Kodeks Emerytalny2008

Gazeta Prawna
2008
w internecie
kodeks Emerytalny
Kodeks
emerytalny
aktualny serwis Z komentarzem ekspertÓW
gospodarczo-prawny
Wydanie elektroniczne zapewnia bieżący dostęp
do wszystkich publikacji, artykułów oraz porad Stan prawny na 1 lutego 2008 r.
naszych najlepszych ekspertów i doradców.
e-papier
Zawartość i wygląd wiernie odwzorowujące szatę
graficzną wydania papierowego Gazety Prawnej.
Wygodna archiwizacja i szybka wyszukiwarka.
archiwum GP
Dostęp do wszystkich tekstów, które ukazały się
w Gazecie Prawnej od 2002 roku. Szybkie i precyzyjne
wyszukiwanie według różnorodnych kryteriów.
www.gazetaprawna.pl
Gazeta Prawna
Największy dziennik Gospodarczy
❚ Kompetentnie o trendach w biznesie

❚ R zetelnie o gospodarce
❚ Wnikliwie o podatkach i prawie pracy
❚ Błyskawicznie o legislacji
Apolityczna, niezależna, obiektywna
www.gazetaprawna.pl
spis tresci_3_6.qxd 2008-01-31 15:36 Page 1
Adres redakcji: 01-042 Warszawa, ul. Okopowa 58/72,

tel. (0 22) 530 40 40; www.gazetaprawna.pl
Redaktor naczelny Gazety Prawnej: Robert Lidke
Dyrektor artystyczny Gazety Prawnej: Konrad Siuda
Redaktor prowadzący: Piotr Wickowski
Redaktor merytoryczny: Małgorzata Jankowska, Anita Jackiewicz
DTP: Agnieszka Borek
Biuro Reklamy: 01-042 Warszawa, ul. Okopowa 58/72
tel. (0 22) 530 44 44; e-mail: reklama@infor.pl
Biuro Obsługi Klienta: 05-270 Marki, ul. Okólna 40,
tel. (0 22) 761 30 30, 0801 626 666, e-mail: bok@infor.pl
Druk: Prasowe Zakłady Graficzne Koszalin
2
SPIS TREŚCI
OD REDAKCJI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .7
KOMENTARZ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .8
Dla kogo emerytura ze starego systemu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .8
Trzy grupy ubezpieczonych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .8
Dla kogo wcześniejsza emerytura pracownicza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .8
Warunki dla urodzonych po 1948 roku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .9
Wiek i staż emerytalny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .9
Okres składkowy i nieskładkowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .10
Ubezpieczenie pracownicze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .11
Pozostawanie w stosunku pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .12
Okres ubezpieczenia pracowniczego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .13
Całkowita niezdolność do pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .13
Wcześniejsza emerytura za pracę w szkodliwych warunkach . . . . . . . . .14
Nie tylko państwowa firma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .15
Okres zatrudnienia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .16
Prawa wykonujących prace z wykazu A i B . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .17
Uprawnienia urodzonych po 1948 roku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .19
Staż ogólny i szczególny na 1999 rok . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .20
Emerytury dla górników . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .20
Emerytura na starych zasadach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .21
Uwzględniane okresy pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .22
Zasady obowiązujące od 2007 roku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .22
Emerytura w obniżonym wieku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .23
Praca w szczególnych warunkach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .23
Emerytury dla nauczycieli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .24
Emerytura bez względu na wiek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .25
Rozwiązanie stosunku pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .25
Praca w szczególnym charakterze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .25
Długi staż w 1999 roku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .26
Emerytury dla osób zatrudnionych na kolei . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .27
Urodzeni przed 1949 rokiem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .27
Kim jest pracownik kolejowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .28
Urodzeni w latach 1949–1968 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .28
Staż ogólny i szczególny w 1999 roku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .29
Kto skorzysta z wcześniejszej emerytury po 2008 roku . . . . . . . . . . . . .30
Dla kogo emerytura z art. 184 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .30
Wymagany staż . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .31
3
Od czego zależy wysokość starej emerytury . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .32

Jak obecnie ZUS wylicza emeryturę . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .32
Najpierw okres pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .32
Zarobki wpływają na wysokość . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .33
Składniki przychodu od 1999 roku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .34
Przychody za okres przed 1990 rokiem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .35
Co ZUS wliczy mimo braku składki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .35
Roczna podstawa wymiaru . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .36
Wysokość kwoty bazowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .37
Okresy składkowe i nieskładkowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .38
Najniższa i najwyższa emerytura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .38
Dla kogo emerytura mieszana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .39
Kto może ubiegać się o emeryturę mieszaną . . . . . . . . . . . . . . . . . . .39
Tylko dla kobiet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .40
Od czego będzie zależeć wysokość nowej emerytury . . . . . . . . . . . . . . .40
Jak będzie wyliczana i od czego będzie zależeć
wysokość nowej emerytury . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .40
Później na emeryturę, wyższe świadczenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . .41
Emerytura dla kobiet i mężczyzn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .42
Wyższe składki, wyższa emerytura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .44
Liczy się kapitał początkowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .44
Kiedy są opłacane składki emerytalne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .46
Składki w ZUS są waloryzowane . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .47
Liczą się inwestycje OFE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .47
Opłaty od składki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .48
Rodzaj emerytury . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .49
Kontrola kont emerytalnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .50
Jak podwyższane są emerytury i renty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .51
Od 2008 roku świadczenia są waloryzowane co roku . . . . . . . . . . . . .51
Kto otrzyma podwyżkę . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .51
Jaki mechanizm podnoszenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .52
Ile w 2008 roku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .52
Drugi wskaźnik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .53
Wyższe dodatki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .54
Kiedy wysokość emerytury może być ustalona na nowo . . . . . . . . . . . .54
W jaki sposób podnieść sobie wysokość emerytury . . . . . . . . . . . . . .54
Doliczenie okresów składkowych lub nieskładkowych . . . . . . . . . . .55
Więcej okresów nieskładkowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .55
4
Przeliczenie podstawy wymiaru emerytury . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .56

Kiedy wskaźnik nie musi być wyższy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .56
Przeliczenie emerytury ze starą kwotą bazową . . . . . . . . . . . . . . . . . . .57
Inne przypadki przeliczenia emerytury . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .59
Przeliczenie emerytury przyznanej po rencie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .59
Czy można zamienić podstawę wymiaru . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .60
Co z zarobkami z renty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .61
Od jakiej kwoty bazowej część socjalna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .61
Po świadczeniu przedemerytalnym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .62
Przeliczenie emerytury po emeryturze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .63
Jaka wysokość emerytury po emeryturze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .63
Ustawa z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach

z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .65
Dział I. Przepisy ogólne ................................................................................66

Rozdział 1. Zakres podmiotowy i przedmiotowy ustawy . . . . . . . . . . . .66
Rozdział 2. Okresy uwzględniane przy ustalaniu prawa
do świadczeń i ich wysokości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .68
Rozdział 3. Niezdolność do pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .75
Rozdział 4. Podstawa wymiaru emerytur i rent . . . . . . . . . . . . . . . . . . .78
Dział II. Emerytury . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .82
Rozdział 1. Emerytura dla ubezpieczonych urodzonych
po dniu 31 grudnia 1948 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .82
Rozdział 2. Emerytura dla ubezpieczonych urodzonych
przed dniem 1 stycznia 1949 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .85
Rozdział 3. Przepisy szczególne dotyczące emerytury
dla niektórych ubezpieczonych urodzonych
po dniu 31 grudnia 1948 r., a przed
dniem 1 stycznia 1969 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .91
Rozdział 3a. Emerytury górnicze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .92
Rozdział 4. Ustalanie wysokości emerytur,
o których mowa w art. 27–50e . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .95
Dział III. Renty z tytułu niezdolności do pracy
i renta rodzinna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .98
Rozdział 1. Renta z tytułu niezdolności do pracy . . . . . . . . . . . . . . . . .98
Rozdział 2. Renta rodzinna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .102
Dział IV. Dodatki do emerytur i rent . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .105
5
Dział V. Zasiłek pogrzebowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .106

Dział VI. Świadczenia przyznawane
w szczególnym trybie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .107
Dział VII. Przepisy wspólne dotyczące wysokości świadczeń . . . . .108
Rozdział 1. Dolna i górna granica wysokości świadczeń . . . . . . . . .108
Rozdział 2. Waloryzacja świadczeń . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .110
Rozdział 3. Zbieg prawa do świadczeń . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .112
Dział VIII. Zasady ustalania świadczeń . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .113
Rozdział 1. Powstanie i ustanie prawa do świadczeń . . . . . . . . . . . .113
Rozdział 2. Zawieszanie lub zmniejszanie świadczeń . . . . . . . . . . .114
Rozdział 3. Zmiany w prawie do świadczeń i ich wysokości . . . . . .117
Dział IX. Postępowanie w sprawach świadczeń
i wypłata świadczeń . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .120
Rozdział 1. Ogólne zasady postępowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .120
Rozdział 2. Obowiązki płatników składek,
świadczeniobiorców oraz innych podmiotów . . . . . . . .124
Rozdział 3. Ogólne zasady wypłaty świadczeń . . . . . . . . . . . . . . . .126
Rozdział 4. Zwrot nienależnie pobranych świadczeń,
egzekucja i potrącenia ze świadczeń . . . . . . . . . . . . . .129
Dział X. Przepisy zmieniające, przejściowe i końcowe . . . . . . . . . . .134
Rozdział 1. Zmiany w przepisach obowiązujących . . . . . . . . . . . . .134
Rozdział 2. Przepisy przejściowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .135
Rozdział 3. Przepisy końcowe i uchylające . . . . . . . . . . . . . . . . . . .145
Załącznik do ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. . . . . . . . . . . .148
Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r.
w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych
w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze .154
Rozdział 1. Przepisy ogólne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .154
Rozdział 2. Wiek emerytalny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .155
Rozdział 3. (skreślony) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .159
Rozdział 4. Przepisy przejściowe i końcowe . . . . . . . . . . . . . . . . . .159
Załącznik do rozporządzenia Rady Ministrów
z dnia 7 lutego 1983 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .160
Indeks rzeczowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .174
6
komentarz 7_18.qxd 2008-01-31 15:36 Page 7
Od redakcji
latach 2008–2009 obecnych i przyszłych emerytów czeka prawdziwa
W rewolucja. Zmienią się zasady przyznawania świadczeń i sposób ich

wyliczania. Zdecydowanie zmaleje też liczba osób, mających prawo
do przechodzenia na wcześniejsze emerytury. To efekt tego, że w 2009 r. zacz-
nie działać nowy system emerytalny, a do końca tego roku wygaśnie większość
obowiązujących przywilejów emerytalnych. W zamian od 2009 r. mają pojawić
się tzw. emerytury pomostowe.
Ten okres przejściowy wywołuje wiele zamieszania i niejasności. Tym bardziej
że pierwotnie miał się zakończyć w 2006 r., ale już dwukrotnie przekładano tę
datę. Wiele osób nie wie, na jakich zasadach może skorzystać ze świadczenia
i czy powinno już w tym roku ubiegać się o emeryturę.
Dlatego GP wydaje Kodeks emerytalny, w którym oprócz najważniejszych ak-
tów prawnych regulujących zasady przechodzenia na emerytury zamieszczamy
obszerny komentarz wyjaśniający zawiłości związane z korzystaniem ze świad-
czeń. Znajdziecie w nim Państwo także informacje dotyczące waloryzacji eme-
rytur oraz tego, jak można podwyższyć sobie świadczenie. Obszernie omawiamy
też, jak będzie wyliczana nowa emerytura oraz od czego będzie zależeć jej wyso-
kość.
Mamy nadzieję, że Kodeks ułatwi Państwu orientację w gąszczu zawiłych
przepisów.
Redakcja Gazety Prawnej
7 7
Komentarz
DLA KOGO EMERYTURA ZE STAREGO SYSTEMU
Trzy grupy ubezpieczonych
Reforma emerytalna podzieliła osoby ubezpieczone na 3 grupy.
Ci, którzy urodzili się do końca 1948 r., pozostali w starym systemie emerytalnym.
Nie wybierali OFE i przechodzą na emeryturę według dotychczasowych zasad.
Z drugiej strony wszystkie osoby urodzone po 1968 r. muszą obowiązkowo za-
wierać umowy z OFE, a ich świadczenia (poza wyjątkami) będą wyliczane na
nowych zasadach.
Trzecią grupę stanowią osoby urodzone w latach 1949–1968. Generalna zasa-
da stanowi, że te osoby nabywają prawo do emerytury według nowych zasad.
Niezależnie od tego, czy przystąpili czy nie do jednego z otwartych funduszy
emerytalnych. Jedynym warunkiem do przejścia na świadczenie jest osiągnięcie
wieku emerytalnego wynoszącego 60 lat dla kobiet i 65 lat dla mężczyzn. Jednak
faktycznie wiele osób urodzonych w latach 1949–1968 zachowało prawo do sko-
rzystania z emerytury na starych zasadach. Dotyczy to m.in. wybranych pracow-
ników, ubezpieczonych, którzy byli zatrudnieni w szczególnych warunkach lub
szczególnym charakterze, górników, nauczycieli czy kolejarzy. Ponadto szczegól-
ne rozwiązanie zostało stworzone dla pracowników tej grupy wiekowej, którzy
byli zatrudnieni w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze, któ-
rzy wymagany okres składkowy i nieskładkowy (co najmniej 20 lat dla kobiet i co
najmniej 25 lat dla mężczyzn) oraz wymagany dla danego stanowiska (branży)
okres pracy w tzw. szkodliwych warunkach osiągnęli do 1 stycznia 1999 r.
Dla kogo wcześniejsza emerytura pracownicza

Z wcześniejszej emerytury pracowniczej mogą korzystać przede wszystkim
osoby urodzone przed 1 stycznia 1949 r. Mogą na nią przejść także kobiety uro-
dzone w latach 1949–1953.
Ubezpieczeni urodzeni przed 1 stycznia 1949 r., którzy nie osiągnęli wieku
emerytalnego 60 lat dla kobiet i 65 dla mężczyzn, mogą przejść na emeryturę:
■ kobieta – po osiągnięciu wieku 55 lat, jeżeli ma co najmniej 30-letni okres
składkowy i nieskładkowy albo jeżeli ma co najmniej 20-letni okres składkowy
i nieskładkowy oraz została uznana za całkowicie niezdolną do pracy,
■ mężczyzna – po osiągnięciu wieku 60 lat, jeżeli ma co najmniej 25-letni okres
składkowy i nieskładkowy oraz został uznany za całkowicie niezdolnego do
pracy (projekt ustawy przewiduje zmiany w tym zakresie).
8
Komentarz. Dla kogo emerytura ze starego systemu
Emerytura ta przysługuje osobom, które:

■ ostatnio, przed zgłoszeniem wniosku o emeryturę, były pracownikami oraz
■ w okresie ostatnich 24 miesięcy podlegania ubezpieczeniu społecznemu lub
ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym pozostawały w stosunku pracy co
najmniej przez sześć miesięcy.
Od obowiązku spełnienia tych dwóch ostatnich warunków są wyjątki, które
zostaną omówione niżej.
Warunki dla urodzonych po 1948 roku

Prawo do emerytury pracowniczej przysługuje też osobom urodzonym po
1948 r., a przed 1969 r., jeśli:
■ nie przystąpiły do OFE albo złożyły wniosek o przekazanie środków zgroma-
dzonych w OFE za pośrednictwem ZUS do budżetu państwa,
■ warunki wymagane do uzyskania emerytury (co do wieku, wymiaru okresów
składkowych i nieskładkowych, a w niektórych przypadkach niezdolności do
pracy) spełnią do 31 grudnia 2008 r.
Z uwagi na ograniczenie czasowe dotyczące daty spełnienia warunków,
z emerytury pracowniczej mogą korzystać kobiety urodzone w latach
1949–1953, gdyż tylko one mogą osiągnąć do końca 2008 r. wymagany wiek
emerytalny. Mężczyźni urodzeni po 31 grudnia 1948 r. nie mają możliwości
przejścia na wcześniejszą emeryturę pracowniczą, ponieważ nie ukończą 60 lat
do końca tego roku.
Wysokość emerytury pracowniczej dla osób z tej grupy wiekowej ustalana jest
na starych zasadach i dlatego osoby te nie mogą być członkami OFE. Jednak
zgłoszenie wniosku o przekazanie środków zgromadzonych na rachunku w OFE
do budżetu wraz z wnioskiem o emeryturę skutkuje uznaniem przez ZUS, że zo-
stał spełniony warunek nieprzystąpienia do OFE.
Dla osób urodzonych po 1948 r. spełnienie warunków pozostawania ostatnio
pracownikiem i w okresie 24 miesięcy podlegania ubezpieczeniu społecznemu
lub ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym w stosunku pracy co najmniej
sześć miesięcy badane jest inaczej niż spełnienie warunku ukończenia wieku, sta-
żu czy powstania niezdolności do pracy. Nie na 31 grudnia 2008 r., ale w dacie
zgłoszenia wniosku o emeryturę.
Wiek i staż emerytalny

Warunki nabycia prawa do emerytury pracowniczej dotyczące wieku i stażu
emerytalnego przez kobietę są następujące: osiągnięcie 55 lat i udowodnienie co
najmniej 30-letniego okresu składkowego i nieskładkowego. Gdy jednak została
9 9
ona uznana za całkowicie niezdolną do pracy (nie wymaga się, aby była upraw-
niona do renty), musi udowodnić co najmniej 20-letni okres składkowy i nie-
składkowy.
Mężczyzna uzyska wcześniejszą emeryturę po osiągnięciu 60 lat, jeżeli ma co
najmniej 25-letni okres składkowy i nieskładkowy oraz został uznany za całkowi-
cie niezdolnego do pracy.
Ten przepis może się jednak zmienić. Trybunał Konstytucyjny 23 październi-
ka 2007 r. orzekł, że art. 29 ust. 1 ustawy regulującej sposób wypłaty świadczeń
przez ZUS w zakresie, w jakim nie przyznaje prawa do emerytury mężczyźnie,
który osiągnął 60 lat i ma co najmniej 35-letni okres składkowy i nieskładkowy,
jest niezgodny z Konstytucją (sygn. akt P 10/07, Dz.U. z 2007 r. Nr 200, poz.
1445). Trybunał Konstytucyjny zobowiązał ustawodawcę do dokonania odpo-
wiedniej zmiany w obowiązujących przepisach. Wyznaczył na to roczny termin.
Do tego czasu art. 29 ustawy emerytalnej obowiązuje w obecnym brzmieniu,
więc do czasu uchwalenia odpowiedniej zmiany brak jest podstaw prawnych do
przyznania na podstawie tego przepisu emerytury mężczyźnie. ZUS odmawia im
przyznania emerytury pracowniczej.
Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej przygotowało już jednak projekt usta-
wy, zgodnie z którym mężczyźni urodzeni przed 1949 rokiem, którzy ukończyli
60 lat i posiadają co najmniej 35-letni staż ubezpieczeniowy, uzyskają prawo do
wcześniejszej emerytury.
Okres składkowy i nieskładkowy

Jak wspomnieliśmy, okres wymagany do przyznania wcześniejszej emerytury wy-
nosi 30 lat albo 20 lat dla kobiet uznanych za całkowicie niezdolne do pracy, a dla
mężczyzn (uznani za całkowicie niezdolnych do pracy) 25 lat składkowych i nie-
składkowych. Od kobiet urodzonych po 1948 r. wymaga się, aby posiadały wymaga-
ny staż emerytalny najpóźniej 31 grudnia 2008 r. Brak wymaganego okresu w tej da-
cie wyklucza możliwość przyznania wcześniejszej emerytury pracowniczej.
Złożenie wniosku o emeryturę po ukończeniu powszechnego wieku emerytal-
nego skutkuje przyznaniem emerytury na innej podstawie prawnej. W odniesie-
niu do osób urodzonych przed 1 stycznia 1949 r. podstawą przyznania emerytu-
ry będzie art. 27 ustawy emerytalnej. Dla tych osób podstawa przyznania eme-
rytury nie ma znaczenia, bo nie zmienia się sposób ustalania jej wysokości.
Natomiast dla osób urodzonych po 31 grudnia 1948 r., które wniosek o przy-
znanie emerytury zgłoszą po ukończeniu powszechnego wieku emerytalnego,
podstawą przyznania emerytury będzie art. 24 ust. 1 ustawy emerytalnej, co spo-
woduje ustalenie jej wysokości na nowych zasadach. Te mogą być dla nich mniej
korzystne niż stare zasady.
10
Ubezpieczenie pracownicze
Wcześniejsza emerytura pracownicza przysługuje osobom, które:
■ ostatnio, przed zgłoszeniem wniosku o emeryturę, były pracownikami oraz
■ w okresie ostatnich 24 miesięcy podlegania ubezpieczeniu społecznemu lub
ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym pozostawały w stosunku pracy co
najmniej przez sześć miesięcy.
Spełnienia drugiego z tych warunków nie wymaga się od ubezpieczonych, któ-
rzy w dniu zgłoszenia wniosku o emeryturę są uprawnieni do renty z tytułu nie-
zdolności do pracy. Osoba, która przechodzi z renty na emeryturę, może się le-
gitymować jakimkolwiek okresem ubezpieczenia pracowniczego. Ubezpieczenie
to musi być jednak ostatnim ubezpieczeniem, jakiemu podlegał rencista. Jeżeli
w okresie, w którym ubezpieczony był uprawniony do renty, wykonywał działal-
ność inną niż zatrudnienie na podstawie stosunku pracy i z tytułu wykonywania
tej działalności podlegał obowiązkowo ubezpieczeniom społecznym – ZUS
uzna, że nie został spełniony warunek bycia ostatnio pracownikiem. Tym samym
nie ma prawa do wcześniejszej emerytury.
PRZYKŁAD
Wniosek o emeryturę rencisty

W sierpniu 2007 r. wniosek o emeryturę złożył 60-letni Jakub. B., uprawniony od 2004 r.
do renty z tytułu całkowitej niezdolności do pracy, przyznanej na stałe. Jakub B. przez
23 lata prowadził pozarolniczą działalność gospodarczą. Ponadto udowodnił 5 lat okresów
nieskładkowych, a w okresie poprzedzającym przyznanie renty, tj. od 1 stycznia 2004 r. do
30 kwietnia 2004 r., był zatrudniony na podstawie umowy o pracę. W czasie pobierania
renty Jakub B. nie podlegał ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym. ZUS przyzna mu
prawo do wcześniejszej emerytury pracowniczej. Jest on uprawniony do renty, nie wymaga
się więc od niego spełnienia warunku pozostawania w ubezpieczeniu pracowniczym przez
co najmniej sześć miesięcy w okresie ostatnich 24 miesięcy podlegania tym ubezpiecze-
niom. Jakub B. posiada też co najmniej 25-letni okres składkowy i nieskładkowy, jest całko-
wicie niezdolny do pracy, a ostatnim ubezpieczeniem, jakim był objęty przed zgłoszeniem
wniosku o emeryturę, było ubezpieczenie pracownicze.
Z kolei od ubezpieczonych, którzy przez cały wymagany okres do nabycia pra-

wa do emerytury podlegali ubezpieczeniu społecznemu lub ubezpieczeniom
emerytalnemu i rentowym z tytułu pozostawania w stosunku pracy, nie wymaga
się spełnienia zarówno warunku pozostawania ostatnio (przed zgłoszeniem
wniosku o emeryturę) w stosunku pracy, jak i posiadania co najmniej sześcio-
miesięcznego okresu zatrudnienia w ostatnich 24 miesięcach podlegania ubez-
pieczeniu społecznemu lub ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym.
11 11
Ten wyjątek od ogólnej zasady dotyczy więc osób, które przez prawie cały
okres aktywności zawodowej pracowały na podstawie umowy o pracę, a tylko
ostatnio na podstawie innej umowy lub prowadziły działalność gospodarczą.
PRZYKŁAD
Długie ubezpieczenie pracownicze

W grudniu 2007 r. wniosek o emeryturę zgłosiła 55-letnia Krystyna M. niebędąca człon-
kiem OFE. Udowodniła 33 lata i 2 miesiące zatrudnienia na podstawie umowy o pracę.
Ostatnie zatrudnienie ustało 31 grudnia 2005 r. W okresie poprzedzającym zgłoszenie
wniosku o emeryturę zawierała umowy zlecenia. Nie pozostawała więc ostatnio (przed
zgłoszeniem wniosku) w ubezpieczeniu pracowniczym, nie posiadała też w okresie 24 mie-
sięcy podlegania ubezpieczeniu co najmniej sześciomiesięcznego okresu ubezpieczenia pra-
cowniczego. Mimo niespełnienia tych warunków ZUS przyznał jej emeryturę. Udowodniła
ona 30-letni okres podlegania ubezpieczeniu społecznemu i ubezpieczeniom emerytalnemu
i rentowym wyłącznie z tytułu pozostawania w stosunku pracy.
Pozostawanie w stosunku pracy

W przypadku emerytury pracowniczej okres ubezpieczenia pracowniczego
musi być ostatnim okresem ubezpieczenia wnioskodawcy. Termin ostatnio nie
oznacza okresu przypadającego bezpośrednio przed spełnieniem warunków do
emerytury czy też zgłoszeniem wniosku o to świadczenie.
Z możliwości wcześniejszego przejścia na emeryturę mogą skorzystać, po
spełnieniu wymaganych warunków, także osoby przebywające na zasiłku czy
świadczeniu przedemerytalnym i osoby mające ustalone prawo do renty z ty-
tułu niezdolności do pracy. W przypadku gdy przed przyznaniem świadczenia
PRZYKŁAD
Ostatnie ubezpieczenie z umowy zlecenia

W styczniu 2008 r. Barbara K. zgłosiła wniosek o wcześniejszą emeryturę pracowniczą.
W okresie poprzedzającym jego zgłoszenie była uprawniona do świadczenia przedemery-
talnego. Bezpośrednio przed uzyskaniem tego świadczenia przez okres 25 lat i 6 miesięcy
była zatrudniona na podstawie stosunku pracy, a poprzednio prowadziła przez 10 lat poza-
rolniczą działalność gospodarczą. W okresie pobierania świadczenia przedemerytalnego
Barbara K. kilkakrotnie zawierała umowy zlecenia. W tym przypadku ZUS odmówi przyzna-
nia emerytury, bo ostatnim tytułem ubezpieczenia nie było ubezpieczenie pracownicze, lecz
ubezpieczenie z tytułu wykonywania umowy zlecenia.
12
osoba była ubezpieczona z tytułu umowy o pracę, a w czasie jego pobierania

podlegała ubezpieczeniom z tytułu umowy o pracę albo im nie podlegała, wa-
runek pozostawania ostatnio w ubezpieczeniu pracowniczym uważa się za
spełniony.
■ WAŻNE Wcześniejsza emerytura pracownicza nie zostanie przyznana oso-

bie, która zgłosi wniosek o emeryturę po rozwiązaniu stosunku pracy, ale
w okresie między ustaniem zatrudnienia a zgłoszeniem wniosku zostanie ob-
jęta ubezpieczeniami społecznymi z innego tytułu.
Okres ubezpieczenia pracowniczego

Przy ustalaniu 24-miesięcznego okresu ubezpieczenia, jakiemu podlegała oso-
ba ubiegająca się o emeryturę, wyłącza się okres pobierania zasiłku dla bezrobot-
nych czy inny okres ubezpieczenia, niezwiązany ze świadczeniem pracy, np.
okres dobrowolnego kontynuowania ubezpieczeń społecznych po ustaniu za-
trudnienia, czy okres opłacania składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe
w związku z koniecznością sprawowania opieki nad członkiem rodziny.
■ WAŻNE Przy ustalaniu prawa do emerytury pracowniczej nie wymaga się

rozwiązania stosunku pracy. Jednak gdy nie zostanie on rozwiązany, prawo do
emerytury zostanie zawieszone. Zawieszenie to będzie trwało do czasu rozwią-
zania stosunku pracy i złożenia w ZUS świadectwa pracy lub zaświadczenia pra-
codawcy, stwierdzającego fakt i datę ustania stosunku pracy.
Całkowita niezdolność do pracy

Kobiety, które nie udowodniły 30-letniego stażu emerytalnego, natomiast udo-
wodniły co najmniej 20 lat okresów składkowych i nieskładkowych, mogą uzy-
skać wcześniejszą emeryturę, jeśli zostały uznane za całkowicie niezdolne do
pracy. Mężczyźni urodzeni przed 1 stycznia 1949 r., którzy są całkowicie niezdol-
ni do pracy, uzyskają wcześniejszą emeryturę pracowniczą, jeśli ukończyli 60 lat
i udowodnili 25-letni staż emerytalny.
W przypadku kobiet urodzonych po 1948 roku całkowita niezdolność do pra-
cy musi powstać najpóźniej 31 grudnia 2008 r. Natomiast orzeczenie lekarza
orzecznika ZUS albo komisji lekarskiej ZUS, stwierdzające tę niezdolność, mo-
że być wydane także po tej dacie.
13 13
PRZYKŁAD
Ubezpieczenie pracownicze przez co najmniej sześć miesięcy

Małgorzata B. w styczniu 2008 r. ukończyła 55 lat i złożyła wniosek o wcześniejszą emery-
turę pracowniczą. Do końca czerwca 2007 r. pobierała zasiłek dla bezrobotnych. Po ustaniu
prawa do zasiłku nie podjęła pracy, a więc nie podlegała ubezpieczeniom. W okresie po-
przedzającym zgłoszenie wniosku o emeryturę Małgorzata B. przez 26 lat i 11 miesięcy po-
zostawała w ubezpieczeniu pracowniczym. Ponadto posiada sześcioletni okres nieskładko-
wy (opieka nad dziećmi w wieku do lat czterech). Małgorzata B. nie jest członkiem OFE.
Oddział ZUS przyzna jej wcześniejszą emeryturę przewidzianą dla pracowników. Spełnione
są wymagane warunki: wiek 55 lat, co najmniej 30-letni okres składkowy i nieskładkowy.
Fakt niepozostawania w ubezpieczeniu pracowniczym w okresie bezpośrednio poprzedza-
jącym zgłoszenie wniosku o emeryturę nie stanowi przeszkody dla uznania, że został speł-
niony warunek bycia ostatnio pracownikiem. Ostatnim ubezpieczeniem, jakiemu z tytułu
wykonywania pracy zarobkowej podlegała Małgorzata B., było ubezpieczenie pracownicze.
W ubezpieczeniu tym wnioskodawczyni pozostawała przez co najmniej sześć miesięcy
w okresie ostatnich 24 miesięcy podlegania ubezpieczeniom społecznym.
■ WAŻNE Trudności związane z datą złożenia wniosku o emeryturę do ZUS nie do-
tyczy ubezpieczonych urodzonych przed 1949 r. Mogą go złożyć w dowolnym czasie,
a jeśli nastąpi to po ukończeniu powszechnego wieku emerytalnego, zmieni się je-
dynie podstawa prawna przyznania emerytury, ale nie sposób jej obliczenia. Nato-
miast kobiety, które ukończą do końca 2008 r. 55 lat, nie muszą składać wniosku
o wcześniejszą emeryturę w tym roku. 31 grudnia 2008 r. jest tylko ostatecznym ter-
minem na spełnienie warunków uprawniających do wcześniejszej emerytury, a nie
ostatecznym terminem na zgłoszenie wniosku do ZUS. Jednak zgłoszenie go po
ukończeniu 60 lat oznacza przyznanie nowej emerytury, co pociąga za sobą inny
sposób ustalenia jej wysokości. Mariusz Wolski
Wcześniejsza emerytura za pracę

w szkodliwych warunkach
Warunki nabycia prawa do emerytury z tytułu wykonywania pracy w szczegól-
nych warunkach lub w szczególnym charakterze uzależnione są od daty urodze-
nia występującej o nią osoby i rodzaju wykonywanej pracy. Wiek emerytalny wa-
ha się dla tych osób od 40 do 55 lat dla kobiet i od 45 do 60 lat dla mężczyzn.
Dla celów ustalenia prawa do emerytury w wieku niższym niż powszechny, za
pracownika zatrudnionego w szczególnych warunkach uważa się pracownika za-
14
trudnionego przy pracach o znacznej szkodliwości dla zdrowia i o znacznym

stopniu uciążliwości lub wymagających wysokiej sprawności psychofizycznej ze
względu na bezpieczeństwo własne lub otoczenia.
Z kolei za pracowników zatrudnionych w szczególnym charakterze dla celów
ustalenia uprawnień do emerytury w wieku niższym niż powszechny uważa się:
■ pracowników organów kontroli państwowej,
■ pracowników organów administracji celnej,
■ pracowników wykonujących działalność twórczą lub artystyczną,
■ dziennikarzy zatrudnionych w redakcjach dzienników, czasopism, w radiu, te-
lewizji oraz w organach prasowych, informacyjnych, publicystycznych albo fo-
tograficznych, objętych układem zbiorowym pracy dziennikarzy,
■ nauczycieli, wychowawców lub innych pracowników pedagogicznych wykonu-
jących pracę nauczycielską wymienioną w art. 1 ustawy Karta Nauczyciela,
■ żołnierzy zawodowych, funkcjonariuszy Policji, Urzędu Ochrony Państwa,
Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu, Służby Kontrwy-
wiadu Wojskowego, Służby Wywiadu Wojskowego, Centralnego Biura Antyko-
rupcyjnego, Straży Granicznej, Biura Ochrony Rządu, Służby Celnej, Służby
Więziennej i Państwowej Straży Pożarnej,
■ pracowników jednostek ochrony przeciwpożarowej, o których mowa w art. 15
pkt 1a–5 i 8 ustawy o ochronie przeciwpożarowej, m.in. gminnej zawodowej
straży pożarnej, powiatowej (miejskiej) zawodowej straży pożarnej, terenowej
służby ratowniczej.
■ WAŻNE Zasady przyznawania emerytur dla pracowników zatrudnionych

w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze, urodzonych do
końca 1948 r. reguluje art. 32 ustawy emerytalnej. Natomiast dla urodzonych
po 1948 r. – art. 46 w związku z art. 32 oraz art. 184 tej ustawy. W zakresie wie-
ku emerytalnego (niższego niż powszechny), rodzaju prac lub stanowisk oraz
warunków skorzystania z emerytury z tytułu pracy w tzw. szkodliwych warun-
kach ustawa emerytalna odsyła do rozporządzenia w sprawie wieku emery-
talnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szcze-
gólnym charakterze (publikujemy je w naszym Kodeksie).
Nie tylko państwowa firma

Przepisy rozporządzenia w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrud-
nionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze (zwane da-
lej rozporządzeniem w sprawie wieku emerytalnego) stosuje się do pracowni-
ków, którzy wykonują takie właśnie prace. Właściwi ministrowie, kierownicy
15 15
urzędów centralnych oraz centralne związki spółdzielcze w porozumieniu z Mi-

nistrem Pracy, Płacy i Spraw Socjalnych ustalili w podległych i nadzorowanych
zakładach pracy stanowiska pracy, na których są wykonywane prace w szczegól-
nych warunkach wymienione w wykazach A i B wspomnianego rozporządzenia.
Wykazy te mają zastosowanie także w jednostkach organizacyjnych:
■ które powstały w drodze przekształcenia przedsiębiorstwa państwowego w in-
ne przedsiębiorstwo, w przedsiębiorstwa, w spółkę lub w spółki,
■ które zostały przekazane organom samorządu terytorialnego,
■ dla których uprawnienia i obowiązki organu założycielskiego przejęli wojewo-
dowie lub inne organy państwowe.
Od 24 czerwca 2004 r., tj. dnia ogłoszenia wyroku Trybunału Konstytucyjne-
go z 14 czerwca 2004 r. (sygn. P 17/03, Dz.U. Nr 144, poz. 1530), z prawa do
emerytury z tytułu wykonywania pracy w szczególnych warunkach mogą skorzy-
stać też pracownicy zatrudnieni u prywatnych pracodawców.
Z kolei prawo do emerytury żołnierzom i funkcjonariuszom przysługuje na
warunkach określonych w rozporządzeniu w sprawie wieku emerytalnego tylko
wtedy, gdy ustawa emerytalna będzie mogła mieć zastosowanie do byłego żołnie-
rza zawodowego lub funkcjonariusza. Tym grupom zawodowym ustawodawca
zagwarantował bowiem zrównanie dla celów uprawnień emerytalnych służby
z pracą w szczególnym charakterze. Prawo do emerytury na warunkach określo-
nych w rozporządzeniu nie przysługuje jednak, gdy żołnierz lub funkcjonariusz
ma ustalone prawo do emerytury wojskowej lub policyjnej.
Okres zatrudnienia
Okresami pracy uzasadniającymi prawo do emerytury z tytułu pracy w szcze-
gólnych warunkach lub charakterze są te, w których praca taka była wykonywa-
na stale i w pełnym wymiarze czasu pracy obowiązującym na danym stanowisku
pracy.
Jeżeli pracownik wykonywał pracę wymienioną wprawdzie w wykazie A lub B
rozporządzenia w sprawie wieku emerytalnego czy też wykonywał ją w szczegól-
nych warunkach, ale w połowie wymiaru czasu pracy lub w pełnym wymiarze,
ale sporadycznie (np. przez kilka dni w miesiącu), jak również w sytuacji, gdy
w ciągu jednej dniówki roboczej oprócz wykonywania pracy w warunkach szko-
dliwych wykonywał inną pracę, nie będzie mógł skorzystać z przyznania emery-
tury na warunkach określonych w rozporządzeniu.
Bardzo istotne jest, że przy ustalaniu prawa do wcześniejszej emerytury nie
jest wymagane, aby praca w szczególnych warunkach lub charakterze była wyko-
nywana nieprzerwanie. Okresy tej pracy podlegają zliczeniu na przestrzeni całe-
go życia zawodowego.
16
PRZYKŁAD
Praca wykonywana w pełnym wymiarze

Jarosław J. jest od sześciu lat zatrudniony w wymiarze 3/4 etatu w spółce powstałej w wy-
niku przekształcenia przedsiębiorstwa państwowego. Wykonuje prace przy garbowaniu
i wykańczaniu skór. Prace te są wymienione w wykazie A w dziale VII pod poz. 11 rozpo-
rządzenia. Okres tej pracy – wykonywanej w wymiarze niższym niż pełny wymiar czasu
pracy obowiązujący na danym stanowisku – nie może być uznany za pracę umożliwiającą
przyznanie emerytury z tytułu pracy w szczególnych warunkach.
Ustalając okres zatrudnienia w szczególnych warunkach lub charakterze, nie

uwzględnia się okresów niewykonywania pracy, za które pracownik otrzymał po
14 listopada 1991 r. wynagrodzenie lub świadczenie na wypadek choroby lub ma-
cierzyństwa, a więc okresów:
■ niezdolności do pracy,
■ usprawiedliwionej nieobecności w pracy, za które w okresie od 15 listopada
1991 r. do 24 lipca 1992 r. wypłacono nauczycielowi wynagrodzenie za czas
usprawiedliwionej nieobecności w pracy z powodu choroby, a w odniesieniu
do wynagrodzenia w czasie urlopu macierzyńskiego za okres od 15 listopada
1991 r. do 31 lipca 1992 r.,
■ urlopu dla poratowania zdrowia,
■ urlopu szkoleniowego,
■ przebywania nauczycieli na urlopie na dalsze kształcenie się,
■ pozostawania nauczycieli w stanie nieczynnym,
■ za które pracownik otrzymał po 14 listopada 1991 r. zasiłki: chorobowy, ma-
cierzyński, opiekuńczy lub świadczenie rehabilitacyjne.
Nie przyjmuje się też do okresów pracy w szczególnych warunkach lub cha-
rakterze okresów urlopu wychowawczego, urlopu bezpłatnego czy okresów służy
wojskowej, niezależnie od tego, w jakim okresie zostały przebyte.
■ WAŻNE Okres urlopu wypoczynkowego przy ustalaniu prawa do emerytury

traktuje się na równi z okresami wykonywania pracy w szczególnych warun-
kach lub w szczególnym charakterze.
Prawa wykonujących prace z wykazu A i B

Ubezpieczeni urodzeni przed 1 stycznia 1949 r. będący pracownikami zatrud-
nionymi w szczególnych warunkach na stanowisku wymienionym w wykazie A za-
17 17
łącznika do rozporządzenia w sprawie wieku emerytalnego mogą przejść na

emeryturę, jeśli spełniają łącznie następujące warunki:
■ kobieta osiągnęła wiek emerytalny wynoszący 55 lat, a mężczyzna 60 lat,
■ posiadają łącznie okresy składkowe i nieskładkowe – 20 lat kobieta i 25 lat
mężczyzna, w tym co najmniej 15 lat pracy w szczególnych warunkach.
Od pracowników wykonujących prace wymienione w wykazie A nie wymaga się,
aby niższy wiek emerytalny osiągnęli w czasie zatrudnienia lub w ciągu pięciu lat
od jego ustania albo w czasie wykonywania pracy w szczególnych warunkach. Istot-
ne jest, aby praca wymieniona w konkretnym dziale wykazu A była wykonywana na
podstawie stosunku pracy. Nie musi też być ostatnim tytułem ubezpieczenia.
Jeżeli pracownik wykonujący prace wymienione w dziale I, dziale II albo dzia-
le III wykazu B osiągnął wiek w innym czasie niż określony w rozporządzeniu
w sprawie wieku emerytalnego, może przejść na emeryturę w wieku o pięć lat
niższym niż powszechnie obowiązujący wiek emerytalny, jeśli oczywiście spełni
pozostałe wymagane warunki. Wykonywanie prac wymienionych w wykazie B
uprawnia bowiem do przejścia na emeryturę na zasadach określonych dla pra-
cowników wykonujących prace zaliczane do wykazu A.
Do okresów zatrudnienia w szczególnych warunkach wymienionych w wyka-
zie A zalicza się także okresy: pracy górniczej, zatrudnienia na kolei, pracy
w szczególnych warunkach wymienione w dziale I wykazu B (prace na statkach
żeglugi powietrznej), pracy w szczególnych warunkach wymienione w dziale II
wykazu B (prace w portach morskich), pracy w szczególnych warunkach wymie-
nione w dziale III wykazu B (prace gorące w hutach żelaza i stali oraz hutach
metali nieżelaznych), pracy w szczególnych warunkach wymienione w dziale IV
wykazu B (prace różne), służby żołnierzy zawodowych, funkcjonariuszy pożar-
nictwa oraz innych służb mundurowych.
Warunki wymagane do nabycia wcześniejszej emerytury przez osoby wykonu-
jące prace wymienione w wykazie B określa § 5 do 8a rozporządzenia w sprawie
PRZYKŁAD
Nieważny ostatni tytuł ubezpieczenia

Mariusz L. w lipcu 2008 r. ukończy 60 lat. Od trzech lat nie pracuje, utrzymując się tylko
z prowadzonego gospodarstwa rolnego. Płaci składkę na ubezpieczenie społeczne rolni-
ków. Mariusz L. ma prawie 30-letni okres składkowy i nieskładkowy, w tym przez prawie
20 lat wykonywał prace wymienione w wykazie A rozporządzenia w dziale IV pod poz. 10
(w chemii – produkcja soli i solanki). Po ukończeniu 60 lat spełni warunki do przyznania
emerytury z tytułu wykonywania pracy w szczególnych warunkach. Nie ma przy tym zna-
czenia, że ostatnim tytułem jego ubezpieczenia będzie działalność rolnicza.
18
PRZYKŁAD
Staż pracy w szczególnych warunkach do końca 2008 roku

Jadwiga B. urodziła się 15 października 1952 r. 1 stycznia 2008 r. ma 24 lata okresów składko-
wych i nieskładkowych. Pracowała przez 14 lat i 2 miesiące wykonując prace wymienione
w wykazie A dział XIV poz. 8 rozporządzenia w sprawie wieku emerytalnego (prace pralniczo-
-farbiarskie w pralniach chemicznych) i pracuje nadal. Nie przystąpiła do OFE. Jeżeli dopracuje
do końca 2008 r. brakujący okres pracy w szczególnych warunkach, to spełni warunki do przy-
znania emerytury na warunkach określonych w rozporządzeniu. Już dzisiaj spełnia warunek
wieku i stażu ogólnego. Brakuje jej natomiast 10 miesięcy pracy w szczególnych warunkach.
wieku emerytalnego (rozporządzenie to zamieszczamy na stronach 154–173).

Staż ogólny – 20 lat dla kobiet i 25 lat dla mężczyzn jest taki sam dla wszystkich
osób wykonujących prace z wykazu B. Różnice dotyczą stażu pracy w warunkach
szczególnych i wieku emerytalnego, który zależy od stopnia uciążliwości pracy.
Warunki wymagane od osób wykonujących prace w szczególnym charakterze
określa § 9–15 rozporządzenia w sprawie wieku emerytalnego.
Prawo do wcześniejszej emerytury, w niektórych przypadkach, uzależnione jest
od osiągnięcia niższego wieku emerytalnego w czasie wykonywania pracy
w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze bądź w czasie innej
pracy, do której wykonywania skierowano pracownika ze względów zdrowotnych.
ZUS nie wymaga osiągnięcia tego wieku w określonym czasie (mimo że wynika
to z rozporządzenia w sprawie wieku emerytalnego) od osób wykonujących pra-
ce wymienione w dziale IV wykazu B (w tym wymienione pod pozycją 8 i 9), od
pracowników wykonujących działalność twórczą lub artystyczną, od nauczycieli.
Prawo do wcześniejszej emerytury (na podstawie § 13 rozporządzenia w sprawie
wieku emerytalnego) nabędzie także osoba wykonująca pracę dziennikarską
w dniu złożenia wniosku o emeryturę, a która nie wykonywała tej pracy w dniu
ukończenia wymaganego wieku.
Uprawnienia urodzonych po 1948 roku

Ubezpieczeni urodzeni po 31 grudnia 1948 r. mają prawo do emerytury w ob-
niżonym wieku, jeśli spełnią łącznie następujące warunki:
■ nie przystąpili do OFE albo złożyli wniosek o przekazanie środków zgroma-
dzonych na rachunku w OFE na dochody budżetu, a ponadto
■ warunki do uzyskania emerytury określone w rozporządzeniu w sprawie wie-
ku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub
w szczególnym charakterze spełnią nie później niż do 31 grudnia 2008 r.
19 19
Dokumentowanie pracy w warunkach szkodliwych

Okresy pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze stwierdza – na
podstawie posiadanej dokumentacji – pracodawca, w świadectwie wykonywania pracy
w szczególnych warunkach, wystawionym według wzoru stanowiącego załącznik do prze-
pisów resortowych lub w świadectwie pracy.
Wynika z tego, że takie warunki jak: wiek, staż emerytalny, w tym odpowied-
nia liczba lat wykonywania prac w szczególnych warunkach, muszą być spełnio-
ne do 31 grudnia 2008 r.
W przypadku mężczyzn wykonujących prace wymienione w wykazie A wyma-
gany wiek wynosi 60 lat, a staż emerytalny co najmniej 25 lat, w tym co najmniej
15 lat wykonywania pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym charak-
terze. Podkreślenia wymaga, że mężczyzna urodzony po 31 grudnia 1948 r. nie
ma możliwości ukończenia wieku 60 lat nie później niż do 31 grudnia 2008 r.
Mężczyzna, który ukończy 60 lat w 2008 r., urodził się w 1948 r., a więc przed
1 stycznia 1949 r. Mężczyzna urodzony po 1948 r. będzie mógł spełnić warunki
do uzyskania emerytury przewidzianej dla pracowników wykonujących pracę wy-
mienioną w wykazie B czy też działalność twórczą lub artystyczną.
Staż ogólny i szczególny na 1999 rok

Dla niektórych ubezpieczonych, urodzonych po 31 grudnia 1948 r., którzy do
31 grudnia 2008 r. nie osiągną wieku emerytalnego umożliwiającego wcześniej-
sze przejście na emeryturę, przewidziano szczególne rozwiązanie. Wynika ono
z art. 184 ustawy o emeryturach i rentach z FUS (omawiamy je niżej).
Warunki wymagane od dziennikarzy

Przepisy ustawy emerytalnej nie precyzują, jakiego typu układem zbiorowym pracy musi być ob-
jęty dziennikarz, aby skorzystać z wcześniejszej emerytury z tytułu wykonywania pracy w szcze-
gólnym charakterze. Zatem dla celów uzyskania uprawnień emerytalnych uznaje się, iż może to
być zarówno układ ponadzakładowy, jak i zakładowy układ zbiorowy pracy. Może to być także
część układu zbiorowego zawartego dla pracowników danego zakładu pracy.
Emerytury dla górników

Emerytury górnicze będą obliczane według starych zasad bez względu na to,
czy górnik urodził się przed czy po 1949 r.
Od 1 stycznia 2007 r. obowiązują nowe przepisy dotyczące przyznawania eme-
rytur górniczych. Dla górników bardzo ważne jest zachowanie prawa do prze-
chodzenia na emeryturę na zasadach obowiązujących 31 grudnia 2006 r. 1 stycz-
20
nia 2007 r. uchylono art. 34, 48 i 49 ustawy emerytalnej, ale jednocześnie zagwa-
rantowano możliwość przejścia na emeryturę na zasadach określonych w tych
przepisach w brzmieniu obowiązującym 31 grudnia 2006 r., jeżeli wymagane wa-
runki zostaną spełnione nie później niż do 31 grudnia 2008 r.
Zatem obecnie w przypadku złożenia wniosku o emeryturę górniczą ZUS
sprawdza, czy ubezpieczony spełnia warunki do przyznania emerytury górniczej
na podstawie przepisów obowiązujących 31 grudnia 2006 r. (na podstawie
art. 34, 48, 49 ustawy emerytalnej). Jeżeli tak, przyznaje emeryturę, a jeżeli nie,
sprawdza, czy ubezpieczony nie spełnia warunków do przyznania emerytury gór-
niczej na podstawie przepisów obowiązujących od 1 stycznia 2007 r. (na podsta-
wie art. 50a lub 50e ustawy emerytalnej).
Emerytura na starych zasadach

Zgodnie z art. 34 ustawy emerytalnej, pracownikowi urodzonemu przed
1 stycznia 1949 r., który ma okres pracy górniczej wynoszący łącznie z okresa-
mi pracy równorzędnej i okresami zaliczanymi do pracy górniczej co najmniej
20 lat dla kobiet i 25 lat dla mężczyzn, przysługuje emerytura górnicza, jeżeli:
■ ukończył 55 lat życia i posiada co najmniej pięć lat pracy górniczej (określo-
nej w art. 36 ust. 1 ustawy emerytalnej) albo
■ ukończył 50 lat życia i posiada co najmniej 15 lat pracy górniczej wymienio-
nej w art. 36 ust. 1 ustawy.
Wymienionym osobom przysługuje emerytura na tych warunkach, jeżeli speł-
nią je nie później niż do 31 grudnia 2008 r. Gdy prawo do emerytury górniczej
nabywane jest bez względu na wiek, do okresu uprawniającego do emerytury
górniczej przyjmuje się także okres urlopu górniczego (do pięciu lat) czy też
okres świadczenia górniczego (do trzech lat).
Górnikom, którzy posiadają co najmniej 15-letni okres pracy górniczej wyko-
nywanej pod ziemią stale i w pełnym wymiarze czasu pracy i którzy skorzystali
przynajmniej w części z udzielonego im urlopu górniczego lub świadczenia gór-
niczego, występującym o emeryturę górniczą bez względu na wiek, do wymaga-
nego 25-letniego okresu pracy górniczej wykonywanej stale i w pełnym wymia-
rze czasu pracy wliczone zostaną okresy:
■ służby wojskowej, poprzedzonej pracą górniczą wykonywaną pod ziemią stale
i w pełnym wymiarze czasu pracy,
■ niezdolności do pracy, za które wypłacono wynagrodzenie lub zasiłek choro-
bowy, poprzedzone pracą górniczą wykonywaną pod ziemią stale i w pełnym
wymiarze czasu pracy,
■ pełnienia z wyboru funkcji w organach związków zawodowych, zrzeszających
górników węgla kamiennego.
21 21
Z kolei pracownik urodzony w latach 1949–1968 ma prawo do emerytury gór-

niczej, jeżeli spełni łącznie następujące warunki:
■ do 31 grudnia 2008 r. ukończy określony wcześniej wiek emerytalny i osiągnie
staż emerytalny albo udokumentuje co najmniej 25 lat wykonywania pracy
górniczej pod ziemią stale i w pełnym wymiarze czasu pracy,
■ nie przystąpił do OFE,
■ nastąpi rozwiązanie stosunku pracy.
Zgłoszenie wniosku o emeryturę górniczą na warunkach obowiązujących 31
grudnia 2006 r. po 31 grudnia 2008 r. czy rozwiązanie stosunku pracy po tym
dniu nie stanowi przeszkody do przyznania emerytury górniczej.
Uwzględniane okresy pracy

Przy ustalaniu prawa do emerytury górniczej na warunkach obowiązujących 31 grud-
nia 2006 r. uwzględnia się okresy pracy górniczej (wymienione w art. 36 ust. 1 i ustawy
emerytalnej), równorzędnej z pracą górniczą (art. 36 ust. 3) i okresy zaliczane do pra-
cy górniczej (art. 38), będące okresami składkowymi lub nieskładkowymi. Z tym, że
okresy pracy górniczej i pracy równorzędnej z pracą górniczą uwzględnia się wtedy,
gdy praca ta wykonywana była co najmniej w połowie wymiaru czasu pracy.
Okresy podlegania ubezpieczeniu z innego tytułu niż praca górnicza lub rów-
norzędna z pracą górniczą czy też okresy prowadzenia gospodarstwa rolnego lub
pracy w tym gospodarstwie pozostają bez wpływu na prawo do górniczej emery-
tury. Obliczając co najmniej pięcio- lub piętnastoletni okres pracy górniczej, nie
przyjmuje się innych okresów niż wymienione w art. 36 ust. 1 ustawy emerytal-
nej. Przy ustalaniu okresów wymienione w art. 36 ust. 1 ustawy emerytalnej
okresy pracy przyjmuje się w wymiarze pojedynczym. Niektóre okresy pracy gór-
niczej (wymienione w art. 37) uwzględnia się w wymiarze półtorakrotnym.
Zasady obowiązujące od 2007 roku

Od 1 stycznia 2007 r. górnicza emerytura przysługuje pracownikowi, który
spełnia łącznie następujące warunki:
■ osiągnął 55 lat i ma okres pracy górniczej wynoszący łącznie z okresami pra-
cy równorzędnej co najmniej 20 lat dla kobiet i 25 lat dla mężczyzn, w tym co
najmniej 10 lat pracy górniczej (określonej w art. 50c ust. 1), albo
■ osiągnął 50 lat i ma okres pracy górniczej wynoszący łącznie z okresami pra-
cy równorzędnej co najmniej 20 lat dla kobiet i 25 lat dla mężczyzn, w tym co
najmniej 15 lat pracy górniczej (określonej w art. 50c ust. 1 ustawy),
■ nie przystąpił do OFE albo złożył wniosek o przekazanie środków zgromadzo-
nych na rachunku w OFE do budżetu.
22
Przyznanie powyższej emerytury nie jest uzależnione od rozwiązania stosun-

ku pracy.
Przy ustalaniu prawa do emerytury górniczej okresy pracy górniczej i pracy
równorzędnej z pracą górniczą uwzględnia się wtedy, gdy praca ta wykonywana
była co najmniej w połowie wymiaru czasu pracy.
Według nowych zasad prawo do górniczej emerytury bez względu na wiek
przysługuje natomiast pracownikom po spełnieniu następujących warunków:
■ gdy wykonywali pracę pod ziemią stale i w pełnym wymiarze czasu pracy
przez okres co najmniej 25 lat,
■ nie przystąpili do OFE albo złożyli wniosek o przekazanie środków zgromadzo-
nych na rachunku w OFE, za pośrednictwem ZUS na dochody budżetu państwa.
Emerytura w obniżonym wieku

Osoby urodzone przed 1 stycznia 1949 r., które:
■ posiadają wymagany staż emerytalny (20 lat okresów składkowych i nieskład-
kowych dla kobiet i 25 lat dla mężczyzn),
■ nie spełniają warunków do emerytury górniczej na nowych zasadach (art. 50a),
■ posiadają co najmniej pięć lat:
– pracy górniczej (określonej w art. 50c ust. 1), wykonywanej stale i w pełnym
wymiarze czasu pracy pod ziemią, albo
– pracy górniczej (określonej w art. 50c ust. 1 pkt 4 i 5), wykonywanej stale
i w pełnym wymiarze czasu pracy na odkrywce w kopalniach siarki i węgla
brunatnego oraz w kopalniach otworowych siarki,
mogą przejść na emeryturę w wieku niższym niż powszechnie obowiązujący.
Wiek ten podlega obniżeniu o sześć miesięcy za każdy pełny rok pracy, nie wię-
cej niż o 15 lat.
Osoby urodzone w latach 1949–1968 mogą przejść na emeryturę w obniżo-
nym wieku, jeśli:
■ do 31 grudnia 2008 r. spełnią wszystkie warunki wymienione wcześniej oraz
■ nie przystąpiły do OFE albo zgłoszą wniosek o przekazanie środków zgroma-
dzonych na rachunku do budżetu.
Praca w szczególnych warunkach

Pracownik, który stale i w pełnym wymiarze czasu pracy wykonywał prace
w szczególnych warunkach wymienione w wykazie A dział I i wykazie B dział IV
poz. 8 i 9, stanowiących załącznik do rozporządzenia w sprawie wieku emerytal-
nego, może przejść na wcześniejszą emeryturę z tytułu wykonywania takiej pra-
cy (patrz § 4 i 8a rozporządzenia w sprawie wieku emerytalnego).
23 23
PRZYKŁAD
Emerytura dla 55-letniego mężczyzny

Zenon J. chciałby przejść na emeryturę w marcu 2008 r. Obecnie ma ukończone 59 lat.
Pracował w kopalni węgla przez 25 lat, przy czym pod ziemią przez dziesięć lat.
W okresie pracy w kopalni pełnił służbę wojskową przez dwa lata oraz przez cztery lata
funkcję z wyboru w organach związku zawodowego zrzeszającego pracowników ko-
palń. Zenon J. spełnia warunki do przyznania emerytury górniczej na podstawie art. 34
ustawy o emeryturach i rentach z FUS. Nie później niż do 31 grudnia 2008 r. ukończył
co najmniej 55 lat życia, posiada wymagany co najmniej 25-letni okres pracy górniczej
łącznie z okresami pracy równorzędnej i okresami zaliczalnymi do pracy górniczej. Okres
pełnienia funkcji z wyboru w organach związków zawodowych jest okresem równorzęd-
nym z okresem pracy górniczej, a okres służby wojskowej jest okresem zaliczanym do
pracy górniczej. Ma wymagany co najmniej pięcioletni okres pracy górniczej – pracował
pod ziemią w kopalni węgla co najmniej pięć lat (praca ta jest wymieniona w art. 36
ust. pkt 1 ustawy emerytalnej).
Urodzeni po 31 grudnia 1948 r. mogą przejść na wcześniejszą emeryturę

w wieku obniżonym i z tytułu wykonywania pracy w szczególnych warunkach,
jeśli warunki dotyczące stażu ogólnego, w tym szczególnego, spełnią 1 stycznia
1999 r., nie przystąpiły do OFE i w przypadku pracowników rozwiążą stosunek
pracy (art. 184 ustawy emerytalnej).
Emerytury dla nauczycieli

Nauczyciele mogą przejść na tzw. emeryturę bez względu na wiek albo z ty-
tułu wykonywania pracy w szczególnym charakterze. Różnice w warunkach
wymaganych do ich przyznania dotyczą m.in. wymiaru czasu pracy nauczy-
cielskiej, konieczności rozwiązania stosunku pracy i charakteru ostatniego za-
trudnienia.
Nauczyciel, wychowawca lub inny pracownik pedagogiczny wykonujący pracę
nauczycielską wymienioną w ustawie Karta Nauczyciela może przejść na emery-
turę wcześniejszą:
■ bez względu na wiek, na podstawie art. 88 ustawy Karta Nauczyciela albo
■ o pięć lat wcześniej niż w powszechnym wieku emerytalnym, na podstawie
§ 15 rozporządzenia w sprawie wieku emerytalnego.
Przy ustalaniu okresów zatrudnienia w szczególnym charakterze – pracy na-
uczycielskiej – nie uwzględnia się okresów niewykonywania pracy, za które pra-
cownik otrzymał po 14 listopada 1991 r. wynagrodzenie lub świadczenia z powo-
du choroby lub macierzyństwa.
24
Emerytura bez względu na wiek

Nauczyciele urodzeni przed 1 stycznia 1949 r., mający 30-letni okres zatrud-
nienia (w tym 20 lat wykonywania pracy w szczególnym charakterze), a nauczy-
ciele szkół, placówek, zakładów specjalnych oraz zakładów poprawczych i schro-
nisk dla nieletnich mający 25-letni okres zatrudnienia (w tym 20 lat wykonywa-
nia pracy w szczególnym charakterze w szkolnictwie specjalnym) mogą – po roz-
wiązaniu na swój wniosek stosunku pracy – przejść na emeryturę. Nauczyciele
spełniający powyższe warunki dotyczące stażu ogólnego i stażu szczególnego
mogą przejść na emeryturę także w wypadku rozwiązania stosunku pracy lub wy-
gaśnięcia stosunku pracy w następujących okolicznościach:
■ w przypadku całkowitej likwidacji szkoły,
■ w przypadku częściowej likwidacji szkoły albo w razie zmian organizacyjnych
powodujących zmniejszenie liczby oddziałów w szkole lub zmian planu na-
uczania uniemożliwiających dalsze zatrudnianie nauczyciela w pełnym wymia-
rze zajęć,
■ z upływem sześciomiesięcznego okresu pozostawania w stanie nieczynnym,
■ odmowy podjęcia pracy przez nauczyciela w stanie spoczynku.
Emerytura bez względu na wiek, na powyższych warunkach, przysługuje też
ubezpieczonym urodzonym w latach 1949–1968, jeśli warunek dotyczący stażu
ogólnego i stażu szczególnego zostanie spełniony nie później niż do 31 grudnia
2008 r. oraz gdy nauczyciel nie przystąpił do OFE albo złożył wniosek o przeka-
zanie składek zgromadzonych w OFE do budżetu.
Rozwiązanie stosunku pracy

