumy, a nie jako wanego elementu szerszego zjawiska przemocy seksualnej wobec kobiet. Jak wynika z naszych bada pomoc oferowana kobietom, ktre stay si ofiarami gwatu, jest fragmentaryczna, chaotyczna, niesystematyczna, a tym samym niesatysfakcjonujca kobiety, ktre dowiadczyy gwatu. Fragmentaryczno dziaa instytucji i organizacji oraz ich niedopasowanie do (rozpoznanej przez respondentw/respondentki) skali zjawiska przejawia si przede wszystkim w braku instytucji, orodkw, jednostek czy nawet osb, ktrych pomoc skierowana byaby jedynie dla ofiar gwatw. W kontaktach ze wszystkimi instytucjami kobiety skazane s na ludzi, dla ktrych przemoc seksualna nie jest gwn specjalizacj. Jak skomentowaa to jedna z kobiet: Miaam duym problem z tym, e masa tych poradni nazywa si poradniami dotyczcymi przemocy w rodzinie. To gdzie ja mam i? Z przemoc poza rodzin?. Chaotyczno i fragmentaryczno dziaa na rzecz ofiar gwatu i przemocy seksualnej przejawia

128

MIDZY WIEDZ A STEREOT YPEM

si take w braku wsppracy pomidzy rozmaitymi instytucjami i organizacjami. Brakuje zintegrowanego systemu dziaa na rzecz kobiet, dziaa, ktre w systematyczny sposb czyyby prac policji, suby zdrowia i organizacji pomocowych. Z pewnoci prb stworzenia takiego podejcia byo wydanie przez Penomocniczk Rzdu do spraw Rwnego Traktowania Procedury Postpowania z Ofiar Przemocy Seksualnej, ale z naszych bada wynika, e dokument ten nie jest znany ani na policji, ani w jednostkach suby zdrowia, a bardzo fragmentaryczn wiedz na jego temat maj organizacje pomocowe.

4. Instytucje publiczne traktuj kobiety, ktre dowiadczyy gwatu lub prby gwatu, w sposb przedmiotowy. Wanym aspektem dziaa instytucji publicznych i organizacji pomocowych, wskazujcym na rozbicie pomidzy istniejc wiedz na temat gwatu a wyobraeniami i dziaaniami opartymi w duej mierze na stereotypach, jest uprzedmiotowienie kobiet w instytucjach. Chodzi tu zarwno o instytucje publiczne (policja i suba zdrowia), jak i organizacje pomocowe. Jak opowiadaa jedna z kobiet: W instytucji czowiek jest rzecz, instytucja nie jest dla czowieka, tylko po to, eby dziaa i eby bya super wana; duo waniejsi s pracownicy instytucji ni to, po co oni tam s, czyli ja. W dowiadczeniu kobiet, ktre maj za sob kontakty z instytucjami i organizacjami, brak podmiotowego traktowania przejawia si przede wszystkim na trzech poziomach: 1) odmwienia kobiecie kontroli nad jej spraw, 2) podwaania wiarygodnoci jej historii i wiedzy na temat wasnego dowiadczenia oraz 3) braku poszanowania zasad prywatnoci i intymnoci. Wiele kobiet, ktre dowiadczyy gwatu lub prby gwatu podkrelao, i kluczowe z punktu widzenia ich dowiadczenia jest odzyskanie poczucia bezpieczestwa i kontroli (a take moliwoci wyboru). Jednak ani instytucje publiczne, ani organizacje pomocowe takiego poczucia im nie zapewniy. Wiele kobiet natomiast, zarwno na policji, jak i w organizacjach, spotkao si z podwaaniem wiarygodnoci ich historii, wymiewaniem czy sugerowaniem, e ich interpretacja wasnego dowiadczenie

129

MIDZY WIEDZ A STEREOT YPEM

R ap oR t

jest bdna (np. przeprowadzona przez jedn z naszych respondentek prba interpretacji jej dowiadczenia gwatu z perspektywy feministycznej jako przejawu patriarchalnych relacji wadzy zostaa przez terapeut uznana za przeintelektualizowan). Przedstawiciele instytucji i organizacji niejednokrotnie hoduj przekonaniu wyraonemu przez jednego z naszych respondentw, wedug ktrego: Nie kada kobieta jest wiadoma na tyle, eby podejmowa samodzielnie wszystkie decyzje. Zarwno w instytucjach publicznych, jak i organizacjach pomocowych niejednokrotnie amane s zasady zapewnienia prywatnoci, intymnoci i delikatnoci w relacji z kobiet, ktra ma za sob dowiadczenie gwatu lub prby gwatu.

5. Wrd przedstawicieli instytucji publicznych i organizacji pomocowych nie istnieje zgodno co do definicji gwatu. W kontekcie dyskusji na temat napicia pomidzy wiedz na temat rzeczywistych dowiadcze kobiet a wyobraeniami na temat gwatu i dziaaniami na rzecz kobiet, ktre go dowiadczyy, niezwykle wane jest zadanie niemal podstawowego pytania o to, czym jest gwat?. Jednym z najbardziej zaskakujcych wnioskw z naszego badania jest to, i wrd ekspertw zajmujcych si kwestiami przemocy seksualnej (policjantek i policjantw prowadzcych sprawy, lekarek i lekarzy oraz przedstawicielek i przedstawicieli organizacji pomocowych) nie ma zgody co do definicji gwatu. Odpowiedzi naszych respondentek/respondentw rniy si zarwno pod wzgldem klasyfikacji czynu (na przykad w odpowiedzi na pytanie czy nakanianie jest gwatem), jak i w okrelaniu zakresu czynnoci, ktre do gwatu zaliczali. Wrd naszych respondentw/respondentek nie byo zgody co do tego, czy gwatem jest tylko genitalny stosunek seksualny, seks oralny, dotyk, czy te zaliczy do tej kategorii naley rwnie obraliwe sowa, gesty i plakaty o treciach erotycznych. Wrd policjantw, lekarzy i przedstawicieli organizacji pomocowych znale wic mona zarwno przekonanie o tym, e zmuszenie do [...] seksu oralnego to jest inna czynno seksualna i nie jest to gwat, jak i takie, e jestemy

10

MIDZY WIEDZ A STEREOT YPEM

poddawani gwatom bardzo czsto, choby tym, e patrzymy na kalendarze z goymi kobietami na harleyach. Niniejszy raport prezentuje wnioski z bada fundacji Feminoteka w trzech czciach. W czci pierwszej przedstawimy dziaania instytucji publicznych (policji i suby zdrowia) oraz organizacji pomocowych opracowane na podstawie przeprowadzonych wywiadw z przedstawicielami/przedstawicielkami tych grup. Naszym celem jest odzwierciedlenie tego, jak swoj prac na rzecz ofiar przemocy seksualnej widz przedstawiciele policji, suby zdrowia i organizacji pomocowych. Uywajc komentarzy i uwag ankieterek, ktre przeprowadzay z nimi wywiady, postaramy si rwnie odpowiedzie na pytanie, czego spodziewa si moe osoba, ktra stanie si klientk tych instytucji. W czci tej rozwaamy rwnie rozmaite aspekty wsppracy pomidzy instytucjami oraz ich podejcie do sprawczoci kobiet. Druga cze raportu powicona jest opiniom i postawom poszczeglnych grup respondentw wobec problematyki gwatu i przemocy seksualnej. Wypowiedzi pracownikw instytucji publicznych i organizacji pomocowych uzupenione s w tej czci przez dane pochodzce z wywiadw z kobietami wybranymi losowo, czyli takimi, o ktrych nie wiedziaymy, czy maj za sob dowiadczenie gwatu lub prby gwatu. Chcemy, aby te wypowiedzi naday szerszy kontekst opiniom i postawom reprezentowanym przez policj, sub zdrowia i organizacje pomocowe. Trzecia cze raportu skupia si wycznie na opowieciach kobiet, ktre maj za sob dowiadczenie gwatu lub prby gwatu. Prezentujc ich wypowiedzi, pragniemy przedstawi punkt widzenia osb, ktre w swoim yciu dowiadczyy koniecznoci opowiedzenia rozmaitym grupom (bliskim, pracownikom suby zdrowia, pracownikom policji i terapeutom) o swoim dowiadczeniu, i ktre zetkny si z przedstawicielami policji, suby zdrowia i organizacji pomocowych. Chcemy, aby ich opowieci stay si odbiciem wypowiedzi pracownic/pracownikw tych instytucji, i w pewnym sensie ich weryfikacj. Pragniemy rwnie, aby ich wypowiedzi, w ktrych mowa jest zarwno o ich osobistych potrzebach w stosunku do bliskich, jak i instytucji,

11

MIDZY WIEDZ A STEREOT YPEM

R ap oR t

stanowiy krok nie tylko w kierunku poprawy dziaa rozmaitych instytucji skierowanych do ofiar gwatw, ale rwnie lepszego rozumienia dowiadczenia i potrzeb kobiet, ktre maj za sob dowiadczenie przemocy seksualnej.

I. Policja, suba zdrowia i organizacje pomocowe: dziaania instytucji na rzecz ofiar gwatu widziane oczami ich pracownikw
Przedstawiciele i przedstawicielki instytucji: policji, suby zdrowia oraz organizacji pomocowych s najczciej pierwszymi, do ktrych zwracaj si kobiety po gwacie lub prbie gwatu. To od ich nastawienia, reakcji i sposobu postpowania zaley nie tylko to, jak dalej potocz si losy sprawy karnej, ale rwnie ycie kobiety, ktra ma za sob dowiadczenie przemocy seksualnej. Kim s pracownicy instytucji, ktrzy na co dzie pracuj z kobietami? Jak postrzegaj oni swoj prac, swoje zadania oraz kobiety, dla ktrych pracuj? Czym kieruj si w swojej pracy na rzecz kobiet i czy traktuj swoj prac i kobiety, ktrym maj pomc, w sposb powany i przedmiotowy? W pierwszej czci naszego raportu staramy si odpowiedzie na te pytania, stawiajc jednoczenie kolejne: jak funkcjonuje polski system pomocy ofiarom gwatu? czy jest on skuteczny i satysfakcjonujcy? jakie zmiany s w nim potrzebne, aby w bardziej skuteczny sposb chroni on kobiety i im suy? I.1. Policja Na pewno jest jaka procedura, nie znam jej nazwy, numeru czy czego w tym stylu. Rzeczy robi si odruchowo. [] Procedury nie powinny w takich chwilach mie miejsca, liczy si podejcie indywidualne i wiedza od psychologw i fachowcw. Pracujc z ofiarami przemocy seksualnej, trzeba mie serce i wyczucie (z wywiadu z jednym z funkcjonariuszy). Pierwszy kontakt z policj jest dla wielu kobiet decydujcy dla ich pniejszego dowiadczenia. Stosunek funkcjonariuszy

12

MIDZY WIEDZ A STEREOT YPEM

do zgoszenia, podejcie do kobiety; to, czy zostanie ona poinformowana o swoich prawach i obowizkach, procedurach; to, czy zostanie jej zapewnione poczucie bezpieczestwa, komfort i prywatno, stanowi w wielu przypadkach o pniejszych krokach i decyzjach podejmowanych przez kobiet. Niestety, w przypadku wielu jednostek policji zgwacone kobiety nadal nie mog liczy na zapewnienie im podstawowych praw i procedur postpowania. Na wielu komisariatach, poczwszy od chwili zgoszenia gwatu, kobietom nie jest zapewniona ochrona prywatnoci, prawo do podejmowania niezalenych decyzji oraz moliwo wykonania podstawowych w ich sytuacji czynnoci (takich jak moliwo skorzystania z prysznica czy przebrania si). W przypadku wielu jednostek policji ju pierwszy kontakt z instytucj moe by traumatyczny. O tym, e komisariaty nie zapewniaj kobiecie poczucia bezpieczestwa i intymnoci, potwierdzaj zarwno kobiety, ktre dowiadczyy gwatu lub prby gwatu, jak te sami policjanci i nasze ankieterki. W adnym z odwiedzonych przez nasze ankieterki komisariatw nie ma moliwoci zgoszenia przypadku gwatu przy zachowaniu prywatnoci odbywa si to zwykle w miejscu publicznym i oglnie dostpnym dla funkcjonariuszy i osb postronnych, w okienku lub na recepcji. Zgoszenie gwatu przyjmuje w zdecydowanej wikszoci przypadkw osoba, ktra moe. Komisariaty nie posiadaj specjalnie do tego wyznaczonych i przeszkolonych osb. Jak bez ogrdek owiadczy jeden z naszych respondentw: Nie ma [w naszej jednostce] w ogle osb przeszkolonych [aby odebra zgoszenie], nigdy ten sam policjant nie przyjmuje zgoszenia i prowadzi sprawy. O tym, e przypadki gwatw lub prby gwatw nie s przez policj traktowane priorytetowo lub nawet powanie wiadczy fakt, e komendy i komisariaty nie prowadz tak naprawd statystyk na temat liczby takich przypadkw. Funkcjonariuszki i funkcjonariusze, z ktrymi rozmawiaymy, w bardzo rozbieny sposb szacuj liczb gwatw zgaszanych w swoich komisariatach. O ile niektrzy przyznaj, i takie sprawy zdarzaj si do czsto: cztery do piciu razy na miesic (w szacunkach innego policjanta 12-20 razy rocznie), inni twierdz, e przypadki

1

MIDZY WIEDZ A STEREOT YPEM

R ap oR t

gwatw zdarzaj si stosunkowo rzadko: cztery razy w roku lub raz na p roku. Tak dua rozbieno szacunkw moe by wynikiem rozmaitych oblicze oraz rnego rozumienia tego, czym jest gwat. Np. jeden z policjantw tak opisywa to, jak czsto zdarza mu si prowadzi spraw o zgwacenie: Taka sytuacja, e przysza kobieta wieo po zgwaceniu i musielimy wykona rne czynnoci, to mi si zdarzya jakie p roku temu. A taka, e przyjmowaem zgoszenie o przemocy, to zdarza si mi si kilka razy w miesicu. Z rozmw z funkcjonariuszami wynika, i jedynie okoo 20% gwatw zgaszanych jest przez kobiety bezporednio po zdarzeniu (rzadko przychodz same, czciej dzwoni po radiowz). Zdaniem jednego z policjantw, kobiety zgaszajce gwat bezporednio po zdarzeniu najczciej s po piguce gwatu, ewentualnie pod wpywem narkotykw lub alkoholu. Przedstawiciel komendy znajdujcej si w centrum Warszawy stwierdzi rwnie, e jego jednostka prowadzi wiele spraw dotyczcych gwatw imprezowych, dodajc, e kobiety: czsto znajdowane s rano przez patrol w parku, na awkach lub w innych miejscach publicznych. Najwicej kobiet zgasza si, w ocenie policjantw, okoo dwa dni po gwacie. Czsto wczeniej byy ju u lekarza. Tak opisuje to jeden z policjantw: Czasami kobiety ju przychodz z obdukcj, bo byy wczeniej u lekarza, na przykad prywatnie. Wol zrobi to same ni trafi do pastwowej suby zdrowia. Bardzo czsto ofiara zgwacenia po przestpstwie jedzie najpierw do szpitala, a nie do nas, bo dla niej waniejsze jest zdrowie, bo si boi ciy. Wtedy szpital nas zawiadamia. Jeszcze inn grup stanowi kobiety, ktre zgaszaj gwat przy okazji zawiadomienia o innym przestpstwie (Czasami w trakcie skadania innego zawiadomienia si dowiadujemy, e by te gwat). Zdaniem policjantw najczciej dzieje si to przy okazji zawiadomienia o przemocy w rodzinie. Pierwsze czynnoci wykonywane przez policjantw/policjantki zale w duej mierze od nastawienia i specjalizacji funkcjonariusza oraz stanu ofiary. Jednak rzadko kiedy procedury postpowania policji s w peni zgodne z wytycznymi Procedury Postpowania z Ofiar Przemocy Seksualnej. Jedna z naszych

14

MIDZY WIEDZ A STEREOT YPEM

policjantek tak opisaa swoje pierwsze czynnoci wykonywane w kontaktach z ofiar gwatu: Tu nie ma cisych procedur, ktre mogyby by dla ofiary krzywdzce. Zaley od zachowania, od nastawienia, czy ofiara chce mwi od razu, czy woli poczeka. Ja nie cign za jzyk, nie stawiam pod prgierzem, nie stwarzam wraenia, e skrzywdzona musi co zrobi, powiedzie. Czasem to zajmuje wiele godzin, czasem kobiety chc mwi od razu. Nie oceniam. Jako specjalistka od przemocy seksualnej na komendzie nie jestem przy kadej ofierze, jestem wzywana w trudnych przypadkach. [...] Ofiary wstydz si. Staram si ich nie ocenia, nie naciska. Inny funkcjonariusz relacjonuje: Duo zaley od przesuchujcego, czy zada odpowiednie pytania. Jeli pytania bd niewaciwe, moe si nie uda zebra materiau do oskarenia. Inny funkcjonariusz relacjonowa: Najpierw rozmawiam z t osob, eby zorientowa si, co si stao, w jakim jest stanie. Nie zaczynam od razu protokou pisa. Wiadomo jeeli kobieta zgosi si bezporednio po zgwaceniu, to do lekarza, po pomoc medyczn. Jedzie do lekarza i tam jest pobierany materia biologiczny. I w zalenoci od tego, jak lekarz oceni stan zdrowia, dalsze czynnoci. Ale nie mielimy takich brutalnych gwatw, gdy musiay zosta w szpitalu. Jeszcze inny policjant funkcjonariusz operacyjny opisa swoje czynnoci duo bardziej pragmatycznie: Rozpytanie ofiary o to, co si wydarzyo (bardzo dokadne), udanie si na miejsce zdarzenia i dowiedzenie si skd sza, dokd zmierzaa, po co, o ktrej, jak dokadnie drog, czy w jakim oknie palio si wiato czyli mg by wiadek zdarzenia etc., sporzdzenie raportu. W zalenoci od przypadku, do pierwszych czynnoci proceduralnych wykonywanych przez policj naley spisanie zezna (np. gdy kobieta wczeniej bya ju u lekarza lub gdy zgasza gwat, ktry nie wydarzy si w najbliszej przeszoci) lub wizyta w szpitalu (Spisujemy zeznania lub zawiadamiamy prokuratora (zaley od sytuacji), chyba e powinna pojecha do szpitala, to wtedy najpierw przewozimy. Jak trzeba pojecha, to najpierw szpital, a potem dopiero zeznania. Ale jak to si stao wczeniej i ju nie ma obrae, to tylko spisujemy zeznania). Na tym etapie kobiety maj, przynajmniej teoretycznie, moliwo skorzy-

15

MIDZY WIEDZ A STEREOT YPEM

R ap oR t

stania z pomocy psychologicznej. W praktyce jednak wikszo komisariatw nie zatrudnia takich specjalistw na stae. Zwykle psycholoka (najczciej jest to kobieta), dyuruje pod telefonem i jest w razie potrzeby wzywana przez policjantw. Oznacza to, e w niektrych przypadkach, szczeglnie w godzinach wieczornych, jej sprowadzenie moe okaza si niemoliwe; terapeutka nie chce lub nie moe przyjecha w nocy (jeden z policjantw poda nam przykad sytuacji, w ktrej psycholoka odmwia przyjazdu na komisariat, gdy wczeniej tego wieczoru spoywaa alkohol). W sytuacji niedostpnoci osobistej policjanci oferuj kobiecie ulotki i informacje na temat moliwoci pomocy psychologicznej (Mamy broszury, s dostpne, ma je grupa zdarzeniowa. Koleanka ma je u siebie zamknite w szafce, przekazujemy pokrzywdzonym, ale one nie chc korzysta; Koleanka ma materiay na tematy poradni, psychologa. Cho czasem nie chc z tego korzysta, bo si wstydz). W adnym z odwiedzanych przez nas komisariatw nie istniaa moliwo przebrania si lub skorzystania przez kobiet z prysznica. Z naszych wywiadw wynika, e procedur przesuchania policja traktuje w sposb zadaniowy, a nie zindywiualizowany. Policjanci/policjantki w swojej pracy nastawiaj si na ustalenie faktw i przestrzeganie procedur, a nie na zapewnieniu kobiecie poczucia ochrony i bezpieczestwa. Z perspektywy policji celem przesuchania jest uwiadomienie konsekwencji zgoszenia gwatu na policj tak, aby kobieta wiedziaa, co j bdzie czekao krok po kroku. Trzeba ustali, czy pani chce wszczyna postpowanie, poniewa od tej decyzji nie ma odwoania. Trzeba ustali, czy doszo do zgwacenia [czy miejsce miaa przemoc i bezradno kobiety]. Duo rzadziej w swojej pracy policjanci i policjantki nastawiaj si na przestrzeganie praw kobiety. Np. podczas przesuchania kobieta nie zawsze moe liczy na, przewidziane w Procedurze Postpowania z Ofiar Przemocy Seksualnej czy Karcie Praw Ofiary, przesuchanie przez funkcjonariuszk tej samej pci. Nie kada komenda posiada zdaniem policjantw moliwo zapewnienia caodobowej obecnoci funkcjonariuszki. Nie zawsze rwnie zdaniem policjantw i policjantek wybr funkcjonariuszki tej samej pci

1

MIDZY WIEDZ A STEREOT YPEM

jest dla kobiety wskazany: Staramy si, eby rozmawiaa z ni kobieta, ale to nie zawsze jest najlepszy wybr. S policjantki zablokowane, mao wraliwe, ktre tylko zniechcaj ofiar. Ponadto przesuchanie nie zawsze (a raczej bardzo rzadko) odbywa si z zachowaniem zasady prywatnoci. Jak powiedziaa jedna z funkcjonariuszek, ze wzgldw lokalowych odbywa si ono czsto w pokoju policjanta prowadzcego, ktre ten (lub ta) dzieli z innym funkcjonariuszem (funkcjonariuszk). Wielu policjantw jest rwnie niechtnych obecnoci osoby bliskiej podczas przesuchania, bo ich zdaniem osoba taka moe wpywa na zeznania kobiety. Przesuchanie prawie nigdy nie jest rwnie czynnoci jednorazow jak powiedzieli nam funkcjonariusze, kobieta nie zawsze wszystko dobrze pamita i czasem pojawia si konieczno dosuchania. Prawa kobiety, jej komfort i bezpieczestwo nie s rwnie priorytetem jeli chodzi o umoliwienie jej kontaktu z placwk medyczn. Kobieta nie zawsze moe liczy na transport do i z placwki medycznej. Jak poinformowali nas funkcjonariusze policji, nie kady komisariat posiada wystarczajc liczb radiowozw; moe si rwnie zdarzy, e wszystkie pojazdy s niedostpne. Jeden z policjantw przyzna, e cho sytuacja, w ktrej policja zapewnia kobiecie transport do szpitala czy miejsca zamieszkania, jest podana, nie zawsze jest to moliwe: Nie wszystkie komisariaty maj tak moliwo. Niektre maj np. jedno auto. Jak to auto pojedzie do szpitala, to caa okolica nie ma policji. Albo ofiara musi czeka godzin, a auto wrci z interwencji. Po wykonanym badaniu kobieta nie zawsze moe liczy na odwiezienie przez policj do domu (co przewiduje Procedura Postpowania z Ofiar Przemocy Seksualnej). Podczas badania ginekologicznego nastpuje pobranie wymazw, paznokci i zabezpieczenie odziey. Wedug Procedury Postpowania z Ofiar Przemocy Seksualnej to policja jest odpowiedzialna za dostarczenie lekarzowi/lekarce pakietw kryminalistycznych, jednak zdaniem funkcjonariuszy, z ktrymi rozmawiaymy, pakiety takie znajduj si w placwkach suby zdrowia (wiedzy tej nie potwierdziy wywiady z lekarkami/ lekarzami ich zdaniem

17

MIDZY WIEDZ A STEREOT YPEM

R ap oR t

to policja jest odpowiedzialna za dostarczenie pakietw kryminalistycznych: probwek, szkie do wymazw). W procedurze policyjnej, tak jak opisuj j funkcjonariusze i funkcjonariuszki, sprawa o gwat toczy si pomidzy policj, sub zdrowia a prokuratur; kobieta jest w tej sprawie raczej przedmiotem ni podmiotem postpowania policji. Materia dowodowy zebrany przez policj i lekarza przekazywany jest przez policj do prokuratury, gdzie zdaniem funkcjonariuszy i funkcjonariuszek podejmowane s decyzje. Tak te dziaania opisa jeden z funkcjonariuszy: Jeeli zawiadamia o przestpstwie, ktre byo jaki czas temu, to przyjmujemy zawiadomienie i prowadzimy postpowanie, tak jak w przypadku innych przestpstw. Jeeli to byo dopiero co, to musi by obdukcja. Inaczej, jeeli to jest osoba maoletnia, wtedy s specjalne procedury. Jest taka wytyczna, eby przesuchanie prowadzi prokurator, wic my zawiadamiamy prokuratora. Ale nie zawsze prokurator. Czasami w trakcie skadania innego zawiadomienia si dowiadujemy, e by te gwat, wtedy te to jest inaczej. Czasami kobiety, ktre przychodz, byy ju u lekarza, np. prywatnie. Wic to zaley od sytuacji. I kontynuuje: Oglnie wolimy zawiadomi prokuratora i on decyduje, czy przyjecha, czy nie. Inny funkcjonariusz tak opisuje to postpowanie: I jak ju mamy materiay, to trafiaj do prokuratury i dalej ju prokurator wszczyna ledztwo. Zalenie od tego, czy sprawca jest zatrzymany, czy nie, to ju prokurator dokonuje czynnoci. Jeli byo to miesic temu, to ju bez lekarza. Nie ma ju w zasadzie ladw zgwacenia, chyba e byo to brutalne zgwacenie, wtedy lekarz moe zbada. Opieramy si wtedy ju na zeznaniach pokrzywdzonej. Mimo e w rozmowach z nami funkcjonariusze niejednokrotnie wyraali przekonanie o niedocigniciach w pracy policji, to swoj wiedz, umiejtnoci i moliwoci pomocy ofiarom gwatw policjantki i policjanci oceniaj jako wystarczajce lub raczej wystarczajce. Jako rdo wiedzy na temat postpowania z kobietami, ktre dowiadczyy gwatu, wikszo funkcjonariuszy wymieniaa kodeks karny oraz przepisy wewntrzne (na przykad rozporzdzenia Komendanta Gwnego i Komendanta Stoecznego). Jak powiedzia jeden z naszych respondentw:

18

MIDZY WIEDZ A STEREOT YPEM

Istnieje schemat wykonywania czynnoci policyjnych, ale gwat traktowany jest jak kade inne przestpstwo; nie ma odrbnego przepisu mwicego stricte o postpowaniu z ofiar gwatu. W swoich dziaaniach na rzecz ofiar gwatu policjanci nigdy albo prawie nigdy nie kieruj si Procedur Postpowania z Ofiar Przemocy Seksualnej (aden z policjantw, z ktrymi rozmawiaymy, nie sysza o tym dokumencie) ani procedur Niebieskiej Linii (w przypadku, gdy gwat jest czci przemocy w rodzinie). Wiedz praktyczn policjanci czerpi natomiast od starszych kolegw i koleanek. Duo rzadziej rdem informacji s szkolenia i warsztaty, ktre dla wielu policjantw i policjantek mogyby stanowi wany element ich pracy: [Jeli] nie ma szkole, nie ma przeszkolonych ludzi. Jak kobieta trafi na kogo wraliwego i pracowitego, to bdzie dobrze i powanie potraktowana, jak nie, to ma przechlapane. Inny funkcjonariusz wyrazi przekonanie, e potrzebne s nie krtkie kilkudniowe seminaria albo wykady, ale kilkumiesiczne szkoy jak Akademia Niebieskiej Linii, tworzenie zespow i wydziaw do spraw przemocy seksualnej. Jedna z funkcjonariuszek natomiast zauwaya, e na szkolenia wysyani s gwnie mczyni. Prawie nigdy rdem wiedzy policji nie s publikacje organizacji pozarzdowych i feministycznych, co z pewnoci ma swoje odbicie w charakterze ich wiedzy i dziaaniach; jak wynika z wypowiedzi przytaczanych powyej, policja traktuje gwat duo czciej jako indywidualn spraw kryminaln, ni wany element i przejaw zjawisk spoecznych, takich jak przemoc wobec kobiet czy przemoc seksualna. Ze swojej perspektywy policjanci dostrzegaj potrzeb zmian przede wszystkim w warunkach przeprowadzania dziaa dotyczcych gwatu, cho s zwykle do sceptyczni co do realnych moliwoci ich wprowadzenia. Zdaniem policjantw i policjantek modyfikacje dotyczy powinny przed wszystkim sposobu prowadzenia postpowania (Kobieta po gwacie trafia na biurokracj, a powinna trafia do dobrego, empatycznego czowieka), warunkw prowadzenia przesuchania i pomocy kobiecie (zawsze powinna przyjmowa ofiar osoba przeszkolona pod ktem przemocy seksualnej, pokj przesucha powinien by

19

MIDZY WIEDZ A STEREOT YPEM

R ap oR t

bardziej komfortowy i przyjazny kobietom, zatrudnienie na stae psychologa). Zdaniem niektrych z respondentw/respondentek potrzebne s te zmiany w prawie, szczeglnie w procedurze cigania sprawcw gwatu. Jak wyrazi si jeden z naszych respondentw: Gwat powinien by cigany z urzdu, dziki temu kobieta nie byaby cigana po sdach, nie byaby kolejny raz przesuchiwana i nie powinna musie bra udziau we wszystkich czynnociach. Powinna mc si wtedy zaj sob, a nie wci to rozgrzebywa. Jednoczenie jednak policjanci nie s zbyt entuzjastyczni, gdy chodzi o ocen realnych moliwoci wprowadzenia zmian. Jak powiedziaa jedna z policjantek, komentujc zalecenia Procedury Postpowania z Ofiar Przemocy Seksualnej: Tam bya poruszona ta kwestia umycia si, ale nie ma takiej moliwoci, nie ma prysznica, trudno wymaga, by zbudowano prysznic. Tu s dwa referaty mj przestpstw przeciwko yciu i zdrowiu, drugi przeciwko mieniu. My z koleank i z jeszcze jedn si zajmujemy tymi przypadkami, na nas to jest scedowane. Taki ton wypowiedzi wydaje si pokazywa z jednej strony brak emocjonalnego zaangaowania funkcjonariuszy w problematyk gwatu, z drugiej za ich negatywn ocen moliwoci i chci realizacji przez policj zaoe dokumentw majcych na celu popraw traktowania przez policj kobiet dowiadczajcych gwatu lub prby gwatu. I.2. Lekarze Procedury nie s potrzebne. Lekarze wiedz dobrze, co robi. Trzeba bada, leczy (z wywiadu z lekark, ginekolok). Wizyta w placwce suby zdrowia jest jednym z kluczowych elementw dowiadczenia zgwaconej kobiety. Zapewnienie kobiecie komfortowych warunkw badania, poczucia bezpieczestwa oraz odpowiednie podejcie lekarzy i personelu moe zagodzi objawy stresu pourazowego. Z drugiej jednak strony za opieka lekarska, w szczeglnoci badanie ginekologiczne przeprowadzenie bez zachowania warunkw intymnoci i w nieodpowiedni sposb, mog spowodowa traumatyzacj, przywoa na nowo i odwiey wspomnienie gwatu. Z przeprowadzonych przez nas wywiadw z lekarzami/lekarkami wynika jednoznacz-

140

MIDZY WIEDZ A STEREOT YPEM

nie, i swoj prac na rzecz kobiet bdcych ofiarami gwatu traktuj oni/one w sposb marginalny. Nie jest ona wanym elementem ich codziennej praktyki ani przedmiotem specjalizacji. Co wicej, oferowane przez placwki medyczne usugi odbywaj si albo wedug zwykych procedur medycznych (lekarz/lekarka przeprowadza zwyke badanie ginekologiczne), albo procedur policyjnych (lekarz/ lekarka postpuj wedug wytycznych policji). Suba zdrowia jako taka nie posiada natomiast zasad ani przepisw postpowania w sprawach kobiet, ktre maj za sob dowiadczenie gwatu. Podobnie jak w przypadku komisariatw w warszawskich placwkach medycznych, kobieta nie moe si spodziewa zachowania zasady prywatnoci i liczy na to, i jej spraw zajmowa bdzie si jedna osoba, ani spodziewa si, i ona sama bdzie miaa jakikolwiek wpyw na przebieg dziaa personelu medycznego. Jedna z lekarek otwarcie przyznaa: Niestety na izbie przyj warunki s mao dyskretne, raczej si nie zdarza si, e jest pusto, wic taka kobieta w obstawie budzi sensacj, jeszcze, jak wiadomo, moe by prowokujco ubrana. Podobnie jak na policji, w placwce suby zdrowia to, kim bdzie osoba, ktrej kobieta jako pierwszej opowie o swoim dowiadczeniu, jest kwesti przypadku. Tak opisaa sytuacj zgaszania gwatu w jednostce suby zdrowia jedna z lekarek: Jak kogo przywo, to lekarz dyurny bada, szef zmiany, zaley, kto akurat jest. W placwkach suby zdrowia nie jest rwnie respektowana prywatno i potrzeba intymnoci pacjentki. Jeden z naszych respondentw, lekarz, oceni przestrze publicznych placwek medycznych jako przestrze zabiegania. Stwierdzi on, e nie istnieje w nich moliwo stworzenia kobiecie intymnej atmosfery, gdy we wszystkich pokojach znajduj si osoby wymagajce natychmiastowej pomocy medycznej. Doda, e nawet jeli jest wolny pokj i spenione s warunki, e jest wiadek podczas badania, to nagle wwozi si rannego z wypadku, a kobiet-ofiar si wyprowadza i musi ona poczeka, a udzieli si pomocy poszkodowanemu z wypadku. Kobieta nie ma rwnie wpywu ani kontroli nad tym, jak i przez kogo przeprowadzane s procedury medyczne: podczas przeprowadzania badania lekarskiego,

141

MIDZY WIEDZ A STEREOT YPEM

R ap oR t

badania diagnostycznego, musi si ona liczy z tym, i wizyta w placwce suby zdrowia wiza si bdzie z kontaktami z wieloma osobami i koniecznoci wielokrotnego powtrzenia swojej historii. Jak przyznaa jedna z lekarek: Raczej nie jest tak, e jedna osoba zajmuje si ca procedur, kobieta chodzi od miejsca do miejsca, od oddziau do oddziau, aby skompletowa badania. Podobnie jak w przypadku policji, polska suba zdrowia nie prowadzi statystyk dotyczcych kobiet bdcych ofiarami gwatu, ktre trafiaj do jej placwek, co wiadcz moe o traktowaniu problematyki przemocy seksualnej jako marginalnej. Z wywiadw przeprowadzonych z lekarzami trudno wywnioskowa, jak wiele kobiet zgasza si po zgwaceniu do placwki suby zdrowia. Podobnie jak w przypadku policji, cz z lekarzy ocenia, i takie przypadki zdarzaj si czsto, okoo 30 rocznie. Inni twierdz natomiast, e z takimi sprawami maj doczynienia najwyej dwa, trzy razy w roku. Podobnie jak w przypadku policjantw, taka rozbieno oznacza moe istnienie w rodowisku lekarskim rnych definicji gwatu. Na przykad jedna z naszych respondentek wyznaa: Musz powiedzie, e coraz czciej kobiety si zgaszaj. Ostatnio zgosia si te pani, na ktrej m wymusza rne techniki seksualne i chciaa zapyta, czy to bezpieczne. Kobiety, ktre dowiadczyy gwatu, trafiaj do placwek suby zdrowia w dwojaki sposb: cz z nich zgasza si samodzielnie (przed zoeniem doniesienia na policj), cz przywoona jest przez policj w ramach postpowania kryminalnego. W zalenoci od sytuacji pacjentki (gwnie od tego, czy zgosia ju gwat na policj), pracownicy suby zdrowia podejmuj rne kroki proceduralne. Tak opisa to jeden z lekarzy: Pacjentki przychodz same albo od razu z policj. Jeli pacjentka przychodzi sama, to jest uwiadamiana, e moemy jej udzieli pomocy zdrowotnej, ale eby pobra lady, musimy mie papiery z policji o zgoszeniu przestpstwa. Udzielamy w takim przypadku pomocy zdrowotnej. Zdarza si, e kiedy kobieta dowiaduje si, e musi si zgosi na policj w celu pobrania ladw, to rezygnuje. eby wszcz postpowanie, to trzeba mie papiery

142

MIDZY WIEDZ A STEREOT YPEM

z policji. Jedn z pierwszych czynnoci podejmowanych przez lekarzy jest wywiad. W przypadku, gdy kobieta przysza do szpitala samodzielnie, lekarz/lekarka ustala, czy bya ju na policji. Cze lekarzy przyznaje, i kluczowe jest uspokojenie pacjentki, ustalenie jej kondycji psychicznej oraz stworzenie poczucia bezpieczestwa. Rozmowa z kobiet jest punktem wyjcia do przeprowadzenia badania ginekologicznego. W przypadku kobiet modych, przed rozpoczciem badania lekarz powinien mie zgod rodzica, jednak nie zawsze tak si dzieje. Jedna z naszych respondentek przyznaa: Czasem to s osoby mode, to wtedy jest kopot. Ja przyznaj, e czasem je badam, nawet jeeli nie ma zgody rodzica, chocia musi by zgoda. Ale jak ta dziewczyna nie chce powiedzie matce, to co ja mam zrobi. Lepiej sprawdzi, czy nie ma uszkodze, czy jest zdrowa, ni eby posza i nie wrcia. Kiedy przysza do mnie taka moda dziewczyna z matk. I ta matka zamiast si martwi o dziecko, to od razu pytaa, czy da si zrekonstruowa bon dziewicz i tylko j to obchodzio. I to Polka bya, nie adna muzumanka!. Badanie ginekologiczne jest jednym z kluczowych w dowiadczeniu kobiet, ktre zostay zgwacone. Jak podkrelao wiele z naszych respondentek, ktre miay za sob dowiadczenie gwatu, badanie nieodpowiednio przeprowadzone moe pogbi traum lub prowadzi do wtrnej wiktymizacji. Wedug jednej z naszych rozmwczy, badanie takie w warszawskiej placwce suby zdrowia przebiega w nastpujcy sposb: Pacjentki przywoone s przez policj, najczciej tak jest. Zostaj z ni w gabinecie, rozmawiam, badam, ogldam, czy nie ma adnych urazw. Pobieram, czy w pochwie nie znajduje si nasienie takie prbki pobieram na szkieka, to idzie do badania, czy jest sperma. To oddawane jest policji. Staram si rozmawia z pacjentk w taki psychologiczny sposb, ja nie jestem psycholok, ale staram si by delikatna. Nie byo sytuacji, by pacjentka nie zostaa przywieziona przez policj. Inny lekarz opisuje: Kobieta przychodzi ze strem prawa, czasem s w cywilu. eby przeprowadzi badanie, musi by papier od prokuratora, wtedy przeprowadzam badanie na okoliczno gwatu. Nie orzekam, czy by gwat czy nie, tylko jakie s obraenia. Dodatkowo prosz

