You are on page 1of 91

Uniwersytet im.

Adama Mickiewicza w Poznaniu Wydzia Prawa i Administracji Katedra Prawa Konstytucyjnego

Bartosz Jerzy Mackiewicz Tortury i nieludzkie traktowanie w Polsce wobec osb aresztowanych

Praca magisterska napisana pod kierunkiem prof. dr. hab Zdzisawa Kdzi

Pozna 2011

Pozna, dnia 19.06.2011

OWIADCZENIE

Ja, niej podpisany Bartosz Jerzy Mackiewicz, student Wydziau Prawa i Administracji Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu owiadczam, e przedkadan prac dyplomow pt: Tortury i nieludzkie traktowanie w Polsce wobec osb aresztowanych napisaem samodzielnie. Oznacza to, e przy pisaniu pracy, poza niezbdnymi konsultacjami, nie korzystaem/am z pomocy innych osb, a w szczeglnoci nie zlecaem opracowania rozprawy lub jej czci innym osobom, ani nie odpisywaem tej rozprawy lub jej czci od innych osb. Owiadczam rwnie, e egzemplarz pracy dyplomowej w formie wydruku komputerowego jest zgodny z egzemplarzem pracy dyplomowej w formie elektronicznej. Jednoczenie przyjmuj do wiadomoci, e gdyby powysze owiadczenie okazao si nieprawdziwe, decyzja o wydaniu mi dyplomu zostanie cofnita. Bartosz Jerzy Mackiewicz

Spis treci: Wykaz skrtw 1. Wstp 1.1 Uzasadnienie wyboru tematu 1.2 Zakres pracy 1.3 rda 1.4 Hipoteza badawcza 2. Prawo 2.1 Definicja tortur. Zakaz tortur. 2.1.1 W prawie midzynarodowym 2.1.2 W midzynarodowym soft law 2.1.3 W prawie krajowym 2.2 Tymczasowe aresztowanie. Definicja i regulacja. 2.2.1 W midzynarodowym soft law 2.2.2. W prawie polskim 2.3 Opieka zdrowotna nad pozbawionymi wolnoci i aresztowanymi 2.3.1. W midzynarodowym soft law 2.3.2. W prawie krajowym 2.4 Podsumowanie 3. Orzecznictwo 3.1 Orzecznictwo Europejskiego Trybunau Praw Czowieka 3.1.1. Iwaczuk przeciw Polsce 3.1.2 Wierzbicki przeciw Polsce 3.1.3. Hajo przeciw Polsce 3.1.4 Kupczak przeciw Polsce 3.1.5. Kaprykowski przeciwko Polsce 5 6 6 7 9 10 11 11 11 16 18 21 21 22 24 24 26 29 30 30 31 35 38 43 45

3.2 Wyrok Trybunau Konstytucyjnego z dnia 26 maja 2008 r. 3.3 Podsumowanie 4. Praktyka 4.1 Raporty z wizytacji Rzecznika Praw Obywatelskich jako KMP 4.2 Raporty Europejskiego Komitetu Zapobiegania Torturom 4.3 Raporty Departamentu Stanu Stanw Zjednoczonych Ameryki 4.4 Sprawozdania polskiego rzdu dla Komitetw ONZ 4.5 Raporty i opracowania Helsiskiej Fundacji Praw Czowieka 4.6 Podsumowanie 5. Wnioski 5.1 O czasu 5.2 Wnioski Bibliografia: Akty prawne Orzeczenia

48 50 52 53 62 68 71 76 79 82 82 84 87 89 91

Wykaz skrtw uytych w pracy: A Areszt ledczy BRPO Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich CIA - Central Intelligence Agency KPT- Konwencja ONZ z 10 grudnia 1984 r. w sprawie zakazu stosowania tortur oraz innego okrutnego, nieludzkiego lub poniajcego traktowania albo karania. (Dz.U.89.63.378 ) KMP Krajowy Mechanizm Prewencji KZT Komitet Przeciwko Torturom utworzony na podstawie artykuu 17 KPT EKPCz, - Konwencja o ochronie praw czowieka i podstawowych wolnoci z 4 listopada 1950 r. EKZT - Europejski Komitet do Spraw Zapobiegania Torturom oraz Nieludzkiemu lub Poniajcemu Traktowaniu albo Karaniu ETPCz Europejski Trybuna Praw Czowieka z siedzib w Strasburgu HFPC Helsiska Fundacja Praw Czowieka kk Kodeks Karny kkw Kodeks Karny Wykonawczy kpk Kodeks Postpowania Karnego KPC Komitet Praw Czowieka KZT Komitet ONZ ds. zapobiegania torturom, powoany konwencj CAT MPPOiP Midzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych SN Sd Najwyszy TK Trybuna Konstytucyjny ZK Zakad Karny

Bartosz Jerzy Mackiewicz

Pozna, dnia 19.06.2011

Tortury i nieludzkie traktowanie w Polsce


wobec osb aresztowanych

1. WSTP
1.1 Uzasadnienie wyboru tematu

Tematem pracy jest zagadnienie realizacji wolnoci od tortur i nieludzkiego traktowania w Polsce wobec osb aresztowanych z perspektywy midzynarodowej; w prawie, orzecznictwie i praktyce. Taki wybr tematu wynika z kilku powodw. Po pierwsze, kwestia wanoci sama problematyka wolnoci od tortur i nieludzkiego, okrutnego lub poniajcego traktowania albo karania bya i jest niezwykle istotna; mona uzna ochron tej wolnoci za jedno z podstawowych zobowiza midzynarodowych Rzeczypospolitej Polskiej; nakaz jej poszanowania znajduje si choby w Midzynarodowym Pakcie Praw Osobistych i Politycznych, Konwencji o ochronie praw czowieka i podstawowych wolnoci, Konwencji w sprawie zakazu stosowania tortur oraz innego okrutnego, nieludzkiego lub poniajcego traktowania albo karania czy Europejskiej konwencji o zapobieganiu torturom oraz nieludzkiemu lub poniajcemu traktowaniu albo karaniu, tudzie wielu innych aktach prawa midzynarodowego i soft law. Drugi powd to aktualno cay czas wytaczane s przeciw Polsce sprawy przed Europejskim Trybunaem Praw Czowieka w Strasburgu, co jaki czas zapadaj kolejne wyroki stwierdzajce naruszenie przez pastwo polskie art. 3 Europejskiej Konwencji Praw Czowieka, tak jak stosunkowo niedawny, bo wydany 25 stycznia 2011 r. wyrok w sprawie Kupczak przeciwko Polsce. Trzeci powd to szczeglny charakter, wyjtkowo regulacji jest ona jedn z niewielu wolnoci absolutnych, ktre w adnym wypadku, z adnych powodw i w adnym stopniu nie moe by ograniczona ani, tym bardziej, zniesiona. Wyranie podkrela to choby art. 233 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, zakazujcy ograniczania prawa do humanitarnego traktowania zawartego w art. 39, art. 40 i art. 41 ust. 4 nawet w czasie stanu wojennego i wyjtkowego. Po czwarte, zwraca uwag szczeglna

pozycja regulacji nakazujcej humanitarne traktowanie w systemie polskiego prawa, nie tylko konstytucyjnego. Zakaz zego obchodzenia si z osobami poddanymi wadzy funkcjonariuszy pastwowych przenika cay system prawny i powtarza si w aktach niszego rzdu, jest m.in zasad prawa karnego wykonawczego. Rzecz jasna, istniej pogldy zaprzeczajce absolutnemu charakterowi zakazu tortur, jak rwnie krytykujce sam ide praw czowieka jako sprzeczn z prawem naturalnym z pozycji konserwatywnych jako laick doktryn parareligijn1 jednak z punktu widzenia prawniczego nie maj one znaczenia wobec jasnych uregulowa przepisw powszechnie obowizujcego prawa. 1.2 Zakres pracy Praca dotyczy przestrzegania przez pastwo polskie wolnoci osb aresztowanych od tortur i nieludzkiego, okrutnego lub poniajcego traktowania lub karania. Osoby aresztowane, czyli takie, wobec ktrych zastosowany zosta rodek zapobiegawczy w postaci tymczasowego aresztowania, znajduj si w szczeglnej sytuacji prawnej i faktycznej. Prowadzone jest przeciwko nim postpowanie karne i ze wzgldu na nie pozbawieni s wolnoci i poddani bardzo surowemu rygorowi, ostrzejszemu nawet ni skazani odbywajcy kar w zakadzie karnym typu zamknitego. Przebywaj w zamkniciu (najczciej w areszcie ledczym) nieraz przez wiele lat, cay czas naraeni na negatywne oddziaywanie warunkw zamknicia, agresj innych osadzonych, ze traktowanie przez stranikw wiziennych; a to wszystko mimo przysugujcego im domniemania niewinnoci. Sprawia to, i ta grupa pozbawionych wolnoci winna by obiektem szczeglnego zainteresowania; zwaszcza, e to tymczasowo aresztowani stanowi znaczcy odsetek skadajcych skargi do Europejskiego Trybunau Praw Czowieka, zwykle co prawda na dugo i zasadno stosowania wobec nich tego rodka, ale take naruszenie ich wolnoci od tortur i zego traktowania. Jak wykazuj raporty instytucji pozarzdowych i Rzecznika Praw Obywatelskich, ze traktowanie zdarza si take wobec innych zbiorowoci osb poddanych penej kontroli pastwa i w innych instytucjach izolacyjnych ni areszty ledcze jak choby w szpitalach psychiatrycznych (gdzie najczciej powtarzajcym si zarzutem wobec personelu jest ponianie pacjentw 2), domach poprawczych i policyjnych izbach dziecka, domach pomocy spoecznej i aresztach deportacyjnych; znaczny odsetek skarg do Europejskiego Trybunau Praw Czowieka na ze traktowanie pochodzi
1 Pawe Baa, Adam Wielomski "Prawa czowieka i ich krytyka. Przyczynek do studiw o ideologii czasw ponowoytnych", wyd. Fijorr Publishing , Warszawa 2008. 2 Red. Danuta Laskowska Prawa czowieka w szpitalach psychiatrycznych i domach pomocy spoecznej Helsiska Fundacja Praw Czowieka, 1996.

take od osb, ktre dowiadczyy zbdnej przemocy ze strony funkcjonariuszy Policji podczas interwencji i zatrzymania. Z ca pewnoci tematy te wymagaj omwienia, jednake konieczno ograniczona dugoci i zakresu pracy, jak rwnie wykonania jej w ustalonym czasie i z odpowiedni szczegowoci wymusza zawenie jej tematyki do przedstawienia sytuacji tej jednej szczeglnej grupy. Ze wzgldu na zasadnicze zmiany ustrojowe, spoeczne i midzynarodowe, jakie zaszy w Polsce po 1989 roku, zakres czasowy pracy to lata 1990 2011. 31 grudnia 1989 roku zacza si w pastwie polskim nowa epoka historyczna; wraz z wejciem w ycie ustawy z dnia 29 grudnia 1989 roku o zmianie Konstytucji Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej, socjalistyczne pastwo demokracji ludowej stao si Rzeczpospolita Polsk, demokratycznym pastwem prawnym, w ktrym wszystkie organy wadzy pastwowej i administracji publicznej zobowizane byy dziaa w granicach i na podstawie przepisw prawa. Z powodu zupenie odmiennego stanu prawnego i rzeczywistoci spoecznej dane i wnioski dotyczce poprzedniego okresu miayby ju warto wycznie historyczn. Temat bdzie przedstawiany przede wszystkim z perspektywy midzynarodowej ochrony praw czowieka; traktujcej zakaz tortur i nakaz humanitarnego traktowania raczej jako obowizek pastwa, ni poszczeglnych funkcjonariuszy Policji czy Suby Wiziennej. Podobne ujcie tematu ma swoje uzasadnienie w samej konstrukcji przepisw midzynarodowych konwencji, zwaszcza art. 2 Konwencji w sprawie zakazu stosowania tortur oraz innego okrutnego, nieludzkiego lub poniajcego traktowania albo karania, nakadajcego na pastwa-sygnatariuszy zobowizanie do podjcia skutecznych rodkw ustawodawczych, administracyjnych, sdowych oraz inne w celu zapobieenia stosowaniu tortur na caym terytorium znajdujcym si pod jego jurysdykcj. W ten sposb tak dugo ten obowizek mona uwaa za speniony, jak dugo faktycznie skuteczne i dziaajce rodki chroni osoby poddane wadzy pastwowej przed niehumanitarnym traktowaniem; za naruszenie wolnoci od tortur przez funkcjonariusza jest jednoczenie naruszeniem jej przez pastwo. Za szczeglnie niepokojc powinno si uzna sytuacj, w ktrej nie do, e mia miejsce akt tortur, nieludzkiego traktowania lub karania, a wadze pastwa nie zareagoway odpowiednio i nie ukaray sprawcw nawet dyscyplinarnie (gdy na przykad istnieje praktyka rutynowego odrzucania skarg osb pozbawionych wolnoci oraz umarzania postpowa karnych w sprawie przestpstw zwizanych z niehumanitarnym obchodzeniem si z nimi przez funkcjonariuszy Suby Wiziennej); takie wanie sytuacje, gdy polskie prawo i wymiar sprawiedliwoci zawodz w zapewnieniu wymaganego poziomu ochrony,

staj si podstaw niekorzystnych dla Rzeczypospolitej Polskiej rozstrzygni ETPCz; takie te przypadki i zwizane z nimi rozstrzygnicia bd jednymi z waniejszych omawianych w tej pracy. 1.3 rda Jako, i przeprowadzenie bezporednich bada byo niewykonalne, w pracy uywana bdzie metoda dogmatyczna, polegajca na badaniu dziaalnoci wadz pastwa pod wzgldem jej zgodnoci z obowizujcymi przepisami prawa, na podstawie aktw prawnych, orzecze, raportw i opracowa sporzdzonych przez midzynarodowe organy ochrony praw czowieka, instytucje pastwowe polskie i zagraniczne, tudzie organizacje pozarzdowe i niezalenie instytuty badawcze. Konieczne jest krtkie scharakteryzowanie rde informacji, na podstawie ktrych bd wycigane wnioski dotyczce przypadkw nieludzkiego i poniajcego traktowania w Polsce. Po pierwsze, rdami s polskie i midzynarodowe akty prawne, przede wszystkim konwencje ochrony praw czowieka, Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej i ustawy karne; teksty normatywne s rdem pozytywnych obowizkw, do ktrych wypeniania organy wadzy pastwowej s zmuszone. Pomocniczo za wzorzec kontroli suy mog akty tzw. soft law, niewicych zalece wydawanych przez przez organizacje midzynarodowe; przykadowo Wzorcowe Reguy Minimalne Postpowania z Winiami i Europejskie Reguy Wizienne. Nie tworz one co prawda podstawy roszcze dla obywateli, ale ich nieprzestrzeganie moe dawa wskazwk co do zaistnienia naruszenia bardziej oglnie sformuowanych przepisw, takich jak artyku 3 EKPCz. Na podstawie przepisw owej Konwencji orzeka Europejskiego Trybuna Praw Czowieka, za jego wyroki s bezporednio skuteczne w stosunkach midzy pastwem a jednostk, stwierdzenie naruszenia zakazu tortur przez pastwo polskie oznacza, i Rzeczpospolita w konkretnym wypadku nie wypenia swoich zobowiza, zazwyczaj zobowizana jest te do wynagrodzenia powstaej przez to szkody. Procedura bezstronnego, kontradyktoryjnego procesu sdowego gwarantuje bezstronno i prawdziwo takiego orzeczenia. Na innej zasadzie dziaa polski Trybuna Konstytucyjny jest on sdem prawa, a nie faktw; tak wic okolicznoci faktyczne naruszania konstytucyjnych praw maj znaczenie o tyle, o ile powstay w wyniku stosowania niekonstytucyjnych przepisw; tak wiec, cho wyroki polskiego sdu konstytucyjnego s ostateczne i powszechnie obowizujce, to dotyczy to jedynie zgodnoci lub nie danego przepisu z wyszymi hierarchicznie normami prawnymi, a nie ustale stanu faktycznego, poczynionymi przy okazji

wydawania orzeczenia. Kolejnym rodzajem rde s raporty i ich opracowania poczynione przez instytucje rzdowe (pastwowe) i pozarzdowe. Do pierwszych nale ustalenia m.in Rzecznika Praw Obywatelskich; instytucji niezalenej i powoanej wanie w celi monitowania i ochrony praw czowieka w Polsce, maj one szczegln warto informacyjn. Natomiast sprawozdania rzdu polskiego dla organizacji midzynarodowych i organw konwencyjnych, przygotowane przez Departament Wsppracy Midzynarodowej i Prawa Europejskiego Ministerstwa Sprawiedliwoci, cho oczywicie mona uzna za wiarygodne, to jednak przy wyciganiu wnioskw na ich podstawie naleny pamita, i tworzca je instytucja nie miaa interesu w szczegowym wskazywaniu bdw i niedocigni pastwa polskiego, a zwaszcza ministerstwa, ktrego bya czci. Kolejn instytucj rzdow, ktrej raporty na temat przestrzegania wolnoci od tortur i nieludzkiego traktowania mog posuy za rdo informacji, s raporty publikowane corocznie przez Bureau of Democracy, Human Rights and Labor Affairs Departamentu Stanu Stanw Zjednoczonych Ameryki; analizujc je naley bra pod uwag, i cechuj si one du doz oglnoci i s pisane z perspektywy zagranicznego obserwatora. Organem midzynarodowym powoanym w celu ochrony wolnoci od niehumanitarnego traktowania jest Europejski Komitet Zapobiegania Torturom, obiektywny, neutralny i dziaajcy niezalenie od wadz, ktrego eksperci regularnie wizytuj jednostki penitencjarne w Polsce, za zgod polskiego rzdu publikujc swoje wnioski z nich. Helsiska Fundacja Praw Czowieka jest organizacj pozarzdow, finansowan za pomoc darowizn i grantw z innych jednostek; w swojej dziaalnoci uywa metod naukowych i jest niezalena od badanych podmiotw tak wic jej raporty i opracowania mona uzna za wiarygodne.

1.4 Hipoteza badawcza Dalszy wywd suy bdzie, przy pomocy analizy wymienionych wyej rde, ustaleniu, czy na terenie Rzeczypospolitej Polskiej w latach 1990 2011 dochodzio do tortur i nieludzkiego, okrutnego i poniajcego traktowania lub karania wobec osb tymczasowo aresztowanych, a jeli tak, to czy akty owe byy one naruszeniem zobowiza midzynarodowych pastwa polskiego. Sprawdzane bdzie, czy zostao naruszone prawo, czy naruszenie prawa wywoao adekwatn reakcj sdw, tudzie czy wynike z narusze prawo orzecznictwo sdw wpyno na praktyk dziaania odpowiednich sub i stosowania prawa.

10

W tym miejscy naley odnie si do stosowanej terminologii gdy w rozprawie mowa bdzie o winiach, osobach pozbawionych wolnoci czy pozbawieniu wolnoci, pod pojciem tym naley rozumie faktyczne, legalne uwizienie takiej osoby przez organy pastwa na dowolnej podstawie prawnej, nie za jedynie prawomocnie skazanych na kar pozbawienia wolnoci.

2. PRAWO
2.1 Definicja tortur. Zakaz tortur. Aby w ogle ustali zakres rozwaa, naley zdefiniowa ich przedmiot. Jako, i przedmiotem rozwaa jest istnienie (lub nie) zjawiska tortur wobec aresztowanych lub zatrzymanych w Polsce, naley przedstawi definicj tortur i okrutnego, nieludzkiego albo poniajcego traktowania lub karania. W dalszej kolejnoci konieczne bdzie zdefiniowanie, co oznacza osoba aresztowana. Jako i w Polsce bezporednio obowizuj, na mocy przepisw konstytucyjnych, zarwno regulacje prawa krajowego, jak midzynarodowego, konieczne jest przedstawienie definicji tortur wedle obu tych systemw prawnych.

2.1.1 W prawie midzynarodowym Najwaniejszym i najbardziej szczegowo regulujcym zakaz stosowania tortur aktem prawa midzynarodowego, ratyfikowanym przez Polsk, a zawierajcym legaln definicj tortur jest konwencja ONZ w sprawie zakazu stosowania tortur oraz innego okrutnego, nieludzkiego lub poniajcego traktowania albo karania3. Zgodnie z treci jej art.1 tortury to kade dziaanie, ktrym jakiejkolwiek osobie umylnie zadaje si ostry bl lub cierpienie, fizyczne bd psychiczne, w celu uzyskania od niej lub od osoby trzeciej informacji lub wyznania, w celu ukarania jej za czyn popeniony przez ni lub osob trzeci albo o ktrego dokonanie jest ona podejrzana, a take w celu zastraszenia lub wywarcia nacisku na ni lub trzeci osob albo w jakimkolwiek innym celu wynikajcym z wszelkiej formy dyskryminacji, gdy taki bl lub cierpienie powodowane s przez
3 Konwencja w sprawie zakazu stosowania tortur oraz innego okrutnego, nieludzkiego lub poniajcego traktowania albo karania, przyjta przez Zgromadzenie Oglne Narodw Zjednoczonych dnia 10 grudnia 1984 r. (Dz.U.89.63.378)

11

funkcjonariusza pastwowego lub inn osob wystpujc w charakterze urzdowym lub z ich polecenia albo za wyran lub milczc zgod. Rozwamy po kolei elementy tej definicji 1) umylno oznacza to dziaanie z premedytacj lub godzenie si na skutki jakiego czynu. 2) czyn czowieka - musi to by dziaanie 3) stopie - ostry (severe) bl lub cierpienie fizyczne bd psychiczne jest to ju pewne zaoenie oceniajce, pewien element wymagany cierpienie musi przekroczy pewien minimalny stopie dolegliwoci, by zosta uznane za tortur. 4) cel dany czyn nie moe by wykonany w dowolnym, tylko w cile okrelonym celu (przy czym nie ma znaczenia, czy cel osignito) uzyskania informacji od osoby (take trzeciej) uzyskania wyznania od osoby (np. przyznania do winy) ukarania osoby za czyn wywarcia nacisku na osob zastraszenia osoby w jakimkolwiek innym celu wynikajcym z wszelkiej formy dyskryminacji funkcjonariuszem pastwowym inn osob wystpujc w charakterze urzdowym dziaa z polecenia funkcjonariusza pastwowego dziaa za wyran zgod funkcjonariusza pastwowego dziaa za milczcym przyzwoleniem funkcjonariusza pastwowego

5) sprawca dokonujcy czynu musi by

Jan Skupiski pisze4, i takie skonstruowanie definicji tortur suy ochronie czowieka, zmierzajc do objcia moliwie najszerszej gamy tych przypadkw, w ktrych naduycia wadzy przejawiaj si w drastycznych aktach brutalnoci. Art.2 KPT ustanawia nakaz dla wadz pastwowych, by podjy skuteczne rodki ustawodawcze, administracyjne, sdowe oraz inne w celu zapobieenia stosowaniu tortur na caym terytorium znajdujcym si pod jego jurysdykcj. Dalsze sprecyzowanie rodkw nastpuje w kolejnych artykuach: 1) Pastwo ma obowizek ustanowienia przepisw, ktre jednoznacznie, przy odpowiednio
4 Red.. Roman Wieruszewski Prawa czowieka model prawny, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Wrocaw Warszawa Krakw 1991, s. 244

12

wysokiej karze, penalizoway by wszelkie akty tortur dokonane w jurysdykcji pastwa. 2) Pastwo musi nadzorowa zasady, instrukcje, metody i praktyk, dotyczce przesuchiwania, a take przepisy dotyczce nadzoru i obchodzenia si z osobami poddanymi wszelkim formom zatrzymania. 3) Pastwo jest zobowizane przeprowadzi szybkie i bezstronne dochodzenie w razie podejrzenia tortur. 4) Gwarantuje si prawo do zadouczynienia ofiarom tortur. 5) Wczenia materiaw szkoleniowych i informacji nt. zakazu stosowania tortur do programw szkolenia odpowiednich sub. Jednoczenie art. 16 KPT, jednoczenie formuuje definicj okrutnego, nieludzkiego lub poniajcego traktowania albo karania jako tych zachowa, ktre nie s wymienione w definicji tortur, a ich sprawca jest funkcjonariuszem pastwowym jest inn osob wystpujc w charakterze urzdowym dziaa z polecenia funkcjonariusza pastwowego dziaa za wyran zgod funkcjonariusza pastwowego 1) Nadzoru zasad, instrukcji, metod i praktyki, dotyczcych przesuchiwania, a take przepisw dotyczcych nadzoru i obchodzenia si z osobami poddanymi wszelkim formom zatrzymania. 2) Przeprowadzenia szybkich i bezstronnych dochodze w razie podejrzenia nieludzkiego traktowania. 3) Przyznania prawa do zadouczynienia ofiarom nieludzkiego traktowania. 4) Wczenia materiaw szkoleniowych i informacji nt. zakazu stosowania nieludzkiego traktowania do programw szkolenia odpowiednich sub. Kolejnym aktem prawna midzynarodowego majcym istotne znaczenie dla ustalenia definicji tortur w polskim systemie prawnym jest Midzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych5. Zgodnie z art.7: Nikt nie bdzie poddawany torturom lub okrutnemu, nieludzkiemu albo poniajcemu traktowaniu lub karaniu. W szczeglnoci nikt nie bdzie poddawany, bez swej zgody swobodnie wyraonej, dowiadczeniom lekarskim lub naukowym.
5 Midzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych otwarty do podpisu w Nowym Jorku dnia 16 grudnia 1966 r. (Dz. U. z 1977 r. nr 38, poz. 167)

Ten sam artyku nakada na pastwo obowizki:

13

Jak wida, w przeciwiestwie do KPT, Midzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych, jako bardziej oglny, nie zawiera szczegowej definicji tortur. Zakrela wszake jeden rodzaj dziaa, ktre nale do zakresu tortur i okrutnego, nieludzkiego albo poniajcego traktowania lub karania (cho rzecz jasna nie wyczerpuj go, przesdza o tym uycie zwrotu w szczeglnoci). Polegaj one na poddawaniu ludzi dowiadczeniom lekarskim lub naukowym bez swej zgody swobodnie wyraonej . Powszechna Deklaracja Praw Czowieka ONZ6 stanowi w art.4: Nie wolno nikogo torturowa ani kara lub traktowa w sposb okrutny, nieludzki lub poniajcy. Rozdziela wic tortury od okrutnego, nieludzkiego albo poniajcego traktowania lub karania, nie podajc wszake bardziej szczegowej definicji zakazywanych deliktw. Bardzo podobny w treci zakaz znajduje si w Europejskiej Konwencji Praw Czowieka7. Stanowi ona, i: Nikt nie moe by poddany torturom ani nieludzkiemu lub poniajcemu traktowaniu albo karaniu. Ten konkretny zapis ma jednak doniose znaczenie, gdy to na jego podstawie Europejski Trybuna Praw Czowieka w Strasburgu, jedyny midzynarodowy organ sdowniczy przyjmujcy skargi indywidualne na naruszenia praw czowieka przez pastwa (te, ktre stay si czonkami Konwencji). Jako i o definicji tortur stanowi nie tylko prawo, ale take oglne tezy orzecznictwa, konieczne jest zrekonstruowanie jej elementw na podstawie klasycznych wyrokw ETPCz; ktre co prawda nie zapady w sprawach przeciw Polsce, ale stanowi podstawowy kanon, wedle ktrego Europejski Trybuna Praw Czowieka orzeka. Zakaz tortur wyraony w art 3 Konwencji stanowi jedn z najbardziej podstawowych wartoci demokratycznych spoeczestw8. Jest on nieograniczony i nie moe ulec zawieszeniu w adnej sytuacji, nawet w obliczy wojny lub innego zagroenia pastwa i spoeczestwa. 9 Jak wic wida rnice midzy wymienionymi dokumentami (nie liczc szczegowej KPT) s raczej niewielkie i polegaj na zmianach bardziej redakcyjnych ni merytorycznych - wolno od tortur ma w nich charakter absolutny i nie moe by w aden sposb ograniczona.10 . Traktat o Unii Europejskiej stanowi, i: 1. Unia opiera si na zasadach wolnoci, demokracji, poszanowania praw czowieka i
6 Powszechna Deklaracja Praw Czowieka, uchwalona zostaa przez Zgromadzenie Oglne ONZ w dniu 10 grudnia 1948 roku w Paryu 7 Konwencja o ochronie praw czowieka i podstawowych wolnoci sporzdzona w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r. (Dz.U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284.) 8 Zob. orzecz. Labita p.Wochom [GC], nr 26772/95, 6.4.2000, 119, ECHR 2000-IV 9 Zob. orzeczenie Soering p. Wielkej Brytanii z dnia 7 lipca 1989r., A. 161, 88 10 Mariusz Lewandowski , Komentarz do dokumentu: Dzwonkowski (Orzeczenia); http://www.prawaczlowieka.edu.pl/index.php?
dzial=komentarze&komentarz=69e56976fc9bee70c1d2eaa85c0c8dea9f722a2f-c0 dostp 20.04.2011

14

podstawowych wolnoci oraz pastwa prawnego, ktre s wsplne dla Pastw Czonkowskich. 2. Unia szanuje prawa podstawowe zagwarantowane w europejskiej Konwencji o ochronie praw czowieka i podstawowych wolnoci, podpisanej w Rzymie 4 listopada 1950 roku, oraz wynikajce z tradycji konstytucyjnych wsplnych dla Pastw Czonkowskich, jako zasady oglne prawa wsplnotowego . Jako, i Europejska Konwencji Praw Czowieka, zakazuje tortur, mamy tu do czynienia z potwierdzeniem unormowania midzynarodowego. Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej 11, zawiera nastpujcy zakaz: Nikt nie moe by poddany torturom ani nieludzkiemu lub poniajcemu traktowaniu albo karaniu. Co prawda zgodnie z treci protokou brytyjskiego doczonego do Traktatu lizboskiego Karta nie tworzy adnych praw, ktre mog by dochodzone na drodze sdowej; ale jako i jest ona identyczna z unormowaniem EKPCZ, mona j uzna za potwierdzenie innych midzynarodowych zobowiza pastw. Jak wiec wida, przepisy rozlicznych umw midzynarodowych i innych aktw tworzcych prawo midzynarodowe nakadaj na Rzeczpospolit Polsk obowizki przestrzegania i ochrony wolnoci wszystkich znajdujcych si w jej wadzy ludzi od tortur i niehumanitarnego traktowania. Mona wycign z tego oczywisty wniosek, i jest to zarwno jeden z najbardziej podstawowych przepisw prawnych, jak i pewien standard cywilizacyjny, powtarzajcy si w fundamentalnych dokumentach statuujcych ad prawny demokratycznego pastwa prawa; na jego wprowadzenie miay wpyw przede wszystkim dowiadczenia drugiej wojny wiatowej, podczas ktre uwiadomiy spoecznoci midzynarodowej niezbdno stworzenia takich regulacji. 12 Midzynarodowe prawo ochrony czowieka zostao uksztatowane w wyniku dugiej ewolucji, za nalece do regulacje chronice wolno od niehumanitarnego traktowania mona podzieli za Janem Skupiskim na reguy o charakterze oglnym, dotyczce powszechnych sytuacji przykadem bdzie zakaz wyraony w Midzynarodowym Pakcie Praw Obywatelskich i Politycznych czy Konwencji przeciw Torturom; reguy dotyczce sytuacji powszechnych o charakterze szczeglnym (takie jak Wzorcowe reguy minimum postpowania z winiami ONZ, omwione w nastpnym rozdziale zaliczeniu do tej kategorii nie stoi na przeszkodzie niemono uznania tego dokumentu za tworzcego zobowizanie dla wadz polskich); ostatni kategori s reguy odnoszce si do sytuacji wyjtkowych (takie jak np. konwencja genewska o ochronie ofiar
11 Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej (Dz. Urz. UE z 2007 r. C 303 str. 1) 12 Red. Laura Koba, Wiesaw Wacawczyk Prawa czowieka. Wybrane zagadnienia i problemy, Oficyna Wolters Kluwer buisness, Warszawa 2009, s. 187

15

wojny).

