POLSKA AKADEMIA NAUK BIBLIOTEKA KRNICKA

PAMITNIK BIBLIOTEKI KRNICKIEJ

ZESZYT 29

KRNIK 2009

RADA REDAKCYJNA Jerzy Fogel, Tomasz Jasiski, Witold Molik, Henryk Olszewski, Barbara Wysocka

REDAKTOR Barbara Wysocka SEKRETARZ REDAKCJI Agnieszka Krlczyk

OPRACOWANIE GRAFICZNE Maja Popiak Forma graficzna okadki nawizuje do dwch pierwszych
zeszytw ,,Pamitnika Biblioteki Krnickiej

ADRES REDAKCJI Biblioteka Krnicka PAN, 61-772 Pozna, Stary Rynek 78/79 Paac Dziayskich, tel. 061 852-48-44

Copyright by Biblioteka Krnicka PAN

Printed in Poland

PL ISSN 0551-3790

Portrety Johna Dee i Edwarda Kelleya wykonane przez M. Andriolliego i J. Holewiskiego do ksiki A. Kraushara Czary na dworze Batorego ( Krakw 1888), wzorowane na drzeworytach z A true and faithful relation (London 1659)

RAFA T. PRINKE

JOHN DEE I EDWARD KELLEY W WIELKOPOLSCE (1583-1584)

EPIZOD MAGICZNEJ PODRY

Rankiem 21 wrzenia 1583 roku z wioski Mortlake pooonej na poudniowym brzegu Tamizy nieopodal Londynu wyruszya niezwyka kompania podrnych z zamiarem dotarcia do Krakowa1. Jeden z jej uczestnikw, John Dee, dokona wwczas ostatniego przed trzyletni przerw zapisu w sucych mu za diariusz efemerydach Jana Stadiusa: a zatem Lord Albert Lasky, ja, Mr. E. Kelly, nasze ony, moje dzieci i familia, pojechalimy do oczekujcych na nas dwch statkw, jakie siedem czy osiem mil poniej Gravesend2. w Albert Lasky to polski magnat Olbracht aski, wojewoda sieradzki, jedna z najpotniejszych postaci na wczesnej scenie politycznej Rzeczypospolitej3. W wyniku hulaszczego
1 Nie wzmiankuj o tej wyprawie polskie opracowania na temat dziejw turystyki i literatury podrniczej, z ktrych szczeglnie znakomite i godne polecenia s ksiki Antoniego Mczaka, ycie codzienne w podrach po Europie XVI i XVII wieku, Warszawa 1978 i Peregrynacje, wojae, turystyka, wyd. 2 popr., Warszawa 2001. Poniewa niewiele mamy podobnych rde dotyczcych przejazdw szesnastowiecznych turystw przez Pozna i Wielkopolsk, ta dosy enigmatyczna, ale z wielu rnych wzgldw fascynujca relacja z pewnoci zasuguje na uwag. 2 James Orchard Halliwell (wyd.), The private diary of Dr. John Dee and the catalogue of his library of manuscripts, London 1842, s. 21 (we went from Mortlake, and so the Lord Albert Lasky, I, Mr. E. Kelly, our wives, my children and familie, we went toward our two ships attending for us, seven or eight myles below Gravessende). Edycja diariusza Johna Dee przygotowana przez Halliwella powszechnie uwaana jest za mao wiarygodn. Pewne fragmenty pomija, niektre sowa bdnie odczytywa, ale pozostaje edycj standardow. Przydatne jest jednak porwnanie z The diaries of John Dee wydanymi przez Edwarda Fentona (Charlbury, Oxfordshire 1998), ktry czsto uzupenia Halliwella, ale te obejmuje Libri mysteriorum i pniejsze diariusze wydane przez Johna Eglingtona Bailey jako John Dee. Diary for the years 1595-1601 (edycja prywatna w 20. egzemplarzach, 1880). Poniej bd podawa odsyacze do obu edycji, tutaj Fenton, s. 100. Krytyczn edycj diariuszy z efemeryd planowa pod koniec lat 1990 William H. Sherman, autor m. in. John Dee: The politics of reading and writing in the Renaissance, Amherst, MA 1995, ale jak dotd ta edycja si nie ukazaa. Orygina znajduje si w: Oxford, Bodleian Library: Ashmole MS. 487 i 488, dwa tomy in quarto. 3 Aleksander Kraushar, Olbracht aski wojewoda sieradzki. Wizerunek historyczny na tle dziejw Polski XVI wieku, t. 1-2, Warszawa: Gebethner i Wolff 1882; Ryszard Zieliski i Roman elewski,