14

MIDZY WIEDZ A STEREOT YPEM

R ap oR t

o konsultacj lekarza internist, ktry dokonuje ogldzin caoci ciaa kobiety, uzupeniajc wynik badania ginekologicznego. Jak wida, mimo i cz lekarzy stara si zachowa zindywidualizowane podejcie do pacjentki, ich sposb postpowania podyktowany jest cakowicie protokoem policyjnym. W opinii lekarzy polskie placwki medyczne s generalnie nieprzygotowane na waciwie zaopiekowanie si zgwacon kobiet, a dziaania lekarzy w duej mierze podyktowane s procedurami policyjnymi. Jak opisuje jeden z naszych respondentw: Jest cay protok przywoony przez policj, jak pacjentka ma by zbadana, s tam opisane czynnoci medyczne. Myl, e powinny by takie wytyczne postpowania dla lekarzy ginekologw konkretnie. Inna lekarka dodaje: Pacjentka powinna mie ze sob papier z policji i jak ma, to si pobiera prbki. Zaleca si ofiarom, eby robiy badania na ki, HIV i inne choroby przenoszone drog pciow. Wypenia si je i policjant zabiera razem ze szkiekami. Pniej czeka si na telefon z sdu, czasem to jest nawet p roku po badaniu. Jeli pacjentka sama przychodzi, musi si zgosi na policj, eby wycign jakie konsekwencje. Inaczej przeprowadzam zwyke badanie. adna z przebadanych przez nas placwek medycznych nie posiadaa spisanych zasad czy procedur postpowania z ofiarami gwatu. Instrumentalne podejcie do wizyty w placwce suby zdrowia jako jednego z elementw postpowania policyjnego przejawia si rwnie w braku odpowiedniej, wypracowanej samodzielnie przez sub zdrowia infrastruktury niezbdnej do badania kobiet, ktre maj za sob dowiadczenie gwatu. W szpitalach rzadko jest moliwo skorzystania z prysznica czy otrzymania odziey zastpczej. Nie zawsze jest te moliwo porozmawiania z psycholok czy wykonania badania w asycie pielgniarki. W placwkach medycznych nie zawsze znajduj si pakiety kryminalistyczne, bo zgodnie z protokoem za ich dostarczenie odpowiedzialna jest policja. Kobiety zapewniony maj natomiast dostp do lekw antykoncepcyjnych, przeciwdziaajcych ciy (nie we wszystkich placwkach s one dostpne na miejscu, czsto kobietom wypisywane s recepty, ktre same musz wykupi). Wszyscy lekarze, z ktrymi przeprowadzaymy wywiady,

144

MIDZY WIEDZ A STEREOT YPEM

zapisuj rwnie leki arterwirusowe oraz informuj kobiety o moliwoci przerwania ciy. Podobnie jak policjanci, mimo i dostrzegaj braki w swojej wiedzy i moliwociach, warszawscy lekarze oceniaj swoje moliwoci pomocy zgwaconym kobietom jako wystarczajce. Lekarze i lekarki swoj wiedz medyczn i seksuologiczn czerpi z publikacji naukowych i popularnonaukowych np. ksiki Starowicza, czasopism naukowych i szkole (na przykad szkole dotyczcych seksuologii sdowej oraz szkole prowadzonych przez Centrum Medyczne Ksztacenia Podyplomowego). Innymi rdami wiedzy jest kodeks karny, a czasem Internet. Wiedz praktyczn lekarze i lekarki zdobywaj, podobnie jak policjanci, od starszych kolegw i dowiadczonych wsppracownikw. W swojej pracy lekarze, podobnie jak policjanci, rzadko posuguj si materiaami, wiedz i dowiadczeniem organizacji pozarzdowych, w tym feministycznych, co z pewnoci wpywa na fakt, e zarwno ich wiedza, jak i podejcie do kwestii gwatu ma charakter dorany i fragmentaryczny, oraz na to, e w stosowanych procedurach czsto brak jest zrozumienia dla dowiadcze kobiet. Lekarze, z ktrymi rozmawiaymy, nie znali rwnie Procedury Postpowania z Ofiar Przemocy Seksualnej, ani Procedury Niebieskiej Karty. Jak powiedziaa jedna z lekarek, procedury takie nie s lekarzom potrzebne, gdy Lekarze wiedz dobrze, co robi. Trzeba bada, leczy. Cz lekarzy/lekarek wyraao konieczno wprowadzenia zmian w sposobie postpowania z kobietami. Zmieniliby oni niektre elementy pracy ich placwki, np. cz uwaa, e dobrze by byo, gdyby na izbie przyj znajdoway si pakiety kryminalistyczne, zdaniem innych jako usug poprawioby posiadanie przez szpital moliwoci udostpnienia pacjentce odziey zastpczej (obecnie odzie jest udostpniana tylko tym osobom, ktre na duej pozostaj w szpitalu). Zdaniem jednego z naszych respondentw wane byoby rwnie stworzenie jednolitej procedury postpowania placwki medycznej w kontaktach z ofiarami przemocy i policj (respondent ten nie wiedzia o istnieniu dokumentu wydanego przez penomocniczk). Wreszcie, zdaniem naszych respondentw, jako usug poprawi mogoby

145

MIDZY WIEDZ A STEREOT YPEM

R ap oR t

stworzenie lepszych warunkw badania ginekologicznego ofiar przemocy (chodzi o stworzenie pomieszcze specjalnie do tego przeznaczonych, zapewniajcych intymn atmosfer i dyskrecj), staa obecno psycholoki specjalizujcej si w problematyce przemocy seksualnej w szpitalu oraz stworzenie odrbnej, specjalistycznej placwki zajmujcej si przemoc seksualn na terenie danego okrgu. Lekarze/lekarki s rwnie zainteresowani udziaem w szkoleniach, w szczeglnoci interesuj ich zajcia na temat przeprowadzania obdukcji, praw lekarza i pacjenta, pomocy psychologicznej dla kobiet zgwaconych oraz wiedzy na temat innych instytucji i organizacji zajmujcych si pomoc kobietom majcym dowiadczenie przemocy seksualnej. I.3 Organizacje pomocowe W sytuacji gwatu kto nie da prawa wyboru, a teraz my dajemy wybr (z wywiadu z pracownikiem organizacji pomocowej, terapeut). Rola organizacji pomocowych w pomocy kobietom majcym za sob dowiadczenie przemocy seksualnej jest nieoceniona to tutaj zgaszaj si kobiety nie tylko bezporednio po dowiadczeniu gwatu, ale take te, dla ktrych jest ono odleg przeszoci. Jednoczenie organizacje pomocowe, jako jedyne w Polsce, mog zaoferowa kobietom co ponad dorane dziaania, czyli bardziej zintegrowan i holistyczn pomoc. Z naszych bada wynika, i organizacje pomocowe s jedynymi instytucjami, w ktrych kobiety uzyska mog zintegrowan pomoc psychologiczn i prawn, cho take i tu zdarzaj si przypadki instrumentalnego traktowania ich dowiadcze, a gwat traktowany jest raczej jako indywidualny problem poszczeglnych kobiet, a nie jako zjawisko strukturalne. Kobiety, ktre dowiadczyy przemocy seksualnej, zgaszaj si do organizacji pomocowych tu po zdarzeniu lub dugo po dowiadczeniu przemocy seksualnej, czasem po latach. Dlatego pocztkow praktyk wszystkich organizacji jest zorientowanie si w sytuacji kobiety i wybranie dla niej najlepszej opcji z katalogu usug organizacji. Tak opisa ten proces jeden z pracownikw warszawskiej organizacji: Na pocztku ustalamy mniej wicej

14

MIDZY WIEDZ A STEREOT YPEM

kierunek, z jakim problemem czy spraw przychodzi. Wtedy jest przekierowana do konkretnej osoby, psychologa lub prawnika (proces ten odbywa si niejednokrotnie przez telefon, co jak zobaczymy w dalszej czci tego raportu nie zawsze jest praktyk komfortow dla kobiet). W przypadkach skrajnych niektre organizacje oferuj kobietom rwnie pomoc doran, ktr jedna z pracowniczek organizacji pozarzdowej zajmujcej si przemoc w rodzinie opisaa w nastpujcy sposb: Zdarzyo si te tak, e przychodziy osoby w takim stanie, e kierowniczka biura, ktra sama jest psychoterapeutk, udzielaa pomocy na miejscu zamykaa drzwi i rozmawiaa, a potem dopiero przekierowywaa do specjalisty, w sytuacji kryzysowej zapisywaa ju na drugi dzie. Z szacunkw naszych respondentek i respondentw wynika, e liczba kobiet zgaszajcych si do organizacji pomocowych waha si od okoo szesnastu do trzydziestu przypadkw rocznie w jednej organizacji, przez jedn osob na miesic, w innej a po jedynie cztery do omiu przypadkw rocznie. Podczas pierwszego kontaktu z kobietami, ktre dowiadczyy gwatu, pracownicy organizacji pomocowych staraj si zwraca uwag na ich indywidualne potrzeby, m.in. okrelaj stopie, w jakim kobieta chce ze szczegami opowiedzie swoje dowiadczenie oraz jej gotowo do zgoszenia gwatu na policj. Pracownik warszawskiej organizacji pomagajcej kobietom dowiadczajcym przemocy w taki sposb opisa to podejcie: To zaley od tego, czego osoby potrzebuj. Bo taka kobieta moe mie rne potrzeby. Pierwszy krok [] to zawsze rozpoznanie najpilniejszych potrzeb. Gwat jest sytuacj kryzysow, na pocztku rozpoznajemy czego osoba potrzebuje w zwizku z tym. Pracujemy z klientem tak, eby klient sam rozpoznawa swoje potrzeby i zaspokaja je sam ze swoim otoczeniem, w sposb konstruktywny. Na przykad pytam, czy u kobiety jest potrzeba, by opowiedziaa o tym, co si stao. Bo czasem to jest pomocne dla niej, czasem nie. Czasem jestemy pierwszymi, ktrym o tym mwi, czasem nie, czasem ju komu mwia. Czasem udzielam te takiej informacji zwrotnej e to jest niezgodne z prawem, e ma prawo by bezpieczna. W sytuacji pierwszego kontaktu

147

MIDZY WIEDZ A STEREOT YPEM

R ap oR t

kluczowe jest zdaniem tego pracownika organizacji pomocowej unikanie obwiniania ofiary i traumatyzacji. Wanym elementem podejcia zindywidualizowanego reprezentowanego przez cz pracownikw/ pracownic organizacji jest rozpoznanie specyfiki dowiadczenia kobiet, midzy innymi charakteru ich dowiadczenia i czasu, jaki od niego upyn: Mona mwi o dwch sytuacjach, jeli chodzi o zgwacenie albo co, co si wydarzyo teraz, w cigu kilku dni, albo co sprzed duszego czasu, co co si wydarzyo dawno, ale efekty wci s widoczne, i wtedy ta praca jest troszeczk inna. Jeli tu i teraz mwimy bardziej o pomocy w kryzysie, a w drugim przypadku jest to te pomoc w kryzysie, ale nacisk jest na pomoc psychoterapeutyczn. Obszar kolejny, po ktrym poruszam si z klientk to obszar prawny i medyczny: udzielam wsparcia w kontaktach z policj, prokuratur, zwracam te uwag na sytuacj medyczn: czy jest pomoc lekarska potrzebna, czy potrzebuje zrobi badania, czy nie zostaa zakaona, czy potrzebuje leku wczesnoporonnego. Tym si zajmujemy te, bo klientki niekoniecznie maj gow. To s najbardziej uniwersalne kroki, ale jest te tak, e to zaley od potrzeb klientki, bo na 10 zgwaconych kobiet moe by 10 kierunkw dziaania. Jedna powie, e czuje si winna, inna brudna, inna nie wie, jak powiedzie mowi, a jeszcze inna czuje zo. Podamy za tym, co klient nam powie, zaproponuje. W zalenoci od sytuacji kobiety, jej stanu psychicznego i specyfiki jej dowiadczenia organizacja decyduje si rwnie na skontaktowanie jej z innymi instytucjami policj czy pogotowiem. Czasem organizacje asystuj przy procedurze policyjnej, monitoruj spraw lub wspieraj kobiet podczas sprawy. Kolejnym etapem pomocy kobiecie moe by rozpoczcie terapii. Wymaga to midzy innymi rozpoznania indywidualnych potrzeb terapeutycznych osoby. Niezwykle wanym elementem terapii kobiet majcych za sob dowiadczenie przemocy seksualnej jest jak podkreli jeden z naszych respondentw pozostawienie jej samej decyzji na temat tego, jak bdzie przebiega terapia i jak dugo bdzie trwa. Gwat to taka sytuacja, gdy prawa kobiety s zdeptane, zamane, to wydarzenie moe spo-

148

MIDZY WIEDZ A STEREOT YPEM

wodowa utrat poczucia kontroli. Kontakt terapeutyczny powinien dawa poczucie wpywu i kontroli. Nie narzucamy niczego, ta osoba moe tu i teraz o sobie decydowa. W zalenoci od zasobw i profilu organizacje proponuj terapi indywidualn bd grupow, nastawion na pomoc ofiarom gwatu lub take ich rodzinom i bliskim. Organizacje pomocowe rzadko posiadaj spisane procedury postpowania i dziaania na rzecz kobiet. Jak podkrelia kierowniczka jednej z organizacji: My nie jestemy placwk typu policja czy suba zdrowia. Tu nie ma procedur, tu jest normalna metodologia dziaa z ofiarami przemocy domowej. W duej mierze w swoich dziaaniach organizacje kieruj si indywidualn wiedz i dowiadczeniem swoich pracowniczek i pracownikw. W niektrych organizacjach prowadzone s natomiast wewntrzne i zewntrzne szkolenia. Celem pierwszych z nich jest przekazanie wiedzy i dowiadczenia oraz udzielenie wsparcia modszym pracownikom/pracowniczkom organizacji. Wszystkie organizacje pomocowe oferuj swoim pracownikom/pracowniczkom superwizje. Jednak jak przyznaa pracowniczka jednej z organizacji nie wszyscy z nich korzystaj. Osoby z organizacji pomocowych byy jedyn wrd naszych respondentw grup, w ktrej cz osb syszaa o Procedurze Postpowania z Ofiar Przemocy Seksualnej. Ci, ktrzy posiadali wiedz na temat tego dokumentu, bardzo pozytywnie wypowiadali si o zamyle lecym u podstaw jego wydania. Jeden z pracownikw powiedzia: Dobrze e wyszed jeden dokument, bo taka sytuacja jak gwat, gdzie jest i przemoc i seks, to jest sytuacja, w ktrej ludzie gupiej, wic dobrze, e jest takie mylenie, e jest potrzebny jaki standard postpowania. Cho du rol odgrywa te postawa pracownika sub i czasem nie jest potrzebna procedura, jeli postawa jest dobra; i procedura nie pomoe, jeli postawa jest za. Ale dobrze, e jest w ogle mylenie o standardach. Przedstawicielki i przedstawiciele organizacji pomocowych pozostaj jednak sceptyczni lub wrcz krytyczni co do moliwoci wdroenia dokumentu. Jedna z respondentek argumentowaa: Bardzo le oceniam realistyczno jego wdroenia. Nie zaplanowano na to adnych rodkw

149

MIDZY WIEDZ A STEREOT YPEM

R ap oR t

finansowych i nie ma adnych obligatoryjnych wymogw. Za tym dokumentem nie stoi ani przymus prawny wdroenia, ani aspekt finansowy. Generalnie organizacje pomocowe dobrze oceniaj swoje moliwoci pomocy ofiarom gwatu. W ich opinii poziom usug i profil organizacji s dostosowane do potrzeb zgaszajcych si do nich osb. O ile wszyscy nasi respondenci/respondentki byli usatysfakcjonowani sposobem dziaania swoich wasnych organizacji, wielu z nich dostrzega oglne, strukturalne ograniczenia swojej pracy na rzecz ofiar przemocy seksualnej. Jedna z naszych respondentek skomentowaa to w ten sposb: Nie jestem w stanie ochroni [kobiety] przed sprawc. Jestem w stanie pomc jej, wspierajc j psychicznie i podczas procesw sdowych, ale nie mam wpywu na rozwj sprawy w sdzie. Nie tylko od jednej placwki zaley, czy ofiara dostanie ochron i zadouczynienie. Innym wanym elementem niezbdnym do poprawy sytuacji s finanse. Jedna z naszych respondentek powiedziaa: Fajnie, bymy mieli wicej pienidzy na robienie rzeczy, bo rodki finansowe wyznaczaj nasze moliwoci dziaania. Ale nigdy nie odmawiamy pomocy, nie koczymy pomocy, gdy koczy si dotacja pracujemy wtedy dalej spoecznie. Na poziomie oglnym, podobnie jak przedstawiciele suby zdrowia, pracownicy organizacji dostrzegaj potrzeb stworzenie specyficznego systemu ochrony i usug dla kobiet dowiadczajcych przemocy seksualnej. Ich zdaniem, jednym z najwaniejszych problemw jest brak infrastruktury instytucjonalnej, ktra koncentrowaaby si tylko na tym problemie. I.4. Zgwacona kobieta: Przedmiot czy podmiot postpowania instytucji? Chocia dziaania wszystkich badanych przez nas instytucji skierowane s do kobiet i na ich dowiadczeniu skoncentrowane, nie zawsze to kobiety s tymi, ktre podejmuj decyzje dotyczce swojej sprawy. Przejmowanie kontroli nad postpowaniem w sprawie o gwat, niemoliwo podjcia decyzji proceduralnych i prawnych jest niejednokrotnie przywoywane przez kobiety, ktre miay do czynienia z instytucjami, jako naj-

150

MIDZY WIEDZ A STEREOT YPEM

bardziej dojmujce i traumatyczne dowiadczenie. Jednoczenie strach przed przedmiotowym potraktowaniem, niemonoci podjcia decyzji i przejcia sprawy przez ekspertw (niezalenie od tego, czy jest to policjant, lekarz czy terapeuta) stanowi jedn z najwaniejszych przyczyn, z powodu ktrych kobiety nie decyduj si na kontakt z instytucjami pomocowymi. Niestety, nasze badania potwierdziy te obawy. W opinii wielu z naszych respondentw/respondentek (przede wszystkim policjantw/policjantek) kobieta nie powinna posiada peni kontroli nad postpowaniem w swojej sprawie dotyczcej gwatu. Z jednej strony zdaniem czci z nich (szczeglnie przedstawicieli policji) kobieta nie jest w peni si emocjonalnych, aby podoa takim decyzjom. Spora cz pracownikw policji argumentuje, e pozbawienie kobiet kontroli odbywa si dla ich dobra i ze wzgldu na trosk o nie. Ich zdaniem, w sytuacji szoku kobiety nie s wstanie podejmowa decyzji, ktre s dla nich dobre. Jeden z funkcjonariuszy stwierdzi na przykad: Nie kada kobieta jest wiadoma na tyle, eby podejmowa samodzielnie wszystkie decyzje. Trzeba posiedzie z tak pani, czeka a si uspokoi. Zdaniem innego policjanta kobieta tylko w pewnym stopniu jest w stanie podejmowa decyzje: Zaley od stanu psychicznego. Jeli pani jest w szoku, to powinien pomaga psycholog lub kto bliski przez cay czas przesuchania. Jest mnstwo kobiet w szoku i nie potrafi nawet powiedzie, co si stao; inne s bardzo przytomne. Najbardziej w tym kontekcie radykalna wydaje si wypowied funkcjonariusza, ktry zasugerowa, e kobieta nie tylko nie jest w stanie podejmowa decyzji, ale rwnie moe by niepoczytalna lub moe wrcz wiadomie udziela faszywych zezna: Po to jest pierwsza rozmowa, eby oceni, w jakim jest stanie. [...] Po to jest ta pierwsza rozmowa, eby zobaczy, czy kobieta jest w stanie zeznawa. Czasem przesuchanie prowadzi prokurator w obecnoci biegego psychologa i [...] on wydaje opinie, czy zeznania s wiarygodne, czy pokrzywdzona ma skonno do konfabulacji, czy dobrze zapamitaa. Wczeniej biegy przeprowadza wywiad z pokrzywdzon dotyczcy jej zdrowia psychicznego, czy si leczya, czy bierze rodki psychotropowe.

151

MIDZY WIEDZ A STEREOT YPEM

R ap oR t

Z drugiej strony, zdaniem policjantw, kodeks postpowania karnego nie przewiduje moliwoci kontrolowania postpowania przez zgwacon kobiet. W opinii jednego z nich sugerowanie, i kobieta mogaby podejmowa decyzje o postpowaniu we wasnej sprawie, jest zwyczajnym nierozumieniem przepisw, bo: Ona nie moe mie kontroli nad postpowaniem, Kodeks Postpowania Karnego nie daje jej takiej moliwoci ani prawa. Ona ma prawa wymienione wyej. Moe np. skada wnioski dowodowe. Ale nie moe decydowa o tym, co policja robi. [...] Po prostu nie moe, zgodnie z prawem, mie adnej kontroli. Policja ma swoje metody i osoba cywilna nie wie, jak prowadzi si postpowania, eby zebra materia dla sdu. To jak moe mie kontrol?. Duo mniej radykalne zdanie na temat sprawczoci kobiet maj pracownicy suby zdrowia, pracownicy organizacji pomocowych i same kobiety (kobiety wybrane losowo). Zdaniem wikszoci lekarzy i lekarek kobieta jest w stanie podejmowa wiadome decyzje, wic to do niej powinna nalee kontrola nad postpowaniem w jej wasnej sprawie. Jak powiedziaa jedna z lekarek: Mona jej uwiadamia wag rnych decyzji, ale ostateczna decyzja powinna nalee do kobiety. Tylko jedna lekarka nie zgodzia si ze zdaniem swoich koleanek i kolegw po fachu, stwierdzajc, e kobieta moe by w szoku: pod wpywem narkotykw, alkoholu, jest rnie. Czasem jest zesp szoku pourazowego i wtedy jest rnie. Podobne wtpliwoci wyraay kobiety wybrane losowo do naszego badania argumentujc: Z jednej strony tak [kobieta powinna mie kontrol nad swoj spraw], z drugiej strony nie. Powinna mie kogo obok, kto jej pomoe w tym postpowaniu. Sama moe nie da rady. Wtpliwoci co do zakresu sprawczoci nie mieli natomiast pracownicy organizacji pomocowych. Zdaniem jednego z nich, istot pracy instytucji zajmujcych si pomoc kobietom po dowiadczeniu gwatu powinno by wanie odzyskanie przez nie kontroli. Argumentowa on: Gwat to taka sytuacja, gdy prawa kobiety s zdeptane, zamane, to wydarzenie moe spowodowa utrat poczucia kontroli. Kontakt terapeutyczny powinien dawa poczucie wpywu i kontroli. Nie narzucamy ni-

152

MIDZY WIEDZ A STEREOT YPEM

czego, ta osoba moe tu i teraz o sobie decydowa. Odzyskiwanie kontroli jego zdaniem powinno odbywa si zarwno poprzez podjcie samodzielnej decyzji na temat tego, czy i kiedy zgosi gwat na policj, jak powinny potoczy si losy jej sprawy (wniesienie sprawy, podjcie innych krokw prawnych), jak rwnie poprzez kontrol, ustalenie tempa i dugoci przechodzonej przez kobiet terapii. I.5. Wsppraca czy fragmentaryzacja? Relacje pomidzy policj, sub zdrowia i organizacjami pomocowymi Duym problem, dostrzeganym zarwno przez kobiety, jak i niektrych przedstawicieli organizacji pomocowych, jest brak w Polsce zintegrowanego systemu pomocy kobietom dowiadczajcym przemocy. Jak wielokrotnie zauwaay/li nasze/nasi respondentki/ respondenci, i w subie zdrowia, i policji, w Polsce nie istnieje jedna specjalistyczna instytucja, komisja bd struktura, ktrej celem byaby tylko i wycznie dziaalno na rzecz kobiet dowiadczajcych przemocy seksualnej. Rwnie w poszczeglnych instytucjach brakuje oddziaw, zespow czy nawet osb specjalizujcych si li tylko w dziaaniu na rzecz takich przypadkw (w przypadku policji zgwacenia traktowane s jako indywidualne przestpstwa, w subie zdrowia zajmuj si nimi dyurni lekarze). Jak powiedzia jeden z naszych respondentw (przedstawiciel organizacji pomocowej): Wszdzie zdarzaj si osoby kompetentne, przygotowane. I w tych samych instytucjach s osoby, ktre robi tak zwane wtrne zranienie osoba jest znw zraniona, tym razem przez przedstawicieli instytucji. Ciko mi powiedzie, czego jest wicej: tych osb, ktre krzywdz, czy tych ktre pomagaj. Np. jedna klientka zostaa zgwacona i od razu zgosia si na policj. Od policji dostaa pomoc na najwyszym poziomie: wsparcie, nieobwinianie, duo empatii, czekali, pozwalali zapali, przerywali przesuchanie, eby zapyta, jak si czuje. A u lekarza: na fotelu ginekologicznym co tak sztywno leysz, rozlunij si, od razu na ty, a potem obtar nie ma, nie byo gwatu. To jest wanie wtrne zranienie taka reakcja, ktra pogbia traum. Podobny problem dotyczy zreszt rwnie organizacji pomocowych, gdzie pomoc ko-

15

MIDZY WIEDZ A STEREOT YPEM

R ap oR t

bietom dowiadczajcym gwatu wiadcz organizacje, ktre na co dzie zajmuj si przemoc w rodzinie, przemoc wobec kobiet, problematyk przeciwdziaania alkoholizmowi lub dyskryminacji kobiet. W opinii naszych respondentw/respondentek, poniewa gwat nie jest prawie nigdy gwnym przedmiotem dziaania tych organizacji, ich pomoc kobietom, ktre dowiadczyy gwatu, jest niejednokrotnie niepena i w konsekwencji niesatysfakcjonujca samych zainteresowanych, czyli kobiet. Z drugiej strony na wielu poziomach wsppraca pomidzy poszczeglnymi instytucjami i organizacjami jest fragmentaryczna, wyrywkowa i niestabilna, co w negatywny sposb wpywa na usugi i pomoc oferowan kobietom dowiadczajcym przemocy. Na przykad wsppraca organizacji pomocowych z policj polega przede wszystkim na wzajemnej wymianie informacji, szkoleniach oraz monitoringu poszczeglnych spraw. Organizacje staraj si wsppracowa ze sprawdzonymi funkcjonariuszami, podkrelajc, e w policji wci ze wiadomoci na temat przemocy wobec kobiet jest rnie oraz e nadal wrd policjantw panuje wiele stereotypw na temat kobiet. Niejednoznacznie ocenia wspprac z policj kierowniczka jednej z warszawskich organizacji pomocowych Rnie, wszystko zaley od czowieka. S policjanci, ktrzy fantastycznie wypeniaj swoje zadania ustawowe nad osobami, ktrych bezpieczestwo jest zagroone. Ale s te policjanci, ktrzy lekcewa temat uwaajc, e przemoc domowa nie jest grona. Wsppraca jest rna, ze wskazaniem, e si zmienia. Na przeomie 15 lat zrobilimy duy krok do przodu i to nie nad przepaci. Inna przedstawicielka organizacji pomocowej tak opisywaa swoje dowiadczenia wsppracy z policj: Staramy si te prosi o konkretnych sprawdzonych policjantw. Poza tym robimy dla nich szkolenia. Ta wsppraca nie jest taka regularna, ja nie mam czstego kontaktu, ale mam dobre wspomnienie z tego, o ktrym opowiadaam. Poza tym dzielnicowi kieruj klientki do naszej organizacji. Wiedz o niej i kieruj. Policjanci s przez organizacje pomocowe wzywani kiedy jest to potrzebne . Tylko w przypadku jednej organizacji pomocowej wsppraca z policj miaa charakter bardziej systematyczny i dugotrway, a polegaa ona na uczestnictwie w in-

154

MIDZY WIEDZ A STEREOT YPEM

terdyscyplinarnym zespole interwencyjnym na terenie Warszawy (w ktrych bior udzia eksperci z rnych instytucji psycholog, pracownik socjalny, policja). Niestety, dziaalno tego zespou zostaa po pewnym czasie zawieszona. O ile organizacje pomocowe s w wikszoci zadowolone ze swojej wsppracy z policj i sub zdrowia, o tyle policjanci rzadko posiadaj wiedz na temat dziaa organizacji oraz czstotliwoci kontaktw ich jednostki z nimi. W wikszoci nie orientuj si oni w dziaalnoci organizacji pomocowych, nie potrafi wymieni ich nazwy ani okreli, czy ich jednostka ma z nimi jakiekolwiek kontakty. Jeden z naszych respondentw tak opisywa te kontakty: Nie wiem dokadnie. Z Orodkiem Pomocy Spoecznej na Ursynowie. Z Punktem Konsultacyjnym. Policjanci maj tam nawet gocinne dyury. Inny natomiast stwierdzi: pewnie jakie statystyki im przekazujemy, a jeszcze inny doda, e swoim klientkom daje namiary na Centrum Praw Kobiet. Tylko jeden z funkcjonariuszy potrafi wymieni i scharakteryzowa dziaalno takich organizacji, jak Centrum Praw Kobiet, Niebieska Linia, stowarzyszenie OPTA czy fundacja Dzieci Niczyje. Jeszcze bardziej odosobnione s przypadki wsppracy pomidzy organizacjami pomocowymi a sub zdrowia. Do kontaktw dochodzi w konkretnych, jednostkowych przypadkach, np. gdy potrzebna jest pomoc lekarza lub na poziomie indywidualnym z konkretnymi, zaufanymi przedstawicielami/przedstawicielkami suby zdrowia. Tak opisaa wspprac ze sub zdrowia jedna z naszych respondentek: Mamy lekark psychiatr, ktra wsppracuje z nami od lat, wie o co chodzi. Natomiast poza wspprac z t nasz lekark to kiepsko nam si wsppracuje ze sub zdrowia. Psychiatrw jest bardzo mao oraz psychiatrzy sabo znaj si na pomocy ofiarom przemocy. Kontakt takiej ofiary z psychiatr nie jest zadowalajcy. Podobnie wyglda ta wsppraca z perspektywy lekarzy, bo ich zdaniem waciwie nie istnieje. Jak powiedziaa jedna z lekarek: Takiej wsppracy (zintegrowanej) nie ma. Ja przekazuj informacj o Niebieskiej Linii, Centrum Praw Kobiet. Teraz bd te dawaa kontakt do Feminoteki. Nie, nie ma na to czasu na izbie przyj.

155

MIDZY WIEDZ A STEREOT YPEM

R ap oR t

Tak, Federacja na rzecz Kobiet i Planowania Rodziny, podsyaj mi pacjentki, przepisuj im antykoncepcje awaryjn. Byam te wspautork pism, artykuw. Tak, CPK, Centrum Praw Kobiet. Wsppracuj jako seksuoloka, daj wykady o zgwaceniach. Natomiast nie podaj numerw [pacjentkom], bo to powinna robi psycholog, lekarz nie moe zrobi wszystkiego. Istnieje natomiast regularna wsppraca pomidzy policjantami i lekarzami. Jest ona do systematyczna (wymaga tego procedura policji) i przebiega poprawnie. Jednoczenie jest to jednak wsppraca bardzo powierzchowna, polegajca jedynie na przepywie informacji na temat konkretnych przypadkw, a nie gbszej wymianie wiedzy czy dowiadcze, czsto zreszt podszyta jest wzajemn niechci. wiadczy o tym poniy opis podany przez jedn z lekarek: Zawiadamiamy policj o popenieniu przestpstwa, prosimy o przyjazd, przekazujemy informacj. Uatwiamy im prac, eby nie czekali, takie sprawy w pierwszej kolejnoci. Pena yczliwo, co jest korzystne dla pacjentki. To jest badanie na zlecenie policji. Nie ma wsppracy. Policja przywozi pacjentki po gwacie. [...] le ich oceniam. Przyjedaj za pno, np. po dwch godzinach. S mao uprzejmi. Traktuj lekarzy jak przestpcw. Nie szanuj tajemnicy lekarskiej. Traktuj kobiety przedmiotowo. Inna lekarka ocenia: Policja powinna przyjeda natychmiast jak ich wzywamy, powinni si te inaczej zachowywa. Do nas przyjedaj pacjentki, ktre ju byy na policji, ale policja odmwia przyjcia zawiadomienia i kazaa im np. zakada jak spraw cywiln. I one przyjedaj, eby mie dowody do tej sprawy cywilnej, a to przecie adna sprawa cywilna. Wic wtedy my dzwonimy do nich, eby do nas przyjechali, bo mamy tak pacjentk, a oni nam tumacz, eby ona przyjechaa do nich i tak w kko. Ale te si zdarzaj dobrzy policjanci, nie mog powiedzie, e nie.

15

MIDZY WIEDZ A STEREOT YPEM

II. Gwat: definicje, opinie i stereotypy


Podstaw dziaa pracownikw instytucji pastwowych i organizacji pomocowych, na ktrych dowiadczeniach skupiymy si w pierwszej czci tego raportu, s czsto niewypowiedziane i niespisane definicje tego, czym jest gwat, czynnoci seksualne i przemoc seksualna. W naszych badaniach chciaymy dowiedzie si, jak pojcia te rozumiej nasi respondenci/respondentki. Podajc za wieloma badaczami i badaczkami kultury, antropologami, antropolokami i feministkami, uwaamy, e odpowied na pytanie o definicj gwatu wyraa szersze podejcie do gwatu i przemocy seksualnej, pomaga nam zrozumie, czy dane spoeczestwo traktuje gwat jako przejaw patologii (i zdarzenie spoza zakresu umowy spoecznej), czy jako prawomocny w kulturze i spoeczestwie sposb wyraania relacji. Pozwala rwnie odpowiedzie na pytanie, czy gwat jest w naszej kulturze potpiany i nieakceptowany, czy te wrcz przeciwnie stanowi on niepisan podstaw pewnego porzdku spoecznego, ktrego jednym z celw jest zastraszanie kobiet poprzez obarczenie ich odpowiedzialnoci za gwat i jego konsekwencje8). W wypowiedziach naszych respondentw/respondentek rne podejcia i definicje gwatu mieszaj si, sugerujc, e na poziomie wasnego dowiadczenia i wiedzy praktycznej gwat traktowany jest jako bardzo powane przestpstwo, a na poziomie normatywnym i symbolicznym nadal akceptowany jest on jako narzdzie regulacji pozycji kobiet i mczyzn w spoeczestwie. Z jednej strony nasi respondenci domagaj si bardzo surowych kar dla sprawcw przemocy seksualnej (niejednokrotnie sugerujc, i powinni oni zosta wykastrowani lub umieszczeni w obozie pracy), z drugiej wielu z nich (w tym lekarzy i policjantw) postrzega kobiety jako wspwinne gwatu. Z jednej strony nasi respondenci/respondentki przyznaj, e gwat to zjawisko powszednie, a jego przestrzeni s najczciej ogniska domowe i relacje intymne, z drugiej jednak strony wyraaj opini, i to kobieta powinna dba o to, aby nie dopuci do gwatu, czy
8 P.Y. Martin, R.A. Hummer, Fraternities and rape on campus, Gender and Society 989, nr , s. 457-47.

157

MIDZY WIEDZ A STEREOT YPEM

R ap oR t

to poprzez unikanie nieodpowiednich (niebezpiecznych) miejsc w nieodpowiednim czasie, czy zadbanie o odpowiedni strj, czy te unikanie alkoholu. II.1. Czym jest gwat i jak czsto wystpuje? Opinie i dowiadczenie respondentw/respondentek Wedug kodeksu karnego, w prawie polskim zgwacenie rozumiane jest jako zmuszenie drugiej osoby do obcowania pciowego, poddania si czynnoci seksualnej lub wykonania takiej czynnoci przy uyciu przemocy, groby bezprawnej lub podstpu (przestpstwa z art. 197 k.k.), przy wykorzystaniu bezradnoci lub wynikajcych z niepenosprawnoci intelektualnej lub zaburzenia psychicznego braku zdolnoci tej osoby do rozpoznania znaczenia czynu lub pokierowania swoim postpowaniem (przestpstwo z art. 198 k.k.) lub poprzez przez naduycie stosunku zalenoci lub wykorzystanie krytycznego pooenia tej osoby (przestpstwa z art. 199 1 i 2 k.k.). Jak pokazuj nasze badania, definicja ta pozostawia jednak do due pole do interpretacji zarwno tego, czym jest stosunek seksualny i inne czynnoci seksualne, jak i praktyka zmuszania osoby do jego (ich) odbycia9). Wielu z naszych respondentw poproszonych o swoj wasn definicj gwatu zaproponowao rne jego rozumienia. Byy to midzy innymi: Zgwacenie [to] zmuszenie (nie tylko si, te szanta, groba) do wszystkich czynw seksualnych, nakanianie nie jest gwatem policjantka. Zmuszenie do stosunku seksualnego albo innych czynnoci seksualnych. Fizyczne lub w innej formie policjantka. Stosunek bez zgody kobiety, moe by przy uyciu siy fizycznej (ale przemocy sownej te) lub gdy kobieta jest pod wpywem alkoholu, narkotykw (to, e jest odurzona i si nie broni nie znaczy, e nie doszo do gwatu) policjant. Uycie siy w celu odbycia stosunku. Ale nie tylko takiego standardowego. Moe by te innego rodzaju przymus ni
9 Wicej na temat interpretacji zapisw prawnych dotyczcych przestpstwa zgwacenia mona przeczyta w tekcie M. Patek Przestpstwo zgwacenia w wietle prawa i z perspektywy osb poszkodowanych zamieszczonym w niniejszym raporcie.