13

Korzystajc z tak przeprowadzonego podziau, zrozumie mona i przyporzdkowa

poszczeglne regulacje ze wzgldu na ich stopie szczegowoci i cel zastosowania przepisy omawiane w tym rozdziale nale do pierwszej kategorii tworzcych oglny obowizek w powszechnych sytuacjach. Naley przy tym zauway, e normy zakazujce tortur i nieludzkiego traktowania maj niejako dwa poziomy, podwjny imperatyw jednoczenie nakazuj one ustawodawcy takie uksztatowanie prawa i procedury karnej, ktre uniemoliwi stosowanie tortur, a organom stosujcym prawo zakazuje tortur owych stosowania.14

2.1.2 W midzynarodowym soft law


Zalecenia i rezolucje organw midzynarodowych nalece do soft law nie maj co prawda mocy wicej i nie nadaj si do wyegzekwowania, stanowi jednak pewien wzorzec oceniania postpowania pastw, do ktrych s skierowane. Wzorcowe reguy minimum postpowania z winiami 15 nie byy tworzone, jak same stanowi, z myl o szczegowym okreleniu modelowego systemu penitencjarnego, a jedynie okrelenie minimalnych zasad i praktyki postpowania , ktrych niespenienie w danym miejscu i czasie nie jest zagroone adn sankcj, a zachowanie ich nie oznacza wcale osignicia satysfakcjonujcego poziomu systemu penitencjarnego. Reguy minimalne ONZ stanowi: Kary cielesne, kara osadzenia w ciemnicy oraz wszelkie kary okrutne, nieludzkie i poniajce s zakazane cakowicie jako sankcje za dyscyplinarne. To specjalne zalecenie informuje, i twrcy regu za niedopuszczalne uwaaj takie kary, ktre jednoczenie stanowi nieludzkie traktowanie (a skoro tak, a minori ad maius, niedopuszczalne s rwnie kary osigajce stopie dolegliwoci tortur). Jednoczenie uregulowany jest sposb stosowania kar dyscyplinarnych i rodkw przymusu, tak, aby nie stay si one pretekstem do tortur lub nieludzkiego traktowania. Tak wic wymierzenie kar takich jak cisa izolacja czy ograniczenie racji ywnociowej musi by poddane nadzorowi lekarza; rodki przymusu (kajdanki, acuchy, kajdany, kaftany bezpieczestwa) nie mog by stosowane jako kara, a jedynie jako rodek ostronoci przeciw ucieczce, rodek kontroli lub dla
13 Red. Roman Wieruszewski Prawa czowieka model prawny, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Wrocaw Warszawa Krakw 1991, s. 254 14 Dariusz Dudek, Konstytucyjna Wolno Czowieka a tymczasowe aresztowanie, wyd. Lubelskie Wydawnictwo Prawnicze, Lublin 1999 15 Wzorcowe Reguy Minimum Postpowania z Winiami przyjte w Genewie w 1955 r. przez Pierwszy Kongres Narodw Zjednoczonych w Sprawie Zapobiegania Przestpczoci i Postpowania ze Sprawcami

przekroczenia

16

celw medycznych. Musz by one okrelone w regulaminie i stosowane nie duej, ni to konieczne. Podobny zakres postanowie zawieraj Europejskie Reguy Wizienne16. W artykuach 37 40 szczegowo okrelaj dozwolony zakres stosowania kar dyscyplinarnych i rodkw przymusu; z tym, e robi to bardziej restrykcyjnie ni poprzedni dokument, najwaniejsz zmian jest cakowity zakaz uywania kajdan i acuchw. Rezolucja Zgromadzenia Oglnego ONZ 43/173 z dnia 9 grudnia 1988 r. 17 ustanawiajcej zbir zasad majcych na celu ochron wszystkich osb poddanych jakiejkolwiek formie aresztowania bd uwizienia, za pierwsz zasad postpowania z takimi osobami uznaje, i wszystkie osoby poddane jakiejkolwiek formie aresztowania bd uwizienia winny by traktowane w sposb humanitarny i z szacunkiem dla godnoci przyrodzonej istocie ludzkiej. Przede wszystkim za: Wobec adnej osoby poddanej jakiejkolwiek formie aresztowania bd uwizienia nie bd stosowane tortury ani te okrutne, nieludzkie bd poniajce traktowanie lub karanie. adne okolicznoci nie mog by przywoywane jako usprawiedliwienie tortur lub okrutnego, nieludzkiego bd poniajcego traktowania albo karania. Naley przy okazji zauway, i ten sam dokument zakazuje poddawania aresztowanych eksperymentom medycznym, nawet za swoj zgod oddzielnie od oglnego zakazu tortur. Zasada 1 rezolucji gosi, i Wszystkie osoby poddane jakiejkolwiek formie aresztowania bd uwizienia bd traktowane w sposb humanitarny i z szacunkiem dla godnoci przyrodzonej istocie ludzkiej. Takie sformuowanie, nawizujce treci do regulacji midzynarodowych, przede wszystkim za do ustalonego pojcia godnoci ludzkiej, przypominajc tym samym, e suy ona take osobom pozbawionym wolnoci przez pastwo. Odnonie definicji, rezolucja nakazuje termin okrutne, nieludzkie bd poniajce traktowanie lub karanie interpretowa w taki sposb, by zapewni najszersz moliw ochron osb aresztowanych przed naduyciami, zarwno fizycznymi, a wiec np. pobiciem, tak samo jak psychicznymi, takimi jak deprywacja sensoryczna. Deklaracja w sprawie ochrony wszystkich osb przed torturami oraz innym okrutnym, nieludzkim lub poniajcym traktowaniem albo karaniem z dnia 9 grudnia 1975 r 18. bya historycznie wanym, wrcz przeomowym dokumentem dla regulacji statusu wolnoci od tortur, jednak wikszo jej postanowie zostaa powtrzona i rozszerzona w Konwencji w sprawie zakazu
16 Europejskie Reguy Wizienne przyjte przez Komitet Ministrw Rady Europy w 1987 r. 17 Zbir zasad majcych na celu ochron wszystkich osb poddanych jakiejkolwiek formie aresztowania bd uwizienia. Rezolucja Zgromadzenia Oglnego ONZ 43/173 z dnia 9 grudnia 1988 r. 18 Deklaracja w sprawie ochrony wszystkich osb przed torturami oraz innym okrutnym, nieludzkim lub poniajcym traktowaniem albo karaniem. Rezolucja Zgromadzenia Oglnego ONZ 3452(XXX) z dnia 9 grudnia 1975 r.

17

stosowania tortur oraz innego okrutnego, nieludzkiego lub poniajcego traktowania albo karania, przyjta przez Zgromadzenie Oglne Narodw Zjednoczonych dnia 10 grudnia 1984 r. i ratyfikowanej przez Polsk Rzeczpospolit Ludow bez zastrzee 9 czerwca 1989 roku; nie zachodzi wic potrzeba szczegowego omawiania tego dokumentu, gdy niemal identyczne postanowienia KPT maj moc obowizujc. Wyej wymienione dokumenty, najistotniejsze w kwestii istnienia oglnego zakazu tortur, zaliczy mona do drugiej kategorii klasyfikacji wedle Jana Skupiskiego, sucej regulowaniu sytuacji pewnej szczeglnej kategorii osb, jakimi s pozbawieni wolnoci. Potwierdzaj one i uszczegawiaj postanowienia oglnych konwencji, rozszerzajc ich zakres i dajc wskazwki dla odpowiednich wadz, sub i administracji, ktre, zmuszone do cisego zachowania norm zawartych w aktach rangi midzynarodowej, mog w owych dokumentach niejakie wskazwki co do humanitarnego postpowania z osobami poddanymi ich pieczy. Rzecz jasna, odpowiednie artykuy konwencji maj bezporednie zastosowanie w polskim porzdku prawnym na podstawie art. 9 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, jednak nie zawieraj one szczegowego kodeksu postpowania wskazujcego, w jaki dokadnie sposb chroni osadzonych przed zymi warunkami i co jeszcze nie jest, a co ju jest nieludzkim traktowaniem; dlatego te ich rola jest tak istotna. 2.1.3 W prawie krajowym Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej19 w art 40 mwi wprost: Nikt nie moe by poddany torturom ani okrutnemu, nieludzkiemu lub poniajcemu traktowaniu i karaniu. Zakazuje si stosowania kar cielesnych. Jako, i Konstytucja obowizuje bezporednio i pomidzy wszystkimi podmiotami w Rzeczypospolitej Polskiej, przepis ten oznacza, i wszelkie akty tortur i nieludzkiego traktowania s zakazane na terenie obowizywania polskiego prawa. Dodatkowo, art. 41 Konstytucji przypomina, i Kademu zapewnia si nietykalno osobist i wolno osobist. Kodeks karny20 stanowi w art. 118a. , i: Kto, biorc udzia w masowym zamachu lub choby w jednym z powtarzajcych si zamachw skierowanych przeciwko grupie ludnoci podjtych w celu wykonania lub wsparcia polityki pastwa lub organizacji: (...) 3) stosuje tortury lub poddaje osob okrutnemu lub nieludzkiemu traktowaniu, (...) podlega karze pozbawienia wolnoci na czas nie krtszy od lat 5 albo karze 25 lat pozbawienia
19 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. z 1997 r. Nr 78, poz. 483, ze zm.) 20 Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz. U. z 1997 r. Nr 88, poz. 553 ze zm.)

18

wolnoci. Rozwaajc ten zakaz, naley mie na uwadze dwa czynniki, zawajce zakres zastosowania artykuu 118a. Po pierwsze, akt tortur musi by dokonany w ramach masowego zamachu lub jednego z powtarzajcych si zamachw skierowanych przeciwko grupie ludnoci. Co oznacza, i osoby, znajdujce si w pozostaych sytuacjach, nie s chronione przez ten przepis. Po drugie, akt tortur lub nieludzkiego traktowania musi by dokonany w celu wykonania lub wsparcia polityki pastwa lub organizacji. Wyklucza to ukaranie np. funkcjonariusza, ktry dopuci si aktu tortur w rozumieniu KPT, ale samowolnie wbrew polityce pastwa. Artyku 124 kodeksu karnego stanowi: 1. Kto, naruszajc prawo midzynarodowe, dopuszcza si zabjstwa wobec: 1) osb, ktre skadajc bro lub nie dysponujc rodkami obrony podday si, 2) rannych, chorych, rozbitkw, personelu medycznego lub osb duchownych, 3) jecw wojennych, 4) ludnoci cywilnej obszaru okupowanego, zajtego lub na ktrym tocz si dziaania zbrojne, albo innych osb korzystajcych w czasie dziaa zbrojnych z ochrony midzynarodowej, podlega karze pozbawienia wolnoci na czas nie krtszy od lat 12, karze 25 lat pozbawienia wolnoci albo karze doywotniego pozbawienia wolnoci. 2. Kto, naruszajc prawo midzynarodowe, powoduje u osb wymienionych w 1 ciki uszczerbek na zdrowiu, poddaje te osoby torturom, okrutnemu lub nieludzkiemu traktowaniu, dokonuje na nich, nawet za ich zgod, eksperymentw poznawczych, uywa ich do ochraniania swoj obecnoci okrelonego terenu . Naley zauway, i co prawda przepis prawa wyranie zakazuje stosowania tortur, ale ogranicza zakres ochrony jedynie do okrelonych kategorii osb, zagroonych podczas trwania dziaa zbrojnych. Nie ustanawia natomiast zakazu tortur podczas pokoju i wobec wszystkich osb, co w poczeniu z zakazem stosowania analogii i interpretacji rozszerzajcej w prawie karnym sprawia uniemoliwia zastosowanie tego przepisu do funkcjonariuszy dopuszczajcych si tortur na innych, ni wymienione w przepisie, osobach. Jednoczenie zawa zakres czynw objtych sankcj jedynie do tych, w ktrych przypadku doszo jednoczenie do zamania prawa midzynarodowego. Art. 246 kk przedstawia nastpujc tre: Funkcjonariusz publiczny lub ten, ktry dziaajc na jego polecenie w celu uzyskania okrelonych zezna, wyjanie, informacji lub owiadczenia stosuje przemoc, grob bezprawn lub w inny

19

sposb znca si fizycznie lub psychicznie nad inn osob, podlega karze pozbawienia wolnoci od roku do lat 10. Jak wida, ten konkretny artyku najbliej jest unormowania odpowiadajcego art.1 KPT; jednake nie pokrywa si z nim w caoci. Rozwamy elementy tej definicji: 1) umylno tak jak w KPT, musi to by czyn umylny 2) czyn czowieka tak samo jak w KPT 3) stopie nie ma tu mowy o zadawaniu ostrego blu, a wystarczy jakakolwiek przemoc lub groba bezprawna chodzi tu wiec zarwno o tortury, jak i nieludzkie traktowanie w rozumieniu KPT. Tak wiec pod tym wzgldem zakres normowania jest szerszy, a tortury (podobnie jak nieludzkie traktowanie) w rozumieniu KPT mieszcz si w peni w danej kategorii. 4) cel tutaj z kolei mamy do czynienia z istotnym zaweniem definicji konwencyjnej, gdy owa przemoc lub jej groba musz by zastosowane dla uzyskania informacji, wyjanie lub wyznania. Nie ma wic zawartych: ukarania, zastraszenia, wywarcia nacisku i dyskryminacji. 5) sprawca- i tutaj zachodz istotne rnice w stosunku do przepisw konwencji, gdy sprawca musi by funkcjonariuszem pastwowym lub osob dziaajc z poleceniem. Nie podpada wiec pod ten przepis stosowanie tortur przez inn ni funkcjonariusz osob dziaajc w charakterze urzdowym ani za zgod lub wiedz (cho bez polecenia) funkcjonariusza. Unormowanie art 264 kk jedynie w czci pokrywa si z konwencyjn definicj tortur. Art. 171 5 kodeksu postpowania karnego 21 stanowi, i Niedopuszczalne jest wpywanie na wypowiedzi osoby przesuchiwanej za pomoc przymusu lub groby bezprawnej, co stanowi uzupenienie przestpstwa stosowania przemocy w celu uzyskania informacji lub owiadczenia, ale nie jest wyczerpujcym i samodzielnym zakazem stosowania tortur i nieludzkiego traktowania w ledztwie. Dodatkowo oglny nakaz poszanowania godnoci ludzkiej i praw czowieka, a wic take konwencyjnego i konstytucyjnego zakazu tortur, znajduje si art. 14 p. 3 Ustawy o Policji. Jak nietrudno zauway, polska regulacja konstytucyjna jest powtrzeniem i rozwiniciem uregulowa midzynarodowych, zauway to w odniesieniu do Europejskiej Konwencji Ochrony Praw Czowieka m..in Trybuna Konstytucyjny w wyroku stwierdzajcym niekonstytucyjno przepisu, ktry de facto suy do legalizacji stanu permanentnego przeludnienia w polskich jednostkach penitencjarnych.22 Wyrany zapis artykuu 30 Konstytucji okrela godno czowieka
21 Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postpowania karnego (Dz. U. z 1997 r. Nr 89, poz. 555 ze zm.) 22 Wyrok TK z dnia 26 maja 2008 r. Sygn. akt SK 25/07*

20

jako przyrodzone i niezbywalne rdo wolnoci i praw, a wic take wolnoci od tortur; przyjcie takiej zasady ju uniemoliwia naruszanie wolnoci od tortur, jak na przykad przez wprowadzenie ekstraordynaryjnych czy okrutnych kar uzasadnianych niewaciwym postpowaniem sprawcy przestpstwa.23 Zdaniem Leszka Garlickiego, wolno od tortur zawiera si w pojciu nietykalnoci osobistej, a jej rozwiniciem jest zakaz stosowania kar cielesnych, odnoszcy si bezporednio do organw wadz pastwowych.24 Podobnie prawo karne wykonawcze i procesowe zawiera regulacje nakazujce humanitarnie traktowa osoby poddane wadzy pastwa. Nie mona jednak nie zauway braku penalizacji kadego aktu tortur i nieludzkiego traktowania; definiowanych zgodnie z KPT; omawiane artykuy jedynie czciowo s zgodne z zakresem definicji konwencyjnej. Rodzi to uzasadnione wtpliwoci co do wypenienia przez Rzeczpospolit Polsk obowizku naoonego na ni przez art. 4 Konwencji przeciwko Torturom, zgodnie z ktrym bya zobowizana do zapewnienia, by wszelkie akty tortur stanowiy przestpstwo w wietle prawa krajowego, tudzie aby przewidziano za nie odpowiednie kary. Tymczasem sytuacj, w ktrej jedynie cz takich czynw uznawana jest za zabronione, trudno uzna za zrealizowanie konwencyjnych norm. 2.2 Tymczasowe aresztowanie. Definicja i regulacja. 2.2.1 W midzynarodowym soft law Najwaniejszym dokumentem midzynarodowego soft law praw czowieka, jaki ma znaczenie dla definicji tymczasowego aresztowania, jest Zbir zasad majcych na celu ochron wszystkich osb poddanych jakiejkolwiek formie aresztowania bd uwizienia z dnia 9 grudnia 1988 r. Zgodnie z jego definicj, Osoba aresztowana oznacza jakkolwiek osob pozbawion wolnoci, z wyjtkiem sytuacji, gdy pozbawienie wolnoci jest rezultatem skazania za popenienie przestpstwa. Jednake odrniono aresztowanie do zatrzymania, ktre zgodnie z dokumentem oznacza akt ujcia jakiejkolwiek osoby za domniemane popenienie przestpstwa lub w wyniku dziaania organu wadzy. Analizujc pierwsz definicj, naley zwrci uwag na poszczeglne jej elementy: aresztowany moe by kady czowiek; cech relewantn jest sam fakt pozbawienia wolnoci; wykluczono z tego grona tych osadzonych, ktrzy odbywaj kar pozbawienia wolnoci (cho nie wyklucza to osb jednoczenie skazanych i tymczasowo aresztowanych, gdy ich
23 Leszek Garlicki Konstytucja z 1997 roku. Zasady przewodnie statusu jednostki, Warszawa 2006, s. 91 24 ibidem, s. 107

21

uwizienie nie wynika jedynie z faktu skazania). Tak szeroka definicja, zgodnie z zaoonymi celem dokumentu, powstaa dla ochrony wszystkich osb poddanych jakiejkolwiek formie aresztowania bd uwizienia, bez wzgldu na jej planowan dugo takowego, rodzaj organu, ktry wyda decyzj, charakter owej czy te fakt prowadzenia postpowania karnego przeciw osobie aresztowanej. W dokumencie szczeglnie podkrelono konieczno wykonywania tymczasowego aresztowania w zgodzie z przepisami prawa, specjalnej ochron kobiet, przeciwdziaania dyskryminacji, informowania w zrozumiaym jzyku o prawach, przyczynach zatrzymania i umoliwienia wysuchania tudzie odwoania, powiadomienia rodziny o zatrzymaniu, otrzymaniu pomocy obrocy, nie poddawania eksperymentom medycznym ani naukowym, szybkiego poddania badaniom medycznym, umoliwienia skadania petycji, skarg i wnioskw do administracji, kontroli zewntrznej, okrelonoci kar dyscyplinarnych, wyrwnania szkd poniesionych przez dziaania sprzeczne z prawem, w kocu take przeprowadzenia rozprawy w rozsdnym terminie lub zwolnienia. 2.2.2. W prawie polskim Zatrzymanie jest regulowane ju na poziomie konstytucyjnym, przez art. 41 ustawy zasadniczej. Zgodnie z ni, czowiek moe by pozbawiony wolnoci jedynie na zasadach okrelonych w ustawie, ma prawo do kontroli legalnoci zatrzymania i powiadomienia rodziny, ma zosta wypuszczony nie pniej ni po 48 godzinach (chyba, e zostanie przekazany do dyspozycji sdu). Najwaniejsza jest tre traktowany w sposb humanitarny. Szczegowa regulacja, zgodnie ze zobowizaniem konstytucyjnym, znajduje si w Kodeksie postpowania karnego. Zatrzymanym staje si po ujciu przez policj w razie podejrzenia popenienia przestpstwa, jak rwnie na gorcym uczynku przez kadego (w takim razie natychmiast konieczne jest oddanie zatrzymanego policji.) Zatrzymany musi zosta natychmiast poinformowany o przyczynach zatrzymania i swoich prawach. Z zatrzymania musi by sporzdzony protok. Wanymi uprawnieniami, ktre mog przeciwdziaa nieludzkiemu traktowaniu zatrzymanych, jest prawo do widzenia z adwokatem (cho moe by przy nim obecny przedstawiciel wadz) tak jak i moliwo wniesienia przez zatrzymanego zaalenia do sdu w celu zbadania zasadnoci, legalnoci oraz prawidowoci dziaania sub. Tymczasowe aresztowanie jest rodkiem zapobiegawczym stosowanym wobec art. 41 ustp 4: Kady pozbawiony wolnoci powinien by

22

podejrzanego lub oskaronego w toku postpowania karnego, polegajcy na osadzeniu go w staym miejscu (areszcie ledczym), w izolacji od wiata zewntrznego. Suy ono zabezpieczeniu prawidowego toku postpowania karnego. Ustawia je sd na wniosek prokuratora., w drodze postanowienia (na ktre przysuguje zaalenie). Tymczasowe aresztowanie zawsze ustanawia si na okrelony czas; cho nie ma maksymalnego okresu, przez jaki moe by stosowane. Podstawowy jest termin 3 miesicy, ktry jednak moe by przeduony do roku ze ze wzgldu na szczeglne okolicznoci sprawy. Przeduenia stosowania tego rodka powyej 2 lat dokonuje sd apelacyjny ze wzgldu na: zawieszenie postpowania karnego czynnoci zmierzajce do ustalenia tosamoci oskaronego wykonywanie czynnoci dowodowych w sprawie o szczeglnej zawioci wykonywanie czynnoci dowodowych poza granicami kraju celowym przewlekaniem postpowania przez oskaronego

Nie jest celem pracy szczegowe omawianie instytucji i praktyki stosowania tymczasowego aresztowania, a jedynie wskazanie cech tej instytucji relewantnych dla zagadnienia ochrony osb jej poddanych przed torturami i nieludzkim traktowaniem. rodek zapobiegawczy w postaci tymczasowego aresztowania moe by (i jest) stosowany przez dugie, bo nawet kilkuletnie okresy, co upodabnia go pod tym wzgldem do kary pozbawienia wolnoci. Europejski Trybuna Praw Czowieka wielokrotnie wypowiada si w sprawie wadliwej praktyki stosowania tymczasowego aresztowania. Stwierdza m.in. naruszenie prawa do rozpatrzenia sprawy w rozsdnym terminie, naruszenie prawa do wolnoci i bezpieczestwa osobistego przez niezasadne zastosowanie tymczasowego aresztowania (zwaszcza stosowanego przez wiele lat). W orzeczeniu Kauczor przeciwko Polsce (skarga nr 45219/06) uzna, i naduywanie stosowania tymczasowego aresztowania ma w Polsce charakter problemu strukturalnego; w czerwcu 2007 r. Komitet Ministrw Rady Europy przyj Rezolucj w sprawie systemowego problemu stosowania tymczasowego aresztowania w Polsce (KM/ResDH (2007)75). Ten rodek zapobiegawczy by wczeniej i jest nadal naduywany, za przepisy o przedueniu jego stosowania byy i s stosowane przez polskie sdy blankietowo.25 Stan taki musi powodowa tym baczniejsz obserwacj warunkw, w jakich przebywaj osadzeni skoro tymczasowe aresztowanie moe nierzadko trwa, zgodnie z doniesieniami Helsiskiej Fundacji Praw Czowieka, powyej szeciu czy nawet siedmiu
25 Maciej Bernatt, Adam Bodnar Tymczasowe aresztowanie problemem strukturalnym wyrok ETPCz w sprawie Kauczor przeciwko Polsce w Program Spraw Precedensowych, HFPC Biuletyn Informacyjny Nr 4 (23) Warszawa, kwiecie 2009 ISSN 1689-8737 , s. 4

23

lat podczas postpowania w jednej instancji, za uwizionemu cay czas przysuguje domniemanie niewinnoci, to warunki przebywania w areszcie ledczym okazuj si mie istotne znaczenie dla kwestii humanitarnego traktowania nawet stosunkowo niewielkie ograniczenia i odstpstwa od wzorowych regu mog w duszej perspektywie prowadzi do nieludzkiego traktowania; rodki i warunki, ktre s do zaakceptowania w krtkim okresie, stosowane na przestrzeni wielu lat powinny by oceniane surowiej. Nie naley przy tym zapomina, i tymczasowo aresztowany poddany jest surowszym rygorom ni pozbawiony wolnoci; o ile nie istniej adne rda, akty prawne ani orzeczenia, na podstawie ktrych mona by uzna wieloletnie niepotrzebne tymczasowe aresztowanie samo w sobie za niehumanitarne traktowanie (taki wniosek byby zbyt daleko idcy), to naley bra pod uwag, i wyjtkowo dugi okres uwizienia w zych warunkach i ostrym rygorze moe rzutowa na ocen, czy zachodzi naruszenie wolnoci od tortur i nieludzkiego traktowania. 2.3 Opieka zdrowotna nad pozbawionymi wolnoci i aresztowanymi Najczstszym problemem, jaki wie si z naruszeniem wolnoci od nieludzkiego traktowania wobec aresztowanych Polsce jest niezapewnienie odpowiedniej opieki zdrowotnej. Naley wic przedstawi, jakie regulacje w tej dziedzinie s przewidziane w polskich i midzynarodowych aktach prawnych. 2.3.1. W midzynarodowym soft law Szereg zalece na temat koniecznej opieki zdrowotnej nad tymczasowo aresztowanymi zawieraj Europejskie Reguy Wizienne. Artyku 26 wyranie nakazuje zorganizowanie suby medycznej powizanej z ogln; podkrelono konieczno zapewnienia opieki internisty i stomatologa. Podstawowym zaleceniem dla wadz, ktrego realizacja mogaby zapobiec niektrym z narusze praw czowieka stwierdzonych przez Europejski Trybuna Praw Czowieka w Strasburgu, jest nakaz, aby aresztantw wymagajcych specjalistycznego leczenia przenosi do wyspecjalizowanych zakadw albo cywilnych szpitali; w oczywisty sposb zalecenie to ma suy ochronie osb chorych przed zaniedbaniem zdrowotnym tylko dlatego, e s pozbawione wolnoci. Osoba aresztowana ma takie sama prawa do opieki zdrowotnej, jak pacjent na wolnoci, z uwzgldnieniem ogranicze koniecznych dla prawidowego stosowania rodka zapobiegawczego.

24

W oddzielnym przepisie ujto zakaz przeprowadzenia na uwizionych eksperymentw medycznych zagraajcych ich zdrowiu. W art. 29 ERW okrelono nakaz zajcia si przez lekarza winiem zaraz po przybyciu, a w art. 30 i dalszych jego obowizek pieczy nad fizycznym i psychicznym zdrowiem winiw, raportowania i kontroli higieny i warunkw bytowych w zakadzie. Wyranie nakazano leczenie kadej choroby osoby uwizionej, nawet jeli oznaczaoby to konieczno uczynienia tego w publicznym szpitalu. Praktycznie takie same uregulowania zawieraj nowojorskie Wzorcowe Reguy Minimum Postpowania Z Winiami ONZ z 1984 r. Zasady etyki medycznej ONZ26 zalecaj, aby pozbawieni wolnoci mieli dostp do takiego samego poziomu opieki medycznej, jak przebywajcy na wolnoci. Za race naruszenie etyki uznaj one sytuacj, w ktrej personel medyczny pomaga w dziaaniu bdcym naruszeniem wolnoci aresztowanego od tortur i nieludzkiego traktowania, zwaszcza wicego si z przesuchiwaniem czy obezwadnianiem winia; take powiadczaniem do podlegania okrelonemu traktowaniu , ktre naruszaoby w zakaz. Zbir zasad majcych na celu ochron wszystkich osb poddanych jakiejkolwiek formie aresztowania bd uwizienia zaleca, aby kademu zatrzymanemu, jak szybko bdzie to moliwe po zamkniciu w zakadzie, umoliwi poddanie si badaniom lekarskim, nastpnie za, w zalenoci od wynikw do bezpatnego leczenia na odpowiednim poziomie. Zaakcentowano rwnie praw do dania ponownego badania. Istotna moe by take zasada 35 nakazujca rekompensat dziaania niezgodnego z ustanowionymi przez rezolucj reguami, a wiec rwnie niezapewnienie waciwego leczenia. Code of Conduct for Law Enforcement Official 27 w art. 7 nakazuje szeroko rozumianemu personelowi wiziennemu (law enforcement officials) aby zadba o pen, odpowiednio szybk opiek zdrowotn osoby poddanej ich wadzy. Definiuje pojcie opieki medycznej jako niezbdnej pomocy wyszkolonego personelu, moliwej do udzielenia w razie potrzeby. 28 Nakazano rwnie kadorazowe branie pod uwag opinii personelu medycznego przy dziaaniu porzdkowym i dyscyplinarnym.29 Przypomniano rwnie, e opieka medyczna powinna by zapewniona dla ofiar
26 Zasady etyki medycznej odnoszce si do roli personelu suby zdrowia, w szczeglnoci lekarzy, w ochronie winiw i osb aresztowanych przed torturami oraz innym okrutnym, nieludzkim lub poniajcym traktowaniem albo karaniem. Rezolucja Zgromadzenia Oglnego ONZ 37/194 z dnia 18 grudnia 1982 r. 27 Code of Conduct for Law Enforcement Official. Rezolucja Zgromadzenia Oglnego ONZ nr 34/169 z 17 grudnia 1979 28 ( a ) "Medical attention", which refers to services rendered by any medical personnel, including certified medical practitioners and paramedics, shall be secured when needed or requested. 29 ( b ) While the medical personnel are likely to be attached to the law enforcement operation, law enforcement officials must take into account the judgment of such personnel when they recommend providing the person in custody with appropriate treatment through, or in consultation with, medical personnel from outside the law enforcement operation.

25

naruszenia prawa lub wypadkw, ktre nastpiy w wyniku naruszenia prawa. 30 Z zalece tych wynika jasny obraz podanej sytuacji osoby pozbawionej wolnoci, ktra ma dostp do co najmniej takiego samego poziomu opieki zdrowotnej, jak ludzie na wolnoci (teoretycznie, moliwe jest oczywicie zapewnienie lepszego standardu). Inne traktowanie pacjentw w areszcie, a inne poza nim byo by dyskryminacj, zwaszcza gdy mowa o osobach nie uznanych za winnych. Rzecz jasna, soft law nie jest obowizujcym w Polsce prawem i wprowadzenie jego zapisw do systemu wymagaoby uchwalenia ich w ustawie lub przyjcia jako zapisw ratyfikowanej umowy midzynarodowej; niemniej mog one stanowi swoisty wzorzec kontroli i dawa niejakie wskazwki co do szczegowych warunkw, jakie musz by spenione, aby leczenie winia uzna za waciwie, za ich naruszenie daje powan podstaw, by podejrzewa niezapewnienie odpowiedniej opieki medycznej czowiekowi poddanemu osadzonemu w areszcie ledczym. Stan taki wynika choby z faktu, e dokumenty zlece, regu i rezolucji s czsto bardziej szczegowe ni zapisy umw midzynarodowych. 2.3.2. W prawie krajowym Naley wskaza art. 68 Konstytucji (Kady ma prawo do ochrony zdrowia). Zgodnie z jego treci, wadze publiczne zobowizane s zapewni rwny dostp do wiadcze opieki zdrowotnej finansowanej ze rodkw publicznych. Ma on szczeglne znaczenie dla sytuacji osb zatrzymanych i aresztowanych, ktrzy ze wzgldu na sytuacj przymusowego pozbawienia wolnoci, s cakowicie zdani na opiek zdrowotn, jak zapewni im pastwo. Brak owej opieki lub jej niedostateczny zakres mona za uzna za nieludzkie traktowanie. Pozbawieni wolnoci podlegaj wyczeniu spod oglnych przepisw o wiadczeniach opieki zdrowotnej, na mocy art. 12a ustawy o wiadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze rodkw publicznych. Ich status reguluje art. 115 Kodeksu karnego wykonawczego 31. Zgodnie z nim osadzonemu trzeba zapewni bezpatne wiadczenia zdrowotne, w tym protezy i rodki pomocnicze (bezpatnie, jeli zdrowie danej osoby mogoby si pogorszy albo nie byo by moliwoci odbycia kary pozbawienia wolnoci bez tych rodkw). Dokadnie zagadnienie to reguluje Rozporzdzenie Ministra Sprawiedliwoci w sprawie warunkw i sposobu zaopatrzenia osb osadzonych w zakadach karnych i aresztach ledczych w protezy, przedmioty ortopedyczne i
30 ( c ) It is understood that law enforcement officials shall also secure medical attention for victims of violations of law or of accidents occurring in the course of violations of law. 31 Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny wykonawczy (Dz.U. Nr 90, poz. 557, z pn. zm.)

26

rodki pomocnicze.32 Rozporzdzenie to wymienia to szczegowe warunki, jakie kwalifikuj schorzenie aresztowanego do otrzymania pomocy, za zaczniki do niego enumeratywnie wyliczaj, jakie konkretnie aparaty przysuguj skazanym w razie okrelonych schorze. Kodeks karny wykonawczy jako zasad przyjmuje udzielanie pomocy medycznej osadzonym w zakadach opieki zdrowotnej dla osb pozbawionych wolnoci, wyjtkiem jest sytuacja, gdy konieczne jest udzielenie pomocy specjalistycznej, ratowanie ycia lub zdrowia, jak rwnie w wypadku winia na przepustce. Moliwe jest te zezwolenie dyrektora zakadu karnego na leczenie osadzonego przez wybranego przez siebie lekarza - na wasny koszt i w szczeglnie uzasadnionych wypadkach. Zasad jest rwnie udzielanie wiadcze zdrowotnych osadzonemu w obecnoci pilnujcego go funkcjonariusza. Zgodnie z art. 116 kkw osadzony ma obowizek niezwocznego powiadomienia o chorobie, zarwno wasnej, jak zauwaonej u wspwinia. Musi on podda si wszelkim zarzdzony badaniom lekarskim, leczeniu i rehabilitacji nie ma wiec prawa odmowy, jakie, poza wyjtkami z ustawy o chorobach zakanych, przysuguje osobom leczonym na wolnoci. Szczegowo udzielanie pomocy medycznej osadzonym w aresztach reguluje Rozporzdzenie Ministra Sprawiedliwoci w sprawie udzielania wiadcze zdrowotnych osobom pozbawionym wolnoci przez zakady opieki zdrowotnej dla osb pozbawionych wolnoci. 33 I tak dodaje ono kolejn okoliczno, usprawiedliwiajc leczenie w zewntrznym zakadzie konieczno zapewnienia bada mimo braku sprztu medycznego. O udzieleniu takowych wiadcze decyduje kierownik zakadu lub lekarz wiziennej suby zdrowia. W rozporzdzeniu uregulowano czsto bada wstpnych, okresowych i kontrolnych; nakazano, aby zgoszenia osb pozbawionych wolnoci do lekarza przyjmowa codziennie. Za przyjcie osadzonego do izby chorych uczyniono odpowiedzialnym lekarza wiziennej suby zdrowia (w razie jego nieobecnoci pielgniark), tak samo uregulowano przeniesienie w szpitalu wiziennym innego zakadu karnego. W razie zagroenia ycia o przeniesieniu decyduje dowolny lekarz, ratownik medyczny czy pielgniarka ratownictwa medycznego. Bardzo szczegowo rozpisano polityk wydawania lekw w wiziennych zakadach opieki zdrowotnej, zwaszcza zaliczanych do psychotropowych regu jest wydawanie dawki dobowej. Wanym elementem jest regulacja wystawiania wiadectw lekarskich lekarz wizienny czyni to na polecenie sdu (take penitencjarnego), dyrektora zakadu karnego, dyrektora szpitala wiziennego, tudzie za kadym razem, gdy kieruje si skazanego na
32 Rozporzdzenie Ministra Sprawiedliwoci w sprawie warunkw i sposobu zaopatrzenia osb osadzonych w zakadach karnych i aresztach ledczych w protezy, przedmioty ortopedyczne i rodki pomocnicze z dnia 13 listopada 2003 r. (Dz.U. Nr 204, poz. 1986) 33 Rozporzdzenie Ministra Sprawiedliwoci z dnia 23 grudnia 2010 r. w sprawie udzielania wiadcze zdrowotnych osobom pozbawionym wolnoci przez zakady opieki zdrowotnej dla osb pozbawionych wolnoci (Dz. U. z dnia 3 stycznia 2011 r.)