236

RAFA T. PRINKE

i awanturniczego ycia stale popada w dugi, ratujc si bd to lukratywnymi maestwami najpierw z 21 lat starsz Beat z Kocieleckich Ostrogsk, a potem za jej ycia z Sabin de Sv, crk kochanki przyszego krla Francji Henryka IV albo dochodowymi kontaktami ze szpiegami innych pastw, a w kocu nawet posun si do faszowana monet. Mimo tych wysikw traci kolejne majtki, w tym prestiowy Kiemark w 1582 r., a w kocu pozosta mu jedynie rodzinny ask. Nie jest jasne w jakim celu wybra si do Anglii w 1583 r., ale niewtpliwie mia nadziej na korzystny obrt spraw majtkowych, by moe poczony z zyskami politycznymi. W Londynie przyjty zosta icie po krlewsku, by tytuowany ksiciem Alasco i goszczony z wszelkimi honorami, by moe te przez pami o jego stryju Janie askim, wybitnym reformatorze religijnym, ktry koniec ycia spdzi w Anglii. Krlowa Elbieta I dwukrotnie udzielia mu audiencji, a Uniwersytet w Oxfordzie zorganizowa na jego cze (nikt inny w cigu dugiego panowania Elbiety takiego zaszczytu nie dostpi) synn dysput z Giordanem Brunem, w czasie ktrej aski rwnie zabiera gos, czym zdoby sobie uznanie angielskich uczonych. Bezporedni opiek nad szacownym gociem sprawowa znany mu ju wczeniej Sir Philip Sidney, wybitny poeta elbietaski, a take dyplomata i zi kanclerza Walsinghama. Od niego te zapewne aski sysza ju wczeniej o jego nauczycielu Johnie Dee, przesa mu bowiem w marcu swoje ukony za porednictwem niejakiego Northa, wysanego z Polski dla zorganizowania wizyty4, a zatem poznanie go nie byo przypadkowe, ale zaplanowane, by moe nawet jako jeden z gwnych celw wyjazdu. Olbracht aski przyby do Londynu 1 maja, a 13 maja Dee odnotowa, e o 7.30 wieczorem miao miejsce ich pierwsze spotkanie, w komnacie Roberta Dudleya hrabiego Leicester w paacu krlowej w Greenwich5. Poniewa Leicester by najwikszym zaufanym, a najprawdopodobniej te kochankiem krlowej, takie czas i miejsce mog pobudza
Olbracht aski. Od Kiemarku do Londynu, Warszawa: Czytelnik 1982; Roman elewski, Olbracht aski, PSB XVIII, s. 246-250 (1973). O pozycji askiego w nieoficjalnej hierarchii najlepiej wiadczy instrukcja dla posw brandenburskich, ktrzy mieli przekupi wane osoby w Polsce, aby poparli kandydatur elektora na majcy si wkrtce oprni tron ksicy w Prusach. Zosta on tam wymieniony na smej pozycji z proponowan kwot 4-5 tysicy zotych, tak sam jak dla Andrzeja Leszczyskiego bdcego na pozycji sidmej. Byo to oczywicie znacznie mniej ni 30-50 tysicy przeznaczone dla zajmujcego pierwsz pozycj Jana Zamoyskiego, ale te praktycznie tyle samo co dla wszystkich w drugiej pitce. Zob. Barbara Janiszewska-Mincer, Rzeczpospolita Polska w latach 1600-1603 (Narastanie konfliktu midzy Zygmuntem III Waz a stanami), Bydgoszcz 1984, s. 49. 4 Halliwell, s. 19 (March 18th, Mr. North from Poland, after he had byn with the Quene he cam to me. I receyved salutation from Alaski, Palatine in Poland; salutation by Mr. North who cam before to the Quene, and next to me was his message, hor. 12.); Fenton, s. 53. 5 Halliwell, s. 20 (May 13th, I becam acquaynted with Albertus Laski at 7 at night, in the Erle of Lecester his chamber in the court at Greenwich); Fenton, s. 85.

JOHN DEE I EDWARD KELLEY W WIELKOPOLSCE

237

wyobrani do spekulacji na temat jego przebiegu. Zapewne aski wiza z t znajomoci jakie oczekiwania, bowiem zaledwie kilka dni pniej sam odwiedzi Johna Dee w jego domu w Mortlake i to w towarzystwie tylko dwch ludzi, a zatem niewtpliwie potajemnie, bez informowania swoich angielskich gospodarzy, i zosta do pnego wieczora6. Oficjaln wizyt zoy mu miesic pniej, tym razem z wielk pomp, w towarzystwie Lorda Russella i Sir Philipa Sidneya, z wielkim orszakiem gwardii krlewskiej, a nawet z trbaczami, aby uhonorowa gospodarza i zapewne zrobi wraenie na jego ssiadach, co Dee z wdzicznoci odnotowa w swoim diariuszu7. Nadal jednak odwiedza go prywatnie, nawet zostajc na ca noc8, a kiedy 31 lipca krlowa wraz z dworem pyna Tamiz z Greenwich do Sion, zatrzymaa si w Mortlake i wraz z hrabi Leicesterem, Olbrachtem askim i innymi wielmoami zjada u niego obiad (na ktry wczeniej przesaa mu fundusze). Kim by w mieszkaniec Mortlake, e tak bardzo interesowa si nim magnat z dalekiej Polski i takie honory okazywaa mu sama krlowa? John Dee (15271608/9) pochodzi ze skromnej rodziny walijskiej, ale szybko zyska opini jednego z najbardziej uczonych mw swej epoki9. Po studiach w Cambridge, Leuven i Brukseli, wykada algebr w Paryu, gdzie te zaprzyjani si z Gemm Frisiusem i Gerardem Mercatorem, a pniej take z Girolamo Cardano. Po powrocie do Anglii osiad w Mortlake, gdzie z czasem zgromadzi najwiksz w kraju prywatn bibliotek10 i oddawa si niezalenym studiom, publikujc dziea dotyczce matematyki, astronomii, mechaniki, nawigacji, polityki i wielu innych dziedzin. Jego wstp do Euklidesa by przez wiele dziesicioleci podsta6 Halliwell, s. 20 (May 18th, the Prince Albertus Laski cam to me at Mortlake, with onely two men. He cam at afternone and tarryed supper, and after sone set.); Fenton, s. 85. 7 Halliwell, s. 20 (June 15th, abowt 5 of the clok cam the Polonian Prince Lord Albert Lasky down from Bissham, where he had lodged the night before, being returned from Oxford whither he had gon of purpose to see the universityes, wher he was very honorably used and enterteyned. He had in his company Lord Russell, Sir Philip Sydney, and other gentlemen: he was rowed by the Quenes men, he had the barge covered with the Quenes cloth, the Quenes trumpeters, &c. He cam of purpose to do me honor, for which God be praysed!); Fenton, s. 92. 8 Halliwell, s. 20 (June 19th, the Lord Albert Laski cam to me and lay at my hows all nyght.); Fenton, s. 93. 9 Literatura na temat Johna Dee jest niezwykle bogata. Znaczenie ju tylko historyczne maj: Thomas Smith, Vita Joannis Dee, London 1707 i Charlotte Fell-Smith, John Dee (1527-1608), London 1909. Najlepsza oglna biografia to: Peter J. French, John Dee: The world of an Elizabethan magus, London 1972; znakomite omwienie jego osigni inteletualnych i podejcia do nauki zawiera: Nicholas H. Clulee, John Dees natural philosophy: Between science and religion, London 1988; najnowszy zbir artykuw i omwienie stanu bada to: Stephen Clucas (red.), John Dee: Interdisciplinary studies in English Renaissance thought (Archives Internationales dHistoire des Ides, t. 193), Dordrecht 2006. 10 Julian Roberts, Andrew G. Watson (ed.), John Dees library catalogue, Oxford 1990.

