Orzeczenie Trybunau Konstytucyjnego z 28 maja 1997 r.

, K 26/96
Fragmenty: Stwierdzenie, e ycie czowieka w kadej fazie jego rozwoju stanowi warto konstytucyjn podlegajc ochronie nie oznacza, e intensywno tej ochrony w kadej fazie ycia i w kadych okolicznociach ma by taka sama. Intensywno ochrony prawnej i jej rodzaj nie jest prost konsekwencj wartoci chronionego dobra. Na intensywno i rodzaj ochrony prawnej, obok wartoci chronionego dobra, wpywa cay szereg czynnikw rnorodnej natury, ktre musi bra pod uwag ustawodawca zwyky decydujc si na wybr rodzaju ochrony prawnej i jej intensywnoci. Ochrona ta jednak powinna by zawsze dostateczna z punktu widzenia chronionego dobra. Konstytucyjne gwarancje ochrony zdrowia dziecka pocztego wywodzi naley przede wszystkim z konstytucyjnej wartoci ycia ludzkiego, take w fazie prenatalnej. Ochrona ycia ludzkiego nie moe by rozumiana wycznie jako ochrona minimum funkcji biologicznych niezbdnych do egzystencji, ale jako gwarancje prawidowego rozwoju a take uzyskania i zachowania normalnej kondycji psychofizycznej, waciwej dla danego wieku rozwojowego (etapu ycia). Bez wzgldu na to, jak wiele czynnikw uzna si za istotne z punktu widzenia owej kondycji, nie ulega wtpliwoci, i obejmuje ona pewien optymalny, z punktu widzenia procesw yciowych, stan organizmu danej osoby, zarwno w aspekcie funkcji fizjologicznych, jak i psychicznych. Stan taki mona utosami z pojciem zdrowia psychofizycznego. Konstytucyjne gwarancje ochrony ludzkiego ycia musz wic w sposb konieczny obejmowa take ochron zdrowia; przepisy stanowice podstaw tych gwarancji stanowi wic rwnoczenie podstaw do wnioskowania konstytucyjnego obowizku ochrony zdrowia, bez wzgldu na stopie rozwoju fizycznego, emocjonalnego, intelektualnego czy spoecznego. Poniewa ycie ludzkie stanowi warto konstytucyjn take w fazie prenatalnej, wszelka prba podmiotowego ograniczenia ochrony prawnej zdrowia w tej fazie musiaaby wykaza si niearbitralnym kryterium uzasadniajcym takie zrnicowanie. Dotychczasowy stan nauk empirycznych nie daje podstaw do wprowadzenia takiego kryterium. Stanowisko, w myl ktrego zdrowie ludzkie powinno podlega ochronie prawnej take w fazie prenatalnej, znajduje bezporednie potwierdzenie w Konwencji o Prawach Dziecka. Art. 24 ust. 1 Konwencji stwierdza, i PastwaStrony uznaj prawo dziecka do korzystania z moliwie najlepszego stanu zdrowia (...). W ustpie drugim tego artykuu stwierdzono natomiast, i PastwaStrony bd staray si zapewni pene urzeczywistnienie tego prawa, a w szczeglnoci bd podejmoway waciwe rodki w celu: (...) d) zapewnienia matkom waciwej opieki prenatalnej i postnatalnej. Bez wzgldu wic na brzmienie akapitu 10

2
preambuy do Konwencji, w wietle ktrego pojcie dziecka uyte w Konwencji, powinno obejmowa take dziecko przed urodzeniem, art. 24 zawiera bezporedni wskazwk, i prawo do korzystania z moliwie najlepszego stanu zdrowia obejmuje rwnie dziecko poczte. Tylko w ten sposb mona wytumaczy wynikajce z ust. 2 zobowizanie do zapewnienia matkom opieki prenatalnej. Zobowizanie to nie zostao bowiem wprowadzone ze wzgldu na interes samej kobiety ciarnej ale, jak wyranie stanowi to art. 24 ust. 2 in principio, aby zapewni pene urzeczywistnienie tego (tj. okrelonego w ust. 1) prawa. Wyranie wic chodzi tutaj o gwarancje dla dziecka pocztego do korzystania z moliwie najlepszego stanu zdrowia. (...) 4. 