27

badania psychiatryczna albo wydaje do obcego pastwa. Koniecznymi elementami takiego wiadectwa s dane identyfikacyjne (imi, nazwisko, imi ojca, data urodzenia, PESEL), oznaczenie zakadu karnego i podmiotu, na danie ktrego wydaje si wiadectwo; przede wszystkim za informacje o zdrowiu osoby pozbawionej wolnoci (rozpoznanie, dane z bada lekarskich, informacje o dotychczasowym leczeniu, stwierdzenie, czy osoba wymaga leczenia i czy moe by leczona w zakadzie karnym). Istotn regulacj rozporzdzenia jest upowanienie kierownika wiziennej suby zdrowia i lekarza wiziennego do zezwolenia na odstpstwa od regulaminu wobec osb chorych, take otrzymywania dodatkowych paczek z lekami i ywnoci, podobnie jak dokonywanie dodatkowych zakupw ywnociowych. Wany jest nakaz wydawania opinii przez lekarza lub kierownika co do dopuszczalnoci wymierzania lub odroczenia kar dyscyplinarnych osobie chorej, jak rwnie co do stanu zdrowia tej osoby po zastosowaniu kary lub rodka przymusu. Gdy ju konieczne stanie si leczenie pozbawionego wolnoci poza szpitalem, jego sytuacj reguluje rozporzdzenie Ministra Sprawiedliwoci i Ministra Zdrowia w sprawie szczegowych zasad, zakresu i trybu wspdziaania zakadw opieki zdrowotnej ze sub zdrowia w zakadach karnych i aresztach ledczych w zapewnieniu wiadcze zdrowotnych osobom pozbawionym wolnoci z dnia 10 wrzenia 2003 r. 34 Za podstawow uznaje ono zasad rwnoci wszystkich obywateli co oznacza zakaz jakiejkolwiek dyskryminacji pacjentw skierowanych na leczenie z zakadw karnych i aresztw; ze wzgldu na wyran regulacj konstytucyjn przepis ten jest jedynie przypomnieniem, a nie regulacj praw obywateli. Poza tym pooono nacisk na maksymalne skrcenie czasu przebywania danej osoby w zakadzie opieki zdrowotnej i zapewnienie prawidowego toku postpowania karnego rzecz oczywist ze wzgldu na cele stosowanego rodka zapobiegawczego. Zakres wsppracy wiziennej i cywilnej opieki wyznaczaj z jednej strony potrzeby zdrowotne osadzonych, a z drugiej moliwoci suby zdrowia w zakadach karnych. Decyzj o skierowaniu podejmuje dyrektor zakadu w porozumieniu z kierownikiem zakadu opieki zdrowotnej dla pozbawionych wolnoci. karnego, a w razie zagroenia ycia osadzonego lekarz wizienny. On te ustala ewentualny sposb konwojowania pozbawionego wolnoci. Rozporzdzenie Ministra Sprawiedliwoci w sprawie szczegowych zasad tworzenia, przeksztacania, likwidacji, organizacji, zarzdzania i kontroli zakadw opieki zdrowotnej dla osb
34 Rozporzdzenie Ministra Sprawiedliwoci i Ministra Zdrowia w sprawie szczegowych zasad, zakresu i trybu wspdziaania zakadw opieki zdrowotnej ze sub zdrowia w zakadach karnych i aresztach ledczych w zapewnieniu wiadcze zdrowotnych osobom pozbawionym wolnoci z dnia 10 wrzenia 2003 r. (Dz.U. Nr 171, poz. 1665)

28

pozbawionych wolnoci35 zawiera przepisy organizacyjne dla wiziennej suby zdrowia. Zgodnie z nimi, wiziennymi zakadami opieki zdrowotnej s ambulatoria z izb chorych, szpitale i oddziay szpitalne, gabinety stomatologiczne i pracownie protetyki stomatologicznej, pracownie diagnostyczne, tudzie pracownie rehabilitacji leczniczej. Funkcjonariusze i pracownicy takiego zakadu podlegaj kierownikowi, on te ustala ich zakres obowizkw. W rozporzdzeniu uregulowano te sposb kontroli zakadw, sprawowanego przez funkcjonariuszy Centralnego Zarzdu Suby Wiziennej i okrgowych inspektoratw Suby Wiziennej. Leczenie osb pozbawionych wolnoci w zaoeniu odbywa si w zakadzie karnym, niekoniecznie wszake tym samym, w ktrym przebywa obecnie w razie, gdy odpowiedni sprzt i specjalici znajduj si w innej jednostce penitencjarnej, osadzony jest przewoony midzy nimi; leczenie w cywilnym zakadach opieki zdrowotnej traktowane jest jako wyjtek. Wyprzedzajc nieco tok rozwaa, naley zauway, e wanie na tym tle czsto powstaj konflikty i zarzuty niewaciwego leczenia formuowane przez aresztowanych i ich przedstawicieli, gdy jednostki wiziennej suby zdrowa nie zawsze dysponuje rwnie dobrymi warunkami leczenia, jak jej odpowiedniki przeznaczone dla osb pozostajcych na wolnoci. Stawia pod znakiem zapytania formalnie deklarowan rwno w dostpie obywateli do publicznej, bezpatnej suby zdrowia i daje podstaw do przeanalizowania jej warunkw pod ktem moliwego zaistnienia nieludzkiego lub poniajcego traktowania. 2.4 Podsumowanie System praw chronicych wolno od tortur jest czci oglnego systemu ochrony praw czowieka, obejmuje on nomy konwencji midzynarodowych, Konstytucji, ustaw karnych i wydanych na ich podstawie rozporzdze; uzupeniaj go zalecenia sformuowane w ramach soft law tworzonego przede wszystkim przez Organizacje Narodw Zjednoczonych i Rad Europy. Wynika z niego jasny status tej wolnoci dla sytuacji prawnej osoby aresztowanej ma ona prawo do poszanowania swojej godnoci i integralnoci osobistej, opieki medycznej, nie bycia torturowan, karan okrutnie ani bez potrzeby, nie bycia poddan eksperymentom naukowym (nawet medycznym). Nie mona tu nie wspomnie o istotnym problemie braku wprowadzenia do kodeksu
35 Rozporzdzenie Ministra Sprawiedliwoci z dnia 28 marca 2002 r. w sprawie szczegowych zasad tworzenia, przeksztacania, likwidacji, organizacji, zarzdzania i kontroli zakadw opieki zdrowotnej dla osb pozbawionych wolnoci. (Dz. U. z dnia 14 maja 2002 r.)

29

karnego przestpstwa tortur. Ani w poprzednim, ani w obecnie obowizujcym kodeksie karnym nie istniaa caociowa regulacja penalizujca tortury, poszczeglne czyny zabronione s regulowane w rnych rozdziaach czci szczeglnej kodeksu i ani aden z nich nie pokrywa si cakowicie z definicj zawarta w Konwencji Przeciwko Torturom, ani te cznie nie penalizuj one wszystkich aktw tortur. Na to niedocignicie zwrci uwag Komitet przeciwko Torturom, rozpatrujc czwarte okresowe sprawozdanie Polski i zaleci caociowe uregulowanie przestpstwa tortur w kodeksie karnym. Zgodnie za ze stanowiskiem strony polskiej nie zachodzi taka potrzeba, gdy na mocy art. 91 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej midzynarodowe umowy ratyfikowane za uprzedni zgoda wyraon w ustawie, a wic take KPT, nale do polskiego systemu prawnego i s rdem powszechnie obowizujcego prawa, a wic naley do niego take definicja i zakaz tortur.36 Argument w zdaje si chybiony, gdy artyku 4 Konwencji nakada na Rzeczpospolit Polsk obowizek zapewnienia, aby wszelkie akty tortur stanowiy przestpstwa w rozumieniu jego prawa karnego,sama za Konwencja nie zawiera przepisw karnych adresatem wyraonych w niej obowizkw jest w pierwszej kolejnoci pastwo polskie. Dlatego trudn zgodzi si z takow argumentacj wadz polskich i uzna naley zdanie Komitetu Przeciw Torturom, e Polska nadal nie wypenia wszystkich naoonych na ni w KPT obowizkw. Mimo tego braku, polski system prawny w wikszoci sytuacji gwarantuje wolno od tortur, bez dyskryminacji wobec wszystkich ludzi; potwierdzaj to szczeglne unormowania ustawa karnych wykonawczych i rozporzdze. Skoro za przepisy prawne s jasne i co do zasady waciwie implementuj midzynarodowe standardy ochrony praw czowieka, naley sprawdzi, czy s one stosowane w praktyce. 3. ORZECZNICTWO 3.1 Orzecznictwo Europejskiego Trybunau Praw Czowieka Nie zdarzyo si jeszcze, aby Europejski Trybuna Praw Czowieka uzna Pastwo Polskie za winne stosowania lub dopuszczania do tortur. Za to ju niejednokrotnie sd w Strasburgu stwierdzi zaistnienie sytuacji nieludzkiego i poniajcego traktowania na terenie naszego kraju. 37
36 Ewa Dawidziuk, Zapobieganie Torturom, Zesp Prawa Karnego Wykonawczego, Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich , www.rpo.gov.pl 37 European Court of Human Rights, Violation by Article and by Country ,http://www.echr.coe.int/ECHR/EN/Header/Reports+and+Statistics/Statistics/Statistical+information+by+year/, dostp 9/06/2011

30

Naley zaznaczy, i rozpatrywane w tym rozdziale nie bd cae orzeczenia, a jedynie te ich czci, ktre bezporednio dotycz naruszenia art. 3 Konwencji o Ochronie Praw Czowieka i Podstawowych Wolnoci, wzgldnie s z nimi nierozerwalnie zwizane. Szczeglnie poza zakresem rozwaa pozostaj zarzuty naruszenia art. 5 Konwencji, obecne w wikszoci omawianych skarg. Powodem tego wyczenia jest sam zakres pracy gdy dotyczy ona problemu nieludzkiego traktowania osb aresztowanych, nie za zasadnoci i odpowiedniej praktyki orzekania i przeduania tymczasowego aresztowania w Polsce; chyba, e sama dugo aresztowania w poczeniu z innymi czynnikami moe sta si powodem przekroczenia minimalnego poziomu drastycznoci, jaki jest konieczny do stwierdzenia naruszenia zakazu tortur i nieludzkiego traktowania. Nie jest te celem rozprawy omawianie wszystkich wyrokw, jakie zapady przeciw Rzeczypospolitej Polskiej, decyzji o niedopuszczalnoci skargi czy te postpowa niezakoczonych wyrokiem wybr pad na orzeczenia kocowe i reprezentatywne, niejako przekrojowo ukazujce problem humanitarnego traktowania osb aresztowanych w polskim systemie wykonywania rodka zapobiegawczego, jakim jest tymczasowe aresztowanie. 3.1.1. Iwaczuk przeciw Polsce (skarga nr 25196/94) poniajce traktowanie podczas rewizji osobistej Intuicyjnie zakaz tortur i nieludzkiego traktowania kojarzymy z zapobieganiem jego najbardziej oczywistej formie - biciu i ponieniu. Jak pokazuje praktyka orzecznicza Europejskiego Trybunau Praw Czowieka, niehumanitarne traktowanie w tym znaczeniu nie stanowi wcale wikszoci narusze, ustpujc brakowi odpowiedniej opieki zdrowotnej i przeludnieniu w aresztach i zakadach karnych. Jednake Rzeczypospolita Polska jest pozywana i przegrywa procesy przed ETPCz take z powodu takich pogwace Europejskiej Konwencji Praw Czowieka; egzemplifikacj tej tezy niech bdzie wyrok z 15 listopada 2001 w sprawie Iwaczuk vs. Polska.38 Co prawda orzeczenie dotyczy przede wszystkim szeroko rozumianej praktyki stosowania tymczasowego aresztowania i jest wyrazem przywizania ETPCz do szybkoci procedury karnej 39 ale dla tematu pracy waniejszy jest jego inny wtek, zwizany z nieludzkim traktowaniem. Skarcy zarzuci, i zosta poniony przez stranikw wiziennych, a system prawny RP nie zapewni mu odpowiedniej ochrony jego praw. Pan Iwaczuki zosta zatrzymany 22 maja 1992
38 Wyrok z 15 listopada 2001 Sprawa Iwaczuk p. Polsce (Skarga nr 25196/94)
39 Boena Gronowska, Wyrok Europejskiego Trybunau Praw Czowieka z dnia 15 llistopada 2001 r. w sprawie Iwaczujk przeciwko Polsce (dot. praktyki stosowania tymczasowego aresztowania), Prokuratura i Prawo 2002, z.2, s 161

31

r, za zwolniony 5 maja 1994 r. W okresie jego aresztowania odby si wybory do parlamentu, zgodnie z art. 20 Ordynacji wyborczej do Sejmu i Senatu. W dniu 19 wrzenia 1993 skarcy zwrci si do wadz wiziennych, aby umoliwi mu gosowanie w wyborach parlamentarnych, za funkcjonariusze SW mieli go ly przy ogldzinach i kazali mu si rozebra do naga. Skarcy odmwi, wic zosta przewieziony z powrotem do celi bez dopuszczenia do gosowania. Rzd argumentowa w procesie, i stranicy wizienni byli zobowizani do podjcia rodkw bezpieczestwa, przewidzianych w regulaminie wykonywania tymczasowego aresztowania, dziaajc w celu zapewnienia bezpieczestwa osobom obsugujcym wybory. Zgodnie z ta argumentacj, skarcy mg posiada brzytw schowan w ubraniu lub bielinie. Wczeniej podczas przeszukania jego celi miano znale w niej n. Zgodnie z prawem krajowym, tj rozporzdzeniem Ministra Sprawiedliwoci w sprawie regulaminu tymczasowego aresztowania z 1989 r., tymczasowo aresztowany mg by w kadej chwili poddany kontroli, cznie z bielizn. Co prawda nie byo pewne, czy rozporzdzenie nadal obowizywao podczas zdarzenia, a wic czy formalnie niezgodne z rozporzdzeniem byo przeprowadzenie kontroli przez rozebranie tymczasowo aresztowanego do naga. Polski Sd Najwyszy, rozpatrujc t spraw na poziomie krajowym, nie uzna tego wszake za kluczowe. Europejski Trybuna Praw Czowieka przypomnia, i wystarczy, jeli ofiara jest upokorzona w jego wasnych oczach, Osoba tymczasowo aresztowana, czyli taka, ktrej odpowiedzialno karna nie zostaa stwierdzona na mocy prawomocnego orzeczenia sdowego, korzysta z domniemania niewinnoci. Organy pastwowe sprawuj pen kontrol nad bytem osoby pozbawionej wolnoci, a ich sposb traktowania musi by poddany surowej kontroli co do przestrzegania przepisw Konwencji, wanie z uwagi na ich zwikszon podatno na naruszenia. Trybuna uzna, i fakt, e rodka tego nie stosowano rwnomiernie wobec wszystkich zatrzymanych w areszcie w tym dniu tak aby zapewni bezpieczestwo wyborw. Nie wpyno na zdanie ETPCz nawet to, i polecenie poddania si ogldzinom ciaa wydano rwnie w stosunku do grupy winiw, ktrzy tego dnia zwrcili si o pozwolenie na wzicie udziau w gosowaniu. Bez uzasadnienia tak dokadnej i szczegowej rewizji poddano akurat tego aresztowanego, nie szczdzc mu przy tym obelywych sw. Trybuna stwierdzi, i do stwierdzenia naruszenia naley sprawdzi intencje osoby zadajcej nieludzkie traktowanie. Konieczne jest mianowicie, by dziaay one z wiadomym zamiarem degradacji lub ponienia osoby ludzkiej. W tej konkretniej sprawie Trybuna oceni, i takie zachowanie stranikw miao na celu wywoa w poddanym nadzwyczajnej rewizji poczucia upokorzenia i niszoci. To, zdaniem Trybunau, pokaza brak

32

szacunku dla ludzkiej godnoci skarcego. Trybuna przypomnia przy okazji, e prawo do gosowania jest jednym z podstawowych uprawnie obywatelskich i nie powinno by arbitralnie ograniczane wobec osb tymczasowo aresztowanych s one przecie uwaane za niewinne a do skazujcego wyroku sdu. Zbyt dalece idcym ograniczeniem by nakaz rozebrania si do naga wobec grupy stranikw. Trybuna zaznaczy, i skarcy nie by podejrzany o przestpstwo z uyciem przemocy, a podczas okresu aresztowania zachowywa si spokojnie. Trybuna potwierdzi, tak jak w orzeczeniu Labita przeciw Wochom, e zakaz tortur ma charakter absolutny i nie moe by w aden sposb ograniczony, z ca za pewnoci ocena, czy doszo do naruszenia art. 3, nie jest on zalena od zachowania ofiary. Aby traktowanie mogo by uznane za poniajce, musi osign pewien stopie dolegliwoci, ktry nie jest stay, ale powinien by rozpatrywany odnonie uczu kadej ofiary, okolicznoci sprawy. Nawet brak zamiaru upokorzenia nie wyklucza naruszenia art.3 EKPCz. W tym jednak wypadku Trybuna przyj, i skarcy by obraany i wyszydzany przez stranikw wiziennych gdy Rzd nie przedstawi adnych dowodw na fakt, i byo to nieprawd. Analizujc omawiane orzeczenie, mona zauway kilka rzeczy. Po pierwsze, Trybuna w sposb dorozumiany, ale nie budzcy wtpliwoci przypomina, i pozbawiony wolnoci jest zarwno czowiekiem i obywatelem, a jego prawa powinny by respektowane. Status winia czy zachowanie podczas uwizienia nie mog mie tu znaczenia, gdy zakaz ma charakter absolutny, a ochrona art. 3 przysuguje wszystkim bez wyjtku. Na marginesie naley zauway, i Trybuna wypowiedzia si rwnie przeciwko bezpodstawnemu nie pozwalaniu na skorzystanie z praw obywatelskich co prawda Pastwo moe pozbawi danego czowieka jego prawa do gosowania, aden artyku Konwencji nie konstytuuje takiego uprawnienia ale skoro zostao ono ju przyznane, to pastwo powinno umoliwia skorzystanie ze, take winiom. Problematyczne jest, czy samo w sobie pozbawienie takiego prawa osoby przebywajcej w areszcie tymczasowym moe by uznane za naruszenie art. 3 Konwencji. Ja dotd, na gruncie orzeczenia w sprawie Iwaczuk przeciwko Polsce, nie wydaje si waciwe wyprowadzanie takich wnioskw. Natomiast z ca pewnoci wszelkie ekstraordynaryjne, a niekonieczne dla zapewnienia bezpieczestwa dziaania, ktre jednoczenie powoduj u osoby nim poddanej uczucie ponienia s w rozumieniu Trybunau zakazane przez Konwencj.40 Po drugie, Trybuna w omawianym orzeczeniu ustala nawet wikszy zakres ochrony ni w
40 Kinga Machowicz, Ochrona praw czowieka w Rzeczypospolitej Polskiej na tle standardw europejskich, wyd. Katolicki Uniwersytet Lubelski, Lublin 2009

33

przypadku osb wolnych. Wedle ETPCz, aresztowany jest pod cakowit kontrol wadz pastwowych, wobec za swojej bezradnoci zasuguje na ochron; za jego traktowanie powinno by poddane szczegowej analizie przez krajowy system prawny pod ktem naruszenia wolnoci od tortur czego nie uczyniono w danej sprawie. Zastosowane rodki byy nadzwyczajne gdy nie stosowano ich wobec wszystkich trzymanych w zakadzie, jednoczenie za niepotrzebne skoro aresztowany nie da swoim zachowaniem powodw do wzmoonej czujnoci. Po trzecie, postawiony zosta problem minimalnego poziomu dolegliwoci, jaki nie jest nieodcznie zwizany z warunkami pozbawienia wolnoci. Czy rozebranie do naga wobec grupy stranikw przekracza ten poziom Trybuna odpowiedzia twierdzco, zaznaczajc wszake, e przekroczenie progu poniajcego traktowania zaley od okolicznoci sprawy i odczu ofiary a wic nie zawsze nakaz rozebrania do naga podczas rewizji bdzie stanowi naruszenie oglnego zakazu jedynie wtedy, gdy okolicznoci sprawy bd podobne, jak w omawianym przypadku. Po czwarte, cho ETPCz przypomnia, i nie jest konieczne, aby sprawcy nieludzkiego traktowania dziaali z zamiarem jego wywoania, to w tym wypadku z ca pewnoci stranicy wizienni mieli na celu wywoanie uczucia ponienia u aresztowanego i udao si to im. Po pite, Trybuna zarzuci stronie rzdowej, i nie zostao przeprowadzone adne kontradyktoryjne postpowanie, ktre wyjanioby zarzuty skarcego. Zdaniem Trybunau wiadczy to o niechci wadz do wyjanienia sprawy a skoro ju takow niech Trybuna stwierdzi, nie uzna za celowe rozpatrywanie argumentw Rzdu przeciw zarzutom p. Iwaczuka gdy, przy takim zaoeniu, byyby one tylko zason dymn i czysto taktycznym zagraniem majcym na celu utrcenie skargi z powodw formalnych, a nie rzeczywist, merytoryczn obron, majc na celu wykazanie uprzedniego, dokadnego rozpatrzenia sprawy przez system krajowy. Mona zauway jeden szczeg ETPCz nie da, by zostao w sprawie nieludzkiego traktowania przeprowadzone jakiejkolwiek postpowanie krajowe musi by ono kontradyktoryjne. Po szste, nawet w sytuacjach, gdy zastosowanie dolegliwych rodkw (takich jak rozebranie do naga w celu rewizji) jest konieczne i uzasadnione, nadal musz by one stosowane z poszanowaniem godnoci poddawanej nim osoby, inaczej ni w omawianej sprawie, gdzie wyszydzono i upokorzono poddanego tym zabiegom.

34

3.1.2 Wierzbicki przeciw Polsce (skarga nr 48/03) nieludzkie traktowanie przez poddanie tymczasowemu aresztowaniu mimo zego stanu zdrowia W wyroku z 19 stycznia 2010 Europejski Trybuna Praw Czowieka uzna naruszenie przez Polsk art. 3 Konwencji o Ochronie Praw Czowieka i Podstawowych Wolnoci. 41 Skarcym by chory w zaawansowanej cukrzycy, zatrzymany 15 padziernika 2002 r. a zwolniony 7 lutego 2003 r. Skarcy zmar w lipcu 2006 roku (ju poza aresztem). Aresztowany Wierzbicki cierpia na mocno posunit cukrzyc II typu. Jego stan zdrowia by nieustabilizowany i cigle si pogarsza. Twierdzi, i bdnie uznano, e moe by trzymany w areszcie, nie dostawa odpowiedniego leczenia, nie by badany wystarczajco czsto ani przez odpowiedniego lekarza specjalist, nie dostawa rwnie odpowiedniej, dostosowanej do swojego stanu zdrowia diety. Twierdzi, i odpowiedni dokumentacj medyczn, powiadczajc owe fakty, przekazaa jego matka funkcjonariuszom policji podczas aresztowania Jeli chodzi o fakty niesporne faktycznie p. Wierzbicki cierpia na bardzo ostr posta cukrzycy, musia by pod sta opiek specjalisty i mie specjalnie dobran przez niego diet. w 1995 roku zosta uznany za cakowicie niezdolnego do pracy i przyznano mu najwyszy stopie niepenosprawnoci. Po zwolnieniu z aresztu zosta przyjty do szpitala, a jego stan uznano za powany. Skarcy zosta 31 padziernika 2002 r. zbadany przez lekarza medycyny oglnej, ktry orzek, e jego stan zdrowia nie przeszkadza w stosowaniu rodka zapobiegawczego. Sd odrzuci zaalenie jego adwokata poczone z wnioskiem o zasignicie opinii lekarzy o odpowiedniej specjalizacji w celu ustalenia czy jego klient moe by leczony w warunkach wiziennych, powoujc si na opini lekarza oglnego. W szpitalu wiziennym we Wrocawiu p. Wierzbicki przyjmowa leki i by badany przez lekarzy. Jednake pomidzy okresami pobytu w nim, mimo rozlicznych krpujcych dolegliwoci (odczuwa ble brzucha, wymioty, nadmierne pocenie i pragnienie, spada jego waga, cierpia na ostr biegunk, traci przytomno) przebywa w niedostosowanej do jego stanu zdrowia celi, wraz ze sprawnymi osadzonymi, co byo dla upokarzajce. W midzyczasie sporzdzono dwie kolejne opinie, powiadczajce zdolno skarcego do znoszenia tymczasowego aresztowania jedna z 6 stycznia 2003 r., druga psychiatryczna z 30 grudnia 2002 r. adna z nich nie bya opini odpowiedniego specjalisty. Jednoczenie sd dysponowa opini lekarza, ktry zajmowa si leczeniem p. Wierzbickiego od
41 Wyrok z dn. 19 stycznia 2010 r Sprawa Andrzej Wierzbicki p. Polsce (Skarga nr 48/03)

35

siedmiu lat. Opinia bya wydana 19 listopada 2002 r. i stwierdzaa pogorszenie stanu zdrowia aresztowanego tudzie zawieraa stanowcz rekomendacj udzielenia staej wysoko specjalistycznej opieki medycznej niemoliwej do zapewnienia w szpitalu wiziennym. Cay czas przeduano tymczasowe aresztowanie, nie wyjaniajc jednoczenie sprzecznoci pomidzy opiniami lekarzy. Dopiero 6 lutego 2003 r. zosta zbadany przez specjalist (gastroenterologa), ktry zaleci natychmiastowe zwolnienie p. Wierzbickiego z aresztu w celu podjcia leczenia w placwce poza szpitalem co prokuratura uczynia w dniu nastpnym. Rzd stwierdzi, e sd nie zgodzi si na odstpienie od tymczasowego aresztowania ze wzgldu na niedostarczenie dokumentacji medycznej, a potem opinii lekarsk nie znajdujc przeszkd do zastosowania tymczasowego aresztowania. Aresztowany zosta zwolniony natychmiast po otrzymaniu opinii stwierdzajcej tak przeszkod. Skarcy odpowiedzia, wskazujc na brak rzeczywistej potrzeby umieszczenia go w areszcie, skoro dowody byy zebrane, wszyscy wsposkareni byli rwnie tymczasowo aresztowani nie byo wiec ryzyka utrudniania przebiegu postpowania. Powinien wic zosta zwolniony, zwaszcza, e trzymanie w zakadzie uniemoliwiao jego leczenie. Trybuna przypomnia ustalony pogld, e aby wchodzi w zakres zastosowania artykuu 3 ze traktowanie musi osign minimalny poziom surowoci. Jego osigniecie zaley za od wielu czynnikw, takich jak stan faktyczny sprawy, czasu jego stosowania, a niekiedy take stanu zdrowia, pci i wieku poddanej mu osoby. Nie kade ze traktowanie jest nieludzkim w rozumieniu Konwencji. Musi ono przekroczy poziom srogoci nieodcznie zwizany z pozbawieniem wolnoci lub susznym wymiarem kary. Wedle ETPCz, pastwo ma pozytywny obowizek do zapewnienia, e dana osoba jest przetrzymywana w warunkach zgodnych z poszanowaniem godnoci ludzkiej. Tak samo musi ono zadba, by dziaania nie nakaday na czowieka cierpienia i trudu o intensywnoci przekraczajcej nieunikniony poziom cierpienia zwizanego z aresztowaniem. Co do opieki zdrowotnej co prawda nie istnieje bezwzgldny obowizek zwolnienia osoby chorej z aresztu, nawet jeli cierpi na szczeglnie trudn w leczeniu chorob, ale jeli ju zdecydowano o pozostawieniu jej w areszcie, to konieczne jest zadbanie, by zdrowie i dobrostan winia odpowiednio ubezpieczy. trybuna stwierdzi, i pastwo ma obowizek ochrony integralnoci fizycznej osb pozbawionych wolnoci co wicej, wadze krajowe powinny udzieli specjalnej opieki choremu ze wzgldu na zwikszon wraliwo gdy pozostaje on pod ich cakowit kontrol. Trybuna przypomnia trzy elementy, jakie naley bra pod uwag ustalajc, czy chory moe

36

by pozbawiony wolnoci. Cytujc dosownie, s to: 1. kondycja zdrowotna winia 2. adekwatno pomocy medycznej i opieki w areszcie 3. celowo utrzymywania aresztu w wietle stanu zdrowia skarcego Analiza tych przesanek przedstawia si nastpujco co do pierwszej, stan zdrowia aresztowanego by zy i stale si pogarsza, cechujc si du niestabilnoci. Wadze raz ju naday mu status niepenosprawnego, wymaga specjalnej diety i cigej opieki specjalisty. Samo to jednak nie dyskwalifikowao go do umieszczenia w areszcie; przesdzi brak naleytej starannoci wadz co do zapewnienia mu odpowiednio czstych bada jego stanu zdrowia. Nie podjto wystarczajco szybkich dziaa majcych na celu wyjanienie rozbienoci pomidzy opiniami lekarskimi, z ktrych jedna stwierdzaa moliwo umieszczenia p. Wierzbickiego w areszcie, druga za odwrotnie. Trybuna zwrci uwag na fakt, i skarcy ni razu nie zosta zbadany przez lekarza specjalist - gastroenterologa lub diabetologa , nie otrzymywa dostosowanej dla specjalnej diety, oglnie otrzymywa niewystarczajc opiek zdrowotn, gdy nie uwzgldniono jego faktycznych potrzeb; w efekcie podczas pobytu w areszcie jego zdrowie pogorszyo si. Ustalajc podobny stan faktyczny i prawny, Trybuna stwierdzi niewywizanie si przez Rzeczypospolita Polsk z obowizku zapewnienia odpowiedniego leczenia aresztowanego, a wynike std cierpienie spowodowao osigniecie poziomu ostroci stanowicego minimum dla przekroczenia artykuu trzeciego EKPCz. Patrzc uwanie na sposb, w jaki Trybuna odnis si do twierdze skarcego i Rzdu, w oczy rzuca si przede wszystkim stanowcze podkrelenie przez ETPCz odpowiedzialnoci pastwa za dobrostan aresztowanego pastwo ma w tej interpretacji dba o zdrowie osoby pozbawionej wolnoci, przez zapewnienie mu odpowiednie opieki medycznej. Nie ma tu co prawda nigdzie zobowizania pastwa do osignicia efektu nie kada sytuacja, w ktrej stan zdrowia aresztanta ulegnie pogorszeniu z powodu przebywania w areszcie, automatycznie bdzie oznacza naruszenie art. 3 Konwencji. Tak bdzie jedynie w wypadku, gdy pastwo nie dochowa naleytej starannoci w kontroli i leczeniu a wic gdy przyjmie do aresztu osob chor mimo braku warunkw dla leczenia. Orzeczenie to formuuje nakaz starannego dziaania dla wadz pastwowych, ktre dysponujc znacznymi rodkami i wiedz powinny mc oceni, czy faktycznie chory nadaje si do trzymania w zakadzie. Naleyta staranno oznacza tu take odpowiednio szybki czas reakcji na zaistniae zmiany, do ktrego zobligowane jest pastwo. Ponadto, konieczne w tej sprawie jest kadorazowe staranne rozpatrzenie kadej rozbienoci pomidzy opiniami lekarzy nie jest