158

MIDZY WIEDZ A STEREOT YPEM

fizyczny. Kiedy dochodzi do wspycia lub innych czynnoci seksualnych wbrew woli drugiej osoby, stosunek wbrew woli pacjentki, z dysproporcj siy. Jest to naruszenie strefy seksualnej kobiety bez jej zgody, gwatem jest zarwno penetracja, jak i kada inna forma kontaktw seksualnych dokonana przy uyciu przemocy lekarka. Kade naruszenie mojej wolnoci seksualnej, w rozumieniu przekroczenia granic mojej seksualnoci bez mojego pozwolenia. Gwatem jest, gdy kto obnaa si na moich oczach, gdy ja sobie tego nie ycz pracownik organizacji pomocowej. Jestemy poddawani gwatom bardzo czsto, choby tym, e patrzymy na kalendarze z goymi kobietami na harleyach pracownica organizacji pomocowej. W wywiadach nasi respondenci/respondentki mieli kopot zarwno z tym, jakie czynnoci zaliczy do kategorii stosunek seksualny, a jakie do innych czynnoci seksualnych, jak i z konceptualizacj tego, na czym miaoby polega zmuszanie osoby do odbycia stosunku seksualnego. Jednym z najwikszych obszarw niezgody, co do definicji gwatu, byo odrnienie go od innych czynnoci seksualnych czy przemocy seksualnej. Wedug jednego z naszych respondentw (policjanta) o gwacie moemy mwi tylko wtedy, gdy mamy do czynienia z penetracj: analn lub waginaln, gwatem nie jest natomiast stosunek oralny. Powiedzia on: jeli dochodzi o zmuszenia do czegokolwiek innego (seksu oralnego itp.) jest to inna czynno seksualne i nie jest to gwat. Odmienne zdanie miaa inna nasza respondentka (kobieta wybrana losowo), ktra stwierdzia: gwat to zmuszenie drugiego czowieka do jakiej formy seksualnej. Nie tylko penetracja, ale te na przykad zrobienie loda. Jednoczenie z punktu widzenia naszych respondentw/respondentek niejasna bya rwnie przywoana wczeniej definicja czynnoci seksualnej. Jedna z osb (policjantka) tak opisaa kontrowersj dotyczc tego, czym jest czynno seksualna: Czynnoci seksualne to stosunek pochwowy, ale rwnie stosunek analny, oralny, obnaanie si, zmuszanie do ogldania pornografii, zmuszanie do patrzenia na czyj stosunek, dotyka-

159

MIDZY WIEDZ A STEREOT YPEM

R ap oR t

nie narzdw pciowych, zmuszanie do ogldania onanizmu. By przypadek kiedy mczyzna wsadza czteroletniej dziewczynce palce w majtki, a potem je oblizywa. Sd umorzy postpowanie, uznajc e to nie jest zachowanie seksualne. Podobnie swoje wtpliwoci wyrazia inna osoba (lekarka): Zachowania seksualne to wszystko, co ma zwizek z seksem. Kontakt fizyczny, kiedy si uywa siy do odbycia stosunku, eby nie byo tak, e kobieta kokietuje, a potem si rozmyla! Stosunki seksualne, seks oralny, penetracja przedmiotami. Inny z naszych respondentw (pracownik organizacji pomocowej) zaproponowa definicj gwatu jako odmienn od przemocy seksualnej: Rozrnibym gwat i przemoc seksualn. Jeli kto nakania przy uyciu siy fizycznej czy np. grozi i dochodzi do kontaktu seksualnego, to jest to gwat. Ale jeli kto powie poka cycki, a druga osoba odwal si, to to nie jest gwat, ale ociera si o przemoc seksualn. [...] Warto wiedzie, e definicja przemocy seksualnej jest szeroka, e moe by bez kontaktu fizycznego: podgldanie, zmuszenie do ogldania filmu pornograficznego, wymiewanie czyich upodoba seksualnych, czyjego wygldu, obnaanie si przed kim, zmuszanie do suchania tekstw o treci obscenicznej, sms-y o takich treciach. A gwat bym zawzi do tego, e jest kontakt fizyczny, gwat to wymuszony kontakt seksualny fizyczny penetracja pochwy, odbytu, ust, zmuszenie do zaspokajania seksualnego sprawcy rk. Jednak zupenie inn definicj gwatu przytoczya inna respondentka (rwnie pracownica organizacji pomocowej), dla ktrej gwat to: Wszelkie zachowanie o charakterze bezporednio lub porednio seksualnym, na ktre druga osoba nie wyraa zgody. Bezporednio, czyli kontakt fizyczny, i porednio bez tego kontaktu. I te jest to takie zachowanie, ktre jest intencjonalne, narusza czyje prawa i dobra, powoduje szkody, oparte jest na nierwnowadze si gdy kto ma nad kim przewag (fizyczn, psychiczn, spoeczn, ekonomiczn) i osoba nie ma jak si obroni. Intencjonalne, czyli prowadzce do jakiego celu mog mie motywy seksualne albo nieseksualne, np. eby kogo ukara, odpaci. Podobnie szersz definicj gwatu zaproponowaa inna respondentka (kobieta wybrana losowo),

10

MIDZY WIEDZ A STEREOT YPEM

ktra stwierdzia, e (gwat) to: kady rodzaj akcji wobec kobiety (werbalnej, czynno), ktra nie napotyka na akceptacj tej kobiety. Nie jest neutralna w stosunku do tej kobiety. Nakanianie, kadego rodzaju dotyk, dziaania, ktrych jest celem podniecanie si lub dojcie do stosunku lub orgazmu. Podobnie definiowaa gwat inna kobieta (rwnie wybrana losowa), ktrej zdaniem jest to: zmuszenie do wspycia kogo, kto nie ma na niego ochoty. Czy fizyczne, czy psychiczne. Przede wszystkim fizyczne, ale czasem te psychiczne. Jeeli kobieta zgadza si na wspycie dla witego spokoju to to te jest jakby przemoc. Wspycie z jedn osob lub z wieloma, dotykanie kogo w celu podniecenia si, zmuszenie kogo do dotykania. Jak wida problematyczne byo dla naszych respondentw/respondentek nie tylko pytanie o to, ktre zachowania s gwatem i w jakich okolicznociach do nich dochodzi; wielu z naszych respondentw/respondentek miao kopot z wyznaczeniem granicy w dobrowolnoci zaangaowania w relacj seksualn. Zdaniem niektrych z nich, zmuszanie nie musi oznacza zastosowania siy czy przemocy fizycznej, z gwatem mamy do czynienia rwnie wtedy, gdy stosunek wymuszony jest argumentami lub szantaem (policjant). Ten element definicji gwatu by dla naszych respondentw najbardziej problematyczny, bo o ile cz z nich uznaa nakanianie do seksu za gwat, to inne osoby zastrzegay, i sown perswazj mona uzna za gwat tylko wtedy, gdy jest ona wyraona w formie groby. Na przykad jeden z naszych respondentw (pracownik organizacji pomocowej) argumentowa: Jeli jestemy pijani i namawiam swoj dziewczyn do pjcia do ka po pijaku, to to nie jest gwat. Jeliby w tych wszystkich pytaniach byo nakanianie si, czyli e jedna osoba ma nad drug jak przewag, to wtedy tak, jest to gwat. eby bya przemoc, musi by nierwno si, czy osoba moe si obroni. Jeli moe to jest to agresywne, ale nie jest to przemoc, gwat. Jednoczenie dla wielu naszych respondentw/respondentek kluczowe dla ich definicji gwatu byo niewyraenie zgody na stosunek seksualny (policja). Biorc pod uwag tak wielkie rozbienoci w definicjach gwatu, nie dziwi nas fakt, i nasi respondenci znacznie rnili

11

MIDZY WIEDZ A STEREOT YPEM

R ap oR t

si w ocenie tego, jak wiele kobiet podczas swojego ycia pada ofiar gwatu. Zdaniem niektrych z nich to a jedna kobieta na trzy (jedna z kobiet wybranych losowo) lub tylko jedna na tysic (takie opinie zdarzay si zarwno wrd policjantw, jak i lekarzy i kobiet wybranych losowo). Jednak przygldajc si bliej zebranym danym, naley stwierdzi, i w opinii wikszoci naszych respondentw gwaty s zjawiskiem do powszechnym, wikszo przedstawiciel/przedstawicieleki wszystkich grup wskazywaa na liczb kobiet dowiadczajcych gwatu w cigu swojego ycia jako na usytuowan gdzie pomidzy jedn na pi a jedn na dziesi kobiet. Dodatkowo o tym, i gwat jest zjawiskiem powszechnym, take w szerszej wiadomoci spoecznej, wiadcz narracje zabrane od kobiet wybranych losowo. Wszystkie z nich (poza jedn) znay przypadki gwatu, ktrego dowiadczyy kobiety zarwno w rodzinie (Znam dwie osoby. To by gwat i przemoc fizyczna. To s trudne historie. Obydwie s zamne, maj dzieci. Nie mog uciec od oprawcy. Mieszkanie jest czciowo ma. Na prby rozmowy jedna z nich wysaa do diaba jedn. To boli, bo te osoby czasem nie chc da sobie pomc. Oni nadal trwaj w tych zwizkach. Myl, e nadal dochodzi do naduy, ale nie jestem pewna. Nie mamy ju bliskiego kontaktu, jak kiedy. O jednej wiem, e odsuna faceta. Robi mu raz na tydzie loda. I ma spokj. Tak mwi. To obrzydliwe. Nie wiem, po co s maestwem. To mechaniczne), jak i w przestrzeni publicznej (Moj koleank napad taki jeden jak wracalimy z imprezy. Bylimy na stacji kolejowej i jej si chciao siku, ona dugo nie wracaa, wic poszam jej szuka. I zobaczyam, jak on j bije. Chocia si baam, to zareagowaam i on mnie uderzy, zaczam tak krzycze, e przybiegli moi koledzy. I on uciek. Jakby zosta, to by niele od nich dosta. Koleanka nigdzie tego nie zgaszaa. No bo po co. Bo jednym z gwacicieli by mj ssiad, sprawa sprzed 36 lat, teraz syn tej kobiety ma 36 lat. Ona wzia lub z gwacicielem ze wzgldu na dziecko, on si nie chcia do niczego przyzna, ale zrobili badanie krwi i wyszo, e on jest ojcem. Potem ona szybko ucieka od niego, bo chcia j zmusza do jakich orgii. Potem on umar).

12

MIDZY WIEDZ A STEREOT YPEM

II.2. Sprawca i miejsce gwatu w opiniach i dowiadczeniach respondentw Zaskakujco zgodni byli natomiast nasi respondenci w opiniach na temat tego, w jakich okolicznociowy dochodzi do gwatu oraz relacji czcej kobiet ze sprawc. Wszystkie grupy respondentw (policjanci/policjantki, pracownicy/pracownice suby zdrowia oraz kobiety wybrane losowo) byli zgodni, e w znaczcej liczbie przypadkw gwatu sprawca jest osob znan kobiecie. Zdaniem policjantw ofiara zna sprawc gwatu od 60 do 80% przypadkw (jak ju wczeniej wspomniano, wielu z funkcjonariuszy opatrywao swoje wypowiedzi refleksj, i wiele przypadkw gwatw wychodzi przy okazji zawiadomienia o zncaniu lub przemocy w rodzinie). Podobne byy opinie lekarzy i kobiet wybranych losowo. Zdaniem tych pierwszych od 30 do 80% kobiet zna sprawcw gwatu, zdaniem drugich przynajmniej w poowie przypadkw gwatw sprawc jest partner lub kto z rodziny. Podobnie respondenci/respondentki podzielaj opinie na temat tego, gdzie dochodzi do gwatu. Zdaniem przedstawicieli/ przedstawicielek wszystkich grup do gwatu dochodzi najczciej w domu kobiety lub w sytuacji imprezowej (podczas dyskoteki). Np. jeden z policjantw stwierdzi, e wikszo gwatw odbywa si w domu, najczciej gdy w gr wchodzi alkohol, narkotyki. Opini tak potwierdzia jedna z lekarek, stwierdzajc, e najczciej do gwatu dochodzi chyba w rodzinie, tylko one nie s zgaszane. Przekonanie, i do gwatw najczciej dochodzi w domu, podzielaj rwnie kobiety losowo wybrane. Jedna z nich w odpowiedzi na pytanie, gdzie najczciej dochodzi do gwatu, odpowiedziaa: Dom. Myl, e najczciej jednak w ognisku domowym. Mczyni stosuj rne szantae. Mj byy partner np. cigle mnie psychicznie molestowa, np. cigle mi mwi, e jeeli nie chc si kocha, to to znaczy, e kogo mam. Mimo e to nie bya przemoc psychiczna, to ja tak si czuam. Zdarzaj si te stosunki kazirodcze. Mode dziewczyny dowiadczaj przemocy od ojcw i dziadkw. A inna dodaa: To s bardzo rni ludzie, gwac ludzie od wykolejeca po profesora. Gwat w rodzinie: tu nie ma rnicy w wyksztaceniu,

1

MIDZY WIEDZ A STEREOT YPEM

R ap oR t

majtku, wieku. Moe by wtedy nawet nie z chci seksualnej, tylko pokazanie mocy, wadzy. Drugim miejscem wymienionym przez naszych respondentw byy sytuacje imprezowe, zarwno w klubach, jak i domach prywatnych. Jeden z respondentw (policjant) na pytanie o to, gdzie najczciej zdarzaj si gwaty, odpowiedzia: W okolicznociach spoywania alkoholu i narkotykw przez obie strony, ale kobieta pod wpywem jest bardzo naraona. Inny doda: Ale te cudze domy, do ktrych poszy kobiety z wasnej woli. Mieszkanie, do ktrego kobieta posza z kim, kogo ledwo zna. Inna respondentka (kobieta losowo wybrana) zawtrowaa: Dyskoteka tam czsto ludzie pij alkohol lub bior narkotyki. Najrzadziej respondenci przywoywali stereotypowe miejsca gwatu, czsto zaprzeczajc popularnemu przekonaniu, e najwicej gwatw spotyka kobiety na ulicy. Jeden z respondentw (policjant) wymieniajc miejsca, w ktrych moe doj do gwatu, powiedzia: Ciemne zauki, skwery, parki, cmentarze, las. Nie zdarzaj si przecie gwaty w miejscach publicznych. Na pewno sytuacje nieoczywiste, gdy ofiary si nie spodziewaj. Trudno powiedzie. Na dyskotece, w piwnicy, w windzie, na ulicy, ofiara jest zazwyczaj zaskoczona tym. Na pewno w odosobnionych. Nie spotkaam si z gwatem w sklepie. Park, winda, piwnica czy te nawet mieszkanie sprawcy czy ofiary. Wielu z naszych respondentw jest rwnie zgodnych co do tego, kim jest najczciej sprawca gwatu. Ich zdaniem jest to zwykle partner, m lub znajomy kobiety, mczyzna zwyczajny, kady lub (duo rzadziej) psychopata. Zdaniem jednej z respondentek (kobieta wybrana losowo) najczstszym sprawc gwatu jest podniecony chop, ktry nie panuje nad sob. Pod wpywem alkoholu. Inna respondentka (kobieta wybrana losowo) dodaa: Najczciej jest to pijany facet lub chopak, ktremu si zachce seksu. Najczciej pijany. Niewyyty seksualnie. Inna respondentka (kobieta wybrana losowo) stwierdzia, e gwacicielem moe by kady: Czasem jest to osoba nieznana. Czasem jest to ta najblisza osoba, po ktrej nie spodziewamy si niczego zego. Czsto wcale nie znamy naszych najbliszych. Takie opinie powtarzaj rwnie policjanci/policjantki i leka-

14

MIDZY WIEDZ A STEREOT YPEM

rze/lekarki. Jedna z respondentek (policjantka) stwierdzia: To moe by kady. Pozory myl. Osoba znajoma, czsto partner, ssiad, kto z dalszej rodziny. Rzadziej obcy, socjopata czajcy si w parku. Inna osoba (rwnie policjantka) dodaa: To moe by ktokolwiek, kto, kto nie wzbudza adnych podejrze, albo pijak, dosownie kady. Bez wzgldu na ras, wyksztacenie, zarobki, zawd. Na pewno z zaburzeniami psychicznymi, bo co jest zazwyczaj nie tak. W naszych postpowaniach s poddawani badaniom psychiatrycznym. Mczyni niespenieni w yciu seksualnym. Albo wrcz, te by taki przypadek, odrzucony przez partnerk. I mci si na innych kobietach, ale to bardziej pod zaburzenia podchodzi. Jeszcze inna respondentka (lekarka) tak na podstawie wiedzy naukowej opisaa typ sprawcy: Psychopata, nadpobudliwy seksualnie, z temperamentem. Dziaaj hormony. rednie wyksztacenie, posiadajcy rodzin, dzieci. To moja wiedza z wykadu. II.3. Kim jest ofiara gwatu? Stereotypy wobec dowiadcze i wiedzy respondentw/respondetek Mimo i wikszo naszych respondentw/respondentek (w wyej przytoczonych) wypowiedziach przyznaje, i kobiety mog si spodziewa gwatu najczciej w swoim wasnym domu i ze strony swojego ma partnera lub czonka rodziny, ewentualnie kogo znajomego, nadal wielu z nich hoduje stereotypowym przekonaniom na temat istnienia okrelonego typu kobiety naraonej na gwat. Co ciekawe, stereotypy te czsto s ze sob sprzeczne, pozwalaj one jednak konstruowa osob ofiary, ktra poprzez swoje zachowanie, charakter lub zawd staa si (wsp)odpowiedzialna za gwat, ktrego dowiadczya. Jeli chodzi o cechy charakteru respondenci podawali dwa sprzeczne typy kobiet, ktre w sposb szczeglny naraone s na gwat. Z jednej strony s to zdaniem jednej z respondentek (lekarki) kobiety Drapiene, pewne siebie, ryzykujce. Ubir, alkohol. (Respondentka ta dodaa: Nie mwi, eby si ubiera jak zakonnica, ale trzeba zdawa sobie spraw, e mczyni s proci i maj temperament). Opini tak skontrowaa natomiast jej koleanka po fachu, ktrej zdaniem w sytuacjach pod-

15

MIDZY WIEDZ A STEREOT YPEM

R ap oR t

bramkowych kobieta pewna siebie, zdecydowana, moe atwiej si wybroni. Z kolei inna respondentka (rwnie lekarka), podpierajc si wiedz naukow, scharakteryzowaa kobiety najbardziej naraone na gwat w sposb odwrotny jako Kobiety ulege, podporzdkowane, typ ofiary znany z psychologii. Tak opini potwierdzio kilka innych respondentek. Zdaniem jednej z nich (rwnie lekarki), najbardziej naraony jest typ kobiety niepewnej siebie, wtpicej. Moe ulega gwatom, bo bdzie saba w sensie odmowy. Istnieje te grupa respondentw/respondentek, zdaniem ktrych najbardziej naraone na gwat s kobiety wykonujce okrelone zawody: prostytutki (policjant), takie, ktre s w pewnych agencjach, budynkach, bior pienidze, a mog by zgwacone, bo klient wymaga (kobieta wybrana losowo) lub o prostu kobiety, ktre ze wzgldu na rodzaj pracy np. wracaj pno do domu same, przez odludne miejsca (kobieta wybrana losowo). W opiniach respondentw/respondentek pojawiaj si rwnie schematy czce strj kobiety z jej dowiadczeniem. W przypadku jednej z respondentek (policjantka) taki stereotyp sprowokowa refleksj na temat jej wasnej sytuacji w miejscu pracy: na niektrych mczyzn strj dziaa prowokujco. Nie mam na myli, e kobiety nie powinny si skpo ubiera, bo maj do tego prawo, ale kiedy mczyzna pomyli, e ma wycign kobiet ze spodni, to moe zrezygnuje, a jak wystarczy zadrze spdnic, to jest mu atwiej. Ale jak dla mnie kobieta powinna si ubiera nawet w piciocentymetrowe spdnice, jeli chce. Ja np. dzi te syszaam komentarze na temat mojego dekoltu w pracy. Warto zauway, e aden z tych stereotypowych typw nie reprezentuje kobiety, ktra zgodnie z opisem naszych respondentw jest w istocie najbardziej naraona na gwat, czyli kobiety zamnej, ktrej partner jest agresywny i stosuje przemoc. Sfera wyobrae i reprezentacji naszych respondentw/respondentek w znacznej mierze odbiega wic od ich faktycznej wiedzy opartej na dowiadczeniach yciowych i zawodowych. Stereotypom dotyczcym typu idealnego kobiet naraonych na gwat towarzysz stereotypowe przekonania na temat

1

MIDZY WIEDZ A STEREOT YPEM

wspodpowiedzialnoci kobiet za zgwacenie lub stworzenie sytuacji sprzyjajcej zgwaceniu. W stwierdzeniach takich kryje si rwnie przekonanie, i powinnoci, obowizkiem czy odpowiedzialnoci kobiety jest dbanie o to, by nie znale si w sytuacji ryzykownej. Niespenienie takiej powinnoci stanowi, wedle takiego podejcia, o wspodpowiedzialnoci kobiety za gwat. Takie przekonania najczciej, co ciekawe, podzielaj lekarze i lekarki, rzadziej hoduj im kobiety wybrane losowo i policjanci. Dwie spord badanych przez nas lekarek (1/3) uznay, i prawdziwe jest stwierdzenie, zgodnie z ktrym Kobiet, ktra zgadza si na wejcie do domu obcego mczyzny mona uzna za wspodpowiedzialn za gwat, jeli do niego dojdzie. Jedna z nich skomentowaa swoj odpowied, stwierdzajc, i trudno nie uzna, e to prowokacja. Rwnie dwie lekarki za prawdziwe uznay przekonanie, i Prowokacyjny ubir kobiety czyni j wspodpowiedzialn za gwat. Podobnie jedna z nich opatrzya swoj wypowied komentarzem: On wtedy myli, e ona si tak ubraa, bo chciaa seksu. To nie znaczy wtedy, e to nie by gwat, bo by, ale po trochu winy jej w tym jest. To tak jest, e inaczej ubieramy si do pracy, inaczej na siowni, inaczej na randk, a inaczej jak chcemy uwie faceta. Trzeba zmieni wiadomo spoeczn, eby faceci bardziej szanowali kobiety i wtedy ju nie byoby tego komunikatu ubraniem. Przecie jeeli dziewczyna poszaby nago albo pnago do klubu dla mczyzn, to jednak ona mwi co otoczeniu. Jedna z lekarek uwaaa, e za sensowne naley uzna stwierdzenie, wedle ktrego Kobieta, ktra pije zbyt duo alkoholu [i upija si] lub zaywa narkotyki, naley uzna za wspodpowiedzialn, jeli zostanie ona zgwacona. Jej zdaniem, kobieta taka nie jest wspodpowiedzialna za gwat, natomiast Naraa si. [...] To jest ryzykowne zachowanie, trzeba bra pod uwag moliwo gwatu. Lekarki te, mimo i za prawdziwe uznaway powysze stwierdzenia, jednoczenie upieray si, i w ich rodowisku zawodowym nie istniej stereotypy dotyczce gwatw, oraz e w oczach wszystkich lekarzy suba zdrowia wolna jest od negatywnych ocen i uprzedze wobec kobiet, ktre dowiadczyy przemocy

17

MIDZY WIEDZ A STEREOT YPEM

R ap oR t

seksualnej. Co wicej zdaniem lekarzy pojawiajce si czasem negatywne odruchy naley uzna za normalne, przyczyn ich istnienia naley jednak szuka nie wrd postaw lekarzy, ale w zachowaniu samych zgwaconych kobiet i problemie, jaki stanowi dla suby zdrowia. Jak powiedziaa jedna z naszych respondentek ze rodowiska lekarskiego: mog by jakie odruchy, zastanawiamy si czy kobieta nie kamie, czy nie prowokowaa. Jednak jej zdaniem nie wynikaj one z negatywnych postaw lekarzy, ale s normalne na dyurach, poniewa takie przypadki [zgwaconych kobiet] s mczce. Kobiety wybrane losowo, podobnie jak lekarze, podzielay niektre ze stereotypw dotyczcych odpowiedzialnoci kobiet za gwat. Na przykad dwie z nich uznay za prawdziwe stwierdzenia mwice, e: Kobieta, ktra na randce doprowadza do sytuacji intymnej (pocaunek, pieszczoty) wyraa zgod na stosunek seksualny, Prowokacyjny ubir kobiety czyni j wspodpowiedzialn za gwat, Kobiet, ktra pije zbyt duo alkoholu (i upija si) lub zaywa narkotyki, naley uzna za wspodpowiedzialn, jeli zostanie ona zgwacona, Kobiet, ktra zgadza si na wejcie do domu obcego mczyzny, mona uzna za wspodpowiedzialn za gwat, jeli do niego dojdzie. Jedna z respondentek dodatkowo skomentowaa te stwierdzenia, mwic: Naley wzi pod uwag, e ubir kobiety bardzo wpywa na mczyzn, wic bardzo prowokacyjny ubir moe mie wpyw. Kobieta powinna mie na uwadze, e w takim wypadku moe do tego doj. W kocu facet to facet. Wrd badanych policjantw tylko jeden funkcjonariusz zastanawia si nad prawdziwoci stwierdzenia, e Kobiet, ktra zgadza si na wejcie do domu obcego mczyzny, mona uzna za wspodpowiedzialn za gwat, jeli do niego dojdzie. I cho ostatecznie uzna on t opini za faszyw, swoj odpowied opatrzy nastpujcym komentarzem: Jest to stwarzanie ryzyka, ktrego powinno si unikn. Nic nie tumaczy gwaciciela, ale kobiety powinny by ostroniejsze i mniej ufne. Musi by zgoda obu stron na stosunek, nawet prostytutki. Mielimy tak spraw, i to te by gwat. Jednoczenie z naszych wywiadw wynika, i zdaniem funkcjonariuszy policji w ich ro-

18

MIDZY WIEDZ A STEREOT YPEM

dowisku nadal silne s stereotypy na temat kobiet, ktre stay si ofiarami gwatu. S to przede wszystkim przekonania dotyczce tego, e kobieta bya po alkoholu, wic pewnie najpierw chciaa stosunku, a potem jej si odwidziao; m lub chopak nie mog zgwaci, bo co to za gwat; i ewentualnie podejrzenie, e s w trakcie rozwodu i kobita chce si mci. Zdaniem jednego z policjantw niektrzy policjanci ogldaj, oceniaj i komentuj midzy sob panie po gwacie, ich strj, urod itp.. W opinii policjantw w ich rodowisku funkcjonuj rwnie przekonania dotyczce (wsp)odpowiedzialnoci kobiety za gwat, wedle ktrych To jej wina, po co tam laza, czemu nie wracaa takswk, czemu bya bez chopaka. Sama dopucia do tego, sprowokowaa (strojem, zachowaniem, piciem alkoholu). Podsumowanie Z zaprezentowanych przez nas w czci pierwszej i drugiej wynikw bada z przedstawicielami/ przedstawicielkami policji, suby zdrowia, organizacji pomocowych, jak rwnie kobiet, o ktrych nie wiedziaymy, czy maj za sob dowiadczenie gwatu, wyania si bardzo ambiwalentny obraz postrzegania i postpowania wobec gwatu. Z jednej strony, jak zobaczylimy, nasi respondenci wiedz, czym w istocie jest gwat (np. s wiadomi tego, e gwat jest zjawiskiem powszechnym, a kobiety dowiadczaj go w duej mierze ze strony swoich partnerw i w swoim wasnym domu) i jaki ma on charakter (np. e jest czci szerszego zjawiska przemocy seksualnej lub przemocy wobec kobiet). Z drugiej jednak strony wiedzy tej zaprzeczaj, zarwno na poziomie symbolicznym, jak i na poziomie kontaktw z kobietami bdcymi ofiarami gwatu, kierujc si krzywdzcymi i niezgodnymi z ich wasn wiedz i dowiadczeniem stereotypami dotyczcymi wspodpowiedzialnoci kobiety za gwat (np. takich, e istnieje szczeglny typ kobiety naraonej na gwat, lub takich, wedle ktrych kobieta moe unikn gwatu, unikajce pewnych miejsc i sytuacji). Co jest przyczyn tej ambiwalencji? Odpowiedzi mona poszuka midzy innymi w zaproponowanej przez Peggy Revees Sanday koncepcji podziau na spoeczestwa skonne do

19

MIDZY WIEDZ A STEREOT YPEM

R ap oR t

gwatu i spoeczestwa wolne od gwatu10). Zdaniem Sanday cechami wyrniajcymi te pierwsze, majce duy odsetek wystpowania gwatw, s przede wszystkim tolerancja dla przemocy jako wyrazu mskoci, traktowanie seksu jako towaru, a nade wszystko nieuznawanie kobiet i kobiecego dowiadczenia jako wanych w sferze publicznej, kulturowej i symbolicznej. W spoeczestwach skonnych do gwatu kobiece dowiadczenie jest przemilczane, w szczeglnoci za gosu odmawia si kobietom, ktre maj za sob dowiadczenie gwatu. Z naszych bada niewtpliwie wyania si obraz takiego wanie spoeczestwa skonnego do gwatu, w ktrym nie tylko kobieta traktowana jest przedmiotowo, ale rwnie takiego, ktre odmawia kobietom prawa do kontroli nad wasnym dowiadczeniem, moliwoci zdefiniowania go czy nawet opowiedzenia o nim. W konsekwencji wiedza o gwacie, cho istnieje, pozostaje niewyartykuowana i spychana jest poza obrb debaty publicznej. Wydaje nam si, i jedn z najbardziej skutecznych strategii przeamywania dominujcej w naszym spoeczestwie perspektywy przyzwolenia na gwat jest wsuchanie si w gos kobiet, ktre maj za sob dowiadczenie przemocy seksualnej gwatu lub prby gwatu. Chciaymy, aby ten gos stanowi nie tylko przeciwwag dla przedstawionych powyej dowiadcze i pogldw, ale take komentarz i podsumowanie niniejszego raportu.

0 P.R. Sanday, Rape-Prone Versus Rape-Free Campus Cultures, Violence Against Women 996, vol. , nr , s. 9-08.

170

MIDZY WIEDZ A STEREOT YPEM

III. Dowiadczenie kobiet, ktre maj za sob gwat lub prby gwatu
W ostatniej czci naszego raportu przedstawiamy wybrane wtki z wywiadw z szecioma kobietami, ktre dowiadczyy gwatu lub prby gwatu. Historie zebrane przez nas w ramach badania rni si od siebie znaczco i nie tworz spjnej caoci. Nie chcemy sugerowa, e kobiety, ktre maj za sob dowiadczenie przemocy seksualnej, mwi jednym gosem lub e ich dowiadczenia mona w jakikolwiek sposb uoglni czy uwsplni. Podczas pracy nad zebranymi wypowiedziami skupiymy si wic przede wszystkim na wtkach, ktre z jednej strony wyoniy si jako kluczowe dla dowiadczenia kobiet, z drugiej na tych, ktre odnosz si do tematyki naszego raportu. Cz trzecia raportu skada si z dwch podrozdziaw. Dla wielu kobiet kluczowe w ich dowiadczeniu po gwacie lub prbie gwatu byy kontakty z rodzin, bliskimi i dalszymi znajomymi, opowiadanie o swoim dowiadczeniu, ujawnianie go. Ktre reakcje bliskich byy dla kobiet najwaniejsze? Jak wpyny one na ich decyzje i pniejsze dowiadczenia? Ktre za zachowania kobiety uznay za inwazyjne, jakie reakcje odczuy jako negatywne? Na te pytania postaramy si odpowiedzie w pierwszej czci. Drugim, poza relacjami osobistymi, wanym aspektem dowiadczenia kobiet po gwacie, jest aspekt instytucjonalny. Kontakty z policj, sub zdrowia czy organizacjami pomocowymi mog stanowi wany element w odzyskiwaniu przez kobiety poczucia sprawczoci i poczucia bezpieczestwa po dowiadczeniu gwatu lub prby gwatu. Mog one rwnie przyczyni si do wtrnego zranienia. Na pytanie o to, jakie s dowiadczenia naszych respondentek oraz jakich reakcji i dziaa oczekiwayby one od instytucji spoecznych i organizacji pomocowych, staramy si odpowiedzie w ostatniej czci tego raportu.

171

MIDZY WIEDZ A STEREOT YPEM

R ap oR t

III.1. Odzyskiwanie kontroli i gosu: kontakty z bliskimi, rodzin, przyjacimi i znajomymi bezporednio po zdarzeniu Odzyskiwanie poczucia bezpieczestwa i kontroli to dla wielu kobiet najwaniejsze elementy procesu radzenia sobie z dowiadczeniem gwatu lub prby gwatu. Mwienie o dowiadczeniu gwatu lub prby gwatu osobom bliskim, ale take dalszym, ujawnienie si, wychodzenie ze swoim dowiadczeniem ze sfery prywatnej, moe stanowi zdaniem kobiet wany aspekt tego procesu. Z opowieci naszych respondentek wynika, e pierwsza reakcja bliskich ma kluczowe znacznie, definiuje ona w duej mierze dowiadczenie kobiet, ma decydujcy wpyw na to, czy w ich wasnym poczuciu to, co je spotkao, stanie si wiarygodne czy te zostanie zakwestionowane i zdewaluowane. Tak znaczenie pierwszych reakcji opisywaa jedna z kobiet: Ta reakcja najbliszych osb, zaraz po, w pierwszym momencie, i to, jakie mechanizmy wytworz si w pierwszej fazie urazu, czyli zaraz po, to s mechanizmy, ktre zostaj na dugo po, dlatego to jest takie wane. Dla wielu kobiet, z ktrymi rozmawiaymy, moment, w ktrym zdecydoway si opowiedzie bliskim o tym, co im si przydarzyo, by przeomowy i wany w pozytywnym tego sowa znaczeniu. Stanowi punkt wyjcia do przeamania strachu, wstydu i poczucia winy. Jedna z naszych respondentek opowiadaa: Baam si oceny ludzi, oceny mojego zachowania, a nie jego zachowania. Gdzie to ja siebie duo bardziej oceniaam, a ludzie, z ktrymi rozmawiaam, mnie przekonywali, e to nie bya moja wina i e nie zrobiam nic zego. Z drugiej strony negatywna reakcja bliskich, podwaanie wiarygodnoci i obwinianie kobiet za gwat, w przypadku innych naszych rozmwczy, prowadzia do zablokowania i wycofania si, zamilknicia, a czsto take kwestionowania wiarygodnoci i prawdziwoci swojego wasnego dowiadczenia. Jedna z naszych respondentek tak opisywaa pierwsz reakcj swojej przyjaciki, ktra zanegowaa na jej dowiadczenie bycia gwacon przez ma: Bya [to reakcja] negatywna, [przyjacika powiedziaa] wiesz, no przecie to maestwo, e ja musz jako ona, niewane byo, e ja mam wstrt do ma. Spoecznie byo to postrzegane tak, e skoro mam ma

172

MIDZY WIEDZ A STEREOT YPEM

to musz. Inna kobieta opowiadaa: Pierwsza osoba, ktrej opowiedziaam, to bya moja przyjacika, to byo bardzo wane, bo jej reakcja bya taka, e [oskarenie kogo o gwat] to jest bardzo powane oskarenie, wic si zastanw czy rzeczywicie zostaa zgwacona, i czy chcesz to zgasza na policj, bo to jest bardzo powane oskarenie. I ja si wtedy bardzo wystraszyam i gdzie to wyparam. [...] Natychmiast mi si po tym wczyo, napdzio moje poczucie winy wtedy, i ch ukrycia, zakopania tego. Wic nie zgosiam tego na policj. Wicej o tym nikomu nie mwiam, staraam si tym zapomnie, a jak sobie to przypomniaam, to pakaam, wanie dlatego e tego nikomu nie mwiam. Wtedy si potwornie wstydziam. W przypadku obu tych kobiet, chocia one same odbieray swoje dowiadczenie jako gwat, reakcja bliskich, czsto potwierdzajca stereotypowe rozumienie gwatu, spowodowaa niepewno i dysonans. Jedna z kobiet opowiadaa: Miaam bardzo duy problem tym, e gwat to jest taka sytuacja, e kto z krzakw wyskakuje. A to byo tak, e gdzie go poznaam, gdzie razem bylimy, ja si upiam i wyldowaam u niego w domu tak, e nie wiedziaam o tym [...] Czuam si zgwacona, ale uwaaam, e tego tak nie mona nazwa, e kobietom si zdarzaj duo gorsze rzeczy i e tak naprawd moje dowiadczenie jest niczym w porwnaniu z innymi dowiadczeniami [...] Miaam poczucie, e to moja wina, e zachowaam si nieodpowiedzialnie e sama jestem sobie winna. Inna respondentka stwierdzia: Nie miaam si na co powoa, nie byo wtedy adnych publikacji na temat tego, e gwat to nie jest zawsze siowe, e kto mnie dusi, ale te presja to forma gwatu, presja fizyczna, ale take psychiczna. Pierwsza reakcja otoczenia jest kluczowa take dlatego, e to od niej czsto zaley, czy kobieta bdzie dalej mwi o swoim dowiadczeniu. Z relacji naszych respondentek wynika, i mwienie o tym, co je spotkao, moliwo opowiedzeniu o swoim dowiadczeniu, wyraenia swoich emocji i uzyskanie wsparcia, jest kluczowe w procesie odzyskiwania kontroli i radzenia sobie z dowiadczeniem gwatu. Pierwsza, negatywna reakcja bliskich moe mie wpyw na to, czy o swojej historii opowiedzie innym osobom. Jedna z kobiet opowiedziaa o reakcji swojego ojca,

17

MIDZY WIEDZ A STEREOT YPEM

R ap oR t

czym jednoczenie zwrcia uwag na to, w jaki sposb wpyna ona na jej decyzj o mwieniu o swoim dowiadczeniu: Mj tata powiedzia, ebym nikomu nie mwia o tym, eby nie mwi o tym zbyt wielu osobom. e on kiedy mia tak trudn sytuacj, o ktrej mwi i e to nie byo dobre, e mwi o tym wielu osobom. I dla mnie to byo takie [co co wywoao reakcj] Ale jak to? Przecie to mi si zdarzyo co zego! Dlaczego mam o tym nie mwi?. A to by bardzo wprost komunikat, e gwat to jest co, co si spotyka z napitnowaniem i napitnowany jest nie gwaciciel, tylko napitnowana jest ofiara. To, co powiedzia wtedy tata, to byo co, z czym musiaam si zmaga, podejmujc decyzj, e jednak bd mwi. Kobiety zwracay uwag na to, e pozytywne dowiadczenia w reakcjach na ich historie stanowi mog krok na drodze odzyskiwania poczucia bezpieczestwa i kontroli. Jedna z kobiet opisywaa to w ten sposb: Zauwayam, e im wicej o tym mwi, tym si lepiej czuj, mam mniejsze poczucie winy, mniej si wstydz. Samo mwienie o tym przyjacioom dao mi wicej ni rozmowa z psychologiem. Za kadym razem miaam wiksz akceptacj dla siebie i jasno tego, co si zdarzyo, do tego stopnia, e przypomniaam sobie imi tego kolesia, ktre przedtem wyparam. Zdaniem naszych respondentek o tym komu, kiedy i ile powiedzie, powinna zadecydowa sama kobieta, bliscy nie powinni wyciga od niej szczegw ani naciska na mwienia o tych aspektach sprawy, o ktrych nie chce mwi. Od bliskich, a take dalszych znajomych, ktrym zdecyduj si opowiedzie o swoim dowiadczeniu, kobiety oczekuj wysuchania w granicach tego, co chc o swoim dowiadczeniu powiedzie, stworzenia poczucia bezpieczestwa oraz troski. Do pozytywnych reakcji, zaliczajcych si do standardu tego, jak powinna zareagowa osoba, gdy bliska (i dalsza) jej kobieta opowiada o swoim dowiadczeniu gwatu lub prby gwatu, kobiety zaliczyy przede wszystkim samo wysuchanie i skupienie si wycznie na tym, czego w danym momencie oczekuje osoba opowiadajca, nieporwnywanie jej historii do swoich dowiadcze lub dowiadcze znanej nam osoby, unikanie uoglnie. Innym wanym elementem, na ktry zwracay nasze respondentki

174

MIDZY WIEDZ A STEREOT YPEM

jest powane potraktowanie ich dowiadcze, niepodwaanie i nieocenianie podejmowanych przez ni w trakcie zdarzenia decyzji i wyborw. Jak powiedziaa jedna z naszych respondentek: Nawet jeli co le zrobiam, popeniam bd, to miaam do tego prawo, bo bya to sytuacja ekstremalna. Wane jest rwnie stworzenie pozytywnej atmosfery rozmowy, poczucia zaufania, dyskrecji i zrozumienia. W wypowiedziach kobiet pojawiao si czsto przekonanie, e dobra rozmowa nie oznacza opowiedzenia o swoim dowiadczeniu ze szczegami, chodzi raczej o wyraenie swoich emocji i uczu: Powinno si pyta o uczucia i emocje oraz stany, w jakich znajduje si kobieta. Wane, eby da wsparcie. Chodzi nie tylko o przestrze, ale rwnie o reakcje. Wiele kobiet przyznaje, e czuy si niekomfortowo w sytuacji, gdy wypytywano je o szczegy zdarzenia. Jedna z kobiet tak opisuje swoje dowiadczenie z osob, ktrej powiedziaa o swoim dowiadczeniu: Zacz mnie wypytywa o jakie takie szczegy najdrobniejsze, reakcje organizmu, co byo potwornie, inwazyjne i po tym si czuam bardzo le. Jako negatywne nasze respondentki oceniaj rwnie wszystkie reakcje, ktre w jakikolwiek sposb podwaaj ich wiarygodno, sugerujc, e s wspodpowiedzialne za gwat lub e mogyby go unikn. Wypowiedzi w stylu Jeste pewna, e to wanie by gwat? Trzeba byo nie jecha na wakacje autostopem czy Moga si broni. Jazda na stopa to jest kompletna gupota, ja bym tego nigdy nie zrobia kobiety odczuwaj jako obwiniajce, stanowice dodatkowe obcienie emocjonalne. Czsto takie reakcje powoduj krok wstecz, prowadz do reakcji samoobronnych, zamknicia czy zamilknicia. Wane jest rwnie, eby nie przytoczy ofiary swoimi reakcjami: zoci, smutkiem, rozpacz, bo takie reakcje powoduj dyskomfort. Niejednokrotnie bliscy (najczciej mczyni) wydaj si skupia bardziej na swojej reakcji (negatywnych emocjach) wobec sprawcy ni na odczuciach i stanach kobiety, ktra pada ofiar gwatu. zy i rozpacz bliskich czsto wzbudzaj w kobietach poczucie winy (za to e obarczyy swoich bliskich swoj histori) i poczucie, e to one musz si zaopiekowa swoimi bliskim. Wyraana przez bliskich (szczeglnie mczyzn)