238

RAFA T. PRINKE

wowym podrcznikiem geometrii, by pierwszym w Anglii zwolennikiem teorii Kopernika11, a przedstawiony krlowej projekt reformy kalendarza by nawet ciekawszy od opracowanego w tym samym czasie kalendarza gregoriaskiego12. Dee sta si swego rodzaju mentorem i mistrzem dla krgu intelektualistw skupionych wok Sir Philipa Sidneya, jednoczenie bdc doradc krlowej Elbiety w sprawach astrologii (wybra dat jej koronacji), konstrukcji maszyn, rozwiza architektonicznych i wypraw geograficznych. Jego podrcznik nawigacji umoliwi zarwno zwycistwo nad hiszpask armad13, jak i ekspansj do nowo odkrywanych ldw, a traktat o Imperium Brytyjskim uzasadnia j od strony polityczno-religijnej14. Granice midzy metod naukow a magi byy w epoce renesansu bardzo nieostre, duo bardziej ni w redniowieczu. Korzystanie z metod magii dla zdobycia wiedzy naukowej byo powszechn praktyk, a naukowe badania nad wiatem duchw nie byy wyrazem ekstrawagancji. Nic zatem dziwnego, e poznawszy wszelk dostpn na uniwersytetach mdro, John Dee zapragn dotrze do jeszcze gbszych tajemnic, najpierw poprzez spekulacje matematyczno-kabalistyczne, opublikowane w Monas hieroglyphica (1564), a nastpnie przy pomocy archaniow, aniow i innych duchw15. Kontaktowa si z nimi od 1581 r. za porednictwem mediw majcych wizje w krysztaowych kulach. Po wczeniejszych nieudanych prbach z rnymi mediami, w marcu 1582 r. rozpocz trwajc wiele lat wspprac z Edwardem Kelleyem (1555-1597), a wszystkie eksperymenty skrupulatnie opisywa z specjalnych Libri mysteriorum16. Dziki nim wanie,
11 Henryk Zins, Mikoaj Kopernik w angielskiej kulturze umysowej epoki Szekspira, Wrocaw 1972, s. 40-44. Zob. te: Wayne Shumaker (red. i tum.), John Dee on astronomy. Propaedeumata aphoristica (1558 & 1568), Latin and English, Berkeley-Los Angeles-London 1978. 12 Robert Poole, Times alteration: Calendar reform in early modern England, London 1998. 13 David Watkin Waters, The art of navigation in England in Elizabethan and early Stuart times, (New Haven), CT 1958). 14 Glyn Parry, John Dee and the Elizabethan British Empire in its European context, The Historical Journal [Cambridge] 49 (2006), s. 643-675. 15 W Polsce na temat owych anielskich konwersacji pisali m.in.: Aleksander Kraushar, Czary na dworze Batorego. Kartka z dziejw mistycyzmu w XVI. wieku, jako przyczynek do charakterystyki krla Stefana, Krakw 1888; Roman Bugaj, Nauki tajemne w dawnej Polsce, Wrocaw 1976, wyd. 2: 1986. Najnowsze pozycje z omwieniem wczeniejszego pimiennictwa to: Deborah E. Harkness, John Dees conversations with angels. Cabala, alchemy, and the end of nature, Cambridge 1999; Gyrgy Endre Sznyi, John Dees occultism. Magical exaltation through powerful signs (Albany, NY 2005). 16 Cz obejmujc pobyt Johna Dee i Edwarda Kelleya w Polsce i Czechach wyda Meric Casaubon (syn synnego filologa Isaaca) jako A true & faithful relation of what passed for many years between Dr: John Dee... and some spirits (London, 1659; reprinty: London 1974; New York 1992). Orygina znajduje si w British Library, Cotton Appendix MS. XLVI. Czciowo wykorzysta go Edward Fenton do cytowanej ju edycji popularnej. Wasny egzemplarz Casaubona z jego

JOHN DEE I EDWARD KELLEY W WIELKOPOLSCE

239

w wikszoci zachowanym w British Library, a czciowo opublikowanym ju w XVII w., wiemy co si dziao podczas tajemniczych prywatnych odwiedzin Olbrachta askiego i moemy wnioskowa o jednym z gwnych celw jego wyprawy do Anglii. Jeszcze przed jego przyjazdem Dee pyta archanioa Uriela jak ma z owym Polakiem postpowa17, a upewniwszy si, e najwysze hierarchie duchw wyraaj si o nim pozytywnie, dopuci askiego do swych tajemnic i rozmw z anioami. Polski magnat chcia przede wszystkim pozna najblisz przyszo polityczn. Przedstawi trzy pytania, ktre Dee, za porednictwem Kelleya, zada archanioowi Rafaelowi: Co mona powiedzie o yciu Stefana, krla Polski? Czy jego nastpc zostanie Olbracht aski, czy kto z Domu Austriackiego? Czy Olbracht aski, wojewoda sieradzki, wejdzie w posiadanie krlestwa Modawii? Odpowied archanioa bya raczej enigmatyczna, a Dee dopisa: bylimy kilkakrotnie woani na obiad, a wic [archanio] skoczy. Na obiad wzywaa ich najpewniej Jane Dee, ona doktora i nie chcieli naduywa jej cierpliwoci18. Podczas licznych kolejnych konsultacji w sprawach polskich obecny by te kilkakrotnie sam aski, a duchy stopniowo zaczynay namawia uczonego doktora na wyjazd do dalekiego kraju. Z komentarzy i kontekstu mona wywnioskowa, e Kelley zaczyna widzie w polskim magnacie atwowiernego i hojnego sponsora, ktrym bdzie mg manipulowa podobnie jak to robi od ponad roku z Johnem Dee. Cho sam Dee mia obawy przed tak dalek wypraw, pod koniec maja objawi si nowy duch, dziewczynki Madimi, ktra potwierdzia, e rodzina askich pochodzi od angielskich monowadcw de Lacy, ale na dociekliwe proby Dee o szczegy genealogiczne polskiej linii, odpara z rozbrajajc szczeroci: Niestety, nie mog mwi o tym, co dzieje si w innych krajach19. Jednak zarwno
uwagami i poprawkami znajduje si w Bodleian Library w Oxfordzie. Znam trzy egzemplarze w polskich zbiorach: Biblioteka Narodowa (z licznymi rkopimiennymi marginaliami), Biblioteka Uniwersytecka w Poznaniu (wiele fragmentw podkrelanych i zaznaczanych, ale bez uwag) i Biblioteka Uniwersytecka we Wrocawiu (egzemplarz czysty). W dalszej czci cytuj teksty oryginau wedug redakcji Casaubona jako ATAFR z odesaniem do Fentona. Dla informacji dotyczcych przejazdu przez Wielkopolsk porwnaem ten tekst z oryginaem i zaznaczam ewentualne odstpstwa. Kopi odnonych fragmentw rkopisu udostpnili mi askawie amerykascy badacze magii renesansowej Bill Heidrick i Clay Holden, ktrym niniejszym bardzo dzikuj. Wczeniejsze pi Libri mysteriorum zostay opublikowane dopiero wspczenie przez rnych wydawcw (Clay Holden, Christopher Whitby, Joseph Peterson). 17 Fenton, s. 79. Fragment pominity w ATAFR. 18 Fenton, s. 87. Fragment pominity w ATAFR. 19 ATAFR, s. 2; Fenton, s. 88.