37

dopuszczalna sytuacja, w ktrej sd daje wiar tylko jednej ze skrajnie odmiennej opinii lekarzy, ignorujc t, ktra ostrzega o zagroeniu dla zdrowia. Zastosowanie tego rodka zapobiegawczego powinno by zawsze poddane szczeglnej kontroli i rozwaone, czy wobec zaistniaych okolicznoci i konsekwencji dla stanu zdrowia celowe jest utrzymywania aresztu. W tym wypadku taka ocena zasza zbyt pno, bo dopiero po trzech miesicach aresztu sporzdzona zostaa opinia specjalisty tak wic kontrola bya spniona i niestaranna. Trudno bowiem uzna za adekwatn opini lekarza medycy oglnej, skoro wedle innych lekarzy konieczna bya tu wysoko specjalistyczna terapia i wiedza. Jako, i podstaw orzeczenia stay si twierdzenia skarcego, ktrym Rzd nie zaprzeczy, tudzie stwierdzony fakt pogorszenia zdrowia skarcego, naley stwierdzi, i naruszeniem Konwencji byo nieodpowiednie traktowanie p. Wierzbickiego, spowodowane przez brak naleytej starannoci i koniecznego popiechu w ocenie wyjtkowych potrzeb zdrowotnych; ktre stay si powodem pogorszenia jego stanu zdrowia. Podsumowujc, pastwo, aby uchroni si od zarzutu naruszenia wolnoci od tortur, musi nie tylko wykaza, i zapewnio skarcemu jakkolwiek, standardow opiek medyczn, na podstawie jakiegokolwiek rozpoznania; ale e wdroyo odpowiednie, staranne i szybkie rodki zapewniajce faktycznie utrzymanie uwizionego w naleytym zdrowiu. Wtedy i tylko wtedy moliwe jest trzymanie go w areszcie. 3.1.3. Hajo przeciw Polsce (skarga 1127/06) umieszczenie chorego w areszcie tymczasowym nie przekraczajce minimalnego poziomu dolegliwoci Podobna do wczeniej omawianej, ale zakoczona zgoa odmiennym wynikiem, jest sprawa p. Hajoa, byego prokuratora z Krakowa i oskaronego o przestpstwa zwizane z penion sub. Wyrokiem z dnia 2 lutego 2010 roku Trybuna stwierdzi brak naruszenia art.3 EKPCz. 42 Analiza orzeczenia suy bdzie uwypukleniu rnic decydujcych o zaistnieniu lub nie nieludzkiego lub poniajcego traktowania osoby chorej w areszcie. P. Hajo zosta zatrzymany 1 czerwca 2004, za zwolniony we wrzeniu 2005 r. By niezdolny do pracy z powodu cukrzycy, nadcinienia ttniczego i marskoci wtroby, cierpia te na du otyo o podou patologicznym. W opinii lekarskiej uznano, i skarcy mg zosta zatrzymany pod warunkiem do otrzymania staej opieki medycznej. W areszcie chory zwikszy
42 Wyrok z 2 marca 2010 Sprawa Hajo p. Polsce (Skarga no 1127/06)

38

wag ze 131 do 150 kg z powodu niewaciwej diety, cierpia te na dolegliwoci psychiczne depresj spowodowan cukrzyc. Po zwolnieniu zosta przyjty do specjalistycznej kliniki. Aresztowanie przeduano, a wniosku obrony o zwolnienie lub zastpienie agodniejszym rodkiem odrzucano ze wzgldu na due prawdopodobiestwo, i jest sprawc, ponadto mia prbowa nawiza kontakt z osoba podejrzana o bycie jego wsplnikiem i stara si wywiera presj na wiadkw, aby nakoni ich do faszywych zezna tak wic stosowanie owego rodka miao by konieczne do zapewnienia prawidowego przebiegu postpowania. 17 sierpnia 2004 r. uwiziony zosta przebadany przez biegych lekarzy ocenili oni, i jego stan zdrowia nie sprzeciwia si tymczasowemu aresztowaniu, ale potrzebuje staego leczenia, w tym regularnego badania stenia glukozy we krwi, winien te przestrzega odpowiedniej diety. Kolejne badanie przeprowadzono 28 padziernika 2004 - stwierdzono istotne podwyszenie masy ciaa, jak rwnie problemy oddechowe, Lekarze uznali, e moe on by trzymany w areszcie pod warunkiem otrzymywania staej opieki lekarskiej, zalecili te umieszczenie w specjalistycznej klinice celem zbadania problemw z oddechem, na okoo 2 tygodnie w celu uzyskania diagnozy. Badaniom takim zosta poddany 25 i 26 listopada, nie wykazay one adnych patologii ukadu oddechowego. W odpowiedzi na zaalenia adwokata sd stwierdzi, i niewtpliwie uwizienie byo trudne do zniesienia dla p. Hajoa, jednak sama ta okoliczno nie moga uzasadnia jego zwolnienie zwaywszy, gdy tylko obecno znaczcego ryzyko dla ycia lub zdrowia osoby zatrzymanej oznaczaaby to. Jednoczenie sd nakaza przypieszenie postpowania, aby nie przedua niepotrzebnie tymczasowego aresztowania. Nastpne badanie komisyjne odbyo si 24 stycznia 2005 r., stwierdzono wzrost masy ciaa zatrzymanego. 19 sierpnia 2005 r. kolejna kontrola stanu zdrowia wykazaa kolejne zwikszenie otyoci i zalecia hospitalizacj w klinice specjalizujcej si w leczeniu chorb przemiany materii, orzeka i utrzymanie uwizienia wnioskodawcy spowoduje powane zagroenie dla jego zdrowia. Sd uzna te argumenty za suszne i zwolni oskaronego za kaucj. Zdaniem Rzdu nie byo naruszenia art. 3 Konwencji p Hajo by badany i eksperci twierdzili, e stan zdrowia pozwala na zatrzymanie; po uzyskaniu opinii negatywnej zosta on zwolniony. Uznano, e wadze dopeniy obowizku odpowiedniej dbaoci za ochron zdrowia i dobrego samopoczucia aresztanta, za e jako opieki udzielonej mu w wizieniu zostaa uznana za wystarczajc przez ekspertw. Skarcy kwestionowa twierdzenia rzdu, wskazujc na opnienie, z ktrym sd zarzdzi anulowanie jego zatrzymania. Zwrci te uwag na pogorszenie swego stanu po zatrzymaniu.

39

Trybuna zauway po pierwsze, i nie mona wyprowadzi oglnego obowizku zwolnienia lub przeniesienia do cywilnego szpitala winia, nawet jeli cierpi na chorob szczeglnie trudn do wyleczenia. Natomiast konieczne jest poszanowanie jego godnoci, ochrona integralnoci fizycznej i zapewnienie mu leczenia na odpowiednim poziomie, oczywicie z uwzgldnieniem praktycznych wymogw pozbawienia wolnoci. Podobnie jak w sprawie Wierzbicki przeciw Polsce, ETPCz przypomnia trzy elementy konieczne do oceny, czy chory moe by trzymany w areszcie: 1. kondycja zdrowotna winia 2. adekwatno pomocy medycznej i opieki w areszcie 3. celowo utrzymywania aresztu w wietle stanu zdrowia skarcego Analizujc je, sd w Strasburgu ustali, co nastpuje: skarcy cierpia z powodu rnych przewlekych chorb takich jak cukrzyca, nadcinienie ttnicze, marsko wtroby i otyo patologiczna z ich powodu uznano go za niezdolnego do pracy i pozwolono przej n wczeniejsz emerytur. Samo to jednak nie sprzeciwiao si umieszczeniu go w areszcie, skoro taka bya opinia lekarza specjalisty wydana na pocztku uwizienia. Trybuna zauway, e podczas jego zatrzymania trwajcego okoo roku i trzech miesicy, skarcy podlega okresowym badaniom specjalistycznym, za uczestniczcy w nich lekarze stwierdzali, e jego leczenie moe odbywa si w systemie penitencjarnym. P. Hajo zosta uwiziony w zakadzie ze szpitalem wiziennym, gdzie hospitalizowano go w pewnych okresach zatrzymania. Ordynowano rodki, by wyleczy jego dolegliwoci, jednake nastpowa cigy, patologiczny wzrost masy ciaa zatrzymanego. Wzrost w mia miejsce take po uwolnieniu, mimo leczenia na wolnoci. Biorc pod uwag te dane, Trybuna nie mg powiedzie, e ten stan zosta spowodowane wycznie przez zatrzymanie chorego, a odpowiedzialno ponosz tu wadze. W opinii sdziw, niedogodnoci i trudnoci, jakich p. Hajo dozna z powodu pogorszenia si jego stanu zdrowia w odniesieniu do postpu otyoci nie osigny poziomu wystarczajcego, by kwalifikowa si jako nieludzkie czy poniajce traktowanie. Co do celowoci zatrzymania w wietle stanu zdrowia skarcego, ETPCz nie dopatrzy si uchybie, skoro lekarze specjalicie orzekli o monoci znoszenia rodka zapobiegawczego; tak samo stwierdzi wystarczajc staranno w ochronie integralnoci fizycznej uwiezionego. Odnotowano rwnie, i po uzyskaniu negatywnej opinii lekarzy, skarcy zosta zwolniony z aresztu, a opnienie w prowadzeniu postpowania nie byo kluczowe. Oceniajc wszystko, Trybuna nie znalaz dowodw na naruszenie art. 3 EKPCz i tym samym na istnienie aktw okrutnego, nieludzkiego lub poniajcego traktowania.

40

Gdzie zachodzi podstawowa rnica, ktra sprawia, e w jednym przypadku midzynarodowy organ wymiaru sprawiedliwoci uzna Rzeczpospolit Polsk za winn dopuszczenia do aktu nieludzkiego traktowania na jej terytorium i popenionego przez podlege jej suby, a w niniejszej sprawie takowego naruszenia Konwencji o Ochronie Praw Czowieka i Podstawowych Wolnoci si nie dopatrzy? Podstawow rnic jest kwestia starannoci jak ju wspomniano, adne prawo nie obliguje instytucji pastwa do wyleczenia chorego uwizionego ani nawet do zachowania jego stabilnego stanu zdrowia i to te porednio wynika z orzeczenia Trybunau w niniejszej sprawie. P. Hajo zosta przywieziony do aresztu w stanie niezbyt dobrym, ale stabilnym; jego stan pogarsza si istotnie a do momentu w ktrym musia zosta zwolniony z aresztu z powodu zagroenia dla zdrowia. Sam zy stan chorego nie rodzi prawa do dania zwolnienia z aresztu jeeli moliwe jest odpowiednie leczenie w placwce wiziennej, na co wani zgodzia si komisja ekspertw. Wadz wykazay naleyt staranno, czsto ordynujc badania lekarskie przeprowadzane przez specjalistw, ktrzy za kadym razem badali moliwo dalszego przebywania w areszcie i gdy tylko raz wydali opini negatywn, skarcy zosta zwolniony. By te hospitalizowany w miar potrzeby, take badany poza aresztem. Mimo to jego stan zdrowia si pogarsza, ale co znaczce, take po wypuszczeniu. Nie byo widocznie moliwoci, by nawet przy odpowiednio starannej opiece nie komplikoway si problemy zdrowotne aresztanta; chocia wadze dooyy naleytej starannoci i zapewniy skarcemu leczenie na prawidowym poziomie, nie mogo to zahamowa postpu choroby. Nie mona jednake powiedzie, aby stanowio to naruszenia art 3 Konwencji i zamanie zakazu nieludzkiego traktowania, skoro pastwo zapewnio mu waciw opiek medyczn. Jak zaznaczy Europejski Trybuna Praw Czowieka take w sprawie Kupczak przeciwko Polsce (skarga nr 2627/09), osobie pozbawionej wolnoci przez wadze nie przysuguje prawo do opieki lekarskiej przewyszajcej poziom leczenia osb pozostajcych na wolnoci. Nie wchodzc w medyczne szczegy terapii cukrzycy, nawet hospitalizacja poza aresztem nie gwarantuje przezwycienia choroby, adna suba zdrowia nie moe z ca pewnoci stwierdzi, i dany chory zostanie uzdrowiony, e nie wdadz si komplikacje, e dana choroba bdzie rozwija si tak, jak w wikszoci przypadkw, e moliwe bdzie skuteczne leczenie. Pastwo nie byo zobligowane do zapewnienia efektu i z tego efektu (pogorszenia stanu zdrowia p. Hajoa w wyniku rozlicznych chorb) nie moe by rozliczane natomiast, tak jak w sprawie Wenerski przeciw Polsce (skarga nr 48/03), wadze miay obowizek dochowa naleytej starannoci i udzieli odpowiedniej pomocy choremu. Nie mona stwierdzi, aby administracja zawioda w tym

41

zadaniu, gdy skarcy by, jak stwierdzi Trybuna, wystarczajco czsto badany przez lekarzy specjalistw; mimo, i nie zapobiego to pogorszeniu stanu zdrowia, trudno uzna tu win rzdu. Drug rnic jest nie osigniecie odpowiedniego poziomu dolegliwoci, co stworzyoby sytuacj nieludzkiego traktowania. Oczywistym jest, e tymczasowe aresztowanie powoduje pewne niedogodnoci dla poddanej mu osoby, tak dugo jednak, jak nie przekraczaj one pewnego poziomu ostroci, nie ma moliwoci zakwalifikowania ich jako naruszenia konwencyjnego zakazu. Jak wielokrotnie wspomnia ETPCz w swoich rozwaaniach, stopie ten nie jest ustalony, zaley bowiem od okolicznoci sprawy, pci, wieku i stanu zdrowia ofiary. Wobec za takiego ta wydarze, jakie zaistniao w sprawie Hajo przeciw Polsce, sdziowie nie znaleli dowodw na jego przekroczenie. Stwierdzono co prawda, i faktycznie tymczasowe aresztowanie jest dla czowieka chorego ciszym przeyciem ni dla osoby zdrowej; to jednak samo w sobie za mao, by na tej podstawie da zwolnienia uwiezionego, a zgodne z prawem przetrzymywanie uzna za naruszenie zakazu z art. 3 EKPCz; poza zwikszeniem wagi i pobocznymi dolegliwociami p. Hajo nie odczuwa adnych nadzwyczajnych niedogodnoci i blu, nic, co nie byoby naturalnie zwizane z jego chorob. Nie znaleziono adnego potwierdzenia faktu, e umieszczenie w areszcie czy sposb obchodzenia si z nim miayby przyczyni si do wikszego blu ni nieodcznie zwizany z pozbawieniem wolnoci w wietle prawa. Nie mona bowiem, jak zauway Trybuna, uznawa zakazu nieludzkiego traktowania za obligujcy do zwolnienia chorego z aresztu; mimo, i p. Hajo cierpia na wiksze trudnoci ni zdrowi osadzeni przebywajcy w areszcie, to przecie pozbawienie wolnoci jest zawsze zwizane z pewnymi niedogodnociami, za problemem, czy nie stanowi one narusze praw czowieka, czuwali biegli lekarze specjalici, regularnie badajcy skarcego. Pozostaje jeszcze kwestia dugoci stosowania rodka zapobiegawczego. P. Hajo spdzi w areszcie okoo 16 miesicy i nie stwierdzono naruszenia zakazu nieludzkiego traktowania, w przeciwiestwie do sprawy p. Wierzbickiego, ktry by aresztowany przez niecae 4 miesice a mimo tak krtkiego czasu dopatrzono si w jego sprawie uchybie. Prowadzi to do prostego wniosku, e nie ma zwizku midzy czasem pozbawienia wolnoci danej osoby a naruszeniem konwencyjnego zakazu, przynajmniej jeli nie wchodz w gr inne czynniki.

42

3.1.4 Kupczak przeciw Polsce (skarga nr 2627/09) nieludzkie traktowanie przez zlekcewaenie blu aresztowanego. W wyroku z 25 stycznia 2011 roku Europejski trybuna praw Czowieka uzna naruszenie przez Polsk art. 3 Konwencji o Ochronie Praw Czowieka i Podstawowych Wolnoci. 43 Edward Kupczak zosta aresztowany 27 padziernika 2006 a zwolniony 14 maja 2009. Od roku 2000 do dnia 29 padziernika 2006 roku skarcy korzysta ze specjalnej pompy morfinowej, wykonanej dla niego w Niemczech, ktra zastaa wszczepiona do jego organizmu, podajc morfin bezporednio do pynu krgowego. Sd zarzdzajcy aresztowanie stwierdzi, i stan zdrowia p. Kupczaka pozwala na aresztowanie, za pompa morfinowa, z ktrej korzysta, moe funkcjonowa w warunkach aresztu. Jaki czas po aresztowaniu zawarto zbiornika jego pompy morfinowej wyczerpaa si, za w wyniku decyzji kierownictwa aresztu ledczego zostaa ona napeniona roztworem soli w charakterze rodka zastpczego, w celu potrzymania funkcjonowania. Mimo to 24 stycznia 2007 r. sd przeduy aresztowanie i nie odnis si do faktu, e pompa ju nie funkcjonowaa prawidowo od co najmniej czterech miesicy. Tymczasem skarcy cierpia na cigy bl, ale sd nie uzna tego za zagroenie zdrowia i ycia. W areszcie istniay trudnoci w uzyskaniu morfiny potrzebnej dla napenienia pompy; przez okres trzech miesicy pompa skarcego napeniana bya roztworem soli, za aresztowany otrzymywa doustne rodki przeciwblowe, jak sam twierdzi, niewystarczajce. Pompa morfinowa skarcego napeniona zostaa morfin w dniu 25 wrzenia 2007. Ostatecznie pompa w padzierniku 2007 roku przestaa dziaa. Sd musia o tym wiedzie, gdy wydano liczne zawiadczenia lekarskie stwierdzajce nieprawidowe dziaanie urzdzenia i wystpowanie silnego blu u aresztowanego, zosta te o tym bezporednio poinformowany 3 marca 2008 przez Szpital Aresztu ledczego w Krakowie. W pimie Instytutu Medycyny Paliatywnej w Warszawie z 6 lutego 2008 roku zalecono hospitalizacj p. Kupczaka w klinice specjalizujcej si w leczeniu blu oraz sprawdzenia pompy. Jednoczenie Areszt ledczy w Krakowie bezskutecznie poszukiwa szpitala, w ktrym mona by przeprowadzi zabieg wymiany pompy. Odnoszc si do zarzutw strony skarcej Rzd zauway, i p. Kupczak przebywa w sali przystosowanej dla potrzeb osb z problemami zdrowotnymi. Wedle przedstawiciela Rzdu aresztowany uskara si na ble, jednak z drugiej strony odmawia przyjmowania wikszych
43 Wyrok z 25 stycznia 2011 roku Sprawa Kupczak p/ Polsce (Skarga nr 2627/09)

43

dawek rodkw przeciwblowych, natomiast dziaanie pompy skarcego obliczone byo na okres okoo siedmiu lat, std te jej niesprawno stanowia normaln konsekwencj upywu czasu i wyczerpania si baterii. Wedle strony skarcej, personel medyczny w szpitalu aresztu ledczego nie by odpowiednio przeszkolony i nie potrafi ponownie napeni pompy; w efekcie nie zapewniono mu odpowiedniej opieki medycznej Edwardowi Kupczakowi, dopuszczajc do niesprawnoci pompy morfinowej i nie pozwalajc jej wymieni. Trybuna na pocztku rozwaa co meritum przypomnia ustalony pogld, e aby by uznane za nieludzkie czy poniajce, ze traktowanie musi przekroczy minimalny poziom dolegliwoci, jaki nie jest nieodcznie zwizany z dan form prawnie uzasadnionego zatrzymania lub karania; poziom ten za zaley od okolicznoci danej sprawy. Podkreli te, i kady aresztowany musi pozostawa w warunkach odpowiadajcych ludzkiej godnoci, tak, aby jego zdrowie byo chronione. Europejski Trybuna Praw Czowieka zauway, e leczenie choroby p. Kupczaka polega na umierzaniu blu. Pompa suca do tego celu nie dziaaa, a mimo to sdy krajowe w sposb wyrany uznay fakt posiadania takowej przez skarcego za wan podstaw uznania jego stanu za moliwy do pogodzenia z pobytem w areszcie. Wysiki wadz aresztu, aby umoliwi wszczepienie nowego urzdzania, nie doniosy skutku, adnej konkretnej i szybkiej poprawy w sytuacji skarcego wic nie byy odpowiedni reakcj na problem. Co prawda, Trybuna wyranie zaznacza, e aresztowany nie mia prawa do bezpatnego otrzymania pompy, ale powinien w ogle mie moliwo poddania si zabiegowi wymiany aparatu za nie zapewniono mu jej. Co do starannoci sdw, ETPCz uzna za bd nie uzyskanie opinii biegego lekarza, w ktrej dokonano by oceny prawidowoci biecego leczenia blu u p. Kupczaka. Sd jednoczenie zobowizany by wykaza si rzetelnoci w badaniu wnioskw prokuratury o przeduenie tymczasowego aresztowania. W efekcie wadze odpowiedzialne za pobyt skarcego w areszcie tolerujc niesprawno jego pompy morfinowej od chwili aresztowania przez okres dwch i p lat, przy uwzgldnieniu szczeglnego stanu zdrowia skarcego, ktry cierpia na chroniczne ble dziaay uchybiajc obowizkowi zapewnienia skutecznej opieki medycznej. Analizujc dane orzeczenie trzeba odpowiedzie na pytanie czy Trybuna odstpi od pogldu wyraonego w sprawach Wierzbicki p. Polsce i Hajo p. Polsce, e wadze powinny wykaza si jedynie starannoci, a nie efektem w postaci wyleczenia? Takie wraenie mona odnie na pierwszy rzut oka, skoro same poszukiwania szpitala, w ktrym mona by zmieni pomp skarcego, uznano za niewystarczajce, gdy nie przyniosy efektu. W rzeczywistoci,

44

problem wydaje si bardziej skomplikowany. Ot w tej sprawie istnieje sytuacja, w ktrej organy odpowiedzialne za zapewnienie skutecznej opieki medycznej nie wywizay si z cicych na nich obowizkw, oznacza, i nie wykazay one odpowiedniej starannoci. Gdyby minimalny poziom sumiennoci zosta osignity, nie doszoby do naruszenia zakazu nieludzkiego oraz poniajcego traktowania ustanowionego w art. 3 Europejskiej Konwencji Praw Czowieka. W ten sposb okolicznoci okazuj si podobne do sytuacji ze sprawy Wierzbicki przeciw Polsce to wanie brak odpowiedniej starannoci spowodowa naruszenie. Wyranie stwierdzi to Trybuna: Kluczow kwesti pojawiajc si w przedmiotowej sprawie jest to, czy skarcy mia moliwo poddania si zabiegowi wszczepienia mu pompy morfinowej. Gdyby zapewniono tak moliwo to nawet wobec nieskorzystania przez skarcego z niej mona by uzna obowizek wadz za zrealizowany. Bdem byo jednoczesne nie stworzenie monoci wymiany pompy na sprawn (niekoniecznie bezpatnie) i dalsze przeduanie aresztu przez sdy, ktre mimo oczywistej i wielokrotnie sygnalizowanej potrzeby nie uznay za istotne zbadanie sprawnoci pompy i adekwatnoci leczenia blu u aresztowanego. Tak wic naruszenie byo efektem jednoczesnych zaniedba dyrekcji aresztu, ktrego dziaania byy dalece niewystarczajce dla odpowiedniego leczenia blu skarcego i sdw, ktre nie zamwiy opinii biegego,ktra mogaby mie istotne znaczenie przy ocenie adekwatnoci i koniecznoci stosowanego leczenia, jednoczenie przeduajc aresztowanie. 3.1.5. Kaprykowski przeciwko Polsce (skarga nr 23052/05) nieludzkie i poniajce

traktowanie aresztowanego przez nie zapewnienie odpowiedniej opieki medycznej W wyroku z 03 lutego 2009 ETPCz uzna Rzeczpospolit Polsk za winn naruszenia art. 3 Konwencji o Ochronie Praw Czowieka i Podstawowych Wolnoci. 44 W sprawie tej, oprcz braku odpowiedniej opieki medycznej, wany okazuje si aspekt ponienia, jakiego dozna poszkodowany z powodu umieszczenia go w celi ze zdrowymi osadzonymi, ktrzy ignorowali jego napady padaczkowe. Robert Kaprykowski, recydywista penitencjarny, cierpia na rozliczne choroby padaczk, encefalopati poczon z demencj, wrzody odka i syfilis; zosta zaliczony do I grupy inwalidzkiej by cakowicie niezdolny do wykonywania pracy zarobkowej. Zgodnie z opini lekarsk, czyni kilka prb samobjczych, mia zaburzenia osobowoci i problemy psychiczne. W
44 Wyrok z 3 lutego 2009 Sprawa Kaprykowski p. Polsce (Skarga nr 23052/05)

45

zwizku z rnymi sprawami karnymi by kolejno aresztowany w okresach: od 30 maja 1998 r. do 3 sierpnia 2001 ; od 17 wrzenia 2001 do 28 lutego 2002 , od 5 wrzenia 2002 do 28 kwietnia 2003 r. od 5 sierpnia 2003 do 30 listopada 2007.

Cze tego okresu (ktrej ram czasowych nie udao si przed Trybunaem dokadnie ustali) spdzi w Areszcie ledczym w Poznaniu. Skarcy twierdzi, e leczenia i pomoc oferowana mu w czasie jego aresztowania w tym zakadzie byy niewystarczajce ze wzgldu na jego cik padaczk i inne zaburzenia neurologiczne. W opinii z 7 listopada 2000 r. lekarze, ktrzy badali skarcego w przeszoci, zgodzili si, e mgby pozosta w wizieniu, pod warunkiem, e otrzyma specjalistyczne leczenie psychiatryczne na stae. Sam badany mia powiedzie lekarzom, i nie otrzyma koniecznej pomocy lekarskiej w wizieniu, a wsposadzeni z nim w jednej celi winiowie zignorowali jego ataki padaczkowe. 11 lipca 2001 r. eksperci stwierdzili, e zakad karny systemu opieki zdrowotnej nie mg zaoferowa choremu niezbdnego leczenia. Ich zdaniem, aresztowany wymaga operacji mzgu, a dalsze pozostawanie w areszcie zagraao jego zdrowiu i yciu. W efekcie p. Kaprykowski zosta zwolniony 3 sierpnia. W Aresztu ledczym w Gdasku przebywa na oddziale neurologicznym, za tamtejsi lekarze uznali za konieczne nieprzerwan opiek medyczn i nadzr nad pacjentem. Przez wikszo czasu leczono go Gabitrilem, lekiem przeciwpadaczkowym produkowanym w USA (przepisanym mu w przeszoci przez lekarza spoza aresztu), w placwce poznaskiej za dawano mu leki generyczne. By badany przez lekarzy oglnych i neurologw. Jak skarcy sam stwierdzi, w Areszcie ledczym w Poznaniu zamknito go na oddziale generalnym z osadzonymi, ktrzy ignorowali jego napady padaczkowe, by upokorzony wobec nich. Wedle jego sw, dyrekcja miaa odmwi mu moliwoci przyjmowania Gabitrilu; mimo i bya w peni wiadoma jego sytuacji zdrowotnej. Rzd argumentowa, e skarcy otrzyma odpowiedni opiek lekarsk, mia by zdolny do wykonywania rutynowych czynnoci dnia codziennego bez korzystania z pomocy osb trzecich i przebywa w celi z osobami, ktre mogy mu udzieli pomocy w razie ataku epileptycznego. Odnoszc si do meritum sprawy, Trybuna przede wszystkim zwrci uwag na opinie lekarzy, ktre ju w 2001 roku, stwierdziwszy ciki stan zdrowia skarcego wyranie zalecay mu specjalistyczne leczenie, wcznie z operacj mzgu, tudzie stay nadzr lekarza brak takowego musia oznacza powanie zagroenie dla zdrowia. ETPCz zauway, i skarcy przez wikszo

46

trwajcego cztery lata aresztowania przebywa w oddziaach przeznaczonych dla zdrowych pozbawiono go odpowiedniej opieki. Tylko dwa razy przewieziono go do Zakadu Opieki Zdrowotnej przy Areszcie ledczym w Gdasku, mimo powanego stanu. W tym czasie, chocia mg wykonywa podstawowe czynnoci ycia codziennego, to jednak nie by w stanie sam podejmowa decyzji ani dziaa w sposb zorganizowany. Wielokrotnie przewoono go na dalekie dystanse, co musiao rujnujco dziaa na jego sab psychik. Naraono go na powany dyskomfort, gdy nikt nie mg mu udzieli profesjonalnej pomocy medycznej; stanu tego nie mogy poprawi nastpcze badania lekarzy poznaskich medycyny oglnej. Sdziowie Trybunau za uderzajce uznali stanowisko strony rzdowej, zrzucajce na wspwiniw bezporedni opiek nad aresztantem. W efekcie takiego postpowania musia stale czu, e jego zdrowie jest zagroone, a nikt nie bdzie w stanie szybko udzieli mu adekwatnej pomocy. Jego czste napady sytuoway go w pozycji niszoci wobec innych winiw by wobec nich upokorzony, zachwiano jego poczuciem godnoci. Rzd nie zakwestionowa twierdzenia p. Kaprykowskiego, i zmiana oryginalnego leku na jego krajowy odpowiednik spowodowaa czstsze ataki padaczki. Co do odpowiedniego poziomu leczenia skarcego, Trybuna przypomnia, e: Konwencja nie gwarantuje prawa do otrzymywania pomocy lekarskiej, ktra przewyszaaby standardowy poziom leczenia dostpny dla ogu spoeczestwa .45 Jednak w tym przypadku zaistnia, brak odpowiedniej opieki lekarskiej, czyli podawanie w poznaskim Areszcie ledczym takich lekw, ktre zamiast utrzymywa aresztanta w dobrym zdrowiu, spowodoway zwikszenie czstoci napadw padaczkowych, razem z pooeniem zalenoci oraz niszoci wzgldem jego zdrowych wsptowarzyszy z celi spowodowao naruszenie jego godnoci i pogwacenie art. 3 Konwencji. Analizujc orzeczenie naley przypomnie, i aresztowany ma dokadnie takie samo prawo do opieki zdrowotnej, jak kady inny obywatel, wynikajce z Konstytucji i ustaw szczeglnych. Nie ma moliwoci traktowania go jako pacjenta drugiej kategorii46 Tak wic brak udostpnienia mu odpowiedniej opieki jest takim samym naruszeniem jak opuszczenie w tej sytuacji obywatela na wolnoci. Co najmniej takim samym naruszeniem. W orzeczeniu ETPCz wyranie podkreli, i skarcy zdany by wycznie na opiek zdrowotn udzielan przez wadze wizienne nie mg sam wybra innego leczenia. Jak kady, komu odebrano wolno w imieniu prawa, pozostawa on pod cakowit kontrol pastwa i to ono byo
45 ETPCz powoa si przy tym na decyzj w sprawie Nitecki p. Polsce Nr 56653/01, z dnia 21 marca 2002 46 Monika Zalewska, "Komentarz do dokumentu: Kaprykowski (Orzeczenia)" http://www.prawaczlowieka.edu.pl/index.phpdzial=komentarze&komentarz=bf9e9998a83a0659666e3e32cd4c051f 0a82aa46-c0

47

jedynym podmiotem odpowiedzialnym za jego stan. Godno ludzka jest, przyrodzon i niezbywaln wartoci, przysugujc kademu czowiekowi. Stanowi te podstaw wszelkich praw czowieka, zarwno zawartych w regulacjach krajowych (wyraona art 30 Konstytucji RP), jak i midzynarodowych (wyraona najwczeniej w Powszechnej Deklaracji Praw Czowieka). Nie mona jej pozbawi, ale mona naruszy na przykad kac choremu na trzy rne, powane schorzenia aresztantowi cakowicie polega jedynie na pomocy wsposadzonych, ktrzy nie mieli przecie ani szczeglnego obowizku ani powodu, by zajmowa si skarcym podczas jego napadu. Wrcz przeciwnie, wedle zezna skarcego kompletnie ignorowali oni jego ataki, co powodowao jego upokorzenie przynajmniej we wasnych oczach. Wreszcie ordynowanie aresztowanemu generycznych, mao skutecznych lekw wskazuje na niewielk dbao dyrekcji o jego rzeczywiste potrzeby, powicone na korzy oszczdnoci budetowych. Nie miao znaczenia dla wadz, e tasze odpowiedniki Gabitrilu dziaaj gorzej ni oryginalny lek, a tasza terapia powodujc zwikszone cierpienie leczonej osoby; mona powiedzie, e czowiek zszed tutaj na drugi plan, ustpujc dziaaniu najprawdopodobniej z pobudek ekonomicznych. Nie mona uzna za podan sytuacji, w ktrej czowiek i przysugujce mu prawa staj si jedynie dodatkiem do dziaania instytucji pastwowej, zamiast jej celem. Personel medyczny i dyrekcja aresztu, wykazujc brak zainteresowania faktycznym stanem osoby poddanej ich kurateli, zrzucajc obowizek udzielenia mu pomocy na wsposadzonych, nie zapewniajc wystarczajco czstych bada przez specjalistw i nie umieszczajc Roberta Kaprykowskiego pod sta opiek, jakiej wymaga, zredukoway faktyczn ochron jego zdrowia do poziomu iluzorycznego; jedynie pozornie i na papierze dobrostan winia by odpowiednio zabezpieczony; podczas gdy w rzeczywistoci poddany by on staemu fizycznemu cierpieniu i zwizanemu z nim psychicznemu upokorzeniu. Z ca wiec pewnoci wadze nie dochoway w jego sprawie odpowiedniej, wymaganej starannoci, a naruszenie zakazu tortur spowodowao ich zaniedbanie. 3.2 Wyrok Trybunau Konstytucyjnego z dnia 26 maja 2008 r. Dla kwestii przeludnienia w polskich aresztach i zakadach karnych za najistotniejszy mona uzna wyrok Trybunau Konstytucyjnego z dnia 26 maja 2008 r. (sygn. akt SK 25/07) w sprawie zgodnoci art. 248 1 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny wykonawczy (Dz. U. Nr 90,