175

MIDZY WIEDZ A STEREOT YPEM

R ap oR t

zo, agresja, a w szczeglnoci wypowiadane przez nich groby skrzywdzenia sprawcy, daj czsto kobietom poczucie utraty kontroli nad wasnym dowiadczeniem, przeniesienia centrum zainteresowania na sprawc gwatu, a nie odczucia i emocje jego ofiary. Inn reakcj, ktr kobiety oceniaj jako negatywn, jest unikanie rozmowy na temat ich dowiadczenia, ucinanie tematu po wymianie kliku zda, zmiana tematu oraz wypowiadane wprost opinie bliskich dotyczce tego, e nie powinny one zbyt wielu osobom opowiada o swoim dowiadczeniu. O ile kobiety rozumiej, e takie zachowanie moe wynika z dyskomfortu, delikatnoci rozmwczyni/rozmwcy (ktra/ktry nie wie, jak daleko moe si posun) oraz troski o to, e opowiadanie o dowiadczeniu gwatu moe wpyn na spoeczne postrzeganie kobiety (jej wykluczenie czy napitnowanie), wiele kobiet uznaje takie zachowanie jako niosce ze sob przekaz mwicy, i kobieta nie powinna publicznie pra swoich brudw (szczeglnie w sytuacjach, gdy sprawc jest m lub parter kobiety) oraz przekonanie, e powinna ona jak najszybciej o gwacie zapomnie. Jedna z respondentek zinterpretowaa rwnie takie reakcje jako wyraz lekcewaenia jej dowiadczenia. Dystansowanie si wobec dowiadczenia kobiety byo przez nasze respondentki czsto przywoywane w kontekcie ich zwizkw z mczyznami. Brak zainteresowania, ucinanie tematu, nietraktowanie go powanie oraz towarzyszce mu przekonanie, e kobieta powinna jak najszybciej zapomnie, nasze respondentki odbieray jako reakcje bardzo negatywne. Jedna z kobiet opowiadaa: Niefajna bya reakcja mojego chopaka, z ktrym si zwizaam. Rozmowa o tym bya ok, ale jak go poprosiam, eby mnie odwiz na skadanie zezna, to powiedzia, e ma inne zajcia w ten weekend. W ogle nie potraktowa tego powanie. [...] Bardzo niefajne byo [te to], co powiedzia mj obecny chopak, e przecie to byo trzy lata temu i ju powinnam zacz y normalnie. Mimo e mu sugerowaam, e czasem jest mi lepiej, czasem gorzej, i jak jest gorzej, to wtedy le na przykad znosz filmy czy jakie obrazy, w ktrych si pojawia przemoc, on jako zupenie tego nie przyj. Raz si nawet

17

MIDZY WIEDZ A STEREOT YPEM

na mnie obrazi, e nie chciaam obejrze jakiego filmu z jego znajomymi. I jak wyszam z tego wsplnego ogldania, nawet nie wyszed, eby mnie przytuli czy zapyta si o to, jak si czuj. [...] Czy to jest brak empatii, czy brak wiedzy na temat tego, e to jest bardzo cikie dowiadczenie?. Inna kobieta, ktra dowiadczya prby gwatu podczas wakacji, na ktrych bya ze swoim partnerem, opowiadaa: Chciaam si z nim tym podzieli, ale on nie chcia o tym porozmawia, bo by zy na siebie. On to sobie jako tam wyrzuca, wic ten temat si jako tak czsto nie pojawia. [...] Zawsze by wobec mnie troskliwy i opiekuczy, to si potem nasilio, ale waciwie potem nie do koca to przegadalimy. To bya taka sprawa, ktra w nas tkwia. On nie mg sobie z tym poradzi, wic to odepchn od siebie, zachowywa si tak, jak gdyby nic si nie stao, z takim wiatekiem z tyu gowy, e nastpnym razem do tego nie dopucimy. [...] To midzy innymi doprowadzio do naszego rozstania. Jako pozytywne i niezwykle wane wiele kobiet przywoywao natomiast yczliwe reakcje kobiet bliskich: matek, sistr czy przyjaciek, a take dalszych, np. znajomych kobiet, ktre miay za sob podobne dowiadczenia. Jedna z respondentek opowiadaa: Z dziewczyn, ktra miaa odrobin podobn histori, kiedy jechaa te na stopa, rozmawiaam dwukrotnie. [...] Wymieniymy si tymi historiami i myl, e to nam obu pomogo. Moe dziwnie to zabrzmi, ale myl, e to byo mie. Byo wiadomo, e ja j rozumiem i ona mnie te, e obie wiemy, jak si wtedy czuymy i moemy si wymieni praktycznymi poradami. Dla wielu kobiet kluczowa jest reakcja i zrozumienie innych kobiet. Niektre z naszych respondentek podkrelay take pozytywny wpyw moliwoci wygadania si wrd innych kobiet, zaznaczajc, e pewnych szczegw swojego dowiadczenia nie chciay ujawnia przed (nawet bliskimi) mczyznami. Dla jednej z naszych rozmwczy wanym aspektem kontaktw z innymi kobietami by aspekt edukacyjny, fakt, e jej historia moga sta si przestrog i przykadem tego, jak poradzi sobie w sytuacji, gdy kto chce nas zgwaci. Jak opowiadaa: Jestem przykadem kobiety, ktra bya w trudnej sytuacji, ktrej udao si jako

177

MIDZY WIEDZ A STEREOT YPEM

R ap oR t

w taki pozytywny sposb zakoczy. Jeszcze wczeniej, duo wczeniej czytaam rne porady, jak unikn przemocy seksualnej. Jedn z porad byo, eby zrobi kup albo zwymiotowa. Jako e to pierwsze byo niemoliwe, postaraam si zwymiotowa, i udao mi si wielokrotnie. To osabio napicie seksualne, przestaam by adna i pachnca i staam si kim odpychajcym, kim kto nie wzbudza emocji seksualnych. Wanym wtkiem rozwaa naszych respondentek bya kwestia procesu podejmowania decyzji o tym, czy o swoim dowiadczeniu zawiadomi rozmaite instytucje, przede wszystkim policj. W opinii naszych respondentek wysuchanie kobiety i stworzenie poczucia wiarygodnoci i bezpieczestwa nie oznacza, e bliscy powinni nakania je do zawiadomienia policji lub naciska, aby zgosiy si do instytucji pomocowych. Jedna z naszych respondentek argumentowaa: Nie chodzi o to, aby zaoferowa list organizacji, ale o wysuchanie, rozmow, stworzenie poczucia bezpieczestwa. Chodzi o komunikat jestem, chc z tob rozmawia, a nie zmuszanie to konkretnych dziaa. Z punktu widzenia tej kobiety rozmwca lub rozmwczyni nie powinni odpuszcza kwestii zgoszenia na policj, natomiast wany jest sposb, w jaki temat ten jest podejmowany: Wane jest uwiadomienie tej osobie, e zgoszenie na policj moe by kluczowe, bo np. potem nie bdzie dowodw, ale najwaniejsze jest nieprzejmowanie kontroli nad osob, ktra dowiadczya gwatu. Wiele kobiet podkrelao, e decyzja o tym, czy zgosi si na policj, do lekarza czy organizacji pomocowej powinna by autonomiczn decyzj kobiety. Dopiero po jej podjciu powinna ona otrzyma od bliskich wsparcie w decyzji, jak podja (moe to by np. towarzyszenie jej podczas wizyty u lekarza, terapeuty czy na komisariacie). III.2 Kontakty z instytucjami Zdaniem kobiet, ktre dowiadczyy gwatu lub prby gwatu, jednym z najwaniejszych problemw jest brak zintegrowanego podejcia do ich dowiadczenia, dziaania rozmaitych instytucji i organizacji s fragmentaryczne, brakuje w nich cigoci. Dla niektrych kobiet takie podejcie jest wynikiem traktowa-

178

MIDZY WIEDZ A STEREOT YPEM

nia gwatu, i szerzej przemocy seksualnej, jako kwestii indywidualnej (jako przestpstwo, fizyczne zranienie czy traum), a nie jako problemu strukturalnego, na ktry mona spojrze z szerszej perspektywy relacji spoecznych i priorytetw polityki spoecznej. Cz kobiet, z ktrymi rozmawiaymy w ramach tego badania, nie zdecydowaa si nigdy na powiadomienie o gwacie lub prbie gwatu policji czy suby zdrowia. Cz kobiet unikaa kontaktw z instytucjami, nie wyobraajc sobie po prostu tego, e o swoim dowiadczeniu mogyby opowiedzie, np. policji. Ich reakcj na gwat lub prb gwatu bya, przynajmniej pocztkowo, ch odcicia si od wiata, separacja; nawet opowiedzenie o swoim dowiadczeniu bliskim byo niejednokrotnie wyzwaniem. Jedna z respondentek mwia: [Gwat] to jest szok, po ktrym osoba ma ochot zamkn si przed wiatem, uzna [to wydarzenie] za niebye, umwi si ze wiatem, e nic si nie stao. Zaatwienie mnstwa rnych rzeczy, kontakt z policj nie jest w tym stanie marzeniem kobiety. Z drugiej strony, kobiety wiadomie unikay kontaktw z instytucjami, antycypujc (jak wynika z przeprowadzonych przez nas ankiet wrd sub w duej mierze susznie), i dowiadczenie to moe okaza si trudne i traumatyczne. Jedna z kobiet, ktra nie zdecydowaa si zgosi gwatu na policj mwia: Ja tego nie robiam i wyobraam sobie, e to musi by strasznie cikie. [] Na pewno decyzja, eby to zgosi jest trudna, bo zawsze jest ten schemat, e to jest moja wina. W poczuciu kobiet, ktre nie zdecydoway si na wizyt u lekarza czy zgoszenie gwatu na policj, kontakt z instytucjami wiza si z poczuciem zagroenia, lku przed brakiem szacunku dla ich dowiadczenia. Kobiety te bay si, e zostanie im odebrana podmiotowo, moliwo podejmowania decyzji; obaw obawiay si, e zostan wepchnite w instytucjonaln maszyn, z ktrej nie bdzie ucieczki, a funkcjonowanie w niej bdzie kontrolowane przez osoby trzecie: policj i publiczn sub zdrowia. Jak pokazuj przykady z historii niektrych naszych respondentek, obawy te byy/ s w duej mierze uzasadnione.

179

MIDZY WIEDZ A STEREOT YPEM

R ap oR t

W dowiadczeniu kobiet, ktre zdecydoway si na zgoszenie gwatu lub prby gwatu na policj czy do suby zdrowia, relacje z rozmaitymi instytucjami czsto sprowadzay si do bycia traktowan jako przedmiot eksperckich dziaa poszczeglnych przedstawicieli instytucji osb, ktre wiedz lepiej. Jedna z respondentek opisaa to w ten sposb: W instytucji czowiek jest tak rzecz, instytucja nie jest dla czowieka, tylko po to, eby dziaa i eby bya super wana. Duo waniejsi s pracownicy instytucji ni to, po co oni tam s, czyli ja. Wiele kobiet przywoywao w tym kontekcie dowiadczenie bycia traktowan jak (trudna) petentka, osoba, ktrej problem jest nieadekwatny do profilu, dziaa czy gwnych celw instytucji. Takiemu traktowaniu towarzyszy brak zainteresowania pracownikw instytucji dowiadczeniem kobiety, jawny brak kompetencji, praktyki i wiedzy w kwestiach zwizanych z przemoc seksualn. Co wane, poczucie takie kobiety miay nie tylko w relacjach z policj czy placwkami suby zdrowia, wiele z nich przywoywao je rwnie w odniesieniu do kontaktw z organizacjami pomocowymi. Jednym z najbardziej dojmujcych dowiadcze kobiet, ktre dowiadczyy gwatu lub prby gwatu, jest poczucie braku kontroli nad swoim dowiadczeniem. Dla wielu z nich odzyskanie poczucia samostanowienia i sprawczoci stao si kluczowe zarwno w ich kontaktach z bliskim, jak i instytucjami spoecznymi. W odczuciu niemal wszystkich naszych respondentek, o ile w relacjach z bliskimi denie do odzyskania poczucia sprawczoci i potrzeba kontroli nad losami ich sprawy bya zwykle szanowana i respektowana, dla instytucji pomocowych pozostaway one zwykle spraw, przypadkiem lub t od gwatu. Policja Wikszo kobiet, z ktrymi rozmawiaymy, nie zdecydowaa si z rnych powodw zgasza swojego dowiadczenia gwatu lub prby gwatu na policj. Dla dwch z naszych respondentek powodem by fakt, e gwat zdarzy si poza granicami Polski. Jedna z nich opowiadaa: Przez to, e wtedy byam w podry, nie chciaam mie kontaktu z policj, to by byo

180

MIDZY WIEDZ A STEREOT YPEM

duo zamieszania, a ja chciaam by jak najszybciej w domu, no i po prostu zaniedbaam to, nie chciaam mie kontaktu z policj w tamtym momencie. [...] Bylimy w drodze, to nie byo w Polsce, chcielimy by jak najszybciej w domu, jako to zostawi, skoczy podr. [...] Ja te nie czuam takiej potrzeby, wrcz przeciwnie, chciaam jak najszybciej stamtd ucieka. [...] Po powrocie do Polski rozwaaam to jeszcze raz, bo podejrzewam nie byam pierwsz ani ostatni jego ofiar, wic pomylaam, e dobrze byoby go unieszkodliwi. Z drugiej strony, jak byam ju Polsce, to uznaam, e dla polskiej policji szukanie kogo za granic wydaje si zadaniem ponad ich siy. Nie wierzyam, e to zadziaa, e to bdzie skuteczne, e policja zechce si tym zaj. Poza tym nie bardzo miaam ochot na kontakt z nimi. [...] Potem nikt nigdy nie spyta mnie, czemu nie poszam na policj. W adnej z rozmw to nie wystpio. Wiem, e sama w sobie powinnam to znale, potrzebne do zajcia si t spraw, ale czasem dobrze jest mie kogo [...], dobrze byoby mie kogo, kto w momencie, kiedy ju troch ochon, uporam si ze sob, pomoe mi si tym zaj. Inna kobieta, ktra nie zdecydowaa si uda na policj, obawiaa si, e jej przypadek nie zostanie uznany za gwat. Jej zdaniem, gwat maeski nie zostaby przez policj zakwalifikowany jako gwat, a jej wizyta wizaoby si z poczuciem winy i wstydu: Wstyd, e policjant powie to samo, co koleanka. ... Teraz wiem, e to jest przestpstwo, po dugotrwaej terapii. Swoj decyzj kobieta ta uprawomocnia dowiadczeniem koleanki, ktra w podobnej sytuacji zdecydowaa si na wizyt na policji, gdzie usyszaa: c, przecie jeli kobieta ma ma, to jej obowizkiem jest z nim wspy. Osoba ta przekonana bya take, e policja nie byaby w stanie nic zrobi dla jej sprawy, nie tylko w sensie prawnym, ale rwnie w sensie poprawienia jej stanu emocjonalnego, psychicznego. Jej zdaniem, wizyta na policji nic by nie wniosa, to by bya niepotrzebna szarpania. Dwie z respondentek, ktre zdecydoway si zgosi swoj spraw na policj, maj odmienne dowiadczenia. Dla jednej z nich, ktra dowiadczya gwatu poza Polsk, kontakt z tamtejsz policj opisywaa jako dowiadczenie w duej mierze po-

181

MIDZY WIEDZ A STEREOT YPEM

R ap oR t

zytywne. Natomiast druga, ktra dowiadczya prby gwatu w Warszawie, swj kontakt z lokaln jednostk policji opisaa jako straszny. Kobieta, ktra dowiadczya gwatu za granic ocenia swoje dowiadczenie z policj jako bardzo dobre, majc jednak wiadomo, e profesjonalizm urzdnikw spowodowany by tym, e stoi za mn konsulat (osoba ta zgosia zdarzenie do konsulatu polskiego za granic). Powiedziaa te: mam wiadomo tego, e gdybym bya kobiet stamtd, zostaabym potraktowana kompletnie inaczej. O ile dziaania policji na kadym etapie kobieta ta uznaa za profesjonalne i satysfakcjonujce, w jej odczuciu procedura policyjna bya decydowanie zbyt dugotrwaa. Jednym najbardziej dojmujcych i negatywnych dowiadcze tej kobiety bya konieczno oczekiwania na zakoczenie przeprowadzenia rozmaitych czynnoci policyjnych (namierzenie sprawcy, przewiezienie sprawcy do jednostki policji, przesuchanie, rozpoznanie). W tym czasie nie wolno jej byo wychodzi z pokoju na komisariacie, gdy sprawca znajdowa si na miejscu i mogaby si z nim spotka. Jedna z respondentek, ktra zgosia prb gwatu do jednostki policji w Warszawie, opisywaa swoje dowiadczenia z policj jako koszmarne, a jedynym pozytywnym elementem tego dowiadczenia bya w jej opinii telefoniczna rozmowa z dyspozytork. W odpowiedzi na zgoszenie w miejscu zamieszkania respondentki pojawio si dwch policjantw, ktrych zachowanie kobieta opisaa jako agresywne i niedelikatne. Jej przypadek zosta przez funkcjonariuszy zakwalifikowany jako rkwka. Jednoczenie policjanci robili pod adresem kobiety uwagi sugerujce, e postpia niesusznie, nie zawiadamiajc policji zaraz po zdarzeniu (kobieta ta, po ucieczce przed sprawc, udaa si do domu, skd zadzwonia na policj). Po przyjedzie na komisariat kobieta nie zostaa przesuchana, natomiast jej sprawa staa si przedmiotem gonych komentarzy i dyskusji pracujcych tam policjantw. Kobieta spotkaa si rwnie ze znaczcymi spojrzeniami policjantw skierowanymi na jej krtk spdnic. Podczas przesuchania kobieta wypytana zostaa ze szczegami o to, gdzie i w jaki sposb dotyka j sprawca. Policjanci zakwalifikowali jej dowiadczenie jako inne czynnoci

182

MIDZY WIEDZ A STEREOT YPEM

seksualne, a nie jako prb zgwacenia (jak odebraa to respondentka). Funkcjonariusz sugerowa niewnoszenie sprawy, argumentujc, e poniewa nie byo adnych wiadkw zdarzenia, policja nie ma podstawy do przyjcia zgoszenia oraz wszczcia postpowania karnego. Na koniec policjant porwna dowiadczenie kobiety do prby kradziey samochodu, mwic: Niech pani sobie wyobrazi, e kto chce ukra samochd i tak chodzi koo tego samochodu, chodzi przyglda si, co tam dotknie.... I czy my moemy wyciga tak osob. Nie! I tak samo jest z pani!. Przesuchanie kobiety zakoczyo si o godzinie drugiej w nocy. Na prob o odwiezienie do domu dyspozytor poda kobiecie i towarzyszcej jej koleance numer telefonu do korporacji takswkarskiej. W oparciu o swoje dowiadczenia, potrzeby i wiedz na temat sposobu funkcjonowania policji w Polsce, cz z naszych respondentek zaproponowaa szereg zmian w dziaaniu policji w przypadkach kobiet, ktre stay si ofiarami gwatu lub prby gwatu. Zdaniem naszych respondentek, wrd policjantek i policjantw niezbdna jest zmiana w sposobie traktowania ofiar gwatw (zarwno przy przyjmowaniu zgoszenia, jak i przy przesuchaniu), zmiana jzyka uywanego w kontaktach z poszkodowan oraz ton i tre wypowiedzi na temat dowiadczenia kobiet (na przykad unikanie komunikatw obwiniajcych). Dodatkowo zdaniem kobiet zachowana powinna zosta zasada prywatnoci i intymnoci (zarwno podczas zgaszania gwatu, jak i podczas przesuchania), zapewniona moliwo rozmowy z psychologiem, moliwo napicia si herbaty czy wyjcia na papierosa. Wane jest zapewnienie poszkodowanej kobiecie moliwoci wybrania na osob prowadzc spraw funkcjonariuszkikobiety. Zdaniem jednej z naszych respondentek, kluczowe jest rwnie to, aby spraw ze strony policji prowadzia jedna osoba, a poszkodowana powinna mie moliwo staego kontaktu z t osob. Suba zdrowia Trzy z naszych respondentek miay w kontekcie swoich dowiadczenia przemocy seksualnej kontakty ze sub zdrowia,

18

MIDZY WIEDZ A STEREOT YPEM

R ap oR t

wszystkie poza Polsk. Jedna z naszych respondentek po gwacie udaa si do placwki medycznej na badanie krwi (kobieta ta obawiaa si zaraenia wirusem HIV). Dwie pozostae odbyy wizyt w szpitalu w ramach prowadzonego przez policj dochodzenia w sprawie o zgwacenie. Dla obu dowiadczenie to okazao si dramatyczne czy wrcz traumatyczne. Po pierwsze, informacja na temat przypadku jednej z nich zostaa rozpowszechniona w szpitalu. Kobiety te miay te poczucie, e s przez personel oceniane. Po drugie, podczas badania ginekologicznego nie zostay zachowane zasady prywatnoci i intymnoci, badanie nie odbyo si w zamknitym pomieszczeniu. Po trzecie, lekarka przeprowadzajca badanie nie zachowaa zasady poszanowania godnoci ofiary podczas badania, sposb i pozycja, w ktrej kobieta poddana bya badaniu, bya uwaczajca i retraumatyzujca. Swoje dowiadczenie kobieta ta opisaa w nastpujcy sposb: To by absolutny koszmar. Miaam uczucie, e to jest instytucja, ktra sobie po prostu dziaa i czasem do nich przychodz jacy ludzie i wtedy oni si musz z nimi upora. Waciwie ta instytucja sprawia wraenie, jakby ona miaa tyle roboty sama z siebie, e jakby ona miaa inne cele, a ci, co tam przychodz, to nie wiadomo po co. Trwao to niesamowicie dugo, cay dzie trwaa moja wizyta w szpitalu. W rnych miejscach, rne badania i krzyki po prostu i to nie miao znaczenia, e ze mn bya konsulka, nie miao znaczenia to, e byam tam z polecenia policji. Tylko czuymy si jako mega wielki problem, ktrym si nikt nie chce zaj. cznie z tym, e ja cho ja nie znam tego jzyka wiem, e kobiety, ktre tam pracoway, w tym szpitalu, mwiy o nas jako o takich dziwkach po prostu. Byam badana, miaam badanie ginekologiczne przy otwartych drzwiach, i jak moja koleanka te drzwi zamkna, to wtedy pielgniarka je otworzya i stana w tych drzwiach, eby byy cay czas otwarte. To byo mega uprzedmiotawiajce i takie te bolesne fizycznie. Ale najwikszym koszmarem byo badanie odbytu, ktre si dobywao w sali penej po prostu ludzi, na rodku ktrej stao ko otoczone z czterech stron firank. Ja tam musiaam klcze dokadnie w takiej pozycji, w jakiej ten gwat si odby, nie

184

MIDZY WIEDZ A STEREOT YPEM

miaam moliwoci wyboru innej pozycji, dopiero potem si dowiedziaam, czytajc o tym, e mona tak zrobi, e mona da wybr. To, co ta pani mi robia, to bya [] powtrka z gwatu, to byo niesamowicie bolesne. Ja miaam podraniony odbyt i ona po prostu mnie zgwacia. W opinii kobiet, ktre miay za sob dowiadczenie kontaktw ze sub zdrowia, wizyta w szpitalu lub gabinecie lekarskim powinna przede wszystkim spenia wymagania intymnoci i prywatnoci. Wane jest, aby personel stara si unika sytuacji, w ktrej cay szpital wie, kto przyszed i w jakiej sprawie. Zdaniem jednej z naszych respondentek, badanie powinno odbywa si w obecnoci pielgniarki, a lekarz powinien zadba o to, aby uzyska dowody gwatu zarwno poprzez badanie ginekologiczne, jak badanie oglne obrae (tych bada powinien dokonywa ten sam lekarz/lekarka, a kobieta powinna mie moliwo wyboru pozycji badania). Wane jest rwnie, aby, podobnie jak w przypadku kontaktw z policj, zapewni kobiecie poczucie bezpieczestwa i cigoci, aby bya pod opiek jednej pielgniarki, lub/i miaa poczucie, e jest jeden lekarza/lekarka, ktrzy s odpowiedzialni za prowadzenie jej sprawy. Z dowiadcze kobiet wynika, i chodzenie od gabinetu do gabinetu i konieczno wielokrotnego przedstawienia swojej sprawy jest niezwykle stresujce. Jeli kobieta przysza do lekarza samodzielnie (nie w asycie policji), powinna zosta poinformowana o moliwoci zgoszenie swojej sprawy na policj. Organizacje pomocowe W swoich dowiadczeniach z organizacjami pomocowymi (instytucjami pomocowymi, organizacjami pozarzdowymi i orodkami terapeutycznymi) wiele kobiet podkrelao, e wane jest, i one w ogle s. Kobiety przyznay, e to wanie w tych orodkach wiele z nich po raz pierwszy potraktowanych zostao podmiotowo. Poczuy, e to one i ich dowiadczenie s centrum dziaa pracownikw. Jednoczenie nasze respondentki doceniy to, e wiele organizacji nie stosuje adnych praktyk wykluczajcych, e moe si do nich zgosi kada kobieta, ktra ma za sob dowiadczenie przemocy seksualnej. Jedna z re-

185

MIDZY WIEDZ A STEREOT YPEM

R ap oR t

spondentek mwia: To co mi si podobao, to to, e przemoc seksualna bya tam razem z mobbingiem i innymi formami przemocy. Miaam poczucie, e gdzie tam czsto si wartociuje te zdarzenia pod ktem tego, co jest cisze, a tu tego nie byo. [...] Uznaam wic, e jeli moe tam przyj kobieta, ktr szef apie za tyek, to ja te mog. [...] To bya jedyna instytucja, w ktrej miaam poczucie, e jest dla mnie. Nasze respondentki byy te generalnie zadowolone z poziomu usug oferowanych przez organizacje, w szczeglnoci za z pomocy terapeutycznej. Cz kobiet podkrelaa, e terapia pozwolia im odzyska poczucie panowania nad swoim yciem, poczucie sprawczoci, pomoga im wyj z depresji. Jedna z respondentek zwrcia uwag na to, e przez swoich terapeutw traktowana bya jako rdo wiedzy, a nie osoba, ktrej wiedz trzeba przekaza. Inna kobieta przyznaa, e terapia pozwolia jej widzie pewne rzeczy, dostarczya wiedzy, e moje reakcje maj nazw i nie s wyjtkowe, odosobnione. Dla wielu kobiet jednak w kontaktach z organizacjami pomocowymi duym problem okaza si sposb nawizania pierwszego kontaktu. Fakt, e wiele z nich dysponuje ograniczon przestrzeni, wpywa na brak atmosfery intymnoci w sytuacji zgaszania si do organizacji. Czsto umwienie si na wizyt wymagao rozmowy z recepcjonistk, ktra rzadko w odczuciu respondentek posiadaa wiedz i dowiadczenie w pracy z ofiarami przemocy seksualnej. Jedna z kobiet opisaa swj pierwszy kontakt z kobiec organizacj pozarzdow w nastpujcy sposb: Zadzwoniam tam i musiaam powiedzie, dlaczego chc si spotka. Pani w recepcji musiaam powiedzie, e jestem ofiar gwatu. Ja i tak miaam atwiej, poniewa wczeniej ju o tym rozmawiaam. Ale wyobraam sobie, e dla wielu kobiet to moe by trudne, eby si umwi tak, jak na wizyt u dentysty. W ogle nie wiadomo, jak to powiedzie, bo te to okrelenie, e jestem ofiar gwatu to nie do koca jest okrelenie, z ktrym ja na przykad tam szam. Nie mwic ju o tym, e gdybym tam miaa wczeniej dzwoni [zanim respondentka zacza rozmawia o swoim dowiadczeniu z innymi], to byoby dla mnie trudne to, e to miejsce jest jako tam sprecyzowane

18

MIDZY WIEDZ A STEREOT YPEM

trzeba si tam zgasza w przypadkach przemocy, w tym seksualnej. To, co mnie spotkao, to bya przemoc seksualna, ale na wczeniejszym etapie byoby mi trudno tak to nazwa. Podobnie niekomfortowa bya dla tej kobiety pierwsza wizyta w organizacji: Jest kontuar z recepcj z kobietami, ktre sobie plotkuj, wic siedzisz tam przez p godziny, bo poprzednia wizyta si przedua i jednoczenie suchasz o jakich pierdoach, o ktrych gadaj te dziewczyny za kontuarem. Tutaj pierdoy, a tu masa plakatw z pobitymi kobietami i ulotki. To byo dziwne to czekanie. Ja tak naprawd wtedy potrzebowaam, jeli ju miaam czeka, poby w ciszy i spokoju. Bo id pierwszy raz do psychologa, eby gada o tym, e zostaam zgwacona i naprawd nie mam ochoty sucha o tym, co jaka laska ugotowaa na obiad. Podobne odczucia miaa inna kobieta, ktra mwia: Przyszam na t wizyt i tam musiaam wypeni ankiet w recepcji, gdzie pisaam, o co chodzio, i tam wanie takie przytaczajce, mao prywatne, mao bezpieczne wydao mi si to miejsce. To, co jest fajne, e oni w ogle s, e wiadcz usugi. Jednak mogliby zadba o t przestrze, do ktrej przychodz ludzie. I dodaa: Ja jednak miaam takie poczucie, e jestem tam jednak tak petentk, w urzdzie, e oni tam maj swoje sprawy, a ja tam po prostu przychodz. A ja potrzebowaam tego, eby si na mnie skupi, eby na mnie si skupiaa uwaga, i e jest wane, e przychodz, e chc i potrzebuj pomocy. Dla niektrych z naszych respondentek trudne okazao si uzyskanie informacji na temat usug i dziaa powadzonych przez organizacje. Np. jedna z nich powiedziaa, e dopiero po jakim czasie dowiedziaa si, e przy miejscu, do ktrego chodzia na terapi, funkcyjne teatr dla kobiet z dowiadczeniami przemocy. Niejasne dla naszych respondentek byy rwnie zasady umawiania si na wizyty, odwoywania wizyty czy zmiany terapeuty. Z drugiej strony, kobiety opowiaday rwnie o sytuacjach kiedy ich wiedza na temat ich dowiadczenia zostaa podwaana zarwno na poziomie poznawczym (jedna z kobiet usyszaa, e jej prba interpretacji dowiadczenia gwatu z perspektywy feministycznej jest przeintelektualizowana), jak i praktycznym (innej kobiecie zasugerowano, i nie jest w stanie zadecydowa,

187

MIDZY WIEDZ A STEREOT YPEM

R ap oR t

do ktrego z terapeutw powinna uda si na terapi). Taki sposb traktowania kobiet nie zawsze stanowi zdaniem respondentek odbicie wyznawanej przez niektre organizacje filozofii koncertowania na dowiadczeniu kobiet i przekazania im poczucia kontroli nad wasn spraw. Cz kobiet miaa rwnie poczucie nieadekwatnoci oferowanych usug do ich dowiadczenia. Jak skonstatowaa jedna z respondentek, moe to wynika z faktu, i wiele z organizacji pomocowych nie koncentruje si na pracy z kobietami, ktre dowiadczyy gwatu, jest to ich dziaalnoci poboczna i uzupeniajca, wobec gwnego skoncentrowania na przemocy w rodzinie lub przeciwdziaaniu problemu alkoholowemu. Jedna z kobiet mwia: Ja miaam duym problem z tym, e masa tych poradni nazywa si poradniami dotyczcymi przemocy w rodzinie. To gdzie ja mam i? Z przemoc poza rodzin?. Kobiety zgwacone czuy si wic czsto w organizacjach wyobcowane. Wreszcie dla niektrych respondentek problem stanowi stricte terapeutyczny charakter niektrych organizacji pomocowych i zabrako im w ich dziaaniu misji i szerszego rozumienia kwestii przemocy seksualnej w perspektywie spoecznej i politycznej. Podsumowanie Gosy kobiet, ktre maj za sob dowiadczenie gwatu lub prby gwatu wydaj si podkrela i uwydatnia wag niektrych z zasygnalizowanych przez nas w tym raporcie wtkw. po pierwSze, z punktu widzenie redefinicji zarwno reprezentacji gwatu, jak i postpowania w sprawach gwatu, kluczowa jest kwestia podmiotowego traktowania kobiet i przejmowania kontroli nad dziaaniami policji przez kobiety. W wypowiedziach naszych respondentek wida wyranie przekonanie, i to one powinny na kadym etapie podejmowa decyzje w sprawie tego, jak dalej powinny toczy si losy ich sprawy. Na poziomie kontaktw z instytucjami konieczno odzyskania przez kobiety kontroli przekada si na postulat redefinicji relacji pomidzy kobiet i instytucj. To nie kobieta powinna by w instytucji problemem, ale instytucja powinna mie wiadomo swojej usugowej roli wobec kobiety jej dziaania i pro-

188

MIDZY WIEDZ A STEREOT YPEM

cedury powinny by zaprojektowane i przeprowadzane tak, aby na adnym etapie nie doprowadzi do uprzedmiotowienia czy wtrnej wiktymizacji. po Drugie, w opowieciach kobiet, ktre maj za sob dowiadczenie gwatu lub prby gwatu, bardzo silnie ujawnia si potrzeba kontaktu ze zintegrowanym system instytucjonalnym, ktry traktowaby kwestie gwatu nie z perspektywy oddzielonych od siebie dziaa poszczeglnych instytucji, ale w ramach holistycznych dziaa instytucjonalnych. Takie przedefiniowanie systemu wymaga przede wszystkim potraktowania gwatu jako zjawiska powszechnego i istotnego, ktre ma charakter systemowy, a nie jest indywidualnym problemem kobiety. Powane potraktowanie problematyki gwatu i przemocy seksualnej wie si z rozpoznaniem gwatu jako zjawiska politycznego, ktre w duej mierze jest nie tyle przestpstwem, lecz praktyk spoeczn odbijajc istniejcy w naszym spoeczestwie system wartoci i hierarchi wadzy. po trzecie wreszcie, przeamanie postrzegania gwatu jako tematu tabu na poziomie symbolicznym wymaga reewaluacji podejcia do kobiet, ktre dowiadczyy przemocy seksualnej, wczenia i uprzywilejowania ich gosu w publicznej debacie na temat gwatu i przemocy seksualnej. Zarwno z wywiadw z kobietami, ktre miay za sob dowiadczenie gwatu, jak z przedstawicielami instytucji pracujcych na rzecz tych kobiet, wyania si obraz porzdku instytucjonalnego, w ktrym dominuje podejcie waciwe dla spoeczestwa pobaliwego dla gwatu. W tym porzdku instytucjonalnym pracownicy, ktrych celem powinna by praca na rzecz ofiary, nie tylko wprost lub skrycie podwaaj wiarygodno kobiety (posdzajc j o lub sugerujc prowokacj, kamstwo lub fabrykowanie faktw) czy obwiniaj kobiet za gwat (sugerujc, i prowokowaa ona sprawc). W szerszej perspektywie spoecznej przedstawiciele policji, suby zdrowia reprezentuj bardziej oglne przekonanie spoeczne, wedle ktrego kobieta i tylko kobieta jest odpowiedzialna za prewencj i unikanie gwatu: to do niej naley dbao o odpowiedni strj, stan trzewoci czy unikanie niebezpiecznych miejsc. Takie podejcie do kobiet, ktre stay si

189

MIDZY WIEDZ A STEREOT YPEM

R ap oR t

ofiarami gwatu (s nieodpowiedzialne bd gupie) odpowiada obecnemu w kulturze patriarchalnej przekonaniu o saboci i niszoci kobiet. W szerszej perspektywie spoecznej, upowszechnienie przywoanej ju w tym raporcie postawy charakterystycznej dla spoeczestwa wolnego od gwatu wymaga wic nie tylko przemian na poziomie prawa czy procedur, ale gbszych przemian na poziomie spoecznym i politycznym: po pierwsze uznania gwatu za problem polityczny, po drugie przewartociowania priorytetw i relacji spoecznych tak, aby dowiadczenia kobiet uznawane byy za wane i wartociowe zarwno na poziomie praktycznym, jak i symbolicznym, po trzecie wprowadzenia rzeczywistej rwnoci pomidzy kobietami i mczyznami i potraktowania walki z seksizmem jako priorytetu na poziomie politycznym, spoecznym i kulturowym.

190

SYTUACJA OFIAR PRZEMOCY SEKSUALNEJ W POSTPOWANIU KARNYM. KOMENTARZ PRAWNY DO WYNIKW BADA

Magorzata ojkowska

Przemoc seksualna wyjtkowo drastycznie narusza integralno osoby, ktra jej dowiadcza. Odbiera kontrol i autonomi, pozbawia poczucia bezpieczestwa. Ofiary zgwace dowiadczaj stanw lkowych, depresyjnych, zmagaj si take z trudnymi uczuciami wstydu i winy. Powrt do rwnowagi moe trwa nawet latami. Z przeprowadzonych bada wynika, e 80% ofiar gwatu cierpi na zesp stresu pourazowego, ktry znaczco utrudnia im funkcjonowanie jeszcze dugo po zdarzeniu1). Podjcie decyzji o zawiadomieniu organw cigania o popenionym przestpstwie jest niezwykle trudne, nawet jeeli pokrzywdzona chce cigania i ukarania sprawcy. Zgwacone kobiety boj si, e nie uzyskaj wsparcia oraz e zostan obwinione za to, co si stao. Mwienie o przemocy seksualnej, ktrej byo si ofiar, wie si z ponownym przeywaniem emocji, ktre towarzyszyy zdarzeniu. Do tego dochodzi strach zwizany z ujawnieniem faktu zgwacenia przed otoczeniem, a take lk przed ocen i potpieniem spoecznym. Dodatkowo, zwaszcza gdy sprawc jest osoba bliska, pojawia si obawa przed ponownym atakiem. Dlatego ofiary zgwace s w sposb szczeglny naraone na tzw. wtrn wiktymizacj, czyli ponowne skrzywdzenie m.in. przez niewaciw reakcj otoczenia na to, co je spotkao. Take z tych powodw wymagaj szczeglnej ochrony.

