Poczet krlw i ksit polskich Redakcja naukowa: Andrzej Garlicki "Czytelnik", Warszawa 1998.

Wydanie VIII Wstp Teksty skadajce si na t ksik publikowane byy uprzednio w tygodniku "Kultura", ktry ukazywa si do grudnia 1981 r. Przez blisko dwa lata sylwetki krlw i ksit polskich towarzyszyy czytelnikom "Kultury" wywoujc zainteresowanie przekraczajce najmielsze nawet przewidywania. Signa do tego pomysu i telewizja zapraszajc przed kamery historykw, by dyskutowali o dawnych wadcach Polski. A rwnoczenie historia nauczana w szkole nie naley - agodnie mwic - do przedmiotw lubianych przez uczniw, szkolne podrczniki historii nie stanowi lektur, ktre modzie czyta z wypiekami na twarzy, a publicyci co pewien czas gosz zmierzch spoecznych zainteresowa odleg przeszoci i bardzo przekonywajco uzasadniaj tego przyczyny. A przecie - pozornie wbrew logice - myl si. Okazuje si bowiem, e zainteresowanie przeszoci - i to zarwno t blisk, jak i t nader odleg - jest bardzo due. Rzecz socjologa jest wyjanienie tego fenomenu. Historyk moe jedynie sugerowa obszary, na ktrych szuka by naleao odpowiedzi. A wic tradycja dwch prawie stuleci, gdy historia - wraz z literatur - speniaa rol czynnika formujcego nowoczesny nard polski. Dotyczyo to zarwno okresu zaborw, jak rwnie - cho w inny oczywicie sposb - i lat hitlerowskiej okupacji. Poszukiwano w przeszoci odpowiedzi na pytania, e z najtragiczniejszych dowiadcze potrafilimy przecie podnie si do dalszej egzystencji. Z jednej wic strony rozdrapywanie ran, by nie zarosy bon podoci, z drugiej poszukiwanie tego, co wiecio jasnym wiatem w przeszoci, co ponionym i przeladowanym pozwalao na dum i nadziej. Nie byo to przypadkiem, e dwie te postawy - charakterystyczne zarwno dla historykw, jak i odbiorcw ich prac - wspistniay ze sob. I cho we wzajemnych polemikach niejedno ostre, a czsto nawet i krzywdzce, padao zdanie, to przecie owa rnorodno myli bya w sumie zjawiskiem niewtpliwie poytecznym. Kto kiedy powiedzia, e kade pokolenie musi dokona wasnego rozrachunku z histori, e musi wytworzy sobie wasny sposb ogldu przeszoci. Jeli sd ten jest prawdziwy - a dotychczasowe dowiadczenia wydaj si go potwierdza - to znaczy, e historia w sensie spoecznym nie stanie si nigdy zespoem prawd raz i na zawsze ustalonych, e pozostanie ywa i kontrowersyjna. Zarwno w badaniach, jak i w spoecznej ich recepcji. Laikowi moe wydawa si dziwne i pozbawione sensu, e historycy powracaj w swych badaniach do zagadnie ju dawniej naukowo opracowanych i opisanych. I to nawet wwczas, gdy nie usprawiedliwiaj tego nowe odkrycia rdowe. Prace w ten sposb powstae czsto s nie mniej interesujce i wartociowe ni te dotyczce spraw dotd nie znanych. Historyk bowiem odkrywa przeszo rwnie drog interpretacji faktw znanych, poprzez sformuowanie nowych pyta, poprzez odmienny sposb szukania na nie odpowiedzi. Historyk tym rni si od kronikarza, e nie tylko ustala fakty, ale stara si wyjani ich przyczyny i skutki. O ile fakty z reguy - cho i tu bywaj

wyjtki - nie budz dyskusji, to owe rekonstrukcje przyczyn i skutkw, czyli to wanie, co jest rozumieniem przeszoci, budz i budzi musz spory i kontrowersje. Wida to wyranie i w tej ksice, gdy autorzy ssiadujcych ze sob tekstw czsto do znacznie rni si w interpretacji, czyli ocenie tych samych faktw. Widz w tym jedn z zalet tej ksiki. Pokazuje ona bowiem wzgldno ocen historycznych, zachca do intelektualnej refleksji. Owe sprzecznoci ocen mona byo oczywicie usun w toku prac redakcyjnych, ale byaby to za przysuga oddana czytelnikowi. To, e historia nie naley do przedmiotw popularnych w szkole, wynika - jak si wydaje - przede wszystkim z tego, e w szkolnym wydaniu pozbawiona zostaa wszelkiej dyskusyjnoci, e skada si z sumy dat i autorytatywnych ocen. Nie ma w niej miejsca na intelektualn przygod, na emocj wasnych prb stawiania pyta i wasnych na nie odpowiedzi. By moe jest to wobec przeadowania programw szkolnych nieuniknione, ale tym bardziej potrzebna jest literatura historyczna nie zwizana szkolnymi rygorami. Ta ksika ma te wanie ambicje. Nie moe ona zastpi podrcznika szkolnego, mimo e obejmuje ponad osiem stuleci naszej historii. W wielu sformuowaniach rni si od szkolnych podrcznikw. Czasami wynika to z tego, e autorzy starali si prezentowa najnowsze wyniki bada, czasami za z tego, e po prostu rni si w swych interpretacjach od autorw podrcznikw. Nie tylko szkolnych - rwnie i uniwersyteckich. By czas, gdy pisanie o krlach i ksitach byo metodologicznie podejrzane. W owej pierwszej dekadzie Polski Ludowej historiografia nasza podlegaa wielkim procesom przeobrae w metodzie badania i rozumienia przeszoci. Rozpoczynano wwczas studia nad dziejami klas i grup spoecznych, nad procesami ekonomicznymi i przejawami aktywnoci mas pracujcych. Mimo uproszcze i pomyek by to przecie okres owocny. Moe nie tyle przez konkretne dziea, co przez znaczne rozszerzenie problematyki badawczej, a przede wszystkim przez upowszechnienie metodologii marksistowskiej. Lata nastpne przyniosy zarwno pogbienie refleksji metodologicznej, jak i znaczn ilo monografii, ktre zdobyy sobie trwae miejsce w kanonie podstawowych lektur historyka. Biografistyka bya jednak wrd nich najsabiej reprezentowana. Moe i dlatego, e jest to - wbrew pozorom - dziedzina bardzo trudna. Uprawianie jej wymaga przede wszystkim odpowiedzi na pytanie, jak rol odgrywa jednostka w procesie dziejowym. Odpowied teoretyczna, oglna nie nastrcza wikszych trudnoci. Rozwj spoeczny przebiega wedug pewnych oglnych prawidowoci. Ale potwierdzaj si one w dugich cigach czasowych. Dlatego te bieg procesw historycznych moe by opniony lub przyspieszony przez wiele czynnikw. Rwnie przez dziaanie wybitnych postaci wyciskajcych swe pitno na historii. W sensie pozytywnym lub negatywnym. Trudnoci poczynaj si pitrzy wwczas, gdy owe oglne zasady usiujemy zastosowa w praktyce. Gdy staramy si ustali, co w dziaaniach danej postaci wynikao z jej uwarunkowa, z jej okrelenia przez moliwoci i koniecznoci, co za byo rezultatem wasnej decyzji, wasnego wpywu na bieg wydarze. Innymi sowy, gdy szukamy proporcji pomidzy tym, co obiektywne, i tym, co subiektywne. Zrozumienie motywacji dziaa wymaga zrozumienia psychiki podejmujcego dziaania. Nie jest to atwe nawet dla psychologa badajcego ywego czowieka. C dopiero, gdy

od naszego bohatera dziel nas setki lat. Jake atwo wwczas o modernizacj, o przydawanie opisywanej postaci nieco zarchaizo-wanej dzisiejszej mentalnoci. Modna ostatnio psychologia historyczna wci jeszcze raczej uzmysawia skal trudnoci, ni proponuje zadowalajce rozwizania. Teksty zawarte w tej ksice s dobr ilustracj wielorakich kopotw, ktre rodzi biografistyka. Rnie rozwizywali je autorzy. Owa rnorodno wynikaa i z odmiennoci temperamentw badawczych, i z odmiennoci materii, ktr poszczeglni autorzy si zajmowali. Inne problemy rodzi brak rde, konieczno rekonstrukcji mozaiki, gdy zachoway si jedynie jej fragmenty, inne - selekcja tego, co wane, ze rde obfitoci. Std te niektre z tych tekstw ukazuj przede wszystkim warsztat historyka, sposb analizy i krytyki rde, gdy inne staraj si przedstawi peny portret bohatera. Wszystkie jednake staraj si poprzez pryzmat opisywanej postaci ukaza epok. Cho oczywicie i w tym wypadku sposb prezentacji jest rny w rnych tekstach. Wybr postaci zgodny jest w zasadzie z "Pocztem krlw i ksit polskich" Jana Matejki. Matejkowski poczet rozszerzony zosta o tych ksit, ktrych dokonania w jaki sposb charakterystyczne byy dla epoki. Wydawao si bowiem, e rygorystyczne przestrzeganie zasady, e interesuj nas tylko krlowie i ci z ksit, ktrzy pretendowali do zwierzchnictwa nad wicej ni wasn dzielnic, stanowi bdzie zbdne ograniczenie. Jest to wic zaoenie do dowolne, ale w zbiorze esejw - a tym przecie jest w rezultacie ta ksika - usprawiedliwione. Andrzej Garlicki Do sidmego wydania: Mija dwadziecia lat od chwili, gdy w warszawskiej ,,Kulturze" zaczy si ukazywa pierwsze teksty, ktre nastpnie zoyy si na wydan w 1978 r. ksik. Kolejne jej wydania osigny w sumie 375 tysicy egzemplarzy, co jest najlepszym chyba dowodem, e zainteresoWarszawa 1996 wanie histori jest duo wiksze, ni nam si czasami wydaje. W cigu tych dwch dziesicioleci wszystko w Polsce si zmienio, a mimo to teksty zamieszczone w tej ksice nie straciy swej wartoci. Miej lektury wic. A. G. Grodzisko w Proboszczewicach Benedykt Zientara SIEMOWIT LESTEK SIEMOMYS A wic jednak byli! Zmartwychwstali nieomal po dugim, zawzitym unicestwianiu przez sceptycznie i hiperkrytycznie nastawion cz historiografii. Od czasu powstania seminariw historycznych na polskich od 1870/71 roku uniwersytetach w Krakowie i Lwowie jedna za drug upaday legendy, uwiecznione przez redniowiecznych kronikarzy. Wyksztaceni na niemieckich uniwersytetach przedstawiciele polskiej mediewis-tyki skrupulatnie analizowali zawarte w naszych kronikach wiadomoci i zestawiali je z obcymi rdami; badali moliwoci dotarcia do prawdy przez naszych kronikarzy i ich

ch lub niech do penego tej prawdy przekazania. Niewiele przekazw Galia i Kadubka mogo si osta takiemu ledztwu. W szczeglnoci za za "bajeczne" uznano wszystko, co Gali napisa o przodkach Mieszka I. Mieszko jest - zdaniem owych badaczy - postaci autentyczn, bo imi jego zapisay kroniki niemieckie i czeskie. O adnym z jego przodkw nie wspominay, a wic nie s to postacie historyczne. W dodatku Gali splta je z bajk o Popielu zjedzonym przez myszy - a wic opowiadanie jego warte jest tyle samo, co opowiadania Kadubka o walkach kolejnych Leszkw z Aleksandrem Wielkim czy Cezarem. W 1925 roku Aleksander Briickner, podsumowujc swe dawniejsze prace, pisa: "U nas tradycji (historycznej na dworze ksicym - przyp. B.Z.) adnej nie byo [...]. Nikt nie wiedzia, czyim synem by pierwszy ksi-chrzecijanin (Mieszko - przyp. B.Z.), bo historia dopiero od niego zaczynaa; gdzie na koniec nie tubylec-patriota, lecz obcy przybda, acz na podstawie informacji krajowej, dawne dzieje spisywa". Zadziwia tu przekonanie wielkiego polihis-tora, e na dworze polskim nie byo adnej tradycji historycznej, zwaszcza e tu obok pisze, i Gali ,,przybda" spisywa swe dzieo "na podstawie informacji krajowej". Dlaczego informacja ta nie mogaby obejmowa wiadomoci o przodkach Mieszka? Podobne stanowisko zajmowa znakomity me-diewista Kazimierz Tymieniecki, ktry w 1928 roku pisa: "Nie uzasadnione metodycznie jest traktowanie imion od Piasta a do Siemomysa jako osb historycznych. Aeby na miano takie nie zasugiwali, wystarcza ta okoliczno, e adne rdo o nich nie wspomina. Historia pastwa polskiego rozpoczyna si dopiero z Mieszkiem". Ale jeeli tak, jeeli Mieszko jest pierwszym przedstawicielem dynastii, panujcym jednak na wielkim terytorium, to jak doszo do nagego powstania tego pastwa? I tu w luk, stworzon przez wyrugowanie przodkw Mieszka, wcisna si ,,hipoteza najazdu", cieszca si w pewnych okresach i krgach niemaym powodzeniem, chocia nie bya waciwie oparta na adnych podstawach rdowych. Hipoteza o powstaniu pastwa polskiego drog najazdu obcych plemion i podboju przez nie miejscowej ludnoci pojawiaa si w Polsce do czsto od koca XVIII wieku. W ten sposb usiowali historycy (m. in. W.A. Macie-jowski, A. Bielowski, K. Szajnocha, F. Pieko-siski) wyjani pochodzenie rnic stanowych w Polsce i genez poddastwa chopw. Dwaj historycy niemieccy, O. Lambert Schulte (1915) i Robert Holtzmann (1918), wykorzystali odrzucenie historycznoci przodkw Mieszka I przez znaczn cz historiografii jako argument za powstaniem pastwa polskiego w drodze podboju. Mieszko nie mia polskich przodkw - poniewa sam by przybyszem. By to mianowicie Normanin imieniem Dago lub Dagr, ktry ze sw druyn, podobnie jak Ru-ryk na Rusi, dokona podboju plemion midzy Odr a Wis i zaoy tam pastwo. "Prawdziwe" imi Mieszka wyprowadzili wspomniani uczeni z zaginionego (a zachowanego w streszczeniu w regestrach papieskich) dokumentu, w ktrym Mieszko oddawa pod koniec swego ycia pastwo swe pod opiek Stolicy Apostolskiej: w dokumencie tym Mieszko wystpuje pod imieniem Dagome. Jest to zapewne, jak sdzi Henryk owmiaski, imi chrzestne Mieszka (Dagobert?), ktrego ksi uy w korespondencji z papieem zamiast potocznie uywanego imienia, aby zamanifestowa sw chrzecijasko; natomiast nie ma powodu przypuszcza, aby ksi, znany w

Europie pod sowiaskim, pogaskim imieniem Mieszka, mia w stosunkach z papiestwem uywa rwnie pogaskiego imienia skandynawskiego. Co prawda wrd zwolennikw hipotezy najazdu pojawili si i tacy, ktrzy nawet imi Mieszko uwaali za tumaczenie nordyjskiego imienia Bjrn (niedwied), poniewa Mieszko - to znieksztacenie przezwiska Misko, pochodzcego od poczciwego misia-niedwiedzia. Hipoteza Holtzmanna i Schultego, poparta autorytetem jednego z najbardziej wpywowych mediewistw niemieckich okresu midzywojennego, Alberta Brackmanna, zyskaa sobie wielkie powodzenie w krgach hitlerowskich, opierajcych m.in. na niej twierdzenie o braku pastwowotwrczych zdolnoci wrd Sowian oraz o specjalnych w tym wzgldzie talentach Germanw. Ukazao si sporo ksiek i moc artykuw, w ktrych liczni niemieccy historycy i archeologowie gorliwie zbierali materiay, majce z hipotezy stworzy pewnik naukowy. Tym bardziej trzeba podkreli trzewe podejcie takich uczonych, jak Adolf Hof-meister i Herbert Ludat, ktrzy sceptycznie 10 y-(tm)y^y ^: C^^P^^ "ww* ^rft^Kwu id^cewrwt.il <* t(.<yi'(it ^" niilm - 1A <"w tiUJlfp1"^"0^""^"1' fwilf<iw.iw i "^ auflfticw. r rtrciliyt^r ufc rryff im^u^ fhw- rMHT.wf | L "l pduCCffilClfb.tITWy 4tC-< irfpl.lClICCT1*f)<1CV-<^ 1 ( r^tweritii-Lw.i.i-epflP"^1^"1^1^^*1*11^!*^!!<t' ' . i ' ..* l t ppeillfref^w^ ay^fW'6-^w bCTteor<'(rr/n dmyin f e^mon-^wt' <|oil.lwr ctiw ?C( iuw:tMttff<{uwefc.w rnri^^U*'<I"tli.il<*r"-ciurcefV"t' luxI<l.Ill<f<:^ fr etflflttieuo&nMr^rii-^ti^r^^^^yturcfl^wrtlti-u i fc^filuf?' L- Iyxc<lIofSflp(/?<'rrr' pil.im(//-$r IJUIIM (crrr ('mit.irrfMiHBetItCiw.imntju^rrnirrKY-Mun'. n^it'f(lirr .KrUiU.tntP^cit*^*"^1 c^p^nl"^"" f^^eiifctmr va a.mulirrutItTWA^AOcelifTt*"^**' t i * T 011 Fragment relacji tzw. Geografa Bawarskiego oceniajc te wysiki, odrzucali hipotez o nor-maskiej genezie pastwa polskiego jako nieuzasadnion. Hipoteza ta upada razem z lansujcym j reimem hitlerowskim. Ju w czasie polemiki z ni, prowadzonej energicznie w latach trzydziestych XX wieku przez polskich mediewis-tw i archeologw, zaczto ponownie przypatrywa si wymienionym przez Galia przodkom Mieszka I: istnienie ich byo przecie koronnym argumentem przeciwko hipotezie najazdu. Jeeli Mieszko by synem Siemomysa, to nie musia przeksztaca si w skandynawskiego Dagona ani Bjrna, aby stworzy pastwo polskie: on odziedziczy to pastwo, zbudowane wysikiem trzech pokole przodkw. Wrd historykw polskich zawsze byli i tacy, ktrzy wierzyli w historyczno relacji Galia. Jedni jakby niemiao napomykali, e jednak tradycja dworska moga zachowa pami o imionach pierwszych ksit, drudzy gosili otwarcie, e ,,,Polska nie moga wyskoczy jak Minerwa z gowy Jowisza", i szukali w obcych rdach imion, przypominajcych pierwszych, rzekomo legendarnych, Piastw. Od Michaa