Rozwiązanie stosunku pracy jest warunkiem niezbędnym do przyznania
emerytury nauczycielskiej bez względu na wiek. W przypadku ubezpieczo-
nych urodzonych w latach 1949–1968 warunki dotyczące stażu ogólnego i sta-
żu szczególnego muszą być spełnione nie później niż do 31 grudnia 2008 r.
Nie dotyczy to natomiast rozwiązania stosunku pracy. Może być on rozwiąza-
ny po tej dacie.
Gdy nauczyciel jest zatrudniony w kilku szkołach lub placówkach, w celu na-
bycia prawa do emerytury na podstawie art. 88 ust. 1 Karty Nauczyciela, stosu-
nek pracy musi być rozwiązany we wszystkich szkołach (placówkach).
Praca w szczególnym charakterze

Dla celów ustalenia uprawnień do emerytury w wieku niższym niż powszech-
ny, za pracowników zatrudnionych w szczególnym charakterze uważa się na-
uczycieli, wychowawców lub innych pracowników pedagogicznych wykonują-
25 25
cych pracę nauczycielską wymienioną w art. 1 Karty Nauczyciela. Wiek emery-

talny oraz warunki, na podstawie których nauczycielom przysługuje prawo do
emerytury, ustala się na podstawie wymienionego rozporządzenia w sprawie wie-
ku emerytalnego.
Nauczyciel, wychowawca lub inny pracownik pedagogiczny wykonujący pracę
nauczycielską wymienioną w art. 1 Karty Nauczyciela nabywa prawo do emery-
tury, jeżeli spełnia łącznie następujące warunki:
■ osiągnął wiek emerytalny wynoszący: 55 lat dla kobiet i 60 lat dla mężczyzn,
■ ma wymagany okres zatrudnienia, tj. 20 lat – w przypadku kobiet i 25 lat
– w przypadku mężczyzn, w tym co najmniej 15 lat pracy nauczycielskiej wy-
konywanej stale i w pełnym wymiarze czasu pracy.
Możliwość wcześniejszego przejścia na emeryturę na podstawie rozporządze-
nia w sprawie wieku emerytalnego mają zarówno nauczyciele urodzeni przed
1 stycznia 1949 r., jak i nauczyciele urodzeni w latach 1949–1968. Jednak dla tej
grupy ubezpieczonych, którzy urodzili się po 31 grudnia 1948 r., warunkiem do-
datkowym, którego spełnienie daje prawo do emerytury, jest ukończenie wieku
55 lat (kobieta) i 60 lat (mężczyzna), jak również stażu ogólnego i stażu szcze-
gólnego – do 31 grudnia 2008 r., a także nieprzystąpienie do OFE lub złożenie
wniosku o przekazanie składek do budżetu.
Mężczyzna urodzony po 31 grudnia 1948 r. nie ma szans na skorzystanie
z emerytury przewidzianej w rozporządzeniu, ponieważ nie ukończy do 31 grud-
nia 2008 r. 60 lat.
■ WAŻNE Z możliwości przejścia na wcześniejszą emeryturę na podstawie

rozporządzenia w sprawie wieku emerytalnego mogą skorzystać też ci nauczy-
ciele, dla których ostatnim zatrudnieniem nie jest praca nauczycielska.
Długi staż w 1999 roku

Osobom urodzonym po 31 grudnia 1948 r. przysługuje emerytura z tytułu wy-
konywania pracy w szczególnym charakterze po osiągnięciu wieku 55 lat w przy-
padku kobiet i 60 lat w przypadku mężczyzn, jeżeli 1 stycznia 1999 r. osiągnęli:
■ 15 lat pracy nauczycielskiej oraz
■ okres składkowy i nieskładkowy w wymiarze 20 lat w przypadku kobiet i 25 lat
w przypadku mężczyzn.
Emerytura przysługuje pod warunkiem nieprzystąpienia do OFE oraz roz-
wiązania stosunku pracy – w przypadku ubezpieczonego będącego pracowni-
kiem.
26
PRZYKŁAD
Prawa nauczycieli szkół specjalnych

Elżbieta K. urodziła się 31 grudnia 1954 r. Jest członkiem OFE. Obecnie ma 26 lat okresów
składkowych i nieskładkowych, w tym 19 lat i 4 miesiące w szkolnictwie specjalnym. Aktu-
alnie jest zatrudniona w szkole specjalnej w pełnym wymiarze czasu zajęć. Elżbieta K. ma
zamiar przejść na emeryturę we wrześniu 2009 r. Będzie miała wówczas 53 lata. Jeżeli Elż-
bieta K. dopracuje do końca 2008 r. brakujący do 20 lat ośmiomiesięczny okres pracy
w charakterze nauczyciela w szkolnictwie specjalnym, będzie miała prawo do emerytury,
po rozwiązaniu stosunku pracy na swój wniosek i złożeniu, wraz z wnioskiem o emeryturę,
wniosku o przekazanie środków zgromadzonych w OFE do budżetu.
Mariusz Wolski
Emerytury dla osób zatrudnionych na kolei

Udowodnienie stażu emerytalnego w wymiarze 20 lat dla kobiet i 25 lat dla
mężczyzn, w tym co najmniej 15 lat pracy na kolei, uprawnia do emerytury
w wieku obniżonym do 55 lat dla kobiet i 60 lat dla mężczyzn.
Osoby występujące o emeryturę, także kolejową, można podzielić na trzy gru-
py wiekowe:
■ urodzone przed 1 stycznia 1949 r.,
■ urodzone w latach 1949–1968,
■ urodzone po 31 grudnia 1968 r.
Możliwość uzyskania wcześniejszej emerytury kolejowej przysługuje jedynie
pierwszym dwóm grupom wiekowym, z tym, że mniej restrykcyjne warunki do-
tyczą kolejarzy urodzonych przed 1 stycznia 1949 r.
Urodzeni przed 1949 rokiem
Kolejowa emerytura przysługuje pracownikowi kolejowemu urodzonemu
przed 1 stycznia 1949 r., który spełnia łącznie następujące warunki:
■ osiągnął wiek emerytalny wynoszący 55 lat dla kobiet i 60 lat dla mężczyzn,
■ udowodnił okres składkowy i nieskładkowy wynoszący co najmniej 20 lat dla ko-
biety i 25 lat dla mężczyzny, w tym co najmniej 15 lat zatrudnienia na kolei, łącz-
nie z okresami równorzędnymi i zaliczalnymi do okresów zatrudnienia na kolei.
Warunkiem wymaganym do przyznania takiej emerytury nie jest pozostawa-
nie w ubezpieczeniu społecznym albo podleganie ubezpieczeniom emerytalne-
mu i rentowym z tytułu zatrudnienia na kolei ostatnio lub bezpośrednio przed
zgłoszeniem wniosku o emeryturę. Co więcej, świadczenie to przysługuje też ko-
lejarzom, którzy ostatnio przed wystąpieniem o emeryturę kolejową w ogóle nie
byli zatrudnieni na podstawie stosunku pracy, prowadzili działalność (mieli wła-
27 27
sną firmę) albo też nie pracowali zarobkowo, np. korzystali z renty. Jeśli spełnią
ogólne warunki wymienione w przywołanym art. 40 ustawy emerytalnej, nie ma
przeszkód, aby ZUS przyznał im to świadczenie.
Kim jest pracownik kolejowy

Emerytura kolejowa przysługuje pracownikom kolejowym, tj. osobom, które
pozostają w stosunku pracy w kolejowych jednostkach organizacyjnych, czyli w:
■ jednostkach organizacyjnych przedsiębiorstwa Polskie Koleje Państwowe,
z wyłączeniem biur projektów kolejowych,
■ innych jednostkach (komórkach) organizacyjnych, których pracownicy byli
objęci dotychczasowymi przepisami o zaopatrzeniu emerytalnym pracowni-
ków kolejowych i ich rodzin,
■ podmiotach wydzielonych z przedsiębiorstwa państwowego Polskie Koleje
Państwowe w okresie od 1 września 1999 r. do dnia wpisu spółki Polskie Ko-
leje Państwowe Spółka Akcyjna do rejestru handlowego,
■ spółce Polskie Koleje Państwowe Spółka Akcyjna od dnia jej wpisu do rejestru
handlowego oraz w innych podmiotach wydzielonych z tej spółki na podsta-
wie ustawy z dnia 8 września 2000 r. o komercjalizacji, restrukturyzacji i pry-
watyzacji przedsiębiorstwa państwowego Polskie Koleje Państwowe (Dz.U.
Nr 84, poz. 948 z późn. zm.).
Prawo do kolejowej emerytury przysługuje też pracownikom tych przedsię-
biorstw, które wydzielone zostały ze struktury organizacyjnej przedsiębiorstwa
państwowego Polskie Koleje Państwowe, np. pracownikom Zakładów Napraw-
czych Taboru Kolejowego, i które następnie przestały być jednostkami organiza-
cyjnymi resortu komunikacji, jeżeli pracownicy ci legitymowali się co najmniej 15-
letnim okresem zatrudnienia na kolei, łącznie z okresem równorzędnym zatrudnie-
nia (nie dłuższym niż pięć lat) w resorcie komunikacji w innej jednostce organiza-
cyjnej niż kolejowa, ale za zgodą tej ostatniej jednostki. Warunek 15-letniego stażu
musi być spełniony do dnia, w którym przedsiębiorstwo państwowe przestało być
organizacyjnie podporządkowane resortowi komunikacji, albo do dnia przekształ-
cenia – jeżeli przedsiębiorstwo państwowe przekształciło się w spółkę.
Urodzeni w latach 1949–1968

Możliwość uzyskania wcześniejszej emerytury kolejowej mają też osoby uro-
dzone w latach 1949–1968 (na podstawie art. 50). W porównaniu jednak ze star-
szymi osobami muszą spełnić dodatkowe warunki.
Mają oni prawo do wcześniejszej emerytury kolejowej na zasadach przewi-
dzianych dla osób urodzonych przed 1 stycznia 1949 r., jeśli wszystkie warunki
28
PRZYKŁAD
Staż ogólny i szczególny

Marian G. urodzony 12 października 1948 r. odszedł z pracy na kolei w 1999 r., po prze-
pracowaniu tam 18 lat. Od 2000 r. prowadzi własną firmę, podlegając z tego tytułu obo-
wiązkowym ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym. Obecnie jest w stanie udowodnić
łącznie 26 lat składkowych i nieskładkowych. W październiku 2008 r. Marian G. ukończy
60 lat. Ponieważ spełni wówczas ostatni z warunków wymaganych do uzyskania emerytu-
ry kolejowej, po złożeniu odpowiedniego wniosku wraz z niezbędną dokumentacją,
ZUS przyzna mu to świadczenie.
wymagane do uzyskania tego świadczenia spełnią do końca 2008 r. Ponadto za-

sadą jest, że nie mogą przystąpić do OFE. Jeśli jednak są członkami OFE i umo-
wa o członkostwo w funduszu nie została dotychczas unieważniona, mogą uzy-
skać wcześniejszą emeryturę, jeśli złożą wniosek o przekazanie środków zgroma-
dzonych na rachunku w OFE do budżetu. W wyniku nowelizacji przepisów, ja-
ka miała miejsce we wrześniu 2005 r., warunkiem przyznania emerytury kolejo-
wej nie jest już rozwiązanie stosunku pracy.
Konieczność spełnienia wszystkich warunków do przyznania emerytury kole-
jowej co do wieku, stażu emerytalnego oraz stażu szczególnego przez osoby uro-
dzone w latach 1949–1968 skutkuje tym, że możliwości uzyskania tego świad-
czenia nie mają mężczyźni z tej grupy wiekowej. Żaden z nich nie ukończy bo-
wiem wymaganego wieku 60 lat do końca 2008 r. Z emerytury mogą korzystać
tylko kobiety urodzone w latach 1949–1953.
Staż ogólny i szczególny w 1999 roku

Kolejarze, którzy do końca 2008 r. nie ukończą obniżonego wieku emerytal-
nego (55 lat dla kobiet i 60 lat dla mężczyzn), mogą po ukończeniu tego wieku
przejść na wcześniejszą emeryturę, jeśli 1 stycznia 1999 r. posiadali:
■ 15 lat zatrudnienia na kolei liczonego łącznie z okresami równorzędnymi i za-
liczanymi do zatrudnienia na kolei,
■ 20-letni – w przypadku kobiet i 25-letni w przypadku mężczyzn okres składko-
wy i nieskładkowy.
Emerytura na podstawie art. 184 ustawy emerytalnej przysługuje pod warun-
kiem nieprzystąpienia do OFE. Ponadto w przypadku emerytury nabywanej na
tej podstawie prawnej konieczne jest także rozwiązanie stosunku pracy, gdy
wnioskodawcą jest pracownik. Warto wiedzieć, że omawiana emerytura zostanie
obliczona według zasad przewidzianych dla nowych emerytur.
Marek Opolski
29 29
Kto skorzysta z wcześniejszej emerytury po 2008 roku

Z wcześniejszej emerytury, m.in. z tytułu pracy w szczególnych warunkach,
będą mogły skorzystać osoby, które do końca 2008 r. nie osiągną obniżonego
wieku emerytalnego. Muszą one jednak na dzień 1 stycznia 1999 r. mieć okre-
ślony staż emerytalny oraz okres pracy w szczególnych warunkach.
Dla osób urodzonych po 1948 r. bardzo ważna jest treść art. 184 ustawy eme-
rytalnej. Zgodnie z nim ubezpieczonym urodzonym po 31 grudnia 1948 r. przy-
sługuje wcześniejsza emerytura po osiągnięciu wieku emerytalnego przewidzia-
nego dla osób zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym cha-
rakterze (określonego na podstawie art. 32 ustawy emerytalnej), wykonujących
działalność twórczą lub artystyczną (art. 33), wykonujących przez określony
czas pracę górniczą (art. 39), kolejarzy (art. 40). Emerytura ta przysługuje, jeże-
li osoby te 1 stycznia 1999 r. osiągną:
■ okres zatrudnienia w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakte-
rze, gwarantujący prawo do emerytury w wieku niższym niż 60 lat dla kobiet
i 65 lat dla mężczyzn,
■ okres składkowy i nieskładkowy wynoszący co najmniej 20 lat dla kobiet
i 25 lat dla mężczyzn.
Emerytura na podstawie art. 184 ustawy emerytalnej będzie przysługiwała pod
warunkiem nieprzystąpienia do OFE i rozwiązania stosunku pracy – w przypad-
ku ubezpieczonego będącego pracownikiem.
Dla kogo emerytura z art. 184

Powyższa regulacja umożliwi uzyskanie emerytury, m.in. mężczyznom w wie-
ku 60 lat urodzonym w latach 1949, 1950, 1951, 1952, 1953 lub później, którzy
legitymują się na dzień 1 stycznia 1999 r. co najmniej 15-letnim (w niektórych
przypadkach 10-letnim) okresem pracy w szczególnych warunkach zaliczanej do
wykazu A czy też wykazu B, 15-letnim okresem działalności twórczej, co najmniej
5-letnim okresem pracy górniczej albo co najmniej 15-letnim okresem zatrudnie-
nia na kolei. Osoby te nie nabędą prawa do emerytury na warunkach określonych
dla urodzonych po 1948 r. (określonych w art. 46 i 50 ustawy emerytalnej), z uwa-
gi na to, iż nie osiągną wieku emerytalnego 60 lat do dnia 31 grudnia 2008 r.
Wiek emerytalny z tytułu wykonywania pracy w szczególnych warunkach jest
zróżnicowany w zależności od rodzaju pracy i jej stopnia uciążliwości. Zróżnico-
wany jest też wiek emerytalny dla ubezpieczonych z tytułu działalności twórczej.
Dla przyznania emerytury na podstawie art. 184 ustawy nie wymaga się ukończe-
nia wieku emerytalnego (niższego) w czasie wykonywania pracy w szczególnych
warunkach czy też w szczególnym charakterze.
30
Wymagany staż
25-letni okres składkowy i nieskładkowy dla mężczyzn i 20-letni taki okres dla
kobiet ustala się na dzień 1 stycznia 1999 r. Okresy składkowe i nieskładkowe
przypadające po 31 grudnia 1998 r. mogą mieć wpływ na wysokość emerytury,
ale nie na ustalenie prawa do niej.
Przy ustalaniu wymaganego okresu składkowego i nieskładkowego na 1 stycz-
nia 1999 r. uwzględnia się także okresy prowadzenia gospodarstwa rolnego i pra-
cy w tym gospodarstwie. Artykuł 184 nie przewiduje możliwości ustalania stażu
emerytalnego na dzień 1 stycznia 1999 r. z zastosowaniem zasady dotyczącej li-
czenia niektórych okresów pracy górniczej w wymiarze półtorakrotnym oraz do-
tyczącej korzystniejszego liczenia niektórych okresów zatrudnienia na kolei. Za-
sady te można stosować przy ustalaniu prawa do górniczej albo kolejowej eme-
rytury. Prawo do emerytury na podstawie art. 184 przysługuje pod warunkiem
rozwiązania stosunku pracy. Rozwiązywać nie trzeba umów cywilnoprawnych.
■ WAŻNE Z możliwości wcześniejszego przejścia na emeryturę mogą skorzy-

stać ubezpieczeni urodzeni po 31 grudnia 1948 r., którzy nie przystąpili do OFE.
Obecnie nie wskazano w art. 184 ustawy emerytalnej na możliwość zgłosze-
nia wniosku o przekazanie składek zgromadzonych w OFE do budżetu. Osoba,
która przystąpiła do OFE, nie ma więc możliwości wycofania składek zgroma-
dzonych w OFE tak jak w przypadku emerytur wcześniejszych przyznawanych
na podstawie art. 46 ustawy emerytalnej. Jednak wydaje się, że do końca te-
go roku ustawodawca zagwarantuje taką możliwość także dla tych osób.
PRZYKŁAD
Emerytura dla 55-letniej kobiety

Anna T., urodzona 18 maja 1954 r., na dzień 1 stycznia 1999 r. ma 20 lat okresów składko-
wych i nieskładkowych, uzupełnionych 5-letnim okresem pracy w gospodarstwie rolnym
rodziców. Spełnia zatem na 1 stycznia 1999 r. wymagany warunek posiadania stażu ogól-
nego. Na dzień 1 stycznia 1999 r. posiada również 15 lat pracy w pełnym wymiarze czasu
pracy na stanowisku wymienionym w wykazie A załącznika do rozporządzenia w sprawie
wieku emerytalnego. Wymagany wiek emerytalny dla pracownicy wykonującej prace wy-
mienione w wykazie A to ukończenie 55 lat życia. Jeżeli zainteresowana nie jest członkiem
OFE, to w dniu ukończenia 55 lat życia (tj. 18 maja 2009 r.) spełni warunki do uzyskania
emerytury wcześniejszej. Jeżeli w dniu zgłoszenia wniosku będzie pozostawała w ubezpie-
czeniu pracowniczym, do przyznania emerytury będzie musiała rozwiązać stosunek pracy.
Mariusz Wolski
31 31
Komentarz. Od czego zależy wysokość starej emerytury
OD CZEGO ZALEŻY WYSOKOŚĆ

STAREJ EMERYTURY
Jak obecnie ZUS wylicza emeryturę
Obliczenie starej emerytury następuje według specjalnej, rozbudowanej proce-
dury. Dysponując jednak informacjami na temat przebiegu kariery zawodowej
i wysokości zarobków, można samemu obliczyć jej wysokość.
Wysokość starej emerytury zależy przede wszystkim od tzw. podstawy wymia-
ru świadczenia, okresów składkowych i nieskładkowych oraz aktualnie obowiązu-
jącej kwoty bazowej. Stara emerytura stanowi bowiem sumę trzech składników:
■ części socjalnej świadczenia, tj. 24% kwoty bazowej,
■ części należnej za okresy składkowe (po 1,3% podstawy wymiaru emerytury za
każdy rok okresów składkowych),
■ części należnej za okresy nieskładkowe (po 0,7% podstawy wymiaru emerytu-
ry za każdy rok okresów nieskładkowych).
Najpierw okres pracy

Aby obliczyć wysokość emerytury, w pierwszej kolejności trzeba wyliczyć pod-
stawę jej wymiaru. Zanim przystąpi się do jej obliczenia, trzeba ustalić, jaki
okres swojej pracy weźmie się pod uwagę.
Istnieją dwa warianty ustalenia podstawy wymiaru.
W pierwszym bierze się pod uwagę zarobki osiągnięte w 10 kolejnych latach kalen-
darzowych, które przypadają w ostatnim 20-leciu przed rokiem złożenia wniosku
o emeryturę. Wtedy wskazane lata muszą być latami następującymi bezpośrednio po
sobie. Jeżeli w którymś z kolejnych lat wnioskodawca nie pozostawał w ubezpieczeniu
lub pozostawał w ubezpieczeniu przez niepełny rok albo też nie ma możliwości udo-
wodnienia przychodu (np. ze względu na zniszczenie dokumentacji płacowej), rok ta-
ki nie podlega wyłączeniu. Jest to dobry wariant dla tych, którzy tylko przez pewien
czas w ciągu kariery zawodowej zarabiali bardzo dużo. Nie powinny z niego natomiast
korzystać osoby, które miały dużo przerw w ubezpieczeniu i tym samym nie zdołały
udowodnić zarobków w każdym z 10 kolejnych lat w ostatnim 20-leciu przed złoże-
niem wniosku. ZUS musiałby wtedy przyjąć za lata, w których nie było żadnych wyna-
grodzeń, przychód zerowy, co znacznie obniżyłoby podstawę wymiaru świadczenia.
■ WAŻNE Wysokość starej emerytury w dużej mierze zależy od tzw. podsta-

wy jej wymiaru. Może być ona ustalona według dwóch wariantów. O tym,
z których lat pracy ma zostać obliczona, powinien zadecydować występujący
z wnioskiem o emeryturę.
32
■ WAŻNE Inaczej ustalana jest podstawa wymiaru emerytury dla osób, które
w ciągu 20 lat poprzedzających bezpośrednio rok, w którym zgłosiły wniosek
o emeryturę, pobierały przez więcej niż 10 lat zasiłek przedemerytalny. ZUS
uwzględnia wówczas ich zarobki z kolejnych 10 lat kalendarzowych poprzedza-
jących bezpośrednio rok, w którym nabyły prawo do zasiłku.
Drugi z wariantów, przewiduje, że ZUS oblicza podstawę wymiaru na podsta-

wie wynagrodzenia z 20 lat przypadających przed rokiem zgłoszenia wniosku
o emeryturę, wybranych z całego okresu podlegania ubezpieczeniu. Wtedy wska-
zane lata nie muszą następować bezpośrednio po sobie. Wnioskodawca nie tyl-
ko nie musi, ale nawet nie może wybrać roku, w którym nie był w ogóle ubezpie-
czony. Jeśli natomiast w określonym roku kalendarzowym podlegał ubezpiecze-
niu krócej niż przez 12 miesięcy, może wskazać ten rok do ustalenia podstawy
wymiaru, ale, co bardzo istotne, nie musi tego robić.
Taki sposób obliczenia podstawy wymiaru korzystny jest głównie dla tych
osób, które nie zdołały udowodnić zarobków w 10 kolejnych latach kalendarzo-
wych, gdyż miały dużo przerw w zatrudnieniu. Natomiast nie jest to najlepsze
rozwiązanie dla tych, które w 10 kolejnych latach miały dużo wyższe zarobki niż
w pozostałych latach z całej swojej kariery zawodowej.
■ WAŻNE Ze starych reguł wyliczenia emerytury skorzystają osoby:

– urodzone przed 1 stycznia 1949 r., które dotychczas nie spełniły warunków
wymaganych do jej przyznania albo nie zgłosiły jeszcze wniosku o to świad-
czenie,
– urodzone po 1948 r., a przed 1969 r., które warunki wymagane do przyzna-
nia wcześniejszej emerytury spełnią do końca 2008 r., nawet gdy wniosek o jej
przyznanie złożą później.
Zarobki wpływają na wysokość

Jak wspomnieliśmy, wysokość starej emerytury zależy w dużej mierze od
tzw. podstawy jej wymiaru, która jest wyznacznikiem tego, co występujący
z wnioskiem o emeryturę zarobił. Zasadą jest, że ZUS przyjmuje przy ustala-
niu podstawy wymiaru emerytury głównie te składniki przychodu, wynagrodze-
nia lub dochodu, które podlegały składce na ubezpieczenie społeczne (ubez-
pieczenia emerytalne i rentowe) w myśl przepisów obowiązujących w okresie,
z którego to wynagrodzenie (dochód, przychód) jest uwzględniane w podsta-
wie wymiaru świadczenia. Ustalając podstawę wymiaru emerytury ZUS nie
przyjmuje więc, co do zasady, tych składników wynagrodzenia, od których nie
33 33
PRZYKŁAD
Jeden rok z zerowym przychodem

Osoba, która w 2007 r. wystąpiła z wnioskiem o emeryturę, do podstawy wymiaru świad-
czenia wskazała zarobki z lat 1991–2000. W 1992 r. osoba taka była ubezpieczona tylko
przez trzy miesiące, a w 1993 r. pozostawała bez zatrudnienia. Ustalając podstawę wymia-
ru świadczenia, ZUS uwzględnił wszystkie wskazane lata, łącznie z 1992 oraz 1993 rokiem.
W tym ostatnim roku przyjął przychód zerowy.
było obowiązku opłacania składek. Jeśli więc pracodawca opłacił składki od ja-
kiegoś składnika przychodu, który nie podlegał takiemu obowiązkowi, ZUS nie
uwzględni go przy ustalaniu wysokości emerytury. Pracodawca ma natomiast
możliwość wycofania z ZUS-u nienależnie zapłaconej składki.
Generalna zasada dotycząca obliczania podstawy wymiaru stanowi, że im
wyższe poda się zarobki (z 10 lub 20 lat), tym jest ona wyższa, a tym samym
kwota emerytury wyliczonej w oparciu o tę podstawę. Osoba ubiegająca się
o emeryturę powinna więc wskazać do ustalenia podstawy wymiaru te lata kalen-
darzowe, w których miała najwyższe zarobki, w porównaniu do przeciętnej pła-
cy. Wysokość przeciętnych wynagrodzeń można sprawdzić na stronie
www.zus.pl.
Składniki przychodu od 1999 roku

Określenie, jakie składniki przychodu ZUS wlicza do podstawy wymiaru
emerytury za okres od 1 stycznia 1999 r., nie budzi większych wątpliwości.
Od tej daty obowiązuje tzw. ustawa systemowa (z 13 października 1998 r.
o systemie ubezpieczeń społecznych), która przewiduje, że podstawę wymia-
ru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe w przypadku pracowników
stanowi przychód zdefiniowany w przepisach o podatku dochodowym od
osób fizycznych, a więc ten, od którego odprowadzany jest również podatek
dochodowy. Chodzi więc m.in. o wynagrodzenia zasadnicze, za godziny nad-
liczbowe, ekwiwalenty za niewykorzystany urlop wypoczynkowy. Natomiast
w rozporządzeniu w sprawie szczegółowych zasad ustalania podstawy wy-
miaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe zostały wymienione
składniki, od których nie ma obecnie obowiązku odprowadzania składek na
ubezpieczenia emerytalne i rentowe. Nie podlegają one tym samym wlicze-
niu do podstawy wymiaru emerytury za lata przypadające po 1998 r. Chodzi
m.in. o:
■ nagrody jubileuszowe (gratyfikacje), które według zasad określających warun-
ki ich przyznawania przysługują pracownikowi nie częściej niż co pięć lat,
34
■ odprawy pieniężne przysługujące w związku z przejściem na emeryturę lub

rentę,
■ odszkodowania wypłacone byłym pracownikom po rozwiązaniu stosunku2 pra-
cy, na podstawie umowy o zakazie konkurencji, o której mowa w art. 101 Ko-
deksu pracy,
■ ekwiwalenty pieniężne za użyte przy wykonywaniu pracy narzędzia, materiały
lub sprzęt, będące własnością pracownika,
■ wartość ubioru służbowego (umundurowania), którego używanie należy do
obowiązków pracownika, lub ekwiwalent pieniężny za ten ubiór,
■ świadczenia finansowane ze środków przeznaczonych na cele socjalne w ra-
mach zakładowego funduszu świadczeń socjalnych.
Przychody za okres przed 1990 rokiem

Problemem przy obliczaniu podstawy wymiaru emerytury jest określenie
składników przysługujących za okresy przypadające przed 1 stycznia 1990 r.
Przepisy regulujące zasady ich oskładkowania są dosyć skomplikowane, często
ulegały nowelizacji, a ponadto nie zawsze łatwo do nich dotrzeć (szczególnie do
tych najstarszych). Generalnie podstawę wymiaru składki na ubezpieczenie spo-
łeczne przed 1990 r. stanowiły te składniki wynagrodzenia, które w myśl przepi-
sów o klasyfikacji wynagrodzeń zaliczane były do osobowego funduszu płac.
Szczegółowy wykaz tych aktów prawnych, a także składników wliczanych do
osobowego i bezosobowego funduszu płac można znaleźć w informatorze za-
mieszczonym w serwisie internetowym ZUS: http://e-inspektorat.zus.pl/pliki/in-
formatory/skladniki.pdf.
Przy ustalaniu podstawy wymiaru emerytury ZUS zalicza poszczególne wy-
płaty do roku, za który przysługują bez względu na to, kiedy zostały wypłacone.
Zasadę tę stosuje się wówczas, gdy jest możliwe ustalenie okresu, za który dana
wypłata przysługuje, np. trzynastka, nagroda z zysku. Natomiast jeśli nie jest
możliwe ustalenie, jakiego okresu dana wypłata dotyczy, dolicza się ją do miesią-
ca, w którym została wypłacona, np. premia bilansowa.
Co ZUS wliczy mimo braku składki

Do podstawy wymiaru emerytury wliczane są te składniki przychodu, wyna-
grodzenia lub dochodu, które podlegały lub podlegają oskładkowaniu. ZUS
uwzględnia jednak niektóre wypłacone kwoty, za które nie było obowiązku od-
prowadzania składek. Przepisy emerytalne pozwalają na wliczenie do podstawy
wymiaru emerytury niektórych wypłaconych kwot, które nie podlegały składkom
na ubezpieczenia emerytalne i rentowe. Przede wszystkim ZUS uwzględni przy
jej ustalaniu kwoty wynagrodzeń za czas niezdolności do pracy, wypłaconych na
35 35
4 KROKI USTALANIA PODSTAWY WYMIARU EMERYTURY
1 Oblicz sumę kwot podstaw wymiaru składek – tj. kwot, od których zastały odprowa-
dzone składki na ZUS, oraz kwot niestanowiących podstawy wymiaru składek wlicza-
nych jednak do podstawy wymiaru emerytury. Operacji tej dokonaj oddzielnie dla każ-
dego roku z wybranych lat kalendarzowych.
2 Oblicz procentowy stosunek każdej z tych sum do rocznej kwoty przeciętnego wyna-
grodzenia ogłoszonej za dany rok kalendarzowy z zaokrągleniem do setnej części pro-
centu.
3 Wylicz średnią arytmetyczną tych procentów, która stanowi wskaźnik wysokości pod-
stawy wymiaru emerytury. Wskaźnik ten nie może być wyższy niż 250%.
4 Pomnóż ten wskaźnik przez aktualną kwotę bazową, w wyniku czego otrzymasz pod-
stawę wymiaru emerytury.
podstawie przepisów Kodeksu pracy, zasiłków chorobowych, macierzyńskich,

opiekuńczych, świadczeń rehabilitacyjnych, zasiłków wyrównawczych, świad-
czeń wyrównawczych, dodatków wyrównawczych oraz świadectw rekompensa-
cyjnych wypłaconych na podstawie ustawy z dnia 6 marca 1997 r. o zrekompen-
sowaniu okresowego niepodwyższania płac w sferze budżetowej oraz utraty nie-
których wzrostów lub dodatków do emerytur i rent. Ponadto do podstawy wy-
miaru emerytury wlicza się również kwoty zasiłków dla bezrobotnych, zasiłków
szkoleniowych lub stypendiów wypłaconych z Funduszu Pracy za okres udoku-
mentowanej niezdolności do pracy.
Roczna podstawa wymiaru

Licząc podstawę wymiaru, trzeba też pamiętać o rocznym ograniczeniu podsta-
wy wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe. Obowiązujące od
1 stycznia 1999 r. przepisy są tak skonstruowane, że po uzyskaniu określonej kwo-
ty wynagrodzenia osoba ubezpieczona niejako przestaje pracować na wysokość
swojej emerytury. Roczna podstawa wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne
i rentowe w danym roku kalendarzowym nie może być wyższa od kwoty trzydzie-
stokrotności prognozowanego przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w gospo-
darce narodowej na dany rok kalendarzowy (za 2007 r. było to 78 480 zł). Po prze-
kroczeniu przez ubezpieczonego tej kwoty płatnik składek przestaje obliczać i prze-
kazywać za niego składki na ubezpieczenia emerytalne i rentowe. W związku z tym
w podstawie wymiaru emerytury ZUS może uwzględnić za lata następujące po
36
1998 r. jedynie tę maksymalną kwotę, choćby po jej przekroczeniu zostały wypłaco-

ne składniki, od których przepisy nakazują płacić składki i które w zwykłych oko-
licznościach musiałyby zostać oskładkowane. Nie podlegają więc uwzględnieniu
w podstawie wymiaru emerytury za okres po 1998 r. takie przychody, które zostały
zwolnione z oskładkowania z powodu osiągnięcia powyższej kwoty.
Od omawianej zasady jest jednak jeden wyjątek. Jeśli osobie ubezpieczonej
został wypłacony przychód (np. wynagrodzenie, trzynastka) za dany rok, ale do-
piero w roku następnym i w tym kolejnym roku stanowił podstawę wymiaru
składki na ubezpieczenia emerytalne i rentowe, wówczas podlega on wliczeniu
do roku, za który przysługuje, nawet wówczas, gdy w tym roku została przekro-
czona kwota roczna podstawy wymiaru składek.
Wysokość kwoty bazowej

Wysokość kwoty bazowej ma bardzo istotne znaczenie dla wysokości emerytury.
Po pierwsze ma ona wpływ na wysokość podstawy wymiaru. Podstawę uzysku-
je się poprzez pomnożenie kwoty bazowej przez wskaźnik wysokości podstawy
wymiaru świadczenia. Po drugie kwota ta ma wpływ na tzw. część socjalną
świadczenia, która stanowi 24% kwoty bazowej.
Kwota bazowa wynosi 100% przeciętnego wynagrodzenia pomniejszonego
o potrącone od ubezpieczonych składki na ubezpieczenia społeczne w poprzed-
nim roku kalendarzowym. Podawana jest do wiadomości przez GUS na począt-
ku lutego i obowiązuje od 1 marca każdego roku kalendarzowego do końca lute-
go następnego roku kalendarzowego. Obecnie, do końca lutego 2008 r., wynosi
2059,92 zł.
Obliczając emeryturę, ZUS stosuje kwotę bazową obowiązującą w dniu zgło-
szenia wniosku o to świadczenie, jeżeli osoba zainteresowana spełnia wtedy
wszystkie warunki wymagane do jego przyznania. Gdy przynajmniej jeden z wa-
runków w dniu złożenia wniosku nie jest spełniony, uwzględniana jest kwota ba-
zowa obowiązująca w dniu powstania prawa do świadczenia (a więc w dniu speł-
nienia ostatniego z warunków wymaganych do jego przyznania).
Dlatego osoby, wybierające się na początku roku na emeryturę, powinny po-
czekać do czasu ogłoszenia przez GUS nowej kwoty bazowej i na tej podstawie
sprawdzić, ile mogą zyskać. Muszą jednak pamiętać, że ich świadczenie przyzna-
ne w marcu nie będzie waloryzowane w tym roku, w którym jest przyznane
(patrz też o sposobie waloryzacji świadczeń).
■ WAŻNE Formuła wyliczania starej emerytury: 24% kwoty bazowej + (1,3%

lat składkowych + 0,7% lat nieskładkowych) x podstawa wymiaru.
37 37
PRZYKŁAD
Wniosek w lutym, kwota bazowa z marca

Czytelnik złożył wniosek o emeryturę w lutym 2007 r. Ostatni warunek wymagany do jej
przyznania, tj. wiek 65 lat, spełnił dopiero 12 marca 2007 r. Pomimo złożenia wniosku
w lutym ZUS zastosował przy ustalaniu podstawy wymiaru i wysokości emerytury kwotę
bazową obowiązującą od 1 marca 2007 r. wynoszącą 2059,92 zł.
Okresy składkowe i nieskładkowe

Liczba udowodnionych okresów składkowych i nieskładkowych decyduje nie tyl-
ko o nabyciu prawa do emerytury, ale ma też bardzo istotny wpływ na jej wysokość.
Jak bowiem wynika z podanego wzoru, ustalając tę wysokość, ZUS oblicza część
należną za okresy składkowe oraz część należną za okresy nieskładkowe.
Okresy składkowe to takie okresy, w których dana osoba pracowała i opłaca-
ne były za nią składki na ZUS, a także niektóre okresy, za które składka nie zo-
stała opłacona, gdyż nie było takiego obowiązku.
Natomiast okresy nieskładkowe to generalnie okresy braku aktywności zawo-
dowej, za które nie zostały odprowadzone składki na ubezpieczenie społeczne,
w tym m.in. okresy pobierania wynagrodzenia za czas niezdolności do pracy czy
też zasiłku chorobowego. Okresy nieskładkowe podlegają uwzględnieniu (rów-
nież przy ustalaniu wysokości emerytury) w wymiarze nieprzekraczającym jed-
nej trzeciej udowodnionych okresów składkowych.
Należy zwrócić uwagę na różnicę występującą przy uwzględnianiu okresów w ce-
lu ustalania prawa oraz wysokości emerytury. Ustalając uprawnienia ZUS zalicza
okresy z dokładnością co do dnia. Natomiast przy obliczaniu wysokości świadczenia
uwzględniane są jedynie pełne miesiące, a pozostałe dni podlegają wyłączeniu.
Najniższa i najwyższa emerytura

Obowiązujące przepisy przewidują gwarancję minimalnej emerytury, która
wynosi obecnie 597,46 zł. Jeśli wyliczona kwota świadczenia jest niższa od tego
minimum, ZUS odpowiednio je podwyższa. Gwarancja ta nie dotyczy jednak
wszystkich emerytur.
ZUS nie podwyższy do kwoty minimalnej emerytury przyznanej po ukończeniu
60 lat (kobieta), 65 lat (mężczyzna) i udowodnieniu niższego niż ogólnie wymaga-
ny stażu ubezpieczeniowego, wynoszącego 15 lat okresów składkowych i nieskład-
kowych w przypadku kobiet i 20 lat tych okresów w przypadku mężczyzn (art. 28
ustawy emerytalnej). Taka emerytura, jeśli jest niższa od wspomnianej minimalnej
kwoty, przysługuje w wysokości faktycznie wyliczonej. Krystyna Małecka
38
Komentarz. Dla kogo emerytura mieszana
DLA KOGO EMERYTURA MIESZANA

Kto może ubiegać się o emeryturę mieszaną
Niektóre osoby urodzone po 31 grudnia 1948 r. otrzymają w przyszłości tzw.
emeryturę mieszaną. Będzie ona ustalona częściowo według starych, a częścio-
wo według nowych zasad.
Aby zapewnić łagodne przejście z dotychczasowych zasad obliczania wysoko-
ści emerytury na nowe, ustawodawca przewidział dla określonej grupy osób tzw.
emeryturę mieszaną. Stanowi ona połączenie obecnych i nowych zasad ustalania
wysokości świadczenia.
Pierwotnie przepisy przewidywały, że emerytura mieszana będzie obliczana
dla osób urodzonych po 31 grudnia 1948 r., które nie przystąpiły do OFE, nie
pobierały emerytury ustalonej na starych zasadach, a wniosek o emeryturę zło-
żą w latach 2009–2013. Zasada była następująca: im później zostanie złożony
wniosek, tym mniejsza będzie część starej emerytury.
Nowelizacja ustawy emerytalnej, która weszła w życie 1 listopada 2005 r.,
wprowadziła zmiany. Nowe przepisy uzależniły zastosowanie proporcji starej
i nowej emerytury nie od roku zgłoszenia wniosku o świadczenie, ale od roku
ukończenia wieku uprawniającego do emerytury w latach 2009–2013. Jeśli ko-
bieta osiągnie w 2009 r. 60 lat, to nawet jeśli złoży o nią wniosek w 2011 r., jej
emerytura będzie tylko w 20% obliczana według nowych zasad (porównaj tabe-
la). Reszta według starych.
W nowym przepisie cho-
dzi o powszechny wiek eme-
rytalny wynoszący 60 lat dla
kobiet oraz 65 lat dla męż-
czyzn. Im później osoba
ubezpieczona ukończy ten
wiek w okresie 2009–2013,
tym mniejsza będzie część
emerytury obliczona we-
dług starych zasad. Znoweli-
zowane przepisy pozostawi-
ły natomiast w niezmienio-
nej postaci warunek nie-
przystąpienia do OFE i nie-
pobrania (choćby za jeden
miesiąc) emerytury obliczo-
nej według starych zasad.
39 39
Komentarz. Od czego będzie zależeć wysokość nowej emerytury
4 ETAPY OBLICZENIA EMERYTURY MIESZANEJ
1 Oblicz wysokość emerytury według starych zasad według wzoru: emerytura = 24%
kwoty bazowej + po 1,3% podstawy jej wymiaru za każdy rok okresów składkowych
+ po 0,7% podstawy jej wymiaru za każdy rok okresów nieskładkowych.
2 Oblicz wysokość emerytury w myśl nowych zasad według wzoru: emerytura = zwalo-
ryzowane składki + zwaloryzowany kapitał początkowy/średnie dalsze trwanie życia.
3 Ustal odpowiedni procent świadczenia obliczonego według dotychczasowych zasad

i odpowiedni procent emerytury obliczonej według nowych reguł (procenty zależą od
roku ukończenia wieku emerytalnego).
4 Zsumuj obie wielkości. Otrzymasz w ten sposób wysokość emerytury mieszanej.
Tylko dla kobiet

W praktyce mieszany sposób obliczania emerytury będzie dotyczył tylko ko-
biet urodzonych w latach 1949, 1950, 1951, 1952 i 1953. Tylko one osiągną wiek
uprawniający do emerytury 60 lat w latach 2009–2013. Wszyscy mężczyźni z te-
go przedziału wiekowego oraz kobiety urodzone po 31 grudnia 1953 r. powszech-
ny wiek emerytalny ukończą najwcześniej w 2014 r. ZUS obliczy im wtedy eme-
ryturę w całości według nowych reguł.
Marek Opolski
OD CZEGO BĘDZIE ZALEŻEĆ

WYSOKOŚĆ NOWEJ EMERYTURY
Jak będzie wyliczana i od czego będzie
zależeć wysokość nowej emerytury
W miarę upływu czasu i wraz z wygaszaniem przywilejów emerytalnych coraz
więcej osób urodzonych po 1948 r. będzie mieć obliczaną emeryturę na zupełnie
nowych zasadach.
W nowym systemie emerytalnym wysokość przyszłej emerytury (zarówno po-
chodzącej z ZUS, jak i OFE) będzie w uproszczeniu pochodną operacji podziele-
nia kapitału zgromadzonego na emeryturę przez tzw. przeciętne dalsze trwanie ży-
cia dla osoby w danym wieku (wartość tę podaje GUS, prezentujemy ją na str. 43).
40
Sposób obliczenia nowej emerytury można przedstawić na wzorze jako:
Wysokość wartość zgromadzonego kapitału i kapitału początkowego

miesięcznej = ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
emerytury przeciętne dalsze trwanie życia w miesiącach
Wysokość emerytury nie będzie już zależeć od ustalanej przez ustawodawcę

kwoty bazowej, współczynnika przeliczania okresów składkowych i nieskładko-
wych oraz na przykład tego, jakie okresy zostaną zaliczone do okresów nieskład-
kowych. Na jej wysokość wpłynie wysokość zgromadzonego kapitału i moment
opuszczenia rynku pracy. Emerytura będzie tym wyższa, im:
■ wyższy jest licznik podanej wcześniej operacji (więcej pieniędzy na koncie
emerytalnym w ZUS i OFE),
■ niższy mianownik, który zależeć będzie od momentu przejścia na świadczenie
– im zrobi się to później, tym statystycznie mniej lat do przeżycia, dzięki cze-
mu wyższe świadczenie.
Później na emeryturę, wyższe świadczenie

Obecnie moment odejścia z rynku pracy nie ma zasadniczego znaczenia dla
wysokości świadczenia. Wprawdzie każdy rok pracy to dodatkowy rok składko-
wy, ale formuła wyliczania starej emerytury (z dużym udziałem części socjalnej
wyliczanej jako 24% kwoty bazowej) nie premiuje wyraźnie osób decydujących
się na dłuższą aktywność zawodową. Ta sytuacja diametralnie zmieni się, od kie-
dy emerytury będą wyliczane według nowej formuły. Na wysokość przyszłego
świadczenia będzie mieć bowiem wpływ moment odejścia z rynku pracy. Im
szybciej zakończona kariera zawodowa, tym niższa emerytura.
PRZYKŁAD
Dłuższa praca, wyższe świadczenie

Według szacunków KNF kobieta urodzona w 1975 r., która rozpoczęła pracę zawodową
w wieku 25 lat i zarabia obecnie 5 tys. zł, jeśli przejdzie na emeryturę w wieku 60 lat, będzie
mogła liczyć na świadczenie z ZUS i OFE w wysokości 3043 zł. Mężczyzna urodzony w tym sa-
mym roku, zarabiający tyle samo, jeśli przejdzie na emeryturę w wieku 65 lat, będzie otrzymy-
wał świadczenie niemal dwukrotnie wyższe. Wyniesie ono 5452,33 zł. Stanie się tak, ponie-
waż mężczyzna przechodząc na emeryturę będzie starszy i pozostanie mu mniej lat do przeży-
cia, dzięki czemu jego kapitał emerytalny zostanie podzielony przez mniejszą liczbę lat. Ponad-
to będzie on pracował 5 lat dłużej i dzięki temu zgromadzi wyższy kapitał na emeryturę.
41 41
Będzie tak, ponieważ:

■ im szybciej skorzysta się ze świadczenia, tym więcej statystycznie pozostanie lat do
przeżycia, więc kapitał zgromadzony w OFE i ZUS będzie dzielony przez więcej lat,
■ im szybciej skorzysta się ze świadczenia, tym mniej pieniędzy uda się zgroma-
dzić na emeryturę – każdy rok dodatkowego oszczędzania to więcej składek
na kontach emerytalnych i szansa na dodatkowe zyski, jakie wypracuje OFE.
Emerytura dla kobiet i mężczyzn

Wysokość przyszłej emerytury będzie też zależeć od mechanizmu jej obliczania, tj.
czy zostaną zastosowane uśrednione czy odrębne dla obojga płci tablice dalszego
trwania życia. W pierwszym przypadku emerytura jest wyliczana na podstawie uśred-
nionego dla obojga płci dalszego trwania życia. Kobiety, które statystycznie żyją dłu-
żej, mają obliczaną emeryturę na podstawie niższej, niż wynika to z danych GUS, war-
tości. Wtedy ich emerytury będą wyższe, niż wynika to z podzielenia zgromadzonego
kapitału emerytalnego przez dalsze trwanie życia odrębne dla obojga płci. Odbędzie
się to jednak kosztem obniżenia emerytur mężczyzn. Takie rozwiązanie będzie dystry-
buować pieniądze od mężczyzn do kobiet.
W drugim przypadku (przy zastosowaniu odrębnych tablic) istnieje ryzyko, że
emerytury kobiet będą niższe niż mężczyzn. Stanie się tak ze względu na to, że
kobiety szybciej będą opuszczać rynek pracy i zazwyczaj gromadzą mniejszy ka-
pitał na emeryturę (niższe zarobki, więcej przerw w pracy z tytułu wychowywania
dzieci, generalnie niższa aktywność zawodowa kobiet). Ten niższy kapitał (niższy
licznik) byłby więc dzielony przez większą liczbę lat (większy mianownik).
Kwestia używania uśrednionych tablic jest rozstrzygnięta, jeśli chodzi o eme-
rytury wyliczane przez ZUS, za pieniądze gromadzone w I filarze. Ustawa sta-
nowi, że będą one uśrednione dla obojga płci. Wciąż nie wiadomo natomiast, jak
będą obliczane emerytury za środki, które ubezpieczeni gromadzą obecnie
w OFE. Wydaje się jednak, że bardziej prawdopodobne jest, że podobnie jak
w I filarze będą uśrednione dla obojga płci.
PRZYKŁAD
Jakie tablice
Kobieta, która ma 60 lat, statystycznie żyje 22,65 lat. Mężczyzna w tym wieku żyje 17,51 lat.
Jeśli zostaną zastosowane odrębne tablice trwania życia, to kapitał, jaki zgromadzi na emery-
turę kobieta, zostanie podzielony przez 271,8 miesięcy (22,65 lat x 12 miesięcy). Jeśli nato-
miast zostaną zastosowane ujednolicone dla płci tablice trwania życia, to kapitał na emerytu-
rę zostanie podzielony przez 20,08 lat (240,96 miesięcy). Stanie się tak, bo uśredniony dla
obojga płci wiek dalszego trwania życia wynosi właśnie 20,08 lat (22,65 lat + 17,51 lat / 2).
42
Szacowana liczba osób przechodzących na emerytury według nowych zasad

ROK Kobiety Mężczyźni Razem
2009 2 642 0 2 642

2010 6 198 0 6 198
2011 10 349 0 10 349
2012 24 260 0 24 260
2013 37 172 0 37 172
2014 57 281 10 477 67 758
2015 75 918 20 467 96 385
2016 91 712 29 266 120 978
2017 107 612 39 049 146 661
2018 120 115 50 672 170 787
2019 128 494 64 169 192 663
2020 131 315 78 412 209 727
Źródło: MPiPS
PRZYKŁAD Przeciętne dalsze trwanie życia

rok życia ile statystycznie lat
Kiedy na emeryturę pozostało do przeżycia
Kobieta, która zgromadzi w OFE mężczyźnie kobiecie
400 tys. zł, jeśli przejdzie na eme- 60 17,51 22,65
ryturę w wieku 60 lat (pod warun- 61 16,86 21,82
kiem zastosowania tablicy trwania 62 16,22 21,00
życia odrębnej dla płci), otrzyma 63 15,59 20,18
miesięcznie 1471 zł (GUS podaje, 64 14,97 19,37
że w tym wieku kobieta żyje 22,65
roku). Jeśli zrobiłaby to w wieku 65 14,37 18,56
64 lat (nawet gdyby w tym czasie 66 13,78 17,77
w ogóle nie zarabiała), otrzymała- 67 13,20 16,98
by 1720,80 zł, bo jej kapitał na 68 12,63 16,20
emeryturę będzie dzielony przez 69 12,08 15,43
mniejszą liczbę lat (w tym wieku 70 11,54 14,68
kobieta statystycznie żyje 19,37 71 11,00 13,94
lat). Jeśli natomiast taka kobieta
72 10,48 13,22
w wyniku dalszej pracy i pomnaża-
nia przez OFE pieniędzy przez ko- 73 9,98 12,51
lejne 4 lata zgromadzi o 100 tys. zł 74 9,48 11,82
więcej (500 tys. zł), otrzyma 75 9,01 11,15
w wieku 64 lat 2151,10 zł.
Źródło: GUS
43 43
Wyższe składki, wyższa emerytura

Na wysokość przyszłej emerytury w oczywisty spo-
sób wpływa wysokość zgromadzonego w I i II filarze Od jakiej kwoty rocz-
kapitału (wartość licznika). Pochodzi on głównie ze nego przychodu nie są
odprowadzane składki
składek odprowadzanych z tytułu wynagrodzeń lub emerytalne i rentowe
prowadzonej działalności gospodarczej – im ktoś wię-
cej zarabia lub odprowadza składek, tym wyższy ka- Lata Kwota (w zł)
pitał zgromadzi na emeryturę. Składka emerytalna 1999 50 375,22
wynosi 19,52% tzw. podstawy wymiaru (dla pracow- 2000 54 780,00
nika jest to zazwyczaj jego pensja brutto, dla osoby 2001 62 940,00
prowadzącej działalność podstawa naliczania składek 2002 64 620,00
na ubezpieczenia społeczne), z czego 12,22% trafia 2003 65 850,00
na konto do ZUS, a 7,3% na konto do OFE. 2004 68 700,00
Trzeba wiedzieć, że zależność ta – im więcej się za- 2005 72 690,00
rabia, tym więcej trafia na konta emerytalne – działa 2006 73 560,00
w ograniczony sposób. Dla osób zarabiających powy- 2007 78 480,00
żej 2,5-krotność średniej płacy nie ma tak istotnego za-
stosowania, bo po przekroczeniu tego pułapu składki emerytalne nie są odprowadza-
ne. Dlatego osoby takie będą mieć emerytury stosunkowo niskie w porównaniu do
swoich zarobków. Nie oznacza to jednak, że będą one niskie w stosunku do przecięt-
nej pensji wypłacanej w okresie ukończenia przez te osoby aktywności zawodowej.
PRZYKŁAD
Ile z ZUS, a ile z OFE

Jak szacuje KNF, kobieta urodzona w 1950 r., która rozpoczęła pracę w wieku 25 lat i zarabia
obecnie 5 tys. zł brutto miesięcznie, otrzyma emeryturę w wysokości 1887,20 zł. Z tego 1703,88
zł będzie pochodzić z ZUS (wartość samego kapitału początkowego takiej osoby wyniesie ponad
238 tys. zł), a 183,32 zł z zakładu emerytalnego, który wypłaci świadczenie za pieniądze zgroma-
dzone w OFE. „Stopa zastąpienia” (relacja ostatniej pensji do pierwszej emerytury) wyniesie
49,06%, a jej wysokość w stosunku do przeciętnego wynagrodzenia – 106,88%.
Liczy się kapitał początkowy

Na wartość kapitału emerytalnego w ZUS istotny wpływ ma też wysokość ka-
pitału początkowego. Jest on szczególnie istotny dla tych, których większość ży-
cia zawodowego przypada na okres przed 1999 r. Kapitału początkowego nie wy-
licza się osobom urodzonym przed 1949 r. Ich emerytura jest bowiem ustalana
44
PRZYKŁAD
Liczy się kapitał początkowy

Jak szczuje KNF, kobieta urodzona w 1960 r., która rozpoczęła pracę w 1980 r. i zarabia
obecnie 1500 zł, po przejściu na emeryturę w wieku 60 lat może liczyć na świadczenie
w wysokości 984,69 zł. Zdecydowana większość jej emerytury będzie pochodzić z I filara
(821,80 zł). Na wysokość tego świadczenia będzie mieć istotny wpływ wartość kapitału po-
czątkowego zgromadzonego przez ubezpieczoną, bo znaczna część jej aktywności zawodo-
wej przypadła przed 1999 r. KNF szacuje, że kapitał ten wyniesie 84,2 tys. zł.
na podstawie łatwych zasad – po udowodnieniu okresu składkowego i nieskład-

kowego oraz na podstawie osiąganego wynagrodzenia.
Jednak dla osób urodzonych po 1948 r. (poza wyjątkami) ZUS obliczy emery-
turę według nowych zasad. Prawo do niej nie będzie uzależnione od długości prze-
bytych okresów ubezpieczenia. Wysokość nowej emerytury będzie bowiem zależa-
ła od kwoty składek na ubezpieczenie emerytalne zaewidencjonowanych w ZUS
po 1998 r. na indywidualnym koncie ubezpieczonego oraz od kwoty kapitału po-
czątkowego. W skrajnym przypadku podstawą obliczenia emerytury może być
więc wyłącznie kwota kapitału początkowego (jeżeli osoba nie pozostawała
w ubezpieczeniu po 1998 r.) albo wyłącznie kwota składek na ubezpieczenie eme-
rytalne (jeżeli nie ma ona obliczonego kapitału początkowego, na przykład z po-
wodu niepozostawania w ubezpieczeniu przed 1999 r. albo nieprzedłożenia doku-
mentów wymaganych do ustalenia kapitału początkowego). Najczęściej jednak
w najbliższej przyszłości emerytury będą obliczane na podstawie zarówno kwoty
kapitału początkowego, jak i składek zaksięgowanych w ZUS od 1999 r.
Od 1999 r. ZUS ewidencjonuje bowiem składki na ubezpieczenie emerytalne każ-
dej osobie podlegającej ubezpieczeniom społecznym na indywidualnym koncie. Po-
zwoli to ZUS na ustalenie emerytury, bez konieczności gromadzenia przez wniosko-
dawcę dokumentacji potwierdzającej okresy zatrudnienia i opłacania składek po 1998
r. Jednak przed 1999 r. ZUS nie był zobowiązany do prowadzenia takich indywidual-
nych kont ubezpieczonych. Dlatego właśnie osobom urodzonym po 1948 r. za okre-
sy pracy (ubezpieczenia przypadające przed 1999 r.) odtworzona zostanie teoretycz-
na składka na ubezpieczenie społeczne przez obliczenie kapitału początkowego.
Kwota kapitału początkowego obliczona na dzień 1 stycznia 1999 r. jest zapi-
sywana – tak jak kwota składek na ubezpieczenie emerytalne – na indywidual-
nym koncie ubezpieczonego. Osoby, którym ZUS wyliczy kapitał początkowy,
przy składaniu wniosku o emeryturę nie będą ponownie przekazywały dokumen-
tów potwierdzających okresy składkowe i nieskładkowe sprzed 1999 r., jak też
wysokość osiąganego wynagrodzenia. ZUS bowiem będzie posiadał wszystkie
dane niezbędne do obliczenia emerytury.
45 45
Kiedy są opłacane składki emerytalne

Na wysokość zgromadzonego w ZUS i OFE kapitału emerytalnego mają też
wpływ tzw. tytuły do ubezpieczeń. To ustalone przez ustawodawcę okresy, za któ-
re są odprowadzane składki emerytalne.
PRZYKŁAD
Jaka składka za urlop wychowawczy

Pracownica cały ubiegły rok przebywała na urlopie wychowawczym. Za osobę przebywają-
cą na takim urlopie składkę emerytalno-rentową ma obowiązek finansować budżet pań-
stwa. Podstawą jej naliczenia jest kwota świadczenia pielęgnacyjnego, które wynosi 420 zł.
Na konto członka OFE powinno więc wpływać 30,66 zł miesięcznie (420 x 7,3% = 30,66 zł),
a do ZUS 51,32 zł miesięcznie (420 zł x 12,22% = 51,34 zł). Łącznie na emeryturę takiej
osoby budżet płaci miesięcznie prawie 82 zł.
Różne podmioty i instytucje mają obowiązek finansowania składek emerytalnych

i rentowych, gdy dana osoba nie pracuje (powoduje to podniesienie licznika). Upraw-
nione są do niej na przykład osoby na urlopach wychowawczych czy macierzyń-
skich. Podobnie jest na przykład z osobami otrzymującymi zasiłek dla bezrobotnych,
korzystającymi ze świadczenia pielęgnacyjnego i odbywającymi służbę wojskową.
Zasada ta działa także w drugą stronę. Istnieją okresy, kiedy na przykład pra-
cownik pozostaje formalnie w stosunku pracy, ale nie ma za ten okres finanso-
wanych składek emerytalnych. Nie są one odprowadzane, gdy pracownik prze-
bywa na przykład na zwolnieniu lekarskim czy bezpłatnym urlopie.
Te przepisy są szczególnie istotne zwłaszcza dla kobiet, które częściej niż męż-
czyźni mają przerwy w pracy zawodowej – częściej poświęcają się na przykład
wychowywaniu dzieci. Najczęściej to kobiety korzystają z urlopu wychowawcze-
go. Obecnie za ten okres składki emerytalne są dramatycznie niskie. Podstawa
ich naliczania wynosi 420 zł.
PRZYKŁAD
Braki na koncie
Członek OFE otrzymał z funduszu informację o składkach i stwierdził, że na jego koncie
w II filarze jest zaksięgowana niższa niż zazwyczaj składka za grudzień ubiegłego roku, a za sty-
czeń w ogóle nie ma składki. Połowę grudnia i cały styczeń osoba ta przebywała jednak na zwol-
nieniu lekarskim. W związku z tym nie ma powodu do niepokoju. Ponieważ składki na emeryturę
nie są odprowadzane za okres przebywania na zwolnieniu lekarskim, stąd niższa niż zazwyczaj
składka za grudzień (za połowę grudnia, kiedy osoba była w pracy) i brak składki za styczeń.
46
Składki w ZUS są waloryzowane

Kapitał gromadzony na indywidualnym kon- Wskaźnik waloryzacji
cie emerytalnym w ZUS podlega waloryzacji. składek w ZUS
Zanim ubezpieczeni przejdą na emeryturę ich lata %
składki gromadzone w ZUS są więc sukcesywnie 2000 112,72
podnoszone, tak aby nie traciły na wartości. Wa- 2001 106,68
loryzację składek przeprowadza się co roku 2002 101,90
(1 czerwca), poczynając od waloryzacji za 2003 102,00
2000 r. W jej wyniku stan konta nie może ulec 2004 103,63
obniżeniu. Waloryzacji podlega kwota składek 2005 105,55
zewidencjonowanych na koncie ubezpieczonego
na dzień 31 stycznia roku, za który jest ona prze-
prowadzana, powiększona o kwoty z tytułu przeprowadzonych poprzednio walo-
ryzacji. Waloryzacja składek polega na pomnożeniu zgromadzonych składek
przez wskaźnik waloryzacji.
Wskaźnik ten jest równy wskaźnikowi cen towarów i usług konsumpcyjnych
w roku kalendarzowym poprzedzającym termin waloryzacji, który jest powięk-
szony o realny wzrost sumy przypisu składek na ubezpieczenie emerytalne
w roku kalendarzowym poprzedzającym termin waloryzacji w stosunku do ro-
ku poprzedniego. Wskaźnik uwzględnia więc inflację i dynamikę wpływu do
ZUS składek ubezpieczeniowych. Jeśli gospodarka się rozwija, rosną pensje
i coraz więcej ludzi pracuje, to składek takich wpływa do ZUS coraz więcej.
Ten wzrost bierze się pod uwagę waloryzując składki zbierane przez ubezpie-
czonych na emeryturę.
Może się jednak zdarzyć, że składek w ZUS jest coraz mniej (dekoniunktura
gospodarcza, malejąca liczba pracowników, malejące pensje). W takiej sytuacji
ustawodawca zastrzegł, że wskaźnik waloryzacji składek nie może być niższy niż
wskaźnik cen towarów i usług w roku poprzedzającym termin waloryzacji. Inny-
mi słowy waloryzacja musi przynajmniej uwzględniać poziom inflacji, aby skład-
ki gromadzone na emeryturę nie traciły na wartości.
Liczą się inwestycje OFE