48

poz. 557, ze zm.) z Konstytucj Rzeczypospolitej Polskiej. W jego efekcie 248 1 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny wykonawczy (Dz. U. Nr 90, poz. 557, ze zm.) zosta uznany za niezgodny z art. 40, art. 41 ust. 4 i art. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej . Przepis ten dawa moliwo umieszczenia pozbawionego wolnoci w celi nie speniajcej normy 3 m2 powierzchni na osob w szczeglnie uzasadnionych wypadkach. Omawiajc skarony przepis, Trybuna przede wszystkim zauway, i w zaoeniu stanowio od odstpstwo od zasady z art. 110 2 k.k.w. , ktrego zastosowanie byo dopuszczalne tylko wyjtkowo, gdy zasad jest dawanie osadzonym powierzchni co najmniej 3 m2 na jednego, co i tak byo w owym czasie jedn z najniszych norm w Europie. Trybuna zwrci uwag na znaczne przeludnienie zakadw karnych w Polsce, cho zaznaczy, e jest jedynie sdem prawa i za przedmiot postpowania nie mona uzna sytuacji faktycznej sytuacji w wiziennictwie. Jednake przeludnienie jednostek penitencjarnych stanowio w jego ocenie powany problem, uniemoliwiajcy prawidowe wykonanie resocjalizacyjnych celw kary pozbawienia wolnoci. Stwierdzi, i przeludnienie patologizuje spoeczno osadzonych, prowadzc do buntw i wzajemnej agresji, powoduje rwnie naruszenie dbr osobistych skazanego . 47 Przypomnia, i Polska jest zwizana zakazem tortur i nieludzkiego lub poniajcego traktowania, zawartym w wielu midzynarodowych aktach prawnych dotyczcych praw czowieka, jak choby Midzynarodowym Pakcie Praw Osobistych i Politycznych, Konwencji o ochronie praw czowieka i podstawowych wolnoci, Konwencji w sprawie zakazu stosowania tortur oraz innego okrutnego, nieludzkiego lub poniajcego traktowania albo karania czy Europejskiej konwencji o zapobieganiu torturom oraz nieludzkiemu lub poniajcemu traktowaniu albo karaniu. Sdziowie stwierdzili, i ju samo zamknicie w zbyt maej celi mona uzna za niehumanitarne traktowanie; za wobec dodatkowych dolegliwoci nawet za tortur, zaley to od oceny kadego przypadku indywidualnie. Polski Trybuna Konstytucyjny odwoa si przy tym do orzecznictwa Europejskiego Trybunau Praw Czowieka w Strasburgu i jego rozumienia naruszenia rt. 3 Europejskiej Konwencji Praw Czowieka, zgodnie z ktrym zaistnienie przesanki nieludzkiego traktowania statuuje nie tylko sam may metra, ale take m.in. ze warunki sanitarne, brak higieny i prywatnoci, brak odpowiedniej iloci ek, haas, niedostateczne owietlenie, za wentylacja, osadzenie z palcymi, ze leczenie. Trybuna Konstytucyjny uzna co prawda ogln moliwo osadzenia pozbawionych wolnoci w celach mniejszych od wymaganych, zawarowawszy wszake konieczno szczegowego okrelenia zasad takiego umieszczenia, maksymalnego czasu takowego i przerwy
47 TK przytoczy tu wyrok Sdu Najwyszego z 28 lutego 2007 r. (sygn. akt V CSK 431/06, Biuletyn SN 2007/6/15 )

49

pomidzy kolejnymi okresami umieszczenia w takiej celi; i to tylko w wypadku, gdy zaistnieje faktycznie nadzwyczajna sytuacja. W ocenianym przypadku za powszechna interpretacja przepisw przez organy stosujce prawo doprowadzia do stanu, w ktrym regulacja w zaoeniu wyjtkowa i, by moe, tymczasowa, staa si regu i remedium na problem nielegalnego utrzymywania stanu przeludnienia w jednostkach penitencjarnych. Zdaniem Trybunau, przepis ten stanowi naruszenie zasad przyzwoitej legislacji, gdy jego niejasno ujawniaa brak rzeczywistej troski ustawodawcy o prawa osb poddanych regulacji. Trybuna podkreli, i prawo do traktowania humanitarnego, wyraone w art. 40 i 41 Konstytucji, nie podlega adnym ograniczeniom i ma charakter absolutny. 3.3 Podsumowanie Jak wynika z przedstawionych orzecze Europejskiego Trybunau Praw Czowieka, zdarzaj si przypadki niehumanitarnego traktowania osb skazanych i aresztowanych w polskich jednostkach penitencjarnych. Najistotniejszym wnioskiem, jaki wypywa z tych orzecze, jest nakaz dla pastwa polskiego kadorazowego dooenia naleytej starannoci w celu zapobiegania torturom, jeeli przyj za cel zmniejszenie liczby narusze i lepszego wypeniania postanowie EKPCz. Podobny wniosek wypywa z omawianego orzeczenia polskiego Trybunau Konstytucyjnego za powstanie masowych narusze art. 40 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej uznano brak odpowiednich, skutecznych dziaa na rzecz zapewnienia wszystkim osadzonym odpowiedniego miejsca w celach i poza nimi; wtrna bya legalizacja takiego stanu za pomoc niekonstytucyjnych przepisw. I cho wadze dziaay bez intencji naruszania wolnoci od nieludzkiego traktowania osadzonych, to na nich spoczywa odpowiedzialno za zaistnia sytuacj. Europejski Trybuna Praw Czowieka uzna pastwo polskie za winne narusze artykuu 3 Konwencji o ochronie praw czowieka i podstawowych wolnoci. W sprawie Iwaczuk przeciw Polsce (skarga nr 25196/94), miao miejsce poniajce traktowanie podczas rewizji osobistej - jego ofiara zostaa upokorzona, przynajmniej we wasnych oczach, przez zastosowanie zbdnej kontroli osobistej jako szykany przez funkcjonariuszy Suby Wiziennej. Trybuna zauway, i aresztowany jest w gorszej sytuacji ni osoba pozostajca na wolnoci i powinien by tym troskliwiej chroniony przed naduyciami w kocu znajduje si pod cakowit kontrol pastwa. Tymczasem pastwo polskie wykazao niech do bezstronnego wyjanienia sprawy. Orzeczenie w sprawie Wierzbicki przeciw Polsce (skarga nr 48/03) dotyczyo nieludzkiego traktowania przez

50

poddanie osoby tymczasowemu aresztowaniu mimo zego stanu zdrowia ; Trybuna uzna za bd nieprzeprowadzanie odpowiednio szybko waciwych, specjalistycznych bada stanu zdrowia, co spowodowao przekroczenie minimalnego poziomu dolegliwoci koniecznego dla naruszenia Konwencji. Konieczna bya rozwana kontrola celowoci stosowania rodka zapobiegawczego, co zostao zaniedbane przez sd. Dla kontrastu w wyroku w sprawie Hajo przeciw Polsce (skarga 1127/06) ETPCz nie stwierdzi zaistnienia przypadku nieludzkiego traktowania, gdy wadze dooyy naleytej starannoci w badaniu i leczeniu osadzonego, a jego zdrowie pogarszao si take po wyjciu na wolno i niezalenie od pobytu w areszcie. Stosunkowo niedawne orzeczenie w sprawie Kupczak przeciw Polsce (skarga nr 2627/09) uwiadomio, e nieludzkie traktowanie moe by wynikiem zlekcewaenie blu aresztowanego. Sd rozpatrujcy wnioski o przeduenie ie tymczasowego aresztowania kompletnie zignorowa fakt niemonoci leczenia blu osadzonego, za administracja jednostki penitencjarnej nie potrafia zapewni mu ani nawet umoliwi operacji koniecznej do zachowania zdrowia. Sd orzekajcy o wniosku zadowoli si informacj z dokumentw, e aresztowany posiada urzdzenie do leczenia jego blu, nie odnoszc si do faktu, i ono nie dziaao; niehumanitarne w efekcie traktowanie spowodowao jednoczesne nieleczenie skarcego i nie wypuszczenie go na wolno. Sprawa Kaprykowski przeciwko Polsce (skarga nr 23052/05) brak odpowiedniego leczenia czy si z ponieniem, gdy aresztantowi z powodw ekonomicznych nie podawano waciwych lekw a opiek nad nim powierzono niewyszkolonym wsposadzonym. Te przypadki mona uzna za reprezentatywne co do zego traktowania tymczasowo aresztowanych w Polsce; pokazuj one, po pierwsze, zaleno przekroczenia stopnia dolegliwoci koniecznego do uznania przez Trybuna naruszenia Konwencji przede wszystkim od decyzji sdw jak w sprawie Kupczak przeciw Polsce, gdzie administracja zakadu co prawda staraa si znale moliwo operacji, jednak w chwili, gdy dziaania owe zakoczyy si fiaskiem, sd winien wzi to pod uwag przy rozpatrywaniu wnioskw o przeduenie tymczasowego aresztowania. Tymczasem, jak wynika choby z innych orzecze ETPCz, ten rodek zapobiegawczy by czsto przeduany niejako automatycznie, bez gruntownej refleksji co do jego faktycznej niezbdnoci. Po drugie, wynika z nich, e polskie wadze czsto nie dochowyway naleytej starannoci, choby w zapewnieniu waciwej opieki medycznej, czego efektem byo pogarszanie stanu zdrowia pozbawionych wolnoci pacjentw; zdarzao si, i do aresztu przyjmowano skazanych, ktrzy w ogle nie powinni si tam znale ze wzgldu na zagroenie dla zdrowia i ycia. Po trzecie, przypadek skargi Iwaczuk przeciw Polsce zwrci uwag na konieczno lepszego wyszkolenia

51

stranikw wiziennych w kwestii praw czowieka, gdy by to ewidentny przypadek samowolnego naruszenia godnoci osoby aresztowanej. Jak wiec wida, stwierdzone na podstawie midzynarodowego prawa naruszenia wolnoci od tortur pokazuj nieprzestrzeganie konstytucyjnych i konwencyjnych przepisw chronicych prawa czowieka. Ujawnione w orzecznictwie polskim, jak rwnie europejskim bdy i wypaczenia systemu penitencjarnego, tudzie niewaciwe postpowanie funkcjonariuszy, nie zostay prawidowo rozpoznane przez system skarg do administracji ani przez sdy. Konieczne w takim razie staje si sprawdzenie, czy wnioski i zalecenia wynikajce ze stwierdzonych narusze miay waciwy efekt to jest, czy zgodnie z artykuem 2 KPT podjto skuteczne rodki ustawodawcze, administracyjne, i sdowe w celu zapobieenia dalszemu niehumanitarnemu traktowaniu. Temu celowi suy bdzie kolejny rozdzia. 4. PRAKTYKA Tyle wzgldem prawa i orzecznictwa. Naley jednak zada pytanie co rzeczywicie oznacza zrealizowanie norm zawartych w konwencjach midzynarodowych zakazujcych Polsce tortur? Nie trzeba siga do literatury naukowej, aby odpowiedzie na to pytanie na podstawie wskaza zdrowego rozsdku normy bd w peni zrealizowane wtedy, gdy nie bdzie w Polsce tortur ani nieludzkiego traktowania. Polskie wadze byy i s nadal zobowizane do przestrzegania zakazu tortur i podjcia skutecznych rodkw w celu zlikwidowania ich przejaww, musz wiec pod wpywem owych norm modyfikowa swoje dziaania i efektywnie zwalcza odstpstwa od norm na poddanym polskiej jurysdykcji terenie. 48 Skoro wic orzecznictwo Europejskiego Trybunau Praw Czowieka wykazao nierealizowanie wspomnianych norm, konieczna okazuje ewaluacja i wprowadzenie poprawek do systemu. Konieczne jest sprawdzenie, w jakim stopniu orzecznictwo wpyno na praktyk dziaania jednostek penitencjarnych wobec aresztowanych, tudzie czy istniej inne jeszcze, ni stwierdzone w orzecznictwie, naruszenia. Aby omwi skal stosowania w Polsce tortur i nieludzkiego traktowania naley przedstawi pokrtce stwierdzenia odpowiednich raportw zajmujcych si to problematyk, zarwno na podstawie konwencji midzynarodowych, jak i dziaalnoci organizacji pozarzdowych.

48 Sawomira Wronkowska, Zbigniew Ziembiski, Zarys teorii prawa, wyd. Ars boni et aequi, Pozna 2001. s.197

52

4.1 Raporty z wizytacji Rzecznika Praw Obywatelskich jako Krajowego Mechanizmu Prewencji Po pierwsze, omwi naley raporty Rzecznika Praw Obywatelskich przez ratyfikacj Protokou Fakultatywnego do KPT Polska zobowizaa si do stworzenia Krajowego Mechanizmu Prewencji, funkcjonalnie niezalenego od innych organw pastwa. Jego podstawowym uprawnieniem jest wizytowanie miejsc zatrzyma czyli aresztw ledczych, zakadw karnych, schronisk dla nieletnich, zakadw poprawczych, pomieszcze dla osb zatrzymanych jednostek organizacyjnych Policji, policyjnych izb dziecka, modzieowych orodkw wychowawczych i socjoterapii, pomieszcze dla osb zatrzymanych przy placwkach Stray Granicznej, aresztw w celu wydalenia, orodkw strzeone dla cudzoziemcw, wojskowych miejsc zatrzyma i szpitali psychiatrycznych.49 Celem KMP jest zapobieganie torturom i nieludzkiemu traktowaniu dokonuje tego przez wizytacje, przedstawianie rekomendacji odpowiednim wadzom i opiniowanie przepisw prawa. Zgodnie z Protokoem, KMP ma dostp do wszystkich informacji dotyczcych liczby osb pozbawionych wolnoci i i ich traktowania. W ramach KMP osoby sam Rzecznik lub osoby przeze delegowane mog wchodzi do zakadw bdcych miejscami uwizienia, odbywa rozmowy bez wiadkw z uwizionymi i innymi wskazanymi przez siebie osobami. Wizytacje RPO w ramach KMP maj charakter prewencyjny, s niezapowiedziane, polegaj na ogldzinach pomieszcze, wywiadach z zatrzymanymi i analizie dokumentacji. 50 Protok fakultatywny do Midzynarodowego Paktu praw Obywatelskich i Politycznych przyjty zosta przez Polsk 8 lipca 2005 r., wszed on w ycie 22 czerwca 2006 r. Pismem z dnia 18 stycznia 2008 r. Minister Sprawiedliwoci, na podstawie uchway Rady Ministrw Nr 144/2005 z dnia 25 maja 2005 r. powierzy oficjalnie Rzecznikowi Praw Obywatelskich penienie funkcji Krajowego Mechanizmu Prewencji. Ju w 2006 roku, przy okazji sprawozdania z dziaalnoci za 2005 rok, Rzecznik Praw Obywatelskich (wtedy jeszcze funkcj t peni dr Janusz Kochanowski) uzna za konieczne przyjcie zmian prowadzcych do likwidacji przeludnienia w zakadach karnych i aresztach.
51

Nastpnie, w pimie do Ministra Sprawiedliwoci z 20.02.2007 r., zatytuowanym Instytucja tymczasowego aresztowania - stosowanie i wykonywanie w ocenie Rzecznika Praw Obywatelskich poinformowa ministra o skargach osb tymczasowo aresztowanych na
49 Informacje oglne o Krajowym Mechanizmie Prewencji http://www.brpo.gov.pl/index.php?md=8667&s=1 50 ibidem 51 Informacja Rzecznika Praw Obywatelskich o dziaalnoci w 2005 r. z uwagami o stanie przestrzegania wolnoci i praw czowieka i obywatela" z 24 sierpnia 2006 r.

53

przeludnienie w celach. Twierdziy one, i czuj si ponione i nieludzko traktowane, a brak wystarczajcej do ycia powierzchni skutkuje trudnociami w utrzymaniu higieny osobistej, zaatwianiu potrzeb fizjologicznych, poruszaniu si i spoywaniu posikw; aresztanci zmuszeni mieli by do spania na materacach zamiast na kach i do przebywania w jednej celi z osobami palcymi, nawet gdy sami nie palili. Szczeglnie uciliwe miao to by w celach mieszkalnych o powierzchni do 6 do 7 m2. Jednoczenie Rzecznik stwierdzi, i pomimo przeludnienia w aresztach utrzymuje si spokojna atmosfera i porzdek. W pimie Rzecznik wskaza ministrowi spraw Marii S., aresztowanej 2 tygodnie przed planowanym terminem porodu, nastpnie konwojowanej w porze nocnej, ktrej nie zapewniono rwnie koniecznych bada lekarskich. W ostatnim tygodniu przed porodem zapada decyzja o jej przesuchaniu, nie odstpiono od niej mimo porodu w toku. Odizolowano j cakowicie od rodziny, nie pozwolono nawet na spotkanie z przedstawicielem Rzecznika Praw Obywatelskich; ktry caoksztat podobnego postpowania uzna za nieludzkie, okrutne i niehumanitarne traktowanie. W pimie wyraona jest obawa, e takie przypadki mogy zdarza si czciej, albowiem mimo wyranych przepisw rozporzdzenia Ministra Sprawiedliwoci z dnia 13.01.2004 r. w sprawie czynnoci administracyjnych zwizanych z wykonywaniem tymczasowego aresztowania , przyjcia kobiet od 28 tygodnia ciy na oddzia ginekologiczno-pooniczy Szpitala przy Zakadzie Karnym Nr 1 w Grudzidzu nie miao charakteru wyjtkowego, tylko byo czst praktyk. 52 Stao si to bezporedni przyczyn wystpienia Rzecznika Praw Obywatelskich z pismem z 19.02.2007 r. do Ministra Sprawiedliwoci, w ktrym prosi o zbadanie okolicznoci przyjmowania tymczasowo aresztowanych i skazanych kobiet po 28 tygodniu ciy.53 Pierwszy raport z wizytacji w ramach Krajowego Mechanizmu Prewencji dotyczy 2007 roku. Kontrolowano trzy Areszty ledcze: w Giycku, w Elblgu i w Czstochowie. Podczas wizytacji sprawdzano nastpujce aspekty pozbawienia wolnoci w aresztach: liczb miejsc, warunki bytowe, wyywienie, kontakty z najbliszymi, opiek medyczn, traktowanie osb pozbawionych wolnoci, nagradzanie i karanie, stosowanie rodkw przymusu bezporedniego, zatrudnienie, dziaalno kulturalno-owiatow i sportow, posugi religijne, bezpieczestwo osobiste i przygotowanie do ycia po zwolnieniu. Skupiajc si na tych aspektach detencji, ktre mog stanowi lub sygnalizowa problem tortur lub nieludzkiego traktowania osadzonych, mona streci raport nastpujco: prawa osb pozbawionych wolnoci generalnie byy przestrzegane, a
52 Instytucja tymczasowego aresztowania - stosowanie i wykonywanie w ocenie Rzecznika Praw Obywatelskich z 20 lutego 2007 r. 53 Wystpienie do Ministra Sprawiedliwoci w sprawie nie osadzania w aresztach kobiet od 28 tygodnia ciy z 19 lutego 2007 r.

54

oni sami traktowani przez funkcjonariuszy i pracownikw w sposb praworzdny 54. Jednake w 2006 r. w areszcie utrzymywao si przeludnienie, rednio zajto 126% miejsc. Warunki mieszkalne, wanie z powodu przeludnienia, uznano za do trudne, chocia wyposaenie cel nie budzio wikszych zastrzee, z wyjtkiem ich niedostatecznej czystoci. Wyywienie uznano za wystarczajce, cho monotonne, podobnie odpowiednie byy warunki dokonywania widze. Za dobr uznano opiek zdrowotn i dostpno lekw. Nie stwierdzono skarg na ze ani niesprawiedliwe traktowanie. Przymus bezporedni stosowano rzadko, jedyny przypadek umieszczenia w celi zabezpieczajcej uzasadniony by prb samobjcz, przeprowadzono te badania lekarskie. Zatrudnienie tymczasowo aresztowanych byo minimalne, istnia podstawowa dziaalno kulturalno-owiatowa (zachowano wietlic mimo przeludnienia). W areszcie dziaali kapani katoliccy, zielonowitkowi i wiadkowie Jehowy. Osadzeni nie obawiali si o swoje bezpieczestwo, okoo 20% uczestniczyo w podkulturze wiziennej. We wnioskach z wizytacji podkrelono konieczno dostosowania Karty Praw Pacjenta do sytuacji pacjenta pozbawionego wolnoci, zapoznanie osadzonych z obowizujcymi aktami prawnymi, przebudowa kcikw sanitarnych (aby zapewni moliwo niekrpujcego z nich korzystania) i mobilizowanie przebywajcych w celach do utrzymania wikszej czystoci pomieszcz. Nie stwierdzono przypadkw ani warunkw, ktre mogyby stanowi tortury albo nieludzkie traktowanie. W nastpnej kolejnoci sprawdzono Areszt ledczy w Giycku. W marcu 2007 roku istniao w nim przeludnienie, zajto 118% objtoci zakadu. Przeludnienie od 100% do 125% utrzymywao si do daty wizytacji od pocztku 2000 r. Nie byo zastrzee co do wyywienia. Skazanych nieodpatnie zatrudniono do pracy na rzecz organw administracji publicznej. Nie zanotowano naduy rodkw przymusu bezporedniego, jedyne dwa przypadki zamknicia w celi zabezpieczajcej trway krtko, dokonano przy ich okazji te niezbdnych bada lekarskich. Warunki bytowe przebywajcy w areszcie okrelili jako znone, wyywienie jako dobre. Nie byo wikszych zastrzee co do widze, najpowaniejszy zarzut wobec opieki zdrowotnej to: wszystko leczy si rodkami przeciwblowymi" . Tak samo osadzeni twierdzili, e s dobrze traktowani przez funkcjonariuszy i pracownikw SW. Nie stwierdzono naduy kar dyscyplinarnych. Osadzeni pozytywnie ocenili dziaalnoci kulturalno-owiatow, nie czuli zagroenia bezpieczestwa osobistego. W efekcie uznano, i w Areszcie ledczym w Elblgu s przestrzegane prawa osb aresztowanych, cho i tutaj uznano za konieczne zapoznanie osadzonych z aktami prawnymi, dotyczcymi ich sytuacji. Najistotniejszym problemem pozostawao przeludnienie zmusio to do
54 Raport z dziaalnoci biura Rzecznika Praw Obywatelskich w 2007 roku w zakresie ochrony przed torturami oraz innymi formami okrutnego, nieludzkiego lub poniajcego traktowania albo karania

55

przerobienia na cele wietlicy tudzie, co gorsza, izby chorych, co w oczywisty utrudnia udzielanie wiadcze medycznych. Jednoczenie Dyrektor Generalny SW uzna za zbdne opracowanie Karty Praw Pacjenta osoby pozbawionej wolnoci. Wizytowano rwnie Areszt ledczy w Czstochowie, gdzie na 238 miejsc zajto 290 co oznaczao przeludnienie na poziomie 118%. Zwrcono uwag na wilgo i niezabudowanie kcikw sanitarnych. Osadzeni rnili si w ocenie wyywienia, zgosili skargi na zbyt rzadki dostp do lekarza (jeden dzie w tygodniu). W Areszcie notowano wielokrotne samouszkodzenia i prby samobjcze. 16 razy w cigu 2007 roku wymierzono kar zamknicia w celi izolacyjnej. Przepytani przez Rzecznika nie alili si na ze traktowanie. W podkulturze wiziennej uczestniczyo ok 20% osadzonych. Z powodu przeludnienia zlikwidowano wietlic. W areszcie bya kaplica, gdzie msze odprawiali kapani katolicki i prawosawny. Jeden z osadzonych skary si na uniemoliwienie mu uczestnictwa w naboestwie. W 2006 wiele razu stosowano rodki przymusu bezporedniego, w tym cel zabezpieczajc (8 razy), dokumentacja ich dotyczca bya prowadzona waciwie. W 2007 do czasu wizyty przedstawicieli Rzecznika zamknito w celi 1 raz. W efekcie kontroli stwierdzono, i w zakadzie przestrzegano praw osb pozbawionych wolnoci. Jednoczenie polecono dokonanie niezbdnych remontw. Definiujc pojcie tortur, autor raportu uzna ich okrelenie z art. KPT, uszczegowione przez wyrok Europejskiego Trybunau Praw Czowieka wedle ktrego, aby mogo by okrelone jako tortury, dziaanie powinno by celowe, nieludzkie i powodujce bardzo powane oraz okrutne cierpienie55. Podsumowujc raport za 2007 rok, Rzecznik Praw obywatelskich stwierdzi, i w Polsce nie odnotowuje si przypadkw tortur. Natomiast znalaz naduycia wadzy wobec osb pozbawionych wolnoci, ktre mona zakwalifikowa jako nieludzkie lub okrutne traktowanie lub karanie, definiujc to pojecie zgodnie z orzecznictwem ETPCz, jako trwajce godziny bez przerwy, ktrego efektem s urazy powane urazy psychiczne lub fizyczne: za traktowanie poniajce ma powodowa u ofiar uczucie strachu, cierpienia i upokorzenia w stopniu bdcym w stanie je poniy . Musi ono rwnie przekracza poziom dolegliwoci nieodcznie zwizanych z pozbawieniem wolnoci.56 Najistotniejszy problem w 2006 i 2007 roku stanowio przeludnienie w zakadach karnych i aresztach, ju podczas pisania raportu spodziewano si wyroku Trybunau Konstytucyjnego w tej sprawie. W 2008 roku Rzecznik Prawo Obywatelskich przeprowadzi wizytacj trzynastu zakadw

55 Wyrok z dnia 18 grudnia 1996 r. ETPC, 21987/1993. 56 Wyrok z dnia 4 lutego 2003 r. ETPC, 50901/1999.

56

karnych i pitnastu aresztw ledczych57. Ponownie nie stwierdzi zaistnienia tortur, dostrzegajc jednoczenie problem nieludzkiego traktowania osb pozbawionych wolnoci w rnych miejscach zatrzyma, zwaszcza zjawisko przeludnienia zasuyo na negatywn ocen, jako nie dajce si pogodzi z poszanowaniem godnoci czowieka i mogce prowadzi do narusze wolnoci od nieludzkiego traktowania. Na szczegln uwag zasuyo stosowanie przymusu bezporedniego, cho zalecenie ich weryfikacji i monitoringu odnosio si przede wszystkim do instytucji, gdzie przetrzymani byli nieletni. Co do jednostek penitencjarnych, w ktrych osadzano dorosych, najwicej skarg podczas wizytacji zebrano na warunki bytowe niedostateczne owietlenie cel, brak ciepej wody, brak moliwoci otworzenia okien, niezabudowane kciki sanitarne, umieszczanie osb niepenosprawnych w celach do tego nieprzystosowanych (jak w Areszcie ledczym w Poznaniu). Zwaszcza t ostatni grup naraono na nieludzkie traktowanie mogo do niego dochodzi, gdy wobec braku wind nie mogli oni korzysta z zaj kulturalno-owiatowych czy spacerw. Za szczeglnie uciliwy wanie dla tej czci osadzonych uznano brak ciepej wody w celach. Czsto budynki, w ktrych mieszcz si zakady, pochodz z pocztkw XX, a nawet XIX wieku, trudno je uzna za przystosowane dla celw nowoczesnego wiziennictwa. W zwizku z przeludnieniem czst praktyk byo umieszczanie aresztowanych zdrowych w izbach chorych. Najwiksze przeludnienie zanotowano w Areszcie ledczym w Warszawie-Suewcu 126%. Rzecznik stwierdzi, i utrzymujce si nadmiarowe zaludnienie powoduje wzrost napi i konfliktw wrd osadzonych, ksztatuje te nieodpowiedni atmosfer jednostek. Pojawiy si zarzuty niewaciwego traktowania przez stranikw wiziennych sowne zniewaanie, naruszenia nietykalnoci i pobicia. Mimo to oglnie oceniono poziom wyszkolenia i obchodzenia si ze skazanymi przez funkcjonariuszy jako waciwy. Podnoszono wiele zarzutw dotyczcych wiziennej suby zdrowia - dugi okres czekania na badania specjalisty, nieskuteczne leczenie, lekcewaenie chorb osadzonych i niewaciwe traktowanie. Ponownie zwrcono uwag na niedostosowanie Karty Praw Pacjenta do sytuacji osoby pozbawionej wolnoci. Podczas wizytacji kontrolerzy zwrcili uwag na niewaciwe zainstalowanie kamer przemysowych np. w aniach, celach mieszkalnych czy kaplicach. Kolejny raport dotyczy okresu od stycznia do marca 2009 roku. W tym czasie pracownicy Biura Rzecznika Praw Obywatelskich kontrolowali sze zakadw karnych, dwa areszty ledcze oraz jeden oddzia zewntrzny zakadu karnego.58 Wizytacje pozwoliy na przyjcie oglnego
57 Raport Rzecznika Praw Obywatelskich z dziaalnoci w Polsce Krajowego Mechanizmu Prewencji w roku 2008 z kwietnia 2009 r., www.brpo.gov.pl 58 Biuletyn Rpo rda Informacja o pracy Rzecznika Praw Obywatelskich styczemarzec 2009 r., www.brpo.gov.pl

57

wniosku, i prawa czowieka s w jednostkach penitencjarnych przestrzegane. Po raz kolejny jednak opisano przeludnienie, dochodzce do 125% w Areszcie ledczym w Jeleniej Grze . W skali kraju zaludnienie wynosio 103,4%, co oznaczao znaczc popraw w stosunku do poprzednich lat. W kwestii opieki zdrowotnej podniesiono problem braku dostatecznej liczby etatowych psychiatrw. Po raz kolejny zaznaczono konieczno dostosowania zapisw Karty Praw Pacjenta do sytuacji osb pozbawionych wolnoci. Raport za okres od kwietnia do czerwca 2009 roku zawiera wnioski z wizytacji trzech zakadw karnych, takiej samej liczby aresztw ledczych i dodatkowo dwch jednostek zewntrznych aresztw. Najwysze przeludnienie, 116,7%, istniao w owym czasie w Areszcie ledczym w Inowrocawiu; nie stwierdzono nadmiernego zaludnienia w Areszcie ledczym w Supsku. W kontrolowanych jednostkach uwidocznia si tendencja spadkowa iloci osadzonych, jednak warunki bytowe w Areszcie ledczym w Inowrocawiu zdaniem autorw sprawozdania mog nosi cechy nieludzkiego lub poniajcego traktowania. 59 Spowodowane byo to faktem niedostosowanej architektury obiektu wskie i niefunkcjonalne cele, na ca szeroko zastawione kami. Co wicej, nieosonite kciki sanitarne w celach nie zapewniay adnego poczucia intymnoci przy zaatwianiu potrzeb fizjologicznych mogo to by uznane za poniajce traktowanie osb umieszczonych w takich celach. Podsumowujc raport, stwierdzono takie same problemy, jak podczas kontroli w roku 2008, zwaszcza ze warunki bytowe odnoszce si do niektrych zakadw karnych i aresztw. W okresie od lipca do wrzenia 2009 roku wizytowano sze zakadw karnych i cztery areszty ledcze.60 Najwysze zaludnienie (115%) stwierdzono w Areszcie ledczym w Warszawie Mokotowie , a najnisze w Areszcie ledczym w winoujciu 92,86%, w tym ostatnim osignito to jednak kosztem przeksztacenia izby chorych na cele mieszkalne i ponownej likwidacji wietlicy; wizytujcy zauwayli istnienie staej praktyki w tym zakresie. Warunki bytowe, zwaszcza w warszawskim areszcie, uznano za wysoce niezadowalajce, tam te stwierdzono, e kadra medyczna zakadowym szpitalu bya zbyt mao liczna i przeciona prac, brakowao aparatury medycznej, due trudnoci rodzi brak sali dla pacjentw wymagajcych intensywnej opieki, za wszyscy pacjenci oddziau psychiatrii sdowej przebywali w zamknitych celach. Niektrych pacjentw, z powodu braku sali i moliwoci opieki, trzymano w pasach unieruchamiajcych ca dob przez dugi czas; zdaniem autorw raportu naruszao to przepisy o stosowaniu rodkach. Podsumowujc raport za III kwarta 2009 roku, wizytujcy nie stwierdzili stosowania tortur w
59 Informacja 0406/2009 o pracy Rzecznika Praw Obywatelskich kwiecie - czerwiec 2009 r., www.brpo.gov.pl 60 Informacja 0709/2009 o pracy Rzecznika Praw Obywatelskich lipiec wrzesie 2009 r., www.brpo.gov.pl

