Streszczenie Historii ustroju Polski R. aszewskiego i S.

Salmonowicza uzupe nione notatkami z wyk adw

Rozdzia I............................................................................................................................................ 3 MONARCHIA PATRYMONIALNA...................................................................................................... 3 Kszta towanie si pa stwa polskiego .......................................................................................... 3 Monarchia patrymonialna w Polsce ............................................................................................ 3 Ustrj spo eczny ......................................................................................................................... 4 Ustrj polityczny......................................................................................................................... 6 Zarz d pa stwa .......................................................................................................................... 7 Organizacja wojska i skarbu ........................................................................................................ 8 Organizacja s downictwa ........................................................................................................... 9 Rozdzia II......................................................................................................................................... 11 MONARCHIA STANOWA ............................................................................................................... 11 Charakterystyka okresu ............................................................................................................ 11 Organizacja i prawa stanw ...................................................................................................... 12 W adza krlewska i reprezentacja stanowa............................................................................... 14 Zarz d pa stwa ........................................................................................................................ 16 System wojskowy i skarbowy.................................................................................................... 18 Organizacja s downictwa ......................................................................................................... 18 Unia polsko - litewska ............................................................................................................... 21 Rozdzia III........................................................................................................................................ 22 RZECZPOSPOLITA SZLACHECKA ..................................................................................................... 22 Charakterystyka okresu ............................................................................................................ 22 Ustrj spo eczny ....................................................................................................................... 23 Duchowie stwo i problemy religijne ......................................................................................... 26 Ustrj polityczny....................................................................................................................... 28 Zarz d pa stwem ..................................................................................................................... 32 Organizacja s downictwa ......................................................................................................... 33 Rozdzia IV ....................................................................................................................................... 37 KU MONARCHII KONSTYTUCYJNEJ ................................................................................................ 37 Charakterystyka okresu ............................................................................................................ 37 Reformy systemu w adzy pa stwowej w latach 1764 1776 .................................................... 38 Reformy Sejmu Czteroletniego ................................................................................................. 40 Targowica i konstytucje grodzie skie ........................................................................................ 43 1

W adze powstania ko ciuszkowskiego ...................................................................................... 43 Organizacja s downictwa w czasach monarchii konstytucyjnej ................................................. 44

Rozdzia I
MONARCHIA PATRYMONIALNA Kszta towanie si pa stwa polskiego
- Pierwsze wzmianki o pa stwie polskim w r. pisanych pojawiaj si ok. 964 r. ( Podr e piewaka , zapiski Geografa Bawarskiego) , - post p w produkcji rolnej doprowadzi do powstania starszyzny opolnej i plemiennej mo nych, - Wi lanie: zamieszkiwali grne dorzecze Wis y, 877 r. uzale nienie od pa stwa wielkomorawskiego, 906 r. zwi zek pa stwowy z Czechami, - Polanie zamieszkiwali tereny Wielkopolski, w drodze podboju wewn trznego zjednoczyli plemiona na ziemiach polskich (IX X w.) Podporz dkowali sobie ziemi sieradzk , czyck , Mazowsze, Pomorze Gd., L dzian, z. Lubusk , Pomorze Zach.. W 990 r. Mieszko I przy czy l sk, - nazwa pocz tkowa Sclavia/Sclavinia zmienia si w Poloni , - granice Polski ok. 1000 r.: Ba tyk na p nocy, Karpaty i Sudety na po udniu, Odra i Bbr na zachodzie, Wis oka, San, Bug i Wieprz na wschodzie, - stosunki spo . gosp. mia y charakter protofeudalny, - ludno : wolni ch opi (smardowie, dziedzice), mo ni. Poj cia: Opole wsplnota terytorialna Wiec zgr. og u wolnej ludno ci Rada starszych decydowa a razem z w adc o najwa niejszych decyzjach w pa stwie, mo ni Ksi stanowisko wykszta cone ze stanowiska dowdcy wojskowego. W adza do ywotnia, ktra ewoluowa a w dziedziczn . Ksi posiada w adz wojskow , zarz dza pa stwem, ci ga podatki, by najwy szym s dzi Dru yna pod dowdztwem ksi cia i na jego utrzymaniu

Monarchia patrymonialna w Polsce

- X XIV w. (pocz tki panowania Mieszka I do koronacji W. okietka) monarchia wczesnofeudalna (jednolita do 1138 r., rozdrobnienie feudalne do 1320 r.), - patrymonium ( ac.) maj tek ojcowski

- zasada patrymonialna w adzy pa stwowej czenie w adzy publicznej z w asno ci prywatn , monarcha dziedziczy maj tek po ojcu, mo e post powa z nim wg wczesnego prawa prywatnego (np dzieli pa stwo). Spadkobiercy maj prawo do spadkobrania. Wybiegi prawne w ograniczeniu podzia u pa stwa: y y princeps (upadek w 1227 r. zjazd w G sawie) kwestia ugody zasada senioralna cz ziemi nie podlega zasadom patrymonialnym, dzielnica senioralna

Wybiegi nieprawne, zwyczajowe: y eliminacja pozosta ych spadkobiercw (np Krzywousty i Zbigniew) dynastii, to samo prawo

- czynniki u atwiaj ce zjednoczenie: wsplny j zyk i kultura, wspolno zwyczajowe, bliskie zwi zki ekonomiczne, - suwerenno

zew. niezale no , Polska by a zale na od Cesarstwa i papiestwa

- koronacja zapewnia a brak zwierzchnikw nad sob

Poj cia: Regnum krlestwo Czynsz rekognicyjny p acony przez Mieszka I (i jego nast pcw) papiestwu, p niej przekszta ca si w wi topietrze p acone przez ludno

Ustrj spo eczny

  a) Ch opi zale ni: poddani bez prawa wychodu wolni (liberi) z prawem wychodu, podda stwo gruntowe y wolni miejscowi ze wsplnot opolnych y go cie (hospites) przybysze z zewn trz Ludzie (homines) Dziedzice (haeredes) dziedziczne prawo do posiadania nadzia u gruntu

 

Niewolni Renta feudalna naturalna, odrobkowa Osadnictwo na prawie polskim osiedlanie si na gruntach pustych b d nowiznach y y y Ureg. Prawa wychodu Unormowanie praw do ziemi (w asno podleg a) Ustalenie wysoko ci czynszu i terminu zap aty

Osadnictwo na prawie niemieckim XII XIII w. ( l sk i Ma opolska), lokacja na terenie nale cym do pana feudalnego, wyj tym spod prawa polskiego 4

y y y Poj cia:

S downictwo na prawie niemieckim Samorz dowa org. wew. Lokacja podstawa prawna to przywilej i dokument lokacyjny

Zasad ca organizator nowej wsi So tys sta na czele samorz du, urz d dziedziczny y y y y y Przewodniczy awie s dowej Zbiera podatki Wy czno na posiadanie karczmy, jatki itp. 1/6 czynszu i 1/3 kar s dowych sz a do kieszeni so tysa Niezale no osobista odpowiada przed s dem le skim

S d le ski z o ony z so tysw b) Rycerstwo  Mo ni (nobiles) bogacenie si w wyniku nada ksi cych, zaw aszczania ziem y Prawo nieodpowiednie wy czenie spod jurysdykcji s dw kasztela skich (ius non responsivum)  Rycerze (milites) rekrutacja spo rd dru ynnikw i wolnych cz onkw wsplnot opolnych, ziemia dziedziczna b d beneficjum, w asno pe na, dziedziczna (alodialna) Immunitety ekonomiczne i s dowe Posiadanie ziemi na prawie rycerskim = ziemia obj ta immunitetem Przywileje ziemskie obejmowa y ca e rycerstwo danej okolicy, nadawa y prawa podmiotowe Prawo oporu prawo mo nych do usuni cia ksi cia z tronu, ktry nie przestrzega prawa b d narusza przyj te przez siebie zobowi zania (XI w.) Prawo rycerskie (ius militarae): y y y y Prawo do wykupu z niewoli Rekompensata za uszkodzenia podczas wyprawy wojennej Szczeglna ochrona w prawie karnym Uprzywilejowanie w procedurze s dowej

c) Duchowie stwo  Feuda owie duchowni  Ni sze duchowie stwo Chrze cija stwo w Polsce obrz dek aci ski, chrzest od Czechw Pierwsze biskupstwo na ziemiach polskich Pozna 968 r.

Polska prowincja ko cielna arcybiskupstwo w Gnie nie i podleg e mu biskupstwa w Ko obrzegu, Wroc awiu, Poznaniu i Krakowie 1000 r. Klasztory w Polsce benedyktyni, cystersi, franciszkanie i dominikanie Ko ci na pocz tku podporz dkowany materialnie i organizacyjnie pa stwu (ksi mianowa biskupw, utrzymywa duchownych), przywileje: 1180 r. czyca - ksi zrzeka si ius spolli (prawo ksi cia do ruchomo ci po zmar ym biskupie), XIII w. biskupi wybierani przez kapitu y z o one z kanonikw, prawo ko cielne d) Mieszcza stwo Miasta powstawa y g wnie na podgrodziach (skupienie si produkcji rzemie lniczej i handlu) Lokacja filialny system niemiecki, lokacja na prawie magdeburskim (prawo che mi skie, redzkie), przywilej i dokument lokacyjny teren wyj ty spod panowania prawa polskiego, prawo niemieckie Wjt na czele miasta, prawo i uposa enie o charakterze lennym, uposa enie identyczne z uposa eniem so tysa na wsi. Nast puje wykupowanie urz dw wjtowskich przez rady miejskie (burmistrz + rajcy) Ludno :  Patrycjat  Pospltstwo  Plebs

Ustrj polityczny
Ksi /krl (monarcha gr.: kto kto samodzielnie rz dzi pa stwem) na czele pa stwa, w adza dziedziczna (spadkobiercy w linii zst pnej/inny krewny w linii bocznej). Dziedziczenie w linii bocznej : desygnacja, adopcja, uk ady sukcesyjne. Elekcja  Potwierdzaj ca potwierdzenie praw do tronu desygnowanego  Solenna wybr spo rd krewnych Uprawnienia ksi cia: y y y y y y Ksi y Ustawodawstwo (stanowi prawo) Zarz dzanie pa stwem Najwy sze s downictwo (najwy szy s dzia) Polityka zagraniczna Naczelne dowdztwo W adza wykonawcza zwierzchni: Polityka zagraniczna 6

y y

Dowdztwo wojskowe w czasie wojny Nominacja kasztelanw i arcybiskupw

Ksi eta dzielnicowi: y W adza wewn trzna na terenie swego ksi stwa

Rada Monarsza doradztwo w wa nych sprawach pa stwowych, biskupi i urz dnicy wieccy Wiec pozosta o po dawnych zgromadzeniach og u wolnych, XI XII w. decyzja nale y do mo nych, potwierdzenie przez aklamacj . Istania y rwnie wiece mi dzydzielnicowe. Ksi za zgod wiecu : y Wydawa przywileje y Stanowi prawa y Nak ada podatki y Podejmowa inne, wa ne decyzje pa stwowe Wiec wiec feudalny okresowe zjazdy mo now adcw - XIII w.