Wysokość przyszłej emerytury będzie też zależeć od wartości kapitału emerytal-
nego zgromadzonego w OFE. Jego wysokość oprócz wysokości składek przekaza-
nych do funduszy, które zależą od wysokości zarobków, zależy też od umiejętności
inwestycyjnych zarządzających funduszami i wysokości opłat, jakie pobierają fun-
dusze.
Jak szacują eksperci, na koniec okresu oszczędzania w OFE aktywa przecięt-
nego ubezpieczonego mogą nawet dwukrotnie przekroczyć kwotę wpłaconych
47 47
składek. Dlatego najważniejszymi miernikami efektywności oszczędzania

w OFE są tzw. stopy zwrotu, czyli zyski, jakie OFE osiągają w wyniku zarządza-
nia pieniędzmi powierzonymi im przez przyszłych emerytów. Co ważne najwięk-
szą wagę będą mieć stopy zwrotu osiągnięte w ostatnich latach przed przejściem
na emeryturę. Szacuje się, że wzrost stopy zwrotu o 1 pkt proc. w ostatnim roku
oszczędzania średnio przyniesie taki sam efekt, jak identyczny wzrost stopy
zwrotu w pierwszych siedmiu latach oszczędzania. To dlatego, że w ostatnim
okresie oszczędzania na koncie przyszłego emeryta zgromadzony jest spory ka-
pitał i działa mechanizm tzw. mnożnika inwestycyjnego. Procentowe wzrosty od
wyższych aktywów przynoszą o wiele większe zyski dla emeryta, niż gdy inwe-
stowanych pieniędzy jest mniej.
Dlatego trzeba sprawdzać, jak radzi sobie OFE, do którego należy ubezpieczo-
ny, z pomnażaniem wpływających do niego składek. Oficjalne informacje na ten
temat ogłasza dwa razy w roku (na koniec marca i września) Komisja Nadzoru Fi-
nansowego. Oblicza ona, jaka była tzw. stopa zwrotu funduszy za okres 3 ostatnich
lat. Podaje też do wiadomości minimalną wymaganą stopę zwrotu, jaką muszą
osiągnąć wszystkie działające OFE. Jeśli któremuś to się nie uda, to musi dopłacić
swoim klientom z własnych środków. Trzeba pamiętać, że osiągane obecnie wyni-
ki nie gwarantują, że będą się one powtarzać w przyszłości, aczkolwiek po 9 latach
działalności OFE można wyróżnić fundusze, które radzą sobie ponadprzeciętnie
dobrze i źle.
Opłaty od składki
Na wartość zgromadzonego kapitału w OFE ma też wpływ wysokość prowizji
pobierana przez fundusze od klientów oraz opłat z tytułu zarządzania gromadzo-
nymi przez OFE aktywami. Im więcej pieniędzy jako swoje wynagrodzenie za-
biera fundusz, tym mniej zostaje na koncie przyszłego emeryta.
Opłaty te zostały ustawowo ograniczone od kwietnia 2004 r. Maksymalny
pułap prowizji, jaką OFE pobierają od swoich członków od wpływających skła-
dek do końca 2010 r. nie może przekraczać 7%. W 2011 r. pułap ten zostanie
obniżony do 6,125%, w 2012 r. do 5,25%, w 2013 do 4,375%, a docelowo od
2014 r. prowizje nie będą mogły przekraczać 3,5%. Wszystkie OFE po wprowa-
dzeniu ustawowych limitów – poza Allianz Polska OFE – ustaliły prowizje na
maksymalnej, dopuszczalnej wysokości. Podobnie ustawa reguluje wysokość
opłat, jakie OFE pobierają za zarządzanie aktywami. Im są one wyższe, tym
niższe są dopuszczalne limity tych opłat. Wszystkie OFE ustaliły je podobnie
jak prowizje na maksymalnym dopuszczalnym poziomie.
48
6 KROKÓW – JAK SPRAWDZIĆ STAN KONTA W OFE
1 Weź do ręki informację o składkach przesłaną za dany rok przez OFE (jeśli jej nie masz,
możesz zamówić ją telefonicznie w funduszu)
2 Zgromadź druki RMUA przekazane przez pracodawcę za ten sam okres (jeśli ich nie
masz, możesz skorzystać z paska wynagrodzeń lub zwrócić się do firmy, aby podała,
jaka była podstawa naliczania składek emerytalno-rentowych za poszczególne mie-
siące)
3 Pomnóż podstawę wymiaru składek na ubezpieczenie emerytalno-rentowe za dany

miesiąc (informacja o niej widnieje na druku RMUA w części IV.A, w kolumnie drugiej,
wierszu drugim tabelki) przez 7,3%
4 Porównaj wynik mnożenia z informacją o przekazanych przez ZUS składkach, która

widnieje na liście przesłanym przez OFE
5 Jeśli kwoty się zgadzają, nie ma powodu do niepokoju, jeśli nie, trzeba złożyć rekla-
mację
6 Podobnie postąpi osoba prowadząca działalność gospodarczą, mnożąc przez tę sa-

mą wartość podstawę, od której odprowadzane są składki na ubezpieczenia spo-
łeczne (najczęściej 60% przeciętnego wynagrodzenia lub 30% minimalnego wyna-
grodzenia)
OFE nie konkurują więc ze sobą wysokością pobieranych opłat i dlatego ubez-
pieczony powinien przy wyborze lub ewentualnej decyzji o zmianie funduszu su-
gerować się przede wszystkim zyskami, jakie osiągają OFE dla swoich klientów.
Rodzaj emerytury
Na wysokość przyszłej emerytury wpłynie też rodzaj emerytur, jaką ubezpiecze-
ni będą mogli wykupić w zakładach emerytalnych za środki zgromadzone w OFE.
Wszystko wskazuje na to, że podstawowym świadczeniem, jakie przyszli
emeryci będą mogli wykupić za pieniądze zgromadzone w OFE, będzie doży-
wotnia emerytura indywidualna. Wtedy zakład emerytalny podzieli kapitał
przekazany mu z OFE ubezpieczonego przez dalszą długość trwania jego ży-
cia (albo według wspólnych, albo odrębnych dla płci tablic trwania życia).
Emeryturę będzie wypłacał do końca jego życia – niezależnie, czy przyszły
emeryt będzie żył dłużej czy krócej niż założony w momencie wypłaty okres.
Zobowiązanie zakładu emerytalnego w stosunku do emeryta wygaśnie wraz
49 49
z jego śmiercią. Tak liczona emerytura będzie więc głównie zależeć od wyso-
kości zgromadzonych w OFE składek oraz podawanych przez GUS tablic dal-
szego trwania życia.
Jednak obok emerytury indywidualnej być może będzie można wykupić dożywot-
nią emeryturę małżeńską lub emeryturę z tzw. gwarantowanym okresem płatności.
W pierwszym przypadku za kapitał zgromadzony w OFE ubezpieczony decy-
duje się na wykupienie świadczenia wypłacanego do czasu, kiedy umrą oboje
małżonkowie. Istnieją dwa modele takiej emerytury – emerytura wypłacana
w stałej wysokość, jeśli co najmniej jeden z małżonków żyje, lub emerytura, któ-
rej wysokości zależy od liczby beneficjentów – wyższa, gdy oboje żyją, i niższa,
gdy żyje jedno z nich.
Emerytura z gwarantowanym okresem płatności przewiduje, że świadczenie
w określonej wysokości jest wypłacane przez określony czas (na przykład 10 lat
od momentu przejścia ubezpieczonego na emeryturę) nawet gdy umiera on
przed tym okresem. Gdyby tak się stało, to świadczenie jest wypłacane przez
gwarantowany okres jego spadkobiercom. Gdy przeżyje okres gwarantowany,
świadczenie jest mu wypłacane do końca jego życia, a w razie jego śmierci zobo-
wiązanie zakładu emerytalnego wobec niego wygasa.
Trzeba jednak zdawać sobie sprawę, że najtańszym z punktu widzenia zakła-
du emerytalnego produktem (bierze pod uwagę mniej ryzyk) jest emerytura in-
dywidualna. Dlatego będzie też ona najwyższa. Inny rodzaj emerytury będzie za-
pewne niższy. Powinien on zależeć od indywidualnych preferencji ubezpieczone-
go. Na przykład, gdy chce on zabezpieczyć przed brakiem dochodów niepracu-
jącą żonę, zdecyduje się na emeryturę małżeńską.
Na wysokość przyszłych emerytur z OFE będzie też mieć wpływ wysokość
opłat, jakie pobierze za wypłatę emerytury (po przekazaniu mu pieniędzy
z OFE) zakład emerytalny oraz określenie sposobu udziału w zyskach wypraco-
wanych przez ten zakład. Na razie są to sprawy nierozstrzygnięte, ale im niższe
opłaty i wyższy udział w zyskach, tym wyższe przyszłe świadczenie.
Kontrola kont emerytalnych

Wysokość emerytury będzie zależeć od wartości kapitału zgromadzonego
w ZUS i OFE. Dlatego jeśli nie ma tam pieniędzy, ubezpieczony powinien wyja-
śnić ich brak i ewentualnie go reklamować. Nowy system emerytalny wprowadził
ścisłą zależność między wysokością zgromadzonego w ZUS i otwartych fundu-
szach emerytalnych (OFE) kapitału emerytalnego a przyszłym świadczeniem.
Dopilnowanie poprawności przelewów może zapobiec ewentualnemu obniżeniu
emerytury w przyszłości. Aby móc to robić, ubezpieczeni zarówno z ZUS, jak
i OFE otrzymują informacje o składkach. Bartosz Marczuk
50
Komentarz. Jak podwyższane są emerytury i renty
JAK PODWYŻSZANE
SĄ EMERYTURY I RENTY
Od 2008 roku świadczenia
są waloryzowane co roku
Od marca tego roku wraca coroczna waloryzacja świadczeń ponad 9,7 mln
osób. Chodzi głównie o emerytów i rencistów.
W tym roku zmienił się sposób waloryzacji świadczeń emerytalno-rentowych.
Nie będą jak dotychczas podwyższane wtedy, gdy inflacja od ostatniej podwyż-
ki przekroczy 5%, ale co roku. Dodatkowo wskaźnik waloryzacji, od którego za-
leży wysokość podwyżek, uwzględni nie tylko wzrost cen, ale także co najmniej
20% realnego wzrostu płac. Podwyżki będą więc odbywać się obligatoryjnie co
roku i będą wyższe.
Kto otrzyma podwyżkę

Wysokość i częstotliwość podwyższania wszystkich świadczeń, które podlega-
ją waloryzacji, zależy od tego, w jaki sposób są podnoszone emerytury i renty
wypłacane przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych. Jest tak dlatego, że podwyż-
szanie świadczeń innych grup zawodowych (na przykład funkcjonariuszy tzw.
służb mundurowych czy osób otrzymujących świadczenia z KRUS) i innych
świadczeniobiorców (na przykład osób otrzymujących zasiłki przedemerytalne)
zależy od sposobu podwyższania emerytur i rent wypłacanych z ZUS.
Tegoroczna i kolejne podwyżki będą więc dotyczyć:
■ osób otrzymujących z ZUS emerytury, renty z tytułu niezdolności do pracy
i renty rodzinne,
■ osób otrzymujących z ZUS renty socjalne,
■ osób otrzymujących z ZUS zasiłki i świadczenia przedemerytalne,
■ osób otrzymujących emerytury i renty z Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Spo-
łecznego,
■ świadczeniobiorców tzw. służb mundurowych, tj.:
– żołnierzy i ich rodzin, którzy pobierają świadczenia w wojskowym biurze
emerytalnym Ministerstwa Obrony Narodowej,
– funkcjonariuszy i ich rodzin (między innymi funkcjonariuszy Policji, Agencji
Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu, Straży Granicznej, Biura
Ochrony Rządu, Państwowej Straży Pożarnej), pobierających świadczenia z Zakła-
du Emerytalno-Rentowego Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji,
– funkcjonariuszy służby więziennej i ich rodzin, pobierających świadczenia w biu-
rze emerytalnym służby więziennej podległemu Ministerstwu Sprawiedliwości.
51 51
Na podwyżki świadczeń w marcu tego roku może w sumie liczyć 9,73 mln
osób.
Jaki mechanizm podnoszenia

Zmieniony sposób waloryzacji przesądza, że podwyżka będzie się odbywać co
roku. Jej skala będzie zależeć od wysokości wskaźnika waloryzacji. A ten
uwzględni:
■ wzrost cen z poprzedniego roku – chodzi o średnioroczny wskaźnik cen towa-
rów i usług ogółem lub, jeśli jest wyższy, wskaźnik cen towarów i usług dla go-
spodarstw domowych emerytów i rencistów,
■ co najmniej 20% realnego (po odliczeniu inflacji) wzrostu przeciętnego wyna-
grodzenia w poprzednim roku,
■ ewentualnie wyższy niż 20% wzrost płac, co będzie przedmiotem negocjacji
w Komisji Trójstronnej; mają się one odbywać w lutym każdego roku po ogło-
szeniu przez GUS danych koniecznych do wyliczenia wskaźnika waloryzacji;
jeśli Komisja dojdzie do porozumienia (gwarancją jego zawarcia jest jedno-
myślność partnerów społecznych), to jej uchwała będzie wiążąca dla rządu,
a jeśli nie – to rząd sam ogłosi wskaźnik waloryzacji, który nie może być niż-
szy od zaproponowanego pierwotnie Komisji Trójstronnej.
Ile w 2008 roku

Ponieważ w 2007 r. nie było waloryzacji świadczeń, podwyżka w marcu tego
roku uwzględni nie tylko inflację i wzrost cen z 2007 r., ale też za 2006 r. Wskaź-
nik ten będzie więc wyższy, niż wynika to ze wzrostu cen i płac w 2007 r. Moż-
na szacować, że wyniesie około 106%.
Taka wysokość tego wskaźnika wynika z tego, że inflacja za lata 2006–2007
(dla gospodarstw emerytów i rencistów) wyniosła 4,4%. Wzrost realnego wyna-
grodzenia w tych latach wyniósł natomiast około 2% (szacowany na dzień skła-
dania do druku). Przez wskaźnik waloryzacji zostaną pomnożone wszystkie
świadczenia emerytalno-rentowe przysługujące ostatniego dnia lutego przyszłe-
go roku. Zwaloryzowane (wyższe) świadczenia zainteresowani otrzymają we
własnych terminach płatności w marcu 2008 r. Na przykład w ZUS przypadają
one na 1, 5, 10, 15, 20 oraz 25 dzień każdego miesiąca. Osoby te powinny też
otrzymać pisemną decyzję o waloryzacji.
■ WAŻNE Nie trzeba składać żadnych dodatkowych wniosków o podwyższenie

emerytury albo renty. Waloryzacja następuje z urzędu, czyli automatycznie.
52
5 KROKÓW JAK SAMEMU OBLICZYĆ PODWYŻKĘ

Założenia: przyjmujemy, że wskaźnik waloryzacji wyniesie w tym roku 105,8% (na dzień
oddawania do druku Kodeksu nie był jeszcze znany wskaźnik faktyczny). Bez względu jed-
nak na ostateczny wskaźnik mechanizm obliczania podwyżki się nie zmieni
– otrzymywane w lutym 2008 r. świadczenie trzeba pomnożyć przez wskaźnik waloryzacji.
Przyjmujemy, że wyniesie 105,8% (ci, którzy mieli przyznane świadczenia 1 marca 2006 r.
lub później, powinni wziąć pod uwagę niższy wskaźnik, który przyjmujemy, że wyniesie
103,6%)
1 Jeśli Twoja emerytura wynosi na przykład 1300 zł brutto w marcu 2008 r. powinieneś
otrzymać 1375,40 zł brutto
1300 zł x 105,8% = 1375,40 zł
2 Aby obliczyć emeryturę netto, oblicz najpierw wysokość zaliczki na podatek dochodo-
wy (uwzględnia ona 7,75% składki zdrowotnej)
1375,40 zł x 19% = 261,33 zł
3 Pomniejsz zaliczkę na podatek dochodowy o 1/12 kwoty wolnej od podatku, tj. 48,9 zł
261,33 zł – 48,9 zł = 212,43 zł
4 Oblicz wysokość składki zdrowotnej finansowanej bezpośrednio z twojego świadcze-

nia, tj. 1,25% emerytury brutto
1375,40 zł x 1,25% = 17,19 zł
5 Oblicz emeryturę netto – musisz odjąć od kwoty emerytury brutto sumę zaliczki na po-
datek dochodowy (pomniejszony o kwotę wolną) oraz składki zdrowotnej finansowanej
bezpośrednio z twojego świadczenia
1375,40 zł – (212,43 zł + 17,19 zł) = 1145,78 zł
UWAGA! Ewentualne groszowe różnice między kwotą w decyzji ZUS a wynikiem z powyż-
szej operacji mogą wynikać z zaokrągleń należnego podatku i składek
Drugi wskaźnik
Waloryzacja w 2008 r. nastąpi w oparciu o dwa różne wskaźniki. Ich wysokość
zależy od daty przyznania prawa do świadczenia. Pierwszy będzie dotyczyć
wszystkich świadczeń przyznanych przed 1 marca 2007 r. i obejmie zdecydowa-
ną większość świadczeniobiorców.
Drugi wskaźnik będzie dotyczyć osób, którym świadczenia przyznano 1 marca
2007 r. lub później. W tym drugim przypadku wskaźnik waloryzacji uwzględni
tylko wzrost cen i płac za 2007 r. Będzie więc niższy. Stanie się tak, bo wskaźnik
waloryzacji dla świadczeń przyznanych po tym dniu nie może uwzględniać wzro-
53 53
Komentarz. Kiedy wysokość emerytury może być ustalona na nowo
stu cen w roku, w którym zainteresowany nie nabył jeszcze prawa do świadczenia
(czyli w 2006 r). 1 marca 2007 r. zmieniła się wysokość kwoty bazowej i przez
formułę wyliczania emerytury (bierze ona pod uwagę wysokość tej kwoty) przy-
znane po tym dniu świadczenia uwzględniają już wzrost cen i wynagrodzeń
w 2006 r.
Wyższe dodatki
Waloryzacja emerytur i rent przesądza też o podwyżce tzw. świadczeń mini-
malnych i innych świadczeń wypłacanych przez ZUS. Wzrosną więc (przez po-
mnożenie ich przez wskaźnik waloryzacji) kwoty najniższych gwarantowanych
świadczeń emerytalno-rentowych. Są to m.in.: najniższa emerytura, renta z tytu-
łu całkowitej niezdolności do pracy i renta rodzinna (obecnie wynoszą 597,46 zł
miesięcznie), renta z tytułu częściowej niezdolności do pracy (wynosi 459,57 zł
miesięcznie) i renta z tytułu całkowitej niezdolności do pracy w związku z wy-
padkiem lub chorobą zawodową i renta rodzinna wypadkowa (obecnie wynosi
716,95 zł).
Zostaną też podniesione dodatki do emerytur i rent oraz inne świadczenia. Są
to m.in.: dodatek pielęgnacyjny i za tajne nauczanie (wynosi 153,19 zł miesięcz-
nie), dla sierot zupełnych (wynosi 287,93 zł miesięcznie) czy kombatancki (wy-
nosi 153,19 zł miesięcznie). Bartosz Marczuk
KIEDY WYSOKOŚĆ EMERYTURY

MOŻE BYĆ USTALONA NA NOWO
W jaki sposób podnieść
sobie wysokość emerytury
Osoby, które mają już przyznaną emeryturę, powinny pamiętać o tym, że jeśli
na przykład dorabiają, ZUS może przeliczyć im to świadczenie. Podwyższenie
emerytury może najczęściej nastąpić w wyniku doliczenia okresów składkowych
lub nieskładkowych albo przeliczenia podstawy wymiaru świadczenia.
Szczególne możliwości przeliczenia świadczenia mają osoby, które przeszły
wcześniej z renty na emeryturę lub są aktywne zawodowo po skorzystaniu ze
świadczenia. Również emeryci, którym ZUS ustalił prawo do emerytury na pod-
stawie innego przepisu niż dotychczasowe świadczenie, mogą, w pewnych oko-
licznościach, wnioskować o przeliczenie nowego świadczenia. W określonych
przypadkach ZUS może również podwyższyć emeryturę z urzędu, bez koniecz-
ności składania stosownego wniosku osoby zainteresowanej.
54
PRZYKŁAD
Zaliczenie nieuwzględnionych okresów składkowych

Witold K. od 2003 r. jest uprawniony do emerytury. Przy ustalaniu prawa do świadczenia
i jego wysokości ZUS uwzględnił mu 25 lat składkowych i trzy lata nieskładkowe. Nie mógł
natomiast zaliczyć dwuletniego okresu pracy w jednym z nieistniejących już zakładów pra-
cy, bo wnioskodawca zagubił świadectwo pracy i nie mógł dotrzeć do dokumentacji osobo-
wo-płacowej byłego pracodawcy. Udało mu się to dopiero w ubiegłym miesiącu. Przedsta-
wiając dokument potwierdzający wspomniany okres zatrudnienia, będzie mógł wniosko-
wać o jego doliczenie w wymiarze emerytury.
Doliczenie okresów składkowych lub nieskładkowych

Pierwszym sposobem podwyższenia wyliczonej przez ZUS emerytury jest do-
liczenie nieuwzględnionych dotychczas w wymiarze świadczenia okresów skład-
kowych i nieskładkowych. Ich liczba ma bardzo duży wpływ na wysokość emery-
tury, bo ZUS każdy rok tych okresów uwzględnia wskaźnikiem odpowiednio 1,3
lub 0,7 podstawy wymiaru.
Jeśli świadczeniobiorca wnioskuje o doliczenie okresów sprzed przyznania
świadczenia, może to zrobić w każdym czasie i niezależnie od tego, czy aktual-
nie objęty jest ubezpieczeniami społecznymi. Ograniczeniom podlega wniosek
o doliczenie okresów przypadających po przyznaniu emerytury, w sytuacji gdy
emeryt pozostaje w ubezpieczeniu. Wniosek taki może być złożony nie wcze-
śniej niż po zakończeniu kwartału kalendarzowego, a więc nie wcześniej niż
w styczniu, kwietniu, lipcu i październiku danego roku. Jedynie wówczas, gdy
ubezpieczenie ustało w trakcie kwartału kalendarzowego, wniosek o doliczenie
okresów składkowych i nieskładkowych może być zgłoszony w każdym czasie po
ustaniu tego ubezpieczenia.
Więcej okresów nieskładkowych

Zarówno przy ustalaniu prawa, jak i wysokości emerytury obowiązuje zasada,
zgodnie z którą okresy nieskładkowe podlegają uwzględnieniu w wymiarze nie-
przekraczającym 1/3 udowodnionych okresów składkowych. Ograniczenie to ma
bardzo duże znaczenie przy omawianym doliczaniu okresów. Jeśli ZUS uwzględ-
nił już wcześniej okresy nieskładkowe w maksymalnym wymiarze, a osoba zain-
teresowana składa obecnie wniosek o doliczenie kolejnych tego typu okresów,
ZUS odmawia podwyższenia emerytury.
55 55
Należy jednak podkreślić, że zasada, iż okresy nieskładkowe nie mogą prze-

wyższać 1/3 udowodnionych okresów składkowych, może mieć również pozy-
tywne skutki przy dokonywaniu doliczenia okresów. Ma to miejsce wówczas, gdy
ZUS nie uwzględnił wcześniej wszystkich okresów nieskładkowych, gdyż musiał
je ograniczyć do 1/3 składkowych, a obecnie świadczeniobiorca wnioskuje o do-
liczenie nowych okresów składkowych. Ponieważ zasada jest taka, że im więcej
udowodnionych okresów składkowych, tym więcej można przyjąć okresów nie-
składkowych, ZUS – dokonując doliczenia okresów składkowych – automatycz-
nie dolicza (bez konieczności składania odpowiedniego wniosku) pewną liczbę
okresów nieskładkowych (tzn. w takim wymiarze, aby obecnie nie przekraczały
1/3 udowodnionych okresów składkowych).
Przeliczenie podstawy wymiaru emerytury

Drugim sposobem podwyższenia emerytury jest przeliczenie podstawy jej wy-
miaru. Przepisy przewidują kilka możliwości dokonania takiego przeliczenia,
dzieląc je na dwie grupy:
■ ponowne ustalenie podstawy wymiaru emerytury przy zastosowaniu nowej
kwoty bazowej, obowiązującej w dacie zgłoszenia wniosku o przeliczenie,
■ przeliczenie podstawy wymiaru z uwzględnieniem starej kwoty bazowej, ostat-
nio przyjętej przy obliczaniu świadczenia.
Możliwość przeliczenia podstawy wymiaru emerytury przy zastosowaniu no-
wej kwoty bazowej, obowiązującej w dniu złożenia wniosku o przeliczenie, wyni-
ka z art. 110 ustawy emerytalnej i uzależniona jest od łącznego spełnienia przez
świadczeniobiorcę kilku warunków. Należą do nich:
■ pozostawanie w ubezpieczeniu po ustaleniu prawa do świadczenia,
■ wskazanie zarobków przypadających w całości lub w części po przyznaniu
świadczenia,
■ wnioskowanie o obliczenie podstawy wymiaru emerytury z 10 kolejnych lat
kalendarzowych wybranych z ostatniego 20-lecia przypadającego przed ro-
kiem złożenia wniosku o ponowne ustalenie wysokości świadczenia lub też
z 20 dowolnych lat z całego okresu ubezpieczenia sprzed roku złożenia tego
wniosku,
■ legitymowanie się wyższym wskaźnikiem wysokości podstawy wymiaru z no-
wo wskazanego okresu w stosunku do wskaźnika obliczonego poprzednio.
Kiedy wskaźnik nie musi być wyższy

Od zasady, że przeliczenie podstawy wymiaru emerytury przy zastosowaniu no-
wej kwoty bazowej możliwe jest tylko wtedy, gdy nowy wskaźnik wysokości pod-
stawy wymiaru świadczenia jest wyższy od poprzedniego, istnieją dwa wyjątki.
56
PRZYKŁAD
Wskaźnik w wysokości co najmniej 130%

Barbara L. ma emeryturę obliczoną w czerwcu 1995 r. przy zastosowaniu wskaźnika wyso-
kości podstawy wymiaru wynoszącego 139,80%. Kilka miesięcy po przyznaniu świadczenia
podjęła zatrudnienie, pracując nieprzerwanie aż do końca 2006 r. W kwietniu 2007 r. zło-
żyła wniosek o przeliczenie podstawy wymiaru emerytury przy zastosowaniu nowej kwoty
bazowej, wskazując zarobki z lat 1997–2006, a więc w całości przypadające po przyznaniu
świadczenia. Na podstawie przedłożonego zaświadczenia o zatrudnieniu i wynagrodzeniu
ZUS obliczył nowy wskaźnik wysokości podstawy wymiaru świadczenia. Okazało się, że
wyniósł on 136,50%, a więc mniej, niż wynosił poprzednio obliczony wskaźnik. Ponieważ
jednak nie był on niższy od 130%, a Barbara L. podała zarobki w całości przypadające po
przyznaniu emerytury, ZUS dokonał przeliczenia podstawy wymiaru emerytury z zastoso-
waniem nowej kwoty bazowej i od tej podstawy obliczył na nowo emeryturę.
Pierwszy ma miejsce, gdy emeryt, od dnia ustalenia prawa do świadczenia

do dnia zgłoszenia wniosku o przeliczenie jego podstawy wymiaru, nie pobrał
emerytury (nawet za jeden miesiąc) wskutek zawieszenia prawa do tego
świadczenia.
Drugi wyjątek, gdy osoba zainteresowana wskaże zarobki osiągnięte w całości
po przyznaniu emerytury lub renty. Wówczas jednak nowy wskaźnik wysokości
podstawy wymiaru świadczenia musi wynosić co najmniej 130%.
Przeliczenie emerytury ze starą kwotą bazową

Podstawa wymiaru emerytury może zostać przeliczona nie tylko wtedy, gdy
świadczeniobiorca wskazuje do jej ponownego ustalenia zarobki przypadające
w całości lub choćby w części po przyznaniu świadczenia. Może być przecież
tak, że emeryt nie pracował nigdzie po przyznaniu emerytury albo wykonywał
wprawdzie jakąś działalność zarobkową, ale zarobki, które osiągał, były na tyle
niskie, że przeliczenie podstawy wymiaru w oparciu o takie wynagrodzenie nie
byłoby dla niego opłacalne.
Świadczeniobiorca może jednak odnaleźć jakieś nowe dokumenty potwierdza-
jące zarobki sprzed okresu przyznania emerytury albo też uznać, że korzystniej-
szym dla niego wariantem byłoby przeliczenie świadczenia z innych lat niż po-
przednio lub nawet przy zastosowaniu innego wariantu (np. 20 lat dowolnie wy-
branych zamiast 10 kolejnych).
57 57
PRZYKŁAD
Zarobki z określonego okresu

Przyznając w 2004 r. emeryturę Henrykowi G., ZUS obliczył mu podstawę wymiaru
świadczenia przy uwzględnieniu zarobków z lat 1993–2002. Henryk G. niedawno po-
nownie przeanalizował swoje zarobki i stwierdził, że korzystniejsze wynagrodzenia miał
w latach 80. W związku z tym w lipcu 2007 r. zgłosił wniosek o przeliczenie podstawy
wymiaru emerytury w oparciu o zarobki z lat 1984–1993. Wskazane lata tylko częściowo
mieściły się w ostatnim 20-leciu przed rokiem zgłoszenia wniosku o przeliczenie
(1987–2006), ale w całości przypadały w okresie 20 lat przypadających przed rokiem
przyznania świadczenia. Ponieważ nowy wskaźnik wysokości podstawy wymiaru okazał
się wyższy od poprzednio obliczonego, ZUS dokonał przeliczenia świadczenia od nowo
ustalonej podstawy wymiaru.
W takiej sytuacji może wnioskować do ZUS o przeliczenie podstawy wymia-

ru emerytury w oparciu o poprzednio zastosowaną kwotę bazową.
Przepisy przewidują trzy różne możliwości przeliczenia podstawy wymiaru
emerytury przy zastosowaniu starej kwoty bazowej, ostatnio przyjętej do jej ob-
liczenia. Przy każdej z nich istnieje wymóg, aby nowy wskaźnik wysokości pod-
stawy wymiaru był wyższy od wyliczonego poprzednio. ZUS podwyższa wtedy
przeliczoną podstawę wymiaru w ramach wszystkich waloryzacji, jakie miały
miejsce do dnia zgłoszenia wniosku o ponowne jej ustalenie.
Pierwszy wariant przeliczenia podstawy wymiaru emerytury przy zastosowa-
niu starej kwoty bazowej wynika z art. 111 ust. 1 pkt 1 ustawy emerytalnej. Wte-
dy świadczeniobiorca może wskazać do ponownego ustalenia podstawy wymia-
ru emerytury zarobki z tej samej liczby kolejnych lat kalendarzowych i z tego sa-
mego okresu, jaki wskazał poprzednio.
Pozostałe dwie możliwości omawianego przeliczenia wynikają z art. 111 ust. 1 pkt
2 i 3 ustawy emerytalnej. Ponowne ustalenie podstawy wymiaru emerytury możli-
we jest też wtedy, gdy emeryt wskazuje do ponownego ustalenia tej podstawy:
■ wynagrodzenia z kolejnych 10 lat kalendarzowych wybranych z ostatnich 20
lat kalendarzowych poprzedzających bezpośrednio rok, w którym zgłosił wnio-
sek o przyznanie emerytury albo o ponowne ustalenie podstawy jej wymiaru
lub
■ zarobki z 20 lat kalendarzowych wybranych z całego okresu ubezpieczenia,
przypadających przed rokiem zgłoszenia wniosku o ponowne ustalenie podsta-
wy wymiaru.
58
Inne przypadki przeliczenia emerytury

Zgodnie z art. 114 ustawy emerytalnej prawo do emerytury oraz jej wysokość
ulega ponownemu ustaleniu na wniosek osoby zainteresowanej lub z urzędu, je-
żeli po uprawomocnieniu się decyzji w sprawie emerytury:
■ zostaną przedłożone nowe dowody lub ujawniono okoliczności istniejące
przed wydaniem decyzji, które mają wpływ na prawo do emerytury lub jej wy-
sokość, albo
■ okaże się, że przedłożone dowody nie dawały podstaw do ustalenia prawa do
emerytury bądź jej wysokości.
Jeżeli prawo do emerytury lub jej wysokość ustalono orzeczeniem organu od-
woławczego, ZUS, na podstawie nowo ujawnianych dowodów lub okoliczności:
■ wydaje we własnym zakresie decyzję przyznającą prawo do emerytury lub pod-
wyższającą jej wysokość,
■ występuje do organu odwoławczego z wnioskiem o wznowienie postępowania
przed tym organem, gdy z przedłożonych dowodów lub ujawnionych okolicz-
ności wynika, że prawo do świadczeń nie istnieje lub że świadczenia przysłu-
gują w niższej wysokości; z wnioskiem tym organ rentowy może wystąpić
w każdym czasie,
■ wstrzymuje wypłatę świadczeń w całości lub części, jeżeli emeryt korzystał ze
świadczeń na podstawie nieprawdziwych dokumentów lub zeznań albo w in-
nych wypadkach złej woli.
Przeliczenie emerytury przyznanej po rencie

Osoba uprawniona do renty, która ubiega się o przyznanie emerytury, ma
szerokie możliwości w zakresie wariantów ustalenia podstawy wymiaru no-
wego świadczenia. Do obliczenia emerytury ZUS może bowiem przyjąć pod-
stawę wymiaru renty (w wysokości uwzględniającej rewaloryzację oraz
wszystkie kolejne waloryzacje przypadające w okresie następującym po usta-
leniu prawa do renty) albo też ustalić tę podstawę na nowo – według ogól-
nych zasad, tj.:
■ z 10 kolejnych lat kalendarzowych wybranych z ostatnich 20 lat kalendarzo-
wych poprzedzających rok zgłoszenia wniosku o emeryturę albo
■ z 20 lat kalendarzowych dowolnie wybranych z całego okresu podlegania
ubezpieczeniu społecznemu lub ubezpieczeniom emerytalnemu i rento-
wym.
Obecnie praktykowana jest zasada, zgodnie z którą niezależnie od tego, czy
wnioskodawca dokonał we wniosku o emeryturę przyznawaną po rencie z tytułu
niezdolności do pracy wyboru wariantu ustalenia tego świadczenia, ZUS wybie-
ra ten, który jest dla niego najkorzystniejszy.
59 59
Jeśli podstawę wymiaru emerytury stanowi podstawa wymiaru renty, wówczas

jest ona – co oczywiste – ustalana od tej samej starej kwoty bazowej, którą ZUS
zastosował przy obliczaniu pierwszego z tych świadczeń.
Natomiast gdy osoba uprawniona do renty wnioskuje o obliczenie na nowo
podstawy wymiaru emerytury, do ustalenia tej podstawy ZUS stosuje nową kwo-
tę bazową. Możliwość wyboru sposobu obliczenia emerytury (od podstawy wy-
miaru renty lub na nowo) dotyczy tylko takiej osoby, która uprawniona jest do
renty z tytułu niezdolności do pracy w dacie przyznania emerytury.
Za datę przyznania emerytury ZUS uważa dzień zgłoszenia wniosku o emery-
turę lub powstania prawa do tego świadczenia (jeśli spełnienie ostatniego z wy-
maganych do przyznania świadczenia warunków nastąpiło po zgłoszeniu wnio-
sku). W związku z tym ten, kto miał kiedyś ustalone prawo do renty, ale prawo
to ustało przed przejściem na emeryturę, może mieć obliczoną podstawę wymia-
ru tego drugiego świadczenia jedynie na podstawie art. 15 ustawy emerytalnej,
a więc według jednego z wymienionych wcześniej wariantów.
Czy można zamienić podstawę wymiaru

Przed lutym 2006 r. możliwość wyboru obliczenia podstawy wymiaru eme-
rytury od podstawy wymiaru renty lub na nowo dotyczyła jedynie sytuacji, gdy
świadczeniobiorca przechodził z renty na emeryturę. Uległo to jednak zmianie
w wyniku uchwały Sądu Najwyższego z 15 lutego 2006 r. (II UZP 16/05 OSNP
2006/15-16/244).
ZUS obecnie dopuszcza, aby osoba, która przeszła kiedyś z renty na emery-
turę, zgłosiła wniosek o przeliczenie tego drugiego świadczenia od innej niż
poprzednio podstawy wymiaru. Jeśli więc ZUS obliczył jej kiedyś podstawę
wymiaru emerytury na nowo, zgodnie z art. 15 ustawy o emeryturach i rentach
z FUS, obecnie może wnioskować o obliczenie jej od zwaloryzowanej podsta-
wy wymiaru renty.
Zasada ta działa też w drugą stronę. Mając przyjętą do obliczenia emery-
tury podstawę wymiaru renty, można obecnie zgłosić wniosek o obliczenie
podstawy wymiaru emerytury na nowo, zgodnie z art. 15 ustawy emerytalnej.
W przypadku ponownego obliczania emerytury w ten sposób ZUS nie
wymaga, aby nowo ustalony wskaźnik wysokości podstawy wymiaru świad-
czenia był wyższy od wskaźnika przyjętego poprzednio. Dokonanie przeli-
czenia emerytury w ten sposób możliwe jest niezależnie od tego, jak długi
okres upłynął od jej przyznania, ale można o to skutecznie wnioskować tyl-
ko jeden raz.
60
Co z zarobkami z renty
Kilka miesięcy po wydaniu lutowej uchwały Sąd Najwyższy orzekł ponow-
nie w zakresie obliczania i przeliczania emerytury przyznanej po rencie z ty-
tułu niezdolności do pracy. W uchwale z 20 lipca 2006 r. (II UZP 9/06,
OSNP 2007/1-2/24) SN uznał, że warunkiem obliczenia na nowo (zarówno
pierwszorazowego, jak i powtórnego) podstawy wymiaru emerytury przyzna-
wanej po rencie nie musi być – tak jak dotychczas praktykował ZUS – wska-
zanie przez wnioskodawcę wynagrodzeń z okresu przypadającego przed ro-
kiem, w którym został zgłoszony wniosek o emeryturę, ale innego niż przyję-
ty do ustalenia podstawy wymiaru renty. W związku z tą uchwałą ZUS ustala
na nowo podstawę wymiaru emerytury także wtedy, gdy do jej obliczenia oso-
ba zainteresowana wskazuje zarobki w tej samej wysokości i z tego samego
okresu, jak miało to miejsce w przypadku ustalania podstawy wymiaru renty
z tytułu niezdolności do pracy.
Od jakiej kwoty bazowej część socjalna

W sytuacji gdy ZUS ustala na nowo podstawę wymiaru emerytury przyznanej
osobie uprawnionej wcześniej do renty z tytułu niezdolności do pracy, do usta-
lenia części socjalnej świadczenia stosuje też nową kwotę bazową, obowiązującą
w dacie przyznania emerytury. Bardziej skomplikowana sytuacja występuje
w przypadku, gdy podstawę wymiaru emerytury stanowi zwaloryzowana podsta-
wa wymiaru renty.
Należy podkreślić, że ZUS uwzględniał kiedyś we wszystkich tego typu przy-
padkach kwotę bazową ostatnio przyjętą do obliczenia renty. Praktyka ta uległa
następnie zmianie pod wpływem uchwały Sądu Najwyższego z 29 października
2002 r. (III UZP 7/02), zgodnie z którą przy obliczaniu tzw. części socjalnej
emerytury należało zawsze uwzględniać kwotę bazową obowiązującą w dacie
zgłoszenia wniosku o emeryturę.
Kolejna zmiana nastąpiła od daty wejścia w życie nowelizacji ustawy emery-
talnej z 20 kwietnia 2004 r., tj. od 1 lipca 2004 r. Nowe przepisy wprowadziły za-
sadę, że ZUS oblicza tzw. część socjalną emerytury od tej samej kwoty bazowej,
którą ostatnio przyjął do ustalenia podstawy wymiaru świadczenia, a następnie
emeryturę podwyższa w ramach waloryzacji przypadających aż do dnia nabycia
do niej prawa. Od tej zasady przewidziany został wyjątek dotyczący osób, które
po nabyciu uprawnień do renty z tytułu niezdolności do pracy podlegały co naj-
mniej przez 30 miesięcy ubezpieczeniu społecznemu lub ubezpieczeniom eme-
rytalnemu i rentowym. W odniesieniu do takich świadczeniobiorców ZUS obli-
cza część socjalną emerytury przy zastosowaniu nowej kwoty bazowej, obowią-
zującej w dacie jej przyznania.
61 61
Przy ustalaniu 30-miesięcznego okresu ubezpieczenia społecznego i ubezpie-

czeń emerytalnego i rentowych ZUS uwzględnia także okresy podlegania dobro-
wolnym ubezpieczeniom oraz okresy pobierania świadczeń z tytułu choroby
i macierzyństwa, a także wynagrodzenia za czas niezdolności do pracy.
ZUS oblicza część socjalną emerytury według omówionych wcześniej zasad
nie tylko przy przechodzeniu z renty na emeryturę, ale także wówczas, gdy – ko-
rzystając ze zmiany interpretacji przepisów w wyniku uchwały Sądu Najwyższe-
go z lutego 2006 r. – świadczeniobiorca wnioskuje o zmianę podstawy wymiaru
emerytury.
Po świadczeniu przedemerytalnym
Podobne jak w przypadku rencistów prawo wyboru wariantu ustalenia podsta-
wy wymiaru emerytury mają osoby, które przed przejściem na emeryturę pobie-
rały świadczenie przedemerytalne na podstawie przepisów ustawy z 14 grudnia
1994 r. o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu. Ustawodawca przewidział
dla nich dwa warianty ustalenia podstawy wymiaru emerytury. Podstawę tę mo-
że stanowić:
■ podstawa wymiaru emerytury przyjętej do ustalenia świadczenia przedemery-
talnego – w wysokości uwzględniającej wszystkie kolejne waloryzacje przypa-
dające w okresie następującym po ustaleniu prawa do świadczenia przedeme-
rytalnego, albo
■ podstawa wymiaru ustalona na nowo w myśl art. 15 ustawy emerytalnej.
Przy ustalaniu podstawy wymiaru emerytury według pierwszego wariantu
ZUS nie wymaga, aby wnioskodawca w dacie zgłaszania wniosku o emeryturę
był nadal uprawniony do świadczenia przedemerytalnego. Ważne jedynie, aby
w dniu przypadającym po dniu, w którym ustało mu prawo do tego świadczenia,
spełniał warunki wymagane do przyznania emerytury. Wtedy sam wniosek
o emeryturę może złożyć w okresie późniejszym.
W stosunku do emerytów, którzy pobierali wcześniej świadczenie przedeme-
rytalne, obowiązują analogiczne zasady obliczenia i przeliczenia emerytury jak
w przypadku osób pobierających wcześniej rentę.
Mają więc prawo wnioskować m.in. o zmianę podstawy wymiaru renty na pod-
stawę ustaloną na nowo lub odwrotnie, jak też mogą ubiegać się o obliczenie czę-
ści socjalnej emerytury od nowej kwoty bazowej w sytuacji, gdy podlegali ubez-
pieczeniom po przyznaniu świadczenia przedemerytalnego przynajmniej przez
30 miesięcy.
Szczególne zasady obliczania i przeliczania emerytury przyznanej po świad-
czeniu przedemerytalnym nie dotyczą osób uprawnionych do świadczenia
przedemerytalnego przyznanego na podstawie obecnie obowiązującej ustawy
62
z 30 kwietnia 2004 r. o świadczeniach przedemerytalnych. Emerytura dla tych

osób ustalana jest i przeliczana na ogólnych zasadach.
Przeliczenie emerytury po emeryturze

Osoby, które mają już ustalone prawo do emerytury, mogą ubiegać się ponow-
nie o przyznanie takiego świadczenia na podstawie innego przepisu niż poprzed-
nio. W praktyce mogą wystąpić trzy sytuacje:
■ osoba uprawniona do wcześniejszej emerytury wnioskuje o emeryturę w po-
wszechnym wieku emerytalnym wynoszącym 60 lat dla kobiet i 65 lat dla męż-
czyzn,
■ osoba uprawniona do wcześniejszej emerytury ubiega się o wcześniejszą eme-
ryturę na podstawie innego przepisu,
■ osoba uprawniona do emerytury w powszechnym wieku emerytalnym wnio-
skuje o wcześniejszą emeryturę.
W każdym przypadku, jeśli tylko świadczeniobiorca spełnia wszystkie wyma-
gane warunki do przyznania emerytury na podstawie innego przepisu, nie ma
przeszkód do jej przyznania. Ponadto dla przyznania kolejnej emerytury nie ma
znaczenia fakt, czy osoba uprawniona do dotychczasowej emerytury na podsta-
wie innego przepisu, w dacie jej przyznania spełniała już warunki do uzyskania
świadczenia, o które aktualnie się ubiega.
PRZYKŁAD
Osiągnięcie wieku emerytalnego

Marek B., będąc uprawniony do wcześniejszej emerytury z tytułu zatrudnienia w szczegól-
nych warunkach, w lipcu 2007 r. ukończył 65 lat. W związku z tym złożył wniosek o przy-
znanie emerytury w powszechnym wieku emerytalnym. ZUS przychylił się do wniosku
świadczeniobiorcy.
Jaka wysokość emerytury po emeryturze

Zgodnie z art. 21 ust. 2 pkt 1 ustawy emerytalnej świadczeniobiorca uprawnio-
ny do emerytury, który występuje o przyznanie kolejnej emerytury, nie może żą-
dać obliczenia na nowo podstawy wymiaru tego drugiego świadczenia, ale jedy-
nie wskazać do jej ustalenia podstawę wymiaru poprzedniej emerytury,
z uwzględnieniem rewaloryzacji oraz wszystkich kolejnych waloryzacji przypa-
dających w okresie po ustaleniu prawa do tego świadczenia aż do czasu zgłosze-
nia wniosku o kolejną emeryturę.
63 63
Podstawa ta może być natomiast następnie przeliczona na ogólnych zasadach,

w tym również przy zastosowaniu nowej kwoty bazowej, na podstawie art. 110
ustawy emerytalnej.
Jeśli świadczeniobiorca po przyznaniu emerytury podlegał ubezpieczeniu spo-
łecznemu lub ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym co najmniej przez
okres 30 miesięcy, tzw. część socjalna nowo przyznawanej emerytury (24% kwo-
ty bazowej) może być ustalona od kwoty bazowej obowiązującej w dacie ustale-
nia prawa do nowego świadczenia. W przeciwnym razie ZUS stosuje do oblicze-
nia części socjalnej kwotę bazową ostatnio przyjętą do obliczenia poprzednio
przyznanej emerytury. Należy przy tym podkreślić, że wymagany przez przepisy
30-miesięczny okres podlegania ubezpieczeniu społecznemu lub ubezpiecze-
niom emerytalnemu i rentowym musi przypadać w całości po przyznaniu eme-
rytury bezpośrednio poprzedzającej przyznawaną obecnie emeryturę.
Marek Opolski
Przydatne adresy:
www.zus.pl – Zakład Ubezpieczeń Społecznych
www.mpips.gov.pl – Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej
www.knf.gov.pl – Komisja Nadzoru Finansowego
www.gazetaprawna.pl – Gazeta Prawna
64
ustawa 65-153.qxd 2008-01-30 17:17 Page 65
USTAWA
z dnia 17 grudnia 1998 r.
o emeryturach i rentach
z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych*
Tekst ujednolicony przez redakcję
(t.j. Dz.U. z 2004 r. Nr 39, poz. 353, zm.: Dz.U. z 2003 r. Nr 228, poz. 2255;
Dz.U. z 2004 r. Nr 64, poz. 593; Dz.U. Nr 99, poz. 1001; Dz.U. Nr 120, poz. 1252;
Dz.U. Nr 121, poz. 1264; Dz.U. Nr 144, poz. 1530; Dz.U. Nr 191, poz. 1954; Dz.U.
Nr 210, poz. 2135; Dz.U. Nr 236, poz. 2355; Dz.U. z 2005 r. Nr 167, poz. 1397;
Dz.U. Nr 169, poz. 1412; Dz.U. Nr 169, poz. 1421; Dz.U. z 2006 r. Nr 104, poz. 708;
Dz.U. Nr 104, poz. 711; Dz.U. Nr 208, poz. 1534; Dz.U. z 2007 r. Nr 17, poz. 95;
Dz.U. Nr 82, poz. 558; Dz.U. Nr 191, poz. 1368; Dz.U. Nr 191, poz. 1369; M.P.
z 2006 r. Nr 12, poz. 166)
* W ustawie zostały wyróżnione wszystkie nowelizacje, które weszły w życie w 2008 r. Zmia-
ny te są wyboldowane i oznaczone przypisami. Są to zmiany z art. 1 ustawy z dnia 7 wrze-
śnia 2007 r. o zmianie ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecz-
nych (Dz.U. Nr 191, poz. 1368).
Przypisami zostały oznaczone także wyroki Trybunału Konstytucyjnego oraz uwagi wyja-
śniające.
Kursywą oznaczono nieaktualne zastosowanie przepisów, a obecne zostało wyjaśnione
w przypisach.
65 65
ustawa 65-153.qxd 2008-01-30 17:17 Page 66
Ustawa o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych
DZIAŁ I
Przepisy ogólne
Rozdział 1
Zakres podmiotowy i przedmiotowy ustawy
Art. 1. [Zakres regulacji]

1. Ustawa określa:
1) warunki nabywania prawa do świadczeń pieniężnych z ubezpieczeń emerytal-
nego i rentowych;
2) zasady ustalania wysokości świadczeń;
3) zasady i tryb przyznawania oraz wypłaty świadczeń.
2. (uchylony).
3. (uchylony).
4. Warunki nabywania prawa do świadczeń pieniężnych przysługujących z ubez-
pieczenia z tytułu wypadku przy pracy lub choroby zawodowej oraz wysokość tych
świadczeń określają odrębne przepisy.
Art. 2. [Zakres podmiotowy]
1. Świadczenia na warunkach i w wysokości określonych w ustawie przysługują:
1) ubezpieczonym – w razie spełnienia warunków do nabycia prawa do świadczeń
pieniężnych z ubezpieczeń emerytalnego i rentowych Funduszu Ubezpieczeń Spo-
łecznych, z wyjątkiem ubezpieczonych, którzy mają ustalone prawo do emerytury
określonej w przepisach o zaopatrzeniu emerytalnym żołnierzy zawodowych oraz
w przepisach o zaopatrzeniu emerytalnym funkcjonariuszy Policji, Urzędu Ochrony
Państwa, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu, Służby Kontr-
wywiadu Wojskowego, Służby Wywiadu Wojskowego, Centralnego Biura Antykorup-
cyjnego, Straży Granicznej, Biura Ochrony Rządu, Państwowej Straży Pożarnej
i Służby Więziennej, obliczonej z uwzględnieniem okresów składkowych, o których
mowa w art. 6 ust. 1 pkt 1–3, 5 i 7–10 oraz w ust. 2;
2) członkom rodziny pozostałym po ubezpieczonym albo po osobie uprawnionej
do świadczeń pieniężnych z ubezpieczeń emerytalnego i rentowych Funduszu Ubez-
pieczeń Społecznych, z wyjątkiem członków rodziny pozostałych po ubezpieczo-
nym, który ma ustalone prawo do emerytury policyjnej lub wojskowej, obliczonej
z uwzględnieniem okresów składkowych, o których mowa w art. 6 ust. 1 pkt 1–3,
5 i 7–10 oraz w ust. 2.
2. Świadczenia na warunkach i w wysokości określonych w ustawie przysługują
również żołnierzom zawodowym oraz funkcjonariuszom Policji, Urzędu Ochrony
Państwa, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu, Służby Kontr-
66
ustawa 65-153.qxd 2008-01-30 17:17 Page 67
Dział I. Przepisy ogólne
cyjnego, Straży Granicznej, Biura Ochrony Rządu, Państwowej Straży Pożarnej

i Służby Więziennej, jeżeli nie spełniają oni warunków do nabycia prawa lub utraci-
li prawo do świadczeń określonych w przepisach o zaopatrzeniu emerytalnym tych
osób, oraz członkom rodzin pozostałym po tych osobach.
Art. 3. [Rodzaje świadczeń]
Świadczenia określone w ustawie obejmują:
1) emeryturę;
2) rentę z tytułu niezdolności do pracy, w tym rentę szkoleniową;
3) rentę rodzinną;
4) dodatek pielęgnacyjny;
5) dodatek do renty rodzinnej dla sieroty zupełnej;
6) zasiłek pogrzebowy.
Art. 4. [Definicje]
Użyte w ustawie określenia oznaczają:
1) emeryt – osobę mającą ustalone prawo do emerytury;
2) emerytura dożywotnia – emeryturę przysługującą z zakładu emerytalnego dzia-
łającego na podstawie przepisów o zakładach emerytalnych;
3) Fundusz – Fundusz Ubezpieczeń Społecznych, o którym mowa w przepisach
o systemie ubezpieczeń społecznych;
4) konto ubezpieczonego – konto ubezpieczonego określone w przepisach o sys-
temie ubezpieczeń społecznych, prowadzone przez Zakład Ubezpieczeń Społecz-
nych, zwany dalej „Zakładem”;
4a) kwota rocznej podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i ren-
towe – roczną podstawę wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe
w danym roku kalendarzowym, określoną w art. 19 ust. 1 ustawy z dnia 13 paździer-
nika 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U. Nr 137, poz. 887, z późn.
zm.);
5) okres ubezpieczenia – okres opłacania składek na ubezpieczenia emerytalne
i rentowe oraz okres nieopłacania składek z powodu przekroczenia w trakcie roku
kalendarzowego kwoty rocznej podstawy wymiaru składek, o którym mowa w prze-
pisach o systemie ubezpieczeń społecznych;
6) organ rentowy – jednostkę organizacyjną Zakładu, określoną w przepisach
o systemie ubezpieczeń społecznych, właściwą do wydawania decyzji w sprawach
świadczeń;
7) otwarty fundusz emerytalny – fundusz wybrany przez ubezpieczonego spośród
funduszy emerytalnych, o których mowa w przepisach o organizacji i funkcjonowa-
niu funduszy emerytalnych;
8) płatnik składek – płatnika składek, o którym mowa w przepisach o systemie
ubezpieczeń społecznych;
67 67
ustawa 65-153.qxd 2008-01-30 17:17 Page 68
9) przeciętne wynagrodzenie – przeciętne wynagrodzenie miesięczne brutto w go-

spodarce narodowej, ogłaszane w Dzienniku Urzędowym Rzeczypospolitej Polskiej
„Monitor Polski” przez Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego;
10) renta – rentę z tytułu niezdolności do pracy i rentę rodzinną;
11) rencista – osobę mającą ustalone prawo do renty z tytułu niezdolności do pra-
cy lub do renty rodzinnej;
12) ubezpieczenia emerytalne i rentowe – ubezpieczenia, o których mowa w prze-
pisach o systemie ubezpieczeń społecznych;
13) ubezpieczony – osobę podlegającą ubezpieczeniom emerytalnemu i rento-
wym, określonym w przepisach o systemie ubezpieczeń społecznych, a także osobę,
która przed dniem wejścia w życie ustawy podlegała ubezpieczeniu społecznemu lub
zaopatrzeniu emerytalnemu, z wyłączeniem ubezpieczenia społecznego rolników.
Rozdział 2
Okresy uwzględniane przy ustalaniu
prawa do świadczeń i ich wysokości
Art. 5. [Ustalenie prawa do emerytury i renty]
1. Przy ustalaniu prawa do emerytury i renty i obliczaniu ich wysokości uwzględ-
nia się, z zastrzeżeniem ust. 2–5, następujące okresy:
1) składkowe, o których mowa w art. 6;
2) nieskładkowe, o których mowa w art. 7.
2. Przy ustalaniu prawa do emerytury i renty oraz obliczaniu ich wysokości okre-
sy nieskładkowe uwzględnia się w wymiarze nieprzekraczającym jednej trzeciej udo-
wodnionych okresów składkowych.
2a. Okresów, o których mowa w art. 6 ust. 1 pkt 4 i pkt 6 lit. a–e i g, nie uwzględ-
nia się przy ustalaniu prawa do emerytury i renty oraz obliczaniu ich wysokości, je-
żeli z ich tytułu ustalono prawo do świadczeń pieniężnych określonych w przepisach
o zaopatrzeniu emerytalnym osób, o których mowa w art. 2 ust. 2.
3. Przy ustalaniu prawa do emerytury lub renty okresy:
1) działalności kombatanckiej oraz działalności równorzędnej z tą działalnością,
a także okresy zaliczane do okresów tej działalności oraz okresy podlegania repre-
sjom wojennym i okresu powojennego, o których mowa w art. 6 ust. 1 pkt 5,
2) pracy przymusowej, o której mowa w art. 6 ust. 2 pkt 2
– uwzględnia się w wymiarze podwójnym.
4. Przy ustalaniu prawa do emerytury lub renty dla:
1) płatników składek, zobowiązanych do opłacania składek na własne ubezpiecze-
nia emerytalne i rentowe,
2) osób współpracujących z osobami prowadzącymi pozarolniczą działalność
– nie uwzględnia się okresu, za który nie zostały opłacone składki, mimo podlega-
nia obowiązkowo ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym w tym okresie.
68
ustawa 65-153.qxd 2008-01-30 17:17 Page 69
5. Wobec ubezpieczonych zobowiązanych do opłacania składek na własne ubez-

pieczenie społeczne za okres przypadający przed dniem wejścia w życie ustawy oraz
osób współpracujących z osobami prowadzącymi pozarolniczą działalność przed
dniem wejścia w życie ustawy przepis ust. 4 stosuje się odpowiednio.
Art. 6. [Okresy składkowe]
1. Okresami składkowymi są następujące okresy:
1) ubezpieczenia;
2) opłacania składek na ubezpieczenie społeczne w wysokości określonej w prze-
pisach o organizacji i finansowaniu ubezpieczeń społecznych, w przepisach wymie-
nionych w art. 195 pkt 1–4 i 8, w przepisach o adwokaturze, w przepisach o zatrud-
nieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu oraz w przepisach o pomocy społecznej;
3) zaliczone do okresów ubezpieczenia społecznego duchownych:
a) okresy pozostawania duchownymi przed dniem 1 lipca 1989 r., pod warunkiem
opłacania składek na ubezpieczenie społeczne za cały okres podlegania temu ubez-
pieczeniu,
b) okresy przebywania duchownych na misjach oraz okresy prowadzenia przez
duchownych działalności duszpasterskiej wśród Polonii, przypadające po dniu 14 li-
stopada 1991 r., do dnia wejścia w życie ustawy;
4) czynnej służby wojskowej w Wojsku Polskim lub okresy jej równorzędne albo
okresy zastępczych form tej służby;
5) działalności kombatanckiej, działalności równorzędnej z tą działalnością, a tak-
że okresy zaliczane do okresów tej działalności oraz okresy podlegania represjom
wojennym i okresu powojennego, określone w przepisach o kombatantach oraz nie-
których osobach będących ofiarami represji wojennych i okresu powojennego;
6) pełnionej w Polsce służby:
a) w Policji (Milicji Obywatelskiej),
b) w Urzędzie Ochrony Państwa, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego i Agen-
cji Wywiadu, Służbie Kontrwywiadu Wojskowego i Służbie Wywiadu Wojskowego
oraz Centralnym Biurze Antykorupcyjnym (w organach bezpieczeństwa publiczne-
go),
c) w Straży Granicznej,
d) w Służbie Więziennej,
e) w Państwowej Straży Pożarnej,
f) w Służbie Celnej,
g) w Biurze Ochrony Rządu;
7) pobierania zasiłku macierzyńskiego;
8) osadzenia w więzieniach lub innych miejscach odosobnienia na terytorium Pol-
ski na mocy skazania albo bez wyroku po dniu 31 grudnia 1956 r. za działalność po-
lityczną;
69 69
ustawa 65-153.qxd 2008-01-30 17:17 Page 70
9) zatrudnienia za granicą osób, które w tym czasie nie były obywatelami polski-
mi, jeżeli osoby te powróciły do kraju po dniu 22 lipca 1944 r. i zostały uznane za re-
patriantów;
10) świadczenia pracy po 1956 r. na rzecz organizacji politycznych i związków
zawodowych, nielegalnych w rozumieniu przepisów obowiązujących do kwietnia
1989 r.
2. Za okresy składkowe uważa się również przypadające przed dniem 15 listopa-
da 1991 r. następujące okresy, za które została opłacona składka na ubezpieczenie
społeczne albo za które nie było obowiązku opłacania składek na ubezpieczenie
społeczne:
1) zatrudnienia po ukończeniu 15 lat życia:
a) na obszarze Państwa Polskiego – w wymiarze nie niższym niż połowa pełnego
wymiaru czasu pracy, jeżeli w tych okresach pracownik pobierał wynagrodzenie lub
zasiłki z ubezpieczenia społecznego: chorobowy, macierzyński lub opiekuńczy albo
rentę chorobową,
b) obywateli polskich za granicą – w polskich przedstawicielstwach dyplomatycz-
nych i urzędach konsularnych, w stałych przedstawicielstwach przy Organizacji Na-
rodów Zjednoczonych i w innych misjach lub misjach specjalnych, a także w innych
polskich placówkach, instytucjach lub przedsiębiorstwach, do których zostali dele-
gowani lub skierowani; dotyczy to również członków rodziny delegowanego lub skie-
rowanego tam pracownika, którzy podjęli zatrudnienie w tych placówkach w czasie
pobytu za granicą,
c) obywateli polskich za granicą – w organizacjach międzynarodowych, zagranicz-
nych instytucjach i w zakładach, do których zostali skierowani w ramach współpra-
cy międzynarodowej lub w których byli zatrudnieni za zgodą właściwych władz pol-
skich; zgoda nie jest wymagana w stosunku do pracowników, którzy wyjechali za gra-
nicę przed dniem 9 maja 1945 r.,
d) obywateli polskich za granicą – u innych pracodawców zagranicznych, jeżeli
w okresie pracy za granicą były opłacane składki na ubezpieczenie społeczne
w Polsce;
2) pracy przymusowej:
a) wykonywanej na rzecz hitlerowskich Niemiec w okresie II wojny światowej,
b) wykonywanej na obszarze Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich
w okresie od dnia 17 września 1939 r. do dnia 31 grudnia 1956 r.,
c) wykonywanej na rozkaz władz alianckich do dnia 31 grudnia 1945 r.,
d) wykonywanej w kopalniach węgla, kamieniołomach, zakładach pozyskiwania
i wzbogacania rud uranu oraz batalionach budowlanych podczas odbywania służby
wojskowej w Wojsku Polskim;
3) zatrudnienia młodocianych na obszarze Państwa Polskiego na warunkach okre-
ślonych w przepisach obowiązujących przed dniem 1 stycznia 1975 r.;
70
ustawa 65-153.qxd 2008-01-30 17:17 Page 71
4) pracy wykonywanej w czasie odbywania na obszarze Państwa Polskiego kary

pozbawienia wolności, kary aresztu za wykroczenie oraz w czasie tymczasowego
aresztowania – w wymiarze czasu pracy nie niższym niż połowa pełnego wymiaru
czasu pracy określonego dla takiej pracy;
5) niewykonywania pracy po ustaniu zatrudnienia, jeżeli za te okresy na podstawie
przepisów Kodeksu pracy zostało wypłacone wynagrodzenie lub odszkodowanie;
6) czasowego pozostawania bez pracy na obszarze Państwa Polskiego z powodu
niemożności jej otrzymania lub niemożności podjęcia szkolenia zawodowego, w tym
okresy pobierania zasiłków z funduszu aktywizacji zawodowej, zasiłków dla bezro-
botnych oraz zasiłków szkoleniowych wypłaconych z Funduszu Pracy;
7) sprawowania mandatu posła lub senatora w Państwie Polskim;
8) internowania na podstawie art. 42 dekretu z dnia 12 grudnia 1981 r. o stanie wo-
jennym (Dz.U. Nr 29, poz. 154, z 1982 r. Nr 3, poz. 18 oraz z 1989 r. Nr 34, poz. 178);
9) wykonywania działalności twórczej lub artystycznej na obszarze Państwa Pol-
skiego:
a) objętej obowiązkiem ubezpieczenia społecznego, za które opłacono składkę na
ubezpieczenie społeczne lub w których ubezpieczony był zwolniony od opłacania
składki,
b) przypadającej przed dniem 1 stycznia 1974 r., uznane przez Komisję do Spraw
Zaopatrzenia Emerytalnego Twórców, działającą przy ministrze właściwym do
spraw kultury, pod warunkiem że twórca lub artysta opłacał składki na ubezpiecze-
nie społeczne po dniu 31 grudnia 1973 r.;
10) pracy adwokatów wykonywanej na obszarze Państwa Polskiego:
ubezpieczenie społeczne lub w których występowało zwolnienie od opłacania składki,
b) przed dniem objęcia obowiązkiem ubezpieczenia społecznego z tego tytułu;
11) wykonywania na obszarze Państwa Polskiego pracy nakładczej:
to ubezpieczenie lub w których występowało zwolnienie od opłacania składki,
b) przed dniem objęcia obowiązkiem ubezpieczenia z tego tytułu,
jeżeli w tych okresach osoba wykonująca taką pracę uzyskiwała wynagrodzenie
w wysokości co najmniej połowy obowiązującego najniższego wynagrodzenia, okre-
ślonego na podstawie przepisów Kodeksu pracy;
12) pracy na obszarze Państwa Polskiego w rolniczych spółdzielniach produkcyj-
nych i w innych spółdzielniach zrzeszonych w Centralnym Związku Rolniczych
Spółdzielni Produkcyjnych, w zespołowych gospodarstwach rolnych spółdzielni kó-
łek rolniczych zrzeszonych w Krajowym Związku Rolników, Kółek i Organizacji Rol-
niczych oraz pracy na rzecz tych spółdzielni:
to ubezpieczenie lub w których występowało zwolnienie od opłacania składki,
71 71
ustawa 65-153.qxd 2008-01-30 17:17 Page 72
b) przed dniem objęcia obowiązkiem ubezpieczenia społecznego z tego tytułu;