58

Polsce, jednak istnieje moliwo, by znaczne przeludnienie w niektrych jednostkach uzna za nieludzkie traktowanie. Kolejny raport dotyczy okresu od padziernika do grudnia 2009 roku, odwiedzono cztery jednostki penitencjarne61. Warunki bytowe w adne z nich nie kwalifikoway si jako nieludzkie traktowanie, cho zwrcono uwag na problem czstego spadania winiw z niezabezpieczonych ek pitrowych i braku owietlenia obudowanych ju kcikw sanitarnych, jak rwnie niepene obudowanie innych. Ponownie zwrcono uwag na niedostosowanie zapisw Karty Praw Pacjenta do sytuacji osoby pozbawionej wolnoci, na co Dyrektor Biura Suby Zdrowia Centralnego Zarzdu Suby Wiziennej przedstawi projekt odpowiedniego dokumentu. Ogem w 2009 roku pracownicy Biura Rzecznika Praw Obywatelskich wizytowali 16 zakadw karnych, 10 aresztw ledczych i cztery oddziay zewntrzne. 62 Warunki bytowe opisane zostay jako zrnicowane, czsto notowano zy stan techniczny cel i ani, ciasnot; za szczeglnie trudne uznano warunki w Areszcie ledczym w Warszawie Mokotowie. Podkrelono problem braku zabudowy ustpw, uznajc, i zaatwianie potrzeb fizjologicznych na oczach wsposadzonych stanowi moe poniajce traktowanie, uwzgldniajc orzecznictwo Europejskiego Trybunau Praw Czowieka; jak rwnie naruszenie godnoci i dbr osobistych. Podobnie jak w informacjach okresowych, przypomniano o koniecznoci owietlenia tych miejsc. Cay czas aktualn kwesti pozostawao przeludnienie cho jego warto zmniejszya si od 2007 do 2009 roku w porwnaniu do lat wczeniejszych, to istniejc nadwyk osadze w stosunku do miejsc nadal nadal byo niezgodne z obowizujcymi midzynarodowymi standardami, ktre nakazuj przeznaczy minimum 3m2 powierzchni na winia. O ile jednak autorzy raportu nie uznaj samego stoczenia w celi za nieludzkie traktowanie, to w ich ocenie ciasnota w poczeniu z innymi niekorzystnymi czynnikami, moga ju stanowi naruszenie midzynarodowych konwencji. Zwrcono uwag na ubog ofert zaj kulturalno-owiatowych, podkrelono problemy wiziennej suby zdrowia, przytaczajc przypadek pacjenta z ostrym zespoem odstawiennym, bez przerwy unieruchomionego pasami na oddziale chorb wewntrznych i pilnowanego przez innego osadzonego; stan taki uznano za konsekwencj braku oddziau dla osb wymagajcych intensywnej opieki. Jednoczenie zauwaono przegran Rzeczypospolitej Polskiej przed Europejskim Trybunaem Praw Czowieka w Strasburgu w sprawach Musia przeciwko Polsce (skarga nr 28300/06), Kaprykowski przeciwko Polsce (skarga nr 23052/05) i Wenerski przeciwko Polsce
61 Informacja o pracy Rzecznika Praw Obywatelskich padziernik grudzie 2009 r., www.brpo.gov.pl 62 Raport Rzecznika Praw Obywatelskich z dziaalnoci w Polsce Krajowego Mechanizmu Prewencji w roku 2009, www.brpo.gov.pl

59

(skarga nr 44369/02).; wanie z powodu braku prawidowej opieki medycznej. W odpowiedzi Ministerstwa Sprawiedliwoci przytoczono statystyki wyrokw sdw polskich w 2007 roku na 440 spraw dotyczcych zych warunkw bytowych i opieki zdrowotnej racj przyznano pozbawionym wolnoci w 21 przypadkach, w roku nastpnym ledwie w kilkunastu na ponad tysic. Kolejn spraw, na jak zwrci uwag Rzecznik Praw Obywatelskich, byo cige niedostosowanie Karty Praw Pacjenta do potrzeb osb leczonych przez wizienn sub zdrowia odnioso to skutek w postaci przedoenia projektu dokumentu pt. Prawa pacjenta osoby pozbawionej wolnoci. Podsumowujc raport za 2009 rok, Rzecznik po raz kolejny nie stwierdzi istnienia tortur, ale zauway wystpowanie dziaa noszcych znamiona nieludzkiego traktowania, jak rwnie sytuacji, ktre mog do prowadzi; przede wszystkim zych warunkw bytowych i braku odpowiedniej opieki zdrowotnej w jednostkach penitencjarnych (spowodowanych brakiem wystarczajcej liczby lekarzy i pozostaego personelu). W pierwszym kwartale 2010 roku sprawdzono dwa zakady karne i dwa areszty ledcze, 63 w nastpnym kolejne dwa areszt; tak maa liczba wizytacji spowodowana zostaa mierci urzdujcego Rzecznika Praw Obywatelskich, dr Janusza Kochanowskiego, w katastrofie lotniczej.64 Ponownie zwrcono uwag na warunki bytowe w jednostkach, chocia nigdzie nie doszukano si tak zej sytuacji, by uzna j za nieludzkie traktowanie. Wrcz przeciwnie za wzr dobrego obchodzenia si pozbawionymi wolnoci podano Areszt ledczy w rodzie Wielkopolskiej. Tak jak w kolejnych latach, podniesiono za to problem braku zabudowy kcikw sanitarnych, zauwaono, i pacjenci szpitala psychiatrycznego Aresztu ledczego we Wrocawiu zmuszeni byli przebiera si na korytarzu przed pjciem do ani stanowio to naruszenie ich intymnoci. Powtrzono obserwancj dotyczc niedostosowania cel mieszkalnych i ani do potrzeb osb niepenosprawnych. Przeludnienie w kontrolowanych jednostkach wynosio maksymalnie 103,3 %, co oznaczao du popraw. Nie zmienia si za to za sytuacja co do oferty kulturalno-owiatowej. Zwrcono uwag na wystpienie Rzecznika Praw Obywatelskich do Ministra Sprawiedliwoci (RPO-515967-VII/10) uzna on za konieczne stae i wysokie nakady finansowe na funkcjonowanie wiziennictwa. Jednoczenie w raporcie nie stwierdzono przypadkw niedopuszczalnego traktowania aresztowanych. Osadzeni w Areszcie ledczym w WarszawieGrochowie skaryli si na opiek zdrowotn ich zdaniem, lekarze bagatelizowali ich przypadoci i zaniedbywali postawianie waciwej diagnozy. Potwierdzono praktyk pobierania opaty za
63 Raport Rzecznika Praw Obywatelskich z dziaalnoci w Polsce Krajowego Mechanizmu Prewencji w I kwartale 2010 roku, www.brpo.gov.pl 64 Raport Rzecznika Praw Obywatelskich z dziaalnoci w Polsce Krajowego Mechanizmu Prewencji w II kwartale 2010 roku, www.brpo.gov.pl

60

badanie na obecno wirusa HIV na danie osadzonego, uznano j za niewaciw. Zwrcono za to uwag na powstanie Informacji o prawach pacjenta osoby pozbawionej wolnoci przygotowanej przez Centralny Zarzd Suby Wiziennej i udostpnionej osadzonym. W dwch z wizytowanych jednostek zalecono wyodrbnienie pomieszczenia do udzielania widze bez osoby dozorujce. Oglnie stwierdzono nieprawidowoci co do warunkw bytowych, stosowania rodkw przymusu bezporedniego oraz prawa do intymnoci, cho w adnym z wypadkw nie osigny one poziomu nieludzkiego lub poniajcego traktowania. Trzeci kwarta 2010 roku oznacza wizytacje czterech aresztw ledczych.
65

Wedle relacji,

warunki bytowe oceniono w nich jako dobre, stan techniczny nie budzi zastrzee. Jednak w Areszcie ledczym w Koszalinie brak byo celi przystosowanej dla osb niepenosprawnych, podobnie istniay jeszcze pawilony z niezabudowanymi ustpami. Nie stwierdzono za to przeludnienia w jednostkach penitencjarnych, zwykle kosztem likwidacji wietlic i zaj kulturalno-owiatowych. Powzito informacje o niewaciwym traktowaniu prowokacyjnym i obraliwym zachowaniu funkcjonariuszy Suby Wiziennej. Powtarzay si skargi na opiek medyczn dugi czas oczekiwania na konsultacje lekarza, braku moliwoci kupna lub otrzymania witamin. W jednostkach penitencjarnych nie stwierdzono tortur ani nieludzkiego traktowania. W czwartym kwartale 2010 roku wizytowano jeden areszt ledczy i trzy zakady karne,
66

mimo zrnicowanych warunkw bytowych w wizytowanych jednostkach nigdzie nie dopatrzono si nielidzkiego, okrutnego bd poniajcego traktowania. Stan techniczny cel uznano za dobry. Po raz kolejny wskazano na niezabudowane kciki sanitarne, zastrzeenia budzi fakt niewyodrbnienia pomieszczenia do kontroli osobistej. Ponownie nie stwierdzono przeludnienia. Ostatni i najbardziej aktualny opublikowany raport dotyczy okresu od stycznia do marca 2011 roku, wizytowano jeden areszt ledczy i trzy zakady karne 67. Zwrcono uwag na zrnicowane warunki bytowe mimo zabudowania ustpw pomieszczenia byy zagrzybione i zawilgocone, cay czas nie zabezpieczono pitrowych ek przed upadkiem. Negatywnie oceniono warunki kpieli. Nie stwierdzono przeludnienia. Wikszo osadzonych ocenia opiek medyczn jako z zarzucono dugi czas oczekiwania na konsultacje specjalisty, bagatelizowanie oznak chorb przez lekarza i odmawiania przyj z powodu rzekomego symulowania dolegliwoci. W wizytowanym W Areszcie ledczym w Grjcu istniaa tylko jedna cela dostosowana do potrzeb
65 Raport Rzecznika Praw Obywatelskich z dziaalnoci w Polsce Krajowego Mechanizmu Prewencji w III kwartale 2010 roku,www.brpo.gov.pl 66 Raport Rzecznika Praw Obywatelskich z dziaalnoci w Polsce Krajowego Mechanizmu Prewencji w IV kwartale 2010 roku, www.brpo.gov.pl 67 Raport Rzecznika Praw Obywatelskich z dziaalnoci w Polsce Krajowego Mechanizmu Prewencji w I kwartale 2011 roku, www.brpo.gov.pl

61

osoby niepenosprawnej, stwierdzono, i zgodnie z orzecznictwem ETPCz osadzenie inwalidy w wizieniu, gdzie nie ma on moliwoci poruszania si, moe zosta uznane za nieludzkie traktowanie. Nowoci byy odnotowane skargi na niewaciwe traktowanie osadzonych przez pracownikw sub ochrony. Kontrolerzy negatywnie ocenili warunki panujce w celi zabezpieczajcej brak ogrzewania i toalety ich zdaniem sta w sprzecznoci z treci art. 3 Europejskiej Konwencji Praw Czowieka. Ukarani dyscyplinarnie winiowie skaryli si na niewysuchanie przed jej wykonaniem i inne nieprawidowoci jej dotyczce. Z powodu braku odpowiednich pomieszcze ograniczona jest dziaalno kulturalno-owiatowa. 4.2 Raporty Europejskiego Komitetu Zapobiegania Torturom Europejski Komitet Zapobiegania Torturom jest niesdowym mechanizmem, ktrego celem jest ochrona osb pozbawionych wolnoci;68 mona okreli jego funkcj jako uzupenienie roli Europejskiego Trybunau Praw Czowieka w Strasburgu; o ile bowiem sd skupia si na wyjanianiu narusze, do ktrych ju doszo, to Komitet ma za zadnie zapobieganie ich powstaniu. Komitet przeprowadza wizytacj we wszelkich jednostkach, gdzie trzyma si osoby pozbawione wolnoci, a nastpnie sporzdza sprawozdanie dotyczce faktw ustalonych podczas jej trwania, po czym przekazuje temu pastwu raport wraz z zaleceniami.69 Sama za Europejska konwencja o zapobieganiu torturom oraz nieludzkiemu lub poniajcemu traktowaniu lub karaniu rzni si stanowczo od innych przepisw prawa midzynarodowego chronicego wolno od tortur swoim prewencyjnym charakterem.70 Pierwszy raport Europejskiego Komitetu Przeciw Torturom dotyczcy Polski, a sporzdzony dla rzdu, powsta w 1996.71 Podczas sprawdzania pomieszcze dla zatrzymanych znajdujcych si w komendach policyjnych, uznano warunki trzymania podejrzanych o przestpstwa za dobre. Wszake zwrcono uwag na niedostateczn wentylacje cel, brud i sabe warunki sanitarne. Zalecono, aby osoby przebywajce w areszcie policyjnym mogy skorzysta z lekarza wasnego wyboru. W Zakadzie Karnym w Strzelcach Opolskich zwrcono uwag na doniesienia o biciu winiw w celi zabezpieczajcej, jak rwnie o arbitralnym umieszczaniu ich
68 Europejski Komitet Zapobiegania Torturom zarys problematyki, www.cpt.coe.int 69 Red. A. Rzepliski. Monitorowanie policji i wizie. Prawa osb pozbawionych wolnoci. Warszawa: Helsiska Fundacja Praw Czowieka 1995, s. 94 70 Red. A. Rzepliski, Prawa czowieka a policja Problemy teorii i praktyki. wyd. Centrum Szkolenia Policji Legionowo 1994 71 Report to the Polish Government on the visit to Poland carried out by the European Committee for the Prevention of Torture and Inhuman or Degrading Treatment or Punishment (CPT) from 30 June to 12 July 1996, www.cpt.coe.int

62

w izolatce. Powane zastrzeenia budzi sposb transportu winiw uznanych za niebezpiecznych w pojedzie mieli oni do dyspozycji zaledwie p metra kwadratowego powierzchni, w ciemnoci i bez wentylacji. W oglnoci samochody uywane do przewoenia pozbawionych wolnoci oceniono jako przestarzae, ciasne (12 winiw cinitych na awkach na przestrzeni niecaych 4 m2), le wentylowane i owietlone. EKPT uzna taki stan za niedopuszczalny. Wzgldem caoci wiziennictwa, zalecono modernizacj infrastruktury i powikszenie powierzchni przypadajcej na jednego winia z 3 m2 do 4 m2, zwaszcza wobec zamknicia w celi przez wikszo dnia. Wizytowano Areszt ledczy w Warszawie-Biaoce, w czasie wizytacji by on najwiksz palcwk penitencjarn w Polsce, trzymano tam 1334 ludzi, w tym 1061 oczekiwao na proces. Nie zauwaono dowodw na istnienie tortur, za traktowanie pozbawionych wolnoci istotnie polepszyo si w porwnaniu do ostatnich lat. Oprcz niskiej, zdaniem wizytatorw, powierzchni (3 m2), odnotowano nie oddzielenie kcikw sanitarnych od reszty celi i zalecono zmian tego stanu. Za niezadowalajce uznano nike uczestnictwo osb aresztowanych w aktywnoci na powietrzu i innej dziaalnoci kulturalno-owiatowej. Poziom opieki medycznej uznano oglnie za dobry, natomiast zauwaono bardzo sabe warunki aktywnoci dla osb zaraonych wirusem HIV, zarwno wrd mczyzn, jak kobiet; byli oni niemal cakowicie oddzieleni od pozostaych osadzonych nawet posiki spoywali w odrbnym pomieszczeniu. EKPT zaleci dokadne wyszkolenie personelu, aby znali oni rzeczywiste drogi zakaenia wirusem HIV i metody profilaktyki. Skontrolowano take szpital psychiatryczny w Areszcie ledczym we Wrocawiu nie znaleziono dowodw na nieludzkie traktowanie, relacje personelu z pacjentami okrelono jako pozytywne; zalecono wszake remont i zwikszenie aktywnoci psychospoecznej i leczenia psychologicznego pacjentw zamiast farmakoterapii. Odnonie kwestii dyscypliny w jednostkach penitencjarnych, czonkowie Komitetu wyrazili zaniepokojenie planowanym utworzeniem specjalnych jednostek dla winiw niebezpiecznych, stwierdzajc, i moe to sta si powodem nieludzkiego traktowania. Zalecono pene odseparowanie modocianych od starszych pozbawionych wolnoci. Podsumowujc raport, EKPT nie stwierdzi istnienia w Polsce tortur, a przypadki niewaciwego traktowania uzna za rzadkie. Szczeglnie podkreli konieczno modernizacji i renowacji wykorzystywanych obiektw, tudzie zwikszenia powierzchni yciowej przypadajcej na jednego osadzonego do 4 m2. W odpowiedzi na raport z 1996 roku rzd polski odnis si do zalece Komitetu 72 poinformowa o usuniciu nieprawidowoci w komendach policji, jak rwnie o istnieniu
72 Sprawozdanie wadz polskich dla Europejskiego Komitetu Przeciwdziaania Torturom 1996, www.cpt.coe.int

63

programu modernizacji wizie do 2000 r., stwierdzajc jednoczenie, e gbsza modernizacja okazaa si niewykonalna ze wzgldu na brak rodkw finansowych, podobnie ze wzgldu na wysokie zaludnienie (87,7% miejsc) uniemoliwiao zwikszenie powierzchni przypadajcej na jednego osadzonego, podobnie jak ogrodzenie sanitariatw. Wdroono za to nowy program resocjalizacyjny, sportowy i kulturalny. Poformowano, i osoby zakaone wirusem HIV przeniesiono do cel wsplnych ze zdrowymi osadzonymi. Stwierdzono, i osoby zakwalifikowania przez komisj penitencjarn jako niebezpieczne miay moliwo zaskarenia tej decyzji do sdu penitencjarnego. Odnonie uwag co do transportu osadzonych, powiadomiono o stopniowym wprowadzaniu nowoczeniejszych modeli pojazdw i wycofywaniu starych, wyprodukowanych przed 1990 rokiem. Kolejny raz EKPT odwiedzi Polsk w dniach 8 19 maja 2000 roku 73, wyda wtedy drugi raport odnoszcy si do naszego kraju. Podczas kontroli standard pomieszcze dla zatrzymanych przez policj okrelono jako dobry. EKPT wyrazi obawy, e wzrastajce: liczba aresztowanych i dusze wyroki przy niewystarczajcej iloci nowych miejsc mog prowadzi do przeludnienia, zaleci tez podjcie rodkw zaradczych, czy to przez budow nowych jednostek, czy przez zmniejszenie iloci osadzonych. Ponownie podkreli, i ju norma 3 m2 na osob w celi powierzchni musi zosta uznana za zbyt skp, a docelowym powinno by jej zwikszenie do 4 m2. Podobnie jak 1996 roku, wizytowano m.in. Areszt ledczy w Warszawie-Biaoce. Ilo osadzonych bya podobna jak poprzednio 1305 ludzi, w tym 1004 aresztowanych. Odnotowano kilka przypadkw niewaciwego traktowania, zaistniaych podczas przenoszenia agresywnych winiw do cel zabezpieczajcych. Atmosfer w jednostce oceniono jako woln od napi. Podkrelono konieczno szkolenia personelu w unikaniu konfliktu i lepszej komunikacji z osobami pod ich stra. Specjaln uwag zwrcono na postpowanie z osadzonymi niebezpiecznych cho nie dopatrzono si naruszenia Europejskiej Konwencji Praw Czowieka, to za nieprawidowe uznano pewne aspekty ich pozbawienia wolnoci: nie mogli oni uczestniczy w adnej zorganizowanej aktywnoci, nie mieli adnego kontaktu z pozostaymi winiami niemal cakowita izolacja zostaa uznana przez autorw raportu za niewaciw i mogc wywrze potencjalnie ze skutki dla charakteru i resocjalizacji takich winiw. Wizytatorzy wyrazili take zaniepokojenie praktyk skuwania kajdankami niebezpiecznych winiw zawsze, gdy personel wchodzi do celi albo osadzony chcia uy telefonu. Oglnie zanotowano postp w dziedzinie warunkw zatrzymania, ale skrytykowano praktyk umieszczania dwch winiw w celach
73 Report to the Polish Government on the visit to Poland carried out by the European Committee for the Prevention of Torture and Inhuman or Degrading Treatment or Punishment (CPT) from 8 to 19 May 2000 , www.cpt.coe.int

64

mierzcych 6,7 m2 i piciu w celach zajmujcych 14,5 m2 mimo spenienia formalnych warunkw. Stwierdzono, e modociani pozbawieni wolnoci s cakowicie oddzieleni od starszych, zgodnie z zaleceniami z 1996 roku. Za priorytet uznano remont pomieszcze Aresztu. Jako niewystarczajce oceniono dostpne moliwoci aktywnego spdzania czasu przez aresztowanych, uprawiania sportw czy zatrudnienia; wikszo dnia spdzali oni w swoich celach. Zauwaono i pozytywnie oceniono zakoczenie segregacji nosicieli wirusa HIV. Powanym brakiem by niedobr personelu wiziennego, zdaniem Komitetu mogo to powodowa wysoki poziom stresu u pracownikw i odbija si negatywnie na jakoci ich dziaania. Wizytatorzy nie znaleli adnych dowodw na naduycia wobec aresztowanych sankcji dyscyplinarnych, cho zwrcia ich uwag czsto umieszczania ich w celi zabezpieczajcej. Wyrazili rwnie niepokj z powodu czstych samookalecze i samobjstw sugerujc, i mogy by spowodowane problemami psychiatrycznymi osb trzymanych w zamkniciu. Podsumowujc raport, EKPT stwierdzi istnienie kilku odosobnionych przypadkw zego traktowania w Areszcie ledczym w Warszawie-Biaoce (uderzanie i kopanie aresztowanych); przy braku jakichkolwiek narusze w kontrolowanych Zakadach Karnych. Pooono przy tym nacisk na wyszkolenie funkcjonariuszy w komunikacji interpersonalnej, gdy jej brak uznano za moliw przyczyn naduywania przemocy wobec osadzonych. Komitet wyrazi zaniepokojenie ryzykiem przeludnienia, jak rwnie niemal cakowit izolacj winiw uznanych za niebezpiecznych. Opiek medyczn oceniono pozytywnie, zauwaono te popraw jej jakoci od ostatniej wizytacji. Rzd Rzeczypospolitej Polskie ustosunkowa si do raportu Komitetu. 74 Co do ryzyka przeludnienia, wadze polskie zaznaczyy, i nie funkcjonuje w polskim prawie instytucja odmowy przyjcia do zakadu karnego bd aresztu ledczego. Powiadomiono Komitet o wydaniu rozporzdzenia Ministra Sprawiedliwoci z dnia 26 padziernika 2000 r. dotyczcego tej kwestii zgodnie z jego treci po przekroczeniu oglnej pojemnoci zakadw karnych i aresztw ledczych Dyrektor Generalny Suby Wiziennej zosta zobligowany do poinformowania o tym fakcie Ministra Sprawiedliwoci, Dyrektora Okrgowego Suby Wiziennej oraz dyrektorw zakadw. Autorzy sprawozdania dla EKPT wymienili niektre rodki, jakie stosowano w celi uniknicia lub chocia zagodzenia przeludnienia: przystosowanie dodatkowych pomieszcze i obiektw na cele mieszkalne (w tym planowane przejecie niektrych obiektw wojskowych) tudzie przyjmowanie w miar moliwoci skazanych do zakadw potwartych. Przyznano, i zaludnienie jednostek penitencjarnych wynosio 114,8% (stan na 9.04.2001 r.). W celu likwidacji tego problemu przyjto
74 Sprawozdanie wadz polskich dla Europejskiego Komitetu Przeciwdziaania Torturom oraz Nieludzkiemu lub Poniajcemu Traktowaniu albo Karaniu, www.cpt.coe.int

65

plan zwikszenia iloci miejsc o 20 000 do 2012 r., jego wykonanie uzaleniono wszak od finansowania (potrzebowano na ten cel ok 84 mln z). Wspomniano take o wysikach wadz i sub w celu zapewnienia pracy osadzonym. Poinformowano Komitet o liczbie 1761 skarg na funkcjonariuszy Suby Wiziennej w 2000 roku, z czego 142 (8%) dotyczyo pobicia lub niewaciwego stosowania rodkw przymusu bezporedniego; jak rwnie o naoeniu sankcji dyscyplinarnych na 4 funkcjonariuszy SW (co daje zaledwie 0,002% uwzgldnionych skarg). Wyliczono list ogranicze, jakim podlegali winiowie uznani za niebezpiecznych - osadzenie w specjalnej celi zamknitej ca dob, poruszanie si pod dozorem, czstsze kontrole osobiste. Stwierdzono, e osadzeni niebezpieczni mieli szerokie moliwoci kontaktu z innymi na swoim oddziale i ze wiatem zewntrznym, taki jak pozostali pozbawieni wolnoci. Poinformowano EKPT o rozlicznych dziaaniach majcych na celu zwikszenie aktywnoci skazanych. Co do zalece zwikszenia powierzchni przypadajcej na jednego osadzonego, uznano to cakowicie awykonalne wobec utrzymujcego od listopada 1999 r. przeludnienia w wizytowanym i innych aresztach. Kolejny raport dla rzdu polskiego sporzdzono w 2004 roku, po wizytacji odbytej w dniach od 3 do 15 padziernika75. Tak jak poprzednio, wizytowano midzy innymi cele w obiektach policyjnych zauwaono tak miedzy innymi brud, niekiedy wiadro zamiast toalety, brak wody pitnej poza t z kranu czy brak miejsc do odbywania spacerw. W aresztach i zakadach karnych odnotowano przeludnienie, zgodnie z danymi Ministerstwa Sprawiedliwoci w jednostkach penitencjarnych trzymano 79 000 osadzonych na 69 000 miejsc, zalecono po pierwsze przywrcenie przestrzegania normy 3 m2 na winia i wprowadzenie, w dalszej perspektywie, najlepiej przez ograniczenie liczby osb skazywanych na pobyt w wiezieniu. Stwierdzono, i dostp do pracy, szkolenia i edukacji w zakadach karnych jest wysoce niezadowalajcy, rwnie z powodu przeludnienia i braku personelu wiziennego. Odnotowano kilka skarg na zncanie si (kopnicia, uderzenia), jak rwnie przypadki stosowania kilku rodkw przymusu na raz bez przerwy przez 48 godzin, mimo to, nie stwierdzono, aby uciekano si do rodkw przymusu przesadnie i bez potrzeby; problemem bya przemoc winiw ze strony innych osadzonych, co niekiedy prowadzio m.in do odmowy korzystania z sali gimnastycznej ze wzgldu na zagroenie. Zalecono, aby rodki przymusu, takie jak cela zabezpieczajca, kajdanki czy kaftan bezpieczestwa stosowa maksymalnie kilka godzin i pod kontrol lekarza, jak rwnie by nie byy one ordynowane ani przeduane w celu ukarania. Za nieludzkie i poniajce EKPT uzna przesuchiwanie winiw niebezpiecznych w sposb uniemoliwiajcy bezporedni kontakt.
75 Report to the Polish Government on the visit to Poland carried out by the European Committee for the Prevention of Torture and Inhuman or Degrading Treatment or Punishment (CPT) from 4 to 15 October 2004 , www.cpt.coe.int

66

Wezwa rwnie wadze do przegldu systemu stosowanego wobec takowych osadzonych, gdy za szkodliwe uzna tak silne izolowanie ich od pozostaych ludzi, czsto przez wiele lat. Wizytowano Areszt ledczy w Krakowie i Areszt ledczy Warszawa-Mokotw , w obu w tym czasie istniao przeludnienie i zalecono jego likwidacj cho warunki w celach, mimo przeludnienia, uznano za dobre. Wikszo aresztowanych spdzaa bezczynnie 23 godziny w swoich celach. W Areszcie ledczym Warszawa-Mokotw przeludnienie w czasie wizytacji wynosio 120%, za konieczne Komitet uzna zredukowa liczb osadzonych, tak aby powierzchnia na jedn osob wynosia 4 m2; ponadto zalecono odnowienie cel. Zdziwienie czonkw EKPT wzbudziy dodatkowe kraty w pomieszczeniach dla winiw niebezpiecznych (z kategori N), zasugerowali ich usunicie jako niepotrzebnych. Krytyk wzbudzia niewielka liczba zaj dla osadzonych, spowodowana przeludnieniem. Opiek medyczn w aresztach oceniono jako zadowalajc, zalecajc wszake zwikszenie iloci pielgniarek. Po raz kolejny odniesiono do sytuacji winiw niebezpiecznych - ich badanie kadorazowo odbywao w obecnoci stranika, czego nie uznano za waciwe ani potrzebne. Stwierdzono brak prewencji i, czciowo, odpowiedniego leczenia uzalenienia od narkotykw. Na oddziale psychiatrycznym krakowskiego szpitala przy Areszcie ledczym zwrcono uwag na fakt pozostawania pacjentw przez cay czas w piamach, nawet podczas wychodzenia na zewntrz. Podczas gdy warunki bytowe i personel szpitala krakowskiego uznano za wystarczajce, to szpital przy Areszcie ledczym Warszawa-Mokotw zasuy na negatywn ocen Komitetu ze wzgldu na brud i zy stan techniczny pokoi. Wizytujcy wyrazili zaniepokojenie faktem, i wikszo tymczasowo aresztowanych nie otrzymywao zezwolenia na prowadzenie korespondencji, wizyty czy rozmowy telefoniczne. Procedury dyscyplinarne wobec winiw uznano za waciwe, cho zalecono waciwe owietlenie celi zabezpieczajcej w Areszcie ledczym Warszawa-Mokotw; podobnie za odpowiedni uznano system inspekcji i zaale. Podsumowujc raport, EKPT zwrci przede wszystkim na fatalne przeludnienie, dotyczce caego systemu penitencjarnego, brak zaj i przypadki zego traktowania, w tym dugie uycie rodkw zabezpieczajcych i przymusu bezporedniego. W odpowiedzi na tezy zawarte w sprawozdaniu, polski rzd przedstawi wasny dokument, ustosunkowujc si do zalece.76 Za pierwszy i najbardziej palcy problem uznano przeludnienie 118% w skali kraju. Obwiniono za ten stan wzrost przestpczoci i zaostrzenie polityki orzeczniczej sdw. Poinformowano o rozlicznych dziaa majcych na celu zmian tego stanu adaptacj na cele nowych pomieszcze, analizy optymalnego rozmieszczenia osadzonych. Poformowano o
76 Sprawozdanie wadz polskich dla Europejskiego Komitetu Przeciwdziaania Torturom oraz Nieludzkiemu lub Poniajcemu Traktowania albo Karania, www.cpt.coe.int

67

nowelizacji kkw majcego na celu zwikszenie zatrudnienia winiw i zwikszeniu liczebnoci pracownikw Suby Wiziennej. Stwierdzono, i uycie rodkw przymusu bezporedniego jet cile regulowane przepisami prawa; podzielono pogld Komitetu, i nie powinny by one stosowane zbyt dugo ani jako kara. Poinformowano EKPT o cznej iloci 2937 skarg na funkcjonariuszy i pracownikw SW wniesionych w 2004 roku, z ktrych 123 dotyczyo pobicia lub naduycia rodkw przymusu bezporedniego, a z ktrych uwzgldniono 20 (w tym 3 na pobicia). Do 1 lipca 2005 roku wniesiono 1479 skarg, pord ktrych 52 odnosio si do pobicia albo naduycia rodkw przymusu. W 2004 wymierzono sankcje dyscyplinarne wobec 190 funkcjonariuszy, a w 2005 wobec 54. Powiadomiono o planowanej przebudowie pomieszcze dla winiw z kategori N, jak rwnie o przegldzie praktyki dotyczcej widze i systemu. Poinformowano o istnieniu rnych programw zaj edukacyjnych, sportowych i resocjalizacyjnych dla osadzonych, w tym programu organizacji czasu dla osadzonych niebezpiecznych. Za niemoliw uznano realizacj zalece Komitetu co do odpowiedniej powierzchni czy likwidacji trzeciego pitra ek z powodu przeludnienia. Podzielono pogld Komitetu odnonie koniecznoci zatrudnienia dodatkowych pracownikw suby zdrowia ale uznano to za niewykonalne wobec braku etatw do rozdzielenia. Stwierdzono, i tylko najniebezpieczniejsi winiowie byli badani w obecnoci stranikw, a system leczenia i prewencji uzalenienia od narkotykw uznano za spjny i caociowy, cho faktycznie korzystaa ze zbyt maa liczba winiw. Ustalono, i pacjenci oddziau psychiatrycznego szpitala przy Areszcie ledczym w Krakowie mogli nosi wasn odzie, o ile bya w odpowiednim stanie higienicznym. 4.3 Raporty Departamentu Stanu Stanw Zjednoczonych Ameryki Bureau of Democracy, Human Rights and Labor Affairs jest odpowiedzialne za publikacj raportw dotyczcych przestrzegania praw czowieka na wiecie, w celu promocji i zapewnienia informacji publicznej o ich stanie.77 Pierwszy oglnie dostpny raport o Polsce dotyczy roku 1996. 78 Odnosi si do kwestii wolnoci od tortur; stwierdzajc brak doniesie o jej naruszeniach. Za to znalazy si w dokumencie zwize informacje o przestarzaych i nieremontowanych celach, przeludnieniu i przemocy wobec osadzonych ze strony wsptowarzyszy. Raport z kolejnego roku, tak samo nie stwierdzajc przypadkw tortur, poinformowa za to o toczcym si procesie trzech
77 Human Rights, http://www.state.gov/g/drl/hr/index.htm 78 U.S. Department of State Poland Country Report on Human Rights Practices for 1996 Released by the Bureau of Democracy, Human Rights, and Labor, January 30, 1997, www.state.gov/g/drl/rls/hrrpt

