Poziom i struktury lku policjantw z rnym staem zawodowym

Spis treci
Wstp..........3 1. Specyfikacja funkcjonowania psychologicznego osb dorosych..........4
1.1. Rozwaania wstpne.........4 1.2. Zadania rozwojowe dorosoci.........8 1.3. Napicia i kryzysy wczesnej, redniej i pnej dorosoci........................................................15 1.4. Wspistnienie rozwoju i regresu w yciu czowieka dorosego...............................................17

2.

Specyfikacja pracy Policji...30

2.1. Historia Policji...........................................................................................................................30 2.2. Struktura wewntrzna Policji.....45 2.3. Moliwoci i zagroenia pracy policjanta.....49

3.

Lk wrd funkcjonariuszy Policji.....52

3.1. Definicja lku.....52 3.2. Rodzaje lku......................54 3.3. Teorie lku......58 3.4. Czynniki wpywajce na powstanie lku......60 3.5. Objawy lku.......63 3.6. Rola lku i jego skutki........64

4.

Metodologia bada wasnych..........67

4.1. Problematyka bada wasnych...........67 4.2. Metody bada wasnych.....68 4.3. Teren i osoby badane......69

5. Analiza wynikw bada wasnych..........70 6. Wnioski i refleksje kocowe. ......72 Zakoczenie.........74 Wykaz literatury cytowanej

WSTP
Czowiek w swoim yciu dowiadcza lku. Wystpuje on w rnych postaciach i ze zmiennym nasileniem, towarzyszc czowiekowi od narodzin do mierci. Pierwszych lkw ju nie pamitamy, ale przez cae ycie pojawiaj si zapowiedzi kolejnych. Kademu z nas towarzyszy okrelony lk zwizany z rozwojem, przeywanymi trudnociami, problemami i niebezpieczestwami. Poznanie samego siebie, swoich reakcji lkowych moe by ogromn pomoc w przezwycianiu i kontrolowaniu naszego lku, ktry czsto stanowi przyczyn wielu zaburze zachowania. Dziaanie pod jego wpywem moe pozbawi nas spontanicznej radoci, satysfakcji i twrczego mylenia. Celem niniejszej pracy jest przedstawienie poziom i struktury lku funkcjonariuszy policji z rnym staem zawodowym. Praca skada si z szeciu rozdziaw. Pierwszy przedstawia specyfik funkcjonowania osb dorosych. Rozdzia drugi opisuje genez policji, jej miejsce w strukturze przejciowej okresu midzywojennego, a nastpnie PRL-u oraz kompetencje. W rozdziale trzecim wyjanione zostay pojcie lku, jego rodzaje oraz teorie badawcze. W rozdziale czwartym przedstawiono metodologi bada wasnych. Natomiast w rozdziale pitym zaprezentowano wyniki bada wasnych, oraz ich interpretacj. W rozdziale szstym dokonano weryfikacji hipotezy badawczej i zamieszczono refleksje. Praca zawiera ponadto wstp, zakoczenie i wykaz literatury cytowanej.

1. Specyfikacja funkcjonowania psychofizycznego osb dorosych

1.1 Rozwaanie wstpne

W rozwoju osobniczym czowieka obserwujemy etapowo. Rozwj poszczeglnych struktur tkankowych, funkcji oraz stopie ich wzajemnych powiza w poszczeglnych okresach nasilaj si lub zmniejszaj intensywno swojego dziaania. Przez kilkuset lat dziecko traktowane byo jak may dorosy. W tym aspekcie podzia na etapy rozwoju nie miay sensu biologicznego. W 1908 roku Crampton zwrci uwag na istnienie biologicznego zegara jakim jest rozwj organizmu. Wpyw wieku na rozwj dziecka sta si podstaw podziau caego okresu rozwojowego na dwa zasadnicze etapy: okres ycia podowego, wewntrzmacicznego tzw. prenatalny oraz okres ycia popodowego poza organizmem matki (N. Wolaski 2006, s. 25-30). W okresie ycia popodowego wyrnia si: - okres noworodkowy 1 28 dni - okres niemowlcy 1 12 miesicy - okres poniemowlcy, czyli maego dziecka 1 3 lata - okres dziecistwa 3 -11 - 12 lat (w nim podokresy : przedszkolny 3 7 lat i szkolny 8 -11 12 lat.) - okres dojrzewania pciowego 11- 12- 17 lat - okres modzieczy 17- 19 -21 lat. Podzia na okresy dyktowany jest zarwno przesankami teoretycznymi (swoiste cechy rozwoju), jak i wzgldami praktycznymi (opieka nad dzieckiem w zbiorowych rodowiskach wychowania, nauczania tj. obek - przedszkole - szkoa). Rozwoju nie mona traktowa w sposb sztywny. Analizujc problematyk rozwoju mona zauway, e przez dugi okres czasu przyjmowano biologiczny model rozwoju, gdzie powszechno zmian w danej populacji, ma z gry okrelony wynik w danym czasie (Z. Pietrasiski 1990, s. 14). W konsekwencji do lat siedemdziesitych XX wieku, ycie ludzkie dzielono na okres rozwoju, ekspansji i uwidu. Rozwj przypisywano dzieciom i modziey, doroso traktowano jako koniec fazy fizycznego rozwoju i wkroczenie w okres biologicznego regresu. Nowe spojrzenie na specyfik rozwoju zaproponowali amerykascy badacze: P.B. Baltes, H.W. Reese, L.P. Lipsitt (M.H. Borstein, M.E. Lamb 1984, s. 21). Stworzyli now 4

teori w psychologii nazwan life-span developmental psychology czyli psychologi rozwoju w cigu caego ycia. Zaproponowali oni nowe, szersze ujcie rozwoju okrelanego mianem psychicznego tzw. behawioralnego. Moe on polega na korzystnych zmianach zarwno ilociowych, jak i jakociowych, obserwowanych u wielu ludzi, jak i tylko u niektrych. Dopuszcza rwnie moliwo istnienia rnych mechanizmw nie zmierzajcych do z gry okrelonego stanu kocowego (Z. Pietrasiski 1990, s. 21). W dziecistwie obserwujemy jednoznacznie, e wszystkie dzieci ucz si najpierw siada, chodzi i mwi, operowa konkretami, a dopiero pniej myle abstrakcyjnie. Nowe za rozumienie rozwoju to zauwaenie, e cho tylko cz dorosych rozwija si np. w penieniu rl rodzicielskich czy w rozstrzyganiu problemw moralnych, to ten brak powszechnoci w caej populacji dorosych nie przekrela moliwoci ujmowania tych zmian w kategoriach rozwojowych. Pojcia zmiana rozwj nie s tosame. Pojedyncze zmiany nie naley okresla mianem rozwoju. Aby zmiany mogyby by uznane za przejaw rozwoju musz by dugotrwae (M. Malewski 1998, s. 89-93). Wedug Helen Bee - twrczyni teorii psychicznomoralnego rozwoju czowieka wystpuj trzy rodzaje zmian: uniwersalne, wsplne, indywidualne. Zmiany uniwersalne wystpuj powszechnie u kadej jednostki ludzkiej i s powizane z dojrzewaniem organizmu oraz oddziaywaniem wpyww spoecznych. Istotne jest istnienie zegara biologicznego, ktry wyznacza granice, np. moliwo posiadania dziecka oraz zegara spoecznego wyznacznika normy spoecznej wyraajcej przyjte zachowanie w danej kulturze dla danej roli spoecznej i wieku kalendarzowego (O. Czerniakowska 1996, s. 21). Czowiek osigajc okrelony wiek podejmuje odpowiednie dziaania jak np. zaoenie rodziny podyktowane dojrzewaiem organizmu, naciskami spoecznymi czy te oczekiwaniami otoczenia. Pojawia si zjawisko tzw. rodzicielstwa przed czasem (w przypadku szestnastoletnich rodzicw) czy tez spnionego (pierwsze dziecko po 40 roku ycia). Uniwersalne jest przeywanie zmian yciowych przez wikszo dorosych w danym czasie i kulturze. Zmiany wsplne s charakterystyczne dla danej grupu, ktra samoistnie uczestniczy w zblionych sytuacjach i przechdzi podobne dowiadczenia. W kadej wsplnocie (rwieniczej czy rodzinnej) s okrelne normy, ktre determinuj zachowania jej czonkw. Poklenia mimio i funkcjonuj w podobnych warynkach kulturowych, spolecznych, politycznych yj w kregach grupy co wpywa na jej rozwj. Zmiany indywidualne wynikaj z osobistych losw i przey jednostki, co wplywa na jej dowiadczenie i sposb funkcjonowania. Choroba czonka rodziny moe mie wpyw na 5

powikanie planw edukacyjnych i realizacje dopiero w pniejszym czasie. Okrelone dowiadczenie decyduje czy osoba jest w stanie sprosta mu czy te nie ma ku temu kompetencji. Okres, w ktrym osoba jest szczeglnie wraliwa i aktywnie reaguje na dany rodzaj dowiadcze nosi nazw okresu krytycznego (A. Brzeziska, J. Trempaa 2000, s. 232). Rozwaajc rozwj czowieka warto zwrci uwag na przedmiot rozwoju (czowiek czy jego funkcje, struktury), ku czemu zmierza rozwj (powd rozwoju), w jaki sposb si rozwija i dlaczego? Pytania dotyczce psychologii rozwoju przedstawia rys. 1.1. Przemiot rozwoju wyjaniaj teorie psychologiczne: holistyczna i parcjalna. Teorie holistyczne ujmuj rozwj czowieka caociowo, w wymiarach bio-psychospoecznych w powizaniu z rozwijajcym si otoczeniem. W ramach tej teori wyrniamy kulturow-historyczn psychologi Wygotskiego, psychospoeczn rozwoju ego Eriksona, koncepcj sezonw ycia Levinsona (J. Strelau 2000 , s. 267-268). Teorie parcjalne zajmuj si badaniami w okrelonym obszarze, w rd nich wyrniamy: teorie rozwoju inteligencji Piageta, stadiw rozumowania moralnego Kohlberga,

psycholingwistyczne (A. Birch, T. Malin 1997, s. 92-95). W odpowiedzi na pytanie: ku czemu zmierza rozwj? istotne s kryteria prawidowego rozwoju, ktre mog mie charakter obiektywny-formalny, obiektywny-treciowy oraz formalny. Charakter obiektywny-formalny to rozwj, ktry zmierza ku integracji, rwnowadze, pozytywnej dezintegracji czy zrnicowaniu. Charakter obiektywny-treciowy definiuje prawidowy rozwj jako ten, ktry dy ku osigniciu tosamoci, dojrzaoci emocjonalnej, odpowiedzialnoci. Charakter subiektywny to poszukiwanie wskanikw rozwoju w sferze przey i pogldw jednostki, np. poczucie tosamoci, wasnej wartoci. Czowiek rozwija si przechodzc procesy rozwoju (model liniowy, skokowy, cigy, stadialny, cykliczno-fazowy) i mechanizm zmian. Definicja przyczyn rozwoju wymaga okrelenia czynnikw, ktre powoduj lub hamuj rozwj. Czynniki mona potraktowa w sposb izolowany lub zaoy zachodzce midzy nimi interakcje. Przyczyn rozwoju moe by natura (wyposaenie genetyczne), kultura (spoeczny, materialny kontekst rozwoju) czy indywidualna aktywno jednostki (A. Brzeziska, J. Trempaa 2000, s. 235). Model liniowy ujmuje rozwj jako proces cigy w okrelonym dla kadej jednostki tempie. Definiowany jako przyrost w jakim obszarze. Zmiany maj charakter ilociowy, nieukierunkowany, progresywny i regresywny. Jest to cigy proces nabywania dowiadcze i radzenie sobie z nimi podporzdkowany prawom uczenia si lub reguom przystosowania do

otoczenia, niezalenie od wieku i ich treci. Teorie traktujce w powyszy sposb rozwj to warunkowania i spoecznego uczenia si Bandury (A. Brzeziska, J. Trempaa 2000, s. 272).

Rys. 1 Kategorie analizy zjawiska rozwoju

Opracowanie wasne. (rdo: A. Brzeziska, 2000, s. 236).

KONCEPCJA ROZWOJU
kumulacja dowiadczenia (zmiany ilociowe) transformacja dowiadczenia (zmiany jakociowe)

CZYNNIKI ROZWOJU Co powoduje, e czowiek si rozwija?

MECHANIZM ROZWOJU

EFEKTY ROZWOJU

Jak czowiek si rozwija

Ku czemu czowiek si rozwija

NATURA
wyposaenie genetyczne dojrzewanie

TEMPO ZMIAN
szybkie-wolne przyspieszone-opnione

KIERUNEK ZMIAN
rnicowanie/porzdkowanie integracja/dezintegracja strukturacja/restruktyzacja konstrukcja/dekonstrukcja

INTEREAKCJA
dopasowanie osoba/rodowisko

DYNAMOKA ZMIAN
czas trfania faz/etapw specyficzny rytm

KULTURA
oddziaywanie rodowiska materialnego i spoecznego uczenie si

CHARAKTER ZMIAN
pynno skokowo cigo stadialno lokalno globalno

SENS ZMIAN
samodzielno odpowiedzialno tosamo

dojrzao

Model stadialny definjuje rozwj jako proces skokowy z charakterystycznymi fazami: stadia, etapy, kroki. Zmiany s ilociowe, jak i jakociowe. Trudno odrni fazy rnicowania (poszerzania dowiadczenia) od porzdkowania nowych informacji. Cykliczno-fazowy model rozwoju to transformacje dowiadczenia. Nowe struktyry dowiadczenie powstaje z ju posiadanego bagau dowiadcze jak i nowo nabytych. Mona wyri cykle, a wnich kolejne fazy: progresu, plateau, regresu, kryzysu. Faza trzecia jest kluczow i powstaje w momencie wewntrznego konfliktu balastuje midzy starym a nowym dowiadczeniem. Towarzyszy temu zjawisku chwiejno, ze samopoczucie, spadek sprawnoci, niespjno zachowania. W fazie kryzysu pojawiaj si zachowania impulsywne w znanych sytuacjach, dotychczas rzadko bd wcale niewystpujce czy te zachwiania nastroju. Cykl zamyka si gdy kryzys zostaje rozwizany i jednostka przechodzi do fazy pierszej - progresu (A. Brzeziska, J. Trempaa 2000, s.238-265). Ten sposb ujcia rozwoju opisuj teorie psychoanalityczne Z. Freuda, E. Eriksona i koncepcja dezintegracji pozytywnej K. Dbrowskiego.

1.2. Zadania rozwojowe dorosoci

Teoria zada rozwojowych zosta wprowadzona przez E. Eriksona i R. Havighursta. Od momentu narodzin czowiek realizuje okrelone zadania, a wic rozwizuje problemy poprzez przyjmowane postawy, umiejtnoci, wiedz, ktre powinien osign w danym okresie ycia. rdem zada rozwojowych jest dojrzewanie fizyczne, oczekiwania kulturowe oraz osobiste aspiracje i wartoci jednostki. Wedug R. Havighursta przechodzc przez kolejne stadia w celu osignicia okrelonych zada rozwj czowieka trwa przez cae ycie. Zakoczone sukcesem zadania rozwojowe prowadz do przystosowania jednostki, poczucia satysfakcji i chci podejmowania kolejnych. Niepowodzenie wie si z poczuciem spoecznej dezaprobaty, wywouje lkliwo i brak przystosowania, co niekorzystnie wpywa na realizacj kolejnych zada. Rozwizanie zadania rozwojowego w odpowiednim czasie to moment wyczuwalnoci czyli gotowoci rozwojowej podyktowanej fizjologiczn dojrzaoci, czynnikami motywacyjnymi i presja spoeczn (M. Przetacznik-Gierowska, M. Tyszkowska 1996, s. 68-69). Wedug E. Eriksona wystpuj spoeczne czynniki rozwoju. Sekwencja stadiw rozwoju psychospoecznego jest uniwersalna i wsplna dla wszystkich ludzi niezalenie od 8

kultury i spoeczestwa. Osoba, ktra nie jest w stanie rozwiza kryzysu bdzie przeywa problemy z nim zwizane w przyszoci a jej rozwj zostanie ograniczony. Z omiu wyodrbnionych stadiw rozwoju trzy ostatnie charakteryzuj doroso. We wczesnej dorosoci (20-30 lat) wystpuje konflikt intymnoc-izolacja, czowiek poszukuje bliskich relacji, gwnie z partnerem odmiennej pci. Pomylne rozwizanie niesie ze sob umiejtno przeywania mioci i oddania do innych. Brak pomylnego rozwizania przynosi samotno jednostce. W redniej dorosoci (40-64 lat) pojawia si konflikt kreatwno-stagnacja. Jednostka stara si odnale odpowiednich dla siebie form produktywnoci, twrczoci, caociowego wkadu do spoeczestwa. Pomylne rozwizanie kryzysu ksztatuje zdolno do opieki i troski o innych. Niepomylne rozwizanie doprowadza do nudy i nadmiernej troski o samego siebie. Okres, ktry obejmuje wiek od 60 roku ycia to pna doroso. Konflikt integralno ego a rozpacz powoduje, e jednostka ocenia swoje osignicia w yciu, co moe wywoa poczucie satysfakcji i akceptacj koca ycia. W przypadku bilansu ujemnego wystpuje al z powodu bdw yciowych, straconych szans i lek przed mierci (E. Erikson 1997, s. 274-281). Koncepcja sezonw ycia D. J. Levinsona przestawia nastpujce ery: - dziecistwo i dorastanie (przeddoroso) 0-22 lat - wczesna doroso 17-45 lat - rednia doroso 40-65 - pna doroso 60 wicej lat Granice wieku nie s sztywne, zachodz na siebie powodujc, e pewna cz ycia toczy si przez 4-5 lat w dwch okresach jednoczenie. W koncepcji ten struktura ycia jednostki w kadej erze jest odmienna, traktowana jako wzorzec aktywnoci czowieka i jego oddziaywa z otoczeniem. Struktura determinuje zachowania czowieka w okrelonym czasie, a wyraa si w postawach spoecznych, rolach, celach i wartociach. Przejciu w now er towarzyszy okres przejciowy, w ktrym zaczyna tworzy si struktura yciowa typowa dla danego okresu. Z czasem ulega modyfikacji jako niezadowalajca jako niezadawalajca, a w nastpnej fazie zostaje zastpiona przez now. W kadym okresie wyrniono trzy podokresy: faz nowicjatu (powstawanie struktury ycia), poredni oraz kulminacyjn (ustabilizowania si struktury ycia). W tej koncepcji ycie czowieka stanowi cig nowych zada i transformacji priorytetw jednostki i jej powiza ze wiatem. K.P. Cross bardziej szczegowo analizuje fazy dorosoci przypisujc kadej z nich znaczce wydarzenia, zadania psychiczne, postawy. Powysza propozycja zosta

przedstawiona w tabeli (patrz. tabela nr 1). 9

Tabela nr 1 Charakterystyka fazy dojrzaoci (za: M. Malewski, 1991, s. 40-41)

Znaczce wydarzenia

Wiek i fazy ycia Opuszczenie domu rodzinnego1 8-22

Zadania psychiczne Uniezalenienie si od rodziny Uzyskanie yciowej autonomii i osobociowej tosamoci Zdobywanie samowiadomoci zwizanej z wasn pci Nawizanie nowych stosunkw spoecznych Traktowanie siebie jako dorosego Rozwijanie umiejtnoci wspycia Ukadanie wizji struktury ycia Marzenie o przyszoci Znalezienie osoby znaczcej (mentora) Rewizja swoich stosunkw z otoczeniem Rewizja przejtego modelu ycia i przyjtych na siebie zobowiza Denie do sukcesy, stabilizacji i bezpieczestwa Sprawowanie kontroli nad biegiem wydarze\Poszukiwanie wartoci osobistych Przyjmowanie dugodystansowych celw Akceptacja podrastajcych dzieci

Charakterystyka postawy Wahanie midzy przynalenoci do rodziny a jej opuszczeniem

Wejcie wiat dorosych 23-28

Denie do stabilizacji 29-34

Ouszczenie domu rodzinnego Storzenie sobie nowych warunkw ycia Podjcie studiw, podjcie pierwszej pracy Poszukiwanie cyowego partnera Maestwo Zaoenie domu rodzinnego Urodzenie si dziecka Podjcie aktywnoci spoecznej w rodowisku lokalnym Pjcie dzieci do szkoy Osignicia w karierze zawodowej lub zmiana pracy Moliwo separacji, rozwodu, ponownego maestwa Moliwo podjcia dalszego ksztacenia si

Robienie tego co naley Orientacja na przyszo Zaangaowanie si doroso

Czy ycie polega na tym co robi i co przypuszczalnie bd robi? Niepokj o trwao dotychczasowych wzorcw aktywnoci Denie do wyznaczenia dugodystansowych celw i ich realizacji

Tosamo osobowoci owa 37-42

Okres przeomu 45-55

Awans zawodowy Rezygnacja z osoby znaczcej Odpowiedzialno za trzy pokolenia w rodzinie dorastajce dzieci i starzejcych si rodzicw Dot. Kobieta: poczucie yciowej pustki, podjcie pracy zawodowej, dalsze ksztacenie si Szczyt kariery, stawanie si osob znaczc Odejcie dzieci, pojawienie si wnukw Nowe hobby i zainteresowania Pojawienie si ogranicze fizycznych, przekwitanie Aktywne uczestnictwo w yciu spoecznoci

Zwrot ku realizmowi Refleksja nad mierci i sensem ycia Wykrystalizowanie si zalenoci wobec przeoonego, wspmaonka oraz osoby znaczcej Przewartociowanie maestwa Rewizja wartoci osobistych i yciowych

Refleksja nad motywami dziaania Bardziej wiadoma postawa wobec mczyzn, bardziej stanowczy stosunek do kobiet Czy postpowaem waciwie? Czy jest czas aby si zmieni?