13) pracy na obszarze Państwa Polskiego wykonywanej na rzecz jednostek gospo-
darki uspołecznionej na podstawie umowy agencyjnej lub umowy zlecenia oraz
współpracy przy wykonywaniu takiej umowy:
a) objętej obowiązkiem ubezpieczenia społecznego i okresy kontynuowania tego
ubezpieczenia, za które opłacono składkę na to ubezpieczenie lub w których wystę-
powało zwolnienie od opłacania składki,
b) wykonywanej przed dniem 1 stycznia 1976 r., jeżeli umowa odpowiadała warun-
kom ubezpieczenia obowiązującym w tym dniu;
14) pozarolniczej działalności gospodarczej na obszarze Państwa Polskiego:
a) objętej obowiązkiem ubezpieczenia społecznego i okresy kontynuowania tego
ubezpieczenia, za które opłacono składkę na to ubezpieczenie lub w których wystę-
powało zwolnienie od opłacania składki,
b) prowadzonej przed dniem objęcia obowiązkiem ubezpieczenia z tego tytułu, je-
żeli prowadzenie działalności gospodarczej odpowiadało warunkom ubezpieczenia;
15) współpracy przy prowadzeniu pozarolniczej działalności gospodarczej na ob-
szarze Państwa Polskiego objętej obowiązkiem ubezpieczenia społecznego oraz
okresy kontynuowania tego ubezpieczenia, za które opłacono składkę na to ubezpie-
czenie lub w których występowało zwolnienie od opłacania składki;
16) ubezpieczenia społecznego duchownych na obszarze Państwa Polskiego, za
które opłacono składkę na to ubezpieczenie lub w których występowało zwolnienie
od opłacania składki;
17) pobierania stypendium sportowego z tytułu wyczynowego uprawiania sportu
na obszarze Państwa Polskiego po ukończeniu 15 roku życia, z wyjątkiem okresów
pobierania stypendium przez osoby uczące się lub studiujące w systemie studiów
dziennych.
3. Za okresy zatrudnienia i okresy pracy na obszarze Państwa Polskiego, o których
mowa w ust. 2, uważa się:
1) okresy zatrudnienia i okresy pracy wykonywanej na terenach wchodzących
w skład Rzeczypospolitej Polskiej w obecnych granicach oraz
2) okresy zatrudnienia i okresy pracy wykonywanej na terenach wchodzących
w skład Rzeczypospolitej Polskiej przed ustaleniem jej obecnych granic.
Art. 7. [Okresy nieskładkowe]
Okresami nieskładkowymi są następujące okresy:
1) pobierania:
a) wynagrodzenia za czas niezdolności do pracy wypłaconego na podstawie prze-
pisów Kodeksu pracy,
b) zasiłków z ubezpieczenia społecznego: chorobowego lub opiekuńczego,
c) świadczenia rehabilitacyjnego,
72
ustawa 65-153.qxd 2008-01-30 17:17 Page 73
d) świadczeń wymienionych w lit. b i c po ustaniu obowiązku ubezpieczenia;

2) pobierania renty chorobowej po ustaniu zatrudnienia w wymiarze czasu pracy
nie niższym niż połowa obowiązującego w danym zawodzie lub po ustaniu obowiąz-
ku ubezpieczenia społecznego z innego tytułu;
3) niewykonywania pracy po ustaniu zatrudnienia, jeżeli za te okresy, na podsta-
wie przepisów Kodeksu pracy, zostało wypłacone odszkodowanie;
4) niewykonywania pracy w okresie przed dniem 4 czerwca 1989 r. na skutek re-
presji politycznych, nie więcej jednak niż 5 lat;
5) przypadające przed dniem nabycia prawa do emerytury lub renty okresy urlo-
pu wychowawczego, urlopu bezpłatnego udzielonego na podstawie przepisów
w sprawie bezpłatnych urlopów dla matek pracujących opiekujących się małymi
dziećmi, innych udzielonych w tym celu urlopów bezpłatnych oraz okresy niewyko-
nywania pracy – z powodu opieki nad dzieckiem:
a) w wieku do lat 4 – w granicach do 3 lat na każde dziecko oraz łącznie – bez
względu na liczbę dzieci – do 6 lat,
b) na które ze względu na jego stan fizyczny, psychiczny lub psychofizyczny przy-
sługuje zasiłek pielęgnacyjny – dodatkowo w granicach do 3 lat na każde dziecko;
6) przypadające przed dniem nabycia prawa do emerytury lub renty okresy opie-
ki pielęgnacyjnej nad inwalidą wojennym zaliczonym do I grupy inwalidów lub uzna-
nym za całkowicie niezdolnego do pracy oraz do samodzielnej egzystencji, sprawo-
wanej przez członka jego rodziny w wieku powyżej 16 lat, który w okresie sprawowa-
nia opieki nie osiągnął przychodu przekraczającego miesięcznie połowę najniższego
wynagrodzenia;
7) przypadające przed dniem nabycia prawa do emerytury lub renty okresy niewy-
konywania pracy, w granicach do 6 lat, spowodowane koniecznością opieki nad in-
nym niż dziecko członkiem rodziny zaliczonym do I grupy inwalidów lub uznanym
za całkowicie niezdolnego do pracy oraz do samodzielnej egzystencji albo uznanym
za osobę niepełnosprawną w stopniu znacznym, sprawowanej przez członka jego ro-
dziny w wieku powyżej 16 lat, który w okresie sprawowania opieki nie osiągnął przy-
chodu przekraczającego miesięcznie połowę najniższego wynagrodzenia;
8) urlopu bezpłatnego oraz przerw w zatrudnieniu w razie nieudzielenia urlopu
bezpłatnego małżonkom pracowników skierowanych do pracy w przedstawiciel-
stwach dyplomatycznych, urzędach konsularnych, w stałych przedstawicielstwach
przy Organizacji Narodów Zjednoczonych i w innych misjach specjalnych za grani-
cą, w instytutach, ośrodkach informacji i kultury za granicą;
9) nauki w szkole wyższej na jednym kierunku, pod warunkiem ukończenia tej na-
uki, w wymiarze określonym w programie studiów;
9a) studiów doktoranckich i aspirantury naukowej w wymiarze określonym w de-
cyzji o ich utworzeniu;
9b) asystenckich studiów przygotowawczych;
73 73
ustawa 65-153.qxd 2008-01-30 17:17 Page 74
10) dokształcania zawodowego lekarzy w klinikach akademii medycznych i oddzia-

łach instytutów naukowych w charakterze wolontariusza – w granicach do 1 roku;
11) pobierania zasiłku przedemerytalnego i świadczenia przedemerytalnego;
12) udokumentowanej niezdolności do pracy, za które wypłacone zostały z Fun-
duszu Pracy: zasiłki dla bezrobotnych, zasiłki szkoleniowe lub stypendia.
Art. 8. [Okresy ubezpieczenia za granicą]
Przy ustalaniu prawa do emerytury i renty oraz przy obliczaniu ich wysokości
uwzględnia się okresy ubezpieczenia za granicą, jeżeli tak stanowią umowy między-
narodowe.
Art. 9. [Uwzględnianie okresów zatrudnienia obywateli polskich za granicą]
1. Okresy zatrudnienia obywateli polskich za granicą, o których mowa w art. 6
ust. 1 pkt 9 i ust. 2 pkt 1 lit. c, a także okresy, o których mowa w art. 7 pkt 8, uwzględ-
nia się pod warunkiem stałego zamieszkania zainteresowanego na obecnym obsza-
rze Rzeczypospolitej Polskiej, z zastrzeżeniem ust. 3.
2. Okresy zatrudnienia, o których mowa w art. 6 ust. 2 pkt 1 lit. a, wykonywane-
go na obszarze Państwa Polskiego w czasie, gdy obszar ten nie wchodził w skład
Państwa Polskiego, oraz okresy pracy przymusowej, o których mowa w art. 6
ust. 2 pkt 2 lit. a i b, uwzględnia się pod warunkiem stałego zamieszkania zaintere-
sowanego na obecnym obszarze Rzeczypospolitej Polskiej, z zastrzeżeniem ust. 3.
3. Okresów, o których mowa w ust. 1 i 2, nie uwzględnia się przy ustalaniu prawa
do świadczeń, jeżeli z ich tytułu jest wypłacane świadczenie rentowe z instytucji za-
granicznej inne niż renta z ubezpieczenia dodatkowego.
Art. 10. [Inne okresy]
1. Przy ustalaniu prawa do emerytury oraz przy obliczaniu jej wysokości uwzględ-
nia się również następujące okresy, traktując je, z zastrzeżeniem art. 56, jak okresy
składkowe:
1) okresy ubezpieczenia społecznego rolników, za które opłacono przewidziane
w odrębnych przepisach składki,
2) przypadające przed dniem 1 lipca 1977 r. okresy prowadzenia gospodarstwa
rolnego po ukończeniu 16 roku życia,
3) przypadające przed dniem 1 stycznia 1983 r. okresy pracy w gospodarstwie rol-
nym po ukończeniu 16 roku życia,
jeżeli okresy składkowe i nieskładkowe, ustalone na zasadach określonych w art.
5–7, są krótsze od okresu wymaganego do przyznania emerytury, w zakresie nie-
zbędnym do uzupełnienia tego okresu.
2. Okresy wymienione w ust. 1 pkt 1 uwzględnia się także przy ustalaniu prawa do
renty z tytułu niezdolności do pracy, jeżeli okresy składkowe i nieskładkowe ustalo-
ne na zasadach określonych w art. 5–7 są krótsze od okresu wymaganego do przy-
znania renty, w zakresie niezbędnym do uzupełnienia tego okresu.
74
ustawa 65-153.qxd 2008-01-30 17:17 Page 75
3. Okresów, o których mowa w ust. 1 i 2, nie uwzględnia się, jeżeli zostały one za-
liczone do okresów, od których zależy prawo do emerytury lub renty, na podstawie
przepisów o ubezpieczeniu społecznym rolników.
Art. 10a. [Okresy pobierania renty]
1. Przy ustalaniu prawa do emerytury osoby, która osiągnęła wiek emerytalny wy-
noszący co najmniej 60 lat dla kobiet i co najmniej 65 lat dla mężczyzn i utraciła pra-
wo do renty z tytułu niezdolności do pracy przysługującej z Funduszu z powodu od-
zyskania zdolności do pracy, uwzględnia się również okresy pobierania tej renty, je-
żeli okresy składkowe i nieskładkowe, ustalone na zasadach określonych w art. 5–7
i 10, są krótsze od okresu wymaganego do przyznania emerytury, w zakresie niezbęd-
nym do uzupełnienia tego okresu.
2. Okresów pobierania renty z tytułu niezdolności do pracy nie uwzględnia się, je-
żeli zbiegają się w czasie z okresami, o których mowa w art. 6, 7 i 10, uwzględniony-
mi przy ustalaniu prawa do emerytury.
Art. 11. [Zbieg okresów w czasie]
Jeżeli okresy, o których mowa w art. 6, 7 i 10, zbiegają się w czasie, przy ustala-
niu prawa do świadczeń określonych w ustawie uwzględnia się okres korzystniejszy.
Rozdział 3
Niezdolność do pracy
Art. 12. [Osoby niezdolne do pracy]
1. Niezdolną do pracy w rozumieniu ustawy jest osoba, która całkowicie lub czę-
ściowo utraciła zdolność do pracy zarobkowej z powodu naruszenia sprawności or-
ganizmu i nie rokuje odzyskania zdolności do pracy po przekwalifikowaniu.
2. Całkowicie niezdolną do pracy jest osoba, która utraciła zdolność do wykony-
wania jakiejkolwiek pracy.
3. Częściowo niezdolną do pracy jest osoba, która w znacznym stopniu utraciła
zdolność do pracy zgodnej z poziomem posiadanych kwalifikacji.
Art. 13. [Ocena niezdolności do pracy]
1. Przy ocenie stopnia i przewidywanego okresu niezdolności do pracy oraz roko-
wania co do odzyskania zdolności do pracy uwzględnia się:
1) stopień naruszenia sprawności organizmu oraz możliwości przywrócenia nie-
zbędnej sprawności w drodze leczenia i rehabilitacji;
2) możliwość wykonywania dotychczasowej pracy lub podjęcia innej pracy oraz
celowość przekwalifikowania zawodowego, biorąc pod uwagę rodzaj i charakter do-
tychczas wykonywanej pracy, poziom wykształcenia, wiek i predyspozycje psychofi-
zyczne.
2. Niezdolność do pracy orzeka się na okres nie dłuższy niż 5 lat, z zastrzeżeniem
ust. 3.
75 75
ustawa 65-153.qxd 2008-01-30 17:17 Page 76
3. Niezdolność do pracy orzeka się na okres dłuższy niż 5 lat, jeżeli według wie-
dzy medycznej nie ma rokowań odzyskania zdolności do pracy przed upływem tego
okresu.
3a. Jeżeli osobie uprawnionej do renty z tytułu niezdolności do pracy przez okres
co najmniej ostatnich 5 lat poprzedzających dzień badania lekarskiego brakuje mniej
niż 5 lat do osiągnięcia wieku emerytalnego określonego w art. 24 ust. 1, w przypad-
ku dalszego stwierdzenia niezdolności do pracy orzeka się niezdolność do pracy na
okres do dnia osiągnięcia tego wieku.
4. Zachowanie zdolności do pracy w warunkach określonych w przepisach o re-
habilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych nie
stanowi przeszkody do orzeczenia całkowitej niezdolności do pracy.
5. W przypadku stwierdzenia naruszenia sprawności organizmu w stopniu powo-
dującym konieczność stałej lub długotrwałej opieki i pomocy innej osoby w zaspoka-
janiu podstawowych potrzeb życiowych orzeka się niezdolność do samodzielnej eg-
zystencji. Przepisy ust. 2 i 3 stosuje się odpowiednio.
Art. 14. [Lekarz orzecznik]
1. Oceny niezdolności do pracy, jej stopnia oraz ustalenia:
1) daty powstania niezdolności do pracy,
2) trwałości lub przewidywanego okresu niezdolności do pracy,
3) związku przyczynowego niezdolności do pracy lub śmierci z określonymi oko-
licznościami,
4) trwałości lub przewidywanego okresu niezdolności do samodzielnej egzysten-
cji,
5) celowości przekwalifikowania zawodowego
– dokonuje w formie orzeczenia lekarz orzecznik Zakładu, zwany dalej „lekarzem
orzecznikiem”.
2. Jeżeli nie ma możliwości ustalenia daty powstania niezdolności do pracy, nato-
miast ustalono okres, w którym niezdolność do pracy powstała, za datę powstania
niezdolności przyjmuje się datę końcową tego okresu. Jeżeli nie ma możliwości usta-
lenia ani daty, ani okresu powstania niezdolności do pracy, za datę powstania nie-
zdolności przyjmuje się datę zgłoszenia wniosku o świadczenie.
2a. Od orzeczenia lekarza orzecznika osobie zainteresowanej przysługuje sprze-
ciw do komisji lekarskiej Zakładu, zwanej dalej „komisją lekarską”, w ciągu 14 dni
od dnia doręczenia tego orzeczenia.
2b. Sprzeciw wnosi się za pośrednictwem jednostki organizacyjnej Zakładu wła-
ściwej ze względu na miejsce zamieszkania osoby zainteresowanej.
2c. Komisja lekarska nie rozpatruje sprzeciwu wniesionego po terminie. W uza-
sadnionych przypadkach Zakład, na wniosek osoby zainteresowanej, może przywró-
cić termin na wniesienie sprzeciwu, w tym w szczególności w razie odrzucenia przez
76
ustawa 65-153.qxd 2008-01-30 17:17 Page 77
sąd odwołania od decyzji w przypadku określonym w art. 4779 § 31 ustawy z dnia

17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego.
2d. Prezes Zakładu, w terminie 14 dni od dnia wydania orzeczenia przez lekarza
orzecznika, może zgłosić zarzut wadliwości orzeczenia i przekazać sprawę do rozpa-
trzenia komisji lekarskiej. O zgłoszeniu zarzutu wadliwości orzeczenia jednostka or-
ganizacyjna Zakładu niezwłocznie zawiadamia osobę zainteresowaną.
2e. Komisja lekarska, rozpatrując sprzeciw lub zarzut wadliwości, dokonuje oceny nie-
zdolności do pracy i jej stopnia oraz ustalenia okoliczności, o których mowa w ust. 1.
2f. Komisja lekarska dokonuje rozstrzygnięcia w formie orzeczenia.
3. Orzeczenie lekarza orzecznika, od którego nie wniesiono sprzeciwu lub co do
którego nie zgłoszono zarzutu wadliwości, albo orzeczenie komisji lekarskiej, stano-
wi dla organu rentowego podstawę do wydania decyzji w sprawie świadczeń przewi-
dzianych w ustawie, do których prawo jest uzależnione od stwierdzenia niezdolności
do pracy oraz niezdolności do samodzielnej egzystencji.
4. Nadzór nad wykonywaniem orzecznictwa o niezdolności do pracy sprawuje
Prezes Zakładu.
5. Nadzór, o którym mowa w ust. 4, obejmuje:
1) kontrolę prawidłowości i jednolitości stosowania zasad orzecznictwa o niezdol-
ności do pracy przez lekarzy orzeczników i komisje lekarskie;
2) udzielanie lekarzom orzecznikom i komisjom lekarskim wytycznych w zakresie
stosowania zasad orzecznictwa o niezdolności do pracy;
3) prawo przekazania sprawy do rozpatrzenia przez komisję lekarską, jeżeli w wy-
niku kontroli, o której mowa w pkt 1, zostanie stwierdzony brak zgodności orzecze-
nia lekarza orzecznika lub komisji lekarskiej ze stanem faktycznym lub zasadami
orzecznictwa o niezdolności do pracy.
6. Minister właściwy do spraw zabezpieczenia społecznego określa, w drodze roz-
porządzenia, uwzględniając konieczność zapewnienia prawidłowego i sprawnego
orzekania o niezdolności do pracy:
1) szczegółowe zasady i tryb orzekania o niezdolności do pracy przez lekarzy
orzeczników i komisje lekarskie;
2) szczegółowe zasady organizacji orzekania o niezdolności do pracy, w tym
w szczególności:
a) miejsce działania lekarzy orzeczników,
b) sposób tworzenia i znoszenia komisji lekarskich,
c) sposób określania siedziby komisji lekarskiej i ich właściwości terytorialnej,
d) skład komisji lekarskich,
3) szczególne kwalifikacje zawodowe wymagane od lekarzy orzeczników i lekarzy
wchodzących w skład komisji lekarskiej;
4) szczegółowe zasady sprawowania nadzoru nad wykonywaniem orzekania o nie-
zdolności do pracy.
77 77
ustawa 65-153.qxd 2008-01-30 17:17 Page 78
Rozdział 4
Podstawa wymiaru emerytur i rent
Art. 15. [Ustalenie podstawy]
1. Podstawę wymiaru emerytury i renty stanowi ustalona w sposób określony
w ust. 4 i 5 przeciętna podstawa wymiaru składki na ubezpieczenia emerytalne i ren-
towe lub na ubezpieczenie społeczne na podstawie przepisów prawa polskiego
w okresie kolejnych 10 lat kalendarzowych, wybranych przez zainteresowanego
z ostatnich 20 lat kalendarzowych poprzedzających bezpośrednio rok, w którym
zgłoszono wniosek o emeryturę lub rentę, z uwzględnieniem ust. 6 i art. 176.
2. W przypadku gdy zainteresowany w ciągu 20 lat poprzedzających bezpośred-
nio rok, w którym zgłosił wniosek o emeryturę, pobierał przez więcej niż 10 lat za-
siłek przedemerytalny, podstawę wymiaru emerytury stanowi ustalona w sposób
określony w ust. 4 i 5 przeciętna podstawa składki na ubezpieczenia emerytalne
i rentowe lub na ubezpieczenie społeczne w okresie kolejnych 10 lat kalendarzo-
wych poprzedzających bezpośrednio rok, w którym zainteresowany nabył prawo
do tego zasiłku.
3. Do podstawy wymiaru emerytury lub renty, o której mowa w ust. 1 i 2, dolicza
się kwoty przysługujących ubezpieczonemu w danym roku kalendarzowym wynagro-
dzeń za czas niezdolności do pracy oraz kwoty zasiłków: chorobowego, macierzyń-
skiego, opiekuńczego, świadczenia rehabilitacyjnego, zasiłku wyrównawczego,
świadczenia wyrównawczego lub dodatku wyrównawczego, a także wartość rekom-
pensaty pieniężnej ustaloną zgodnie z pkt 3 załącznika do ustawy z dnia 6 marca
1997 r. o zrekompensowaniu okresowego niepodwyższania płac w sferze budżetowej
oraz utraty niektórych wzrostów lub dodatków do emerytur i rent. Do podstawy wy-
miaru wlicza się również kwoty zasiłków dla bezrobotnych, zasiłków szkoleniowych
lub stypendiów wypłaconych z Funduszu Pracy za okres udokumentowanej niezdol-
ności do pracy, z zastrzeżeniem ust. 3a.
3a. Przy ustalaniu podstawy wymiaru emerytury lub renty uwzględnia się kwoty
wynagrodzeń za czas niezdolności do pracy, oraz kwoty zasiłków: chorobowego, ma-
cierzyńskiego, opiekuńczego, przysługujących ubezpieczonemu w roku kalendarzo-
wym przypadającym po 2004 r., z tym że łączna kwota podstaw wymiaru składek na
ubezpieczenia emerytalne i rentowe oraz wynagrodzeń i zasiłków nie może przekro-
czyć maksymalnej kwoty rocznej podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia eme-
rytalne i rentowe.
4. W celu ustalenia podstawy wymiaru emerytury lub renty:
1) oblicza się sumę kwot podstaw wymiaru składek i kwot, o których mowa
w ust. 3, w okresie każdego roku z wybranych przez zainteresowanego lat kalenda-
rzowych;
78
ustawa 65-153.qxd 2008-01-30 17:17 Page 79
2)1 oblicza się stosunek każdej z tych sum kwot do rocznej kwoty przeciętnego wy-
nagrodzenia ogłoszonej za dany rok kalendarzowy, wyrażając go w procentach, z za-
okrągleniem do setnych części procentu;
3) oblicza się średnią arytmetyczną tych procentów, która, z zastrzeżeniem ust. 5,
stanowi wskaźnik wysokości podstawy wymiaru emerytury lub renty, oraz
4) mnoży się przez ten wskaźnik kwotę bazową, o której mowa w art. 19.
5.2 Wskaźnik wysokości podstawy wymiaru nie może być wyższy niż 250%.
6. Na wniosek ubezpieczonego podstawę wymiaru emerytury lub renty może sta-
nowić ustalona w sposób określony w ust. 4 i 5 przeciętna podstawa wymiaru skład-
ki na ubezpieczenie społeczne lub ubezpieczenia emerytalne i rentowe w okresie 20
lat kalendarzowych przypadających przed rokiem zgłoszenia wniosku, wybranych
z całego okresu podlegania ubezpieczeniu.
7. Przepisy ust. 1–6 stosuje się odpowiednio do osoby, która osiągała uposażenie.
8. Do ustalenia podstawy wymiaru emerytury lub renty przysługującej duchow-
nym przyjmuje się przeciętną podstawę wymiaru składek z pełnych lat kalendarzo-
wych ubezpieczenia przypadających po dniu 1 lipca 1989 r. do dnia, w którym
zgłoszono wniosek o świadczenie, z tym że z okresu nie dłuższego niż określony
w ust. 1; na wniosek ubezpieczonego podstawę wymiaru ustala się w myśl ust. 1.
Art. 16. [Kolejnych 10 lat kalendarzowych]
Przy ustalaniu kolejnych 10 lat kalendarzowych, o których mowa w art. 15
ust. 1 i 2, przyjmuje się lata kalendarzowe następujące bezpośrednio po sobie, cho-
ciażby ubezpieczony w niektórych z tych lat przez okres roku lub w okresie krótszym
niż rok nie pozostawał w ubezpieczeniu.
Art. 17. [Okres faktycznego zatrudnienia]
1. Jeżeli nie można ustalić podstawy wymiaru renty w myśl art. 15 ust. 1 dla ubez-
pieczonego, o którym mowa w art. 58 ust. 1 pkt 1–4, do ustalenia podstawy wymia-
ru przyjmuje się podstawę wymiaru składek za okres faktycznego podlegania ubez-
pieczeniu, z uwzględnieniem ust. 2 i 3. Przepis art. 15 ust. 3 stosuje się odpowiednio.
2. Nie ustala się podstawy wymiaru renty dla ubezpieczonego, o którym mowa w
ust. 1, jeżeli nie pozostawał on w ubezpieczeniu co najmniej przez 1 rok kalendarzowy.
3. Przepis ust. 1 stosuje się odpowiednio, jeżeli nie można ustalić podstawy wy-
miaru renty w myśl art. 15 ust. 1 dla ubezpieczonego, o którym mowa w art. 58
1
Na podstawie wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 11 grudnia 2006 r. (Dz.U. Nr 230,
poz. 1684) art. 15 ust. 4 pkt 2 w związku z art. 174 ust. 3 jest zgodny z art. 67 ust. 1 w związ-
ku z art. 2 i art. 32 ust. 1 Konstytucji RP.
2
Na podstawie wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 24 października 2005 r. (Dz.U.
Nr 216, poz. 1833) art. 15 ust. 5 jest zgodny z art. 2 i art. 32 ust. 1 Konstytucji RP.
79 79
ustawa 65-153.qxd 2008-01-30 17:17 Page 80
ust. 1 pkt 5, z powodu pełnienia zastępczej służby wojskowej, odbywania czynnej

służby wojskowej albo korzystania z urlopu wychowawczego.
Art. 18. [Podstawa wymiaru z uwzględnieniem okresów ubezpieczenia za grani-
cą]
1. Podstawę wymiaru emerytury lub renty dla osób posiadających okresy ubezpie-
czenia za granicą, o których mowa w art. 8, ustala się na zasadach określonych
w art. 15–17.
2. Przy ustalaniu kolejnych 10 lat kalendarzowych, o których mowa w art. 15
ust. 1 i 2, nie uwzględnia się lat kalendarzowych, w których ubezpieczony przez ca-
ły rok pozostawał w ubezpieczeniu za granicą.
3. Jeżeli w ciągu 20 lat poprzedzających bezpośrednio rok, w którym zgłoszono
wniosek o emeryturę lub rentę, zainteresowany nie był ubezpieczony w Polsce, pod-
stawę wymiaru emerytury lub renty stanowi przeciętna podstawa wymiaru składki na
ubezpieczenie społeczne lub ubezpieczenia emerytalne i rentowe w okresie kolej-
nych 10 lat kalendarzowych poprzedzających bezpośrednio rok, w którym zaintere-
sowany przystąpił po raz pierwszy do ubezpieczenia za granicą.
Art. 19. [Kwota bazowa]
Kwota bazowa wynosi 100% przeciętnego wynagrodzenia pomniejszonego o po-
trącone od ubezpieczonych składki na ubezpieczenia społeczne, określone w przepi-
sach o systemie ubezpieczeń społecznych, w poprzednim roku kalendarzowym.
Art. 19a. [Kwota bazowa]
Kwota bazowa jest ustalana corocznie na podstawie art. 19 i obowiązuje od dnia
1 marca każdego roku kalendarzowego do końca lutego następnego roku kalendarzo-
wego.
Art. 20. [Ogłoszenie Prezesa GUS]
Prezes Głównego Urzędu Statystycznego ogłasza, w formie komunikatu, w Dzien-
niku Urzędowym Rzeczypospolitej Polskiej „Monitor Polski” w terminie:
1) do 7 roboczego dnia lutego3 każdego roku:
a) kwotę przeciętnego wynagrodzenia w gospodarce narodowej w poprzednim ro-
ku kalendarzowym,
b) kwotę bazową, o której mowa w art. 19;
2) do 7 roboczego dnia drugiego miesiąca każdego kwartału kwotę przeciętnego
wynagrodzenia w poprzednim kwartale.
3
Art. 20 pkt 1 w brzmieniu ustalonym przez art. 1 pkt 1 ustawy z dnia 7 września 2007 r.
o zmianie ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U.
Nr 191, poz. 1368). Zmiana weszła w życie 1 stycznia 2008 r.
80
ustawa 65-153.qxd 2008-01-30 17:17 Page 81
Art. 21. [Podstawa wymiaru emerytury dla rencisty]

1. Podstawę wymiaru emerytury dla osoby, która wcześniej miała ustalone prawo
do renty z tytułu niezdolności do pracy, stanowi:
1) podstawa wymiaru renty – w wysokości uwzględniającej rewaloryzację oraz
wszystkie kolejne waloryzacje przypadające w okresie następującym po ustaleniu
prawa do renty, z zastrzeżeniem art. 15 ust. 5, albo
2) podstawa wymiaru ustalona na nowo w myśl art. 15.
2. Przepis ust. 1 pkt 1 stosuje się przy ustalaniu podstawy wymiaru:
1) emerytury dla osoby, która wcześniej miała ustalone prawo do emerytury;
2) renty z tytułu niezdolności do pracy dla osoby, która wcześniej miała ustalone
prawo do tej renty albo do emerytury.
3. Podstawę wymiaru emerytury dla osoby, która wcześniej pobierała świadczenie
przedemerytalne na podstawie przepisów o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobo-
ciu, stanowi podstawa wymiaru emerytury przyjęta do ustalenia świadczenia przed-
emerytalnego – w wysokości uwzględniającej wszystkie kolejne waloryzacje przypa-
dające w okresie następującym po ustaleniu prawa do świadczenia przedemerytalne-
go albo podstawa wymiaru ustalona na nowo w myśl art. 15.
Art. 22. [Delegacja]
Rada Ministrów, w drodze rozporządzenia, określa szczegółowe zasady ustalania
podstawy wymiaru emerytury i renty, uwzględniające w szczególności:
1) przypadki, w których do podstawy wymiaru emerytury lub renty dolicza się nie-
które wypłaty dokonane na rzecz pracownika, jeżeli wypłaty te w okresie przed
dniem wejścia w życie ustawy były uwzględniane przy ustalaniu podstawy wymiaru
emerytury lub renty, mimo że były wyłączone z podstawy wymiaru składek;
2) przypadki, w których podstawę wymiaru emerytury lub renty dla pracowników
zatrudnionych za granicą ustala się na podstawie wynagrodzenia przysługującego
pracownikom zatrudnionym w tym okresie w kraju w tym samym lub podobnym
charakterze, w jakim pracownik był zatrudniony przed wyjazdem za granicę, albo na
podstawie kwot ryczałtowych.
Art. 23. [Najniższa emerytura lub renta]
1. Jeżeli podstawy wymiaru emerytury lub renty nie można ustalić zgodnie z za-
sadami określonymi w ustawie lub w rozporządzeniu, o którym mowa w art. 22, eme-
ryturę lub rentę ustala się w wysokości najniższej emerytury lub renty.
2. Przepis ust. 1 nie ma zastosowania przy ustalaniu wysokości emerytur:
1) osób, o których mowa w art. 24a i 27a, jeżeli emeryturę przyznano z urzędu
osobie niemającej okresu składkowego i nieskładkowego wynoszącego co najmniej
20 lat dla kobiet i 25 lat dla mężczyzn;
2) osób, o których mowa w art. 28.
Przy ustalaniu okresu składkowego i nieskładkowego przepis art. 5 ust. 2 stosuje
się odpowiednio.
81 81
ustawa 65-153.qxd 2008-01-30 17:17 Page 82
DZIAŁ II
Emerytury
Rozdział 1
Emerytura dla ubezpieczonych urodzonych
po dniu 31 grudnia 1948 r.
Art. 24. [Przysługiwanie emerytury]
1. Ubezpieczonym urodzonym po dniu 31 grudnia 1948 r. przysługuje emerytura
po osiągnięciu wieku emerytalnego, wynoszącego co najmniej 60 lat dla kobiet i co
najmniej 65 lat dla mężczyzn, z zastrzeżeniem art. 46, 47, 50, 50a i 50e i 184.
2. Dla ubezpieczonych urodzonych po dniu 31 grudnia 1948 r., zatrudnionych
w szczególnych warunkach lub szczególnym charakterze, z wyjątkiem ubezpieczo-
nych mających prawo do emerytury na warunkach określonych w art. 32, 33, 39, 40,
46, 50, 50a i 50e, 184 oraz w art. 88 ustawy, o której mowa w art. 150, zostaną usta-
nowione emerytury pomostowe.
2a. Ubezpieczonym spełniającym warunki określone w art. 50a lub 50e przysługu-
je emerytura po osiągnięciu wieku i okresów pracy lub okresu pracy, określonych
w tych przepisach.
3. Zasady, warunki i tryb ustanawiania emerytur, o których mowa w ust. 2, okre-
śli odrębna ustawa.
Art. 24a. [Przyznanie emerytury z urzędu]
1. Emeryturę, o której mowa w art. 24, przyznaje się z urzędu zamiast renty z tytułu
niezdolności do pracy osobie, która osiągnęła wiek uprawniający do tej emerytury oraz
podlegała ubezpieczeniu społecznemu albo ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym.
2. Emeryturę przyznaje się od dnia osiągnięcia przez rencistę wieku uprawniają-
cego do emerytury, a w przypadku gdy wypłata renty z tytułu niezdolności do pracy
była wstrzymana – od dnia, od którego podjęto jej wypłatę.
3. Emeryturę oblicza się zgodnie z art. 26, z uwzględnieniem ust. 4 i 5.
4. Na wniosek osoby, której emeryturę przyznano z urzędu w latach 2009–2013,
emeryturę oblicza się ponownie zgodnie z art. 183.
5. Na wniosek osoby, która spełniła warunki do emerytury określone w art. 46
i 50, jednakże nie wystąpiła z wnioskiem o jej przyznanie, ponownie oblicza się wy-
sokość emerytury zgodnie z art. 53 i 56.
6. Emerytura obliczona na zasadach określonych w ust. 2–5 nie może być niższa
od pobieranej dotychczas renty z tytułu niezdolności do pracy.
Art. 25. [Podstawa obliczenia emerytury]
1. Podstawę obliczenia emerytury, o której mowa w art. 24, stanowi kwota składek
na ubezpieczenie emerytalne, z uwzględnieniem waloryzacji składek zewidencjono-
82
ustawa 65-153.qxd 2008-01-30 17:17 Page 83
Dział II. Emerytury
wanych na koncie ubezpieczonego do końca miesiąca poprzedzającego miesiąc, od

którego przysługuje wypłata emerytury, oraz zwaloryzowanego kapitału początkowe-
go określonego w art. 173–175, z zastrzeżeniem art. 185.
2. Kwota, o której mowa w ust. 1, nie podlega dziedziczeniu.
3. Waloryzację składek przeprowadza się corocznie, od dnia 1 czerwca każdego
roku, poczynając od waloryzacji za rok 2000, z uwzględnieniem art. 25a. W wyniku
przeprowadzonej waloryzacji stan konta nie może ulec obniżeniu.
4. Waloryzacji podlega kwota składek zewidencjonowanych na koncie ubezpieczo-
nego na dzień 31 stycznia roku, za który jest przeprowadzana waloryzacja, powięk-
szona o kwoty z tytułu przeprowadzonych waloryzacji.
5. Waloryzacja składek polega na pomnożeniu zewidencjonowanych na koncie
ubezpieczonego składek przez wskaźnik waloryzacji.
6. Wskaźnik waloryzacji składek jest równy wskaźnikowi cen towarów i usług kon-
sumpcyjnych ogółem w roku kalendarzowym poprzedzającym termin waloryzacji
w stosunku do poprzedniego roku powiększonemu o wzrost realny sumy przypisu
składek na ubezpieczenie emerytalne w roku kalendarzowym poprzedzającym ter-
min waloryzacji w stosunku do roku poprzedniego, z zastrzeżeniem ust. 9. Wskaź-
nik waloryzacji składek nie może być niższy niż wskaźnik cen towarów i usług kon-
sumpcyjnych ogółem w roku kalendarzowym poprzedzającym termin waloryzacji
w stosunku do poprzedniego roku.
7. Wskaźnik wzrostu realnego sumy przypisu składek na ubezpieczenie emerytalne,
o którym mowa w ust. 6, otrzymuje się poprzez podzielenie wskaźnika wzrostu nomi-
nalnego sumy przypisu składek na ubezpieczenie emerytalne w roku kalendarzowym
poprzedzającym termin waloryzacji w stosunku do roku poprzedniego przez wskaź-
nik cen towarów i usług konsumpcyjnych ogółem ustalony dla analogicznego okresu.
8. Wskaźnik wzrostu nominalnego sumy przypisu składek na ubezpieczenie eme-
rytalne, o którym mowa w ust. 7, stanowi iloraz sumy przypisu składek na ubezpie-
czenie emerytalne w roku kalendarzowym poprzedzającym termin waloryzacji
i w roku poprzednim.
9. Wskaźnik waloryzacji składek za rok 2000 jest równy wskaźnikowi wzrostu
przeciętnego wynagrodzenia za 2000 r. w stosunku do przeciętnego wynagrodzenia
za 1999 r.
10. Wskaźnik waloryzacji składek ustala się z dokładnością do setnych części pro-
centu.
11. Prezes Głównego Urzędu Statystycznego ogłasza w formie komunikatu
w Dzienniku Urzędowym Rzeczypospolitej Polskiej „Monitor Polski”, do 20. dnia
pierwszego miesiąca każdego kwartału, wskaźnik cen towarów i usług konsumpcyj-
nych ogółem za poprzedni kwartał.
12. Minister właściwy do spraw zabezpieczenia społecznego ogłasza w Dzienniku
Urzędowym Rzeczypospolitej Polskiej „Monitor Polski”, do 25. dnia miesiąca po-
83 83
ustawa 65-153.qxd 2008-01-30 17:17 Page 84
przedzającego termin waloryzacji, wskaźnik waloryzacji składek za poprzedni rok

i kwartał.
Art. 25a. [Waloryzacja składek]
1. Przy ustalaniu wysokości emerytury kwota składek na ubezpieczenie emerytal-
ne zewidencjonowanych na koncie ubezpieczonego po dniu 31 stycznia roku, za któ-
ry przeprowadzono ostatnią waloryzację, o której mowa w art. 25, jest waloryzowa-
na kwartalnie.
2. W przypadku ustalania wysokości emerytury:
1) pierwszym kwartale danego roku – ostatniej kwartalnej waloryzacji składek do-
konuje się za trzeci kwartał poprzedniego roku;
2) w drugim kwartale danego roku – ostatniej kwartalnej waloryzacji składek do-
konuje się za czwarty kwartał poprzedniego roku;
3) w trzecim kwartale danego roku – ostatniej kwartalnej waloryzacji składek do-
konuje się za pierwszy kwartał danego roku;
4) w czwartym kwartale danego roku – ostatniej kwartalnej waloryzacji składek
dokonuje się za drugi kwartał danego roku.
3. Waloryzacji kwartalnej podlega kwota składek zewidencjonowanych na ostatni
dzień pierwszego miesiąca kwartału, za który przeprowadzana jest waloryzacja, po-
większona o kwoty uzyskane w wyniku poprzednich waloryzacji kwartalnych.
4. Waloryzacja kwartalna składek polega na pomnożeniu zewidencjonowanych na
koncie ubezpieczonego składek przez wskaźnik waloryzacji określony w ust. 5.
W wyniku przeprowadzonej waloryzacji stan konta nie może ulec obniżeniu.
5. Wskaźnik waloryzacji kwartalnej składek jest równy wskaźnikowi cen towarów
i usług konsumpcyjnych ogółem w kwartale, za który przeprowadzana jest waloryzacja
w stosunku do poprzedniego kwartału, powiększonemu o wzrost realny sumy przypi-
su składek na ubezpieczenie emerytalne w kwartale, za który przeprowadzana jest wa-
loryzacja w stosunku do kwartału poprzedniego. Wskaźnik waloryzacji składek nie
może być niższy niż wskaźnik cen towarów i usług konsumpcyjnych ogółem w kwarta-
le, za który przeprowadzana jest waloryzacja w stosunku do poprzedniego kwartału.
6. Wskaźnik wzrostu realnego sumy przypisu składek na ubezpieczenie emerytal-
ne, o którym mowa w ust. 5, otrzymuje się poprzez podzielenie wskaźnika wzrostu
nominalnego sumy przypisu składek na ubezpieczenie emerytalne w kwartale, za
który jest przeprowadzana waloryzacja w stosunku do kwartału poprzedniego, przez
wskaźnik cen towarów i usług konsumpcyjnych ogółem ustalony dla analogicznego
okresu.
7. Wskaźnik wzrostu nominalnego sumy przypisu składek na ubezpieczenie eme-
rytalne, o którym mowa w ust. 6, stanowi iloraz sumy przypisu składek na ubezpie-
czenie emerytalne w kwartale, za który jest przeprowadzana waloryzacja, i w kwar-
tale poprzednim.
84
ustawa 65-153.qxd 2008-01-30 17:17 Page 85
8. Wskaźnik waloryzacji składek ustala się z dokładnością do setnych części pro-

centu.
Art. 26. [Ustalanie emerytury]
1. Emerytura stanowi równowartość kwoty będącej wynikiem podzielenia podsta-
wy obliczenia ustalonej w sposób określony w art. 25 przez średnie dalsze trwanie
życia dla osób w wieku równym wiekowi przejścia na emeryturę danego ubezpieczo-
nego, z uwzględnieniem ust. 5 i art. 183.
2. Wiek ubezpieczonego w dniu przejścia na emeryturę wyraża się w ukończonych
latach i miesiącach.
3. Średnie dalsze trwanie życia ustala się wspólnie dla mężczyzn i kobiet oraz wy-
raża się w miesiącach.
4. Prezes Głównego Urzędu Statystycznego ogłasza w formie komunikatu
w Dzienniku Urzędowym Rzeczypospolitej Polskiej „Monitor Polski” corocznie
w terminie do dnia 31 marca tablice trwania życia, z uwzględnieniem ust. 3, dla wie-
ku ubezpieczonych określonego w myśl ust. 2.
5. Tablice, o których mowa w ust. 4, są podstawą przyznawania emerytur na wnio-
ski zgłoszone od dnia 1 kwietnia do dnia 31 marca następnego roku kalendarzowego.
Rozdział 2
Emerytura dla ubezpieczonych urodzonych
przed dniem 1 stycznia 1949 r.
Art. 27. [Warunki]
Ubezpieczonym urodzonym przed dniem 1 stycznia 1949 r. przysługuje emerytu-
ra, jeżeli spełnili łącznie następujące warunki:
1) osiągnęli wiek emerytalny wynoszący co najmniej 60 lat dla kobiet i co naj-
mniej 65 lat dla mężczyzn;
2) mają okres składkowy i nieskładkowy wynoszący co najmniej 20 lat dla kobiet
i 25 lat dla mężczyzn, z zastrzeżeniem art. 27a.
Art. 27a. [Warunki przyznania emerytury z urzędu]
Emeryturę przyznaje się z urzędu zamiast pobieranej renty z tytułu niezdolności
do pracy osobie, która osiągnęła wiek 60 lat dla kobiet i 65 lat dla mężczyzn oraz
podlegała ubezpieczeniu społecznemu albo ubezpieczeniom emerytalnemu i rento-
wym. Przepis art. 24a ust. 2 stosuje się odpowiednio.
Art. 28. [Warunki]
Ubezpieczonym urodzonym przed dniem 1 stycznia 1949 r., którzy nie osiągnęli
okresu składkowego i nieskładkowego, o którym mowa w art. 27 pkt 2, przysługuje
emerytura, jeżeli spełnili łącznie następujące warunki:
1) osiągnęli wiek emerytalny wynoszący co najmniej 60 lat dla kobiet i co naj-
mniej 65 lat dla mężczyzn;
85 85
ustawa 65-153.qxd 2008-01-30 17:17 Page 86
2) mają okres składkowy i nieskładkowy wynoszący co najmniej 15 lat dla kobiet

i co najmniej 20 lat dla mężczyzn.
Art. 29. [Przejście na emeryturę]
1.4 Ubezpieczeni urodzeni przed dniem 1 stycznia 1949 r., którzy nie osiągnęli
wieku emerytalnego określonego w art. 27 pkt 1, mogą przejść na emeryturę:
1) kobieta – po osiągnięciu wieku 55 lat, jeżeli ma co najmniej 30-letni okres
składkowy i nieskładkowy albo jeżeli ma co najmniej 20-letni okres składkowy i nie-
składkowy oraz została uznana za całkowicie niezdolną do pracy,
2) mężczyzna – po osiągnięciu wieku 60 lat, jeżeli ma co najmniej 25-letni
okres składkowy i nieskładkowy oraz został uznany za całkowicie niezdolnego do
pracy.
2. Emerytura, o której mowa w ust. 1, przysługuje ubezpieczonym, którzy:
1) ostatnio, przed zgłoszeniem wniosku o emeryturę, byli pracownikami oraz
2) w okresie ostatnich 24 miesięcy podlegania ubezpieczeniu społecznemu lub
ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym pozostawali w stosunku pracy co naj-
mniej przez 6 miesięcy, chyba że w dniu zgłoszenia wniosku o emeryturę są upraw-
nieni do renty z tytułu niezdolności do pracy.
3. Spełnienia warunków, o których mowa w ust. 2, nie wymaga się od ubezpieczo-
nych, którzy przez cały wymagany okres, o którym mowa w ust. 1 pkt 1 i 2, podlega-
li ubezpieczeniu społecznemu lub ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym z tytu-
łu pozostawania w stosunku pracy.
Art. 30. [Stosowanie odrębnych przepisów]
Odrębne przepisy określają zasady wcześniejszego przechodzenia na emeryturę
dla osób, określonych w art. 27, które są:
1) inwalidami wojennymi i wojskowymi oraz kombatantami;
2) pracownikami urzędów państwowych;
3) pracownikami samorządowymi;
4) żołnierzami zastępczej służby wojskowej przymusowo zatrudnianymi w kopal-
niach węgla, kamieniołomach i zakładach wydobywania rud uranu;
5) nauczycielami akademickimi.
4
Nr 200, poz. 1445) art. 29 ust. 1, w zakresie, w jakim nie przyznaje prawa do emerytury
w obniżonym wieku emerytalnym mężczyźnie, który – odpowiednio jak kobieta, która naby-
wa to prawo po osiągnięciu wieku 55 lat i co najmniej 30-letniego okresu składkowego i nie-
składkowego – osiągnął wiek 60 lat i co najmniej 35-letni okres składkowy i nieskładkowy,
jest niezgodny z art. 32 i art. 33 Konstytucji RP. Art. 29 ust. 1, w zakresie powyżej wskaza-
nym, utraci moc 30 października 2008 r.
86
ustawa 65-153.qxd 2008-01-30 17:17 Page 87
Art. 31. [Przejście na emeryturę uprawnionych do renty]

Osoby urodzone przed dniem 1 stycznia 1949 r., uprawnione do renty z tytułu nie-
zdolności do pracy spowodowanej wypadkiem przy pracy, wypadkiem przy wykony-
waniu pozarolniczej działalności gospodarczej, działalności twórczej lub artystycz-
nej, umowy agencyjnej lub umowy zlecenia albo przy wykonywaniu przez osoby du-
chowne i zakonne czynności religijnych lub czynności związanych z powierzonymi
funkcjami duszpasterskimi lub zakonnymi, wypadkiem w drodze do pracy lub z pra-
cy zaistniałym do dnia 31 grudnia 2002 r., albo wskutek choroby zawodowej, mogą
przejść na emeryturę:
1) kobieta – po osiągnięciu wieku 55 lat, jeżeli ma co najmniej 20-letni okres
składkowy i nieskładkowy;
2) mężczyzna – po osiągnięciu wieku 60 lat, jeżeli ma co najmniej 25-letni okres
składkowy i nieskładkowy.
Art. 32. [Pracownicy zatrudnieni w szczególnych warunkach]
1. Ubezpieczonym urodzonym przed dniem 1 stycznia 1949 r., będącym pracow-
nikami, o których mowa w ust. 2–3, zatrudnionymi w szczególnych warunkach lub
w szczególnym charakterze, przysługuje emerytura w wieku niższym niż określony
w art. 27 pkt 1.
1a. Przy ustalaniu okresu zatrudnienia w szczególnych warunkach lub w szczegól-
nym charakterze nie uwzględnia się:
1) okresów niewykonywania pracy, za które pracownik otrzymał po dniu 14 listo-
pada 1991 r. wynagrodzenie lub świadczenia z ubezpieczenia społecznego w razie
choroby i macierzyństwa,
2) (uchylony).
2.5 Dla celów ustalenia uprawnień, o których mowa w ust. 1, za pracowników za-
trudnionych w szczególnych warunkach uważa się pracowników zatrudnionych przy
pracach o znacznej szkodliwości dla zdrowia oraz o znacznym stopniu uciążliwości
lub wymagających wysokiej sprawności psychofizycznej ze względu na bezpieczeń-
stwo własne lub otoczenia w podmiotach, w których obowiązują wykazy stanowisk
ustalone na podstawie przepisów dotychczasowych.
3. Dla celów ustalenia uprawnień, o których mowa w ust. 1, za pracowników za-
trudnionych w szczególnym charakterze uważa się:
1) pracowników organów kontroli państwowej;
5
Na podstawie wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 14 czerwca 2004 r. (Dz.U. Nr 144,
poz. 1530) art. 32 ust. 2 w części obejmującej zwrot: „w podmiotach, w których obowiązują
wykazy stanowisk ustalone na podstawie przepisów dotychczasowych”, jest niezgodny
z art. 2 i art. 32 Konstytucji RP.
87 87
ustawa 65-153.qxd 2008-01-30 17:17 Page 88
2) pracowników organów administracji celnej;

3) pracowników wykonujących działalność twórczą lub artystyczną;
4) dziennikarzy zatrudnionych w redakcjach dzienników, czasopism, w radiu, te-
lewizji oraz w organach prasowych, informacyjnych, publicystycznych albo fotogra-
ficznych, objętych układem zbiorowym pracy dziennikarzy;
5) nauczycieli, wychowawców lub innych pracowników pedagogicznych wykonu-
jących pracę nauczycielską wymienioną w art. 1 ustawy z dnia 26 stycznia 1982 r.
– Karta Nauczyciela (Dz.U. z 2003 r. Nr 118, poz. 1112, Nr 137, poz. 1304, Nr 203,
poz. 1966 i Nr 213, poz. 2081);
6) żołnierzy zawodowych, funkcjonariuszy Policji, Urzędu Ochrony Państwa,
Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu, Służby Kontrwywiadu
Wojskowego, Służby Wywiadu Wojskowego, Centralnego Biura Antykorupcyjnego,
Straży Granicznej, Biura Ochrony Rządu, Służby Celnej, Służby Więziennej i Pań-
stwowej Straży Pożarnej;
7) pracowników jednostek ochrony przeciwpożarowej, o których mowa w art. 15
pkt 1a–5 i 8 ustawy z dnia 24 sierpnia 1991 r. o ochronie przeciwpożarowej (Dz.U.
z 2002 r. Nr 147, poz. 1229 oraz z 2003 r. Nr 52, poz. 452).
4. Wiek emerytalny, o którym mowa w ust. 1, rodzaje prac lub stanowisk oraz warun-
ki, na podstawie których osobom wymienionym w ust. 2 i 3 przysługuje prawo do eme-
rytury, ustala się na podstawie przepisów dotychczasowych, z uwzględnieniem ust. 4a.
4a.6 (utracił moc).
5. Odrębne przepisy określają zasady przechodzenia na emeryturę, bez względu
na wiek, nauczycieli urodzonych przed dniem 1 stycznia 1949 r.
Art. 33. [Ubezpieczeni z tytułu działalności twórczej lub artystycznej]
Osoby urodzone przed dniem 1 stycznia 1949 r., ubezpieczone z tytułu działalno-
ści twórczej lub artystycznej, mają prawo do emerytury na warunkach określonych
dla pracowników wykonujących działalność twórczą lub artystyczną.
Art. 34. (uchylony).
6
Na podstawie wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 14 czerwca 2004 r. (Dz.U. Nr 144,
poz. 1530) art. 32 ust. 4a jest niezgodny z art. 2 i art. 32 Konstytucji RP. Art. 32 ust. 4a utra-
cił moc 24 czerwca 2004 r.
88
ustawa 65-153.qxd 2008-01-30 17:17 Page 89
Art. 39. [Obniżenie wieku emerytalnego]