Bobrzyskiego i Stanisawa Smki przez Stanisawa Zakrzewskiego i Romana Grdeckiego a po Zygmunta Wojciechowskiego i Henryka owmiaskiego trwaa tradycja obrony historycznoci Siemowita, Lestka i Siemomysa. A jednak nawet ostateczne odrzucenie hipotezy najazdu nie przynioso triumfu zagubionym twrcom pastwa polskiego. Obchodzilimy hucznie tysiclecie tego pastwa w tysicz11 na rocznic pierwszych wystpie Mieszka I zapominajc, e Joachim Lelewel ju sto lat wczeniej organizowa jedno milenium, cho obchody nie uday si z powodu szykan wadz pruskich. Z ostatnim atakiem na wymykajcych si unicestwieniu przodkw Mieszka ruszy Jerzy Dowiat (1968). Z waciw sobie pomysowoci usun ich spord miertelnikw, rezerwujc im zaszczytn emerytur... wrd bogw. Uzna mianowicie, e piastowska lista dynastyczna wywodzi ksit od bstw, ktrych chrzecijaski kronikarz sprowadzi na ziemi (czyli, wyraajc si naukowo, zeuhemeryzo-wa). Podobnie skandynawskie listy krlewskie wywodz si od boga Odina (a wykorzystujcy je duski kronikarz Saxo Grammaticus zrobi z Odina ubstwionego przez ludzi bohatera). Tylko e listy skandynawskie zawieraj dugi wykaz pokole, a piastowska - tylko trzy imiona. Z wolna sceptycy trac argumenty. Szeroko zakrojone wykopaliska archeologiczne w najstarszych orodkach pastwa polskiego - Gnienie i Poznaniu - wykazay cigo rozwojow od IX a nawet VIII wieku a po wiek XI. Nie ma tu miejsca na aden przeom w poowie X wieku. Mieszko musia mie poprzednikw, bez wzgldu na to, jak si nazywali. Ale dlaczego waciwie nie mieliby si nazywa tak, jak to przekaza nam Gali Anonim? Dlaczego nie mieliby nosi imion Siemowit, Lestek, Siemomys? Przeciwko autentycznoci listy dynastycznej wysunito dwa gwne argumenty: pierwszym jest splecenie tej listy z legendarnymi wtkami o Popielu zjedzonym przez myszy i o Piacie nagrodzonym za gocinno przez aniow; s one niewtpliwie obcego pochodzenia; pierwszy wywodzi si z Nadrenii (legenda o arcybiskupie Hattonie, zjedzonym przez myszy), drugi za z francuskiej legendy o w. Germanie (szczodrobliwo nagrodzona). Drugi argument, ju przeze mnie wspomniany, stanowi rzekoma niemono przetrwania ustnej tradycji o pierwszych Piastach na dworze ich potomkw w okresie od IX do pocztku XII wieku. Rozpatrujc pierwszy argument, stwierdzimy od razu, e Gali wyranie oddziela opowie o Popielu i Piacie od relacji o panowaniu Siemowita, Lestka i Siemomysa. Nie tu miejsce na analiz samej opowieci o upadku poprzedniej dynastii; warto tylko przypomnie, e wedug Galia Piast nigdy nie by sam ksiciem; pierwszym ksiciem nowej dynastii jest jego syn Siemowit. Dodajmy te dla pikanterii, e i Mieszko I (w przeciwiestwie do swego ojca, dziada i pradziada) jest u Galia bohaterem legendy; wszak mia by od urodzenia niewidomy i przejrza dopiero w sidmym roku ycia przy okazji postrzyyn! Przeczytajmy, co pisze Gali o przodkach Mieszka: ,,Siemowit tedy, osignwszy godno ksic, modo sw spdza nie na rozkoszach i pochych rozrywkach, lecz oddajc si wytrwaej pracy i subie rycerskiej zdoby sobie rozgos zacnoci i zaszczytn saw, a granice swego ksistwa rozszerzy dalej, ni ktokolwiek przed nim. Po jego zgonie na jego miejsce wstpi syn jego Lestek,

ktry czynami rycerskimi dorwna ojcu w zacnoci i odwadze. Po mierci Lestka nastpi Siemomys, jego syn, ktry pami przodkw potroi zarwno urodzeniem, jak godnoci". (Tumaczenie R. Grdeckiego). Nie ma tu adnych legend ani fantazji, poza amplifikacjami, jakimi chtnie posugiwali si nie tylko redniowieczni dziej opisowie, gdy brako im konkretw; wszak i dzisiaj niejeden autor, gdy trudno mu napisa co o sytuacji chopw w danym okresie, bka o "dokrcaniu ruby ucisku feudalnego". Pastwo si rozszerzao - rozumowa Gali - a wic ksita, znani mu z listy, musieli by energiczni i wojo12 wniczy. Przeto z dobr wiar przypisa im dopiero co wspomniane cechy. Jak nietrudno dostrzec, staram si nie wyczyta w tej licie dynastycznej zbyt wiele. Najwikszy z yjcych mediewistw polskich, Henryk owmiaski, rozpatrujc w pitym tomie swego dziea "Pocztki Polski" czasy pierwszych Piastw, uzna za moliwe bardziej intensywne wykorzystanie przekazu Galia. Zrozumia on z niego, e decydujce fakty w zakresie terytorialnego rozszerzania pastwa Polan na inne ziemie pniejszej Polski zaszy za Siemowita i Lestka. Za czasw Lestka pastwo Piastw byo ju tak potne, e wiedziano o nim za granic. Siemomys wprawdzie "po-troi" pami przodkw ,,zarwno urodzeniem (rzeczywicie mia trzech synw - przyp. B.Z.) jak godnoci", ale terytorium w zasadzie nie rozszerzy: zadanie to miao spa na jego dziedzica Mieszka. Czytelnik zdziwi si - o ile nie zna dziea owmiaskiego - wiadomoci, e pastwo polskie byo znane w Europie przed Mieszkiem. Byo znane - odpowiada owmiaski ale oczywicie nie jako Polska: nazwa ta jako okrelenie caoci pastwa ustalia si waciwie dopiero w XI wieku. Poprzednio rozmaicie j okrelano: raz jako Sclavini, czyli Sowiaszczyzn, raz jako ,,pastwo gnienieskie"; czasem Mieszko I nosi w relacjach tytu,,krla Pnocy". Ot w poowie X wieku poddanych Piastw okrelano zdaniem owmiaskiego najczciej jako "ludzi Lestka": Lestkw lub Lestkowicw. Tak mona interpretowa mieszkajcy nad Wis lud Litzike, wymieniony przez bizantyjskiego cesarza-literata Kon-stantyna Porfirogenet, tak te najprociej wytumaczy zwrot niemieckiego kronikarza Wi-dukinda, ktry podaje, e Mieszkowi podlegali ,,Sowianie, zwani Licikaviki". Lestek Siemo-witowic musia by wobec tego wielk indywidualnoci, skoro niewiele brakowao, abymy wszyscy zostali do dzi Lestkowicami. Gowa drewnianego posgu z Jankowa koo Mogilna Ale nawet gdybymy nie ulegli tej frapujcej argumentacji i pozostali przy bardziej oszczdnej interpretacji tekstu Galia, to same imiona ksit w nim wystpujce moemy ju dzi z caym spokojem uznawa za autentyczne. Co wicej, ciar dowodu naley - w obecnym stanie rzeczy - przerzuci na tych, ktrzy kwestionuj list. Nie tylko imiona przodkw Mieszka zna Gali z tradycji dworskiej: z teje tradycji pochodzio te wszystko, co wiedzia o Mieszku I, i prawie wszystko, co wiedzia o Chrobrym, dla rzdw ktrego mia bodaj tylko jedno rdo pisane: zaginiony pniej 13 "ywot w. Wojciecha". Gdybymy nic nie wiedzieli o Mieszku ze rde obcych, mona by kwestionowa take i jego istnienie.

Ju od dawna wskazywano na przechowywanie w ustnej tradycji ludw pierwotnych Afryki i Polinezji dugich list, wywodzcych genealogi naczelnikw plemiennych. Co prawda, Kazimierz Tymieniecki artowa z szermujcych tym argumentem zwolennikw autentycznoci listy piastowskiej, e jest to miecz obosieczny, "gdy zawierzajc lepo tej pamici musielibymy si pogodzi z pochodzeniem np. od wieloryba". Ale sytuacja si zmienia, gdy zamiast tradycji prymitywnych plemion zaczto analizowa dawne afrykaskie organizmy pastwowe, zorganizowane stosunkowo wysoko, cho nie posiadajce spisanej tradycji. Rozwinite po ostatniej wojnie badania nad dawnymi pastwami Czarnej Afryki pozwoliy historykom zmieni zdanie na temat autentycznoci list dynastycznych. Tradycja ustna przechowaa tam imiona nie trzech (jak w Polsce) czy omiu (jak w Czechach), ale kilkudziesiciu kolejno po sobie panujcych wadcw. Afrykaskie listy dynastyczne zgadzaj si na og ze wzmiankami, pochodzcymi ze rde europejskich: brakuje w nich jedynie wadcw, uwaanych za uzurpatorw, ktrych celowo postanowiono wymaza z ustnie przekazywanej historii. Co najwaniejsze - zapamitywaniem tradycji dynastycznej i jej przekazywaniem zajmowali si w Afryce specjalnie do tego wyznaczeni funkcjonariusze, ktrych badacze europejscy niezbyt zgrabnie nazywaj "tradycjonalistami". Specjalizacja i poczucie wanoci sprawowanej funkcji przyczyniy si do udoskonalenia przez nich sposobw zapamitywania i przechowywania w pamici tekstw, ukadanych zazwyczaj w rytmiczny wiersz. Jak w Afryce, tak i w Europie rodkowej dbajca o swj presti dynastia musiaa kultywowa pami o przodkach i zapewni sposb jej przekazywania. Badacze czescy na przykad skonni s widzie w ukadzie imion przekazanej przez kronikarza Kosmasa listy dynastii Inkrustowany topr wczesnoredniowieczny z Gubina 14 Przemylidw wanie wiersz rytmiczny. Na pewnym etapie doszo do utrwalenia listy przodkw na pimie - z t chwil "specjalici od zapamitywania" nie byli ju potrzebni. Moe ju Gali korzysta z zapisu listy dynastycznej? W kadym razie list t naley dzi uwaa za penoprawne rdo historyczne. Nie mona bez dowodw uznawa za bstwo Siemowita tylko dlatego, e autentyczni bogowie (jak np. znany witowit) mieli tak sam kocwk imienia. Nic dziwnego, e nawet Ty-mieniecki w ostatnich pracach bardziej ostronie formuowa swe zdanie na temat pierwszych Piastw. Dzi w licznych monografiach oraz wydawnictwach podrcznikowych i sownikowych Siemowit, Lestek i Siemomys wymieniani s ju jako postacie historyczne. Gdzie w drugiej poowie IX wieku, zapewne nie bez wpywu potnego wwczas pastwa wielkomorawskiego, doszo w Gnienie do obalenia panujcej nad Polanami dynastii, ktrej ostatnim przedstawicielem by Popiel. Tron obj Siemowit, po nim Lestek i Siemomys; rzdy ich przypadaj na drug poow IX i pierwsz X wieku. W tym czasie pastwo Polan, obejmujce dzisiejsz Wielkopolsk i Kujawy, rozszerzyo si na pniejsze ziemie sieradzk i czyck. Mazowsze, ziemi L-dzian (Sandomierszczyzna), a moe pod koniec rzdw Siemomysa take na Ziemi Lubusk. Ta ostatnia zdobycz naruszya ju stref interesw pastwa niemieckiego,

rozszerzajcego swe zabory na ziemie midzy ab a Odr. Syn Siemomysa stan wic wobec decyzji o znaczeniu przeomowym. To, e potrafi je podj i zdoa stawi czoo wszystkim przeciwnociom losu, to, e przez opanowanie lska, Pomorza, a moe rwnie Maopolski zbliy obszar swego pastwa do terytorium, ktre dzi nazywamy Polsk, zawdzicza nie tylko swym talentom, ale w duej mierze organizacji stworzonej przez ojca, dziada i pradziada, ktrym naley si dobre miejsce w polskiej tradycji historycznej. Grot /. obwka wykadany brzem i srebrem Aleksander Gieysztor MIESZKO I Liczebnik przy jego imieniu ma podwjn wymow. Przyszli bowiem po nim nastpni Mieszkowie, wrd nich dwaj wadcy caej Polski, a potem nieco drobiazgu dzielnicowego. Po wtre, zaczyna on nie tylko ich seri, ale otwiera take poczet monarchw polskich. Jest pierwszym z tych, o ktrym wiemy do duo, potrafimy oceni jego dziaania i rezultaty nieporwnanie szerzej ni jego poprzednikw i dojrze jego znaczenie jako wadcy-zjedno-czyciela bardzo znacznej poaci naszego kraju. Jak pisa o nim w roku 1813 Joachim Lelewel: "ju midzy Sowianami przemony, wok Warty i Wisy, od Odry do najwschodniejszych Bugu zakow, od Noteci do Pilicy, po czci od morza koo ujcia Wisy, a moe i w zachodnich Odry stronach, obszerne posiadoci trzymajcy, a przez to ssiad niemieckiej polityki, albo winien by jej dzielnie si zastawi, albo jej ulec". Imi dosta Mieszko wcale dla nas zagadkowe. Zauwaono trafnie, e w jego rodzinie co drugi wadca nosi imi rozwinite, a co drugi jakby skrcone. Bo, w rzeczy samej, najpierw poczet imion waciwych, penych, dostojnych i wrebnych: Siemowit (to najstarsza forma, nie Ziemowit), niby ten co panuje rodzinie; Siemomys (podobnie nie Ziemomys), ten co nad jej zastanawia si losem; wreszcie najstarszy syn Mieszka, Bolesaw, powikszyciel sawy, ktry to imi wzi po swoim czeskim dziadzie macierzystym. Ale ju Chocisko brzmi wyranie przezwiskowe, zapewne od mioty, podobnie jak Piast od piasta-tuczka, a nie od piastuna, jak byskotliwie wywodzi Tadeusz Wojciechowski. Imi za Lestka (zupenie pno przemienione w Leszka) niesie sens Iciwo-ci, czyli przemylnoci. A Mieszko? Aby to imi rozpozna, wysuwano wiele przypuszcze, z ktrych najlepsze byo to, ktre upatrywao w nim posta zdrobnia imion Mcisawa lub Miesawa czy nawet Mietsawa. Powstaje jednak obiekcja: brak takich rozwinitych imion i dla Piasta z Chocis-kiem, i dla Lestka. A moe wic i Mieszko z nie znanych nam bliej powodw, tkwicych w mentalnoci wczesnej, otrzyma tylko przezwisko? Przezwisko zastpcze, np. od miecha, mieszka, czy, jak Aleksander Briickner zakada, od niedwiedzia, wwczas miedwiedzia--miodojada, uyte po to, aby pokry jakie tabu, utajon nazw waciw, ktr co drugie pokolenie chowano w magiczny sposb przed niepomylnym losem. Mieszko nie by natomiast pierwszym Piastem na stolcu gnienieskim. Pochodzi z kilkupokoleniowej ju dynastii ksicej, ktra skutecznie przechowywaa wiadomo swych pocztkw. Rozkadaj si one na bardzo dugi, wyduony wiek X. Jeli panowanie Mieszka objo lat bez maa czterdzieci w drugiej poowie tego stulecia, to rzdy jego przodkw cofaj si a do ostatniej wierci wieku IX. Z ich rodowodu

opowiadanego wspczesnym pyna doniosa legitymizacja wadzy zwierzchniej. By wic ojciec Siemomys, ktry wedug Galla-Anonima ,,pami przodkw potroi zarwno urodzeniem jak godnoci"; posta wic wybitna, acz przesonita grub mg naszej niewiedzy szczegu. By dziad Lestko, ksi tak znaczny, e to jego imieniem nazywano czas jaki mieszkacw rozlegego ju kraju podlegych jego mieczowi, Lestkowicw lub Lcikowicw. By wreszcie pradziad Siemowit, ktry doszed do rzdw usunwszy poprzedni dynasti. Dalej wstecz wspomnienia ludzi yjcych w pocztku XII wieku gmatway si. Za praszczura uznawano Piasta Cho-cikowica, rolnika osiadego na podgrodziu 16 Denar Mieszka I (awers i rewers) gnienieskim. Czonkw tej rodziny ksicej nigdy jednak w redniowieczu Piastami nie nazywano. To porzdkujcy pomys historiografii nowoytnej, powstay najpierw na lsku, moe nawet w kocu XVI w., upowszechniony w wieku XVII i przejty przez Adama Naru-szewicza. Jeli dawniej odczuwano potrzeb nazwy zbiorowej, to wystarczao miano domu ksit polskich, ,,panw przyrodzonych", jak to zapisa ku nauce potomnych, a przestrodze yjcych wspomniany pisarz obcy, pouczony na dworze Bolesawa Krzywoustego, co i jak naleao z dziejw jego przodkw przedstawi. Jeli los umiecha si do Mieszka Siemomy-sowica, to potrafi on z niego w peni korzysta, a chwile zaspione przeczekiwa lub im przeciwdziaa. Czowiek sukcesu? Na pewno nie cigego, czasem wahiiwego, w ostatecznym rachunku sukcesu jednak nad podziw trwaego. Trudniej o nim mwi ni o jego synu Bolesawie, ktrego ekstrawertyczne cechy charakteru s w tekstach i przekazanych przez nie czynach wcale czytelne, i to raczej w kontracie ni w zgodzie z indywidualnoci jego ojca. Wspomniana tradycja dworska przekazaa z dziecistwa Mieszka szczeg niepochlebny, a wic wiarygodny, cho ex post postarano si go objania jako zdarzenie cudowne i zapowied losu. Ot Mieszko mia by przez lat siedem od swego urodzenia niewidomy, a przejrze dopiero w czasie uczty postrzyynowej. Ta dugotrwao upoledzenia (powikania ja-gliczne?), jak moliwe jego skutki w psychice, np. w mechanizmach kontroli i obrony, pozostan dla nas tajemnic. Zapisy, jakimi rozporzdzamy do biografii Mieszka, dotycz gwnie wojny i polityki. To nie bogactwo tekstw pniejszego redniowiecza i nowoytnoci europejskiej ani te zdumiewajca kopalnia pamitnikw japoskich z wiekw X i XI, niekiedy o zakroju Saint-Simona. Nasz wiedz o Mieszku budujemy z okruchw, z nierwnym powodzeniem, ktre czasem staje si nawet wikszym udziaem powieciopisarza ni nauki historycznej. Nie oddamy jednak i tego Piasta we wadaPoC7et krlw.. 17 & aasscyE -^Bi^siawt^-^aMa- paS-. .; ^ <^e^iE'^aa & ai: i-^^tgi. ^ ^saac fet* <to l.^afaait.im ^K^rr ^ "'e.-^aaA..ax;w-A aaT6: w. A^.^H