240

RAFA T. PRINKE

Madimi jak i inne duchy, a take 200 dukatw od askiego i obietnica rocznej pensji 400 dukatw, nakoniy magw do podry20. John Dee przerwa pisanie diariusza w efemerydach, ale kontynuowa notatki w specjalnie zaoonej w tym celu Liber peregrinationis primae, z podtytuem videlicet a Mortlaco Angliae, ad Cracoviam Poloniae, w ktrej zapisywa zarwno relacje z magicznych seansw, jak i krtkie wiadomoci o przebiegu podry i sprawach biecych. Dziki temu znamy tras peregrynacji magw i ich rodzin, a take Olbrachta askiego. Wioda ona najpierw morzem do Holandii, gdzie przy zej pogodzie nie mogli trafi do portu, a potem do Rotterdamu, skd ldem do Amsterdamu. Tam cay zabrany dobytek (w tym spora cz ksigozbioru) zosta wysany statkiem do Gdaska, a wdrowna kompania kontynuowaa podr drog ldow, czsto gubic si i czekajc na zostajcych w tyle. Trjka maych dzieci maonkw Dee (czteroletni Arthur, dwuletnia Catherine i zaledwie proczny Rowland) z pewnoci utrudniaa codzienne sprawy, a kilkanacie osb suby (w tym jeden wymieniony z nazwiska sucy askiego Myrcopskie) wymagao odpowiedniej organizacji kolejnych etapw podry i postojw, planowania zaj i obowizkw dla wszystkich na kolejne dni, zapewnienia aprowizacji i noclegw. Wdrowali przez Brem, Hamburg, Lubek i Rostock, a po 95 dniach dotarli do Szczecina. Olbracht aski odczy si od pozostaych w Lubece i pojecha odwiedzi fascynujcego si naukami tajemnymi ksicia Krzysztofa Meklemburskiego (1537-1592), zapewne w zamku Gadebusch, gdzie miecio si jego laboratorium alchemiczne21. Pomin wiele ciekawych szczegw tego etapu dugiej i uciliwej podry, jak rwnie tematyk prowadzonych podczas postojw konsultacji i dysput z anioami, a przedstawi nieliczne, niestety, ale bardzo ciekawe i cenne notatki dotyczce przejazdu caej grupy ze Szczecina do Krakowa, ze szczeglnym uwzgldnieniem Wielkopolski. Dotarcie z Rostocku do Szczecina zajo trzy dni. W niedziel 22 grudnia rano wyruszyli, a w rod, w pierwsze wito Boego Narodzenia, zajechali do Szczecina okoo 10 rano22. Wynika z tego, e podrowali rwnie noc, na pewno w trudnych zimowych warunkach, z kobietami i maymi dziemi. Nic zatem dziwnego, e zatrzymywali si na kilkudniowe lub nawet nieco dusze pobyty w wikszych
ATAFR, s. 32; Fenton, s. 100. ATAFR, s. 56; Fenton, s. 109. O alchemicznych zainteresowaniach ksicia Krzysztofa zob.: Friedlnder, Die Herzoge Johann Albrecht, Ulrich und Christoph von Mecklenburg in ihrem Verhltnisse zu Leonhardt Thurneisser, wihrend der Jahre 1576-1583, Jahrbcher des Vereins fr mecklenburgische Geschiehte und Alterthumskunde 15 (1850), s. 178-181; Neue deutsche Biographie, Bd. 3, Berlin, 1957, s. 247. 22 ATAFR, s. 57 (Sonday, 22. Decembris, Mane, we went from Rostoch toward Stetin. Wensday, 25. Decembris, on Christmas Day morning, we came to Stetin by 10 of the clock.); Cotton Appendix XLVI, fol. 52r; Fenton, s. 109.
21 20