Ubezpieczonemu, urodzonemu przed dniem 1 stycznia 1949 r., spełniającemu wa-
runek określony w art. 27 pkt 2 i niespełniającemu warunków wymaganych do uzy-
skania górniczej emerytury na podstawie art. 50a, który ma co najmniej 5 lat:
1) pracy górniczej, o której mowa w art. 50c ust. 1, wykonywanej pod ziemią sta-
le i w pełnym wymiarze czasu pracy, albo
2) pracy górniczej, o której mowa w art. 50c ust. 1 pkt 4 i 5, wykonywanej stale
i w pełnym wymiarze czasu pracy na odkrywce w kopalniach siarki i węgla brunat-
nego oraz w kopalniach otworowych siarki,
wiek emerytalny, o którym mowa w art. 27 pkt 1, obniża się o 6 miesięcy za każ-
dy rok takiej pracy, nie więcej jednak niż o 15 lat.
Art. 40. [Kolejowa emerytura]
Kolejowa emerytura przysługuje pracownikowi kolejowemu urodzonemu przed
dniem 1 stycznia 1949 r., który spełnia łącznie następujące warunki:
1) osiągnął wiek emerytalny wynoszący dla kobiet 55 lat, mężczyzn 60 lat;
2) ma okres składkowy i nieskładkowy wynoszący co najmniej 20 lat dla kobiety
i 25 lat dla mężczyzny, w tym co najmniej 15 lat zatrudnienia na kolei, łącznie z okre-
sami równorzędnymi i zaliczalnymi do okresów zatrudnienia na kolei, o których mo-
wa w art. 44–45.
Art. 41. [Ustalanie prawa do emerytury kolejowej]
Przy ustalaniu prawa do emerytury kolejowej uwzględnia się okresy pracy na ko-
lei i pracy równorzędnej z pracą na kolei oraz okresy zaliczalne do pracy na kolei,
będące okresami składkowymi lub nieskładkowymi w rozumieniu ustawy.
Art. 42. [Pracownicy kolejowi]
1. Pracownikami kolejowymi w rozumieniu ustawy są osoby pozostające w stosun-
ku pracy w:
1) jednostkach organizacyjnych przedsiębiorstwa „Polskie Koleje Państwowe”,
z wyłączeniem biur projektów kolejowych;
2) innych jednostkach (komórkach) organizacyjnych, których pracownicy byli ob-
jęci dotychczasowymi przepisami o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników kolejo-
wych i ich rodzin;
3) podmiotach wydzielonych z przedsiębiorstwa państwowego „Polskie Koleje
Państwowe” w okresie od dnia 1 września 1999 r. do dnia wpisu spółki „Polskie Ko-
leje Państwowe Spółka Akcyjna” do rejestru handlowego.
2. Zatrudnienie pracowników kolejowych w jednostkach (komórkach) organiza-
cyjnych, określonych w ust. 1, zwanych dalej „kolejowymi jednostkami organizacyj-
nymi”, uważa się w rozumieniu ustawy za zatrudnienie na kolei.
3. Od dnia wpisu spółki „Polskie Koleje Państwowe Spółka Akcyjna” do rejestru
handlowego pracownikami kolejowymi, w rozumieniu ustawy, są również pracowni-
89 89
ustawa 65-153.qxd 2008-01-30 17:17 Page 90
cy zatrudnieni w tej spółce oraz w innych podmiotach wydzielonych z tej spółki na

podstawie ustawy z dnia 8 września 2000 r. o komercjalizacji, restrukturyzacji i pry-
watyzacji przedsiębiorstwa państwowego „Polskie Koleje Państwowe” (Dz.U. Nr 84,
poz. 948, z 2001 r. Nr 100, poz. 1086 i Nr 154, poz. 1802, z 2002 r. Nr 205,
poz. 1730 i Nr 240, poz. 2055 oraz z 2003 r. Nr 6, poz. 63, Nr 80, poz. 720 i Nr 203,
poz. 1966).
Art. 43. [Okresy zatrudnienia]
1. Za okresy zatrudnienia na kolei uważa się okresy pozostawania w stosunku pra-
cy w kolejowych jednostkach organizacyjnych, w czasie których pracownik pobierał
wynagrodzenie lub zasiłki z ubezpieczenia społecznego: chorobowy, macierzyński
lub opiekuńczy.
2. Każdy pełny rok zatrudnienia na kolei na parowym, spalinowym lub elektrycz-
nym pojeździe trakcyjnym, w drużynach konduktorskich oraz na stanowiskach ma-
newrowych lub ustawiaczy liczy się jako 14 miesięcy zatrudnienia na kolei.
Art. 44. [Okresy równorzędne z okresami zatrudnienia]
Za okresy równorzędne z okresami zatrudnienia na kolei uważa się okresy:
1) pobierania – po ustaniu zatrudnienia na kolei w wymiarze czasu pracy nie niż-
szym niż połowa obowiązującego w danym zawodzie – zasiłku chorobowego, macie-
rzyńskiego lub opiekuńczego z tytułu tego zatrudnienia;
2) pobierania renty chorobowej przyznanej przez właściwą kolejową jednostkę or-
ganizacyjną;
3) wykonywania przed dniem 1 stycznia 1975 r. pracy w kolejowej jednostce orga-
nizacyjnej na podstawie umowy o naukę zawodu, przyuczenia do określonej pracy
lub odbycia wstępnego stażu pracy;
4) zatrudnienia lub pełnienia funkcji z wyboru w związkach zawodowych w cza-
sie bezpłatnego urlopu udzielonego pracownikowi na ten cel;
5) zatrudnienia, jednak nie dłuższego niż 5 lat, licząc od ustania zatrudnienia na
kolei, jeżeli zatrudnienie na kolei ustało wskutek:
a) przejścia za zgodą kolejowej jednostki organizacyjnej do zatrudnienia w resor-
cie komunikacji niebędącego zatrudnieniem na kolei,
b) przejścia z zatrudnienia na kolei do zatrudnienia w urzędach naczelnych i cen-
tralnych organów administracji państwowej,
c) nawiązania stosunku pracy na podstawie wyboru,
d) przejścia za zgodą kolejowej jednostki organizacyjnej do zatrudnienia na kole-
jach użytku niepublicznego,
e) przejścia za zgodą kolejowej jednostki organizacyjnej do zatrudnienia w innych
resortach w celu zorganizowania lub budowy transportu kolejowego;
6) zatrudnienia, jednak nie dłuższego niż 5 lat, w jednostkach (komórkach) organi-
zacyjnych resortu komunikacji niebędących kolejowymi jednostkami organizacyjnymi,
90
ustawa 65-153.qxd 2008-01-30 17:17 Page 91
jeżeli nastąpiła zmiana tego zatrudnienia na zatrudnienie na kolei i jeżeli okres 5 lat
zatrudnienia w tych jednostkach nie podlega zaliczeniu na podstawie pkt 5 lit. a;
7) zatrudnienia w międzynarodowych organizacjach kolejowych i w zagranicz-
nych placówkach kolejowych po oddelegowaniu do tego zatrudnienia z zatrudnienia
na kolei;
8) wykonywania zatrudnienia za granicą przez specjalistów w czasie trwania sto-
sunku pracy z kolejową jednostką organizacyjną;
9) niewykonywania pracy na kolei, jeżeli za okresy te przysługuje wynagrodzenie
w wyniku przywrócenia do pracy albo odszkodowanie;
10) zatrudnienia na kolejach innych państw, pod warunkiem że pracownik po
tych okresach był zatrudniony na kolejach polskich.
Art. 45. [Inne okresy zaliczane do okresów zatrudnienia]
1. Za okresy zaliczane do okresów zatrudnienia na kolei uważa się okresy:
1) przerwy w pracy na kolei obejmującej okresy wymienione w art. 44 pkt 6 i 7;
2) zatrudnienia poza koleją w okresie po dniu 31 sierpnia 1939 r. do dnia 9 maja
1945 r. pracowników, którzy w dniu 31 sierpnia 1939 r. byli zatrudnieni na kolei i po
dniu 9 maja 1945 r. podjęli ponownie w Polsce zatrudnienie na kolei;
3) pobierania stypendium sportowego z tytułu wyczynowego uprawiania sportu,
wypłacanego przez kolejowy klub sportowy, jeżeli osoba pobierająca stypendium
przed okresem jego pobierania była zatrudniona na kolei.
2. Okresy działalności kombatanckiej, służby wojskowej oraz służby w:
1) Policji (Milicji Obywatelskiej),
2) Urzędzie Ochrony Państwa, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego i Agencji
Wywiadu, Służbie Kontrwywiadu Wojskowego i Służbie Wywiadu Wojskowego oraz
Centralnym Biurze Antykorupcyjnym (w organach bezpieczeństwa publicznego),
3) Straży Granicznej,
4) Służbie Więziennej,
5) Państwowej Straży Pożarnej,
6) Biurze Ochrony Rządu
traktuje się na równi z okresami zaliczalnymi do okresów zatrudnienia na kolei.
Rozdział 3
Przepisy szczególne dotyczące emerytury
dla niektórych ubezpieczonych urodzonych
po dniu 31 grudnia 1948 r., a przed dniem 1 stycznia 1969 r.
Art. 46. [Warunki]
1. Prawo do emerytury na warunkach określonych w art. 29, 32, 33 i 39 przysłu-
guje również ubezpieczonym urodzonym po dniu 31 grudnia 1948 r. a przed dniem
1 stycznia 1969 r., jeżeli spełniają łącznie następujące warunki:
91 91
ustawa 65-153.qxd 2008-01-30 17:17 Page 92
1) nie przystąpili do otwartego funduszu emerytalnego albo złożyli wniosek

o przekazanie środków zgromadzonych na rachunku w otwartym funduszu emery-
talnym, za pośrednictwem Zakładu, na dochody budżetu państwa;
2) warunki do uzyskania emerytury określone w tych przepisach spełnią do dnia
31 grudnia 2008 r.;
3) (uchylony).
2. Jeżeli ubezpieczony, o którym mowa w ust. 1, nie zawrze umowy o przystąpie-
niu do otwartego funduszu emerytalnego w terminie do dnia 31 grudnia 1999 r.,
uważa się, że ubezpieczony nie przystąpił do otwartego funduszu emerytalnego.
Odrębne przepisy określają zasady przechodzenia na emeryturę, bez względu na wiek,
nauczycieli urodzonych po dniu 31 grudnia 1948 r., a przed dniem 1 stycznia 1969 r.
Art. 50. [Prawo do emerytury kolejowej]
1. Prawo do emerytury kolejowej, o której mowa w art. 40, przysługuje pracowni-
kom kolejowym urodzonym po dniu 31 grudnia 1948 r., a przed dniem 1 stycznia
1969 r., jeżeli spełniają łącznie następujące warunki:
talnym, za pośrednictwem Zakładu, na dochody budżetu państwa;
2) warunki do uzyskania emerytury określone w tym przepisie spełnią do dnia
31 grudnia 2008 r.;
3) (uchylony).
2. Przepis art. 46 ust. 2 stosuje się odpowiednio.
Rozdział 3a
Emerytury górnicze
Art. 50a. [Warunki emerytury górniczej]
1. Górnicza emerytura przysługuje pracownikowi, który spełnia łącznie następują-
ce warunki:
1) ukończył 55 lat życia;
2) ma okres pracy górniczej wynoszący łącznie z okresami pracy równorzędnej co
najmniej 20 lat dla kobiet i 25 lat dla mężczyzn, w tym co najmniej 10 lat pracy gór-
niczej określonej w art. 50c ust. 1;
talnym, za pośrednictwem Zakładu, na dochody budżetu państwa.
92
ustawa 65-153.qxd 2008-01-30 17:17 Page 93
2. Wiek emerytalny wymagany od pracowników: kobiet mających co najmniej

20 lat, a mężczyzn co najmniej 25 lat pracy górniczej i równorzędnej, w tym co naj-
mniej 15 lat pracy górniczej, o której mowa w art. 50c ust. 1, wynosi 50 lat.
Art. 50b. [Ustalanie prawa do emerytury górniczej]
Przy ustalaniu prawa do emerytury górniczej uwzględnia się okresy pracy górni-
czej i pracy równorzędnej z pracą górniczą, będące okresami składkowymi lub nie-
składkowymi w rozumieniu ustawy, z tym że okresy pracy górniczej i pracy równo-
rzędnej z pracą górniczą uwzględnia się, jeżeli praca ta wykonywana była co naj-
mniej w połowie wymiaru czasu pracy.
Art. 50c. [Praca górnicza]
1. Za pracę górniczą uważa się zatrudnienie:
1) pod ziemią w kopalniach węgla, rud, kruszców, surowców ogniotrwałych, glin
szlachetnych, kaolinów, magnezytów, gipsu, anhydrytu, soli kamiennej i potasowej,
fosforytów oraz barytu;
2) pod ziemią i przy głębieniu szybów w przedsiębiorstwach budowy kopalń okre-
ślonych w pkt 1 oraz pod ziemią w przedsiębiorstwach i innych podmiotach wyko-
nujących dla tych kopalń roboty górnicze lub przy budowie szybów;
3) pod ziemią w przedsiębiorstwach montażowych, przedsiębiorstwach maszyn gór-
niczych, zakładach naprawczych i innych podmiotach wykonujących dla kopalń okre-
ślonych w pkt 1 podziemne roboty budowlano-montażowe, roboty przy naprawie ma-
szyn i wdrażaniu nowych urządzeń; pracownikom zatrudnionym w tych przedsiębior-
stwach, zakładach i innych podmiotach uznaje się za pracę górniczą te miesiące zatrud-
nienia, w których co najmniej połowę dniówek roboczych przepracowali pod ziemią;
4) na odkrywce w kopalniach siarki i węgla brunatnego przy ręcznym lub zmecha-
nizowanym urabianiu, ładowaniu oraz przewozie nadkładu i złoża, przy pomiarach
w zakresie miernictwa górniczego oraz przy bieżącej konserwacji agregatów i urzą-
dzeń wydobywczych, a także w kopalniach otworowych siarki oraz w przedsiębior-
stwach i innych podmiotach wykonujących roboty górnicze dla kopalń siarki i węgla
brunatnego, na stanowiskach określonych w drodze rozporządzenia przez ministra
właściwego do spraw zabezpieczenia społecznego, w porozumieniu z ministrem wła-
ściwym do spraw gospodarki i ministrem właściwym do spraw Skarbu Państwa;
5) pod ziemią na stanowiskach dozoru ruchu oraz kierownictwa ruchu kopalń,
przedsiębiorstw i innych podmiotów określonych w pkt 1–3, a także w kopalniach
siarki i węgla brunatnego oraz w przedsiębiorstwach i innych podmiotach, o których
mowa w pkt 4, na stanowiskach określonych w drodze rozporządzenia przez ministra
właściwego do spraw gospodarki, w porozumieniu z ministrem właściwym do spraw
Skarbu Państwa i ministrem właściwym do spraw zabezpieczenia społecznego;
6) w charakterze członków drużyn ratowniczych kopalń określonych w pkt 1 i 4,
mechaników sprzętu ratowniczego tych drużyn oraz w charakterze ratowników za-
wodowych w stacjach ratownictwa górniczego;
93 93
ustawa 65-153.qxd 2008-01-30 17:17 Page 94
7) na stanowiskach maszynistów wyciągowych na szybach oraz na stanowiskach

sygnalistów na nadszybiach szybów w kopalniach, przedsiębiorstwach i innych pod-
miotach określonych w pkt 1 i 2;
8) na stanowiskach pracy pod ziemią w nieczynnych kopalniach wymienionych
w pkt 1;
9) na stanowiskach instruktorów zawodu w górniczych polach szkoleniowych pod
ziemią oraz w kopalniach siarki i węgla brunatnego.
2. Za pracę równorzędną z pracą górniczą uważa się:
1) zatrudnienie na stanowiskach wymagających kwalifikacji inżyniera lub techni-
ka w zakresie górnictwa w urzędach górniczych, jeżeli zatrudnienie jest związane
z wykonywaniem czynności inspekcyjno-technicznych w kopalniach, przedsiębior-
stwach i innych podmiotach określonych w ust. 1 pkt 1–4, pod warunkiem uprzed-
niego przepracowania w kopalniach, przedsiębiorstwach i innych podmiotach okre-
ślonych w ust. 1 pkt 1–4 co najmniej 10 lat pod ziemią, na odkrywce w kopalniach
siarki lub węgla brunatnego, a także w kopalniach otworowych siarki albo na stano-
wiskach dozoru lub kierownictwa ruchu;
2) zatrudnienie przy innych pracach, nie dłuższe niż 5 lat, do których pracowni-
cy wykonujący prace określone w ust. 1 i w pkt 1 i 2 przeszli w związku z likwidacją
kopalni, zakładu górniczego, przedsiębiorstwa lub innego podmiotu, o którym mo-
wa w ust. 1 pkt 1–4.
3. Za pracowników zatrudnionych na stanowiskach wymagających kwalifikacji in-
żyniera lub technika w zakresie górnictwa w jednostkach organizacyjnych określo-
nych w ust. 2 pkt 1 uważa się osoby, które posiadają tytuł inżyniera lub technika i są
zatrudnione zgodnie z posiadanymi kwalifikacjami w zakresie górnictwa.
4. Okresy pracy górniczej wymienionej w ust. 1 pkt 1–4 wykonywanej za granicą
traktuje się na równi z okresami takiej pracy wykonywanej w kraju, jeżeli spełnione
są warunki określone w ustawie, wymagane do uwzględnienia tych okresów pracy
przy ustalaniu prawa do świadczeń.
Art. 50d. [Zaliczanie okresów pracy w wymiarze półtorakrotnym]
1. Przy ustalaniu prawa do górniczej emerytury pracownikom zatrudnionym pod
ziemią oraz w kopalniach siarki lub węgla brunatnego zalicza się w wymiarze półto-
rakrotnym następujące okresy pracy na obszarze Państwa Polskiego:
1) w przodkach bezpośrednio przy urabianiu i ładowaniu urobku oraz przy innych
pracach przodkowych, przy montażu, likwidacji i transporcie obudów, maszyn ura-
biających, ładujących i transportujących w przodkach oraz przy głębieniu szybów
i robotach szybowych;
2) w drużynach ratowniczych.
2. Okresy pracy wymienione w ust. 1 pkt 2 zalicza się w wymiarze półtorakrotnym
również tym pracownikom dozoru ruchu i kierownictwa ruchu kopalń, którzy pracu-
94
ustawa 65-153.qxd 2008-01-30 17:17 Page 95
ją przez co najmniej połowę dniówek roboczych w miesiącu pod ziemią, w kopal-

niach siarki lub w kopalniach węgla brunatnego.
3. Minister właściwy do spraw zabezpieczenia społecznego, w porozumieniu z mi-
nistrem właściwym do spraw gospodarki i ministrem właściwym do spraw Skarbu
Państwa, w drodze rozporządzenia, określa szczegółowo stanowiska pracy, na któ-
rych zatrudnienie zalicza się w myśl ust. 1 i 2 w wymiarze półtorakrotnym.
4. Minister właściwy do spraw gospodarki, w porozumieniu z ministrem właści-
wym do spraw Skarbu Państwa i ministrem właściwym do spraw zabezpieczenia spo-
łecznego, określa, w drodze rozporządzenia, zasady ewidencjonowania przez praco-
dawców okresów zatrudnienia na stanowiskach, na których okresy pracy górniczej
zalicza się w wymiarze półtorakrotnym przy ustalaniu prawa do górniczej emerytu-
ry, oraz na niektórych innych stanowiskach pracy górniczej.
Art. 50e. [Prawo do górniczej emerytury]
1. Prawo do górniczej emerytury, bez względu na wiek i zajmowane stanowisko,
przysługuje pracownikom, którzy pracę górniczą wykonywali pod ziemią stale
i w pełnym wymiarze czasu pracy przez okres wynoszący co najmniej 25 lat,
z uwzględnieniem ust. 2.
2. Do okresów pracy górniczej, o której mowa w ust. 1, zalicza się także okresy:
1) niezdolności do pracy z tytułu wypadku przy pracy albo z tytułu choroby zawo-
dowej, za które wypłacone zostało wynagrodzenie lub zasiłek chorobowy albo świad-
czenie rehabilitacyjne,
2) czasowego oddelegowania pracowników, o których mowa w art. 50c ust. 1 pkt 6,
do zawodowego pogotowia ratowniczego w Centralnej Stacji Ratownictwa Górnicze-
go S.A. w Bytomiu, w KGHM Polska Miedź S.A. Oddział Jednostka Ratownictwa
Górniczo-Hutniczego w Lubinie lub w okręgowych stacjach ratownictwa górniczego
– bezpośrednio poprzedzone pracą górniczą wykonywaną pod ziemią stale i w peł-
nym wymiarze czasu pracy, przypadające w czasie trwania stosunku pracy.
3. Prawo do emerytury, o której mowa w ust. 1, przysługuje pod warunkiem, że
pracownik nie przystąpił do otwartego funduszu emerytalnego albo złożył wniosek
talnym, za pośrednictwem Zakładu, na dochody budżetu państwa.
Rozdział 4
Ustalanie wysokości emerytur,
o których mowa w art. 27–50e
Art. 51. [Ustalanie wysokości górniczych emerytur]
1. Przy ustalaniu wysokości górniczych emerytur, o których mowa w art. 50a lub
50e, stosuje się, z zastrzeżeniem ust. 2, następujące przeliczniki:
1) 1,5 za każdy rok pracy górniczej wykonywanej pod ziemią stale i w pełnym wy-
miarze czasu pracy;
95 95
ustawa 65-153.qxd 2008-01-30 17:17 Page 96
2) 1,8 za każdy rok pracy, o której mowa w art. 50d;

3) 1,4 za każdy rok pracy w pełnym wymiarze czasu pracy, o której mowa w art. 50c
ust. 1 pkt 1–3 i 5–9, wykonywanej częściowo na powierzchni i częściowo pod ziemią;
4) 1,2 za każdy rok pracy, o której mowa w art. 50c ust. 1 pkt 4 i 5, wykonywanej
stale i w pełnym wymiarze czasu pracy na odkrywce w kopalniach siarki i węgla bru-
natnego, w kopalniach otworowych siarki oraz w przedsiębiorstwach i innych pod-
miotach wykonujących roboty górnicze dla kopalń siarki i węgla brunatnego.
2. Przy ustalaniu wysokości górniczych emerytur łączny okres pracy obliczony
z zastosowaniem przeliczników, o których mowa w ust. 1, uwzględnia się w wymia-
rze nie dłuższym niż 45 lat.
Art. 52. [Przeliczniki]
1. Przy ustalaniu wysokości emerytur innych niż określone w art. 51 stosuje się na-
stępujące przeliczniki:
1) 1,5 za każdy rok pracy górniczej wykonywanej pod ziemią stale i w pełnym wy-
miarze czasu pracy,
2) 1,8 za każdy rok pracy górniczej wykonywanej pod ziemią, o której mowa w art.
50d ust. 1,
pod warunkiem wykonywania takiej pracy co najmniej przez 5 lat, z zastrzeże-
niem ust. 2.
2. Przy ustalaniu wysokości emerytur łączny okres pracy obliczony z zastosowa-
niem przeliczników, o których mowa w ust. 1, uwzględnia się w wymiarze nie dłuż-
szym niż 40 lat.
Art. 53. [Wysokość emerytury]
1. Emerytura wynosi:
1) 24% kwoty bazowej, o której mowa w art. 19, z zastrzeżeniem ust. 3 i 4, oraz
2) po 1,3% podstawy jej wymiaru za każdy rok okresów składkowych,
3) po 0,7% podstawy jej wymiaru za każdy rok okresów nieskładkowych
– z uwzględnieniem art. 55.
2. Przy obliczaniu emerytury okresy, o których mowa w ust. 1 pkt 2 i 3, ustala się
z uwzględnieniem pełnych miesięcy.
3.7 Emeryturę, której podstawę wymiaru stanowi podstawa wymiaru świadczenia,
o którym mowa w art. 21 ust. 1 pkt 1 i ust. 2, oblicza się od tej samej kwoty bazowej, któ-
rą ostatnio przyjęto do ustalenia podstawy wymiaru, a następnie emeryturę podwyższa
się w ramach waloryzacji przypadających do dnia nabycia uprawnień do emerytury.
7
Na podstawie wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 24 kwietnia 2006 r. (Dz.U. Nr 75,
poz. 530) art. 53 ust. 3 jest zgodny z art. 2 i art. 32 Konstytucji RP.
96
ustawa 65-153.qxd 2008-01-30 17:17 Page 97
4.8 Przepisu ust. 3 nie stosuje się, jeżeli zainteresowany po nabyciu uprawnień do
świadczenia, którego podstawę wymiaru wskazał za podstawę wymiaru emerytury,
podlegał co najmniej przez 30 miesięcy ubezpieczeniu społecznemu lub ubezpiecze-
niom emerytalnemu i rentowym.
5. Przepisy ust. 3 i 4 stosuje się odpowiednio, jeżeli podstawę wymiaru emerytury
stanowi podstawa wymiaru emerytury przyjętej do obliczenia świadczenia przed-
emerytalnego.
Art. 54. [Kwota najniższej emerytury]
Emerytur, o których mowa w art. 28, nie podwyższa się do kwoty najniższej eme-
rytury.
Art. 54a. [Wysokość emerytury przyznawanej z urzędu]
1. Emeryturę, o której mowa w art. 27a, oblicza się zgodnie z art. 53 i 56.
2. Emerytura, o której mowa w art. 27a, nie może być niższa od pobieranej do-
tychczas renty z tytułu niezdolności do pracy.
Art. 55. [Kontynuowanie ubezpieczenia emerytalnego i rentowego po osiągnię-
ciu wieku emerytalnego]
Ubezpieczonemu spełniającemu warunki do uzyskania emerytury na podstawie
art. 27, który kontynuował ubezpieczenia emerytalne i rentowe po osiągnięciu prze-
widzianego w tym przepisie wieku emerytalnego i wystąpił z wnioskiem o przyzna-
nie emerytury po dniu 31 grudnia 2008 r., może być obliczona emerytura na podsta-
wie art. 26, jeżeli jest wyższa od obliczonej zgodnie z art. 53.
Art. 56. [Okresy pracy w gospodarstwie rolnym]
1. Osobie, której przy ustalaniu prawa do emerytury uwzględniono okresy pracy
w gospodarstwie rolnym określone w art. 10, oblicza się wysokość przysługującego
świadczenia jako część świadczenia obliczonego w myśl art. 53, z uwzględnieniem
okresów pracy w gospodarstwie rolnym, proporcjonalnie do udziału okresów skład-
kowych i nieskładkowych w okresie stanowiącym sumę okresów składkowych, nie-
składkowych i uwzględnionych okresów pracy w gospodarstwie rolnym.
2. Przepisu ust. 1 nie stosuje się do osoby, która udowodniła co najmniej: 20 lat
– kobieta lub 25 lat – mężczyzna okresów składkowych albo okresów składkowych
uzupełnionych okresami nieskładkowymi w rozmiarze nie większym niż określony
w art. 5 ust. 2, lecz wysokość przysługującej jej emerytury oblicza się w myśl art. 53,
z uwzględnieniem okresów składkowych i nieskładkowych, bez uwzględnienia okre-
sów pracy w gospodarstwie rolnym.
8
97 97
ustawa 65-153.qxd 2008-01-30 17:17 Page 98
3. Świadczenie, którego wysokość ustalono w myśl ust. 1 lub 2, zwiększa się

o kwotę odpowiadającą części składkowej emerytury ustalonej według zasad wymia-
ru określonych w przepisach o ubezpieczeniu społecznym rolników, z uwzględnie-
niem całego udowodnionego okresu pracy w gospodarstwie rolnym, z tym że okresy
prowadzenia gospodarstwa rolnego lub pracy w gospodarstwie rolnym – bez podle-
gania innemu ubezpieczeniu społecznemu – po ukończeniu 16 roku życia, przypada-
jące przed dniem 1 lipca 1977 r., uwzględnia się, jeżeli przypadają nie wcześniej niż
25 lat przed ustaleniem prawa do emerytury.
4. Jeżeli okresy składkowe i nieskładkowe nie zostały uzupełnione okresami wymie-
nionymi w art. 10, emerytura ulega zwiększeniu za okres opłacania składek na Fun-
dusz Emerytalny Rolników, Fundusz Ubezpieczenia Społecznego Rolników i ubezpie-
czenie emerytalno-rentowe rolników. Zwiększenie to ustala się według zasad wymia-
ru przewidzianych dla części składkowej w przepisach, o których mowa w ust. 3.
5.9 Zwiększenie, o którym mowa w ust. 4, nie przysługuje osobie mającej ustalone pra-
wo do emerytury lub renty na podstawie przepisów o ubezpieczeniu społecznym rolników.
6. Zwiększenie, o którym mowa w ust. 4, przyznaje się na wniosek zainteresowa-
nego.
7. Emerytury, o których mowa w ust. 1–4, wypłaca się z Funduszu, z tym że kosz-
ty tych emerytur podlegają odpowiedniej refundacji:
1) w części odpowiadającej zwiększeniu o część składkową w wysokości obliczo-
nej zgodnie z ust. 3 i 4 – z funduszu emerytalno-rentowego określonego w przepi-
sach o ubezpieczeniu społecznym rolników;
2) w części odpowiadającej podwyższeniu do kwoty najniższej emerytury
– z budżetu państwa.
DZIAŁ III
Renty z tytułu niezdolności do pracy i renta rodzinna
Rozdział 1
Renta z tytułu niezdolności do pracy
Art. 57. [Warunki]
1. Renta z tytułu niezdolności do pracy przysługuje ubezpieczonemu, który speł-
nił łącznie następujące warunki:
1) jest niezdolny do pracy;
9
Na podstawie wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 13 grudnia 2007 r. (Dz.U. Nr 242,
poz. 1779) art. 56 ust. 5 jest zgodny z art. 67 ust. 1 i art. 32 ust. 1 i 2 Konstytucji RP oraz
nie jest niezgodny z art. 2 i art. 31 ust. 3 Konstytucji RP.
98
ustawa 65-153.qxd 2008-01-30 17:17 Page 99
Dział III. Renty z tytułu niezdolności do pracy i renta rodzinna
2)10 ma wymagany okres składkowy i nieskładkowy;

3) niezdolność do pracy powstała w okresach, o których mowa w art. 6 ust. 1
pkt 1 i 2, pkt 3 lit. b, pkt 4, 6, 7 i 9, ust. 2 pkt 1, 3–8 i 9 lit. a, pkt 10 lit. a, pkt 11–12,
13 lit. a, pkt 14 lit. a i pkt 15–17 oraz art. 7 pkt 1–4, 5 lit. a, pkt 6 i 12, albo nie póź-
niej niż w ciągu 18 miesięcy od ustania tych okresów.
2. Przepisu ust. 1 pkt 3 nie stosuje się do ubezpieczonego, który udowodnił okres
składkowy i nieskładkowy wynoszący co najmniej 20 lat dla kobiety lub 25 lat dla
mężczyzny oraz jest całkowicie niezdolny do pracy.
Art. 57a. [Niezdolność do pracy spowodowana wypadkiem w drodze do pracy
lub z pracy]
Warunek określony w art. 57 ust. 1 pkt 2 nie jest wymagany od ubezpieczonego, które-
go niezdolność do pracy jest spowodowana wypadkiem w drodze do pracy lub z pracy.
Art. 57b. [Wypadek w drodze do pracy lub z pracy]
1. Za wypadek w drodze do pracy lub z pracy uważa się nagłe zdarzenie wywoła-
ne przyczyną zewnętrzną, które nastąpiło w drodze do lub z miejsca wykonywania
zatrudnienia lub innej działalności stanowiącej tytuł ubezpieczenia rentowego, jeże-
li droga ta była najkrótsza i nie została przerwana. Jednakże uważa się, że wypadek
nastąpił w drodze do pracy lub z pracy, mimo że droga została przerwana, jeżeli
przerwa była życiowo uzasadniona i jej czas nie przekraczał granic potrzeby, a także
wówczas, gdy droga, nie będąc drogą najkrótszą, była dla ubezpieczonego, ze wzglę-
dów komunikacyjnych, najdogodniejsza.
2. Za drogę do pracy lub z pracy uważa się oprócz drogi z domu do pracy lub
z pracy do domu również drogę do miejsca lub z miejsca:
1) innego zatrudnienia lub innej działalności stanowiącej tytuł ubezpieczenia ren-
towego;
2) zwykłego wykonywania funkcji lub zadań zawodowych albo społecznych;
3) zwykłego spożywania posiłków;
4) odbywania nauki lub studiów.
3. Ustalenia okoliczności i przyczyn wypadku w drodze do pracy lub z pracy doko-
nują w karcie wypadku w drodze do pracy lub z pracy pracodawcy w stosunku do ubez-
pieczonych, będących pracownikami, a w stosunku do pozostałych ubezpieczonych
podmioty określone w art. 5 ust. 1 ustawy z dnia 30 października 2002 r. o ubezpiecze-
niu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (Dz.U. Nr 199,
poz. 1673 i Nr 241, poz. 2074 oraz z 2003 r. Nr 83, poz. 760 i Nr 223, poz. 2217).
10
Na podstawie wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 7 września 2004 r. (Dz.U. Nr 204,
poz. 2090) art. 57 ust. 1 pkt 2 jest zgodny z art. 2, art. 31 ust. 3 i art. 67 Konstytucji RP.
99 99
ustawa 65-153.qxd 2008-01-30 17:17 Page 100
4. Minister właściwy do spraw zabezpieczenia społecznego określi, w drodze roz-

porządzenia, szczegółowe zasady, tryb uznawania zdarzenia za wypadek w drodze
do pracy lub z pracy, sposób jego dokumentowania, wzór karty wypadku w drodze
do pracy lub z pracy oraz termin jej sporządzania, biorąc pod uwagę konieczność za-
pewnienia jednolitości sposobu informowania o zaistnieniu wypadku.
Art. 58. [Spełnienie warunku posiadania wymaganego okresu składkowego]
1. Warunek posiadania wymaganego okresu składkowego i nieskładkowego,
w myśl art. 57 ust. 1 pkt 2, uważa się za spełniony, gdy ubezpieczony osiągnął okres
składkowy i nieskładkowy wynoszący łącznie co najmniej:
1) 1 rok – jeżeli niezdolność do pracy powstała przed ukończeniem 20 lat;
2) 2 lata – jeżeli niezdolność do pracy powstała w wieku powyżej 20 do 22 lat;
5)11 5 lat – jeżeli niezdolność do pracy powstała w wieku powyżej 30 lat.
2.12 Okres, o którym mowa w ust. 1 pkt 5, powinien przypadać w ciągu ostatniego
dziesięciolecia przed zgłoszeniem wniosku o rentę lub przed dniem powstania nie-
zdolności do pracy; do tego dziesięcioletniego okresu nie wlicza się okresów pobie-
rania renty z tytułu niezdolności do pracy, renty szkoleniowej lub renty rodzinnej.
3. Jeżeli ubezpieczony nie osiągnął okresu składkowego i nieskładkowego, o którym
mowa w ust. 1, warunek posiadania wymaganego okresu uważa się za spełniony, gdy
ubezpieczony został zgłoszony do ubezpieczenia przed ukończeniem 18 lat albo w cią-
gu 6 miesięcy po ukończeniu nauki w szkole ponadpodstawowej, ponadgimnazjalnej
lub w szkole wyższej oraz do dnia powstania niezdolności do pracy miał, bez przerwy
lub z przerwami nieprzekraczającymi 6 miesięcy, okresy składkowe i nieskładkowe.
Art. 59. [Renta stała i okresowa]
1. Osobie, która spełniła warunki określone w art. 57, przysługuje:
1) renta stała – jeżeli niezdolność do pracy jest trwała;
2) renta okresowa – jeżeli niezdolność do pracy jest okresowa.
2. Renta okresowa przysługuje przez okres wskazany w decyzji organu rentowego.
Art. 60. [Przekwalifikowanie zawodowe]
1. Osobie spełniającej warunki określone w art. 57, w stosunku do której orzeczo-
no celowość przekwalifikowania zawodowego ze względu na niezdolność do pracy
11
poz. 2090) art. 58 ust. 1 pkt 5 jest zgodny z art. 2, art. 31 ust. 3 i art. 67 Konstytucji RP.
12
poz. 2090) art. 58 ust. 2 jest zgodny z art. 2, art. 31 ust. 3 i art. 67 Konstytucji RP.
100
ustawa 65-153.qxd 2008-01-30 17:17 Page 101
w dotychczasowym zawodzie, przysługuje renta szkoleniowa przez okres 6 miesięcy,

z zastrzeżeniem ust. 2 i 4.
2. Okres 6 miesięcy, o którym mowa w ust. 1, ulega wydłużeniu na czas niezbęd-
ny do przekwalifikowania zawodowego, nie dłużej niż o 30 miesięcy.
3. Przedłużenie prawa do renty, o którym mowa w ust. 2, następuje na podstawie
wniosku starosty.
4. Okres 6 miesięcy, o którym mowa w ust. 1, może ulec skróceniu, jeżeli przed
upływem tego okresu starosta zawiadomi organ rentowy:
1) o braku możliwości przekwalifikowania do innego zawodu;
2) o tym, że osoba zainteresowana nie poddaje się przekwalifikowaniu zawodowemu.
Art. 61. [Przywrócenie prawa do renty]
Prawo do renty, które ustało z powodu ustąpienia niezdolności do pracy, podlega
przywróceniu, jeżeli w ciągu 18 miesięcy od ustania prawa do renty ubezpieczony po-
nownie stał się niezdolny do pracy.
Art. 62. [Renta dla osoby całkowicie niezdolnej do pracy]
1. Renta dla osoby całkowicie niezdolnej do pracy wynosi:
1) 24% kwoty bazowej, o której mowa w art. 19, oraz
2) po 1,3% podstawy jej wymiaru za każdy rok okresów składkowych;
3) po 0,7% podstawy jej wymiaru za każdy rok okresów nieskładkowych;
4) po 0,7% podstawy jej wymiaru za każdy rok okresu brakującego do pełnych
25 lat okresów składkowych oraz nieskładkowych, przypadających od dnia zgłosze-
nia wniosku o rentę do dnia, w którym rencista ukończyłby 60 lat.
1a. Przy obliczaniu wysokości renty przepisy art. 53 ust. 3–5 stosuje się odpowied-
nio.
2. Renta dla osoby częściowo niezdolnej do pracy wynosi 75% renty dla osoby cał-
kowicie niezdolnej do pracy.
3. Przy obliczaniu renty okresy, o których mowa w ust. 1 pkt 2–4, ustala się
z uwzględnieniem pełnych miesięcy.
Art. 63. [Wysokość renty z uwzględnieniem okresów pracy w gospodarstwie rol-
nym]
1. Osobie, której przy ustalaniu prawa do renty z tytułu niezdolności do pracy
uwzględniono okresy pracy w gospodarstwie rolnym wymienione w art. 10 ust. 1
pkt 1, wysokość tej renty oblicza się z uwzględnieniem liczby lat i miesięcy tych okre-
sów, w wymiarze przyjętym do ustalenia prawa do renty.
2. Renty, o których mowa w ust. 1, wypłaca się z Funduszu, z tym że koszty tych
rent podlegają odpowiedniej refundacji:
1) w części odpowiadającej uwzględnionym okresom pracy w gospodarstwie rol-
nym – z funduszu emerytalno-rentowego określonego w przepisach o ubezpieczeniu
społecznym rolników;
101 101
ustawa 65-153.qxd 2008-01-30 17:17 Page 102
2) w części odpowiadającej podwyższeniu do kwoty świadczenia najniższego

Art. 64. [Renta szkoleniowa]
1. Renta szkoleniowa wynosi 75% podstawy wymiaru renty.
2. Renta szkoleniowa nie może być niższa niż najniższa renta dla osoby częścio-
wo niezdolnej do pracy.
3. Renta szkoleniowa nie przysługuje w razie osiągania przychodu z tytułu działal-
ności, o której mowa w art. 104 ust. 1–4, bez względu na wysokość tego przychodu.
Rozdział 2
Renta rodzinna
Art. 65. [Renta rodzinna]
1. Renta rodzinna przysługuje uprawnionym członkom rodziny osoby, która
w chwili śmierci miała ustalone prawo do emerytury lub renty z tytułu niezdolności
do pracy lub spełniała warunki wymagane do uzyskania jednego z tych świadczeń.
2. Przy ocenie prawa do renty przyjmuje się, że osoba zmarła była całkowicie nie-
zdolna do pracy.
3. (uchylony).
Art. 66. [Renta rodzinna]
Renta rodzinna przysługuje także uprawnionym członkom rodziny osoby, która
w chwili śmierci pobierała zasiłek przedemerytalny lub świadczenie przedemerytal-
ne. W takim przypadku przyjmuje się, że osoba zmarła spełniała warunki do uzyska-
nia renty z tytułu całkowitej niezdolności do pracy.
Art. 67. [Osoby uprawnione do renty rodzinnej]
1. Do renty rodzinnej uprawnieni są następujący członkowie rodziny spełniający
warunki określone w art. 68–71:
1) dzieci własne, dzieci drugiego małżonka oraz dzieci przysposobione;
2) przyjęte na wychowanie i utrzymanie przed osiągnięciem pełnoletności wnuki,
rodzeństwo i inne dzieci, w tym również w ramach rodziny zastępczej;
3) małżonek (wdowa i wdowiec);
4) rodzice.
2. Za rodziców w rozumieniu ustawy uważa się również ojczyma i macochę oraz
osoby przysposabiające.
Art. 68. [Uprawnienia dzieci]
1. Dzieci własne, dzieci drugiego małżonka i dzieci przysposobione mają prawo
do renty rodzinnej:
1) do ukończenia 16 lat;
2) do ukończenia nauki w szkole, jeżeli przekroczyły 16 lat życia, nie dłużej jed-
nak niż do osiągnięcia 25 lat życia, albo
102
ustawa 65-153.qxd 2008-01-30 17:17 Page 103
3) bez względu na wiek, jeżeli stały się całkowicie niezdolne do pracy oraz do sa-
modzielnej egzystencji lub całkowicie niezdolne do pracy w okresie, o którym mowa
w pkt 1 lub 2.
2. Jeżeli dziecko osiągnęło 25 lat życia, będąc na ostatnim roku studiów w szkole
wyższej, prawo do renty rodzinnej przedłuża się do zakończenia tego roku studiów.
Art. 69. [Uprawnienia osób przyjętych na wychowanie i utrzymanie]
Przyjęte na wychowanie i utrzymanie wnuki, rodzeństwo i inne dzieci, o których
mowa w art. 67 ust. 1 pkt 2, mają prawo do renty rodzinnej, jeżeli spełniają warun-
ki określone w art. 68, a ponadto:
1) zostały przyjęte na wychowanie i utrzymanie co najmniej na rok przed śmier-
cią ubezpieczonego (emeryta lub rencisty), chyba że śmierć była następstwem wy-
padku, oraz
2) nie mają prawa do renty po zmarłych rodzicach, a gdy rodzice żyją, jeżeli:
a) nie mogą zapewnić im utrzymania albo
b) ubezpieczony (emeryt lub rencista) lub jego małżonek był ich opiekunem usta-
nowionym przez sąd.
Art. 70. [Uprawnienia wdowy]
1. Wdowa ma prawo do renty rodzinnej, jeżeli:
1) w chwili śmierci męża osiągnęła wiek 50 lat lub była niezdolna do pracy albo
2) wychowuje co najmniej jedno z dzieci, wnuków lub rodzeństwa uprawnione do
renty rodzinnej po zmarłym mężu, które nie osiągnęło 16 lat, a jeżeli kształci się
w szkole – 18 lat życia, lub jeżeli sprawuje pieczę nad dzieckiem całkowicie niezdol-
nym do pracy oraz do samodzielnej egzystencji lub całkowicie niezdolnym do pracy,
uprawnionym do renty rodzinnej.
2. Prawo do renty rodzinnej nabywa również wdowa, która osiągnęła wiek 50 lat
lub stała się niezdolna do pracy po śmierci męża, nie później jednak niż w ciągu
5 lat od jego śmierci lub od zaprzestania wychowywania osób wymienionych
w ust. 1 pkt 2.
3. Małżonka rozwiedziona lub wdowa, która do dnia śmierci męża nie pozostawa-
ła z nim we wspólności małżeńskiej, ma prawo do renty rodzinnej, jeżeli oprócz speł-
nienia warunków określonych w ust. 1 lub 2 miała w dniu śmierci męża prawo do ali-
mentów z jego strony ustalone wyrokiem lub ugodą sądową.
4. Wdowa niespełniająca warunków do renty rodzinnej określonych w ust. 1
lub 2 i niemająca niezbędnych źródeł utrzymania ma prawo do okresowej renty ro-
dzinnej:
1) przez okres jednego roku od chwili śmierci męża;
2) w okresie uczestniczenia w zorganizowanym szkoleniu mającym na celu uzy-
skanie kwalifikacji do wykonywania pracy zarobkowej, nie dłużej jednak niż przez
2 lata od chwili śmierci męża.
103 103
ustawa 65-153.qxd 2008-01-30 17:17 Page 104
5. Przepisy ust. 1–4 stosuje się odpowiednio do wdowca.

Art. 71. [Uprawnienia rodziców]
Rodzice mają prawo do renty rodzinnej, jeżeli:
1) ubezpieczony (emeryt lub rencista) bezpośrednio przed śmiercią przyczyniał
się do ich utrzymania;
2) spełniają odpowiednio warunki określone dla wdowy i wdowca w art. 70
ust. 1 i 2 oraz, co do wieku, również w art. 70 ust. 5.
Art. 72. [Ustanie prawa do renty rodzinnej]
W razie ustania prawa do renty rodzinnej z powodu ustąpienia niezdolności do
pracy stosuje się odpowiednio przepis art. 61.
Art. 73. [Wysokość renty rodzinnej]
1. Renta rodzinna wynosi:
1) dla jednej osoby uprawnionej – 85% świadczenia, które przysługiwałoby zmar-
łemu;
2) dla dwóch osób uprawnionych – 90% świadczenia, które przysługiwałoby zmarłemu;
3) dla trzech lub więcej osób uprawnionych – 95% świadczenia, które przysługi-
wałoby zmarłemu.
2. Za kwotę świadczenia, które przysługiwałoby zmarłemu, uważa się kwotę eme-
rytury, z zastrzeżeniem ust. 3, lub renty z tytułu całkowitej niezdolności do pracy.
3. Jeżeli emerytura zmarłego została obliczona wraz ze zwiększeniami, o których
mowa w art. 56 ust. 3 i 4, rentę rodzinną oblicza się jako procent świadczenia zmar-
łego w wysokości pomniejszonej o te zwiększenia, odpowiednio do liczby uprawnio-
nych do renty. Tak obliczoną rentę rodzinną uzupełnia się do wysokości uwzględnia-
jącej 50% zwiększenia, które przysługiwałoby zmarłemu.
4. Przepis ust. 3 stosuje się odpowiednio do obliczania renty rodzinnej po osobach
mających ustalone prawo do emerytury lub renty z tytułu niezdolności do pracy na
podstawie przepisów, o których mowa w art. 195.
5. Renty rodzinne wypłaca się z Funduszu, z tym że koszty tych rent podlegają od-
powiedniej refundacji:
1) w części odpowiadającej zwiększeniu, o którym mowa w ust. 3 i 4, oraz w czę-
ści odpowiadającej okresom pracy w gospodarstwie rolnym uwzględnionym w myśl
art. 63 ust. 1 – z funduszu emerytalno-rentowego określonego w przepisach o ubez-
pieczeniu społecznym rolników;
2) w części odpowiadającej podwyższeniu do kwoty świadczenia najniższego
Art. 74. [Łączna renta rodzinna]
1. Wszystkim uprawnionym członkom rodziny przysługuje jedna łączna renta ro-
dzinna, z uwzględnieniem ust. 2–4.
104
ustawa 65-153.qxd 2008-01-30 17:17 Page 105
Dział IV. Dodatki do emerytur i rent
2. Renta rodzinna podlega podziałowi na równe części między uprawnionych.

3. W razie ujawnienia okoliczności powodujących konieczność dokonania podzia-
łu renty rodzinnej po raz pierwszy lub zmiany warunków dotychczasowego podzia-
łu renty ze względu na zmianę liczby osób uprawnionych organ rentowy dokonuje
podziału świadczenia od miesiąca ujawnienia tych okoliczności. Przepisy art. 129
ust. 1 i 2 stosuje się odpowiednio.
4. W razie ujawnienia okoliczności powodujących ustanie podziału renty rodzin-
nej przepis art. 133 stosuje się odpowiednio.
DZIAŁ IV
Dodatki do emerytur i rent
Art. 75. [Dodatek pielęgnacyjny]
1. Dodatek pielęgnacyjny przysługuje osobie uprawnionej do emerytury lub renty,
jeżeli osoba ta została uznana za całkowicie niezdolną do pracy oraz do samodziel-
nej egzystencji albo ukończyła 75 lat życia, z zastrzeżeniem ust. 4.
2. Dodatek pielęgnacyjny wynosi 153,19 zł13 miesięcznie.
3. Kwotę dodatku, o którym mowa w ust. 2, podwyższa się przy zastosowaniu
wskaźnika waloryzacji emerytur i rent od miesiąca, w którym przeprowadzana jest
waloryzacja.
4. Osobie uprawnionej do emerytury lub renty przebywającej w zakładzie opie-
kuńczo-leczniczym lub w zakładzie pielęgnacyjno-opiekuńczym dodatek pielęgnacyj-
ny nie przysługuje, chyba że przebywa poza tą placówką przez okres dłuższy niż 2 ty-
godnie w miesiącu.
Art. 76. [Dodatek dla sierot zupełnych]
1. Jeżeli do renty rodzinnej uprawniona jest sierota zupełna, przysługuje jej doda-
tek dla sierot zupełnych.
2. Dodatek, o którym mowa w ust. 1, wynosi 287,93 zł14 miesięcznie.
3. Kwotę dodatku, o którym mowa w ust. 2, podwyższa się przy zastosowaniu wskaź-
nika waloryzacji emerytur i rent od miesiąca, w którym przeprowadzana jest waloryzacja.
13
Kwota ustalona na podstawie ust. 2 pkt 1 komunikatu Prezesa Zakładu Ubezpieczeń Spo-
łecznych z dnia 13 lutego 2006 r. w sprawie kwoty najniższej emerytury i renty, dodatku pie-
lęgnacyjnego i dodatku dla sierot zupełnych oraz kwot maksymalnych zmniejszeń emerytur
i rent (M.P. Nr 12, poz. 166). Obowiązuje od 1 marca 2006 r.
14
105
ustawa 65-153.qxd 2008-01-30 17:17 Page 106
DZIAŁ V
Zasiłek pogrzebowy
Art. 77. [Zasiłek pogrzebowy]
1. Zasiłek pogrzebowy przysługuje w razie śmierci:
1) ubezpieczonego;
2) osoby pobierającej emeryturę lub rentę;
3) osoby, która w dniu śmierci nie miała ustalonego prawa do emerytury lub ren-
ty, lecz spełniała warunki do jej uzyskania i pobierania;
4) członka rodziny osoby wymienionej w pkt 1 i 2.
2. Członkami rodziny, o których mowa w ust. 1 pkt 4, są osoby wymienione
w art. 67, z tym że od wnuków i rodzeństwa nie wymaga się spełnienia warunku przy-
jęcia na wychowanie i utrzymanie przed osiągnięciem pełnoletności.
3. Zasiłek pogrzebowy przysługuje również w razie śmierci ubezpieczonego po
ustaniu ubezpieczenia, jeżeli śmierć nastąpiła w okresie pobierania zasiłku chorobo-
wego, świadczenia rehabilitacyjnego lub zasiłku macierzyńskiego.
4. Zasiłek pogrzebowy przysługuje tylko z jednego tytułu.
Art. 78. [Osoba uprawniona]
1. Zasiłek pogrzebowy przysługuje osobie, która pokryła koszty pogrzebu.
2. Zasiłek pogrzebowy przysługuje również pracodawcy, domowi pomocy społecz-
nej, gminie, powiatowi, osobie prawnej kościoła lub związku wyznaniowego, jeżeli
pokryły koszty pogrzebu.
3. W razie poniesienia kosztów pogrzebu przez więcej niż jedną osobę lub pod-
miot, o którym mowa w ust. 2, zasiłek pogrzebowy ulega podziałowi między te oso-
by lub podmioty – proporcjonalnie do poniesionych kosztów pogrzebu.
Art. 79. [Udokumentowane koszty pogrzebu]
1. W razie poniesienia kosztów pogrzebu przez inną osobę niż wymieniona
w art. 77 ust. 1 pkt 4, pracodawcę, dom pomocy społecznej, gminę, powiat, oso-
bę prawną kościoła lub związku wyznaniowego, zasiłek pogrzebowy przysługuje
w wysokości udokumentowanych kosztów pogrzebu, nie wyższej jednak niż okre-
ślona w art. 80.
2. Jeżeli pogrzeb organizowany był na koszt Państwa, organizacji politycznej lub
społecznej, lecz osoby, o których mowa w art. 77 ust. 1 pkt 4, poniosły również część
jego kosztów, przysługuje im zasiłek w wysokości określonej w art. 80.
Art. 80. [Wysokość zasiłku]
1. Zasiłek pogrzebowy przysługuje w wysokości 200% przeciętnego wynagro-
dzenia obowiązującego w dniu śmierci osoby, której koszty pogrzebu zostały po-
niesione.
106
ustawa 65-153.qxd 2008-01-30 17:17 Page 107
Dział VI. Świadczenia przyznawane w szczególnym trybie
2. Kwotę, o której mowa w ust. 1, ustala się miesięcznie, poczynając od trzeciego

miesiąca kalendarzowego kwartału, na okres 3 miesięcy, na podstawie przeciętnego
wynagrodzenia z poprzedniego kwartału.
3. Kwotę zasiłku pogrzebowego ogłasza Prezes Zakładu w formie komunikatu ogła-
szanego w Dzienniku Urzędowym Rzeczypospolitej Polskiej „Monitor Polski” w ter-
minie do 14 dnia roboczego drugiego miesiąca każdego kwartału kalendarzowego.
Art. 81. [Wygaśnięcie prawa do zasiłku]
Prawo do zasiłku pogrzebowego wygasa w razie niezgłoszenia wniosku o jego
przyznanie w okresie 12 miesięcy od dnia śmierci osoby, po której zasiłek przysłu-
guje.
DZIAŁ VI
Świadczenia przyznawane
w szczególnym trybie
Art. 82. [Uprawnienia Prezesa Rady Ministrów]
1.15 Prezes Rady Ministrów w szczególnie uzasadnionych przypadkach może przy-
znać emeryturę lub rentę na warunkach i w wysokości innej niż określone w ustawie.
2. Prezes Rady Ministrów przedstawia Sejmowi Rzeczypospolitej Polskiej w termi-
nie do dnia 31 stycznia każdego roku kalendarzowego informację o przyznanych
w roku poprzedzającym emeryturach i rentach na podstawie ust. 1.
Art. 83. [Uprawnienia Prezesa ZUS]
1. Ubezpieczonym oraz pozostałym po nich członkom rodziny, którzy wskutek
szczególnych okoliczności nie spełniają warunków wymaganych w ustawie do uzy-
skania prawa do emerytury lub renty, nie mogą – ze względu na całkowitą niezdol-
ność do pracy lub wiek – podjąć pracy lub działalności objętej ubezpieczeniem spo-
łecznym i nie mają niezbędnych środków utrzymania, Prezes Zakładu może przy-
znać w drodze wyjątku świadczenia w wysokości nieprzekraczającej odpowiednich
świadczeń przewidzianych w ustawie.
1a. Przepisy art. 24a i 27a stosuje się odpowiednio do rent z tytułu niezdolności
do pracy przyznanych w trybie określonym w ust. 1.
2. Przepis art. 82 ust. 2 stosuje się odpowiednio.
Art. 84. [Finansowanie z budżetu]
Świadczenia, o których mowa w art. 82 i 83, finansowane są z budżetu państwa.
15
Nr 193, poz. 1429) art. 82 ust. 1 jest zgodny z art. 2 i art. 32 ust. 1 Konstytucji RP oraz nie
jest niezgodny z art. 67 ust. 1 Konstytucji RP.
107
ustawa 65-153.qxd 2008-01-30 17:17 Page 108
DZIAŁ VII
Przepisy wspólne dotyczące wysokości świadczeń
Rozdział 1
Dolna i górna granica wysokości świadczeń
Art. 85. [Kwoty najniższej renty]
1. Kwoty najniższej renty z tytułu niezdolności do pracy wynoszą:
1) 597,46 zł16 miesięcznie – dla osób całkowicie niezdolnych do pracy;
2) 459,57 zł17 miesięcznie – dla osób częściowo niezdolnych do pracy.
2. Kwota najniższej emerytury, z zastrzeżeniem art. 24a ust. 6, art. 54, 54a
ust. 2 oraz art. 87, oraz renty rodzinnej wynosi 597,46 zł18 miesięcznie.
3. Kwoty najniższych świadczeń, o których mowa w ust. 1 i 2, podwyższa się przy
zastosowaniu wskaźnika waloryzacji, o którym mowa w art. 89–94.
4. Świadczenia ustalone w kwotach niższych niż określone w ust. 1–3, w tym tak-
że świadczenia ustalone wraz ze zwiększeniami, o których mowa w art. 56
ust. 3 i 4 oraz w art. 73 ust. 3 i 4, podwyższa się do tych kwot z urzędu, a jeżeli ich
wypłata była wstrzymana – po wznowieniu wypłaty.
5. Przepis ust. 4 stosuje się do świadczeń przyznanych zgodnie z postanowienia-
mi umów międzynarodowych ubezpieczonym zamieszkałym w Polsce, w taki spo-
sób, aby suma świadczenia przyznanego na podstawie ustawy i świadczenia zagra-
nicznego nie była niższa od kwoty świadczeń określonych w ust. 1–3.
6. Emerytury przysługującej z Funduszu nie podwyższa się do kwoty najniższej eme-
rytury, jeżeli przysługuje ona osobie, która ma ustalone prawo do emerytury wojskowej
obliczonej według zasad określonych w art. 15a ustawy z dnia 10 grudnia 1993 r. o za-
opatrzeniu emerytalnym żołnierzy zawodowych oraz ich rodzin (Dz.U. z 2004 r. Nr 8,
16
17
18
108
ustawa 65-153.qxd 2008-01-30 17:17 Page 109
Dział VII. Przepisy wspólne dotyczące wysokości świadczeń
poz. 66, z późn. zm.) lub do emerytury policyjnej obliczonej według zasad określonych
w art. 15a ustawy z dnia 18 lutego 1994 r. o zaopatrzeniu emerytalnym funkcjonariu-
szy Policji, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu, Służby Kontr-
cyjnego, Straży Granicznej, Biura Ochrony Rządu, Państwowej Straży Pożarnej i Służ-
by Więziennej oraz ich rodzin (Dz.U. z 2004 r. Nr 8, poz. 67, z późn. zm.).
Art. 86. [Kwota maksymalna]
1. Kwota emerytury lub renty wraz ze zwiększeniami, o których mowa w art. 56
ust. 3 i 4 lub w art. 73 ust. 3 i 4, nie może przekraczać 100% podstawy wymiaru eme-
rytury lub renty.
2. Ograniczenie wysokości świadczeń do 100% podstawy ich wymiaru nie dotyczy
rent i emerytury w wysokości określonej w art. 85.
3. Do świadczeń ustalonych w myśl art. 23 w kwotach najniższych nie przysługu-
ją zwiększenia, o których mowa w art. 56 ust. 3 i 4 oraz w art. 73 ust. 3 i 4.
Art. 87. [Kwota minimalna]
1. W przypadku gdy emerytura przysługująca z Funduszu określona w art. 26 łącz-
nie z emeryturą dożywotnią z zakładu emerytalnego jest niższa niż kwota, o której
mowa w art. 85 ust. 2 i 3, emeryturę przysługującą z Funduszu podwyższa się w ta-
ki sposób, aby suma tych świadczeń nie była niższa od tej kwoty, o ile ubezpieczony:
1) mężczyzna – ukończył 65 lat życia i ma okres składkowy i nieskładkowy wyno-
szący co najmniej 25 lat,
2) kobieta – ukończyła 60 lat życia i ma okres składkowy i nieskładkowy wynoszą-
cy co najmniej 20 lat,
z uwzględnieniem ust. 3–7. Przepisy art. 5 ust. 2 stosuje się odpowiednio.
2. Podwyższenie, o którym mowa w ust. 1, podlega refundacji z budżetu państwa.
3. Przy obliczaniu okresów składkowych przypadających po dniu wejścia w życie
ustawy dla celów podwyższenia emerytury w myśl ust. 1 miesiące, w których skład-
ki na ubezpieczenia emerytalne i rentowe były obliczone od podstawy wymiaru niż-
szej od kwoty minimalnego wynagrodzenia pracowników, uwzględnia się w części
odpowiadającej proporcji tej podstawy do kwoty minimalnego wynagrodzenia.
4. Zasady, o której mowa w ust. 3, nie stosuje się, jeżeli zmniejszenie podstawy wy-
miaru składek poniżej minimalnego wynagrodzenia nastąpiło na skutek pobierania
wynagrodzenia za czas niezdolności do pracy wypłaconego na podstawie przepisów
Kodeksu pracy, zasiłków i świadczenia rehabilitacyjnego z ubezpieczenia chorobo-
wego lub z ubezpieczenia wypadkowego. Zasady tej nie stosuje się również, jeżeli
podstawę wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe stanowiła kwota
zasiłku stałego z pomocy społecznej lub świadczenia pielęgnacyjnego określonego
w przepisach o świadczeniach rodzinnych, oraz do: pracowników, o których mowa
w art. 6 ust. 2 ustawy z dnia 10 października 2002 r. o minimalnym wynagrodzeniu
109 109
ustawa 65-153.qxd 2008-01-30 17:17 Page 110
za pracę (Dz.U. Nr 200, poz. 1679), żołnierzy niezawodowych w służbie czynnej,

ubezpieczonych odbywających służbę zastępczą, a także pozostających w służbie
kandydackiej funkcjonariuszy Policji, Straży Granicznej, Biura Ochrony Rządu
i Państwowej Straży Pożarnej.
5. Prawo do podwyższenia, o którym mowa w ust. 1, nie przysługuje emerytom,
którzy osiągają przychód z tytułu działalności, o której mowa w art. 104 ust. 1–4, je-
żeli przychód ten przekracza kwotę podwyższenia.
5a. Prawo do podwyższenia, o którym mowa w ust. 1, nie przysługuje w razie zbie-
gu prawa do emerytury z Funduszu i emerytury dożywotniej z zakładu emerytalne-
go z prawem do emerytury wojskowej lub policyjnej, o której mowa w art. 85 ust. 5.
6. W okresie składkowym, o którym mowa w ust. 1, uwzględnia się nie więcej niż 10
lat kontynuowania ubezpieczenia w myśl przepisów o systemie ubezpieczeń społecznych.
7. Do ustalenia kwoty przekroczenia, o której mowa w ust. 5, stosuje się odpowied-
nio przepisy art. 104 ust. 1–8 i art. 106.
8. Przepisy ust. 1–7 stosuje się odpowiednio do osób, które nie przystąpiły do
otwartego funduszu emerytalnego.
Rozdział 2
Waloryzacja świadczeń
Art. 88.19 [Waloryzacja emerytur i rent]
1. Emerytury i renty podlegają corocznie waloryzacji od dnia 1 marca.
2. Waloryzacja polega na pomnożeniu kwoty świadczenia i podstawy jego wymiaru
przez wskaźnik waloryzacji.
3. Waloryzacji podlega kwota świadczenia i podstawa jego wymiaru w wysokości
przysługującej ostatniego dnia lutego roku kalendarzowego, w którym przeprowadza
się waloryzację.
4. Waloryzacja obejmuje emerytury i renty przyznane przed terminem waloryzacji.
Art. 89.20 [Wskaźnik waloryzacji]
1. Wskaźnik waloryzacji to średnioroczny wskaźnik cen towarów i usług konsump-
cyjnych w poprzednim roku kalendarzowym zwiększony o co najmniej 20% realnego
wzrostu przeciętnego wynagrodzenia w poprzednim roku kalendarzowym.
19
Art. 88 w brzmieniu ustalonym przez art. 1 pkt 2 ustawy z dnia 7 września 2007 r. o zmia-
nie ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U. Nr 191,
poz. 1368). Zmiana weszła w życie 1 stycznia 2008 r.
20
110
ustawa 65-153.qxd 2008-01-30 17:17 Page 111
Dział VII. Przepisy wspólne dotyczące wysokości świadczeń
2. Wskaźnikiem cen towarów i usług konsumpcyjnych, o którym mowa w ust. 1, jest