^C&"X*;1M Rttl.'*** ai^JHWB *--A\WitWt(^tsw^^ieas^^jp^.^^-Rt^; K dii' \ , 3^ iS. s.^^s-^y^^ JSKt- '^^ ^cwlft: "^tifr? ^ ifi1 ta-htseasn.)' * sa;?e>^iW in,es^i" '.^ ?L .... Fragment "Rocznika witokrzyskiego starszego'' nie fikcji literackiej ani ikonograficznej, ale te nie poprzestaniemy na traktowaniu go wycznie jako wyznacznika grupy monowadczej lub tylko jako rzecznika jej zamierze i interesw. Rzecz jasna, e peni t rol spoeczn jak kady monarcha wczesny, ale gra j ywy czowiek, ktrego charakter modelowa owe zadania, ktry mia swj wasny los ludzki. Kiedy si urodzi? Umierajc w roku 992 uchodzi za czowieka starego. Termin senex w wczesnej klasyfikacji wieku, gdy jego przecitna wynosia, jak dzi w Trzecim wiecie, niewiele wyej ni lat 25, mg obejmowa zarwno mczyzn po pidziesitce, jak starca. W latach szedziesitych X wieku Mieszko by ju wadc samodzielnym z podporzdkowanymi sobie dorosymi brami, mia wic zapewne lat okoo trzydziestu. Urodzi si mg przeto w okolicy roku 930, ale mimo innych pomysw niewiele tylko wczeniej, najpewniej za w Gnienie, jako e w stolicy ksi wczesny trzyma zazwyczaj swe skarby i rodzin. wczesne Gniezno - bardzo warowny, jak wiemy z wykopalisk, grd gwny - byo dla synw Siemomysa szko polityczn, ktrej nie sposb rozpatrywa w kategoriach jakiego prymitywizmu poj, zachowa, celw i rodkw dziaania. Od trzech co najmniej pokole gromadzi si tu zasb informacji wykraczajcych poza horyzont plemienny w stron potrzeb wczesnego pastwa i takich metod pomnaania autorytetu wadzy, jakie kronikarz przypisa Siemowitowi: ,,prac i wojn" - to polityczne i zbrojne oblicze monarchy. Od ostatniej tercji IX wieku napyway do Gniezna bliskie, bo rodzime zachodniosowiaskie wzory tworzenia organizacji politycznej wysokiego rzdu, mianowicie z Moraw, ktrych sawa przeya ich zaamanie pod uderzeniem wgierskim okoo roku 905, skoro jednemu ze swych synw nada Mieszko znakomite morawskie imi dynastyczne witopeka. Doszy wkrtce wzory czeskie, ruskie i niemieckie obejmujc szerok gam dziaa: jak zdobywa obszary ssiednie, jak podporzdkowywa ich starszyzn, jak wzbudza zainteresowanie gry spoecznej poytkami, ktre pyny nie tylko z ekspansji, ale i z udziau we wadzy nad ludmi, z jej agend skarbowych, sdowych i kocielnych. Jako dokoa Gniezna i jego wadcw skupiali si ci, ktrych rda sowiaskie wanie z Moraw wieku IX - nazywaj bogatymi, wielmoymi gospodzinami, wadykami ziemi. Inicjatywa naleaa zapewne do Polan, ale ju 18 rozlego obszarw poddanych panowaniu ich ksit poucza, e potrafili oni dogadywa si z miejscowymi przywdcami, uzalenia ich choby tak jak wardcy czescy czynili ze swymi dependencjami politycznymi tak dalekimi od Pragi jak kraj nad grn Wis.

Mieszko dziedziczy wic wadz gotow i skupion w rku monarchy. Obj te terytorium rozlege, okoo 200 ty. kilometrw kwadratowych, nierwnego, rzecz jasna, zaludnienia i zagospodarowania. Spord wielkich plemion tej czci Sowiaszczyzny naleay do niego ziemie Polan nad doln Wart, Goplan nad grnym jej biegiem i nad Gopem, Mazo-wszan nad doln Bzur i na prawym brzegu Wisy, a take Ldzian sandomiersko-lubels-ko-przemyskich. Nadto - moe za Siemomys-a - rozcignito zwierzchnictwo na Pomorze, cho bez Wolina. Zapewne u progu swego panowania pozyska Mieszko take Lubusz stajc w ten sposb na lewym brzegu Odry. Ta pierwsza Polska bya wic Polsk nizinn oraz nadmorsk, z wyjciem na wyyny poudnio-wo-wschodnie. lsk i Krakw, a take to, co leao za Odr, pozostaway jeszcze poza moliwociami podboju, cho nie horyzontem politycznym tych, co uczyli Mieszka rzemiosa monarszego. Widnokrg ten obejmowa ssiadw rnym stopniem aktywnoci. Jeli mae, rozdrobnione Ruiny palatium i rotundy na Ostrowie Lednickim 19 -Odsrz 3J015[ '033I5[031UI3IU B{OIOSO^ I 13ZJBS30 3u(Xsiui afsuapJd o^Bf af OTUSOO ppireiniAO^ 5[^JU3p{ 'U3ZOZSOJ Sq3p[Ef 3IUBMOpTM5[T(Z O Z03] 'OMpTUqOZ-I3tMZ O ir) 0{ZS 9IU OUMSd Wt 3IZBJ uiApzB5[ yW qoXu(XoB')9.idJ3iui M0iodo{i[ OJods 3(rqoMAM oo '"I.IBY od ZB" 05[i^i a(B 'ninqX.n mu33B{d op o33T?[S(od BioSis5[ ^A\XzfeiMoqoz I urauono z "^G-1 zogai AIJBMPZ pfnn qoBqo3Z3 M B5[iuzsnfos oz3(Buz i ui3A\iSJBS33 z ipioAlA snp -Olu ?B5[nzs :^uroA\pod B{Xq 'anizarar) M SBZOM -OM B{pBdrz Tswy^ 'BfzXo9Q o33i?[SJOiuod npo s^z o?[(/4 siu 'Avopo nJ^d srosszooupsf pio5iu -SfelSO B(p A\05[pOJS felOS05[lJ3 fefBIMIZpTZ o3ail[ -S]0d ET05lS5[ ZSZJd 3lIUgfepAA\ 3f3U3A\5[3SUO-5I -35[ZEJOd feUp3r 3Z3ZS3f B5[ZS31p\[ V^Vi Z3Zjd ui^uozpoMop uii?[spd mo{is 3fefBpt?z i 'fe-ipo T'z 3UA\3dBZ /<UBJqod ^dn{ I5[pTA\" nui 3fefeJ3IZpXM uBmqoi^ ji3]3 iMO?[zs9i]/\[ A\p3ZJd 1796 n5[OJ M {idfelsAM BTU3imEJ; SUMSdBZ 03f 7 PUO.ISr) o3iqEJ8JEm o3pp3Turaiu zszJd feupMOMBJds 'Eiq^{0j I3SZO fsi fa{BO felOJlU05[ feUMXl5[E Z 5lS oKzoi[ zai Bisnp\[ Moou3ZJ3iuiXzJds oSaf i '08 -3MO}JOd npOJg 03UZ3TOZ 'EUI(OYVV 019-IOdO Z 5lS ^J9pS 3Tl[S(Od AS9J3-)UI 3IZpg 'C3T5[SJOia -odorapolpfz i5[^ii(od Biu^MonuAiuo5[ losouzo -31U05[ Z {^5[IUXM UE{BTZp 3[3UnJ3I5[ ^ZSMJalj XopB{M Biu9iu[opzn r 5[BC TauzaAliiod lyBJg -03 T f90feZ3Tq TU01Siq 3IUBMZi<M OMO OUMOJ -BZ /(^Mop^oap TsMopoJpuKzp^n.n siusos fsus -3ZOMO BU 313MOlp13Z IS {BIUI tefclS5[ Ogsf 5[l!f

f3A\05[S(bA\ I f3U^5[Sy ifOBZIUES -JO oSsf o Mo^oSazozs zsi UTEII {AzoJrisop 'szs -5[SlMfeU <;96 n5[OJ 0{05(0 IS nUI 0{13pAA\ 3T5[S(od OMISUBd '03I5[SJB3{nq I 03I5[S3Z3 'o33I:5pXzJ -poqo uzi 'qoi5[sunA\0(s A\')sui3d r3i5[sqBJr nu -Bdzsi]-i z iA\05[iuzoJpod qoXuBUz 3p B{s[ "^Tqr{ -OJ ui3iirenre{q3M i Xqoo{/^ m fc(suEds5[3 qoi5[ -SUBTA\0{S MISUBd Znf qO^UBMOZIUB3JOZ B]p 3IM -yszozs feuoiqr{so 'aizpoqosA\ TU o3T5[03iui3TU PMISUBd 3(SUBdS5[9 T]BA\OZI(B3J I Z31 Ijatpod /(3 -SBS 3IAYOUBJ '^ZSfolUZBMfeu 3IS ^ZB5[0 'q3I5[SBS IIII'?[1SXZSM 3p3ZJd 'q015[03IUI3TU MOp13ISi?S 5[Sp BZ3311T) Z U-IpH -BU qoXJ015[ pOJSM 'Xp05[ZS9ZJd 3UOZIOi<MZ3ZJd -9IU EU ofefe^lodBU 53oJp 5l EU B{ZS3A\ f3Z3 -13J T 'nfoJisn SfoBziuJapolU BU 5is ^{Xqopz ain B5[sqB{od EUzXz3zsumA\o{s iSEimoB|\[ 'JKis i 8ng od smiaiz 'T?[zs3ip\[ msppizp z azJods M au -MSdBZ 'OfeOBJl 'M03[BJ-^ od I 5[Sfe^ BU A\BJOp\[ 1 q03ZO Z 0{UIS n5[3IM X 3IA\0{Od M 3-IO')5[ '3T?[S3zo OMisurd o{Xq qoi?[surTA\0{soiupoqo -BZ uonu9(d niuazaoupsr A\ ui3i5[iupOA\BZ(odsM mXUZfMOd UII5[SUBIAVO{S IUOOJOZM O^ZSIZpM -vz oupgfsiu 3JO:c?[ 'BMisu^d 3iA\opnq BU - fe8 -mp T' '^doJng f3TOpoq3Bz i r3iupoqoTZ-OAVomp -n{od UOJIS A\ 05[(Xi qoAuozpBA\OJd 'qoAzazaid -n} q3BAVi3JdXM qoi5[9[Bp oofefBMSilnnpz BU i(izp -ds moain}S MO{od fezsMJSid XzJOi5[ 'AzJSy^ q3izp3is va}'s[3vd.m's[ uiai5[n{ ^7 uii5[snJ uraM -ISUEd UI^OfersIUZIOd Z OMIZpSISfeS 5TS 0{13A\OS -;<J n[3TA\ x AMO{od po (bzofUT 01 'il"suBds5[3 rq -90 iEMn o3Upo3 TUB 'muazoJgBZ ogauz^Mod IUB lMOUBIS 3IU AoOU{Od VU 3I5[SnJd EUOIUI3{d ciln. cuitsK wawcie antt(T& wmm^tynai ^fiM!^ Cic lgu; ift? caa?i^aimi<mJ'U^W5p>al4tii.^^ ul*<? t^wio fi4>]^e^v.y JOagw ittbpc.7<w<r TUtrcc T^Uij e<y- wiCicA. 'smwcfl^iuiiif Iow WG ^^^ J^ mlUurttttC ciwMti? tron. ^p- ^ ft^ineftie l^yiim CIA p^m^ w^fulsytn^ tRal?<aBics^c' uwir apw<?Uf&t<i^waw' fin^pm^^e'. u>m ^^ locu fl&r ruflt.Tfiiw tu<tr gcmi^enor 14^5 uwcefC, ^ -ruf^A^fluw o^cit-,tectr ft?u a.^aUlmiwe-.?^ roA al emum if^p Icm iwi're 7Afine wil^-e- wctt;^ c^?wc .?<^w (iiiceut^ iiy^otftuw b^em. 1^'ip^w nTciu.iRtt? fclune^ic'. y j te' uUo wwulo ewwo */ , <".

Jeden z przekazw regestu dokumentu zwanego "Dagome iudex" kojono danin z tak okrelonego obszaru, za- mika saskiego na usugach Wolinian. Utrwale-pewne stanowicego jedn trzeci pastwa nie si Mieszka u ujcia Odry nastpio w kon-Mieszkowego, czyli trzecizn, powszechnie flikcie zbrojnym z margrabi Hodonem, ktry wtedy stosowanym podziaem dochodw, prbowa zahamowa ekspansj polsk, jed-Drugi ukad, bodaj dokadnie rwnoczesny, nak w bitwie pod Cedyni 24 czerwca 972 roku otworzy perspektyw penego wczenia si do ponis klsk z rk Mieszka i jego brata Czci-Europy chrzecijaskiej z polityczn pomoc bora. W czasie pertraktacji w Kwedlinburgu czesk, potrzebn take i w paszczynie wojs- na Wielkanoc nastpnego roku, mimo zrozu-kowej. miaego nacisku cesarskiego nie sycha, aby Rok pniej "Dobrawa przybywa do Miesz- Mieszko mia zrezygnowa z Wolina; zadowo-ka", jak zapisa polski rocznik dworski, w ro- ono si ze strony niemieckiej wziciem jako ku kolejnym ,,Mieszko ksi chrzci si", a je- zakadnika siedmioletniego Bolesawa Miesz-szcze w nastpnym posiki czeskie umoliwiaj kowica, zreszt na bardzo krtko. Inicjatywa zlikwidowanie Wichmana, uciliwego awantu- polityczna, jak wynika z toku zdarze, pozos21 tawaa nadal w rku ksicia gnienieskiego. Nastpny cesarz, Otto II, w roku 979 przedsiwzi wypraw na Mieszka, aby go ukara za poparcie udzielone przeze opozycji bawarskiej i za wzicie wielu jecw z ziem cesarskich. Skoczyo si na ukadzie pokojowym przypiecztowanym, nastpnym po mierci Dobrawy, maestwem Mieszka z Od, crk jednego z margrabiw, ktr "dla zbawienia ojczyzny i utwierdzenia koniecznego pokoju" trzeba byo zabra z klasztoru, gdzie bya zakonnic. Mieszko za swj, jak wida, chwiejny dotd sojusz z cesarzem umocni uznaniem si za wasala, cho Polska - w odrnieniu od Czech - nie wesza w skad Cesarstwa. Po krtkim wahaniu, po ktrej stronie stan w kolejnej walce o tron niemiecki, Mieszko wybra drog lojalizmu, udzielajc pomocy regencji maoletniego Ottona III; roczniki saskie zapisay w 986 roku z uznaniem jego liczne dary dla krlewskiego chopca; znalaz si wrd nich wielbd powikszajc zwierzyniec egzotyczny wadcy, jako wiadek kontaktw handlowych pastwa polskiego. Jednoczenie Mieszko pomyla o zwizaniu si z Brykiem krlem szwedzkim wydajc za swoj crk. Dojrzewa w tym wszystkim drugi kierunek dziaania, dla ktrego stawao si niezbdne odwrcenie sojuszw. Wiemy, e Praga ubiega Gniezno w jednoczeniu Polski poudniowej, z ktrej tylko ldziaska cz poudniowo--wschodnia przypada ksitom polskim. A i tu nastpia w roku 981 powana wyrwa: "szed Wodzimierz ku Lachom i zaj grody ich Przemyl, Czerwie i inne grody"; w istocie Rusi przypady grody nad Bugiem, natomiast Przemyl pozostawa jeszcze w XI wieku w pastwie polskim. Istotniejsze byy losy ziem lskiej i krakowskiej podlegych zwierzchnictwu czeskiemu i czeskiej organizacji kocielnej. Dokoczenia budowy Polski mona byo dokona tylko drog usunicia tej dominacji. W roku 990 wybucha dotkliwa dla obu stron wojna, wadca czeski, Bolesaw II, utraci,,krlestwo (tzn. kraj - przyp. A. G.) mu zabrane", i wiele wskazuje na to, e by nim lsk. A co z Krakowem?

Wiele o to toczono w nauce sporw, i nie ma widokw, aby ucichy. Jak na wielu polach humanistyki, tak te w historii nie ma waciwie szans udowodnienia hipotezy, natomiast istniej sposoby obalenia poprzedniej i wysunicia nowej, ktra ostoi si do czasu podobnej udanej prby jej zastpienia. Ot w kontrowersjach na temat czeskiego Krakowa i polskiego w nim wadztwa - oczywistego dopiero w roku 1000, gdy ustanowiono tam biskupstwo zwizane z Gnieznem - niedawno postawiono tak wanie hipotez, ktra jest wyranie lepsza od poprzednich, cho jej przesanki i szczegy rozwinicia s rnej wagi. Henryk owmiaski wskaza imiennie na ksicia krakowskiego pod wadztwem czeskim sprzed przyczenia caego naszego poudnia do pastwa gnienieskiego. Mg nim by nie znany nam bliej Dobromir, ojciec trzeciej ony Bolesawa Chrobrego, Emnildy. Szukano dla bez wicego rezultatu pochodzenia po-abskiego. Domys o Dobromirze w Krakowie tumaczy wyczenie tego grodu i Bolesawa z opisu pastwa gnienieskiego powstaego tu przed zgonem Mieszka I. Jest moliwe, e to wanie Bolesaw zosta jeszcze w roku 987 osadzony w Krakowie jako nastpca swego tecia na podobnych co on jeszcze warunkach zalenoci od Pragi. Ulegy one zmianie albo w roku 990, albo dopiero wtedy, gdy po mierci swego wuja, ksicia czeskiego. Chrobry, ju jako wadca caej Polski, zerwa w roku 999 jakiekolwiek wizy obcej podlegoci swej poudniowej stolicy. Pisze owmiaski: "Zasuguje na uwag forma poczenia Krakowa z Gnieznem na zasadzie nie podporzdkowania, lecz rwnorzdnoci, ktra uczynia Pias22 tw naturalnymi panami na Wawelu i zapewnia Krakowowi wyjtkowe stanowisko w hierarchii grodw piastowskich". Dorzumy inny lad owej wizi patrymonia-Inej przetrway w sferze imionnictwa dynastii, ktre nioso wwczas treci ideowe potrzebne do samoutwierdzania si w prawach i roszczeniach sukcesyjnych. Wadca, ktry ustali stolic caego kraju w Krakowie, Kazimierz Odnowiciel nosi imi dotd Piastom nie znane. Jedyn drog, ktr mogo ono do nich dotrze, wydaje si wanie tradycja babki ojczystej, Emnildy i jej ojca Dobromira. ,,Mona zwrci uwag - wysun ju dawno Stanisaw Ktrzyski e forma imienia Kazimierz (Kazi-mir)jest zbliona do formy imienia Dobromir"; istotnie wykorzystywano rdzenie imion dziedziczonych dla tworzenia nowych, w czci podobnych. Gdy ojciec Kazimierza, Mieszko II, urodzony okoo roku 990, a wic najpewniej w Krakowie, dosta imi podkrelajce jego prawa dziedziczne w Gnienie, to jego syn urodzony najpewniej tam wanie, za ycia jeszcze babki Emnildy, otrzyma imi-program innej tradycji stoecznej. Trzeci kierunek aktywnoci Mieszka I to sprawy wewntrzne, spord ktrych chrzest jego i kraju mu podlegego wchodzi jednoczenie w stref polityki midzynarodowej. Pisano ju wiele o uchrzecijanieniu rozpocztym w roku 966, a rozkadajcym si na kilka generacji potomkw ludzi, ktrzy t decyzj podjli i jej sprzyjali. Owietlono wielostronnie okolicznoci polityczne, pord ktrych na najwysz uwag zasuguje milczenie zainteresowanych skdind kronikarzy niemieckich o jakiejkolwiek presji zewntrznej. By to akt w peni suwerenny, przemylany przez ksicia i jego monych jako konsekwencja wspomnianego ukadu polsko-czesko-niemieckiego z roku 964. Ale nie ma powodu przypuszcza, aby mia by to tylko krok taktyczny. Wymagaa