68

policjantw z Bytomia, oskaronych o gwaty na osadzonych nieletnich. 79 Powtrzyy si zarzuty wobec warunkw panujcych w wizieniach i aresztach ledczych przeludnienie, nieremontowane cele, przemoc ze strony wspwiniw (za przykad posuya sprawa osadzonego osiemnastolatka zgwaconego przez towarzyszy z celi). Kolejny raport dotyczy roku 1998, tak samo ukazywa brak doniesie o torturach 80. Powtrzyy si zarzuty z poprzednich lat, stwierdzono, i polski system penitencjarny gwatownie potrzebuje wikszych funduszy, aby polepszy warunki w celach. Raport z 1999 roku zwraca uwag na naruszenia praw czowieka przy rozpdzaniu przez policj protestujcych na blokadach drogowych. 81 Odnotowano rwnie wyrok skazujcy policjantw z Bytomia za gwat. Ponowiono zarzuty z poprzedniego roku dotyczce sabych warunkw w jednostkach penitencjarnych i przemocy pord osadzonych; setk spord stu pidziesiciu szeciu zakadw uznano za wymagajce powanego i szybkiego remontu. Jeli wierzy autorom sprawozdania, rok milenijny nie przynis adnych powanych zmian tak samo warunki w celach byy sabe, zdarzay si przypadki przemocy wrd osadzonych, problemem byo przeludnienie.82 Zauwaono problem niewystarczajcej opieki medycznej dla pozbawionych wolnoci. Zarzuty powtrzyy si w sprawozdaniu z kolejnego roku, z tym, e uznano brak odpowiedniej opieki lekarskiej za jedno z gwnych niedocigni polskiego systemu, poza przeludnieniem, zanotowano znaczne obnienie (o 34%) procent budetu wiziennictwa. 83 To samo w kolejnym sprawozdaniu, z tym, e uznano a osiem zakadw za nienadajce si do dalszego uytku i wymagajce rozbirki lub generalnej przebudowy. 84 Ze warunki techniczne i bytowe, saba opieka medyczna, przemoc wrd osadzonych, braki w resocjalizacji bez zmian stay na czele listy problemw w 2003 roku. Zauwaono oddanie do uytku nowego wizienia w Piotrkowie Trybunalskim, ale nie zmienio to oglnej oceny traktowania osadzonych w Polsce. W kolejnym raporcie podniesiono te same kwestie, ale uznano problem przeludnienia i niedofinansowania za powany i wymagajcy pilnych dziaa. 85 Odnotowano protest godowy w jednostkach w Warszawie i Poznaniu przeciw przeludnieniu.
79 U.S. Department of State Poland Country Report on Human Rights Practices for 1997 Released by the Bureau of Democracy, Human Rights, and Labor, January 30, 1998, www.state.gov/g/drl/rls/hrrpt 80 U.S. Department of State Poland Country Report on Human Rights Practices for 1998 Released by the Bureau of Democracy, Human Rights, and Labor, February 26, 1999, www.state.gov/g/drl/rls/hrrpt 81 1999 Country Reports on Human Rights Practices Released by the Bureau of Democracy, Human Rights, and Labor U.S. Department of State, February 25, 2000, www.state.gov/g/drl/rls/hrrpt 82 Country Reports on Human Rights Practices Bureau of Democracy, Human Rights, and Labor 2000 February 23, 2001, www.state.gov/g/drl/rls/hrrpt 83 Poland Country Reports on Human Rights Practices Bureau of Democracy, Human Rights, and Labor 2000 February 23, 2001,www.state.gov/g/drl/rls/hrrpt 84 Poland Country Reports on Human Rights Practices Bureau of Democracy, Human Rights, and Labor 2001 March 4, 2002, www.state.gov/g/drl/rls/hrrpt 85 Poland Bureau of Democracy, Human Rights, and Labor 2004 February 28, 2005, www.state.gov/g/drl/rls/hrrpt

69

Raport za rok 2005 wymieni zy stan wizie i aresztw jako pierwszy na licie problemw z przestrzeganiem praw czowieka w Polsce.86 Dokadnie chodzio o niedostatek opieki medycznej, fatalne przeludnienie - pozbawiono wolnoci 83 000 ludzi na 50 000 miejsc. W kolejnym roku odnotowano przypadek zego traktowania przez odmow operacji szczki wobec aresztowanego psychiatry podejrzanego o korupcj.87 Odnotowano dalsze zwikszanie liczby pozbawionych wolnoci (do stanu 89 546 ludzi), co prowadzio do przeludnienia mimo oddania do uytku nowych jednostek i pomieszcze (71 994 miejsca). Zauwaono liczb 4 tysicy skarg na naduycia, ze warunki bytowe, naruszenia prawa do korespondencji i widze. Za problem uznano przemoc wrd osadzonych, raport zawar informacj o dwch potwierdzonych przypadkach zgwacenia winiw modocianych. Nastpny dokument nada okrela warunki w jednostkach penitencjarnych jako niewaciwe (generally poor).88 Przeludnienie opisano na poziomie 117% (89 484 osadzonych na 76 007 miejsc). Rok 2008 zosta podsumowany w kolejnym raporcie; cho oceniono, i wadze w zasadzie respektoway wolno obywateli od tortur i nieludzkiego traktowania, to byo ono naruszone przez ze traktowanie winiw i tymczasowo aresztowanych.89 W przeciwiestwie do poprzednich lat, traktowanie pozbawionych wolnoci uznano za nie zawsze zgodne z minimalnymi midzynarodowymi standardami. Przeludnienie cay czas wyliczano na ok 117% (84 960 zajtych miejsc na 78 909 moliwych), stwierdzono zwikszenie liczby skarg do ponad 5 tysicy. Warunki trzymania tymczasowo aresztowanych uznano za jeszcze gorsze, ni skazanych, z powodu wikszego przeludnienia i uboszego wyposaenia cel i oddziaw. Podobne konkluzje Departament Stanu zawar w sprawozdaniu dotyczcym nastpnego roku. 90 Nadal stwierdzano naruszanie praw czowieka osb pozbawionych wolnoci; a warunki w jednostkach penitencjarnych uznano za nie speniajce adnych standardw midzynarodowych. Uwagi urzdnikw nie uszo zmniejszenie przeludnienia, nie rekompensowao to jednak, w ich ocenie, braku waciwej opieki medycznej, licznych samobjstw naduy siy i wadzy przez funkcjonariuszy, narusze prawa do wizyt i korespondencji ani zych warunkw bytowych. Zauwaono coraz wiksz liczb skarg osadzonych ju ponad 7 tysicy. Ponownie uznano warunki tymczasowego aresztowania za gorsze ni odbywania kary pozbawienia wolnoci w efekcie przeludnienia i zej infrastruktury.
86 87 88 89 Poland Bureau of Democracy, Human Rights, and Labor 2005 March 8, 2006, www.state.gov/g/drl/rls/hrrpt Poland Bureau of Democracy, Human Rights, and Labor 2006 March 6, 2007, www.state.gov/g/drl/rls/hrrpt Poland Bureau of Democracy, Human Rights, and Labor 2007 March 11, 2008, www.state.gov/g/drl/rls/hrrpt 2008 Human Rights Report: Poland Bureau Of Democracy, Human Rights, And Labor 2008 Country Reports on Human Rights Practices February 25, 2009, www.state.gov/g/drl/rls/hrrpt 90 2009 Human Rights Report: Poland Bureau Of Democracy, Human Rights, And Labor 2009 Country Reports on Human Rights Practices March 11, 2010, www.state.gov/g/drl/rls/hrrpt

70

Jak dotd ostatnim opublikowanym, a co za tym idzie, najbardziej aktualnym, by raport Departamentu Stanu dotyczcy roku 2010. 91 Zauwaono w nim popraw warunki w wizieniach uznano oglnie za speniajce midzynarodowe standardy, nie stwierdzono przeludnienia (zajte byo 95% miejsc). Nadal jednak pojawiay si problemy, takie jak braki kadrowe wiziennej suby zdrowia, zwaszcza wrd specjalistw. Warunki tymczasowego aresztowania oceniono jako podobne do odbywania kary, okazjonalnie jednak dotkliwsze, zwaszcza z powodu surowszego reimu. Odnotowano podobn jak w poprzednim roku liczb skarg na naduycia, z opiek zdrowotn, warunki bytowe i naruszenia prawa do wizyt i korespondencji. 4.4 Sprawozdania polskiego rzdu dla Komitetw ONZ Komitet Praw Czowieka ONZ jest organem kontrolnym Midzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych. Zgodnie z Pierwszym Protokoem Fakultatywnym, jest on powoany do rozpatrywania indywidualnych obywateli skarg pastw, ktre ratyfikoway oba dokumenty, jak dotd nie wpyna adna skarga z Polski na tortury, nieludzkie lub poniajce traktowanie. Za to wtek taki przejawia si w kolejnych sprawozdaniach, jakie pastwo polskie, zgodnie ze swoimi zobowizaniami, zawartymi w Pakcie, wysyao do wgldu Komitetu. Pierwsze, drugie i trzecie nie dotycz omawianego w pracy okresu. Czwarte sprawozdanie wadz polskich, dotyczce przedziau czasu od sierpnia 1991 roku do grudnia 1994, stwierdza, e w polskim systemie prawnym istniay wystarczajce rodki prawne, zawarte w kodeksie postpowania karnego, by zapewni ochron wolnoci od tortur. 92 Poinformowano o toczcych si postpowaniach dyscyplinarnych wobec funkcjonariusz MO i SW oskaronych o pobicia. Komitet z zadowoleniem przyj wprowadzenie nowego kodeksu karnego, wprowadzajcego odpowiedzialno karn funkcjonariuszy publicznych za ze traktowanie, wyrazi jednak zaniepokojenie nisk powierzchni cel przypadajc na jednego winia.93 Wrd pyta wstpnych Komitetu co do nastpnego sprawozdania znalazy si kwestie niewaciwego traktowania i mierci w jednostkach penitencjarnych, pytano o istnienie odpowiednich procedur zapobiegania takiemu traktowaniu i karania sprawcw. 94 Samo
91 2010 Human Rights Report: Poland Bureau of Democracy, Human Rights, and Labor 2010 Country Reports on Human Rights Practices April 8, 2011, www.state.gov/g/drl/rls/hrrpt 92 Fourth periodic report of States parties due in 1994 : Poland. 14/03/97. CCPR/C/95/Add.8. (State Party Report) 93 Rozpatrzenie sprawozda przedstawionych przez Pastwa Strony na podstawie art.40 Paktw Kocowe Uwagi Komitetu Praw Czowieka Polska, http://bip.ms.gov.pl/pl/prawa-czlowieka/onz-i-prawa-czlowieka/wspolpraca-wramach-systemu-onz/sprawozdania-okresowe-rzadu-z-realizacji-przez-rzeczpospolita-polska-postanowien-umowmiedzynarodowych-z-zakresu-praw-czlowieka-/ 94 Lista pyta wstpnych: POLSKA. 16/08/2004. CCPR/C/82/L/POL. (Lista pyta wstpnych), http://bip.ms.gov.pl

71

sprawozdanie, obejmujce okres od stycznia 1995 do padziernika 2003 roku, odnosi si do kilku kwestii zwizanych z art. 7 MPPOiP po raz kolejny stwierdza, e s one zabronione w myl polskiego systemu prawnego, poinformowano o utworzeniu Instytutu Pamici Narodowej, o dziaaniach majcych na celu zwalczanie fali w wojsku i krokach podjtych w celu zapewnienia cudzoziemcom zatrzymanym na przejciach granicznych odpowiednich pomieszcze. Podczas posiedzenia delegacja polska podzielia zaniepokojenie Komitetu przeludnienia w polskich aresztach i zakadach karnych.95 Komitet wyrazi zaniepokojenie wiele cel nie spenia Wzorcowych Regu Minimalnych ONZ Postpowania z Winiami. faktem, i zaleci podjcie dalszych rodkw w celu zmniejszenia przeludnienia. Zalecono m.in. zmniejszenie liczby tymczasowo aresztowanych.96 Do poziomu ochrony w Polsce wolnoci od tortur odniesiono si take w ostatnim, jak dotd, sprawozdaniu Rzeczypospolitej Polskiej z 2008 roku, cho skupiono si gwnie na opisaniu sytuacji ofiar przemocy w rodzinie i pokrzywdzonych w wyniku przestpstw. 97 Poinformowano Komitet o przeprowadzeniu szkole dla policjantw w calu zapobiegania torturom i nieludzkiemu traktowaniu, jak rwnie o ustaleniach w sprawie rzekomego istnienia tajnych wizie CIA w Polsce. Rzd stwierdzi, i funkcjonariusze i pracownicy Suby Wiziennej s przeszkalani w zakresie waciwego traktowania osadzonych; jednak Helsiska Fundacja Praw Czowieka w swoim komentarzu zauwaa, i zagadnienia te nie byy priorytetem w nauczaniu i nie istniao specjalistyczne szkolenie powicone w caoci tym sprawom.98 W odpowiedzi na pytanie Komitetu dotyczce rozbienoci pomidzy du liczb skarg wnoszonych przeciwko funkcjonariuszom Policji, dotyczcych zncania si a liczb wszcztych postpowa i aktw oskarenia przedstawiciele rzdu zaprzeczyli istnieniu takowej.99 Z kolei wobec proby Komitetu o przedstawienie rodkw podjtych w celu zapewnienia, by skargi na stosowanie tortur lub nieludzkiego traktowania wnoszone przez osadzonych rozpatrywano natychmiastowo i dokadnie, odpowiedzi byo przedstawienie moliwoci skadania skarg i wnioskw przez osadzonego i obroc, w tym skarg na funkcjonariuszy Suby Wiziennej. Odnoszc si do tej sprawy,
95 Skrcony protok 2240. Posiedzenia ktre odbyo si w Palais Wilson w Genewie, w rod, 27 padziernika 2004 r., o 15.00, http://bip.ms.gov.pl 96 Rozpatrywanie sprawozda skadanych przez pastwa strony zgodnie z artykuem 40 paktu uwagi kocowe komitetu praw czowieka, http://bip.ms.gov.pl 97 VI Sprawozdanie Okresowe Rzeczypospolitej Polskiej z realizacji postanowie Midzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych obejmujce okres od 1 padziernika 2003 r. do 15 padziernika 2008 r., http://bip.ms.gov.pl 98 Uwagi Helsiskiej Fundacji Praw Czowieka do raportu okresowego rzdu Rzeczypospolitej Polskiej przedstawionego a podstawie Midzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych, http://bip.ms.gov.pl 99 Odpowiedzi na list of issues komitetu praw czowieka, http://bip.ms.gov.pl

72

Helsiska Fundacja Praw Czowieka zauwaya, e midzy zoeniem a rozpatrzeniem skargi mog min nawet dwa tygodnie, co trudno uzna za natychmiastowe zbadanie sprawy. Komitet Przeciwko Torturom, utworzony na podstawie art. 17 KPT, ma za zadanie nadzorowa przestrzeganie konwencji przez pastwa-sygnatariuszy. W sprawozdaniu wadz polskich najistotniejszy krok naprzd co do realizacji postanowie paktu uznano wprowadzenie do Konstytucji RP artykuu 40 zakazujcego tortur. 100 Poinformowano Komitet, i tortur i nieludzkiego traktowania zabraniaj przepisy polskiego Kodeksu Karnego, Kodeksu Postpowania Karnego, Kodeksu Karnego Wykonawczego, ustaw o Policji, Subie Wiziennej, Stray Granicznej i Urzdzie Ochrony Pastwa. Jednoczenie przyznaje, e w polskim prawie nie istnia taki czyn zabroniony jak tortury i nieludzkie traktowanie, zdefiniowany zgodnie z art. 1 KPT, pojcie to funkcjonowao wszake w kodeksie karnym w cze dotyczcej zbrodni popenianych w czasie wojny. Delegacja polska jako powd braku takiego uregulowania podaa fakt, i na mocy przepisw Konstytucji, ratyfikowana Konwencja bya bezporednio skuteczna w Polsce i miaa pierwszestwo przed ustawami.101 Podano statystyki popeniania przez policjantw przestpstw naruszenia dbr osobistych obywateli i uycia przemocy lub grony w celu uzyskania informacji 63 przypadki w 1994 roku, 57 w 1995, 61 w 1996 i 59 w 1997. Powiadomiono Komitet o zwikszeniu edukacji i wiadomoci praw czowieka i zakazu tortur wrd sdziw i prokuratorw, szkolenia w tym zakresie Policjantw, pracownikw izb wytrzewie i Suby Wiziennej. Wskazano liczb skarg dotyczcych stosunku funkcjonariuszy do osadzonych - w 1994 wniesiono 1524 a za zasadne uznano 24 (2%), w 1995 byo 1496 skarg, w tym 26 (2%) rozpatrzono pozytywnie, w 1996 na 1462 skarg uznano 11 (1%) , natomiast rok 1997 przynis 1373 skarg, spord ktrych zasadnych byo 11 (1%) . Poinformowano o naduyciach rodkw przymusu, jakie zdarzyy si w okresie objtym sprawozdaniem, uznajc wszake, i miay one charakter incydentalny bezprawne uycie paki gumowej, bezpodstawne umieszczenie w celi zabezpieczajcej, zaoenie kajdan podczas spaceru; uycie siy w celu doprowadzenia do szpitala, w jego wyniku ktrego aresztowany zmar. Komitet wyrazi zadowolenie z zapisania w Konstytucji z 1997 roku zakazu tortur, zniesienia kary mierci i udanej transformacji ustrojowej; zaznaczy jednak swoje zaniepokojenie brakiem penalizacji tortur w kodeksie karnym i pojawiajcymi si przypadkami przemocy i niewaciwego zachowania funkcjonariuszy, ktre doprowadziy nawet do
100Sprawozdanie z realizacji przez Polsk postanowie konwencji w sprawie zakazu stosowania tortur oraz innego okrutnego, nieludzkiego lub poniajcego traktowania albo karania za okres od sierpnia 1994 do lipca 1998 roku, http://bip.ms.gov.pl 101Summary record of the first part of the 415th meeting : Poland. 10/05/2000. KPT/C/SR.415. (Summary Record), http://bip.ms.gov.pl

73

mierci osadzonych.102 Zarekomendowa wprowadzenie do prawa karnego przestpstwa tortur zgodnego z definicj w art. 1 KPT. W czwartym sprawozdaniu Rzeczypospolitej Polskiej z padziernika 2004 roku broniono koncepcji niewczania do ustaw karnych przestpstwa tortur, jako powd podajc bezporedni skuteczno KPT w polskim porzdku prawnym i zapewnienie ochrony przez waciwe przepisy konstytucyjne, jak rwnie akt, i oglne dyrektywy stosowania kar i rodkw karnych, oparte s na poszanowaniu zasad humanitaryzmu.103 Stwierdzono, i normy zabezpieczajce wolno od tortur ju znajduj si w kodeksach prawa karnego, jak rwnie ustaw o Policji, Stray Granicznej, Biurze Ochrony Rzdu, Subie Wiziennej i stray gminnej oraz rozporzdzeniu normujcym dziaanie i stosowanie rodkw przymusu w izbach wytrzewie. Podano statystyki spraw karnych dotyczcych zego traktowania przez funkcjonariuszy - i tak dla przykadu podano spraw dwch funkcjonariuszy SW skazanych przez sd okrgowy w Bydgoszczy, ktrzy doprowadzili do mierci aresztowanego przez uderzanie i rzucanie o ziemi tudzie ich przeoonego, ktry uchybi w nadzorze nad nimi; spraw policjanta skazanego przez Sd Okrgowy w Kronie za pobicie zatrzymanego pak i kijem bejsbolowym; postpowanie wobec policjantw ostrzeliwujcych Warmisko-Mazurski Urzd Wojewdzki ze strzelby gadkolufowej, wyrok Sdu Rejonowego w Tarnobrzegu na policjanta uderzajcego zatrzymanego w twarz i kopicego go w plecy, wyrok Sdu Okrgowego w Warszawie stwierdzajcy win policjanta ktry miertelnie postrzeli zatrzymanego stawiajcego opr, ledztwo w sprawie grb i pobicia zatrzymanego w celu wymuszenia zezna na Komisariacie Policji w Gniewkowie ; umorzenie ledztwa w sprawie naduycia siy wobec obywatela Ukrainy podczas przeszukania pomieszczenia, jak rwnie umorzenie postpowania wobec funkcjonariuszy Suby Wiziennej z Zakadu Karnego w Sztumie podejrzanych o bicie i ponianie osadzonego, m.in. przez rozebranie go do naga, spraw funkcjonariusza Stray Granicznej winnego przetrzymania w izbie zatrzyma obywatela Ukrainy; umorzenie ledztwa dotyczcego zncania si i poniania nad osadzonymi w Zakadzie Karnym Stargard Szczeciski w okresie 2001/2002 r. przez funkcjonariuszy Suby Wizienne j, wszcztego na podstawie wielokrotnych skarg o biciu, ponianiu, zniewaaniu sownym, naduywaniu rodkw przymusu bezporedniego i zastraszaniu; umorzeniu ledztwa prowadzonego wobec policjantw z Oddziau Prewencji KSP w Warszawie i pracownikw agencji ochrony mienia Impel w sprawie naduycia
102Report of the Committee against Torture Twenty-third session (8-19 November 1999) Twenty-fourth session (1-19 May 2000) , s. 22, http://bip.ms.gov.pl 103IV sprawozdanie okresowe Rzeczypospolitej Polskiej z realizacji postanowie Konwencji w sprawie zakazu stosowania tortur oraz innego okrutnego, nieludzkiego lub poniajcego traktowania albo karania za okres od dnia 1 sierpnia 1998 r. do dnia 30 wrzenia 2004 r., http://bip.ms.gov.pl

74

siy i przekroczenia uprawnie podczas likwidacji demonstracji; wyroku skazujcym policjanta za miertelne postrzelenie obywatela Ukrainy podczas pocigu oraz zarzuty wobec policjantw, ktrzy uyli broni palnej wobec uczestnikw Juwenaliw w odzi w 2004 roku. Nie zapomniano poinformowa Komitetu o wczeniu zagadnie zwizanych z humanitaryzmem i godnoci czowieka do programw szkolenia funkcjonariuszy Suby Wiziennej, Policji i Stray Granicznej. Opisano metody monitoringu waciwego traktowania osb pozbawionych wolnoci przez te sub; w przypadku Suby Wiziennej chodzio przede wszystkim o nadzr penitencjarny prowadzony przez sdziego penitencjarnego, kontrole zewntrzne prowadzone przez Centralny Zarzd Suby Wiziennej i okrgowe inspektoraty Suby Wiziennej; za form kontroli uznano take moliwo skadania przez pozbawionego wolnoci lub jego obroc skarg i wnioskw, take kontrole prowadzone prze Rzecznika Praw Obywatelskich, Europejski Komitet Zapobiegania Torturom i organizacje pozarzdowe. Co do warunkw bytowych w wizieniach i aresztach, to do wiadomoci Komitetu podano istnienie przepisw statuujcych 3 m2 normy na winia, odpowiedni sprzt kwaterunkowy, warunki higieny, dopyw powietrza, waciw temperatur oraz owietlenie . Opisano problem przeludnienia w jednostkach penitencjarnych, jego poziom na dzie stworzenia raportu oceniono na ok 115%. W odniesieniu do kolejnych lat podano statystyki zaludnienia zakadw karnych i aresztw ledczych 59 049 osb w marcu 1998 roku, 56 206 w listopadzie 1999, 69 937 w listopadzie 2000 roku, 80 565 w listopadzie 2001 roku, 81 766 w listopadzie 2002, 82 766 w marcu 2003 roku i 81 206 osadzonych w lutym 2004 roku; podczas gdy liczba miejsc od stycznia 1999 r. do maja 2004 r. zwikszya si z 65 000 jedynie do 69 000 . Przyznano, i tempo zwikszania liczby miejsc nie jest dostateczne, poinformowano wszake o programie powikszenia tej iloci do 79 000 miejsc przez budow nowych orodkw i pawilonw. W dokumencie znalazo si stwierdzenie, i w 2003 r. wiziennictwo uporao si definitywnie z problemem cel wyposaonych w kuby sanitarne , stwierdzono, i Centralny Zarzd Suby Wiziennej dokada stara w celu zachowania intymnoci bada lekarskich osadzonych, za sukces uznano nieznaczne zwikszenie liczby zatrudnionych winiw. Podano statystyki skarg na naduycie rodkw przymusu bezporedniego przez funkcjonariuszy Suby Wiziennej 78 skarg, w tym tylko jedna uznana za zasadn w 1998 roku; w 1999 roku za zasadn uznano jedn skarg na naruszenie nietykalnoci cielesnej, w 2000 roku adna skarga na naduycie przemocy nie zostaa uznana za zasadn, tak samo w roku 2001 spord 123 skarg na pobicie i 114 na naduycie rodkw przymusu bezporedniego. Nie uznano za zasadn adnej skargi z roku 2003, cho wniesiono ich na pobicie

75

przez funkcjonariuszy 117, a na naduycie rodkw przymusu skarono si 66. Za nieprawidowy stosunek funkcjonariuszy do suby w latach 1998 2003 wymierzano kar upomnienia (raz), nagany (sze razy), orzeczenia o niepenej przydatnoci do suby (dwa razy) i wydalenia ze suby (raz). Odpowiadajc na pytania Komitetu, polscy delegaci raz jeszcze podtrzymali swoje stanowisko, wedle ktrego nie ma potrzeby wprowadzania do wewntrznych aktw prawnych definicji tortur zawartej w art. 1 KPT, gdy funkcjonuje ju ona w polskim porzdku jako bezporednio skuteczny zapis umowy midzynarodowej.104 Odpowiadajc na inne pytanie, delegacja stwierdzia, i w zakadach karnych typu zamknitego udzielanie wiadcze medycznych osadzonemu w obecnoci funkcjonariusza dziau ochrony jest zasad, ale istnieje moliwo odstpienia od niej na wniosek pracownika SW. Universal Periodic Review jest procesem, w ktrym oceniany jest stan przestrzegania praw czowieka przez poszczeglne pastwa czonkowie ONZ. Prowadzi go Rada Praw Czowieka. Z raportu grupy roboczej, sporzdzonego w 2008 roku na podstawie danych z 2007 r., wynika konieczno poprawienia warunkw bytowych w zakadach karnych i aresztach ledczych, cho przyjto w nim z zadowoleniem efekty dotychczasowych wysikw w tym temacie i popraw w stosunku do poprzednich lat.105 Jednoczenie wezwano Rzeczpospolit Polsk do efektywniejszego cigania przestpstw zwizanych z torturami i nieludzkim lub poniajcym traktowaniem. 4.5 Raporty i opracowania Helsiskiej Fundacji Praw Czowieka Helsiska Fundacja Praw Czowieka to niezaleny instytut zajmujcy si edukacj i badaniami w zakresie praw czowieka, za jednym z waniejszych jego zainteresowa jest dziedzina humanitarnego traktowania osb pozbawionych wolnoci. 106 Zajmuje si m.in. pomoc prawn dla osadzonych, wydaa rozliczne raporty i publikacje, w tym wiele cile zwizanych z zagadnieniem wolnoci od tortur i nieludzkiego traktowania w instytucjach izolacyjnych, takich jak jednostki penitencjarne. 9 grudnia 1995 roku pracownicy HFPC przeprowadzili wizytacj Aresztu ledczego w Gdasku.
107

zaludnienie aresztu wynosio 86%; tylko jeden z winiw zakwalifikowany by jako

104Odpowiedzi delegacji rzdowej na pytania wstpne Komitetu, http://bip.ms.gov.pl 105Universal Periodic Review Report of the Working Group on the Universal Periodic Review Poland. http://www.ohchr.org/EN/HRBodies/UPR/Pages/Documentation.aspx 106 Helsiska Fundacja Praw Czowieka, http://www.hfhrpol.waw.pl/Nprogram4.html 107 Red. Andrzej Rzepliski i Andrzeja Kremplewski Prawo do godnego traktowania w instytucjach izolacyjnych. Sprawozdanie z lustracji, wyd. Helsiska Fundacja Praw Czowieka, Warszawa 1996, s. 55

76

niebezpieczny Zaraeni wirusem HIV izolowani byli niemal cakowicie od pozostaych osadzonych, korzystali z oddzielnego jedzenia, pralni i cel. Naczelnik stwierdzi, i wikszo zgaszajcych si do lekarza symuluje choroby. Nie notowano skarg na wyywienie. W areszcie bya kaplica, wiadczy usugi kapan katolicki. 11 grudnia 1995 r. sprawdzono Areszt ledczy W Bydgoszczy zaludnienie wynosio 93%, nie stwierdzono naduycia siy ani zych warunkw trzymania osadzonych, cho skazane kobiety twierdziy, e dla nosicieli HIV w ogle nie ma pracy. 10 grudnia 1995 wizytowano Rejonowy Areszt ledczy w Koszalinie , z zaludnieniem 87%, rwnie nie stwierdzono narusze; tak samo w Areszcie ledczym w Chojnicach odwiedzanym w tym samym dniu przez inny zesp, zapenionym w 91%. Areszt ledczy w Supsku, wizytowany w tym samym czasie i wypeniony w 93%, boryka si z problemem niskiego prestiu spoecznego stranikw wiziennych i, co za tym idzie, brakami kadrowymi. Zwrcono w nim uwag na sabe owietlenie, czciow tylko obudow kcikw sanitarnych i zy stan ani. Tego samego dnia odwiedzono Oddzia Zewntrzny Aresztu ledczego w Ustce, za powany problem uznano zy stan techniczny budynkw i duy stopie zagroenia poarowego. Oddzia by zaludniony tylko w 61%, przebywao w nim zaledwie 149 osadzonych ale nawet jak na tak niewielk licz zatrudniono zbyt mao funkcjonariuszy. Areszt ledczy w Zotowie , rwnie wizytowany 10 grudnia 1995 roku, by w czasie kontroli najmniejsz jednostk penitencjarn w Polsce z 56 osadzonymi, nie stwierdzono w nim narusze praw pozbawionych wolnoci ani szczeglnych zagroe dla nich, jedynie stranicy wizienni skaryli si na bardzo z sytuacj materialn. Podsumowujc lustracj, Andrzej Rzepliski stwierdzi, i wadze badanych w jej toku jednostek nie toleruj polityki narusze praw czowieka. Helsiska Fundacja Praw Czowieka sporzdzia rwnie raport o zapobieganiu torturom m.in. w polskich instytucjach izolacyjnych. 108 W cze dotyczcej analizy jego autorzy oparli si na zaoeniu, i wszystkie przypadki zego traktowania, mogce stanowi akty tortur, poniajcego, nieludzkiego traktowania lub karania winny mie swoje odzwierciedlenie w dokumentacji. Tymczasem udostpnione przez Centralny Zarzd Suby Wiziennej dane nie zawieray adnych informacji o przypadkach nieprawidowego zachowania si funkcjonariuszy Suby Wiziennej wobec winiw .109 Liczba interwencji funkcjonariuszy SW z uyciem przez nich rodkw przymusu bezporedniego wahaa si w granicach 1500 2000 przypadkw rocznie, w badanym okresie 1993 2002. Dwukrotnie w tym czasie doszo do zgonu osadzonego podczas stosowania
108 Red. Andrzej Rzepliski i Krzysztof Wilamowski, Zapobieganie torturom w instytucjach izolacyjnych Europy Centralnej i Wschodniej Wybrane Zagadnienia Raport z dziaalnoci Programu Grupa Polska, wyd. Helsiska Fundacja Praw Czowieka, Warszawa 2006, s. 7 109 ibidem, s. 168

77

przymusu, odnotowano fakt wszczcia ledztwa; jednym z nich bya sprawa miertelnego pobicia aresztowanego z Aresztu ledczego w Inowrocawiu przez funkcjonariuszy SW, skazanych pniej na kary 2 lat pozbawienia wolnoci w zawieszeniu na 5. Istotnym faktem w sprawie byo zoenie owiadczenia przez skazanych stranikw, i czowiek ten by katowany przez wielu funkcjonariuszy poza nimi, m.in. bity motkiem w pity; oczywicie problematyczna jest kwestia wiarygodnoci takiego owiadczenia. Dwunastokrotnie w cigu tych lat odnotowano kar dyscyplinarn za nieprawidowy stosunku do osadzonego , gwnie upomnieniach i naganach. Wanym wnioskiem autorw raportu z analizy informacji byo stwierdzenie, i okoo 2000 roku nastpi przeom ilociowy (znaczcy wzrost liczby osadzonych, z 56 765 ludzi w grudniu 1999 r. do 70 544 pozbawionych wolnoci w analogicznym okresie nastpnego roku, a wic przyrost o 20%) i jakociowy w polskich jednostkach penitencjarnych. 110 Podjto wic analiz systemu rozpatrywania skarg osadzonych na podstawie danych z lat 2001-2004. Poczwszy do 2000 roku wzrasta, obliczony przez autorw opracowania, wskanik iloci skarg na 100 osadzonych od 15 skarg na 100 osb do rednio 17,5 w roku 2004. Zdiagnozowano kilka powodw takiej tendencji, z generalnym pogorszeniem warunkw bytowych i funkcjonowania zakadw karnych i aresztw ledczych na czele. Zwaszcza brak wystarczajcej liczby personelu i przeludnienie, powodujce odsadzanie nadmiarowej iloci ludzi w celach, tudzie likwidacj wietlic, kaplic i innych pomieszcze socjalnych; jak rwnie niewaciwa opieka medyczna daway si we znaki pozbawionym wolnoci. Zwaszcza od poowy 2003 r. zanotowano duo skarg na przeludnienie. Sam system badania skarg uznano za niewaciwie zorganizowany, gdy faktycznie o sposobie, w jaki bdzie rozpatrzona skarga, decydowaa opinia administracji jednostki penitencjarnej, w rzeczywistoci stanowica niemal zawsze podstaw odpowiedzi na skarg; mimo i formalnie rozpatrywa j organ nadrzdny. Czsto zreszt skarga bya przekazywana do rozpatrzenia cakowicie do administracji zakadu, a organ nadrzdny jedynie informowano o sposobie zaatwienia sprawy. Take w sytuacji, gdy skarg rozpatrywano na miejscu zdarzenia przez przedstawicieli jednostki nadrzdnej, w praktyce rozstrzygniecie bazowao cakowicie na dokumentach i owiadczeniach personelu aresztu lub zakadu, w ktrym zdarzenie miao miejsce. Podano statystyki skarg wniesionych i uznanych za zasadne w roku 2002 uznano 2% spord wszystkich wniesionych skarg i wycignito konsekwencje wobec 164 funkcjonariuszy, w 2003 uznano rwnie 2%, konsekwencje ponioso 223 stranikw; na 2% uznanych skarg w roku 2004 ukarano 190 funkcjonariuszy SW. Podsumowujc analiz, autorzy raportu stwierdzili brak istnienia
110 ibidem, s. 172