JOHN DEE I EDWARD KELLEY W WIELKOPOLSCE

241

miastach. Dee uzna chyba Szczecin w pewnym sensie za wjazd na obszar sobie nieznany, rozpocz bowiem nowy rozdzia w Liber peregrinationis. Zbieg si on te z pocztkiem nowego roku, ktry tu po raz pierwszy dookreli jako starego stylu23. Nowy kalendarz wprowadzony zosta przez papiea Grzegorza XIII zaledwie rok wczeniej i przyjy go tylko niektre pastwa katolickie, w tym Polska i cz Niderlandw, przez ktre przejedali, natomiast w protestanckiej Meklemburgii i ksistwie szczeciskim (ktrego wczesny wadca Jan Fryderyk by luteraskim biskupem, a poprzedni Barnim IX Pobony studiowa u Marcina Lutra w Wittenberdze) nadal obowizywa kalendarz juliaski. Dwa tygodnie pniej, 9 stycznia, doczy do nich znw Olbracht aski24. Niecay tydzie pozostali jeszcze w Szczecinie przed wyruszeniem w dalsz drog, ale nie by to chyba przyjemnie spdzany czas. Ju wczeniej Edward Kelley wszczyna awantury i ktnie, co Dee odnotowywa zwykle po angielsku lub acinie, ale alfabetem greckim, zapewne eby Kelley nie mg odczyta (jak si jednak pniej okazao, nie stanowio to dla niego przeszkody). Jedna z takich ktni nastpia 10 stycznia, kiedy Dee zapisa: Byem bardzo mocno raniony sowami. Zaczo si o pierwszej i trwao przez dwie godziny, w Szczecinie25. Nie wiemy o co poszo, ani te czy to na pewno i tym razem by Edward Kelley. Po kilku dniach znw ruszyli w drog i potem znw si kcili. Przejazd ze Szczecina do Poznania trwa cztery dni, zapewne bez caonocnych noclegw, tylko z krtkimi postojami, ale z enigmatycznej notatki nie mona wiele wywnioskowa26. Skierowali si drog przez Stargard, potem najpewniej przez Choszczno, Ostrorg i Szamotuy, bo tak bieg gwny gociniec, cho nazw tych miejscowoci Dee nie zapisa27. Podczas tygodniowego pobytu w Poznaniu John Dee zrobi kilka bardzo krtkich notatek, z ktrych dwie dotycz zwiedzania miasta. Przed 25 stycznia odwiedzi katedr i zanotowa, e poznaski koci katedralny ufundowany zosta w roku 1025 przez krla Bolesawa, kiedy zosta chrzecijaninem; jego grobowiec znajduje si w niszej czci kocioa, wspaniale wzniesiony z kamienia28.
ATAFR, s. 57 (Anno 1584. Stilo veteri. Stetini in Pomerania.); Cotton Appendix XLVI, fol. 52r; Fenton, s. 109. 24 ATAFR, s. 59 (Thursday, Januarii 9. The Lord Albert Laskie came to Stetin, Hor. 2 . a Merdie); Cotton Appendix XLVI, fol. 53v; Fenton, s. 110. 25 ATAFR, s. 59 (Fryday, Januarii 10. . Hora prima incipiebat, & per 2. horas durebat. Stetini.); Cotton Appendix XLVI, fol. 53v; Fenton, s. 110. 26 ATAFR, s. 61 (Wednesday, January 15. We went from Stetin to Stargart. Sonday, January 19. we came to Posen.); Cotton Appendix XLVI, fol. 56r; Fenton, s. 110. 27 Gwne arterie handlowe na mapie Ziemie polskie w XVI wieku, Historia Polski, t. 1, Warszawa 1960. 28 ATAFR, s. 61 (Ecclesia Cathedralis Posnaniensis fundabatur anno 1025. per Winceslaum Regem Christianum factum cujus sepulchrum in inferiori parte Ecclesiae extat, lapide egregie extructum.);
23

242

RAFA T. PRINKE

Pierwsza cz zapisu oczywicie czy osoby Mieszka I i Bolesawa Chrobrego. Imi krla w rkopisie widoczne jest tylko czciowo przez ubytek w papierze, ktry musia istnie ju w XVII w., bo Meric Casaubon w swojej edycji odtworzy je jako Winceslaus. Duo ciekawsza jest jednak cz druga notatki, w ktrej mowa o grobowcu krla Bolesawa. By to grobowiec gotycki, ufundowany przez Kazimierza Wielkiego, ktry w polskiej historiografii wywoywa wielkie polemiki, spory i dyskusje od czasw Lelewela i ukaszewicza29, a po okres najnowszy30. Wiele miejsca powici mu Jzef Nowacki31, ktry te wsppracowa z Ryszardem Gansicem, autorem dwch fundamentalnych opracowa kwestii samego nagrobka i wyrytego na nim napisu32. aden jednak z kilkudziesiciu autorw zajmujcych si tematem nie zwrci uwagi na informacj z wizyty angielskiego maga. Mimo swej lakonicznoci, notatka Johna Dee wnosi pewne ciekawe elementy. Jest to przede wszystkim najwczeniejsze rdo podajce umiejscowienie grobowca, starsze przekazy (zeznanie Jerzego Merkila z 1422 r., wzmianki w aktach poznaskich z XV w., wzmianka Macieja z Grodziska z 1508 r.) mwiy bowiem jedynie o istnieniu grobu z napisem. Dopiero Stanisaw Sarnicki w wydanych w 1587 r. (a wic trzy lata po wizycie Anglikw w Poznaniu) Annalium Polonicorum libri okreli to miejsce jako in medio templi i tak samo opisyway je pniejsze wizytacje biskupie w XVII w. W drugiej poowie tego stulecia, wizytacja biskupa Tolibowskiego z 1660 r. jako pierwsza podaa dokadniejsze umiejscowienie grobowca: porodku Chru wikszego, niegdy (gdy jeszcze nie wzniesiono Chru mniejszego) porodku kocioa katedralnego33. Terminu Chorus Maior na okrelenie nawy gwnej, a chorus minor dla prezbiterium
Cotton Appendix XLVI, 56r (widoczna tylko cz imienia slaum); Fenton, s. 110. 29 Joachim Lelewel, Grobowy napis Bolesawa Wielkiego [w:] Polska wiekw rednich, Pozna 1847, t. 2, s. 313-339), wczeniej drukowane w Tygodniku Wileskim w 1816 r.; Jzef ukaszewicz, Obraz historyczno-statystyczny miasta Poznania w dawnych czasach, Pozna 1838, t. 2, s. 103-104; tene, Krtki opis historyczny kociow parochialnych w dawnej diecezji poznaskiej, Pozna 1858, t. 1, s. 14-37), wczeniej drukowane w Bibliotece Warszawskiej w 1857 r. 30 Szczeglnie wane studium Zofii Biaowicz-Krygierowej, Gotycki grobowiec Bolesawa Chrobrego w katedrze poznaskiej. Weryfikacja podstaw rekonstrukcji [w:] Nobile Clare opus. Studia z dziejw sztuki dedykowane Mieczysawowi Zlatowi, Wrocaw 1998, s. 71-85, tam te wykaz i omwienie nowszej literatury. 31 Jzef Nowacki, Dzieje archidiecezji poznaskiej, t. 1, Pozna 1959, s. 572-594. 32 Ryszard Gansiniec, Grobowiec Bolesawa Chrobrego, Archeologia 3 (1949), s. 123-168; tego, Nagrobek Bolesawa Wielkiego, Przegld Zachodni 7/8 (1951), s. 359-537. Druga praca dotyczy inskrypcji na grobowcu, a pierwsza zawiera teksty wszystkich znanych przekazw rdowych wraz z tumaczeniami, jak rwnie pen bibliografi i omwienie wczeniejszej literatury. 33 Cytuj za: Gansiniec, Grobowiec, s. 135 (In medio Chori Majoris, olim (cum minor chorus nondum fuisset extructus) in medio Ecclesiae Cathedralis). Zob. te: ukaszewicz, Krtki opis, s. 21.