go bowiem od duszego czasu strategia pastwa gnienieskiego, ktre nie mogo pozostawa poza Europ chrzecijask. A to bez wysokiego ryzyka zarwno obcej interwencji misyjnej i politycznej, jak te coraz bardziej wyranego zacofania kulturalnego grupy rzdzcej. Penoprawne i w peni urzdzone pastwo wczesne musiao mie take swj Koci, jeden ze skadnikw swego ustroju. Przykadw tego ryzyka i zarazem przegranej dostarczaj losy Sowiaszczyzny poabskiej. Napisano te wiele, czasem bardzo efektownie, o miejscu chrztu, o tym, kto go udzieli, wreszcie o imieniu chrzestnym Mieszka. Tu mona powiedzie, e kolejne hipotezy bynajmniej nie obaliy pogldu, ktry w swoim zrbie ustali si u schyku XIX wieku w krgu tzw. szkoy krytycznej, doznajc paru uzupenie: najprawdopodobniej aktu chrztu dokona biskup misyjny Jordan, w kraju, imi za Dagome, pod ktrym Mieszko wystpi raz jeden w rdach pod koniec ycia, wydaje si Dagobertem, dostojnym imieniem witego czczonego w zachodniej czci Europy. Wiadomo te, e Jordan - duchowny woski lub iryjski sprowadzony za zgod cesarza "wiele napoci si" nad chrystianizacj ksicia i jego ludu. Niemae te byy problemy organizacji kocielnej, kierowanej zrazu przez biskupa misyjnego, na pewno nie podlegego arcy-biskupstwu magdeburskiemu, a to dziki przezornej polityce Mieszka, ktry rycho, bo w roku 968 doprowadzi do egzempcji, czyli do bezporedniej podlegoci swego Kocioa pa-piestwu. By to sukces dyplomatyczny, ktrego miar daje to, e Czechom tego rodzaju niezaleno nie powioda si, gdy w roku 973 uzyskali wasne biskupstwo uzalenione jednak od jednej z metropolii niemieckich. Z ostatnich lat ycia Mieszka, najpewniej z roku 991 pochodzi dokument nazywany od pierwszych sw zachowanego streszczenia 23 "Dagome iudex". Inny to temat-rzeka polskiej i obcej mediewistyki. Jest to akt ofiarowania w. Piotrowi grodu Gniezna z przynalenocia-mi, przez owego Dagome, jego on Od i dwu ich synw. Mimo prb przypisywania temu nadaniu walorw politycznych wychodzcych zreszt poza realne moliwoci wczesnego pa-piestwa, podporzdkowanego cile cesarzowi, trzeba w nim widzie sens gwnie kocielny: zabezpieczenie raz jeszcze zdobyczy podstawowej, wasnego biskupstwa, za cen nadania, ktrego istota sprowadzaa si do witopietrza, a wic daniny z podstawowego trzonu pastwa gnienieskiego. W dokumencie nie ma wzmianki o Bolesawie Chrobrym. Czyby to ,,wewntrzny dramat w rodzinie Mieszka I, przybierajcy pocztkowo pomylny obrt dla Rotunda NMP w Krakowie Ody w jej walce o wyczne nastpstwo swych synw", jak przypuszcza owmiaski, kaza starzejcemu si ksiciu odsun pierworodnego od uprzywilejowanego nastpstwa? Nie wydaje si, jeli przestaniemy owemu aktowi z 991 roku przypisywa cokolwiek poza zamierzeniem kocielnym. W momencie spisywania Bolesaw, jak wiemy, mia swe zaopatrzenie w Krakowie; trzon gnienieski pozostawa w rkach ojca, i tylko ten obszar obejmowaa pierwsza polska diecezja. Jeli nawet Mieszko I, jak sugeruje kronikarz niemiecki, pozostawi w dniu swej mierci 25 maja 992 r. "swe pastwo do podziau midzy kilku", to mogo to by jakie zaopatrzenie terytorialne wdowy i nieletnich jej dzieci. Bolesaw zama bezwzgldnie od razu jakiekolwiek prby rozbicia poparte przez dwu wielmow, Odolana i Przybywoja, i pastwo swoje "lisi

chytroci zczy w jedno". W istocie za rzeczy dokoczy dziea ojca i jego poprzednikw, kiedy stolica krakowska na tych samych prawach co gnienieska znalaza si w jego pastwie, ktremu uznanie midzynarodowe mia niedugo potem zapewni zjazd roku tysicznego. Mwilimy gwnie o wielkiej polityce, bo ona nadaje Mieszkowi w tytu, ktrego nie poskpi mu kronikarz dynastii, miano ,,wielkiego i godnego pamici". Zachowao si niewiele innych wiadomoci: wieloestwo przed przyjciem chrztu, co byo przywilejem monych sowiaskich; z Dobrawy czeskiej doczekao wieku dojrzaego troje dzieci, Bolesaw i zapewne dwie crki; z Ody saskiej mia trzech synw, jeden zmar wczenie. Ranny strza zatrut jadem bojowym Mieszko ciko chorowa, po wyzdrowieniu posa do grobu w. Udairyka w Augsburgu srebrne rami. By na pewno fundatorem okazaych kociow w Gnienie i Poznaniu, ktrymi monarchia polska chciaa pokaza swoje dotrzymywanie kroku podobnym inwestycjom krajw starszego chrzecijastwa. By take na pewno twrc 24 Okno wschodniej absydy rotundy NMP w Krakowie w stopniu nam nie znanym i nie do wydzielenia z cznego dziea owej pierwszej monarchii - aparatu pastwowego, jego zarzdu, jego podstaw gospodarczych, organizacji terytorialnej i wojskowej, uzaleniania ludnoci od ksicia. Na pewno starannym modernizatorem fortyfikacji kraju, budowniczym caej sieci nowych, pod wzgldem take technicznym, grodw obronnych. Wreszcie, to za jego czasw dojrzewaa nazwa, ktra miaa zastpi inne, oglne lub szczegowe okrelenia etniczne ludzi poddanych tej organizacji pastwowej, a to przez rozcignicie na nich wszystkich nazwy Polan i ich ziemi - Polski. Benedykt Zientara BOLESAW I CHROBRY Moe to nie miejsce na osobiste wynurzenia, ale mam osobisty stosunek do postaci, ktra od wczesnego dziecistwa budzia mj podziw. Pamitam, e na kartce sfatygowanej od czstego studiowania ksiki by z jednej strony potny wsacz z pyszn min, siedzcy na tronie i dziercy w doni co w rodzaju bera (jeszcze nie wiedziaem, e to wcznia w. Maurycego) - jednym sowem Matejkowski Chrobry; z drugiej - wierszyk autorki, ktrej nazwiska nie pamitam, ale wierszyk zapamitaem na cae ycie: Bil on supy w Dnieprze, Sali Na pastwa granicy, W stalnych zbrojach za nim stali Dzielni wojownicy. Dla zych by on jak bicz boy, A dla dobrych - dobry. A potomne pokolenia Nazway go: Chrobry. Z latami dochodziy coraz to nowe wiadomoci o wielkich czynach Chrobrego, czerpane z rnych podrcznikw i ywotw sawnych Polakw. Nie zmieni si nawet obraz, gdy zamiast opracowa popularnych signem po monografi Stanisawa Zakrzewskiego: wszyscy autorzy nie mogli wyj z podziwu dla pierwszego krla Polski. A w Wojskowym Instytucie Geograficznym mona byo na caocien-nym malowidle zobaczy, jak wbijano owe supy z wierszyka.

Nie dziwi si ani sobie, ani pedagogom, ani nawet uczonym, zafascynowanym postaci wielkiego Bolesawa. Dopiero drugi w rzdzie chrzecijaskich wadcw Polski, a ju posta na skal europejsk, ju kontrahent cesarzy Wschodu i Zachodu, ju cooperator imperii, koronowany posiadacz mistycznego symbolu - witej wczni. Dopiero wynurzy si z puszcz na europejsk widowni, a ju potrafi snu intrygi na skal kontynentu; wiedzia o sympatiach i antypatiach ksit i biskupw niemieckich, potrafi zrcznie ich sobie pozyskiwa przeciw cesarzowi raz przyjani, raz podarunkiem; przekupywa jednych relikwiami, innych klejnotami, jeszcze innych po prostu pienidzmi. ,,Dziki" wadca zagubionego na kracach wiata ludu potrafi tak rozmawia z ludmi, stanowicymi elit intelektualn, e Grot wczni w. Maurycego 26 Awersy denarw Bolesawa Chrobrego uznali go za swego, bronili go i pomagali, suc nieprzeczuwalnym dla nich, ale zaplanowanym przez niego celom. Czy to nie niezwyke? A jake intryguje owa niezbadana tajemnica celw Bolesawa! O co walczy, do czego dy? Czy do wasnej, osobistej sawy rycerskiej i potgi, czy te do umocnienia pastwa, stworzonego przez jego przodkw, utrzymania jego odrbnoci i indywidualnoci? Czy chcia, jak sdz niektrzy, by wsppracownikiem Ottona III w budowie Imperium Christianum, wsplnoty braterskiej wszystkich ludw chrzecijaskich, nioscej pokj wewntrzny i ekspansj na kraje pogan i muzumanw? Czy dy do zjednoczenia pod swym berem wszystkich Sowian zachodnich dla ocalenia ich przed groc ekspansj niemieck -jak chc inni, widzc w opanowaniu przez Chrobrego Mini i Czech krok do tego celu? Nieprzypadkowo zataczali historycy tak szerokie horyzonty mylom Bolesawa. Wielkie czyny domagaj si uzasadnienia przez wielkie zamierzenia. atwo wybaczono mu bezwzgldno. Wygna kolejno dwie ony, nie troszczc si o kanoniczne prawo maeskie; skrzywdzi pierworodnego syna, pozbawiajc go dziedzictwa i kac mu by eremit we Woszech. Haniebnie potraktowa czeskiego brata wujecznego i imiennika Bolesawa Rudego, ktry, niczego nie podejrzewajc, przyby na spotkanie do Krakowa, aby ,,wymieni pogldy na problemy midzynarodowe, interesujce obie strony". Olepiony, dugie lata spdzi czeski ksi w wizieniu. Mona do tego doda spustoszenie i rabunek, jakie szerzyli wojowie Chrobrego tam, dokd ich posano. Pony grody i wsie, grabiono mienie, nie szczdzc nawet kociow, pdzono tumy bracw. W Kijowie zwyciski Bolesaw uczyni swoj naonic siostr ksicia ruskiego, Przecaw, o ktrej rk poprzednio bezskutecznie si stara - a polski kronikarz, cho duchowny, uzna to za tytu do chway swego wadcy. Taka bya epoka - powiedz na to wszyst27 ko historycy - a Chrobry by jej nieodrodnym synem. Tak go nauczono i tak postpowali wszyscy wspczeni wadcy, nie wyczajc pniej wyniesionych na otarze: w. Stefana wgierskiego i w. Wodzimierza ruskiego. Brutalno razia tylko

piknoduchw w rodzaju w. Wojciecha; nic te dziwnego, e czeski wity nigdzie nie mg zagrza miejsca, a dla wspczesnych okaza si poyteczniejszy po mierci ni za ycia. Urodzony w 966 lub 967 roku syn Mieszka I i Dobrawki czeskiej przeszed tward szko. Ojcowskie zwycistwo pod Cedyni odczu jako may chopiec na wasnej skrze: Mieszko musia go dostarczy na dwr cesarski jako zakadnika swej wiernoci. Poniewa wierno ta nie bya zbyt mocna, wic i los zakadnika sta pod znakiem zapytania: tu po postrzyynach wysa wic ojciec do Rzymu wosy chopca, oddajc go tym samym pod opiek papiea. Nic nie wiemy o pobycie Bolesawa na dworze cesarskim, a pobyt to bardzo wany, bo tam nauczy si przyszy wadca arkanw wielkiej polityki. Tam zetkn si z najwybitniejszymi przedstawicielami niemieckiej arystokracji i kleru; wrd bawicych na dworze rwienikw nawiza przyjanie, ktre pniej owocoway. Mia mono rozmawia z uczonymi, a fakt, e swemu nastpcy zapewni niemae wyksztacenie, wiadczy, e potrafi doceni znaczenie wiedzy, a zwaszcza nauki czytania i pisania. Utar si pogld, e Chrobry by Wykupienie zwok w. Wojciecha przez Bolesawa Chrobrego, scena z drzwi gnienieskich 28 analfabet: ale waciwie dlaczego miaby by to pogld suszny? Po powrocie do domu zasta sytuacj zmienion: matka nie ya, ojciec w objciach modej ony, wycignitej z klasztoru eks-mniszki, zamyla o zapewnieniu dziedzictwa jej potomstwu: niebawem doczeka si Bolesaw a trzech braci. W tym stanie spraw mogo doj do konfliktu midzy ojcem a synem. Henryk owmiaski domyla si ostatnio, e Chrobry znalaz si wwczas na dworze praskim u wuja, Bolesawa Pobonego; ksi czeski uwaa go za instrument do szachowania wrogiej wwczas Czechom polityki Mieszka. Dwa pierwsze maestwa Bolesawa z margrabiank miniesk i ksiniczk wgiersk miayby wic zwizek z polityk Czech, a nie Polski. Czy doszo do pogodzenia Bolesawa z ojcem - nie wiadomo na pewno. Raczej jednak by on ju z powrotem w kraju w chwili mierci Mieszka w 992 roku. By w nim wystarczajco dugo, aby zjedna sobie wrd monych silne stronnictwo, ktre poparo go przeciw modszym braciom. Przesilenie trwao krtko: w tym samym roku ksina-wdowa Oda i jej maoletni synowie: Mieszko, Lambert i wi-topek znaleli si w Niemczech, a Bolesaw, dziki koneksjom na dworze cesarskim, zapobieg jakimkolwiek interwencjom w interesie wygnacw. Przywdcy monowadczej opozycji - Przybywj i Odolan, pierwsi znani Polacy nie ksita zostali olepieni. Dalszy okres dziaalnoci Chrobrego upywa w krgu Ottona III, ktrego nazywano ,,dziwem wiata". Egzaltowany modzieniec o niezwykym na owe czasy wyksztaceniu, pod wpywem otoczenia, w ktrym szczegln rol odgrywa uczony Gerbert z Aurillac, wyniesiony przez cesarza na tron papieski jako Sylwester II,-zamierza wskrzesi wietno "zotego Rzymu", jako orodka uniwersalnego pastwa chrzecijaskiego, zoonego z szeregu rwnoprawnych czonw; jako syn Greczynki, zabiegajcy w dodatku o rk ksiniczki bizantyjskiej, Otton mia nadziej wcign do tego zespou

rwnie "Nowy Rzym" - Konstantynopol. Plany Ottona byy skazane od pocztku na niepowodzenie: brak im byo poparcia we Woszech, gdzie cesarz trzyma si tylko dziki rycerstwu niemieckiemu; to za sarkao na zepchnicie Niemiec na dalszy plan w projektowanej monarchii uniwersalnej. Nie wiemy, co Chrobry sdzi o tych planach; w kadym razie Otton uwaa go za jednego z najbliszych wsppracownikw, czego dowid na zjedzie w Gnienie w 1000 roku. Prawdopodobnie Bolesaw towarzyszy mu w Akwizgranie, gdy Otton kaza otworzy grb wielkiego poprzednika - Karola Wielkiego: osobisty kontakt z ciaem otaczanego czci i legend monarchy mia da mistyczn moc jego kontynuatorowi. Nawet jeli nie jest prawd wzmianka o podarowaniu Bolesawowi tronu Karola (pochodzca z pnej interpolacji), to sam widok cesarskiego modzieca, przebierajcego zbutwiay zewok w czyste szaty i obcinajcego mu paznokcie, musia by niezapomniany. Co z tych przey musiao utkwi w duszy Bolesawa, skoro wnuka swego Kazimierza ochrzci potem cesarskim imieniem Karola. Na razie uzyska zwolnienie z obowizku pacenia trybutu, pen wadz nad nowo utworzon odrbn polsk prowincj kocieln (z orodkiem w Gnienie), piknie brzmice rzymsko-bizantyjskie tytuy, a moe i obietnic korony krlewskiej. Otton by ojcem chrzestnym trzeciego syna Bolesawa (ktry te otrzyma imi cesarza), a siostrzenica Ottona miaa polubi dziedzica Bolesawowego - Mieszka. Tak Piastowie wchodzili w grono rodziny cesarskiej - a jeszcze ojciec Bolesawa nie mia siedzie w obecnoci niemieckiego margrafa! Cokolwiek Chrobry sdzi o planach Ottona, nie zosta zaskoczony jego katastrof. Postpowanie jego w latach 1002-1003 dowodzi, 29 e mia na t ewentualno gotowy plan dziaania. Liczc na dusze konflikty wewntrzne w Niemczech, postanowi wykorzysta je do rozszerzenia granic i podporzdkowania nowych terenw. W roku 1002 opanowa Mini, ale nie zdoa jej utrzyma, poniewa nowy krl niemiecki, Henryk II, niespodziewanie szybko upora si z rywalami: zdoa jednak uzyska ode w lenno Milsko i uyce, a w Mini osadzi zaprzyjanionego szwagra Guncelina. Wkrtce potem, w 1003 roku, powzi Bolesaw plan opanowania tronu czeskiego. Jego czeski imiennik, Bolesaw Rudy, krwawo rozprawiajcy si z tamtejsz opozycj i z modszymi brami, straci wszelki autorytet; kiedy Chrobry zwabi go do Krakowa, by go olepi i uwizi, by ju pewien poparcia znacznej grupy monowadztwa czeskiego i morawskiego. Nie by w Czechach kim obcym: by po kdzieli wnukiem znakomitego ksicia czeskiego Bolesawa Srogiego, a prawdopodobnie spdzi w Pradze pewien czas na dworze wuja. Nie dziwi nas wic twierdzenie niemieckiego (niechtnego Chrobremu) kronikarza Thiet-mara, e gdy Bolesaw pospieszy do Pragi, "jej mieszkacy, radujcy si zawsze z nowego panowania, wprowadzili go tutaj i obwoali jednomylnie swoim wadc". By to wany moment w karierze politycznej Chrobrego - waciwie jej punkt szczytowy: stawa si uznanym wadc dwu najwikszych pastw zachodniosowiaskich, a nadto by panem Milska i uyc i mia silne wpywy w Mini. Henryk II by gotw uzna istniejc sytuacj, dajc tylko uznania lennej podlegoci Czech krlestwu

