Dostepna Przestrzen Publiczna

Dostpna przestrze publiczna
Samorzd rwnych SzanS
Fundacja Instytut Rozwoju Regionalnego
Samorzd rwnych szans

projekt wspfinansowany ze rodkw Pastwowego Funduszu Rehabilitacji Osb Niepenosprawnych Fundacja Instytut rozwoju regionalnego realizuje w 2009r. na terenie caej Polski projekt Samorzd rwnych szans. nasze dziaania adresujemy do samorzdw, ktre maj do odegrania kluczow rol w tworzeniu warunkw dla trwaej integracji osb niepenosprawnych. Problem dotyczy okoo 4,5 mln osb niepenosprawnych. Prawie 3 mln z nich to osoby w wieku produkcyjnym, a zatrudnionych jest tylko 14%. niedostosowana do potrzeb osb niepenosprawnych komunikacja, bariery architektoniczne i brak dostpu do informacji sprawia, e 2,5 mln obywateli nie moe podj zatrudnienia. dodatkow barier stanowi system edukacji, ktry skazuje okoo 200 tys. niepenosprawnych dzieci wycznie na szkoy specjalne. Eksperci FIrr przekazuj wiedz zdobyt w cigu kilku lat realizacji projektw dotyczcych aktywizacji zawodowej i spoecznej osb niepenosprawnych. To bardzo specjalistyczna wiedza, ktrej upowszechnienie moe da szans kilku milionom ludzi na godne ycie (takie, jakie mog prowadzi osoby niepenosprawne w innych krajach Unii Europejskiej). Fundacja chce suy samorzdom informacj i wsparciem, pomaga rozwizywa problemy i tworzy programy dziaa sprzyjajcych wczaniu osb niepenosprawnych we wszystkie dziedziny ycia. najlepsze samorzdy i ich dziaania bd promowane i otrzymaj tytu Samorzd rwnych szans. wicej o projekcie na www.samorzad-firr.pl
Dostpna przestrze publiczna

SamoRzd Rwnych SzanS

Krakw 2009
Wydawca Fundacja Instytut Rozwoju Regionalnego 31-261 Krakw, ul. Wybickiego 3A, tel.: 012 629 85 14, faks: 012 629 85 15 e-mail: biuro@firr.org.pl http://www.firr.org.pl Organizacja Poytku Publicznego KRS: 0000170802
Nr konta 77 2130 0004 2001 0255 9953 0005

Autor Marek Wysocki Redakcja serii Anna Maria Waszkielewicz Opracowanie graficzne i skad Studio Graficzne 4DTP Druk Drukmar
ISBN 978-83-61170-68-6 Nakad 500 egzemplarzy

Nakad dofinansowany ze rodkw Pastwowego Funduszu Rehabilitacji Osb Niepenosprawnych
Krakw 2009
Wydanie I bezpatne, nie przeznaczone do sprzeday. Niniejsze wydanie ukazao si w ramach realizacji przez FIRR projektu Samorzd rwnych szans wspfinansowanego ze rodkw Pastwowego Funduszu Rehabilitacji Osb Niepenosprawnych.
Przedmowa
Przestrze publiczna to miejsce spotka, pracy, rekreacji to przestrze, w ktrej ludzie przemieszczaj si z domu do pracy i z powrotem. Plac, rynek, skwer, bulwar, ulica to miejsca, w ktrych przebywaj mieszkacy i turyci, to obszar, gdzie nastpuj interakcje i dziaania sprzyjajce integracji lokalnych spoecznoci. Przestrze publiczna jest sercem miasta, ktre powinno ttni yciem, jednoczy mieszkacw i tworzy pole do inicjatyw, pobudzania wyobrani i rozwoju. Przestrze, ktra bdzie przyjazna wszystkim, czyli dostpna dla kadego i bez wzgldu na jego sprawno ruchow lub poznawcz zapewni pen integracj spoeczn jej uytkownikw, stanie si miejscem zacieniania wizi midzyludzkich i rozwoju spoeczestwa obywatelskiego. W ostatnich latach coraz wiksz rol odgrywa budownictwo prywatne lub korporacyjne, domy jednorodzinne, wygrodzone osiedla deweloperskie czy chronione biura i urzdy. Coraz mniej jest przestrzeni do wsplnej integracji. Wspczesny czowiek coraz bardziej si zamyka, czasami jest to wybr wiadomy, ale czsto ten wybr jest podyktowany niedostpnoci przestrzeni z uwagi na ograniczenia mobilnoci czowieka, jak ma to miejsce w przypadku osb z niepenosprawnoci. Wielu z nich pozbawia si podstawowych praw do uczestnictwa w yciu spoecznym tylko z tego powodu, e przestrze publiczna nie jest dostosowana do ich potrzeb. Czy realia przestrzeni publicznej w polskich miastach speniaj swoj rol integracyjn, czy jednak wielu ludzi jest poza gwnym nurtem ycia spoecznego? Czy osoby z niepenosprawnoci mog korzysta ze swoich podstawowych praw: dostpu do nauki, kultury, rekreacji i czy mog z nich korzysta samodzielnie? To, jak wyglda przestrze publiczna, w duej mierze zaley od wiadomoci i odpowiedzialnoci zarzdzajcych t przestrzeni. Ale to nie tylko wadze lokalne s odpowiedzialne za jako tej przestrzeni, cho naley powiedzie, e odgrywaj w jej ksztatowaniu najwiksz rol. wiadomo spoeczna wszystkich operatorw dziaajcych w przestrzeni oraz samych uytkownikw wpywa na to, jak dalece nasze otoczenie jest przyjazne osobom niepenosprawnym. Naley zda sobie spraw, e ksztatujc przestrze speniajc potrzeby osb niepenosprawnych sprawiamy, e staje si ona bardziej przyjazna i bezpieczna dla innych czonkw spoeczestwa, osb starszych, kobiet w ciy, podrnych z duym bagaem, osb z maymi dziemi czy osb z ograniczeniami w poruszaniu si w wyniku kontuzji. Czsto okrela si ich jako osoby o ograniczonej mobilnoci, ktra w przypadku osb z niepenosprawnoci jest staa, a w innym
4 | Przedmowa tylko czasowa. Tak wic dostpna przestrze publiczna jest przyjazna nam wszystkim, gdy teoretycznie wikszo z nas dowiadczya w swoim yciu ogranicze w mobilnoci i moe ich dowiadczy w przyszoci. Zwaywszy na te tendencje, naley ju teraz przygotowa si do zaspokojenia potrzeb nie tylko obecnych, ale i przyszych mieszkacw, ktrzy mog mie ograniczenia w mobilnoci. Naley ju teraz tworzy im warunki do samodzielnego funkcjonowania w spoeczestwie, podejmowania nauki, pracy i korzystania z peni praw obywatelskich, a jednym z elementw, ktre sprzyjaj temu celowi jest dostpna przestrze publiczna. Jednym z celw zbioru publikacji Samorzd Rwnych Szans jest ukazanie roli wadz samorzdowych w ksztatowaniu warunkw sprzyjajcych aktywnemu uczestnictwu osb z niepenosprawnoci w yciu publicznym. Do nich przede wszystkim naley budzenie wiadomoci wrd wszystkich operatorw dziaajcych w przestrzeni publicznej, tworzenie planw dostpnoci przestrzeni i przeprowadzanie audytw dla poszczeglnych budynkw lub okrelonych obszarw miast i wsi. Dostpna przestrze publiczna zwiksza jako ycia wszystkich mieszkacw, nie tylko tych, ktrzy s niepenosprawni. Miejscowoci, ktre s dostpne dla osb z niepenosprawnoci, staj si atrakcyjne dla ludzi starszych, ktrzy z chci si w nich osiedlaj. Takie miejscowoci s rwnie chtnie odwiedzane przez turystw, szczeglnie seniorw czy rodziny z maymi dziemi. Dostpna przestrze publiczna jest wyrazem szacunku dla jej mieszkacw i odwiedzajcych je goci, ale rwnie moe by szans na rozwj gospodarczy regionu.
| Fundacja Instytut Rozwoju Regionalnego
Spis treci
Przedmowa ....................................................................................................................................2 Wprowadzenie .............................................................................................................................6 Niepenosprawno a dostpno przestrzeni publicznej ...........................................8 Postrzeganie osb niepenosprawnych. .......................................................................8 Uwarunkowania prawne dostpnoci przestrzeni publicznych........................ 10 Projektowanie dla wszystkich w wietle prawodawstwa midzynarodowego ..12 Dziaania samorzdw w zakresie dostpu do przestrzeni publicznej................. 19 Podnoszenie wiadomoci spoecznej ....................................................................... 19 Konsultacje spoeczne jako element tworzenia rwnoprawnej dostpnoci ......20 Dostpno przestrzeni w procedurach przetargowych ..................................... 23 Projektowanie dla wszystkich w obszarach zabytkowych .................................. 25 Standardy projektowania dla wszystkich ........................................................................ 30 Projektowanie dla wszystkich wyzwaniem dla profesjonalistw ..................... 30 Cigi komunikacyjne w miecie .................................................................................... 31 Dostosowanie gwnego wejcia do budynku ....................................................... 33 Komunikacja pozioma i pionowa w budynkach ..................................................... 35 Dostosowanie pomieszcze sanitarnych .................................................................. 38 Informacja w obiektach uytecznoci publicznej................................................... 40 Podsumowanie.......................................................................................................................... 42 Literatura uzupeniajca ........................................................................................................ 43
Wprowadzenie
Projektowanie dla wszystkich to nie utrudnienie lecz wyzwanie. Jest strategi i filozofi, ktrej celem jest zapewnienie wszystkim ludziom rwnych szans w ramach nowoczesnego spoeczestwa. Przestrze publiczna koncentruje ycie lokalnych spoecznoci. Od tego w jakim jest stanie, zaley jako ycia mieszkacw. Wsplna przestrze zwiksza szanse na integracj i rozwj wizi spoecznych. Przyjazna przestrze publiczna to taka, gdzie chtnie przebywamy, gdzie moemy wypocz i spotka si z przyjacimi i gdzie czujemy si bezpiecznie. Dla osb niepenosprawnych przestrzeni przyjazn jest dodatkowo przestrze pozbawiona barier architektonicznych i gwarantujca bezpieczne poruszanie si. W projektowaniu przestrzeni publicznych podstawow zasad jest jej pena dostpno, bez wzgldu na rodzaj niepenosprawnoci, ograniczenia mobilnoci czy percepcji. Zarwno osoby poruszajce si na wzkach inwalidzkich, osoby niewidome i sabowidzce, jak i osoby starsze, kobiety w ciy czy osoby z maymi dziemi oczekuj od przestrzeni publicznej, e bd mogy z niej korzysta w sposb samodzielny. Jest to podstawowy warunek penej dostpnoci tej przestrzeni. O przyjaznoci przestrzeni moemy mwi w kontekcie bezporedniego uytkownika, osoby poruszajcej si pieszo lub na wzku inwalidzkim. Na tym poziomie zawizuj si odpowiednie interakcje i przestrze publiczna staje si tym, czym powinna by miejscem integracji lokalnej spoecznoci. Pozostali uytkownicy, rowerzyci i kierowcy wykorzystuj przestrze gwnie do przemieszczania si pomidzy konkretnymi miejscami. Gdy nie prowadz swoich pojazdw, staj si rwnie pieszymi. To stwierdzenie powinno uzmysowi wszystkim, e ruch pieszy powinien mie priorytet przy ksztatowaniu ukadw komunikacyjnych. Nie chc tutaj powiedzie, e rower i samochd nie s wanymi rodkami lokomocji, ale one jedynie uatwiaj pieszym przemieszczanie si. Korzystajcy z nich maj ograniczony zakres personalnych kontaktw i wpyw na integracj spoeczn. Na jako przestrzeni wpywa wiele elementw sposb zagospodarowania, rodzaj zastosowanych urzdze, elementy maej architektury, owietlenie oraz jej uytkowanie. Wiele adnie wykonanych placw, skwerw i deptakw niestety nie uwzgldnia szerokiej gamy potencjalnych uytkownikw, szczeglnie tych, dla ktrych, by moe, ta przestrze interakcji jest najbardziej potrzebna osobom niepenosprawnym i starszym. Czsto projektanci i wadze samorzdowe nie
Wprowadzenie | 7 zauwaaj tego, projektujc przestrze pen barier architektonicznych, ograniczajc tym samym moliwoci wykorzystania potencjau osb niepenosprawnych i starszych. Wynika to przede wszystkim z braku wiadomoci potrzeb osb niepenosprawnych i wiedzy jak naley projektowa przyjazn przestrze publiczn. Czasami bywa tak, e uwzgldnia si potrzeby jednej grupy osb niepenosprawnych pomijajc potrzeby innych, a czasami ruch samochodowy (rowerowy) wygrywa z potrzebami ruchu pieszego. Przykadem likwidacji barier dla jednej, a tworzeniem utrudnie dla drugiej grupy osb niepenosprawnych jest obnianie krawnikw na caej szerokoci przejcia dla pieszych. Dla osb poruszajcych si na wzkach inwalidzkich jest to uatwienie, ale dla osb niewidomych przy braku specjalnych pytek z wypustkami staje si utrudnieniem w samodzielnym poruszaniu si. Podobnie jest ze ciekami rowerowymi wytyczanymi bezporednio na chodnikach. Gdy pas ruchu pieszych nie ma szerokoci minimum 2 m i czytelnej granicy midzy ciek rowerow a cigiem pieszym moe to spowodowa niekontrolowane wejcie osoby niewidomej lub innych pieszych pod nadjedajcy rower. Tak wic, aby uzyska dobr jako przestrzeni publicznej naley bra pod uwag potrzeby wszystkich uytkownikw, bez wzgldu na ich ograniczenia mobilnoci i percepcji czy sposb poruszania si. Projektowanie przestrzeni i jej zarzdzanie oraz uytkowanie musi by nastawione na priorytet ruchu pieszego ze szczeglnym uwzgldnieniem potrzeb osb z rnymi rodzajami niepenosprawnoci. Dostosowanie przestrzeni nie jest atwym zadaniem, gdy w przestrzeni publicznej dziaaj rne podmioty gospodarcze dbajce o wasne cele. Dziaalno tych podmiotw znajduje si czsto poza kontrol samorzdu lokalnego i zamiast wsplnego zintegrowanego rodowiska mamy do czynienia ze zbiorem interesw poszczeglnych prywatnych operatorw. W porzdkowaniu przestrzeni jednak wan rol odgrywa samorzd lokalny, jako delegat interesw wszystkich mieszkacw, a szczeglnie tych, ktrzy maj mniejsze szanse zaistnienia. Warto zastanowi si nad rol samorzdu lokalnego, ktry zarzdza przestrzeni i czsto udostpnia j prywatnym inwestorom. Czy przekazanie przestrzeni publicznej do celw czysto komercyjnych nie sprzyja degradacji tej przestrzeni? Prywatni inwestorzy w duej mierze kieruj si chci osignicia jak najwikszego zysku i czsto nie zwracaj uwagi na potrzeby osb niepenosprawnych. Innym zagadnieniem jest, jakimi metodami chc ten zysk osign. Czy s wiadomi swoich dziaa, ktre maj wpyw na otaczajc nas przestrze? Niestety, partykularny interes nieraz bierze gr nad interesem spoecznym i potrzebami mieszkacw. Przeciwwag dla tych dziaa powinna by funkcja kontrolna samorzdu lokalnego, ale niestety w wielu polskich miastach kontrola nad przestrzeni publiczn jest ograniczona lub jej w ogle brakuje, a tylko silny samorzd, suchajcy gosu lokalnej spoecznoci, a nie jedynie wskiej grupy przedsibiorcw moe uchroni miasto przed degradacj przestrzeni publicznych.
Niepenosprawno a dostpno przestrzeni publicznej