Ograniczenia ksi cia w uprawnieniach: y W adza ustawodawcza w X, XI w. monarcha musia a pyta o zgod wiecw przy wydawaniu statutw. XIII, XIV w. monarcha pyta o zgode feuda w i urz dnikw, zbieraj si rady feudalne wydaj ce opinie y W adza s downicza X XII w. w adca zajmuje si przest pstwami skierowanymi przeciwko pa stwu y W adza wykonawcza rozdawnictwo urz dw przez monarch ogranicza o si do poszczeglnych rodw, musia bra ich interesy pod uwag (spr Boles awa mia ego z biskupem krakowskim Stanis awem)

Zarz d pa stwa
Urz dy centralne: Komes pa acowy (comes palatinus) = wojewoda y y Wodzi wojska Zast puje w adc w najwa niejszych sprawach

Kanclerz z regu y duchowny y y y Kieruje kancelari Uwierzytelnia piecz cia pa stwow dokumenty publiczne i prywatne panuj cego T umaczy pisma w adcy

Marsza ek od XII w. na l sku 7

y y

Bezpiecze stwo i ochrona monarchy i dworu Mistrz ceremonii

Skarbnik (W XII i XIII w. Pojawia si mincerz zarz dzca skarbca pieni nego i mennicy) y Kieruje skarbem ksi cym

Podczas rozbicia dzielnicowego, w ka dej dzielnicy zosta a utworzona ta hierarchia. Podczas jednoczenia kilku dzielnic w r ku jednego w adcy nie likwidowano odr bnych zarz dw urz dnicy centralni w niektrych dzelnicach zacz li przekszta ca si w urz dnikw ziemskich. Urz dy lokalne / terytorialne: Kasztelan (komes grodowy) jego uprawnienia zmala y w XIII w. (immunitety) y y y y y y y y y Sta na czele kasztelanii W adza administracyjna S downictwo Dowdztwo wojskowe w danym okr gu ci ga daniny Egzekwowa pos ugi od ludno ci Podlegali mu ni si urz dnicy (chor y, wojski, w odarz itp.) Uposa ony cz ci danin, czasem ziemi ciganie przest pstw i wykonywanie kar

Starosta (urz d wprowadzony przez Wac awa II) rami krlewskie, swobodnie powo ywany i odwo ywany przez w adc , nie musia pochodzi z rycerstwa danej ziemi y y y y Namiestnik panuj cego powo ywany dla ca ej ziemi lub kilku ziem W adza administracyjna W adza wojskowa W adza s downicza

Jednostki podzia u terytorialnego: Kasztelania okr g grodowy Opole najni sza jednostka terytorialna, kilka do kilkunastu wsi, w asny samorz d. Funkcja w zakresie skarbowym (danina opolna), policyjnym ( lad), s dowym (odpowiedzialno zbiorowa) Prowincja (zanik w okresie rozbicia dzielnicowego)

Organizacja wojska i skarbu

Dru yna osiad e rycerstwo (organizacja na zasadzie terytorialnej)

S u ba wojskowa dotyczy a ch opw tylko w wypadku wojny obronnej i tylko w granicach dzielnicy (defensio terrae). Mieszczanie s zobowi zani do obrony murw. Skarb pa stwa czerpa dochody z:  Danin naturalia, podstawa opodatkowania to gospodarstwo ch opskie (od XIII w. W zale no ci od wielko ci gospodarstwa) y Podymne y Podworowe y Poradlne od XIII w. zbo e lub pieni dz  S u ebno ci obowi zki ludno ci wobec pa stwa, np. pos uga stanu  Ce  Myt  Kar  Op at s dowych  Regaliw monarszych (grnicze, solne, owieckie)  Domeny monarszej  upw wojennych  Tytu u bicia monety (wymiana z lepszej na gorsz )

Organizacja s downictwa
Ograniczenia w adcy w sprawowaniu s dw: s dy ko cielne, na prawie niemieckim, dominialne. Panuj cy zawsze utrzymywa zwierzchnie prawa s dowe i stanowisko najwy szego sedzi go. S dy pa stwowe: S d monarszy najwy szy s d w pa stwie, s d nadworny i wiecowy. Ksi jako przwodnicz cy, urzednicy i mo ni jako asesorzy. Prowadzenie procesu i czuwanie nad stron formaln : s dzia / pods dek nadworny. y y y y y Sprawy przeciwko pa stwu i panuj cemu Przeciwko urz dnikom Sprawy o ziemi Sprawy o status prawny osoby Wszytskie sprawy mo nych (od po owy XIII w.)

S d kasztela ski przewodniczy mu kasztelan w otoczeniu mo nych i urz dnikw asesorw. Prowadzenie procesu i czuwanie nad stron formaln : s dzia grodowy. Ograniczenie s downictwa kasztela skiego w XIII i XIV w. (likwidacja w 1454 r.) Na rzecz immunitetw, prawa nieodpowiedniego i s downictwa stanowego (s dy grodzkie, s dy justycjariuszy). y Sprawy nie zastrze one dla s du monarszego z terenu konkretnego okr gu grodowego

Pozosta e s dy: S d ko cielny XIII w., prawo do odpowiadania przed w asnymi s dami (privilegium fori) y y y y y Wszytskie sprawy duchownych poza przest pstwami przeciwko pa stwu i sprawami o ziemi Sprawy o naruszenie zasad wiary (causae spirituales, spirituales annexae) mogli by pozywani wieccy Zasada wyboru s du (prorogatio fori) Pierwsza instancja s d archidiakona, apelacja do biskupa (oficja a) S downictwo wg prawa ko cielnego

S d prawa niemieckiego dzia a w miastach i wsiach lokowanych na prawie niemieckim.Zakres kompetencji zale a od zakresu immunitetu S downictwo spraw cywilnych i karnych z wyj tkiem tych zastrze onych dla s du monarchy b d pana dbr  S dy awnicze wjt / so tys jako przewodnicz cy + awa i awnicy  S d wielki gajony trzy razy w roku z udzia em pana dbr  Zwyk y s d awniczy co dwa tygodnie  Nadzwyczajny s d awniczy  S d gor cego prawa lub s d kryminalny  S d go cinny  S d potrzebny y S d rady miejskiej s d wy szy na ziemiach polskich powsta w Che mnie w 1223 r. y y y Sprawy targowe i cechowe Apelacja od s du ni szego do wy szego (z udzia em pana dbr) Odwo ywanie si miast do Magdeburga

S d le ski s dzi wojtw i so tysw, z o ony z awy rwnych, pod przewodnictwem pana.

10

Rozdzia II
MONARCHIA STANOWA Charakterystyka okresu
Monarchia stanowa pojawia si po przezwyci eniu rozbicia feudalnego. Ramy czasowe: 1320 r. Do 1454 r. Cechy charakterystyczne: y y y y Stany maj wsp udzia we w adzy pa stwowej (zgromadzenia stanowe, samorz d lokalny) Wzrost w adzy monarszej Rozszerzenie si zada pa stwowych Rozbudowa aparatu pa stwowego

Ramy terytorialne w okresie monarchii stanowej: Poza granicami pa stwa zjednoczonego przez W. okietka pozostaje l sk (podleg y Czechom), Pomorze Zachodnie (podleg e Cesarstwu), Ziemia Lubuska (podleg a Brandenburgii). Mazowsze by o zwi zane z Polsk stosunkiem lennym. Poza granicami pa stwa polskiego znajdowa y si rwnie Pomorze Gda skie i Ziemia Che mi ska. Nast puje rwnie w czenie Rusi Halickiej do granic pa stwa. Ekspansja terytorialna na wschd unia polsko litewska, w czenie Rusi Halickiej. Prawa panuj cego ca o Koronie. Monarcha: y y y y y Stanowi prawo S dzi w najwy szej instancji Kierowa administracj pa stwow Uprawia polityk ekonomiczn na skal kraju Kierowa polityk zagraniczn praw s u cych monarsze by a co raz cz ciej przyporz dkowywana

Odej cie od zasady patrymonialnej poj cie korony staje si poj ciem prawa publicznego, prawa korony s niezbywalne w adca je realizuje, nie mo e ich uszczupla . Ograniczenia w adzy krlewskiej: y Stany (grupy spo eczne okre lone przez prawo, wyposa one w prawo i przywileje dziedzicznie im przys uguj ce)

11

Nobilitacja - nadanie praw szlacheckich przez monarch . Zgromadzenie stanowe instytucjonalna forma wypowiadania si stanw i uczestniczenia ich we w adzy pa stwowej, uprawnienia podatkowe Communitas nobilium szlachta by a formalnie jednolit i zamkni t ca o ci .

Organizacja i prawa stanw

a) Stan szlachecki jednolity pod wzgl dem prawnym, XIV w. pe ny immunitet i prawo nieodpowiednie, dru yna rycerstwo szlachta Mo now adztwo urz dnicy i g owy rodw y Monopol urz dw y Kumulacja krlewszczyzn Szlachta rednia Szaraki Go ota (r nice prawne mi dzy go ot , a pozosta ymi grupami, uzyskiwali pe ni praw z chwil wej cia w posiadanie ziemi) y Bez obowi zku pospolitego ruszenia y Bez przywileju nietykalno ci osobistej y Nie mo no piastowania urz dw ziemskich y Nie podleganie s dom ziemskim

  

Przywileje oglne monarcha rezygnuje z cz ci swoich uprawnie na rzecz stanu lub zmienia relacje mi dzy stanami. Przywilej nadaje krl, konstytucj nadaje stan. Klasyfikacja przywilejw: y Terytorialne  Generalne w ca ym pa stwie  Prowincjonalne w prowincji, np w Ma opolsce  Ziemskie np. w ziemi che mi skiej Wg adresata  Stanowe dotycz ce jednego stanu lub jego cz ci  Mi dzystanowe dotycz ce np. 2. Stanw Wg sposobu wej cia w ycie  Bezwarunkowe  Warunkowe

 P. Budzi ski (1355 r., Ludwik W gierski) nie nak adanie nowych podatkw, rezygnacja z pos ugi stanu w dobrach szlacheckich  P. Koszycki (1374 r., Ludwik W gierski) zwolnienie szlachty z podatkw (z wyj tkiem 2 gr od ana ch opskiego), budowa zamkw na koszt w adcy, urz dnicy ziemscy mianowani spo rd szlachty osiad ej na danym terenie, starostowie wybierani spo rd Polakw 12

 P. Piotrkowski (1380 r., W adys aw Jagie o) o d za wypraw zagraniczn , wykup z niewoli w kraju, konfirmacja przywilejw  P. Czerwi ski (1422 r., W adys aw Jagie o) zakaz konfiskaty dbr szlacheckich bez wyroku s dowego, s dzenie szlachty wg prawa pisanego, zakaz czenia w jednym r ku urz dw starosty i s dziego ziemskiego  P. Warecki (1423 r., W adys aw Jagie o) szlachcic mo e wykupi so tysa  P. Jedlne ski (1430 r., W adys aw Jagie o) nietykalno osobista szlachty (neminem captivabimus nisi iure victum)  P. Krakowski (1433 r., W adys aw Jagie o) j.w.  P. Cerkwicki (1454 r., Kazimierz Jagiello czyk) nak adanie podatkw, stanowienie praw, zwo ywanie pospolitego ruszenia tylko za zgod sejmikw szlacheckich  P. Nieszawski (1454 r., Kazimierz Jagiello czyk) - zakaz czenia urz dw wojewody i kasztelana z urz dem starosty (z wyj tkiem starostwa krakowskiego), gwarancja dla Wielkopolan rwnego z Ma opolanami uzyskiwania nominacji na urz dy nadworne i zobowi zanie krla do niezastawiania starostw grodowych. Wprowadzenie taks wojewodzi skich, kasztelanowie zostali pozbawieni w asnych s dw kasztela skich nad niektrymi kategoriami szlachty, ograniczenie zbiegostwa ch opw.  P. W Korczynie (1456 r., Kazimierz Jagiello czyk) rozszerzenie przywileju nieszawskiego na Ma opolsk , Ru i Podole, cofni cie przywilejw ydowskich, mieszczanin mo e zosta postawiony przed s d szlachecki  P. Mielnicki (1501 r., Kazimierz Jagiello czyk) ca a w adza w r ce senatu (nie wchodzi w zycie ze wzgl du na nihil novi) b) Stan duchowny wy sze godno ci zarezezerwowane dla szlachty, XV w. krlowie maj prawo do obsady stanowisk biskupich, 1417 r. godno prymasa. Wolno podatkowa (1381 r.). Drugie arcybiskupstwo w Polsce Halicz (przeniesienie do Lwowa) c) Stan mieszcza ski rywalizacja miast na poziomie gospodarczym. Od po owy XV w. Nast puje ograniczenie pozycji stanu mieszcza skiego (p. W Korczynie ogr. Uprawnie s dowych miast mo liwo c pozwania przed s d szlachecki mieszczan oskar onych o zabjstwo/zranienie szlachcica). Utrata wolno ci podatkowej (1456 r. sejm szlachecki mo e na o y podatki na miasta bez pytania o zgod ).