niemieckiemu, a wic stanu, w jakim Czechy znajdoway si od p wieku. A jednak Bolesaw odmwi tym daniom, decydujc si na wojn. Wiele farby drukarskiej powicono temu momentowi. Sawiono Bolesawa, e dy do Miniatura z ewangeliarza z Reichenau: Otton III przyjmuje hod Romy, Galii, Germanii i Sclavinii 30 penej "suwerennoci" zarwno Czech, jak Polski, transponujc na wiek XI dziewitnastowieczne idee walki o niepodlego. Za Thiet-marem przypuszczali inni, e powodzenie zawrcio mu w gowie. Rzeczywisto historyczna bya inna, a decyzja wynikaa z dokadnej analizy sytuacji. Chrobry nie aowaby Henrykowi hodu z Czech, tak jak nie waha si go zoy z Milska i uyc: formalna podlego cesarzowi go nie razia. Ale wiedzia, e dla wadcw Niemiec powstanie potnego imperium sowiaskiego na jego wschodniej granicy jest nie do strawienia: z chwil jego umocnienia caa wadza Niemiec na wschd od aby i Soawy stawaa pod znakiem zapytania. Chrobry wiedzia, e ze strony Henryka jest to tylko chwilowe ustpstwo, majce mu da nieco czasu na umocnienie si na tronie. Wanie dlatego nie myla czeka z zaoonymi rkoma i postanowi sprowokowa wojn. Liczy na to, e nowy krl, chorowity, kulawy witoszek, majcy niewielk popularno wrd monych nie tylko saskich czy lotaryskich, ale nawet bawarskich, przegra w walce z opozycj, i postanowi wczy si do tej walki, aby przyspieszy katastrof Henryka i wspdecydowa o tym, kto bdzie jego nastpc. Bunt zaskoczy Henryka. Wybuch w jego dawnym ksistwie bawarskim, gdzie jego pozycja - zdawaoby si - powinna by silna; na jego czele stali Henryk margrabia Schweinfur-tu z brami i rodzony brat Henryka - Bruno; buntownicy otrzymali posiki Bolesawa. Ale sowiaski wadca zlekceway pozornie sabego przeciwnika; Henryk rozgromi buntownikw, ktrzy czci uciekli do Bolesawa, czci skapitulowali; w nastpnym 1004 r. wkroczy do Czech, prowadzc ze sob Jaromira i Oidrzycha, braci uwizionego Bolesawa Rudego. Rzdy polskie w Czechach nie wzbudziy sympatii do Chrobrego: musiay by traktowane jako obca okupacja, skoro wkroczenie krla niemieckiego stao si sygnaem do powstania. Na dwik dzwonw z Wyszehradu mieszkacy Pragi uderzyli na polsk zaog i sam Bolesaw ledwie uszed z yciem. Tylko Morawianie, niechtnie znoszcy podporzdkowanie Pradze, pozostali mu wierni. Katastrofa bya pena. Henryk opanowa Milsko i uyce; w tym samym czasie zbuntowali si przeciw Bolesawowi mieszkacy Pomorza Zachodniego; najwiksze tamtejsze miasto - Wolin - weszo w przymierze z Niemcami, a biskup koobrzeski z ramienia Chrobrego - Reinbern - musia opuci sw diecezj, w ktrej zapanowa kult pogaski. W 1005 r. Henryk II, posikowany przez Czechw i Wieletw, stan pod Poznaniem. Pokj tam zawarty uwaa si za sukces Polski. Bolesaw nie da si zama, a Henryk nie wykorzysta swych zwycistw, w niemaym stopniu skrpowany w swych poczynaniach przez przyjaci Chrobrego w swym wasnym otoczeniu. By to chwilowy kompromis, bo i Bolesaw nie chcia zrezygnowa ze swych zdobyczy. Zmagania trway wic dalej. Bolesaw wykorzystywa nadal swe wpywy wrd opozycji niemieckiej, prbowa pozyska ksicia czeskiego Oidrzycha, szuka kontaktw z Ardui-

nem, gwnym przeciwnikiem Henryka we Woszech, Henryk natomiast, odkadajc na bok skrupuy religijne, wspdziaa ze zwalczajcymi Polsk pogaskimi Wieletami; nawiza te kontakty ze wschodnim ssiadem Polski - Rusi Kijowsk, po raz pierwszy montujc zgubne dla Polski przymierze nie-miecko-ruskie. Mitem, stworzonym dopiero przez dziewitnastowiecznych sowianofilw, jest istnienie we wczesnym redniowieczu poczucia sowiaskiej wsplnoty interesw. Przeciwnie, caa zachodnia Sowiaszczyzna znajdowaa si w stadium rywalizacji rnych tworw politycznych, pogbianej przez walk nowych chrzecijaskich dynastii z opierajcym si gwatownie pogast31 wem, znajdujcym oparcie w silnym jeszcze Zwizku Wieletw. Rywalizacja Piastw i Przemylidw, usiujcych wzajemnie zniszczy rywala w walce o hegemoni na tym obszarze, bya umiejtnie wygrywana zarwno przez Henryka II, jak i jego nastpcw. Intrygi dyplomatyczne przerywane byy wyprawami wojennymi, ktre jednak nie doprowadziy do rozstrzygnicia, pustoszyy tylko tereny lska, Mini i Saksonii. Pokj merse-burski z 1013 r., ktry mia doprowadzi do trwaego uspokojenia i przywraca Bolesawowi Milsko i uyce, nie przetrwa nawet roku. Wobec tego Henryk, od 1014 r. uwieczony koron cesarsk, podj jeszcze dwie wyprawy na Polsk (w 1015 i 1017 r.); adna z nich nie zdoaa przeama oporu modego pastwa polskiego, obie przyniosy najedcom wielkie straty. W znacznym jednak stopniu zadecydowa o tym fakt, e ksita ruscy, zajci sprawami wewntrznymi, nie mogli w tym samym czasie uderzy na Polsk. Los tej ostatniej wisia nieomal na wosku. Cesarz Henryk zrezygnowa wic z pognbienia polskiego ksicia: pokj w Budziszynie w pocztku 1018 r. zakoczy seri wojen pol-sko-niemieckich, zostawiajc przy Polsce Milsko i uyce. Zaraz potem zwrci si Bolesaw przeciw drugiemu przeciwnikowi, Jarosawowi ruskiemu. Zniechcony do tego sprzymierzeWczesnoredniowieczny skarb z Borucina 32 ca cesarz udzieli nawet Chrobremu posikw wojskowych w postaci trzystu rycerzy; piciuset przysa Stefan wgierski. Z ich pomoc odnis Bolesaw nad Bugiem swe najbardziej spektakularne zwycistwo; pobity Jarosaw nie opar si a w Nowogrodzie, a Kijw wpad w rce zwycizcy. Na tronie kijowskim zasiad witopeik, zi Chrobrego. Podobnie jak dawniej w Pradze, tak i teraz w Kijowie prowadzi Bolesaw krtkowzroczn polityk, opart na zorganizowanej i ywioowej grabiey. Niebawem musia uchodzi przed rosnc fal oporu miejscowej ludnoci, zostawiajc swego poplecznika na asce losu. Wyprawa kijowska i zajcie Grodw Czerwieskich pogbiy bahe pocztkowo antagonizmy polsko-ruskie. Ostatnie dwa lata rzdw Chrobrego s mao znane. Opromienia je koronacja krlewska 1025 roku, po raz pierwszy stawiajca wadc Polski w rzdzie gwnych monarchw Europy. Dla jej dokonania musia Bolesaw wyczekiwa mierci swego gwnego przeciwnika - Henryka II i nowych wewntrznych konfliktw w Niemczech. Koronacja musiaa podrani nowego wadc Niemiec - Konrada II i nowy konflikt by tylko kwesti czasu. W kraju wyznaczenie Mieszka II, ulubionego syna Chrobrego, na

przyszego krla, wadc caego pastwa, musiao wzbudzi buntownicze uczucia wrd braci nastpcy tronu. Kraj z trudem dwiga ogromny ciar wojennych przedsiwzi Bolesawa, utrzymania wielkich staych druyn, rosncego dworu, kosztw wielkiej polityki. S lady, e ju za czasw Bolesawa rozpoczy si ludowe rozruchy, czce si z hasami nawrotu do starej religii. Bolesaw tward rk narzuci chrzecijastwo, chwalony za to pirami obcych biskupw, ale zapewne coraz bardziej nienawidzony przez swych poddanych. Za nieprzestrzeganie postu kara wybijaniem zbw, a okrutn i habic kar, jakiej podlegali cudzoonicy, dokadnie opisa w swej kronice Kaptorga na amulety z Borucina Thietmar. Wprowadzenie chrzecijastwa w Polsce jest dokadnie czytelne w wykopaliskach archeologicznych: raptownie kocz si z X wiekiem groby ciaopalne, a zaczynaj szkieletowe - oczywisty dowd przestrzegania ksicego zakazu palenia zwok. Wyobramy sobie jednak stan umysw wczesnych przecitnych Polakw, do ktrych nie docieraa dworska ideologia, ktrzy nie wczyli si jeszcze w ycie spoecznoci chrzecijaskiej, a waciwie jej nie znali, skoro kocioy budowano dopiero po gwnych grodach, za kadr polskiego duchowiestwa brako. Zakaz jedzenia misa czy ograniczenia ycia seksualnego byy dla nich objawem bezmylnego despotyzmu, za zakaz palenia zwok stwarza rne problemy, powodujce trwone nastroje. Wszak spalenie ciaa umoliwiao duszy przeniesienie si na tamten wiat: zakopanie tego ciaa natomiast mogo prowadzi do odrodzenia si nieboszczyka w formie "ywego trupa", upiora przeladujcego ywych. Take sens dalekich wypraw i wojen, przynoszcych korzy jedynie monym i druynie, obcy by szerszym krgom ludnoci Polski. Wystarczyo 3 Poczet krlw.. 33 wic osabienie aparatu pastwowego i powstanie rozbienoci wrd grupy rzdzcej, aby ta ludno otwarcie wystpia przeciw wadzom. Nie dziwmy si wic, e wspczeni mogli mie niejakie trudnoci w docenieniu wielkoci postaci Bolesawa Chrobrego i patrzyli na jego poczynania innymi oczyma ni pniejsi historycy, ktrym z kolei blask sawnych czynw wielkiego krla nie pozwala dostrzec realiw ycia w jego epoce. Jeeli mamy lapidarnie oceni Bolesawa z perspektywy dziesiciu prawie wiekw, to musimy stwierdzi, e jego wielka polityka, nie liczca si z moliwociami pastwa i jego ludnoci, przyczynia si, a nawet spowodowaa, katastrof lat trzydziestych XI w. Ale jednoczenie trzeba powiedzie, e bez szerokich horyzontw i ambicji Bolesawa ubosza i mniej dumna byaby tradycja historyczna, formujca z wolna oblicze rodzcego si narodu polskiego; ubosze byyby wzory, stawiane przez t tradycj kolejnym pokoleniom Polakw, od rwienikw Galia Anonima poczynajc. Benedykt Zientara MIESZKO II "Od pocztku panowania [...] okaza si czowiekiem gnunego charakteru, tpego umysu, niezgrabny, w radach nierozsdny, w dziaaniu saby, mao zdatny do spraw

wikszej wagi". Tak scharakteryzowa Jan Dugosz Mieszka II, drugiego koronowanego wadc Polski, dodajc, e nieudolno krla bya przyczyn klsk kraju. "Nie tylko bowiem sam nie chcia zmdrze, ale i nie szanowa ludzi rozumnych". Opini t przej Dugosz od swych poprzednikw, kronikarzy XIII wieku, ktrzy, szukajc przyczyn upadku Polski po mierci Bolesawa Chrobrego, poszli najprostsz drog i zrzucili odpowiedzialno na jego nastpc. Tymczasem znacznie bliszy czasom Mieszka II Gali Anonim patrzy na tego krla przychylniej. "Ten za Mieszko by zacnym rycerzem, wiele te dokona dzie rycerskich, ktrych wyliczanie za dugo by trwao". Znajcy Mieszka osobicie kronikarz niemiecki Thietmar z Mer-seburga, opisujc wojny polsko-niemieckie z czasw Bolesawa Chrobrego, wkada Mieszkowi w usta pikn odpowied na danie kapitulacji przyniesione przez posw niemieckich: "A do przybycia mego ojca jestem zdecydowany broni wedle sil moich ojczyzny, po ktr wycigacie rk". Prawdziwy za panegi-ryk stanowi list ksinej lotaryskiej Matyldy do Mieszka, z ktrego dowiadujemy si o nieprzecitnym wyksztaceniu i zainteresowaniach tego krla. Opinia historykw jest te podzielona. Od czasw Dugosza nosi Mieszko II w historiografii przydomek "Gnuny". W roku 1876 jednak Anatol Lewicki ogosi monografi jego panowania, ktra walnie przyczynia si do rehabilitacji nieszczliwego monarchy. Historyk przemyski zanalizowa trudnoci zewntrzne i wewntrzne, w ktrych przyszo dziaa Mieszkowi, i doszed do wniosku, e w podobnej sytuacji nawet "wielki Bolesaw" ponisby klsk. Lewicki podkreli energi Mieszka i fakt, e do koca ycia nie tylko nie pogodzi si z klsk, ale zdoa odrobi znaczn cz strat. Argumenty owickiego na og zostay uznane przez badaczy za przekonywajce, ale raz po raz padaj, zwaszcza w ostatnich latach, zdania, oskarajce Mieszka o przyczynienie si do katastrofy. Danuta Borawska zwrcia te uwag na niesnaski w rodzinie krlewskiej, ktrych sam Mieszko w niemaym stopniu by przyczyn. 'W l* hii'; LiBRUff itai- i">'>\.l-iT"l^iLT-oi?s^T(rnscco ^u^q6NU)TcL'>,Ruasu^.uoRu ou.^hi.R.uiiM^ Ksina Matylda wrcza ksig liturgiczn Mieszkowi II. Miniatura dedykacyjna z rkopisu "Ordo Ro-manus" 35 Kiedy bliej rozgldamy si w koneksjach rodzinnych Mieszka II, nasuwa si nam myl, e w nich wanie tkwi zarwno blask jego panowania, jak i zarodek katastrofy. Mieszko by synem Bolesawa Chrobrego i wychowywa si pod jego bezwzgldnym autorytetem, przyzwyczajony do posuszestwa wobec monarchy, ktry by dla nie tylko ojcem, ale i niedocigym wzorem. Takie podejcie czynio z Mieszka godnego zaufania wykonawc ojcowskich polece, a wic niezwykle cennego wsppracownika w powikanych kolejach polityki Chrobrego. Spowodowao take jednak pewien brak samodzielnoci: za ycia Chrobrego Mieszko nie przedsibra niczego bez wskazwek ojca, a po jego mierci kontynuowa ojcowsk polityk, mimo i zmienione warunki jej nie sprzyjay. Trzeba jednak doda, e wydarzenia zmusiy go z czasem do znacznej elastycznoci.

Mieszko by wic ukochanym synem Chrobrego, przeznaczonym do korony. By te jednak ukochanym synem Emnildy, trzeciej ony Bolesawa, w ktrej Chrobry znalaz wreszcie waciw towarzyszk ycia. Wanie te szczeglne fawory rodzicw miay Mieszkowi przynie nie tylko koron i panowanie, lecz take katastrof w perspektywie. Urodzony okoo roku 990 jako najstarszy syn z trzeciego maestwa Chrobrego, mia bowiem starszego brata, Bezpryma, syna drugiej ony Bolesawa, nie znanej z imienia ksiniczki wgierskiej. Bezprym mia by pocztkowo dziedzicem Chrobrego, ale wpyw Emnildy na ma usun go z drogi ukochanego Mieszka: Bezprym, wysany do Woch, mia zosta mnichem, aby nic nie zagraao sukcesji Mieszkowej. Podejrzewano i samego Mieszka o luby zakonne, a to ze wzgldu na jego niezwyke zamiowanie do ksig, zainteresowanie liturgi, znajomo aciny i greki. Nie ma jednak potrzeby takich wyjanie: trzeba ich si raczej domyla w ambicjach ojca, ktremu znajomo z Ottonem III i jego otoczeniem otworzya szerokie horyzonty. Wyksztacenie samego Ottona, jego historyczne i teologiczne zainteresowania znajdoway naladownictwo w rodzinie cesarskiej, a Mieszko mia do niej wej jako m siostrzenicy Ottona: odpowiednie porozumienie nastpio zapewne ju na zjedzie gnienieskim 1000 roku. Zainteresowanie Bolesawa i jego syna grek skonni s niektrzy historycy wiza z rywalizacj na terenie Polski obrzdkw aciskiego i grecko-sowiaskiego. Nie ma jednak przekonywajcych ladw istnienia takiej rywalizacji, s natomiast wiadectwa, e swe stosunki polityczne z cesarstwem Zachodu, opanowanym Okucie sioda z Lutomierska 36 przez wadcw Niemiec, pragn Chrobry uzupeni nawizaniem bardziej oywionych kontaktw z bizantyjskim cesarstwem Wschodu. W 1018 roku wysa z Kijowa poselstwo do konstantynopolitaskiego cesarza Bazylego II. Gdyby te kontakty dalej si rozwijay, znajomo greki i rnic liturgicznych midzy Kocioem aciskim a greckim nie byaby bez znaczenia w grze politycznej. Wejcie Mieszka do rodziny cesarskiej ulego na razie odroczeniu. Po mierci Ottona III wybucha seria wojen polsko-niemieckich, podczas ktrych Mieszko wprawia si u boku ojca w arkanach polityki, dyplomacji i sztuki wojennej. W 1013 roku po raz pierwszy powierzono mu samodzieln misj: w lutym tego roku przeprowadzi z krlem Henrykiem II wstpne rokowania pokojowe w Magdeburgu, gdzie - jak ostatnio wyjani Tadeusz Gru-dziski - przyj w lenno Milsko i uyce, przekazane nastpnie ksiciu polskiemu. Podczas zjazdu Bolesawa z Henrykiem w maju tego roku w Merseburgu doszy do skutku zapowiadane zalubiny Mieszka z siostrzenic Ottona III Rychez, crk palatyna Renu Ezzo-na i siostry cesarskiej Matyldy. Pozwoliy one zacieni kontakty dworu polskiego z niechtnymi nowemu wadcy Niemiec koami arystokracji. Dyplomatyczne misje, powierzone Mieszkowi przez ojca, kryy w sobie niemae niebezpieczestwa. W 1014 roku, kiedy Henryk II wyruszy do Woch po cesarsk koron, Mieszko pody do Pragi, by w tajemnicy przedoy czeskiemu ksiciu Udairykowi (Oidrzy-chowi) propozycj sojuszu antyniemieckiego. Jednak ksi czeski nie tylko odmwi, ale uwizi Mieszka, aby go potem wyda cesarzowi, zreszt po dugich przetargach. Henryk radby zatrzyma modego ksicia jako zakadnika wtpliwej