S. Kluczyska, Psychologiczne konsekwencje gwatu, Niebieska Linia 00, nr .

191

SY TUACJA OFIAR PRZEMOCY SEKSUALNEJ W POSTPOWANIU KARNYM

R ap oR t

Z uwagi na dotkliwe psychiczne i fizyczne skutki przemocy seksualnej, niezwykle wane jest wypracowanie dobrych procedur reagowania na ni przez wymiar sprawiedliwoci. Tymczasem postpowanie karne nadal tylko w niewielkim stopniu uwzgldnia potrzeby osb pokrzywdzonych, nadajc pierwszoplanowe znaczenie prawom oskaronego. Programy majce na celu zmian tego stanu rzeczy i wprowadzenie dobrych praktyk realizowane s niekonsekwentnie. Czsto nie towarzysz im adne zmiany w przepisach aktw prawnych, przez co moc dziaania nakadanych na instytucje wytycznych jest ograniczona. Brakuje take edukacji sub oraz co najwaniejsze monitorowania i oceny skutecznoci wprowadzanej procedury. Ofiary przestpstw seksualnych nadal nie uzyskuj w postpowaniu karnym wystarczajcej ochrony. Dowiadczenia organizacji i instytucji dziaajcych na rzecz przeciwdziaania przemocy pokazuj, e istnieje kilka obszarw w postpowaniu karnym, ktre s szczeglnie zaniedbane z punktu widzenia ochrony praw osb pokrzywdzonych. Zaprezentowana w niniejszym opracowaniu analiza oparta jest na badaniach przeprowadzonych przez fundacj Feminoteka na potrzeby niniejszego raportu oraz wasnej obserwacji przebiegu postpowa karnych, w ktrych pokrzywdzonymi byy kobiety, ktre zgosiy si do organizacji i instytucji, z ktrymi wsppracuj prowadzc poradnictwo prawne2). W opracowaniu nie wziam pod uwag spraw, w ktrych przemoc seksualna bya tylko jedn ze zgaszanych organom postpowania form przemocy, ze wzgldu na specyficzne dodatkowe problemy, jakie si w nich pojawiaj. Wypracowanie zmian we wskazanych w opracowaniu strefach jest niezwykle istotne, nie tylko z punktu widzenia osb
 Oprcz kobiet zgaszajcych si do Fundacji Feminoteka wziam pod uwag m.in. osoby, ktre zgosiy si po pomoc prawn w zwizku ze zgwaceniem do Punktu Informacyjno-Konsultacyjnego Dzielnicy Ursynw Miasta Stoecznego Warszawy, Punktu Informacyjno-Konsultacyjnego w Grodzisku Mazowieckim, Punktu Informacyjno-Konsultacyjnego w Piasecznie, Orodka Interwencji Kryzysowej w Konstancinie Jeziornie oraz Stowarzyszenia Interwencji Prawnej (cznie okoo 50 przypadkw). Najwaniejsze problemy dotyczce przepisw procedury karnej skonsultowaam z prawniczkami z Oglnopolskiego Pogotowia dla Ofiar Przemocy w Rodzinie Niebieska Linia.

192

SY TUACJA OFIAR PRZEMOCY SEKSUALNEJ W POSTPOWANIU KARNYM

pokrzywdzonych, ale take ze wzgldu na profilaktyk oraz zwalczanie tego typu przestpczoci w ogle3). Im bardziej postpowanie karne jest dla pokrzywdzonych traumatyczne, tym mniej chtnie zawiadamiaj one organy cigania o przestpstwie. Im mniej informacji dociera do policji i prokuratury, tym wicej jest przestpstw nieujawnionych i sprawcw, ktrzy nie ponieli odpowiedzialnoci karnej. Im wiksza bezkarno sprawcw, tym wicej zgwace.

Zawiadomienie o popenieniu przestpstwa


Pierwsz barier utrudniajc osobie pokrzywdzonej zawiadomienie organw cigania o popenionym przestpstwie s okolicznoci, w ktrych musi ona poinformowa funkcjonariuszy policji o tym, co si stao. Z bada przeprowadzonych na potrzeby niniejszego raportu wynika, e w wikszoci jednostek policji nie funkcjonuj zasady, ktre nakazywayby od razu przyjcie kadej osoby w warunkach zapewniajcych jej ochron prywatnoci. W praktyce kobiety musz przekaza funkcjonariuszowi pierwsze informacje na korytarzu komisariatu lub komendy, bardzo czsto w obecnoci innych policjantw, interesantw lub osb oskaronych4). Osoba pokrzywdzona ma wprawdzie prawo zakomunikowania, e przysza zoy zawiadomienie o popenieniu przestpstwa (teoretycznie nie musi od razu informowa jakiego) i da przesuchania w oddzielnym pomieszczeniu, jednak aby tak si stao, musi wykaza si bardzo trudn dla niej w tej sytuacji asertywnoci. O ile przy dalszych przesuchaniach funkcjonariusze staraj si przestrzega zasady poufnoci, o tyle w pierwszym momencie skadania zawiadomienia, ofiara przestpstwa rzadko moe liczy na zachowanie swoich dowiadcze w tajemnicy. W dodatku, pomimo i
 Wedug danych zaprezentowanych w trakcie konferencji prasowej dotyczcej wdraanej przez rzd nowej procedury postpowania z ofiarami zgwace przez zastpc prokuratora generalnego Marzen Kowalsk, w Polsce ujawnianych jest tylko 8% popenionych przestpstw seksualnych. W ponad 90% gwatw sprawcy pozostaj bezkarni. 4 Wprawdzie zawiadomienie o popenionym przestpstwie zoy mona w formie ustnej lub pisemnej na policji lub w prokuraturze, do zgoszenia dochodzi najczciej bezporednio w jednostce policji.

19

SY TUACJA OFIAR PRZEMOCY SEKSUALNEJ W POSTPOWANIU KARNYM

R ap oR t

wprowadzane od dawna w policji i prokuraturze procedury nakazuj poszanowanie prywatnoci pokrzywdzonych, przyznajc im m.in. prawo do przesuchania bez obecnoci osb trzecich, nie s to jednak gwarancje ujte wprost w przepisach kodeksu postpowania karnego, ktre zawiadamiajca moe atwo odszuka i si do nich odwoa. W tym miejscu warto zauway, e osoby prowadzce postpowanie nie maj prawa sugerowa osobom pokrzywdzonym, by odstpiy od zawiadomienia o popenieniu przestpstwa, co jak pokazuje praktyka zdarza si czsto. Analiza postpowa karnych prowadzonych w sprawach kobiet zgaszajcych si do organizacji pomagajcych ofiarom przestpstw oraz badania Fundacji Feminoteka pokazuj, e pokrzywdzone bardzo czsto s informowane, jakoby nie doszo do popenienia przestpstwa lub e materia dowodowy w sprawie jest zbyt may, aby postpowanie przynioso jaki efekt. Nie jest to dziaanie uprawnione, nawet wtedy, jeeli osoby prowadzce postpowanie s przekonane, e nie ma podstaw do prowadzenia postpowania i nie chc naraa pokrzywdzonej na zwizane z nim nieprzyjemnoci. Zachowujc si w ten sposb, funkcjonariusze przekraczaj swoje uprawnienia. Organy cigania, do ktrych zgasza si ofiara przemocy, zawsze maj obowizek przyj zawiadomienie. Dopiero gdy po dokonaniu pierwszych czynnoci sprawdzajcych okae si, e nie podstaw do prowadzenia postpowania karnego, wydane zostaje postanowienie o odmowie wszczcia postpowania. Od tego postanowienia pokrzywdzonym przysuguje odwoanie.

Pouczenie o prawach i obowizkach pokrzywdzonego


Jedn z najwaniejszych regu procesu karnego jest zasada informacji. Oznacza ona, e uczestnicy postpowania maj prawo uzyska wiedz na temat obowizkw oraz przysugujcych im uprawnie, a osoby prowadzce postpowanie maj obowizek udzielania im takowych.

194

SY TUACJA OFIAR PRZEMOCY SEKSUALNEJ W POSTPOWANIU KARNYM

W praktyce obowizek informacyjny uznaje si za speniony w momencie, w ktrym pokrzywdzona otrzymuje standardowy druk o nazwie pouczenie pokrzywdzonego o podstawowych uprawnieniach i obowizkach, zawierajcy wybr przepisw kodeksu postpowania karnego. Warto jednak podkreli, e prawnicze sformuowania w nim zawarte wykluczaj waciwie zrozumienie treci przez pokrzywdzon. Ponadto druk nie dostarcza informacji o samym przebiegu postpowania karnego. Pokrzywdzona nadal wic nie wie, jakie czynnoci bd podejmowane i jak rol bdzie peni w trakcie postpowania. Wytyczne opracowane w roku 2009 przez Prokuratora Generalnego Andrzeja Czum nakazyway przy przyjmowaniu zawiadomienia o przestpstwie oraz pierwszym przesuchaniu pokrzywdzonego, niezalenie od pisemnego pouczenia o uprawnieniach, udziela mu dodatkowych ustnych informacji, aby tre pouczenia bya zrozumiaa. Obowizujca aktualnie Procedura postpowania policji i placwki medycznej z ofiar przemocy seksualnej nakada na funkcjonariuszy policji obowizek informowania ofiary przemocy seksualnej o przysugujcych jej prawach w formie ustnej i pisemnej5). Z analizy postpowa przeprowadzonej na potrzeby niniejszego raportu wynika jednak, e nie zawsze tak si dzieje. Funkcjonariusze nie maj umiejtnoci oraz nawyku wyjaniania pokrzywdzonym ich sytuacji. Wprawdzie kodeks postpowania stanowi, e brak pouczenia lub mylne pouczenie nie moe wywoywa ujemnych skutkw dla osoby, ktrej to dotyczy, w praktyce trudno jest jednak udowodni brak pouczenia. Tym bardziej, gdy pokrzywdzona otrzymaa pisemn informacj, mimo e informacja jest dla niej niezrozumiaa. Konsultanci prawni czsto podkrelaj, e pokrzywdzeni zgaszajcy si do organizacji pomocowych rzadko wiedz, jakie maj prawa i obowizki (nie
5 Procedura postpowania Policji i placwki medycznej z ofiar przemocy seksualnej zostaa opracowana przez Penomocnika Rzdu ds. Rwnego Traktowania. W pracach uczestniczyli przedstawiciele Ministerstwa Zdrowia, Ministerstwa Spraw Wewntrznych i Administracji, Policji, Prokuratury, Ministerstwa Sprawiedliwoci, Ministerstwa Pracy i Polityki Spoecznej, Biura Penomocnika Rzdu do spraw Rwnego Traktowania oraz organizacji pozarzdowych. Strona internetowa penomocnika rzdu do spraw rwnego traktowania: www.rownetraktowanie.gov.pl.

195

SY TUACJA OFIAR PRZEMOCY SEKSUALNEJ W POSTPOWANIU KARNYM

R ap oR t

wiedz np. e mog zgosi dowody wane dla sprawy, nie wiedz o prawie do wgldu do akt, nie maj wiadomoci, e mog wnosi o przyznanie im penomocnika z urzdu), o czym teoretycznie powinni by poinformowani przez organy prowadzce postpowanie karne

Wniosek o ciganie
Przestpstwo zgwacenia jest przestpstwem ciganym na wniosek. Oznacza to, e policja i prokuratura nie mog prowadzi postpowania bez wniosku osoby pokrzywdzonej. Co istotne w przypadku przestpstwa zgwacenia, inaczej ni w przypadku innych przestpstw, zoonego wniosku nie mona pniej cofn. Kodeks postpowania karnego stanowi, e funkcjonariusze maj obowizek poinformowa osob pokrzywdzon, i do prowadzenia postpowania potrzebny jest jej wniosek oraz, co wynika z przepisw i orzecznictwa, o braku moliwoci cofnicia wniosku. Obowizek pouczenia uprawnionego podmiotu naley rozumie jako pouczenie o wszystkich konsekwencjach zwizanych ze zoeniem lub zaniechaniem zoenia wniosku o ciganie. Skoro ustawa procesowa warunkuje ten sposb cigania karnego od woli pokrzywdzonego, to skadajcy owiadczenie woli uprawniony podmiot powinien by wiadomy wszystkich konsekwencji z tego warunku wynikajcych6). Jednak i w tym zakresie analiza postpowa karnych przeprowadzona na potrzeby niniejszego raportu pokazuje, e obowizek informacyjny czsto nie jest prawidowo realizowany. Pokrzywdzona rzadko informowana jest o braku moliwoci wycofania raz zoonego wniosku. Ponadto do udzielenia informacji o wnioskowym trybie prowadzenia postpowania dochodzi zwykle ju po dokonaniu szeregu czynnoci z jej udziaem. Kodeks postpowania karnego stanowi, e przed zoeniem wniosku policja lub prokurator mog podejmowa czynnoci konieczne dla zabezpieczenia dowodw. Pomimo braku wniosku
6 Wyrok Sdu Najwyszego Izba Karna z 008--7, II KK 40/08, Krakowskie Zeszyty Sdowe 009, nr 6, poz. .

19

SY TUACJA OFIAR PRZEMOCY SEKSUALNEJ W POSTPOWANIU KARNYM

o ciganie, mona wic dokona czynnoci zabezpieczajcych lady popenionego przestpstwa przed ich utrat, znieksztaceniem lub zniszczeniem (lady biologiczne ulegaj bardzo szybkiej degradacji). Odpowiednio zabezpieczone lady dostarczaj solidnego materiau dowodowego, a ekspertyzy kryminalistyczne wykonywane na materiale zabezpieczonym podczas ogldzin miejsca, osb i rzeczy dostarczaj cennych informacji o zdarzeniu i jego uczestnikach, prowadzc do identyfikacji sprawcy. Wielu z tych czynnoci organy cigania dokonuj we wsppracy z osob pokrzywdzon, np. ogldzin miejsca zdarzenia, obdukcji lekarskiej. Do przyjcia wniosku o ciganie dochodzi bardzo czsto ju po dokonaniu tych czynnoci. Dopiero w tym momencie pokrzywdzona jest informowana o swoich prawach i obowizkach. Oznacza to, e niejednokrotnie jest angaowana w czynnoci policji, zanim dowie si, jaka jest jej sytuacja procesowa oraz jakim czynnociom musi si podda, a jakim moe si sprzeciwi. Mimo e zabezpieczenie dowodw popenienia przestpstwa jest ogromnie wane dla postpowania, nie zwalnia to funkcjonariuszy z obowizku podmiotowego traktowania osoby pokrzywdzonej, zwaszcza e informacji na temat postpowania mona jej udzieli take ustnie i nie musi to zakca innych policyjnych czynnoci. Warto zauway take, e pomimo i w postpowaniu o zgwacenie wniosku o ciganie nie mona cofn policja i prokuratura czasami postpuje tak, jakby byo to moliwe. Z analizy spraw, w ktrych pomagaa fundacja Feminoteka wynika, e niezwykle czsto jeeli w ktrym momencie osoba pokrzywdzona odmawia wsppracy z organami cigania postpowanie zostaje umorzone, nawet jeeli zeznania nie s jedynym dowodem w sprawie i wykorzystujc pozostay materia dowodowy, mona by doprowadzi do skazania sprawcy. Na tak praktyk wskazuj take badania B. Zadumiskiej prze-

197

SY TUACJA OFIAR PRZEMOCY SEKSUALNEJ W POSTPOWANIU KARNYM

R ap oR t

prowadzone w roku 2006 w 35 jednostkach policji na terenie caego kraju7). Takie dziaanie jest niezgodne z prawem.

Przesuchanie w charakterze wiadka


Obowizkiem osb prowadzcych przesuchanie w postpowaniu karnym jest precyzyjne ustalenie przebiegu zdarzenia. Musz bowiem sprawdzi, czy zachowanie sprawcy wypenia znamiona przestpstwa; inaczej rzecz ujmujc czy zachowanie sprawcy pasuje do kodeksowego opisu przestpstwa. Realizujc cel, jakim jest zdobycie jak najwikszej iloci informacji, osoba odbierajca zeznania nie moe jednak zapomina o znaczeniu przesuchania dla ofiary. Przesuchanie moe mie bowiem ogromny wpyw na jej sytuacj funkcjonariusz moe udzieli wsparcia lub pogbi skutki traumy. Tymczasem polskie prawo nie gwarantuje osobie pokrzywdzonej obecnoci psychologa podczas przesuchania. Kodeks postpowania karnego w ogle nie przewiduje obecnoci psychologa przy przesuchaniu jako czynnika wsparcia dla osoby pokrzywdzonej. Wedug kodeksu postpowania karnego przesuchanie z udziaem biegego mona zarzdzi, kiedy istnieje wtpliwo co do stanu psychicznego wiadka, jego poziomu rozwoju umysowego, zdolnoci postrzegania lub odtwarzania przez niego postrzee. Podobne uwagi dotycz obecnoci innych osb podczas przesuchania prawo nie przyznaje ofierze moliwoci zadania, aby przy przesuchaniu na policji i w prokuraturze bya z ni osoba bliska lub pracowniczka organizacji pozarzdowej. Jedynie w sytuacji, gdy osoba przesuchiwana nie ukoczya 15 lat, czynnoci z jej udziaem powinny by, w miar moliwoci, przeprowadzone w obecnoci przedstawiciela ustawowego lub faktycznego opiekuna, chyba e dobro postpowania stoi temu na przeszkodzie. Procedura postpowania policji i placwki medycznej z ofiar przemocy seksualnej przewiduje wprawdzie, e ofiara ma prawo poprosi o obecno asystentki
7 Patrz te: B. Zaduminska, Sytuacja ofiar zgwacenia w postpowaniu przygotowawczym. Raport z monitoringu, Krakw 006, dostpny on-line, http://www. bezuprzedzen.org/doc/Sytuacja_ofiar_zgwalcenia_w_postepowaniu_przygotowawczym_zaduminska.pdf.

198

SY TUACJA OFIAR PRZEMOCY SEKSUALNEJ W POSTPOWANIU KARNYM

spoecznej z organizacji kobiecej lub Orodka Interwencji Kryzysowej8) oraz e ma prawo do pomocy psychologa, nie znajdujemy tam jednak informacji, czy osoby te maj prawo towarzyszy pokrzywdzonej take podczas przesuchania. W praktyce funkcjonariusze rzadko udzielaj zgody na udzia osb trzecich podczas prowadzonych przez nich czynnoci, obawiajc si ich wpywu na zeznania ofiary. Kolejn wan zasad, nieobecn w przepisach prawnych i w procedurach, jest przesuchiwanie ofiary i sprawcy w innym miejscu i innym czasie. Nawet bowiem przypadkowe spotkanie pokrzywdzonej ze sprawc zdarzenia w jednostce policji lub prokuratury moe nie tylko spowodowa kolejny uraz, lecz take wpyn na jako zoonych przez ni zezna. Zwikszeniu komfortu osoby skrzywdzonej przemoc seksualn suy coraz czciej przesuchanie jej przez osob tej samej pci. Poniewa taka procedura zmniejsza stres i uczucie skrpowania, coraz wiksza liczba jednostek policji (cho nadal nie wszystkie) stosuje j w swojej praktyce9). Naley jednak pamita, e przesuchanie kobiety przez kobiet nie gwarantuje nieurazowego przebiegu tego przesuchania. Zakadajc, e pe cakowicie wyeliminuje ryzyko traumy, wpadamy w puapk10). Dlatego bardzo wane jest szkolenie zarwno funkcjonariuszy, jak i funkcjonariuszek.

Mity i stereotypy
Czynnikiem, ktry w najwikszym stopniu negatywnie wpywa na prowadzenie postpowa w sprawach zgwace s zwizane z przemoc seksualn stereotypy, co potwierdzaj badania fundacji Feminoteka Szczeglnie ujawniaj si one podczas
8 Ulotka dla ofiar przemocy seksualnej http://www.rownetraktowanie.gov.pl/ sites/default/files/ulotka_dla_ofiar_przemocy_seksualnej.pdf. 9 Pe osb, ktre prowadziy postpowania w sprawach klientek fundacji Feminoteka bdcych podstaw niniejszej analizy, rozkada si p na p w poowie przypadkw byli to mczyni, w poowie kobiety. 0 Jedna z kobiet, ktrej Feminoteki udzielaa pomocy bardzo dobrze ocenia sposb, w jaki kontaktowali si z ni mczyni policjanci, ktrzy przyjli zawiadomienie oraz zawieli j do szpitala, najwikszego urazu doznaa natomiast podczas przesuchania przez policjantk kobiet.

199

SY TUACJA OFIAR PRZEMOCY SEKSUALNEJ W POSTPOWANIU KARNYM

R ap oR t

przesucha, niezalenie od pci osoby odbierajcej zeznania. W wielu rodowiskach do dzi panuje przekonanie, e porzdnych kobiet si nie gwaci, a ofiar gwatu padaj wycznie te niegrzeczne lub te, ktre zgwacenia chciay. Z tego te powodu zbierajc informacje na temat przebiegu zdarzenia, funkcjonariusze wci zadaj kobiecie pytania dotyczce jej ycia intymnego przed zgwaceniem oraz sytuacji rodzinnej i zawodowej w celu ustalenia stanu jej moralnoci11). Badajc okolicznoci zgwacenia, pytaj, czy pokrzywdzona ofiara przyczynia si do przemocy seksualnej analizuj jej strj, por, o ktrej wracaa do domu, ilo wypitego alkoholu12). Fakt zaistnienia gwatu czsto jest kwestionowany. Kobiety bywaj podejrzewane o prb zemsty na partnerze seksualnym lub szanta. Suchajc relacji kobiet dotyczcych przesucha w sprawach karnych o zgwacenie, mona czasem odnie wraenie, e mczyznom niezwykle trudno jest kobiet nie gwaci, e to kobiety musz podejmowa rne dziaania, aby gwatu nie dowiadczy. Jeeli jednak nie uda im si unikn przemocy seksualnej, s za gwat co najmniej wspodpowiedzialne i tym samym wspwinne popenienia przestpstwa. Mona zauway, e w przypadku szczeglnie drastycznych przestpstw dochodzi do pewnego mechanizmu wyparcia u osoby prowadzcej postpowanie przesuchujcy podwiadomie zakadaj, e skoro oni sami lub osoby im bliskie nie dowiadczyli zgwacenia, to adna kobieta rwnie nie powinna go dowiadczy, chyba e z wasnej winy popenia zaniedbanie lub gwat sprowokowaa. Zaoenie, e zgwacenie moe spotka kadego i w rnych okolicznociach musiaoby bowiem prowadzi osob przesuchujc do wniosku, e sama rwnie nie jest bezpieczna. atwiej jest wic przyj, e przemoc zagraa tylko komu innemu i e zawsze mona jej zapobiec.
 A. Sondej, Stygmat gwatu. Praktyka prawna i implikacje spoeczne procesw o zgwacenie, Lexus 007, nr 5.  W jednym z analizowanych przypadkw pokrzywdzon pytano, jak uczy si w szkole, jak ma ocen z zachowania, czy chodzi na lekcje religii, oraz o to, z jakiego powodu spotykaa si z czarnoskrym chopcem. Wszystkie te informacje, znajdoway si w protokole sporzdzonym z przyjcia zawiadomienia o popenieniu przestpstwa oraz przesuchania w charakterze wiadka.

200

SY TUACJA OFIAR PRZEMOCY SEKSUALNEJ W POSTPOWANIU KARNYM

Osoby prowadzce przesuchanie maj obowizek ustali przebieg zdarzenia, wic jeeli zadawane pokrzywdzonej pytania maj znaczenie dla sprawy, mog dotyczy spraw intymnych. Niedopuszczalne jest jednak sugerowanie ofierze, e sprowokowaa to, co j spotkao, oraz wzbudzanie w niej poczucia winy. Osoba przesuchujca w ogle nie ma prawa zadawa adnych pyta sugerujcych (ten zakaz wynika wprost z przepisw kodeksu postpowania karnego) ani w aden inny sposb wpywa na odpowiedzi pokrzywdzonej. Prowadzcy postpowania w sprawach zgwace powinni bardzo wiadomie podej do swoich czynnoci, biorc pod uwag, e ich sposb mylenia o przemocy seksualnej moe mie wpyw na ich dziaania. Nieprawidowy sposb prowadzenia przesuchania, wynikajcy z uprzedze, niesie ze sob ryzyko dla caego procesu karnego. Stereotypowe mylenie o przestpstwie zgwacenia skutkuje skoncentrowaniem przesuchania na tym, czy ofiara postawia dostateczny opr sprawcy, aby mona byo uzna, e do aktu seksualnego doszo wbrew jej woli13). Naley tutaj zaznaczy, e organy cigania musz ustali kwesti braku zgody na kontakt seksualny, poniewa naley ona do znamion popenienia przestpstwa. Pytania dotyczce tego, w jaki sposb doszo do zgwacenia i jaki miao przebieg, s wic uzasadnione. Niedopuszczalne jest jednak zakadanie, e do gwatu nie doszo, jeeli ofiara nie ma na ciele rozlegych oznak intensywnej przemocy fizycznej. Fakt przywizywania tak wielkiego znaczenia do kwestii stawiania przez ofiar oporu ma niezwykle istotne znaczenie wobec psychologicznej specyfiki gwatu14). Dwie najczstsze reakcje kobiet na sytuacj gwatu to obezwadnienie strachem lub oddzielenie wiadomoci od emocji, tzw. dysocjacja emocjonalna15). Czsto ofiara nie broni si take z tego powodu, e wie, e nie ma szans z silniejszym sprawc, boi si blu, czasem mier W analizowanych na potrzeby raportu przypadkach klientki relacjonoway, e osoby prowadzce przesuchanie, nawet w przypadku dotkliwych obrae, sugeroway, e klientka wyrazia zgod na stosunek seksualny. 4 R.K. James, B.E. Gillidan, Strategie interwencji kryzysowej. Pomoc psychologiczna poprzedzajca terapi, Warszawa 006. 5 K. Mioszewska, Gwat uraz psychiczny, Prawo i Pe 005, nr .

201

SY TUACJA OFIAR PRZEMOCY SEKSUALNEJ W POSTPOWANIU KARNYM

R ap oR t

ci. Szczegowe badanie kwestii oporu fizycznego u ofiary ma swoje rdo w stereotypie, wedug ktrego, gdy kobieta mwi nie, to myli tak, w zwizku z czym mczyzna ma prawo, do pewnej granicy, nie rozumie i nie akceptowa odmowy. Dopiero po przekroczeniu tej granicy moemy mwi o rzeczywistym braku zgody na zgwacenie. W wietle orzecznictwa, aby mona byo mwi o zgwaceniu, ofiara musi uzewntrzni swj sprzeciw, do zakwalifikowania czynu jako zgwacenia nie jest jednak konieczne przeamywanie jej oporu fizycznego. Nie jest on elementem niezbdnym. Kwesti oceny tego, czy sprzeciw by wystarczajco czytelny dla sprawcy, traktuje si indywidualnie, uzaleniajc to od sytuacji. Czyn z art. 197 KK (zgwacenie) stanowi zamach na wolno seksualn ofiary oraz nie musi czy si z powstaniem na ciele w wypadku zgwacenia obrae ciaa i o ile uzewntrzniony jest brak zgody pokrzywdzonej, racjonalnie do proporcji si, to mamy do czynienia z realizacj znamion tego przestpstwa. Zauway te naley, e opr ofiary nie musi polega na fizycznym przeciwstawieniu si uytym przez sprawc rodkom zmuszania i w zalenoci od sytuacji jego dostrzegane dla sprawcy uzewntrznienie, moe sprowadza si do innych form np. paczu, ustnych wypowiedzi, szarpania, czy prb wzywania pomocy. Jeeli zatem w krytycznym momencie oskareni mieli wiadomo, i maj do czynienia z bezradn, bardzo mod osob, nad ktr growali fizycznie, to majc nadto w polu widzenia i miejsce zdarzenia, jakim byo obce dla pokrzywdzonej mieszkanie, podzieli naley twierdzenie, i nie musieli oni uywa nadmiernej siy dla przeamania jej oporu wobec chci spkowania z nimi, ktry uzewntrzniaa w sposb dla siebie moliwy16). Majc na uwadze okolicznoci, w jakich doszo do zdarzenia noc, pobicie pokrzywdzonej, informacja o karalnoci za zabjstwo kobiety i wepchnicie pokrzywdzonej do piwnicy, gdzie doszo do zgwacenia sprawca nie musia wypowiada adnych dalej idcych grb, aby wywoa strach pokrzywdzonej.
6 Wyrok Sdu Apelacyjnego w Katowicach z 009-04-08, II AKa 7/09, Orzecznictwo Sdw Apelacyjnych 00, nr 8, poz. 7, s. .

202

SY TUACJA OFIAR PRZEMOCY SEKSUALNEJ W POSTPOWANIU KARNYM

Majc te na uwadze miejsce, przebieg zdarzenia, w tym nieustanne proby pokrzywdzonej, aby zaniecha on swych czynnoci, sprawca nie mg mie cienia wtpliwoci, e pokrzywdzona nie odbywa z nim stosunku dobrowolnie17). Zasadnicz cech przemocy, za pomoc ktrej sprawca dopuszcza si zgwacenia, jest obiektywna zdatno zastosowanych przez sprawc rodkw do wywoania stanu przymusu. Ocena, czy dolegliwo wyrzdzona przez sprawc spenia tak okrelone warunki, charakteryzujce dziaanie przy uyciu przemocy, winna by dokonywana w oparciu o kryteria indywidualno-obiektywne, a nie generalno-obiektywne. Dolegliwo uzna wic naley za stanowic przemoc wwczas, gdy jest ona obiektywnie znaczna i jednoczenie zdatna do pokonania oporu i niedobrowolnego uksztatowania procesw motywacyjnych czowieka o analogicznej co ofiara konstrukcji psychofizycznej, ktry znalazby si w sytuacji ofiary18). Naley take podkreli, e uycie przemocy fizycznej jest tylko jednym ze sposobw dokonania zgwacenia. Prawo karne przewiduje, e odpowiedzialno karn ponosi take osoba, ktra uya w tym celu groby lub podstpu.

Stereotypy a zgwacenie zbiorowe


Pomimo i o mechanizmach zgwacenia wiele si mwi, analiza postpowa karnych, w ktrych pokrzywdzonymi byy lub s kobiety zgaszajce si do Fundacji Feminoteka, pokazuje, e czstym bdem osb prowadzcych postpowanie karne w sprawie zgwacenia jest zaoenie, e motywem popenienia przestpstwa jest osignicie satysfakcji seksualnej przez sprawc.19) Tymczasem celem sprawcw zgwace najczciej
7 Postanowienie Sdu Najwyszego Izba Karna z 009-0-, V KK 56/08, Krakowskie Zeszyty Sdowe 009, nr 7-8, poz. . 8 Wyrok Sdu Najwyszego Izba Karna z 00-07-6, V KKN 95/99. 9 W jednym z analizowanych przypadkw sprawc by mczyzna, ktry z zemsty doprowadzi do zgwacenia swojej byej partnerki przez innych mczyzn, zwabiajc j do wynajtego hotelu i unieruchamiajc, a nastpnie obserwowa i dokumentowa fotograficznie cae zdarzenie. Zdjcia dotyczce zdarzenia wysya jej poczt internetow. Nie postawiono mu jednak adnych zarzutw, zosta jedynie przesuchany w charakterze wiadka.

20

SY TUACJA OFIAR PRZEMOCY SEKSUALNEJ W POSTPOWANIU KARNYM

R ap oR t

nie jest osignicie satysfakcji seksualnej, a przynajmniej nie wycznie. Znacznie waniejsze jest zademonstrowanie siy, pozbawienie ofiary godnoci, zdominowanie i ponienie20). Tym samym za wspsprawc zgwacenia moe zosta uznany kto, kto osobicie nie zrealizowa adnej czynnoci seksualnej z udziaem ofiary. Z punktu widzenia jego odpowiedzialnoci karnej nie jest istotne, czy dziaa on w tym, czy w innym celu. Sprawc zgwacenia jest nie tylko ten, ktry z ofiar odbywa stosunek pciowy, czy te zmierza do jego odbycia, ale i ten, ktry wprawdzie sam do takiego celu nie zmierza, ale stosujc przemoc doprowadza, bd prbuje doprowadzi j do poddania si obcowaniu pciowemu, choby z udziaem innego sprawcy21). Denie sprawcy do zaspokojenia swojego popdu pciowego, nie naley do znamion przestpstwa zgwacenia. Dla przyjcia, e sprawca swoim czynem wyczerpa znamiona tego przestpstwa jest bowiem istotne nie to, w jakim sprawca dziaa celu, lecz to, czy swoim zachowaniem odpowiadajcym ustawowemu opisowi dopuci si zamachu na wolno seksualn ofiary22). Rejestracja za pomoc rodkw audiowizualnych zgwacenia, dokonywanego przez innych sprawcw, nie jest ujta w znamionach strony przedmiotowej przestpstwa z art. 197 3 KK. Jednake jeeli zachowanie takie stanowi istotny, immanentny element czynu, jest niejako jego dopenieniem oraz zostao podjte w wyniku przyjtego midzy sprawcami podziau rl to osoba je realizujca jest wspsprawc zgwacenia zbiorowego23). Brak wiedzy na temat znamion przestpstwa utrudnia organom prowadzcym postpowanie prawidowe zidentyfikowanie wszystkich wspsprawcw zdarzenia. Oznacza to, e cz sprawcw nie ponosi odpowiedzialnoci karnej, pozostali za
0 A. Lipczyski, Stres pourazowy w wyniku gwatu i potrzeba wsparcia spoecznego, http://www.psychologia.net.pl.  Wyrok Sdu Apelacyjnego w Katowicach z 00-05-6, II AKa 6/0, Orzecznictwo Sdw Apelacyjnych 00, nr , poz. 8.  Postanowienie Sdu Najwyszego Izba Karna z 00-04-09, II KKN 49/98, Orzecznictwo Sdu Najwyszego Izba Karna 00, nr 7-8, poz. 5, str. 8.  Wyrok Sdu Apelacyjnego w Biaymstoku z 00-06-08, II AKa 48/0, Orzecznictwo Sdw Apelacji Biaostockiej 00, nr , str. 57.

204

SY TUACJA OFIAR PRZEMOCY SEKSUALNEJ W POSTPOWANIU KARNYM

odpowiadaj agodniej ni powinni zgwacenie zbiorowe zagroone jest wysz kar ni to, ktrego dopuszcza si jeden sprawca. 24) Nieprawidowa ocena okolicznoci popenienia przestpstwa wynikajca z bdnych przekona zawsze negatywnie wpywa na efekty postpowania karnego. Wprawdzie ostateczn decyzj dotyczc tego, czy przestpstwo zostao popenione i przez kogo, podejmuje sd w postpowaniu sdowym, jednak wstpna ocena sytuacji przez organy cigania ma ogromne znaczenie, poniewa to od nich zaley, czy do postpowania w sdzie w ogle dojdzie.

Jednorazowe przesuchanie
Ze wzgldu na trudnoci, ktre wi si z przesuchaniami ofiar przemocy seksualnej niezwykle istotne jest ograniczenie tych czynnoci do minimum. Wielokrotne przesuchania powoduj, e osoba skrzywdzona musi wielokrotnie odtwarza przebieg zdarzenia w niekomfortowych okolicznociach. Przepisy kodeksu postpowania karnego nie nakadaj jednak na organy cigania obowizku wycznie jednokrotnego przesuchania ofiary zgwacenia w postpowaniu karnym. Szczeglne zasady dotycz tylko ofiar przemocy seksualnej do 15. roku ycia. W takim przypadku przesuchanie przeprowadza sd na posiedzeniu z udziaem biegego psychologa. Protok przesuchania odczytuje si na rozprawie w sdzie, a jeeli zosta sporzdzony zapis obrazu i dwiku przesuchania, odtwarza si go podczas rozprawy. Dziki temu wiadka przesuchuje si tylko raz i nie ma potrzeby powtrnego przesuchiwania na etapie sdowym25). Wprowadzona w przepisie granica wiekowa oznacza, e szesnastoletnia ofiara zgwacenia jest traktowana jak osoba dorosa, moe by wic, teoretycznie, przesuchiwana wielokrotnie. Polskie orzecznictwo dostrzega problem wielokrotnych
4 Ponadto wobec osoby, ktra nie jest w opinii organw cigania wspsprawc zdarzenia, nie mona stosowa rodkw zapobiegawczych, nie mona im np. zakaza kontaktu z osob pokrzywdzon. 5 Warto zauway, e nawet w tym wypadku pokrzywdzonego przesuchuje si tylko raz. Moe by on jednak przesuchany ponownie wtedy, kiedy wyjd na jaw nowe istotne okolicznoci lub kiedy zada tego oskarony, ktry nie mia obrocy w czasie przesuchania pokrzywdzonego.

205

SY TUACJA OFIAR PRZEMOCY SEKSUALNEJ W POSTPOWANIU KARNYM

R ap oR t

przesucha pokrzywdzonych w postpowaniach karnych, nie id za tym jednak adne gwarancje dla pokrzywdzonych w kodeksie postpowania karnego. Ju w roku 1972 Sd Najwyszy wyda uchwa zawierajc wytyczne dla wymiaru sprawiedliwoci i praktyki sdowej w sprawach o przestpstwa zgwacenia, w ktrej stwierdza, i: w postpowaniu karnym zawsze naley baczy, aby w toku czynnoci procesowych nie naraa osoby pokrzywdzonej na zbdne przykroci, a zwaszcza naley w miar moliwoci unika wielokrotnego jej przesuchiwania26). Od do dawna podejmowane s prby opracowania procedur, ktrych podstawowym elementem jest jednorazowe przesuchanie ofiar przemocy seksualnej. W roku 2000 wytyczne dotyczce postpowania z ofiarami zgwace wyda Prokurator Rejonowy dla Warszawy Pragi Pnoc, Leszek Woniak. Zakaday one, e przesucha nie bdzie przeprowadza policja, a jedynie wybrani, specjalnie przeszkoleni prokuratorzy27). W roku 2009 wytyczne dla Prokuratorw prowadzcych ledztwa wyda Minister Sprawiedliwoci Andrzej Czuma. Jedna z wytycznych mwi o tym, e pokrzywdzony powinien by przesuchiwany tylko raz, kiedy wie si to z cikim przeyciem psychicznym28). Wprowadzona w roku 2010 Procedura Postpowania Policji i Placwki medycznej z ofiar przemocy seksualnej przewiduje, e Zasad powinno by jednorazowe przesuchanie w charakterze wiadka przez przeszkolon osob tej samej pci co Ofiara przemocy seksualnej29). Warto jednak zauway, e skuteczno dziaania wytycznych i procedur jest w duym stopniu uzaleniona od zmian w przepisach prawa i postpowania karnego. Bez tych zmian ich moc oddziaywania jest ograniczona. Aby unikn wielorazowych przesucha pokrzywdzonych, zaleca si, aby po wstpnym rozpoznaniu i przyjciu wniosku
6 Uchwaa poczonych Izb Karnej i Wojskowej z dnia  grudnia 97r. 6KZP 64/7. 7 R. Durda, K. Michalska, Procedury zamiast improwizacji, Niebieska Linia 00, nr . 8 Czuma wyda wytyczne dla prokuratorw w sprawie pokrzywdzonych, Gazeta Prawna .0.009. 9 http://www.rownetraktowanie.gov.pl.