Podzia mieszczan na: y Obywateli nieruchomo c na terenie miasta  Patrycjat kupcy, elita  Posplstwo rzemie lnicy  Plebs - najemnicy Mieszka cw zatrudniony na terenie miasta  Uchod ca np. ch op zbieg y ze wsi

Przedstawiciele miast brali udzia w: y Sejmach walnych i prowincjonalnych 13

y y

Konfederacjach Elekcjach

Gildie i cechy Przywileje dla miasta: y y y Prawo go cinne kupcy z dwch r nych miast nie mog ze sob handlowa na terenie obcego miasta, sprzedaj towar miejscowemu kupcowi Prawo sk adu kupiec musi wystawi swj towar w danym mie cie i sprzeda go w ca o ci (bezwzgl dne prawo sk adu) lub wystawi go przez par dni (wzgl dne prawo sk adu) Prawo drogowe kupiec nie mo e omin miasta z prawem sk adu

d) Ch opi bez praw politycznych, potwierdzenie praw w p. Budzi skim, ograniczenie prawa wychodu ze wsi - statuty K. Wielkiego 2. Ch opw rocznie mo e opu ci wie bez zgody pana. Mo e to zrobi ca a wie , gdy: y Pan dopu ci si gwa tu na onie/crce ch opa y Zosta wykl ty y Egzekucja za d ugi pana na maj tku jego poddanych Statut warecki (1423 r.) zabrania opuszczania wsi w czasie wolnizny, zezwala w a cicelom dbr na wykup maj tku i urz du so eckiego powstawanie folwarkw szlacheckich.

W adza krlewska i reprezentacja stanowa

Zasada patrymonialna y y y y y Korona Krlestwa Polskiego :

Korona (symbol panowania i suwerenno ci pa stwowej) oderwana od osoby w adcy i zwi zana z pa stwem jako ca o ci Umocnienie publiczno prawnego charakteru w adzy pa stwowej Zasada suwerenno ci pa stwowej (upadek roszcze Cesarstwa i papiestwa wobec Polski) Zasada niepodzielno ci i niezbywalno ci terytorium pa stwowego W adca jest zobowi zany do:  Nieuszczuplania terytorium pa stwa i do odzyskania utraconych ziem  Utrzymywania zwierzchnictwa Korony nad ziemiami polskimi, ktre nie wesz y w sk ad zjednoczonego pa stwa (Mazowsze, l sk, Pomorze)  Uznania og u mieszka cw (szlachty) za reprezentacj Korony w wypadku bezkrlewia

Zjazd elekcyjny wybiera krla, rada krlewska + przedstawiciele szlachty, kapitu i lennicy Korony. Rada krlewska ustala a kandydata, zjazd go zatwierdza . Koronacji dokonywa prymas. Krl by zobowi zany potwierdzi przywileje i prawa dane stanom.

14

Uprawnienia krla: y y y y y y Zarz d pa stwem Swoboda w nominacji urz dnikw szczebla centralnego i starostw w terenie Prawo do mianowania urz dnikw ziemskich (konieczno c zasi gania opinii mo nych, nominacja w rd szlachty zamieszkuj cej dany teren) Najwy sza w adza s dowa Naczelne dowdztwo wojskowe Polityka zagraniczna

Ograniczenia krla: y y Zasada do ywotno ci pe nienia funkcji urz dowej Ustawodawstwo (zw aszcza sfera prawa s dowego) ograniczenie przez stany i ich przywileje

Rada krlewska organ doradczy, najwy si dostojnicy szczebla centralnego, najwy si dostojnicy duchowni, wojewodowie i kasztelanowie. Krl mg ustali sk ad rady poszerza b d zaw a jej sk ad podczas obrad. Ustalenia rady nie by y formalnie unormowane mia y jednak du y wp yw na losy pa stwa. Zjazd prowincjonalny Sejm walny oglnopolska reprezentacja stanowa (XV w.). Z czasem na sejm walny zacz to wybiera reprezentantw (2 pos w z sejmiku ziemskiego). Sejm zwo ywa krl (ustala czas i miejsce najcz ciej Piotrkw). Sejm prowincjonalny zwo ywany obok sejmu walnego osobno dla Ma opolski i Wielkopolski. Uczestnicy sejmu walnego: y y y y Cz onkowie rady krlewskiej Urz dnicy ziemscy Szlachta nieurz dnicza Reprezentanci miast i kapitu

Uprawnienia sejmu walnego: y y Prawo do uchwalania nowych podatkw Wp yw na ustawodawstwo z zakresu prawa s dowego

Wiece dzielnicowe (w rozbiciu dzielnicowym rozpad y si na s d wiecowy i rad panw ziemi) Sejmiki ziemskie sk ada y si z og u szlachty danej ziemi (communitas nobilium) Uprawnienia sejmikw ziemskich: y y Udzielanie zgody na decyzje rady panw Lauda uchwa y, dotyczy y:  Lokalnego prawa s dowego 15

 Lokalnych podatkw Przedstawia y krlowi kandydatw na stanowiska w s dzie ziemskim

Konfederacja zwi zek jednego lub wielu stanw o okre lonych celach politycznych. Zwi zek imienny i czasowy ustawa po osi gni ciu celw.

Zarz d pa stwa
Urz dy centralne: y y Koronne Nadworne

Kanclerz (zast pca to podkanclerzy) rekrutacja spo rd duchownych, brak rozr nienia funkcji mi dzy kanclerzem, a podkanclerzym. Piecz , to symbol w adzy kanclerskiej. Funkcje: y y y Prowadzenie korespondencji dyplomatycznej Styk z aktami dotycz cymi zarz du wewn trznego kraju oraz z przywilejami krlewskimi Od 1504 r. Badanie zgodno ci z prawem aktw krlewskich (RP szlachecka)

Podskarbi koronny (zast pca to podskarbi nadworny) podskarbi nadworny zast puje koronnego w czasie jego nieobecno ci, prowadzi rachunki skarbowe. Symbol w adzy, to klucze. Funkcje: y y y y y Kierowanie skarbem centralnym (zanik urz du skarbnika) Czuwanie nad wp ywami do skarbca Dokonywanie wyp at ze skarbu Nadzr nad mennic pa stwow Piecza nad skarbcem

Marsza ek koronny (p. XIV w., zast pca i pomocnik to marsza ek nadworny) symbolem w adzy jest laska. Funkcje: y y y Zarz d dworu S downictwo nad dworzanami Mistrz ceremonii

Podzia terytorium pa stwa: y y Wojewdztwa - dawne dzielnice, ktre utrzyma y pe n hierarchi urz dnikw Ziemie - dawne dzielnice mniejsze, gdzie urz d wojewody si nie wykszta ci b d nie utrzyma  Kasztelanie - traci y na znaczeniu z powodu spadku znaczenia kasztelanw  Powiaty pocz tkowo s to okr gi s dowe tworzone dla s dw ziemskich, ewoluuj w jednostki podzia u administracyjnego

16

Urz dy lokalne (terenowe): Urz dnicy: y  Ziemscy mniej podporz dkowani krlowi, zwi zani ze szlacht swego terenu  Dygnitarze : Wojewoda sta na czele urz dnikw ziemskich. Uprawnienia:  S dowe (jurysdykcja nad ydami i wo nymi, uczestnictwo w s dzie wiecowym, prawo azylu dla szlachty unikajacej arbitralnego post powania krla)  Nadzr nad miastami (ustalanie taks na wyroby rzemie lnicze)  Przewodnictwo radzie panw wojewdztwa  Dowodzenie pospolitym ruszeniem wojewdztwa  Zasiadanie w radzie krlewskiej Kasztelan utraci wi kszo swych uprawnie s dowych i administracyjnych Podkomorzy uprawnienia s downicze S dzia ziemski uprawnienia s downicze  Urz dnicy zwykli: Chor y Wojski Pods dek Pisarz ziemski owczy y Krlewscy pochodzili ze swobodnej nominacji krla, nie pe nili swych urz dw do ywotnio, podporz dkowani panuj cemu : Starosta usun w cie kasztelana o Starosta prowincjonalny zarz dza wielkimi terytoriami w imieniu krla o Starosta grodzki zarz dza konkretnym zamkiem, grodem, uprawnienia policyjne i s dowe

       

Ma opolska (z czasem tych urz dnikw zast pi starosta):  Justycjariusz : y ciganie przest pstw kryminalnych i s downictwo  Wielkorz dca: y Zarz d dbr krlewskich  Burgrabia: y Zarz d zamkw Incompatibilas zakaz czenia w jednym r ku niektrych urz dw (nie mo no c piastowania dwch urz dw ziemskich) Zakaz ekspektatyw zakaz obietnic krlewskich przyznania urz du ubiegaj cemu si o niego, przed jego zawakowaniem (zwolnieniem, opr nieniem).

17

System wojskowy i skarbowy

Pospolite ruszenie (szlachty, so tysw, wjtw stawiali si konno z pocztem zbrojnym) podstawa si zbrojnych pa stwa, stawianie si na ka de wezwanie w adcy 1454 r. zwo ywanie pospolitego ruszenia za zgod sejmikw. W czasie wyprawy szlachta organizowa a si w chor gwie ziemskie, na punkty zbrojne prowadzili j kasztelanowie i wojewodowie. Za niestawienie si na pospolite ruszenie grozi a konfiskata dbr. Poczet zbrojny inaczej kopia, 2-3 pacho kw Wojsko zaci ne w ko cu okresu monarchii stanowej ci ar si zbrojnych kraju przenosi si z pospolitego ruszenia na nie, ochotnicy zawodowo trudni cy si o nierk , na utrzymaniu kraju Dochody pa stwa: y Dobra krlewskie - g wny dochd pa stwa, a do czasu pojawienia si rozdawnictwa krlewszczyzn (Jagiellonowie), zastawu b d wypuszczaniem w go e do ywocie (nieodp atne korzystanie) Podatki zapewnia y ma y dochd, poniewa szlachta oraz duchowie stwo (i ich poddani) uzyska y zwolnienie z podatkw dzi ki przywilejom (uchwa y podatkowe mia y charakter nadzwyczajny i wymaga y zgody uprzywilejowanych stanw)  Pobr nadzwyczajne podatki ci gane od szlachty  Pomoc od duchowie stwa (subsidium charitativum)  Szos od miast C a, mennica, upy solne, op aty i kary s dowe

Organizacja s downictwa
S dy centralne: S d krlewski najwy szy s d w pa stwie, wywo ywanie spraw na adanie monarchy, wniesienie na danie strony, na drodze odes ania (s d ni szy uzna si za niew a ciwy). Gdy monarcha pojawi si na jakiejkolwiek ziemi, to lokalne s dy zawiesza y swoj dzia alno (s dziowie przybywali do krla, by prowadzi sprawy na s dzie nadwornym) y y y S d nadworny / asesorski (in curia) odbywa si na dworze krla, najcz ciej w imieniu krla s dw dokonywali urz dnicy krlewscy, krl musia potwierdzi wyrok S d komisarski powo ywany przez monarch , by rozstrzygn spraw poza siedzib krla, wyrok wymaga zatwierdzenia krlewskiego S d sejmowy s dzi sprawy najwy szej rangi, s dzia jest krl podczas obrad sejmu walnego, asesorami najwy si dostojnicy pa stwowi i ko cielni

18

Kompetencje s du krlewskiego: y I instancja:  Najci sze przest pstwa (zdrada, zbrodnia obrazy majestatu, konfiskata maj tku, utrata czci, przest pstwa urz dnikw przeciwko skarbowi pa stwa itp.) II instancja:  Sprawy o nagan s dziego

S dy lokalne: S d wojewody s dzi w nim mianowany przez wojewod s dzia y y Jurysdykcja nad ydami, wo nymi s dowymi Sprawy sporne z zakresu miar i wag