lojalnoci ojca, ale nacisk przyjaci Bolesawa (czy te ludzi przeze przekupionych, jak chce kronikarz Thietmar) na cesarza by tak silny, e Mieszko zosta uwolniony i odesany ojcu. Obawy cesarza byy suszne, bo w 1015 roku wybucha nowa wojna. Mieszko osania przed nieprzyjacielem przepraw przez Odr pod Krosnem, opr jego zosta jednak przeamany mimo powanych strat, jakie przy tym poniosa armia niemiecka. Wkrtce jednak szala Fragment kolumny w krypcie pierwszej katedry w. Wacawa na Wawelu 37 przechylia si na korzy Bolesawa, ktry zniszczy znaczn cz si nieprzyjacielskich i zmusi cesarza do odwrotu. Mieszko dowodzi pocigiem i dotar wkrtce do Mini, ktr spustoszy. Przybr wody na abie zmusi go do zaniechania szturmu stolicy marchii minieskiej. W dwa lata pniej znowu widzimy Mieszka na czele samodzielnej grupy wojska: dowodzi dywersyjnym najazdem na Czechy, ktry mia skoni ksicia czeskiego do opuszczenia podjtej wwczas generalnej wyprawy cesarskiej na Polsk. 17 czerwca 1025 roku zmar Bolesaw Chrobry. Mieszko II zasiad wnet na tronie i wraz z on zosta ukoronowany. Wywoao to rne echa: kolejne koronacje Chrobrego i jego syna wizay si z przesileniem w Niemczech, gdzie do wadzy dosza wanie nowa dynastia. Mimo pokrewiestwa z on Mieszka, nowy krl niemiecki Konrad II wrogo przyj polsk manifestacj niezalenoci, a zwizani z nim kronikarze pisali o "uzurpacji", "nadtego pych" "buntownika". Mieszko liczy na opozycj przeciw Konradowi: i rzeczywicie kontakt zosta nawizany. Wspomniany wyej list Matyldy lotaryskiej, ktra bya siostr ony Konrada, ale jednoczenie matk jego rywala do tronu, jest co prawda tylko zacznikiem do przesanej krlowi polskiemu ksigi liturgicznej, ale zawiera co wicej ni zwyk wymian uprzejmoci: pochwaa ,,niezwycionego" krla Polski (ktrego Konrad uwaa za uzurpatora) i yczenie ,,triumfu nad wrogiem" pozwalaj bez trudnoci odczyta polityczny podtekst; Matylda nie miaa wtpliwoci, e to "aska boa nadaa [Mieszkowi] tytu i godno krlewsk i wyposaya go hojnie w przymioty niezbdne do sztuki wadania". Nadzieje si nie speniy: Konrad szybko upora si ze swymi przeciwnikami w Niemczech i Woszech, ju w 1027 roku uzyska koron cesarsk i zwrci si ku wschodniemu ssiadowi, wspomagany, podobnie jak jego poprzednik, przez czeskiego Udairyka. Tymczasem wielka budowla Piastw - Krlestwo Polskie - zacza niebezpiecznie zarysowywa si, zanim doszo do starcia z wrogiem zewntrznym. Nie wiemy, czy bracia krlewscy - starszy Bezprym i modszy Otton - dostali jakie zaopatrzenie w postaci dzielnic, ale jeeli nawet, to nie byli z niego zadowoleni. Bezprym, jako najstarszy, roci sobie pretensj do wadzy i znajdowa zwolennikw wrd czci monowadztwa: popar go Otton, ktry chtnie widziaby si wadc samodzielnego ksistwa. Spisek ich odkry Mieszko w por i udaremni; bracia zbiegli na Ru i stamtd przygotowywali akcj przeciw krlowi. W samej rodzinie krlewskiej pojawiy si niesnaski. Rycheza, dumna z cesarskiego pochodzenia, staraa si przela na syna wasne ambicje: urodzony w 1016 roku Kazimierz zosta ochrzczony cesarskim imieniem Karol i pamitano, e by bliszym

dziedzicem wygasej po mieczu dynastii wielkich Ottonw, ni obecny cesarz Konrad. Rycheza rozwijaa istniejce ju ywe kontakty Polski z Nadreni i Lotaryngi, starajc si wedug tamtejszych wzorw ksztatowa chrzecijask kultur nowej ojczyzny, a wzory te mieciy si w krgu najlepszych na aciskim Zachodzie. Kazimierz zosta przekazany do klasztoru na nauk, aby dorwna kultur ojcu i cesarskim przodkom. Mona si spodziewa, e dumna Rycheza nie bya popularna w nowym kraju, ktrego ,,barbarzyskie" obyczaje raziy j na kadym kroku. Tymczasem spotkaa j zniewaga: u boku Mieszka coraz czciej miejsce krlowej zacza zajmowa nie znana bliej ,,naonica", co w Polsce zapewne niewielu razio, ale dla wnuczki cesarskiej byo nie do zniesienia. Para krlewska pornia si na dobre, a zdaniem niektrych badaczy krlowa opucia kraj 38 i wrcia z synem do Niemiec. Badacze ci, opierajc si na pnej "Kronice wielkopolskiej" (XIII-XIV w.) sugeruj, e miejsce Kazimierza jako nastpcy tronu zaj syn owej "naonicy" imieniem Bolesaw (R. Grdecki, D. Borawska). Ten wanie Bolesaw, znany w koach toczcych spory mediewistw jako "Bolesaw Zapomniany", mia ich zdaniem nawet obj wadz po ojcu. Jednak nie ma potrzeby przyjmowania istnienia tej postaci, skoro starsze rda nic o niej nie wiedz. Gorszce spory w najbliszym otoczeniu krla musiay przyczyni si do osabienia jego autorytetu. Ale byy gbsze przyczyny osabienia pastwa: powszechne niezadowolenie, jakie wywoa ucisk fiskalny, narastajcy za czasw Bolesawa Chrobrego. Dugotrwae wojny zmuszay ludno do ogromnego wysiku. Po to, aby wadca mg prowadzi sw ,,europejsk" polityk, poddani jego musieli dostarcza coraz wicej danin i wzmc zakres powinnoci. Wzrasta aparat wadzy: kady upan grodowy otacza si gromad funkcjonariuszy, yjcych z danin i korzystajcych z posug ludnoci. Rosy nowe kocioy, a duchowiestwo, nie chcc poprzesta na udzielonej z aski ksicia czci danin, dao wprowadzenia powszechnej dziesiciny. Nowa wiara coraz bardziej zacza si szarym mieszkacom Polski kojarzy ze wzmoonym wyzyskiem, a hasa jej obalenia i przywrcenia kultu dawnych bogw znajdoway coraz szerzej posuch. Niektrzy historycy (D. Borawska) skonni s, chyba susznie, upatrywa przejawy ruchu antychrzecijas-kiego ju za czasw Mieszka II, a nawet w schykowym okresie rzdw Chrobrego. Mieszko II przyczyni si w pewnym sensie do dodania otuchy elementom pogaskim, doprowadzajc do swego rodzaju przewrotu przymierzy na granicy zachodniej. Za czasw Chrobrego pogascy Wieleci-Lucice byli sprzymierzecami cesarza, co polska propaganda potrafia wykorzysta, wskazujc caemu wiatu niegodziwe zwizki wieckiej gowy chrzecijastwa. Mieszko II nie wykorzysta momentu trudnoci Konrada II i nie interweniowa w Niemczech w interesie opozycji, jak by to uczyni jego ojciec: moe liczy na pokojowe uoenie si stosunkw, a moe sam rozprawia si wwczas z buntem braci. W kadym razie by osamotniony w chwili, gdy w 1029 roku Konrad podejmowa wielk ekspedycj wojenn na Polsk. Wtedy nawiza kontakty z Lucicami i przecign ich na swoj stron. Przynioso mu to dorany sukces: wyprawa Konrada II na Milsko zostaa odparta pod Budziszynem; jak niegdy Henryk II, tak teraz Konrad musia zawrci z niczym. W styczniu 1030 roku Mieszko wraz z Luci-

Hem z Gorzuch koo Kalisza 39 cami podj wypraw na Saksoni, ktra pozornie przyniosa rwnie sukces: wedug relacji "Rocznikw magdeburskich" zniszczono przeszo sto wsi i uprowadzono ponad dziesi tysicy bracw. W rzeczywistoci jednak ta "zwyciska" wyprawa daa w efekcie niepowetowane straty: ze szczegln zaciekoci sprzymierzecy Mieszka, a zapewne i jego wani ludzie, niszczyli kocioy i profanowali przedmioty kultu chrzecijaskiego. Przynioso to Mieszkowi w rocznikach niemieckich przydomek "faszywego chrzecijanina" i pozbawio dawnych niemieckich sprzymierzecw. Tymczasem nadcigao niebezpieczestwo z drugiej strony: pozyskany przez Bezpryma ksi ruski Jarosaw Mdry obieg i zdoby Bez. Zarysowa si sojusz niemiecko-ruski - kombinacja polityczna, ktra moga si skoczy dla Polski tylko katastrof. Zwyciskie wypady Chrobrego na wschd i zachd, ktrym towarzyszyy gesty, majce upokorzy pokonanych wrogw, owocoway teraz: ksi ruski dobrze pamita pohabienie siostry, zu-pienie Kijowa i uprowadzenie z Rusi licznych bracw: teraz nadesza chwila odwetu. Bez-prym i Otton poredniczyli w synchronizacji dziaa wojennych. We wrzeniu 1031 roku Mieszko stawi zacieky opr cesarzowi, ktry ponownie zaatakowa Milsko i uyce. Jednoczenie jednak nadeszy wieci, e od wschodu wkroczyli do Polski ksita ruscy - Jarosaw i Mcisaw, opanowali Grody Czerwieskie i zagarniaj tumy ludzi do niewoli. W tych warunkach Mieszko zdecydowa si na rokowania z Konradem. Nie wiadomo, dlaczego Konrad cofn si przed ostatecznym zniszczeniem przeciwnika: czy zabrako mu do tego siy, czy te przestraszy si widmem zwycistwa pogastwa w osabionej Polsce, ktrym mg szermowa jego przeciwnik? Faktem jest, e cesarz zadowoli si odstpieniem Milska i uyc oraz obietnic zwrotu upw i bracw z saskiej wyprawy Mieszka - w spenienie tej ostatniej sam chyba nie wierzy. Byo ju bowiem za pno. Z poparciem Rusinw Bezprym sign w Polsce po tron i zyskiwa coraz szersze poparcie; w listopadzie Mieszko musia szuka schronienia w Czechach, a Bezprym w okrutny sposb rozprawia si z wszystkimi, ktrzy mu si narazili w okresie jego trudnej modoci. Po raz drugi Udairyk dosta Mieszka w swe rce; teraz nie pozwoli sobie zabra okazji do sodkiej zemsty. Potny niedawno krl, ktremu Matylda yczya triumfu nad wrogami, poddany poniajcej operacji wykastrowania, siedzia obecnie w wizieniu, czekajc na ostateczn decyzj wroga. Udairyk zaproponowa cesarzowi odstpienie winia, ale ten odmwi wejcia w transakcj, ktr uwaa za niegodn swej osoby. By to szczyt ponienia: to, czego potem dokona Mieszko, zasuguje na podziw. Nic go nie zamao: ani cierpienia, ani haba, ani klski. Ze swego wizienia nawiza kontakt z modszym bratem Ottonem, ktry z rzdw Bezpryma by rwnie niezadowolony jak z panowania Mieszka. W rezultacie tego porozumienia Bezprym zosta zamordowany "nie bez udziau swoich braci" - jak pisz ,,Roczniki hildesheimskie". "Pierwszy zdrajca polski" - tak okreli Bezpryma Anatol Lewicki. mier Bezpryma umoliwia Mieszkowi powrt. Nie wiadomo, za jak cen zgodzi si go uwolni Udairyk: starsza historiografia czya z tym momentem przekazanie Moraw Czechom, ale nowsi historycy skonni s przesun utrat Moraw przez Polsk jeszcze

na czasy Chrobrego. W kadym razie w 1032 roku Mieszko wrci do Polski i za porednictwem cesarzowej Gizeli (uzyskanym z pomoc jej siostry Matyldy?) zacz szuka porozumienia z cesarzem. Nie byo to atwe, bo Bezprym uczyni przed mierci krok bardzo istotny: odesa cesarzowi insygnia koronacyjne, demonstracyj40 nie zrzekajc si w ten sposb godnoci krlewskiej. W lipcu 1032 roku cesarz przyj ksit polskich w Merseburgu. Obok Mieszka i Ottona pojawi si tam te ich brat stryjeczny Dytryk, potomek jednego z modszych synw Mieszka I. Mieszko II nie tylko musia zrezygnowa z godnoci krlewskiej, ale wydzieli braciom obszerne samodzielne dzielnice. Ale i teraz nie straci energii, zwaszcza e Inicja litery "L" ze "Zotego kodeksu putuskiego" 41 szczcie zaczynao mu sprzyja. W 1033 roku zmar w tajemniczy sposb Otton; niektrzy historycy skonni s zaliczy t mier na konto "zjednoczeniowej" dziaalnoci Mieszka, chocia w caym jego postpowaniu z brami daje si zauway raczej wstrt do ostrych rodkw represji, tak chtnie uywanych przez ,,wielkiego Bolesawa". Natomiast Dytryk, ktry nie mia w Polsce adnych zwolennikw, zosta do atwo usunity z kraju. W 1034 roku Polska znowu bya zjednoczona pod berem prawowitego wadcy. Nie bya to ju jednak wspaniaa monarchia Chrobrego. Monowadcy, nauczywszy si wygrywa spory dynastyczne, niechtnie widzieli powrt jedynowadztwa. Wojna domowa wprowadzia zamt w funkcjonowanie aparatu pastwowego, obcy najedcy spustoszyli znaczne poacie kraju, ludno burzya si i wracaa tumnie do kultu pogaskiego. Moliwe, e zaczynay odywa tu i wdzie partykularyzmy plemienne. 10 maja 1034 roku mier zaskoczya Mieszka, zajtego odbudow pastwa. Wszystko byo jeszcze moliwe: krl mia dopiero 44 lata, najwiksza groba - wojna na dwa fronty - zostaa zaegnana, jedno pastwa uratowana. Jeden z pniejszych kronikarzy (Gotfryd z Yiterbo) wspomina o zamordowaniu Mieszka przez wasnego miecznika; inne rda pisz tylko o "przedwczesnej mierci". Gdybymy przyjli za dobr monet wiadomo, zapisan przez Gotfryda, trzeba by przypuszcza, e wytworzya si wrd monych grupa, dca do cakowitego zlikwidowania dynastii i zajcia jej miejsca. Rwienik Gotfryda, Wincenty Kadubek, nazywa tych uzurpatorw "poronionymi ksitami". Jednym z nich by Miec-aw, czenik Mieszka II, ktry ulokowa si na Mazowszu. Konkurowali z nim zapewne inni, ktrzy szukali oparcia na innych terenach; moe by wrd nich i w miecznik-krlobj-ca. Po mierci Mieszka wadz usiowaa obj Rycheza, jako opiekunka modego ksicia Kazimierza. Czy wrcia w godzinie nieszczcia, by dzieli z mem gorycze klski, a jednoczenie walczy o dziedzictwo syna? Dzieje tego maestwa s niezwykle zagmatwane. Rycheza znowu przegraa i musiaa powtrnie opuci Polsk; za ni pody i Kazimierz.

Dzieje rzdw Mieszka II zawieraj wiele zagadek; historycy te niezbyt chtnie zajmuj si tym mao pocigajcym okresem. Ale to, co o nim wiemy, kae myle o drugim krlu Polski mimo wszystko z szacunkiem: niezwykle silne poczucie obowizku, ktre kazao mu broni dziea przodkw nawet w beznadziejnej sytuacji; niemae zdolnoci polityczne i wojskowe przy niezbyt wojowniczym usposobieniu budz sympati. Nawet pretensje niektrych historykw o to, e nie zaatwi si z brami w por przy pomocy noa lub trucizny, straciy si przekonywania: waciwie dobrze, e nie by a tak przesiknity duchem ,,racji stanu". Moe te rzeczywicie uwaa, jak twierdzia Matylda, e "wybrany nie ludzkim, ale boskim zrzdzeniem do wadania ludem boym" ma by "w sdzie przewidujcy, z dobroci znany, szlachetnoci obyczajw sawny". Benedykt Zientara KAZIMIERZ I ODNOWICIEL Daty ycia Kazimierza Odnowiciela znane s lepiej ni daty jego poprzednikw i nastpcw. Jest to pierwszy z Piastw, ktrego data urodzenia zostaa zapisana w rocznikach: urodzi si 26 lipca 1016 roku, jako syn wczesnego nastpcy tronu, pniejszego krla Mieszka II i jego ony Rychezy, wnuczki cesarza Ottona II; obok sowiaskiego imienia Kazimierz, ktre po raz pierwszy pojawia si wrd Piastw, otrzyma cesarskie imi Karol, wiadczce o wczesnych ambicjach rodziny. Podobnie jak rodzice, rwnie Kazimierz otrzyma wyksztacenie; ,,Rocznik krakowski" zanotowa pod rokiem 1026 oddanie Kazimierza na nauk, a kronikarz Gali Anonim nazywa go homo litteratus oraz vir eloquens; epitety te wiadcz nie tylko o znajomoci pisma, ale take o uzyskaniu pewnej kultury literackiej. Zreszt i siostra Kazimierza, Gertruda, uzyskaa wyksztacenie: znamy uoone przez ni i wasnorcznie wpisane modlitwy. A jednak dokoa postaci Kazimierza osnuto legendy nie mniej fantastyczne ni wok jego najdalszych przodkw. Zwaszcza skromna notatka o "oddaniu na nauk" staa si punktem wyjcia rnych domysw redniowiecznych kronikarzy. W pniejszych stuleciach, zwaszcza w okresie rozbicia dzielnicowego, kultura dworw ksicych spada do nisko: czytanie i pisanie uwaano za domen duchownych, a za wystarczajc edukacj dla ksit uznawano nauk rzemiosa rycerskiego. Jeeli Kazimierz zosta oddany na nauk - rozumowali kronikarze - to widocznie przeznaczony by do stanu duchownego. Tak powstay dwie legendy: o Kazimierzu Mnichu (przydomek ten na dugo przylgn do ksicia) i o jego rzekomym bracie, ktry mia obj rzdy po mierci ojca (tzw. Bolesaw Zapomniany). No, bo jeeli syn ksicy zosta oddany do stanu duchownego, to musia istnie inny syn, ktry odziedziczy tron. Tote kronikarze XIII wieku dodawali coraz wicej szczegw na temat mnichostwa Kazimierza. Wedug jednych mia studiowa w Paryu (ktrego uniwersytet przyciga w XIII w. dn wiedzy modzie z caej Europy), inni stwierdzali, e by benedyktynem w Ciuny i tylko na proby osieroconego narodu zgodzi si z czasem zrzuci habit i obj tron w Polsce. W tym celu jednak musia uzyska od papiea zwolnienie od lubw zakonnych. Papie mia si jednak na to zgodzi pod licznymi warunkami, ktrych konsekwencje obserwowano w XIII wieku. A wic za swego ksicia wszyscy Polacy mieli paci danin - po denarze od gowy rocznie na rzecz papiestwa - zwan witopietrzem; mieli przestrzega Wielkiego Postu w wymiarze o trzy tygodnie duszym ni w innych krajach, a take krtko strzyc gowy i nosi dugie suknie. W ten