20

SY TUACJA OFIAR PRZEMOCY SEKSUALNEJ W POSTPOWANIU KARNYM

o ciganie przez policj, ofiara zgwacenia bya od razu przesuchiwana przez prokuratora. Z przeprowadzonych przez Fundacj Feminoteka bada oraz przeanalizowanych przeze mnie przypadkw wynika jednak, e nie wszdzie ta zasada jest konsekwentnie stosowana30). Poza tym, nawet jeeli pokrzywdzona zostanie przesuchana jeden raz w postpowaniu przygotowawczym (czyli tym, ktre prowadzi prokuratura i policja), nadal konieczne bdzie jej przesuchanie na etapie sdowym. Zawsze jest wic ona przesuchiwana minimum dwa razy.

rodki zapobiegawcze
W postpowaniu karnym dotyczcym zgwacenia niezwykle wane jest zapewnienie bezpieczestwa osobie pokrzywdzonej. Kodeks postpowania karnego przewiduje moliwo zastosowania wobec sprawcy tzw. rodkw zapobiegawczych. rodki zapobiegawcze stosuje si przede wszystkim po to, by zabezpieczy prawidowy tok postpowania, mona je jednak stosowa wyjtkowo, aby zapobiec popenieniu przez oskaronego nowego, cikiego przestpstwa. Jednym ze rodkw zapobiegawczych jest dozr policji, ktry moe by poczony z zakazem kontaktw, zakazem przebywania w okrelonych miejscach, a take innymi ograniczeniami swobody oskaronego. Niestety, analiza postpowa karnych prowadzonych z udziaem kobiet zgaszajcych si do organizacji pomagajcych ofiarom przemocy pokazuje, e zakaz kontaktw rzadko stosowany jest przez organy prowadzce postpowanie, nawet wtedy, gdy prosi o to osoba pokrzywdzona31). O czstsze stosowanie zakazu kontaktw apelowa ju w roku 2009 Prokurator Generalny, Andrzej Czuma: Nie wolno lekceway informacji o zagroeniu pokrzywdzonego i jego najbliszych ze strony sprawcy lub jego otoczenia, a jeli wystpuje prawdopodobiestwo realizacji grb, naley

0 Wrd analizowanych na potrzeby raportu przypadkw byy take takie, w przypadku ktrych doszo do trzech przesucha w okresie jednego tygodnia. Dwa razy przesuchiwaa pokrzywdzon policja, raz prokurator.  D. Krzyszto, Rzecznik pyta, Niebieska Linia 008, nr 5.

207

SY TUACJA OFIAR PRZEMOCY SEKSUALNEJ W POSTPOWANIU KARNYM

R ap oR t

zapewni pokrzywdzonemu odpowiednie rodki ochrony32). Praktyka pokazuje jednak, e problem nie zosta ostatecznie rozwizany. rodkiem, ktry polega na cakowitej izolacji sprawcy od otoczenia jest tymczasowe aresztowanie. Kodeks postpowania karnego stanowi, e tymczasowe aresztowanie mona zastosowa wobec oskaronego wwczas, gdy zachodzi uzasadniona obawa, e bdzie nakania pokrzywdzon do skadania faszywych zezna lub wyjanie albo w inny bezprawny sposb utrudnia postpowanie karne. Wyjtkowo mona je zastosowa take wtedy, kiedy zachodzi uzasadniona obawa, e oskarony popeni przestpstwo przeciwko yciu, zdrowiu lub bezpieczestwu powszechnemu, zwaszcza jeeli popenieniem takiego przestpstwa grozi. Ponadto w niektrych sytuacjach potrzeba zastosowania tymczasowego aresztowania moe by uzasadniona groc oskaronemu surow kar. W wielu jednak sprawach, w ktrych kodeksowe przesanki zastosowania tymczasowego aresztowania istniej, nie stosuje si go33). W tym miejscu warto przypomnie, e znaczna cz sprawcw zgwace to osoby znane ofierze i w znacznym stopniu oddziaywaj na ofiar, usiujc przekona j do zoenia faszywych zezna w postpowaniu karnym. Warto zauway take, e sprawcy zgwace przewanie s przestpcami wielokrotnymi. Wyniki bada dotyczcych czynnikw ryzyka recydywy wrd przestpcw seksualnych wskazuj, e nawet kara pozbawienia wolnoci sama w sobie nie zmniejsza znaczco prawdopodobiestwa powrotu do zachowa dewiacyjnych34). Wprawdzie przepisy kodeksu postpowania karnego stanowi, e tymczasowego aresztowania nie stosuje si, gdy na podstawie okolicznoci sprawy mona przewidywa, e sd orzeknie w stosunku do oskaronego kar pozbawienia wol Wytyczne Prokuratora Generalnego z dnia 0 lutego 009 r. w sprawie dziaa na rzecz pokrzywdzonego.  W adnej ze spraw analizowanych na potrzeby tego opracowania sprawca nie zosta tymczasowo aresztowany. Podobnie jest w postpowaniach karnych dotyczcych przestpstwa zncania si (art. 07 k.k.). 4 W. Marshall, Praca ze sprawcami przestpstw seksualnych. Materiay szkoleniowe, Sulejw 007.

208

SY TUACJA OFIAR PRZEMOCY SEKSUALNEJ W POSTPOWANIU KARNYM

noci z warunkowym zawieszeniem jej wykonania, albo e okres tymczasowego aresztowania przekroczy przewidywany wymiar kary pozbawienia wolnoci, jednak zastosowanie ich moe prowadzi do absurdu. Obawa wymiaru sprawiedliwoci przed niesusznym zastosowaniem tymczasowego aresztowania powoduje, e sprawca nie zostaje aresztowany, przez co destrukcyjnie wpywa na postpowanie karne (np. wpywajc na zeznania wiadkw), przez co z kolei nie zostaje skazany. Powoduje to utrwalenie przekonania, e sprawcw zgwace nie skazuje si na wysokie kary, a to z kolei wpywa na nisk czstotliwo orzekanie tymczasowych aresztowa. Z pewnoci natomiast taka sytuacja sprawia, e po raz kolejny prawa oskaronego uwzgldnione s w wikszym stopniu ni prawa osoby pokrzywdzonej.

Postpowanie sdowe
W postpowaniu przygotowawczym pokrzywdzona jest stron postpowania, z czym wie si szereg uprawnie. Na etapie postpowania sdowego jej status ulega zmianie pokrzywdzona traci status strony. Ma jednak prawo wystpi w procesie jako oskaryciel posikowy, a jej wejcie w rol oskaryciela posikowego jest szans zachowania moliwoci dziaania, ktr miaa podczas postpowania przygotowawczego. Oskaryciel posikowy dziaa obok prokuratora, czyli popiera wniesiony przez niego akt oskarenia i wnosi o ukaranie sprawcy. Pomimo i oskaryciel posikowy nie ma obowizku brania czynnego udziau w postpowaniu, wejcie w t rol jest czsto zbyt trudne dla osb pokrzywdzonych, poniewa wymaga konfrontacji ze sprawc. Pokrzywdzona jako oskarycielka posikowa ma prawo wnosi o ustanowienie dla siebie penomocnika z urzdu, zostanie on ustanowiony jednak tylko wtedy, kiedy jej sytuacja finansowa jest za i sd uzna to za zasadne. Pokrzywdzona, ktra nie zostaje oskarycielk posikow w postpowaniu karnym, peni ju rol wycznie wiadka i traci wikszo uprawnie. Dla sytuacji ofiary przemocy seksualnej, gdy nie moe ona unikn powtrnego przesuchania, niezwykle niekorzystna jest

209

SY TUACJA OFIAR PRZEMOCY SEKSUALNEJ W POSTPOWANIU KARNYM

R ap oR t

przewleko procedur sdowych. Do przesuchania pokrzywdzonej na rozprawie dochodzi czasem po roku czy dwch latach od zgwacenia. Pokrzywdzona w tym czasie prawdopodobnie uporaa si ju z trudnymi uczuciami i wrcia do rwnowagi35). Tymczasem musi ponownie odtworzy sytuacj zgwacenia, przypomnie sobie bardzo dokadnie zdarzenie, wrci do traumatycznych dowiadcze i najczciej nie udaje si jej unikn spotkania ze sprawc na sali sdowej. W wyjtkowych wypadkach, gdy naley si obawia, e obecno oskaronego mogaby oddziaywa krpujco na wyjanienia wsposkaronego albo na zeznania wiadka lub biegego, przewodniczcy moe zarzdzi, aby na czas przesuchania danej osoby oskarony opuci sal sdow. Na sali ma jednak prawo pozosta jego obroca, ktry moe zadawa przesuchiwanej osobie pokrzywdzonej pytania zwizane z procesem. Nawet w razie wyczenia jawnoci rozprawy mog by obecne na sali, oprcz osb biorcych udzia w postpowaniu, po dwie osoby wskazane przez oskaryciela publicznego, oskaryciela posikowego, oskaryciela prywatnego i oskaronego. Obecno osb wskazanych przez oskaronego na sali rozpraw moe by dla pokrzywdzonej rwnie krpujca, co obecno oskaronego.

Wnioski
W Polsce nadal brakuje dobrego systemu reagowania na przestpstwa seksualne. Cho w sposobie prowadzenia postpowa karnych dotyczcych zgwace wida w ostatnim czasie pewn popraw, nadal pozostawia on wiele do yczenia. Stereotypowe mylenie o mechanizmach przemocy i niezrozumienie psychologicznej sytuacji ofiar, mona zauway u wielu policjantw, prokuratorw i sdziw, co wpywa niekorzystnie na jako prowadzonych przez nich postpowa. Polski system postpowania karnego w dalszym cigu nie chroni wystarczajco praw osb pokrzywdzonych. Aby to zmieni, naley opracowa zmiany przepisw prawnych uwzgldnia5 Zagubiona szybko procesu karnego. wiato w tunelu, red. S. Walto, J. Czapska, Krakw 007.

210

SY TUACJA OFIAR PRZEMOCY SEKSUALNEJ W POSTPOWANIU KARNYM

jce potrzeby ofiar przemocy seksualnej. Z uwagi na traumatyczny charakter przestpstwa zgwacenia, jedn z pierwszych zmian powinno by wprowadzenie do kodeksu postpowania karnego nowych uregulowa dotyczcych przesucha ofiar przemocy seksualnej (jedno przesuchanie przeprowadzane z udziaem psychologa). Wytyczne ustanawiane w tym zakresie dla prokuratury i policji s, jak pokazuje praktyka, niepene i niewystarczajce. W sprawach o przestpstwa seksualne musz istnie take jasne procedury dziaania. Przemoc wobec kobiet ma gboko zakorzenione kulturowe podstawy, co powoduje szybk destrukcj istniejcych zasad postpowania, jeeli tylko nie s wdraane konsekwentnie. Z tego samego powodu wytyczne dotyczce reagowania na przestpstwa seksualne nie mog by wprowadzane poowicznie. Wprowadzeniu procedury musz towarzyszy dziaania edukacyjne i zmiany w systemie prawa powszechnie obowizujcego. Naley take na bieco sprawdza, czy wprowadzone zasady dziaaj i czy odpowiadaj potrzebom osb pokrzywdzonych. Warto take zauway, e w Polsce nadal brakuje wsparcia psychologicznego oraz prawnego dla ofiar przestpstw. Funkcjonujce do tej pory programy pomocy ofiarom nie gwarantuj ofiarom przestpstw seksualnych pomocy adekwatnej do ich potrzeb. Istnienie odpowiedniego zaplecza wpynoby pozytywnie na ilo przestpstw ujawnionych przez organy wymiaru sprawiedliwoci i tym samym zmniejszyo bezkarno sprawcw zgwace.

211

R ap oR t

MCZYNI PRZECIWKO MSKIEJ PRZEMOCY SEKSUALNEJ WOBEC KOBIET

10

Jacek Fenderson

Przemoc wobec kobiet jest podstawow barier dla rwnoci pci. Przemoc niszczy fizyczne i psychiczne zdrowie kobiet, ogranicza moliwo podejmowania nieskrpowanych decyzji, nie pozwala na rwn partycypacj kobiet w yciu politycznym i spoecznym. Mska przemoc zarwno wyraa, jak i podtrzymuje patriarchalne stosunki wadzy. Przez ostatnie kilkadziesit lat kobiety, grupy i ruchy kobiece z caego wiata prboway krytykowa, odpowiada i powstrzymywa przemoc wzgldem kobiet. Ich wysiki s wspierane przez mniej liczn, ale cigle rosnc grup mczyzn. Biorc pod uwag przemoc wobec kobiet, mczyni s zarwno czci problemu przemocy, jak i jego rozwizaniem. Czci problemu, gdy w wikszoci przypadkw to mczyni s sprawcami przemocy wobec kobiet, o czym wiadcz policyjne statystyki: 99% sprawcw przemocy seksualnej wzgldem kobiet to mczyni (http://policja.pl/statystyki). To mczyni rwnie s rozwizaniem problemu przemocy, gdy to wanie ich zachowanie musi ulec zmianie, aby zmniejszy liczb przypadkw przemocy wzgldem kobiet. Przemoc jest zjawiskiem w duej mierze zwizanym ze spoeczno-kulturowym wzorcem zachowa. Msko, jako cecha definiowana przez kontekst spoeczny, jest utosamiana z si, agresj i dominacj. Taki wzorzec uwarunkowany jest spoecznie, historycznie i polityczne. wiadcz o tym badania nad kulturami, w ktrych agresja zwizana z rol pciow jest nieobec-

212

MCZYNI PRZECIWKO MSKIEJ PRZEMOCY SEKSUALNEJ WOBEC KOBIET

na lub te bardzo rzadka1). wiadczy o tym rwnie fakt, i jest bardzo wielu mczyzn, ktrzy nie akceptuj przemocy. Ponadto istnieje wyrany zwizek pomidzy spoecznym wzorcem mskoci a obserwowanym w danym spoeczestwie przyzwoleniem na przemoc wobec kobiet2). Przemoc wobec kobiet jest znacznie bardziej prawdopodobna w kulturach, w ktrych msko definiowana jest przez takie atrybuty jak dominacja, wytrzymao, honor3). W takim spoeczestwie mczyni agresywni, pozbawieni empatii, wykorzystujc swoj uprzywilejowan wzgldem kobiet pozycj, po prostu speniaj kulturowe wymogi dotyczce pci i zachowania. Mczyni, dla ktrych przemoc jest nieodcznym atrybutem mskoci, s znacznie bardzie skonni do zachowa seksualnie agresywnych i natarczywych4). Badania prowadzone wrd sprawcw gwatw wykazay, i identyfikuj si oni z tradycyjnym wzorcem mskoci, powielaj stereotypy dotyczce ofiar gwatw oraz uwaaj, i mczyni generalnie powinni dyscyplinowa i kara kobiety5). Mczyni z tradycyjnym, surowym i mizoginicznym podejciem do rl pciowych s bardziej skonni do stosowania przemocy fizycznej wobec kobiet6). Dodatkowo, w sytuacji kiedy grupa rwienicza zachca i usprawiedliwia wykorzystywanie kobiet, znaczna cze relacji damsko-mskich opiera si na wykorzystywaniu kobiet7). Biorc pod uwag konkretne przykady przemocy w relacjach rodzinnych, w otoczeniu bliskich znajomych itp., zaleno
 L.L. Heise, Violence, sexuality, and womens lives, w: Conceiving sexuality: Approaches to sex research in a postmodern world, eds. R.G. Parker, J.H. Gagnon, New YorkLondon 995.  M. Flood, Engaging men in endindg mens violence against women, w: Expanding Our Horizons. Conference Materials, Sydney 00.  R.W. Connell, Masculinity, violence and war, w: War/masculinity, eds. P. Patton, R. Poole, Sydney 985. 4 J.M. ONeil, M. Harway, A multivariate model explaining mens violence toward women: Predisposing and triggering hypotheses, Violence Against Women 997, nr . 5 R. Warshaw, I never called it rape, New York 988. 6 C. Alder, Violence, gender and social change, International Social Science Journal 99, nr ; J.M. ONeil, M. Harway, A multivariate model explaining mens violence toward women, dz.cyt. 7 L.L. Heise, Violence against women: An integrated, ecological framework, Violence Against Women 998, nr 4.

21

MCZYNI PRZECIWKO MSKIEJ PRZEMOCY SEKSUALNEJ WOBEC KOBIET

R ap oR t

pomidzy mskoci, wadz a przemoc jest jeszcze bardziej istotna. Poziom przemocy wobec kobiet jest wyszy w spoeczestwach, w ktrych mska dominacja na polu ekonomicznym oraz decyzyjnym w rodzinie jest silniejsza ni w spoeczestwach, w ktrych panuje bardziej sprawiedliwy podzia rl w rodzinie8). Teoretyczne analizy wskazuj, i znacznie wikszy wpyw na stosowanie przemocy maj spoeczne oczekiwania wzgldem pci ni sama pe jako cecha biologiczna. Nie naley jednak zapomina, i duy wpyw na zachowania przemocowe maj rwnie inne pozostae czynniki spoeczne, takie jak pozycja, historia osobista, wpyw grupy odniesienia itp. W wielu krajach na wiecie mczyni zdaj sobie spraw z ogromnej odpowiedzialnoci, jaka na nich spada w kwestii przeciwdziaania przemocy, w tym przemocy seksualnej wobec kobiet. Praca nad zmian stanu rzeczy przybiera dwie postaci. Mona mwi o podejciu indywidualnym, czyli o pracy ze sprawcami przemocy seksualnej w celu zmiany zachowania osb, ktre ju dopuciy si naduy, oraz o podejciu oglnym, czyli o pracy nad spoeczestwem, nad tworzeniem alternatywnego modelu mskoci. Strategia pracy nad panujcym modelem mskoci i kobiecoci jest w istocie prewencj przemocy, strategi by moe czasochonn i dugoterminow, ale przynoszc trwae efekty. Najbardziej znany przykad mskiej grupy zajmujcej si przeciwdziaaniem przemocy wzgldem kobiet to k ampania Biaej wStki 9). To pierwsza midzynarodowa akcja tego typu, ktra dzi skupia setki tysicy mczyzn na caym wiecie. Akcja powstaa w reakcji na zabjstwo 14 kobiet przez antyfeminist w roku 1991 w Kanadzie. Pomys na kampani jest bardzo prosty: jej celem jest zachcenie mczyzn do sprzeciwiania si przemocy wobec kobiet. Symbolem kampanii jest biaa wstka. Jej przypicie oznacza deklaracj niestosowania przemocy wobec kobiet i nieignorowania jej przejaww. Wok tej midzyna8 9 Tame. http://www.whiteribbon.ca.

214

MCZYNI PRZECIWKO MSKIEJ PRZEMOCY SEKSUALNEJ WOBEC KOBIET

rodowej kampanii w kilkunastu krajach uformoway si podobne grupy, ktrych celem jest rwnie pooenie kresu przemocy wzgldem kobiet10). Kampania zostaa stworzona przez kanadyjsk grup men againSt Sexual a SSault anD r ape. Grupa stworzya rwnie dwie serie prowokacyjnych, a przez to bardzo sugestywnych wlepek. Pierwsza z nich to duy, wyrany, biay napis na czarnym tle Tylko dlatego, e bya zbyt przestraszona, aby walczy, drapa, gry, kopa, paka, nie oznacza, i to nie by gwat. Kolejna seria wlepek oparta jest na innym pomyle: przedstawiaj one postaci kobiet w rnych pozach, w rnych okolicznociach, np. ebrzc bezdomn kobiet, dziewczyn na dyskotece, kobiet opalajc si na play itp.. Na kadym zdjciu ma, acz wyran czcionk, napisane jest haso To nie jest zaproszenie do gwatu11). Wlepki byy umieszczane w mskich toaletach w USA i Kanadzie. Kampania miaa na celu przeamanie tendencji do zrzucania odpowiedzialnoci za gwat na ofiar oraz w prosty sposb komunikowa, i gwat to kada forma zachowania seksualnego, na ktr partnerka (partner) nie wyraa zgody. Najwicej mskich grup skupionych na przeciwdziaaniu przemocy wobec kobiet znajduje si wanie w USA w tej chwili jest ich ponad sto. Grupa men c an Stop r ape (Mczyni mog powstrzyma gwat) z Waszyngtonu traktuje mczyzn jako sojusznikw kobiet w walce z przemoc i stara si zmieni wzorzec mskoci tak, aby relacje pomidzy pciami oparte byy na rwnoci i sprawiedliwoci. Grupa zajmuje si prac z modzie, wystpieniami medialnym, prowadzeniem warsztatw i kampanii w caych stanach zjednoczonych. Ich akcje to m.in wykupienie caostronicowego ogoszenia w lokalnych gazetach w Massachusetts wzywajcego mczyzn do odrzucenia mskiej kultury przemocy i tworzeniu wizi opartych na part-

0 R. Fuller, S. Fisher, A decade of profeminist activism: A brief history of Men Against Sexual Assault, Community Quarterly 998, nr 46.  http://students.haverford.edu/masar/documents/LACAAW_Catalogue.pdf pp -5.

215

MCZYNI PRZECIWKO MSKIEJ PRZEMOCY SEKSUALNEJ WOBEC KOBIET

R ap oR t

nerstwie, w celu zapewnienia bezpieczestwa, dla mczyzn, kobiet i dzieci12). W tym roku grupa organizuje rwnoczenie kilka akcji. Jedna z nich, skierowana do amerykaskich studentw, stara si przeama bierno wiadkw przemocy. Na plakatach przedstawione s potencjalnie niebezpieczne sytuacje i komentarz pochwalajcy aktywn reakcj wiadkw. Przykadem moe by plakat przedstawiajcy sytuacj natarczywego, pijanego adoratora oraz samotn dziewczyn przy barze. Sytuacj ratuje znajomy napastowanej, ktry dzwonic do niej, daje jej pretekst do pozbycia si natrta. Akcja nosi tytu: A jakie jest Twoje stanowisko?13). Kady wzr plakatu namawia do zajcia zdecydowanego stanowiska wobec sytuacji, ktre mog prowadzi do przemocy seksualnej. Organizacja Men Can Stop Rape uczestniczya rwnie w tworzeniu nowego serialu emitowanego od pocztku wrzenia 2011 r. w MTV. Serial porusza kwestie aktywnoci internetowej i roli portali spoecznociowych w yciu wspczesnych nastolatkw. Dziki obecnoci czonkw Men Can Stop Rape podczas tworzenia scenariusza, caa telewizyjna seria kada nacisk na zagroenia, jakie wynikaj z nadmiernej otwartoci w sieci i przestrzegaj przed cyber-szantaowaniem w celu wymuszania czynnoci seksualnych14). Serial ma wydwik edukacyjny, profilaktyczny, stara si kreowa odpowiedzialne podejcie do korzystania z internetu w celu uniknicia przemocy seksualnej. Innym ciekawym przykadem mskiej organizacji zwizanej z przeciwdziaaniem przemocy wzgldem kobiet jest amerykaska organizacja c all to men (Wezwanie do mczyzn)15). W cisej wsppracy z kobiecymi organizacjami stara si angaowa mczyzn do walki z przemoc seksualn. Czonkowie organizacji wierz, e przeciwdziaanie przemocy
 M. Flood, Mens Collective Anti-violence Activism and the Struggle for Gender Justice, Violence Against Women 00, vol. 44, nr , pp. 4-47.  http://www.mencanstoprape.org/Strength-Media-Portfolio/preview-of-new-bystander-intervention-campaign.html. 4 http://www.mencanstoprape.org/mcsr-serves-on-advisory-board-for-new-mtvfilm.html. 5 http://acalltomen.com.

21

MCZYNI PRZECIWKO MSKIEJ PRZEMOCY SEKSUALNEJ WOBEC KOBIET

domowej i seksualnej powinno by w duej mierze odpowiedzialnoci mczyzn. Mimo tego, e to kobiety zazwyczaj podnosz t kwesti, organizacja jest zdania, e rozwizanie problemu ley gwnie w rkach mczyzn, poniewa to oni w wikszoci s jej sprawcami. Gwnym celem organizacji jest przeksztacenie norm spoecznych, ktre definiuj msko w kulturze. Mczyni z Call To Men staraj si afirmowa dowiadczenia kobiet, jednoczenie wykazujc du trosk i nadziej na zmian mczyzn. Poprzez seminaria, kampanie, warsztaty organizacja wzywa mczyzn do refleksji nad swoim zachowaniem, rol spoeczn i wzorcami relacji midzyludzkich. Organizacja przygotowuje wiele materiaw dydaktycznych, w tym filmw wideo, w ktre mog zaopatrzy si inne instytucje pragnce przeciwdziaa przemocy seksualnej. Praca organizacji polega rwnie na promowaniu odpowiedzialnych postaw w mediach oraz prowadzeniu kampanii 5000 mczyzn. Kampania ta polega na zebraniu podpisw pod internetow petycj promujc alternatywne wzorce mskoci i relacje pozbawione przemocy. Organizacja zajmuje si rwnie sprawcami przemocy i udziela im psychologicznej pomocy, aby wypracowywa nowe dla nich modele postpowania. Podczas mistrzostw wiata w pice nonej w Republice Poudniowej Afryki w roku 2010 uroczycie rozpoczto kampani men up (Sta si lepszym mczyzn). Zostaa ona powoana przez amerykaskiego dziennikarza poruszonego powszechnymi w Afryce przypadkami wojennych gwatw, przemocy domowej, obrzezania i wykluczania kobiet z ycia politycznego. Kampania ma na celu przekonanie mczyzn do zwalczania przemocy wobec kobiet. Opiera si na wykorzystywaniu wizerunku popularnych sportowcw do promocji wraliwych na przemoc postaw. W ramach kampanii prowadzone s zajcia w szkoach na terenie caej Afryki oraz tworzone s plakaty i krtkie internetowe spoty16). Kampania ma na celu wykorzystanie mskich atrybutw siy i opiekuczoci w celu
6 D. Olopade, Africas Men Fight for Womens Rights, The Daily Beast 4. 7. 00.

217

MCZYNI PRZECIWKO MSKIEJ PRZEMOCY SEKSUALNEJ WOBEC KOBIET

R ap oR t

przeciwdziaania przemocy seksualnej wzgldem kobiet (sowa twrcy kampanii Jimmiego Briggsa). Naley rwnie zwrci uwag na to, e mski charakter sportu jako zjawiska kulturowego jest poniekd zaprzeczeniem dziaania przeciw przemocy. Kultura sportu istotnie wpywa na ustalanie agresywnego wzorca mskoci jako kulturowej normy. Sport od najmodszych lat uczy chopcw penych przemocy wzorcw zachowa, takich jak ekstremalne wspzawodnictwo, dominacja, agresja. Poprzez trening sportowy chopcy ucz si hamowa swoj wraliwo i empati17). Przemoc jest oswajana i nagradzana w sporcie, a media przedstawiaj takie zachowania zwykle w pozytywnym wietle. Innymi sowy, kampania Men Up nie stara si wpywa na wzorzec mskoci. Mimo powyszych zarzutw, naley przyzna i prowadzona jest w porozumieniu z lokalnymi organizacjami kobiecymi. Zupenie innym przykadem moe by grupa melBourne anD men againSt Sexual a SSault (Malbourne i mczyni przeciw przemocy seksualnej) stworzona w roku 1989. Jej czonkowie odrzucaj pogld o genetycznym uwarunkowaniu mczyzn do przemocy. Uwaaj, i istnieje cisy zwizek pomidzy dominujcym modelem spoecznym (modelem agresywnej mskoci) a skal przemocy seksualnej w spoeczestwie18). Nie zgadzaj si z opini, i przemoc jest naturalnym sposobem wyraania mskiej natury oraz postuluj, aby przyj, i przemoc jest w znacznej mierze uwarunkowana spoecznie. Melbourne And Men Against Sexual Assault skupia si gwnie na edukacji mczyzn. Poprzez szereg warsztatw edukacyjnych skierowanych do lokalnej spoecznoci oraz innych spoecznych aktywnoci, grupa stara si zmieni zarwno indywidualne podejcie mczyzn, jak i kulturowy, spoeczny wzr reagowania na przemoc seksualn. Oto cytat z wypowiedzi czonkw tej organizacji: aby pooy kres przemocy seksualnej skierowanej w stron kobiet, bdziemy musieli wpyn na wiadomo duej grupy spoeczestwa. Nasze dziaanie to je7 M. Flood, Engaging men in endindg mens violence against women, dz.cyt. 8 B. Pease, Men against sexual assault, w: W. Weeks, W. Wilson, Issues Facing Australian Families, nd edition, Melbourne 995.

218

MCZYNI PRZECIWKO MSKIEJ PRZEMOCY SEKSUALNEJ WOBEC KOBIET

den may krok w t stron. Takie podejcie udowadnia, i cz mczyzn odrzuca koncepcj o wrodzonej mskiej agresji i jest przekonanych co do susznoci pracy nad panujcym wzorcem mskoci19). Prewencja polegajca na podwaaniu systemu patriarchalnego i promowanie alternatywnych wzorcw mskoci znacznie zmniejsza prawdopodobiestwo wystpienia zachowa agresywnych20). Dobrym przykadem wspczesnej kampanii skupiajcej si na przeciwdziaaniu przemocy moe by kolejna akcja grupy Men Can Stop Rape. Kampania pod hasem Moja sia nie jest po to, aby rani polega na podkrelaniu wanej roli, jak odgrywaj mczyni w sprzeciwianiu si przemocy wobec kobiet. Rwnoczenie kampania propaguje partnerskie, pozbawione przemocy relacje. Akcja prowadzona jest za pomoc plakatw w szkoach i autobusach, wydawania materiaw dydaktycznych dla nauczycieli oraz rozdawania modzieowej gazetki. Mimo pewnych rnic w podejciu do problemu przemocy wobec kobiet, wszystkie przedstawione powyej grupy prowadz swoje akcje i kampanie, cile wsppracujc z organizacjami kobiecymi. Oznacza to, i wsplnie dyskutowana jest strategia i cel akcji. Mczyni bardzo zyskuj na takiej relacji: ucz si od kobiet z organizacji kobiecych, jak prowadzi kampanie, a przy tym nie ryzykuj powielania patriarchalnych schematw wadzy. Mskie partnerstwo z kobietami to inspirujcy przykad wsppracy, ktra wykracza ponad podziay na pe i gender.

9 R.W. Connell, Masculinities, Sydney 995. 0 M. Flood, Engaging men in endindg mens violence against women, dz.cyt.

219

R ap oR t

11

Dobre Praktyki

Kamila Raczyska

Lista zagadnie dotyczcych problematyki pomocy kobietom, ktre dowiadczyy gwatu oraz przeciwdziaania gwatom bdzie niepena, jeli nie wspomni si o przykadach dobrych praktyk na tym polu. Pomocy kobiecie, ktra pada ofiar gwatu udzielaj nie tylko policja czy suba zdrowia; bardzo istotn rol odgrywaj tu rwnie organizacje pozarzdowe i instytucje pastwowe dziaajce na tym polu i kierujce swoj ofert m.in. wanie do kobiet po dowiadczeniu gwatu.

Organizacje
W Polsce adna organizacja nie zajmuje si wprost problemem gwatu. Przeciwdziaanie przemocy seksualnej, udzielanie pomocy jej ofiarom najczciej jest wpisana w szersz antyprzemocow dziaalno poszczeglnych organizacji. Tak jest w przypadku chociaby funDacji feminoteka , ktrej priorytetem jest przeciwdziaanie przemocy wobec kobiet i dziewczt poprzez organizacj szkole, warsztatw (m.in. warsztatw WenDo samoobrony i asertywnoci dla kobiet i dziewczt, konferencji, kampanii i debat, a take poprzez wydawanie oraz promocj ksiek o tematyce feministycznej i antyprzemocowej. Fundacja Feminoteka jest autork raportw i analiz genderowych aktualnej sytuacji spoeczno-politycznej w Polsce i bierze udzia w naganianiu zjawiska przemocy wobec kobiet, take tej na tle seksualnym. Feminoteka prowadzi rwnie telefon interwencyj-

220

DOBRE PRAKT YKI

ny dla kobiet dowiadczajcych przemocy (w tym przemocy seksualnej), udziela bezpatnej pomocy prawnej i psychologicznej, towarzyszy kobietom podczas rozpraw, jeli zdecyduj si one zoy spraw do sdu (www.feminoteka.pl).

StowarzySzenie w Stron Dziewczt dba o to, aby wiedza dotyczca chronienia wasnych granic i przeciwdziaania wszelkim objawom przemocy ze wzgldu na pe, bya dostpna dziewcztom ju w okresie dorastania. Dziki temu zmniejsza si ryzyko, e dziewczta padn ofiar gwatu czy napastowania jako kobiety dorose. Stowarzyszenie W Stron Dziewczt wydao poradnik dla nauczycieli i nauczycielek Napastowanie seksualne. Gupia zabawa czy powana sprawa autorstwa Anny Woosik i Ewy Majewskiej otwarcie poruszajcy kwesti agresji i przemocy seksualnej wobec dziewczt. Stowarzyszenie ma rwnie w ofercie warsztaty dla nauczycieli/ek, wychowawcw/ czy oraz psychologw i pedagogw szkolnych powicone omwieniu zagadnienia rwieniczej przemocy ze wzgldu na pe. Na stronie internetowej stowarzyszenia dostpne s scenariusze zaj do przeprowadzenia w szkole (www.wstronedziewczat.org.pl).
Przykadem dobrych praktyk w zakresie pomocy kobietom, ktre dowiadczyy gwatu, jest f unDacja p omoc k oBie tom i D zieciom . Gwnym celem dziaalnoci fundacji jest pomoc ofiarom przemocy domowej od chwili zgoszenia zawiadomienia o zncaniu si do kocowego etapu pomocy, czyli eksmisji sprawcy przemocy ze wsplnie zajmowanego mieszkania. W sytuacji, gdy sprawc przemocy jest m lub partner, z ktrym kobieta mieszka, fundacja umoliwia jej zamieszkanie w tzw. ukrytym mieszkaniu, zapewnia niezbdne rodki higieniczne oraz odzie. Kobiety po dowiadczeniu gwatu (nie tylko wtedy, gdy sprawc jest m/partner) zgaszajc si do fundacji, mog liczy na darmow pomoc psychologiczn oraz seksuologiczn (zarwno interwencyjn, jak i dugofalow w zalenoci od potrzeb) oraz na pomoc prawn (www.przemockid.pl/index.html).

221

DOBRE PRAK T YKI

R ap oR t

Warto rwnie wspomnie o krakowskiej funDacji auto nomia dziaajcej na polu przeciwdziaania dyskryminacji oraz przemocy. W zakres dziaa fundacji wchodzi m.in. prowadzenie warsztatw WenDo skierowanych zarwno do dziewczynek, jak i nastolatek oraz kobiet dorosych (www.autonomia.org.pl/ index.php). Jedn z najstarszych organizacji pomagajcych kobietom w sytuacji przemocy, take na tle seksualnym, jest o glnopolSkie

pogotowie Dla ofiar przemocy w roDzinie nieBieSka l inia dziaajce od roku 1995. Dziaalno Niebieskiej Linii
skupiona jest na pomocy osobom dotknitym przemoc domow. Jak pokazuj dane, ofiarami przemocy seksualnej padaj najczciej kobiety, sprawcami s ich partnerzy, a czsto kluczow rol w aktach przemocy wobec kobiet odgrywa alkohol. Trzeba pamita, e przemoc domowa bardzo czsto nosi znamiona przemocy na tle seksualnym. Obecnie w ramach dziaalnoci Niebieskiej Linii kobiety, ktre pady ofiar przemocy (take gwatu ze strony swojego partnera), mog skorzysta z pomocy Telefonu Zaufania dla Ofiar i wiadkw Przemocy w Rodzinie, poradnictwa e-mailowego oraz poradni rodowiskowej (www. niebieskalinia.pl). Kobieta po dowiadczeniu gwatu moe liczy na pomoc lekarza ginekologa, seksuologa oraz psychologa w l ekarSkiej

przychoDni SpecjaliStycznej towarzyStwa rozwoju roDziny. Przewodniczcym Towarzystwa jest dr Grzegorz Poudniewski od lat z oddaniem wsppracujcy z organizacjami kobiecymi, inicjator projektu majcego na celu wprowadzenie do szpitali Pakietu Pomocy dla Zgwaconych Kobiet. Poradnie TRR dziaaj w Lublinie, Opolu, Warszawie, Wrocawiu i Zielonej Grze. W kadej placwce ginekolog moe pobra wszystkie potrzebne do procesu sdowego dowody gwatu, wiadczona jest rwnie pomoc psychologiczna oraz seksuologiczna. W niektrych miastach Poradnie maj podpisane kontrakty z NFZ. W innym wypadku oferta Poradni jest patna, jednak kobieta,

222

DOBRE PRAKT YKI

ktra pada ofiar gwatu, udajc si do TRR, ma pewno, e zachowana bdzie procedura postpowania z ofiar zgwacenia, a poziom wiadczonych w Poradniach usug bdzie wysoki w celu zapewnienia kobiecie komfortu (http://www.trr.org.pl).

Akcje i inicjatywy
W Polsce, podobnie jak na caym wiecie, cyklicznie organizowane s rnego rodzaju akcje, ktrych celem jest nagonienie zjawiska przemocy wobec kobiet oraz przeciwdziaanie wszelkim formom dyskryminacji i przemocy, rwnie tej ze wzgldu na pe. Kampania

wzglDu na

16 Dni Dziaa przeciwko przemocy ze pe jest akcj midzynarodow, zainicjowan

przez dziaaczki z Center for Womans Global Leadership przy Rutgers University. Kampania 16 Dni co roku ma miejsce pomidzy 25 listopada (Midzynarodowy Dzie Eliminacji Przemocy Wobec Kobiet) a 10 grudnia (Midzynarodowy Dzie Praw Czowieka). Celem kampanii jest zwrcenie uwagi midzynarodowej opinii publicznej, rzdw pastw i instytucji midzynarodowych na problem przemocy wobec kobiet oraz podjcie dziaa zarwno na lokaln, jak i globaln skal, zmierzajcych do jego wyeliminowania. W kampanii co roku bierze udzia ponad dwa tysice organizacji w 160 krajach i co roku odbywa si ona pod innym hasem, poruszajc wakie kwestie zwizane z przemoc wobec kobiet. W Polsce Kampania take cieszy si du popularnoci. W ramach 16 Dni w caej Polsce organizowane s warsztaty, debaty, spotkania i innego rodzaju wydarzenia powicone problematyce przemocy wobec kobiet. We Wrocawiu powstaa inicjatywa o nazwie 16 Dni Dziaa Przeciwko Przemocy wobec Kobiet, ktra poprzez swoj stron internetow (www.16dni.wroclaw.pl) zajmuje si informowaniem i propagowaniem antyprzemocowych dziaa przez cay rok.