78

w badanym okresie niezalenego i skutecznego systemu rozpatrywania skarg osadzonych. Kolejnym punktem opracowania stao si badanie orzecznictwa sdw cywilnych, w regionie maopolskim, w sprawach, ktre wytoczyli winiowie przeciw Skarbowi Pastwa. 111 Zgodnie z danymi uzyskanymi przez twrcw opracowania, w latach 1997-2002 wytoczono przed sdami rejonowymi i okrgowymi w Krakowie, Tarnowie i Nowym Sczu 59 spraw o odszkodowanie dla pozbawionych wolnoci z powodu dziaa funkcjonariuszy Suby Wiziennej; w chwili tworzenia publikacji zakoczono 48 z nich. W wikszoci wypadkw roszczenie dotyczyy utraty zdrowia podczas przebywania w zakadzie na skutek bdu w sztuce lekarskiej i zakaenia wirusem taczki. W 12 sprawach zarzdzono zwrot pozwu z powodu brakw formalnych, w 13 przypadkach postpowanie umorzono, w 15 sprawach powdztwo oddalono. Odszkodowanie zasdzono w dwch przypadkach. Podsumowujc analiz, autorzy zwrcili przede wszystkim uwag na wysoki odsetek spraw nie rozpoznanych merytorycznie z powodu np. trudnoci w wymianie korespondencji z sdem z powodu przeniesienia do innego zakadu. Analizujc wpywajce do Helsiskiej Fundacji Praw Czowieka skargi na naruszenie art. 3 Konwencji o ochronie praw czowieka i podstawowych wolnoci, twrcy sprawozdania chcieli sprawdzi, jaki rodzaj narusze jest najpowszechniejszy i najczciej zgaszany. 112 Spord 100 wybranych do badania skarg, 36% pochodzio od tymczasowo aresztowanych. Skargi na funkcjonariuszy SW, suby medyczne i administracj jednostek penitencjarnych dotyczyy gwnie pobi (5% ogu), niewaciwego leczenie (5%) i umieszczenia osoby niepalcej w celi z palcymi (1%).Postpowania dyscyplinarne wobec personelu zakadw karnych i aresztw koczyy si zazwyczaj stwierdzeniem prawidowoci zastosowanych rodkw, a postpowania karne umorzeniem. We wnioskach stwierdzono, i prokuratura wykazywaa niepokojc atwo umarzania postpowa dotyczcych pobi przez funkcjonariuszy Policji i SW, za system badania skarg w obu instytucjach nie funkcjonoway prawidowo. Co wicej, niewielkie byy moliwoci dochodzenia roszcze na drodze cywilnej ze wzgldu na ogln zapa tej gazi sdownictwa. 4.6 Podsumowanie Naruszenia wolnoci od tortur byy nieodczn czci polskiego systemu penitencjarnego w badanym okresie, jak wynika z podsumowania raportw rzdowych i pozarzdowych. Nie miay one co prawda charakteru masowego, cho z pewnoci ze traktowanie bdce efektem
111 ibidem, s. 182 112 ibidem, s. 190

79

przeludnienia przybrao znaczce rozmiary. Dokonujc klasyfikacji takowych, mona je podzieli na kilka rodzajw. Po pierwsze, ponienia i naduycie przemocy przez stranikw. Z raportw Europejskiego Komitetu Przeciw Torturom wynikao, i w roku 1996 nadal jeszcze do transportu osadzonych uywano ciasnych, przestarzaych samochodw, w ktrych byli oni stoczeni. Nieliczne przypadki niewaciwego traktowania stwierdzono w raporcie z 2000 roku, podobnie w nastpnym, z 2004, podobnie ocean stanu przestrzegania praw czowieka w Polsce sporzdzona przez Departament Stany Stanw Zjednoczonych Ameryki za rok 2008 wymieniaa wrd problemw naduycia siy i wadzy przez funkcjonariuszy . Zarzuty sownego zniewaania pojawiy si w raportach Rzecznika Praw Obywatelskich z 2008 roku, podobnie jak zarzuty pobicia i naruszenia nietykalnoci i cielesnej, jako przyczyn podano wzrost napicia wywoany rekordowym przeludnieniem; w raporcie z 2009 roku ujawniono przypadki nieprawidowej praktyki trzymania aresztowanych w pasach unieruchamiajcych ca dob; stwierdzano brak oddzielnych pomieszcze do kontroli osobistej w niektrych zakadach. Helsiska Fundacja Praw Czowieka w swoich opracowaniach informowaa o oglnej liczbie 1500 2000 interwencji funkcjonariuszy Suby Wiziennej na rok w okresie 1993 2002, w wyniku ktrych zmaro dwoje ludzi. Istotnym problemem przez cay badany okres bya wysoka agresja osadzonych wobec samych siebie, gwaty na innych pozbawionych wolnoci, samookaleczenia i samobjstwa. Nie stwierdzono za to, aby funkcjonariusze Suby Wiziennej uywali niezgodnie z prawem broni palnej. 113 Po drugie, problem stanowia dyskryminacja osadzonych niepenosprawnych, niebezpiecznych i zakaonych wirusem HIV. O tej ostatniej donosiy jeszcze raporty z pierwszej poowy lat dziewidziesitych niemal kompletna izolacja takich osadzonych bya wynikiem braku wiedzy personelu na temat faktycznych drg przenoszenia si wirusa, zgodnie z odpowiedzi wadz polskich, w wyniku zastosowania zalece EKPT zostaa ona zaegnana. Winiowie niebezpieczni z kolei, poddani byli cisym rygorom i kontroli, ktre niekiedy osigay wrcz prg nieludzkiego i poniajcego traktowania, zwaszcza, gdy ich przesadnej surowoci nie dawao si usprawiedliwi wzgldami bezpieczestwa. Przepisy ich dotyczce mogy budzi wtpliwo co do zgodnoci z midzynarodowymi standardami. 114 Co prawda, winiowie niebezpieczni nie byli trzymani w cakowitej izolacji i dlatego stwierdzenie, czy byli poddawani nieludzkiemu traktowaniu, moe by wtpliwe, przynajmniej do czasu rozstrzygajcego wyroku Europejskiego
113 Red. J. Widacki i J. Czapska , Bezpieczny obywatel-bezpieczne pastwo. Safe Citizen-Safe State. wyd. KUL Lublin 1998, s. 294 114 Red. J. Szaaski Wina-kara-nadzieja-przemiana. Materiay I Krajowego Sympozjum Penitencjarnego,, wyd. Centralny Orodek Szkolenia Suby Wiziennej Kalisz 1996 , s. 170

80

Trybunau Praw Czowieka.115

Natomiast wielokrotnie i wielu aresztach i zakadach karnych

stwierdzano brak odpowiednich warunkw dla osb niepenosprawnych, w skrajnych przypadkach nie mogli oni korzysta z adnej aktywnoci poza cel ani nie mieli moliwoci swobodnego korzystania z ani. Prawo do waciwej opieki zdrowotnej, w ktrego sprawie czsto wypowiada si Europejski Trybuna Praw Czowieka, nie zawsze mogo by w peni zapewnione dla aresztowanych. Stan wiziennych zakadw opieki zdrowotnej, ich wyposaenie i personel mona uzna za zrnicowane zalenie od czasu i miejsca, cho w zasadzie przez cay analizowany okres i w wikszoci aresztw orodki takie cierpiay na niedofinansowanie, brak personelu, sprztu a czasem nawet witamin i lekw, co powodowao powstawanie skarg na leczenie duej czci dolegliwoci rodkami przeciwblowymi. Dopiero w 2009 roku, po wielokrotnych monitach Rzecznika Praw Obywatelskich, przygotowano Kart Praw Pacjenta dla osb pozbawionych wolnoci. Niedostateczna ilo lekarzy (przede wszystkim specjalistw, takich jak psychiatrzy) i personelu prowadzia do trudnoci z obsug duej liczby pacjentw, odsyanie ich wobec podejrze o symulacj, kolejki do lekarza, wielogodzinne unieruchamianie pacjentw stanowicych dla siebie zagroenie czy te zlecanie jednym osadzonym opieki nad innymi (jak w przypadku opisanym przez raport Rzecznika z 2009 roku). W roku 1996 EKPT zaleci pooenia nacisku na leczenie leczenia psychologicznego pacjentw z problemami psychicznymi zamiast farmakoterapii; w 2004 Komitet zaleci zwikszenie iloci pielgniarek. W raportach Departamentu Stanu USA bez zmian przez cay okres lat 1996 2010 opieka medyczna w polskich jednostkach penitencjarnych okrelana bya jako za i niedofinansowana. Najwikszymi jednak problemami byo przeludnienie i bardzo ze warunki bytowe w aresztach i zakadach karnych w Polsce. O ile stae, kilkunastoprocentowe przeludnienie dotyczyo przede wszystkim okresu od 2000 r. do 2009 r., to nieremontowane, niedostatecznie wyposaone zakady, w fatalnym stanie higienicznym, z wielopitrowymi kami i niezabudowanymi ustpami (a nawet tzw. kubami sanitarnymi, czyli po prostu wiadrami penicy mi rol toalety) w brudnych, zawilgoconych i zagrzybionych celach, nie zmieniay si przez dugi czas; ju w 1999 roku Departamentu Stanu USA setk spord stu pidziesiciu szeciu zakadw uzna za wymagajce powanego i szybkiego remontu ; nastpnie stan ten si pogarsza a do stwierdzenia, i warunki w polskich zakadach karnych nie speniaj minimalnych standardw, a cz z nich nie nadaje si juz do remontu i winna by natychmiastowo zamknita. O ile wiec samo przeludnienie
115 A. Kremplewski i M. P. Wdrychowski , Human Rights and Criminal Justice. Red.. wyd. Institute of Criminal Law, Faculty of Law, Warszawa University 1993, s. 69

81

nie musiao jeszcze przekracza progu dolegliwoci kwalifikujcego je do nieludzkiego traktowania; to w poczeniu z niedopuszczalnym staniem higienicznym i mieszkaniowym zakadw mogo prowadzi do niehumanitarnego traktowania osb aresztowanych. Dodatkowo, brak moliwoci uczestnictwa w zajciach kulturalno-owiatowych i brak zaj poza cel musiay demoralizujco wpywa na osadzonych.116 Wobec takich rozmiarw problemw zgoszonych przez niezalene instytucje, zastanawiajcy okazuje si niezwykle may procent uwzgldnionych skarg osadzonych na warunki w celach i niewaciwe traktowanie za strony funkcjonariuszy w analizowanym okresie za zasadne uznawano si rednio okoo 2% z wniesionych w cigu roku, za na palcach jednej rki mona policzy ukaranych dyscyplinarnie za ze traktowanie aresztantw funkcjonariuszy. Jak wynika z bada Helsiskiej Fundacji Praw Czowieka, podobnie postpowania karne w sprawach naduycia siy czsto koczyy si umorzeniem, za osadzeni przegrywali procesy cywilne. 5. WNIOSKI Aby uporzdkowa zebrane informacje i umoliwi wycignicie z nich waciwych wnioskw co do zagadnienia bdcego tematem rozprawy, konieczne stao si przedstawienie zaistniaych wydarze na osi czasu, uwzgldniajcej najdoniolejsze dla sprawy poszanowania wolnoci od tortur osb aresztowanych zdarzenia w okresie lat 1990 2011. 5.1 O czasu 9.06.1989 ratyfikacja Konwencji w sprawie zakazu stosowania tortur oraz innego okrutnego lub poniajcego traktowania lub karania 29.12.1989 uchwalona zostaje Ustawa o zmianie Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej 28.10.1991 zoenie przez Rzd RP trzeciego sprawozdania w KPC z realizacji MPPOiP 26.11.1991 przystpienie Rzeczpospolitej Polskiej do Rady Europy 19.01.1993 - ratyfikacja Konwencji o Ochronie Praw Czowieka i Podstawowych Wolnoci 7.09.1994 ratyfikacja Europejskiej Konwencji o zapobieganiu torturom oraz nieludzkiemu lub poniajcemu traktowaniu albo karaniu.
116 Stanisaw Walczak Postpowanie ze skazanymi w polskim systemie penitencjarnym, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 1992

82

9-11.12.1995 - wizytacje HFPC w aresztach ledczych w caym kraju 30.01.1997 opublikowany zostaje raport Departamentu Stanu USA za 1996 r. 7.03.1997 - zoenie przez Rzd RP czwartego sprawozdania w KPC z realizacji MPPOiP 2.04.1997 uchwalenie Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej 6.06.1997 uchwalenie Kodeksu karnego, Kodeks postpowania karnego i Kodeksu karnego wykonawczego 07.1998 - zoenie przez Rzd RP trzeciego sprawozdania w KZT z realizacji KPT 30.01.1998 - opublikowany zostaje raport Departamentu Stanu USA za 1997 r. 24.09.1998 - powstaje sprawozdanie dla polskiego rzdu z wizyty w Polsce odbytej przez EKZT w 1996 r. 26.02.1999 - opublikowany zostaje raport Departamentu Stanu USA za 1998 r. 27.01.2000 ratyfikacja protokow 1 i 2 do Europejskiej Konwencji o zapobieganiu torturom oraz nieludzkiemu lub poniajcemu traktowaniu albo karaniu. 25.02.2000 - opublikowany zostaje raport Departamentu Stanu USA za 1999 r. 12.2000 znaczcy przeom jakociowy i ilociowy, pocztek strukturalnego przeludnienia w polskich jednostkach penitencjarnych (wedug bada HFPC) 23.02.2001 - opublikowany zostaje raport Departamentu Stanu USA za 2000 r. 16.07.2001- uznanie kompetencji Komitetu Przeciw Torturom do przyjmowania i rozpatrywania informacji i zawiadomie skadanych na podstawie KPT 15.11.2001 wydany zostaje wyrok ETPCz w sprawie Iwaczuk p. Polsce 4.03.2002 - opublikowany zostaje raport Departamentu Stanu USA za 2001 r. 23.05.2002 - powstaje sprawozdanie dla polskiego rzdu z wizyty w Polsce odbytej przez EKZT w 2000 r. 1.10.2003 - zoenie przez Rzd RP pitego sprawozdania w KPC z realizacji MPPOiP 25.02.2004 - opublikowany zostaje raport Departamentu Stanu USA za 2003 r. 1.10.2004 - zoenie przez Rzd RP czwartego sprawozdania w KZT z realizacji KPT 28.02.2005 - opublikowany zostaje raport Departamentu Stanu USA za 2004 r. 2.03.2006 - powstaje sprawozdanie dla polskiego rzdu z wizyty w Polsce odbytej przez EKZT w 2004 r. 8.03.2006 - opublikowany zostaje raport Departamentu Stanu USA za 2005 r. 23.06.2006 - ratyfikacja Protokou fakultatywnego do KPT 19.02.2007 - wystpienie RPO do Ministra Sprawiedliwoci w sprawie nie osadzania w aresztach

83

kobiet od 28 tygodnia ciy , spowodowane spraw Marii S. 6.03.2007 - opublikowany zostaje raport Departamentu Stanu USA za 2006 r. 11.03.2008 - opublikowany zostaje raport Departamentu Stanu USA za 2007 r. 04.2008 - powstaje raport z dziaalnoci BRPO w 2007 roku w zakresie ochrony przed torturami 26.05.2008 wyrok TK w sprawie niezgodnoci 248 1 kkw z Konstytucj 15.10.2008 - zoenie przez Rzd RP szstego sprawozdania w KPC z realizacji MPPOiP 3.02.2009 - wydany zostaje wyrok ETPCz w sprawie Kaprykowski p. Polsce 25.02.2009 - opublikowany zostaje raport Departamentu Stanu USA za 2008 r. 04.2009 powstaje Raport Rzecznika Praw Obywatelskich z dziaalnoci w Polsce Krajowego Mechanizmu Prewencji w roku 2008 19.01.2010 - wydany zostaje wyrok ETPCz w sprawie Wierzbicki p. Polsce 2.03.2010 - wydany zostaje wyrok ETPCz w sprawie Hajo p. Polsce 11.03.2010 - opublikowany zostaje raport Departamentu Stanu USA za 2009 r. 05.2010 - powstaje Raport Rzecznika Praw Obywatelskich z dziaalnoci w Polsce Krajowego Mechanizmu Prewencji w roku 2009 25.01.2011 - wydany zostaje wyrok ETPCz w sprawie Kupczak p. Polsce 8.04.2011 - opublikowany zostaje raport Departamentu Stanu USA za 2010 r. 5.2 Wnioski Celem rozprawy byo ustaleniu, czy na terenie Rzeczypospolitej Polskiej w latach od 1990 do 2011 dochodzio do tortur i nieludzkiego, okrutnego i poniajcego traktowania lub karania wobec osb tymczasowo aresztowanych, a jeli tak, to czy akty owe byy one naruszeniem zobowiza midzynarodowych pastwa polskiego. Z analizy przedstawionych dokumentw i orzecze wynika jednoznacznie, ich do takich narusze dochodzio, i to wielokrotne; w niektrych wypadkach ich skala osigna due rozmiary i spowodowana bya niewaciwymi rozwizaniami systemowymi. Polski system prawny co do zasady zakazywa tortur i nieludzkiego, okrutnego lub poniajcego traktowania albo karania; wad jego byo wszake byo niewprowadzenie do ustaw karnych przestpstwa tortur w caoci pokrywajcego si z definicj z art. 1 KPT; wada ta pozostaa nie usunita do dzi. Druga istniaa do 26 maja 2008, gdy Trybuna Konstytucyjny orzek o niekonstytucyjnoci art. 248 1 kodeksu karnego wykonawczego.

84

Z orzecze Europejskiego Trybunau Praw Czowieka wynika, i do narusze czsto prowadzia niedostateczna staranno administracji, nie przykadajcej dostatecznej wagi do zapewnienia aresztowanym waciwego poziomu opieki zdrowotnej i humanitarnych warunkw pozbawienia wolnoci; jak rwnie polskich sdw, nie rozpatrujcych dokadnie i pod ktem ewentualnych narusze wnioskw o przeduenie tymczasowego aresztowania. Dodatkowo, w sprawie Iwaczuk przeciwko Polsce, ponienie aresztowanego wyniko z niepotrzebnego naduycia uprawnie przez stranikw, nie uczulonych na problematyk ochrony ludzkiej godnoci osoby pozbawionej wolnoci i stosujcych najprawdopodobniej przestarzae przepisy. Gwne problemy wiziennej suby zdrowia przez cay badany okres stanowiy niedofinansowanie i wynikajce z niego braki kadrowe, lokalowe i sprztowe; niekiedy prowadziy one do zego, a nawet nieludzkiego traktowania (takiego jak trzymanie winiw przez ca dob w pasach zabezpieczajcych). Pewn wskazwk co do powodw braku naleytej starannoci personelu medycznego mog by gosy pojawiajce si ze strony lekarzy wiziennych, odmawiajce osadzonym prawa do wyleczenia i stwierdzajce, e przysuguje im tylko prawo do pozostawania jedynie w niepogorszonym stanie zdrowia, gdy kara pozbawienia wolnoci inaczej staaby si nagrod.117 Trudno zaaprobowa takie stwierdzenia, jeli jednak takie pogldy wyznawane byy otwarcie przez Naczelnego Lekarza Okrgowego Inspektoratu Suby Wiziennej w Gdasku, powane zaniepokojenie budzi moliwo, i wielu lekarzy wiziennych w kraju je podzielaa, albo co gorsza, podziela nadal. Czste, cho nie masowe w aresztach ledczych byy pobicia i naduycia siy przez funkcjonariuszy SW; rzadko koczce si sankcjami dyscyplinarnymi. Przez cay badany okres obserwowano wysok agresj osadzonych wobec samych siebie, gwaty na innych pozbawionych wolnoci, samookaleczenia i samobjstwa. Wystpowaa dyskryminacja osadzonych niepenosprawnych, niebezpiecznych i (w pierwszej poowie lat dziewidziesitych) zakaonych wirusem HIV . Najwikszymi jednak problemami byo przeludnienie, ze i bardzo ze warunki bytowe, niektre jednostki penitencjarne nie nadaway si do uytku ze wzgldu na zy stan techniczny i higieniczny, wikszo wymagaa remontw, na ktre nie posiadaa rodkw. Dopiero okoo 2009 roku znikno systemowe przeludnienie, do tego te czasu obudowano wikszo ustpw w celach. Dodatkowym utrudnieniem dla aresztantw by nieefektywny, zdaniem Helsiskiej Fundacji Praw Czowieka, system rozpatrywania skarg osadzonych w drodze administracyjnej i sdowej.
117 Damian Odya, Wizienna Suba Zdrowia, Biuletyn Informacyjny Okrgowej Izby Lekarskiej w Gdasku, tom 118 nr 3 - 2002

85

Orzeczenia Europejskiego Trybunau Praw Czowieka i Trybunau Konstytucyjnego, podobnie jak raporty niezalenych instytucji, wywary pewien wpyw na warunki i traktowanie osb aresztowanych, cho z pewnoci nie zlikwidoway wszystkich problemw. Wyrok TK z dnia 26 maja 2008 r. spowodowa podjcie przez rzd i administracje aresztw ledczych skutecznych wysikw w celu likwidacji przeludnienia; od 2010 roku kryzys w polskim systemie penitencjarnym zdawa si powoli mija, polepszyy si warunki uwizienia osb aresztowanych. Podobnie znikna dyskryminacja osb zaraonych wirusem HIV, rozwizano problem niezabudowanych sanitariatw w celach, oddano do uytku nowe zakady karne. Rzeczpospolita Polska naruszaa w latach 1990 2011 swoje zobowizania midzynarodowe; wyraajce si w zgodnym zakazie tortur i nieludzkiego, okrutnego lub poniajcego traktowania albo karania, dotyczce osb aresztowanych a naoonego na polskie pastwo przez rozliczne umowy midzynarodowe. Naruszenia Konwencji o ochronie praw czowieka i podstawowych wolnoci stwierdzi sam Europejski Trybuna Praw Czowieka; z przytoczonych wynikw kontroli i opracowa niezalenych orodkw nadawczych, organizacji rzdowych i pozarzdowych wynika, i wielokrotnie, przez zaistnienie aktw zego traktowania i brak odpowiedniej reakcji wadz pastwa naruszane byy przepisy Midzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych; Powszechnej Deklaracji Praw Czowieka, tudzie Konwencji w sprawie zakazu stosowania tortur oraz innego okrutnego, nieludzkiego lub poniajcego traktowania albo karania. Co do tej ostatniej, szczegowo mona wymieni naruszenia art. 2 przez nie wprowadzenie skuteczne rodki ustawodawcze, administracyjne i sdowych majcych zapobiega tym aktom; art. 4 przez nie wprowadzenie do polskiego systemu prawnego przestpstwa tortur w rozumieniu art. 1. Nie mona wszake uzna tych narusze za masowe; wikszo sprawozda ocenia jednak warunki panujce w polskich jednostkach penitencjarnych jako dobre wszake problemy niedofinansowania suby zdrowia, braku rodkw na niezbdne remonty, zych warunkw w celach i (w latach 2000 2009) znacznego przeludnienia miay charakter systemowy. W ten sposb hipoteza badawcza zostaje podtrzymana - na terenie Rzeczypospolitej Polskiej w latach 1990 2011 dochodzio do tortur i nieludzkiego, okrutnego i poniajcego traktowania lub karania wobec osb tymczasowo aresztowanych, ktre byy naruszeniem midzynarodowych zobowiza pastwa polskiego.

86

Bibliografia: 1. Red. J. Widacki i J. Czapska Bezpieczny obywatel-bezpieczne pastwo. Safe Citizen-Safe State. wyd. KUL Lublin 1998, s. 294 2. Monika Patek Europejskie reguy wizienne a polskie prawo i praktyka penitencjarna, <Studia Iuridica> 1997, t. 34 3. Red. A. Kremplewski i M. P. Wdrychowski Human Rights and Criminal Justice. wyd. Institute of Criminal Law, Faculty of Law, Warszawa 1993, s. 69 4. Leszek Garlicki Konstytucja z 1997 roku. Zasady przewodnie statusu jednostki, Warszawa 2006, 5. Dariusz Dudek, Konstytucyjna Wolno Czowieka a tymczasowe aresztowanie, wyd. Lubelskie Wydawnictwo Prawnicze, Lublin 1999 6. Red. A. Rzepliski. Monitorowanie policji i wizie. Prawa osb pozbawionych wolnoci, wyd. Helsiska Fundacja Praw Czowieka, Warszawa 1995, 7. Stanisaw Walczak Postpowanie ze skazanymi w polskim systemie penitencjarnym, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 1992 8. Red. A. Rzepliski, Prawa czowieka a policja Problemy teorii i praktyki. wyd. Centrum Szkolenia Policji Legionowo 1994 9. Pawe Baa, Adam Wielomski "Prawa czowieka i ich krytyka. Przyczynek do studiw o ideologii czasw ponowoytnych", wyd. Fijorr Publishing , Warszawa 2008. 10. Red. Roman Wieruszewski Prawa czowieka model prawny, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Wrocaw Warszawa Krakw 1991 11. Maria Nieaczna. Prawa czowieka w dziaaniu: dobre praktyki w policj. Stowarzyszenie

87

Interwencji Prawnej, 2007. 12. Red. Danuta Laskowska Prawa czowieka w szpitalach psychiatrycznych i domach pomocy spoecznej Helsiska Fundacja Praw Czowieka, 1996. 13. Red. Laura Koba, Wiesaw Wacawczyk Prawa czowieka. Wybrane zagadnienia i problemy, Oficyna Wolters Kluwer buisness, Warszawa 2009 14. Red. Andrzej Rzepliski i Andrzej Kremplewski Prawo do godnego traktowania w instytucjach izolacyjnych. Sprawozdanie z lustracji, wyd. Helsiska Fundacja Praw Czowieka, Warszawa 1996, 15. Red. Andrzej Rzepliski i Krzysztof Wilamowski, Zapobieganie torturom w instytucjach izolacyjnych Europy Centralnej i Wschodniej Wybrane Zagadnienia Raport z dziaalnoci Programu Grupa Polska, wyd. Helsiska Fundacja Praw Czowieka, Warszawa 2006, 16. Kinga Machowicz, Ochrona praw czowieka w Rzeczypospolitej Polskiej na tle standardw europejskich, wyd. Katolicki Uniwersytet Lubelski Wydawnictwo KUL, Lublin 2009 17. Maciej Bernatt, Adam Bodnar Tymczasowe aresztowanie problemem strukturalnym wyrok ETPCz w sprawie Kauczor przeciwko Polsce w Program Spraw Precedensowych, HFPC Biuletyn Informacyjny Nr 4 (23) Warszawa, kwiecie 2009 18. Damian Odya, Wizienna Suba Zdrowia, Biuletyn Informacyjny Okrgowej Izby Lekarskiej w Gdasku, tom 118 nr 3 2002 19. Red. J. Szaaski Wina-kara-nadzieja-przemiana. Materiay I Krajowego Sympozjum Penitencjarnego,, wyd. Centralny Orodek Szkolenia Suby Wiziennej Kalisz 1996 , s. 170 20. Boena Gronowska, Wyrok Europejskiego Trybunau Praw Czowieka z dnia 15 llistopada 2001 r. w sprawie Iwaczujk przeciwko Polsce (dot. praktyki stosowania tymczasowego aresztowania), Prokuratura i Prawo 2002, z.2, s 161

88

21. Sawomira Wronkowska, Zbigniew Ziembiski, Zarys teorii prawa, wyd. Ars boni et aequi, Pozna 2001 22. Biluletyn Informacji Publicznej Ministerstwa Sprawiedliwoci Rzeczypospolitej Polskiej, bip.msz.gov.pl 23. Biuletyn Informacyjny Okrgowej Izby Lekarskiej w Gdasku, www.pml.viamedica.pl 24. Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich, www.rpo.gov.pl 25. European Court of Human Rights, www.echr.coe.int 26. Europejski Komitet Zapobiegania Torturom, www.cpt.coe.int 27. Helsiska Fundacja Praw Czowieka, www.hfhrpol.waw.pl 28. Prawa Czowieka w orzecznictwie sdw polskich, www.prawaczlowieka.edu.pl 29. Office of the High Commissioner for Human Rights, www.ohchr.org 30. United States Department of State - Human Rights, www.state.gov Akty prawne: Deklaracja w sprawie ochrony wszystkich osb przed torturami oraz innym okrutnym, nieludzkim lub poniajcym traktowaniem albo karaniem. Rezolucja Zgromadzenia Oglnego ONZ 3452 (XXX) z dnia 9 grudnia 1975 r. Europejskie Reguy Wizienne przyjte przez Komitet Ministrw Rady Europy w 1987 r. Konwencja w sprawie zakazu stosowania tortur oraz innego okrutnego, nieludzkiego lub

89

poniajcego traktowania albo karania, przyjta przez Zgromadzenie Oglne Narodw Zjednoczonych dnia 10 grudnia 1984 r. (Dz.U.89.63.378) Konwencja o ochronie praw czowieka i podstawowych wolnoci sporzdzona w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r. (Dz.U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284.) Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. z 1997 r. Nr 78, poz. 483, ze zm.) Midzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych otwarty do podpisu w Nowym Jorku dnia 16 grudnia 1966 r. (Dz. U. z 1977 r. nr 38, poz. 167) Powszechna Deklaracja Praw Czowieka, uchwalona zostaa przez Zgromadzenie Oglne ONZ w dniu 10 grudnia 1948 roku w Paryu Rozporzdzenie Ministra Sprawiedliwoci z dnia 28 marca 2002 r. w sprawie szczegowych zasad tworzenia, przeksztacania, likwidacji, organizacji, zarzdzania i kontroli zakadw opieki zdrowotnej dla osb pozbawionych wolnoci. (Dz. U. z dnia 14 maja 2002 r.) Rozporzdzenie Ministra Sprawiedliwoci i Ministra Zdrowia w sprawie szczegowych zasad, zakresu i trybu wspdziaania zakadw opieki zdrowotnej ze sub zdrowia w zakadach karnych i aresztach ledczych w zapewnieniu wiadcze zdrowotnych osobom pozbawionym wolnoci z dnia 10 wrzenia 2003 r. (Dz.U. Nr 171, poz. 1665) Rozporzdzenie Ministra Sprawiedliwoci z dnia 23 grudnia 2010 r. w sprawie udzielania wiadcze zdrowotnych osobom pozbawionym wolnoci przez zakady opieki zdrowotnej dla osb pozbawionych wolnoci (Dz. U. z dnia 3 stycznia 2011 r.) Rozporzdzenie Ministra Sprawiedliwoci w sprawie warunkw i sposobu zaopatrzenia osb osadzonych w zakadach karnych i aresztach ledczych w protezy, przedmioty ortopedyczne i rodki pomocnicze z dnia 13 listopada 2003 r. (Dz.U. Nr 204, poz. 1986) Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz. U. z 1997 r. Nr 88, poz. 553 ze zm.)

90

Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny wykonawczy (Dz.U. Nr 90, poz. 557, z pn. zm.) Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postpowania karnego (Dz. U. z 1997 r. Nr 89, poz. 555 ze zm.) Wzorcowe Reguy Minimum Postpowania z Winiami przyjte w Genewie w 1955 r. przez Pierwszy Kongres Narodw Zjednoczonych w Sprawie Zapobiegania Przestpczoci i Postpowania ze Sprawcami Zasady etyki medycznej odnoszce si do roli personelu suby zdrowia, w szczeglnoci lekarzy, w ochronie winiw i osb aresztowanych przed torturami oraz innym okrutnym, nieludzkim lub poniajcym traktowaniem albo karaniem. Rezolucja Zgromadzenia Oglnego ONZ 37/194 z dnia 18 grudnia 1982 r. Zbir zasad majcych na celu ochron wszystkich osb poddanych jakiejkolwiek formie aresztowania bd uwizienia. Rezolucja Zgromadzenia Oglnego ONZ 43/173 z dnia 9 grudnia 1988 r. Orzeczenia: Wyrok Trybunau Konstytucyjnego z dnia 26 maja 2008 r. (sygn. akt SK 25/07) Wyrok ETPCz z 15 listopada 2001 Sprawa Iwaczuk p. Polsce (Skarga nr 25196/94) Wyrok ETPCz z 3 lutego 2009 Sprawa Kaprykowski p. Polsce (Skarga nr 23052/05) Wyrok ETPCz z 19 stycznia 2010 r Sprawa Wierzbicki p. Polsce (Skarga nr 48/03) Wyrok ETPCz z 2 marca 2010 Sprawa Hajo p. Polsce (Skarga nr 1127/06) Wyrok ETPCz z 25 stycznia 2011 roku Sprawa Kupczak p/ Polsce (Skarga nr 2627/09)

91

You might also like