Postrzeganie osb niepenosprawnych
W Polsce, tak jak na caym wiecie zwiksza si populacja osb starszych i osb majcych problemy w poruszaniu si. Badania wskazuj, e w 2030 r. okoo 20% populacji ludzi, bd stanowi osoby starsze, ktre przekrocz 60 lat. W Polsce okoo 5,5 mln obywateli to osoby uznane za niepenosprawne, w tym 3,8 mln osb ma problemy w poruszaniu si 1. Problemy niepenosprawnoci i starzenia si spoeczestwa bd coraz bardziej zauwaalne. Coraz wicej osb bdzie miao ograniczenia fizyczne w poruszaniu si i std ju teraz projektowanie przestrzeni uwzgldniajce potrzeby osb starszych i niepenosprawnych staje si koniecznoci. Wdraana w Polsce koncepcja spoeczestwa obywatelskiego, opartego na rwnoci praw i obowizkw, powoli dostrzega rwnie potrzeb wczenia w ycie spoeczne osb niepenosprawnych jako penoprawnych czonkw tego spoeczestwa. Lata doktryny komunistycznej, w ktrych to osoby niepenosprawne postrzegane byy jako osoby yjce jedynie na koszt spoeczestwa przeszy ju do historii. Model wsparcia osb niepenosprawnych oparty jedynie na niesieniu pomocy poszkodowanym przez los, skupia si na ich potrzebach fizycznych i okrelany by jako tzw. model medyczny. Obecne podejcie to prospoeczna polityka wyrwnywania szans, czyli postrzeganie osb niepenosprawnych jako penoprawnych obywateli, ktrzy maj te same prawa, jakie posiadaj pozostali sprawni czonkowie spoecznoci. Podczas Europejskiego Kongresu na Rzecz Osb Niepenosprawnych, ktry odby si w dniach 20-24 marca 2002 r. w Madrycie, przyjto dokument nazwany Deklaracj Madryck 2. Tym samym wyranie okrelono priorytety polityki spoecznej z udziaem osb niepenosprawnych. Zmiany w podejciu do niepenosprawnoci zawarte w Deklaracji Madryckiej przedstawia Tabela 1. Polska po przemianach politycznych w latach 90-tych XX w. powoli zaczyna wprowadza nowy sposb postrzegania osb niepenosprawnych i stawia na wzrost ich aktywnoci, szczeglnie aktywnoci zawodowej. Jednak aby ta aktywno
1 Gwny Urzd Statystyczny, Ludno. Stan i struktura demograficzno-spoeczna, dane Narodowego Spisu Powszechnego z 2002 r., http://www.stat.gov.pl. 2 The Madrid Declaration Non discrimination plus positive action results in social inclusion, Europejski Kongres na rzecz Osb Niepenosprawnych, Madryt 20-24 marca 2002 r., http://www.niepelnosprawni.pl/ ledge/x/1878.
Niepenosprawno a dostpno przestrzeni publicznej | 9 moga by realizowana, potrzebna jest przyjazna, dostosowana przestrze publiczna, ktra uatwi wszystkim osobom z ograniczeniami mobilnoci penoprawny dostp do edukacji, pracy, wypoczynku i rozwoju swoich zainteresowa. Pena aktywno, czyli samodzielno w poruszaniu si i w podejmowaniu decyzji o swoim yciu wymaga, aby szeroko pojta przestrze publiczna bya rwnie dostpna dla osb niepenosprawnych. Tabela 1. Zmiany w podejciu do niepenosprawnoci przedstawione w Deklaracji Madryckiej 3 OD modelu medycznego Traktowania osb niepenosprawnych jako przedmiotu dziaa charytatywnych Traktowania osb niepenosprawnych jako pacjentw Sytuacji, w ktrej profesjonalici podejmuj decyzje w imieniu osb niepenosprawnych Koncentrowania si na indywidualnych uszkodzeniach i zaburzeniach Okrelania ludzi mianem zalenych lub nie nadajcych si do pracy Tworzenia warunkw ekonomicznych i spoecznych dla niewielkiej grupy Niepotrzebnej segregacji w edukacji, zatrudnieniu i innych sferach ycia Ograniczenia polityki wobec osb niepenosprawnych do kompetencji specjalnych ministerstw DO modelu spoecznego Postrzegania ich jako osb obdarzonych prawami Postrzegania ich jako konsumentw i niezalenych obywateli Sytuacji, w ktrej osoby niepenosprawne podejmuj niezalene decyzje Usuwania barier oraz promowania wspierajcego i dostpnego rodowiska Podkrelania ich uzdolnie i tworzenia aktywnych form wspierania Kreowania przyjaznego, elastycznego wiata dla wszystkich Wczenia osb niepenosprawnych w normalny nurt ycia Wczenia polityki wobec osb niepenosprawnych w caoksztat zada, za ktre odpowiedzialno ponosi cay rzd
3 Opracowanie autora na podstawie Deklaracji Madryckiej, 2002.
10 | Niepenosprawno a dostpno przestrzeni publicznej
Uwarunkowania prawne dostpnoci przestrzeni publicznych

Coraz wiksza liczba osb niepenosprawnych oraz zwikszajca si populacja osb starszych wymaga uwzgldnienia potrzeb tych grup spoecznych w prawnych zapisach, zarwno w krajowym i midzynarodowym ustawodawstwie. Ma to zapewni penoprawny dostp do rodowiska przestrzennego i ograniczenie wykluczenia spoecznego. Przeciwdziaaniu wykluczeniu spoecznemu powicona bya rezolucja Organizacji Narodw Zjednoczonych z 1993 r. Standardowe Zasady Wyrwnywania Szans Osb Niepenosprawnych, ktra wskazuje na konieczno opracowania kierunkw polityki pastw wobec osb niepenosprawnych.
Konstytucja RP i Karta Praw Osb Niepenosprawnych

W polskim Prawie dobre podstawy daje Konstytucja RP 4 oraz uchwaa Sejmu RP Karta Praw Osb Niepenosprawnych. Obydwa akty odnosz si w swoich zapisach do przeciwdziaania dyskryminacji w dostpie do ycia publicznego. Zapis Konstytucji, i wszyscy obywatele maj rwne prawa, jest zwizy i jednoznaczny, nie pomija nikogo i nie daje podstaw do dyskryminacji kogokolwiek. W 1997 r. w Sejmie przyjto Kart Praw Osb Niepenosprawnych, ktra jasno podkrela, e osoby niepenosprawne maj prawo do niezalenego, samodzielnego i aktywnego ycia oraz nie mog podlega dyskryminacji 5. Prawo polskie ogranicza si do pojcia likwidacji barier w dostpie do przestrzeni i budynkw, nie mwic nic o projektowaniu przyjaznym czy tzw. projektowaniu wczajcym, ktrego celem jest takie ksztatowanie przestrzeni, aby umoliwi penoprawne uczestnictwo osb niepenosprawnych w yciu spoecznym.
Polskie Prawo budowlane

Podstawowym dokumentem w zakresie ksztatowania przestrzeni wolnej od barier jest Prawo budowlane 6, w ktrym art. 5 pkt 4 formuuje wymg zapewnienia warunkw do korzystania z obiektw przez osoby niepenosprawne. Przepis ten okrela, e kady obiekt budowlany powinien zapewni niezbdne warunki do korzystania z obiektw uytecznoci publicznej i mieszkaniowego budownictwa wielorodzinnego przez osoby niepenosprawne, w szczeglnoci poruszajce si na wzkach inwalidzkich. Niestety ustawa nie precyzuje, o jakie wymagania i jakich zakresw niepenosprawnoci dotyczy zapewnienie dostpnoci. Interpretacja tego zapisu odnosi si czsto jedynie do zapewnienia fizycznego dostpu, bez zapewnienia tzw. dostpu rwnoprawnego. W wyniku tak ujtego zapisu, cho w swoich zao4 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej art. 30, 32, 69 (Dz. U. z 1997 r. Nr 78, poz. 483). 5 Karta Praw Osb Niepenosprawnych z dnia 1 sierpnia 1997 r. 1 (M.P. z 1997 r. Nr 50, poz. 475). 6 Ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. Prawo budowlane (tekst jednolity Dz. U. z 2006 r. Nr 156, poz. 1118).
Niepenosprawno a dostpno przestrzeni publicznej | 11 eniach bardzo susznego, powstaj obiekty i przestrzenie, ktre nie speniaj warunkw penej dostpnoci. Gwn przyczyn tego stanu jest niska wiadomo potrzeb poszczeglnych grup niepenosprawnoci i brak standardw (norm) rozwiza szczegowych, ktre byyby umocowane prawnie. Zapis art. 5 Prawa budowlanego jest uszczegowiony w przepisach wykonawczych Rozporzdzenia Ministra Infrastruktury w sprawie warunkw technicznych, jakim powinny odpowiada budynki i ich usytuowanie 7,8. Istotne jest take Rozporzdzenie Ministra Transportu i Gospodarki Morskiej w sprawie warunkw technicznych, jakim powinny odpowiada drogi publiczne i ich usytuowanie 9. Jednak fragmentaryczno tych rozporzdze w sprawach dostpnoci powoduje, e pomimo do dobrego prawa powstaj obiekty, ktre ograniczaj aktywno osb niepenosprawnych z powodu wielu barier w przestrzeniach publicznych. Aby zrozumie przyczyny niskiego poziomu dostosowania obiektw i przestrzeni, naley szuka w interpretacji zapisu prawa mwicego o koniecznoci dostosowania jedynie obiektw nowych i modernizowanych po wejciu w ycie ustawy Prawo budowlane (po 1 stycznia 1995 r.). Ten zapis uniemoliwia skutecznie egzekwowanie wymogw dostpnoci. Nie ma moliwoci prawnych zmuszenia zarzdcw i wacicieli budynkw wybudowanych przed 1995 r. do likwidacji barier w dostpie do budynkw osobom niepenosprawnym. W takich sytuacjach, jeeli dotyczy to podmiotw prywatnych, pozostaje odwoywa si do wraliwoci i odpowiedzialnoci spoecznej zarzdzajcych obiektami. Jednak jeli mwimy o obiektach, ktrych wacicielem s podmioty publiczne, to dostosowanie przestrzeni do potrzeb osb niepenosprawnych staje si moralnym obowizkiem zarzdzajcego. Kady obywatel ma prawo do korzystania z usug publicznych, ktre opacane ze wsplnych podatkw lokalnej spoecznoci. Tak wic polityk zarzdzania przestrzeni naley ksztatowa w taki sposb, aby konsekwentnie ogranicza bariery w dostpie osb niepenosprawnych do rodowiska zabudowanego. Racjonalne wydawanie rodkw publicznych wymaga, aby suyy one wszystkim mieszkacom, w tym take osobom niepenosprawnym. W zapisach polskiego Prawa brakuje jeszcze okrele zwizanych z ideologi projektowania dla wszystkich 10 (ang. design for all), ktre okrela konieczno
7 Rozporzdzenie Ministra Infrastruktury z dnia 12 kwietnia 2002 r. w sprawie warunkw technicznych, jakim powinny odpowiada budynki i ich usytuowanie (Dz. U. z 2002 r. Nr 75, poz. 690). 8 Rozporzdzenie Ministra Infrastruktury z dnia 7 kwietnia 2004 r. w sprawie warunkw technicznych, jakim powinny odpowiada budynki i ich usytuowanie (Dz. U. z 2004 r. Nr 109, poz. 1155). 9 Rozporzdzenie Ministra Transportu i Gospodarki Morskiej z dnia 2 marca 1999 r. w sprawie warunkw technicznych, jakim powinny odpowiada drogi publiczne i ich usytuowanie (Dz. U. z 1999 r. Nr 43, poz. 430). 10 Inne okrelenia to projektowanie uniwersalne (ang. universal design) oraz projektowanie wczajce (ang. include design).
12 | Niepenosprawno a dostpno przestrzeni publicznej projektowania uwzgldniajcego potrzeby jak najwikszej liczby uytkownikw, bez wzgldu na ich ograniczenia w mobilnoci. W ostatnich latach europejscy planici, projektanci i rzecznicy dostpnoci kad szczeglny nacisk na praktyk projektowania dla wszystkich jako podejcie do projektowania i budowy przestrzeni publicznej ograniczajcej zjawisko wykluczenia spoecznego z uwagi na ograniczenia w mobilnoci. Wedug Basa Treffersa Projektowanie dla wszystkich oznacza projektowanie, rozwj i marketing gwnych produktw, usug, systemw i rodowisk tak, by byy one dostpne i moliwe do wykorzystania przez jak najszersz rzesz uytkownikw. 11 Stan penej dostpnoci mona osign poprzez: I projektowanie produktw, usug i aplikacji, ktre s gotowe do uytku dla wikszoci potencjalnych uytkownikw bez adnych modyfikacji, I projektowanie produktw dajcych si bez trudu adaptowa dla potrzeb rnych uytkownikw (np. przez adaptowanie interfejsw uytkownika) oraz I standaryzacj interfejsw produktw, tak by byy kompatybilne z wyspecjalizowanym sprztem (np. technologiczne rodki pomocy dla osb niepenosprawnych). Dziki wdraaniu projektowania dla wszystkich we wszelkich obszarach ycia dom, edukacja, praca, rozrywka, transport itp., moliwe jest osignicie znacznego postpu w dziedzinie likwidacji barier dostpu, ktre obecnie uniemoliwiaj niepenosprawnym obywatelom pene i rwnoprawne uczestnictwo w yciu wraz z ludmi penosprawnymi. 12
Projektowanie dla wszystkich w wietle prawodawstwa midzynarodowego