S d ziemski powsta y z dawnych nadwornych s dw poszczeglnych dzielnic, z czasem zacz to tworzy je tam, gdzie nie by o kiedy samodzielnego ksi stwa (ka de wojewdztwo i ziemia mia y w asny s d ziemski). S downictwo spraw z miejscowo ci przyleg ych do miejsca roku s dowego (podzia na powiaty s dowe) y S dzi sprawy, w ktrych pozwanym by szlachcic osiad y (poza sprawami zastrze onymi dla innych s dw)  S dzia i pods dek (razem zasiadaj cy) XV w. kandydaci wybierani przez sejmiki  Pisarz i wo ny  Asesorowie (4-6 szlachcicw powo ywanych przez s dziego Ma opolska, rekrutacja spo rd wy szych urz dnikw Wielkopolska) zanik w XV w. y Roczki terminy, w ktrych odbywa si s d grodzki, 4. Razy do roku S d grodzki / staro ci ski wykszta cony z kompetencji starosty generalnego, ksi gi otwarte codziennie (poza wi tami), roki co 6 tygodni. Podzia na s d (iudicium) i urz d grodzki wpisy o wiadcze woli (officium) S dzenie spraw z szlachcicem nieosiad ym jako pozwanym Prawo do s dzenia szlachty osiad ej w sprawach 4. Art. Grodzkich / staro ci skich (statut warcki 1423 r.)  Podpalenie  Rabunek na drodze publicznej  Napad zbrojny na dom  Gwa t y Wszystkie sprawy nieprzekazane innym s dom y Egzekucja wyrokw innych s dw (obci ony wyrokiem nie chcia sam, b d na polecenie s du, go wykona ) y Przyjmowanie wpisw wieczystych i czasowych do ksi g  Starosta w XV. Zacz li mianowa burgrabiw lub podstarostw na s dziw (s dzili wraz z s dzi grodzkim) y y 19

S d oprawcy justycjariusza XIV w. opr szlachty, XV w. oprawcy staj si urz dnikami policyjnymi, p. XV w. - zanik y y ciganie i s dzenie przest pcw zagra aj cych porz dkowi publicznemu (bez wzgl du na stan) Funkcje policyjne, ledcze, s dowe

S d wiecowy s d wy szy, zanik w XV w. (demokratyzacja pa stwa, wzrost roli redniej szlachty) y Sprawy mo now adcw y O dobra dziedziczne y Odes ane przez s dy ziemskie y O nagan s dziego Wojewoda Ma opolska przewodnictwo Starosta Wielkopolska Asesorowie wysocy urz dnicy ziemscy S dzia, pods dek, pisarz rz du ziemskiego strona formalna

   

S dy miejskie: S d rady miejskiej najwa niejszy w mie cie  Burmistrz przewodnictwo  Rajcy S d awniczy  Wjt s dowy przewodnictwo, urz dnik miejski (nie dziedziczny) S d wy szy prawa niemieckiego utworzony w Ma opolsce przez K. Wielkiego by poslkie miasta nie zwraca y si po ortyle do miast niemieckich (ok. 1360 r.). S d le ski y Wydawa ortyle

S d sze ciu miast / krlewski s d komisarski instancja odwo awcza, roki 4. Razy do roku S dy ko cielne: S d synodalny / s d biskupi przej wi kszo kompetencji s dw archidiakonw, sprawowane podczas objazdu diecezji przez biskupa testes synodales zeznawali o naruszeniach prawa kanonicznego na danym terenie, po czym archidiakoni wszczynali dochodzenie stawiaj c winnego przed biskupem. S dzili sprawy (porozumienie ze szlacht z 1437 r.): y y y y Herezji Ma e skie Testamentw na cele pobo ne Zaniedbania dorocznej spowiedzi i komunii

20

S dy wiejskie: S dy awnicze we wsiach lokowanych na prawie niemieckim (skup so ectw - do ywotnich i dziedzinych so tysw, w awach zastepuj wjtowie mianowani przez pana) S dy z o one z pana / wjta i dwu awnikw we wsiach lokowanych na prawie polskim

Unia polsko - litewska

- 1385 r. akt w Krewie obietnica przy czenia (inkorporacji) Litwy do Polski oraz przyj cia chrztu w zamian za r k krlowej Jadwigi i tron Polski. Ma e stwo planowa ne z powodu wsplnego wroga Krzy akw. Ksi Witold oraz mo now adztwo litewskie stawiaj opr nie dochodzi do inkorporacji - 1386 r. zwi zek pa stwowo prawny Polski i Litwy ( lub Jagie y z Jadwig ) - 1392 r. ugoda ostrowska, Litwa utrzymuje odr bno , Witold obejmuje nad ni w adz z ramienia Jagie y - 1399 r. Litwini ponosz klesk w bitwie z Tatarami pod Worskl , Witold musi zrezygnowa z usamodzielnienia si - 1401 r. unia wile sko radomska Witold b dzie do ywotnio sprawowa w adz na Litwie jako wielki ksi , a Jagie o zostanie jego zwierzchnikiem z tytu em najwy szego ksi cia Litwy - 1413 r. unia horodelska umocnienie unii wile sko radomskiej, w przysz o i wielki ksi litewski b dzie ustanawiany za zgod panw litewskich i polskiej rady krlewskiej, wsplne zjazdy obu rad (nie przestrzegano tych postanowie walki o tron po mierci Witolda, czasowe zerwanie stosunkw polsko litewskich) - 1447 r. odrodzenie stosunkw polsko litewskich, wybranie Kazimierza Jagiello czyka na tron - 1492 1501 r. unia polsko litewska o charakterze personalnym - 1564 r. Zygmunt August przelewa swe dziedziczne prawa do tronu litewskiego na Koron Krlestwa Polskiego - 1569 r. unia lubelska, realna, po czenie pa stw na zasadzie rwno ci stron, federacyjna RP (Korona i Litwa). Wsplne: sejm walny, krl, polityka zagraniczna, moneta. Polacy i Litwini mogli swobodnie nabywa ziemie i osiedla si na terenach ca ego pa stwa. Odr bne: wojsko, skarb. Administracja, prawo s dowe. Przed aktem unii lubelskiej wcielono do Korony Wo y , Ukrain , Podlasie szlachta tych ziem uzyska a przywieleje szlachty polskiej i ustrj ziem koronnych.

21

Rozdzia III
RZECZPOSPOLITA SZLACHECKA Charakterystyka okresu
Do ko ca trwania monarchii stanowej ustrj Polski nie odbiega od ustrojw innych pa stw europejskich. U schy ku XV w. uwydatnia si asynchronizm rozwoju ustrojowego Polski i Europy Zachodniej. Polska d y a ku rzeczypospolitej szlacheckiej, a nie jak inne pa stwa ku absolutyzmowi. Ramy czasowe: Formalnie : Od ko ca trwania monarchii stanowej do ko ca epoki saskiej (1763 r.) Nieformalnie: do konstytucji 3 maja (monarchia konstytucyjna) Cecha charakterystyczna: - dominacja, wszechw adza jednego ze stanw (szlacheckiego) Podokresy: y y Demokracja szlachecka koniec XVI w. p. XVII w., w adza ca ego stanu szlacheckiego, jego pe noporawnych cz onkw szlachty osiad ej (posesjonaci) Oligarchia magnacka p. XVII w., przewaga polityczna najbogatszej grupy stanu szlacheckiego magnaterii

Cele szlachty w pierwszym okresie demokracjii szlacheckiej: y y y y Umocnienie swojej pozycji Eliminacja mieszcza stwa z ycia politycznego Podporz dkowanie sobie ch opw Os abienie roli magnaterii  Sojusz z monarch (K. Jagiello czyk, Z. August)  Dzia ania przeciwko w adcom popieraj cym maganteri (J. Olbracht, Zygmunt I)  Nihil novi (1505 r.) izba poselska ma rwnorz dne stanowisko w zakresie stanowienia praw z magnackim senatem i krlem  Program egzekucji dbr i praw (XVI w.) program redniej szlachty  Wolno religijna (1573 r.)  Zespolenie Prus Krlewskich z Koron  Unia realna z Litw (1569 r.)  Uniezale nienie szlachty od s downictwa krlewskiego (1578 r.)  Ograniczenie w adzy krlewskiej (wolna elekcja)  Artyku y henrykowskie podstawowe zasady ustrojowe RP szlacheckiej, prawa fundementalne gwarantowane przez ka dego elekta, prawa sta e 22

Wzrost znaczenia magnatw (schy ek XVI w.): y y y y y y Latyfundia magnackie ( pa stwa - tereny ziem ukrai skich wcielonych do Korony) P. XVII w. magnateria przejmuje w adz polityczn w kraju, szlachta rednia jest wyczerpana wojnami ze Szwecj , Rosj i Kozakami Os abienie w adzy krlewskiej (rokosz Lubomirskiego 1665/6 r.) Dezorganizacja w adzy centralnej Zwyrodnienie podstawowych instytucji pa stwowych Walka mi dzy ugrupowaniami magnackimi  Decentralizacja w adzy  Anarchia  Ograniczenie suwerenno ci RP (sasi)

Ramy terytorialne: y Prusy Krlewskie inkorporacja do Korony, odr bno ci partykularne:  Sejmik generalny pruski  Indygenat prowincjonalny  Odr bne prawo s dowe Mazowsze z Warszaw (XVI w.) Ksi stwo o wi cimskie i zatorskie (1562 1564 r.) Inflanty (1561 r.) utracone na rzecz Szwecji formalnie w 1629 r., faktycznie w 1660 r. Lenna Prus Ksi cych (1466 r., 1525 r. lenno Hohenzollerna, 1611 r. lenno Hohenzollernw brandenburskich, 1657 r. suwerenno na mocy traktatw welawsko bydgoskich) i Kurlandii (1561 r. Do III rozbioru lenno Polski)

y y y y

Ustrj spo eczny

Szlachta Stan zamkni ty, szlachcic musia mie rodzicw pochodzenia szlacheckiego. Sposoby na wej cie do stanu szlacheckiego: y y Nobilitacja od 1578 r. Nadawana przez Sejm Indygenat od 1641 r. Kontrolowany przez Sejm, nadawanie szlachectwa polskiego obcemu szlachcicowi  Scartabellat od 1669 r., nowo nobilitowani otrzymywali pe ni praw szlacheckich w 3. Pokoleniu

Utrata praw szlacheckich: y y y y Orzeczenie infamii Zajmowanie si przez szlachcica zaj ciami miejskimi (handel, rzemios o) Ma e stwo z plebejk Adopcja nieszlachcica 23

Praw szlacheckich nie mia y nie lubne dzieci szlachty, nawet w wyapdku zawarcia ma e stwa przez rodzicw

Zasada rwno ci stanu szlacheckiego: y y y Zakaz u ywania tytu w i noszenia orderw ( 1638 r. - wyj tek dla tych rodw, ktrych nazwiska widnia y pod aktem unii lubelskiej) Zakaz u ywania tytu w nadanych przez obcych w adcw (1673 r.) Krl nie moze nadwa tytu w (1736 r.)