22

DOBRE PRAK T YKI

R ap oR t

Dzie eliminacji przemocy woBec koBiet ma na celu uwiadomienie opinii publicznej skali tego problemu. Dzie ten upamitnia wydarzenia z 25 listopada 1960 r., kiedy na terenie Republiki Dominikany dokonano zabjstwa trzech sistr Mirabal na polecenie wczesnego dyktatora, Rafaela Trujillo. W Midzynarodowym Dniu Eliminacji Przemocy wobec Kobiet prowadzone s akcje uwiadamiajce kobiety, i nie s skazane na maltretowanie, molestowanie seksualne zarwno w domu, jak i miejscu pracy, czy te przeladowane przez wadze z powodw politycznych (http://www.un.org/en/events/endviolenceday).
Kolejn akcj, bdc przykadem dobrych praktyk w zakresie naganiania kwestii przemocy wobec kobiet, take tej na tle seksualnym, jest zaadaptowana na polski grunt przez Karolin Urbask kampania V-Day. Dzie V jest globalnym ruchem majcym na celu pooenie kresu przemocy wobec kobiet i dziewczt, wpywanie na opini publiczn poprzez imprezy i rodki masowego przekazu oraz gromadzenie funduszy dla organizacji dziaajcych na rzecz bezpieczestwa kobiet na wiecie. Kampania skupia si na dziaaniach przeciw przemocy wobec kobiet, szczeglnie tej na tle seksualnym i psychicznym, zarwno przez Internet, jak i w bezporednich kontaktach. W roku 2011 w ramach V-Day odbyy si warsztaty dotyczce m.in. przemocy na randce, unikania przemocy w zwizku (na pocztku relacji, jak i w zwizkach wieloletnich) oraz pomocy kobiecie krzywdzonej. Wystawione zostay rwnie Monologi waginy Eve Ensler, a zebrane pienidze przekazano organizacjom walczcym z przemoc wobec kobiet (http://www.vday.za.pl). Inn, przeszczepion na polski grunt, akcj s marsze przeciwko gwatom i przemocy wobec kobiet pod hasem Odzyska Noc, organizowane w Polsce od roku 1998. Marsz o DzySka noc jest protestem kobiet i innych dyskryminowanych grup przeciwko przemocy. Dziki niemu mog si spotka podobnie mylce osoby i wyrazi swj sprzeciw, ale te dostarczy sobie nawzajem wsparcia, pokona lk, wyrazi swj gniew. W Polsce

224

DOBRE PRAKT YKI

marsze te byy wyrazem niezadowolenia rodowisk kobiecych z sytuacji, w ktrej kobiety chcce unikn przemocy czy gwatu zmuszone s zostawa po zmroku w domach, podczas gdy mczyni sprawcy przemocy maj pen swobod poruszania si po ulicach. Marsze odbyway si przez kilka lat, jednak ju od pewnego czasu idea ta niemal zanika. Obserwujemy odradzanie si tej inicjatywy w niektrych miastach m.in. w Krakowie i Wrocawiu. Akcj, w ramach ktrej z pomocy moe skorzysta kobieta, ktra pada ofiar przemocy lub gwatu i szuka darmowej porady prawnej jest tyDzie B ezpatnej pomocy o fiarom przeStpStw: o twarte SDy odbywajcy si co roku pod koniec lutego. Przedstawiciele wymiaru sprawiedliwoci kuratorzy sdowi, aplikanci sdowi i kuratorscy oraz sdziowie jako konsultanci udzielaj bezpatnych informacji o uprawnieniach przysugujcym ofiarom przestpstw. Pomoc ta adresowana jest do osb, ktre stay si ofiarami rnych przestpstw, w tym gwatw i zastraszania, przybierajcej rne formy i postacie, np. przemocy w rodzinie, przemocy fizycznej, seksualnej, ekonomicznej, psychicznej (upokarzania, poniania, izolowania od rodziny i przyjaci).

warSztaty wenDo SamooBrona i aSertywno Dla koBiet i Dziewczt prowadzone s w caej Polsce od 2003
roku. WenDo jest metod przeciwdziaania przemocy wobec kobiet i jest to jedyna w Polsce metoda samoobrony uwzgldniajca perspektyw spoeczno-kulturowej tosamoci pci (gender). Uczy, jak w kadej sytuacji chroni wasne granice i nie czu si bezradn oraz jak broni si fizycznie przed potencjalnym atakiem. Jest to nie jednak klasycznie rozumiana samoobrona, ale rwnie warsztat asertywnoci i wzmacniania poczucia wasnej wartoci, dziki czemu dziewczta i kobiety s mniej naraone na kady rodzaj przemocy, w tym take na przemoc seksualn. Propagowaniem idei i warsztatw WenDo zajmuj si m.in. fundacja Autonomia z Krakowa i fundacja Feminoteka z Warszawy. Obie organizacje w swej staej ofercie maj wanie te warszta-

225

DOBRE PRAK T YKI

R ap oR t

ty. Ponadto inne trenerki nie zwizane z tymi organizacjami, staraj si wychodzi z ofert warsztatw WenDo w wielu miastach. Szczegowe informacje o odbywajcych si kursach mona znale na stronie internetowej www.wendo.org.pl.

Kampanie spoeczne
Istotn gazi dziaa profilaktycznych z zakresu przeciwdziaania gwatom s kampanie spoeczne skierowane do kobiet. Oczywicie dobrze by byo, gdyby odbiorcami kampanii byli rwnie mczyni, gdy kierowanie kampanii wycznie do kobiet wpisuje si w schemat mylenia, e to one maj uwaa i chroni siebie, a nie mczyni maj zaprzesta popeniania gwatw czy innych aktw przemocy. Dobrym przykadem dla potencjalnych inicjatorw kampanii przeciwko gwatom skierowanych do mczyzn mogaby by dziaalno amerykaskiej organizacji men c an Stop r ape , ktrej dziaaczami s wanie mczyni walczcy na rzecz bezpieczestwa kobiet (http:// www.mencanstoprape.org).1) W Polsce prby takiego dziaania mczyzn przeciwko przemocy wobec kobiet zostay podjte kilka lat temu przez grup z Krakowa Mczyni na rzecz zmiany. Jednak inicjatywa ta nie przetrwaa. W Polsce, gdzie temat przemocy wobec kobiet oraz gwatu jest wci stabiuzowany, kampanii wprost odnoszcych si do tej problematyki byo bardzo niewiele. Warto wspomnie, e w roku 2008 w wielu miastach Polski prowadzona bya we wsppracy z komisariatami policji kampania pilnuj Swojego Drinka prowadzonej przez Krajowe Biuro ds. Przeciwdziaania Narkomanii. Bya ona adresowana gwnie do kobiet uczszczajcych na imprezy, do dyskotek i innych miejsc, w ktrych atwo o stracenie swojej szklanki z oczu, co daje moliwo dosypania do napoju tzw. piguki gwatu (date rape drug) i zgwacenie niewiadomej kobiety. W ramach akcji w toaletach klubw pojawiy si naklejki oraz plakaty zwracajce uwag na potencjalne
 Wicej o akcjach organizacji Man Can Stop Rape mona przeczyta w tekcie J. Fendersona Mczyni przeciwko przemocy seksualnej mczyzn wobec kobiet w niniejszym raporcie.

22

DOBRE PRAKT YKI

niebezpieczestwo wynikajce z pozostawienia swojego drinka bez opieki2). W kioskach natomiast pojawiy si drink testy umoliwiajce szybkie sprawdzenie, czy do szklanki nie zostaa dosypana piguka gwatu. W tym samym czasie na stronach komisariatw w rnych miastach Polski pojawi si apel policji wraz z instrukcjami, jak postpowa, aby uchroni si przed gwatem pod wpywem piguki gwatu3), natomiast w mediach mona byo obejrze spot na ten temat 4).

Dobre zamiary
Z rnych przyczyn (najczciej z powodu nieudolnoci systemowych) dziaania, ktre potencjalnie mogyby sta si przykadami dobrych praktyk w zakresie pomocy kobietom po dowiadczeniu gwatu, okazay si jedynie dobrymi zamiarami. Pierwsz inicjatyw, ktr warto wymieni, jest pomys ginekologa dra Grzegorza Poudniewskiego, przewodniczcego Towarzystwa Rozwoju Rodziny, ktry ju ponad cztery lata temu proponowa stworzenie pakietu pomocy Dla zgwaconych koBiet. Pakiet zawieraby informacje dla lekarzy oraz kobiet dotyczce postpowania po gwacie, grzebie do wyczesywania wosw onowych, arkusz papieru, na ktrym kobieta staaby podczas wyczesywania, rkawiczki, probwki do pobrania wymazw, torebki dla zabezpieczania ladw, bielizn jednorazow oraz piguk awaryjn, czyli antykoncepcj hormonaln po stosunku. Niestety, projekt dra Poudniewskiego, mimo i zyska akceptacj polskich specjalistw poonictwa, ginekologii oraz medycyny sdowej, nie wszed w faz realizacji z dwch przyczyn. Po pierwsze dlatego, e Ministerstwo Zdrowia oraz Ministerstwo Sprawiedliwoci nie mogy doj do porozumienia, ktre z nich ma ponie koszty wyprodukowania Pakietw (koszt pakietu to ok. 10 z, piguka po miaa by przekazana za darmo przez sponsora Gedeon Richter). Po drugie dlatego, e obecno w pakiecie antykoncepcji awaryjnej wzbudzia wtpliwoci
 http://www.kampaniespoleczne.pl/kampanie,796,drink_pod_parasolka.  http://www.wschowa.lubuska.policja.gov.pl/policja_radzi/tabletka_gwaltu_realne_ryzyko. 4 http://www.kampaniespoleczne.pl/kampanie,07,szklanka_pod_nadzorem.

227

DOBRE PRAK T YKI

R ap oR t

wczesnych decydentw z Prawa i Sprawiedliwoci. W opinii politykw PiS antykoncepcja poskoitalna (zwana popularnie piguk po stosunku) jest tym samym co piguka wczesnoporonna, co jest bdem wynikajcym z braku podstawowej wiedzy na temat antykoncepcji. Niestety z powodu tych nieuzasadnionych medycznie, lecz wiatopogldowych wtpliwoci Pakiety nigdy nie zostay wprowadzone do polskich szpitali. Dobr wiadomoci jest fakt, e dr Poudniewski jest w trakcie pisania publikacji skierowanej do ginekologw praktykw, w ktrej znajdzie si rozdzia dotyczcy postpowania z kobiet, ktra dowiadczya gwatu, oraz ma w planach ponowne poruszenie kwestii Pakietw Pomocy dla Zgwaconych Kobiet. Podobnie przykra i absurdalna sytuacja miaa miejsce w odzi, gdzie dr Dariusz Timler zaoy tzw. poraDni l eczenia gwatu w szpitalu im. M. Kopernika. Przez pi lat ginekolodzy tego szpitala przyjmowali zgwacone kobiety. Ofiary zgaszay si same lub przywozili je policjanci. W szpitalu byy przesuchiwane, a do rozmw z pokrzywdzonymi zgaszay si nieodpatnie psycholoki ony i znajome lekarzy. Z powodu braku funduszy dziaalno powoli wygasa, a NFZ nie przekaza kolejnej dotacji argumentujc, e gwat to nie choroba5). Kolejnym przykadem dobrej i wanej idei, ktra umara z powodw czysto ideologicznych (cho mier ta tumaczona bya kwestiami finansowymi, jak zwykle zreszt w takich przypadkach) jest zainicjowany przez prof. Zbigniewa Izdebskiego oglnopolSki program opieki na ofiarami gwatw. Jego pierwsza i zarazem ostatnia edycja miaa miejsce w roku 2003. By to program realizowany przez Centrum Praw Kobiet i Towarzystwo Rozwoju Rodziny przy wsppracy Komendy Gwnej Policji. Nie bez znaczenia jest fakt, e matronat nad nim sprawowaa penomocniczka rzdu ds. rwnego statusu kobiet i mczyzn Izabela Jaruga-Nowacka, znana z dziaa na rzecz rodowisk kobiecych. W ramach Programu przeszkolono 700 policjantw z zakresu postpowania z ofiarami gwatu, a jego celem byo zapewnienie skutecznej pomocy prawnej, medycznej
5 http://www.dzienniklodzki.pl/opinie/984,nfz-i-tak-zaplaci,id,t.html.

228

DOBRE PRAKT YKI

i psychologicznej kobietom oraz poinformowanie ich, gdzie po tak pomoc mog si zgosi i jakie prawa im przysuguj. Niestety, mimo stara osb i organizacji zaangaowanych w projekt, decydenci nie byli i nie s zainteresowani wznowieniem Programu. W Polsce oferta pomocy kobietom, ktre dowiadczyy gwatu, jest bardzo uboga w porwnaniu z dziaaniami w innych pastwach Unii Europejskiej. Kobiety po wyjciu z komisariatu czsto s pozostawione same sobie, nie maj wiedzy, gdzie mog si uda po darmow pomoc psychologiczn, jakie maj prawa i jakie wyspecjalizowane organizacje mog udzieli im wsparcia. Nieliczne organizacje pozarzdowe niosce pomoc kobietom po gwacie s zmuszone zmaga si z utrudnieniami biurokratycznymi i finansowymi, poniewa ich dziaalno czsto uznawana jest za marginaln, podczas gdy wedug danych Amnesty International jedna na pi kobiet pada w cigu swojego ycia ofiar gwatu lub prby gwatu (WHO 1997). Liczba kobiet, ktre z rnych przyczyn nie zgaszaj gwatu jest trudna do oszacowania, jednak pewne jest, e jest ich wiele. Naszym obowizkiem jest zadanie sobie pytania, dlaczego tak wiele kobiet nigdy nie zgasza gwatu lub prby gwatu. Odpowied bdzie gorzk piguk, ktr musimy przekn i wynie z niej nauk.

229

R ap oR t

Podsumowujce raport wypowiedzi kobiet, ktre dowiadczyy gwatu

MAM OGROMN NIEZGOD NA TO, EBY O GWACIE NIE MWI

12

Opierajc si na zgodnym z metodologi feministyczn zaoeniu, e ekspertkami w dziedzinie przemocy seksualnej s osoby, ktre tej przemocy dowiadczyy, zamiast tekstu podsumowujcego raport prezentujemy zapis dyskusji, ktra odbya si 16 padziernika 2011 r. w gronie omiu kobiet. Zaproszenie do udziau w dyskusji otrzymay wszystkie kobiety, ktre opowiedziay nam o swoich dowiadczeniach zwizanych z reakcj otoczenia na gwat lub prb gwatu, zarwno w ramach bada Feminoteki, jak i wczeniejszych bada Zofii Nawrockiej. Ostatecznie w dyskusji udzia wziy: Barbara, Maria, Olga, Monika, Katarzyna, Zofia, Alina, Agnieszka Czapczyska (jako prowadzca spotkanie). Punktem wyjcia dyskusji byy przesane uczestniczkom wyniki bada oraz zamieszczone w publikacji teksty eksperckie1). A.C. Chciaybymy porozmawia na trzy tematy. Pierwszym jest Wasz udzia w badaniu, drugim Wasza ocena raportu z bada, trzecim ocena tekstw eksperckich. Na pocztek porozmawiamy o badaniach. Jak si odnajdujecie w tym, e Wasze osobiste dowiadczenie przyczynia si do powstania raportu, ktry bdzie czytao wiele osb?

 Wrd dyskutowanych tekstw zabrako tekstu Magorzaty ojkowskiej, doczonego pniej.

20

WYPOWIEDZI KOBIET, KTRE DOWIADCZYY GWATU

k atarzyna: Czuj si z tym wietnie, bo dla mnie to ma warto terapeutyczn. Gwat, ktry przeyam, mia miejsce jedenacie lat temu, wic nie jest ju dla mnie rdem cierpienia. Natomiast dobrze mi robi wiadomo, e mog pomc innym kobietom i by moe przyczyni si do zmiany wiadomoci. Myl, e bardzo duo problemw i cierpienia doznawanego przez kobiety, ktre dowiadczyy gwatu, bierze si z niewiadomoci ludzi, z ktrymi si potem stykaj. Z niewiadomoci osb z wasnych rodzin, ale przede wszystkim takich ludzi jak policjanci, lekarze, sdziowie, adwokaci itd. Myl, e to wane, eby ich edukowa, i ciesz si, e mogam wzi w tym udzia. maria: Dla mnie te byo bardzo wane i fajne wzi udzia w tym badaniu. Od samego pocztku rozmw z Zosi o jej pracy magisterskiej miaam poczucie, e musz si w to wczy. Moje dowiadczenie z przemoc seksualn nie jest tak ekstremalne dowiadczyam prby gwatu i dlatego atwiej mi o nim opowiada ni kobietom, ktre miay dowiadczenia trudniejsze. Cieszyam si, e mog to zrobi. I te miao to warto terapeutyczn miaam poczucie, e chocia to, co si zdarzyo, byo okropne i nieprzyjemne, moe z tego wynikn co dobrego. To byo dla mnie wane. Miaam podobne poczucie, jak wtedy, gdy zgaszaam si na policj, e jeli nie zgosz tego, co si stao, to co dopiero mwi o osobach, ktre zostay zgwacone. Fajne i wane dla mnie byo te poczucie, e te badania s robione bardzo uwanie i z dbaoci o mnie. Zosia wysyaa zapisy, kolejne wersje i w kadym momencie mona si byo cofn, eby sprawdzi, jak to, co mwi, zostao przedstawione. Czasem bierzesz udzia w jakim badaniu i w ogle si nie dowiadujesz, co si stao z wynikami. monika: Dobrze, e o tym powiedziaa, bo dla mnie te byo wane, e mamy wpyw na to, co si dzieje z nasz relacj. Ze mn byo tak, e z innych powodw si zgodziam na wywiad z Zosi, inaczej mylaam potem o raporcie Feminoteki, i teraz te si tu czuj w innej roli. Na rozmow z Zosi zgodzi-

21

WYPOWIEDZI KOBIET, KTRE DOWIADCZYY GWATU

R ap oR t

am si dlatego, e z jednej strony miaam potrzeb opowiedzenia o swoim dowiadczeniu po wielu latach, a z drugiej strony zawsze chtnie bior udzia w badaniach, do ktrych pasuj. Gdy potem przeczytaam fragment magisterki Zosi, to byo dla mnie niesamowite, e pokazaa mi kontekst, ktrego wczeniej nie braam pod uwag. I nawet nie chodzi mi o to, e jak powiedziaa Katarzyna jest to jaka forma edukowania. Zobaczyam, jak bardzo pewne rzeczy w systemie nie funkcjonuj, i to mnie porazio. I teraz te jestem tu dlatego, e chc co zmieni; chciaabym, eby ten raport by raportem, ktry przyczyni si do zmiany w prawodawstwie, w orzecznictwie, w wykonawstwie itd. Kolejna sprawa jest taka, e od czerwca robi w jednym z powiatw badania na temat przemocy w rodzinie. Raport mia na celu stworzenie sensownego programu przeciwdziaania przemocy w rodzinie, tak jak to jest przewidziane w ustawie. Zrobilimy bardzo porzdne badanie, ktre pokazywao m.in. wspprac instytucji w obrbie powiatu w obszarze przeciwdziaania przemocy z duym naciskiem na przemoc seksualn, ktra jest oglnie niedoszacowywana, i przemoc wobec dzieci do trzeciego roku ycia, co te jest trudno rozpoznawalne przez pracownikw rnych instytucji. Wyniki byy potworne! Przyszam wic tu dzisiaj z takimi emocjami, e gdy pado pierwsze pytanie, jak czujemy si w tym badaniu, to w pierwszym odruchu miaam ochot powiedzie, e nie wierz w adne raporty, poniewa one tylko pokazuj, jak jest beznadziejnie, i e jest gorzej, ni si wydaje.

BarBara: Tutaj si z Tob nie zgodz owszem, nie jest doskonale, ale chc wierzy i wierz, e badanie czemu suy. Odkd zaczam terapi, miaam kontakt z wieloma dziewczynami po dowiadczeniach rwnie karalnych, ktre s narkomankami, uszkadzaj si, rne maj... gbiej emocjonalnie to przeyy. Wic to, e udao mi si wyj z tej przeszoci tylko z defektami zdrowotnymi pod tytuem serce i jakimi drobiazgami, odbieram jako dar od losu. I wykorzystuj to, tak jak mwia Katarzyno, eby o tym mwi i pokaza, ile jest do zrobienia. I to nie jest tak, e jest beznadziejnie i e tak bdzie, bo przez wiele
22

WYPOWIEDZI KOBIET, KTRE DOWIADCZYY GWATU

lat kontaktw z tym tematem, z terapiami, widz, jak duo ju si zmienio. Wierz w dobry skutek tych dziaa po to zreszt wziam udzia w tym badaniu. Czuj satysfakcj, e mog dooy do niego swoj cegiek. Pewnie to brzmi troch grnolotnie, ale budujemy co, czego jeszcze nie ma. Ale przynajmniej jest w powijakach. Ja w ogle jestem za tym, eby ten temat gdzie si pojawia, dlatego zadaam sobie troch trudu i przygldaam si temu, jak to wyglda w innych kategoriach. Zobaczcie, jak duo jest miejsc, gdzie mog przyj alkoholicy, jaka jest informacja, jakie jest zaplecze. Jest to co, co a mnie dawi z wciekoci i alu, bo ja do tej pory nie mog znale miejsca, gdzie mogabym zrealizowa rzetelnie swoj terapi. I widz, ile jest do zrobienia. I dobrze, e robimy. Co myl o badaniu, o moim udziale? Ot dla mnie jest to forma odreagowania. Ale raport jest, moim zdaniem, za mao ostry, pewne rzeczy s tam wypunktowane niedostatecznie. Bo przecie aden policjant czy doktor nie przyzna si, e w rzeczywistoci le potraktowa jak pacjentk.

zofia: Mam ogromn niezgod na to, eby o gwacie, o przemocy seksualnej, nie mwi. O innych przestpstwach czy krzywdach mona powiedzie, np. zostaam okradziona. A o tym si nie mwi, na tym ciy wstyd. Dlatego ciesz si, e si spotykamy tutaj w takim gronie i o tym rozmawiamy; pokazujemy, e s osoby, ktre chc mwi. Mam poczucie, e czsto si nam zamyka usta, twierdzc, e to my nie chcemy mwi, e si wstydzimy. A ja nie mam w sobie tego wstydu i nie chc go mie. Chciaabym, eby bya przestrze i dla tych, ktre jeszcze nie chc mwi albo w ogle nie chc mwi, bo tak podejmuj decyzj, i eby kobiety miay moliwo mwienia o swoich dowiadczeniach i nie byy wtedy nazywane osobami wywrotowymi czy histerycznymi. Na jednym z seminariw magisterskich profesorka Magorzata Fuszara powiedziaa, e gdy na konferencji w Stanach pada pytanie a ile z Was, uczestniczek, dowiadczyo przemocy seksualnej?, to mnstwo kobiet od razu podnosi rk. W Polsce to jest waciwie niemoliwe: nikomu nawet nie wpadnie do gowy, eby takie pytanie zada otwarcie
2

WYPOWIEDZI KOBIET, KTRE DOWIADCZYY GWATU

R ap oR t

i liczy na to, e kto odpowie. Badania, raport i dzisiejsze spotkanie s, mam nadziej, krokiem ku temu, by to si zmieniao.

BarBara: To jest kotuneria spoeczna polegajca na tym, e jeli zostaa zgwacona, to jest twoja wina, bo prowokowaa w jaki sposb. Ju w tym momencie jeste inna, skaona. k atarzyna: Myl, e w kulturze temat zgwacenia jest te traktowany jako pretekst do artw. Kto, kto zosta pobity czy okradziony, nie usyszy artw na swj temat, np. jeste frajerk czy frajerem, bo dae si okra. Natomiast, niestety, arty na temat gwatw s powszechne. Poza takim rodowiskiem, ktre jest rzeczywicie wiadome i myli o tym. Niedawno w sytuacji towarzyskiej miaam okazj wyjani jednemu panu, e gwat nie jest form seksu i e ja sobie nie ycz, eby opowiada arty, ktre tak gwat konotuj. On by wstrznity, zapanowaa nerwowa wesoo, eby zaguszy moj wielk niezrczno I oczywicie kobiety te si wczay, mwic: no, moe to taka przyjemno bez adnych kosztw ten gwat. Mwi: a jak dziecko gwac, to te jest przyjemno bez adnych kosztw? Dlaczego pastwo tak mwicie? Ja sobie po prostu nie ycz. Takie konotowanie gwatu jest powszechne. Myl e to jest forma przemocy wyjtkowa pod tym wzgldem, bo kto, kogo pobili czy okradli, nie usyszy takiego artu. BarBara: I jak bardzo to obcia kobiety, ktre dowiadczyy takich zdarze. Ten pobity fizycznie ma jakie obraenia, ale minie p roku i moe o tym zapomnie. Ale ofiary przemocy... Mog mwi o tylko sobie: ja do tej pory zmagam si z traumami z tym zwizanymi. Obcienia emocjonalne s potworne. maria: Mnie si wydaje, e przez to, e o tym si nie mwi, duo osb szczeglnie mczyzn nie zdaje sobie sprawy, jak to jest czste. Nie dotyczy to tylko gwatw, ale w ogle przemocy seksualnej i strachu przed ni. Mam czasem poczucie, e to jest taki zamknity wiat kobiet. e tylko dziewczyny rozumiej, e kiedy idziesz wieczorem po ulicy i kto za tob idzie,
24

WYPOWIEDZI KOBIET, KTRE DOWIADCZYY GWATU

to nie boisz si niczego nie boisz si, e ci zabije, nie boisz si, e ci okradnie, boisz si, e ci zgwaci. To jest jakby jasne dla wszystkich dziewczyn. Mam poczucie, e my wszystkie yjemy w tym lku. A faceci czsto w ogle nie zdaj sobie sprawy z tego, jak bardzo dziewczyny si boj i jak czsto ten strach si pojawia. Wierz w to, co jest napisane w tekcie o inicjatywach mczyzn przeciw przemocy e wikszo mczyzn to nasi sojusznicy. Dla mnie raporty i mwienie o tym jest wane jeszcze z jednego powodu. Z wasnego dowiadczenia wiem, e kiedy innym dziewczynom opowiadaam o tym, co mi si przydarzyo, to waciwie zawsze byo tak, e one opowiaday, e im si te co takiego przytrafio; opowiaday o tym, e zostay zgwacone albo o innej przemocy seksualnej. To byo dla mnie szokujce, bo nie zdawaam sobie z tego sprawy, jakie to jest czste. I to te jest wane dla ofiar, eby si nie czuy samotne. Chciaam jeszcze powiedzie, e to dowiadczenie jest po prostu czste. I mam te tak myl, nie wiem, czy nie za bardzo ekstremaln... Mam poczucie, e spisanie naszych historii jest czym w rodzaju zapisw opowieci z czasw wojny, e to jest po prostu wane wiadectwo osb, ktre przeyy co wanego. Gdyby nie te badania, to to, co mnie spotkao, nie byoby nigdzie zapisane. A tak, jest gdzie zapisane. Po prostu.

olga: Bardzo si ciesz, e mog by tutaj dzisiaj, e wczeniej te mogam odda swj gos. Od samego pocztku, od samego zdarzenia, odczuwaam ogromn potrzeb mwienia o nim i zauwayam, e w naszym spoeczestwie ten temat jest tabuizowany. Wielokrotnie i bolenie si z tym zjawiskiem konfrontowaam, wanie np. przez artobliwe uwagi osb, ktre sobie zupenie nie zdaway sprawy, czym jest gwat. Niestety, do tej pory spotykam si z takimi postawami. Jest gdzie we mnie potrzeba walki o prawd, czym jest to dowiadczenie. Ponadto ciesz si, e mog te opowiedzie o mojej krzywdzie w aspekcie instytucjonalnym, tzn. jak przedmiotowo kobiety dowiadczone traktowane s w orodkach pomocowych. Mam nadziej, e przyczyni si to do zmiany, ktre, oczywicie, nie bd szyb25

WYPOWIEDZI KOBIET, KTRE DOWIADCZYY GWATU

R ap oR t

kie, bo musz odby si na rnych poziomach i wiadomoci spoecznej, i dziaalnoci samych instytucji.

BarBara: Od razu kojarzy mi si synne pytanie, czy mona zgwaci prostytutk. Jeli taki tekst wygasza polityk To jest typowy stosunek do takich sytuacji. monika: Mam jeszcze jedno wraenie, ale nie wiem, czy ono nie dotyczy bardziej raportu I w tekstach i w naszej rozmowie jest mowa, e stereotyp i zy jzyk jest na zewntrz A ja, czytajc ten raport, uwiadomiam sobie, ile tych stereotypw mam w sobie. To jest niesamowite, e np. arty i dowcipy widzimy od razu, ale ile jest rzeczy, ktrych nie widzimy, my same, my dowiadczone w ten sposb. Nie jestemy wolne od tych uprzedze, zdecydowanie nie, to si nie ucina tak po prostu. Pewne rzeczy postrzegamy jako stereotyp, ktry naley zwalcza, a pewnych rzeczy w sobie nie widzimy. Dowcip z prostytutk i Lepperem to jest co, co widzimy, co moemy skrytykowa. Ale jak czytaam swoj relacj, zobaczyam, jak bardzo kreuj siebie jako niewinn dziewic, dziewczynk wracajc ciemn ulic; jak bardzo staram si pokaza, e byam niewinna, czysta, e nie prowokowaam itd. To jest dla mnie przykad, w jaki sposb postrzegamy siebie jako ofiary, a innych jako sprawcw. BarBara: Ja mam inne dowiadczenia. Ja miaam p roku, nie prowokowaam, z ca pewnoci nie zabiegaam. To si po prostu stao, kto wtedy po prostu zama moj psychik. Nie czyam tego i wyszo dopiero wtedy, gdy zaczam terapi. Teraz dopiero wiem, dlaczego poddaam si bratu, ktry traktowa mnie jak przedmiot swoich seksualnych dowiadcze, dlaczego wyszam za m. To ma rne konsekwencje mwi o kosztach spoecznych takich zdarze. W wielu przypadkach osoby pokrzywdzone zakadaj nowe rodziny, gdzie hoduj kolejne kalekie osobniki. Ja dopiero teraz wiem, jaki to miao wpyw na moje dzieci. Bardzo staraam si by dobr matk, ale nie ustrzegam si od pewnych skrzywie. Nawet jeli kobiety nie zgosz si na terapi, nie bd o tym mwi, bd si staray schowa
2

WYPOWIEDZI KOBIET, KTRE DOWIADCZYY GWATU

to gdzie tam w sobie, to gdzie tam zostanie ta za energia, ktrej s nonikami, pjdzie w nastpne pokolenia.

zofia: Dwie rzeczy wydaj mi si bardzo wane. Pierwsze dotyczy tego, co powiedziaa Moniko o potrzebie udowadniania, e ja naprawd nie jestem winna. Mona podkrela, e nie miaa miejsca adna z tych rzeczy, przed ktrymi przestrzegaj poradniki typu jak nie zosta zgwacon, czyli e kobieta nie pia alkoholu z obcymi, nie wracaa sama do domu, nie wsiada do windy z mczyzn, a mimo to zostaa zgwacona. I tak znajdzie si jaka podstawa, by otoczenie uznao, e to kobieta jest winna, bo np. wysza za m za nieodpowiedniego czowieka. Z drugiej strony mona mwi, e jechaam stopem. I co z tego? I tak to nie ja jestem winna. Druga rzecz to ogromne koszty przemocy, o ktrych mwia, Basiu, w tym np. ponoszone przez ofiar koszty ekonomiczne: koszty leczenia, utraconych dni pracy, czy koszty, ktre ponosz bliscy: brak poczucia bezpieczestwa u dzieci. To nie jest po prostu tak, e ta krzywda dzieje si poszczeglnym osobom. Bo nie do, e to jest ogromna grupa kobiet, rzesza kobiet, to jeszcze ma to ogromne skutki dla caego spoeczestwa. BarBara: Skutki rozprzestrzeniaj si w postpie geometrycznym, bo moje dzieci te zostay skrzywione przeze mnie w tym zakresie. I one zao swoje rodziny, ktre te bd ju troszk zainfekowane. A ten ciar zdarzenia jest adowany na kobiet, to jest jej odpowiedzialno. S podwjne standardy dla mczyzn i dla kobiet. zofia: Znajoma ostatnio przytoczya mi tekst pokazujcy przenoszenie odpowiedzialnoci na kobiety na przykadzie analogicznej rozmowy policjanta z mczyzn, ktremu ukradziono portfel. Policjant mwi: ale nosi pan drogi garnitur przecie, czyli pokazuje pan, e ma pan pienidze. No to zodziej widzia, e pan ma pienidze, sprowokowa go pan. A nie daje pan pienidzy na cele charytatywne? Daje pan. No i widzi pan, zodziej mg pomyle, e jemu te pan chce da pienidze.
27

WYPOWIEDZI KOBIET, KTRE DOWIADCZYY GWATU

R ap oR t

[miech] Tak, tak wanie to jest. A.C. A jak si czujecie z tym, co si nazywa odwrconym paradygmatem. Paradygmat nieodwrcony to taki, w ktrym eksperci w rnych dziedzinach maj wysz rang ni osoby, ktre dowiadczaj. W odwrconym paradygmacie te rangi s wyrwnane Wasz gos jako osb, ktre dowiadczaj, jest tutaj w centrum. Jak si w tym odnalazycie, czy to si wydarzyo w tym badaniu?

olga: Dla mnie jest to fantastyczny pomys, danie miejsca takiej polifonicznoci, wszystkie moemy mwi na rwno z ekspertami. To jest pikne. k atarzyna: To waciwie dotyczy poniekd drugiego punktu, poniewa w raporcie nie zosta ujty wymiar sprawiedliwoci, tzn. s tylko rozmowy z policjantami. A ja najwiksz wtrn traum przeyam w sdzie, w kontaktach z prokuratorami, sdziami, z uzasadnieniem wyroku, w oczekiwaniu, e ja si powinnam bya zachowywa racjonalnie, natomiast nikt nie mia takich oczekiwa wobec sprawcy. Miaam wraenie, e zostaam przepuszczona przez maszynk do misa: nikt si tam mn nie interesowa, tylko byam karm dla machiny, ktra dziaa sama dla siebie; byam kompletnie niewana, nikogo nie interesowao, czego chciaam. Nie miaam potrzeby, eby sprawca poszed do wizienia, eby si na nim zemci. Ja tylko chciaam, eby to, co zrobi, zostao nazwane po imieniu: jeeli szantaujesz kobiet, grozisz jej dzieciom, wymuszasz w ten sposb seks i kontrolujesz j, to jest to gwat i wistwo, jeste gwacicielem i przestpc. Mnie zaleao na tym, eby to zostao powiedziane gono. A nikt si tym nie interesowa, nawet moja adwokatka. Byam karm, paliwem W ogle nie byam wana w tym wszystkim. I to mnie uderzyo, bo dotaro do mnie, e waciwie wszystkie ofiary przestpstw, ktre trafiaj do sdu, s traktowane w ten sposb. W sdzie jest do przejcia najdusza droga. Chyba jednak atwiej wyszkoli policjantw, zmieni procedury, ni zmieni ca filozofi tzw. wymiaru sprawiedliwoci, ktra
28

WYPOWIEDZI KOBIET, KTRE DOWIADCZYY GWATU

jest po prostu krzywdzca dla ofiar. Tak wic tutaj, w tym badaniu, odwrcenie rl jest wane. Przywrcenie tego tak, jak to powinno wyglda.

monika: Chc jeszcze wrci do tego, co powiedziaa Mario, e nie wiedziaa, e tych kobiet jest tak duo. I to te wydaje mi si wietne w tym raporcie, e jednoczenie mamy wag jednostkowego dowiadczenia, naszego dowiadczenia, a z drugiej strony widzimy, ile jest takich kobiet, ile jest takich przypadkw, ile jest takich krzywd. Chciaabym, eby w tym raporcie byo zlinkowanie indywidualnego dowiadczenia i tych danych ilociowych i innych, bo to mi si wydaje si tego ujcia, e moemy mwi z rnych stron o tym samym. maria: Dla mnie to jest fajne i wane, e si wypowiadamy, ale mam te poczucie, e czsto eksperci maj inn wiedz, a my mamy inn. Wierz w to, e dziki poczeniu tych dwch si mona najlepiej opisa te rzeczy, ktre si dziej i z nami, i na poziomie spoecznym. zofia: W kontekcie tego raportu wane jest dla mnie to, e w momencie, w ktrym to my komentujemy raport, nasz gos nie jest zaporedniczony. Kropk nad i jest nasz gos, ktry zostanie zapisany i zamieszczony w takiej formie, e nie bdzie przetrawiony przez jak tam instancj. Ale zgadzam si z tym, e to jest wane, by to by wielogos z rnych stron, z rnych perspektyw, e to ma si raenia.
A.C.: Wydaje si, e nastpnym krokiem jest porozmawianie o raporcie. Czy co Was zaskoczyo? Czy jest co, z czym si zgadzacie, nie zgadzacie? Jaka jest Wasza reakcja, Wasz odbir?

olga: Dla mnie niesamowite byo to, e czytajc ten raport, czytaam i odtwarzaam moje osobiste historie na nowo. Byo to takie zatrwaajce uczucie, e te sytuacje jeli chodzi o podejcie instytucjonalne do ofiar gwatw wygldaj niemal wszdzie tak samo. To jest zbiorowe dowiadczenie.
29

WYPOWIEDZI KOBIET, KTRE DOWIADCZYY GWATU

R ap oR t

BarBara: Ja miaam poczucie takiego zwyrodniaego tworu instytucji, ktre przecie zostay powoane po to, by pomaga. Taki zgrzyt, e to si w ogle dzieje, e te instytucje, te sdy... Niestety, potwierdzam to. Mam wiedz od dziewczyn, z ktrymi si kontaktuj, ktrych nie ma w tym raporcie. Wiem od nich, jak bardzo to jest bolesne... Nawet nie da si tego nazwa. Wracajc do raportu, spojrzaam na to od drugiej strony. Ciesz si, oczywicie, e on powstaje. Natomiast poszam dalej i zaczam zastanawia si, skd w nas takie przyzwolenie. Pokacie mi pismo dla modych ludzi jest tylko wierszczyk ktre ucz szacunku. Wszdzie jest zakochaam si albo chc dziewczyny to erotyzacja pism modzieowych. Nie wiem, czy ja na to zbyt ostro nie patrz. Pamitam sytuacj, ktra mnie kosztowaa kup zdrowia, kiedy ta dwunastoletnia dziewczynka przez chopcw w klasie popenia samobjstwo. Pamitam, e ojciec jakiego chopaka powiedzia wtedy: oj tam, wymacali dziewczyn. Powinnimy popracowa nad zmian wiadomoci spoeczestwa, e to s rzeczy, ktrych robi nie wolno. zofia: No wanie: dlaczego dochodzi do przemocy i dlaczego przemoc jest akceptowana? Zupenie brakuje dziaa na wczesnym etapie edukacyjnym. k atarzyna: Ja mam dzieci w tym wieku. Crka jest w liceum, syn w gimnazjum. I to, co sysz od dzieci i od nauczycieli, przeraa mnie. Po prostu szykuje si kolejne pokolenie, w ktrym nic si nie zmieni. Bo z jednej strony syn zacz teraz chodzi na wychowanie do ycia w rodzinie i na szczcie jest tam sensowny nauczyciel, ktry zacz w ogle porusza takie tematy, dyskutowa o takich sytuacjach. I wychodzi, e wszystkie dzieci i chopcy, i dziewczynki, oceniaj dziewczynk, ktra zostaa zaatakowana seksualnie albo wykorzystana, bo si upia na imprezie, jako dziwk. I waciwie mj syn by jedynym dzieckiem w caej klasie, ktre zaoponowao i prbowao skierowa uwag na sprawcw, a nie na ofiar. A z drugiej strony jest np. wielka akcja w tych gimnazjach: wiadomo, dziewczynki si maluj, ekspe-

240

WYPOWIEDZI KOBIET, KTRE DOWIADCZYY GWATU

rymentuj, nosz takie sukienki, inne sukienki, i s bardzo mocno kontrolowane, odsyane do azienki, eby zmyy makija przed lekcj. Wszystkie dzieci si uczy, e dziewczynki maj si kontrolowa, maj by poddane dyscyplinie, natomiast nie ma adnej takiej dyscypliny w stosunku do chopcw, ktrzy si nie myj, maj brudne nogi i mierdz. Ich nikt nie wyle do azienki. [miech]

zofia: Wracajc do raportu. Dla mnie jest strasznie smutne to, e kolejne raporty ktrych i tak jest mao pokazuj znowu to samo: e tych procedur nie ma, e adne normy nie obowizuj ani policji, ani lekarzy, ani innych instytucji. To jest jaka wolna amerykanka czy, jak napisaa Beata Zadumiska, aktywno szeryfa. Policjant jawi si jako osoba, ktra po prostu podejmie decyzj w zalenoci od swojego widzimisi, a na czym bazuje, to jest kolejne pytanie. Czyli kwestia tego, jak oni s szkoleni. Odczuwam ogromny dysonans, czytajc kolejny raport, widzc ten brak procedur i suchajc tego, co mwi przedstawiciele instytucji publicznie, np. penomocniczka Radziszewska mwica, e tutaj, o prosz, procedura zostaa opracowana. Cay czas energia nie idzie na to, eby reformowa ten system, tylko eby mwi, e jest dobrze. Raport pokazujcy, e norm nie ma, e procedur nie ma, nie wspgra z tym, co rzd mwi oficjalnie. k atarzyna: Ja z kolei miaam takie wraenie, ktre zreszt odnosz bez przerwy w Polsce, e tu nos jest dla tabakiery. To znaczy, e te wszystkie tabakiery s tak niezmiernie wane; e ci wszyscy policjanci, lekarze, traktuj kobiety, jakby one byy kim, kto przeszkadza, kogo trzeba kontrolowa, pozby si, z kim nie wolno si liczy, bo one bd przeszkadza w procedurze. Nikt z tych ludzi, moe poza organizacjami pozarzdowymi, nie ma takiego poczucia, e oni za to dostaj pienidze i to jest ich praca, eby te kobiety obsuy, bo to o nie, o te kobiety chodzi. I e oni maj prac dlatego, e te kobiety potrzebuj pomocy i to one s wane, a nie ci wszyscy tam policjanci, lekarze i tak dalej. Potworna arogancja tych ludzi... To jest po prostu postawione
241

WYPOWIEDZI KOBIET, KTRE DOWIADCZYY GWATU

R ap oR t

na gowie. I oczywicie mnie to zoci i czuj bezsilno, bo to nie dotyczy tylko tego miejsca, ale w ogle takie jest mylenie spoeczne.

zofia: Mam te pozytywne wraenie z raportu, a zwaszcza z wywiadw z policjantk, lekark i pracownikiem organizacji, ktre w ramach tych bada przeprowadzaam, e s w tym systemie osoby, ktre tematem przemocy seksualnej szczerze si interesuj i wyraaj ch wsppracy, ch brania udziau w szkoleniach. I mam poczcie, e to s osoby na tyle nisko, e z ich strony nie jest to tylko taka fasadowa zwyczajowa deklaracja zainteresowania problemem, bo nie maj po co takiej iluzji tworzy. Tylko, niestety, bez nakazu z gry niewiele mog zrobi. Moe trzeba wyapywa gdzie te osoby i prbowa z nimi tworzy taki dobry system i pokazywa innym, e mona. maria: Miaam podobne wraenie, jak byam na policji i skadaam zeznania. Z bardzo du liczb osb tam rozmawiaam. Te osoby byy rne: byy takie, po ktrych byo wida, e nawet si nie staraj, eby mi uatwi to wszystko, ale byy te osoby, po ktrych wida byo, e jako im na tym zaley. Takie miaam poczucie. Byy te takie osoby, po ktrych byo wida, e s zaangaowane i chciayby pomc, ale kompletnie nie umiej i wanie jeszcze bardziej szkodz przez swoj nieuwag i komentarze, nawet niestereotypowe. Wydawao mi si, e zachowanie policjantek, z ktrymi miaam kontakt wynika z ich wasnego lku. Miaam tak sytuacj, e policjantka zacza mi opowiada o innych zdarzeniach tego typu. Teraz myl, e mogo si to wiza z jakim brakiem wsparcia, e dla niej to pewnie jest trudne mie kontakt z ofiarami przemocy seksualnej, bo oni nie umiej tego robi, nie ma moliwoci porozmawiania o tym, co dla niej jest trudne w pracy, traumatyczne. Te nie mam poczucia, e to jest takie kompletnie beznadziejne, e oni wszyscy to maj gdzie, e im wszystkim nie zaley.
A.C.: Ale macie poczucie, e te wszystkie perspektywy wida w raporcie?