Prawodawstwo midzynarodowe kadzie szczeglny nacisk na aspekty przeciwdziaania wykluczeniu spoecznemu ze wzgldu na niepenosprawno oraz na wyrwnywanie szans i rwnoprawne traktowanie osb niepenosprawnych. Due znaczenie dla upowszechnienia tych idei byo przyjcie w dniu 20 grudnia 1993 r. podczas 48 sesji Zgromadzenia Oglnego ONZ Standardowych Zasad Wyrwnywania Szans Osb Niepenosprawnych (ang. The Standard Rules on the Equalization of Opportunities for Persons with Disabilities), ktre zostay opra11 Treffers, B. (2004) Design for All: a history of discrimination by design, future cities for all, Build for All Reference Manual, Luksemburg 2006 www.build-for-all.net/en/documents. 12 Dokument podstawowy Europejskiej Konferencji Dyskryminacja poprzez projekt (Discrimination by Design), z dnia 3 grudnia 2001 r. w trakcie Europejskiego Dnia Osb Niepenosprawnych, Build for All Reference Manual, Luksemburg 2006 www.build-for-all.net/en/documents, s. 8.
Niepenosprawno a dostpno przestrzeni publicznej | 13 cowane na podstawie dowiadcze zdobytych w trakcie Dekady Osb Niepenosprawnych, zorganizowanej pod egid Narodw Zjednoczonych (1983-92) 13.
Standardowe Zasady Wyrwnywania Szans Osb Niepenosprawnych

Standardowe Zasady ONZ 14 cho nie s prawnie wice, to stay si podstawowym dokumentem, prawem zwyczajowym, wykorzystywanym przy tworzeniu polityk wielu organizacji, pastw i wadz lokalnych w kwestii niepenosprawnoci. Zasady odnosz si do podstawowych dziaa, jakie powinny podj wadze na rnych szczeblach zarzdzania w celu poprawy ycia i aktywnoci osb niepenosprawnych. Gwnym zaoeniem Standardowych Zasad jest rwno szans, jako podstawowe prawo czowieka. Jednak naley zauway, e osoby z niepenosprawnoci potrzebuj niekiedy wicej wsparcia ze strony spoeczestwa, by mc osign te same cele w swoim yciu, co osoby w peni sprawne. Tak wic wsparcie osb niepenosprawnych nie powinno by odbierane jako przywilej, ale jako przysugujce czowiekowi prawo. Standardowe Zasady skadaj si z 22 zasad 15, ktre formuuj wytyczne w zakresie polityki dotyczcej niepenosprawnoci oraz propozycje konkretnych dziaa. Okrelono w nich wane zasady dotyczce odpowiedzialnoci, podejmowania dziaa i wsppracy oraz wskazano obszary o decydujcym znaczeniu dla jakoci ycia i osigania penego uczestnictwa i rwnoci. Jako pierwsza wymieniona jest w dokumencie zasada mwica o koniecznoci budzenia wiadomoci w spoeczestwie na temat potrzeb, praw, mocnych stron osb niepenosprawnych oraz ich moliwoci wkadu w ycie spoeczne. Jest to wane przesanie skierowane do decydentw ksztatujcych lokaln polityk spoeczn, aby w swoich dziaaniach propagoway idee integracji, zrozumienia potrzeb i praw osb niepenosprawnych i byy odpowiedzialne za ksztatowanie przestrzeni publicznej. Podstawow zasad odnoszc si wprost do rodowiska fizycznego, a w szczeglnoci przestrzeni publicznej jest zasada 5, mwica o dostpnoci, a ktra brzmi: Pastwa (organizacje, wadze lokalne) powinny zdawa sobie spraw z ogromnego znaczenia problemu dostpnoci w procesie wyrwnywania szans we
13 Rezolucja Organizacji Narodw Zjednoczonych nr 37/53 z dnia 3 grudnia 1982 r. 14 Standardowe Zasady Wyrwnywania Szans Osb Niepenosprawnych, Rezolucja Organizacji Narodw Zjednoczonych nr 48/96 z dnia 20 grudnia 1993 r., www.mps.gov.pl. 15 Poszczeglne zasady to: 1. Budzenie wiadomoci, 2. Opieka medyczna, 3. Rehabilitacja, 4. Suby wspierajce, 5. Dostpno, 6. Edukacja, 7. Zatrudnienie, 8. rodki utrzymania i zabezpieczenie socjalne, 9. ycie rodzinne i integralno osobista, 10. Kultura, 11. Sport i rekreacja, 12. Religia, 13. Informacja i badania naukowe, 14. Kreowanie polityki i planowanie, 15. Tworzenie prawa, 16. Polityka ekonomiczna, 17. Koordynacja dziaa, 18. Organizacje osb niepenosprawnych, 19. Szkolenie personelu, 20. Monitoring krajowy i ocena programw dotyczcych niepenosprawnoci w zakresie wdraania Zasad, 21. Wsppraca techniczna i gospodarcza.
14 | Niepenosprawno a dostpno przestrzeni publicznej wszystkich sferach ycia spoecznego. Wobec osb dotknitych jakkolwiek form niepenosprawnoci, Pastwa powinny: (a) inicjowa programy dziaania zmierzajce do udostpnienia im rodowiska fizycznego; i (b) wprowadzi rozwizania uatwiajce dostp do informacji i rodkw komunikacji midzyludzkiej. Dostpna przestrze publiczna to warunek uzyskania przez osoby niepenosprawne dostpu do opieki medycznej, ktr opisuje druga spord Standardowych Zasad, edukacji (zasada 6), zatrudnienia (zasada 7), kultury (zasada 10), sportu i rekreacji (zasada 11) czy ycia religijnego (zasada 12). Nadrzdno dostpnoci wymaga od samorzdw lokalnych i innych operatorw przestrzeni podjcia dziaa w celu likwidacji barier w dostpie osb niepenosprawnych do przestrzeni publicznej i informacji na jej temat. Standardowe Zasady odnosz si nie tylko do uwarunkowa na szczeblu krajowym. S na tyle uniwersalne, e mona je stosowa do tworzenia lokalnych strategii zarzdzania i w bezporednim zarzdzaniu instytucjami i przedsibiorstwami.
Deklaracja Barceloska
Cenn inicjatyw bazujc na Standardowych Zasadach, byo przyjcie Deklaracji Barceloskiej przez 56 przedstawicieli miast europejskich podczas Konferencji Miasto i niepenosprawni w 1995 r. Na dzie dzisiejszy Deklaracj podpisao ju ponad 400 miast. Deklaracja Barceloska podobnie jak Standardowe Zasady jest dokumentem uniwersalnym wskazujcym cele polityki wadz lokalnych, a bazuje na podstawowych prawach czowieka, rwnoprawnym korzystaniu ze wszystkich aspektw ycia publicznego, w tym rwnie prawa do samodzielnego uczestnictwa we wszystkich wydarzeniach lokalnych spoecznoci. Celem Deklaracji Barceloskiej jest zachcenie wadz lokalnych do wdraania w lokalnym prawodawstwie zapisw dotyczcych integracji osb niepenosprawnych w spoeczestwie, ktre reprezentuje. Projekt ten stwarza okazj do tworzenia polityki rozwoju miejscowoci przez przedstawicieli wadz lokalnych w porozumieniu z organizacjami osb niepenosprawnych. W duym skrcie zobowizania wadz lokalnych mona okreli jako aktywne propagowanie zasady powszechnego dostpu w ksztatowaniu polityki publicznej, opartej na rwnoci szans osb niepenosprawnych do uczestnictwa w yciu gospodarczym, spoecznym i kulturalnym danej miejscowoci.
Niepenosprawno a dostpno przestrzeni publicznej | 15
Agenda 22
Decyzje przestrzenne podejmowane przez wadze lokalne maj wpyw na sytuacj i ycie codzienne osb niepenosprawnych i dlatego te wane jest, aby wadze uwzgldniay problemy osb niepenosprawnych ju na pocztku procesu decyzyjnego. Doskonaym narzdziem do tworzenia polityki wobec osb niepenosprawnych jest metoda opracowana przez szwedzkie organizacje pozarzdowe pod nazw Local Autohorities 16. Dokument potocznie nazwany Agend 22 nakrela sposb wdraania polityki na rzecz osb niepenosprawnych w spoecznociach lokalnych. Agenda jest zbiorem pyta, bazujcych na 22 Standardowych Zasadach ONZ, ktre maj uatwi opracowanie planw polityki na rzecz osb niepenosprawnych. Cz zasad Agendy 22 odnosi si do polityki spoecznej, ale niektre z nich dotycz stricte spraw przestrzennych, w tym dostpnoci (zasada 5) i mog pomc w opracowywaniu polityki przestrzennej miasta. Agenda 22 podkrela kluczowe znaczenie dostpu do rodowiska fizycznego oraz do informacji i komunikacji w tworzeniu przyjaznych warunkw do aktywizacji osb niepenosprawnych. W zakresie dostpnoci przestrzeni publicznej wadze samorzdowe powinny okreli zadania w ramach polityki na rzecz osb niepenosprawnych, do ktrych naley: I opracowanie planw dostosowania do potrzeb osb niepenosprawnych zewntrznego i wewntrznego rodowiska fizycznego; I udostpnienie osobom profesjonalnie zajmujcym si projektowaniem i budow rodowiska fizycznego informacji nt. planu polityki na rzecz osb niepenosprawnych oraz rozwiza zapewniajcych pen dostpno; I okrelenie wymaga co do dostpnoci dla rnych grup osb niepenosprawnych, aby byy wykorzystywane przy projektowaniu i budowie rodowiska zewntrznego od samego pocztku procesu projektowania; I wdroenie procedur konsultacji przez organizacje osb niepenosprawnych przy opracowywaniu standardw i norm dotyczcych dostpnoci oraz przy planowaniu nowych inwestycji i wykonywaniu projektw budowlanych.
16 W 1996 r. Szwedzka Federacja Niepenosprawnoci (Handikappfrbundens, HSO), rozpocza projekt majcy na celu dostarczenie szwedzkiemu spoeczestwu wiedzy na temat Standardowych Zasad Wyrwnywania szans Osb Niepenosprawnych ONZ i drogi do spenienia tych zasad w praktyce. Przygotowano instrukta tworzenia polityki na rzecz osb niepenosprawnych (Agenda 22) opublikowany w 2001 r. Polskie wydanie pt. Agenda 22 Lokalne Wadze zostao opracowane w 2002 r. przez Zarzd Gwny Polskiego Stowarzyszenia na Rzecz Osb z Upoledzeniem Umysowym, w ramach projektu Inclusion Europe pt. Rozwj Praw Czowieka w odniesieniu do Osb Niepenosprawnych Intelektualnie w Spoeczestwie Cywilnym, tum. Anny Firkowskiej-Mankiewicz.
16 | Niepenosprawno a dostpno przestrzeni publicznej Wytyczne Agendy 22 zalecaj, aby sprawy zwizane z dostpnoci rodowiska dla rnych grup osb niepenosprawnych, uwzgldniajce ich potrzeby, moliwoci fizyczne oraz percepcj, byy brane pod uwag ju od samego pocztku procesu inwestycyjnego. Zmiany i pniejsze adaptacje mog wymaga zdecydowanie wikszych nakadw finansowych ni te, ktre uwzgldniane s ju na pocztkowym etapie projektowania. Wadze lokalne powinny tworzy programy dostosowania rodowiska do potrzeb osb z niepenosprawnoci, aby w ten sposb zwiksza obszar dostpnej przestrzeni i iloci budynkw, z ktrych bd mogli samodzielnie korzysta wszyscy mieszkacy bez wzgldu na swoj sprawno fizyczn czy intelektualn. Zaleca si ustanowienie standardw i norm dostpnoci oraz konsultowania ich na etapie tworzenia z organizacjami osb niepenosprawnych. Organizacje te powinny, rwnie na wasnym terenie, bra udzia w pocztkowej fazie planowania obiektw uytecznoci publicznej w celu zagwarantowania maksymalnie atwego do nich dostpu.
Konwencja Narodw Zjednoczonych o Prawach Osb Niepenosprawnych