średnioroczny wskaźnik cen towarów i usług konsumpcyjnych dla gospodarstw domo-
wych emerytów i rencistów albo średnioroczny wskaźnik cen towarów i usług konsump-
cyjnych ogółem, jeżeli jest on wyższy od wskaźnika cen towarów i usług konsumpcyj-
nych dla gospodarstw domowych emerytów i rencistów.
3. Zwiększenie o co najmniej 20% realnego wzrostu przeciętnego wynagrodzenia,
o którym mowa w ust. 1, jest corocznie przedmiotem negocjacji w ramach Trójstron-
nej Komisji do Spraw Społeczno-Gospodarczych.
4. Jeżeli Trójstronna Komisja do Spraw Społeczno-Gospodarczych w terminie 5 dni
od dnia ogłoszenia przez Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego w Dzienniku Urzę-
dowym Rzeczypospolitej Polskiej „Monitor Polski” komunikatu, o którym mowa
w art. 94 ust. 1 pkt 1 i 2, uzgodni, w drodze uchwały, wysokość zwiększenia, o którym
mowa w ust. 3, wskaźnik waloryzacji podlega ogłoszeniu w Dzienniku Urzędowym
Rzeczypospolitej Polskiej „Monitor Polski”, w drodze komunikatu ministra właściwe-
go do spraw zabezpieczenia społecznego.
5. Jeżeli nie nastąpi uzgodnienie stanowiska Trójstronnej Komisji do Spraw Spo-
łeczno-Gospodarczych w trybie określonym w ust. 3 i 4, Rada Ministrów określi w ter-
minie 2 dni od zakończenia negocjacji, w drodze rozporządzenia, wskaźnik waloryza-
cji, biorąc pod uwagę wskaźniki, o których mowa w ust. 1 i 2.
Art. 93. [Zmiana wysokości emerytur i rent]
Zmiana wysokości emerytur i rent w ramach waloryzacji następuje z urzędu, a je-
żeli wypłata świadczenia była wstrzymana – po jej wznowieniu, z uwzględnieniem
wszystkich kolejnych waloryzacji i waloryzacji dodatkowych, przypadających
w okresie wstrzymania wypłaty.
Art. 94.21 [Ogłoszenia w Monitorze Polskim]
1. Prezes Głównego Urzędu Statystycznego ogłasza, w formie komunikatu,
w Dzienniku Urzędowym Rzeczypospolitej Polskiej „Monitor Polski”:
1) w terminie do końca stycznia:
a) średnioroczny wskaźnik cen towarów i usług konsumpcyjnych ogółem,
21
111
ustawa 65-153.qxd 2008-01-30 17:17 Page 112
b) średnioroczny wskaźnik cen towarów i usług konsumpcyjnych dla gospodarstw do-

mowych emerytów i rencistów
– w poprzednim roku kalendarzowym;
2) w terminie do 7 roboczego dnia lutego realny wzrost przeciętnego wynagrodzenia
w poprzednim roku kalendarzowym.
2. Prezes Zakładu ogłasza, w formie komunikatu, w Dzienniku Urzędowym Rzeczy-
pospolitej Polskiej „Monitor Polski”, co najmniej na 7 dni roboczych przed najbliż-
szym terminem waloryzacji:
1) należne od terminu waloryzacji kwoty:
a) najniższej emerytury i renty,
b) dodatku pielęgnacyjnego i dodatku dla sierot zupełnych;
2) obowiązujące od terminu waloryzacji kwoty maksymalnych zmniejszeń, obliczo-
nych zgodnie z art. 104 ust. 9.
Rozdział 3
Zbieg prawa do świadczeń
Art. 95. [Zbieg prawa do kilku świadczeń]
1. W razie zbiegu u jednej osoby prawa do kilku świadczeń przewidzianych w usta-
wie wypłaca się jedno z tych świadczeń – wyższe lub wybrane przez zainteresowanego.
2. Przepis ust. 1 stosuje się również, z uwzględnieniem art. 96, w razie zbiegu pra-
wa do emerytury lub renty określonych w ustawie z prawem do świadczeń przewi-
dzianych w przepisach o zaopatrzeniu emerytalnym osób, o których mowa
w art. 2 ust. 2, z wyjątkiem przypadku, gdy emerytura wojskowa lub policyjna zosta-
ła obliczona według zasad określonych w art. 15a ustawy z dnia 10 grudnia 1993 r.
o zaopatrzeniu emerytalnym żołnierzy zawodowych oraz ich rodzin lub w art. 15a
ustawy z dnia 18 lutego 1994 r. o zaopatrzeniu emerytalnym funkcjonariuszy Policji,
Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu, Służby Kontrwywiadu
Wojskowego, Służby Wywiadu Wojskowego, Centralnego Biura Antykorupcyjnego,
Straży Granicznej, Biura Ochrony Rządu, Państwowej Straży Pożarnej i Służby Wię-
ziennej oraz ich rodzin.
3. Przepis ust. 1 stosuje się także w razie zbiegu u jednej osoby prawa do renty ro-
dzinnej z prawem do zasiłku lub świadczenia przedemerytalnego.
1. Odrębne przepisy określają prawo do pobierania świadczeń w razie zbiegu
u jednej osoby prawa do emerytury z prawem do:
1) renty inwalidy wojennego i wojskowego, którego niezdolność do pracy pozosta-
je w związku ze służbą wojskową;
2) renty z tytułu niezdolności do pracy spowodowanej pobytem w miejscach,
o których mowa w art. 3 i 4 ust. 1 ustawy z dnia 24 stycznia 1991 r. o kombatan-
112
ustawa 65-153.qxd 2008-01-30 17:17 Page 113
Dział VIII. Zasady ustalania świadczeń
tach oraz niektórych osobach będących ofiarami represji wojennych i okresu po-
wojennego (Dz.U. z 2002 r. Nr 42, poz. 371 i Nr 181, poz. 1515 oraz z 2003 r.
Nr 72, poz. 658);
3) renty z tytułu niezdolności do pracy spowodowanej wypadkiem przy pracy, wy-
padkiem w drodze do pracy lub z pracy lub chorobą zawodową.
2. Odrębne przepisy określają prawo do pobierania świadczeń w razie zbiegu
u jednej osoby prawa do emerytury lub renty z prawem do emerytury lub renty
z ubezpieczenia społecznego rolników.
Art. 97. [Wypłaty z instytucji zagranicznych]
Osobom uprawnionym do emerytury lub renty oraz do świadczeń o charakterze ren-
towym z instytucji zagranicznych świadczenia przysługujące na podstawie ustawy wypła-
ca się w wysokości w niej określonej, jeżeli umowy międzynarodowe nie stanowią inaczej.
Art. 98. [Wstrzymanie wypłaty jednego ze świadczeń]
1. Wstrzymanie wypłaty jednego ze świadczeń, o których mowa w art. 95, nastę-
puje od dnia, od którego przysługuje prawo do wypłaty świadczenia wyższego lub wy-
branego przez zainteresowanego.
2. W razie zbiegu prawa do świadczeń, o których mowa w art. 96, świadczenia te
wypłaca się od dnia powstania prawa do dwóch świadczeń, jednak nie wcześniej niż
od miesiąca, w którym zgłoszono wniosek.
3. Kwoty świadczeń wypłaconych za okres, za który przysługuje prawo do wypła-
ty świadczenia wyższego lub wybranego przez zainteresowanego albo więcej niż jed-
nego świadczenia, podlegają rozliczeniu przez zaliczenie na poczet tego świadczenia
lub świadczeń. Przepis art. 139 ust. 1 pkt 1 stosuje się odpowiednio.
4. Rozliczenia, o którym mowa w ust. 3, dokonuje się z uwzględnieniem zasad finan-
sowania świadczeń określonych w przepisach o systemie ubezpieczeń społecznych.
Art. 99. [Zbieg prawa do zasiłku pogrzebowego]
W razie zbiegu prawa do zasiłku pogrzebowego określonego ustawą z prawem do
zasiłku pogrzebowego ustalanym na podstawie odrębnych ustaw przysługuje tylko je-
den zasiłek.
DZIAŁ VIII
Zasady ustalania świadczeń
Rozdział 1
Powstanie i ustanie prawa do świadczeń
Art. 100. [Powstanie prawa]
1. Prawo do świadczeń określonych w ustawie powstaje z dniem spełnienia wszyst-
kich warunków wymaganych do nabycia tego prawa, z zastrzeżeniem ust. 2.
113 113
ustawa 65-153.qxd 2008-01-30 17:17 Page 114
2. Jeżeli ubezpieczony pobiera zasiłek chorobowy, świadczenie rehabilitacyjne lub

wynagrodzenie za czas niezdolności do pracy wypłacane na podstawie przepisów
Kodeksu pracy, prawo do emerytury, renty z tytułu niezdolności do pracy lub renty
szkoleniowej powstaje z dniem zaprzestania pobierania tego zasiłku, świadczenia lub
wynagrodzenia.
3. Przepis ust. 2 nie ma zastosowania do emerytury, o której mowa w dziale II roz-
dział 1.
Art. 101. [Ustanie prawa]
Prawo do świadczeń ustaje:
1) gdy ustanie którykolwiek z warunków wymaganych do uzyskania tego prawa;
2) ze śmiercią osoby uprawnionej.
Art. 101a. [Ustanie prawa do renty z tytułu niezdolności do pracy]
Prawo do renty z tytułu niezdolności do pracy ustaje z dniem, od którego została
przyznana emerytura zgodnie z art. 24a lub 27a.
Art. 102. [Ustanie prawa do świadczenia uzależnionego od okresowej niezdol-
ności do pracy]
1. Prawo do świadczenia uzależnione od okresowej niezdolności do pracy ustaje
z upływem okresu, na jaki to świadczenie przyznano.
2. Prawo do renty szkoleniowej ustaje:
1) z upływem 6 miesięcy, jeżeli starosta nie wystąpi z wnioskiem o przedłużenie
tego okresu;
2) od dnia otrzymania zawiadomienia starosty o braku możliwości przekwalifiko-
wania do innego zawodu, także wówczas, gdy zawiadomienie to organ rentowy otrzy-
mał przed upływem 6 miesięcy;
3) z upływem okresu, na jaki świadczenie przyznano na wniosek starosty;
4) od dnia otrzymania zawiadomienia starosty o tym, że osoba zainteresowana
przed upływem 6 miesięcy lub w okresie, o którym mowa w pkt 3, nie poddaje się
przekwalifikowaniu zawodowemu.
Rozdział 2
Zawieszanie
lub zmniejszanie świadczeń
Art. 103. [Zawieszenie lub zmniejszenie]
1. Prawo do emerytur i rent ulega zawieszeniu lub świadczenia te ulegają zmniej-
szeniu na zasadach określonych w art. 104–106.
2. Przepisu ust. 1 nie stosuje się do emerytów, którzy ukończyli 60 lat (kobiety)
lub 65 lat (mężczyźni), z zastrzeżeniem ust. 2a.
114
ustawa 65-153.qxd 2008-01-30 17:17 Page 115
2a.22 Prawo do emerytury ulega zawieszeniu bez względu na wysokość przychodu

uzyskiwanego przez emeryta z tytułu zatrudnienia kontynuowanego bez uprzedniego
rozwiązania stosunku pracy z pracodawcą, na rzecz którego wykonywał je bezpośred-
nio przed dniem nabycia prawa do emerytury, ustalonym w decyzji organu rentowego.
3. Prawo do emerytury, renty z tytułu niezdolności do pracy lub renty rodzinnej,
do której uprawniona jest jedna osoba, może ulec zawieszeniu również na wniosek
emeryta lub rencisty.
4. (uchylony).
Art. 104. [Osiąganie przychodu z tytułu działalności podlegającej obowiązkowi
ubezpieczenia społecznego]
1. Prawo do emerytury lub renty ulega zawieszeniu lub świadczenia te ulegają
zmniejszeniu, na zasadach określonych w ust. 3–8 oraz w art. 105, w razie osiągania
przychodu z tytułu działalności podlegającej obowiązkowi ubezpieczenia społeczne-
go, o której mowa w ust. 2 oraz z tytułu służby wymienionej w art. 6 ust. 1 pkt 4 i 6.
1a. Dla emerytów i rencistów prowadzących pozarolniczą działalność za przy-
chód, o którym mowa w ust. 1, przyjmuje się przychód stanowiący podstawę wymia-
ru składki na ubezpieczenia społeczne w rozumieniu przepisów o systemie ubezpie-
czeń społecznych.
2. Za działalność podlegającą obowiązkowi ubezpieczenia społecznego, o której
mowa w ust. 1, uważa się zatrudnienie, służbę lub inną pracę zarobkową albo prowa-
dzenie pozarolniczej działalności, z uwzględnieniem ust. 3.
3. Przepisy ust. 1 i 2 stosuje się również do emerytów i rencistów osiągających
przychód z tytułu działalności wykonywanej za granicą.
4. Przepisy ust. 1, 1a i 2 stosuje się również do osób wyłączonych z obowiązku
ubezpieczenia społecznego z tytułu ustalenia prawa do emerytury i renty lub wyko-
nujących działalność niepodlegającą obowiązkowemu ubezpieczeniu społecznemu
z uwagi na podleganie temu obowiązkowi z innego tytułu.
5. Przepisów ust. 1–4 nie stosuje się do honorariów z tytułu działalności twórczej
i artystycznej.
6. Za przychód, o którym mowa w ust. 1, uważa się również kwoty pobranych za-
siłków: chorobowego, macierzyńskiego i opiekuńczego oraz wynagrodzenia za czas
niezdolności do pracy, wypłacanego na podstawie przepisów Kodeksu pracy, i kwo-
ty świadczenia rehabilitacyjnego i wyrównawczego, zasiłku wyrównawczego i dodat-
ku wyrównawczego.
22
Na podstawie wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 7 lutego 2006 r. (Dz.U. Nr 25,
poz. 192) art. 103 ust. 2a jest zgodny z art. 2, art. 31 ust. 3, art. 32 i art. 67 ust. 1 Konstytu-
cji RP oraz nie jest niezgodny z art. 30, art. 65 ust. 1, art. 70 ust. 5 i art. 73 Konstytucji RP.
115
ustawa 65-153.qxd 2008-01-30 17:17 Page 116
7. Prawo do emerytury, renty z tytułu niezdolności do pracy oraz renty rodzinnej,

do której uprawniona jest jedna osoba, ulega zawieszeniu w razie osiągania przycho-
du w kwocie wyższej niż 130% przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia za kwartał
kalendarzowy, ostatnio ogłoszonego przez Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego.
8. W razie osiągania przychodu w kwocie przekraczającej 70% przeciętnego
miesięcznego wynagrodzenia za kwartał kalendarzowy, ostatnio ogłoszonego
przez Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego, nie wyżej jednak niż 130% tej
kwoty, świadczenie ulega zmniejszeniu o kwotę przekroczenia, nie większą jednak
niż kwota maksymalnego zmniejszenia obowiązująca w dniu 31 grudnia 1998 r.
w wysokości:
1) 24% kwoty bazowej obowiązującej przy ostatniej waloryzacji w 1998 r. – dla
emerytury lub renty z tytułu całkowitej niezdolności do pracy;
2) 18% kwoty bazowej, o której mowa w pkt 1 – dla renty z tytułu częściowej nie-
zdolności do pracy;
3) 20,4% kwoty bazowej, o której mowa w pkt 1 – dla renty rodzinnej, do której
uprawniona jest jedna osoba.
9. Kwoty maksymalnych zmniejszeń, o których mowa w ust. 8, podlegają podwyż-
szeniu, przy zastosowaniu wskaźnika waloryzacji emerytur i rent w kolejnych termi-
nach waloryzacji.
10. Prezes Zakładu Ubezpieczeń Społecznych ogłasza w Dzienniku Urzędowym
Rzeczypospolitej Polskiej „Monitor Polski”:
1) w terminie do 14 dnia roboczego drugiego miesiąca każdego kwartału kalenda-
rzowego – kwoty przychodu, o których mowa w ust. 7 i 8, z zaokrągleniem w górę
do pełnych 10 groszy;
2) w terminie do 14 roboczego dnia listopada – kwoty graniczne przychodu dla
mijającego roku kalendarzowego.
Art. 105. [Zmniejszenie renty rodzinnej]
1. Wysokość renty rodzinnej, przysługującej więcej niż jednej osobie, ulega zmniej-
szeniu w przypadku, gdy osoba uprawniona do części renty osiąga przychód w kwo-
cie wyższej niż 70% przeciętnego wynagrodzenia za kwartał kalendarzowy, ostatnio
ogłoszonego przez Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego, nie wyższej jednak niż
130% tej kwoty miesięcznie.
2. Zmniejszenie renty następuje poprzez zmniejszenie części renty przysługującej
osobie osiągającej przychód o kwotę przekroczenia, nie więcej jednak niż o kwotę,
o której mowa w art. 104 ust. 8 pkt 3, pomnożoną przez proporcję części renty ro-
dzinnej przed dokonaniem zmniejszenia i pełnej renty rodzinnej.
3. Przychód osiągany przez osobę uprawnioną do renty rodzinnej w wysokości
przekraczającej kwotę równą 130% przeciętnego wynagrodzenia za kwartał kalenda-
rzowy, ostatnio ogłoszonego przez Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego, powo-
116
ustawa 65-153.qxd 2008-01-30 17:17 Page 117
duje zawieszenie prawa do części renty rodzinnej dla tej osoby. Wysokości części
renty przysługujących pozostałym członkom rodziny nie ulegają zmianie.
Minister właściwy do spraw zabezpieczenia społecznego określa, w drodze rozpo-
rządzenia:
1) szczegółowe zasady zawieszania i zmniejszania świadczeń;
2) obowiązki emerytów i rencistów oraz płatników składek i urzędów skarbowych;
3) szczegółowe zasady rocznego i miesięcznego rozliczania świadczeń;
4) szczegółowe zasady zawieszania i zmniejszania świadczeń osobom, którym
świadczenia przyznano z uwzględnieniem okresów ubezpieczenia za granicą.
Rozdział 3
Zmiany w prawie do świadczeń
i ich wysokości
Art. 107. [Zmiana prawa do świadczeń uzależnionych od niezdolności do pracy]
Prawo do świadczeń uzależnionych od niezdolności do pracy oraz wysokość tych
świadczeń ulega zmianie, jeżeli w wyniku badania lekarskiego, przeprowadzonego
na wniosek lub z urzędu, ustalono zmianę stopnia niezdolności do pracy, brak tej
niezdolności lub jej ponowne powstanie.
Art. 107a. [Ponowne ustalenie prawa do renty rodzinnej]
1. Jeżeli do renty rodzinnej uprawnionych jest więcej niż jedna osoba i jedna lub
kilka z tych osób zgłosi wniosek o wyłączenie z kręgu osób uprawnionych do renty,
prawo do renty rodzinnej ulegnie ponownemu ustaleniu z pominięciem tej osoby
(osób).
2. Wniosek, o którym mowa w ust. 1, jest okolicznością powodującą ustanie
prawa do renty rodzinnej osób wymienionych w ust. 1. Przepis art. 134 ust. 1 pkt 1
i ust. 2 pkt 2 stosuje się odpowiednio.
3. Ponowne ustalenie wysokości renty rodzinnej dla pozostałych osób uprawnio-
nych do renty następuje od miesiąca, od którego wstrzymano wypłatę renty osobie,
o której mowa w ust. 1.
4. Na wniosek osoby, o której mowa w ust. 1, prawo do renty rodzinnej ulega po-
nownemu ustaleniu, nie wcześniej jednak niż od miesiąca zgłoszenia wniosku.
Art. 108. [Ponowne ustalenie świadczenia]
1. Jeżeli po dniu, od którego przyznano emeryturę określoną w art. 24 lub 24a,
emeryt podlegał ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym, wysokość świadczenia
ulega ponownemu ustaleniu w sposób określony w ust. 2.
2. Emerytury obliczone według zasad określonych w art. 26 powiększa się o kwo-
tę wynikającą z podzielenia składek zewidencjonowanych na koncie ubezpieczonego
po dniu ustalenia prawa do emerytury, o której mowa w art. 24 i 24a, i zwaloryzowa-
117 117
ustawa 65-153.qxd 2008-01-30 17:17 Page 118
nych zgodnie z art. 25 przez wyrażone w miesiącach średnie dalsze trwanie życia
ustalone dla wieku danego ubezpieczonego w dniu złożenia wniosku o przeliczenie
wysokości emerytury, z uwzględnieniem ust. 4 i 5.
3. Ponowne ustalenie wysokości emerytury następuje na wniosek zgłoszony nie
wcześniej niż po upływie roku kalendarzowego lub po ustaniu ubezpieczeń emerytal-
nego i rentowych.
4. Podstawę obliczenia emerytury stanowi kwota składek zaewidencjonowanych
od miesiąca, od którego została podjęta wypłata emerytury po raz pierwszy, do mie-
siąca poprzedzającego miesiąc zgłoszenia wniosku o ponowne ustalenie emerytury.
5. Przepis ust. 4 stosuje się odpowiednio do kolejnych wniosków o ustalenie eme-
rytury w nowej wysokości.
Art. 109. [Ponowne ustalenie na wniosek osoby uprawnionej]
1. Na wniosek emeryta lub rencisty wysokość emerytury określonej w art. 53 oraz
renty ulega ponownemu ustaleniu na zasadach określonych w art. 110–113.
2. Jeżeli w wyniku ponownego ustalenia emerytura lub renta jest niższa, świadcze-
nie przysługuje w dotychczasowej wysokości.
3. Przepisy ust. 1 i 2 stosuje się odpowiednio do emerytury obliczonej zgodnie
z art. 24a ust. 5 i art. 54a.
Art. 110. [Sposób ponownego obliczenia]
1. Wysokość emerytury lub renty oblicza się ponownie od podstawy wymiaru usta-
lonej w sposób określony w art. 15, z uwzględnieniem ust. 3, jeżeli do jej obliczenia
wskazano podstawę wymiaru składki na ubezpieczenie społeczne lub ubezpieczenia
emerytalne i rentowe na podstawie przepisów prawa polskiego przypadającą w cało-
ści lub w części po przyznaniu świadczenia, a wskaźnik wysokości podstawy wymia-
ru jest wyższy od poprzednio obliczonego.
2. Warunek posiadania wyższego wskaźnika wysokości podstawy wymiaru nie jest
wymagany od emeryta lub rencisty, który od dnia ustalenia prawa do świadczenia do
dnia zgłoszenia wniosku o ponowne ustalenie świadczenia, w myśl ust. 1, nie pobrał
świadczenia wskutek zawieszenia prawa do emerytury lub renty lub okres wymaga-
ny do ustalenia podstawy przypada w całości po przyznaniu prawa do świadczenia,
a wskaźnik wysokości podstawy wynosi co najmniej 130%.
3. Okres ostatnich 20 lat kalendarzowych, o których mowa w art. 15 ust. 1, obej-
muje okres przypadający bezpośrednio przed rokiem, w którym zgłoszono wniosek
o ponowne ustalenie wysokości świadczenia, z uwzględnieniem art. 176.
Art. 111. [Ustalenie nowej wysokości emerytury lub renty]
1. Wysokość emerytury lub renty oblicza się ponownie, z zastrzeżeniem ust. 2 i 3,
od podstawy wymiaru ustalonej w myśl art. 15, jeżeli do jej obliczenia wskazano pod-
stawę wymiaru składki na ubezpieczenie społeczne lub ubezpieczenia emerytalne
i rentowe na podstawie przepisów prawa polskiego:
118
ustawa 65-153.qxd 2008-01-30 17:17 Page 119
1) z liczby kolejnych lat kalendarzowych i w okresie wskazanym do ustalenia po-

przedniej podstawy wymiaru świadczenia,
2) z kolejnych 10 lat kalendarzowych wybranych z 20 lat kalendarzowych, poprze-
dzających bezpośrednio rok kalendarzowy, w którym zgłoszono wniosek o przyzna-
nie emerytury lub renty albo o ponowne ustalenie emerytury lub renty, z uwzględ-
nieniem art. 176,
3)23 z 20 lat kalendarzowych wybranych z całego okresu podlegania ubezpiecze-
niu, przypadających przed rokiem zgłoszenia wniosku o ponowne ustalenie emery-
tury lub renty
– a wskaźnik wysokości podstawy wymiaru jest wyższy od poprzednio obliczone-
go.
2.24 Wskaźnik wysokości podstawy wymiaru, obliczony na zasadach określonych
w art. 15, mnoży się przez kwotę bazową ostatnio przyjętą do obliczenia świadcze-
nia.
3. Podstawa wymiaru emerytury lub renty, ustalona na zasadach określonych
w ust. 1 i 2, podlega wszystkim waloryzacjom przysługującym do dnia zgłoszenia
wniosku o ponowne ustalenie tej podstawy.
Art. 112. [Doliczenie nieuwzględnionych okresów]
1. Jeżeli emeryt lub rencista zgłosi wniosek o ponowne ustalenie wysokości świad-
czenia przez doliczenie nieuwzględnionych dotychczas w wymiarze świadczenia
okresów składkowych lub nieskładkowych, kwotę przysługującego świadczenia
zwiększa się doliczając:
1) do kwoty emerytury, o której mowa w art. 53, lub renty z tytułu całkowitej nie-
zdolności do pracy:
a) po 1,3% podstawy wymiaru, ustalonej w wyniku waloryzacji, za każdy rok okre-
sów składkowych, o których mowa w art. 6,
b) po 0,7% podstawy wymiaru, ustalonej w wyniku waloryzacji, za każdy rok okre-
sów nieskładkowych, o których mowa w art. 7;
2) do kwoty renty z tytułu częściowej niezdolności do pracy oraz do kwoty renty
rodzinnej część wzrostu, o którym mowa w pkt 1, ustaloną przy zastosowaniu wskaź-
nika procentowego, określonego odpowiednio w art. 62 ust. 2 lub w art. 73 ust. 1.
2. Przy obliczaniu wzrostu, o którym mowa w ust. 1, okresy składkowe i nieskład-
kowe ustala się z uwzględnieniem pełnych miesięcy.
23
poz. 678) art. 111 ust. 1 pkt 3 jest zgodny z art. 2 i art. 32 Konstytucji RP.
24
119
ustawa 65-153.qxd 2008-01-30 17:17 Page 120
Art. 113. [Zgłoszenie wniosku]

Ponowne ustalenie wysokości emerytury lub renty z tytułu niezdolności do pracy,
poprzez doliczenie nieuwzględnionych dotychczas w wymiarze świadczenia okresów
składkowych lub nieskładkowych, następuje na wniosek zgłoszony nie wcześniej niż
po zakończeniu kwartału kalendarzowego, jeżeli emeryt lub rencista pozostaje
w ubezpieczeniu, chyba że w kwartale kalendarzowym ustało ubezpieczenie.
Art. 114. [Decyzje]
1. Prawo do świadczeń lub ich wysokość ulega ponownemu ustaleniu na wniosek
osoby zainteresowanej lub z urzędu, jeżeli po uprawomocnieniu się decyzji w spra-
wie świadczeń zostaną przedłożone nowe dowody lub ujawniono okoliczności istnie-
jące przed wydaniem tej decyzji, które mają wpływ na prawo do świadczeń lub na
ich wysokość.
1a. Przepis ust. 1 stosuje się odpowiednio, jeżeli po uprawomocnieniu się decyzji
okaże się, że przedłożone dowody nie dawały podstaw do ustalenia prawa do emery-
tury lub renty albo ich wysokości.
2. Jeżeli prawo do świadczeń lub ich wysokość ustalono orzeczeniem organu odwoław-
czego, organ rentowy na podstawie dowodów lub okoliczności, o których mowa w ust. 1:
1) wydaje we własnym zakresie decyzję przyznającą prawo do świadczeń lub pod-
wyższającą ich wysokość;
2) występuje do organu odwoławczego z wnioskiem o wznowienie postępowania
przed tym organem, gdy z przedłożonych dowodów lub ujawnionych okoliczności
wynika, że prawo do świadczeń nie istnieje lub że świadczenia przysługują w niższej
wysokości; z wnioskiem tym organ rentowy może wystąpić w każdym czasie;
3) wstrzymuje wypłatę świadczeń w całości lub części, jeżeli emeryt lub rencista
korzystał ze świadczeń na podstawie nieprawdziwych dokumentów lub zeznań albo
w innych wypadkach złej woli.
DZIAŁ IX
Postępowanie w sprawach świadczeń
i wypłata świadczeń
Rozdział 1
Ogólne zasady postępowania
Art. 115. [Organy wydające decyzje]
1. Decyzje w sprawach świadczeń wydają i świadczenia te wypłacają, z uwzględ-
nieniem ust. 2–4, organy rentowe właściwe ze względu na miejsce zamieszkania oso-
by zainteresowanej.
2. Wyznaczone przez Prezesa Zakładu jednostki organizacyjne Zakładu wydają
decyzje w sprawie świadczeń i świadczenia te wypłacają:
120
ustawa 65-153.qxd 2008-01-30 17:17 Page 121
Dział IX. Postępowanie w sprawach świadczeń i wypłata świadczeń
1) osobom zamieszkałym za granicą w państwie, z którym łączy Rzeczpospolitą

Polską umowa międzynarodowa w dziedzinie ubezpieczeń społecznych;
2) osobom, którym przy ustalaniu prawa i wysokości emerytury lub renty
uwzględniono okresy ubezpieczenia, o których mowa w art. 8.
3. Osobom zamieszkałym za granicą w państwie, z którym nie łączy Rzeczpospolitą
Polską umowa międzynarodowa w dziedzinie ubezpieczeń społecznych, decyzje w spra-
wach świadczeń wydają i świadczenia te wypłacają organy rentowe właściwe ze wzglę-
du na ostatnie miejsce zamieszkania w Polsce osoby zainteresowanej (ubezpieczonego).
4. (uchylony).
Art. 116. [Wszczęcie postępowania]
1. Postępowanie w sprawach świadczeń wszczyna się na podstawie wniosku zain-
teresowanego, chyba że ustawa stanowi inaczej.
1a. Postępowanie o emeryturę wszczyna się z urzędu, jeżeli wiek emerytalny dla
uprawnionych do świadczenia przedemerytalnego lub zasiłku przedemerytalnego
wynosi 60 lat dla kobiet i 65 lat dla mężczyzn.
1b. Postępowanie w sprawie świadczenia podlega umorzeniu, jeżeli osoba ubiega-
jąca się o świadczenie zmarła przed wydaniem decyzji w sprawie tego świadczenia.
1c. Przepisu ust. 1b nie stosuje się w sprawach, o których mowa w art. 136.
2. Wniosek o emeryturę lub rentę może być wycofany, jednakże nie później niż do
dnia uprawomocnienia się decyzji. W razie wycofania wniosku postępowanie w spra-
wie świadczeń podlega umorzeniu.
3. Wnioski w sprawie przyznania świadczeń zgłasza się w organie rentowym bez-
pośrednio lub za pośrednictwem płatnika składek, z uwzględnieniem art. 182.
4. Wnioski w sprawie przyznania świadczeń osobom, o których mowa w art. 115
ust. 2 i 3, zgłasza się w organach rentowych wymienionych w tych przepisach,
z uwzględnieniem postanowień umów międzynarodowych.
5. Do wniosku w sprawie przyznania świadczeń powinny być dołączone dowody
uzasadniające prawo do świadczeń i ich wysokości, określone w drodze rozporządze-
nia przez ministra właściwego do spraw zabezpieczenia społecznego.
Art. 117. [Udowadnianie okresów składkowych]
1. Okresy składkowe, o których mowa w art. 6 ust. 1 pkt 2–9 i ust. 2 pkt 1 lit. b–d,
pkt 2 lit. d i pkt 4–17, okresy nieskładkowe, o których mowa w art. 7, oraz okresy,
o których mowa w art. 10 ust. 1 pkt 1, mogą być uwzględnione, jeżeli zostały udo-
wodnione dokumentami (zaświadczeniami) lub wpisami w legitymacji ubezpiecze-
niowej bądź uznane orzeczeniem sądu, z uwzględnieniem ust. 3 i 4.
2. Przypadające po dniu wejścia w życie ustawy okresy składkowe, o których mo-
wa w art. 6 ust. 1 pkt 1, okresy nieskładkowe, o których mowa w art. 7 pkt 1, oraz
dane o podstawie wymiaru składek i wysokości wpłaconych składek podlegają
uwzględnieniu na podstawie informacji zarejestrowanych na koncie ubezpieczonego.
121 121
ustawa 65-153.qxd 2008-01-30 17:17 Page 122
3. Okresy osadzenia, o których mowa w art. 6 ust. 1 pkt 8, na mocy wyroku – po-
twierdza prezes sądu okręgowego, a w przypadku osadzenia bez wyroku – Prezes In-
stytutu Pamięci Narodowej – Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Pol-
skiemu.
4. Okresy, o których mowa w art. 6 ust. 1 pkt 10 i art. 7 pkt 4, mogą być udowod-
nione dokumentami lub zeznaniami świadków. Oceny tych dokumentów i zeznań
dokonuje, w drodze decyzji, Kierownik Urzędu do Spraw Kombatantów i Osób Re-
presjonowanych zgodnie z przepisami o kombatantach oraz niektórych osobach bę-
dących ofiarami represji wojennych i okresu powojennego.
5. Minister właściwy do spraw zabezpieczenia społecznego, w drodze rozporzą-
dzenia, określa rodzaje dowodów niezbędnych do ustalenia prawa i wysokości świad-
czeń w przypadkach, gdy konto ubezpieczonego nie zawiera tych informacji.
Art. 118. [Termin wydania decyzji]
1. Organ rentowy wydaje decyzję w sprawie prawa do świadczenia lub ustalenia je-
go wysokości po raz pierwszy w ciągu 30 dni od wyjaśnienia ostatniej okoliczności
niezbędnej do wydania tej decyzji, z uwzględnieniem ust. 2 i 3 oraz art. 120.
1a.25 W razie ustalenia prawa do świadczenia lub jego wysokości orzeczeniem or-
ganu odwoławczego za dzień wyjaśnienia ostatniej okoliczności niezbędnej do wyda-
nia decyzji uważa się również dzień wpływu prawomocnego orzeczenia organu od-
woławczego.
2. Jeżeli w wyniku decyzji zostało ustalone prawo do świadczenia oraz jego wyso-
kość, organ rentowy dokonuje wypłaty świadczenia w terminie określonym w ust. 1.
3. Jeżeli na podstawie przedstawionych środków dowodowych nie jest możliwe
ustalenie prawa lub wysokości świadczenia, za datę wyjaśnienia ostatniej okoliczno-
ści, o której mowa w ust. 1, uważa się datę końcową dodatkowego terminu do przed-
stawienia niezbędnych dowodów, wyznaczonego przez organ rentowy, albo datę
przedstawienia tych dowodów.
4. Przy dokonywaniu wypłaty wynikającej z decyzji ponownie ustalającej prawo do
świadczenia lub jego wysokość, ust. 1–3 stosuje się odpowiednio, z zastrzeżeniem ust. 5.
5. Wypłata świadczenia wynikająca z decyzji, o której mowa w ust. 4, następuje
w najbliższym terminie płatności świadczenia albo w następnym terminie płatności,
25
poz. 1235) art. 118 ust. 1a, rozumiany w ten sposób, że za dzień wyjaśnienia ostatniej oko-
liczności niezbędnej do wydania decyzji uznaje się dzień wpływu prawomocnego orzecze-
nia tylko w sytuacji, gdy za nieustalenie tych okoliczności nie ponosi odpowiedzialności or-
gan rentowy, jest zgodny z art. 32 ust. 1 Konstytucji RP oraz nie jest niezgodny z art. 45
ust. 1 Konstytucji RP.
122
ustawa 65-153.qxd 2008-01-30 17:17 Page 123
jeżeli okres między datą wyjaśnienia ostatniej okoliczności niezbędnej do wydania

tej decyzji a najbliższym terminem płatności jest krótszy niż 30 dni.
6. Przepisów ust. 1–5 nie stosuje się, jeżeli umowy międzynarodowe stanowią inaczej.
7. Od decyzji organu rentowego przysługują osobie zainteresowanej środki odwo-
ławcze określone w odrębnych przepisach.
Art. 119. [Decyzja o przyznaniu renty]
1. Organ rentowy wydaje decyzję o przyznaniu renty z tytułu okresowej niezdol-
ności do pracy na okres wskazany w orzeczeniu lekarza orzecznika lub w orzeczeniu
komisji lekarskiej.
2. W razie orzeczenia o celowości przekwalifikowania zawodowego organ rento-
wy wydaje decyzję o przyznaniu renty szkoleniowej na okres 6 miesięcy i kieruje za-
interesowanego do powiatowego urzędu pracy w celu poddania przekwalifikowaniu
zawodowemu.
3. Na wniosek starosty organ rentowy wydaje decyzję o przedłużeniu prawa do
renty szkoleniowej na okres wskazany w tym wniosku, z uwzględnieniem przepisu
art. 60 ust. 2.
4. Organ rentowy ponownie kieruje zainteresowanego do lekarza orzecznika, jeże-
li starosta zawiadomi o braku możliwości przekwalifikowania do innego zawodu.
Art. 120. [Świadczenia w kwocie zaliczkowej]
Jeżeli prawo do świadczeń zostało udowodnione, ale zainteresowany nie przedło-
żył dowodów niezbędnych do ustalenia wysokości świadczeń, organ rentowy przy-
znaje zainteresowanemu świadczenia w kwocie zaliczkowej zbliżonej do kwoty prze-
widywanych świadczeń.
Art. 121. [Zwolnienie od opłat]
1. Wyciągi z akt stanu cywilnego, zaświadczenia wydawane w celu ustalenia
uprawnień do świadczeń oraz pisma o wydanie tych dokumentów są wolne od opłat.
2. W sprawach świadczeń przewidzianych w ustawie osoby zainteresowane i orga-
ny rentowe są zwolnione od wszelkich opłat, z wyłączeniem opłat ponoszonych na
podstawie art. 16 ust. 4 ustawy z dnia 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki
zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych (Dz.U. Nr 210, poz. 2135).
Art. 122. [Udzielanie pomocy]
1. Organy administracji rządowej, samorządowej i pracodawcy są zobowiązane do
udzielania organom rentowym pomocy i informacji w sprawach świadczeń przewi-
dzianych w ustawie.
2. Podmioty, o których mowa w ust. 1, są zobowiązane – na wniosek osób zainte-
resowanych lub organu rentowego – do nieodpłatnego poświadczania własnoręczno-
ści lub autentyczności podpisów na oświadczeniach (deklaracjach) i formularzach
rentowych wymaganych do uzyskania lub pobierania rent z instytucji zagranicznych.
123 123
ustawa 65-153.qxd 2008-01-30 17:17 Page 124
3. Przepis ust. 2 nie narusza przepisów art. 96 ustawy z dnia 14 lutego 1991 r.
– Prawo o notariacie (Dz.U. z 2002 r. Nr 42, poz. 369 oraz z 2003 r. Nr 49, poz. 408,
Nr 124, poz. 1152 i Nr 217, poz. 2142).
Minister właściwy do spraw zabezpieczenia społecznego, w drodze rozporządze-
nia, określa szczegółowy tryb postępowania w sprawach ustalania prawa do świad-
czeń pieniężnych przewidzianych w ustawie.
Art. 124. [Stosowanie przepisów k.p.a.]
W postępowaniu w sprawach o świadczenia określone w ustawie stosuje się przepisy
Kodeksu postępowania administracyjnego, chyba że niniejsza ustawa stanowi inaczej.
Rozdział 2
Obowiązki płatników składek, świadczeniobiorców
oraz innych podmiotów
Art. 125. [Obowiązki pracodawców]
1. Pracodawcy obowiązani są do:
1) współdziałania z pracownikiem w gromadzeniu dokumentacji niezbędnej do
przyznania świadczenia;
2) wydawania pracownikowi lub organowi rentowemu zaświadczeń niezbędnych
do ustalenia prawa do świadczeń i ich wysokości;
3) przygotowania wniosku o emeryturę i przedłożenia go za zgodą pracownika or-
ganowi rentowemu nie później niż na 30 dni przed zamierzonym terminem przejścia
pracownika na emeryturę, z uwzględnieniem art. 182;
4) przygotowania, za zgodą pracownika, wniosku o rentę z tytułu niezdolności do
pracy i przedłożenia go organowi rentowemu na 30 dni przed ustaniem prawa do za-
siłków chorobowych;
5) poinformowania bezzwłocznie, po śmierci pracownika, pozostałej po nim ro-
dziny o warunkach uzyskania renty rodzinnej, przygotowania wniosku o rentę
i przedłożenia go organowi rentowemu.
2. Przepisy ust. 1 stosuje się odpowiednio do innych płatników składek, z wyjąt-
kiem zleceniodawców, osób fizycznych zatrudniających pracowników, niewypłacają-
cych świadczeń z ubezpieczenia chorobowego oraz płatników składek, którzy opła-
cają składkę za siebie i osoby współpracujące.
Art. 125a. [Dokumenty potwierdzające opłacanie składek]
1. Płatnik składek jest zobowiązany, na żądanie organu rentowego, do wystawienia
dokumentów (zaświadczeń) w celu udowodnienia okresów składkowych, o których
mowa w art. 6 ust. 1 pkt 1, oraz okresów nieskładkowych, o których mowa w art. 7
pkt 1, z uwzględnieniem ust. 2 i 5.
124
ustawa 65-153.qxd 2008-01-30 17:17 Page 125
2. Płatnik składek jest zobowiązany do wystawienia dokumentów (zaświadczeń)

w celu udowodnienia okresów pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym
charakterze, okresów pracy górniczej oraz okresów pracy na kolei.
3. Płatnik składek jest zobowiązany do wystawienia zaświadczenia o wysokości
przychodu stanowiącego podstawę wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne,
wypłaconego za okresy, za które przychód ten przysługuje, a także o wysokości wy-
płaconych wynagrodzeń za czas niezdolności do pracy, świadczeń i zasiłków oraz in-
nych należności, o których mowa w art. 15 ust. 3.
4. Płatnik składek jest zobowiązany przechowywać listy płac, karty wynagrodzeń
albo inne dowody, na podstawie których następuje ustalenie podstawy wymiaru eme-
rytury lub renty, przez okres 50 lat od dnia zakończenia przez ubezpieczonego pra-
cy u danego płatnika.
5. Od osoby opłacającej składki na własne ubezpieczenia społeczne organ rentowy
może żądać przedłożenia dowodów potwierdzających opłacanie składek oraz wysoko-
ści podstawy wymiaru składek za okres przypadający po dniu 31 grudnia 1998 r.
Art. 126. [Poddanie się badaniom lekarskim]
Osoba, która złożyła wniosek o przyznanie świadczenia, do którego prawo jest uza-
leżnione od stwierdzenia niezdolności do pracy, oraz osoba mająca ustalone prawo do
takiego świadczenia jest zobowiązana, na żądanie organu rentowego, poddać się bada-
niom lekarskim oraz, na wniosek lekarza orzecznika lub na wniosek komisji lekarskiej,
badaniom psychologicznym, jeżeli są one niezbędne do ustalenia prawa do świadczeń
określonych ustawą. Przepis art. 134 ust. 1 pkt 3 stosuje się odpowiednio.
Art. 127. [Obowiązki świadczeniobiorców]
1. Emeryt lub rencista jest zobowiązany zawiadomić organ rentowy o podjęciu
działalności, o której mowa w art. 104 ust. 1–4, i o wysokości osiąganego z tego ty-
tułu przychodu, a po upływie roku kalendarzowego – o wysokości tego przychodu
uzyskanego w poprzednim roku kalendarzowym.
1a. Obowiązek określony w ust. 1 nie dotyczy emerytów, którzy 60 lat (kobiety)
lub 65 lat (mężczyźni) ukończyli przed podjęciem działalności, o której mowa
w art. 104 ust. 1–4.
2. Obowiązki określone w ust. 1 spoczywają odpowiednio na pracodawcy i zlece-
niodawcy, a w przypadku osoby pełniącej służbę – na właściwej komórce kadrowej.
Art. 128. [Własnoręczny podpis]
1. Na żądanie organu rentowego emeryt lub rencista jest zobowiązany do potwier-
dzania własnoręcznym podpisem istnienia dalszego prawa do pobierania świadczeń
określonych ustawą.
2. W razie zaistnienia okoliczności uniemożliwiających lub utrudniających emery-
towi lub renciście złożenie tego podpisu, istnienie dalszego prawa do pobierania
świadczeń przez tego emeryta lub rencistę może potwierdzić własnoręcznym podpi-
sem upoważniona osoba sprawująca faktyczną opiekę nad emerytem lub rencistą.
125 125
ustawa 65-153.qxd 2008-01-30 17:17 Page 126
3. Własnoręczność podpisu osób, o których mowa w ust. 1 i 2, potwierdzają nieod-

płatnie właściwe organy administracji rządowej lub jednostek samorządu terytorialnego.
4. Przepis ust. 3 nie narusza przepisów art. 96 ustawy – Prawo o notariacie.
5. W razie niespełnienia wymogu, o którym mowa w ust. 1, przepisy art. 101 i 134
stosuje się odpowiednio.
Rozdział 3
Ogólne zasady wypłaty świadczeń
Art. 129. [Rozpoczęcie wypłacania świadczeń]
1. Świadczenia wypłaca się poczynając od dnia powstania prawa do tych świad-
czeń, nie wcześniej jednak niż od miesiąca, w którym zgłoszono wniosek lub wyda-
no decyzję z urzędu, z uwzględnieniem ust. 2.
2. W razie zgłoszenia wniosku o rentę rodzinną w miesiącu przypadającym bez-
pośrednio po miesiącu, w którym nastąpiła śmierć ubezpieczonego, emeryta lub ren-
cisty, rentę rodzinną wypłaca się od dnia śmierci, nie wcześniej jednak niż od dnia
spełnienia warunków do renty przez uprawnionych członków rodziny.
3. Warunkiem podjęcia wypłaty emerytury, o której mowa w art. 26, dla członków
otwartych funduszy emerytalnych jest zawarcie umowy emerytalnej, o której mowa
w przepisach o zakładach emerytalnych.
Art. 130. [Sposób wypłaty]
1. Świadczenia wypłaca się za miesiące kalendarzowe w dniu ustalonym w decyzji
organu rentowego jako termin płatności świadczeń, z uwzględnieniem ust. 4 i 5, chy-
ba że umowy międzynarodowe stanowią inaczej.
2. Świadczenia wypłaca się osobom uprawnionym, za pośrednictwem osób praw-
nych prowadzących działalność w zakresie doręczania świadczeń, albo na wniosek
tej osoby na jej rachunek w banku lub w spółdzielczej kasie oszczędnościowo-kredy-
towej, z uwzględnieniem ust. 3.
2a. Przepis ust. 2 stosuje się odpowiednio do osób sprawujących opiekę prawną
nad osobami uprawnionymi do emerytury lub renty z tytułu niezdolności do pracy
oraz osób sprawujących opiekę nad osobami, o których mowa w art. 131 ust. 1.
2b. Przepisu ust. 2 nie stosuje się w przypadku, gdy osoba sprawująca opiekę praw-
ną nad osobami uprawnionymi do emerytury lub renty z tytułu niezdolności do pra-
cy oraz osoba sprawująca opiekę nad osobami, o których mowa w art. 131 ust. 1, od-
bywa karę pozbawienia wolności, karę aresztu wojskowego albo karę aresztu za wy-
kroczenie lub jest tymczasowo aresztowana.
3. Osobie odbywającej karę pozbawienia wolności, karę aresztu wojskowego albo
karę aresztu za wykroczenie oraz osobie tymczasowo aresztowanej świadczenia wy-
płaca się za pośrednictwem osób prawnych prowadzących działalność w zakresie do-
ręczania świadczeń:
126
ustawa 65-153.qxd 2008-01-30 17:17 Page 127
1) pod adresem zakładu karnego lub aresztu;

2) na wniosek tej osoby – na jej rachunek w banku albo osobie wskazanej przez
tę osobę, po uprzednim pouczeniu o okolicznościach, o których mowa w art. 138
ust. 2 pkt 1.
4. Za dzień wypłaty świadczeń przekazywanych za granicę uważa się dzień prze-
kazania należności do banku lub innej instytucji pośredniczącej w wypłacie świad-
czeń.
5. Świadczenia przekazywane za granicę, ustalone w kwotach niższych od najniż-
szej emerytury, mogą być wypłacane w innych niż określone w ust. 1 terminach usta-
lonych w decyzji organu rentowego.
Art. 131. [Wypłata renty rodzinnej]
1. Rentę rodzinną lub jej część, o której mowa w art. 74 ust. 2, przysługującą:
1) osobie małoletniej,
2) osobie pełnoletniej, nad którą ustanowiona została opieka prawna,
wypłaca się osobom sprawującym opiekę nad tymi osobami, po uprzednim po-
uczeniu o okolicznościach, o których mowa w art. 138 ust. 2 pkt 1, z zastrzeżeniem
ust. 5 i 6.
2. Część renty rodzinnej, przysługującą osobie pełnoletniej innej niż wymieniona
w ust. 1 pkt 2, wypłaca się – na wniosek tej osoby – innej osobie pełnoletniej upra-
wnionej do części tej renty rodzinnej albo osobie, która sprawowała opiekę nad wnio-
skodawcą przed osiągnięciem pełnoletności, po uprzednim pouczeniu o okoliczno-
ściach, o których mowa w art. 138 ust. 2 pkt 1.
3. W razie ujawnienia okoliczności powodujących konieczność dokonania podziału
renty po raz pierwszy lub zmiany warunków dotychczasowego podziału renty, organ
rentowy wypłaca wyrównanie świadczenia od miesiąca ujawnienia tych okoliczności.
4. Kwoty wypłacone przed dokonaniem podziału renty rodzinnej za okres, za któ-
ry ustala się ten podział:
1) zalicza się na poczet kwot przysługujących w wyniku dokonania tego podziału,
jeżeli za okres ten przysługuje wyrównanie świadczenia;
2) nie podlegają dochodzeniu, jeżeli w wyniku podziału ustalono, że za okres ten
przysługiwało świadczenie w niższej wysokości.
5. W przypadku pobytu sieroty zupełnej w zakładzie specjalnym, w domu dziecka
lub w placówce opiekuńczo-wychowawczej rentę rodzinną wraz z dodatkiem dla sie-
roty zupełnej wpłaca się na rachunek oszczędnościowy w banku, wskazanym przez
kierownika placówki lub opiekuna ustanowionego przez sąd.
6. W przypadku pobytu w zakładzie specjalnym, w domu dziecka lub w placówce
opiekuńczo-wychowawczej więcej niż jednej sieroty zupełnej uprawnionych do jed-
nej renty rodzinnej, każdej z nich wypłaca się przysługującą jej część renty oraz do-
datek dla sieroty zupełnej. Przepis ust. 5 stosuje się odpowiednio.
127 127
ustawa 65-153.qxd 2008-01-30 17:17 Page 128
Art. 132. [Wypłaty osobom zamieszkałym za granicą]

Emerytowi lub renciście, który zamieszkał za granicą, świadczenie wypłaca się
– na jego wniosek – osobie przez niego upoważnionej do odbioru, zamieszkałej
w kraju, lub na rachunek bankowy emeryta lub rencisty w kraju, chyba że umowy
międzynarodowe stanowią inaczej.
Art. 133. [Wypłata ponownie ustalonego prawa do świadczeń]
1. W razie ponownego ustalenia przez organ rentowy prawa do świadczeń lub ich
wysokości, przyznane lub podwyższone świadczenia wypłaca się, poczynając od mie-
siąca, w którym powstało prawo do tych świadczeń lub do ich podwyższenia, jednak
nie wcześniej niż:
1) od miesiąca, w którym zgłoszono wniosek o ponowne rozpatrzenie sprawy lub
wydano decyzję z urzędu, z zastrzeżeniem art. 107a ust. 3;
2) za okres 3 lat poprzedzających bezpośrednio miesiąc, o którym mowa w pkt 1,
jeżeli odmowa lub przyznanie niższych świadczeń były następstwem błędu organu
rentowego lub odwoławczego.
2. Przepis ust. 1 stosuje się odpowiednio również w razie ponownego ustalenia
prawa do świadczeń lub ich wysokości wskutek wznowienia postępowania przed or-
ganami odwoławczymi albo wskutek kasacji, z tym że za miesiąc zgłoszenia wniosku
przyjmuje się miesiąc wniesienia wniosku o wznowienie postępowania lub o kasację.
Art. 134. [Wstrzymanie wypłaty]
1. Wypłatę świadczeń wstrzymuje się, jeżeli:
1) powstaną okoliczności uzasadniające zawieszenie prawa do świadczeń lub usta-
nie tego prawa;
2) osoba pobierająca świadczenia mimo pouczenia lub żądania organu rentowego
nie przedłoży dowodów stwierdzających dalsze istnienie prawa do świadczeń;
3) osoba uprawniona do świadczeń nie poddała się badaniu lekarskiemu lub psy-
chologicznemu, bez uzasadnionych przyczyn, mimo wezwania organu rentowego;
4) okaże się, że prawo do świadczeń nie istniało;
5) świadczenia nie mogą być doręczone z przyczyn niezależnych od organu ren-
towego.
2. Wstrzymanie wypłaty świadczeń następuje poczynając od miesiąca:
1) przypadającego po miesiącu, w którym ustało prawo do świadczenia ustalone
wskutek okresowej niezdolności do pracy;
2) w którym została wydana decyzja o wstrzymaniu wypłaty w przypadkach,
o których mowa w ust. 1 pkt 1–4, albo od następnego miesiąca, jeżeli wcześniejsze
wstrzymanie wypłaty nie było możliwe;
3) za który przysługiwało świadczenie niedoręczone w przypadkach, o których
mowa w ust. 1 pkt 5.
3. Przepis ust. 2 pkt 2 stosuje się odpowiednio, jeżeli powstaną okoliczności uza-
sadniające zmniejszenie wysokości świadczeń.
128
ustawa 65-153.qxd 2008-01-30 17:17 Page 129
4. Decyzji o wstrzymaniu wypłaty świadczeń nie wydaje się w przypadkach okre-

ślonych w art. 102 ust. 1 i ust. 2 pkt 1 i 3.
Art. 135. [Wznowienie wypłat]
1. W razie ustania przyczyny powodującej wstrzymanie wypłaty świadczenia, wy-
płatę wznawia się od miesiąca ustania tej przyczyny, jednak nie wcześniej niż od mie-
siąca, w którym zgłoszono wniosek o wznowienie wypłaty lub wydano z urzędu de-
cyzję o jej wznowieniu, z uwzględnieniem ust. 2.
2. W przypadkach określonych w art. 134 ust. 1 pkt 5 wypłatę świadczenia wznawia
się od miesiąca, w którym ją wstrzymano, jednak za okres nie dłuższy niż 3 lata poprze-
dzające bezpośrednio miesiąc, w którym zgłoszono wniosek o wznowienie wypłaty.
3. Jeżeli wstrzymanie wypłaty świadczeń nastąpiło na skutek błędu organu rento-
wego, wypłatę wznawia się poczynając od miesiąca, w którym je wstrzymano, jednak
za okres nie dłuższy niż 3 lata poprzedzające bezpośrednio miesiąc, w którym zgło-
szono wniosek o wznowienie wypłaty lub wydano decyzję z urzędu o jej wznowieniu.
Art. 136. [Wypłaty po śmierci osoby uprawnionej]
1. W razie śmierci osoby, która zgłosiła wniosek o świadczenia określone ustawą,
świadczenia należne jej do dnia śmierci wypłaca się małżonkowi, dzieciom, z który-
mi prowadziła wspólne gospodarstwo domowe, a w razie ich braku – małżonkowi
i dzieciom, z którymi osoba ta nie prowadziła wspólnego gospodarstwa domowego,
a w razie ich braku – innym członkom rodziny uprawnionym do renty rodzinnej lub
na których utrzymaniu pozostawała ta osoba.
2. Osoby wymienione w ust. 1 mają prawo do udziału w dalszym prowadzeniu po-
stępowania o świadczenia, nieukończonego wskutek śmierci osoby, która o te świad-
czenia wystąpiła.
3. Roszczenia o wypłatę świadczeń, o których mowa w ust. 1, wygasają po upływie
12 miesięcy od dnia śmierci osoby, której świadczenia przysługiwały, chyba że przed
upływem tego okresu zgłoszony zostanie wniosek o dalsze prowadzenie postępowania.
Minister właściwy do spraw zabezpieczenia społecznego, w drodze rozporządze-
nia, określa szczegółowe zasady wypłaty świadczeń.
Rozdział 4
Zwrot nienależnie pobranych świadczeń,
egzekucja i potrącenia ze świadczeń
Art. 138. [Obowiązek zwrotu]
1. Osoba, która nienależnie pobrała świadczenia, jest obowiązana do ich zwrotu.
2. Za nienależnie pobrane świadczenia w rozumieniu ust. 1 uważa się:
1) świadczenia wypłacone mimo zaistnienia okoliczności powodujących ustanie
lub zawieszenie prawa do świadczeń albo wstrzymanie wypłaty świadczeń w całości
129 129
ustawa 65-153.qxd 2008-01-30 17:17 Page 130
lub w części, jeżeli osoba pobierająca świadczenia była pouczona o braku prawa do
ich pobierania;
2) świadczenia przyznane lub wypłacone na podstawie fałszywych zeznań lub do-
kumentów albo w innych przypadkach świadomego wprowadzenia w błąd przez oso-
bę pobierającą świadczenia.
3. Za nienależnie pobrane świadczenia w rozumieniu ust. 1 uważa się również
świadczenia wypłacone z przyczyn niezależnych od organu rentowego osobie innej
niż wskazana w decyzji tego organu.
4. Nie można żądać zwrotu kwot nienależnie pobranych świadczeń za okres dłuż-
szy niż 12 miesięcy, jeżeli osoba pobierająca świadczenia zawiadomiła organ rento-
wy o zajściu okoliczności powodujących ustanie lub zawieszenie prawa do świadczeń
albo wstrzymanie wypłaty świadczeń w całości lub w części, a mimo to świadczenia
były jej nadal wypłacane, w pozostałych zaś wypadkach – za okres dłuższy niż 3 la-
ta, z zastrzeżeniem ust. 5.
5. Kwoty nienależnie pobranych świadczeń w związku z osiągnięciem przycho-
dów, o których mowa w art. 104 ust. 1, podlegają zwrotowi za okres nie dłuższy niż
1 rok kalendarzowy poprzedzający rok, w którym wydano decyzję o rozliczeniu
świadczenia, jeżeli osoba pobierająca to świadczenie powiadomiła organ rentowy
o osiągnięciu przychodu, w pozostałych zaś przypadkach – za okres nie dłuższy niż
3 lata kalendarzowe poprzedzające rok wydania tej decyzji.
6. Organ rentowy może odstąpić od żądania zwrotu kwot nienależnie pobranych
świadczeń w całości lub w części, zmniejszyć wysokość potrąceń, ustaloną zgodnie
z art. 140 ust. 4 pkt 1, lub zawiesić dokonywanie tych potrąceń na okres nie dłuższy
niż 12 miesięcy, jeżeli zachodzą szczególnie uzasadnione okoliczności.
Art. 138a. [Zwrot świadczeń]
Bank i spółdzielcza kasa oszczędnościowo-kredytowa są zobowiązane zwrócić Za-
kładowi kwoty świadczeń przekazane na rachunek w banku lub spółdzielczej kasie
oszczędnościowo-kredytowej za miesiące następujące po miesiącu, w którym nastą-
piła śmierć świadczeniobiorcy. Przepis art. 144 ust. 1 stosuje się odpowiednio.
Art. 139. [Potrącenie należności]
1. Ze świadczeń pieniężnych określonych w ustawie – po odliczeniu składki na
ubezpieczenie zdrowotne oraz zaliczki i innych należności z tytułu podatku docho-
dowego od osób fizycznych – podlegają potrąceniu, z uwzględnieniem art. 141, na-
stępujące należności:
1) świadczenia wypłacane w kwocie zaliczkowej, a następnie kwoty świadczenia
lub świadczeń podlegające rozliczeniu w trybie określonym w art. 98 ust. 3;
2) kwoty nienależnie pobranych emerytur, rent i innych świadczeń z tytułu:
a) zaopatrzenia emerytalnego oraz ubezpieczenia społecznego za okres przed
dniem wejścia w życie ustawy,
130
ustawa 65-153.qxd 2008-01-30 17:17 Page 131
b) ubezpieczeń społecznych, o których mowa w ustawie o systemie ubezpieczeń

społecznych, wraz z odsetkami za zwłokę w ich spłacie,
c) zaopatrzenia określonego w odrębnych przepisach;
3) sumy egzekwowane na mocy tytułów wykonawczych na zaspokojenie należno-
ści alimentacyjnych;
4) należności alimentacyjne potrącane na wniosek wierzyciela na podstawie
przedłożonego przez niego tytułu wykonawczego;
5) sumy egzekwowane na mocy tytułów wykonawczych na pokrycie należności in-
nych niż świadczenia alimentacyjne;
6) kwoty nienależnie pobranych zasiłków rodzinnych lub pielęgnacyjnych oraz
świadczeń rodzinnych w razie braku możliwości potrącenia z wypłacanych zasiłków
rodzinnych, pielęgnacyjnych oraz świadczeń rodzinnych, wraz z odsetkami za zwło-
kę w ich spłacie,
7) kwoty nienależnie pobranych świadczeń z funduszu alimentacyjnego26;
8) zasiłki wypłacane z tytułu pomocy społecznej, jeżeli przy wypłacie zastrzeżono
ich potrącanie, oraz zasiłek stały lub zasiłek okresowy wypłacone na podstawie prze-
pisów o pomocy społecznej za okres, za który przyznano emeryturę lub rentę;
9) zasiłki i świadczenia wypłacone na podstawie przepisów o zatrudnieniu i prze-
ciwdziałaniu bezrobociu za okres, za który przyznano prawo do emerytury lub renty;
10) z tytułu odpłatności za pobyt osób uprawnionych do świadczeń w domach po-
mocy społecznej, zakładach opiekuńczo-leczniczych lub zakładach pielęgnacyjno-
-opiekuńczych – na wniosek dyrektorów tych placówek.
2. Odliczenie składki na ubezpieczenie zdrowotne nie może przekraczać zaliczki
i innych należności z tytułu podatku dochodowego od osób fizycznych.
3. Potrącenia należności wymienionych w ust. 1 dokonuje się w kolejności poda-
nej w tym przepisie.
4. Przy dokonywaniu potrąceń, o których mowa w ust. 1 pkt 4, potrąca się
w pierwszej kolejności alimenty zaległe za okres wskazany w tytule wykonawczym,
pod warunkiem uzyskania od wierzyciela oświadczenia, że nie zostały w inny sposób
uiszczone przez dłużnika.
Art. 140. [Dokonywanie potrąceń]
1. Potrącenia, o których mowa w art. 139, mogą być dokonywane, z zastrzeżeniem
art. 141, w następujących granicach:
26
Ustawa z dnia 18 lipca 1974 r. o funduszu alimentacyjnym (Dz.U. z 1991 r. Nr 45, poz. 200,
ost. zm.: Dz.U. z 2003 r. Nr 228, poz. 2255) utraciła moc z dniem 1 maja 2004 r., zgodnie
z art. 71 pkt 1 ustawy z dnia 28 listopada 2003 r. o świadczeniach rodzinnych (Dz.U.
Nr 228, poz. 2255).
131
ustawa 65-153.qxd 2008-01-30 17:17 Page 132
1) świadczeń alimentacyjnych, o których mowa w art. 139 ust. 1 pkt 3 – do wyso-

kości 60% świadczenia;
2) należności egzekwowanych związanych z:
a) odpłatnością za pobyt w domach pomocy społecznej,
b) odpłatnością za pobyt w zakładach opiekuńczo-leczniczych,
c) odpłatnością za pobyt w zakładach pielęgnacyjno-opiekuńczych,
do wysokości 50% świadczenia;
3) innych egzekwowanych należności – do wysokości 25% świadczenia.
2. Jeżeli sumy, o których mowa w art. 139 ust. 1 pkt 3, mają być potrącane na
rzecz kilku wierzycieli, a łączna suma, która może być potrącona, nie wystarcza na
pełne pokrycie egzekwowanych należności, organ rentowy dokonuje przekazania po-
trąconych kwot po uzyskaniu rozstrzygnięcia organu egzekucyjnego. Do czasu uzy-
skania tego rozstrzygnięcia kwoty te pozostają w depozycie Zakładu.
2a. Przepisy ust. 2 stosuje się odpowiednio w przypadku potrącania sum, o któ-
rych mowa w art. 139 ust. 1 pkt 5.
3. Przepis ust. 2 stosuje się odpowiednio w przypadku zbiegu egzekucji sum, o któ-
rych mowa w art. 139 ust. 1 pkt 3, z potrąceniem należności alimentacyjnych, o któ-
4. Potrącenia, z zastrzeżeniem art. 141, nie mogą przekraczać:
1) 50% miesięcznego świadczenia – jeżeli potrąceniu podlegają należności, o któ-
rych mowa w art. 139 ust. 1 pkt 1 i 2 oraz w pkt 6–9;
2) 60% miesięcznego świadczenia – jeżeli potrąceniu podlegają należności alimen-
tacyjne, o których mowa w art. 139 ust. 1 pkt 4;
3) 65% miesięcznego świadczenia – jeżeli potrąceniu podlegają należności, o któ-
5. Jeżeli należności alimentacyjne, o których mowa w art. 139 ust. 1 pkt 4, mają
być potrącane na rzecz kilku wierzycieli, a łączna suma, która może być potrącona,
nie wystarcza na pełne pokrycie tych należności, potrącenia ustala się proporcjonal-
nie do wysokości udziału każdej z tych należności w łącznej sumie należności okre-
ślonych w tytułach wykonawczych dla bieżących należności.
6. W przypadku zbiegu:
1) potrąceń sum egzekwowanych, o których mowa w art. 139 ust. 1 pkt 3 i 5, po-
trącenia nie mogą przekraczać łącznie:
a) 60% świadczenia, jeżeli podlegają potrąceniu należności alimentacyjne,
b) 50% świadczenia, jeżeli podlegają potrąceniu należności inne niż alimentacyj-
ne, z zastrzeżeniem lit. c,
c) 25% świadczenia, jeżeli podlegają potrąceniu wyłącznie należności egzekwowa-
ne, o których mowa w art. 140 ust. 1 pkt 3;
2) potrąceń sum egzekwowanych, o których mowa w art. 139 ust. 1 pkt 3 i 5, z po-
trąceniami innych należności, o których mowa w art. 139 ust. 1 pkt 1, 2, 4 i 6–9
– stosuje się odpowiednio przepis pkt 1 lit. a i b;
132
ustawa 65-153.qxd 2008-01-30 17:17 Page 133
3) potrąceń, o których mowa w ust. 4 pkt 1 i 2 – stosuje się odpowiednio przepis

pkt 1 lit. a i b.
6a. W przypadku zbiegu potrąceń, o których mowa w art. 139 ust. 1 pkt 10, z po-
trąceniami, o których mowa w art. 139 ust. 1 pkt 1–9, potrącenia nie mogą przekra-
czać łącznie 70% świadczenia.
7. Wysokość części świadczenia podlegającego egzekucjom, o których mowa
w ust. 1, oraz wysokość potrąceń, o których mowa w ust. 4, a także wysokość części
świadczenia podlegającego potrąceniom, o których mowa w ust. 6 i 6a, oraz ustaloną
orzeczeniem sądu, ugodą sądową lub aktem notarialnym procentową wysokość potrą-
ceń ze świadczeń z tytułu należności alimentacyjnych bez wskazania sposobu ich na-
liczania, ustala się od kwoty świadczenia przed odliczeniem miesięcznej zaliczki na
podatek dochodowy od osób fizycznych oraz składki na ubezpieczenie zdrowotne.
8. Przepisy ust. 1–7 stosuje się odpowiednio przy dokonywaniu potrąceń z renty
rodzinnej, do której uprawniona jest więcej niż jedna osoba, przy czym granice po-
trąceń ustala się proporcjonalnie do części renty podlegającej tym potrąceniom.
Art. 141. [Kwoty wolne od egzekucji i potrąceń]
1. Emerytury i renty są wolne od egzekucji i potrąceń, z zastrzeżeniem ust. 2,
w części odpowiadającej:
1) 50% kwoty najniższej emerytury lub renty – zależnie od rodzaju pobieranego
przez emeryta (rencistę) świadczenia – przy potrącaniu:
a) należności, o których mowa w art. 139 ust. 1 pkt 3, wraz z kosztami i opłatami
egzekucyjnymi,
b) należności, o których mowa w art. 139 ust. 1 pkt 4,
c) należności, o których mowa w art. 139 ust. 1 pkt 5, wraz z kosztami i opłatami
egzekucyjnymi;
2) 60% kwoty najniższej emerytury lub renty – przy potrącaniu należności, o któ-
rych mowa w art. 139 ust. 1 pkt 1 i 2 i 6–9;
3) 20% najniższej emerytury lub renty – przy potrącaniu należności, o których
mowa w art. 139 ust. 1 pkt 10.
2. Kwoty emerytur i rent przyznanych z uwzględnieniem okresów ubezpieczenia
za granicą, wolne od potrąceń i egzekucji, ustala się proporcjonalnie do wypłacane-
go świadczenia.
3. Kwoty wolne od potrąceń i egzekucji ustala się dla emerytur i rent wraz ze
wszystkimi wzrostami, zwiększeniami, dodatkami oraz innymi świadczeniami wypła-
canymi wraz z emeryturą lub rentą na podstawie odrębnych przepisów, z wyłącze-
niem świadczeń rodzinnych oraz dodatku dla sierot zupełnych i dodatku pielęgna-
cyjnego.
4. W razie zbiegu uprawnień do dwóch lub więcej świadczeń pieniężnych kwotę
wolną od egzekucji i potrąceń ustala się od jednego – wyższego świadczenia.
133 133
ustawa 65-153.qxd 2008-01-30 17:17 Page 134
Art. 142. [Stosowanie przepisów k.p.c. albo przepisów o postępowaniu egzeku-

cyjnym w administracji]
W zakresie nieuregulowanym w art. 139–141 do egzekucji ze świadczeń pienięż-
nych stosuje się odpowiednio przepisy Kodeksu postępowania cywilnego albo prze-
pisy o postępowaniu egzekucyjnym w administracji.
Art. 143. [Potrącenie kwoty wyrównania]
W razie przyznania lub podwyższenia świadczeń za okres wsteczny organ rento-
wy ma prawo potrącić na zaspokojenie należności, o których mowa w art. 139
ust. 1 pkt 1 i 2, 4 i 6–10, kwotę wyrównania należną do miesiąca poprzedzającego
miesiąc, w którym wydano decyzję ustalającą prawo do świadczeń lub decyzję usta-
lającą prawo do świadczeń w podwyższonej wysokości.
Art. 143a. [Zwrot należności]
W przypadku dokonywania potrąceń należności z tytułu odpłatności za pobyt
osób uprawnionych do świadczeń w placówkach, o których mowa w art. 139
ust. 1 pkt 10, należności z tego tytułu przekazane za okres po dniu śmierci świadcze-
niobiorcy podlegają zwrotowi przez właściwą placówkę albo organ nadrzędny w sto-
sunku do tej placówki. Przepis art. 134 ust. 1 pkt 3 stosuje się odpowiednio.
Art. 144. [Ściągnięcie świadczeń od nieuprawnionych]
1. Od osób nieuprawnionych do pobierania świadczeń określonych w ustawie
kwoty nienależnie pobranych świadczeń, o których mowa w art. 138 ust. 2 i 3, pod-
legają ściągnięciu w trybie przepisów o postępowaniu egzekucyjnym w administracji,
na podstawie prawomocnej decyzji organu rentowego.
2. Przepis ust. 1 stosuje się odpowiednio do osób, którym wypłaca się świadcze-
nie zmniejszone wskutek osiągania przychodów określonych w art. 104 ust. 1, jeżeli
nie można potrącić nienależnie pobranych świadczeń, o których mowa w ust. 1, na
zasadach określonych w ustawie.
DZIAŁ X
Przepisy zmieniające,
przejściowe i końcowe
Rozdział 1
Zmiany w przepisach obowiązujących
Art. 145. (pominięty).
134
ustawa 65-153.qxd 2008-01-30 17:17 Page 135
Dział X. Przepisy zmieniające, przejściowe i końcowe