sposb sprawa Kazimierza posuya uczonym mom dla wyjanienia intrygujcej ich sprawy pochodzenia odmiennych obyczajw kocielnych w Polsce i panujcej tam w XIII wieku mody co do stroju i fryzury. Wszystko to moliwe byo dlatego, e pocztki rzdw Kazimierza, przypadajce na niezwykle burzliwy okres historyczny, pogrone s w mroku; zarwno daty, jak fakty s sporne i rozmaicie interpretowane. Pewne jest, e w 1034 roku umar Mieszko II - ojciec Kazimierza. Niektrzy historycy (R. Grdecki, D. Borawska, ostatnio T. Wasi-lewski) twierdz, e rzdy wwczas mia obj w tajemniczy Bolesaw Zapomniany, ktry pojawia si jednak dopiero w ,,Kronice wielko43 polskiej" (XIII-XIV w.) jako rezultat rozumowania kronikarza, ktre przebiega analogicznymi drogami, jak legenda o mnichostwie Kazimierza. Legenda o Bolesawie Zapomnianym to osobny temat, ktrego nie moemy tu rozwin. Najstarsza kronika polska stwierdza jednak, e po mierci Mieszka tron obj Kazimierz pod opiek matki Rychezy. Nie ma powodu w to wtpi. Wiadomo, e midzy Mieszkiem a on istniay powane nieporozumienia, moe doszo nawet do opuszczenia kraju przez matk Kazimierza. W kadym razie w chwili mierci ma bya w Polsce i staraa si przej ster rzdw. Gali Anonim przypuszcza, e ta czoowa rola Rychezy wynikaa z faktu mao-letnoci Kazimierza, ale nie by zorientowany w jego wieku: Kazimierz mia w chwili mierci ojca 18 lat, wic w myl wczesnych poj by cakowicie zdolny do samodzielnych rzdw. Ulega jednak woli ambitnej matki. Dumna Rycheza usiowaa zapewne przywrci powag osabionej licznymi wstrzsami za Mieszka II wadzy ksicej: jej syn, po kdzieli potomek cesarzy, mia by wielkim i wspaniaym wadc. Ale czasy nie byy odpowiednie dla takiej polityki. Mody wadca nie koronowa si - nie pozwalay mu na to zarwno wzgldy zewntrzne (obawa przed sprzeciwem cesarza) jak wewntrzne. Moni nie yczyli sobie koronacji: gr wrd dostojnikw bray elementy zmierzajce do osabienia dynastii i przechwycenia jej prerogatyw. Klski polityczne, czste zmiany na tronie, w ktrych moni grali decydujc rol, osabiy struktur pastwa. Obok denia monych do przechwycenia wadzy mogy ody dawne separatyzmy plemienne; wzmaga si ruch niOpactwo benedyktyskie w Tycu 44 szych warstw spoecznych przeciw obcieniom na rzecz pastwa i Kocioa. Pod wpywem wieleckim, pomorskim i pruskim zwolennicy likwidacji chrzecijastwa i przywrcenia tradycyjnego kultu pogaskiego zaczli zyskiwa coraz wiksz popularno; klski, jakie spady na Polsk, bez trudu mogy by uznane za skutek porzucenia starych bogw. Tsknoty za kultem pogaskim atwo czyy si w umysach chopw z tsknot za dawn wolnoci i z nienawici do ucisku ze strony pastwa i Kocioa. Czy mona byo w takiej sytuacji myle o kontynuacji wielkiej polityki Chrobrego czy o przywrceniu dawnego prestiu Piastw w rodowisku ksit niemieckich - co zapewne miaa na uwadze Rycheza, uwaajca si za blisz dziedziczk tradycji Ottonw ni nowa dynastia cesarska? Mrzonki Rychezy szybko si skoczyy:

dostojnicy polscy uznali, e wywiera ona zy wpyw na ksicia, i zmusili j do opuszczenia kraju. Kiedy za pozostay w Polsce Kazimierz nie chcia by bezwolnym narzdziem w rku wasnych urzdnikw, pojawi si miay plan cakowitego obalenia dynastii piastowskiej. Poszczeglni dostojnicy poczuli si godnymi do objcia wadzy bez Piastw, godnymi tronu ksicego. Kopot polega na tym, e tych uzurpatorw, ,,poronionych ksit", jak ich nazywa Kadubek, byo zbyt wielu. Stanisaw Ktrzyski, autor najgruntowniej-szej dotychczas monografii Kazimierza Odnowiciela, zwrci uwag na fakt, e margrabia Otton ze Schweinfurtu, ktry zarczy si z najmodsz crk Chrobrego, Matyld, zerwa w 1036 roku zarczyny. Zdaniem historyka powodem tego by upadek znaczenia dynastii piastowskiej, zwizany z utrat tronu przez Kazimierza. W takiej sytuacji margrabia poszuka sobie innych koligacji. Bunt zaskoczy Kazimierza zapewne w Ma-opolsce, skoro schroni si na Wgrzech. Nie znamy imion ludzi, ktrzy pozbawili go tronu (poza jednym wyjtkiem), nie znamy ani bezporednich motyww ich dziaania, ani hase, pod ktrymi wystpili. Janusz Bieniak, autor wnikliwej monografii tego zawikanego okresu, sdzi, e monowadcy, ktrzy doprowadzili do detronizacji Piastw, nie zmierzali do rozbicia pastwa i nie reprezentowali separaty-zmw plemiennych; kady z nich chcia obj wadz w caej Polsce, tylko e aden z nich nie mia po temu wystarczajcej siy. Znamy jednego z nich, Miecawa, byego miecznika Mieszka II, ktry umocni si na Mazowszu; zapewne w Maopolsce i Wielkopolsce uzyskali przewag inni, nie znani nam, ,,poronieni ksita". Kiedy zaczli za walczy midzy sob o wadz w reszcie kraju, osabiony aparat pastwowy zaama si na niektrych obszarach cakowicie. Naczelnicy grodw, nie wiedzcy kogo maj sucha lub skd wyglda pomocy, znaleli si oko w oko z rosnc fal wzburzenia chopw. "Niewolnicy powstali na panw - pisze Gali wyzwolecy - przeciw szlachetnie urodzonym"; nie tylko zabijali panw i gwacili ich ony, ale ,,podnieli bunt przeciw biskupom i kapanom boym i niektrych z nich, jakoby w zaszczytnie) szy sposb, mieczem zgadzili, a innych, jakoby rzekomo godnych lichszej mierci, ukamienowali". Nie naley sobie wyobraa tego powstania ludowego jako rewolucji, ktra po wybuchu obja cay kraj szybko szerzcym si pomieniem. Nie by to rwnie jednolity ruch: na jednych terenach mia on charakter radykalnie pogaski, na innych hasa religijne odgryway mniejsz rol. Na Mazowszu, jeeli si w ogle pojawi, to zosta szybko i radykalnie stumiony przez Miecawa; u niego chronili si duchowni i,,szlachetnie urodzeni" z innych, objtych buntem, terenw. W Wielkopolsce bunt nie sign gwnych grodw, cho strach paraliowa ich mieszkacw, uniemoliwiajc im obron przed zewntrznym najazdem. Rw-45 nie Krakw nie zosta silniej dotknity przez ludowe rozruchy. Natomiast peny sukces odnioso pogastwo w pozostaej dotd przy Polsce wschodniej czci Pomorza. Ten wanie moment wykorzysta ksi czeski Brzetysaw do podjcia swej wielkiej wyprawy na Polsk, sawionej przez pniejszych czeskich kronikarzy. "Wtargn do polskiej ziemi, owdowiaej po swoim ksiciu i nieprzy-jacielsko j napad - pisa Kosmas - i jak niezmierna burza szaleje, sroy si, wszystko zwala - tak wsie rzeziami, rabunkami, poarami pustoszy, obronne miejsca si dobywa". Rycho jednak okazao

si, e szerzenie postrachu byo zupenie zbdne, poniewa nikt waciwie nie potrafi zorganizowa oporu: Krakw i Wrocaw zostay zdobyte, a lsk oraz Maopolska wczone do pastwa Prze-mylidw: ksi czeski traktowa te ziemie jako oderwan przez Piastw cz swego starego dziedzictwa. Inaczej potraktowa Brzetysaw Wielkopolsk, ktrej nie zamierza sobie podporzdkowa: zrabowa i zniszczy Gniezno, Pozna, Giecz i Ostrw Lednicki, ktre dotychczas zostaway nie tknite przez konflikty wewntrzne, uprowadzi bracw, a nadto wywiz relikwie w. Wojciecha, fundament gnienieskiej metropolii; miay one posuy do ustanowienia wasnej czeskiej metropolii kocielnej w Pradze. Dla wikszej pewnoci wywieziono te szcztki brata w. Wojciecha, Radzima, pierwszego arcybiskupa gnienieskiego, oraz piciu polskich eremitw-mczennikw.,,Wspomniane miasta (tj. Gniezno i Pozna - przyp. B.Z.) tak dugo pozostay w opuszczeniu - twierdzi Gali - e w kociele w. Wojciecha mczennika i w. Piotra apostoa (tj. w obu katedrach - przyp. B.Z.) dzikie zwierzta zaoyy swe legowiska". Wstrzsajcy swj opis zadedykowa Gali ku przestrodze "tym, ktrzy przyrodzonym panom nie dochowali wiary". Klski, jakie spady na Polsk, uwaano wic za kar bo, ktr ponis nard za usunicie z tronu wasnej dynastii. Kiedy kraj pogra si w anarchii, Kazimierz pozostawa bezczynny na Wgrzech, poniewa krl wgierski, w. Stefan, zatrzyma go pod stra na yczenie Brzetysawa. Dopiero zmiana na tronie wgierskim (1038) zwolnia Kazimierza z wizienia: nowy krl Piotr Orse-olo owiadczy Brzetysawowi, e nie chce by stranikiem wiziennym w jego subie, wyposay Kazimierza w rodki na podr i eskort i umoliwi mu wyjazd do Niemiec. Kazimierz dotar w ten sposb do matki, ktra od pewnego czasu wykorzystywaa wszystkie swe wpywy dla uzyskania pomocy dla syna. Sytuacja ulega poprawie z chwil objcia tronu niemieckiego przez Henryka III (1039), ktry zdecydowa si podj akcj w interesie Kazimierza. Na decyzj jego wpyny niewtpliwie wiadomoci o reakcji pogaskiej w Polsce i o zniszczeniu tamtejszej organizacji kocielnej: osobicie bardzo pobony, Henryk mg si obawia rwnie skutkw rozszerzenia si powstania pogaskiego na ssiednie tereny sowiaskie, znajdujce si pod wadz niemieckich margrabiw. Najwaniejsza bya jednak obawa przed rosnc potg Brzetysawa, ktry sta si obecnie najpotniejszym wadc zachodniosowiaskim, a starania o niezalen czesk metropoli kocieln dowodziy, e ambicje jego sigaj jeszcze dalej. Nie wiadomo, kiedy ruszy Kazimierz do Polski, zaopatrzony przez Henryka III w oddzia, zoony z 500 rycerzy. Stao si to - zdaniem J. Bieniaka - midzy 1039 a 1041 rokiem; jednoczenie Henryk zaatakowa Czechy - po pocztkowych dotkliwych niepowodzeniach zdoa w 1041 roku upokorzy Brzetysawa. Tymczasem Kazimierz z trudem zdobywa sobie grunt w Polsce. Gali pisze o jakim nie okrelonym bliej grodzie, ktry stanowi pierwsze oparcie ksicia i punkt wyjcia dla stop46 niowego podporzdkowania wyczerpanego walkami wewntrznymi kraju. Zwolennicy przywrcenia danego porzdku skupiali si przy Kazimierzu, uwaajc go za jedyny czynnik, zdolny do rozprawienia si z powstaniem ludowym i do zlikwidowania chaosu.

Dwa dodatkowe momenty sprzyjay Kazimierzowi. Ukadem w Ratyzbonie jesieni 1041 roku Henryk III zmusi Brzetysawa do odstpienia Kazimierzowi wikszoci zdobyczy w Polsce, pozwalajc mu tylko zatrzyma lsk. W odstpionym terytorium J. Bieniak susznie chyba domyla si ziemi krakowskiej, ktra staa si odtd gwn baz dziaalnoci Kazimierza. Wicej: nie zniszczony Krakw zosta gwn siedzib dworu ksicego i awansowa do roli stolicy. Drugim momentem byo przymierze z potnym ksiciem ruskim Jarosawem Mdrym, przypiecztowane maestwem Kazimierza z jego siostr (czy te raczej crk?) Mari Do-bronieg. Data tego przymierza jest sporna: Bronisaw Wodarski domyla si tu porednictwa Henryka III, ktry pozostawa wwczas z Rusi w oywionych kontaktach dyplomatycznych. Dlaczego Jarosaw popar wnuka znienawidzonego na Rusi Bolesawa Chrobrego w odbudowie pastwa, ktre raz ju zagrozio naddnieprzaskiej stolicy? Problem ten owietli rwnie J. Bieniak, podnoszc oglnopolski charakter pastwa Miecawa z orodkiem na Mazowszu i konflikt tego pastwa z interesami Rusi. W 1041 roku Jarosaw podj sw pierwsz wypraw na Mazowsze, zapewne jeszcze bez zwizku ze spraw Kazimierza. Ten ostatni by dla przede wszystkim miertelnym wrogiem uzurpatora Miecawa; Miecawa za Kapitele z opactwa tynieckiego 47 uwaa Jarosaw wwczas za swego najgroniejszego przeciwnika na zachodniej granicy, zwaszcza ze wzgldu na jego powizania z Prusami, Jadwingami i Litwinami. W ten sposb ksi kijowski sta si drugim protektorem Kazimierza. Przymierze ulego zacienieniu: za maestwem ksicia polskiego z Dobronieg (ktremu towarzyszy zwrot 800 bracw ruskich spord porwanych przez Chrobrego w 1018 r.) poszo wydanie siostry Kazimierza, Gertrudy, za Izasawa, syna Jaro-sawowego. Jednoczesny atak Kazimierza i Jarosawa na Mazowsze w 1047 roku doprowadzi do katastrofy Miecawa: wadca Mazowsza, nie doczekawszy posikw Pomorzan, poleg w walce z Kazimierzem; ten ostatni zada klsk rwnie jego pomorskim sprzymierzecom. W lad za tym nastpio zapewne przywrcenie wadzy Piastw nad wschodni czci Pomorza. Groba rozbicia pastwa piastowskiego i podwaenia wadzy dynastii zostaa odwrcona: czterech synw, jakich Dobronieg urodzia maonkowi, gwarantowao kontynuacj rodu. Znacznie trudniejsze byy rewindykacje na zachodzie. Tu by Kazimierz cakowicie zaleny od poparcia swego pierwszego protektora, Henryka III. Uznawa wic jego zwierzchnictwo, pojawia si na zjazdach ksit niemieckich, poddawa arbitraowi cesarza swj spr z Brzetysawem. Ale Henryk nie popiera Kazimierza tak bezwzgldnie, jak Jarosaw: skoro Czechy zostay zamane, a Brzetysaw upokorzony, nie leao w interesie cesarza dalsze wzmacnianie Polski. Tote pozostawi on w ukadzie ratyzboskim lsk przy Czechach; w 1046 roku w Merseburgu Kazimierz, stale walczcy o pen rewindykacj dziedzictwa, spotka si w obliczu cesarza ze swymi przeciwnikami: Brzetysawem czeskim i Siemysemf (czy Siemiosiem) ksiciem pomorskim, ale spotkao go rozczarowanie. Cesarz nakaza zosta kademu przy swym stanie posiadania. Mimo pozornej ulegoci wobec cesarza Ka-

Relikty krypty w. Gereona w katedrze wawelskiej 48 Pyta z ornamentem plecionkowym z pierwszej katedry w. Wacawa na Wawelu zimierz nie zrezygnowa z realizacji wasnych celw politycznych. Trzewo oceniajcy swe moliwoci, gotw zawsze pokornie przyj cesarskie upomnienia, pojawi si z darami na dworze Henryka, by zyska przebaczenie, pilnie jednak wypatrywa moliwoci wzmocnienia swego stanowiska. Rd jego matki awansowa: wuj Kazimierza, Herman, by arcybiskupem koloskim i arcykanclerzem Woch; brat cioteczny Konrad zosta ksiciem bawarskim. Z ich pomoc Kazimierz ponownie tworzy w Niemczech grup zaprzyjanionych ksit, gotowych interweniowa na jego rzecz u cesarza. Nie wiemy, co uatwio mu zdobycie lska w 1050 roku; zapewne jaki bunt miejscowej ludnoci utrudni Brzetysawowi obron wieej zdobyczy. Cesarz zawrza gniewem na niedawnego pupila i zacz gotowa przeciw niemu wypraw wojenn, ale choroba opnia t akcj. Tymczasem Kazimierz postara si osobistym stawiennictwem w Goslarze i oznakami posuszestwa uatwi cesarzowi przychylne dla siebie zaatwienie sprawy: wiedzia, e Henryk, zawikany w wojny na Wgrzech, nie moe w peni decydowa o rozwoju wypadkw. W roku 1051 Polacy nie tylko wspierali cesarza podczas nieszczliwej kampanii wgierskiej, 4 -- Poczet krlw., 49 ale przyczynili si do ocalenia jego wojska, osaniajc wraz z Sasami i Burgundczykami przepraw. W Quedlinburgu w 1054 roku Henryk rozstrzygn po salomonowemu spr polsko-czeski: lsk pozosta mia przy Polsce, ale ksita czescy mieli ze otrzymywa 500 grzywien srebra i 30 zota rocznie. Decyzja ta, nie zadowalajca adnej ze stron, otwieraa pole do staego powanienia obu krajw i do powtarzajcych si cesarskich interwencji. A jednak dziki Kazimierzowi lsk zosta poczony z reszt Polski, co zadecydowao o jego obliczu etnicznym: w tym bowiem czasie ksztatoway si ju zasadnicze rnice midzy polskim a czeskim obszarem jzykowym, ktrych granice pokryway si z zasigiem pastw Piastw i Przemylidw. Najwaniejszym chyba ciosem zadanym Polsce przez Brzetysawa byo zupienie Gniezna i wywiezienie relikwii w. Wojciecha. Duchowiestwo polskie interweniowao wprawdzie w Rzymie i zarzuty stawiane Czechom dopomogy do unicestwienia stara o metropoli w Pradze: zadecydoway jednak o tym wpywy cesarza, ktry nie chcia kocielnego usamodzielnienia Czech. Jednoczenie niemieckie czynniki kocielne - nie bez przychylnego stanowiska Henryka III - utrudniay odbudow Kocioa polskiego. Papie zatwierdzi sfaszowany przywilej fundacyjny arcybiskupstwa magdeburskiego, w ktrym wrd podporzdkowanych mu biskupstw wymieniono Pozna. Starania o restytucj arcybiskupstwa gnienieskiego nie zostay za czasw Kazimierza uwieczone powodzeniem. Jeeli mimo to chrzecijastwo w Polsce zaczo podnosi si z gruzw i to nie pod egid arcybiskupw magdeburskich, zawdzicza to osobistym stosunkom Kazimierza i jego zrcznoci politycznej na tym polu. Niestrudzonym pomocnikiem ksicia by tu wuj