Konwencja o Prawach Osb Niepenosprawnych (Convention on the Rights of Persons with Disabilities) jest jednym z ostatnich i chyba najwaniejszych dokumentw midzynarodowych, ktre mocno podnosz konieczno zagwarantowania rwnoci praw i szans osb niepenosprawnych 17. Przyjcie Konwencji jest gwnie zasug przedstawicieli rodowisk osb niepenosprawnych, ktrzy na arenie midzynarodowej walczyli o dokument caociowo dotyczcy ich praw. Konwencja podkrela znaczenie projektowania uniwersalnego i konieczno wprowadzenia przez poszczeglne pastwa standaryzacji rozwiza przestrzennych, ktre zapewniyby dostpno dla wszystkich uytkownikw. W zapisach Konwencji pojawia si definicja komunikacji, a oznacza ona: jzyki, tekst wywietlany, pismo Braillea, komunikacj dotykow, duy druk, dostpne multimedia, jak rwnie rodki przekazu: pisane, suchowe, wyraane prostym i zrozumiaym jzykiem, czytane przez lektora oraz wspomagajce i alternatywne sposoby komunikacji, rodki i formaty, cznie z dostpn technologi informacyjn i komunikacyjn. Konwencja podkrela znaczenie informacji w rozszerzaniu dostpnoci przestrzeni publicznej, ktra ma suy lepszemu pozyskiwaniu informacji, w tym informacji o przestrzeni osobom o ograniczonej percepcji. Dziki rozwojowi technologii informatycznych zwiksza si moliwo pozyskiwania informacji, szczeglnie przez osoby niewidome i sabowidzce. Informacja
17 Konwencja o Prawach Osb Niepenosprawnych, Rezolucja Organizacji Narodw Zjednoczonych nr 61/106 z dnia 13 grudnia 2006 r.
Niepenosprawno a dostpno przestrzeni publicznej | 17 jest integraln czci dostpnoci, a informacja o przestrzeni moe zwikszy zakres dostpnoci. Naley dy wic do tworzenia informacji o obiektach i przestrzeniach ju dostosowanych do potrzeb osb niepenosprawnych, aby mogy one z nich korzysta w sposb niezaleny. Dostosowanie caej przestrzeni publicznej to dugotrway i kosztowny proces, dlatego warto zadba o informacj o zakresie dostpnoci poszczeglnych usug, budynkw i przestrzeni. Promocja dostpnych obiektw moe by przykadem dla innych zarzdcw i inwestorw i budowa pozytywny wizerunek instytucji, firmy, organizacji jako odpowiedzialnej spoecznie. W niektrych miastach s ju organizowane konkursy na obiekt dostpny, jako promocja idei obiektu przyjaznego osobom niepenosprawnym, cho trzeba podkreli, e nie zawsze wybierane s obiekty, ktre speniaj wymogi penej dostpnoci przestrzennej. Jako przekazu informacji wymaga wprowadzenia standardw, aby mona byo w sposb jednoznaczny okrela dostpno obiektw dla rnych grup osb niepenosprawnych. Niestety niektre firmy podaj na wyrost informacje o swojej dostpnoci, ktre nie s weryfikowane przez niezalene grupy ekspertw. Jednolito standardw jest bardzo istotna, szczeglnie gdy chodzi o dostpno obiektw turystycznych. Wielu niepenosprawnych zwraca uwag na to, e czsto informacje turystyczne o dostpnoci hoteli i pensjonatw nie s adekwatne do rzeczywistoci. Rzetelna informacja turystyczna staje si wana z uwagi na zwikszajca si mobilno osb niepenosprawnych, wynikajc z jednej strony z wikszej zamonoci tych osb, a z drugiej z rozwoju turystyki wiatowej i globalizacji gospodarki. Osoby niepenosprawne oczekuj wic rzetelnych, zweryfikowanych informacji, co ma gwarantowa im bezpieczestwo i niezaleno w podrowaniu. Wadze samorzdowe wspierajc gospodark turystyczn regionu powinny zadba o wypracowanie odpowiednich standardw dla przestrzeni publicznych, komunikacji oraz przekazu informacji, aby w ten sposb mobilizowa osoby niepenosprawne do korzystania z ich oferty turystycznej. Takie dziaanie moe przysporzy realne korzyci finansowe lokalnym spoecznociom zwaywszy, e przestrze przyjazna osobom niepenosprawnym jest rwnie atrakcyjna dla innych, np. seniorw i rodzin z maymi dziemi.
Plan Dziaa Rady Europy 2006-2015

Komitet Ministrw Rady Europy przyj w dniu 5 kwietnia 2006 r. Plan Dziaa Rady Europy w celu promocji praw i penego uczestnictwa osb niepenosprawnych w spoeczestwie: podnoszenie jakoci ycia osb niepenosprawnych w Europie na lata 2006-2015 18.
18 Zalecenie nr Rec(2006)5 Komitetu Ministrw dla pastw czonkowskich, Plan dziaa Rady Europy w celu promocji praw i penego uczestnictwa osb niepenosprawnych w spoeczestwie: podnoszenie jakoci ycia osb niepenosprawnych w Europie 2006-2015, z dnia 5 kwietnia 2006 r.
18 | Niepenosprawno a dostpno przestrzeni publicznej Dostpne rodowisko zabudowane odgrywa tutaj kluczow rol jako przestrze do integracji spoecznej i arena dziaa sucych budowie spoeczestwa obywatelskiego opartego na poszanowaniu praw jednostki. rodowisko dostpne, wolne od barier, przyjazne osobom niepenosprawnym, bez wzgldu na rodzaj niepenosprawnoci, przynosi rwnie korzyci innym czonkom spoeczestwa. Staje si bardziej zrozumiae, uyteczne i bezpieczne. Plan Dziaa zaleca unikanie tworzenia nowych barier poprzez stosowanie zasad uniwersalnego projektowania w celu poprawy i zwikszenia dostpnoci rodowiska fizycznego. Wiele miast europejskich bazujc na Planie Dziaa przyjmuje deklaracje, e do 2015 r. dostosuj swoj przestrze do potrzeb osb niepenosprawnych. Do najbardziej znanych deklaracji naley zobowizanie wadz Sztokholmu stanowice, e miasto bdzie pierwsz europejsk stolic w peni dostpn dla osb niepenosprawnych ju w 2010 r. W lad za Sztokholmem id inne stolice europejskie w tym Londyn, ktry deklaruje, e na Olimpiad w 2012 r. bdzie miastem dostpnym. Pozostae miasta w ramach Planu Dziaania ustalaj dat 2015 r., jako t, ktra jest granicznym terminem na dostosowanie przestrzeni. Oprcz deklaracji i uchwalania planw dziaania na rzecz osb niepenosprawnych, poszczeglne miasta uchwalaj budety na likwidacj barier architektonicznych i realizacj inwestycji poprawiajcych dostpno przestrzeni. rodki te maj gwarantowa realizacj zada w ramach dostosowywania przestrzeni publicznej, ktra jak ju wczeniej wspomniano dobrze suy wszystkim mieszkacom.
Dziaania samorzdw w zakresie dostpu do przestrzeni publicznej

Odpowiedzialno za jako przestrzeni spoczywa przede wszystkim na samorzdzie lokalnym, ktry ma narzdzia w postaci uchwalania miejscowych planw zagospodarowania przestrzennego czy kontroli wydawania pozwole na budow. Samorzd lokalny moe regulacjami prawnymi ograniczy powstawanie nowych barier poprzez odpowiednie zapisy w umowach na dzieraw przestrzeni i wynajmu obiektw usugowych. Sam moe ustanawia odpowiednie standardy przestrzenne w swoich miejscowociach. Polska jako jedno z czterech pastw Unii Europejskiej nie wypracowaa penego zakresu standardowych rozwiza, ktre uwzgldniayby wszystkie potrzeby osb z rnymi rodzajami niepenosprawnoci. Cho Plan Dziaa Rady Europy zaleca ich tworzenie, to Polska nie wypracowaa penych standardw dostpnoci, ktre obowizywayby na terenie caego kraju. Miasta, ktre powanie traktuj spraw dostpnoci, same wydaj odpowiednie zarzdzenia i standardy. Niestety grozi to tym, e proponowane rozwizania nie bd spjne na obszarze caego kraju. W gestii samorzdu lokalnego znajduje si rwnie dbao o wspprac z organizacjami osb niepenosprawnych i wykorzystanie ich potencjau do realizacji dostpnoci przestrzeni publicznych. Konsultacje z organizacjami osb niepenosprawnych powinny odbywa si od samego pocztku tworzenia planu polityki na rzecz osb niepenosprawnych, aby ju na samym pocztku procesu decyzyjnego czy inwestycji, uwzgldni wszystkie potrzeby osb zagroonych wykluczeniem spoecznym. Plan ten oprcz pomocy materialnej powinien rwnie okrela szczegowe zadania w zakresie dostosowania przestrzeni publicznych. W tym celu kady z samorzdw powinien zadba o: I podniesienie wiadomoci o moliwociach i potrzebach osb z niepenosprawnoci, aby maksymalnie wykorzysta ich potencja spoeczny, I wykonanie planw dostpnoci, opartych na audycie przestrzeni i dostpu do usug, przy cisej wsppracy z organizacjami osb niepenosprawnych oraz specjalistami z zakresu projektowania uniwersalnego, a take I monitorowanie i ocen dziaa na kadym szczeblu decyzyjnym w obrbie administracji publicznej oraz podmiotw usug powszechnych.
Podnoszenie wiadomoci spoecznej

Jako przestrzeni publicznej w duej mierze zaley od wiadomoci operatorw i uytkownikw przestrzeni. Nie bez znaczenia temu zagadnieniu powicona
20 | Dziaania samorzdw w zakresie dostpu do przestrzeni publicznej jest pierwsza zasada deklaracji ONZ 19. To, jak wyglda przestrze i jej dostpno, decyduj nie tylko wadze samorzdowe, ale rwnie projektanci i sami uytkownicy. Powinni oni mie pen wiadomo, e ich dziaania czsto warunkuj o tym, w jaki sposb osoby niepenosprawne funkcjonuj w yciu spoecznym. le zaprojektowane lub wykonane urzdzenia i przestrzenie publiczne ograniczaj osobom niepenosprawnym dostp do podstawowych praw obywatelskich. Rwnie uytkownicy przestrzeni maj swj znaczcy wkad w to, czy osoby niepenosprawne mog bra udzia w yciu lokalnych spoecznoci. Dewastacja elementw wyposaenia przestrzeni, ktra jest plag polskich miast sprawia, e wielu osobom ogranicza si moliwoci samodzielnego funkcjonowania w spoeczestwie. Wadze lokalne, majc wpyw na jako ycia swoich mieszkacw, powinny bra odpowiedzialno za dostpno przestrzeni publicznej, ktra jest niezbdna do prawidowego rozwoju osb z niepenosprawnoci. Nie mona dopuci do tego, e rachunek ekonomiczny bdzie bra gr nad rachunkiem spoecznym, ktry jest trudny do zdefiniowania i std ciko jest okreli jego korzyci. Mona si spotka z opiniami, e niepenosprawnych w powiecie jest tak mao, e nie warto specjalnie przygotowywa dostosowania obiektw i przestrzeni publicznych do ich potrzeb. Opinie te podpierane s argumentami ekonomicznymi, e taniej byoby wynaj asystentw towarzyszcych osobom niepenosprawnym, aby mogli im zaatwia sprawy w urzdach. To podejcie (zblione do modelu medycznego opisanego w rozdz. 2) zaprzecza ideom rwnoprawnego uczestnictwa w yciu spoecznym. Trzeba jednak powiedzie, e takie opinie spotyka si coraz rzadziej, a wadze samorzdowe widz w dostpie przestrzeni publicznej wysz jako ycia mieszkacw i realne korzyci finansowe wynikajce z aktywnoci osb niepenosprawnych. Prace dostosowawcze w ramach prowadzonych modernizacji lub biecych remontw wcale nie musz oznacza dodatkowych nakadw finansowych. Koszty dostosowania zaplanowanego z wyprzedzeniem staj si znikom czci inwestycji, a mog zdecydowanie poprawi sytuacj osb niepenosprawnych.
Konsultacje spoeczne jako element tworzenia rwnoprawnej dostpnoci

Strategie rozwoju samorzdw lokalnych powinny obejmowa zwikszenie wiadomoci mieszkacw i inwestorw dziaajcych w przestrzeni publicznej oraz podnosi ich wiedz na temat potrzeb osb niepenosprawnych i zasad pro19 Zasada 1 Standardowych Zasad ONZ brzmi: Pastwa powinny podj dziaania w celu podniesienia poziomu wiadomoci spoeczestwa na temat osb niepenosprawnych, ich praw, potrzeb, moliwoci i wkadu w ycie spoeczne.
Dziaania samorzdw w zakresie dostpu do przestrzeni publicznej | 21 jektowania dla wszystkich. Propagowanie tej wiedzy powinno obj wszystkie osoby decyzyjne oraz pracownikw urzdw i dziaajcych na rynku lokalnym projektantw i wykonawcw. Czasami mona zaobserwowa, e obiekty, urzdzenia czy wyposaenie przestrzeni publicznej nie speniaj do koca zadania, do ktrego zostay przeznaczone. Niekiedy nowe inwestycje maj na celu popraw dostpnoci przestrzeni, ale w wyniku braku konsekwencji dostpno ta jest iluzoryczna (fot. 3 i 4). Czsto wynika to jedynie z niefrasobliwoci zarzdzajcych przestrzeni lub braku elementarnej wiedzy na temat potrzeb osb niepenosprawnych, std te w dziaaniach na rzecz poprawy dostpnoci przestrzeni publicznej wane s konsultacje z organizacjami osb niepenosprawnych lub specjalistami z zakresu projektowania uniwersalnego. W wielu miastach europejskich powouje si osoby ekspertw dostpnoci (ang. access officer) lub specjalne jednostki organizacyjne, ktre zajmuj si sprawdzaniem projektw pod ktem dostpnoci 20. Wskazanie bdw na pocztku inwestycji pozwala na ograniczenie pniejszych dziaa adaptacyjnych inwestycji ju zrealizowanych. Podczas realizowanych od 2004 r. w wojewdztwie pomorskim warsztatw Miasta bez barier 21, w ktrych bior udzia studenci Wydziau Architektury Politechniki Gdaskiej oraz osoby niepenosprawne mieszkacy pomorskich miast, wypracowano list zalece dla samorzdw lokalnych w celu poprawy dostpnoci przestrzeni publicznych. S one na tyle uniwersalne, e warto je szerzej rozpropagowa. Aby zwikszy skuteczno dostosowywania przestrzeni publicznych, samorzdy lokalne powinny podj nastpujce dziaania: I uwiadomienie subom odpowiadajcym za dostpno obiektw publicznych o koniecznoci uwzgldnienia potrzeb wszystkich grup niepenosprawnych, w tym o potrzebie likwidacji barier przestrzennych dla osb z ograniczona mobilnoci, I wprowadzanie dodatkowych oznacze fakturowych oraz dwikowych dla osb niewidomych i sabowidzcych; zastosowanie dodatkowych oznacze wizualnych dla osb guchoniemych, I zapewnienie penej dostpnoci we wszystkich obiektach uytecznoci publicznej, urzdach, placwkach kultury, obiektach owiatowych, obiektach
20 Np. Municipal Institute for People with Disabilities w Barcelonie http://w3.bcn.es/V43/Home/V43HomeLinkPl/0,3632,76462392__3,00.html. 21 Warsztaty Miasta bez Barier s przedsiwziciem realizowanym od 2004 r. przez Wydzia Architektury Politechniki Gdaskiej wsplnie z miastami wojewdztwa pomorskiego. Podczas warsztatw studenci Wydziau Architektury poruszajc si na wzkach inwalidzkich i w specjalnych goglach z pomoc niepenosprawnych mieszkacw, sprawdzaj dostpno przestrzeni publicznej. Na zakoczenie czci praktycznej odbywa si wsplna dyskusja z wadzami samorzdowymi nad zauwaonymi barierami architektonicznymi, a nastpnie opracowywane s wnioski i koncepcje w sprawie poprawy dostpnoci przestrzeni publicznej.
22 | Dziaania samorzdw w zakresie dostpu do przestrzeni publicznej suby zdrowia, lokalach gastronomicznych ze szczeglnym uwzgldnieniem obiektw, ktrych wacicielem jest samorzd lokalny i Skarb Pastwa, I przeprowadzenie penej i wnikliwej inwentaryzacji ww. obiektw i podjcie dziaa majcych na celu wyeliminowanie istniejcych barier, I zaplanowanie analizy dostpnoci przestrzeni publicznych na terenie caej miejscowoci i przygotowanie przez jednostki samorzdowe optymalizacji prowadzenia remontw i modernizacji budynkw, ktre uwzgldni likwidacj barier w celu rozszerzenia listy obiektw o penej dostpnoci dla osb niepenosprawnych, I prowadzenie wnikliwej oceny zatwierdzanych projektw architektonicznych odnonie dostosowania do potrzeb osb niepenosprawnych, z uwzgldnieniem rozwiza przeciwdziaajcych dyskryminacji w dostpie do obiektu oraz konsekwentna kontrola obiektw przy odbiorach technicznych, I wprowadzanie mechanizmw prawnych systemu ulg dla wacicieli i zarzdcw budynkw oraz lokali uytkowych za przeprowadzenie inwestycji majcych na celu zapewnienie penej dostpnoci dla osb niepenosprawnych, I wprowadzenie zapisw prawnych o koniecznoci zapewnienia dostpnoci dla osb niepenosprawnych w umowach: na dzieraw lokali uytkowych, w zezwoleniach na dziaalno handlow w miejscach publicznych, w umowach na dotacj imprez oglnodostpnych pokrywanych ze rodkw publicznych i konsekwentna kontrola zapisw w tych umowach w czasie ich obowizywania, I stae szkolenia w zakresie projektowania uniwersalnego sub odpowiadajcych za dostpno przestrzeni publicznej, I ujednolicenie systemu oznakowania pionowego i poziomego przestrzeni miejskiej dla rnych grup niepenosprawnoci, wypracowanie a nastpnie wdroenie standardw projektowych w zakresie projektowania przyjaznego w cisej wsppracy z lokalnymi organizacjami osb niepenosprawnych, I stworzenie systemu ewidencji przestrzennej miejsc dostpnych dla osb niepenosprawnych (tzw. mapy dostpnoci) oraz ich promocja jako miejsc przyjaznych osobom niepenosprawnym, I zapewnienie w peni dostpnego budownictwa mieszkaniowego dla osb starszych i niepenosprawnych, ocena oferty deweloperskiej pod ktem dostpnoci dla osb z ograniczeniami ruchowymi, I wdraanie zasad Agendy 22 uwzgldniajcej wspprac z organizacjami osb niepenosprawnych w polityce samorzdw lokalnych oraz przedsibiorstw sektora publicznego. | Fundacja Instytut Rozwoju Regionalnego
Dziaania samorzdw w zakresie dostpu do przestrzeni publicznej | 23
Dostpno przestrzeni w procedurach przetargowych