Rozdział 2
Przepisy przejściowe
Art. 173. [Przepisy przejściowe]
1. Dla ubezpieczonych urodzonych po dniu 31 grudnia 1948 r., którzy przed
dniem wejścia w życie ustawy opłacali składki na ubezpieczenie społeczne lub za któ-
rych składki opłacali płatnicy składek, ustala się kapitał początkowy.
135 135
ustawa 65-153.qxd 2008-01-30 17:17 Page 136
1a. Kapitał początkowy ustala się także dla zwolnionych ze służby: żołnierzy za-
wodowych i funkcjonariuszy Policji, Urzędu Ochrony Państwa, Agencji Bezpieczeń-
stwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu, Służby Kontrwywiadu Wojskowego, Służby
Wywiadu Wojskowego, Centralnego Biura Antykorupcyjnego, Straży Granicznej,
Biura Ochrony Rządu, Państwowej Straży Pożarnej oraz Służby Więziennej, urodzo-
nych po dniu 31 grudnia 1948 r., jeżeli przed dniem 1 stycznia 1999 r. pozostawali
oni w służbie i nie mają ustalonego prawa do świadczeń określonych w przepisach
o zaopatrzeniu emerytalnym tych osób.
1b. Przepis ust. 1a stosuje się również do funkcjonariuszy, o których mowa
w ust. 1a, którzy po zwolnieniu ze służby nabyli prawo do policyjnego zaopatrzenia
emerytalnego, a następnie utracili to prawo w związku ze skazaniem prawomocnym
wyrokiem sądu za przestępstwo umyślne lub przestępstwo skarbowe umyślne, ściga-
ne z oskarżenia publicznego, popełnione w związku z wykonywaniem czynności
służbowych i w celu osiągnięcia korzyści majątkowej lub osobistej, albo za przestęp-
stwo określone w art. 258 Kodeksu karnego lub wobec którego orzeczono prawo-
mocnie środek karny pozbawienia praw publicznych za przestępstwo lub przestęp-
stwo skarbowe popełnione przed zwolnieniem ze służby.
2. Kapitał początkowy stanowi równowartość kwoty obliczonej według zasad
określonych w art. 174 pomnożonej przez wyrażone w miesiącach średnie dalsze
trwanie życia ustalone zgodnie z art. 26 ust. 3 dla osób w wieku 62 lat.
3. Wartość kapitału początkowego ustala się na dzień wejścia w życie ustawy.
4. Pierwszej waloryzacji kapitału początkowego dokonuje się od dnia 1 czerwca
2000 r. przez pomnożenie tego kapitału wskaźnikiem wzrostu przeciętnego wynagro-
dzenia z 1999 r., pomniejszonego o naliczone i potrącone od ubezpieczonego skład-
ki na ubezpieczenia emerytalne, rentowe i chorobowe, w stosunku do przeciętnego
wynagrodzenia za 1998 r.
5. Drugiej waloryzacji przeprowadzanej od dnia 1 czerwca 2001 r. dokonuje się na
zasadach określonych w art. 25 ust. 3–5, 9 i 10 oraz w art. 25a.
5a. Trzeciej waloryzacji przeprowadzanej od dnia 1 czerwca 2002 r. oraz kolej-
nych dokonuje się na zasadach określonych w art. 25 ust. 3–8 i 10 oraz w art. 25a.
6. Kapitał początkowy ewidencjonowany jest na koncie ubezpieczonego.
6a. W wyniku przeprowadzonej waloryzacji kapitał początkowy nie może ulec ob-
niżeniu.
Art. 174. [Kapitał początkowy]
1. Kapitał początkowy ustala się na zasadach określonych w art. 53, z uwzględnie-
niem ust. 2–12.
2. Przy ustalaniu kapitału początkowego przyjmuje się przebyte przed dniem wej-
ścia w życie ustawy:
1) okresy składkowe, o których mowa w art. 6,
136
ustawa 65-153.qxd 2008-01-30 17:17 Page 137
2) okresy nieskładkowe. o których mowa w art. 7 pkt 5,

3) okresy nieskładkowe, o których mowa w art. 7 pkt 1–4 i 6–12, w wymiarze nie
większym niż określony w art. 5 ust. 2.
3. Podstawę wymiaru kapitału początkowego ustala się na zasadach określonych
w art. 15, 16, 17 ust. 1 i 3 oraz art. 18, z tym że okres kolejnych 10 lat kalendarzo-
wych ustala się z okresu od dnia 1 stycznia 1980 r. do dnia 31 grudnia 1998 r.
3a. Przepis art. 17 ust. 1 stosuje się odpowiednio, jeżeli nie można ustalić podsta-
wy wymiaru kapitału początkowego w myśl art. 15 ust. 1 dla ubezpieczonego urodzo-
nego przed dniem 31 grudnia 1968 r. z powodu nauki w szkole wyższej, o której mo-
wa w art. 7 pkt 9.
4. Do obliczenia kapitału początkowego dla osoby mającej ustalone prawo do ren-
ty z tytułu niezdolności do pracy przyjmuje się, na jej wniosek, wskaźnik wysokości
podstawy wymiaru renty przyjęty w decyzji ustalającej prawo do renty po raz pierw-
szy lub ponownie ustalającej jej wysokość. W przypadku gdy renta została przyzna-
na przed dniem 15 listopada 1991 r., do ustalenia kapitału początkowego przyjmuje
się wskaźnik wysokości podstawy wymiaru ustalony w wyniku rewaloryzacji, chyba
że po tej dacie ponownie była ustalana jego wysokość.
5. Jeżeli z powodu niemożności ustalenia podstawy wymiaru renty jej wysokość
została ustalona w kwocie najniższej renty, do ustalenia podstawy wymiaru kapitału
początkowego przyjmuje się najniższe wynagrodzenie pracowników obowiązujące
w okresie przyjętym do obliczenia podstawy wymiaru renty.
6. Przepisy ust. 5 stosuje się odpowiednio do ustalenia kapitału początkowego
osób uznanych za repatriantów.
7. Do obliczenia kapitału początkowego przyjmuje się kwotę bazową wynoszącą
100% przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w II kwartale kalendarzowym 1998 r.
8. Przy obliczaniu kapitału początkowego część kwoty bazowej wynoszącej 24%
tej kwoty mnoży się przez współczynnik proporcjonalny do wieku ubezpieczonego
oraz okresu składkowego i nieskładkowego osiągniętego do dnia 31 grudnia 1998 r.
Współczynnik ten oblicza się według następującego wzoru:
gdzie:
„p” – oznacza współczynnik;
wiek ubezpieczonego – oznacza wiek w dniu 31 grudnia 1998 r.;
wiek emerytalny – oznacza 60 – dla kobiet i 65 – dla mężczyzn;
staż ubezpieczeniowy – oznacza udowodniony okres składkowy i nieskładkowy,
wymagany staż – oznacza 20 – dla kobiet i 25 – dla mężczyzn;
z zastrzeżeniem ust. 12.
137 137
ustawa 65-153.qxd 2008-01-30 17:17 Page 138
9. Staż ubezpieczonego, o którym mowa w ust. 8, określa się w pełnych latach,

z tym że jeżeli ubezpieczony ma więcej niż 6 miesięcy tego stażu ponad pełne lata,
staż ten zaokrągla się w górę.
10. Wiek ubezpieczonego, o którym mowa w ust. 8, określa się w pełnych latach,
z tym że jeżeli w dniu 31 grudnia 1998 r. ubezpieczony ma więcej niż 6 miesięcy po-
nad wiek ustalony, to przyjmuje się pełne lata po zaokrągleniu w górę.
11. W przypadku gdy w momencie objęcia ubezpieczeniem po raz pierwszy, ubez-
pieczony nie ukończył 18 roku życia, we wzorze, o którym mowa w ust. 8, liczbę 18
zastępuje się faktycznym wiekiem, w którym powstał obowiązek ubezpieczenia.
12. Współczynnik, o którym mowa w ust. 8:
1) zaokrągla się do setnych części procenta;
2) nie może być wyższy od 100%.
13. Wartość współczynnika, obliczonego na podstawie ust. 8, w zależności od płci,
wieku ubezpieczonego oraz stażu ubezpieczeniowego w dniu 31 grudnia 1998 r.,
przedstawiona jest w tabeli, stanowiącej załącznik do ustawy.
Art. 175. [Ustalenie kapitału początkowego]
1. Ubezpieczeni oraz płatnicy składek zobowiązani są do przekazywania Zakłado-
wi, w terminie i trybie ustalonym przez organ rentowy, dokumentacji umożliwiającej
ustalenie kapitału początkowego nie później niż do dnia 31 grudnia 2006 r. Przepisy
art. 115 ust. 1–3, art. 116 ust. 5, art. 117, 121, 122 ust. 1, art. 123, 124 i 125 stosuje
się odpowiednio.
1a. Płatnicy składek są zobowiązani do skompletowania dokumentacji umożliwia-
jącej ustalenie kapitału początkowego dla ubezpieczonych, za których przekazują do
Zakładu imienne raporty miesięczne, a następnie przekazania tej dokumentacji na
żądanie organu rentowego i w terminie wyznaczonym przez ten organ.
2. Dla osób, które nie pozostają w ubezpieczeniu, kapitał początkowy ustala się na
ich udokumentowany wniosek.
3. Ustalenie kapitału początkowego następuje w formie decyzji organu rentowego.
Organ rentowy wydaje decyzję w sprawie kapitału początkowego w terminie do dnia
31 grudnia 2006 r. Od decyzji organu rentowego przysługują osobie zainteresowanej
środki odwoławcze określone w odrębnych przepisach.
4. Ponowne ustalenie wysokości kapitału początkowego następuje w okoliczno-
ściach określonych w art. 114.
5. Minister właściwy do spraw zabezpieczenia społecznego określi, w drodze roz-
porządzenia, szczegółowe zasady współpracy Zakładu z ubezpieczonymi i płatnika-
mi składek w zakresie ustalania kapitału początkowego.
Art. 176. [Podstawa wymiaru emerytury i renty w 1999 r.]
Podstawę wymiaru emerytury i renty w 1999 r. stanowi ustalona, w sposób okre-
ślony w art. 15 ust. 4 i 5, przeciętna podstawa wymiaru składki na ubezpieczenie spo-
138
ustawa 65-153.qxd 2008-01-30 17:17 Page 139
łeczne w okresie kolejnych 10 lat kalendarzowych wybranych przez zainteresowane-

go z ostatnich 19 lat kalendarzowych, poprzedzających bezpośrednio rok, w którym
zgłoszono wniosek o emeryturę lub rentę, lub wniosek o ponowne ustalenie wysoko-
ści tych świadczeń.
Art. 177. [Kwota bazowa w dniu wejścia w życie ustawy]
W dniu wejścia w życie ustawy kwota bazowa stanowi 100% przeciętnego mie-
sięcznego wynagrodzenia w II kwartale kalendarzowym 1998 r. i wynosi 1220,89 zł.
Art. 178. [Obliczanie przychodu w okresie od 1 stycznia 1999 r. do 31 maja
1999 r.]
W okresie od dnia 1 stycznia 1999 r. do dnia 31 maja 1999 r. do przychodu, o któ-
rym mowa w art. 104 ust. 8, nie wlicza się płaconej przez ubezpieczonego składki
z tytułu ubezpieczenia emerytalnego, rentowego i chorobowego.
Art. 179. [Waloryzacja emerytur i rent przyznanych od uposażeń]
Od 1 stycznia 1999 r. emerytury i renty przyznane od uposażeń osiągniętych
przed tą datą na podstawie przepisów o zaopatrzeniu emerytalnym osób, o których
mowa w art. 1 ust. 227, podlegają dodatkowej waloryzacji wskaźnikiem 104,3%.
Art. 180. [Ponowne ustalenie wysokości świadczenia]
1. Osoby, którym w dniu wejścia w życie ustawy przysługują emerytury, renty z ty-
tułu niezdolności do pracy i renty rodzinne na podstawie:
1) przepisów, o których mowa w art. 195,
2) art. 19a ustawy z dnia 24 maja 1990 r. o zmianie niektórych przepisów
o zaopatrzeniu emerytalnym (Dz.U. Nr 36, poz. 206, Nr 66, poz. 390 i Nr 92,
poz. 540),
3) ustawy z dnia 14 grudnia 1990 r. o rewaloryzacji emerytur i rent dla osób, któ-
re ukończyły 80 lat, oraz o zmianie niektórych przepisów o zaopatrzeniu emerytal-
nym (Dz.U. Nr 92, poz. 540)
– zachowują prawo do tych świadczeń w wysokości ustalonej przed dniem wejścia
w życie ustawy, z zastrzeżeniem ust. 2–5 i z uwzględnieniem ust. 6–9.
2. Wysokość świadczeń dla osób wymienionych w ust. 1 pkt 1 i 3, które zgłoszą
wniosek o przyznanie zwiększenia określonego w art. 56, oblicza się poprzez doli-
czenie tego zwiększenia do kwoty przysługującego świadczenia. Kwota emerytury
lub renty wraz z tymi zwiększeniami nie może przekraczać 100% podstawy wymia-
ru. Przepisy art. 73 ust. 3 i 4 stosuje się odpowiednio.
27
Art. 1 ust. 2 uchylony przez art. 10 pkt 1 ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o zmianie ustawy
o systemie ubezpieczeń społecznych oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 166,
poz. 1609), która weszła w życie 1 października 2003 r.
139
ustawa 65-153.qxd 2008-01-30 17:17 Page 140
3. Jeżeli osobie, o której mowa w ust. 2, przysługuje emerytura lub renta w kwo-
cie świadczenia najniższego, zwiększenie, o którym mowa w art. 56, dolicza się
przed podwyższeniem świadczenia do kwoty najniższej.
4. Do ustalenia wysokości oraz przy wypłacie rent rodzinnych przysługujących
w dniu wejścia w życie ustawy przepisy art. 74 i 131 stosuje się odpowiednio.
5. Świadczenia, o których mowa w ust. 1 i 2, wypłaca się z Funduszu, z tym że
koszty tych świadczeń – w części odpowiadającej części składkowej emerytury lub
renty rolniczej, zwiększeniu z tytułu opłacania składek na ubezpieczenie społeczne
rolników za cały udowodniony okres pracy w gospodarstwie rolnym, w tym również
przypadający wcześniej niż 25 lat przed ustaleniem prawa do emerytury lub renty
oraz podwyższeniu do kwoty najniższej emerytury lub renty – podlegają odpowied-
niej refundacji z funduszu emerytalno-rentowego określonego w przepisach o ubez-
pieczeniu społecznym rolników.
6. Emerytury i renty, o których mowa w ust. 1, podlegają waloryzacji na zasadach
określonych w ustawie.
7. W razie złożenia wniosku o ponowne ustalenie wysokości świadczenia:
1) przez doliczenie nieuwzględnionych dotychczas w wymiarze świadczenia okre-
sów składkowych lub nieskładkowych stosuje się art. 112 i 113;
2) przez zmianę okresu, z którego podstawę wymiaru składki przyjmuje się jako
podstawę wymiaru świadczenia, stosuje się odpowiednio art. 110 lub art. 111.
8. Do ustalenia wysokości świadczeń dla osób wymienionych w ust. 1 pkt 1, któ-
re zgłoszą wniosek o zastosowanie przeliczników do okresów pracy górniczej, stosu-
je się odpowiednio przepisy art. 51 lub 52.
9. W razie przyznania emerytury osobie, która wcześniej miała ustalone prawo do
renty z tytułu niezdolności do pracy, przyjmuje się wszystkie okresy uwzględnione
w decyzji o przyznaniu renty z tytułu niezdolności do pracy lub o ponownym ustale-
niu jej wysokości.
Art. 181. [Górnicza renta rodzinna]
Prawo do górniczej renty rodzinnej ustalonej na podstawie przepisów ustawy,
o której mowa w art. 195 pkt 6, zachowuje wdowa, która zawarła ponownie związek
małżeński przed dniem wejścia w życie niniejszej ustawy, jeżeli:
1) wychowuje co najmniej jedno z dzieci, wnuków lub rodzeństwa, uprawnione do
renty rodzinnej po zmarłym mężu;
2) po dniu wejścia w życie niniejszej ustawy osiągnie wiek 50 lat życia albo stanie
się niezdolna do pracy, jeżeli nie wychowuje co najmniej jednego z dzieci, wnuków
lub rodzeństwa, uprawnionych do renty rodzinnej po zmarłym mężu.
Art. 182. [Zgłaszanie wniosków o emeryturę w organie rentowym]
Ubezpieczeni urodzeni po dniu 31 grudnia 1948 r., do których nie stosuje się art. 46–47,
50, 50a oraz 50e, zgłaszają wnioski o emeryturę bezpośrednio w organie rentowym.
140
ustawa 65-153.qxd 2008-01-30 17:17 Page 141
Art. 183. [Wysokość emerytury dla osób urodzonych po 31 grudnia 1948 r.]
1. Emerytura przyznana na wniosek osoby ubezpieczonej urodzonej po dniu
31 grudnia 1948 r., z wyjątkiem ubezpieczonych, którzy pobrali emeryturę na pod-
stawie przepisów art. 46 lub 50, o ile osoba ta nie była członkiem otwartego fundu-
szu emerytalnego, która osiągnęła wiek uprawniający do emerytury w roku kalenda-
rzowym 2009, wynosi:
1) 80% emerytury obliczonej na podstawie art. 53 oraz
2) 20% emerytury obliczonej na podstawie art. 26.
2. Emerytura przyznana na wniosek osoby ubezpieczonej, o której mowa w ust. 1,
która osiągnęła wiek uprawniający do emerytury w roku kalendarzowym 2010, wy-
nosi:
nosi:
nosi:
nosi:
6. Do ponownego ustalenia wysokości emerytury, o której mowa w ust. 1–5, z ty-
tułu podlegania ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym po dniu przyznania eme-
rytury stosuje się art. 108.
Art. 183a. [Wyłączenie stosowania przepisów ustawy]
Przepisów art. 183 nie stosuje się do emerytur przyznanych ubezpieczonym, któ-
rzy prawa do emerytury nabyli na podstawie art. 50a lub 50e.
Art. 184. [Emerytura dla osób zatrudnionych w szczególnych warunkach lub
w szczególnym charakterze]
1. Ubezpieczonym urodzonym po dniu 31 grudnia 1948 r. przysługuje emerytura
po osiągnięciu wieku przewidzianego w art. 32, 33, 39 i 40, jeżeli w dniu wejścia
w życie ustawy osiągnęli:
141 141
ustawa 65-153.qxd 2008-01-30 17:17 Page 142
1) okres zatrudnienia w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze

wymaganym w przepisach dotychczasowych do nabycia prawa do emerytury w wie-
ku niższym niż 60 lat – dla kobiet i 65 lat – dla mężczyzn oraz
2) okres składkowy i nieskładkowy, o którym mowa w art. 27.
2. Emerytura, o której mowa w ust. 1, przysługuje pod warunkiem nieprzystąpie-
nia do otwartego funduszu emerytalnego oraz rozwiązania stosunku pracy – w przy-
padku ubezpieczonego będącego pracownikiem.
Art. 185. [Ustalanie kapitału początkowego dla osób przechodzących na wcze-
śniejszą emeryturę]
1. Przy ustalaniu wysokości emerytury dla osób nabywających prawo do emerytu-
ry w wieku określonym w art. 184 kapitał początkowy podlega przeliczeniu poprzez
dodanie do okresów składkowych okresu równego różnicy pomiędzy wiekiem eme-
rytalnym, o którym mowa w art. 24, a faktycznym wiekiem przejścia na emeryturę.
Do przeliczonego kapitału początkowego stosuje się przepisy art. 173 ust. 3–6.
2. Okresy składkowe, o których mowa w ust. 1, ustala się z dokładnością do peł-
nego miesiąca.
Art. 186. [Stosowanie przepisów ustawy]
1. Rozpatrzeniu na podstawie ustawy podlegają wnioski:
1) osób, które nie odpowiadały warunkom wymaganym do uzyskania prawa do
emerytury lub renty na podstawie przepisów dotychczasowych, jeżeli osoby te odpo-
wiadają warunkom do uzyskania świadczeń na podstawie ustawy;
2) osób, które przedłożyły nowe dowody mające wpływ na prawo do świadczeń
lub ich wysokość.
2. Przepisy ustawy stosuje się do wniosków o świadczenia zgłoszonych:
1) począwszy od dnia wejścia w życie ustawy;
2) przed dniem wejścia w życie ustawy, jeżeli choćby jeden z warunków do uzy-
skania prawa do świadczenia został spełniony, poczynając od tego dnia.
3.28 Do wniosków osób urodzonych przed dniem 1 stycznia 1949 r., które do dnia
wejścia w życie ustawy nie zgłosiły wniosku o emeryturę, mimo że spełniły warunki
28
Na podstawie wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 4 stycznia 2000 r. (Dz.U. Nr 2, poz.
26), art. 186 ust. 3 w zakresie, w jakim uzależnia od urodzenia przed 1 stycznia 1949 r. sto-
sowanie – do wniosków o emeryturę zgłoszonych po dniu wejścia w życie ustawy
– przepisów rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 15 maja 1989 r. w sprawie uprawnień
do wcześniejszej emerytury pracowników opiekujących się dziećmi wymagającymi stałej
opieki (Dz.U. Nr 28, poz. 149 i z 1999 r. Nr 61, poz. 679), jest niezgodny z art. 2 Konstytu-
cji RP przez to, że narusza zasadę ochrony praw nabytych; art. 186 ust. 3 nie jest niezgod-
ny z art. 32 Konstytucji RP.
142
ustawa 65-153.qxd 2008-01-30 17:17 Page 143
do nabycia prawa do tego świadczenia – stosuje się przepisy ustaw i dekretu wymie-
nionych w art. 195 dotyczące warunków nabycia prawa do emerytury, chyba że prze-
pisy ustawy są dla tych osób korzystniejsze.
4. Prawo do emerytury określonej w art. 28 ust. 3 ustawy, o której mowa w art.
166, w brzmieniu obowiązującym do dnia wejścia w życie niniejszej ustawy, zacho-
wuje poseł lub senator, który do dnia 31 grudnia 1997 r. spełnił warunki wymagane
do jej przyznania.
Art. 187. [Orzekanie w sprawach niezdolności do pracy]
Orzekanie w sprawach niezdolności do pracy osób mających ustalone prawo do
renty na podstawie przepisów obowiązujących w dniu 31 sierpnia 1997 r., w przypad-
kach gdy osoby te mają wyznaczone kontrolne badania stopnia ich niezdolności do
pracy, następuje przy zastosowaniu przepisów art. 12–14.
Art. 188. [Potrącenia z tytułu zaległych składek]
Potrąceń z tytułu zaległych składek na ubezpieczenie społeczne ubezpieczonego
będącego jednocześnie płatnikiem składek, za okres poprzedzający nabycie prawa do
pobieranej emerytury, renty z tytułu niezdolności do pracy albo renty rodzinnej po
tym ubezpieczonym, ustalonych przed dniem wejścia w życie ustawy, dokonuje się na
zasadach określonych w ustawie dla świadczeń wypłacanych w kwocie zaliczkowej.
Art. 189. [Przeliczanie świadczeń przekazywanych za granicę]
Do czasu wprowadzenia zewnętrznej wymienialności złotego świadczenia przeka-
zywane za granicę, na podstawie umów międzynarodowych, przelicza się ze złotych
na walutę obcą (wymienialną) według kursu tej waluty, obowiązującego w dniu do-
konywania przeliczenia przez organ rentowy.
Art. 190. [Emeryt lub rencista odbywający karę pozbawienia wolności]
1. Członków rodziny emeryta lub rencisty, odbywającego karę pozbawienia wolno-
ści na mocy orzeczenia sądu, którym wypłacano przysługujące emerytowi lub renci-
ście świadczenia w całości lub w części, uznaje się począwszy od dnia wejścia w ży-
cie ustawy za osoby, o których mowa w art. 130 ust. 3 pkt 2, bez konieczności ich
wskazania przez osobę uprawnioną do świadczeń.
2. Osobom tym wypłaca się świadczenia określone ustawą, po uprzednim poucze-
niu o okolicznościach, o których mowa w art. 138 ust. 2 pkt 1.
3. W razie wydania orzeczenia uniewinniającego lub umarzającego postępowanie
emerytowi lub renciście wypłaca się, za cały okres pozbawienia wolności przypada-
jący przed dniem wejścia w życie ustawy, część świadczenia, której wypłata była
wstrzymana na podstawie art. 85 ust. 1 lub 4 ustawy wymienionej w art. 195 pkt 5.
Art. 191. [Ponowne ustalenie wysokości świadczenia]
1. Ponowne ustalenie wysokości świadczenia, przy uwzględnieniu nowych okre-
sów składkowych, o których mowa w art. 6 ust. 2 pkt 8, następuje na wniosek zain-
143 143
ustawa 65-153.qxd 2008-01-30 17:17 Page 144
teresowanego, z tym że świadczenia w podwyższonej wysokości wypłaca się od mie-

siąca, w którym zgłoszony został ten wniosek, i nie wcześniej niż od dnia wejścia
w życie ustawy.
2. Do emerytur i rent podlegających zawieszeniu lub zmniejszeniu w związku
z osiąganiem dochodów w 1998 r. stosuje się, zamiast przepisów art. 103–106, prze-
pisy art. 24 i 25 ustawy, o której mowa w art. 195 pkt 9.
3. Do potrąceń i egzekucji ze świadczeń pieniężnych określonych w ustawie, do-
konywanych na podstawie przepisów dotychczasowych, począwszy od dnia wejścia
w życie ustawy, stosuje się przepisy art. 139–141, 143 i 144.
Art. 192. [Przepisy o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin]
Ilekroć przepisy odsyłają do przepisów o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników
i ich rodzin oraz o rewaloryzacji emerytur i rent, o zasadach ustalania emerytur
i rent oraz o zmianie niektórych ustaw, należy przez to rozumieć odesłanie do prze-
pisów o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych.
Art. 193. [Wypłata zasiłków]
1. Zasiłek chorobowy, do którego prawo określone w przepisach wymienionych
w art. 147, 149, 154, art. 195 pkt 2 i 3 powstało przed dniem wejścia w życie ustawy,
wypłaca się w wysokości i na zasadach określonych w przepisach dotychczasowych
za cały okres nieprzerwanej niezdolności do pracy z powodu choroby.
2. Przepis ust. 1 stosuje się do zasiłku wyrównawczego, macierzyńskiego, opiekuń-
czego i świadczenia rehabilitacyjnego.
3. Wysokość świadczenia rehabilitacyjnego przyznanego po zakończeniu pobiera-
nia zasiłku chorobowego ustalonego według dotychczasowych przepisów ustala się
z uwzględnieniem podstawy wymiaru zasiłku chorobowego ustalonej według dotych-
czasowych zasad.
Art. 194. [Przepisy wykonawcze]
Do czasu wydania przepisów wykonawczych przewidzianych w ustawie pozostają
w mocy przepisy wykonawcze wydane na podstawie ustaw i dekretu wymienionych
w art. 195, jeżeli nie są sprzeczne z przepisami niniejszej ustawy.
Art. 194a. [Przeliczanie emerytur i rent]
1. Emerytury i renty przysługujące na podstawie ustawy, które zostały obliczone
od kwoty bazowej stanowiącej mniej niż 100% przeciętnego wynagrodzenia, podle-
gają przeliczeniu.
2. Przeliczenie emerytury i renty z tytułu niezdolności do pracy polega na ponow-
nym obliczeniu świadczenia od kwoty bazowej określonej w ust. 4 i 5.
3. Przeliczenie renty rodzinnej polega na ponownym jej obliczeniu jako odpowied-
niego procentu świadczenia, które przysługiwałoby zmarłemu, przeliczonego zgod-
nie z ust. 2.
144
ustawa 65-153.qxd 2008-01-30 17:17 Page 145
4.29 Dla świadczeń przysługujących emerytom i rencistom urodzonym przed

dniem 1 stycznia 1930 r. podwyższa się kwotę bazową do:
1) 96,5% przeciętnego wynagrodzenia przyjętego do ustalenia wysokości świad-
czenia w dniu jego przyznania – od dnia 1 marca 2005 r.;
2) 100% przeciętnego wynagrodzenia przyjętego do ustalenia wysokości świadcze-
nia w dniu jego przyznania – od dnia 1 marca 2006 r.
5.30 Dla świadczeń przysługujących emerytom i rencistom urodzonym po dniu 31 grud-
nia 1929 r. podwyższa się kwotę bazową do 100% przeciętnego wynagrodzenia przyjętego
do ustalenia wysokości świadczenia w dniu jego przyznania – od dnia 1 marca 2008 r.
6. Przeliczona emerytura i renta podlega podwyższeniu w ramach waloryzacji
przypadających do dnia, od którego przysługuje prawo do świadczenia w przeliczo-
nej wysokości, a jeżeli wypłata była wstrzymana – z uwzględnieniem waloryzacji
przypadających w okresie do dnia jej wznowienia.
7. Emerytury i renty przelicza się z urzędu, a jeżeli wypłata świadczenia jest
wstrzymana – po jej wznowieniu.
Art. 194b. [Jednorazowa wypłata]
1. Osobom pobierającym świadczenia ustalone w kwocie nie wyższej niż kwota
najniższej emerytury lub renty przysługuje jednorazowa wypłata w wysokości:
1) 100 zł – dla osób pobierających emeryturę, rentę z tytułu całkowitej niezdolno-
ści do pracy lub rentę rodzinną,
2) 75 zł – dla osób pobierających rentę z tytułu częściowej niezdolności do pracy.
2. Realizacja wypłaty następuje w marcu 2005 r. i w marcu 2006 r.
3. Jednorazowa wypłata nie przysługuje w tym roku kalendarzowym, w którym
przeprowadzono waloryzację emerytur i rent.
4. Jednorazowa wypłata finansowana jest ze środków budżetu państwa.
Rozdział 3
Przepisy końcowe i uchylające
Art. 195. [Przepisy uchylone]
Tracą moc:
1) art. 2 pkt 1 lit. a i e, art. 3, art. 4 ust. 1 pkt 3 i ust. 6, art. 6 pkt 1, art. 7 ust. 1,
ust. 2 pkt 3 i ust. 3, art. 9, art. 10, art. 11, art. 12, art. 13, art. 17, art. 18, art. 19
29
Nr 209, poz. 1520) art. 194a ust. 4 jest zgodny z art. 32 Konstytucji RP.
30
Art. 194a ust. 5 w brzmieniu ustalonym przez art. 1 pkt 4 ustawy z dnia 7 września 2007 r.
o zmianie ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U.
Nr 191, poz. 1368). Zmiana weszła w życie 1 stycznia 2008 r.
145
ustawa 65-153.qxd 2008-01-30 17:17 Page 146
pkt 1 i art. 20 ustawy z dnia 27 września 1973 r. o zaopatrzeniu emerytalnym twór-

ców i ich rodzin (Dz.U. z 1983 r. Nr 31, poz. 145, z 1986 r. Nr 42, poz. 202,
z 1989 r. Nr 35, poz. 190, z 1990 r. Nr 36, poz. 206, z 1995 r. Nr 4, poz. 17, z 1996 r.
Nr 100, poz. 461, z 1997 r. Nr 28, poz. 153 i z 1998 r. Nr 137, poz. 887);
2) art. 6 ust. 1 pkt 4 i 7, ust. 2 pkt 3, art. 15–18, art. 24, art. 33 ust. 1–3 i art. 41
ustawy z dnia 19 grudnia 1975 r. o ubezpieczeniu społecznym osób wykonujących
pracę na podstawie umowy agencyjnej lub umowy zlecenia (Dz.U. z 1995 r. Nr 65,
poz. 333 i Nr 128, poz. 617, z 1996 r. Nr 100, poz. 461, z 1997 r. Nr 28, poz. 153
oraz z 1998 r. Nr 137, poz. 887);
3) art. 1, 2, 3 pkt 3, 5 i 9, ust. 2 pkt 3 i ust. 3, art. 13–16, art. 18–20, art. 22, art.
25, art. 26, art. 28 dekretu z dnia 4 marca 1976 r. o ubezpieczeniu społecznym człon-
ków rolniczych spółdzielni produkcyjnych i spółdzielni kółek rolniczych oraz ich ro-
dzin (Dz.U. z 1983 r. Nr 27, poz. 135, z 1989 r. Nr 35, poz. 190, z 1990 r. Nr 36, poz.
206, z 1995 r. Nr 4, poz. 17, z 1996 r. Nr 100, poz. 461 i z 1997 r. Nr 28, poz. 153);
4) art. 5 pkt 4 i 7, art. 9, art. 11 ust. 1 pkt 3 i ust. 2, art. 12, art. 15 ust. 2 i 3,
art. 16, art. 17, art. 21, art. 29, art. 31 ustawy z dnia 18 grudnia 1976 r. o ubezpiecze-
niu społecznym osób prowadzących działalność gospodarczą oraz ich rodzin (Dz.U.
z 1989 r. Nr 46, poz. 250, z 1990 r. Nr 36, poz. 206, z 1991 r. Nr 104, poz. 450
i Nr 110, poz. 474, z 1995 r. Nr 4, poz. 17, z 1996 r. Nr 100, poz. 461 i Nr 124,
poz. 585, z 1997 r. Nr 28, poz. 153 oraz z 1998 r. Nr 106, poz. 668 i Nr 137, poz. 887);
5) ustawa z dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników
i ich rodzin (Dz.U. Nr 40, poz. 267, z 1984 r. Nr 52, poz. 268 i 270, z 1986 r. Nr 1,
poz. 1, z 1989 r. Nr 35, poz. 190 i 192, z 1990 r. Nr 10, poz. 58 i 61, Nr 36, poz. 206,
Nr 66, poz. 390 i Nr 87, poz. 506, z 1991 r. Nr 7, poz. 24, Nr 80, poz. 350 i Nr 94,
poz. 422, z 1992 r. Nr 21, poz. 84 i Nr 64, poz. 321, z 1994 r. Nr 74, poz. 339
i Nr 108, poz. 516, z 1995 r. Nr 4, poz. 17, z 1996 r. Nr 100, poz. 461, Nr 136,
poz. 636 i Nr 147, poz. 687, z 1997 r. Nr 93, poz. 569 i Nr 111, poz. 725 oraz z 1998 r.
Nr 106, poz. 668 i Nr 117, poz. 756);
6) ustawa z dnia 1 lutego 1983 r. o zaopatrzeniu emerytalnym górników i ich ro-
dzin (Dz.U. z 1995 r. Nr 30, poz. 154, z 1997 r. Nr 28, poz. 153 i z 1998 r. Nr 74,
poz. 473);
7) ustawa z dnia 28 kwietnia 1983 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników
kolejowych i ich rodzin (Dz.U. Nr 23, poz. 99, z 1985 r. Nr 20, poz. 85, z 1990 r.
Nr 36, poz. 206, z 1997 r. Nr 43, poz. 272 i z 1998 r. Nr 66, poz. 431);
8) art. 7 ust. 1 pkt 4 i 7, ust. 2 pkt 3, art. 11, art. 12 pkt 3, art. 17, 21, 22, 24, 25,
33, 34, 36 i 37 ustawy z dnia 17 maja 1989 r. o ubezpieczeniu społecznym duchow-
nych (Dz.U. Nr 29, poz. 156, z 1990 r. Nr 36, poz. 206, z 1991 r. Nr 104, poz. 450,
z 1995 r. Nr 4, poz. 17, z 1996 r. Nr 100, poz. 461, z 1997 r. Nr 28, poz. 153 oraz
z 1998 r. Nr 137, poz. 887);
146
ustawa 65-153.qxd 2008-01-30 17:17 Page 147
9) ustawa z dnia 7 października 1991 r. o rewaloryzacji emerytur i rent, o zasa-

dach ustalania emerytur i rent oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz.U. Nr 104,
poz. 450, z 1992 r. Nr 21, poz. 84, z 1993 r. Nr 127, poz. 583 i Nr 129, poz. 602,
z 1994 r. Nr 84, poz. 385, z 1995 r. Nr 4, poz. 17, Nr 95, poz. 473 i Nr 138, poz. 681,
z 1996 r. Nr 87, poz. 395, Nr 100, poz. 461, Nr 136, poz. 636 i Nr 147, poz. 687,
z 1997 r. Nr 30, poz. 164, Nr 106, poz. 676, Nr 111, poz. 725 i Nr 141, poz. 943 oraz
z 1998 r. Nr 55, poz. 351);
10) art. 2–4 ustawy z dnia 30 czerwca 1994 r. o zmianie ustawy o zaopatrzeniu
emerytalnym górników i ich rodzin oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz.U.
Nr 84, poz. 385 i z 1997 r. Nr 30, poz. 164);
11) ustawa z dnia 25 października 1996 r. o waloryzacji emerytur i rent oraz
o zmianie niektórych ustaw (Dz.U. Nr 136, poz. 636).
Art. 196. [Wejście w życie]
Ustawa wchodzi w życie z dniem 1 stycznia 1999 r., z tym że art. 182 wchodzi
w życie z dniem 1 stycznia 2004 r.
147 147
ustawa 65-153.qxd 2008-01-30 17:17 Page 148
Załącznik do ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach...
Mężczyźni Aby uzyskać pełną staż wiek

kwotę bazową
Część elementu
socjalnego
wynoszącego
24% kwoty
bazowej przypi-
sana w kapitale 25 65
początkowym:
Staż
Wiek 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
16 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00%
17 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00%
18 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00%
19 2,92% 4,13% 5,05% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00%
20 4,13% 5,83% 7,15% 8,25% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00%
21 5,05% 7,15% 8,75% 10,11% 11,30% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00%
22 5,83% 8,25% 10,11% 11,67% 13,05% 14,29% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00%
23 6,52% 9,23% 11,30% 13,05% 14,59% 15,98% 17,26% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00%
24 7,15% 10,11% 12,38% 14,29% 15,98% 17,50% 18,91% 20,21% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00%
25 7,72% 10,92% 13,37% 15,44% 17,26% 18,91% 20,42% 21,83% 23,16% 0,00% 0,00% 0,00%
26 8,25% 11,67% 14,29% 16,50% 18,45% 20,21% 21,83% 23,34% 24,75% 26,09% 0,00% 0,00%
27 8,75% 12,38% 15,16% 17,50% 19,57% 21,44% 23,16% 24,75% 26,26% 27,68% 29,03% 0,00%
28 9,23% 13,05% 15,98% 18,45% 20,63% 22,60% 24,41% 26,09% 27,68% 29,17% 30,60% 31,96%
29 9,68% 13,68% 16,76% 19,35% 21,64% 23,70% 25,60% 27,37% 29,03% 30,60% 32,09% 33,52%
30 10,11% 14,29% 17,50% 20,21% 22,60% 24,75% 26,74% 28,58% 30,32% 31,96% 33,52% 35,01%
31 10,52% 14,88% 18,22% 21,04% 23,52% 25,76% 27,83% 29,75% 31,56% 33,26% 34,89% 36,44%
32 10,92% 15,44% 18,91% 21,83% 24,41% 26,74% 28,88% 30,87% 32,75% 34,52% 36,20% 37,81%
33 11,30% 15,98% 19,57% 22,60% 25,26% 27,68% 29,89% 31,96% 33,90% 35,73% 37,47% 39,14%
34 11,67% 16,50% 20,21% 23,34% 26,09% 28,58% 30,87% 33,01% 35,01% 36,90% 38,70% 40,42%
35 12,03% 17,01% 20,83% 24,06% 26,90% 29,46% 31,82% 34,02% 36,09% 38,04% 39,89% 41,67%
36 12,38% 17,50% 21,44% 24,75% 27,68% 30,32% 32,75% 35,01% 37,13% 39,14% 41,05% 42,88%
37 12,72% 17,98% 22,03% 25,43% 28,43% 31,15% 33,64% 35,97% 38,15% 40,21% 42,17% 44,05%
38 13,05% 18,45% 22,60% 26,09% 29,17% 31,96% 34,52% 36,90% 39,14% 41,26% 43,27% 45,19%
39 13,37% 18,91% 23,16% 26,74% 29,89% 32,75% 35,37% 37,81% 40,11% 42,28% 44,34% 46,31%
40 13,68% 19,35% 23,70% 27,37% 30,60% 33,52% 36,20% 38,70% 41,05% 43,27% 45,38% 47,40%
41 13,99% 19,79% 24,23% 27,98% 31,28% 34,27% 37,02% 39,57% 41,97% 44,24% 46,40% 48,47%
42 14,29% 20,21% 24,75% 28,58% 31,96% 35,01% 37,81% 40,42% 42,88% 45,19% 47,40% 49,51%
43 14,59% 20,63% 25,26% 29,17% 32,62% 35,73% 38,59% 41,26% 43,76% 46,13% 48,38% 50,53%
44 14,88% 21,04% 25,76% 29,75% 33,26% 36,44% 39,36% 42,07% 44,63% 47,04% 49,34% 51,53%
45 15,16% 21,44% 26,26% 30,32% 33,90% 37,13% 40,11% 42,88% 45,48% 47,94% 50,28% 52,51%
46 15,44% 21,83% 26,74% 30,87% 34,52% 37,81% 40,84% 43,66% 46,31% 48,82% 51,20% 53,47%
47 15,71% 22,22% 27,21% 31,42% 35,13% 38,48% 41,57% 44,43% 47,13% 49,68% 52,10% 54,42%
48 15,98% 22,60% 27,68% 31,96% 35,73% 39,14% 42,28% 45,19% 47,94% 50,53% 53,00% 55,35%
49 16,24% 22,97% 28,13% 32,49% 36,32% 39,79% 42,97% 45,94% 48,73% 51,36% 53,87% 56,27%
50 16,50% 23,34% 28,58% 33,01% 36,90% 40,42% 43,66% 46,68% 49,51% 52,19% 54,73% 57,17%
148
ustawa 65-153.qxd 2008-01-30 17:17 Page 149
Staż 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24
Wiek
16 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00%
17 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00%
18 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00%
19 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00%
20 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00%
21 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00%
22 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00%
23 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00%
24 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00%
25 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00%
26 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00%
27 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00%
28 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00%
29 34,89% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00%
30 36,44% 37,81% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00%
31 37,92% 39,36% 40,74% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00%
32 39,36% 40,84% 42,28% 43,66% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00%
33 40,74% 42,28% 43,76% 45,19% 46,59% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00%
34 42,07% 43,66% 45,19% 46,68% 48,11% 49,51% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00%
35 43,37% 45,01% 46,59% 48,11% 49,59% 51,03% 52,43% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00%
36 44,63% 46,31% 47,94% 49,51% 51,03% 52,51% 53,95% 55,35% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00%
37 45,85% 47,58% 49,25% 50,86% 52,43% 53,95% 55,43% 56,87% 58,27% 0,00% 0,00% 0,00%
38 47,04% 48,82% 50,53% 52,19% 53,79% 55,35% 56,87% 58,35% 59,79% 61,19% 0,00% 0,00%
39 48,20% 50,02% 51,78% 53,47% 55,12% 56,72% 58,27% 59,79% 61,26% 62,70% 64,11% 0,00%
40 49,34% 51,20% 53,00% 54,73% 56,42% 58,05% 59,64% 61,19% 62,70% 64,18% 65,62% 67,03%
41 50,44% 52,35% 54,19% 55,96% 57,69% 59,36% 60,98% 62,57% 64,11% 65,62% 67,10% 68,54%
42 51,53% 53,47% 55,35% 57,17% 58,93% 60,63% 62,30% 63,91% 65,49% 67,03% 68,54% 70,02%
43 52,59% 54,58% 56,49% 58,35% 60,14% 61,89% 63,58% 65,23% 66,84% 68,42% 69,95% 71,46%
44 53,63% 55,66% 57,61% 59,50% 61,33% 63,11% 64,84% 66,52% 68,17% 69,77% 71,34% 72,87%
45 54,66% 56,72% 58,71% 60,63% 62,50% 64,31% 66,08% 67,79% 69,47% 71,10% 72,70% 74,26%
46 55,66% 57,76% 59,79% 61,75% 63,65% 65,49% 67,29% 69,04% 70,74% 72,41% 74,03% 75,63%
47 56,64% 58,78% 60,85% 62,84% 64,77% 66,65% 68,48% 70,26% 71,99% 73,69% 75,34% 76,96%
48 57,61% 59,79% 61,89% 63,91% 65,88% 67,79% 69,65% 71,46% 73,22% 74,95% 76,63% 78,28%
49 58,56% 60,78% 62,91% 64,97% 66,97% 68,91% 70,80% 72,64% 74,43% 76,19% 77,90% 79,57%
50 59,50% 61,75% 63,91% 66,01% 68,04% 70,02% 71,93% 73,80% 75,63% 77,40% 79,14% 80,85%
149 149
ustawa 65-153.qxd 2008-01-30 17:17 Page 150
Mężczyźni
Staż
Wiek
25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35
16 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00%
17 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00%
18 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00%
19 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00%
20 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00%
21 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00%
22 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00%
23 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00%
24 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00%
25 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00%
26 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00%
27 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00%
28 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00%
29 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00%
30 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00%
31 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00%
32 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00%
33 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00%
34 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00%
35 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00%
36 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00%
37 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00%
38 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00%
39 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00%
40 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00%
41 69,95% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00%
42 71,46% 72,87% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00%
43 72,93% 74,38% 75,79% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00%
44 74,38% 75,85% 77,29% 78,71% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00%
45 75,79% 77,29% 78,77% 80,21% 81,63% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00%
46 77,18% 78,71% 80,21% 81,68% 83,13% 84,55% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00%
47 78,55% 80,11% 81,63% 83,13% 84,60% 86,05% 87,47% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00%
48 79,89% 81,48% 83,03% 84,55% 86,05% 87,52% 88,97% 90,39% 0,00% 0,00% 0,00%
49 81,21% 82,82% 84,40% 85,95% 87,47% 88,97% 90,44% 91,88% 93,31% 0,00% 0,00%
50 82,51% 84,15% 85,75% 87,32% 88,87% 90,39% 91,88% 93,35% 94,80% 96,23% 0,00%
150
ustawa 65-153.qxd 2008-01-30 17:17 Page 151
Aby uzyskać pełną staż wiek