Wzrost samowiadomoci i poczucia wasnych kompetencji Przemiana wizi rodzinnych Cieszenie si dokonanymi wyborami yciowymi i stylem ycia dzieci

By moe jest ju za pno, ale istniej rzeczy, ktre chciabym robi w drugiej poowie mojego ycia Najlepszy okres ycia

10

lokalnej Okres tolerancji 57-64 Moliwa utrata maonka Pojawienie si problemw zawodowych Przygotowywanie si do okresu spoczynku Zmiana sytuacji finansowej, nowe warunki ycia mier przyjaciela/maonka Znaczce zmiany w porzdku dnia Osiganie celw w czasie, jaki jeszcze pozosta Akceptacja procesu starzenia si i przystosowanie si do wieku Denie do wewntrznej integracji lub stan rozpaczy Wzrost samoakceptacji Wycofanie si z aktywnoci Przygotowanie si do utraty maonka Tolerancja rnorodnoci uczu i relacji z ludmi Wzrastajca wano roli maonka, wiksza akceptacja ja Przegld yciowych dokona Pragnienie dzielenia z innymi codziennych ludzkich radoci i kopotw Rodzina jest najwaniejsza mier jest now form istnienia

Okres refleksji nad yciem od 67 roku ycia

A. Brzeziska w oparciu o koncepcj sezonw ycia Levinsona wyznaczya odmienne granice czasowe etapw dorosoci: - wczesna doroso (20-35 lat) - rednia doroso pomidzy 30/35 a 60/65 rokiem ycia - pna doroso powyej 65 lat (A. Brzeziska, K. Appelt, J. Wojciechowska 2002, s. 11). Wczesna doroso to czas najwikszych zmian i wyzwa. Proces wzrostu zosta zakoczony. W sferze fizycznej mody czowiek osiga najlepsz wydolno organizmu, kondycj, si witaln i energie yciow. W sferze psychicznej jednostka osiga dojrzao do wydania potomstwa, z wczesnym lub stosunkowo pnym rodzicielstwem. Faz t charakteryzuje wielo podejmowanych inicjatyw, zada, elastyczno i kreatywno w ich realizacji. Wymieni mona np. wybr drogi edukacyjnej, zawodowej, wybr partnera yciowego czy te decyzja o stanie wolnym, ch posiadania (bd nie) dzieci, opuszczenie domu rodzinnego, wybr grupy spoecznej. Jednostka osigajc doroso moe podj decyzje o kontynuowaniu lub zaprzestaniu okresu edukacyjnego, podejmujc prac. Wyduenie nauki czsto odracza decyzj o zaoeniu rodziny. Analizujc dane statystyczne mona zauway, e kobiety z wyszym wyksztaceniem decyduj si na dziecko dopiero po 30 roku ycia. W Polce dominuje model rodziny 2+1. W miastach liczba osb z wyksztaceniem wyszym jest czterokrotnie wysza i dwukrotnie wysza z wyksztaceniem rednim w stosunku do wsi, za decyzja o posiadaniu dziecka jest podejmowana pniej (A. Matlakiewicz, H. Solarczyk-Szwec 2005, s.18). W przypadku wykonywania niezadawalajcego zawodu, istniej moliwo podwyszenia kwalifikacji, przekwalifikowania si. Wybr partnera jest decyzj znacznie powaniejsz, a mianowicie wie si z wyborem na cae ycie osoby, ktra zmienia si

11

wskutek oddziaywa otoczenia. Istotne jest aby wspmaonkowie wspierali si w rozwoju, umoliwiali osiganie celw, a nie rywalizowali czy te ograniczali si wzajemnie. W ostatnich latach w Polsce wzrosa liczba rozwodw, wynikajcych ze zmiany wzorcw spoecznych, odmiennych oczekiwa, modelu rodziny. Mimo i zmiesza si liczba maestw zawieranych przedwczenie, gwnie z powodu narodzin dziecka, to liczba rozwodw zwikszya si trzykrotnie. Cz z nich spowodowana jest chci uzyskania wiadcze socjalnych, niezgodnoci charakteru, co wskazuje na nieumiejtno rozwizywania konfliktw i atwo wycofywania si z powanych sytuacji. Wzrasta liczba kobiet, ktre nie wychodz za m (obecnie 20%, dziesi lat wczeniej tylko 5%) (A. Matlakiewicz, H. Solarczyk-Szwec 2005, s.19). Charakterystycznym zadaniem rozwojowym we wczesnej modoci byo opuszczenie domu rozinnego jako wyznacznik samodzielnoci. W Polsce mimo dodatkowych trudnoci jakie napotykaj pary zamieszkujce z rodzicami jest to zjawisko do powszechne. To przykad zoonych decyzji yciwych jednostki. Wikszoc modych par decyduj si jednak na stowrzenie odrbnego godpodarstwa domowego, niezaleno ekonomiczn, samodzielno w rodzicielstwie (versus przerzucenie obarczenie obowizkami opieki nad wnukami dziadkw). Mimo obowizkw jakimi jest obarczony okres dorosoci, wystpuje dua aktywno w strefie ycia towarzyskiego. Jednostka decyduj si na budownaie lub nie utrzymywanie relacji z innymi, krewniaczych, przyjacielskich, koleeskich. Jest to proces odchodzenia od nadmiernej koncetracji na sobie w kierunku dostrzegania potrzeb innych. Powstaj preferencje co do spdznia wolnego czasu i powicania go na wsne zainteresowani. Czlwiek uczy si rozwizywa roblemy, podejmowa decyzje i radzi sobie z ich konsekwencjami. Tworz si wzory zachowa w zetkniciu z trudnymi sytacjami. Jednostka nabywa samowiadomoci w wielu dziedzianch, np. dostrzeganie wasnych mocnych bd sbych stron, kobiecoci i mskoci, dojrzaoci w postrzeganiu wasnej osoby. Rozwijajca si wiadomo przyczynia si do poszuiwa w sferze duchowej, budowania wiagopogldu, systemu wartoci i moralnoci (A. Matlakiewicz, H. Solarczyk-Szwec 2005, s. 19). Radzenie sobie z wynikajcymi problemami wymaga dojrzaoci intelektualnej (zdolnoci do podejmowania wyzwa, decyzji ich oceny, sprostaniu trudnociom), emocjonalnej (odpornoci na stres, tworzeniu zdrowych relacji), spoecznej (odpowiedzialnoc za samego siebie i innych). rednia doroso (30/35 do 60/65 lat) jest okresem zrnicowanym, obejmujcym etapy rodzicw - dzieci wkraczajcych w okres szkolny oraz rodzicw nastolatkw lub 12

modych ludzi opuszczajcych dom rodzinny. Przedzia ten obejmujcy dwadziecia lat stawia przed jednostk zrnicowane zadania. Wsplne jest jednak zbieranie owocw i ponoszenie konsekwencji wyborw we wczesnej dorosoci. Etap ten charakteryzuje si stabilizacj w yciu osobistym, rodzinnym a szczeglnie w zawodowym. Dorosy staje si bogatszy o dowiadczenia, ktre pomagaj mu uzyska lepsz pozycj zawodow. Staje si doceniany za swoje kwalifikacje i kompetencje. Dlatego te jest to okres najwikszych osigni w pracy i awansu. Pod koniec tego okresu moe wystpi uczucie stagnacji, rutyny, zmczenia, wypalenia zawodowego i oczekiwanie na emerytur. Wedug bada Gutmanna w tym okresie ycia jednostka uwalnia si od stereotypw rl mskich i kobiecych. Kobiety s bardziej wiadome wasnych celw yciowych, mczyni mniej agresywni i bardziej afiliatywni (A. Matlakiewicz, H. Solarczyk-Szwec 2005, s. 20). Doroli chtnie podejmuj ksztacenie z powodw autotelicznym, a wic uczc si dla samych siebie, w formie kursw. Czerpi satysfakcj z pracy zawodowej, a opieka nad dziemi starszymi mniej absorbuje ni opieka nad dziemi maymi. Maj wicej wolnego czasu, s bardziej dyspozycji dla pracodawcy. Jeli budowali relacje przyjacielskie to teraz maj krg przyjaci, z ktr mog dzieli swoje zainteresowanie. Wraz z upywem czasu trudniej nawiza nowe znajomoci. Zaniedbanie w tym zakresie moe doprowadzi w pnej dorosoci do samotnoci, szczeglnie kiedy zabraknie partnera (A. Matlakiewicz, H. Solarczyk-Szwec 2005, s.20). W tym okresie wystpuje take najbardziej emocjonalna rola babci i dziadka, ktrzy z reguy s bardziej liberalni w stosunku do wnukw ni wasnego potomstwa. Ponadto organizuj dorywczo wnukom atrakcyjn form spdzania czasu, ktra nie jest obarczona trudami dnia codziennego. Jednak rola babci czy dziadka, ktry przejmuje codzienne obowizki nad dzieckiem rni si znaczco od wyej opisanej i wpywa na ich stan zdrowia. Pod koniec etapu czowiek podsumowuje, ocenia wasne dokonania. Moe to wywoa poczucie zadowolenia, inicjowa dalsze cele albo poraki, postaw apatii, obwiniania siebie i innych za niezadowalajca sytuacje yciow. Dlatego zdrowe relacje w grupie umoliwiaj odnalezienie punktu odniesienia i daje wsparcie (A. Matlakiewicz, H. Solarczyk-Szwec 2005, s.21). Pna doroso (60/65 lat) zaley od samej jednostki, jej wczeniejszej inwestycji w rodzin, przyjaci, zainteresowania. Wedug A. Kamiskiej do tego okresu naley przygotowa si wczeniej. Waciwie jest nim cae nasze ycie. Czowiek starszy zachowuje si tak jakby zachowywa si przed staroci (A. Kamiska 1978, s. 375). Kto yje pusto 13

bdzie mia pusta staro (O. Czerniawska 1996, s. 220). Niektre osoby po przejciu na emerytur traktuj staro wg. mechanicznego ujcia, oszczdzaj siy by zbyt szybko si nie wyeksploatowa. Obecne teorie dowodz, e jest zupenie odwrotnie, osoby aktywne mobilizuj ogranizm dziki czemu pozostaje duej sprawniejszy. Wiemy ju dzi wiele o tym, co sprzyja odraczaniu zgrzybiaoci, jest to aktywno ceniona i uyteczna oraz ywa tendencja zaspakajania zainteresowa. Uyteczna praca i pozaosobite zainteresowania, to dwa eliksiry wyduajce modo poza szedziesitk (A. Kamiska 1978, s. 359). Osoba aktywna ma wiele moliwoci rozwojowych, odkrywa nowe obaszary dziaa. J. Marczak wyrni dwa okresy przebywania na emeryturze: - pierszy - wczeny, ktry wie si z poczyciem zadowolenia z wolnoci, swobody, dysponowania czasem, braku codzinnych obowizkw pracy zawodowej - drugi, ktry wystpuje po pewnym czasie, charakteryzuje si stabilnoci, dokonywaniem analizy ycia, postrzegania pozycji emeryta jako niskiej spoecznie. W swojej koncepcji wyrni take trzy typy zachowa emerytw: praktyczny, zewntrzny, samodzielny. Typ praktyczny to osoba, ktra ma wiele zada, nastawiona jest na innych: dzieci, krewnych, ssiadw. Typ zewntrzny to jednostka wykazujca aktywno spoeczn, obywatelsk, uczestniczy w akcjach, zebraniach. Typ samodzielny (samodzielny) emeryt, ktrego dziaania ukierunkowane s na zajcia intelektualne, artystyczne, spoeczne, utrzymuj przyjanie (O. Czerniawska 1996, s. 224). W polskiej rzeczywistoci ten ostatni typ jest tylko postulatem dla nastpnego pokolenia. Dominuje model bujanego fotela osoby biernej, pozostajcej w domu, ogldajcej telewizj, nadmiernie interesujcej si yciem innych. Wiek podeszy jest okresem spokojnym, wyciszonym, zadumy co jest zgodne z postpujcymi zmianami fizycznymi. Jednostka godzi si z postpujcym procesem staroci, czasem niedoenoci i zalenoci od innych. Czsto nstpuje utrata wspmaonka oraz znajomych i pogodzeniem si z nastpstwem mierci. Std te wzmoona aktywno religijna. Nadal wiele osb stara si czepa safysfakcj z roli babci/dziadka. Prognozy bada demograficznych wykazuj, e w 2020 roku, w krajach rozwinitych, w tym w Polsce populacji osignie 60 lat i powyej. rednia dugo ycia wydua si. Liczna osob przebywajcyh na emeryturze zwikszy si, std te pojawia si potrzeba podejmwaniaprzez pedagogw zaktywizowania osb. Kluczowe sowa okrelajce doroso to neoficjat (wczesna), stabilizacja (rednia) dojrzaoci (pna) (A. Matlakiewicz, H. Solarczyk-Szwec 2005, s.22).

14

1.3. Napicia, kryzysy wczesnej, rednie i pnej dorosoci

E. Erikson kada zmiana rozwojowa jest jednoczenie kryzysem, wymaga przewartociowania, wprowadzenia zmian organizacyjnych. Narodziny oczekiwanego dziecka stanowi krysys maestwa, ze wzgldu na zmian ukad si, podzia obowizkw, inny sposb spdzania wolnego czasu. Poradzenie sobie z t now sytuacj powoduje przejcie przez kolejny krok rozwojowy (A. Matlakiewicz, H. Solarczyk-Szwec 2005, s. 22). Wedug teori dezintegracji K. Dbrowskiego w trzech stadiach dorosoci mamy doczynienia z niezliczon iloci kryzysw, ktre wzbogacaj jednostk i powoduj jej rozwj. Wczesna doroso to wiadomo powagi wasnych wyborw i ich konsekwencji, moe dziaa paraliujco i odracza decyzj. Wyduanie okresu nauki, pozostawanie w domu rodzinnego, pniesze zawieranie maestwa czy posiadanie dzieci to tendencja ucieczkowa. Niech do zbyt szybkiego wkraczania w doroso, lkiem przed podejmowaniem zada. Wolno jest pojciem idealizowanym, czsto niewciwie podejmowana, bez wiadomoci i koniecznoi czenia jej z odpowiedzialnoci. Mody czowiek wkraczajcy w doroso musi sprosta licznym oczekiwaniom, zobowizaniom, zdecydowa si na samodzielno z jej konsekwencjami. Powstajce z tego powodu napicia s konsekwencj nowej stuacji. Jednostka musi podejmowa konflikty typu maestwo versus praca, praca versus dziecko, rozj osobisty vertus powicenie si innym, obowizki dorane zaspakajajce potrzeby versus dziaania nastawione na przysze efekty. Pojawij si konflikty ja versus grupa, rnorodne problemy i ogranizczone zasoby finansowe versys dodatkowa praca/kontynuacja nauki (A. Brzeziska, K. Appelt, J. Wojciechowska 2002, s. 13). rednia doroso charakteryzuje si tendencj do refleksyjnoci, analizy osigni, podsumowa w zakresie realizacji planw, szczeglnie midzy 40 i 50 rokiem ycia. Przybera posta kryzysu wieku redniego (rodek ycia). Jednostka zadaje sobie pytania o sens biegu po... czy wycigu o.... W przypadku pozytywnej odpowiedzi jednostka podejmuje dziaania, niekiedy radykalne jak zmiana pracy, rozstanie, rozwd lub popada w apati, zniechcenie, depresj. Kryzys zatrzaskujcyh si drzwi uwiadamia jednostce e co jej ucieka, czego ju nie dowiadczy, zauwaa oznaki starzenia si. Podejmuje dziaania majce potwierdzi dobr

15

form i atrakcyjno fizyczn (sporty ekstremalne, turystyka) czy te nowych znajomoci, w przypadku mczyzn czsto z modszymi partnerkami. Po 50 roku ycia pojawia si menopauza, andropauza, przyspieszony proces starzenia si organizmu. Jednostka musi pogodzi si ze swoj odmienn fizycznoci (zmarszczki, nadwaga), zmiany w rwnowadze hormonalnej. Midzy redni a pn dorosoci pojawia si syndrom pustego gniazda, gdy dorastajce dzieci opuszczaj rodzinny dom. Rodzice do tej pory koncentrowali si gwnie na nich, a nie relacjach m ona. Moe spowodowa, e maonkowie na nowo ucz si przebywania ze sob. Wane jest mentalne przygotowanie do przejcia na emerytur, zaplanowanie zada do realizacji. Dane wykazuj wysz umieralno mczyzn ni kobiet w okresie trzech lat od przejcia na emerytur. Jest to okres krytyczny i wymaga od jednostki odnalezienia si i przystosowania. Mczyni bardziej ni kobiety lokuj swoje poczucie wartoci w pracy i tym samym trudnie radz sobie z t zmian. Wana jest zastpienie aktywnoci zawodowej innym ciekawym zajciem. Osoby o silnej potrzebie prestiy angauj si w prac spoeczn bd obywatelsk (A. Matlakiewicz, H. Solarczyk-Szwec 2005, s. 24). W pnej dorosoci kryzys powstaje poprzez regresywne zmiany organizmu, jak choroby, brak samodzielnoi. Wpywa niekorzystnie na stan psychiczny jednostki. Musi nastpi pogodzenie si z zalenoci od innych, z tendencj mobilizowania wasnych si. Napicia rodzi utrata wsplmaonka, znajomych i powoduje poczucie samotnoci, konieczno zmiany funkcjonowania, zmian codziennoci. Wymaga to oswojenia myli o wsnej mierci. Kady etap dorosoci jest rdlem satysfakcji jak rwnie obcienia. Jednostka ma poczucie panowania nad sytuacj, jako ich autorem a nie tylko pionkiem w rkach innych, decyduje o swoich losach. Stosunek do otaczajcego wiata, ludzi i samego siebie czyli filozofii ycia determinuje nasz sposb dziaania (A. Brzeziska, K. Appelt, M. Tyszkowska 1996, s. 21).

1.4. Wspistnienie rozwoju i regresu w yciu czowieka dorosego

Zatem wspczesne teorie nie przedstawi ju dorosoci wycznie w kategoriach starzenia si, lecz jednoznacznie wskazuje na elementy nowej jakoci w dorosym yciu. Rozwj w dorosoci zaley od wyposaenia genetycznego jednostki, jej decyzji, kierowania 16

wasnym rozwojem. Zaley rwnie od sytuacji yciowych jakie napotyka w swoim yciu dana osoba. Osignicie dojrzaoci obejmuje zarwno sfer fizjologiczn, intelektualn, emocjonaln, osobowoci, jak i spoeczn. Jak podaje R. White wrd trendw rozwojowych dorosoci mona wymieni takie zjawiska jak stabilizacj wasnej tosamoci, nawizywanie gbszych zwizkw interpersonalnych, co zwizane jest z uwolnieniem si od samego siebie, a wyczuleniem na potrzeby innych. Ponadto pogbienie dziedzin aktywnoci jak: praca, nauka, zainteresowania. Wyraniejsze dostrzeganie problemw moralnych i etycznych. Wzrost znaczenia troski nie tylko o najbliszych, ale rwnie o wszystkich potrzebujcych i cierpicych (A. Matlakiewicz, H. Solarczyk-Szwec 2005, s. 25). Natomiast E. Sujak wskazuje szereg obszarw, w ktrych dorosy ma szans rozwija si: intelektualnie, emocjonalnie (w kierunku uczu wyszych), wiadomego dziaania, potrzeb (zmiany wanoci i sposobw zaspokajania) i stabilizacja systemu wartoci, uspoecznienia. Moe to by rwnie rozwj moralny sumienia, mylenia refleksyjnego czy religijny (E. Sujak 1978). Doroso jest okresem najwikszych osigni czowieka, dojrzaoci w wielu sferach ycia, niedajcych wyjani si wycznie jako owoc rozwoju majcego miejsce w dziecistwie. Mimo i doroso podlega niekorzystnym procesom regresyjnym (zmianom fizycznym) nie mona patrze na ten okres tylko przez pryzmat regresu. Z tego typu stereotypem spotykamy si postrzegajc i oceniajc doroso przez pryzmat niekorzystnych zmian postpujcych gwnie w sferze fizycznej rozcigajc je analogicznie na sfer intelektualn. Wyraa si to czsto w wypowiedziach typu: jestem ju za stary, eby si uczy, uczenie si przychodzi mi duo trudniej ni w dziecistwie itp. Ten subiektywny odbir przeszkd w uczeniu si lub stereotypowe podejcie do zagadnienia czciej podyktowane jest niewaciwym nastawieniem do nauki czy te bazowaniem na tych samych technikach uczenia si, co w dziecistwie, ni samym procesem starzenia si. Przyczyn niepowodze pochopnie szuka si np. we wasnej sabszej wydolnoci intelektualnej, anieli w faktycznej sabej wiedzy metodycznej w zakresie uczenia si dorosych. Zatem kluczowym zagadnieniem jest dostrzeenie zmian ilociowych i jakociowych w rnych okresach dorosoci i w oparciu o nie opracowanie wskazwek dla nauczycieli i samych uczcych si dorosych w celu podniesienia jakoci dochodzenia do wiedzy i nabywania nowych umiejtnoci (A. Matlakiewicz, H. Solarczyk-Szwec 2005, s. 26).

17

Wykres 2 Ostro wzroku a wiek

Opracowanie wasne. ( ze: W. Szewczak, 1559, s. 50)

ostrod wzroku
15

20

25

30

35

40

45

50

55

60

65

wiek

Analizujc zagadnienie moliwoci rozwojowych dorosego naley zwrci uwag na postpujce z wiekiem zmiany fizyczne. Nie ulega wtpliwoci, e pogarszaj si wskaniki fizjologiczne naszego caego ciaa. Zauwaalne zmiany to: zmniejszenie si pojemno yciowej puc, wyduenie czasu reakcji na bodce suchowe i wzrokowe, malejca masa mini i szybko ruchw dowolnych, sabnicie wzroku, suchu, wraliwoci na dotyk i szybkoci reakcji. Jak podkrela W. Szewczuk najwaniejsze jest jednak dostrzeenie, e czym innym jest zagadnienie sprawnoci sensorycznych, zwizanych z funkcjonowaniem organw zmysowych, a czym innym sprawnoci poznawania rzeczywistoci i dziaania w niej (W. Szewczuk 1962, s. 47). Rozrnienie to jest kluczowe dla interpretacji danych. W badaniach psychologicznych przez dugi okres czasu nie uwzgldniano tej kwestii, koncentrujc si na obniajcych wraz z wiekiem sprawnociach senso-motorycznych (wykresy 1, 2, 3). Wraz z wiekiem maleje bowiem ostro wzroku i suchu, a take wraliwo dotykowa. Udowodniono, i z wiekiem pogarsza si ostro widzenia i akomodacja oka. Akomodacja soczewek ocznych zmniejsza si od okresu dziecicego, renica o 1/3 od 20 do 60 roku ycia oraz ilo wiata dochodzcego do siatkwki. Jednak do 50 roku ycia zmiany te nastepuj powoli i stopniowo. Metod zapobiegawcz jest stosowanie odpowiednich szkie, zapewnienie wysokije higieny oka oraz dbao o waciwe owietlenie (A. Matlakiewicz, H. Solarczyk-Szwec 2005, s. 26). 18

Wykres 3 Ostro suchu a wiek

Opracowanie wasne. (za: W. Szewczuk, 1959, s.50)

Od 14 roku ycia nastpuj pogorszenei suchu, tony wysokie s mniej syszane, a wypowiadane spgoski mog powodowa trudnoci w rozumieniu mowy u dorosych, szczeglnie u osb starszych. Wane jest zwrcenie uwagi modym osobom na konsekwencje przebywania w haasie czy suchania gonej muzyki. Wraz z wiekiem sabnie prdko syszenia, dlatego te osoby starsze potrzebuj wicej czasu na przetworzenie informacji w wiadmoci. Istotna jest rnie wiadomo nauczyciela andragoga, ktry nie powienien za szybko przekazywa treci.

19

Wykres 4 Wraliwo dotykowa a wiek

Opracowanie wasne. (za: W. Szewczuk, 1959, s.50)

Wraz z wiekeim sabnie sprawno dotykowa, jednak znaczce zmiany dostregalne s po 50 roku ycia. Sabnie tylko sprawno sensoryczna zwiaana z analizatorem co mona kompensowa. Jednak dla procesu uczenia si kluczowa jest zdolno przetwarzania danych, analizy i syntezy. Wana staj si take zdolno rozwizywania problemw, z czym jak si okazuje to wanie doroli radz sobie lepiej ni dzieci czy modzie (A. Matlakiewicz, H. Solarczyk-Szwec 2005, s. 27). Istotne jest zwrcenie uwagi na zmiany inteligencji w okresie dojrzaoci. W poowie XX wieku D. Wechsler dokona analizy krzywej wydaljnoci fizycznej i zmiany inteligencji ludzi w przedziale wiekowym 15-65 lat ycia. W swoich badaniach wykaza, i kada zdolno czowieka po pocztkowym wzrocie osiga swoje maksium po czym zaczyna male. Ten spadek jest pocztkowo bardzo wolny, lecz po pewnym czasie ronie w znaczny sposb. Wiek osignicia maksimum jest dla poszczeglnych zdolnoci niejednakowy, lecz rzadko nastpije ono po trzydziestym roku ycia, w wikszoci przypadkw ma miejsce w poowie lat dwudziestych. Od momenty rozpoczcia si spadku trwa on nieustannie. Midzy trzydziestym a szedziesitym rokiem ycia jest mniej wiecej linearny. Mona go opisa w przyblieniu za pomoc rwnania pierwszego stopnia (A. Matlakiewicz, H. Solarczyk-Szwec 2005, s. 28).