Narzdziem do egzekwowania przez podmioty realizujce inwestycje miejskie mog by umowy i procedury przetargowe, ktre powinny zawiera zapisy o koniecznoci stosowania udogodnie dla osb niepenosprawnych. W 2006 r. w ramach projektu Unii Europejskiej wydano publikacj Budownictwo dla wszystkich Dobre intencje nie wystarcz jako przewodnik do wprowadzenia dostpnoci w budownictwie poprzez zamwienia publiczne. Projekt Budownictwo dla Wszystkich podaje wytyczne dotyczce trzech gwnych obszarw: 1. Koniecznoci wyposaenia wadz publicznych w wytyczne dotyczce utworzenia podstawowych kryteriw dostpnoci oraz metodyki wdraania, krok po kroku, dostpnoci zgodnie z Dyrektywami UE dotyczcymi zamwie publicznych. 2. Koniecznoci udzielania informacji sektorowi prywatnemu oraz zainteresowanym stronom ze strefy zawodowej o tym, jak spenia wymogi zwizane z kryterium dostpnoci. 3. Koniecznoci zintegrowania przedstawicieli organizacji osb niepenosprawnych oraz w podeszym wieku na poziomie europejskim, oglnokrajowym jak i lokalnym z grupami zawodowymi i innymi zainteresowanymi, czyli wadzami lokalnymi i regionalnymi, przemysem budowlanym, producentami dwigw osobowych oraz architektami w celu propagowania i stworzenia trwaego i perspektywicznego, konstruktywnego dialogu. Gwnym celem projektu Budownictwo dla Wszystkich byo obudzenie wiadomoci dotyczcej dostpnoci rodowiska przestrzennego (budynki, przestrze zewntrzna, pomieszczenia) oraz udzielenie praktycznych wskazwek dla osb przygotowujcych zamwienia publiczne zwizane z pracami projektowymi i budowlanymi zgodnie z dyrektywami Unii Europejskiej dotyczcymi zamwie publicznych 22, 23. Dyrektywy te tworz ramy dla instytucji zamawiajcych do propagowania penej dostpnoci rodowiska przestrzennego dla wszystkich, cznie z osobami niepenosprawnymi, w podeszym wieku i innymi, ktrzy maj czasowe ograniczenia mobilnoci zarwno w kontekcie budynkw publicznych, jak i rodowiska zewntrznego, czyli ulic, chodnikw, drg jak i wszelkich robt zamwionych przez sektor publiczny. Wdraanie Dyrektyw koordynujcych procedury udzielania kontraktw przy zamwieniach publicznych jest dopilnowanie, by pienidze podatnikw byy wydawane tak, by otrzyma najkorzystniejsz relacj jakoci do ceny,
22 Dyrektywa 2004/17/EC Parlamentu Europejskiego oraz Rady Europy z dnia 31 marca 2004 r. 23 Dyrektywa 2004/18/EC Parlamentu Europejskiego oraz Rady Europy z dnia 31 marca 2004 r.
24 | Dziaania samorzdw w zakresie dostpu do przestrzeni publicznej szanujc jednoczenie zasady rwnorzdnego traktowania, niedyskryminacji oraz przejrzystoci 24. Samorzdy lokalne mog wczy kryteria spoeczne do warunkw zamwienia publicznego, a tymi kryteriami mog by na przykad: I zatrudnienie przy realizacji przedmiotu zamwienia osb niepenosprawnych, I preferowanie szkolenia zawodowego na placu budowy, I zatrudnianie ludzi majcych powane problemy z osigniciem integracji, I zwalczanie bezrobocia, I zatrudnianie ludzi dugo pozostajcych bez pracy, I szkolenie bezrobotnych i modocianych, I stosowanie si do postanowie podstawowych Konwencji Midzynarodowej Organizacji Pracy (MOP) przy zaoeniu, e takie postanowienia nie zostay uwzgldnione w prawie pastwowym. Niniejsze warunki realizacji zamwienia mog sta si czci zamwienia, a zwycizca przetargu musi je respektowa w trakcie realizacji zamwienia 25. Do specyfikacji przetargowej mona rwnie wprowadzi dodatkowe punkty za kryteria spoeczne, np. wczeniejsze zatrudnianie osb niepenosprawnych czy status zakadu pracy chronionej. Dokonujc ostatecznego wyboru oferenta przy uwzgldnieniu najbardziej korzystnej ekonomicznie oferty, wadze publiczne mog przyj dostpno i wzgldy spoeczne jako jedne z warunkw. Do specyfikacji przetargowej podmiot publiczny moe wprowadzi zapis, ktry pozwoli rwnie na wyczenie, na etapie wyboru, tych kandydatw, ktrzy byli ju skazani za naruszenie praw zwizanych ze sprawami spoecznymi i zatrudnieniem, cznie ze sposobami zwalczania dyskryminacji w zatrudnianiu osb niepenosprawnych. Zastosowanie tych zasad pozwoli instytucjom zamawiajcym zdefiniowa i przedstawi kryteria niedyskryminacyjne przy konsultacjach z osobami niepenosprawnymi 26. Autorzy podrcznika Budownictwo dla wszystkich uwaaj, e dziki stosowaniu zasad projektowania dla wszystkich i wprowadzenia ich do procedur przetargowych, zamwienia publiczne mog przyczyni si do lepiej funkcjonujcego, wygodniejszego i bezpieczniejszego rodowiska dla wszystkich czonkw spoeczestwa.
24 Build for All Reference Manual, Luksemburg 2006 www.build-for-all.net/en/documents, s.14. 25 Build for All Reference Manual, Luksemburg 2006 www.build-for-all.net/en/documents, s. 17. 26 Build for All Reference Manual, Luksemburg 2006 www.build-for-all.net/en/documents, s. 21.
Dziaania samorzdw w zakresie dostpu do przestrzeni publicznej | 25 Istotn rol w ksztatowaniu dostpnoci odgrywa spoeczna odpowiedzialno podmiotw dziaajcych w przestrzeni publicznej. Komisja Europejska definiuje spoeczn odpowiedzialno przedsibiorstw jako koncepcj, dziki ktrej przedsibiorstwa wczaj trosk o dobro spoeczne i rodowiskowe w dziaalno biznesow i ich interakcje na zasadzie dobrowolnoci z zainteresowanymi stronami 27. Dyrektywy unijne o zamwieniach publicznych nie obliguj instytucji zamawiajcych do umieszczenia kryterium dostpnoci w zaproszeniach do skadania ofert, jednak warto zauway, e przyjcie takiej praktyki przynosi znaczne korzyci. W niektrych krajach prawodawstwo pastwowe wymaga takiego obowizku i jest gorco popierane 28. Moe to by dodatkow motywacj do rozszerzenia dostpnoci i zwikszenia aktywnoci osb niepenosprawnych.
Projektowanie dla wszystkich w obszarach zabytkowych

Trudnym zagadnieniem jest kwestia dostosowywania obiektw zabytkowych do potrzeb osb niepenosprawnych. Opr sub konserwatorskich jest bardzo silny i w wielu sytuacjach konserwatorzy zabytkw nie dopuszczaj jakichkolwiek zmian w strukturach historycznych. Wszystkie bariery, zwizane z brakiem dostpnoci obiektw i przestrzeni zabytkowej nie powinny jednak eliminowa moliwoci dostpu do tych obiektw i uytkowania ich przez osoby niepenosprawne, tym bardziej e wikszo z nich, z uwagi na swoj architektur, funkcj i zawarte w nich niekiedy unikatowe zbiory, przedstawiaj du warto dla kultury narodowej i wiatowej 29. Przygotowujc dostosowanie obiektu lub przestrzeni zabytkowej, naley z bardzo du trosk podej do oryginalnej struktury historycznej. Kady obiekt i przestrze wymaga od architekta bardzo dokadnej analizy oraz inwentaryzacji w celu znalezienia rozwizania najbardziej satysfakcjonujcego wszystkie strony procesu modernizacyjnego tj. uytkownika, konserwatora zabytkw i inwestora (waciciela). Tylko rzeczowa dyskusja midzy tymi trzema uczestnikami adaptacji przestrzeni historycznych moe prowadzi do rozsdnych rozwiza. Aby jednak do nich doj, prof. Hanna Grabowska-Paecka wskazuje na konieczno posiadania przez uczestnikw procesu projektowego, wiedzy i dowiadczenia w zakresie:
27 Build for All Reference Manual, Luksemburg 2006 www.build-for-all.net/en/documents, s.11. 28 Build for All Reference Manual, Luksemburg 2006 www.build-for-all.net/en/documents, s. 24. 29 Grabowska-Paecka H., Niepenosprawni w obszarach i obiektach zabytkowych. Problemy dostpnoci, Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej, Krakw 2004, s. 162-163.
26 | Dziaania samorzdw w zakresie dostpu do przestrzeni publicznej I praw osb niepenosprawnych wynikajcych z obowizujcych, antydyskryminacyjnych aktw prawnych (np. Konstytucja RP), I wiedzy o moliwociach poruszania si i percepcji osb niepenosprawnych, I wiedzy o zrealizowanych na wiecie podobnych adaptacjach oraz I wiedzy o wspczesnych moliwociach alternatywnego udostpniania obiektw z wykorzystaniem technicznych i informatycznych rozwiza. Realizacje polskie i zagraniczne pokazuj, e istnieje moliwo znalezienia kompromisu w zakresie udostpnienia obiektw zabytkowych przy zachowaniu rwnoprawnego dostpu. Jako najbardziej spektakularne adaptacje obiektu o duej wartoci historycznej jest udostpnienie do zwiedzania osobom niepenosprawnym Akropolu w Atenach. Bardzo trudny, lecy na wzgrzu zesp unikatowych budowli zosta w 2004 r. przystosowany do zwiedzania przez osoby z ograniczon mobilnoci. Rwnie inne bardzo znane zabytki jak: bazylika w Pizie (fot. 1), Koloseum w Rzymie, Luwr w Paryu, katedra w Uppsali i Lionie (fot. 2), bazylika NMP w Gdasku czy mosty w Wenecji zostay przystosowane do zwiedzania przez osoby niepenosprawne. Czsto s to proste adaptacje w postaci metalowych lub drewnianych pochylni dla niwelacji progw, ale czasami jest to wprowadzenie dwigw, aby pokona wiksze wysokoci. Istotn kwesti jest, aby adaptujc obiekty zabytkowe udostpni w miar moliwoci gwne wejcie.
Fot. 1. Tymczasowy podjazd dla wzkw inwalidzkich przed Katedr w Pizie (Wochy), (zdj. M. Wysocki).
Fot. 2. Nowoczesna winda w zabytkowej strukturze Katedry w Lionie (Francja), (zdj. M. Wysocki).
Przy adaptacji obiektw zabytkowych mona kierowa si zasad stosowania rozwiza uatwiajcych poruszanie si osb niepenosprawnych, ktre nie s na trwale zwizane z historyczn, autentyczn struktur obiektu (fot. 1). Takie rozwizanie zastosowano przy dostosowaniu tras turystycznych na Akropolu, gdzie wszystkie urzdzenia dwigowe i pochylnie w minimalnym stopniu ingeruj w historyczn struktur. Brak dostpnoci do obiektw uytecznoci publicznej z jednej strony jest wynikiem wieloletnich zaniedba, ale z drugiej strony w duej mierze zaley od wiadomoci spoecznej i wiedzy na temat potrzeb osb niepenosprawnych. W Polsce mamy dobre Prawo budowlane, ale egzekwowanie jego zapisw jest bardzo ograniczone. Odpowiedzialno za to ponosz lokalne inspektoraty nadzoru budowlanego, ktre nie powinny dopuszcza do uytkowania obiektw nie speniajcych wymogw dostpnoci dla osb niepenosprawnych. Oczywicie odpowiedzialno za jako przestrzeni publicznej ponosz rwnie projektanci i wykonawcy oraz przyszli zarzdcy i uytkownicy. Warto tutaj przytoczy
28 | Dziaania samorzdw w zakresie dostpu do przestrzeni publicznej przykad modernizacji Maego Rynku w Krakowie (fot. 3). Remont, ktry kosztowa 12 mln z sprawi, e wjazd wzkiem inwalidzkim na podwyszon cz Maego Rynku jest moliwy tylko z jednej strony, od ulicy Mikoajskiej. Po przejechaniu trzech pochylni osoba na wzku napotyka niestety schody, uniemoliwiajce zjechanie mu w kierunku ul. Siennej 30. Obecnie rozwaa si moliwo zamontowania platformy przyschodowej, ktra dodatkowo podniesie koszt inwestycji. W czasie tej modernizacji nie przewidziano rwnie udostpnienia lokali uytkowych dla osb poruszajcych si na wzkach. Niepenosprawny moe jedynie skorzysta z letnich ogrdkw, a podczas zimy i zej pogody pozostaje mu omija kawiarnie i restauracje przy rynku, nie wspominajc ju o moliwoci podjcia w nich pracy. Przykad ten ukazuje brak zrozumienia potrzeb osb niepenosprawnych oraz brak odpowiedzialnoci za wydatkowanie pienidzy publicznych na realizacj, z ktrej nie mog korzysta wszyscy uytkownicy. Istnieje rwnie wiele przykadw, gdzie prawidowo zaprojektowany i wykonany podjazd dla osb poruszajcych si na wzkach jest zastawiany przez innych uytkownikw przestrzeni, niewiadomych potrzeb osb niepenosprawnych (fot. 5).
Fot. 3. Modernizacja Maego Rynku w Krakowie. Pochylnie prowadz bezporednio na schody od ulicy Siennej (zdj. M. Wysocki).
30 Romanowski P.: May Rynek: blaszana pochylnia na schodkach?, Gazeta Wyborcza, dodatek Gazeta Krakowska z dnia 31 lipca 2007, www.gw.pl.
Fot. 4. Zdjcie ukazuje bezsensowno wykonania pochylni dla niepenosprawnych przed aptek w Gdasku. Przed pochylni znajduj si trzy stopnie, ktre s barier nie do pokonania przez osob poruszajc si na wzku (zdj. M. Wysocki).
Fot. 5. Wrocaw. Przejazd wzkiem inwalidzkim jest niemoliwy z uwagi na zastawienie prawidowo wykonanego podjazdu donicami z zieleni i reklam ustawion na chodniku (zdj. M. Wysocki).
Standardy projektowania dla wszystkich