242

WYPOWIEDZI KOBIET, KTRE DOWIADCZYY GWATU

BarBara: Tak. Ale ja za mao przeczytaam o doborze psychoterapeutw. Z tym mam do tej pory potny problem. Teoretycznie s przychodnie, ale mam duo zastrzee wobec sposobu prowadzenia pacjentka powinna si czu jak pacjentka, a nie jak miso armatnie. By moe powstanie kolejny raport i wtedy oczekiwaabym, eby byo w nim wicej o poradniach. Bo jak ju jest poradnia terapeutyczna, to niech ju bdzie rzetelna. Tutaj jest potna dziura. Ja tego dowiadczam. zofia: Teraz zdaam sobie spraw, e w raporcie brakuje tekstu na temat tego, jaka pomoc psychologiczna jest dostpna, a jaka mogaby by. Nie chodzi tylko o to, eby bya jaka pomoc psychologiczna, ale te o to, eby ona bya dobra. Bo przemoc seksualna to nie jest problem, ktry zachodzi midzy mn a jakim tam sprawc, to nie jest mj osobisty problem. Przez swoj skal, koszty dla spoeczestwa, i fakt, e jest wynikiem zaniecha ze strony pastwa, jest to po prostu problem polityczny, w rozumieniu nie walki o wadz parlamentarn, lecz ukadu si. I oczekiwaabym, e psycholoka czy psycholog bd to uwzgldnia, a nie indywidualizowa problem, zamyka w czterech cianach mojego kontaktu z terapeut czy terapeutk. To chciaabym zobaczy szerzej opracowane w jakim tekcie. A w tym momencie moemy si tylko odwoa do innych publikacji czy praktyki np. Towarzystwa Interwencji Kryzysowej. k atarzyna: Ja z kolei pod wpywem rozmw z pracownikami tzw. wymiaru sprawiedliwoci mam wraenie, e to jest ogromna czarna dziura. Na kongresach kobiet, na panelach powiconych przemocy wobec kobiet nigdy nie ma nikogo z wymiaru sprawiedliwoci. Przychodz policjantki, przychodz organizacje pozarzdowe, przychodzi mnstwo ludzi zainteresowanych to s panele, na ktre przychodzi najwicej ludzi ale nigdy nie ma tam nikogo z wymiaru sprawiedliwoci. Sdziowie i prokuratorzy s niedouczeni, panuje wrd nich ciemnota; ci ludzie nie wiedz i nie chc wiedzie, jak zachowuje si psychika czowieka, ktry jest poddawany przemocy, jakie skutki ma

24

WYPOWIEDZI KOBIET, KTRE DOWIADCZYY GWATU

R ap oR t

przemoc dugotrwaa. Pisanie w uzasadnieniu wyroku, e ofiara zachowywaa si nieracjonalnie? Oczekiwanie, by zachowywaa si racjonalnie, gdy jest ofiar przemocy? Wypytywanie, czy aby na pewno bardzo jasno i wyranie werbalnie wyrazia swoj niezgod? Moe powinna na pimie, po prostu? To jest czarna dziura, trzeba si tym zaj. Tego mi brakowao w raporcie z bada.

BarBara: Moja koleanka ma ma policjanta, ktry j gwaci. Rozwd zosta orzeczony za obopln win. Jej wina polegaa na tym, e bya zbyt ulega wobec ma. Przecie to jest chore. zofia: Albo ten ostatni wyrok sdu kieleckiego, gdzie sdzia uzna, e gwat nie by zgwaceniem, tylko wykorzystaniem bezradnoci, bo ofiara nie bya w stanie powiedzie nie. Co jest oczywicie agodniej karane i nie ma tego ciaru, o ktrym mwia Katarzyna gwat nie jest nazwany po imieniu. alina: W raporcie bdzie te tekst Magorzaty ojkowskiej omawiajcy orzecznictwo sdowe, niestety zostanie doczony ju po naszej dyskusji.
[przerwa]

k atarzyna: Ciekawe jest to, e w przypadku gwatu mczyni zwykle empatyzuj ze sprawc, nie z ofiar. Moe da si to odwrci, pokazujc w filmach, w ksikach, w telewizji wicej mczyzn w roli ofiar, wicej gwatw na mczyznach, ale popenianych te przez mczyzn oczywicie, bo nie chodzi o zakamywanie rzeczywistoci. Mieliby wtedy szans postawi si w tej sytuacji, odczu ten strach. To jest problem wspczucia, moim zdaniem, mczyni po prostu nie bior pod uwag pewnych rzeczy przez to, e nie s w stanie si zidentyfikowa z ofiar. zofia: Jako mi si podoba pomys stawiania mczyzn w roli ofiar po to, by wzbudza w nich moliwo empatyzowania
244

WYPOWIEDZI KOBIET, KTRE DOWIADCZYY GWATU

z ofiarami, ale mam te potrzeb adekwatnego przedstawiania rzeczywistoci, a w niej to kobiety s gwnie ofiarami przemocy ze strony mczyzn.

k atarzyna: Jest takie niebezpieczestwo, jak to miao miejsce w komisji sejmowej, gdzie pani przewodniczca mwia, e przemoc domowa dotyka tylu tysicy mczyzn, tylu tysicy dzieci, a reszta ofiar to s kobiety. Ta reszta to 80 procent. Czyli odwraca si kompletnie. Zawsze jak tylko zacznie si jakie rwnociowe dziaanie, koncentrujce si na krzywdzie kobiet, to pojawia si gos, e mczyni te s krzywdzeni w ten sposb. Domagaj si uwagi i wychodzi na to, e waciwie jest p na p. maria: propos tego, e pracownicy instytucji nie zdaj sobie sprawy czym jest gwat, e np. to te jest gwat, kiedy kobieta jest pijana, albo gdy nie krzyczaa, nie zwerbalizowaa sprzeciwu. Myl, e jest tak, jak mwia Moniko, e te stereotypy s w nas, e wiele kobiet nie zdaje sobie sprawy, co waciwie si stao i dopiero po jakim czasie dochodzi do nich, e byy zgwacone. Jest cakiem sporo takich dziewczyn. To dotyczy zwaszcza przemocy seksualnej. Sama miaam takie sytuacje, e dopiero po czasie doszo do mnie, e naruszono moje granice. A zwaszcza w przypadku gwatu wany jest czas tu po, bo duo dziaa jeszcze mona podj. monika: A ja jeszcze o chopcach, o uwzgldnianiu mczyzn, chopcw ofiar. Jak robiam ostatnio ten raport [o przeciwdziaaniu przemocy w rodzinie], to wychodzio, e stereotypowo ofiar jest kobieta i moliwo zyskania pomocy jest duo wiksza, gdy ofiar jest kobieta, ni gdy ofiar jest mczyzna. Moja mama jest dyrektork gimnazjum i widz problem przemocy seksualnej w szkoach, take przemocy wobec chopcw zwaszcza wobec chopcw, ktrzy s mniejsi, nie uprawiaj sportw. Dziewczyny s fizycznie lepiej rozwinite, psychicznie, spoecznie i s sytuacje, w ktrych dochodzi do przemocy

245

WYPOWIEDZI KOBIET, KTRE DOWIADCZYY GWATU

R ap oR t

seksualnej. Zgadzam si, e to jest marginalne, ale to te jest rzeczywiste.

zofia: Nie chciaam powiedzie, e to jest nierzeczywiste, ale e to jest inny problem, a w tym momencie zajmujemy si tym problemem, w ktrym ofiarami s kobiety. k atarzyna: Myl, e cigle panuje przekonanie, e pe nie odgrywa roli. Myl, e drog do zapewnienia pomocy rwnie mczyznom, ktrzy dowiadczaj przemocy, jest najpierw zauwaenie, e pe odgrywa bardzo wan rol. Znacznie powszechniejsza jest przemoc, szczeglnie seksualna, skierowana przeciwko kobietom, przemoc w rodzinie, to kobiety stanowi wikszo ofiar, i dlatego zajmujemy si tym na pocztku. zofia: Myl e wane jest te to, by obiektyw skierowa nie na ofiary, tylko na sprawcw i podkrela, e sprawcami s mczyni, nie kobiety. Zwrciam uwag na dwa z tekstw zamieszczonych w publikacji. Pierwszy z nich co mi si skojarzyo z tym, co mwia Maria o samoobronie i znajomoci wasnych granic to tekst o dobrych praktykach, gdzie opisane s kursy WenDo. Od traumatycznego opowiadania o dowiadczeniach przemocy, ale te terapeutycznego, bo wiele rzeczy otwierajcego, przechodzi si do momentu wzmocnienia. To s kursy, ktre moim zdaniem powinny by w programie szkolnym prowadzone dla dziewczynek od najmodszych lat i regularnie powtarzane. To mi si wydaje oczywiste. A drugi tekst, ktry wyda mi si wany, to tekst o inicjatywach mczyzn wobec przemocy i to, co Jacek Fenderson napisa na pocztku e mczyni s i czci problemu, i rozwizaniem, bo to oni s sprawcami przemocy, to na nich musi by skupiona uwaga, eby w ogle dokonaa si jaka zmiana. Ju nie na kobietach, nie na ofiarach. Gdy mwimy: przemoc seksualna wobec kobiet, jest w tym kobieta, a nie ma mczyzny. Nie mwimy: przemoc seksualna mczyzn wobec kobiet. Jest tylko ofiara, ona jest zaraona przemoc, nie wiadomo, jak to si stao, a sprawca pozostaje

24

WYPOWIEDZI KOBIET, KTRE DOWIADCZYY GWATU

niewidoczny. Dlatego ten tekst dotyczcy inicjatyw mczyzn, przez samych mczyzn podejmowanych, by dla mnie wany.

maria: Mnie si te bardzo podoba WenDo. Po pierwsze poczucie siy, ktre daje. Ale te to, e zajmuje si tym, jak nie dopuci do przekroczenia granic. Tego brakuje w zwykych kursach samoobrony, to jest inna jako.
A.C.: Jak Wam si czytao teksty eksperckie. Jakie s w Was reakcje, uwagi?

BarBara: Troch sucho byo. Brakowao mi wypunktowania, podkrelenia skutkw psychologicznych tego typu przemocy. Przemoc seksualna ma szczeglne konsekwencje poczucie bezpieczestwa jest zupenie zamane, wiadomo prawa do czegokolwiek. Twoje prawa zostay zamane, zdeptane, twoja intymno. Poza tym jestemy krajem z wysokim wskanikiem katolicyzmu, Koci pono bierze udzia w naszym yciu spoecznym. Dlaczego w kociele nie zdarzyo mi si usysze nic o przemocy, dlaczego przywdca duchowy w mojej, zamy, wsi nie mwi: suchajcie mczyni, tak nie naley robi? Brakowao mi wic rozszerzenia wtku psychologicznego i brakowao mi poruszenia tematu roli Kocioa w przeciwdziaaniu przemocy. maria: Dla mnie najciekawszy by ten tekst o mczyznach, zrobi na mnie najwiksze wraenie. Miaam momenty zmczenia statystykami, ale one te s potrzebne. Moj uwag zwrcia rwnie informacja, e w Polsce przecitna kara za gwat ze szczeglnym okruciestwem wynosi trzy lata, a na Zachodzie to jest osiem lat. Szokujca jest ta rnica. BarBara: Pamitacie t spraw sprzed czterech lat: student z Polski zgwaci kobiet w Wielkiej Brytanii i dosta kar zgodn z tamtejszym kodeksem karnym dwadziecia kilka lat. Wtedy byy starania, eby ten proces przenie do Polski, eby nie grozia mu tak wysoka kara.
247

WYPOWIEDZI KOBIET, KTRE DOWIADCZYY GWATU

R ap oR t

olga: Dla mnie oburzajcy by medialny dyskurs na ten temat. k atarzyna: Bij naszych. olga: Tak, nard wstawia si za oprawc. zofia: Agnieszka Kaim pisaa o tym w swoim tekcie o mediach, ktry te by dla mnie super ciekawy, e media ksztatuj sposb mylenia o przemocy seksualnej i wzmacniaj przyzwolenie na przemoc seksualn. I nie chodzi tylko o to, e ten przekaz trafia do ogu, do osb, ktre nie dowiadczyy przemocy seksualnej, ale te o to, e ten przekaz trafia do osb, ktre tego dowiadczyy, ktrych jest masa. Dla mnie osobicie suchanie takich trywializujcych czy stajcych po stronie sprawcw doniesie to s kolejne i kolejne uderzenia. BarBara: To jest jak naplucie w twarz. olga: Podobna sprawa z Romanem Polaskim, identyczny dyskurs. Ludzie kultury i nauki wypowiadali takie stwierdzenia, e wyjtkowy czowiek powinien by wyjtkowo traktowany. auj, e ten tekst opiera si tylko na Wyborczej i Rzeczypospolitej, mona by rozszerzy t perspektyw. Na studiach pisaam o uprzedmiotowieniu kobiet w reklamach. Wczeniej nie zdawaam sobie sprawy jako widz, obserwator, na jak skal to jest symboliczna przemoc wobec kobiet, i te wzorce s powielane, i trafiaj na grunt spoeczny. monika: Dziki temu zaweniu tekst jest syntetyczny. Ja mam duo uwag, skupiajcych si na tekcie Agnieszki i tekcie o skali przemocy. Chciaam zacz od tego, e widziaam w ubiegym tygodniu film Droga na drug stron. Syszaycie o nim? To jest film o obywatelu Rumunii, ktry par lat temu umar w areszcie ledczym w Krakowie; film polsko-rumuski, na ktry poszam przypadkiem i ktry niesamowicie mi si wpisa w ten raport. Wane jest to, o czym mwiam wczeniej, czyli

248

WYPOWIEDZI KOBIET, KTRE DOWIADCZYY GWATU

jednostkowe wiadectwo, bo to przemawia, jeli na przykadzie konkretnej osoby pokaemy, jak dziaa system. Inaczej mamy tabelki i co z tego? Wane wydaje mi si wic, eby te wiadectwa, ktre s i w tekcie, i w raporcie, nie byy tylko ilustracjami, tekstami w ramce, ktre mamy przeczyta i zrobi och!, tylko eby z nich co wynikao. Polecam ten film, angielski tytu brzmi Crulic jak nazwisko bohatera. W ktrym momencie si zorientowaam, e to nie jest fikcja na pocztku mylaam, e bajk ogldam, bo to jest animowane. Niesamowite. Przechodz do uwag, ktre koncentruj si wok stereotypw. Na kocu ktrego tekstu pojawia si stwierdzenie, e nie mwimy o sprawcach. Byy wymieniane rne stereotypy, a najwaniejsze dla mnie okazao si to, e nie mwimy o sprawcach, e cay czas mwi si o kobietach, o ofiarach, to na nie kieruje si i edukacj, i pomoc, i wszystko. W ogle si nie mwi o sprawcach, nie od tej strony patrzymy. Zabrako mi te opisania stereotypw w reakcjach ofiary, np. dlaczego pojawia si ten wstyd. Zabrako mi chociaby akapitu na ten temat. Bo to te jest stereotyp, a miaam wraenie, e w tekcie s one tylko po jednej stronie po stronie sprawcw, po stronie tych, ktrzy pomagaj, nie po stronie ofiar.

monika: Chyba w tym tekcie Patek te jest taki duszy fragment o tym, e policjanci wiedz, e sdy wiedz a ja teraz wiem, e oni nie wiedz. Wic mam niezgod na takie sformuowanie: wolaabym przeczyta, e policja jest uczona, a nie, e policja wie. olga: Mnie te si podoba tekst Zosi, ktra sprawdzia, co si dzieje z dziaalnoci Platformy Przeciw Przemocy. I tam si nic nie dzieje. To jest wane, bymy sobie zdawali spraw, w jakim pastwie yjemy i co politycy z tym robi.
Zofia: Moe sprbujemy na koniec stworzy na szybko list postulatw, wypunktowa jeszcze raz co jest dla nas wane?

249

WYPOWIEDZI KOBIET, KTRE DOWIADCZYY GWATU

R ap oR t

k atarzyna: Ja mam jeden postulat edukacyjny. Przede wszystkim sprawy dotyczce przemocy seksualnej, przemocy w rodzinie, powinny by przedmiotem szkole ludzi, ktrzy pracuj w wymiarze sprawiedliwoci, w policji, lekarzy. To po prostu powinien by obowizkowy przedmiot. Nie moe by tak, e ci ludzie oceniaj kobiety, ktre wracaj do przeladowcy, jako gupie, albo nie maj zielonego pojcia, na czym polega przemoc seksualna i o co w niej chodzi. Oni prostu musz si tego nauczy i to zaliczy ju w czasie studiw. A dla tych, ktrzy si nie zaapali, powinny by szkolenia. Bo ludziom brakuje wiedzy. Abstrahujc od woli, jakich tam uprzedze, po prostu oni nie maj wiedzy. monika: Ja mam te potrzeb domknicia tego dziaania szkoleniowego, czyli superwizj tych pracownikw, ktrzy stykaj si z przemoc, oraz dziaania przeciwdziaajce wypaleniu zawodowemu. Bo s pracownicy, ktrzy maj wol, czasem maj te wiedz, ale zderzaj si na przykad z poziomem prokuratury i nie podejmuj adnego dziaania, bo kiedy co zrobili, ale okazao si, e duga procedura, mudna, zakoczya si niczym. To mi si wydaje bardzo wane, e s ludzie, ktrzy wiedz, maj du wol, ale to si rozbija o to, e s za nisko. BarBara: Ja podepr Ci, Moniko, ale poszabym dalej. Chodzi mi o to, eby osoby, ktre korzystaj z pomocy, miay moliwo jej oceny. Niech bdzie tak, eby po skorzystaniu z pomocy, tzn. z pracy osoby z instytucji, terapeuty czy pana sdziego, kobieta moga oceni otrzyman pomoc, jej skuteczno. k atarzyna: Rzecznik praw pokrzywdzonych. Mn te wstrzsno to, czego si dowiedziaam z raportu, e kobiety, ktre si zgaszaj do lekarza, s odsyane na policj, eby otrzyma papierek na obdukcj. To jest kompletne zaburzenie tego, co wane najwaniejszy jest psychiczny komfort tej kobiety, jej bezpieczestwo, zdrowie. Procedura powinna mc zacz si w kadym miejscu. Nie moe by tak, e kto kogo odsya.

250

WYPOWIEDZI KOBIET, KTRE DOWIADCZYY GWATU

W momencie, w ktrym kobieta zgasza, obojtnie komu, zgwacenie, ta osoba ma zacz procedur i przeprowadzi wszystkie czynnoci. A papierkowe sprawy mona zaatwia bez udziau osoby pokrzywdzonej.

zofia: Czyli i w przypadku szkole, i w przypadku procedury, chodzi o realizacj istniejcych praw. Bo to prawo istnieje, tylko nie jest realizowane. monika: Ale to jest te kwestia stanowienia prawa. Przepraszam, e znowu podam ten przykad, ale mam to na wieo. Zgodnie ze zmian ustawy o przemocy w rodzinie teraz wicej instytucji bdzie mogo zakada Niebiesk Kart, ale zniesiony zosta obowizek jej zakadania. Czyli wicej instytucji moe, ale chyba adna nie musi, z wyjtkiem policji. I moe by taka sytuacja, e tych Kart bdzie mniej zakadanych, bo instytucja, ktra si spotka w przemoc w rodzinie uzna, e to rola policji, sdu czy czego. Drugi przykad jest taki, e w tych naszych badaniach bywao czsto tak, e kobieta zgaszaa si do lekarza, eby wykona obdukcj, a lekarz odmawia wykonania obdukcji. Potrzebne byo zawiadczenie z policji, eby zmusi lekarza. Za jest taka samodzielno pracownika instytucji, ktry sam podejmuje decyzj, czy powinien podj dziaania, czy nie. I jeszcze jedna refleksja zwizana z filmem Crulic. Po filmie byo spotkanie z producentem kreatywnym, ktry jest prawnikiem i robi do tego research prawniczy. Powiedzia, e oni prezentuj w filmie prawdziwe dokumenty z tego ledztwa, usunli tylko jedno nazwisko. Wszystkie inne osoby wiedz, e wystpuj w tych dokumentach z imienia i nazwiska. W filmie specjalnie nie wskazali adnego winnego, tylko wskazali, te w tekcie z offu, osoby, ktre miay szans na reakcj, ale tego nie zrobiy. Powiedzia, e polskie prawo jest na tym odcinku tak skonstruowane, e wiele osb mogo na ktrym etapie zareagowa, ale nie miao takiego obowizku. Asesor moe, ale nie musi, lekarz moe, ale nie musi, pracownik suby wiziennej moe, ale nie musi. I cztery miesice czowiek godowa, mimo e opiekoway si nim cztery suby.
251

WYPOWIEDZI KOBIET, KTRE DOWIADCZYY GWATU

R ap oR t

zofia: Z lekarzami i obdukcjami jest tak, e w momencie, w ktrym lekarz sporzdza obdukcj, staje si wiadkiem w sprawie, bdzie musia chodzi na rozprawy i tak dalej, za co nie dostaje wynagrodzenia. Dlatego odmawiaj wykonywania obdukcji. Wic lekarze powinni mie po pierwsze obowizek, po drugie wynagrodzenie za powicony czas. Wrd postulatw wane jest dla mnie: po pierwsze podjcie przez pastwo aktywnoci na polu przeciwdziaania przemocy, zanim si wydarzy, a po drugie skierowanie uwagi na sprawcw. Czyli chodzi o mi o programy resocjalizacyjne dla sprawcw i antyprzemocowe programy edukacyjne w szkoach, to jest moim zdaniem konieczno absolutna. maria: Gdybym miaa do tej listy dopisa swoje punkty, to byoby WenDo w szkoach dla wszystkich dziewczyn oraz to, co byo w tekcie o mczyznach, czyli dziaania, ktre maj na celu wczenie mczyzn w koalicj przeciw przemocy seksualnej. zofia: Dla mnie jest wane, eby te dziaania wczajce, ktre jako tam s podejmowane, byy inicjowane rzeczywicie przez mczyzn adresujcych dziaania do innych mczyzn, i eby nie byy fasadowe. Takim dziaaniem nie jest sytuacja, w ktrej Radziszewska w ramach swojej kampanii Biaej Wstki nagradza znanych mczyzn, prezentujcych wzorcowy model mskoci oparty na sile, tylko dlatego, e przed kamer powiedzieli, e s przeciw przemocy, a poza tym z przeciwdziaaniem przemocy nie maj nic wsplnego. Bo np. nagrodzony Liroy nagrywa piosenki, w ktrych kobieta piewa: lubi kiedy bije mnie po dupie. Mam dystans do takich dziaa, oczekuj od samych mczyzn zaangaowania i inicjatywy. A do mczyzn kierowaabym raczej nie propozycj przypicia biaej wstki niech sami z siebie przypinaj, lecz dziaania edukacyjne: sorry, przykro mi, ale jeste potencjalnym sprawc przemocy. maria: Dla mnie wane jest uwiadamianie tego, jak czsta jest ta przemoc i jak duo kobiet jest ofiarami, bo mam wrae-

252

WYPOWIEDZI KOBIET, KTRE DOWIADCZYY GWATU

nie, e faceci nie zdaj sobie sprawy. Wierz, e jak si dowiedz, to tumnie rusz.

BarBara: Byabym ostrona [miech]. olga: Dla mnie wana jest wsppraca midzy lekarzami, policj i jasne procedury, ktre powinny by wykonywane. Np. dziki ktremu z tekstw, chyba dziki tekstowi o Platformie, dowiedziaam si o istnieniu na wiecie pakietw do zbierania materiaw, o czym wczeniej nie miaam bladego pojcia. k atarzyna: Bya propozycja wprowadzenia ich w Polsce. Byy pakiety, by sponsor, tylko wczesny minister zdrowia si nie zgodzi, poniewa te pakiety zawieray piguk dzie po. Radziszewska zapowiedziaa, e bd te pakiety, i nadal zapowiada, ju od roku nie ustaje w tym zapowiadaniu. Ale to jest bardzo wane, to co powiedziaa o procedurach. Bo to, e w raporcie s opisani ludzie, ktrym zaley, ktrzy si staraj, ktrzy maj pozytywne nastawienie... sam fakt, e od nastawienia tych ludzi, od tego czy oni s przyzwoici, czy nieprzyzwoici, od tego, co oni maj w gowie, zaley to, jak oni potraktuj te kobiety, wiadczy o tym, e w Polsce jest le. Dlatego nie jest wane, kim ten czowiek jest, co on ma w gowie, jakie ma pogldy, bo on po prostu ma mie tak procedur, e jak przyjdzie do niego kobieta, to on j potraktuje w odpowiedni sposb. Od tego s procedury, ebymy my nie byy zdane na ask tego, na kogo trafimy. Nie moe tak by. To musz by procedury, ktre bd bardzo szczegowe i po prostu punkt po punkcie ci ludzie bd wiedzieli, co maj zrobi. BarBara: Ja w podsumowaniu powiem, e szokiem jest dla mnie fakt, e nie ma adnej kontroli nad psychologami, pomagaczami, ktrzy le wykonuj swoje rne zadania. Trzeba koniecznie zmieni sytuacj, w ktrej kto, kto nie ma bladego pojcia albo ledwo lizn co nieco, bierze si za pomoc ofiarom przemocy i nie ponosi adnej odpowiedzialnoci. Jeli si tym nie

25

WYPOWIEDZI KOBIET, KTRE DOWIADCZYY GWATU

R ap oR t

zajmiemy, to bd kolejne dziewczyny pokrzywdzone wtrnie, bo ja do nich nale.

k atarzyna: Czuam tutaj ogromn presj, suchajc o koniecznoci pracy z mczyznami i o ich edukacji. Tumacz wanie ksik Jacksona Katza. Katz jest amerykaskim baseballist, takim stereotypowym macho, jeli chodzi o zajcie i wygld. On zauway, e mczyni s przez wasne mskie rodowisko popychani do tego, eby stosowa wobec kobiet przemoc. Presja rwienicza powoduje, e oni stosuj przemoc i w zwizku z tym on pracuje z mczyznami, zwraca uwag na te mechanizmy i uczy ich reagowania, przeciwstawiania si, kiedy ta presja jest wywierana. I zachca ich do tego, eby reagowali, zwracali uwag na to, co si dzieje, nie reprodukowali tych mechanizmw. Ciekawa ksika, mam nadziej, e zdymy j przetumaczy w tym roku.

254

1
789 30 65 66

Przydatne telefony i strony internetowe

Fundacja Feminoteka
TELEFON INTERWENCYJNY DLA KOBIET DOWIADCZAJCYCH PRZEMOCY poniedziaek w godz. 10.00-20.00 od wtorku do pitku w godz. 10.00-16.00

www.feminoteka.pl

Bezpatny telefon dla osb dorosych w kryzysie emocjonalnym


116 123
codziennie od godz. 14.00 do 22.00

www.116123.edu.pl

Oglnopolskie Pogotowie dla Ofiar Przemocy w Rodzinie Niebieska Linia


801-12-00-02
od poniedziaku do soboty w godz. 8.00-22.00 w niedziele i wita w godz. 8.00-16.00

www.niebieskalinia.info

255

TELEFONY I STRONY INTERNETOWE

R ap oR t

Grupa Edukatorw Seksualnych Ponton


Telefon zaufania dla modziey

22 635 93 92

kady pitek od godz. 16.00 do 20.00

www.ponton.org.pl

Fundacja Pomoc Kobietom i Dzieciom


http://www.przemockid.pl

Towarzystwo Interwencji Kryzysowej


againsthate@poczta.onet.pl crisisintervention@free.ngo.pl

WenDo Samoobrona i Asertywno dla Kobiet i Dziewczt


http://www.wendo.org.pl

Fundacja Autonomia

www.autonomia.org.pl e-mail: fundacja@autonomia.org.pl

Fundacja Miejsce Kobiet


www.miejscekobiet.pl

Stowarzyszenie W Stron Dziewczt


www.wstronedziewczat.org.pl

10 Grudnia Stop przemocy wobec kobiet! Internetowa Platforma Antyprzemocowa


http://10grudnia.wordpress.com

25

14

AUTORKI I AUTORZY

Autorki i autorzy

olga BorkowSka ukoczya Instytut Stosowanych Nauk Spoecznych UW, dwuletnie Studium Psychoterapii metod Psychologii Zorientowanej na Proces oraz Szko Trenerw prowadzon przez stowarzyszenie OPTA. Od roku 2006 zwizana z fundacj Feminoteka, gdzie koordynowaa projekty propagujce zwalczanie przemocy wobec kobiet, edukacj seksualn oraz projekty promujce histori i twrczo kobiet. Od wielu lat zaangaowana w formalne i nieformalne dziaania spoeczne, gwnie na rzecz przeciwdziaania dyskryminacji oraz dziaania artystyczne. Obecnie w Norwegii. agnieSzka c zapczySka psycholoka, trenerka warsztatu umiejtnoci psychospoecznych Polskiego Towarzystwa Psychologicznego, arteterapeutka, specjalistka w zakresie pomocy ofiarom przemocy w rodzinie Oglnopolskiego Pogotowia dla Ofiar Przemocy w Rodzinie Niebieska Linia Instytutu Psychologii Zdrowia Polskiego Towarzystwa Psychologicznego. Wsptworzy warszawsk fundacj Miejsce Kobiet. jacek fenDerSon feminista i anarchista. Od wielu lat wsppracuje z organizacjami pozarzdowymi m.in. Grup Edukatorw Seksualnych Ponton. Wsptworzy kolektywy dziaajce w obszarze praw czowieka i feminizmu m.in. Solidarni z Maxem czy Grup Anarchofeministyczn A-fe. Aktywista ruchu skoterskiego. Pracuje w sferze drobnych usug. magDalena graBowSka pracuje w Instytucie Etnologii i Antropologii Kulturowej Uniwersytetu Warszawskiego. W swojej pracy doktorskiej, obronionej na Wydziale Womens and Gender Studies Uniwersytetu Rutgers, krytycznie przygldaa si sposobom reprezentacji przestrzeni post-socjalizmu we wspczesnych teoriach feministycznych, w szczeglnoci za

257

AUTORKI I AUTORZY

R ap oR t

w teorii transnarodowoci. Jest wspautork, z prof. Magorzat Fuszar, dr hab. Joann Mizielisk i prof. Joann Regulsk, ksiki Wsppraca czy Konflikt, Unia Europejska, Pastwo i kobiety (Warszawa 2009: Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne). Jej inne publikacje to m.in.: Tosamo polskiego feminizmu w wietle transnarodowych debat, w: Kobiety, Feminizm, Demokracja, red. Bogusawa Budrowska, (Warszawa 2010: Wydawnictwo Instytutu Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii Nauk) i Will it make a difference? EU Enlargement and Womens Public Discourse in Poland (z Joann Regulsk), w: Gender Politics in the Expanding European Union. Mobilization, Inclusion, Exclusion, red. Silke Roth (Oxford 2008: Berghahn Books). W roku 2010 wsppracowaa z fundacj Feminoteka w ramach pilotau bada sondaowych na temat przemocy wobec kobiet realizowanych przez Europejsk Agencj Praw Podstawowych.

agnieSzka k aim prezeska Fundacji Inicjatyw Spoecznych Si Zrobi!. Autorka i koordynatorka projektw spoeczno-kulturalnych. Absolwentka psychologii na Uniwersytecie Gdaskim na specjalnoci psychologia midzykulturowa i psychologia rodzaju. Autorka pracy magisterskiej o mitach na temat gwatu. Ukoczya Podyplomowe Studium Zarzdzania Organizacjami Pozarzdowymi Collegium Civitas i ISP PAN. Obecnie pracuje nad rozpraw doktorsk na temat polskich organizacji pozarzdowych w Szkole Wyszej Psychologii Spoecznej. magorzata ojkowSka prawniczka, trenerka, wieloletnia wsppracowniczka organizacji pozarzdowych dziaajcych na rzecz przeciwdziaania przemocy w rodzinie. Udziela porad prawnych w sprawach dotyczcych przemocy wobec kobiet w fundacji Feminoteka. Wsppracowaa m.in. z Oglnopolskim Pogotowiem dla Ofiar Przemocy w Rodzinie Niebieska Linia, Centrum Praw Kobiet, fundacj Dzieci Niczyje, fundacj Mederi Pommy Dzieciom, fundacj Kidprotect. Koordynowaa pilotaowy projekt Ministerstwa Sprawiedliwoci Sie Pomocy Ofiarom Przestpstw w wojewdztwie mazowieckim oraz kierowaa Lokalnym Orodkiem Wsparcia dla Ofiar Prze258

AUTORKI I AUTORZY

stpstw. Wspzaoycielka oraz czonkini Stowarzyszenia Interwencji Prawnej. Autorka publikacji dotyczcych praw czowieka oraz poradnikw prawnych. Pisze doktorat na temat przemocy w rodzinie na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego.

zofia nawrocka feministka, socjoloka, aktywistka rowerzystka. W roku 2010 obronia prac magistersk na temat sytuacji ofiar gwatu w Polsce, napisan pod kier. prof. Magorzaty Fuszary w Instytucie Stosowanych Nauk Spoecznych UW. Wsppracowaa z Amnesty International, Centrum Inicjatyw Lokalnych Wrzeciono i z Punktem InfoPraga. Do niedawna czonkini kolektywu UFA. Twrczyni gier miejskich. Pomysodawczyni i koordynatorka Projektu Zbatka. Trenuje Ultimate Frisbee w warszawskiej druynie RJP. joanna piotrowSka ekspertka i trenerka rwnociowa, antyprzemocowa i antydyskryminacyjna. Zaoycielka Feminoteki. Wspautorka i wspredaktorka wielu publikacji dotyczcych problematyki rwnociowej i antyprzemocowej. Trenerka WenDo metody asertywnoci dla kobiet i dziewczt. Absolwentka Studium Przeciwdziaania Przemocy w Rodzinie oraz Studium Poradnictwa i Interwencji Kryzysowej. Laureatka Zotego Telefonu nagrody przyznawanej przez Niebiesk Lini osobom szczeglnie zaangaowanym w przeciwdziaanie przemocy. monika patek dr hab. prof. UW, wykada na na Wydziale Prawa i Administracji UW, jest kierowniczk Zakadu Kryminologii. Prowadzi take zajcia na gender studies w Polskiej Akademii Nauk. Wchodzi w skad grupy doradcw i doradczy Prokuratora Generalnego ds. ochrony ofiar przestpstw. Wczeniej, za czasw kadencji prof. Andrzeja Zolla na stanowsku Rzecznika Praw Obywatelskich, penia funkcj penomicnika RPO d.s. ochrony praw ofiar przestpstw. Jest honorow Prezesk Polskiego Stowarzyszenia Edukacji Prawnej [PSEP], ktre wsptworzya, kierujc nim w latach 1994-2009. Jako ekspertka z zakresu prawa, praw czowieka i praw kobiet wsppracuje z OBWE ODIHR,
259

AUTORKI I AUTORZY

R ap oR t

Rad Europy, organami UE, polskim Parlamentem i organizacjami naukowymi i obywatelskimi. Jest take czonkini Midzynarodowego Komitetu Redakcyjnego The British Journal of Criminology and Social & Legal Studies.

k amila r aczySka pedagoka, trenerka umiejtnoci psychospoecznych, edukatorka seksualna. Pracuje z modzie, nauczycielami/kami, klientami/kami Warsztatw Terapii Zajciowej oraz orodkw pomocy spoecznej, prowadzc warsztaty z zakresu edukacji seksualnej i relacji midzyludzkich, przeciwdziaania przemocy oraz dyskryminacji. Jest konsultantk telefonu zaufania Grupy Eduaktorw Seksualnych Ponton oraz odpowiada na pytania modziey w Magazynie Gimnazjalisty Victor. alina Synakiewicz pedagoka, edukatorka seksualna, trenerka umiejtnoci psychospoecznych, absolwentka Studium Przeciwdziaania Przemocy w Rodzinie. Wolontariuszka grupy Edukatorw Seksualnych Ponton. Pracuje z modzie. Dziaa w nieformalnych grupach zajmujcych si feminizmem i prawami czowieka m.in. w Grupie Anarchofeminstycznej Afe. W fundacji Feminoteka zajmuje si projektami dotyczcymi przeciwdziaania przemocy wobec kobiet i dziewczt. Aktywistka ruchu wolnociowego, najczciej mona j spotka na demonstracjach lub podczas rnych artystycznych akcji i happeningw w przestrzeni publicznej.

20

You might also like