4. Art. 2 ustawy z 30 sierpnia 1996 r. wprowadzi do systemu prawa dwie zmiany. Z jednej strony skreli dotychczasowy art. 8 2 kodeksu cywilnego, z drugiej uzupeni tre art. 4461. Konstytucyjno tych zmiany rozway naley z osobna. Uchylony przez art. 2 pkt 1 ustawy z dnia 30 sierpnia 1996 r. przepis kodeksu cywilnego brzmia: Zdolno prawn ma rwnie dziecko poczte; jednake prawa i zobowizania majtkowe uzyskuje ono pod warunkiem, e urodzi si ywe. Poniewa przepis art. 8 1 stanowi, i zdolno prawn ma kady czowiek od chwili urodzenia, skrelenie 2 przyznajcego tak zdolno rwnie dziecku pocztemu naley traktowa jako uchylenie przyznanej wczeniej zdolnoci prawnej wobec dziecka pocztego. Zdolno prawna, o ktrej mowa w art. 8 jest warunkiem nabywania praw w zakresie prawa cywilnego zarwno o charakterze majtkowym jak i niemajtkowym. Oczywicie skrelenie art. 8 2 nie oznacza, i w ogle, w caym zakresie prawa cywilnego dziecko poczte utracio zdolno bycia podmiotem przewidzianych w tej dyscyplinie praw. Art. 927 2 kc przesdza o tym, i dziecko poczte moe by podmiotem praw wynikajcych ze spadku. Zgodnie z art. 182 kodeksu rodzinnego i opiekuczego dla dziecka pocztego, lecz jeszcze nie urodzonego, mona ustanowi kuratora. Wynika std jednoznacznie, i przepis szczeglny moe, w zakresie regulowanych w nim stosunkw prawnych, kreowa zdolno prawn dziecka pocztego. Samo skrelenie generalnej klauzuli zawartej w art. 8 2 kc nie musi prowadzi automatycznie do braku jakiejkolwiek zdolnoci prawnej dzieci pocztych. Brak, przed 1993 r., tej klauzuli nie przeszkadza sdom w konstruowaniu takiej zdolnoci w zakresie niektrych praw przewidzianych w kodeksie cywilnym, na zasadzie interpertacji poszczeglnych przepisw prawa cywilnego. W doktrynie wyraany jest pogld, e wprowadzenie do kodeksu cywilnego art. 8 2 nie stanowio istotnej nowoci w stosunku do tego, co judykatura i doktryna przyjmoway na tle dotychczasowych przepisw kodeksu cywilnego (zob. A. Mczyski, K. Zawada, Kwartalnik Prawa Prywatnego, z. 3/1995, s. 418). Nie ma podstaw do negowania dalszej aktualnoci tego dorobku po

3
uchyleniu art. 8 2 kc. Niektre roszczenia (np. w tzw. sprawach kombatanckich, na ktre powouje si wnioskodawca) mog by oparte, jak susznie zwrci na to uwag w czasie rozprawy przedstawiciel Prokuratora Generalnego, o art. 4461 kc. Decyzja ustawodawcy o skreleniu generalnej klauzuli przyznajcej zdolno prawn jest wic w istocie uzasadniona tym, i ze wzgldu na status psychofizyczny podu jego zdolnoci do bycia podmiotem praw okrelonych w prawie cywilnym jest do ograniczona. Zdolno prawna, o ktrej mwi przepisy kodeksu cywilnego, ma charakter czysto funkcjonalny i odnosi si wycznie do instytucji prawa cywilnego. W szczeglnoci nie mona utosamia zdolnoci prawnej okrelonej w art. 8 kc z podmiotowoci prawn w caym systemie prawa. Podmiotowo prawna przynalena jest kademu czowiekowi. Zdolno prawna w zakresie prawa cywilnego moe by natomiast uzaleniona od etapu rozwoju ycia ludzkiego. W aden wic sposb, nie mona odczytywa tej decyzji w kontekcie cakowitego pozbawienia nasciturusa zdolnoci prawnej w caym zakresie prawa cywilnego, czy systemu prawa. Rezygnacja z generalnej klauzuli przyznajcej zdolno prawn w zakresie prawa cywilnego w aden sposb nie rzutuje take na objcie ochron prawn tak istotnych dbr prawnych, jak ycie czy zdrowie nasciturusa a w szczeglnoci jego godno (por. pkt 10 rekomendacji 1046 Rady Europy nakazujcy traktowanie embrionu lub podu ludzkiego we wszelkich okolicznociach z szacunkiem nalenym godnoci ludzkiej). Jak ju wczeniej wspomniano podstawy tej ochrony zakorzenione s w przepisach o charakterze konstytucyjnym. Wbrew obawom wyraanym przez wnioskodawc skrelenie art. 8 2 nie prowadzi do naruszenia praw przysugujcych ju dzieciom pocztym, ktre urodziy si jeszcze przed wejciem w ycie ustawy z 30 sierpnia 1996 r. a wic przed 4 stycznia 1997 roku. Skrelenie przede wszystkim, jak ju stwierdzono, generalnej klauzuli przyznajcej zdolno prawn nasciturusowi, nie oznacza, i nie przysuguje mu ona w zakresie okrelonych praw zarwno majtkowych jak i niemajtkowych na podstawie konkretnych przepisw do praw tych si odnoszcych. Naley take zway, i ustawa z 30 sierpnia 