Stworzenie spoeczestwa rwnych szans 31 polega na tym, e wszyscy maj rwne prawa i obowizki i tych, ktrzy s dyskryminowani poprzez nieprzyjazne rodowisko przestrzenne wspiera si poprzez tworzenie dostpnego im otoczenia. W tym celu propaguje si idee i standardy projektowania uniwersalnego.
Projektowanie dla wszystkich wyzwaniem dla profesjonalistw

Przy projektowaniu nowych i modernizacji starych obiektw naley dy do tego, aby osoby niepenosprawne na rwni z penosprawnymi mogy z nich korzysta bez adnych ogranicze. Samodzielno fizyczna i psychiczna osb niepenosprawnych zwiksza szanse na ich integracj w spoeczestwie. Im bardziej osoba niepenosprawna moe porusza si samodzielnie, tym bardziej jest niezalena od innych i atwiej zostaje zaakceptowana przez rodowisko. Historyczne wzorce uytkownika, czowieka dla ktrego projektuje si budynki i ich otoczenie, propagowane w minionych wiekach m. in. przez Witruwiusza, Leonarda da Vinci 32 czy Le Corbusiera, zastpowane s ide projektowania, uwzgldniajcego rnorodno uytkownikw. Istot wspczesnego projektowania jest poznanie odbiorcy, tak aby () rnorodno wymiarw, percepcji, zdolnoci ruchowych i poznawczych zostaa uwzgldniona przy ksztatowaniu rodowiska, poniewa wszyscy maj pragnienie, potrzeb i prawo do bycia niezalenymi, wyboru wasnego sposobu ycia i do ycia bez barier stawianych przez rodowisko na ich drodze 33. Przestrze publiczna powinna by ksztatowana z myl o potrzebach wszystkich ludzi, zarwno sprawnych (mieszczcych si w kanonach wzorca ergonomicznego), jak i osb, ktre maj trudnoci w poruszaniu si, ze szczeglnym zwrceniem uwagi na osoby poruszajce si na wzkach inwalidzkich, osoby niewidome czy sabowidzce. Projektowanie z myl o wszystkich uytkownikach jest podstawow powinnoci architekta, gdy poprzez dobre rozwizania projektowe mona zapewni samodzielno i bezpieczestwo szerokiemu gronu odbiorcw 34. Standardy projektowania dla wszystkich powinny obj:
31 Komisja Europejska ogosia rok 2007 Europejskim Rokiem Rwnych Szans dla Wszystkich. 32 Homo quadratus wedug Witruwiusza studia proporcji czowieka [w:] Ernst Ullmann, Leonardo da Vinci, Arkady, Warszawa 1984, str.93. 33 ECA European Concept for Accessibility Technical Assistance Manual, 2003. 34 Wysocki M.: Ksztatowanie przestrzeni dostpnej jako element bezpieczestwa i integracji osb niepenosprawnych, Konferencja Naukowa Przestrze Bezpieczna urbanistyczne i architektoniczne uwarunkowania ksztatowania przestrzeni miejskiej dla zwikszenia bezpieczestwa mieszkacw, Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej, Krakw 2005.
Standardy projektowania dla wszystkich | 31 I dostosowanie cigw komunikacyjnych na dojciu do budynku, I dostosowanie gwnego wejcia do budynku, I komunikacj poziom i pionow w budynku, I dostosowanie pomieszcze sanitarnych, I zapewnienie odpowiedniej informacji wizualnej i gosowej w zalenoci od rangi i rodzaju obiektu.
Cigi komunikacyjne w miecie

Due znaczenie dla samodzielnoci poruszania si osb niepenosprawnych, ktre maj ograniczenia ruchowe lub trudnoci w percepcji przestrzeni, jest odpowiednie przygotowanie cigw komunikacyjnych. Naley bra pod uwag sposb poruszania si i drog, jak ma pokona osoba niepenosprawna od przystanku komunikacji zbiorowej do wejcia do budynku. Odpowiednie oznakowanie i wykonanie cigw komunikacyjnych musi gwarantowa bezpieczne dotarcie do budynku. Z jednej strony naley pogodzi potrzeby osb poruszajcych si na wzkach czyli obnienie krawnikw do max. 2 cm, a z drugiej strony czytelne oznakowanie krawdzi jezdni dla osb niewidomych oraz sabowidzcych. Osoby z dysfunkcjami wzroku zwracaj uwag, e obnianie krawnikw na skrzyowaniach, ktre dobrze su osobom poruszajcym si na wzkach moe by dla nich zagroeniem. Wprowadzajc specjalne fakturowe oznaczenia ostrzegawcze tzw. faktur guzkow (ang. tactile warning), mona ograniczy niekontrolowane wejcie osoby niewidomej na jezdni. W polskich miastach niestety jeszcze rzadko spotyka si w peni bezpieczne i odpowiednio oznakowane skrzyowania, a ktre powinny posiada: I sygnalizacj dwikow, I udwikowione przyciski wzbudzania sygnalizacji wietlnej, I faktur i kontrastujcy kolor pasw ostrzegawczych przed dojciem do przejcia dla pieszych, I pas kierunkowy na przejciu dla pieszych, I obnienie krawnikw do wysokoci max. 2 cm i szerokoci min. 1,0 m na przejazd dla osb poruszajcych si na wzkach inwalidzkich. Praktycznie w Polsce nie s stosowane oznaczenia w postaci pytek kierunkowych (fot. 6), ktre przeznaczone s do wskazywania osobom z dysfunkcjami wzroku tras wolnych od przeszkd oraz bezpiecznego kierowania
32 | Standardy projektowania dla wszystkich na przejcia dla pieszych lub do gwnych wej do budynkw. Pytki z faktur o podunych paskach stosuje si rwnie do oznaczania tras bezpiecznego poruszania si: I w duych obiektach handlowych, I w obiektach obsugi podrnych terminalach lotniczych, portowych i na dworcach kolejowych oraz I w obiektach sportowych i biurowych.
Fot. 6. Bratysawa. Oznaczenia fakturowe tzw. kierunkowe (zdj. M. Wysocki).
Innym problemem wystepujcym w naszych miastach s le zlokalizowane i nie dostosowne miejsca postojowe dla osb niepenosprawnych. Miejsca te czsto znajduj si z dala od gwnego wejcia do budynku i nie posiadaj odpowiednich wymiarw 35. Suby miejskie ustawiaj jedynie odpowiedni znak i maluj kopert, nie zwracajc uwagi na dostpno (fot. 7). Standardem powino by sytowanie w peni wymiarowych miejsc postojowych dla osb niepenosprawnych w najbliszej odlegoci do wejcia gwnego budynku oraz obnienie krawnika, tak aby osoba niepenosprawna na wzku moga przedosta si na chodnik bez koniecznoci poruszania si po jezdni.
35 Podstawowy wymiar miejsca postojowego w ukadzie prostopadym do osi jezdni wynosi minimum 3,6m x 5,0m, a przy ukadzie rwnolegym minimum 3,6 m x 6,0 m, 21.1. Rozporzdzenia Ministra Infrastruktury z dnia 12 kwietnia 2002 r. w sprawie warunkw technicznych, jakim powinny odpowiada budynki i ich usytuowanie (Dz. U. 02.75.690).
Standardy projektowania dla wszystkich | 33
Fot. 7. Miejsce postojowe odpowiednio oznakowane, ale nie speniajce standardw dostpnoci dla niepenosprawnych, zbyt wskie i bez obnienia krawnikw. Zdjcie wykonane w Gdyni podczas warsztw studenckich Miasta bez barier (zdj. A. Bk).
Dostosowanie gwnego wejcia do budynku

Standardem w projektowaniu dla wszystkich jest dostosowanie gwnego wejcia do budynku zgodnie z potrzebami osb o ograniczonej mobilnoci. Niestety wielu projektantw zapis w Prawie budowlanym nakazujcym dostosowanie budynku do potrzeb osb niepenosprawnych interpretuje tak, e wystarczy dostosowa dowolne wejcie do obiektu, tak wic pozwolenia na budow dostaj obiekty, gdzie dostpno rozwizana jest np. poprzez hal podziemnego garau. Takie rozwizania w Stanach Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii uznawane s za dyskryminujce osoby niepenosprawne i s niezgodne z prawem. Naley pamita, e zasada projektowania dla wszystkich nie dopuszcza rozdzielania ruchu sprawnych i niepenosprawnych przy wejciu do obiektu i jest powszechnie uwaane za akt dyskryminacji. Odstpstwa od udostpnienia gwnego wejcia mona dopuci jedynie przy adaptacji obiektw zabytkowych i tylko w takich sytuacjach, gdzie nie ma moliwoci wykonania podjazdu lub windy od strony gwnego wejcia. Wszystkie nowe obiekty oferujce dostpno poprzez rozdzielenie ruchu niepenosprawnych i sprawnych naley uzna za dyskryminujce. Dostpno gwnego wejcia wie si czsto z koniecznoci pokonania odpowiedniej wysokoci, aby dosta si na poziom parteru. Naley wtedy wykona pochylnie o spadku nie wikszym ni 6% w przypadku pochylni niezadaszonych i 8% dla pochylni zadaszonych i zlokalizowanych w budynkach.
34 | Standardy projektowania dla wszystkich Wartoci te dotycz pochylni przy rnicy poziomw wikszej ni 0,5 m 36. Standardem powinno by jednak lokalizowanie wej do budynkw na poziomie terenu. Uatwia to dostanie si do obiektu wszystkim, bez wzgldu na ograniczenia w mobilnoci i jednoczenie ogranicza si zapotrzebowanie na miejsca pod pochylni. W wielu przypadkach dodatkowa pochylnia zmniejsza szeroko chodnika i staje si przeszkod dla innych uytkownikw. Zapisy o dostosowaniu obiektw uytecznoci publicznej powinny pojawi si w planach zagospodarowania przestrzennego, gdy przy jakiejkolwiek modernizacji cigw komunikacyjnych dochodzi do konfliktu interesw pomidzy zarzdem drg a wacicielami budynkw przy modernizowanym cigu pieszym. Brak koordynacji robt i porozumie z zarzdcami budynkw prowadzi do pozostawienia progw i pojedynczych schodkw przed wejciami. Progi, ktre przekraczaj 2 cm staj si barier, ktrej samodzielnie nie mog pokona osoby poruszajce si na wzkach oraz niebezpieczn puapk dla innych uytkownikw przestrzeni (fot. 8). W budynkach wielorodzinnych stosuje si czsto domofony z klawiatur sensoryczn, z ktrej nie mog skorzysta osoby niewidome (fot. 9). Zamiast tego typu przyciskw powinna by montowana klawiatura przyciskowa uniemoliwiajca przypadkowe nacinicie klawisza z czytelnym dla niewidomych oznaczeniem klawisza rodkowego (z numerem 5).
Fot. 8. Progi, ktre maj wysoko wiksz ni 2 cm s barier architektoniczn dla osb poruszajcych si na wzkach. Zdjcie wykonane w Gdyni podczas warsztw studenckich Miasta bez barier (zdj. P. Folwarski).
36 Rozporzdzenie Ministra Infrastruktury z dnia 12 kwietnia 2002 r. w sprawie warunkw technicznych, jakim powinny odpowiada budynki i ich usytuowanie 70 (Dz.U.02.75.690).
Standardy projektowania dla wszystkich | 35
Fot. 9. Domofony z przyciskami sensorycznymi nie speniaj wymogw dostpnoci (zdj. M. Wysocki).
Komunikacja pozioma i pionowa w budynkach