Kobiety
kwotę bazową
Część elementu
socjalnego
wynoszącego
24% kwoty
bazowej przypi-
sana w kapitale 20 60
początkowym:
Staż
Wiek 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
16 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00%
17 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00%
18 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00%
19 3,45% 4,88% 5,98% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00%
20 4,88% 6,90% 8,45% 9,76% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00%
21 5,98% 8,45% 10,35% 11,95% 13,36% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00%
22 6,90% 9,76% 11,95% 13,80% 15,43% 16,90% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00%
23 7,72% 10,91% 13,36% 15,43% 17,25% 18,90% 20,41% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00%
24 8,45% 11,95% 14,64% 16,90% 18,90% 20,70% 22,36% 23,90% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00%
25 9,13% 12,91% 15,81%, 18,26% 20,41% 22,36% 24,15% 25,82% 27,39% 0,00% 0,00% 0,00%
26 9,76% 13,80% 16,90% 19,52% 21,82% 23,90% 25,82% 27,60% 29,28% 30,86% 0,00% 0,00%
27 10,35% 14,64% 17,93% 20,70% 23,15% 25,35% 27,39% 29,28% 31,05% 32,73% 34,33% 0,00%
28 10,91% 15,43% 18,90% 21,82% 24,40% 26,73% 28,87% 30,86% 32,73% 34,50% 36,19% 37,80%
29 11,44% 16,18% 19,82% 22,89% 25,59% 28,03% 30,28% 32,37% 34,33% 36,19% 37,95% 39,64%
30 11,95% 16,90% 20,70% 23,90% 26,73% 29,28% 31,62% 33,81% 35,86%, 37,80% 39,64% 41,40%
31 12,44% 17,59% 21,55% 24,88% 27,82% 30,47% 32,91% 35,19% 37,32% 39,34% 41,26% 43,09%
32 12,91% 18,26% 22,36% 25,82% 28,87% 31,62% 34,16% 36,51% 38,73% 40,82% 42,82% 44,72%
33 13,36% 18,90% 23,15% 26,73% 29,88% 32,73% 35,36% 37,80% 40,09% 42,26% 44,32% 46,29%
34 13,80% 19,52% 23,90% 27,60% 30,86% 33,81% 36,51% 39,04% 41,40% 43,64% 45,77% 47,81%
35 14,23% 20,12% 24,64%, 28,45% 31,81% 34,85% 37,64% 40,24% 42,68% 44,99% 47,18% 49,28%
36 14,64% 20,70% 25,35% 29,28% 32,73% 35,86% 38,73% 41,40% 43,92% 46,29% 48,55% 50,71%
37 15,04% 21,27% 26,05% 30,08% 33,63% 36,84% 39,79% 42,54% 45,12% 47,56% 49,88% 52,10%
38 15,43% 21,82% 26,73% 30,86% 34,50% 37,80% 40,82% 43,64% 46,29% 48,80% 51,18% 53,45%
39 15,81% 22,36% 27,39% 31,62% 35,36% 38,73% 41,83% 44,72% 47,43% 50,00% 52,44% 54,77%
40 16,18% 22,89% 28,03% 32,37% 36,19% 39,64% 42,82% 45,77% 48,55% 51,18% 53,67% 56,06%
41 16,55% 23,40% 28,66% 33,09% 37,00% 40,53% 43,78% 46,80% 49,64% 52,33% 54,88% 57,32%
42 16,90% 23,90% 29,28% 33,81% 37,80% 41,40% 44,72% 47,81% 50,71% 53,45% 56,06% 58,55%
43 17,25% 24,40% 29,88% 34,50% 38,58% 42,26% 45,64% 48,80% 51,75% 54,55% 57,22% 59,76%
44 17,59% 24,88% 30,47% 35,19% 39,34% 43,09% 46,55% 49,76% 52,78% 55,63% 58,35% 60,94%
45 17,93% 25,35% 31,05% 35,86% 40,09% 43,92% 47,43% 50,71% 53,79% 56,69% 59,46% 62,11%
46 18,26% 25,82% 31,62% 36,51% 40,82% 44,72% 48,30% 51,64% 54,77% 57,74% 60,55% 63,25%
47 18,58% 26,28% 32,18% 37,16% 41,55% 45,51% 49,16% 52,55% 55,74% 58,76% 61,62% 64,37%
48 18,90%, 26,73% 32,73% 37,80% 42,26% 46,29% 50,00% 53,45% 56,69% 59,76% 62,68% 65,47%
49 19,21% 27,17% 33,27% 38,42% 42,96% 47,06% 50,83% 54,34% 57,63% 60,75% 63,71% 66,55%
50 19,52% 27,60% 33,81% 39,04% 43,64% 47,81% 51,64% 55,21% 58,55% 61,72% 64,73% 67,61%
151
ustawa 65-153.qxd 2008-01-30 17:17 Page 152
Kobiety
Staż
Wiek 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24
16 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00%
17 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00%
18 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00%
19 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00%
20 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00%
21 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00%
22 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00%
23 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00%
24 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00%
25 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00%
26 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00%
27 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00%
28 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00%
29 41,26% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00%
30 43,09% 44,72% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00%
31 44,85% 46,55% 48,18% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00%
32 46,55% 48,30% 50,00% 51,64% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00%
33 48,18% 50,00% 51,75% 53,45% 55,10% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00%
34 49,76% 51,64% 53,45% 55,21% 56,90% 58,55% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00%
35 51,29% 53,23% 55,10% 56,90% 58,66% 60,36% 62,01% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00%
36 52,78% 54,77% 56,69% 58,55% 60,36% 62,11% 63,81% 65,47% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00%
37 54,23% 56,27% 58,25% 60,16% 62,01% 63,81% 65,56% 67,26% 68,92% 0,00% 0,00% 0,00%
38 55,63% 57,74% 59,76% 61,72% 63,62% 65,47% 67,26% 69,01% 70,71% 72,37% 0,00% 0,00%
39 57,01% 59,16% 61,24% 63,25% 65,19% 67,08% 68,92% 70,71% 72,46% 74,16% 75,83% 0,00%
40 58,35% 60,55% 62,68% 64,73% 66,73% 68,66% 70,54% 72,37% 74,16% 75,91% 77,61% 79,28%
41 59,66% 61,91% 64,09% 66,19% 68,23% 70,20% 72,13% 74,00% 75,83% 77,61% 79,36% 81,06%
42 60,94% 63,25% 65,47% 67,61% 69,69% 71,71% 73,68% 75,59% 77,46% 79,28% 81,06% 82,81%
43 62,20% 64,55% 66,82% 69,01% 71,13% 73,19% 75,20% 77,l5% 79,06% 80,92% 82,74% 84,52%
44 63,43% 65,83% 68,14% 70,37% 72,54% 74,64% 76,69% 78,68% 80,62% 82,52% 84,37% 86,19%
45 64,64% 67,08% 69,44% 71,71% 73,92% 76,06% 78,15% 80,18% 82,16% 84,09% 85,98% 87,83%
46 65,83% 68,31% 70,71% 73,03% 75,28% 77,46% 79,58% 81,65% 83,67% 85,63% 87,56% 89,44%
47 66,99% 69,52% 71,96% 74,32% 76,61% 78,83% 80,99% 83,09% 85,15% 87,15% 89,11% 91,03%
48 68,14% 70,71% 73,19% 75,59% 77,92% 80,18% 82,38% 84,52% 86,60% 88,64% 90,63% 92,58%
49 69,26% 71,88% 74,40% 76,84% 79,21% 81,50% 83,74% 85,91% 88,03% 90,11% 92,13% 94,11%
50 70,37% 73,03% 75,59% 78,07% 80,47% 82,81% 85,08% 87,29% 89,44% 91,55% 93,61% 95,62%
152
ustawa 65-153.qxd 2008-01-30 17:17 Page 153
Kobiety
Staż 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34
Wiek
16 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00%
17 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00%
18 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00%
19 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00%
20 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00%
21 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00%
22 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00%
23 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00%
24 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00%
25 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00%
26 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00%
27 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00%
28 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00%
29 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00%
30 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00%
31 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00%
32 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00%
33 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00%
34 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00%
35 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00%
36 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00%
37 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00%
38 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00%
39 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00%
40 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00%
41 82,74% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00%
42 84,52% 86,19% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00%
43 86,26% 87,97% 89,64% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00%
44 87,97% 89,71% 91,42% 93,09% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00%
45 89,64% 91,42% 93,16% 94,87% 96,55% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00%
46 91,29% 93,09% 94,87% 96,61% 98,32% 100,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00%
47 92,90% 94,74% 96,55% 98,32% 100,00% 100,00% 100,00% 0,00% 0,00% 0,00%
48 94,49% 96,36% 98,20% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 0,00% 0,00%
49 96,05% 97,96% 99,82% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 0,00%
50 97,59% 99,52% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00%
153 153
rozporzadzenie 154-173.qxd 2008-01-30 17:18 Page 154
ROZPORZĄDZENIE RADY MINISTRÓW

z dnia 7 lutego 1983 r.
w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych

w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze*
(Dz.U. z 1983 r. Nr 8, poz. 43, zm.: Dz.U. z 1985 r. Nr 7, poz. 21; Dz.U. z 1991 r.
Nr 39, poz. 167; Dz.U. z 1992 r. Nr 102, poz. 520; Dz.U. z 1996 r. Nr 63, poz. 292;
Dz.U. z 1997 r. Nr 61, poz. 377)
Na podstawie art. 55 ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytal-
nym pracowników i ich rodzin (Dz.U. Nr 40, poz. 267) zarządza się, co następuje:
Rozdział 1
Przepisy ogólne
§ 1. [Zakres regulacji]
1. Rozporządzenie stosuje się do pracowników wykonujących prace w szczegól-
nych warunkach lub w szczególnym charakterze, wymienione w § 4–15 rozporządze-
nia oraz w wykazach stanowiących załącznik do rozporządzenia, zwanych dalej „wy-
kazami”.
2. Właściwi ministrowie, kierownicy urzędów centralnych oraz centralne związki
spółdzielcze w porozumieniu z Ministrem Pracy, Płac i Spraw Socjalnych ustalają
w podległych i nadzorowanych zakładach pracy stanowiska pracy, na których są wy-
konywane prace w szczególnych warunkach, wymienione w wykazach A i B.
3. Wykazy stanowisk, o których mowa w ust. 2, stosuje się także w jednostkach or-
ganizacyjnych:
1) które powstały w drodze przekształcenia przedsiębiorstwa państwowego w in-
ne przedsiębiorstwo, w przedsiębiorstwa, w spółkę lub w spółki,
2) które zostały przekazane organom samorządu terytorialnego,
3) dla których uprawnienia i obowiązki organu założycielskiego przejęli wojewo-
dowie lub inne organy państwowe.
4. Przepis ust. 3 ma zastosowanie od dnia wprowadzenia zmian, o których mowa
w tym przepisie.
* Tytuł rozporządzenia w brzmieniu ustalonym przez § 1 pkt 1 rozporządzenia Rady Mini-

strów z dnia 21 maja 1996 r. zmieniającego rozporządzenie w sprawie wieku emerytalnego
oraz wzrostu emerytur i rent inwalidzkich dla pracowników zatrudnionych w szczególnych
warunkach lub w szczególnym charakterze. (Dz.U. Nr 63, poz. 292). Zmiana weszła w ży-
cie 7 czerwca 1996 r.
154
Rozdział 2. Wiek emerytalny
§ 2. [Okres pracy]
1. Okresami pracy uzasadniającymi prawo do świadczeń na zasadach określonych
w rozporządzeniu są okresy, w których praca w szczególnych warunkach lub
w szczególnym charakterze jest wykonywana stale i w pełnym wymiarze czasu pracy
obowiązującym na danym stanowisku pracy.
2. Okresy pracy, o których mowa w ust. 1, stwierdza zakład pracy, na podstawie
posiadanej dokumentacji, w świadectwie wykonywania prac w szczególnych warun-
kach, wystawionym według wzoru stanowiącego załącznik do przepisów wydanych
na podstawie § 1 ust. 2 rozporządzenia, lub w świadectwie pracy.
Rozdział 2
Wiek emerytalny
§ 3. [Wymagany okres zatrudnienia]
Za okres zatrudnienia wymagany do uzyskania emerytury, zwany dalej „wymaga-
nym okresem zatrudnienia”, uważa się okres wynoszący 20 lat dla kobiet i 25 lat dla
mężczyzn, liczony łącznie z okresami równorzędnymi i zaliczalnymi do okresów za-
trudnienia.
§ 4. [Prawo do emerytury]
1. Pracownik, który wykonywał prace w szczególnych warunkach, wymienione
w wykazie A, nabywa prawo do emerytury, jeżeli spełnia łącznie następujące warun-
ki:
1) osiągnął wiek emerytalny wynoszący: 55 lat dla kobiet i 60 lat dla mężczyzn,
2) (skreślony),
3) ma wymagany okres zatrudnienia, w tym co najmniej 15 lat pracy w szczegól-
nych warunkach.
2. (skreślony).
3. Do okresów zatrudnienia w szczególnych warunkach, o których mowa w ust. 1,
zalicza się także okresy pracy górniczej w rozumieniu przepisów o zaopatrzeniu
emerytalnym górników i ich rodzin oraz okresy zatrudnienia na kolei w rozumieniu
przepisów o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników kolejowych i ich rodzin, a tak-
że okresy pracy lub służby, o których mowa w § 5–10.
§ 5. [Statki żeglugi powietrznej]
1. Pracownik, który na statkach żeglugi powietrznej wykonywał prace w szczegól-
nych warunkach, wymienione w dziale I wykazu B, nabywa prawo do emerytury, je-
żeli spełnia łącznie następujące warunki:
1) osiągnął wiek emerytalny wynoszący:
a) 55 lat dla kobiet i 60 lat dla mężczyzn albo
b) 50 lat dla kobiet i 55 lat dla mężczyzn, jeżeli komisja lotniczo-lekarska wydała
orzeczenie o niezdolności do wykonywania czynności członka personelu latającego,
155 155
Rozporządzenie Rady Ministrów w sprawie wieku emerytalnego...
2) wiek emerytalny osiągnął w czasie wykonywania prac wymienionych w dziale I

wykazu B lub w czasie zatrudnienia, do którego został skierowany po zwolnieniu z pra-
cy na statkach żeglugi powietrznej,
3) ma wymagany okres zatrudnienia, w tym co najmniej 15 lat pracy na statkach
żeglugi powietrznej, wymienionej w dziale I wykazu B.
2. Warunek określony w ust. 1 pkt 2 nie jest wymagany, jeżeli pracownik z powo-
du inwalidztwa został zwolniony z pracy na statkach żeglugi powietrznej lub z pra-
cy, do której został skierowany po zwolnieniu z pracy na statkach żeglugi powietrz-
nej, wymienionej w ust. 1.
§ 6. [Porty morskie]
Pracownik, który w morskich portach handlowych oraz przedsiębiorstwach po-
mocniczych działających na rzecz tych portów, zwanych dalej „portami morskimi”,
wykonywał prace w szczególnych warunkach, wymienione w dziale II wykazu B, na-
bywa prawo do emerytury, jeżeli spełnia łącznie następujące warunki:
1) osiągnął wiek emerytalny wynoszący: 55 lat w czasie wykonywania tych prac
lub zatrudnienia, do którego został skierowany stosownie do zalecenia lekarza,
2) ma wymagany okres zatrudnienia, w tym co najmniej 15 lat pracy wymienionej
w dziale II wykazu B.
§ 7. [Hutnictwo]
Pracownik, który wykonywał w hutnictwie prace w szczególnych warunkach, wy-
mienione w dziale III wykazu B, nabywa prawo do emerytury, jeżeli spełnia łącznie
następujące warunki:
a) 59 lat w okresie od dnia 1 stycznia 1983 r.,
58 lat w okresie od dnia 1 stycznia 1984 r.,
55 lat w okresie od dnia 1 stycznia 1987 r. albo
b) 55 lat w okresie od dnia 1 stycznia 1983 r., jeżeli komisja lekarska do spraw in-
walidztwa i zatrudnienia orzekła trwałą jego niezdolność do wykonywania prac wy-
mienionych w dziale III wykazu B,
2) wiek emerytalny osiągnął w czasie wykonywania prac wymienionych w dziale III
wykazu B lub w okresie zatrudnienia, do którego skierowany został stosownie do za-
lecenia lekarza,
3) ma wymagany okres zatrudnienia, w tym co najmniej 15 lat pracy wymienionej
w dziale III wykazu B.
§ 8. [Szczególne warunki]
1. Pracownik który wykonywał prace w szczególnych warunkach, wymienione w dzia-
le IV wykazu B, nabywa prawo do emerytury, jeżeli spełnia łącznie następujące warunki:
156
Rozdział 2. Wiek emerytalny
1) osiągnął wiek emerytalny wynoszący: 50 lat dla kobiet i 55 lat dla mężczyzn,
2) ma wymagany okres zatrudnienia, w tym co najmniej 10 lat wykonywał prace
wymienione w dziale IV wykazu B.
2. (skreślony).
§ 8a. [Szczególne warunki]
Pracownik, który wykonywał prace w szczególnych warunkach, wymienione w wy-
kazie B dziale IV poz. 8 i 9, nabywa prawo do emerytury, jeżeli spełnia łącznie na-
stępujące warunki:
1) osiągnął wiek emerytalny: 50 lat – kobieta i 55 lat mężczyzna – w czasie zatrud-
nienia lub w ciągu 5 lat od ustania zatrudnienia,
2) ma wymagany okres zatrudnienia, w tym co najmniej 20 lat przy pracach wy-
mienionych w wykazie B dziale IV poz. 8 i 9.
§ 9. [Funkcjonariusz pożarnictwa]
1. Funkcjonariusz pożarnictwa nabywa prawo do emerytury, jeżeli spełnia łącznie
następujące warunki:
a) 55 lat dla kobiet i 60 lat dla mężczyzn albo
b) 50 lat dla kobiet i 55 lat dla mężczyzn, jeżeli komisja lekarska do spraw inwa-
lidztwa i zatrudnienia orzekła trwałą jego niezdolność do pełnienia służby w jednost-
kach ochrony przeciwpożarowej,
2) wiek emerytalny osiągnął w czasie pełnienia służby albo w czasie zatrudnienia
wykonywanego po zwolnieniu z tej służby,
3) ma wymagany okres zatrudnienia, w tym co najmniej 15 lat służby w jednost-
kach ochrony przeciwpożarowej przy wykonywaniu czynności o charakterze opera-
cyjno-technicznym.
2. Warunek określony w ust. 1 pkt 2 nie jest wymagany, jeżeli funkcjonariusz po-
żarnictwa został zwolniony ze służby lub z pracy, którą wykonywał po zwolnieniu ze
służby w jednostkach ochrony przeciwpożarowej, z powodu inwalidztwa.
§ 10. [Żołnierz zawodowy, policjant]
1. Żołnierz zawodowy oraz funkcjonariusz Milicji Obywatelskiej, organów bezpie-
czeństwa publicznego i Służby Więziennej, zwolniony ze służby, nabywa prawo do
emerytury, jeżeli spełnia łącznie następujące warunki:
1) osiągnął wiek emerytalny wynoszący: 55 lat dla kobiet i 60 lat dla mężczyzn
w czasie służby wojskowej, w Milicji Obywatelskiej, w organach bezpieczeństwa pu-
blicznego, Służby Więziennej bądź w czasie zatrudnienia wykonywanego po zwolnie-
niu z tej służby, bądź w ciągu 5 lat po zwolnieniu ze służby lub ustaniu zatrudnienia,
2) ma wymagany okres zatrudnienia, w tym co najmniej 15 lat tej służby.
2. Przepis § 4 ust. 2 stosuje się odpowiednio.
157 157
§ 11. [Funkcjonariusz celny]

Funkcjonariusz celny nabywa prawo do emerytury, jeżeli spełnia łącznie następu-
jące warunki:
w czasie zatrudnienia w organach administracji celnej,
2) ma wymagany okres zatrudnienia, w tym co najmniej 15 lat pracy w organach
administracji celnej.
§ 12. [Pracownik wykonujący działalność twórczą]
1. Pracownik wykonujący działalność twórczą lub artystyczną w rozumieniu prze-
pisów o zaopatrzeniu emerytalnym twórców i ich rodzin nabywa prawo do emerytu-
ry, jeżeli spełnia łącznie następujące warunki:
1) osiągnął wiek emerytalny wynoszący dla:
a) tancerza, akrobaty, gimnastyka, ekwilibrysty, kaskadera – 40 lat dla kobiet
i 45 lat dla mężczyzn,
b) solisty wokalisty, muzyka grającego na instrumentach dętych, tresera zwierząt
drapieżnych – 45 lat dla kobiet i 50 lat dla mężczyzn,
c) artysty chóru, żonglera, komika cyrkowego, aktora teatru lalek – 50 lat dla ko-
biet i 55 lat dla mężczyzn,
d) aktorki, dyrygentki – 55 lat,
e) muzyka grającego na instrumentach smyczkowych, perkusyjnych oraz klawi-
szowych, operatora obrazu filmowego, fotografika – 55 lat dla kobiet i 60 lat dla męż-
czyzn,
2) wiek emerytalny osiągnął w czasie zatrudnienia lub w ciągu 5 lat od ustania za-
trudnienia,
3) ma wymagany okres zatrudnienia, w tym co najmniej 15 lat działalności twór-
czej lub artystycznej.
2. Przepis § 4 ust. 2 stosuje się odpowiednio.
§ 13. [Dziennikarz]
Dziennikarz zatrudniony w redakcjach dzienników, czasopism, w radiu, telewizji
oraz w agencjach prasowych, informacyjnych, publicystycznych albo fotograficz-
nych, objęty układem zbiorowym pracy dziennikarzy, nabywa prawo do emerytury,
jeżeli spełnia łącznie następujące warunki:
w czasie wykonywania pracy dziennikarskiej,
2) ma wymagany okres zatrudnienia, w tym co najmniej 15 lat pracy dziennikar-
skiej.
§ 14. [Pracownik NIK]
Pracownik Najwyższej Izby Kontroli nabywa prawo do emerytury, jeżeli spełnia
łącznie następujące warunki:
158
Rozdział 4. Przepisy przejściowe i końcowe
w czasie zatrudnienia w Najwyższej Izbie Kontroli.
2) ma wymagany okres zatrudnienia, w tym co najmniej 15 lat pracy w Najwyż-
szej Izbie Kontroli.
§ 15. [Nauczyciel]
Nauczyciel, wychowawca lub inny pracownik pedagogiczny wykonujący pracę na-
uczycielską wymienioną w art. 1 pkt 1–7 ustawy z dnia 26 stycznia 1982 r. – Karta Na-
uczyciela (Dz.U. z 1982 r. Nr 3, poz. 19, Nr 25, poz. 287, Nr 31, poz. 214 i z 1983 r.
Nr 5, poz. 33), określoną w tej ustawie jako praca zaliczona do I kategorii zatrudnie-
nia, nabywa prawo do emerytury na zasadach określonych w § 4 i jest uważany za
wykonującego prace w szczególnym charakterze.
Rozdział 3
(skreślony).
Rozdział 4
Przepisy przejściowe i końcowe
§ 19. [Zaliczenie uprzednich okresów]
1. Przy ustalaniu okresów pracy, o których mowa w § 2, uwzględnia się również
okresy takiej pracy (służby), wykonywanej przed dniem wejścia w życie rozporządze-
nia.
2. Prace dotychczas zaliczone do I kategorii zatrudnienia w rozporządzeniu Rady
Ministrów z dnia 4 maja 1979 r. w sprawie pierwszej kategorii zatrudnienia (Dz.U.
z 1979 r. Nr 13, poz. 86 i z 1981 r. Nr 32, poz. 186) uważa się za prace wykonywa-
ne w szczególnych warunkach, o których mowa w § 4.
§ 20. [Wzrost emerytury lub renty]
Osoba, która nabyła uprawnienie do zwiększenia emerytury lub renty inwalidzkiej
na podstawie przepisów dotychczasowych, zachowuje to uprawnienie, z tym że za-
miast dotychczasowego zwiększenia przyznaje się jej wzrost emerytury lub renty in-
walidzkiej w wysokości wynikającej z rozporządzenia.
§ 21. [Wejście w życie]
Rozporządzenie wchodzi w życie z dniem ogłoszenia z mocą od dnia 1 stycznia
1983 r.
159 159

z dnia 7 lutego 1983 r. (poz. 43)
WYKAZ A
Prace w szczególnych warunkach, których wykonywanie uprawnia do niższego
wieku emerytalnego.
Dział I. W górnictwie
1. Prace pod ziemią
2. Wydobywanie odkrywkowe węgla brunatnego, piasku podsadzkowego, anhy-
drytu i gipsu
3. Wydobywanie, obróbka i przeróbka surowców skalnych oraz wydobywanie ro-
py naftowej i gazu
4. Prace wiertnicze, geofizyczne, hydrogeologiczne i geodezyjne przy poszukiwa-
niu surowców i wody
5. Przeróbka mechaniczna węgla
6. Produkcja brykietów z węgla
7. Prace na oddziałach prażalni łupków
8. Prace na zwałowiskach górniczych, hutniczych i elektrociepłowniczych.
Dział II. W energetyce
Prace przy wytwarzaniu i przesyłaniu energii elektrycznej i cieplnej oraz przy
montażu, remoncie i eksploatacji urządzeń elektroenergetycznych i cieplnych.
Dział III. W hutnictwie i przemyśle metalowym
Spiekalnie rud i wielkie piece
1. Sortowanie, przygotowywanie i ładowanie wsadu
2. Spiekanie rud i sortowanie spieku
3. Rozładunek, przygotowanie i namiar materiałów wsadowych
4. Obsługa urządzeń wielkiego pieca
5. Obsługa nagrzewnic
6. Rozlewanie, rozbijanie, ładowanie i transport surówki i żużla wielkopiecowego
7. Odbieranie pyłu z urządzeń odpylających gaz wielkopiecowy.
Stalownie
8. Rozładunek i przygotowywanie wsadu
9. Obsługa mieszalników surówki
10. Obsługa pieców stalowniczych, przygotowywanie do rozlewania i rozlewanie
stali oraz apretura wlewków.
Walcownie, ciągarnie, prasownie, młotownie oraz produkcja elementów dla kolejnictwa
11. Obsługa walcarek i ciągarek oraz urządzeń pomocniczych w walcowni i ciągarni
12. Wykańczanie wyrobów walcowanych i ciągnionych
13. Oczyszczanie kanałów i przewodów gazowych
160
14. Obsługa pieców grzewczych, młotów, pras, kuźniarek, walcarek obręczy i kół,
walcarek gwintów i wierteł, ręczna obróbka na gorąco oraz regeneracja oprzy-
rządowania kuźniczego.
Produkcja węglików spiekanych, elektrod, rud i walczaków oraz żelazostopów
15. Obsługa urządzeń do przygotowywania i prasowania proszków
16. Obsługa pieców spiekalniczych i obróbka końcowa węglików
17. Obsługa urządzeń do produkcji rdzeni elektrodowych, przygotowywanie masy
otulinowej, produkcja elektrod
18. Obsługa urządzeń podstawowych i pomocniczych w spawalniach i zgrzewal-
niach rur i walczaków
19. Przygotowywanie wsadu do produkcji żelazostopów
20. Obsługa pieców i ich urządzeń pomocniczych.
Odlewanie staliwa, żeliwa, metali nieżelaznych i rur
21. Przygotowywanie mas formierskich i prace formierzy oraz rdzeniarzy
22. Obsługa żeliwiaków, rozlewni i ich urządzeń pomocniczych
23. Wybijanie, oczyszczanie i wykańczanie odlewów.
Produkcja tlenku cynku i cynku
24. Obsługa pieców przewałowych i spiekanych wahadłowo-obrotowych wraz z ich
urządzeniami pomocniczymi oraz obsługa urządzeń kruszących i odpylni
25. Czyszczenie przewodów, chłodnic i kanałów
26. Obsługa pieców prażalniczych i spiekalnych, młynów, suszarni i urządzeń sor-
tujących, odpylni oraz urządzeń pomocniczych
27. Czyszczenie kanałów
28. Obsługa pieców destylacyjnych, szybowych, pieców do produkcji pyłów, rafi-
nacyjnych i rektyfikacyjnych, pieców Thede wraz z ich urządzeniami pomoc-
niczymi oraz obsługa pieców do przetapiania złomu cynkowego i przesiewal-
ni pyłu cynkowego
29. Przygotowywanie wsadu
30. Obsługa odpylni i oczyszczanie kanałów
31. Obsługa agregatów i urządzeń do ługowania koncentratów i tlenku cynku,
oczyszczanie roztworów elektrolizy cynku
32. Obsługa pieców topielnych
33. Obsługa wanien elektrolitycznych
34. Obsługa pieców produkcyjnych, odpylni i pakowanie bieli cynkowej.
Produkcja oraz przetwórstwo ołowiu i kadmu
35. Produkcja i przetwórstwo kadmu
36. Produkcja, przetwórstwo ołowiu oraz powlekanie ołowiem; ołowiowanie blach
ocynkowanych.
161 161
Produkcja miedzi i odzysk metali

37. Produkcja i przetwórstwo hutnicze miedzi
38. Przerób złomu metali w zakładach hutniczych
39. Chemiczny i elektrochemiczny odzysk metali.
Produkcja aluminium
40. Prace wykonywane w zakładach produkujących aluminium.
Odcynowanie blachy białej i odmiedziowanie platerów
41. Prace przy ługowaniu oraz elektrolizie cyny i miedzi
42. Obsługa pieców i odpylni.
Odlewanie metali nieżelaznych i ich stopów
43. Obsługa pieców rafinacyjnych, topielnych, formierni, urządzeń odpylających
i odlewniczych.
Przeróbka plastyczna metali
44. Obsługa pieców do podgrzewania i obróbki cieplnej
45. Obsługa agregatów do walcowania, tłoczenia i ciągnienia wraz z urządzeniami
pomocniczymi i wykańczającymi
46. Obsługa urządzeń do trawienia.
Produkcja uboczna metali i chemikalii
47. Produkcja talu, proszków metali i niemetali oraz wyrobów spiekanych z tych
proszków.
Hutnictwo żelazoniklu
48. Obsługa urządzeń kruszących, separatorów magnetycznych i przemiałowych
49. Obsługa pieców obrotowych i elektrycznych wraz z urządzeniami pomocni-
czymi (odpylni).
Wzbogacanie mechaniczne i flotacja rud metali
50. Obsługa urządzeń kruszących, sortujących, osadzarek, osadników filtrów i su-
szarni oraz urządzeń do przeróbki odpadowych surowców metali nieżelaznych
51. Obsługa maszyn flotacyjnych i urządzeń pomocniczych
52. Produkcja ksantogenianu krystalicznego.
Koksochemia
53. Obsługa urządzeń węglowni
54. Obsługa pieców koksowniczych
55. Obsługa urządzeń sortowni koksu oraz prace ładowaczy koksu
56. Produkcja węglopochodnych oraz prace ładowaczy produktów węglopochod-
nych.
Produkcja elektrod węglowych, węgla aktywnego i katalizatorów
57. Kalcynacja elektrod węglowych
58. Mielenie surowców węglowych oraz produkcja pyłów odlewniczych
59. Przygotowywanie surowców węglowych, przerób ciasta elektrodowego i for-
mowanie elektrod węglowych
162
60. Wypalanie elektrod węglowych

61. Obróbka końcowa elektrod węglowych
62. Grafityzacja elektrod węglowych
63. Przygotowywanie mas elektrodowych
64. Produkcja drobnych elektrod węglowych
65. Produkcja płyt i płytek szczotkowych
66. Aktywacja węgli dwutlenkiem siarki.
Prace różne w hutnictwie i w przemyśle metalowym
67. Obsługa pieców grzewczych i obróbka cieplna, transport materiałów na gorą-
co oraz transport wewnętrzny między stanowiskami pracy w wydziałach,
w których wykonywane prace wymienione są w wykazie
68. Przerób żużla wielkopiecowego, stalowniczego i żelazostopowego oraz eksplo-
atacja hałd
69. Tłoczenie gwoździ, nitów oraz obsługa automatów do produkcji drutu kolcza-
stego lub wyrobów z drutu
70. Nabijanie na gorąco obręczy na beczki metalowe oraz gięcie prętów przy pro-
dukcji łańcuchów
71. Metalizowanie natryskowe
72. Malowanie minią
73. Emaliowanie
74. Pokrywanie wyrobów metalowych masami bitumicznymi
75. Obsługa stanowisk ogniowych w produkcji żarówek, świetlówek, lamp radio-
wych itp.
76. Prace w hartowniach i wytrawialniach, praca ocynkowaczy, ocynowaczy, kad-
mowaczy oraz galwanizerów – cynkiem, miedzią, chromem, kadmem i niklem
77. Powlekanie na gorąco metalami kolorowymi lub tworzywami sztucznymi
78. Szlifowanie lub ostrzenie wyrobów i narzędzi metalowych oraz polerowanie
mechaniczne
79. Kucie ręczne w kuźniach przemysłowych oraz obsługa młotów mechanicznych
80. Piaskowanie na sucho i śrutowanie wewnątrz komór
81. Prace w hamowniach przy próbach silników spalinowych
82. Prace ślusarskie przy remoncie wewnątrz cystern
83. Lutowanie płyt, blach i przewodów ołowianych oraz metali nieżelaznych
84. Obsługa, remont prostowników i aparatury rtęciowej, ich opróżnianie, oczysz-
czanie i napełnianie rtęcią
85. Obsługa gazogeneratorów
86. Obsługa suwnic
87. Prace przy produkcji łożysk tocznych
88. Prace przy produkcji kabli
89. Prace przy wytwarzaniu ogniw galwanicznych
163 163
90. wykonywane bezpośrednio przy budowie i remoncie statków na stanowiskach

znajdujących się na tych statkach, pochylniach, dokach i przy nabrzeżach.
Dział IV. W chemii
1. Produkcja chlorowców i związków chlorowcopochodnych nieorganicznych
2. Wydobywanie, produkcja i obróbka siarki oraz produkcja nieorganicznych i or-
ganicznych związków siarki
3. Produkcja kwasów nieorganicznych, bezwodników kwasów i ich związków
4. Produkcja sody i innych węglanów, kredy, ługów i wodorotlenków
5. Produkcja metalicznego sodu i arsenu
6. Produkcja związków antymonu, arsenu, baru, boru, chromu, cynku, kadmu, kobal-
tu, manganu, miedzi, molibdenu, niklu, rtęci, ołowiu, strontu, wanadu, wolframu
7. Produkcja azydków, amidków, rodanków i nadtlenków
8. Produkcja nawozów sztucznych oraz innych wyrobów chemicznych otrzymywa-
nych na tej samej bazie co nawozy sztuczne
9. Produkcja karbidu
10. Produkcja soli i solanki
11. Produkcja gazów technicznych i napełnianie butli gazami technicznymi
12. Produkcja pigmentów, mielenie pigmentów, półproduktów i surowców mine-
ralnych do produkcji barwników, pigmentów i farb
13. Produkcja krzemu, związków krzemu, związków krzemoorganicznych, sorben-
tów i hopkalitu, produkcja wyrobów z miki
14. Produkcja organicznych i nieorganicznych związków fosforu
15. Produkcja związków metaloorganicznych i katalizatorów
16. Produkcja wyrobów lakierowych, farb suchych i graficznych oraz surowców,
półproduktów i środków pomocniczych do ich wytwarzania
17. Produkcja i przetwórstwo żywic i tworzyw sztucznych oraz produkcja surow-
ców, półproduktów i środków pomocniczych stosowanych do ich produkcji
i przetwórstwa, produkcja wosków i woskoli
18. Produkcja klejów, kitów oraz surowców, półproduktów i środków pomocni-
czych do ich wytwarzania
19. Przetwórstwo, magazynowanie, przepompowywanie, przeładunek, transport
oraz dystrybucja ropy naftowej i jej produktów
20. Produkcja i przetwórstwo kauczuku oraz produkcja surowców, półproduktów
i środków pomocniczych stosowanych do ich produkcji i przetwórstwa kauczuku
21. Produkcja i przetwórstwo wyrobów gumowych, ebonitowych oraz półproduk-
tów i środków pomocniczych do tych wyrobów; produkcja sadzy
22. Produkcja włókien chemicznych, półproduktów do wyrobu włókien chemicz-
nych oraz innych produktów wytwarzanych na tej samej bazie co włókna che-
miczne, produkcja i przetwórstwo włókien szklanych, produkcja folii podłożo-
wej i taśmy magnetycznej
164
23. Produkcja leków, półproduktów, środków kontrastowych, premiksów, nici chi-

rurgicznych i sprzętu medycznego jednorazowego użytku
24. Produkcja środków higienicznosanitarno-ochronnych oraz półproduktów do
ich wyrobu
25. Produkcja chemicznych środków gaśniczych
26. Produkcja pestycydów oraz innych preparatów chemicznych stosowanych do
ochrony roślin, dezynfekcji, dezynsekcji i deratyzacji
27. Produkcja materiałów wybuchowych, środków strzałowych, elementów do
środków strzałowych, wyrobów pirotechnicznych oraz ich konfekcjonowanie
28. Produkcja barwników, półproduktów oraz produkcja środków pomocniczych
stosowanych w farbiarstwie, włókiennictwie i przemyśle skórzanym
29. Termiczna obróbka węgla oraz przetwórstwo produktów otrzymywanych
w tych procesach
30. Wytwarzanie i oczyszczanie gazu syntezowego oraz produkcja amoniaku i me-
tanolu
31. Produkcja acetylenu i przemysłowy przerób acetylenu
32. Produkcja nitrozwiązków, amin oraz organicznych związków azotu
33. Produkcja estrów, alkoholi, aldehydów, ketonów, eterów, tlenków organicz-
nych i chlorowcopochodnych organicznych, produkcja kwasów organicznych
i bezwodników kwasów organicznych oraz produkcja soli kwasów organicz-
nych, produkcja i przetwórstwo związków aromatycznych, produkcja płynów
hamulcowych i chłodniczych
34. Produkcja materiałów światłoczułych, fotochemikaliów oraz ich regeneracja
35. Produkcja w skali przemysłowej odczynników chemicznych
36. Przetwórstwo kości i tłuszczów technicznych
37. Utylizacja oraz niszczenie odpadów chemicznych i biologicznych
38. Prace antykorozyjne i termoizolacyjne urządzeń i instalacji technologicznych
39. Oczyszczanie albo naprawianie aparatów lub pojemników (np. cystern, zbior-
ników itp.) po produktach toksycznych, żrących i parzących oraz prace we-
wnątrz cystern, kotłów, zbiorników, aparatów i kanałów technologicznych
40. Prace magazynowe, załadunkowe, rozładunkowe, transport oraz konfekcjono-
wanie surowców, półproduktów i wyrobów gotowych – pylistych, toksycznych,
żrących, parzących i wybuchowych
41. Prace na instalacjach doświadczalnych w przemyśle chemicznym
42. Wytwarzanie elementów szklanych do aparatury chemicznej
43. Prace ratowników ratownictwa chemicznego
44. Produkcja chemicznych środków pomocniczych niewymienionych w dziale IV,
wytwarzanych z użyciem toksycznych surowców lub półproduktów.
165 165
Dział V. W budownictwie i przemyśle materiałów budowlanych

1. Roboty wodno-kanalizacyjne oraz budowa rurociągów w głębokich wykopach
2. Budowa oraz remont chłodni kominowych i kominów przemysłowych
3. Prace maszynistów ciężkich maszyn budowlanych lub drogowych
4. Prace zbrojarskie i betoniarskie
5. Prace przy montażu konstrukcji metalowych na wysokości
6. Prace malarskie konstrukcji na wysokości
7. Prace przy wykonywaniu konstrukcji nadbrzeży, falochronów oraz innych bu-
dowli hydrotechnicznych w nawodnionych wykopach lub na styku woda – ląd
8. Prace cykliniarskie
9. Prace dekarskie
10. Prace kamieniarskie
11. Prace przy produkcji materiałów ogniotrwałych oraz wyrobów ceramicznych
12. Prace przy produkcji materiałów azbestowo-cementowych
13. Prace przy produkcji wyrobów z włókien mineralnych z zastosowaniem klejów
zawierających rozpuszczalniki organiczne
14. Prace przy produkcji cementu
15. Prace przy produkcji betonu kruszywowego
16. Prace przy produkcji wapna
17. Prace przy produkcji gipsu półmokrego
18. Prace palaczy pieców do wypalania i palaczy suszarń
19. Prace przy produkcji wyrobów ze szkła kryształowego
20. Wypalanie, ściąganie i mielenie dolomitu oraz przygotowanie masy dolomitowej
21. Produkcja elementów budowlanych z pyłów dymnicowych.
Dział VI. W leśnictwie, przemyśle drzewnym i papierniczym
1. Prace drwali
2. Prace przy zrywce i wywózce drewna z lasu
3. Obsługa urządzeń do mechanicznego rozdrabniania drewna (produkcja rębków)
4. Prace przy suchej destylacji drewna i węgla aktywnego
5. Impregnowanie drewna metodą dyfuzyjną i ręczną oraz wybielanie wikliny
6. Impregnowanie płyt pilśniowych bardzo twardych olejami z hartowaniem
7. Prace w klejowniach z użyciem klejów zawierających rozpuszczalniki organiczne
8. Politurowanie ręczne
9. Produkcja masy zapałczanej zawierającej fosfor, dwuchromian potasu, biel cyn-
kową, siarkę oraz dwutlenek magnezu
10. Rozdrabnianie gliny i kaolinu do produkcji ołówków
11. Wyładowywanie dyfuzorów przy ekstrakcji garbników
12. Prace ładowaczy pieców pirytowych, piecowych pirytu, aparatowych siarkowni
13. Roztwarzanie surowców włóknistych metodą siarczanową i siarczynową w od-
działach warzelni
166
14. Wytwarzanie kwasów i ługów warzelnych

15. Wytwarzanie chemicznych środków bielących i bielenie mas włóknistych
16. Produkcja oleju talowego i węglanu wapnia
17. Hydrotermiczna obróbka drewna.
Dział VII. W przemyśle lekkim
1. Obróbka surowców włókienniczych i ich przędzenie
2. Oczyszczanie i ostrzenie walców zgrzeblarek
3. Odlewanie ołowianek, lutowanie oraz formowanie grzebieni czesalniczych
i urządzeń igielnych
4. Prace przy produkcji i wykańczaniu wyrobów włókienniczych
5. Prace na oddziałach filców i wyrobów kapeluszniczych
6. Prace na oddziałach płyt i kształtek tapicerskich oraz impregnacja wyrobów
technicznych
7. Produkcja tkanin powlekanych, gumowanych i wyrobów z tych tkanin
8. Obsługa urządzeń do prasowania, klejenia i wykrawania wyrobów w przemyśle
odzieżowym
9. Prace wykonywane w zakładach przetwarzających azbest
10. Prace w magazynach skór surowych (garbarnie, skup)
11. Prace przy garbowaniu i wykańczaniu skór
12. Produkcja spodów obuwniczych ze skóry, gumy i tworzyw sztucznych oraz kle-
jenie i powlekanie tkanin obuwniczych
13. Prace przy przygotowywaniu klejów toksycznych i innych środków chemicz-
nych do produkcji wyrobów przemysłu skórzanego
14. Prace związane ze szlifowaniem, klejeniem i wykańczaniem wyrobów przemy-
słu skórzanego
15. Przetwórstwo i utylizacja odpadów z tworzyw sztucznych, włókienniczych,
skórzanych i makulatury.
Dział VIII. W transporcie i łączności
Transport
1. Ciężkie prace załadunkowe i wyładunkowe oraz przeładunek materiałów syp-
kich, pylistych, toksycznych, żrących lub parzących w transporcie
2. Prace kierowców samochodów ciężarowych o dopuszczalnym ciężarze całkowi-
tym powyżej 3,5 tony, specjalizowanych, specjalistycznych (specjalnych), pojaz-
dów członowych i ciągników samochodowych balastowych, autobusów o liczbie
miejsc powyżej 15, samochodów uprzywilejowanych w ruchu w rozumieniu prze-
pisów o ruchu na drogach publicznych, trolejbusów i motorniczych tramwajów
3. Prace kierowców ciągników, kombajnów lub pojazdów gąsienicowych
4. Prace na statkach morskich w żegludze międzynarodowej i w polskim ratownic-
twie okrętowym – pracownicy wpisani na listę członków załogi tych statków
167 167
5. Prace na statkach żeglugi śródlądowej (pracownicy zaliczeni do personelu pły-

wającego, z wyjątkiem zatrudnionych sezonowo)
6. Prace na jednostkach pływających w portach morskich i w stoczniach morskich
7. Prace na torach wodnych i łowiskach morskich
8. Prace przy regeneracji paliw płynnych i oczyszczaniu wód balastowych
na statkach
9. Prace rybaków morskich
10. Cumowanie statków
11. Prace przeładunkowe w portach i stoczniach (łącznie z pracami trymerów,
sztauerów oraz obsługą urządzeń przeładunkowych, sprzętu zmechanizowane-
go i składów)
12. Prace na statkach żeglugi powietrznej oraz prace związane z bezpośrednią ob-
sługą samolotów na płycie lotniska
13. Prace zakładowych służb kolejowych bezpośrednio związane z utrzymaniem
ruchu pociągów
14. Prace konduktorów wagonów sypialnych
15. Prace przy remoncie parowozów na gorąco
16. Prace czyścicieli palenisk, popielników i dymnic parowozowych
17. Prace ratownicze brzegowych stacji ratownictwa morskiego, wykonywane na
jednostkach pływających oraz z lądu.
Łączność
18. Prace radiotelegrafistów, radiotelefonistów, telegrafistów i teletypistów oraz
radiooperatorów kontroli emisji radiowej
19. Prace telefonistek central międzymiastowych i miejscowych w urzędach pocz-
towo-telekomunikacyjnych i telekomunikacyjnych
20. Montaż, konserwacja i remont linii kablowych oraz telefonicznych linii napo-
wietrznych
21. Pracownicy poczt ruchomych
22. Prace doręczycieli przesyłek pocztowych i telegramów, którzy nie używają do
pracy samochodów.
Dział IX. W gospodarce komunalnej
1. Prace w kanałach ściekowych
2. Oczyszczanie ścieków i filtrów otwartych
3. Prace przy wywozie nieczystości stałych i płynnych oraz prace na wysypiskach
i wylewiskach nieczystości, a także prace przy pryzmach kompostowych z nie-
czystości miejskich
4. Prace asfalciarzy i przy gotowaniu asfaltu
5. Prace bitumiarzy i przy produkcji asfaltobetonu
6. Prace brukarzy
7. Prace kominiarzy.
168
Dział X. W rolnictwie i przemyśle rolno-spożywczym

1. Prace przy zakładaniu urządzeń melioracyjnych
2. Prace rybaków jeziorowych prowadzących połowy cały rok
3. Prace w fabrykach tytoniu: przenoszenie, sortowanie i rozdrabnianie tytoniu
4. Obsługa komór fermentacyjnych oraz prażarek w przemyśle tytoniowym
5. Zapakowywanie i rozpakowywanie liści tytoniu
6. Produkcja suchego lodu
7. Prace w chłodniach składowych i przyzakładowych o temperaturze wewnętrz-
nej poniżej 0°C
8. Prace wykonywane bezpośrednio przy uboju zwierząt
9. Prace wykonywane bezpośrednio przy utylizacji surowców zwierzęcych
10. Prace przy wytwarzaniu mąki, kasz, płatków i śruty
11. Prace przy wypieku pieczywa
12. Prace przy ekstrakcji, filtracji i destylacji olejów roślinnych oraz hydrolizie
białka roślinnego
13. Prace przy obsłudze pras filtracyjnych, wirówek i suszarek w przemyśle droż-
dżowym i piwowarskim
14. Prace przy ręcznym przerobie masy karmelowej, chałwowej i sezamowej oraz
tłoczenie kuchu kakaowego na prasach
15. Prace przy bezpośredniej produkcji w zakładach przetwórstwa ryb
16. Prace przy mieleniu ziół oraz produkcji alkaloidów.
Dział XI. W przemyśle poligraficznym
1. Produkcja oraz obróbka materiału zecerskiego i form drukowych ze stopu dru-
karskiego
2. Procesy składu z zastosowaniem elektronicznych monitorów ekranowych
3. Bezpośrednia obsługa aparatów reprodukcyjnych w drukarniach oraz produk-
cja i obróbka drukarskich form kopiowych i form drukowych
4. Drukowanie i uszlachetnianie druków
5. Bezpośrednia obsługa maszyn i urządzeń do składania (łamania) arkuszy papie-
ru, krajania papieru i wyrobów poligraficznych oraz do oprawy wyrobów poli-
graficznych w drukarniach
6. Regeneracja ksylenu i toluenu
7. Mielenie i przygotowywanie barwników, farb proszkowych i drukowych zawie-
rających ołów i kobalt.
Dział XII. W służbie zdrowia i opiece społecznej
1. Prace na oddziałach: intensywnej opieki medycznej, anestezjologii, psychia-
trycznych i odwykowych, onkologicznych, leczenia oparzeń oraz ostrych zatruć
w bezpośrednim kontakcie z pacjentami
2. Prace w zespołach operacyjnych dyscyplin zabiegowych oraz prace lekarzy sto-
matologów.
169 169
3. Prace w prosektoriach i zakładach anatomopatologicznych, histopatologicz-

nych i medycyny sądowej
4. Prace w zespołach pomocy doraźnej pogotowia ratunkowego oraz medycznego
ratownictwa górniczego
5. Prace w domach pomocy społecznej dla nieuleczalnie i przewlekle chorych,
umysłowo upośledzonych dorosłych i umysłowo niedorozwiniętych dzieci
6. Prace przy pobieraniu prób i pomiarach w warunkach i na stanowiskach pracy
szkodliwych dla zdrowia, wykonywane przez personel stacji sanitarno-epide-
miologicznych oraz laboratoriów środowiskowych.
Dział XIII. W zespołach formujących szkło
1. Formowanie szkła płaskiego
2. Walcowanie szkła płaskiego
3. Formowanie wyrobów szklanych
4. Układanie wyrobów szklanych w komorowych piecach odprężalniczych
5. Prostowanie płyt szklanych
6. Zestawianie surowców szklarskich, preparacji i lepiszcz
7. Topienie szkła
8. Gięcie szkła
9. Grawerowanie szkła
10. Szlifowanie szkła
11. Polerowanie szkła
12. Maszynowe i ręczne zdobienie szkła
13. Krojenie szkła
14. Klejenie szkła
15. Produkcja szyb zespolonych
16. Produkcja luster
17. Produkcja szkła piankowego
18. Produkcja fryty i granulek szklanych
19. Produkcja mozaiki szklanej
20. Produkcja szyb refleksyjnych
21. Wytrawianie wyrobów szklanych
22. Formowanie włókna szklanego
23. Przetwórstwo włókna szklanego
24. Obróbka płomieniowa szkła
25. Produkcja wyrobów szklano-krystalicznych, agalitu i balotiny
26. Galwanizowanie wyrobów szklanych
27. Obsługa mechanicznych linii obróbczych wyrobów szklanych.
Dział XIV. Prace różne
1. Prace niezautomatyzowane palaczy i rusztowych kotłów parowych lub wodnych
typu przemysłowego
170
2. Prace oczyszczaczy przemysłowych kotłów parowych lub wodnych

3. Prace wykonywane w warunkach zwiększonego lub zmniejszonego ciśnienia
4. Prace narażające na działanie promieniowania jonizującego oraz prace naraża-
jące na działanie pól elektromagnetycznych w zakresie od 0,1 do 300 000 MHz
w strefie zagrożenia
5. Prace szczególnie obciążające narząd wzroku i wymagające precyzyjnego widzenia
– w kartografii, montażu mikroelementów wymagającego posługiwania się przyrzą-
dami optycznymi oraz przy obsłudze elektronicznych monitorów ekranowych
6. Prace ekip dezynfekcyjnych, dezynsekcyjnych i deratyzacyjnych
7. Prace stroicieli instrumentów muzycznych zatrudnionych w przemyśle muzycznym
8. Prace pralniczo-farbiarskie w pralniach chemicznych
9. Bezpośrednia obsługa stacji sprężarek
10. Prace murarskie przy naprawie na gorąco pieców przemysłowych, sklepień pa-
leniskowych w parowozach i żeliwiaków
11. Prace w suszarniach z zastosowaniem podgrzewania, jeżeli temperatura powie-
trza w tych suszarniach przekracza 35°C
12. Prace przy spawaniu i wycinaniu elektrycznym, gazowym, atomowowodorowym
13. Prace w akumulatorowniach: opróżnianie, oczyszczanie i wymiana stężonego
kwasu siarkowego i płyt ołowianych
14. Prace przy naprawie pomp wtryskowych, wtryskiwaczy i gaźników do silników
spalinowych
15. Prace w zakładach naprawczych taboru kolejowego przy chemicznym myciu
i czyszczeniu remontowanych części i zespołów taboru kolejowego oraz che-
micznym usuwaniu powłok ochronnych
16. Prace wykonywane w kanałach remontowych przy naprawie pojazdów mecha-
nicznych lub szynowych
17. Lakierowanie ręczne lub natryskowe – nie zhermetyzowane
18. Obsługa urządzeń i narzędzi wibracyjnych lub udarowych
19. Prace przy szlifowaniu wyrobów ze szkła
20. Prace przy produkcji drobnych wyrobów ze szkła
21. Prace ratowników górskich w Górskim Ochotniczym Pogotowiu Ratunkowym
22. Nadzór nad pracami wykonywanymi w przywięziennych zakładach pracy
przez skazanych, tymczasowo aresztowanych i umieszczonych w ośrodkach
przystosowania społecznego
23. Prace funkcjonariuszy pożarnictwa
24. Kontrola międzyoperacyjna, kontrola jakości produkcji i usług oraz dozór in-
żynieryjno-techniczny na oddziałach i wydziałach, w których jako podstawo-
we wykonywane są prace wymienione w wykazie
25. Bieżąca konserwacja agregatów i urządzeń oraz prace budowlano-montażowe
i budowlano-remontowe na oddziałach będących w ruchu, w których jako pod-
stawowe wykonywane są prace wymienione w wykazie.
171 171
WYKAZ B
Prace w szczególnych warunkach, których wykonywanie uprawnia do niższego
wieku emerytalnego.
Dział I. Prace na statkach żeglugi powietrznej
Prace personelu latającego statków żeglugi powietrznej posiadającego ważne li-
cencje wydane przez państwowy organ nadzoru nad personelem lotniczym i wpisa-
nego do państwowego rejestru personelu lotniczego, którzy zatrudnieni na statkach
żeglugi powietrznej na stanowiskach:
1. Pilota, w tym również pilota wykonującego loty próbne i doświadczalne
2. Skoczka spadochronowego
3. Nawigatora
4. Mechanika pokładowego
5. Radiotelefonisty pokładowego
6. Instruktora
7. Radiooperatora pokładowego
8. Stewarda, stewardesy.
Dział II. Prace w portach morskich
Prace w portach morskich wykonywane na stanowiskach:
1. Sztauera
2. Trymera
3. Robotnika składowego przeładunków morskich
4. Robotnika oczyszczania i obsługi statków
5. Operatora urządzeń przeładunkowych
6. Operatora przeładunkowego portowego sprzętu zmechanizowanego
7. Dźwigowego przeładunkowych urządzeń portowych
8. Pracownika wykonującego prace objęte skróconym czasem pracy z tytułu wa-
runków szczególnie uciążliwych lub szkodliwych dla zdrowia.
Dział III. Prace gorące w hutach żelaza i stali oraz hutach metali nieżelaznych
1. Obsługa pieców koksowniczych:
– koksowniczy
– operator urządzeń piecowni
– koksowniczy paku
– namiarowy paku
2. Spiekanie rud i sortowanie spieku:
– operator taśm spiekających
– spiekacz rudy
3. Wytapiacz surówki na wielkich piecach
172
4. Pracownicy bezpośrednio zatrudnieni przy obsłudze pieców stalowniczych

i rozlewaniu stali:
– wytapiacz stali
– rozlewacz stali
– wyprawiacz trzonu
– przygotowywacz zestawów odlewniczych w kanale
– operator wsadzarki
5. Pracownicy bezpośredno zatrudnieni przy ręcznym wyciąganiu gorącego wsa-
du z pieców grzewczych
6. Pracownicy bezpośrednio zatrudnieni przy ręcznym wprowadzaniu gorącej sta-
li do wykroju klatki
7. Wytapiacz i przetapiacz żelazostopów
8. Wypalacz wad powierzchniowych
9. Rafiniarz metali nieżelaznych
10. Wytapiacz metali nieżelaznych
11. Piecowy pieców przewałowych i szybowych
12. Spiekacz rud i tlenków
13. Mistrz nadzorujący bezpośrednio prace wymienione w poz. 1–12.
Dział IV. Prace różne
1. Prace wykonywane bezpośrednio przy przetwórstwie azbestu
2. Prace wykonywane bezpośrednio przy produkcji ołowiu i kadmu oraz przetwór-
stwie tych metali
3. Prace przy procesach technologicznych związanych z wytwarzaniem alumi-
nium
4. Prace rybaków morskich
5. Prace nurków
6. Prace ratowników w Górskim Ochotniczym Pogotowiu Ratunkowym
7. Prace wykonywane bezpośrednio przy produkcji wyrobów krzemionkowych
w Chrzanowskich Zakładach Materiałów Ogniotrwałych „Chrzanów” oraz przy
produkcji mas, mlew i zapraw krzemionkowych w Kopalni i Zakładzie Wzboga-
cania Kwarcytu „Bukowa Góra” w Łącznej i w Zakładzie „Jegłowa” w Jegłowej
8. Prace wykonywane bezpośrednio przy udostępnianiu i wydobywaniu węgla bru-
natnego na odkrywce
9. Prace wykonywane bezpośrednio przy przeróbce mechanicznej węgla w zakła-
dach górniczych lub praca górnicza w rozumieniu przepisów o zaopatrzeniu
emerytalnym górników i ich rodzin.
WYKAZ C
(skreślony).
173 173
indeks rzeczowy_174-176.qxd 2008-02-01 11:02 Page 174
Indeks rzeczowy
Liczby oznaczają numery artykułów ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Fundu-
szu Ubezpieczeń Społecznych (np. Emeryt – 4). Liczby z literą R oznaczają numery paragrafów rozpo-
rządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrud-
nionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze (np. prace w szczególnych warun-
kach lub w szczególnym charakterze – okres pracy – R-2), symbole: R-A lub R-B oznaczają wykaz A lub
wykaz B zamieszczony w załączniku do ww. rozporządzenia.
– zawieszenie 103, 104, 106

B – zbieg uprawnień 95, 96, 98
Badanie lekarskie 126 – zgłoszenie wniosku 182,186
– z instytucji zagranicznej 97
C – zmniejszenie 104, 106
Członek rodziny 2 Emerytura górnicza 39, 50a, 50b, 50d, 50e
– praca górnicza 50c, 50e
D – wysokość 51-53
Decyzje w sprawie świadczeń 115, 119
– obowiązki organów administracji 122 F
– postępowanie 16, 117, 119, 123, 124 Fundusz Ubezpieczeń Społecznych 4
– termin 118 Funkcjonariusz publiczny 2
– wysokość świadczeń 120
– zwolnienie z opłat
Dodatek pielęgnacyjny
121
3, 75
K
Kapitał początkowy 173, 174
– wysokość 75 – obowiązek przekazania dokumentacji 175
– waloryzacja 173
E – wcześniejsza emerytura 185
Emeryt 4 Komisja lekarska 14
– obowiązki 127, 128 Konto ubezpieczonego 4
Emerytura 3, 95, 96 Kwota bazowa 19–20, 177
– dożywotnia 4
– finansowanie
– jednorazowa wypłata
84
194b
L
Lekarz orzecznik 14
– kolejowa 40, 41, 50
– podstawa obliczenia 25
– podstawa wymiaru 15, 16, 18, 21–23, 176 N
– pomostowa 24 Nienależne świadczenie 138, 138a,
– ponowne ustalenie wysokości 141, 142, 144
108–114, 133, 180 Niezdolność do pracy 12, 13, 14
– przeliczanie 194a – całkowita 12
– przyznanie 24a – częściowa 12
– ustalanie prawa 5, 8, 9, 10, 10a, 26
– waloryzacja 88, 179 O
– warunki przyznania 27, 28, 33, 46, 47, 82, 83 Okres
– wcześniejsza 29–32 – nieskładkowy 5, 7, 11, 58, 117
– wysokość 54-56, 86, 87, 93, – składkowy 5, 6, 10, 11, 58, 117
94, 183, 183a – ubezpieczenia 4
174
Indeks rzeczowy
– zatrudnienia na kolei 43–45 – zespoły formujące szkło R-A

Organ rentowy 4 Pracownik kolejowy 42
Otwarty fundusz emerytalny 4 Przeciętne wynagrodzenia 4
Przepisy wykonawcze 22, 106, 123, 137, 194
P Przychód 178
Płatnik składek 4, 125, 125a
– obowiązki pracodawcy
Potrącenia ze świadczeń
125
137–143a, 188
R
Rencista 4
Prace w szczególnych warunkach – obowiązki 127, 128
lub w szczególnym charakterze R-1, R-8, R-8a Renta 3, 4, 101a, 102, 187, 192
– budownictwo i przemysł materiałów budowla-
– decyzja 119
nych R-A
– jednorazowa wypłata 194b
– chemia R-A
– okresowa 59
– dziennikarz R-13
– podstawa wymiaru 15-18, 21-23, 176
– energetyka R-A
– funkcjonariusz mundurowy R-10, R-11 – ponowne ustalenie
– funkcjonariusz pożarnictwa R-9 wysokości 109, 110-114, 133, 180
– gospodarka komunalna R-A – przeliczanie 194a
– górnictwo R-A – przywrócenie prawa 61
– hutnictwo i przemysł metalowy R-A – ustalanie prawa 5, 8, 9
– leśnictwo, przemysł drzewny – waloryzacja 88, 179
i papierniczy R-A – warunki przyznania 57–58
– nabycie prawa do emerytury R-4 – wniosek 186
– nauczyciel R-15 – wysokość 62, 63, 85, 86, 93, 94
– okres pracy R-2, R-9 – zawieszenie 103, 104, 106
– prace gorące w hutach żelaza – zbieg uprawnień 95, 96, 98
i stali oraz hutach metali – z instytucji zagranicznej 97
nieżelaznych R-B – zmiana uprawnień 107
– prace na statkach żeglugi – zmniejszenie 104, 106
powietrznej R-B Renta rodzinna 3, 65, 66, 72, 74
– prace różne R-A, R-B – dodatek dla sierot zupełnych 3, 76
– prace w portach morskich R-B – górnicza 181
– pracownik NIK R-14
– jednorazowa wypłata 194b
– pracownik portów morskich R-6
– podmioty uprawnione 67–71
– pracownik w hutnictwie R-7
– ponowne ustalenie prawa 107a
– pracownik wykonujący
– ponowne ustalenie wysokości 180
działalność twórczą R-12
– pracownik żeglugi powietrznej R-5 – przeliczanie 194a
– przemysł lekki R-A – wypłata 131
– przemysł poligraficzny R-A – wysokość 73
– rolnictwo i przemysł rolno-spożywczy R-A – zawieszenie 104, 106
– służba zdrowia i opieka społeczna R-A – zmniejszenie 105, 106
– transport i łączność R-A Renta szkoleniowa 3, 102, 60
– wymagany okres zatrudnienia R-3 – decyzja 119
– wzrost emerytury R-20 – wysokość 64
– wzrost renty R-20 Roczna podstawa wymiaru składek 4
175 175
Kodeks emerytalny
– składek 25, 25a

Ś – wskaźnik 25, 89
Świadczenie 1, 2, 3
Wcześniejsza emerytura 184
– ponowne ustalenie wysokości 180, 191
Wiek emerytalny 24
– powstanie prawa 100
Wskaźnik cen towarów
– przekazywane za granicę 189
i usług konsumpcyjnych 94
– termin wypłaty 130
– ustalanie prawa 101–102 Wypadek w drodze do pracy i z pracy 57a
– wstrzymanie wypłaty 134 – droga do pracy lub z pracy 57a
– wypłata 129–133, 136,
137, 190, 193 Z
– wznowienie wypłaty 135 Zasiłek pogrzebowy 3, 77, 78
– koszty pogrzebu 79
U – wygaśnięcie prawa
– wysokość
81
80
Ubezpieczenie emerytalne i rentowe 4
Ubezpieczony 2, 4 – zbieg uprawnień 99
Zatrudnienie za granicą 9
W – ubezpieczenie za granicą 8
Waloryzacja
– emerytur 88, 179 Ż
– rent 88, 179 Żołnierz zawodowy 2
176
Tydzień
w Gazecie Prawnej
Poniedziałek
Tygodnik Podatkowy
Dodatek przydatny wszystkim zajmującym się
podatkami i rachunkowością
Wtorek
Tygodnik Prawa Gospodarczego
Dodatek dla przedsiębiorców, menedżerów
i prawników
Internet, nowe technologie
Dodatek dla firm i prywatnych
użytkowników siecii
Środa
Tygodnik Prawa Administracyjnego
Dodatek dla urzędników i samorządowców
nowy dodatek Moje nieruchomości
Dodatek dla kupujących i sprzedających
nieruchomości, deweloperów i spółdzielni
Czwartek
Tygodnik Prawa Pracy, Moja firma
Dodatki dla kadrowców i właścicieli małych
i średnich firm
Piątek
Prawo i Życie
Porady dotyczące życia codziennego
nowy dodatek Mój portfel
Dodatek dla każdego. Porady, jak korzystnie
i bezpiecznie zarządzać swoimi pieniędzmi
www.gazetaprawna.pl
Gazeta Prawna
2008
w internecie
kodeks Emerytalny
Kodeks
emerytalny
aktualny serwis Z komentarzem ekspertÓW
gospodarczo-prawny
Wydanie elektroniczne zapewnia bieżący dostęp
do wszystkich publikacji, artykułów oraz porad Stan prawny na 1 lutego 2008 r.
naszych najlepszych ekspertów i doradców.
e-papier
Zawartość i wygląd wiernie odwzorowujące szatę
graficzną wydania papierowego Gazety Prawnej.
Wygodna archiwizacja i szybka wyszukiwarka.
archiwum GP
Dostęp do wszystkich tekstów, które ukazały się
w Gazecie Prawnej od 2002 roku. Szybkie i precyzyjne
wyszukiwanie według różnorodnych kryteriów.
www.gazetaprawna.pl

Kodeks Emerytalny2008

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Kodeks Emerytalny2008

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Gazeta Prawna

❚ Kompetentnie o trendach w biznesie

Adres redakcji: 01-042 Warszawa, ul. Okopowa 58/72,

Od czego zależy wysokość starej emerytury . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .32

Przeliczenie podstawy wymiaru emerytury . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .56

Ustawa z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach

Dział I. Przepisy ogólne ................................................................................66

Dział V. Zasiłek pogrzebowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .106

W rewolucja. Zmienią się zasady przyznawania świadczeń i sposób ich

Dla kogo wcześniejsza emerytura pracownicza

Komentarz. Dla kogo emerytura ze starego systemu

Emerytura ta przysługuje osobom, które:

Warunki dla urodzonych po 1948 roku

Wiek i staż emerytalny

Komentarz. Dla kogo emerytura ze starego systemu

Okres składkowy i nieskładkowy

Komentarz. Dla kogo emerytura ze starego systemu

Wniosek o emeryturę rencisty

Z kolei od ubezpieczonych, którzy przez cały wymagany okres do nabycia pra-

Komentarz. Dla kogo emerytura ze starego systemu

Długie ubezpieczenie pracownicze

Pozostawanie w stosunku pracy

Ostatnie ubezpieczenie z umowy zlecenia

Komentarz. Dla kogo emerytura ze starego systemu

osoba była ubezpieczona z tytułu umowy o pracę, a w czasie jego pobierania

■ WAŻNE Wcześniejsza emerytura pracownicza nie zostanie przyznana oso-

Okres ubezpieczenia pracowniczego

■ WAŻNE Przy ustalaniu prawa do emerytury pracowniczej nie wymaga się

Całkowita niezdolność do pracy

Komentarz. Dla kogo emerytura ze starego systemu

Ubezpieczenie pracownicze przez co najmniej sześć miesięcy

Wcześniejsza emerytura za pracę

Komentarz. Dla kogo emerytura ze starego systemu

trudnionego przy pracach o znacznej szkodliwości dla zdrowia i o znacznym

■ WAŻNE Zasady przyznawania emerytur dla pracowników zatrudnionych

Nie tylko państwowa firma

Komentarz. Dla kogo emerytura ze starego systemu

urzędów centralnych oraz centralne związki spółdzielcze w porozumieniu z Mi-

Komentarz. Dla kogo emerytura ze starego systemu

Praca wykonywana w pełnym wymiarze

Ustalając okres zatrudnienia w szczególnych warunkach lub charakterze, nie

■ WAŻNE Okres urlopu wypoczynkowego przy ustalaniu prawa do emerytury

Prawa wykonujących prace z wykazu A i B

Komentarz. Dla kogo emerytura ze starego systemu

łącznika do rozporządzenia w sprawie wieku emerytalnego mogą przejść na

Nieważny ostatni tytuł ubezpieczenia

Komentarz. Dla kogo emerytura ze starego systemu

Staż pracy w szczególnych warunkach do końca 2008 roku

wieku emerytalnego (rozporządzenie to zamieszczamy na stronach 154–173).

Uprawnienia urodzonych po 1948 roku

Komentarz. Dla kogo emerytura ze starego systemu

Dokumentowanie pracy w warunkach szkodliwych

Staż ogólny i szczególny na 1999 rok

Warunki wymagane od dziennikarzy

Emerytury dla górników

Komentarz. Dla kogo emerytura ze starego systemu

Emerytura na starych zasadach

Komentarz. Dla kogo emerytura ze starego systemu

Z kolei pracownik urodzony w latach 1949–1968 ma prawo do emerytury gór-

Uwzględniane okresy pracy

Zasady obowiązujące od 2007 roku

Komentarz. Dla kogo emerytura ze starego systemu

Przyznanie powyższej emerytury nie jest uzależnione od rozwiązania stosun-

❚ Kompetentnie o trendach w biznesie