1996 r. nie zawiera adnych przepisw przejciowych. Tym niemniej odwoujc si do przepisw intertemporalnych ujtych w rozdziale III ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. Przepisy wprowadzajce Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 16, poz. 94 ze zmianami), naleaoby doj do wniosku, i ze wzgldu na tre art. XXVII 1, zgodnie z ktrym od dnia wejcia w ycie kodeksu cywilnego zdolno prawn i zdolno do czynnoci prawnych ocenia si wedug tego kodeksu, wszystkie dzieci poczte, take te, ktre posiaday zdolno prawn przed 4 stycznia, z dat t zostay zdolnoci prawnej pozbawione. W zwizku z t regulacj istnieje jednak moliwo dwch interpretacji: a) poniewa art. XXVII kategorycznie nakazuje stosowa do oceny zdolnoci prawnej nowe przepisy, take wzgldem osb, ktre zdolno t nabyy pod rzdami poprzedniej ustawy, wobec tego utrata zdolnoci prawnej w sposb konieczny musi pociga za sob utrat powizanych z

4
t zdolnoci praw i obowizkw. W takim jednak przypadku pozbawienie owych praw stanowioby pogwacenie wyraonej w art. 1 przepisw konstytucyjnych zasady demokratycznego pastwa prawnego przez naruszenie wynikajcej z tej zasady ochrony praw susznie nabytych. b) moliwa jest wszake i inna interpretacja. Art. XXVI przepisw wprowadzajcych kc wyraa generaln regu, w myl ktrej, do stosunkw prawnych powstaych przed wejciem w ycie kodeksu cywilnego stosuje si prawo dotychczasowe, chyba e przepisy ponisze stanowi inaczej. Klauzul t mona w kontekcie omwionego wczeniej art. XXVII interpretowa w ten sposb, i osoby pozbawione zdolnoci prawnej na podstawie nowych przepisw, rzeczywicie nie mog z niej korzysta od daty wejcia w ycie tych przepisw, innymi sowy nie mog sta si podmiotem nowych praw i zobowiza. Zachowuj natomiast na podstawie wanie art. XXVI zdolno prawn w zakresie stosunkw prawnych powstaych przed wejciem w ycie nowych przepisw. Interpretacja taka zasadna jest w wietle regu intetemporalnych zapisanych w ustawie Przepisy wprowadzajce kodeks cywilny a nadto respektuje konstytucyjn ochron praw susznie nabytych. Z tych powodw naley uzna, i uchylenie przez przepis art. 2 pkt 1 ustawy z 30 sierpnia 1996 r., art. 8 2 kodeksu cywilnego nie spowodowao naruszenia przepisw konstytucyjnych wskazanych we wniosku. Trybuna Konstytucyjny nie jest powoany do badania racjonalnoci tej decyzji ustawodawcy z punktu widzenia spoistoci systemu ustawowego. 4. 5. Przepis art. 2 pkt 2 ustawy z 30 sierpnia 1996 r. wprowadzi zmian w dotychczasowym brzmieniu art. 4461 kodeksu cywilnego poprzez dodanie nowego zdania o nastpujcej treci: Dziecko nie moe dochodzi tych roszcze (tj. roszcze o naprawienie szkd doznanych przed urodzeniem) w stosunku do matki. Znaczenie normatywne tego przepisu jest jasne. Ogranicza ono moliwo dochodzenia przez dziecko roszcze w stosunku do matki z tytuu szkd wyrzdzonych mu w fazie prenatalnej. Szkody owe w zasadzie sprowadzi si mog wycznie do naruszenia zdrowia i integralnoci cielesnej. Mog one mie wszake rwnie wymiar majtkowy, w szczeglnoci w zakresie, w jakim na skutek dziaa podmiotu zobowizanego do pieczy nad dzieckiem pocztym doznay uszczuplenia nabyte w okresie prenatalnym prawa (np. godzce w interesy dziecka odrzucenie spadku bd jego roztrwonienie). Zarzut, jaki mona postawi regulacji przyjtej w art. 2 pkt 2 ustawy z 30 sierpnia 1996 r. sprowadzi mona do dwch podstawowych kwestii. Konstytucyjny obowizek dostatecznej ochrony okrelonych wartoci konstytucyjnych obliguje ustawodawc zwykego do wprowadzenia okrelonych rodkw sucych ochronie tych wartoci, a obowizku tego na pewno nie mona sprowadza wycznie do ustanowienia zakazw ich naruszania. Ustawodawca powinien bowiem nadto wprowadzi w ycie takie rodki, ktre stworz dostateczne gwarancje przestrzegania i egzekwowania owych zakazw. Gwarancje te mog mie rny charakter zarwno cywilny, jak i administracyjny, czy