20

Wykres 5 Zmiany inteligencji i wydolnoci fizycznej (mierzonej maksymalnym pochoniciem tlenu) z wiekiem
Linia gruba: wyniki testw inteligencji; Linia cienka: wydolno fizyczna Opracowanie wasne. rdo: D. Wechsler, Hold and Dont Hold Tests, w: S. M. Chown (red.), Human ageing. Selected readings, Harmondsworth, 1972, s. 26-27.

Wykres 4 jednoznacznie wykazuj, e spadek inteligencji w okresie dorosoci jest stopniowy i powolny. Cho szczyt inteligencji przypada pomidzy 23 a 25 rokiem ycia to w kolejnych latach zmiany postpuj agodnie. Ponadto Wechsler podkreli, e nie wszystkie zdolnoci intelektualne malej z wiekiem w takim samym tempie. Najmniejsze pogorszenie wynikw odnotowano w testach wymagajcych znajomoci, rozumienia wielu sw, natomiast wiksze w testach wymagajcych zapamitywania i wykonywania operacji arytmetycznych (Z. Pietrasiski 1990, s. 16). W celu wyjanienia zjawiska badania podjli J. Horn i R. Cattell, ktrzy wprowadzili rozrnienie dwch rodzajw inteligencji: pynnej i skrystalizowanej. Inteligencja pynna jest to inteligencja wrodzona. Do jej badania Cattell stworzy testy neutralne kulturowo, ktre nie wymagaj wiedzy a jedynie porwnywania serii prostych rysunkw i wykrywania prawidowoci ukrytych w ich zrnicowaniu i sposobie uszeregowania. Natomiast inteligencja skrystalizowana rozwija si w wyniku procesu uczenia si, nabywania wprawy. Jest reprezentowana przez wywiczone czynnoci umysowe, znajomo jzyka, posiadan wiedz. Jej rozwj determinuje rodowisko, w ktrym si wyrasta, a take aktywno i zainteresowania jednostki. Jak wykazay badania Horna i Cattella u dorosych obnia si z wiekiem inteligencja pynna, co wyraa si w spadku zdolnoci do intensywnej koncentracji uwagi i jej podzielnoci pozwalajcej kontrolowa kilka dziaa jednoczenie. Jak wyjaniaj badacze ma to zwizek z pogarszaniem si ukrwienia mzgu i zaopatrzenia w tlen pewnych 21

jego obszarw nie s to jednak zmiany radykalne ani skokowe, a powolne i stopniowe. Zmiany te nie s na tyle istotne, aby nie pozwalay na dalsz kumulacj wiedzy i dowiadczenia intelektualnego dorosych, w szczeglnoci aktywnych umysowo. Ponadto przy wykonywaniu zada, w ktrych wanym elementem jest szybko przetwarzanych informacji czowiek dorosy potrafi z powodzeniem kompensowa spadek inteligencji pynnej przez rozwj inteligencji skrystalizowanej, ktra nie polega wycznie na przyrocie wiedzy i informacji (Z. Pietrasiski 1990, s. 24-25). wiadomy wasnych ogranicze i mocnych stron w procesie uczenia si dorosy potrafi wypracowa nowe, lepsze strategie mylenia, w wyniku odpowiedniej organizacji wiedzy. Modzi uczcy si, niekiedy nawet lepiej przygotowani teoretycznie, czsto jedynie odtwrczo traktuj dane treci. Doroli za maj wiksze szanse na odwoanie si do yciowych dowiadcze, bardziej elastycznego podejcia do danej wiedzy, z powodzeniem adaptujc j do praktyki zawodowej. Aby dorosy ucze mg pokona trudnoci wynikajce ze stopniowo wraz z wiekiem obniajcej si inteligencji pynnej musi zosta wyposaony w wiedz, w jaki sposb najlepiej uczy si. Kluczowym zagadnieniem jest odpowiednia organizacja wiedzy (A. Matlakiewicz, H. Solarczyk-Szwec 2005, s. 29). Analizujc zagadnienie diagnozy inteligencji naley wspomnie o sabociach i ograniczeniach wynikajcych ze stosowania testw do badania inteligencji. Powinny one bada zarwno inteligencj pynn, jak i skrystalizowan. Jest to o tyle trudne, e chcc oceni posiadane wiadomoci naley wzi pod uwag fakt, e nigdy nie s one neutralne kulturowo. Tym samym kady test musi by standaryzowany, aby nie dyskryminowa adnej z badanych grup. W latach pidziesitych i szedziesitych XX wieku w Stanach Zjednoczonych testy ukadane przez przedstawicieli rasy biaej nie uwzgldniay specyfiki kulturowej innych ras, tym samym lepsze wyniki uzyskiwali przedstawiciele rasy biaej. W celu uniknicia jednostronnoci i pochopnej diagnozy, w testach wystpuje wiele zada do wykonania. Cieszcy si du popularnoci w Polsce test Wechslera Bellevue obejmuje takie kategorie zada jak: wiadomoci, rozumienie, arytmetyka, powtarzanie cyfr, podobiestwa, sownik, porzdkowanie obrazkw, braki w obrazkach, ukadanki, klocki, symbole cyfr. Spord nich zadaniami typowymi na inteligencj skrystalizowan s wiadomoci (pytania typu: Co to jest?, gdzie ley?, kto wynalaz?, kto odkry? itp. oraz sownik, wymagajcy wyjanienia okrelonych poj. Kiedy przyjrzymy si chociaby sownikowi to mona zauway, e pojcie nieszpory bdzie trudniejsze do wyjanienia dla osoby wychowanej w spoecznoci nie-katolickiej. Jest to przykad trudnoci w stworzeniu narzdzia sucego w miar obiektywnej ocenie inteligencji. Specyficzne trudnoci 22

pojawiaj si w diagnostyce czowieka dorosego. Testy najczciej bywaj konstruowane na uytek dzieci i modziey, w celu analizy trudnoci w uczeniu si, diagnozy dojrzaoci szkolnej. Poddawane jest w wtpliwo czy mog rwnie dobrze ocenia moliwoci umysowe dorosych, szczeglnie e odwouj si w wielu zadaniach do wiadomoci typowo podrcznikowych, ktre dla dorosego s czsto odleg przeszoci. Ponadto wiedza badana w testach na inteligencj jest czsto obca zainteresowaniom dorosych (A. Matlakiewicz, H. Solarczyk-Szwec 2005, s. 30). Kolejnym zarzutem, ktry pojawia si przy ocenianiu inteligencji dorosych przy pomocy testw jest kwestia oceniania wykonywania zada na czas. Ot wraz z wiekiem sabnie czas reakcji na bodce wzrokowe i suchowe (patrz wykres 1.5), co wymaga w procesie nauczania-uczenia si zwrcenia uwagi na duszy czas ekspozycji treci, powolniejsze tempo i zwikszenie powtrze dla osb dorosych. Ponadto nauczyciel powinien sobie zdawa spraw, e doroli bd sabiej wypada w zadaniach na czas w porwnaniu z dziemi i modzie.

Wykres 6 Czas reakcji a wiek

Opracowanie wasne. (za: W. Szewczuk, 1959, s.51)

Badania nad uczeniem si dorosych zwracaj uwag na zaleno pomidzy zdolnoci uczenia si a aktywnoci intelektualn dorosego. Brak aktywnoci ruchowej upoledza sprawno fizyczn, niekorzystnie wpywa na kondycj jednostki. Analogicznie moemy stwierdzi, e brak wyzwa w sferze intelektualnej, pobudzania si do wysiku umysowego, bazowanie jedynie na zrutynizowanych czynnociach dnia codziennego i ycia zawodowego doprowadza do obnienia sprawnoci intelektualnej jednostki. Czsto zbyt 23

pochopnie wyjania si procesem starzenia sabnce wraz z wiekiem wyniki testw na inteligencj czy spadkow tendencj zdolnoci uczenia si. Podczas gdy to dowiadczenia danej jednostki, funkcjonowanie na pograniczu deprywacji intelektualnej s gwn przyczyn tego stanu. Nie naley dziwi si, e doroli powracajcy do nauki po duszej przerwie napotykaj na okrelone trudnoci w uczeniu si. Z drugiej strony aktywni intelektualnie doroli potrafi zdobywa znaczce osignicia a do sdziwego wieku. Ciekawe wyniki w tym zakresie uzyska w swoich badaniach Wechsler, ktry stwierdzi, e nie u wszystkich badanych odnotowano obnienie wynikw testu na inteligencj. Ot u osb zdolnych (nadprzecitnych) i aktywnych umysowo wyniki testw na inteligencj ulegy poprawie (patrz wykres 1.6) (A. Matlakiewicz, H. Solarczyk-Szwec 2005, s. 31). Zaleno pomidzy inteligencj (mierzon testami)

Wykres

a wiekiem w grupie osb umysowo uzdolnionych (nadprzecitnych)

Opracowanie wasne. (za: : Z. Pietrasiski, 1990, s.24.)

W koncepcji E.Eriksona staro to czas osignicia penej dojrzaoci, mdroci i wewntrznej inteligencji. Analizuj osignicia w staroci, mona wskaza liczn grup ludzi starszych, yjcych w warunkach niedobu aktywnoci intelektualnej, ktre wpywa negatywnie na ich funkcjonowanie. Brak stymulacji oraz okrelonych wyzwa intelekrualnych znacznie wpaywa na ograniczone szanse sprawnoci umysowej. Z analizy bada mona ednoznacznie stwierdzi, e mwienie o spadku inteligencji jest stwierdzeniem uproszczonym. Badania K. Schaiea potwierdzaj i do 70 roku ycia tylko cz osb wykazuje znaczce pogorszeie wynikw, cz za wykazuje popraw. Udowodni on, e obserwowane u dorosych rnice wynikw zalene s nie tylko od wieku, ale take od kohorty, czyli przynalenoci do okrelonego rocznika urodzenia. Osoby urodzone pniej i wychowane w korzystniejszych warunkach majc np. 50 lat mog mie 24

lepsze wyniki ni pidziesiciolatkowie urodzeni duo wczeniej (B. Harwas-Napierala, J. Trempala (red) 2001, s. 247). Analizujc zagadnienie uczenia si dorosych nie sposb pomin bada przeprowadzonych przez E. L. Thorndikea. W oparciu o nie autor skonstruowa krzyw, ktra obrazuje, w jaki sposb zmienia si z wiekiem zdolno uczenia si czowieka.

Wykres 8 Krzywa sprawnoci uczenia si w zalenoci od wieku (za: E. L. Thorndike, 1951, s.67.)

Sprawno uczenia si osiga swoje maksimum w 25 roku ycia. Opada mniej ni o 1% rocznie, tak i pomidzy 25 a 40 rokiem ycia czowiek wykazuje wiksz sprawno uczenia si, anieli w latach dziecistwa. Z kolei w tym przedziale wiekowym poziom osigany jest porwnywalny do tego, reprezentowanego we wczesnej modoci (14-18 lat). Jak jednak podkrela Thorndike wykres ten mwi o przecitnej sprawnoci uczenia si rnych rzeczy. Nie istnieje bowiem jedna sprawno uczenia si. Moemy mwi o pewnej liczbie rnych rodzajw uczenia si, podlegajcych rnym prawom. Czym innym jest nauka obsugi programu komputerowego, czym innym uczenie si jzyka obcego czy prowadzenia samochodu. Okazuje si, e moliwoci uczenia si mog zalee w wikszym stopniu od inteligencji oglnej danej jednostki, anieli od wieku (A. Matlakiewicz, H. Solarczyk-Szwec 2005, s. 32).

25

Sabnca wraz z wiekiem pami mechaniczna zostaa zauwaona w badaniach W. Szewczuk (wykres 1.7). Badaniami obj dorosych analfabetw oraz ich nauczycieli. Zauway, e obie grupy borykaj si z problemami w zapamitywaniu niepowizanych ze sob treci. Ponadto jeli materia jest nowy i na dodatek do siebie podobny (np. wyrazy: rosa, rasa, rysa, rota, rata itp.) to wystpuj wiksze trudnoci w jego przyswojeniu. Wanym zatem jest rnicowanie wprowadzanych treci, poniewa im mniej zrnicowany jest materia utrwalany, tym trudniejsze jest jego zapamitanie. Atutem uczcego si dorosego, szczeglnie osoby aktywnej intelektualnie jest kompensacja obniajcej si pamici mechanicznej bazujc w uczeniu si na pamici logicznej (A. Matlakiewicz, H. SolarczykSzwec 2005, s. 33). Pami jest to okrelenie dla wieloci procesw: zapamitywania, przechowywania i odtwarzania, przypominania, rozpoznawania i uczenia si na nowo. W procesie uczenia si due znaczenie maj rwnie cechy pamici jak trwao, ktra odnosi si do funkcji przechowywania, na jak dugo jestemy w stanie co zapamita. Nastpnie szybko dotyczca funkcji zapamitywania, inaczej atwo uczenia si. Dokadno - zgodno pomidzy tym, co zapamitywano a odtworzeniem. Wana jest take gotowo do odtwarzania, pojemno, tzw. zakres, a wic jak duo rnorodnego materiau jestemy w stanie zapamita w czasie jednej ekspozycji. Pami mechaniczna jest tylko jednym elementem rnorodnych procesw kryjcych si pod pojciem pamici i tym samym nie stanowi kluczowej bariery w procesie uczenia si. Jednak aby skompensowa obniajc si sprawno pamici mechanicznej korzystnym jest wykorzystanie mnemotechnik w uczeniu si, odwoujcych si do skojarze, ktre uatwi uczenie si (np. MIND MAP Tonyego Buzana). Wanym jest rwnie okrelenie wasnych mocnych stron w procesie zapamitywania i dobranie odpowiednich technik uczenia si. Wyodrbniamy bowiem rwnie pami zalen od rodzaju analizatora, a wic wzrokow, suchow, dotykow (A. Matlakiewicz, H. Solarczyk-Szwec 2005, s. 34).

26

Wykres 9 Pami mechaniczna a wiek

Opracowanie wasne. (za: W. Szewczuk, 1959, s. 51. )

zapamitywanie zgosek
15

20

25

30

35

40

45

50

55

60

65

wiek

Naley wzi pod uwag, e wraz z upywem lat stan zdrowia i energii czowieka pogarsza si, co nie pozostaje bez wpywu na proces uczenia si. Pogarszaj si wskaniki fizjologiczne naszego ciaa. Jednak zmiany te s stopniowe i dopiero w podeszym wieku stanowi faktyczne utrudnienie procesu uczenia si. W zwizku z obniajc si prdkoci syszenia oraz malejc szybkoci reakcji na bodce wzrokowe i suchowe nauczyciel powinien dostosowa tempo przekazu treci do moliwoci dorosych. Wana jest odpowiednia ilo powtrze i duszy czas prezentacji treci ksztacenia. Sabnie pami mechaniczna aby wspomc proces uczenia si, dobrze jest odwoa si do technik wykorzystujcych skojarzenia, np. techniki tworzenia mapy mzgowej mind map. Istotnym warunkiem skutecznego zapamitywania jest zwizek z dziaaniem. Im wiksze znaczenie dla naszej dziaalnoci ma przedmiot lub jaka jego cecha, tym szybciej utrwala si w pamici. Du rol w zapamitywaniu odgrywa nastawienie, ch zapamitania danych treci nie tylko na nastpne zajcia czy egzamin, ale na duej. Jeli czowiek skoncentruje wiadomie uwag na danym przedmiocie lub postawi sobie wyrane zadanie zapamitania jakiego materiau pamita go potem lepiej i bardziej trwale. Ponadto w procesie zapamitywania wan rol odgrywaj emocje. Badania w tym zakresie nie s jednoznaczne, niemniej stwierdzaj, e przyjemne przeycia pamitamy lepiej i duej od 27

przykrych, wypieranych przez czowieka ze wiadomoci. W swoich badaniach S. Mika stwierdzi, e osoby wierzce lepiej zapamityway teksty zawierajce wywody przychylne dla religii, natomiast niewierzcy pamitay lepiej teksty o treci ateistycznej (A. Matlakiewicz, H. Solarczyk-Szwec 2005, s. 36). W procesie uczenia si dorosych mona wymieni nastpujce problemy i utrudnienia, ktre wpywaj na efekty uczenia si jak brak czasu. Doroli nie s w stanie powica tyle swojego czasu na nauk, co dzieci i modzie uczszczajca do szkoy, dla ktrych jest to gwna aktywno, stale stawiajca okrelone wymagania i pobudzajca do rozwoju. Tym, samym trudno jest porwna wyniki uczenia si ludzi modych i dorosych. Ponadto uczenie si dorosych zawsze odbywa si kosztem czego: kosztem czasu dla rodziny, kosztem czasu powiconego na hobby, ycie towarzyskie czy obowizki domowe i zawodowe. Niejednokrotnie dorosy staje przed trudnym wyborem: uczy si czy zaj rodzin, spdzi czas z przyjacilmi. Wskutek wieloci obowizkw doroli czsto nie ucz si systematycznie oraz wybieraj nie najdogodniejsze dla wysiku umysowego pory, pracujc chociaby w nocy, co nie pozostaje bez wpywu na wyniki uczenia si. Dusza przerwa w nauce, odwyknicie od uczenia si, brak wprawy nie uatwia nauki, szczeglnie gdy dorosy powraca do pewnych nawykw uczenia si z czasw dorastania, ktre nie s najefektywniejsze w dorosoci. Brak zainteresowania nauk lub okrelonymi treciami. Kiedy jednostka postrzega dane treci jako cakowicie nieprzydatne bdzie napotyka trudnoci w ich przyswojeniu. Ten brak zainteresowania moe take wynika z niezrozumienia okrelonych zagadnie, ucze musi mie zatem swobod, by zachcany do zadawania pyta. Nauczyciel winien nie tylko przekazywa treci, ale rozbudzi zainteresowanie nimi poprzez podawanie ciekawych przykadw, wskazujc na moliwo ich wdroenia do praktyki, tumaczc przyczyny, dla ktrych warto si z nimi zapozna (A. Matlakiewicz, H. Solarczyk-Szwec 2005, s. 37). Ze nastawienie do uczenia si jest bardzo czsto wynikiem zych wczeniejszych dowiadcze, niepowodze w nauce. Ucze moe mie ze nastawienie do danych przedmiotw, postrzeganych subiektywnie jako zbyt trudnych; do wybranych treci czy te do samego nauczyciela, ktry pracujc z dorosymi (take modymi dorosymi) powinien traktowa ich jako partnerw do rozmowy, odwoujc do ich dowiadcze, czerpic z nich dla wasnej praktyki. W zwizku z wprowadzeniem do nauki elementw informatyki mona zaobserwowa duo wiksze bariery czy wrcz lk przed komputerem wrd starszych dorosych.

28

Motywacja do nauki w Polsce doroli najczciej podejmuj ksztacenie zawodowe, co wynika z chci podniesienia swoich szans na rynku pracy. Zatem jest to zewntrzne rdo motywacji, doroli traktuj edukacj instrumentalnie, jako narzdzie do osignicia danego celu. Odnoszc si do koncepcji zewntrz- i wewntrz-sterownoci, ktra wskazuje, e wikszo ludzi potrzebuje specjalnych zewntrznych bodcw: nagrody, zachty, postawienia jednostki w sytuacji zagraajcej utrat czego, co jest dla niej cenne bd kary, aeby osign zamierzony cel warto wyznacza dorosym tego typu wyzwania, pobudzajc w ten sposb do wysiku, motywujc do nauki. Jednoczenie dobrze jest poczyni starania w kierunku uwiadomienia i odwoywania si do wewntrznej motywacji dorosych uczniw, wskazujc na warto nauki samej w sobie w kontekcie moliwoci ubogacania siebie, poszerzenia horyzontw mylowych, nie zasklepiania si tylko w dotychczasowym wiecie (A. Matlakiewicz, H. Solarczyk-Szwec 2005, s. 38).

29

2. Specyfikacja pracy Policji

2.1. Historia Policji

Pierwsze lady dziaalnoci policyjnej moemy zauway ju w staroytnoci. Pierwowzorem wspczesnego policjanta skarbowego byli mincerze, ktrzy strzegli mennic pastwow. Ponadto zajmowali si ciganiem danin i ca, prawidowym obiegiem monetarnym w pastwie, zapobieganiu "psuciu" monety - rwnie przez okres redniowiecza. W X-XII wieku w Polsce, podobnie jak w caej Europie, nie byy jeszcze rozdzielone funkcje administracyjne, policyjne i sdownicze. Dlatego te niektrzy urzdnicy ksicy, jak komes paacowy, namiestnicy, kasztelanowie, justycjariusze speniali rol policyjn. W pniejszym redniowieczu funkcj quasi policyjn przej marszaek, ktry przetrwa do koca I Rzeczypospolitej. Odpowiada za bezpieczestwo osobiste krla, jego otoczenia, poskramianie rozruchw, gwatw i zamieszek. Surowe wyroki wymierzone byy rwnie w osoby zajmujce wysokie stanowiska pastwowe. W 1652 roku podkanclerzy koronny Hieronim Radziejowski zosta skazany na kar mierci za gwat (A. Misiuk 2006, str. 9). Szczeglne zasugi dla nowego pojmowania funkcji policyjnych wnis marszaek koronny Franciszek Bieliski poprzez dziaania dla ochrony bezpieczestwa publicznego. Utworzy rwnie tzw. "Komisj Brukow", ktra miaa za zadanie oczyci miasto, zbudowa kanalizacj, wybrukowa i owietli ulice. Jednym z rezultatw jednoczenia si pastwa polskiego po okresie rozbicia dzielnicowego, byo pojawienie si instytucji starosty. Penic funkcje sdowe, odpowiada za stan bezpieczestwa i porzdku publicznego, a take prywatnego. Pomoc suyy mu tzw. sugi starociskie, m.in. burgrabiego, ktry dba o niedopuszczenie do kradziey na obszarze grodu i drogach publicznych (A. Misiuk 2006, str. 30-34). Proces lokacji miast polskich na zasadach prawa niemieckiego powodowa przejmowanie wadzy przez rady miejskie wraz burmistrzem. Tworzyli oni specjalne organy tzw. stre porzdku, jak tumacz, czcy funkcje policji handlowej i politycznej. W trakcie kontroli handlowej zajmowa si obserwacj dziaalnoci szpiegowskiej na wschodnich terenach Rzeczypospolitej. Rol urzdnikw policji sdowej penili prokuratorzy. Wane funkcje zwizane z utrzymaniem porzdku publicznego mieli take: instygator - rodzaj policjanta sdowego; syndyk - policjant podatkowy i kryminalny oraz hutmen funkcjonariusz policji targowej i opiekun kluczy do bram miejskich. 30