Stan szlachecki: y Magnateria posiadali wi cej ni 10 wsi, szczeglnie silni w Ma opolsce, na Litwie, Ukrainie. Najwy sze stanowiska w pa stwie, grna warstwa hierarchii ko cio a katolickiego, przewaga na sejmikach, podporz dkowali sobie biedniejsze grupy stanu szlacheckiego Szlachta rednia posiadali 1. Lub kilka wsi, grupa liczna i aktywna politycznie, utrata samodzielno ci politycznej w p. XVII w.  Niesenatorscy urz dnicy ziemscy  Pos owie na sejm  Deputaci do trybuna w Szlachta drobna Szlachta zagrodowa samodzielnie uprawiali ziemi , bez ch opw poddanych Szlachta go ota - bez praw politycznych, nie mogli piastowa urz dw, nie mieli obowi zku uczestniczenia w pospolitym ruszeniu, tykalno osobista, nie mieli prawa uczestniczenia w sejmiku ziemskim. Uzyskiwali prawa szlacheckie w momencie stania si posesjonatami.

y y y

Podstaw znaczenia szlachty by a w asno ziemi. W XV w. w Polsce nast pi y zmiany w strukturze rolnej tworzenie i rozwj gospodarki folwarcznej, podporzadkowywanie ch opw panom, zmiany formy renty feudalnej. Ch opi Pogorszenie si po o enia ch opw: y y y y Przypisanie ch opw do ziemi Poddanie ch opw w pe ni w adzy dominialnej Pogorszenie ch opskich praw do ziemi Wzrost obci e na rzecz dworu

Prawo wychodu 1496 r. bez zgody pana tylko 1. Ch op rocznie mo eopu ci wie , 1. Z synw konkretnego gospodarza mo e opu ci wie . 1501 r. I 1543 r. zakaz wychodu bez zgody pana. XVII w. zakaz wychodu rozci gni ty na ludno bezroln (komornicy, czelad ). W adza dominialna:

24

y y y y

Wy cza a w adz pa stwow W adza ustawodawcza (ordynacje, wilkierze) W adza administracyjna (rozk ad i pobr podatkw) W adza policyjna i s downicza (obowi zywa a te we wsiach na prawie niemieckim po skupieniu so ectw panowie przyjemowali funkcje so tysw)  Organizacja gromadzka przejmowali ci ar zarz du od pana, ktry zachowywa dla siebie kontrol nad samorz dem wiejskim  Zebranie wiejskie  Urz d wiejski wjt / so tys + awnicy / przysi ni / pisarz wiejski  S downictwo we wsi w pierwszej instancji  Kontrola odrabiania pa szczyzny  ci ganie podatkw

Pa szczyzna: y XV w. - 1 dzie w tygodniu z ana y Koniec XVI w. 3-5 dni w tygodniu y XVIII w. 16 dni z ana tygodniowo (ch op musia wys a wi cej ludzi do pracy)  System folwarczno pa szczy niany  Gospodarka czynszowa (Prusy Krlewskie, po nocno zachodnia Wielkopolska, Podgrze). W XVII w. gwa towny spadek wydajno ci pa szczyzny, przechodzenie do gospodarki czynszowej Osadnictwo na prawie holenderskim: y y y Wolno osobista ch opw Szeroki samorz d Prawa do ziemi oparte na dziedzicznej dzier awie (emfiteuza)

Pogorszenie si praw ch opskich do ziemi: y y W asno u ytkowa u ytkowanie dziedziczne Utrata praw alienacji gruntu bez zgody pana

Mieszczanie Okres RP: y y y Wyeliminowanie mieszcza stwa z ycia politycznego Ograniczenie samorz du miejskiego Ograniczenie swobodu gospodarczego miast

Upadek miast w XVII w. (w wyniku zniszce wojennych): y y y Utrata wolno ci podatkowej R nice w przywilejach poszczeglnych miast Brak jednolitego stnowiska wobec monarchy i szlachty (odsuni cie od udzia u w pracach sejmu) 25

Od 1505 r. Przedstawiciele miast nie mog zasiada w sejmie (jedynie przedstawiciele miast obdarzonych prawami szlacheckimi dzia ali za kulisami sejmu zabiegaj c o poparcie interesw miejskich u senatorw i pos w)  Brak pe ni praw poselskich  Brak prawa do g osowania  Odsuni cie od dyskusji plenarnych

Mieszczanie: y y y y y y Pozbawieni prawa do piastowania urz dw pa stwowych i wy szych godno ci ko cielnych (biskupich, kanonicznych, opackich) Zakaz nabywania dbr ziemskich -1496 r. (nakaz sprzeda y dbr 1543 r.). Wyj tek dla miast obdarzonych prawami szlacheckimi i miast w Prusach Krlewskich Ograniczenie kompetencji samorz du miejskiego, podporz dkowanie go kontroli starostw 1565 r. zwolnienie szlachty od ce , zakaz prowadzenia handlu zagranicznego dla mieszczan Cenniki na towary produkowane w miastach ustalali wojewodowie, przy wsp udziale satrostw, urz dnikw ziemskich i przedstawicieli miast 1550 r. zezwolenie na nabywanie gruntw i domw w miastach dla szlachty  Jurydyki tereny po o one w mie cie, wy czone spod panowania prawa miejskiego  Libertacje Leges sumptuariae ustawy przeciwko zbytkowi, zakazuj ce mieszczanom i mieszczkom noszenia okre lonych strojw i kosztowno ci, broni.

Podzia miast: y y Krlewskie (wolne Prywatne poddane w adzy dominialnej, zakres samorz du zale a od woli samorz du

Duchowie stwo i problemy religijne

Grupy wyznaniowe w Polsce: y y y Katolicka Prawos awna Protestancka (XVI w.)  Kalwinizm  Luteranizm  Arianizm Greko katolicka wynik unii brzeskiej ydzi Ormianie Tatarzy

y y y y

Ko ci katolicki 26

Hierarchia wywodz ca si przewa nie ze szlachty, posiadanie latyfundii, klasa feudalna, obsad stanowisk biskupich zajmowali si krlowie (1569 r.), zwolnienie z p acenia podatkw (od 1381 r.), subsidium charitativum (podatek na potrzeby pa stwowe). 1510 r. zakaz przekazywania ziemi w testamentach ko cio owi. 1635 r. nakaz sprzeda y dbr osobom wieckim przez szlachcica wst puj cego do klasztoru. y y Biskupi katoliccy sk ad senatu Prymas interrex (1572 r.)

Ko ci prawos awny W asna hierarchia, odr bna metropolia w Kijowie. Gra ko cio a by a zwi zana z miejscow szlacht . Pe na tolerancja do XVI w. 1620 r. przywrcenie episkopatu kijowskiego z metropolita kijowskim. Unia brzeska 1596 r. zwierzchnictwo papiestwa, zachowanie liturgii s owia skiej, ma e stw ksi y, dotychczasowej hierarchii. Wej cie biskupw unickich do senatu (podczas obrad sejmu 4letniego). Za uni : y Biskupi prawos awni, magnateria, szlachta ruska

Przeciw: y Ni sze duchowie stwo, kozacy, ch opi, cz maganterii

Ruch reformacyjny (l. 30 XVI w. o ywienie polityczne redniej szlachty, XVI w. z amanie si ruchu egzekucyjnego): y y Luteranizm (Prusy Krlewskie, Wielkopolska) Kalwinizm (szlachta ma opolska i litewska)  Arianizm

Tolerancja: y y y 1543 r. cofni cie zakazw wyjazdw do szk protestanckich 1563 r. zniesienie egzekucji wyrokw s dw ko cielnych przez starostw 1573 r. konfederacja warszawska, wszystkie wyznania mia y powstrzyma si od wzajemnych prze ladowa z powodw religijnych (wej cie do artyku w henrykowskich)

Kontrreformacja, nietolerancja: y y y amanie postanowie konfederacji warszawskiej 1658 r. konstytucja usuwaj ca arian z Polski 1668 r. odst pstwo od religii katolickiej to przest pstwo apostazja

27

y y

1632 r. zakaz budowy nowych zborw i publicznych nabo e stw protestanckich w miastach krlewskich (poza Prusami Krlewskimi), od 1717 r. W dobrach prywatnych 1773 r. odebranie szlachcie dysydenckiej prawo piastowania godno ci poselskiej i deputackiej

Ustrj polityczny
Monarcha W adza krlewska zaczyna by ograniczana od p. XVI w. zwyci stwo koncepcji suwerenno ci prawa w pa stwie i podporz dkowania krla prawu. Prawa wraz z krlem stanowi sejm (szlachta) koncepcja suwerenno ci narodu szlacheckiego w pa stwie. Kompetencje monarchy: y y y y y y y y y y y Elekcja: y y Zakaz elekcji vivente rege potwierdzony w artyku ach henrykowskich Wolne elekcje od 1573 r.  Elekcja viritim prawo wyborcze mia ka dy szlachci oraz przedstawiciel miasta, ktre uzyska o prawa szlacheckie o Elekcje odbywa y si pod Warszaw , wybr krla musia by jednomy lny, g osowanie wojewdztwami Bezkrlewie  W adza przechodzi a w r ce konfederacji kapturowych  Interrex prymas Polski, sta na czele pa stwa, mia przygotowa elekcj  Sejmy w okresie bezkrlewia: o Konwokacyjny zawi zywano konfederacj generaln , ustalano czas i miejsce elekcji o Elekcyjny wys uchiwano kandydatw na tron, spisywano egzorbitancje (postulaty zmierzaj ce do naprawy z ych dzia a poprzednika), uk adano pacta conventa Inicjatywa ustawodawcza Jeden ze stanw sejmuj cych Bez zgody krla nie mog o ukaza si adne nowe prawo W jego imieniu by y wydawane konstytucje sejmowe Samodzielne uprawnienia ustawodawcze w zakresie miast, wsi krlewskich, ce , lenn, ydw Najwy sza w adza administracyjna Mianowanie wszytskich urz dnikw Prawo do nadawania krlewszczyzn Najwy szy wdz (ograniczony przez hetmanw) Polityka zagraniczna (rosn uprawnienia sejmu) Ograniczona w adza s downicza (Trybuna Koronny od 1578 r. S d wy szy dla szlachty)

28

Koronacyjny Krakw, koronacja elekta, przysi ga koronacyjna i potwierdzenie praw, zatwierdzenie praw uchwalonych na konwokacji i elekcji Artyku y henrykowskie dotyczy y podstawowych zasad ustroju pa stwa i praw stanw, charakter praw fundamentalnych (od 1576 r. Ustawa wieczysta)  Wolna elekcja  Zakaz vivente rege  Tolerancja religijna  Pospolite ruszenie za zgoda sejmu  Decydowanie o wojnie i pokoju za zgod senatu  Obowi zek utrzymywania senatorw rezydentw  Sejm co dwa lata Pacta conventa zobowi zania osobiste w adcy, umowa publiczno prawna pomi dzy szlacht , a elektem. Zobowi zania w zakresie:  Polityki zagranicznej  Spraw finansowych  Spraw wojskowych o

Sejm realizowa nale c do szlachty suwerenn w adz pa stwow , od p. XVII w. nast puje kryzys funkcjonowania sejmu zasada jednomy lno ci i uzale nienie od instrukcji wyborcw. Sejm walny ostatecznie ukszta towany w p. XV w., trzy stany sejmuj ce y Izba poselska od 1505 r. Reprezentacja wy cznie szlachty  Marsza ek kierowa obradami izby  Pos owie reprezentanci swej ziemi, zwi zani instrukcjami (np. zupe na moc) Izba senatorska dawna rada krlewska, sk ad ustalony za czasw Zygmunta Starego, ostateczny i sk d i forma obrad zosta a ustalona w 1569 r. (bez hetmanw i podskarbich nadwornych)  Arcybiskupi i biskupi katoliccy  Wojewodowie  Kasztelanowie  ministrowie Krl zasiada razem z izb senatorsk , ale mia odr bne uprawnienia, zwo ywa sejm

Rodzaje sejmw: y y Sejm zwyczajny (ordynaryjny) zwo ywany co 2 lata na 6 tygodni Sejm nadzwyczajny zwo ywany mi dzy sejmami zwyczajnymi na 2 tygodnie  Prolongacja przed u enie obrad  Od XVI w. sta ym miejscem obrad by a Warszawa, od 1673 r. Co 3. Sejm zwo ywany by na Litwie, w Grodnie