Odpowiednio dostosowana komunikacja wewntrz budynku powinna zapewni bezpieczne poruszanie si osobom niepenosprawnym. Bezpieczestwo powinno by zagwarantowane zarwno podczas wchodzenia i poruszania si w obiekcie, jak rwnie podczas ewakuacji w przypadku poaru. Posadzka i schody powinny mie powierzchni antypolizgow i czytelne oznaczenie pierwszego i ostatniego stopnia biegu schodowego 37. W budynkach wielorodzinnych od 2002 r. wymaga si, aby wszystkie mieszkania na pierwszej kondygnacji byy dostpne dla osb poruszajcych si na wzkach inwalidzkich z poziomu terenu 38. Pomimo tego budowane s obiekty mieszkalne, gdzie naley pokona kilka lub kilkanacie schodw do mieszka na parterze. Stosowanie platform przyschodowych, ktre uywane byy w przypadkach adaptacji istniejcych obiektw w obecnych uwarunkowaniach prawnych nie powinno by akceptowane przez urzdy wydajce pozwolenia na budow, a szczeglnie przez inspektorw nadzoru budowlanego przy odbiorze technicznym budynku. Platformy przyschodowe mog by stosowane tylko w uzasadnionych przypadkach i to gwnie przy modernizacji istniejcych obiektw i przy braku moliwoci zastosowania innych rozwiza dla komunikacji pionowej. Platformy przyschodowe s niewygodne w uytkowaniu i czsto ograniczaj szeroko przej ewakuacyjnych.
37 Rozporzdzenie Ministra Infrastruktury z dn. 7 kwietnia 2004 r. 71 ust 4. 38 Rozporzdzenia Ministra Infrastruktury z dnia 12 kwietnia 2002 r. 16 ust 1.
36 | Standardy projektowania dla wszystkich
Korytarze w budynkach
Szeroko korytarzy w budynkach wielorodzinnych jest okrelona na min. 1,2 m i jest to szeroko zbyt maa, aby osoba na wzku moga swobodnie zawrci. Wielu deweloperw w celu pozyskania jak najwikszej powierzchni uytkowej mieszka stosuje minimalne wymiary nawet przy bardzo dugich korytarzach. Staje si to duym utrudnieniem dla osoby poruszajcej si na wzku inwalidzkim, ktra nie moe wykona penego obrotu. Odpowiednia szeroko korytarza (min. 1,5 m) i pole manewru przed drzwiami powinno by standardem, ktry zapewni, e osoba na wzku nie tylko bdzie moga wybiera rne oferty przy zakupie mieszkania, ale rwnie, gdy w wyniku wypadku lub choroby bdzie musiaa porusza si na wzku inwalidzkim, nie bdzie miaa utrudnionego wejcia lub wyjcia z mieszkania.
Schody i porcze
Wymogiem prawnym wprowadzonym w 2004 r. rozporzdzeniem ministra infrastruktury jest stosowanie oznacze kontrastowych na biegach schodowych. Takie oznaczenie powinna mie krawd pierwszego i ostatniego stopnia biegu schodowego 37. Dodatkowo, co nie jest uwzgldnione w powyszym rozporzdzeniu, naleaoby przed schodami prowadzcymi w d zamontowa ostrzegawcze pasy fakturowe o szerokoci min. 60 cm w odlegoci okoo 50 cm od krawdzi schodw. Podobne oznaczenie, ale o innej fakturze powinno pojawi si przed schodami prowadzonymi do gry. Dla osb starszych i z dysfunkcjami wzroku naley instalowa porcze na wysokoci 70-80 cm i 90-100 cm rwnolegle do biegu schodowego 39. Dodatkowo porcze powinny wychodzi poza pierwszy i ostatni stopie na min. 30 cm. Uatwia to zdecydowanie poruszanie si po schodach osobom starszym i z niedowadem ng. W budynkach uytecznoci publicznej i budownictwa wielorodzinnego przyjmuje si maksymaln wysoko stopnia 17,5 cm, dla schodw zewntrznych ta warto wynosi 15 cm 40. Dla bezpieczestwa poruszania si osb starszych i niepenosprawnych schody powinny by wykonywane bez noskw i podci 41. Dla osb niewidomych i sabowidzcych bardzo przydatne s krtkie opisy w brajlu i w pimie wypukym, ktre pozwalaj na pozyskanie podstawowych informacji (fot. 10). W rozwizaniach zagranicznych mona rwnie zobaczy
39 W polskim prawie mwi si tylko o porczy na wysokoci 90 cm (Rozporzdzenie MI 2002 16 ust. 1), standardy midzynarodowe wskazuj na potrzeb montau podwjnych porczy na wysokoci 75 i 90 cm mierzc od grnej krawdzi czoa stopni schodw. 40 Rozporzdzenie Ministra Infrastruktury 2004 68 ust.1 41 Warunek stosowania stopni bez noskw i podci powinien by stosowany w myl zasad projektowania wczajcego we wszystkich obiektach, a nie jak stanowi 69 ust.8 Rozporzdzenia MI z 2002 r. ogranicza si jedynie do obiektw opieki zdrowotnej i budynkw zamieszkania zbiorowego przeznaczonych dla osb starszych i niepenosprawnych.
Standardy projektowania dla wszystkich | 37 na porczach oznaczenia fakturowe informujce osoby z dysfunkcjami wzroku o zblianiu si do koca biegu schodowego.
Fot. 10. Dziki oznaczeniom na porczach osoba niewidoma moe zorientowa si, na ktrym poziomie budynku znajduje si obecnie 42.
Dwigi osobowe
Przy planowaniu komunikacji pionowej przy uyciu dwigw osobowych naley take uwzgldnia zasady projektowania dla wszystkich. W tym przypadku standardem powinna by powszechna dostpno, czyli odpowiednie wymiary (min. 110 na 140 cm, tak aby moliwy by wjazd jednej osoby na wzku z opiekunem), otwierane automatycznie drzwi, porcze na wysokoci 90 cm i czytelny system informacji dostosowany rwnie dla osb niewidomych (oznaczenia w brajlu i systemy gonomwice) oraz dla osb niesyszcych (czytelna informacja wizualna) 43. Dodatkowym wyposaeniem w duych windach powinno by rozkadane siedzisko dla osb starszych oraz lustro naprzeciw drzwi, tak aby osoba na wzku moga obserwowa ich otwarcie i wyjecha z windy tyem 44. W nowo oddawanych obiektach mona jednak zaobserwowa, e panele sterownicze montowane s w kabinach dwigw osobowych bez speniania zalece normy europejskiej (fot. 11). Pokazane poniej fotografie ukazuj, e znajomo normy przez pracownikw nadzoru budowlanego nie jest zadowalajca i pozwalaj oni na uytkowanie takich urzdze, ktre nie s zgodne z norm. Wedug zalece normy na zdjciu 11a brak jest wyrnienia przycisku na poziomie wyjcia (powinien by wyszy o 2 mm od pozostaych), na zdjciu 11b jest nielogiczny ukad przyciskw przystankw, a na zdjciu 11c brak opisw w brajlu i wyrnienia przycisku parteru.
42 Zeleny D. (red): Bauen ohne Barrieren. Leitfaden fr NRW-Landesimmobilien, BLB NRW, Dsseldorf, 2008, s. 16. 43 Rozporzdzenie Ministra Infrastruktury z dnia 7 kwietnia 2004 r. zmieniajce rozporzdzenie w sprawie warunkw technicznych, jakim powinny odpowiada budynki i ich usytuowanie 193 ust. 2a Kabina dwigu osobowego dostpna dla osb niepenosprawnych powinna mie szeroko co najmniej 1,1 m i dugo 1,4 m, porcze na wysokoci 0,9 m oraz tablic przyzywow na wysokoci od 0,8 m do 1,2 m w odlegoci nie mniejszej ni 0,5 m od naroa kabiny z dodatkowym oznakowaniem dla osb niewidomych i informacj gosow. (Dz. U. z 2004 r. Nr 109, poz. 1156). 44 Przepisy bezpieczestwa dotyczce budowy i instalowania dwigw Szczeglne zastosowania dwigw osobowych i towarowych - Cz 70: Dostpno dwigw dla osb, w tym osb niepenosprawnych (norma EN-PN 81-70, 2003 zharmonizowana z Dyrektyw 95/16/WE).
Fot.11. Rozmieszczenie przyciskw na panelach sterowniczych w kabinach dwigw osobowych: windach, prawidowe (fot. 11a) i nieprawidowe (fot. 11b), i rozmieszczenie prawidowe, ale bez oznacze wypukych i w brajlu (fot. 11c). adne z tych rozwiza jednak nie spenia penych wymogw dostpnoci i normy EN-PN 81-70 (zdj. M. Wysocki).
Dostosowanie pomieszcze sanitarnych

Przyjo si, e dostosowanie pomieszcze sanitarnych odnosi si gwnie do osb z ograniczeniami ruchowymi, szczeglnie tych, ktre poruszaj si na wzkach inwalidzkich. W ich przypadku naley zapewni moliwo penego obrotu wzkiem (powierzchnia koa o rednicy 150 cm) z moliwoci bocznego ustawienia wzka wzdu miski ustpowej. Toaleta powinna by zaopatrzona w odpowiednie uchwyty i porcze umoliwiajce osobie niepenosprawnej przesiadanie si z wzka. Wyposaeniem standardowym powinna by rwnie umywalka bezsyfonowa i uchylne lustro. Nie naley ignorowa rwnie potrzeb innych uytkownikw, szczeglnie osb sabowidzcych, dla ktrych zastosowanie odpowiednich kontrastw na cianach moe zdecydowanie uatwi korzystanie z toalet publicznych. W budynkach uytecznoci publicznej powinno istnie dodatkowe wyposaenie w postaci przyciskw alarmowych w zasigu rki osoby siedzcej na sedesie, aby moga ona wezwa pomoc w przypadku, gdyby poczua si le. Toalety w nowo powstajcych budynkach uytecznoci publicznej s generalnie przystosowane do potrzeb osb niepenosprawnych, gdy wymaga tego Prawo budowlane. Inaczej jest w przypadku toalet i azienek w mieszkaniach w budynkach wielorodzinnych. Tutaj ustawodawca zadba jedynie o konieczno zachowania minimalnej szerokoci w wietle ocienicy drzwi azienkowych 45. Do standardw projektowych wynikajcych z idei projektowania dla wszystkich naleaoby wprowadzi obligatoryjny zapis dotyczcy minimalnych wymiarw azienek mieszkalnych. Zapis ten miaby suy ograniczeniu nakadw finan45 Rozporzdzenie Ministra Infrastruktury z dnia 12 kwietnia 2002 r. w sprawie warunkw technicznych, jakim powinny odpowiada budynki i ich usytuowanie 79 ust. 1 (Dz. U. z 2002 r. Nr 75, poz. 690).
Standardy projektowania dla wszystkich | 39 sowych na modernizacj mieszkania (przestawianie cianek wewntrznych w celu powikszenia pomieszczenia azienki) w przypadku, gdy osoba mieszkajca w danym lokalu bdzie zmuszona do poruszania si na wzku inwalidzkim. Takie zapisy obowizuj ju w Szwecji i Francji, gdzie samorzd lokalny musi pokry koszty dostosowania mieszkania do potrzeb osoby niepenosprawnej mieszkaca miejscowoci. Wydaje si wic celowym, aby przy projektowaniu azienek w nowych budynkach projektant przedstawi koncepcj moliwoci adaptacji azienki do potrzeb osb niepenosprawnych, bez koniecznoci zmiany ukadu cian dziaowych. Do takich profilaktycznych dostosowa naley rwnie montowanie odpyww kanalizacyjnych na poziomie posadzki, aby w przypadku koniecznoci modernizacji azienki do potrzeb osb niepenosprawnych mona byo wykona kabin prysznicow z odpywem w poziomie podogi. Przy projektowaniu dostpnych sanitariatw w obiektach uytecznoci publicznej warto zwrci uwag, aby pomieszczenia te byy dostpne zarwno dla odwiedzajcych je klientw, jak i dla samych pracownikw. Gdy obiekt wymaga pomieszcze higienicznych dla pracownikw azienki, przebieralnie itp., naley zadba rwnie o ich dostosowanie do potrzeb osb z niepenosprawnoci. Dostpno obiektw publicznych powinna by caociowa i powszechna, co zdecydowanie uatwi zatrudnianie osb niepenosprawnych na otwartym rynku pracy.
Fot. 12. Toaleta publiczna Mrgowie. W tym przypadku osoby poruszajce si na wzkach inwalidzkich maj utrudniony dojazd oraz mog mie kopoty z otwarciem drzwi przez zbyt blisko zamontowane porcze (zdj. M. Wysocki). Fundacja Instytut Rozwoju Regionalnego
Fot. 13. Dobrze zaprojektowana toaleta powinna uatwi osobie niepenosprawnej przesiadanie si z wzka na misk ustpow (zdjcie wykonane podczas warsztatw Miasta bez barier).
Informacja w obiektach uytecznoci publicznej