W XVI - XVII wieku ze wzgldu na szybki rozwj przestpczoci pospolitej w miastach, utworzono stra miejsk i milicj (A. Misiuk 2006, str. 38-45). W pierwszej poowie XVIII wieku rol aparatu policyjnego penia take stra marszakowska, tracc tym samym pierwotn funkcj ochrony osobistej krla. W okresie panowania krla Stanisawa Augusta Poniatowskiego rozpoczto szeroko pojte reformy ycia spoecznego. W 1775 roku Rada Nieustajca utworzya Departament Policji, pod wadz Marszaka Wielkiego. Jako pierwszy organ pastwowy nadzorowa dziaalno organizacji policyjnych w caym kraju poprzez komisje "Boni Ordinis". W 1791 roku powoano Komisj Policji Obojga Narodw, ktra obja zwierzchnictwo nad sprawami bezpieczestwa i porzdku wewntrznego w kraju. W skadzie Komisji znaleli si Marszakowie oraz przedstawiciele wszystkich stanw z Maopolski, Wielkopolski i Litwy, z wielkim marszakiem koronnym Michaem Mniszechem na czele. Ze wzgldu na uprawnienia przejli sprawy policji kryminalnej, porzdkowej, obyczajowej, sanitarnej i opieki spoecznej. W okresie upadku Rzeczypospolitej podstawow rol policji byo ledzenie osb, ktrzy angaowali si w sytuacje rewolucyjn Francji (A. Misiuk 2006, str. 50-57). Wyspecjalizowany aparat cigania i ledztwa powsta w okresie insurekcji kociuszkowskiej. Prowadzenie ledztwa przeja Deputacja Indagacyjna, za badaniem dokumentw urzdowych Skad do Rewizji Papierw. Wizienia nadzorowane byym przez Deputacj Dozorcz i Deputacj do Rewizji Poczty. W dniu 28 maja 1794 roku funkcje te zostay przejte przez Wydzia Bezpieczestwa, do zada ktrego naleay rewizje domowe, kontrola paszportw, aresztowania, nadzr nad winiami. Ponadto funkcje porzdkowe speniaa przedpowstaniowa policja oraz milicja wywodzca si z pospolitego ruszenia. Upadek niepodlegoci spowodowa wprowadzenie w obszarach okupowanych prawa, zwyczajw, instytucji i urzdnikw pastw zaborczych. W Warszawie Dyrekcj Policji kierowa niemiecki urzdnik von der Oye. W zaborze rosyjskim pozostawiono polskie instytucje ochrony bezpieczestwa, a w Galicji wprowadzono administracj austriack (A. Misiuk 2006, str. 60-71). W 1806 roku Ksi Jzef Poniatowski przej wadz nad Warszaw, a naczelnikiem policji zosta Joachim Moszyski. W dniu 15 stycznia 1807 roku zastpi go dyrektor-rektor policji - Aleksander Potocki. W oparciu o wzory francuskie, w nowo utworzonych departamentach za sprawy bezpieczestwa i porzdku odpowiada mianowany przez krla komisarz policji. Do jego zada naleao skadaniem przeoonym okresowych raportw, ochrona porzdku, nadzorowanie budynkw wiziennych, drg, cen ywnoci, przeciwdziaanie epidemiom, wykrywanie dezerterw, cenzurowanie gazet z punktu widzenia 31

polityki pastwa, zwalczanie ebractwa. Komisarza wspierali w dziaaniach intendenci, w powiatach za podprefektowie, prezydenci miast, burmistrzowie, za w gminach wiejskich wjtowie i sotysi. System upad w 1813 roku, gdy Rosjanie przejli Ksistwo Warszawskie po klsce Wielkiej Armii (A. Misiuk 2006, str. 87-90). W zaborze pruskim i austriackim przetrway te same struktury policyjne. Natomiast w Krlestwie Polskim policja zajmowaa si inwigilacj niepodlegociowych inicjatyw polskich dziaaczy. Od 1813 roku zarzd tajnej policji sprawowali: policmajster wieczyn i genera-major owicki. W pniejszym okresie zwana Wysz Tajn Policj, miaa trzy wydziay, a jej kierownictwo powierzono gen. Krucie. W 1817 roku w Warszawie powoano policje municypaln, kierowan przez Mateusza Lubowidzkiego. Skadaa si z policji ledczej, sdowo-policyjnej oraz urzdu targowo-tandetnego, suby rogatkowej i cyrkuy miejskiej (A. Misiuk 2006, str. 93-96). ycie publiczne zostao cakowicie "upolicyjnione". W 1821 roku w celu sprawniejszego zwalczania inicjatyw niepodlegociowych stworzono Centralne Biuro policji dla Warszawy i Krlestwa. Doprowadzio to do przygotowa konspiracyjnych spoeczestwa i wybuch powstania listopadowego. Porzdkiem publicznym zajmoway si trzy pwojskowe formacje. Gwardia Narodowa Warszawska, liczca ponad 6 tysicy przedstawicieli zamonego mieszczastwa, patrolowaa ulice i strzega bezpieczestwa gmachw publicznych. Stra Bezpieczestwa skadajc si z 15 tys. biedoty miejskiej penia sub wartownicz oraz ochraniaa transporty broni. Z kolei Gwardi Miejsk tworzyli zamoniejsi mieszczanie pochodzenia ydowskiego. Wraz z upadkiem powstania organizacje te zostay rozwizane (A. Misiuk 2006, str. 110-115). W okresie powstania styczniowego w Rzdzie Narodowym powsta Wydzia Policji, podzielony na trzy sekcje: warszawsk, prowincjonaln oraz stray narodowej i andarmerii. Zajmowa si sprawami bezpieczestwa, wpywaniem na opini poszczeglnych grup spoecznych w interesie wadz powstaczych, ciganie osb szkodzcych sprawie polskiej. W dniu 8 czerwca 1855 roku Rzd Narodowy wyda rozkaz samorzdom utworzenie stray bezpieczestwa, majce za cel udzielanie informacji kontrwywiadowczych i wywiadowczych dotyczcych wadz i wojsk carskich (Socha R., Letkiewicz A., Gua P. 2010, str. 32- 36). W zaborze rosyjskim zaoenia powstania struktur organw porzdku publicznego zawieraa Konstytucja Krlestwa Polskiego z 1815 roku. Wedug niej urzd municypalny i urzd wjta stay na stray porzdku publicznego. Jednak urzdy policyjne zostay podporzdkowane organom policji carskiej. W miastach tworzono urzdy inspektorw policji

32

oraz policmajstrw, albo dozorcw policyjnych i rewizorw. Natomiast w gminach za porzdek odpowiedzialna bya andarmeria (A. Misiuk 2006, str. 117-120). W 1868 roku Aleksander II przeprowadzi reformy sub policyjnych i andarmerii. Zorganizowana na wzr zachodnioeuropejski policja oglna strzega bezpieczestwa na wsi (strae ziemskie) i w miastach (policja miejska). Reformy przyniosy te zmiany w andarmerii. Nie mogli w niej peni suby Polacy ani ydzi, jej stan etatowy podniesiono do 1258 ludzi, a uprawnienia wzrosy (A. Misiuk 2006, str. 130-133). W 1881 roku powsta Oddzia Ochrony Porzdku i Bezpieczestwa Pastwowego, tzw. "ochrana". Miaa szerokie uprawnienia do kontroli ycia spoecznego i umysowego obywateli. W pniejszym okresie ochrana zajmowaa si czynnociami operacyjnymi (konfidencjonalnymi), a andarmi wykonywali funkcje ledcze. Nasilajca si propaganda rewolucyjna na ziemiach zaboru rosyjskiego spowodowaa zmiany w 1900 roku Kancelarii Specjalnej w Wydzia Ochrony Porzdku i Bezpieczestwa Publicznego w Warszawie, czyli i ochran warszawsk. Jej pierwszym naczelnikiem zosta ppk. Antoni Kowalewski. Posiadaa ona m.in. archiwum podejrzanych oraz bibliotek wydawnictw nielegalnych (A. Misiuk 2006, str. 140-146). W zaborze austriackim istniay dyrekcje policji oraz oddziay andarmerii utworzone w 1849 roku. Najwaniejsze znajdoway si w Warszawie i w Krakowie. Tam te za stan porzdku miast odpowiadali sdziowie ziemscy (landwjtowie), ustanowieni w poszczeglnych dzielnicach. Mieli oni do pomocy kilku strw nocnych i ziemskich. Wan rol kontroln odgrywa nadzorca dzielnicowy, ktry nie wchodzi w skad urzdu landwjta, lecz by pracownikiem Dyrekcji Policji (A. Misiuk 2006, str. 151-157). Wiosna Ludw przyniosa zmiany w zaborze austriackiego. Zlikwidowano Dyrekcj Policji, a jej kompetencje przej miejscowy magistrat. W 1852 roku utworzono Starostwo Grodzkie, a po kolejnych czterech latach powrcono do instytucji Dyrekcj Policji, dziaajcej do koca istnienia Cesarstwa Austro-Wgierskiego. W Wolnym Miecie Krakw w ramach Dyrekcji Policji sub penio 500 milicjantw i 40 konnych andarmw. W 1817 roku milicj podzielono na ruchom (penic sub policyjn) oraz nieruchom (penic sub wartownicz i honorow). andarmeria zajmowaa si wykrywaniem zbrodni i cikich przestpstw, aresztowaniem przestpcw zapobieganiem ebractwu i wczgostwu, ochron wasnoci i bezpieczestwem mieszkacw, zapobieganiem i likwidowaniem nielegalnych zgromadze. Specjalne zezwolenia umoliwiay im dokonywanie rewizji (jedynie w dzie, a w nocy tylko w sytuacjach nie cierpicych zwoki) (A. Misiuk 2006, str. 169-171). 33

W andarmerii obowizyway okrelone kryteria przyjcia. Kandydat-mczyzna w wieku 25-40 lat, o wzrocie minimum 5 stp i 4 cale, ktry odsuy 6 lat w wojsku lub 5 lata w milicji. Musia wykaza si znajomoci czytania i pisania po polsku. Wyrnia si powag, wyznawa wiar chrzecijask, wyrzeka si hazardu, pijastwa i nierzdu. Osoba taka nie moga prowadzi szynku ani zakadu rzemielniczego. W 1849 roku w trakcie reorganizacji sub policyjnych Austrii, andarmeria krakowska zostaa wchonita przez austriack (A. Misiuk 2006, str. 175-180). Struktura policji w zaborze pruskim funkcjonowaa w miecie jako prezydia policji, a w gminach wiejskich - policje gminne i oddziay andarmerii. Sub porzdkowe by dobrze rozwinite. zatrudniaa Policja dzielia si na: porzdkow (prewencyjn), i kryminaln i administracyjn. Ostatnia bya instytucj niezmilitaryzowan i nieumundurowan, urzdnikw prowadzcych dziaalno ewidencyjn administracyjnowychowawcz. Podstawowym pionem policji wykonawczej bya umundurowana policja porzdkowa, ktra chronia pastwo, instytucje publiczne, osoby i mienia przed bezprawnymi zamachami, dbaa o bezpieczestwo zgromadze, i utrzymywaa czysto w miejscach publicznych. W policji prewencyjnej istniay ogniwa specjalistyczne: policja drogowa, poarowa, wypadkowa, kolejowa sanitarna. Policja kryminalna jako nieumundurowan formacja, prowadzia czynnoci ledcze i operacyjne. Podlega pod wymiar sprawiedliwoci na obszarze swojego dziaania (A. Misiuk 2006, str. 189-190). W policji wykonawczej suya take andarmeria krajowa, nadzorowana przez ministra spraw wewntrznych, prezydenta regencji i starostwa. Speniajc funkcje porzdkowe, tumia nielegalne zgromadzenia, strajki, rebelie na terenach wiejskich. W zaborze pruskim istniay dodatkowo policje gminne (lokalne), organizowane i zarzdzane przez organy gminnej administracji. Wybuch pierwszej wojny wiatowej uksztatowa Komitet Obywatelski oraz Komitet Obywatelski miasta stoecznego Warszawy, ktre uzupeniy osobowo organy policyjne. Organami wykonawczymi komitetw obywatelskich stay si strae obywatelskie. Struktura wewntrzna Stray Obywatelskiej wygldaa nastpujco: na czele stao prezydium oraz komendantura. W ramach komendantury funkcjonowaa kancelaria gwna oraz wydziay: zewntrzny, miejscowy, wywiadowczo-kryminalny, prawny i intendentura, stra obyczajowa, kasa i zarzdy gmachu. W dniu 11 padziernika 1914 roku utworzono policyjne organy o konkretnych, zawodowych kompetencjach, pod wadz zaborcw. W odzi obok spoecznej Milicji Obywatelskiej powoano zawodow (patn) Stra Miejsk. Organy obywatelskie nie umiay 34

podoa coraz bardziej skomplikowanym i uciliwym zadaniom policyjnym. Rosa liczba wykwalifikowanych i fachowych kadr, ktre w przyszoci mogy zasili szeregi policji w niepodlegej Rzeczypospolitej (A. Misiuk 2006, str. 191-193). We Lwowie, z obawy przed konfliktem polsko-ukraiskim, wadze zgodziy si na utworzenie Miejskiej Stray Obywatelskiej, ktrej naczelnikiem zosta radny Adam Schneider. W dniu 7 wrzenia 1914 roku w zwizku z rosncymi potrzebami powoano Milicj Miejsk. W jej skadzie znajdowao si biuro meldunkowe i biuro bezpieczestwa publicznego (ok. 500 funkcjonariuszy). Zostaa ona zlikwidowana po zajciu Lwowa przez Rosjan. W sierpniu 1914 roku wadze niemieckie przeprowadziy zmiany organizacyjne i kompetencyjne organizacji obywatelskich wspomagajcych policje, zachowujc formacje paramilitarne. Dnia 1 lutego 1916 roku zlikwidowano Stra Obywatelsk i powoano Milicje Miejsk, jako organ porzdkowy, podlegajcy wadzom samorzdowym i okupacyjnym. Milicja Miejska nie miaa uprawnie politycznych i kryminalnych, zastrzeonych dla organw niemieckich i austriackich. Podstawowym zadaniem MM byo utrzymanie porzdku, sprawy dotyczce stanu sanitarnego, przemysowe, handlowe i budowlane. Czonkowie MM byli pracownikami zawodowymi, opacanymi przez samorzdy, jednolicie umundurowani i uzbrojeni w bia bro. Pierwszym naczelnikiem MM w Warszawie zosta Franciszek Radziwi, a jego zastpcami - Ludwik Ptaszyski i Marceli czkowski (A. Misiuk 2006, str. 199-201). Suba w Milicji Miejskiej przyczynia si do objcia stanowisk w policji polskiej. W 1918 roku odzi po ustpieniu Niemcw utworzono organy policyjne, opierajc si na miejscowej MM. Przyjmowano take dowiadczonych policjantw niemieckich, funkcjonariuszy ochrany, ktrzy szkolili nastpnych kandydatw. Podobny sposb organizacji policji polskiej mia przebieg w Lublinie. We wrzeniu 1918 roku w Krakowie Jerzy Grodyski przystpi do tworzenia Milicji Obywatelskiej. Przeksztacono j wkrtce w Maopolsk Stra Obywatelsk, pod kierownictwem in. Hausnera. Pastwowa Komisja Likwidacyjna przystpia do tworzenia instytucji policyjnych. W dniu 13 listopada 1918 w zaborze pruskim oprcz organw policyjnych powoano Stra Obywatelsk. Jej celem bya obrona interesw ludnoci polskiej oraz ochrona porzdku. W Stray poznaskiej dowodzili Julian Lange oraz Karol Rzepecki. Wybuch powstania

35

wielkopolskiego spowodowa przystpienie funkcjonariuszy Stray do walki. Formacja wesza w skad Stray Ludowej, podlegej Naczelnej Radzie Ludowej. Bezpieczestwo publiczne zabezpiecz rwnie andarmeria - Polnische Wehrmacht. W Maopolsce Zachodniej dziaaa andarmeria Krajowa, na ziemiach wschodnich Wojskowa andarmeria Polowa, za w byej Kongreswce - Lubelska andarmeria Krajowa. W obszarach pozamiejskich zaboru pruskiego zorganizowano Polsk andarmeri Krajow. Ugrupowania Polityczne tworzyy kolejn organizacj dbajc o porzdek i bezpieczestwo. Naleay do nich: Stra Bezpieczestwa Publicznego w dyspozycji Narodowej Demokracji oraz Milicja Ludowa Polskiej Partii Socjalistycznej. Lubelska Rada Delegatw Robotniczych tworzya Milicj Ludow. Ponadto powstay: Stra Ludowa, Stra Narodowa, Stra Obywatelska, Stra Policyjna Pastwowa. Formacje te broniy (nawet zbrojnie) interesw swoich partii i ugrupowa politycznych. Instytucje policyjne tworzya rwnie Tymczasowa Rada Stanu oraz Rada Regencyjna. W dniu 5 grudnia 1918 roku Jzef Pisudski jako Naczelnik Pastwa podpisa dekret o "upastwowieniu" Milicji Ludowej PPS. Wedug artykuu 1 miaa by organizacj o charakterze wojskowym, zalen bezporednio od ministerstwa spraw wewntrznych, powoan "dla ochrony i zapewnienia spokoju i bezpieczestwa ludnoci miast i wsi oraz walki z wszelkimi przejawami bezwadu spoecznego" (S. Pieprzny 2007, s. 10, 11). Zlikwidowano suby porzdkowe zarwno ochotnicze jak i obywatelskie. Komenda Gwna Milicji Ludowej nadzorowaa komendy okrgowe, a tym z kolei podlegay powiatowe (obwodowe). Najniszy szczebel stanowiy posterunki Milicji Ludowej. W dniu 15 grudnia 1918 roku zosta powoany Komendant Gwny Milicji - oficer Legionw - kpt. Ignacy Boerner. W dniu 9 stycznia 1919 roku Naczelnik Pastwa podpisa dekret o organizacji Policji Komunalnej, opartej na jednostkach Milicji Miejskiej. Jako organ samorzdowy wypenia polecenia wadz pastwowych oraz zapewnia bezpieczestwo publiczne. Podlega Wydziaowi Policyjnemu MSW, ktry dnia 20 stycznia 1919 roku przeksztacono w Naczeln Inspekcj Policji Komunalnej pod kierownictwem Mariana Borzckiego. Milicj Ludow i Policj Komunaln podporzdkowano wkrtce jednej Komendzie Gwnej (A. Misiuk 1996, str. 15-24). W pocztkowym okresie 1919 roku powstaa myl stworzenia jednolitej, oglnopastwowej suby policyjnej. Wedug projektu ustawy przedstawionego Sejmowi 16 maja miaa to by Stra Bezpieczestwa. W dniu 17 czerwca 1919 roku rozwizano

36

sztuczny twr organizacyjny, jakim bya Komenda Gwna Policji Komunalnej i Milicji Ludowej (A. Misiuk 1996, str. 30-36). Wedug ustawy Policja Pastwowa miaa peni funkcje suby bezpieczestwa, ochrony spokoju i porzdku publicznego. Odgrywaa rol organw wykonawczych wadz pastwowych (administracyjnych i samorzdowych). Dostosowano j do podziau sdowego kraju. Wadz naczeln peni komendant gwny, zaleny od ministra spraw wewntrznych. W wojewdztwach powstay komendy krgowe, a w powiatach - komendy powiatowe policji. W toku walk, plebiscytw i powsta ksztatoway si nie tylko granice niepodlegej Rzeczypospolitej, ale take zasig dziaania i struktury Policji Pastwowej. cznie do 1925 roku utworzono szesnacie komend okrgowych i Komend Gwn Policji Wojewdztwa lskiego. W 1927 roku dziaao 273 komend powiatowych (A. Misiuk 1996, str. 70-78). Struktura Komendy Gwnej PP przechodzia wiele reorganizacji a do 1938 roku. Wwczas w skad KG PP wchodzio pi wydziaw oraz inspekcja, samodzielny referat wojskowy i sekretariat. Wydziay dzieliy si na referaty. W wydziale I - OrganizacyjnoSzkoleniowym by referat organizacyjny, wyszkoleniowy, wychowania fizycznego, oglny, kancelaria, dyurni Komendy Gwnej, muzeum, biblioteka. Wydzia II - Gospodarczy skada si z referatu budetowego, zakupw i zaopatrzenia intendenckiego, zaopatrzenia technicznego, gospodarczego, oglnego. W wydziale III - Personalnym znajdowa si referat personalny spraw oficerskich, personalny spraw szeregowych i kandydatw kontraktowych, personalny urzdnikw i wonych, emerytalny, dyscyplinarny i oglny. Wydzia IV - Centrala Suby ledczej to referaty: spraw kryminalnych, rozpoznawczy, rejestracyjno-pocigowy, techniki ledczej, policji kobiecej, spraw psw subowych i oglny. Wydzia V - Dowodzenia Oglnego, referaty: taktyczny, specjalny i oglny (A. Misiuk 1996, str. 90100). Rol centralnego odwodu policyjnego peniy: rezerwa szeregowych w yrardowie, dywizjon konny w Warszawie oraz kompanie i szwadrony rezerw policyjnych umieszczone w poszczeglnych okrgach policyjnych. W dniu 14 lipca 1924 roku ustanowiono reskrypt ministra spraw wewntrznych, ktry dotyczy struktury szkolnictwa policyjnego. Wyrniono trzy etapy: podstawowe szkolenie posterunkowych, szkolenie przodownikw, szkolenie wyszych funkcjonariuszy (A. Misiuk 1996, str. 125-124). Pierwszy realizowany by w ramach szk dla posterunkowych, ktre jednoczenie stanowiy rezerwy policyjne okrgw. Okres trwania kursu wynosi sze tygodni. Szkoy dla