Program sejmu przygotowywa krl wraz z senatem. Program ten przedstawiano nast pnie sejmikom przedsejmowym w uniwersa ach. Inicjatywa ustawodawcza przys ugiwa a tak e sejmikom, ktre mog y swoje projekty sformu owa w instrukcji poselskiej. Akty prawne (poza uchwa ami 29

podatkowymi) uchwalane przez sejm zyska y nazw konstytucji. Wszytskie konstytucje na jednym sejmie stanowi y ca o og aszano je w imieniu krla. Jednomy lno wszytskich pos w oraz zgoda krla i senatu by a potrzebna by uchwali konstytucj . Wprowadzono zasad , ze o niektrych decyzjach porz dkowych izby poselskiej b dzie decydowa wi kszo (rugi poselskie, wybory marsza ka) Wg doktryny szlacheckiej najlepszym sejmem by sejm konny mog a w nim bra udzia ca o szlachty. W senacie nie przeprowadzano g osowania, senatorowie po kolei wypowiadali swoje zdanie. Krl (lub kanclerz) formuowa konkluzj (opinia sentau, niekoniecznie zgodna z opini wi kszo ci senatorw). Niedoj cie sejmu rozwi zanie sejmu bez podj cia jakichkolwiek uchwa (ko czenie obrad w ustawowym terminie, brak zgody opozycji na prolongat ) Konstytucja nihil novi, kompetencje sejmu (1469 r. uchwalanie podatkw, zwo ywanie pospolitego ruszenia): y y y y y y y y ustawodawstwo 1573 r. c a i monopole 1611 i 1613 r. wypowiadanie wojny 1620 r. zwo ywanie wojska zaci nego), kontrola podskarbich i wybory poborcw podatkowych XVII w. wy czne prawo do zawierania traktatw i przymierzy Kontrola senatorw rezydentw, zatwierdzanie uchwa rad senatu, danie obsadzania stanowisk ministerialnych przez krla podczas obrad sejmu Nobilitacje i indygenaty Prawo aski

Rada Senatu. Senatorzy rezydenci. Uprawnienia Rady Senatu: y y y y y Polityka zagraniczna Zaci g wojsk Ma e stwa krla Obsada urz dw Dysponowanie krlewszczyznami

Rezydenci 16, powo ywani na sejmie ordynaryjnym na okres 2 lat przez krla, s u yli mu rad i sprawowali kontrol nad jego poltyk . Przy boku krlewskim mia o przebywa 4 rezydentw, sk adali sprawozdanie sejmowi ze swojej dzia alno ci. Od 1607 r. Rady udzielane przez senatorw rezydentom musz by spisane na pi mie, od 1717 r. Krl by zobowi zany wykona uchwa rezydentw.

30

Sejmiki Uprawnienia w 2 po . XV w.: y y y Ustawodawcze Podatkowe Wojskowe

Rz dy sejmikowe koncentracja w adzy pa stwowej w sejmikach na skutek s abn cej roli sejmu i decentralizacji w adzy (p. XVII w.). Zahamowanie w 1717 r. Rodzaje sejmikw: y y Sejmiki przedsejmowe - Opracowywanie instrukcji na podstawie programu sejmu Sejmiki generalne sesje prowincjonalne pos w i senatorw  Uzgodnienie wsplnego stanowiska przez pos w i senatorw z ca ej prowincji  Ko o Wielkopolska, Korczyn Ma opolska, Wo kowysk / S onim Litwa, Warszawa Mazowsze, Grudzi dz / Malbork Prusy Krlewskie (zanik od XVII w. poza sejmikami dla Prus i Mazowsza) Sejmiki relacyjne zbiera y si po zako czeniu obrad. Dope nienie szczeg w uchwa w sprawach podatkowych, od 1589 r. Sk adanie sprawozda z dzia alno ci na sejmie przez pos w Sejmiki elekcyjne wybr kandydatw na urz dy ziemskie, krl dokonywa nominacji Sejmiki kapturowe w adza lokalna w okresie bezkrlewia Sejmiki deputackie od 1578 r., wybiera y deputatw do Trybuna u Koronnego i Litewskiego Sejmiki gospodarcze wykszta cone z s. Relacyjnych. Zbiera y si po i mi dzy sejmami limitacja (odraczanie) obrad, w 1717 r. Pozbawione nizej wymienionych uprawnie  Podatki zgoda na pobr, wybr poborcw i szafarzy, uchwalanie podatkw wojewdzkich  Wojsko w asne oddzia y wojskowe ( o nierz powiatowy) z wybieranymi dowdcami

y y y y

Sejmikowi przewodniczy marsza ek, brak okreslonego porz dku obrad (praktyka), jednomyslno , wp yw magnatw od XVII w. Krl nie zwo ywa sejmikw elekcyjnych i deputackich.

Konfederacje Odrodzenie si konfederacji w 2 po . XVI w. Konfederacje szlacheckie. y y y Dzia a y w zast pstwie w adzy pa stwowej Wymuszenie na w adcy okre lonych postulatw Instytucja stanu wyj tkowego zawi zywane gdy zwyk e instytucje nacisku na w adc nie spe nia y zadania

Konfederacje (od 1717 r. Zakaz zawi zywania si ): 31

y y y y

przy krlu przeciw krlowi rokosz, je li w adca nie przyst powa do konfederacji Wojskowe p. XVII w., wymuszenie zaleg ego o du przez wojsko zaci ne Generalna osobna dla Korony i Wielkiego Ksi stwa Litewskiego, najwy sza w adza w pa stwie, mog a kontrolowa krla  Generalno marsza ek konfederacji i konsyliarze (reprezentacja wojewdztw)  Walna rada wybierana przez sejmiki konfederackie, odpowiednik sejmu, uchwa y wi kszo ci g osw, nie mo no zerwania

Zarz d pa stwem

Urz dy centralne Urz dnicy centralni ministrowie Hetman od XVI w., urz d sta y (1581 r.), do ywotni (hetman polny zast pca), powo ywani z magnatw. Kompetencje (prba ograniczenie w 1717 r.): y y y Dowdca wojsk zaci nych Artyku y hetma skie przepisy z zakresu prawa wojskowego Prowadzenie polityki zagranicznej w sprawach zwi zanych z Tatarami, Wo oszczyzn , Turcj

Urz dy lokalne Urz dy staro ci skie ziemskie (1611 r.)

Ograniczanie uprawnie starostw na rzecz sejmikw ziemskich. XVII w. tytularne urzedy ziemskie (cze nik, owczy, stolnik) w powiatach, zako czenie w p. XVIII w.  Zakaz czenia urz dw ministerialnego i wojewody / kasztelana (nie dotyczy o hetmanw), wojewody / kasztelana ze starost w tym samym okr gu, dwu starostw grodowych w jednym reku.  Sprzeda urz dw od XVI w. Organizacja wojska obrona potoczna wojsko zaci ne, od XV w., do 3 tysi cy o nierzy, stacjonowanie na Podolu (obrona przed Tatarami), na utrzymaniu krla Wojsko kwarciane 6 tysi cy o nierzy, stacjonowanie rwnie na kresach po udniowo wschodnich, utrzymywane z kwarty (podatek) p aconej przez posiadaczy krlewszczyzn Komput okresowo uchwalony etat wojska sta ego, od 1717 r. Sta y komput (18 tysi cy wojska w Koronie, 6 tys. Na Litwie, sta y bud et na utrzymanie)

32

Skarbowo Skarb w Rawie Mazowieckiej zacz tek skarbu, od 1563 r. Miano w nim przechowywac kwart , pod zarz dem deputatw szlacheckich (wybierani przez sejm). Skarb (podzia z 1590 r.): y y Nadworny utrzymywa monarch i dwr, dochody z ekonomii (cz dbr krlewskich pod zarz dem urzednikw krlewskich), up solnych i ce Koronny pa stwowy, pozosta e dochody  Krlewszczyzny nadawane w dzier awe, p niej na sta e, posiadali je magnaci i p acili kwart  mennice, c a,  podatki uchwalane na rok / kilka lat  pobr podatki nadzwyczajne, p acone przez ch opw z dbr szlacheckich krlewskich (30 gr od ana), od p. XVII w. ciagane co roku  szos podatek na miasta  subsidium charitativum dobrowolny podatek uchwalany przez duchowie stwo  anowe 4 gr od anu w dobrach ko cielnych i 2 gr od anu w dobrach szlacheckich  akcyza pobierana w miastach od obrotu towarowego  szel zna od sprzeda y alkoholu (10 % warto ci)  hiberna p acona przez dobra ko cielne i krlewskie na zimowe utrzymanie wojska  pog wne generalne, ydowskie, kwarta i hiberna sta e od 1717 r.

Organizacja s downictwa

S dy centralne S d krlewski do 1578 r. Najwy szym sedzi by krl y in curia s d nadworny  Asesorski fachowy i nieprzekupny, od XVI w. o kanclerz przewodnictwo o referendarze, sekretarze, pisarze, 4 senatorw asesorowie  apelacje od s dw miast krlewskich  rozgraniczanie krlewszczyzn od dbr prywatnych  Relacyjny s dzi krl  Apelacje szlachty z lenn pruskiego i kurlandzkiego  Spory mi dzy unitami, a prawos awnymi o dobra cerkiewne- od 1641 r.  Apelacje od wyrokw s dw biskupich prawos awnych od 1676 r.

33

y y

Referendarski - l. 80 XVI w., j zyk polski, brak formalizmu o Referendarz s dzi , urzednik kancelarii krlewskiej o Komisarze egzekwowanie wyrokw  Apelacje dla ch opw z dbr krlewskich Komisarski ograniczony, od 1504 r. Powo ywany tylko w sporach granicznych mi dzy krlewszczyznami, a dobrami prywatnymi / duchownymi Sejmowy orzecznitwo i przewodnictwo krla, dzia a w czasie obrad sejmu (dyskusja izby poselskiej nad uchwa ami), s d najwy szy. Asesorowie senatorowie pos owie wybrani przez izb . Kompetencje (pierwsza i ostatnia instancja):  spory mi dzy stanami  zdrada kraju  gro ba kary mierci, utraty czci, konfiskaty maj tku nad osiad ym szlachcicem  przest pstwa urz dnikwkrzywoprzysi stwo  fa szowanie monet  nova emergentia przypadki nieprzewidziane w polskim prawie, nieprzypisane innym s dom Marsza kowski s downictwo w rezydencji krla, w a ciwo miejscowa ograniczona do okolicy dworu o marsza ek wielki przewodnicz cy o asesorowie wybierani przez marsza ka  zabezpieczenie porz dku i bezpiecze stwa na dworze  sprawy karne o naruszenie porz dku na dworze, pojedynki  sprawy cywilne, spory wynikaj ce z hazardu Konfederacki - XVII w., s dy nadzwyczajne (w okresie trwania konfederacji s dy zwyk e by y zawieszane), stron kancelaryjno formaln przygotowywa y s dy ziemskie  S dy kapturowe okres bezkrlewia  sprawy niecierpi ce zw oki  naruszenie porz dku publicznego  delegaci szlachty s dziowie 

S dy szlacheckie y S dy ziemskie prawo wieczno ci (wpisy dotycz ce obrotu i obci ania nieruchomo ci musia y by wpisane do ksi g s dowych pod gro b uniewa nienia. Wpis dokonany w ksi dze grodzkiej nale a o przenie do ksi g s du ziemskiego w okresie 1 roku i 6 tygodni) o S dzia, pods dek, pisarz  Sprawy karne i cywilne szlachty osiad ej  Wpisy do ksi g s du ziemskiego: 1) Wieczyste 2) Zwi zane z prowadzonymi procesami 3) Akta publiczne konstytucje sejmowe, lauda sejmikowe, uniwersa y poborowe, relacje urz dnikw