JOHN DEE I EDWARD KELLEY W WIELKOPOLSCE

243

uywano w XVII w., ale w redniowieczu odwrotnie34. Podobnie zwrot uyty przez Johna Dee in inferiori parte Ecclesiae oznacza mniej wan czy mniej wit cz kocioa, a wic naw, podczas gdy prezbiterium byo superiori parte. W takim znaczeniu uywane byy przez jemu wspczesnych autorw angielskich, choby w opisie Brytanii Williama Camdena z 1607 r. i jego angielskim tumaczeniu z 1610 r. autorstwa Philemona Hollanda35. Dee rwnie jako pierwszy potwierdza, e grobowiec by wykonany z piaskowca, a nie marmuru, jak bdnie informowa Jerzy Merkil w 1422 r. Podobnie jak w Polsce, termin stone i jego aciski odpowiednik lapis odnosiy si domylnie do piaskowca w kontekcie rzeby czy architektury. Odkryte przez Mariana Gumowskiego w 1926 r. fragmenty oryginalnego nagrobka nie pozostawiaj w tej kwestii wtpliwoci36. Znamienna jest wreszcie ocena artystyczna grobowca. John Dee przekaza j w jednym sowie egregie, wyraajcym bardzo precyzyjnie cay zestaw wrae, jakie na nim w pomnik nagrobny zrobi. Jest tu zarwno pochwaa jakoci wykonania, jak i krlewskiego splendoru czy artystycznego zamysu, ale przede wszystkim termin ten podkrela niezwyko i unikatowo caej konstrukcji. Jest to o tyle zdumiewajce, e w Anglii wspaniae rzebione grobowce figuralne byy bardzo powszechne, a Dee niewtpliwie widzia ich wiele kiedy jedzi po kraju, ratujc cenne rkopisy z bibliotek opustoszaych klasztorw. Mona zatem z uycia tego jednego sowa wnioskowa, e nagrobek Bolesawa Chrobrego w poznaskiej katedrze, wbrew opiniom osiemnastowiecznej kapituy katedralnej37, by piknym dzieem sztuki, wzbudzajcym podziw odwiedzajcych jeszcze pod koniec XVI wieku, zanim renesansowe i barokowe opinie o sztuce redniowiecza stay si obowizujc norm. Stosunki miedzy podrujcymi nie ukaday si dobrze, co te na pewno nie sprzyjao spokojnemu zwiedzaniu miasta Poznania. W sobot 26 stycznia sprawy zaszy tak daleko, e Dee napisa greckimi literami po acinie: Moje ycie zostao zagroone przez wielkie bezecestwo E.K. przeciwko mnie38. Trudno si
Nowacki, s. 576. William Camden, Britannia (1607), krytyczna edycja elektroniczna Dana F. Sutton, University of California, http://www.philological.bham.ac.uk/cambrit/. Przy opisie grobowcw w kociele w Higham odnone zwroty bya przetumaczone jako: superiori parte ecclesiae the upper part of the Church; inferiori parte ecclesiae the nether part of the Church. 36 Marian Gumowski, Sarkofag grobowy Bolesawa Chrobrego w katedrze poznaskiej, Rocznik Muzeum Wielkopolskiego w Poznaniu 2 (1924, druk 1926), s. 83-97. 37 Kapitua donosia biskupowi w 1766 r., e grobowiec zosta zlikwidowany z powodu jego nieksztatnej starowieczczyzny. Gansiniec, Grobowiec, s. 139; Nowacki, s. 587. 38 ATAFR, s. 61 (Saturday, January 25. E.K. (i. e. Magnum adsi vitae periculum per iniquitatem E. K. contra me).); Cotton Appendix XLVI, fol. 56r; Fenton, s. 110.
35 34

244

RAFA T. PRINKE

oczywicie domyli, c takiego podego Edward Kelley mg zrobi, e narazi na szwank ycie zacnego doktora. Zapewne jednak nic powanego si w kocu nie stao, bo nastpnego dnia Dee wybra si odwiedzi poznask bibliotek katedraln39. Niestety, poza faktem samej wizyty niczego wicej nie odnotowa. Biblioteka znajdowaa si w sali nad izb dzwonarzy w wiey poudniowej katedry, a po okresie upadku i zaniedbania bya od 1565 r. na nowo organizowana i udostpniana staraniem biskupa Adama Konarskiego40. Mieszkajc pniej w Krakowie Dee podarowa jedn ze swoich cennych ksiek, rkopis Boecjusza De consolatione philosophiae po grecku, bibliotece Uniwersytetu Jagielloskiego41, ale poniewa cay dobytek podrny jego i innych pyn do Gdaska i dopiero potem mia by dostarczony do Krakowa, nie mia zapewne w podrcznym bagau zbyt wielu ksiek aby ktr poznaskiej bibliotece podarowa. Z drugiej jednak strony, zachowany w Uppsali egzemplarz pierwszego wydania Monas hieroglyphica pochodzi ze zbiorw Kolegium Jezuickiego w Poznaniu, a wic mg to by prezent od samego autora. Dee by przez cae wczeniejsze ycie zwizany z wieloma uniwersytetami i zapewne, podobnie jak pniej w Krakowie, chcia wspomc now uczelni aspirujc do statusu uniwersyteckiego. Pniej to samo dzieo sprezentowa rwnie cesarzowi Rudolfowi II, uwaa bowiem, e odkry i opisa w nim najgbsze tajemnice natury42. Co ciekawe, Susanna kerman podaje, e egzemplarz ten zosta zrabowany przez Szwedw w 1609 r., a ju w 1610 r. korzysta z niego Johannes Bureus (1568-1652), okultysta i rokrzyowiec, wieloletni bibliotekarz krlewski Gustawa Adolfa i krlowej Krystyny43. Tymczasem w 1609 r. z pewnoci nie byo wojsk szwedzkich w Poznaniu44, rabunku natomiast nie moemy odnie do 1655 r. jeeli ksika bya z pewnoci w Uppsali w 1610 r. Jedynym wytumaczeniem wydaje si cakowicie pokojowy rabunek przez kogo odwiedzajcego Pozna, ale trudno t zagadk rozwika bez dokadniejszego zbadania proweniencji samej ksiki.
39 ATAFR, s. 61 (Sunday, January 26. ...Invisebam Bibliothecam Ecclesiae Cathedralis.); Cotton Appendix XLVI, fol. 56r (midzy dat a wpisem kreska pozioma na szerokoci jednej trzeciej strony, wskazujca, e dotyczy tego dnia, a nie byo ju miejsca pod poprzednim wpisem); Fenton, s. 110. 40 Nowacki, s. 563-566. 41 Odnotowa to w sporzdzonym pniej katalogu swej biblioteki: Halliwell, s. 72 (I gave this Booke to Cracovia Library, Ao. 1584, July 28.). Rkopis zachowa si jako rps. BJ 620, z obszern dedykacj Johna Dee dla rektora Marcina Glicjusza z Pilzna. Zob. Zins, s. 274; Roberts i Watson, s. 117; Sznyi, John Dees occultism, 158. 42 ATAFR, s. 230-231; Fenton, s. 142. 43 Susanna kerman, Rose Cross over the Baltic: The spread of Rosicrucianism in Northern Europe, Leiden 1998, s. 50. 44 Zob. np.: Karol Olejnik, Z wojennej przeszoci Poznania, Pozna 1982; Zygmunt Boras, Lech Trzeciakowski, W dawnym Poznaniu. Fakty i wydarzenia z dziejw miasta do r. 1918, Pozna 1969.