37

przodownikw trway pi miesicy. Natomiast szkolenie wyszych funkcjonariuszy byo domen Gwnej Szkoy Policyjnej w Warszawie. W 1927 roku zamknito szkoy dla posterunkowych i przodownikw. W dalszych posuniciach 9 marca 1927 roku znikny kompanie rezerwy szkolnej. W dniu 25 maja 1928 roku powoano: szko oficersk Policji Pastwowej w Warszawie oraz szkoy dla szeregowych PP w yrardowie, Sosnowcu i Mostach Wielkich. Wszystkie zostay podporzdkowane komendantowi gwnemu PP (A. Misiuk 1996, str. 150-163). W dniu 24 czerwca 1931 roku ukaza si dokument o organizacji szk PP. Pojawio si ksztacenie oglno policyjne (szkoy dla oficerw oraz fachowe dla szeregowych) i specjalne z zakresu suby (sta ledcz szko fachow dla szeregowych). Organem opiniodawczym w sprawach szkoleniowo wychowawczych przy komendancie gwnym policji bya Policyjna Komisja Szkolna (A. Misiuk 1996, str. 180-189). W caym okresie midzywojennym obowizywaa zasada apolitycznoci w dziaaniach Policji Pastwowej. Funkcjonariusze musieli zachowa obiektywno polityczn, wyrzec si podejrzanych zachowa w stosunku do ugrupowa politycznych zarwno podczas penienia suby jak i poza ni. Nie mogli by czonkami partii politycznych, organizacji spoecznych i kombatanckich. Pomimo ogranicze PP interesowaa si yciem publicznego i spoecznym kraju. W zwizku z tym nabieraa charakteru politycznego (A. Misiuk 1996, str. 200-224). We wrzeniu 1939 roku polsk ziemi podzielono miedzy III Rzesz i ZSRR, a na okupowanym terytorium utworzono miejscow policj. W 1939 roku dnia 30 padziernika Wyszy Dowdca SS i Policji powoa do suby wszystkich funkcjonariuszy Policji Pastwowej znajdujcych si na obszarze Generalnego Gubernatorstwa. rdem uzupenie byli policjanci wysiedleni, aresztowani z ziem wcielonych do Rzeszy. Policja ta zwana bya Policj Polsk lub granatow (ze wzgldu na kolor mundurw). Jako suba pomocnicza pozostawaa w pionie niemieckiej policji porzdkowej. Bya kontynuacj Policji Pastwowej pod wzgldem organizacyjnym (te same urzdy i budynki), kadrowym i formalnoprawnym. Obowizyway j przedwojenne regulaminy i przepisy subowe. Formalnie zostaa powoana 17 grudnia 1939 roku. Niemcy Policji Polskiej powierzyli ochron bezpieczestwa i porzdku publicznego. Wedug zalece H. Himmlera niemiecka policja wkraczaa tylko w obronie interesu niemieckiego (A. Hempel 1990, str. 215-220). Do staych zada Policji Polskiej naleay: patrole prewencyjno-interwencyjne, nadzr nad stanem sanitarnym, regulacja ruchu koowego, suba na dworcach kolejowych, kontrola obowizku meldunkowego. Ponadto zajmowali si obron przeciwlotnicz, szkoleniem 38

ydowskiej Suby Porzdkowej, sucej w gettach. Wraz z Niemcami uczestniczyli w apankach, obawach, eskortowaniu ludzi do obozw przejciowych, ochronie obozw pracy przymusowej. Czsto musieli asystowali przy egzekucjach i tumi dziaania partyzanckie. W stosunku do umundurowanych i cywilnych Niemcw ich prawa byy bardzo ograniczone. Jakakolwiek interwencja moliwa bya w przypadku zabjstwa. Dopuszczano te interwencj w stanie wyszej koniecznoci oraz w przypadku braku policji niemieckiej na miejscu zdarzenia. PP bya jedyn polsk sub uzbrojon. Funkcjonariusz wyposaony by w pistoletu (5-20 naboi) lub karabin (10-60 szt. amunicji), pak oraz bagnet (Miesicznik Policja 997, Wydanie 13/2004, str.34). W dniu 5 maja 1942 roku PP zostaa podporzdkowana sdownictwu SS i policji, a od 1944 roku rodziny policjantw. Samowolne opuszczenia suby przez czonkw policji cudzoziemskiej w Generalnym Gubernatorstwie, utrata broni, munduru traktowane byo jako przestpstwo polityczne. Grozio to obozem koncentracyjnym lub kar mierci. W 1941 roku 1 padziernika w Nowym Sczu powstaa Szkoa Policyjna Policji Polskiej GG, ktra zasilania PP. Przeszkolia ona ponad 3 tysicy kandydatw. Komendantem szkoy by mjr Wincenty Soma - andarm austriacki, a jego zastpc Polak - mjr Antoni Pikor. Niewielkie iloci si niemieckich policjantw byy powodem wydania 6 grudnia 1943 roku przez H. Himmlera rozkazu o powoaniu jednostek do ochrony obiektw wojskowych, skadw oraz dziaa przeciwpartyzanckich. Formacje te skaday si w 2/5 z obywateli okupowanych krajw. Tworzono je drog dobrowolnego lub przymusowego wcielania. W latach 1942-1945 w Polsce, Jugosawii i ZSRR sformowano 250 takich batalionw. Ochotnikw do tworzonego w Polsce 202 batalionu byo dwch. W tej sytuacji pozostali zostali do niego odkomenderowani. Oddzia kwaterowa w Krakowie, a w czasie akcji wystpowa w umundurowaniu niemieckim. Cz jego funkcjonariusz zdezerterowaa i zasilia szeregi 27 Woyskiej Dywizji Piechoty AK (A. Hempel 1990, str. 240-250). W 1940 roku suba ledcza zostaa wyczona z Policji Polskiej i przeksztacona w Policj Kryminaln (PK). W ramach niemieckich urzdw Policji Kryminalnej (Kripo) istniay odtd oddziay polskiej PK. Dyrekcje PK znajdoway si w Warszawie, Krakowie, Lublinie, we Lwowie. W dystrykcie Radom w kadym komisariacie PP istniay dwu- bd trzy-osobowe agentury kryminalne. Polscy funkcjonariusze zyskiwali dziki temu moliwoci dotarcia do wanych wiadomoci, co byo istotne w ich kontaktach z ruchem oporu. Kadra Policji Kryminalnej szkolona bya w Szkole Policji Bezpieczestwa i SD w Rabce Zdroju. Policji Polskiej jako zwarta formacja zyskaa aprobat zarwno wadz emigracyjnych, jak i podziemnych w kraju. Uwaano bowiem, e wprowadzenie w jej miejsce wycznie policji 39

niemieckiej bdzie szkodliwe dla spoeczestwa oraz dla dalszej walki z okupantem. Oficjalne kierownictwo policji tworzyo konspiracyjny sztab kierowania policj, ktr mona byo uy w odpowiednim momencie. Koncepcja ta zaamaa si, gdy 7 maja 1940 roku aresztowano wszystkich 69 oficerw warszawskiej PP. Wizao si to z uderzeniem na Belgi, Holandi i Francj oraz rozpoczciem akcji AB (likwidacja czoowych przedstawicieli inteligencji). Aresztowani oficerowie byli wprawdzie zwalniani, ale nie wszyscy wrcili do suby, wielu wywieziono do Owicimia. Zaistniaa sytuacja spowodowaa wykorzystanie wczesnych kadr policyjnych i orodkw konspiracyjnych. Wystpoway trzy formy wsppracy policji granatowej z ruchem oporu. Pierwsza odgrnie kierowana budowa struktur o charakterze konspiracyjnym wewntrz oficjalnych struktur PP i PK. Druga z udziaem policjantw w dziaalnoci organizacji podziemnych. Trzeci stanowiy indywidualne zaangaowani policjanci w rnych formach oporu (A. Hempel 1990, str. 290-300). Struktury podziemne Polskiej Policji to przede wszystkim Pastwowy Korpus Bezpieczestwa i referat Policyjny 995 w Wydziale Bezpieczestwa i Kontrwywiadu Oddziau II Komendy Gwnej AK. Komendantem Gwnym PKB by ppk M. Kozielewski, zastpc ppk S. Wasilewski, a szefem sztabu mjr B. Buyko. Od koca 1942 roku rozpocz si znaczny wzrost szeregw Pastwowego Korpusu Bezpieczestwa, co byo konsekwencj decyzji wadz Armii Krajowej o przejciu do PKB funkcjonariuszy PP zwizanych z konspiracj wojskow oraz funkcjonariuszy Ludowej Stray Bezpieczestwa. Komendantem gwnym zosta adwokat Stanisaw Tabisz ze Stronnictwa Ludowego. W padzierniku 1943 roku liczebno caego PKB (bez dystryktu lubelskiego) wynosia 8400 funkcjonariuszy. Z PKB wsppracowa Wojskowy Korpus Suby Bezpieczestwa (WKSB) - rodzaj policji wojskowej. Obie te formacje ujawniy si w trakcie powstania warszawskiego, przejmujc komisariaty Policji, Polskiej. Bardzo wanym odcinkiem dziaalnoci PP bya wsppraca z ogniwami kontrwywiadu wszystkich szczebli ZWZ-AK. Powizanie z Policj Polsk posiaday wszystkie liczce si organizacje wojskowe i polityczne: od GL-AL poprzez BCh do NSZ, jak rwnie wywiad radziecki. Straty osobowe, jakie ponosia PP byy relatywnie due. Przyjmuje si, e w 1942 roku na terenie Generalnego Gubernatorstwa co cztery dni gin jeden policjant. mier nie omina tych, ktrzy jednoznacznie wsppracowali z okupantem, jak i zaangaowanych w podziemiu. O tym, e zaufanie wadz okupacyjnych do Policji Polskiej byo mocno ograniczone wiadczy fakt, e aden z trzech stopni alarmu na wypadek powstania nie przewidywa uycia PP. Przeciwnie, w trzecim stopniu alarmu zakadano aresztowanie i rozbrojenie caej PP, a nawet jej fizyczn likwidacj (A. Hempel 1990, str. 305-316). 40

W 2000 roku odbya si 60-ta uroczysto upamitniajca zbrodnie popenion na policjantach II Rzeczypospolitej przez sowieckie NKWD. Wedug danych szacunkowych, we wrzeniu 1939 roku internowano na Kresach Wschodnich 12 tysicy funkcjonariuszy i pracownikw policji. W 1939 roku dnia 19 wrzenia radziecki komisarz spraw wewntrznych awrientyj Beria utworzy zarzd do spraw Jecw Wojennych i Internowanych, a nastpnie wyda dyrektyw o organizowaniu obozw przejciowych i rozdzielczych. Powstay obozy jenieckie, w ktrych przetrzymywano ok. 15 tys. Polakw. Znajdoway si one w Kozielsku, Starobielsku i Ostaszkowie. Poza policjantami umieszczono tam rwnie funkcjonariuszy Suby Granicznej, Suby Wiziennej, onierzy Korpusu Ochrony Pogranicza, andarmerii Wojskowej i Oddziau II Sztabu Gwnego, sdziw i prokuratorw oraz osadnikw wojskowych (ze wschodniej czci II RP) i duchownych. Jecy byli wczeni do dziaa propagandowych, w trakcie ktrych m.in. wygaszano pogadanki, prowadzono indywidualne rozmowy, pokazywano filmy propagujce "osignicia" Zwizku Radzieckiego (A. Hempel 1990, str. 330-342). Ostatecznie los policjantw z Ostaszkowa przesdzony zosta 5 marca 1940 roku na posiedzeniu Biura Politycznego KC WKP(b) podjto decyzj akceptujc wniosek . Berii o zastosowaniu kary mierci przez rozstrzelanie 14736 polskich jecw, w tym 1030 oficerw i podoficerw policji, ochrony pogranicza i andarmerii oraz 5138 szeregowych policji, andarmerii, wiziennictwa i wywiadu. W tym celu, w podziemiach gmachu NKWD, przygotowano dwikochonn cel mierci, a z Moskwy sprowadzono mechaniczn kopark do wykopywania dow na zwoki zamordowanych ofiar. Akcj likwidacyjn obozu w Ostaszkowie rozpoczto 4 kwietnia 1940 roku a zakoczono 13 maja 1940 roku. Stan osobowy obozu wynosi w tym czasie 6364 osoby, w tym m.in. 5938 policjantw i andarmw (ci ostatni stanowili niewielki % tej liczby). Zwoki przewoono do miejscowoci Miednoje nad rzek Twierc. Doy posiaday gboko 4 m, a kady z nich mieci zamordowanych w cigu jednej nocy tj. 250-300 osb. W 25 doach pogrzebano 6288 jecw z obozu z Ostaszkowa (A. Hempel 1990, str. 350-360). Propozycja . Berii o wymordowaniu polskich jecw oraz akceptujca tej propozycji przez Biuro Polityczne WKP(b) to zasadnicze dokumenty w zbrodni katyskiej. PKWN przyj 7 padziernika 1944 roku dekret "O Milicji Obywatelskiej", ktry stanowi, e MO jest prawno-publiczn formacj suby Bezpieczestwa Publicznego, podlegajc kierownikowi Resortu Bezpieczestwa Publicznego. MO zostaa usytuowana w strukturze resortu bezpieczestwa, instytucji, ktra miaa odegra gwn rol w zastraszeniu 41

i zniewoleniu spoeczestwa. Milicja staa si immanentn czci totalitarnego aparatu wadzy (A. Hempel 1990, str. 380-384). Pocztkowa autonomia MO wyraajca si rwnorzdn pozycj komendantw MO i szefw Urzdu Bezpieczestwa Publicznego na szczeblu wojewdztwa i powiatu w czasach pierwszego komendanta gwnego gen. Franciszka Jwiaka. Przeniesienie na grunt polski tezy Stalina o zaostrzajcej si walce klasowej wzmoga represje aparatu bezpieczestwa. Wadze uznay, e nawet pozorna autonomia bdzie przeszkadza w osigniciu zamierzonych celw. Miejsce wczesnego komendanta zaj gen Jzef Konarzewski. Minister Bezpieczestwa Publicznego wyda rozkaz nr 13 wedug ktrego "dziaalno organw MO na wszystkich szczeblach zostaa zespolona i powizana z prac caego aparatu bezpieczestwa". Komendanci MO na szczeblach wojewdzkich i powiatowych zostali zastpcami szefw urzdw bezpieczestwa publicznego ds. milicji (A. Hempel 1990, str. 390-410). W dniu 7 grudnia 1954 roku zniesiono MBP, a w jego miejsce utworzono dwa organy: urzd Ministra Spraw Wewntrznych i Komitet do Spraw Bezpieczestwa Publicznego przy Radzie Ministrw. Minister spraw wewntrznych przej zwierzchnictwo nad dziaalnoci MO, natomiast sprawy bezpieczestwa byy podporzdkowane Komitetowi. Odpowiednio rozdzielono te aparat terenowy. Dekret z dni 7 grudnia 1954 roku akcentowa te potrzeb kontroli rad narodowych nad dziaalnoci MO (Socha R., Letkiewicz A., Gua P. 2010, str. 96- 100). Ustawa z dnia 13 listopada 1956 roku, ktrej moc zlikwidowano Komitet do Spraw Bezpieczestwa Publicznego przy Radzie Ministrw, a realizowane przeze sprawy dotyczce ustroju i interesw pastwa wczono do zakresu dziaania ministerstwa spraw wewntrznych, w terenie za - wojewdzkich i powiatowych komend MO. Powizano w ten sposb Sub Bezpieczestwa i Milicj Obywatelsk. Tego rodzaju rozwizanie byo dla milicji niewtpliw porak, utracia bowiem szans na zerwanie ze strukturami, ktre w przeszoci wpltyway j w konflikt z niemal caym spoeczestwem. O ile aparat bezpieczestwa publicznego do 1954 roku by hegemonem w relacjach z milicj, co byo dla niej swego rodzaju usprawiedliwieniem tyle po 1956 roku tym hegemonem staa si milicja, po ktrej oson dziaaa Suba Bezpieczestwa. Konto MO byo obcione dziaalnoci caego resortu (Socha R., Letkiewicz A., Gua P. 2010, str. 100-115). Struktury wprowadzone w listopadzie 1956 roku przetrway do roku 1990 roku. Jedynie w zwizku z wejciem w ycie ustawy o dwustopniowej strukturze terenowych organw wadzy i administracji (1 czerwca 1975 roku) zlikwidowano komendy powiatowe 42

MO, zastpione przez komendy rejonowe. Natomiast w lipcu 1983 roku, w zwizku z przyjciem ustawy o urzdzie Ministra Spraw Wewntrznych i zakresie dziaania podlegych mu organw, dotychczasowe wojewdzkie i rejonowe komendy MO przemianowano na wojewdzkie i rejonowe urzdy spraw wewntrznych. Identyfikowanie przez spoeczestwo tych dwch sub jako caoci, w znacznym stopniu utrudniao milicjantom wykonywanie ich zada (Socha R., Letkiewicz A., Gua P. 2010, str. 116-126). Relacje milicja-spoeczestwo pogorszyy si w latach 1980-81, kiedy to suba staa si stron w walce politycznej. Znaczna cz spoeczestwa popierajcej NSZZ "Solidarno" zacza traktowa milicj jako przeciwnika. Funkcjonariusze byli poddani ostracyzmowi spoecznemu, co znacznie utrudniao im wypenianie funkcji zawodowych. Pojawiy si prby organizowania zwizkw zawodowych oraz oddzielenia sub MO i SB. W maju 1981 roku w Katowicach Szopienicach wygoszone postulaty spotkay si z poparciem rodowiska milicyjnego. W dniu 25 maja 1981 roku funkcjonariusze z garnizonu krakowskiego powoali Tymczasowy Komitet Zaoycielski Zwizku Zawodowego Funkcjonariuszy MO. Dnia 1 czerwca 1981 roku w garaach Batalionu PatrolowoInterwencyjnego Komendy Stoecznej MO reprezentanci 37 garnizonw milicji zdecydowali o utworzeniu Oglnopolskiego Komitetu Zaoycielskiego Zwizku Zawodowego Funkcjonariuszy MO. Opracowano projekt statutu i wniosek do Sdu Wojewdzkiego w Warszawie w sprawie rejestracji. W odpowiedzi na to kierownictwo resortu spraw wewntrznych powoao rady funkcjonariuszy, ktre miay wypenia te same zadania co zwizek. Nkanie, a nawet zwalnianie ze suby dziaaczy oraz odmowa rejestracji zwizku przez Sd Wojewdzki w Warszawie, umoliwio pacyfikacji organizacji (S. Pieprzny 2007, str. 40-43). Dziaalno zwizkowa w Milicji Obywatelskiej nie miecia si w wizji organw jak reprezentowao kierownictwo pastwa. Miay one by bezwzgldnie lojalne i posuszne, co wynikao z zaoe stanu wojennego. Od 13 grudnia 1981 roku resort spraw wewntrznych obok MON i Ministerstwa Sprawiedliwoci uczestniczy we wszystkich waniejszych, wczeniej zaplanowanych operacjach, np. w ramach operacji "Joda" internowano prawie 16 tysicy osb, gwnie dziaaczy NSZZ "Solidarno", KPN, KSS-KOR. Fatalny wydwik miaa tragedia w kopalni "Wujek", gdzie 16 grudnia 1981 roku na skutek uycia broni palnej zgino 9 grnikw, a 59 odnioso rany. Te zdarzenia postawiy mur midzy milicj a znaczn czci spoeczestwa, dla ktrej ucielenieniem wszelskiego za stay si szczeglnie Zmotoryzowanych Odwodw Milicji Obywatelskiej. Wadze uyway tych jednostek do pacyfikacji demonstracji urzdzanych na znak sprzeciwu z okazji rocznic bliskich 43

spoeczestwu. Wszystko to prawio, e po powoaniu przez Sejm w dniu 24 sierpnia 1989 roku na stanowisko premiera Tadeusza Mazowieckiego i stworzenie pierwszego od ponad 40 lat niekomunistycznego rzdu w Polsce, sprawa likwidacji milicji nie wzbudzaa kontrowersji. W dniu 6 kwietnia 1990 roku Sejm przyj pakiet ustaw policyjnych. Moc jednej z nich zostaa zniesiona Milicja Obywatelska, a powoano kilka rodzai Policji. Policja kryminalna obejmujca sub dochodzeniowo-ledcz, operacyjno-rozpoznawcz, techniki kryminalistycznej i techniki operacyjnej. Policje ruchu drogowego i prewencji. Oddziay prewencji i pododdziay antyterrorystyczne. Policj specjalistyczna, w tym kolejow, wodn i lotnicz oraz policje lokaln. W ustawie o Policji przywrcono apolityczno oraz filozofi postpowania, zakadajc wspprac ze spoeczestwem, zamiast konfrontacj z nim. W dniu 10 maja 1990 roku pk Leszek Lamparski zosta Pierwszym komendantem gwnym Policji a jego zastpc pk B. Strzelecki i pk J. Wydra. Sd Wojewdzki w Warszawie wpisa do rejestru zwizkw zawodowych NSZZ Policjantw. W czerwcu 1990 roku we wszystkich 49 wojewdztwach powoano nowych komendantw Policji (S. Pieprzny 2007, str. 50-56). W 1990 roku odeszo ze suby 3027 milicjantw w skutek wewntrznej reorganizacji. W 1995 roku w szeregach Policji pojawio si okoo 50 tysicy zupenie nowych pracownikw wymagajcych przynajmniej elementarnego przeszkolenia. Rozporzdzenie Rady Ministrw z dnia 10 wrzenia 1990 roku przyznao Wyszej Szkole Policyjnej w Szczytnie wiodca rol w szkolnictwie policyjnym. Rwnie wan rol peniy powoane w 1990 roku Centrum Szkolenia policji w Legionowie, Szkoa Policji w Supsku, Szkoa Policji w Pile oraz terenowe orodki szkolenia. Od 6 stycznia 1999 zostaa utworzona Szkoa Policji w Katowicach (S. Pieprzny 2007, str. 60-67). Wzrost liczby przestpczoci wymusio stworzenie Oddziau do spraw Narkomanii i Innych Patologii Spoecznych, Oddziau ds. Przestpczoci Aferowej, Krajowy Oddzia "Interpolu", Centralne Biuro ledcze. Pomoc policji zachodnioeuropejskiej w doranych i dugofalowych dziaaniach jak: Midzynarodowe Centrum Szkole Specjalistycznych Policji (MCSSP) na terenie Centrum Szkolenia policji w Legionowie oraz rodkowoeuropejska Akademia Policji, ktrej jednym ze wspgospodarzy jest Wysza Szkoa Policji w Szczytnie. W dniu 1 stycznia 1999 roku wraz z wprowadzeniem reformy administracyjnej kraju Policja zacza funkcjonowa w nowej strukturze organizacyjnej. Komendzie Gwnej Policji podlega obecnie 16 komend wojewdzkich, Komenda Stoeczna bdca komend miejsk, ale na prawach wojewdzkiej, 329 komend powiatowych i 2072 komisariaty. Ponadto Policja przestaa by w peni samodzieln formacj podleg wycznie komendzie gwnej Policji, a 44

staa si czci tzw. wojewdzkiej i powiatowej administracji zespolonej (S. Pieprzny 2007, str. 80-85). To usytuowanie sprawia, e samorzdy lokalne mog stawia Policji zadania w czci dotyczcej pracy prewencyjnej. Maj te moliwo zwikszenia liczby policjantw na swoim terenie poprzez finansowanie etatw policyjnych Z nadzoru wojewodw i starostw wyczono: suby zwalczania przestpczoci zorganizowanej i narkotykowej, sprawy operacyjno-rozpoznawcze oraz dochodzeniowo-ledcze. Wadze samorzdowe oceniaj prac jednostek Policji na danym terenie, ocen pracy policjanta zajmuj si natomiast jego przeoeni. Zmianom uleg system doboru na stanowiska kierownicze, wprowadzajcy drog konkursu oraz proces permanentnego ksztacenia osb dowodzcych jednostkami Policji (S. Pieprzny 2007, str. 90-98). W lad za zmianami w Ustawie zmieniaa si te caa Policja. Nastpia w niej wyrana zmiana pokole. Istniejce mimo wszystko uomnoci, widoczne w codziennej walce z przestpczoci, powinny by wyzwaniem dla Policji w rozpoczynajcym si XXI wieku.

2.2.