34

y y

S dy grodzkie roki co 6 tygodni, urz d przyjmuj cy wpisy i za atwiaj cy sprawy egezkucyjne by otwarty codziennie (poza wi tami). Walka o nadanie prawa wieczno ci ksi gom grodzkim  S d (iudicium)  Urz d grodzki (officum) S dy podkomorskie S dy drugiej instancji w wyniku wprowadzania instytucji apelacji  S dy wiecowe utworzone ponownie po 1523 r. o Wojewodowie przewodnicz cy o Urz dnicy ziemscy  Formula processus apelacja bezpo rednio do s du krlewskiego  S dy ostatniej instancji l. 60 i 70 XVI w.  Zaleg e apelacje z s du krlewskiego  Trybuna Koronny i Trybuna Litewski po 1578 r., Batory zrzeka si prawa wy szego s downictwa nad szlacht ,  Trybuna Koronny  Trybuna Litewski  Batory zrzeka si s downictwa wy szego nad szlacht , ostateczne rozstrzygni cie sprawy, wyrok jednomy lny (dopuszczano wiekszo c g osw, w razie braku porozumienia wyrok zapada w 3 g osowaniu wiekszo ci g osw. W sprawach mieszanych odsy ano spraw do s du sejmowego.)  1578 r.  1581 r.  Kadencja wiosenno letnia dla  Zbiera si w Wilnie, Ma opolski w Lublinie Nowogrdku, Mi sku  Jesienno zimowa dla  Wielkopolski w Piotrkowie Trybunalskim  1590 r. do Lublina przynale tak e wojewdztwa ruskie o Deputaci szlacheccy (wybierani przez sejmiki, 27 w Koronie) o Delegaci duchowie stwa (wybierani na synodach, 6 w Koronie), s dzili wraz z deputatami, gdy duchowny by jedn ze stron o Marsza ek (wybierany przez deputatw) o Prezydent (wybierany przez delegatw spo rd siebie)  Rozpoznawanie apelacji i innych rodkw odwo awczych w sprawach karnych i cywilnych od wyrokw 1 instancji

S dy miejskie y y y y y S dy rady miejskiej S dy awy miejskiej S dy wjta sprawy mniejszej wagi S dy burmistrza j.w. S dy wy sze prawa niemieckiego np. s d rady miejskiej Poznania, spadek znaczenia z powodu dzia ania s dw asesorskich

35

S dy dominialne y y y S d gromadzki samorz dowy, wjt + przysi ni Wy szy s d zamkowy kierowany przez urzednikw pa stwowych Sad najwy szy udzia pana dbr  Ius vitae et necis prawo karania poddanych nawet mierci

36

Rozdzia IV
KU MONARCHII KONSTYTUCYJNEJ Charakterystyka okresu
1764 1795 wszechstronny rozwj instytucji pa stwowych, rozwj gospodarki, kultury, zmiany spo eczne, ograniczenie suwerenno ci pa stwa, redukcja terytorium, utrata pa stwowo ci  Konfederacja barska (1768 1772)  I, II, III rozbir (1772, 1793) Przed rozbiorami wychodzenie ze stagnacji gospodarczej, wzrost produkcji towarowej w niektrych cze ciach kraju (elementy kapitalistyczne). Zmiany w organizacji i sposobie produkcji rolnej w wielkich latyfundiach (wi kszo dbr szlacheckich nadal jednak uzyskuje wzrost dochodw przez eksploatacj poddanych). Rozwj manufaktur, grnictwa, hutnictwa, handlu i rzemios a, miast (Warszawa). Likwidacja ce wewn trznych (1776), c o generalne (1775, obowi zuje tak e szlacht ), jednolity system miar i wag), kszta towanie si oglnopolskiego rynku wewn trznego. Utrzymywanie si feudalnego typu pa stwa (uprzywilejowana szlachta). Kompromis szlachecko - mieszcza ski dopuszczanie mieszczan do stanu szlacheckiego (nobilitacje), ich udzia w yciu politycznym (1791), szlachta mo e zajmowac si zaj ciami miejskimi bez ryzyka utraty praw stanowych (1775) oraz nabywa obywatelstwo miejskie  Tendencja zachowawcza utrzymanie i utrwalenie oligarchicznej formy rz dw  Tendencja reformatorska reforma ustroju, prawa, ograniczona reforma spo eczna o O wiecenie, popierana przez magnateri , redni szlacht i mieszcza stwo o Zwyci stwo na Sejmie Czteroletnim Stronnictwo Patriotyczne tworzy podstawy monarchii konstytucyjnej i scentralizowanego pa stwa w Konstytucji 3 maja o Przegrana wojna z Rosj (1792) przejecie w adzy przez konserwatystw (targowica) o Odzyskanie w adzy podczas insurekcji ko ciuszkowskiej (1794) silna pa stwowa w adza centralna, reformy spo eczne

37

Reformy systemu w adzy pa stwowej w latach 1764 1776

Reformy z lat 1764 1766 y Sejm konwokacyjny (1764) Zamoyski przedstawia program reform przygotowany przez Famili Czartoryskich (nadzieja na pomoc Rosji we wprowadzaniu reform)  O skutecznym rad sposobie - reforma sejmu i sejmikw, usprawnienie i rozbudowa administracji, rozwj ekonomiczny kraju (wydobycie Polski z zacofania i anarchii) udaje si dokona nieznacznej reformy sejmu i sejmikw oraz reform administracji centralnej o Nie uda o si ograniczy zasady jednomy lno ci (sprzeciw Rosji i Prus przeciw prbie likwidacji liberum veto w 1776 o Ograniczenie zasady trjstanowo ci sejmu uznanie prawomocno ci uchwa sejmw konwokacyjnego i elekcyjnego bez konieczno ci potwierdzania ich uchwa na sejmie koronacyjnym o Podejmowanie uchwa wi kszo ci g osw o Zniesienie obowi zku przestrzegania instrukcji o Powo anie komisji skarbowych i wojskowych dla Korony I Litwy jednoosobowe organy zast pione kolegialnymi, komisje powo ywane przez sejm i odpowiedzialne przed nim (sprawozdania, absolutorium). 9 16 kandydatw wybieranych przez sejm z kandydatw przedstawionych przez krla. Kadencja 2 letnia. Przewodnictwo podskarbich i hetmanw  Administracja skarbem  Unowocze nienie i usprawnienie skarbowo ci i gospodarki  Bud et, transport, rozwj przemys u i handlu  Sprawy monetarne, c a, system miar i wag  Funkcje s dowe w sprawach skarbowych i handlowych  Organizacja zaopatrzenia  Wyszkolenie armii  S downictwo w sprawach osb wojskowych

Reformy sejmu 1767 1768 y Sejm repninowski przewaga obozu zachowawczego (popierany przez Katarzyn II) reformy maj ce utrwali dawne oligarchiczne formy ustroju  Prawa kardynalne ( wieczy cie nieodmienne sta e, ustawa zasadnicza) gwarancja Katarzyny II o Neminem captivabimus o W adza dominialna nad poddanymi (poza kara mierci) o Do ywotno urz dw o Rwno szlachty (dysdentw rwnie ) o Wolna elekcja o Trjstanowo sejmu o Zasada jednomy lno ci (w materiach status) o Prawo wypowiadania pos usze stwa krlowi

38

Prawa polityczne (materie status) o Podatki o Etat wojska o Kompetencje urzedw i sejmw o Porz dek obrad sejmu i sejmikw o Polityka zagraniczna o Nobilitacje i indygenaty  Prawa ekonomiczne uchwalanie wi kszo ci g osw  Reforma sejmikw uchwa y zapadaj ce wi kszo ci g osw, usuni cie go oty ze sk adu (wiele wyj tkw, nie by a respektowana)  Prawa polityczne dla szlachty dysydenckiej (piastowanie urz dw pos a na sejm, deputata do trybuna u) Konfederacja barska antyrosyjska, antykrlewska, antyreformatorska

Reformy z lat 1773 1776 y Rada Nieustaj ca 36 cz onkw wybieranych przez sejm oraz krl (przewodnicz cy), 18 cz onkw z senatu, 18 przedstawicieli szlachty, kadencja 2 letnia. Po 2 latach wymiana 2/3 sk adu. Drugi przewodniczacy marsza ek (wybierany przez cz onkw Rady). Kontrolowana przez Sejm, absolutorium (Sejm mg uchyli uchwa Rady niezgodn z prawem b d ingeruj ca w sfer ustawodawstwa Sejmu i postawi w stan oskar enia jej cz onkw ami cych prawo). Likwidacja w 1789. Dzia a a na zebraniach plenarnych oraz w departamentach:  Interesw cudzoziemskich 4 cz onkw, przewodnictwo krla, decyzje bezwzgl dn wi kszo ci g osw  Policji 8 cz onkw, przewodnictwo ministrw, decyzje bezwzgl dn wi kszo ci g osw, marsza ek, kontrola nad miastami krlewskimi  Wojskowy j.w., hetman  Skarbowy j.w., podskarbi  Sprawiedliwo ci j.w., kanclerz o Nadzr i kierownictwo nad administracj o Nominacja senatorw i urz dnikw od 1775 wsplnie z krlem (krl nominuje 1 z 3 kandydatw przedstawionych przez Rad ) o Rozdawanie krlewszczyzn o Nadawanie stopni oficerskich o Polecenia wydawane organom administracyjnym o Interpretacja ustaw i zarz dze o Inicjatywa ustawodawcza o Kontrola przestrzegania prawa o Rezolucje (uchwa y) podpisywa krl, pierwszy ranga senator i marsza ek Rady Komisja Edukacji Narodowej utworzona w ramach sejmu rozbiorowego (1773 1775), wieckie ministerstwo o wiaty, wsplna dla Korony I Litwy, podporz dkowana Sejmowi, pierwszy sk ad powo a krl (nast pny mia powo ac Sejm). Sprawozdanie przed sejmem, zwierzchnictwo nad wszytskimi szko ami (poza wojskowymi), hierarchiczny zarz d szkolnictwem. Podstaw materialn by majatek jezuitw 39

Sejm rozbiorowy powo a KEN, potwierdzi prawa kardynalne (krlem mo e zosta wy cznie Polak z wyj tkiem synw i wnukw poprzedniego w adcy, gwarancja 3 zaborcw)  Sejmy z 1764 - 1776 obraduj ce pod w z em konfederacji generalnej b d zawi zanej na sejmie (obowi zywanie wi kszo ci g osw przy uchwa ach, brak mo liwo ci zerwania uchwa )  Sejmy z 1767 1768 i z 1773 1775 wy oni y delegacje z o one z pos w i senatorw, upowa nione przez sejm do przygotowania projektw konstytucji (ograniczenie dyskusji plenarnych w izbach)

Reformy Sejmu Czteroletniego

Reformom Sejmu Wielkiego sprzyja sytuacja w pa stwach zaborczych Rosja toczy wojny ze Szwecja i Turcj , wybucha konflikt mi dzy Prusami, a Rosj . Partia krlewska zwolennicy utrzymania stosunkw z Rosj i, ostatecznie przegrywa z parti proprusk Partia propruska chce sojuszu z Prusami, w jej sk ad wchodz : Ko taj, Ma achowski, Potoccy.