JOHN DEE I EDWARD KELLEY W WIELKOPOLSCE

245

Kolejnego dnia Edward Kelley chyba ju si uspokoi, ale nastpiy krtkie acz gwatowne awantury z on Jane Dee45. By moe gdyby nie owe rodzinne nieporozumienia i wczeniejsze zatargi z przyjacielem (bo za takiego ju wwczas uwaa Kelleya), to zapisaby kilka innych szczegw z pobytu w Poznaniu. Jednak ju nazajutrz caa kompania wyjechaa z miasta i ruszya w kierunku Konina46. Nazw mijanych miast Dee nie notowa, ale wiemy, e gociniec omija Krnik i wid przez rod, dalej Pyzdry i wzdu Warty do Konina. Po dwch dniach podry, zapewne bez przerwy, przy silnym mrozie, wjechali do Konina przez dugi i niebezpieczny most, z wielkim mozoem w jednym miejscu, uszkodzonym za przyczyn olbrzymich kier lodowych, jakie tam zalegay47. Most w Koninie wzmiankowany by ju w 1328 r., a w lustracji z 1789 r. nazwany by wielkim (dla odrnienia od dwch mostw w kierunku Kalisza). Poprzedzao go od strony wsi Czarkw jeszcze dziewi innych mostw i grobli przez rozlewiska Warty48. Nic zatem dziwnego, e Dee uzna go za dugi, zapewne traktujc wszystkie dziesi za elementy jednego mostu. Mieszkajc nad Tamiz blisko Londynu zna mosty w stolicy Anglii, a take w wielu odwiedzanych miastach europejskich, zwykle dusze ni wielki most w Koninie. Mona si jednak domyla z uwagi o niebezpiecznej przeprawie i z samego faktu, e Dee uzna j za fakt godny odnotowania, i podobnie jak w 1789 r., rwnie zim 1584 r. stan wszystkich mostw pozostawia wiele do yczenia. Przejazd po takim oblodzonym, uszkodzonym przez kr i ledwo trzymajcym si mocie wozem z kobietami, dziemi i sub, zapewne w nocy albo pnym wieczorem, musiao by doprawdy cikim przeyciem. Nie by to jednak koniec znoju podry, a sroga zima nadal dawaa si we znaki. W Koninie tylko przenocowali i jechali dalej. Pierwszego lutego Dee zanotowa: Pokonalimy niebezpieczn drog, cakiem zamarznit. Wynajlimy 25 ludzi, ktrzy wyrbywali ld przez ponad dwie mile angielskie, eby nasze wozy mogy przejecha. Jednak mimo caej tej wielkiej pomocy, nie moglimy zajecha do miasta Uniejowa tej nocy z powodu wielkiej wody i twardego lodu przed miastem, poniewa woda przerwaa way i wylaa daleko na ki49. Noc spdzili
45 ATAFR, s. 61 (Monday, January 27. . (Rixae cum uxore breves.); Cotton Appendix XLVI, fol. 56r; Fenton, s. 110. 46 ATAFR, s. 61 (Tuesday, January 28. We went from Posen.); Cotton Appendix XLVI, fol. 56r; Fenton, s. 110. 47 ATAFR, s. 61 (Thursday, Jan. 30. We came to Konin Town, over the long and dangerous Bridge, with much cumber at one broken place, by reason of the huge Cakes of Ice, which lay there.); Cotton Appendix XLVI, fol. 56r; Fenton, s. 110. 48 Andrzej Wdzki, Konin w czasach przedrozbiorowych, Konin 2000), s. 81, 144. 49 ATAFR, s. 62 (Saturday, Februarii, 1. We passed the dangerous way of Ice, having 25 men to cut the Ice for our Coaches to come through above two English miles long: but for all that great help, we could not get to Vinew City that night, by reason of the great water and Ice hard by the