Samodzielno i bezpieczestwo poruszania si osoby, ktra nie jest w peni mobilna zaley od jej moliwoci pozyskiwania i przetworzenia informacji o zagroeniach oraz od tego ile barier architektonicznych i komunikacyjnych pojawi si na jej drodze. Przekaz informacyjny w wikszoci przypadkw nastawiony jest na kana wzrokowy. Informacje o dostpnoci obiektu podaj naklejane na drzwi numery i ikony, ktre niestety nie s odbierane przez osoby niewidome czy sabowidzce. Tym osobom naley wic da moliwo pozyskania informacji poprzez such lub dotyk. Dostpno oparta tylko na wizualnym odbiorze przestrzeni sprawia, e osoby niewidome i z ograniczonym polem widzenia trac poczucie bezpieczestwa. Istotnym czynnikiem zwikszajcym aktywno osb niepenosprawnych jest prawidowo przygotowana informacja o dostpnoci budynkw i przestrzeni publicznych, dostosowana do percepcji poszczeglnych grup osb niepenosprawnych. W szczeglnoci osoby niewidome domagaj si, aby oznaczenia i napisy w budynkach byy rwnie wykonywane w brajlu lub pisane pismem wypukym. Wszelkiego rodzaju tablice informacyjne, szyldy, numery pokoi powinny by czytelne take dla osb sabowidzcych oraz znajdowa si na odpowiedniej wysokoci dla osb niskich i poruszajcych si na wzkach. | Fundacja Instytut Rozwoju Regionalnego
Standardy projektowania dla wszystkich | 41 Warto dla zwikszenia samodzielnoci poruszania si osb z dysfunkcj wzroku przygotowa plany budynkw i przestrzeni zewntrznych w wersji dotykowej. Powinny by one montowane wewntrz obiektu, zaraz za wejciem do budynku, tak aby osoby niewidome mogy je sprawnie odnale. Trasa do nich powinna by oznaczona odpowiedni faktur posadzki. Standardem w obiektach administracji oraz w obiektach komunikacyjnych takich jak lotniska, dworce kolejowe lub autobusowe powinno by stosowanie ptli induktofonicznych, ktre wzmacniaj przekaz dwikowy dla osb sabosyszcych. W wielu krajach w celu lepszego pozyskiwania informacji przez osoby sabowidzce i niewidome wprowadza si indywidualne odbiorniki informacji dwikowej oparte na technologii fal radiowych (RFD) i fal podczerwonych 46. Informacja jest wysyana z nadajnikw umieszczonych nad wejciami do budynkw lub wewntrz nad drzwiami poszczeglnych pokoi biurowych i jest syszalna tylko przez osob niewidom przy pomocy specjalnego odbiornika. W chwili gdy osoba z odbiornikiem fal znajdzie si w zasigu wizki promieni podczerwonych, sycha zaprogramowan informacj np. dzia obsugi klienta. Rozwizania te stosowane s take do pozyskiwania informacji i poruszania si w przestrzeni zewntrznej, np. przy przekraczaniu przej dla pieszych. Terminale montowane mog by nad wejciami do rnych budynkw uytecznoci publicznej, sklepw, restauracji, przystankw autobusowych itp. Popularnie oznaczenia te nazywane s mwicymi znakami (ang. talking signs) 47 i stosowane s ju od wielu lat w Stanach Zjednoczonych i w Japonii, a take w miastach europejskich. Mwice znaki uatwiaj osobie niewidomej uzyskanie informacji o miejscu, w ktrym przebywa. System ten moe by w przyszoci wykorzystywany rwnie przez turystw poruszajcych si po nieznanym sobie miecie, aby pozyskiwa informacj w swoim ojczystym jzyku 48. Przekazywane informacje dotyczce mijanych obiektw, punktw usugowych, ciekawych zabytkw czy kawiarni i restauracji, pozwalaj na swobodne i niezalene zwiedzanie miasta. Podobne rozwizania stosowane s take w niektrych muzeach na wiecie do samodzielnego zwiedzania wystaw, gdzie podawane informacje i opisy sowne mog wzbogaci doznania wizualne. Zastosowanie opisw w standardach audiodeskrypcji pozwala na jednoczesne uczestniczenie w wydarzeniach kulturalnych lub artystycznych osobom z dysfunkcjami wzroku razem z osobami widzcymi.
46 Crandall B., Gerrey B., Brabyn J.: Remote infrared signage, The Smith-Kettlewell Eye Research Institute, San Francisco, http://www.ski.org/Rehab/WCrandall/introts.html. 47 Technologia ta opracowana w Stanach Zjednoczonych w Smith-Kettlewell Eye Research Institute w San Francisco i wykorzystywana jest do przekazu informacji o wanych dla niewidomego miejscach (http:// www.ski.org/Rehab/WCrandall/introts.html). 48 Wysocki M.: Designing of common space in architects education (Tworzenie przestrzeni wsplnej w edukacji architektw), materiay II sympozjum Architektura i Technika a zdrowie, Gliwice, 5 padziernika 2004 r.
Podsumowanie
Przestrze publiczna, bdc miejscem spotka i interakcji mieszkacw, gdzie nawizywane s kontakty spoeczne wszystkich mieszkacw, powinna by pod szczegln opiek wadz samorzdowych. Aby przestrze dobrze suya rozwojowi lokalnej spoecznoci musi by przyjazna wszystkim, czyli dostpna dla kadego, bez wzgldu na jego sprawno ruchow lub poznawcz. Taka przestrze jest konieczna do zapewnienia penej integracji pomidzy jej uytkownikami. Dostpna przestrze publiczna suy zacienianiu si wizi midzyludzkich i rozwojowi spoeczestwa obywatelskiego. W tworzeniu przestrzeni przyjaznej wszystkim uytkownikom mieszkacom i odwiedzajcym miejscowo turystom suy wdraanie odpowiednich standardw projektowych opartych o idee projektowania dla wszystkich. Wdroenie standardw uzalenione jest przede wszystkim od zrozumienia potrzeb i moliwoci osb niepenosprawnych przez projektantw, architektw oraz wszystkich decydentw zarzdzajcych przestrzeni. Niebagateln rol odgrywa tutaj samorzd lokalny, ktry poprzez swoj polityk moe wpywa na wiadomo problemu niepenosprawnoci wrd swoich mieszkacw i kreowa takie dziaania, ktre bd sprzyjay tworzeniu dostpnej przestrzeni publicznej. Posiadajc mechanizmy prawne, samorzd moe promowa takie rozwizania, ktre bd prowadzi docelowo do wikszej aktywnoci wszystkich mieszkacw, w tym rwnie osb niepenosprawnych. Do tego celu mona wykorzysta odpowiednie zapisy w umowach i specyfikacjach przetargowych, aby wymusza na podmiotach wsppracujcych z samorzdem stosowanie zasad projektowania dla wszystkich. Realizacja zapisw umw powinna by monitorowana, a uchybienia w zakresie dostpnoci powinny by usuwane lub podlega stosownym karom wynikajcym z umw. Jedynie konsekwentna realizacja zapisw umw i warunkw przetargowych moe prowadzi do rwnego dostpu do przestrzeni i usug publicznych. Naley zda sobie spraw, e dostpna przestrze publiczna zwiksza jako ycia wszystkich mieszkacw, nie tylko tych, ktrzy s niepenosprawni. Miejscowoci, ktre s dostpne dla osb z niepenosprawnoci, staj si atrakcyjne dla ludzi starszych, ktrzy z chci osiedlaj si w takich miejscowociach. Miasta i wsie z atrakcjami turystycznymi, ktre speniaj warunki dostpnoci, s chtnie odwiedzane przez turystw, szczeglnie przez seniorw i rodziny z maymi dziemi. W miastach bez barier lepiej wykorzystuje si potencja jego mieszkacw, a sami mieszkacy czuj si w nich bezpiecznie. To rwnie daje wiele moliwoci na rozwj gospodarczy regionu. Dostpna przestrze publiczna, czyli przyjazna dla wszystkich, jest wyrazem szacunku dla jej uytkownikw mieszkacw i odwiedzajcych je goci. | Fundacja Instytut Rozwoju Regionalnego
Literatura uzupeniajca
Jansen C. L., Kofoed L. B., Design for All, publikacja w ramach projektu badawczego AAoutils, ANLH, Bruksela 2003. Czarnecki B., Siemiski W., Ksztatowanie bezpiecznej przestrzeni publicznej, Centrum Doradztwa i Informacji Difin sp. z o.o., Warszawa, 2004. Gorajewska D. (red.), Spoeczestwo Rwnych Szans, Stowarzyszenie Przyjaci Integracji, Warszawa 2005. Grabowska-Paecka H., Niepenosprawni w obszarach i obiektach zabytkowych. Problemy dostpnoci, Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej, Krakw 2004. Kuryowicz E., Projektowanie uniwersalne Udostpnianie otoczenia osobom niepenosprawnym, wyd. 2, Stowarzyszenie Przyjaci Integracji, Warszawa 2005. Wysocki M., Projektowanie wsplnej przestrzeni, Architektura i Biznes 7-8/04, Krakw 2004, str.26-27. Wysocki M., Miasta bez barier, Architektura i Biznes nr 7-8/05, Krakw 2005, str.14. Wysocki M., Standardy projektowe w zakresie dostosowania obiektw do potrzeb osb niepenosprawnych i starszych, [w]: Budownictwo Oglne zagadnienia konstrukcyjne, materiaowe i cieplno-wilgotnociowe w budownictwie, Wydawnictwo Uczelniane UTP w Bydgoszcz 2007, s. 171-180.
Informacje o autorze
Dr in. arch. Marek Wysocki Pracownik naukowy Wydziau Architektury Politechniki Gdaskiej. Ekspert z zakresu projektowania przestrzeni dostpnej dla osb niepenosprawnych i starszych. Autor wielu artykuw z tematyki Projektowania dla wszystkich oraz ekologii i zrwnowaonego rozwoju. Audytor w zakresie dostpnoci obiektw i przestrzeni publicznych. Twrca programu edukacyjnego Projektowanie Przestrzeni Wsplnej realizowanego na Wydziale Architektury Politechniki Gdaskiej i w miastach Wojewdztwa Pomorskiego. Prowadzi rwnie zajcia z ksztatowania przestrzeni na kierunku Wzornictwo na Uniwersytecie Technologiczno-Przyrodniczym w Bydgoszczy.
Fundacja Instytut Rozwoju Regionalnego powstaa w 2003 roku. Od pierwszych miesicy funkcjonowania aktywnie dziaaa na rzecz wspierania spoecznoci lokalnych, szczeglnie w aspekcie rozwoju kulturalnego i edukacyjnego, by w niecae dwa lata od zaoenia ukierunkowa swoje dziaania na potrzeby osb niepenosprawnych, szczeglnie niewidomych i sabowidzcych. Rozmaite dziaania i wsppraca z licznymi instytucjami skoniy zarzd Fundacji do otworzenia w 2007 r. oddziau w Warszawie. Fundacja jest organizacj pozarzdow typu non-profit, posiadajc status organizacji poytku publicznego. Posiada szerokie dowiadczenie w kooperacji z wieloma partnerami krajowymi (np.: uczelnie wysze, ministerstwa, przedstawiciele Parlamentu RP) i zagranicznymi (np.: Action for Blind People z Wielkiej Brytanii, Czonkowie Parlamentu Europejskiego). Kadra braa udzia w polskich oraz europejskich programach i projektach takich jak IW EQUAL, PARTNERIII, POKL, rodki Przejciowe 2005, 6 Program Ramowy, EUREKA, Leonardo da Vinci, Fundacja im. Stefana Batorego. WYBRANE PROJEKTY Partnerstwo Na Rzecz Zwikszenia Dostpnoci Rynku pracy Dla Osb Niewidomych projekt wspfinansowany ze rodkw IW EQUAL, w ramach ktrego Fundacja penia rol Administratora Partnerstwa; Czarna ksiga dyskryminacji - projekt wspfinansowany ze rodkw PFRON; Szkolenia podnoszce umiejtnoci zawodowe, spoeczne i sprawno fizyczn osb niepenosprawnych zadanie wspfinansowane ze rodkw PFRON; Prowadzenie portalu technologicznego i czasopisma - zadanie wspfinansowane ze rodkw PFRON; Peno(s)prawny Student projekt wspfinansowany ze rodkw PFRON; Rzecznictwo praw osb niepenosprawnych - projekt wspfinansowany ze rodkw Unii Europejskiej w ramach Programu rodki Przejciowe PL2005/017-488.01.01.01; Klucz do informacji projekt wspfinansowany ze rodkw Fundacji im. Stefana Batorego; Otwrz Oczy akcja i kampania promocyjno-informacyjna przeciwdziaajca wykluczeniu spoecznemu osb niewidomych i sabowidzcych - projekt wspfinansowany przez Uni Europejsk w ramach Europejskiego Funduszu Spoecznego; Dotyk szybszy ni wzrok Letnia Szkoa Walki dla Osb Niewidomych projekt wspfinansowany ze rodkw PFRON.
ISBN: 978-83-61170-68-6

Dostepna Przestrzen Publiczna

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Dostepna Przestrzen Publiczna

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Dostpna przestrze publiczna

Samorzd rwnych SzanS

Fundacja Instytut Rozwoju Regionalnego

Samorzd rwnych szans

Dostpna przestrze publiczna

Fundacja Instytut Rozwoju Regionalnego

Nr konta 77 2130 0004 2001 0255 9953 0005

ISBN 978-83-61170-68-6 Nakad 500 egzemplarzy

| Fundacja Instytut Rozwoju Regionalnego

Fundacja Instytut Rozwoju Regionalnego

| Fundacja Instytut Rozwoju Regionalnego

Niepenosprawno a dostpno przestrzeni publicznej

| Fundacja Instytut Rozwoju Regionalnego

3 Opracowanie autora na podstawie Deklaracji Madryckiej, 2002.

Fundacja Instytut Rozwoju Regionalnego

10 | Niepenosprawno a dostpno przestrzeni publicznej

Uwarunkowania prawne dostpnoci przestrzeni publicznych

Konstytucja RP i Karta Praw Osb Niepenosprawnych

Polskie Prawo budowlane

| Fundacja Instytut Rozwoju Regionalnego

Fundacja Instytut Rozwoju Regionalnego

Projektowanie dla wszystkich w wietle prawodawstwa midzynarodowego

| Fundacja Instytut Rozwoju Regionalnego

Standardowe Zasady Wyrwnywania Szans Osb Niepenosprawnych

Fundacja Instytut Rozwoju Regionalnego

| Fundacja Instytut Rozwoju Regionalnego

Niepenosprawno a dostpno przestrzeni publicznej | 15

Fundacja Instytut Rozwoju Regionalnego

Konwencja Narodw Zjednoczonych o Prawach Osb Niepenosprawnych

| Fundacja Instytut Rozwoju Regionalnego

Plan Dziaa Rady Europy 2006-2015

Fundacja Instytut Rozwoju Regionalnego

| Fundacja Instytut Rozwoju Regionalnego

Dziaania samorzdw w zakresie dostpu do przestrzeni publicznej

Podnoszenie wiadomoci spoecznej

Konsultacje spoeczne jako element tworzenia rwnoprawnej dostpnoci

| Fundacja Instytut Rozwoju Regionalnego

Fundacja Instytut Rozwoju Regionalnego

Dziaania samorzdw w zakresie dostpu do przestrzeni publicznej | 23

Dostpno przestrzeni w procedurach przetargowych

Fundacja Instytut Rozwoju Regionalnego

| Fundacja Instytut Rozwoju Regionalnego

Projektowanie dla wszystkich w obszarach zabytkowych

Fundacja Instytut Rozwoju Regionalnego

| Fundacja Instytut Rozwoju Regionalnego

Dziaania samorzdw w zakresie dostpu do przestrzeni publicznej | 27

Fundacja Instytut Rozwoju Regionalnego

| Fundacja Instytut Rozwoju Regionalnego

Dziaania samorzdw w zakresie dostpu do przestrzeni publicznej | 29

Fundacja Instytut Rozwoju Regionalnego

Standardy projektowania dla wszystkich

Projektowanie dla wszystkich wyzwaniem dla profesjonalistw

| Fundacja Instytut Rozwoju Regionalnego

Cigi komunikacyjne w miecie

Fundacja Instytut Rozwoju Regionalnego

Fot. 6. Bratysawa. Oznaczenia fakturowe tzw. kierunkowe (zdj. M. Wysocki).

| Fundacja Instytut Rozwoju Regionalnego

Standardy projektowania dla wszystkich | 33

Dostosowanie gwnego wejcia do budynku

| Fundacja Instytut Rozwoju Regionalnego

Standardy projektowania dla wszystkich | 35

Komunikacja pozioma i pionowa w budynkach

Fundacja Instytut Rozwoju Regionalnego