Struktura wewntrzna Policji

Zgodnie z art. 4 ust. 1 o Policji, policja skada si ze suby: kryminalnej,

prewencyjnej oraz wspomagajcej dziaalno Policji w zakresie organizacyjnym, logistycznym, prewencyjnym. W skad Policji wchodzi rwnie policja sdowa, ktrej zadaniem jest zapewnienie prawidowego przebiegu postpowania karnego. Funkcjonariusze policji sadowej zapewniaj ochron bezpieczestwa i porzdku publicznego w budynkach sdw i prokuratur, ochron ycia i zdrowia sdziw, prokuratorw oraz innych osb, gdy wykonuj one czynnoci wynikajce z realizacji wymiaru sprawiedliwoci. Wykonuj oni take czynnoci zlecone przez sd lub prokuratora, zarzdzenia porzdkowe sdu wydane w celu utrzymania powagi sdu oraz konwojuj i doprowadzaj osoby na polecenie sdu, prokuratury i waciwych komendantw Policji. W skad policji wchodzi take: Wysza Szkoa Policji, orodki szkolenia i szkoy policyjne, wyodrbnione oddziay prewencji i pododdziay

antyterrorystyczne, jednostki badawczo-rozwojowe (S. Pieprzny 2007, str. 120-125). Organizacj i zakres dziaania Wyszej Szkoy Policji w Szczytnie reguluje prawo o szkolnictwie wyszym. W strukturze Policji dziaaj rwnie Centralne Biuro ledcze oraz Biuro Spraw Wewntrznych. 45

Centralne Biuro ledcze zostao utworzone 15 kwietnia 2000 roku. W jego skad weszy: Biuro do walki z przestpczoci zorganizowan i Biuro do spraw narkotykw. W centralnej strukturze Biura istniej wydziay do zwalczania zorganizowanej przestpczoci kryminalnej, nadzoru i spraw oglnych, a take zarzdy do spraw ochrony wiadka koronnego i operacji specjalnych. Centralne Biuro ledcze podporzdkowane jest Komendantowi Gwnemu Policji, a w wojewdztwach funkcjonuj jego zarzdy (Katowice, Warszawa), z wyodrbnionymi oddziaami lub oddziay terenowe (Socha R., Letkiewicz A., Gua P. 2010, str. 130- 136). Wan funkcj odgrywa Biuro Spraw Wewntrznych, ktrego zadaniem jest wykrywanie przestpstw popenionych przez policjantw i pracownikw policji oraz ciganie ich sprawcw, w tym: - podejmowanie czynnoci operacyjno rozpoznawczych i dochodzeniowo ledczych, - koordynowanie dziaa operacyjnych prowadzonych w sprawach policjantw i pracownikw policji, - gromadzenie, przetwarzanie i analizowanie sytuacji o przestpczoci wrd policjantw i pracownikw policji, - koordynowanie dziaa zapobiegajcych korupcji w Policji oraz realizowanie przedsiwzi profilaktycznych w tym zakresie. (Wycig z 12 zarzdzenia nr 372 Komenda Gowna Policji z dnia 14 kwietnia 2008 roku w sprawie regulaminu Komendy Gwnej Policji Dz. Urzdowy KPG nr 8, Poz. 47) Komrki organizacyjne Biura dziaaj w kadym wojewdztwie. Komendant Gwny Policji moe w uzasadnionych przypadkach powala rwnie inne rodzaje sub, za zgod ministra waciwego do spraw wewntrznych. Komendant Gwny Policji, komendanci wojewdzcy, powiatowi, regionowi, miejscy i komendanci posterunkw Policji peni swoje funkcje przy pomocy podlegych im odpowiednio Komendy Gwnej, komend wojewdzkich, powiatowych, legionowych, miejskich i posterunkw Policji. Wan organizacj Policji jest take SPAP, czyli Samodzielny Pododdzia Antyterrorystyczny Policji. W jego skad wchodz policjanci antyterroryci, dziaajcy w ramach polskiej Policji. Do ich zada naley zatrzymanie szczeglnie niebezpiecznych przestpcw, zwalczanie terroryzmu, unieszkodliwianie adunkw wybuchowych, ochranianie wanych osobistoci i delegacji pastwowych, szukanie ludzi pod wod i przedmiotw pochodzcych z przestpstw. Funkcjonariusze SPAP bior udzia w akcjach o wysokim

46

stopniu ryzyka, dlatego praca ich wymaga cigego podnoszenia umiejtnoci i kwalifikacji (Socha R., Letkiewicz A., Gua P. 2010, str. 130- 132). Odziay Prewencji Policji s przeznaczone do dziaa zespoowych Policji, na przykad do zabezpieczania imprez masowych czy do przywracania porzdku publicznego w razie w razie jego zbiorowego naruszenia. Odziay Prewencji zostay utworzone po likwidacji w 1990 roku Oddziaw Prewencji Milicji Obywatelskiej (Socha R., Letkiewicz A., Gua P. 2010, str. 134- 136). Grupy Realizacyjne zwane rwnie Grupami Wsparcia lub Grupami Szybkiego Reagowania. S to formacje policyjne utworzone midzy innymi w wojewdztwie dolnolskim i wielkopolskim, w komendach miejskich bd powiatowych. Ich zadaniem jest zatrzymanie szczeglnie niebezpiecznych przestpcw, konwojowanie tych przestpcw, ochrona bardzo wanych osobistoci, realizacja zatrzyma na zlecenie wydziaw oraz sekcji kryminalnych i dochodzeniowo-ledczych (Socha R., Letkiewicz A., Gua P. 2010, str. 140144). Struktura organizacyjna Policji, utworzenie konkretnych jednostek organizacyjnych, maj zapewni prawidowe wykonywanie zada przez organy tej formacji. Jej hierarchiczne uporzdkowanie i centralizacja zapewniaj skuteczn ochron bezpieczestwa i porzdku publicznego (patrz. rys. 2.1).

47

Rys. 2.1 Struktura Komendy Gwnej Policji rdo: http://www.policja.pl/portal/pol/66/863/

48

2.3.

Moliwoci i zagroenia w pracy policjanta

Policjant dba o ochron bezpieczestwa i porzdku publicznego. Zadania policjanta s

rne i zale od penionej przez niego funkcji. Policjantem jest zarwno pracownik liniowy, czyli ten, ktry ma bezporednio do czynienia z przestpcami, jak i technik, analityk czy specjalista informatyk. Wszystkich czy dziaanie o podobnym charakterze, czyli zapobieganie i walka z przestpczoci (Socha R., Letkiewicz A., Gua P. 2010, str. 7- 10). W policji wystpuj trzy rodzaje sub: kryminalna, prewencji i logistyki. Policjant pracujcy w pionie kryminalnym zbiera dowody dziaalnoci przestpczej oraz wsppracujc z prokuratur wykonuje czynnoci zwizane z przygotowaniem procesu. W zwizku z tym wymagana jest znajomo prawa cywilnego i karnego. W pionie prewencji pracuj zarwno dzielnicowi, ktrzy utrzymuj kontakt z mieszkacami miasta, policjanci patroli miejskich jak i policjanci ruchu drogowego. Pion specjalistyczny to policjanci, ktrzy sw wiedza wspomagaj policjantw pozostaych pionw. Zalicza si tu informatykw, saperw, oddziay antyterrorystyczne czy technikw cznoci (Socha R., Letkiewicz A., Gua P. 2010, str. 12- 16). W zalenoci od rodzaju suby praca policjanta moe mie rny charakter i odbywa si w rnych warunkach. Patrole lub interwencje podejmowane s czsto w dzielnicach zagroonych patologi. Praca w subie kryminalnej zwiksza ryzyko uszkodzenia ciaa. Kierowanie ruchem drogowym zmusza do pracy w haasie. Praca policjanta moe mie charakter indywidualny lub zespoowy. Ze wzgldu na bezpieczestwo patrole policyjne piesze i samochodowe nie s prowadzone jednoosobowo. Samodzielnie wykonywane czynnoci dotycz zwykle zada admnistracyjno-urzdniczych. Praca policjanta wymaga cigego kontaktu z ludmi, co niesie ze sob ryzyko konfliktw. W zwizku z tym policjant powinien potrafi rozmawia i postpowa z ludmi. Policjant zazwyczaj pracuje 8-10 godzin dziennie w systemie zmianowym. Wyjtkiem s specjalici, ktrzy pracuj zazwyczaj w staych godzinach. Plan pracy moe by modyfikowany, gdy zachodzi taka potrzeba (Socha R., Letkiewicz A., Gua P. 2010, str. 2024). Suba w poszczeglnych pionach moe wymaga wzmoonej pracy o rnych porach. Przykadowo policjanci regulujcy ruch drogowy wicej pracy maj w cigu dnia, gdy najwicej ludzi si przemieszcza, natomiast patrole prewencji powinny by bardziej intensywne w przestpczoci. 49 godzinach wieczornych i nocnych, kiedy to wzrasta zagroenie

Praca policjanta niesie ze sob du odpowiedzialno zarwno zawodow jak i spoeczno-moraln. Policjant odpowiada za bezpieczestwo i zdrowie ludzi. Nie ma jednolitego zestawu cech, ktrymi powinien si charakteryzowa policjant, gdy praca w rnej subie ma rne wymagania. Wsplne dla wszystkich s tylko wymogi formalne, czyli: obywatelstwo polskie, nieskazitelna postawa moralna i patriotyczna, posiadanie peni praw publicznych, niekaralno. Policjant nie moe by czonkiem partii politycznej. Wrd wymaga psychologicznych najwaniejsza jest umiejtno nawizywania kontaktu z ludmi oraz prowadzenia rozmowy w sposb, ktry da policjantowi niezbdne informacje. Ponadto powinien odznacza si empati i chci niesienia pomocy. Konieczna jest te umiejtno pracy w zespole i podporzdkowania si decyzjom przeoonych. Praca policjanta wymaga odpornoci na stres i prace w trudnych warunkach. Wymagane s take dokadno, spostrzegawczo, szybki refleks, dobry wzrok. Musi go take cechowa dyskrecja, gdy zdobywane przez niego informacje maj charakter tajny. Od przyszych policjantw oczekuje si dobrej kondycji fizycznej i bardzo dobrego stanu zdrowia. W zwizku z tym problem z podjciem pracy maj osoby niepenosprawne. Kandydat do suby w policji musi mie minimum rednie wyksztacenie. Mile widziani s absolwenci studiw wyszych, zwaszcza kierunkw takich jak informatyka, administracja czy prawo (Socha R., Letkiewicz A., Gua P. 2010, str. 24- 27). Kandydat ma dwie moliwoci podjcia pracy. Moe najpierw zosta przyjty do suby i zacz prac oraz szkolenia lub te moe ukoczy studia cywilne i dopiero wtedy pomyle o karierze w policji. Policjant moe te ukoczy studia w Wyszej Szkole Policji w Szczytnie, ktra ksztaci gwnie specjalistw w rnych zakresach. Dla policjantw istnieje warunek odbycia przeszkolenia na poziomie przynajmniej podoficerskim albo zoenie egzaminu podoficerskiego. W zalenoci od penionej suby od kandydata mona oczekiwa dodatkowych umiejtnoci, jak np. posiadanie prawa jazdy czy znajomo jzykw obcych. Niezalenie od wyksztacenia, trzeba pniej ukoczy liczne wewntrzne szkolenia. Grna granica wieku osb przyjmowanych do suby to 35 lat. Policjant moe pracowa tylko w policji, jednak s tu spore moliwoci wyboru specjalizacji, gdy policja posiada rne piony, do ktrych przyporzdkowani s rni specjalici. Wymaga si od nich bardzo rnych umiejtnoci. Niestety liczba chtnych do podjcia pracy przewysza liczb wolnych miejsc.

50

Policjant ma due moliwoci awansu poprzez zdobywanie kolejnych stanowisk i stopni subowych.

51

3. Problematyka lku w dotychczasowej literaturze przedmiotu 3.1. Rozwaania wstpne

Pojcie lku nie ma jednoznacznej definicji. Wielu autw opisuje go jako stan emocjonalny na sytuacj zagraajc. W codziennych yciu czowiek czuje si zagroony, doznaje lku obezwadniajcego jego ciao i umys. Lk towarzyszy nam z rnym nasileniem i okresem trwania. Doznaj go ludzi zdrowi jak rwnie cierpicy na emocjonalne stany chorobowe. Szacuje si e od 5% do 10% to osoby majce zaburzenia lkowe. A. S. Reber uwaa, e lk to niejasny i nieprzyjemny stan emocjonalny, charakteryzujcy si przeywaniem obaw, strachu, stresu i przykroci. M. A. Shaw opisujc lk jako emocjonalny niepokj, majcy swe rdo w przewidywaniu niebezpieczestw. C. Izard okrela lk jako zmienn kombinacj podstawowych emocji jak: strach, przykro, wstyd, zo, podniecenie. Emocje cz si w systemy danej osobowoci i porednicz midzy sytuacja a zachowaniem. Ch. Spielberger rozdzieli dwa pojcia: lk-stan a lk-cecha. Lk bdcy stanem to reakcja emocjonalna skadajcy si z uczu napicia i zagroenia, ktre pobudzaj ukad nerwowy. Stan ten moe pojawia si wielokrotnie, trwa duej lub krcej. Lk cecha to indywidualna predyspozycja do reakcji lkowej i ocena sytuacji jako zagraajcej. R. Lazarus i J. Averill traktuj lk zesp reakcji w tym zmiany fizjologiczne, reakcje ekspresyjne, subiektywne odczucia zagroenia, niepokoju napicia, sygnalizowane poprzez wypowiedzi sowne. S. Epstein okrela lk jako czynnik powodujcy silne pobudzenie, stajc si przyczyn dyskomfortu psychicznego. Organizm ludzki rozpoczyna walk obronn, co wie si z zaburzeniem zachowania. A. Kpiski podkrela i przeycie lku to tylko jedna z wielu elementw reakcji jednostki. A. Kozowska ujmuje lk jako silny stan napicia zawierajcy poczucie zagroenia, a jednoczenie bezradnoci, niepokoju i bezsilnoci. Lk moe by objawem nerwicy albo jej rdem. Lk czsto porwnywalny jest ze strachem. Wiele definicji wskazuje i lk pozbawiony jest obiektu za strach jest zawsze stanem obawy przed czym, kim lub zdarzeniem. Wedug Z. Freuda strach powstaje w sytuacji zagroenia obiektywnego (okrelonego) za lk w sytuacji zagroenia subiektywnego (bezprzedmiotowego). Podobnie

52

uwaa R. Lazarus lk to reakcja pojawiajca si na nieznane i ukryte zagroenie, w odrnieniu od strachu, gdzie rdo zagroenia jest dostrzegalne. Wedug A. Kpiskiego, strach to lk przedmiotowy i w przeciwiestwie do lku bezpodmiotowego (wewntrznego) musi by poprzedzony percepcj przedmiotu zagroenia. Niebezpieczestwo moe by rzeczywiste, ale take urojone, tkwice w wyobrani czowieka. Midzy strachem wobec sytuacji naocznych a wyobraonych nie ma zasadniczej granicy. Z reguy w obliczu zagroenia naocznego uruchamia si wyobrania, ktra wyolbrzymia grob. Za wszelkiego rodzaju obawy wobec grb pomylanych miewaj punkt odniesienia w sytuacji biecej. Na przykad mona ba si kary jeli zrobi si co zabronionego, jeszcze przed dokonaniem. R. May wprowadzi kryterium rozwojowe wedug ktrego lk to pierwotny rozwojowo, niespecyficzny, bezprzedmiotowy i pojawiajcy si jako reakcja na zagroenie wzorw bezpieczestwa, a wic podstawowych wartoci osobowoci. Wedug ujcia klinicznego przyczyn strachu mona odnale w wiecie zewntrznym, w jakim obiekcie za lku we wntrzu czowieka, w jego osobowoci. Horney czy T. M. Bochwic stwierdzaj e przy lku niebezpieczestwo jest wyolbrzymiane przez czynniki psychiczne. Tego samego zdania jest K. Dbrowski, ktry lk nazywa przykrym stanem, nie dajcym si wytumaczy warunkami zewntrznymi, ale majcym swe rdo w specyficznych waciwociach psychicznych jednostki, w jej zaburzeniach chorobowych, jej konfliktach wewntrznych. J. Pieter nazywa lk strachem wobec zagroe pomylanych, reakcj na uprzytomnienie sobie moliwoci danego niebezpieczestwa, antycypowanym strachem, zaznaczajc jednak, e takie ujcie lku nie obejmuje wszystkich jego form (J. Pieter 1971 s. 58). Zdaniem E. Hilgarda lk jest stanem obawy, troski i zaniepokojenia, jest pewn odmian strachu, podczas gdy zwyky strach ma zawsze swj przedmiot, to lk jest strachem o przedmiocie niejasnym lub w ogle nie ma przedmiotu. Nieokrelony strach bdzie zatem jednym ze znacze lku (E. Hilgard 1967, s. 262) J. Kozielecki take opowiada si za nie utosamianiem lku i strachu. Strach to nieprzyjemny stan emocjonalny sygnalizujce wewntrzne niebezpieczestwo. Przyczyny strachu s znane jednostce, moe si przed nimi broni. Natomiast lk jest sygnaem niebezpieczestwa wewntrznego, z ktrego jednostka niedokadnie zdaje sobie spraw (J. Kozielecki 1977, s. 144).

53

Najoglniej mona stwierdzi, e strach jest reakcj na uwiadomione zagroenie zewntrzne, za lk wywoany jest przez nieuwiadomione zagroenie wewntrzne. Ponadto osoba przeywajca strach obawia si tego, co stanowi realne zagroenie, a przeycie pojawia si w momencie tego bezporedniego zagroenia. Lk powstaje w sytuacji cakowicie bezpiecznej lub w obliczu czego co nie jest zagraajce, wskutek wyobraenia niebezpiecznych sytuacji lub obiektw.

3.2. Rodzaje lku

Rne s postacie lku i rne jego natenia, jednake analizujc przeycia lkowe staramy si doj do ich genezy. Przy tym samym charakterze przeycia i tym samym nasileniu oraz podobnej ekspresji geneza lku moe by rozmaita. Wydaje si suszne rozbicie przey lkowych pod wzgldem genetycznym na cztery grupy: lk biologiczny, lk spoeczny, lk moralny i lk dezintegracyjny. Wszystkie cztery rodzaje lku mona sprowadzi do lku zasadniczego, mianowicie lku przed mierci. mier bowiem jest tym ostatecznym zagroeniem ywej istoty, ktra wyzwala sygna alarmowy w postaci lk. Sytuacj wywoujc lk biologiczny jest zagroenie jednego z dwch podstawowych praw biologicznych: zachowania ycia wasnego i ycia gatunku. W wypadku zagroenia prawa zachowania ycia wasnego niebezpieczestwo moe pochodzi ze wiata zewntrznego bd z wewntrz ustroju. Jeeli niebezpieczestwo pochodzi z zewntrz to mamy do czynienia z lkiem przedmiotowym, gdy znamy rdo zagroenia. W przypadku gdy rdo zagroenia nie jest dostrzegane, zazwyczaj nie odczuwany te jest lk. Utrzymanie si przy yciu wymaga umiejtnoci przystosowania si do warunkw rodowiskowych a tym samym zdolnoci unikania niebezpieczestw. Wielu psychologw uwaa, i pewne sygnay grocych niebezpieczestw zostay genetycznie utrwalone w cigu ewolucji. Dziki sygnaom zagroenia, ktry antycypuje realn sytuacj, ywy organizm ma moliwo uchroni si przed grocym niebezpieczestwem. Maksymalne natenie lku zazwyczaj wystpuje w chwili dostrzeenia zagroenia. Lk przedmiotowy w przeciwiestwie do lku bezprzedmiotowego musi by poprzedzony percepcj przedmiotu. Kiedy rdo zagroenia zostanie spostrzeone, ywy organizm staje przed podjciem decyzji czy ma uciec przed zagroeniem czy te ruszy przeciw niemu. Zagroenie pochodzce z wewntrz organizmu wyzwala postaw lkow bez uwiadomienia istoty niebezpieczestwa. Bodziec zewntrzny wywoujcy reakcj lkow 54

dociera do wiadomoci za bodziec wewntrzny nie dociera do wiadomoci wic obrona przed zagroeniem wewntrznym dokonuje si poza sfer ycia wiadomego. Przyczyny wewntrznego zagroenia ustroju mog by rne i cz si one z naruszeniem metabolizmu energetycznego. Przeciw zagroeniom wewntrznym, bez udziau wiadomoci, dziaaj rnego rodzaju mechanizmy obronne, wegetatywne, biochemiczne, endokrynne itp. (D.L. Rosenhan, M. E. P. Seligman 1994, s. 227). Lk biologiczny wie si take z prawem zachowania ycia wasnego gatunku. Pomimo tego, i zachowanie seksualne jednostki nie wpywa na moliwoci przeycia gatunku, drugie prawo biologiczne jest silnie zaprogramowane w struktur kadego ustroju wic wszelkie jego naruszenia mog by znaczce dla czynnoci ustroju i s sygnalizowane lkiem. Lk zwizany ze sfer ycia seksualnego wystpuje najczciej w postaci gwatownych atakw lkowych lub staego napicia lkowo-agresywnego. Pomidzy przebiegiem reakcji lkowych zwizanych z dwoma wyej wymienionymi prawami biologicznymi, wystpuje istotna rnica. W wypadku pierwszego prawa reakcje lkowe s bardziej dynamiczne i bardziej krtkotrwae, za w przypadku drugiego prawa s one bardziej dugotrwae, trwa mog nawet przez cae ycie, za ich forma jest bardzo rnorodna (A. Kpiski 1986, s.110-112). Otoczenie spoeczne peni wobec czowieka trzy zasadnicze zadania: zapewnia ycie jednostce, stwarza zwierciado spoeczne oraz zapewnia funkcjonowanie metabolizmu informacyjnego. Kade z wyej wymienionych zada otoczenia spoecznego s rdami swoistego lku. Lk spoeczny jest lkiem przed separacj od otoczenia spoecznego, lkiem przed izolacj. Zerwanie wizi spoecznej w dziecistwie grozi mierci, za stereotypy przey z dziecistwa zwykle utrwalaj si na cae ycie. Zasada nierozerwalnoci ze rodowiskiem spoecznym utrwala si wczenie i naruszenie jej stwarza sytuacj zagroenia. Pierwszym rodowiskiem spoecznym dla czowieka jest rodzina. Dom rodzinny jest swoistym rodowiskiem wychowawczym, w ktrym zachodzi proces zaspakajania potrzeb, ksztatuj si wzory postpowania oraz tworz zasadnicze elementy osobowoci spoecznej dziecka (J. Rembowski 1972, s. 50). Jedn z podstawowych potrzeb psychicznych czowieka, ktrej niezaspokojenie prowadzi do powstania nastawie lkowych, jest potrzeba bezpieczestwa.

55

Zdaniem wielu psychologw i psychiatrw podoem wszelkich nerwic jest lk, za genezy nastawie lkowych naley szuka we wczesnym dziecistwie, zwaszcza w nieprawidowym oddziaywaniu wychowawczym i niewaciwych postawach rodzicielskich. Nie tylko rodzice, ktrzy nie kochaj dziecka i zaniedbuj je, lecz take kochajcy lecz niedowiadczeni dziaania rnych czynnikw i sytuacji na psychik dziecka, mog doprowadzi do wytworzenia si u niego reakcji i nastawie lkowych, ktre przyswojone w pierwszych latach ycia s bardzo trwae (M. Tyszkowa 1972, s. 68). Autorzy zajmujcy problemem potrzeb psychicznych zaznaczaj, e potrzeba bezpieczestwa jest przewaajca biologicznie, a wic jest silniejsza i bardziej gwatowna i ywotna ni inne potrzeby, np. ni potrzeba mioci. Potrzeba czucia si bezpiecznym, wolnym od lkw i niepokojw jest rwnie silniejsz od ciekawoci, czyli potrzeby poznania, ktr wedug hierarchii A. Maslowa zaliczamy do potrzeb wyszego rzdu potrzeb rozwoju (A. Maslow 1986, s. 151). Osob niezwykle znaczc dla zaspokojenia potrzeby bezpieczestwa w okresie dziecistwa jest matka. Irena Obuchowska wyodrbnia sze typw osobowoci matek bdcych przyczyn negatywnego funkcjonowania emocjonalnego dziecka i powstawania u niego reakcji lkowych. S to matki: autokratyczne, pedantyczne, lkliwe, niezrwnowaone, nieszczliwe, nie kochajce (I. Obuchowska 1981, s. 148). Lk dziecka ksztatuje si w rodzinie na skutek deprywacji okrelonych potrzeb, zwaszcza potrzeby bezpieczestwa, samodzielnoci, akceptacji, kontaktu emocjonalnego. Formowanie si osobowoci lkowej wie si z relacjami midzy dzieckiem i rodzicami, a szczeglnie z sytuacjami karania we wczesnym dziecistwie. Jest konsekwencj okrelonych postaw wychowawczych rodzicw, tj. nadmiernego ochraniania bd nadmiernych wymaga, niewaciwego klimatu emocjonalnego rodziny. Otoczenie spoeczne peni rol zwierciada odbijajcego zachowania jednostki, dziki czemu mog one ulega korygowaniu. Sygnay pynce od otoczenia spoecznego speniaj rol sygnaw zwrotnych, ktre wzmacniaj, osabiaj bd przeksztacaj dane sposoby zachowania si jednostki. Reakcje otoczenia, bdce spoecznymi sygnaami zwrotnymi, mog hamowa jedne, a pobudza inne formy aktywnoci, za w skrajnych przypadkach mog w ogle stumi wrodzon tendencj do interakcji z otoczeniem, tak , e w strukturze emocjonalnej przewaa bdzie stale postawa ucieczkowo-agresywna. Lk moralny jest kolejnym etapem lku spoecznego. Naladujc wzory postpowania dorosych, dziecko stopniowo dochodzi do uwewntrznienia (internalizacji) narzuconych z 56

zewntrz regu postpowania. Zaczyna uznawa pewne normy nie dlatego, e wymagaj tego doroli, ale dlatego, e samo uznao ich suszno. Lk moralny wystpuje w tym czasie rozwoju, gdy jednostka jest ju zdolna do oceny wasnego zachowania z punktu widzenia standardw moralnych. Z lkiem moralnym cile zwizana jest samoocena jednostki i ksztatowanie obrazu samego siebie zgodnie z hierarchi przyjtych i realizowanych w yciu wartoci. Brak zbienoci z ideaem samego siebie wie si z brakiem akceptacji samego siebie. Ze znajomoci samego siebie wie si samoocena. Tendencja do okrelenia samego siebie w pewien sposb moe wyrazi si w formie przeceniania swoich moliwoci bd ich niedoceniania. Jest to tzw. zawyona lub zaniona samoocena. W przypadku, gdy ocena moliwoci jest zgodna z rzeczywistymi osigniciami jednostki, mamy do czynienia z samoocen adekwatn, w przeciwnym razie z samoocen nieadekwatn. Negatywny obraz siebie wyraa si w ujemnej samoocenie. Jednostka o negatywnej samoocenie (...) odczuwa czsto smutek i przygnbienie; czsto martwi si o przyszo; uwaa si za czowieka niewydolnego, ktry wszystko robi le; nic mu nie daje prawdziwego zadowolenia; czsto przeywa wyrzuty sumienia i czuje si winny; uwaa, e zasuguje na kar i spodziewa si ukarania; odczuwa do siebie niech; stale potpia siebie za popenione bdy; myli o samobjstwie; uwaa si za nerwowego i rozdranionego; nie interesuje si innymi ludmi; ma due trudnoci z podjciem decyzji; martwi si, e wyglda coraz gorzej i odpychajco; z wielkim wysikiem zmusza si do robienia czegokolwiek lub nie jest w stanie nic zrobi; czsto martwi si stanem swego zdrowia (S. Siek 1984, s. 98-105). Obraz samego siebie jest skadow czci osobowoci i charakter tego obrazu decyduje w duym stopniu o samopoczuciu jednostki i jej stosunku do otaczajcego wiata. Obraz negatywny wywouje niepokj, lk i rne objawy nieprzystosowania (R. apiska, M. ebrowska, 1979, s. 771). A. Kpiski stwierdza, i: (...) lk moralny mona by traktowa jako zinternalizowany lk spoeczny. W ten sposb cz wiata otaczajcego jako cz najwaniejsza, bo nas oceniajca znajduje si stale w nas i nas stale krytykuje. Niebezpieczestwo nie jest ju na zewntrz, ale wewntrz, w nas samych. (...) Porzdek moralny jest najwysz form integracji aktywnoci ludzkiej i dlatego jej zakcenie rwna si naruszeniu integracji na najwyszym poziomie (A. Kpiski 1987, s. 266). Pomidzy jednostk a wiatem zewntrznym wytwarza si okrelona struktura nazywana w literaturze psychologicznej metabolizmem informacyjnym. Na skutek rnego rodzaju zmian sytuacyjnych zostaje naruszony porzdek wytworzony pomidzy jednostk a