5
w ostatecznoci karny. Konstytucja nie okrela, poza generalnymi zasadami, sposobu ksztatowania tych gwarancji konieczne jest wszake, by zapewniay one dostateczn ochron w okrelonych warunkach kulturowych i spoeczno ekonomicznych. Oceniajc z tego punktu widzenia now regulacj wprowadzon do treci art. 4461 kc naley doj do wniosku, i stanowi ona obnienie standardu ochrony dbr dziecka pocztego, w szczeglnoci jego zdrowia, i to w sferze newralgicznej, bo wzgldem dziaa kobiety ciarnej, a wic osoby bdcej gwarantem ochrony tych dbr. Kobieta ciarna nie tylko jest podmiotem, ktry ze wzgldw faktycznych ma najwiksze moliwoci naruszenia dbr dziecka pocztego, ale rwnoczenie wystpuje w roli ustawowego przedstawiciela tego dziecka, decydujc np. o zastosowaniu odpowiednich instrumentw ochronnych przewidzianych przez prawo w przypadku naruszenia lub zagroenia dbr podu. W sytuacji, gdy matka dziecka pocztego podejmie zawinione dziaania naruszajce dobra dziecka, moliwo dochodzenia po urodzeniu odszkodowania, stanowia praktycznie jedyny realny instrument zapewniajcy cywilnoprawn ochron dbr podu w stosunku do matki. Pozbawienie moliwoci dochodzenia od matki roszcze zwizanych z doznaniem szkd powstaych przed urodzeniem stanowi ograniczenie praw majtkowych dziecka, dla ktrego to ograniczenia brak jest dostatecznego uzasadnienia opartego na wartociach konstytucyjnych. Z tego wzgldu Trybuna uzna, e ograniczenie praw majtkowych dziecka przez zawenie zakresu art. 4461 kc stanowi naruszenie zasady demokratycznego pastwa prawnego. Pozbawienie dziecka moliwoci dochodzenia od matki roszcze zwizanych z doznan szkod powsta przed urodzeniem w wyniku zawinionego dziaania matki stanowi take naruszenie wyraonej w art. 67 ust. 2 przepisw konstytucyjnych zasady rwnoci. Nie mona bowiem, w oparciu o istotne w tym wzgldzie wartoci konstytucyjne, wyjani dlaczego matka sprawczyni zawinionej szkody ma by zwolniona od odpowiedzialnoci cywilnoprawnej, podczas gdy inne osoby (np. ojciec dziecka, lekarze) za spowodowanie takiej samej szkody ponosi maj odpowiedzialno. Za tym, e nastpio naruszenie zasady rwnoci przemawia take to, e za szkody spowodowane dziecku po jego urodzeniu matka odpowiada cywilnoprawnie na rwni z innymi osobami. Moment spowodowania szkody w omawianym wypadku (przed, czy po urodzeniu) nie moe by uznany za istotne kryterium rozrniajce przy powstaniu obowizku odszkodowawczego. (...) Ewentualne przepisy prawa cywilnego, przewidujce moliwo dania zaniechania dziaa naruszajcych dobra osobiste oraz umoliwiajce dziecku dochodzenie roszcze odszkodowawczych z tytuu doznanych przed urodzeniem szkd (art.4461), nie mog by uznane w tym przypadku za wystarczajcy instrument ochrony interesw dziecka. Przede wszystkim moliwo obrony praw dziecka przewidziana w prawie cywilnym zostaje ograniczona z istoty rzeczy koniecznoci reprezentacji dziecka przez jego matk (lub pewnych sytuacjach przez ojca).

6
Konstrukcja taka praktycznie wyklucza moliwo obrony dziecka przed dziaaniami samej matki (tym bardziej, i art. 446 1 w znowelizowanym brzmieniu wyklucza moliwo dochodzenia przez dziecko roszcze za doznane szkody w stosunku do matki). Tymczasem nie ma adnych powodw, dla ktrych dziecko nie powinno by chronione przed umylnymi dziaaniami jego matki (lub ojca za zgod matki) powodujcymi rozstrj zdrowia dziecka lub uszkodzenie ciaa. (...) Trybuna Konstytucyjny opar swoje rozstrzygnicie na obowizujcych przepisach konstytucyjnych. Uchwalona 2 kwietnia 1997 r. Konstytucja RP potwierdza w art. 38 prawn ochron ycia kadego czowieka. Podstawa konstytucyjna, na ktrej opar swoje orzeczenie Trybuna Konstytucyjny znalaza wic swoje potwierdzenie i wyrane wyartykuowanie w Konstytucji RP.