246

RAFA T. PRINKE

wic gdzie w polu, a dopiero nastpnego dnia przejechali przez wielk wod, wikszo lodu bowiem wiejcy w nocy wiatr usun z naszej drogi50. Wreszcie trzeciego lutego, niewtpliwie skrajnie zmczeni, a jeszcze bardziej wykoczeni psychicznie, dotarli ju nie gwnym gocicem, ale drugorzdnymi drogami przez Szadek do miasta asku gdzie zostali zakwaterowani u proboszcza, w jego adnym domu przy kociele51. Przez kolejny tydzie John Dee nie dokonywa adnych zapisw, lea bowiem w gorczce, targany dreszczami. Kiedy we wtorek 11 lutego starego stylu, ale 21 stylu nowego podjli znw z Kelleyem kontakty z anioami i w krysztale zjawi si duch Nalvage, Dee od razu poprosi o rad w kwestii swojej choroby52. Bya to te pierwsza datacja dokonana w kalendarzu gregoriaskim, odtd stosowanym (cho niezbyt konsekwentnie) podczas dalszego pobytu w Polsce i Czechach. W asku zabawili niecay miesic, ale po pewnym czasie duch Madimi zacz nalega, by jechali dalej do Krakowa. Nic dziwnego, bo w maym miasteczku moliwoci zarzucania przez Edwarda Kelleya nowych sieci na potencjalne ofiary byy praktycznie adne, a w stolicy krlestwa zapewne nieograniczone. Ruszyli zatem dziewitego marca (tym razem znw starego stylu) o 9 rano i pierwsz noc spdzili w Piotrkowie Trybunalskim, a po kolejnych dwch dniach zatrzymali si na noc w Miechowie53. Wreszcie w pitek 13 marca (co nie miao wwczas jeszcze konotacji pechowego dnia54) caa gromada dojechaa do Krakowa okoo trzeciej w poudnie i zostaa zakwaterowana na przedmieciu obok kocioa, dla ktrego nazwy Dee zostawi wolne miejsce, ale pniej ju jej nie uzupeni55. Poniewa poza murami byo wwczas co najmniej kilka kociow, trudno spekulowa, o ktre przedmiecie (jurydyk) mogo w tym
Town, which was broken over the banks into the medows very deep.); Cotton Appendix XLVI, fol. 56 r; Fenton, s. 110. 50 ATAFR, s. 62 (Sonday, Februarii 2. We came over the great water, the Ice being most part (with that nights winde) driven away out of our passage.); Cotton Appendix XLVI, fol. 56r; Fenton, s. 110. 51 ATAFR, s. 62 (Monday, Feb. 3. We came by Shadek to Lasko Town, and there were lodged in the Provost his fair house by the Church.); Cotton Appendix XLVI, fol. 56r; Fenton, s. 110. 52 ATAFR, s. 62 (Prima Actio apud Lasko. Tuesday Februarii 11. Stilo veteri, ast 21. Stilo novo.); Cotton Appendix XLVI, fol. 56r; Fenton, s. 110. 53 ATAFR, s. 73 (Monday, Martii 9. Hora 9. Mane recessimus a .... & prima nocte fuimus apud Petr... Tuesday, 10. Wednesday, 11. Thursday, 12. .... At Michow we lodged at night.); Cotton Appendix XLVI, fol. 66v (Petrco i bez luk w tekcie, poza dwiema pustymi datami); Fenton, s. 114. 54 Przesd zwizany z pitkiem 13-go jest stosunkowo mody. Najwczeniejsza znana wzmianka pochodzi z angielskiej biografii kompozytora Gioacchino Antonio Rossiniego, ktry zmar w taki wanie pitek: Henry Sutherland Edwards, The life of Rossini, London 1869, s. 340. 55 ATAFR, s. 73 (Friday, Martii 13. We came to Cracow, circa tertiam a Meredie, and were lodged in the Suburbs by the Church at ...); Cotton Appendix XLVI, fol. 66v (by ... church at ...); Fenton, s. 114.

JOHN DEE I EDWARD KELLEY W WIELKOPOLSCE

247

przypadku chodzi. Pozostali tam przez tydzie, a nastpnie John Dee wraz z on przenis si do kamienicy przy ulicy Szczepaskiej, ktra wynaj na rok, za 80 florenw (po 30 groszy)56. Edward Kelley przez kilka dni pozosta jeszcze na przedmieciu, zapewne badajc teren, ale przenis si (niewtpliwie wraz z on) do domu maonkw Dee w Wielki Pitek, wedug nowego kalendarza gregoriaskiego, ktry przypada 27 dnia marca wedug starego kalendarza, ale szstego dnia kwietnia wedug nowego kalendarza. Pierwsze wito Wielkiej Nocy jest [bowiem] pierwszym dniem kwietnia w Polsce, zgodnie z now instytucj gregoriask57. Ksiga peregrynacji dwch magw, ich on, dzieci i suby, koczy si kolofonem z podzikowaniem Bogu za szczliwe, mimo wszelkich trudw i znojw, dotarcie do celu58:

CRACOVIA. Martii 13. Ao. 1584. Omnis Honor, Laus, Gloria et gratiarum Actio, sit Deo Nostro Omnipotenti, Trino et Uni nunc et semper. Amen.

56 ATAFR, s. 73 (Where we remained a sevenight, and then (I and my wife) we removed to the house in St. Stephens street, which I had hired for a year, for 80 gylders (of 30 gr.)); Cotton Appendix XLVI, fol. 66v; Fenton, s. 114. 57 ATAFR, s. 73 (And Master Edward Kelly came to us on Fryday in the Easter week (by the new Gregorian Kalendar) being the 27 day of March, by the old Kalendar: but the sixth day of April, by the new Kalendar, Easter day being the first day of April in Poland, by the new Gregorian institution.); Cotton Appendix XLVI, fol. 66v; Fenton, s. 114. 58 Ukad graficzny zgodnie z Cotton Appendix XLVI, fol. 66v, skrcenia rozwinite za ATAFR, s. 73 i Fenton, s. 114. Greckiej litery delta uywa Dee jako skrtu swojego nazwiska.

248

RAFA T. PRINKE
ABSTRACT

RAFA T. PRINKE
University School of Physical Education in Pozna

JOHN DEE AND EDWARD KELLEY IN GREAT POLAND (1583-1584) AN EPISODE OF A MAGICAL JOURNEY
When John Dee, an influential English mathematician, natural philosopher, and scientist, in the later part of his life decided that the only way of gaining even greater knowledge was through magic, he started a series of meticulously documented sances of communicating with angels through his medium Edward Kelley, later an alchemist in his own right. He soon made an acquaintance of a Polish magnate Olbracht aski and at his request travelled to Poland, and then to Bohemia, together with Kelley, their wives, children, and servants. There is vast literature on their stay in Central Europe and its consequences, both real and imaginary, but little attention was paid to the actual journey as recorded by Dee. From the scanty notes devoted to the companys passage through Great Poland in the winter of 1583/1584 the harsh reality of early modern journeys can be discerned. Some of his very short but precise observations shed new light on such topics as the monument of Boleslaus the Brave in the Pozna Cathedral (this important source was not known to any of the numerous participants in the discussion going on since the early 19th c.) or its library. The description of the bridge in Konin is also of interest, as are Dees notes on the use of the newly introduced Gregorian calendar in Poland.