57

jej rodowiskiem. Owe zmiany mog by drobne jak i bardzo znaczce, jednake kada zmiana struktury dotychczasowej interakcji z otoczeniem jest poczona z uczuciem lku. Lk ten moe by bardzo subtelny i prawie niedostrzegalny, jak np. w wypadku odruchu orientacyjnego, ale moe te narasta a do paniki, jak w wypadku kataklizmu czy katastrofy, i przybiera formy zgoa koszmarne, jak w schizofrenii. Nasilenie lku w znacznej mierze zaley od prawdopodobiestwa danej zmiany. Cech ycia jest zmienno i kady ustrj musi si liczy, e wci w nim i w jego relacjach z otoczeniem zachodzi bd rnorodne zmiany. Kada zmiana narusza istniejcy stan rwnowagi, pewnego rodzaju spokoju, wprowadza nas w now sytuacj, w ktrej nie wiadomo co nas czeka. Przed nami pojawia si znak zapytania (A. Kpiski 1987, s. 267). W literaturze psychologicznej i psychiatrycznej wystpuje pojcie pogotowia do lku dezintegracyjnego, ktre jest zwizane z istniejcym zachwianiem porzdku w metabolizmie informacyjnym. Pogotowie do lku dezintegracyjnego jest znacznie wiksze u maych dzieci ni w innych okresach ycia ze wzgldu na to, i ich metabolizm informacyjny dopiero zaczyna si rozwija. Lk dezintegracyjny broni jednostk przed nadmiern zmiennoci ycia, lecz z drugiej strony przed jej brakiem. Niepojawienie si jakiejkolwiek zmiany po pewnym czasie prowadzi do narastania coraz wikszego niepokoju. Tumaczy to fakt, i u ludzi yjcych usystematyzowanym trybem ycia pogotowie do lku dezintegracyjnego jest wiksze ni u tych, ktrzy prowadz ycie pene zmian i niespodzianek.

3.3. Teorie lku

Proces powstania lku zosta ujty w teorie emocji (klasycznej, poznawczej, neurofizjologicznej), uczenia si i o teorii psychoanalitycznej. Problematyka emocji takich jak lk bya od dawna przedmiotem bada. Teoria Jamesa Langego zakadaa, e percepcja zmian fizjologicznych, wywoanych danym zdarzeniem, stanowi rdo emocji, a poszczeglne emocje charakteryzuj si odmiennymi wzorcami pobudzenia fizjologicznego. Kolejna teoria Cannona Barda (talamiczna teoria uczu) przedstawia emocje jako produkt analizy poznawczej odbywajcej si w korze mzgowej bodcw zewntrznych. Informacja o bodcu zostaje przetworzona przez wzgrze (orodek emocji) i jednoczenie przesyana do kory, ktra decyduje o powstaniu emocji. Obie

58

koncepcje nie zostay utrzymane, jednak miay one niewtpliwy wpyw na powstanie wspczesnych teorii emocji. Dwuczynnikowa teoria emocji Schachtera i Singera postuluje, e emocje powstaj w wyniku dwch powizanych, lecz niezalenych operacji poznawczych: oceny zdarzenia i oceny reakcji fizjologicznych. Intensywno emocji oraz ich znak uwarunkowana jest przez indywidualn ocen reakcji fizjologicznych i kontekstu sytuacyjnego. Intensywno emocji wzrasta, gdy jednostka nie jest w stanie wyjani swoich reakcji fizjologicznych. Lk byby wynikiem interakcji pewnych procesw wystpujcych wewntrz organizmu (np. przyspieszone bicie serca) poczonymi z informacjami docierajcymi ze rodowiska (np. spostrzeenie psa) oraz informacjami zarejestrowanymi w dowiadczeniu jednostki (np. bl spowodowany pogryzieniem przez psa w dziecistwie). Poznawcza teoria emocji wyjania relacje midzy stanem poznawczym a emocjonalnymi. Przedstawicielem tej koncepcji jest R. Lazarusa, ktry stwierdza, e procesy poznawcze porednicz pomidzy sytuacj a reakcj emocjonaln. Ujmuje on emocje z punktu penionych przez nie funkcji w procesie adaptacji. Jednostka stale ocenia docierajce sygnay jako znaczce z punktu widzenia jej wasnych celw i interesw. Oceny poznawcze poprzedzaj pojawienie si reakcji emocjonalnej. Najpierw podmiot orientuje si, czy zdarzenie ma zwizek, czy te nie z jego celami i interesami. Jeeli ma, pojawia si emocja. W zalenoci czy zdarzenie zwiksza, czy te zmniejsza szanse realizacji tych celw i interesw, pojawia si emocja pozytywna lub negatywna. Nastpnie jednostka koncentruje si na szansie poradzenia sobie z zaistnia sytuacj. R. Lazarus twierdzi, e ocena przesdza o pojawieniu si emocji, jej rodzaju i jest koniecznym warunkiem jej wystpienia. Dziki J. E. LeDoux wiadomo, e za pojawienie si lku odpowiedzialna jest przede wszystkim wzmoona aktywno neuronw w obszarze ukadu limbicznego i siatkowatego aktywizujcego mzgu. Ponadto obszar midzy wzgrzem, ciaem migdaowatym i przednimi czciami patw czoowych mzgu uczy si lkowej reakcji, zapamituje j i uruchamia zgodne z ni zachowania. Hipokamp zapamituje zdarzenia zwizane z przeywaniem lku, a ciao migdaowate rejestruje i przechowuje ich emocjonaln otoczk. Stanowi ono magazyn pamici emocjonalnej i jednoczenie central alarmow, ktra wykrywa zagroenie i uruchamia reakcje organizmu. LeDoux wyjania to w nastpujcy sposb. Hipokamp zasadnicz rol w rozpoznawaniu jakiej twarzy jako na przykad naszego kolegi, ale ciao migdaowate dodaje, e go nie lubimy (za Goleman). Wedug teorii uczenia si lk jest stanem wyuczonym, uwarunkowanym obaw przed specyficznymi bodcami rodowiskowymi. Dowiadczenia z dziecistwa, ktre czsto 59

wystpoway maj skonno do utrwalania si. J. Wolpe uwaa, e strach pierwotnie by powodowany blem. Fizjologiczne reakcje, ktre wywouj lk, zostay uwarunkowane zachowaniem zwizanym z blem tzw. strach wyuczony. Lku uczymy si, on jest odpowiedzi na bl. Skojarzenia pomagaj pozna objawy, dajc tym samym moliwo uniknicia trudnych sytuacji. Wystpuj take sytuacje gdzie lk wyzwalany jest przez neutralny bodziec sygna, ktry przywouje reakcje na dawne, nawet zapomniane wydarzenia. Przeycia te pozostawiaj po sobie lady emocjonalne, ktre w kadej chwili mog zosta przypomniane. Szczeglnie zapamitywane s sytuacje przykre, wywoujce wstrzsy psychiczne poczone z lkiem. lady te mog si odezwa pod wpywem wspomnie lub podobiestwa sytuacji naocznych. Gwnym przedstawicielem koncepcji psychoanalitycznej jest S. Freuda. Jego hipoteza, zakada e rdem powstawania lku s stumione nierozwizane konflikty wewntrzpsychiczne, w wikszoci nieuwiadamiane. Libido (czyli energia uczuciowa i psychiczna pynca z prymitywnych impulsw biologicznych popd seksualny), ktre nie zostao waciwie rozadowane, przeksztaca si w lk. A ten z kolei dziaa jako rodzaj sygnau niebezpieczestwa natury psychicznej, ktry moe si pojawi, jeli nieuwiadomione pragnienie zostanie zrealizowane (B. Harwas Napieraa 1987, s. 29). Wyej opisane teorie pokazuj jak bardzo proces powstania leku jest zoony i jak wiele czynnikw wpywa na niego. Ponadto badania empiryczne nie przesdzaj o prawidowoci tylko jednej z tych koncepcji. Ta sama sytuacja moe wywoa zupenie inne reakcje emocjonalne u rnych ludzi. Wie si to midzy innymi z tym, i emocje wystpuj wewntrz czowieka, s zjawiskiem subiektywnym, zalenym od procesw poznawczych danej jednostki.

3.4. Czynniki wpywajce na powstawanie lku

Powstanie lku uzalenione jest od indywidualnych uwarunkowa jednostki. Nale do nich:

dowiadczenia indywidualne czowieka, w trzech obszarach: wiata zewntrzny (dziaania innych ludzi, zdarzenia, zjawiska), wasna osoba (konsekwencje wasnych dziaa i cech, komunikaty otrzymane od innych) oraz relacje midzy sob a wiatem zewntrznym. Dowiadczenie yciowe stanowice cig zdarze tworzcych indywidualn historie yciow;

60

cechy genetyczne: ukadu nerwowego, osobowoci (np. cechy temperamentne), inteligencja, zdolnoci, style poznawcze;

mechanizmy psychologiczne: a) pojcie wasnej osoby wzgldnie stay, wewntrzny wizerunek siebie; b) samowiadomo zdolno czowieka do monitorowania wasnych myli, uczu, pragnie oraz do koncentracji uwagi na sobie jako obiekcie; c) proces samoregulacji dziki niemu dziaanie czowieka jest na bieco korygowane i dopasowywane do standardw wewntrznych (takich jak cele osobiste) bd do spostrzeganych oczekiwa innych ludzi (np. norm grupowych). Przebiega poniej progu wiadomej uwagi (M. Kofta, D. Doliski). rodowisko zewntrze, w ktrym yje czowiek bezustannie oddziaywje na wszystkie

te czynniki. Kady z nas posiada predyspozycje genetyczny, ale rodowisko moe wpywa korzystnie lub niekorzystnie na ich rozwj. rodowisko dzieli si na blisze (np. rodzina) i dalsze (np. grupa rwienicza, nauczyciele, telewizja, zjawiska). Wpyw rodowiska sprawia, e jednostka nabywa dowiadczenia, ktre nastpnie ksztatuj jej charakter. S. Freud zauway, e wan rol w rozwoju odgrywa szczeglnie dowiadczenie wczesnodziecice. Dziecko pierwsze lata swego ycia spdza gwnie w rodowisku rodzinnym, ktre na nie oddziauje. W zalenoci od struktury rodziny, osobowoci jej czonkw, od sposobu postpowania rodzicw, rodzaju wzajemnych interakcji, moe by czynnikiem wpywajcym na powstawanie lku. W rodzinie nawizuje si pierwsze kontakty z ludmi, poznaje wzory osobowe, zaspokaja si swoje potrzeby jak potrzeba akceptacji, bezpieczestwa, mioci. Brak ich zaspokojenia prowadzi do negatywnych konsekwencji. Poczucie bezpieczestwa to jedna z podstawowych ludzkich potrzeb, wane jak sen lub jedzenie. Niektrzy psychologowie twierdz, e tylko prawidowo zaspokojona potrzeba bezpieczestwa w wieku dziecicym zapewnia waciwy rozwj uczuciowy i pozytywne ksztatowanie si osobowoci dziecka. Zachwianie tego poczucia wywouje lk. Dzieci, ktre maj zaburzone wizi z rodzicami, przy braku uczucia potrzebnego do prawidowego rozwoju s niepewne, zagubione, lkliwe. Szczeglnie za wychowywanie si w rodzinie penej konfliktw, napi i niechci wywouje poczucie zagroenia i sprzyja powstawaniu lku. W grupie rodzinnej ustala si pewien styl interakcji midzy jej czonkami, tworzy si sie wzajemnych relacji i sojuszw, ustala si specyficzny wzorzec komunikacji. Rwnie

61

nadmierna surowo lub opiekuczo rodzicw, czy te stawianie wobec dzieci zbyt wysokich wymaga oddziauje silnie traumatyzujco. Dziecko przejmuje wzory reagowania z najbliszego rodowiska i uczy si okrelonych sposobw reagowania. Jeli w procesie wychowania stosowany by styl przyczyniajcy si do wytwarzania lkliwoci i zajmoway si nim osoby lkliwe, to prawdopodobiestwo wytworzenia si u niego lkliwoci jest bardzo wysokie. Do sytuacji lkotwrczych nale take: mier czonka rodziny (zwaszcza rodzica), choroba, pobyt w szpitalu, przeycie przez dziecko tragedii lub wypadku. Oprcz rodziny, jako najbliszego rodowiska wpywajcego na ksztatowanie si indywidualnego dowiadczenia, mona wyrni take grup rwienicz, w ktrej dochodzi do nowych interakcji i wymiany dowiadcze. Kontakty rwienicze dlatego s tak wane, e stwarzaj dziecku wiele okazji do porwnywania swoich moliwoci z moliwociami rwienikw. A nie jest to rzecz bez znaczenia, gdy tylko w konfrontacji z innymi mona dowiedzie si, co si potrafi i ile jest si wartym. Wiele sposobw reagowania zdobywa si i uczy poprzez kontakt z nowymi ludmi, posiadajcymi dowiadczenie, np. nauczycielami, osobami starszymi. Rwnie telewizja stanowi znaczne rdo wiadomoci, wzorw zachowania oraz uwiadamia o moliwych zagroeniach (w tym klski ywioowe, wypadki, przestpstwa), o sposobach radzenia sobie z nimi i ochrony przed nimi. Czasami dochodzi do sytuacji, w ktrych zgromadzone informacje znieksztacaj obraz wasnej osoby, co w konsekwencji, moe prowadzi do obnienia poczucia wasnej wartoci. Towarzyszy temu trudno rozumienia wasnych motyww i osobistych celw. Niska samoocena objawia si niewiar w swoje moliwoci, nie podejmowaniem dziaa, strachem przed nowymi sytuacjami, a w kocu moe doprowadzi do wycofania si i zamknicia w sobie. Podatno na zaburzenia lkowe w duym stopniu determinuj take mikrouszkodzenia centralnego ukadu nerwowego, ktre powoduj osabienie zdolnoci do radzenia sobie w sytuacjach trudnych oraz ma odporno na silne bodce (L. Grzesiuk, 2002, s.46). W wikszoci przypadkach powstawania lku czynnikiem go wywoujcym jest zagraajca sytuacja lub zdarzenie. Jednak decyzj o tym, czy jest ona zagraajca czy nie, podejmuje czowiek. Dokonuje on oceny na podstawie indywidualnych dowiadcze nabytych w cigu ycia. Szczeglny wpyw na ksztatowanie si tych dowiadcze ma rodowisko rodzinne. A wrodzone predyspozycje jednostki okrelaj jej podatno na 62

zaistnienie lku. Mona zauway, e czynniki wpywajce na jego pojawienie si s rne i wzajemnie si przeplataj.

3.5 Objawy lku

Objawy lku dzielimy na: wegetatywno somatyczne, psychiczne, behawioralne i inne. Objawy wegetatywno-somatyczne charakteryzuj si: rozszerzeniem renic, zmniejszeniem wydzielania liny, zawrotami gowy czsto poczonymi z blem, nieregularnym rytmem serca, podwyszeniem lub nagym spadkiem cinienia krwi. Ponadto zauwaane s zmiany biochemicznymi we krwi, np. hyperglikemia, wzrost stenia noradrenaliny, kortyzolu, szybkie jej krzepnicie, wysoki poziom cholesterolu i kwasw tuszczowych. W objawach zewntrznych zaobserwowa mona zaczerwienienia lub zblednicie skry. Odczuwalne mog by rwnie poprzez przyspieszony oddech, bl w klatce piersiowej, brzucha, brak aknienia, wymioty, biegunka, czste oddawaniem moczu. Wystpuj pod postaci: nagych zmiana temperatury ciaa, nadmiernego pocenie si, piloerekcji (jeenie si wosw), wysypki w postaci krost i plam, zwikszeniem napicia miniowego lub poraeniem poszczeglnych grup mini (D.L. Rosenhan, M. E. P. Seligman 1994, s. 223). Objawy psychiczne charakteryzuj si wystpieniem uczucia przeraenia, zaniepokojeniem i panik. Napiciami psychicznymi jak stae znuenie, zmczenie, pobudliwo nerwowa, obniony nastroj czy te szybkie wyczerpywanie si. Nadwraliwo na bodce zewntrzne oraz nadmierna czujno. Uczucie zagroenia, oczekiwanie na przykre wydarzenia, stae nastawienie na moliwo poraki czy niepowodzenia. Obnion samoocen, poczucie mniejszej wartoci, odmiennoci, odrzucenia. Pojawienie si niemiaoci, zaniepokojeniem w rnych sytuacjach spoecznych oraz uczucie skrpowania. Objawy te widoczne s poprzez zaburzone kontakty interpersonalne, trudnociami adaptacyjnymi, czy te nadmiern zaleno od innych, tzw. zachowanie ingracjacyjne (dziaanie majce na celu zdobycie sympatii innych by unikn zagroenia). Przeczulenie na punkcie opinii innych, wycofanie si z kontaktw z otoczeniem, niepewno siebie i wasnych opinii. Maa dynamika yciowa, unikanie rnych form aktywnoci. Niechci do ryzyka i brania odpowiedzialnoci lub podejmowaniem nadmiernego ryzyka. Nadmierne obarczaniem si win za wszystkie niepomylne wydarzenia yciowe. Zmniejszenie

63

wraliwoci sensorycznej, zaburzeniami poznawczymi, koncentracji uwagi i mylenia. Obecnymi lkami nocnymi, koszmarami, przeraajcymi wyobraenia, ucieczk w chorob. Objawy behawioralne charakteryzuj si niepokojem manipulacyjnym i lokomocyjnym, podnieceniem ruchowym oraz czstymi zmianami pozycji. Wykonywaniem czynnoci bezcelowych, np. potrzeba chodzenia, tikami (np. mruganie, grymasy), nag i niespodziewan reakcj psychomotoryczn, przybierajc posta ucieczki. Objawom towarzysz wybuchy gniewu, agresji, zahamowanie ruchowe, a do osupienia. Wystpuj take inne objawy jak zaburzenia mowy: jkanie, przejzyczanie si, afonia, mutyzm selektywny, mwienie bardzo szybko, gono, ze zmiennym tonem, nienaturaln barw gosu, gosem zachrypnitym, szorstkim; a take bezsenno. Objawy lkowe wystpuj si pod rn postaci, ze zrnicowanym nasileniem, co moe sprawia due problemy w ich rozpoznaniem u osb go przeywajcych. Najbardziej charakterystyczne symptomy to: przyspieszone ttno, zwikszenie napicia miniowego, potrzeba oddania moczu, niepokj, uczucie zagroenia i ch ucieczki.