Stronnictwo patriotyczne powstaje na skutek ch ci zerwania stosunkw z Rosj przez Stanis awa Augusta Poniatowskiego y Konstytucja 3 maja Ustawa Rz dowa, prawa niewzruszalne (zmienne jedynie na sejmie konstytucyjnym zwo ywanym raz na 25 lat), powi zana z wcze niejszymi ustawami o sejmikach i miastach oraz p niejszymi o Sejmie, Stra y Praw i komisjach rz dowych.  Regulacja praw mieszka cw kraju  Organizacja w adzy pa stwowej  W adza bierze swj poczatek z woli narodu nawi zanie do Rousseau  W adza prawodawcza w stanach zgromadzonych, najwy sza wykonawcza krla i stra y i s downicza nawi zanie do trjpodzia u Monteskiusza  Stra a Praw i odpowiedzialno rz du nawi zanie do wzorcw ustroju angielskiego (parlamentarno gabinetowego)  Ad tempus bene visum odroczenie obrad ze wzgl du na targowic i wojn rosyjsko polsk (1792)

Reformy spo eczne y Artyku II Konstytucji swobody, wolno ci, prerogatywy, pierwsze stwo w zyciu publicznym i prywatnym dla szlachty (tylko ziemian poj cie zdefiniowane w ustawie o sejmikach z 1791 prawa polityczne dla posiadaczy ziemi i ich synw, zastawnikw i dziedzicznych posiadaczy p ac cych minimum 100 z podatku rocznie, wpis do ksi g ziemskich = prawa polityczne, uprzywieljowanie szlachty zagonowej) Artyku III Konstytucji odes anie do ustawy o miastach krlewskich (1791, rozciagniecie na miasta prywatne za zgoda w a cicieli). Mieszczanie otrzymuj (kompromis szlachecko mieszcza ski):  Prawo nietykalno ci osobistej i maj tkowej 40

Prawo nabywania dbr ziemskich Prawo piastowania ni szych urz dw administracyjnych i s dowych Otwarty dost p do palestry Prawo do ni szych stopni oficerskich Dost p do godno ci kanonika Prawo do wysy ania swoich przedstawicieli na Sejm (plenipotentw dyskusja na tematy dotycz ce miast, zakaz g osowania). Spo rd 24 plenipotentw wybierano przedstawicieli do departamentw (policji i skarbu)  Mo liwo wst pienia do stanu szlacheckiego (zakup ziemi przez plenipotenta b d urzednika, wojskowego, nobilitacja 50 mieszczan na ka dym sejmie zas u onych na r nych polach)  Jednolity ustrj wewn trzny miast  Jednolite s downictwo  Wydzia y wy szy szczebel administracji miejskiej wybr plenipotentw, s dy odwo awcze, kierowane przez zgromadzenia wydzia owe (reprezentacja miast wchodzaca w sk d wydzia u)  Komisja Policji kontrola i nadzr nad miastami y Artyku IV Konstytucji  Opieka prawa i rzadu krajowego nad ch opami  Zach ta do zawierania umw mi dzy panami i ch opami (umowa zmieniania jedynie za zgod obu stron i pod kontrol administracji pa stwowej  Wolno c osobista dla cudzoziemcw oraz zbiegw powracaj cych do kraju  Ustawa z 1792 wolno c osobista dla ch opw, w asno u ytkowa uprawianej ziemi       Reformy ustroju politycznego W adza ustawodawcza y Dwuizbowy Sejm - nie ma 3 stanw sejmuj cych, zawsze gotowy do zwo ania , 2 lata kadencji, zanik sejmw nadzwyczajnych, zwyk a lub kwalifikowana wiekszo c g osw, zniesienie jednomy lno ci, prawo odwo ywania pos w w trakcie kadencji. Kompetencje: o Ustawodawstwo o Uchwalanie podatkw o Polityka zagraniczna o Kontrola rz du o S downictwo polityczne o Nobilitacje o Rewizja konstytucji  Krl utraci prawo sankcji ustawodawczej, posiada inicjatyw ustawodawcz (ze Stra Praw), prawo zwo ywania Sejmu (mg si te zebra na wezwanie marsza ka lub z mocy prawa), ustawy i uchwa y by y og aszane w imieniu krla, krl bra udzia w pracach sejmu, mg zasiada w Senacie (mg rozwi za rwnowag g osw)  Izba poselska 204 pos w szlacheckich (wybierani na sejmikach) i 24 plenipotentw, dominuj ca rola w Sejmie (art. VI Konstytucji)  Senat 132 wojewodw, kasztelanw, biskupw i ministrw (wybierani przez krla z kandydatw wybranych na sejmikach). Straci prawo inicjatywy ustawodawczej, mia 41

prawo veta zawieszaj cego (skuteczne a do ponownego uchwalenia przez izb tej samej ustawy). G osy sentaroskie liczono wraz z poselskimi liczy y si jako wi kszo y Sejmiki  Elekcyjne o Wybr pos w na sejm o Instrukcje dla pos wpostulaty sejmiku wojewdzkiego o Wybr cz onkw wojewdzkich komisji porzadkowych i sedziw s dw ziemia skich  Relacyjne o Prawo pozbawienia pos a mandatu o Wybr uzupe niaj cy w trakcie kadencji  Deputackie + gospodarcze o Zakaz nak adanie podatkw

W adza wykonawcza Administracja centralna: y Krl dziedziczno tronu, elekcja w razie wygasni cia dynastii (po mierci Poniatowskiego tron mia a obj dynastia Wettinw), kontrasygnata aktw przez ministrw ze Stra y Praw (ponosz odpowiedzialno za akty krla zanik prawa oporu Stra Praw wzorowana na angielskim gabinecie, krl przewodniczacy, prymas g owa duchowie stwa i przewodniczacy KEN-u, 5 ministrw (policji marsza ek, piecz ci kanclerz, interesw cudzoziemskich drugi z kanclerzy, wojny hetman, skarbu podskarbi). Nominowani spo rd ministrw staropolskich przez krla pod kontrol Sejmu. Bez prawa g osu zasiadali pe noletni nast pca tronu i marsza ek sejmu (kontrola czy realizowana jest polityka sejmu, jesli nie zwo ywa sesj nadzwyczajna parlamentu).  Administracja pa stwowa  Krl jako najwy sza w adza wykonawcza  Akty wydawane w imieniu krla  Odpowiedzialno parlamentarna (polityczna) i konstytucyjna (s dowa) ministrw 2/3 g osw po czonych izb = votum nieufno ci za kierunek polityki lub niezgoda na nominacj . Stan oskar enia przed s dem sejmowym w razie naruszenia prawa (kara mierci dozwolona) Komisje wielkie podlega y Stra y Praw jako kolegialne ministerstwa, wsplne dla Korony i Litwy, ministrowie nie zasiadaj cy w Stra y, 14-15 komisarzy, kadencja 2 letnia, wybierani przez Sejm. Komisja Policji i Skarbu plenipotenci miejscy, sprawozdanie co 2 lata i absolutorium  KEN  Wojskowa  Policji  Skarbu

42

Administracja lokalna: Wojewdzkie komisje porz dkowe cywilno wojskowe 19 komisarzy z wojewdztwa (wybierani przez sejmiki, od 1791 tak e mieszczanie (wybierani na zgr. wydzia owych, po 3 do komisji). Ulokowane mi dzy samorz dem lokalnym, a administracja rzadow wykonywa y polecenia komisji wielkich i sejmikw (problemy gospodarki lokalnej). Reformy skarbowe i wojskowe y y y Zwi kszenie liczby o nierzy i oficerw do 100 tys. Obci enie podatkami duchownych i szlachty  wieczysta ofiara (1789) 10 % rocznych dochodw szlachcica (20 % duchowni) Pobr przymusowy (obok zaci gu ochotniczego) obci enie dbr krlewskich (1 rekrut na 50 dymw), szlacheckich (1 na 100 dymw), duchownych

Targowica i konstytucje grodzie skie

Targowica zawi zana 14.05.1792 r. na Podolu, konfederacja generalna przeciwko reformo Sejmu Czteroletniego i w adzom pa stwowym. Wg Targowicy uchwa y Sejmu Czteroletniego by y niezgodne z prawem (sejm powinien rozwi zac si po 2 latach). Po krtkiej wojnie polsko rosyjskiej konfederaci przej li w adz w kraju zawieszenie reform Sejmu. Konfederacja uleg a rozwi zaniu w 1793 r. Poniewa jej przywdcy chcieli zapobiec II rozbiorowi (zachowanie terytorium pa stwowego w akcie konfederacji). Sejm rozbiorowy w Grodnie (postanowienia przetrwa y do powstania ko ciuszkowskiego) : y y Ratyfikowanie II rozbioru Polski Powrt do zasad ustrojowych z 1775 r.  Ograniczone prawa kardynalne  Przywrcenie Rady Nieustaj cej  Elekcyjno tronu elekcyjny sejm  Sejm jednoizbowy (senatorowie i pos owie)  Utrzymano komisje wielkie (podporz dkowane RN)  Utrzymanie wi kszo ci praw zdobytych przez mieszczan  Ca kowite podporz dkowanie polityczne Polski Rosji

W adze powstania ko ciuszkowskiego

Akt powstania 24.03.1794 r. (nawi zanie do formy konfederacji) Krakw (inne wojewdztwa stopniowo przy cza y si do powstania). Konfederacja ca ego narodu ( obywateli mieszka cw ). W adze tymczasowe, ustrj monarchiczny (krl odsuni ty od w adzy), nawi zanie do rewolucyjnych idei francuskich.

43

y y

y y y

y y y y

Naczelnik Si y Zbrojnej Narodowej Ko ciuszko (p niej Wawrzecki)  W adza wojskowa i cywilna (w adza dyktatorska) Rada Najwy sza Narodowa (05.1794 r.) 8 cz onkw + 32 zast pcw, organ dzia aj cy na plenarnych posiedzeniach, przewodnictwo Naczelnika (w razie nieobecno ci przewodnictwo cz onkw po kolei). Po kl sce maciejowickiej Rada przejmuje w adz pozostawiaj c wojskowo Naczelnikowi. Na stanowiska cz onkw powo ywano szlacht , zast pcami byl mieszczanie.  Wydzia porz dku  Bezpiecze stwa  Sprawiedliwo ci  Skarbu  ywno ci  Potrzeb wojskowych  Interesw zagranicznych  Instrukcji narodowej Komisje wojewdzkie porz dkowe mieszczanie (8), szlachta (8), duchowie stwo (5) Dozorca piecza nad terenem obejmuj cym ok. 1200 gospodarstw ch opskich, powo ywani przez komisje wojewdzkie (dobra opinia, minimalne wykszta cenie) Uniwersa Po aniecki 7.05.1794 r., reforma stosunkw na wsi (nawi zanie do IV art. Konstytucji)  Zniesienie podda stwa osobistego ch opw (mo liwo c opuszczania wsi)  Nieusuwalno c z ziemi  Zmniejszenie pa szczyzny o 33 do 50 % (gospodarstwa ch opw s u cych w armii zosta y ca kowicie zwolnione), rekompensata dla szlachty to najem za godziw zap at Ustawa o dozorach wprowadzenie w zycie postanowie uniwersa u oraz dbanie o bezpiecze stwo publiczne w swoim okr gu Armia regularna (1 pieszy z 5 gospodarstw, 1 konny z 50) Milicja miejska i wiejska (m czyzni w wieku 18 28) Pospolite ruszenie (m czyzni w wieku 18 46)

Organizacja s downictwa w czasach monarchii konstytucyjnej

S d sejmowy najwy szy s d w RP, w sk adzie senatorowie i pos owie y y Sprawy o wyst pki publiczne przeciwko narodowi i najwy szemu RP rz dowi S dzi ministrw (rwnie tych ze Stra y Praw), senatorw, pos w i innych obywateli

S d asesorski najwy szy s d dla miast, przedstawiciele miast y Odwo ania od s dw prywatnych (za zgod w a ciciela)

44

S d referendarski ograniczony (wyj cie spraw kryminalnych spod jurysdykcji trafia y do s du najbli szego z miast krlewskich). 2 kadencje po 4 miesi ce y Sprawy prywatne (cywilne i karne)

S dy komisji rz dowych s dy powszechne (s dzi y wszytskich bez wzgl du na stan, pierwsza i jedyna instancja) y y y y Skarbowych sprawy o naruszenie skarbu RP, przest pstwa urz dnikw skarbowych, do 1791 zajmowa y si sprawami handlowymi Wojskowych s downictwo nad o nierzami Policji sprawy miar i wag, niepos usze stwa w adzom miejskim, przest pstwa urz dnikw miejskich Porz dkowe cywilno wojskowe spory mi dzy cywilami, a wojskowymi

S downictwo szlacheckie (s dziowie wykszta ceni, bez znajomo ci prawa, pe ni cy wcze niej funckje publiczne): S d ziemia ski 1792, ziemski + grodzki + podkomorski, urz dowa y stale, 4 letnia kadencja s dw (niedo ywotnia, mo liwo ponownego wyboru) Trybuna druga instancja w prawie ziemskim, osobny dla Ma opolski (Lublin) i Wielkopolski (Piotrkw Trybunalski), funkcjonowa y stale S downictwo miejskie (s dziowie z wykszta ceniem prawnym): Cywilne y y y Karne y y S d wydzia owy S d asesorski S d burmistrza burmistrz + 4 s dziw S d apelacyjny wydzia owy S d asesorski

S downictwo dominialne: - zakaz kary mierci od 1768 r. odes anie do s du grodzkiego (p niej ziemia skiego) lub miejskiego, je li poddany pope ni przest pstwo z kar smierci przewidzian jako sankcja J zyk polski sta si j zykiem urz dowym w s downictwie

45

46