3.6 Rola lku i jego skutki

Bodce wywoujce lk maj rne znaczenie dla czowieka w okrelonym wieku. Bardzo czsto jest on uwaany za negatywn cech. Jednak umoliwia lepsze pokonywanie przeszkd znajdujcych si na drodze czowieka. Z biologicznego punktu widzenia jest on sygnaem alarmowym i ma znaczenie obronne. Mobilizuje siy organizmu, wyzwala zmagazynowan energi i nastawia na niebezpieczestwa. W pewnym stopniu lk spenia funkcj przystosowawcz, albowiem umoliwia przewidywanie realnych zagroe i przygotowanie si jednostki do nich. Umoliwia to uniknicie przykrej sytuacji lub uatwia jej przetrwanie. Wpywa take na zachowanie czowieka, uczenie si, wykonywanie rnorodnych zada, dostosowanie do sytuacji. Oddziaywanie lku zaley od jego nasilenia, jak i cech sytuacji. Skala przey lkowych jest rozlega: od minimalnego niepokoju, wystpujcego przy zmianie interakcji z otoczeniem (odruch orientacyjny), do maksymalnego, jak np. przy nagej, nieoczekiwanej zmianie sytuacji zewntrznej (np. w wyniku jakiego kataklizmu). Niewielkie nasilenie lku dziaa mobilizujco. Zwiksza si wraliwo sensoryczna czowieka (wzrok, such, dotyk, wch), moliwoci poznawcze i przystosowawcze (rozwizywanie problemw, przystosowywanie si do zmieniajcych si bodcw), 64

zwikszona aktywno. Wedug A. Kpiskiego maksymalne nasilenie lku wystpuje w chwili dostrzeenia zagroenia i dziaa dezorganizujco (A. Kpiski 2002, s.110-112). Lk wywouje szybk reakcj by unikn zagroenia. Moe przybiera rn form, od panicznej ucieczki do pozornego zamierania. Reakcje lkowe s indywidualnie zrnicowane. Wpyw maj czynniki zewntrzne, jak i wewntrzne: stan zdrowia, rodzaj sytuacji, dowiadczenia yciowe. Uczucie to moe atwo ulec zjawisku generalizacji, w ktrym sytuacja zagroenia rozszerza si na ssiadujce z ni pola. W kocu wszystko zaczyna zagraa, cay wiat staje si wrogiem, chccym tylko zniszczy czowieka. A. Kpiski opisa i w lku wszystko wok czowieka pogbia lk, ktry znieksztaca obraz otaczajcego wiata. Nadmiar reakcji lkowych prowadzi moe do wielu negatywnych konsekwencji. Z czasem moe sta si wrogiem bardziej gronym ni samo niebezpieczestwo, do pokonania ktrego potrzebny by lk. Mobilizacja si obronnych organizmu jest do pewnych granic poyteczna, ale tym samym kosztowna. Wpywa na poszczeglne organy i ich czynnoci. Ujemnie dziaa przede wszystkim na ukad nerwowy i krenia przyczyniajc si do wielu powanych schorze. Dugotrway i do silnie doznawany lk obnia odporno psychiczn, wyzwala poczucie niepewnoci. Moe nawet prowadzi do zaburze nerwicowych, takich jak natrctwa, fobie czy nerwica lkowa (R. C. Carson, J. N. Butcher, S. Mineka 2003, s. 270). Lk jak twierdzi A. Kpiski, hamuje rozwj osobowoci. Jeeli wystpuje we wczesnym okresie rozwoju moe prowadzi do uksztatowania si osobowoci lkliwej, poniewa zbyt silne i dugo trwajce sytuacje zagroenia w tym okresie zwykle zostawiaj trway lad w psychice dziecka. Osoba zalkniona czuje si niepewnie w rozmaitych sytuacjach. Przejmuje si kad trudnoci realn czy fikcyjn, wyolbrzymia niebezpieczestwa i wszdzie wietrzy zagroenie. Nastawiona jest na to, e ze strony wiata otaczajcego czekaj tylko same przykroci, niepowodzenia, klski, bl i cierpienia, i e nigdy nie moe wyj zwycisko ze starcia z otoczeniem. wiat staje si przytaczajcy dla takiej osoby, ktra yje w staym napiciu, gdy wci obawia si, e moe j spotka co zego. Z niskim progiem pobudliwoci lkowej czy si nadmierna sugestywno. Ludzie o charakterze lkliwym ulegaj atwo presji sw, bynajmniej nie mocnych i zdecydowanych. Kade nowo posyszane zdanie, czyje stanowisko inaczej ujte ni uprzednio przez nich przyjte do wiadomoci amie ich chwilowy sd osobisty. Osobowo lkliwa jest podobna w charakterystyce do osobowoci unikajcej i astenicznej, ktre cechuje trudno w 65

kontaktach spoecznych i unikanie ich (oba te rodzaje zaburze byy dawniej okrelane jako introwertywno). W odrnieniu od samowystarczalnoci i braku denia do tych kontaktw dostrzega si u takich osb pragnienie kontaktw i akceptacji, cierpienie z powodu braku umiejtnoci wizania si z innymi ludmi i wycofywania si. Istotne znaczenie w powstawaniu zespow unikania ma nadmierna wraliwo i uraliwo, zwaszcza nie radzenie sobie z przejawami odrzucenia, upokorzenia lub z uczuciem wstydu. Unikanie zwizkw z innymi ludmi jest konsekwencj oczekiwania, e zostanie si upokorzonym lub odrzuconym. Jedynie przejawy penej i bezkrytycznej akceptacji, stwarzajce gwarancj bezwarunkowego przyjcia ich, takimi jakimi s, umoliwiaj tym ludziom nawizanie bliszych reakcji interpersonalnych. Samoocena tych osb jest bardzo niska. Zachowania tego typu spotyka si czciej u dzieci (zesp unikania) tylko u niektrych spord nich rozwj osobowoci prowadzi do wytworzenia si utrwalonych cech osobowoci o analogicznej formie. (J. W. Aleksandrowicz). Osoby lkliwe maj trudnoci w wykonywaniu codziennych czynnoci, obnia si ich zdolno dziaania. Zwykle s zdezorganizowane i wszystko rozprasza ich uwag. Lk jest czowiekowi potrzebny, byle tylko by speniony jeden zasadniczy warunek, te doznania nie mog by zbyt silne, lk nie moe by nadmierny i nie moe stanowi utrwalonej postawy. Jeeli nie spenia on tego warunku, staje si szkodliwy, uniemoliwia normalne funkcjonowanie i dziaa destrukcyjnie na jednostk.

66

4. Metodologia bada wasnych

4.1. Problematyka bada wasnych
Policja stanowi wan sfer ycia publicznego. Funkcjonuje zarwno w strukturze administracji rzdowej, jak i samorzdowej, wykonujc zadania majce na celu ochron bezpieczestwa i porzdku publicznego. Wspczesna Policja charakteryzuje si centralizacj i hierarchicznym podporzdkowaniem. Elementy te pozwalaj na sprawowanie kontroli przez organy administracji pastwowej, a take organy samorzdowe wobec Policji. W wyniku reformy w 1999 roku zwikszy si wpyw organw administracji oglnej na stan bezpieczestwa i porzdku publicznego. W kadym szczeblu administracji oznaczono konkretnie organ odpowiedzialny za skutki dziaa tej sferze. Przepisy prawa polskiego reguluj uprawnienia Policji, majce wpyw na sfer praw i wolnoci czowieka i obywatela. W szczeglnoci chodzi o takie rodki jak: legitymowanie, zatrzymanie, stosowanie rodkw przymusu bezporedniego czy uycie broni palnej przez Policj. Oczywicie, wiele przypadkw uycia powyszych rodkw wydaje si uzasadnionych, cigle jednak budz one pewne wtpliwoci. Obawa przed przestpczoci wci jest w Polsce tematem aktualnym, bowiem stopie strachu, e staniemy si ofiar przestpstwa, pozostaje wysoki. Wynika to czsto nie tyle z rzeczywistego zagroenia, ile z braku porzdku, uczuciem osabienia kontroli spoecznej w otoczeniu obywatela, a niejednokrotnie ze zego wykorzystania prostych rodkw technicznych. Popraw poczucia bezpieczestwa obywateli powinna Policja zapewni na przykad poprzez zastosowanie odpowiedniej polityki informacyjnej czy zwikszeniem liczby patroli na ulicach. Problematyka lku zajmuje wyjtkowo wane miejsce zarwno w teorii, jak i praktyce psychologicznej. Stanowi przedmiot bada i analiz podejmowanych z punktu widzenia rnych, teoretyczno-metodologicznych orientacji psychologicznych oraz kierunkw, szk i technik psychoterapeutycznych. Wyniki bada prezentowane przez poszczeglnych autorw w literaturze fachowej dotycz rnych aspektw lku fizjologicznych mechanizmw wyzwalania reakcji lkowych, dziaajcych lkotwrczo czynnikw kulturowych i spoecznych, poziomu funkcjonowania ludzi z zaburzeniami lkowymi w sytuacjach zadaniowych, wpywu rodowiska spoecznego na ksztatowanie si postaw lkowych. 67

Dlatego ciekawym wydaje si zagadnienie wpywu stau pracy policjantw na poziom lku. Gwny problem pracy: Czy poziom i struktura lku policjantw zaley od stau zawodowego? Hipoteza przyjmuje nastpujc posta: Poziom i struktura lku policjantw zaley od stau zawodowego.

4.2. Metody bada wasnych

Kolejn wan czynnoci w procesie badania naukowego jest waciwy dobr metod, technik i narzdzi bada. Nie wystarczy bowiem zastanowi si tylko nad tym, co i dlaczego bdziemy bada, ale rwnie w jaki sposb ma by przeprowadzone badanie, by moliwe rozwizanie postawionych problemw i sprawdzenie stawianych hipotez. Technika badawcza to czynnoci praktyczne, regulowane starannie wypracowanymi dyrektywami, pozwalajcymi na uzyskanie optymalnie sprawdzalnych informacji, opinii, faktw. Techniki badawcze s zatem zawsze zwizane z okrelon metod. S one skonkretyzowanymi sposobami realizowania zamierzonych bada. Peni suebn rol wobec metody bada. Wane jest jednak, e metody i techniki badawcze nie wykluczaj si, ale pozostaj w cisym zwizku wzajemnie si uzupeniajc. Narzdzia badawcze s przedmiotem sucym do realizacji wybranej techniki bada. W badaniach posuono si ankiet, dziki ktrej uzyskano informacje na zaistniaych zagadnie. Jest ona szczeglnym przypadkiem wywiadu. Od wywiadu waciwego odrniaj ankiet: stopie standaryzacji pyta, zakres problematyki i zasady jej przeprowadzania. Ankieta jest zatem technik gromadzenia informacji. Ponadto ankieta nie wymaga kontaktu bezporedniego badajcego z badanym. Informator jest tu respondentem, ktry sam pisemnie odpowiada na pytania kwestionariusza. Ankieta jest uyteczna jako technika poznawania zbiorowoci, zjawisk, opinii o zdarzeniach, danych liczbowych. Pytania ankiety s konkretne, cise i jednoproblemowe. W pracy zastosowano kwestionariusz ankiety skierowany do funkcjonariuszy policji z rnym staem zawodowym. Kady z respondentw zosta poinformowany o celu bada, ich wykorzystaniu i penej anonimowoci.

68

4.3.

Teren i osoby badane

zostay przeprowadzone wrd funkcjonariuszy policji garnizonu

Badania

lubelskiego w 2010 roku. Osobami badanymi byli funkcjonariusze pionu prewencji i kryminalnego, mczyni w wieku 21-50 lat. Badani byli podzieleni na trzy dwudziesto osobowe grupy, pierwsza grupa ze staem pracy od 0 do 5, druga ze staem pracy od 6 do 10 i ostatnia grupa trzecia ze staem pracy od 11 lat od emerytury . W badaniu wykorzystano kwestionariusz samooceny STAI skadajcy si z 40 twierdze przy pomocy ktrych ludzie opisuj samych siebie jak si czuj w danej chili (teraz) i jak czuj si zazwyczaj. Na odprawach do suby poszczeglnych ugrupowa policyjnych dziaajcych w garnizonie lubelskim badacz udzieli informacji, co do celu badania jak i instrukcji wypenienia przewodnika diagnostycznego. Osobom badanym zapewniono anonimowo i dobrowolno w udzieleniu odpowiedzi na zawarte pytania. Nastpnie formularze przewodnikw zostay rozdane 60 funkcjonariuszom. Udzielono tygodniowego czasu na wypenienie i zwrot kwestionariuszy. Ankiety zostay zwrcone w przecigu siedmiu dni od dnia rozdania, co wiadczy o wysokim poziomie zdyscyplinowania i zrozumienia wrd funkcjonariuszy.

69

Analiza wynikw bada wasnych

Poziom lku u funkcjonariuszy policji zmierzono za pomoc Kwestionariusza STAI. Kwestionariusz zawiera 40 twierdze i zaopatrzony jest w dwie skale, w ktrej x1 oznacza lk jako stan, a x2, lk jako cech.. W skali x-1 odpowiedzi zwizane s ze stopniem prawdziwoci, dotycz aktualnego stanu jednostki w ktrej 1- oznacza zdecydowanie nie, 2 raczej nie, 3 raczej tak oraz 4zdecydowanie tak. W skali x-2 odpowiedzi zwizane s z czstotliwoci wystpowania u badanego odczu opisanych w twierdzeniach i oznaczaj: 1- prawie nigdy, 2- rzadko, 3- czsto oraz 4- prawie zawsze. Test STAI rozrnia lk rozumiany jako przejciowy i uwarunkowany sytuacyjnie stan jednostki (lk stan), a lk rozumiany jako wzgldnie staa cecha osobowoci (lk cecha), ktra zostaa nabyta jako dyspozycja behawioralna, czynica jednostk podatn na postrzeganie obiektywnie niegronych sytuacji jako zagraajcych i reagowanie na nie stanami lku nieproporcjonalnie silnymi do wielkoci obiektywnego niebezpieczestwa. Wysokie wyniki w wymiarze lku stanu wiadcz o stresie w wyniku trudnej sytuacji yciowej, w jakiej znajduj si badana osoba. Wysokie wyniki w wymiarze lku cechy mog natomiast oznacza sta dyspozycj osobowociow do podatnoci reagowania lkiem na rne sytuacje yciowe.1

Badaniami objto grup 60 osb. Otrzymane wyniki prezentuj ponisze zestawienia z uwzgldnieniem lku- stanu i lku-cechy. Wyniki w STAI oglnej prby funkcjonariuszy policji przedstawiaj tabele poniej. Tabela nr 1 przedstawia wyniki uzyskane w grupie pierwszej, gdzie sta pracy respondentw wynosi od 0 do 5 lat. Tabela 1 :- rednie wyniki grupy I

GUPA I 0-5 LAT PRACY

1

X1- Lk stan 28,45

X2-Lk cecha 28

Wrzeniewski K., Sosnowski T., Matusik D. Inwentarz Stanu i Cechy Lku STAI. Polska adaptacja STAI. Podrcznik. PTP, Warszawa 2002.

70

rdo: Opracowanie wasne.

rednie uzyskane w badanej grupie funkcjonariuszy policji, ktrych sta mieci si w granicach od 0 do 5 lat wynosi dla lku jako stanu- 28,45, a lku jako cechy- 28. Tabela poniej przedstawia bdzie wyniki rednich funkcjonariuszy, ktrych lata pracy mieszcz si w granicach od 6 do 10 lat.

Tabela 2 :- rednie wyniki grupy II

GRUPA II 6-10 LAT PRACY
rdo: Opracowanie wasne.

X1- Lk stan 33,9

X2-Lk cecha 36

Populacja ankietowanych funkcjonariuszy z grupy drugiej uzyskaa nastpujce wyniki rednich: dla lku jako stanu jest to 33,9, natomiast dla cechy 36. Kolejna tabela prezentuje wyniki uzyskane w grupie trzeciej, w ktrej respondenci legitymuj si ponad 11-letnim staem pracy w zawodzie policjanta.

Tabela 3 :- rednie wyniki grupy III

GRUPA III 11-< LAT PRACY
rdo: Opracowanie wasne.

X1- Lk stan 34,9

X2-Lk cecha 36,1

Tabela nr 3 przedstawia wyniki rednich uzyskanych w grupie funkcjonariuszy policji ze staem powyej 11 lat. rednia lku jako stanu wynosi 34, 9, natomiast lku jako cechy wynosi 36,1.

Powysze wyniki przedstawiono rwnie w formie wykresu.(patrz poniej)

71

Wykres. Sta pracy a wyniki w STAI.

STA PRACY A WYNIK STAI

40 35 30 U K25 L A20 I N D E 15 R 10 5 0 GRUPA I 0-5 GRUPA II 6-10 STA PRACY GRUPA III 10-<

X1 X2

rdo: Opracowanie wasne.

W trzech grupach funkcjonariuszy policji uwidacznia sie zaleno pomidzy staem pracy a wynikami w STAI. Wraz z zwikszajcym si staem pracy u wszystkich funkcjonariuszy wzrasta poziom lku jako stanu oraz natenie cechy. W grupie pierwszej mona zauway wysz redni w zakresie lku jako stanu w stosunku do lku- cechy. Natomiast w dwch pozostaych grupach o duszym stau pracy wiksz redni uzyskuje poziom lku jako cechy, ktra moe oznacza- dyspozycj osobowociow do podatnoci reagowania lkiem na rne sytuacje yciowe zwizan z wiksza iloci sytuacji stresogennych, z ktrymi spotkali si starsi funkcjonariusze policji w stosunku do tych z krtszym staem.

72

6. Wnioski i refleksje kocowe

Gwny problem mojej pracy brzmia: Czy poziom i struktura lku policjantw zaley od stau zawodowego? Aby odpowiedzie na to pytanie przyjem nastpujc hipotez: Poziom i struktura lku policjantw zaley od stau zawodowego. Hipoteza ta uzyskaa pozytywn weryfikacj. Na podstawie analizy moich bada udao si wycign nastpujce wnioski:

Sta pracy w zawodzie policjanta ma ogromny wpyw na poziom lku. Zwizane jest to zapewne z faktem, e funkcjonariusze policji spotykaj si na co dzie ze stresogennymi sytuacjami. Suby mundurowe s czciej naraone na sytuacje zagraajce ich yciu i zdrowiu.

Im duszy sta pracy tym poziom lku jest wyszy. Wyniki wskazuj, e rednie dotyczce poziomu lku wzrastaj wraz z wyduajcym si staem pracy. Sta pracy ma znaczcy wpyw rwnie nie tylko na poziom lku, ale rwnie na sam jego struktur. Wraz z wyduon prac w policji wzrasta natenie lku jako cechy w stosunku do lku-stanu. Stres w tej sytuacji staje si staa dyspozycj osobowociow do podatnoci reagowania na rne sytuacje yciowe. Podsumowujc naley uzna, e zawd policjanta jest wysoko stresogenny. Policja

stanowi istotn sfer ycia publicznego. Funkcjonuje w strukturze administracji rzdowej, jak i samorzdowej, wykonujc zadania majce przede wszystkim na celu ochron bezpieczestwa i porzdku publicznego. Jest to bardzo zoone i trudne zadanie, ktre zwizane jest bardzo czsto z sytuacjami wysoko stresowymi i lko- rodnymi. 73

Wraz ze staem pracy wzrasta stan stresu i jego struktura. Policjant wykonujcy obowizki subowe musi mie odpowiednie warunki, minimalizujce skutki stresu. Kiedy rodowisko nie sprzyja zdrowiu funkcjonariuszy czsto moemy spotka si z zespoem wypalenia zawodowego, ktry prowadzi do dystansowania si w penieniu roli zawodowej. Wydaje mi si, e okresowe badania osb wykonujcych zawody o wysokim nateniu stresu i fachowa pomoc psychologiczna oraz wsparcie przyjaci i rodziny umoliwioby zapobieganie i minimalizowanie skutkw zwizanych z lkiem i stresem.

74

Zakoczenie
Przedstawiona w niniejszej pracy problematyka dotyczya zagadnienia poziomu i struktury lku policjantw z rnym staem zawodowym. Problematyka lku zajmuje wyjtkowo wane miejsce zarwno w teorii, jak i praktyce psychologicznej. Stanowi przedmiot bada i analiz podejmowanych z punktu widzenia rnych, teoretyczno-metodologicznych orientacji psychologicznych oraz kierunkw, szk i technik psychoterapeutycznych. Wyniki bada prezentowane przez poszczeglnych autorw w literaturze fachowej dotycz rnych aspektw lku fizjologicznych mechanizmw wyzwalania reakcji lkowych, dziaajcych lkotwrczo, czynnikw kulturowych i spoecznych, poziomu funkcjonowania ludzi z zaburzeniami lkowymi w sytuacjach zadaniowych, wpywu rodowiska spoecznego na ksztatowanie si postaw lkowych.

75

Wykaz literatury cytowanej

Czerniawska O. (1996) Edukacja osb Trzeciego Wieku, [w:] Wprowadzenie do andragogiki, pod red. T. Wujka, Warszawa Fajkowska M., Baej Sz. (2009), Lk: geneza, mechanizmy, funkcje, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe "Scholar" Hempel A. (1990), Pogrobowcy klski. Rzecz o policji granatowej w Generalnym Gubernatorstwie 1939-1945, Warszawa: PWN Kpioski A. (1995) Lk, Warszawa: Sagittarius Kpioski A. (2002) Psychologia nerwic, Krakw : Wydaw. Literackie Matlakiewicz A., Solarczyk-Szwec H. (2005), Doroli ucz si inaczej stron, Toruo s. 260, rozdzial I Mczyoski M. (1997) Policja Paostwowa w II Rzeczypospolitej: organizacyjno-prawne podstawy funkcjonowania, Krakw: Wysza Szkoa Biznesu : Ksigarnia Akademicka Misiuk A. (1996) Policja paostwowa 1919-1939 : powstanie, organizacja, kierunki dziaania, Warszawa: Wydaw. Naukowe PWN. Misiuk A. (2005) Administracja spraw wewntrznych w Polsce: ( od poowy XVIII wieku do wspczesnoci): zarys dziejw, Olsztyn: Wydawnictwo Uniwersytetu Warmiosko-Mazurskiego Misiuk A. (2006) Instytucje policyjne w Polsce : zarys dziejw od X wieku do wspczesnoci, Szczytno: Wydawnictwo Wyszej Szkoy Policji Radziwiowicz W., Sumia A. (2006) Psychopatologia okresu dojrzewania: wybrane zagadnienia, wyd. Krakw : Oficyna Wydawnicza "Impuls" Pieprzny S. (2007) Policja: organizacja i funkcjonowanie, Warszawa: Oficyna Wolters Kluwer business Pieter J. (1972) Strach i odwaga, Warszawa: NK Pietrasioski Z. (1990), Rozwj czowieka dorosego, Warszawa: WP Reber A. S. (2000) Sownik psychologii, Warszawa: Scholar Rembowski J. (1972) Wizi uczuciowe w rodzinie: studium psychologiczne, Warszawa: PWN

76

E.L. Thondike, (1951) Uczenie si dorosych, Warszawa. Socha R., Letkiewicz A., Gua P. (2010) Policyjne oddziay i pododdziay zwarte w Polsce: historia i teraniejszod, Szczytno: Wydawnictwo Wyszej Szkoy Policji E. Hilgard, Wprowadzenie do psychologii. Warszawa 1967, PWN. Sujek E. (1978), Rozwaania o ludzkim rozwoju, Krakw: Znak Szewczuk W. (1962), Psychologia czowieka dorosego, Warszawa: WP F. Urbaoczyk, Dydaktyka dorosych, Wrocaw - Warszawa -Krakw 1973. D. Wechsler, "Hold" and "Don 'tHold" Tests, w: S. M. Chown (red.), Human ageing. Selected readings, Harmondsworth, 1972. J. Kozielecki, Koncepcje psychologiczne czowieka. Warszawa 1977 S. Siek, Rozwj potrzeb psychicznych, mechanizmw obronnych, obrazu siebie. Warszawa 1984, KAW. B. Harwas - Napieraa, Czynniki spoeczno - rodzinne w ksztatowaniu si lku u modziey. Poznao 1987, Wyd. Naukowe Uniwersytetu Im. A. Mickiewicza. R. apioska, M. ebrowska, Wiek dorastania. *w+ Psychologia rozwojowa dzieci i modziey, red. M. ebrowska, Warszawa 1979, PWN. R. apioska, M. ebrowska, Wiek dorastania. *w+ Psychologia rozwojowa dzieci i modziey, red. M. ebrowska , Warszawa 1979, PWN. J. Rembowski, Wizi uczuciowe w rodzinie. Warszawa 1972, PWN. M. Tyszkowa, Problemy psychicznej odpornoci dzieci i modziey. Warszawa 1972, NK. A. Maslow, W stron psychologii istnienia. Warszawa 1986, PAX. I. Obuchowska, Dynamika nerwic. Warszawa 1981, PWN. D.L. Rosenhan, M. E. P. Seligman, Psychopatologia. Warszawa 1994, PTP. L. Grzesiuk, Psychoterapia. Warszawa 2002, PWN. R. C. Carson, J. N. Butcher, S. Mineka, Psychologia zaburzeo. Gdaosk 2003, GWP. Wycig z 12 zarzdzenia nr 372 Komenda Gowna Policji z dnia 14 kwietnia 2008 roku w sprawie regulaminu Komendy Gwnej Policji Dz. Urzdowy KPG nr 8, Poz. 47 Napoleon Wolaoski Rozwj biologiczny czowieka. Podstawy auksologii, gerontologii i promocji zdrowia, Wydawnictwo Naukowe PWN 2006 Marczuk M Marczuk M. : Prba okreslenia andragogicznego modelu procesu ksztacenia dorosych. W: Problemy i dylematy andragogiki. Red. M. Marczuk. Lublin-Radom: TWWP,1994. Urbaoczyk F., Problemy owiaty dorosych. Warszawa 1973, s. 14. 2 Porwnaj: Kaczor S., op. cit., s. 124 i nast. 3 Urbaoczyk F., op. cit., s. 81. 4 Szczepaoski J., Elementarne pojcia socjologii. Warszawa 1963.

77

A. Hempel, Pogrobowcy klski. Rzecz o policji granatowej w Generalnym Gubernatorstwie 1939-1945, PWN, Warszawa 1990. Miesicznik Policja 997, Wydanie 13/2004, artyku pt. Specyficzna suba przedwojennego policjanta

78