Herman z Kolonii; wdziczno dla Kazimierza znalaza wyraz w ochrzczeniu jego imieniem modszego syna, Wadysawa. Herman przysya do Polski nie tylko sprzt liturgiczny, ksigi i duchownych (take mnichw pochodzenia iryjskiego, ktrzy obsadzili kapitu krakowsk, a nastpnie stworzyli zacztek konwentu klasztoru tynieckiego). Jak sdzi Wadysaw Abraham, Herman wywica rwnie biskupw dla Polski: dziki temu Krakw i Wrocaw ju w okresie Kazimierza Odnowiciela miay katedry z biskupami i kapitu. Z pomoc wuja Kazimierz zrobi rwnie pierwsze kroki do odbudowy metropolii drog okrn: zachowaa si mianowicie wiadomo, e biskup krakowski Aaron otrzyma w Kolonii od papiea paliusz - oznak godnoci arcybiskupiej. Nad t zagadk do dzi gowi si historycy: by moe byo to osobiste wyrnienie Aarona, by moe Kazimierz chcia zwiza polsk metropoli ze sw now stolic, Gniezno bez relikwii w. Wojciecha stracio bowiem dawne znaczenie. Kazimierz mia te wedug Galia ,,mnoy zgromadzenia mnichw i witych dziewic". Ostatnio Gerard Labuda skonny jest jemu wanie przypisa fundacj klasztorw w Tycu, Mogilnie i Lubiniu, przez wikszo historykw wizanych dopiero z Bolesawem Szczodrym. Oglnikowe zdanie Galia nie moe uchodzi tu oczywicie za przekonujcy dowd. Warto przypomnie natomiast, e tradycja lubiska wizaa pocztki tamtejszego klasztoru benedyktyskiego wanie z Kazimierzem. Jeszcze mniej ni o kocielnej dziaalnoci "odnowicielskiej" Kazimierza wiemy o jego rekonstrukcji struktury pastwa. W zasadzie Kazimierz nawiza do systemu, stworzonego przez pierwszych Piastw, odtwarzajc sie grodw - orodkw administracji, przywracajc wybieranie danin i powinnoci. Nie mona wtpi, e bunt ludowy zosta krwawo stumiony, a jego uczestnicy, o ile wyszli z yciem 50 z akcji pacyfikacji, bywali czsto obracani w niewolnych. Wojny domowe na rwni z najazdami ssiadw i akcj represyjn spowodoway zniszczenia i wyludnienie kraju, na ktre narzeka jeszcze Gali Anonim. Do przeszoci naleaa potga militarna: Kazimierz nie odbudowa ju druyny w dawnych rozmiarach, jego wojsko opierao si ju zapewne na obowizku suby osadzonych na ziemi wojw, z ktrych kady sam si musia wyekwipowa. System ten by znacznie zdrowszy ekonomicznie i nie zmusza do cigego podejmowania wojen zaczepnych gwoli "penego wykorzystania" kosztownej druyny. Znaczna cz dawnych monych musiaa wygin w walkach wewntrznych: najpotniejsi, skompromitowani buntem przeciw dynastii, zostali zapewne wytpieni. Tote otoczenie Kazimierza musieli w znacznej mierze stanowi "nowi ludzie": cz ich przybya z nim z zagranicy, cz awansowaa spord zwykych wojw (jeden taki przykad zanotowa Gali). Autorytet ksicia, wspieranego przez ludzi, ktrzy mu wszystko zawdziczali, mg wic ponownie wzrosn i umocni si na kilka dziesicioleci. Kazimierz umar modo: 28 listopada 1058 roku, przeywszy 42 lata. Zasugi jego dla utrzymania pastwa polskiego, jego caoci i indywidualnoci s niepodwaalne. Pod wieloma wzgldami przypomina swego pradziada, Mieszka I: trzew kalkulacj polityczn, dostosowaniem celw do aktualnych moliwoci, wysuwaniem realnych osigni przed spektakularne wyczyny i blask wspaniaych gestw. Na zbudowanym

przez ojca mocnym fundamencie mg si pniej Bolesaw Szczodry pokusi o ponowne wkroczenie na aren polityki europejskiej, a take o przywrcenie korony krlewskiej. Aleksander Gieysztor BOLESAW II SZCZODRY W przydomkach krlewskich i ksicych zawiera si znaczna miara oceny, swoista synteza pogldw na rzdy i cechy osobiste wadcy, ktry w opinii potomnych, a czasem ju wspczesnych nie powinien zadowala si tylko liczb porzdkow stawian przy jego imieniu, jeli powtarzao si ono w dynastii. Krla Bolesawa, drugiego z rzdu wadc polskiego tego imienia, ju w nastpnym pokoleniu nazywano Szczodrym (largus), jak po acinie przekaza to nam Gali Anonim. Wypowiedziano wprawdzie sugesti, e to nie przydomek, lecz drugie jego imi, jakoby od w. Largusa mczennika rzymskiego; domys ten wykracza jednak poza prawdopodobiestwo i skadni zdania Gallowego. Drugie okrelenie spod pira tego kronikarza: wojowniczy (bellicosus) i trzecie: miay (audax) prowadz do cech wojennych. Dopiero w XIV wieku pojawi si przy imieniu Bolesawa przydomek efferus, co odpowiada gronemu czy wciekemu. Wida w tym wszystkim rnice osdu pokole. Najblisze przechowyway wcale przychyln opini monych i rycerzy, w ktrych oczach szczodrobliwo, wielki gest paski, byy przymiotem wzorowego wadcy, podobnie jak dzielno bojowa. Znacznie pniej, po kanonizacji w. Stanisawa, powsta, ale nie utrwali si epitet ujemny; roczniki polskie wybrny przez dodanie Bolesawowi liczebnika secundus, tzn. drugi po Chrobrym, a przed trzecim, Krzywo-ustym. Bolesaw Kazimierzowie by, jak ci inni dwaj Bolesawowie, pastwa polskiego ywym symbolem, ale te indywidualnoci, o ktrej stosunkowo duo mona dowiedzie si z przekazw rdowych. Czy istnieje wic szansa jego realistycznego portretu? Zapewne jak w kadym przedstawieniu plastycznym, zaley to zarwno od malarza jak od odbiorcw, ktrzy rne ju zgaszali yczenia; krl-tyran i krl--szermierz idei pastwowej, krl-psychopata i krl z narodowego dramatu walki o rzd polskich dusz oto narysowane ju wizerunki Szczodrego. Sprbujmy pozna skadniki biograficzne istniejcego wyobraenia, tak silnie skontrastowanego, e jak pisa jeden z monografistw krla, Tadeusz Grudziski, ,,historyk przystpowa do musi ostronie i nieomal nieufnie". Szczodry przyszed na wiat najwczeniej w roku 1040, po powrocie swego ojca Odnowiciela do kraju, z maestwa zawartego z politycznego rozsdku z Dobronieg, pono crk Wodzimierza ruskiego. Ale byoby to tak pne potomstwo, e przypuszcza raczej mona, i matka Bolesawa bya crk Jarosawa syna Wodzimierza. Jeli poszukiwa w rodowodzie Bolesawa waciwoci dziedzicznych, ktre miayby si przyczyni do uksztatowania jego cech osobowych, to tak ze strony ojca, jak matki nie brakowao wrd jego przodkw w linii prostej ludzi wybitnych i uzdolnionych: poczet wadcw polskich z Chrobrym i dwoma Mieszkami, rodzina Ezzonidw lotaryskich, Prze-mylidzi czescy, obaj Ottonowie I i II, Wodzimierz, wiatosaw, Igor, Olga. Ludzie to na wieczniku wczesnego krgu wadcw, politykw i dowdcw, rni na pewno charakterem, a podobni wychowaniem i zapraw do rzdw osobistych, sposobem ich sprawowania, charyzm dynastyczn stawiajc ich ponad spoeczestwem.

Dynasti polsk obowizywa w XI wieku wiaty model ksztacenia synw. Zarwno dziad Mieszko, jak ojciec Kazimierz i siostra ojca Gertruda znali pismo i acin, a matka 52 Denar krlewski Bolesawa Szczodrego (awers i rewers) Dobroniega na pewno sza za rusko-bizantys-kim wzorem owiaty. Nie wtpi, e i jej synowie otrzymali rudymenty pimiennicze i biego w paru jzykach obcych, aczkolwiek dominowao wiczenie wojskowe i owieckie, ktre w tej epoce trzeba czy w jedno, a take uczestniczenie od najwczeniejszej modoci w wiecu ksicym, w rokowaniach z obcymi, w podrujcym zarzdzie rozlegego kraju. Pod kierownictwem ojca starczyo na to lat niewiele, zmar on w roku 1058, matka za przeya syna. Na ostatnie lata rzdw ojca przypado odzyskanie przeze lska dokonane mieczem i dyplomacj, a take kontynuowanie odbudowy wadzy monarszej we wszystkich jej wczesnych przejawach. ,,Nastpca nie pamita, ile trudu kosztowao budowniczego gmachu jego wzniesienie; pragnie go uywa, nieraz ponad moliwoci. Tak byo z Bolesawem Chrobrym, tak rwnie byo z nastpc Kazimierza, Bolesawem miaym" - napisa Gerard La-buda. Sd to surowy i nie we wszystkim da si utrzyma. Zapewne byo tak jak z Chrobrym, ktry zreszt obejmowa rzdy w peni dojrzaoci, podczas gdy Szczodry koczy w podobnej chwili lat osiemnacie: swoisty bunt pokoleniowy przeciw indywidualnoci ojca i jego ludziom, ch zmiany tonu lub jego natenia, wykazanie przedsibiorczoci tam, gdzie dowiadczenie poprzednika nakazywao kunktatorstwo i gr pozorw. Obu Bolesaww wiele rnio od osobowoci ich rodzicieli, co owemu kompleksowi ojca mogo nadawa znami przekory. Ale nie przesadzajmy w moliwociach radykalnych zmian w celach, a nawet rodkach dziaania zaoonych niejako sytuacj geohistoryczn, stanem spoeczestwa i aparatu wadzy. Poczynania Szczodrego, jak si okae, byy raczej cigiem dalszym ojcowskiego dziea restytucji obszaru pastwowego i jego organizacji wewntrznej, systemu ywotnych sojuszw i rangi Polski w Europie. Tyle e ciciwa napinana do granic moliwoci za Chrobrego pka dopiero za jego nastpcy, podczas gdy Szczodremu wypado ju za swe53 go ycia ponie wszelkie konsekwencje ycia zbyt pen piersi. Przypomnijmy, e obszar pastwa w chwili zgonu Kazimierza Odnowiciela obejmowa czci podstawowe: krakowsk i gnieniesk wraz z Mazowszem oraz lsk obciony dotkliwym trybutem na rzecz Czech. Odpady bezpowrotnie rne "marchie" Chrobrego, a raczej dependencje zewntrzne. Zwierzchno polska nad Pomorzem, zapewne tylko gdaskim, nosia charakter luny zobowizujc je do daniny i pomocy wojskowej. Cenn zdobycz dyplomatyczn po ojcu byy alianse z Rusi i Wgrami, natomiast problemem otwartym pozostawa stosunek do Czech i do Cesarstwa. O sprawach wewntrznych mao wiadomo. Zapewne Odnowiciel podnis z Krypta zachodnia kocioa benedyktyskiego w Mogilnie gruzw najwaniejsze grody, przywrci wizy zalenoci chopw; opiera si na starym monowadztwie, ale i wprowadza do zarzdu ludzi nowych, a dla zasuonych. Myla o odbudowie sieci kocielnej, ale tylko j rozpocz. Nastpca i jego doradcy podjli si przyspieszenia rozwojowego widzc gwn sw szans w aktywnej polityce

zagranicznej, do ktrej potrzebna bya sia zbrojna i sprawny aparat wadzy. Przez dwadziecia lat powodzenia osignito niemao, a ich dziedzictwem wewntrznym bdzie yo jeszcze par pokole piastowskich: twardym prawem ksicym regulujcym ad publiczny i eksploatacj ludnoci, organizacj kocieln uzupeniajc wczesn pastwowo, systemem monetarnym, ktry w miejsce poprzednich prestiowych emisji od lat szedziesitych XI wieku zapewni rynkom lokalnym do obfity, wasny pienidz srebrny. Pierwszym manewrem zbrojno-dyplomaty-cznym Bolesawa stao si oskrzydlenie Czech przy pomocy interwencji na rzecz pretendenta do tronu wgierskiego, wrogo widzianego przez Cesarstwo, i dywersji na Hradec, gdzie "nadmiar ambicji i prno" oraz "lekkomylny upr" ksicia polskiego narazi go na porak i utrat posikw pomorskich. Tak oceniano po latach debiut Bolesawa, ktry "zdoa potem mdroci", jak pisze Gali, naprawi szkody. Istotnie wykaza gitko przyjmujc na swj dwr pretendenta czeskiego, potem wydajc swoj siostr za prawowitego ksicia czeskiego Wratysawa, co nie mogo zreszt uoy na stae stosunkw. Zaprzestanie opaty daniny ze lska i grawitowanie Czech w orbicie cesarskiej stwarzay tu stae zaognienie. Sprzyjao to umacnianiu wizw z Wgrami, gdzie Bolesaw konsekwentnie wspiera kolejnych antyniemieckich pretendentw, goci ich u siebie, domaga si ich zaopatrzenia na Wgrzech i dwukrotnie wspomg ich w osigniciu tronu. Zaoenie tego rygla polsko-wgierskie54 go to na pewno wiadectwo owej "mdroci". Natomiast szkoda pomorska nie zostaa zapewne cakiem naprawiona, acz horyzont batycki nie by Bolesawowi obcy, skoro w najedzie duskim na Angli w roku 1069 bray udzia posiki polskie (czyby przez Pomorze?). Wobec Rusi, gdzie po mierci Jarosawa rozpoczyna si okres dzielnicowy peen zatargw wewntrznych, star i walk prowadzonych wasnymi siami ksit i przy pomocy posikw z zewntrz, polityka polska kontynuowaa to, co mona by nazwa sojuszami selekcyjnymi. Wanie na Rusi poszuka sobie Bolesaw ony. Da u siebie schronienie pretendentowi do tronu kijowskiego, Izjasawowi onatemu z crk Mieszka II, i wprowadzi go do Kijowa w roku 1069. Przyj go po paru latach jako ponownego wygnaca, ale uzna jego nastpc Swiatosawa za cen nie tylko jego neutralnoci w konflikcie polsko-niemieckim, ale i posikw zbrojnych, odsuwajc widmo porozumienia, ktre za Jarosawa i Konrada II tak zawayo na losach pastwa za Bolesawowego dziada. Warunkiem sojuszu byo take, jak to pisze latopis, ,,pokazanie drogi od siebie" Izjasawowi, ktremu Bolesaw zabra skarby, acz nie wszystkie, skoro ,,niezmierzone bogactwa w naczyniach zotych i srebrnych i drogocennych szatach" zaimponoway na dworze niemieckim, gdzie Izjasaw poszuka pomocy. Nadaremnie, wobec uwikania si Henryka IV w wojn domow i konflikt z papiestwem. Ksi ruski zwrci si przeto o ni do Grzegorza VII, ktry zada od sprzymierzonego ze sob Bolesawa zwrotu skarbw i wprowadzenia petenta na tron. Sprzeczno interesw polskich i papieskich bya tak oczywista, e yczenie to pozostao przez dwa lata bez odpowiedzi. Alians ze wiatosawem przynosi oboplne korzyci a do mierci sojusznika ruskiego. W nowej sytuacji, nie liczc z nie znanych nam wzgldw na nastpc, ktry obj Kijw, Bolesaw zdecydowa si wprowadzi tam latem 1077 roku Izjasawa, co odbyo si bez

przelewu krwi, wcigajc jednak krla polskiego w zoone sprawy ruskie, ktrym musia powici wiele uwagi w czasie duszego tam pobytu, bodaj do drugiej poowy 1078 roku. Izjasaw napotka na opory; mona domyla si, e krla ncia wysoka cena pacona mu za niezbdn pomoc. Ta co najmniej roczna nieobecno wadcy w kraju w epoce, gdy osobiste sprawowanie zarzdu i sdownictwa wiele wayo na autorytecie monarszym, okazaa si dla niego w skutkach prawdziwie fatalna. Nadcigaa burza tym bardziej niespodziewana, e lata siedemdziesite przyniosy Szczodremu kulminacj sukcesu splecionego z nici zewntrznych i krajowych. Gwne zagadnienie stojce przed politykami polskimi midzy Rkoje miecza z Czerska 55 X a XII wiekiem, jak uoy stosunki pols-ko-niemieckie, zbliyo si w korzystnych okolicznociach do rozwizania w myl koncepcji penej niezawisoci, idei, "dawnej wolnoci Polski", jak to widziay dziki take Szczodremu nastpne po nim pokolenia. Z pocztku Bolesaw szed drog wytknit przez dowiadczenia ojca. Std paktowanie pki mona z potg Cesarstwa, uznawanie jego roszcze pro-tokolarno-sojuszniczych, a wic lenniczych, jak to byo przyjte w europejskim ukadzie stosunkw midzynarodowych, eby wspomnie tylko hodowanie krla angielskiego jako ksicia normandzkiego krlowi francuskiemu i wieniec pastw wok Cesarstwa, ktre z rnym powodzeniem narzucao im nierwne przymierza. Na zjedzie w Mini w roku 1071 krl niemiecki Henryk IV rozsdza jeszcze spory midzy ksitami polskim i czeskim, ale w rok pniej Bolesaw najecha znw zbrojnie Wratysawa zrywajc w ten sposb stosunki z Henrykiem, uwikanym w kopoty wewntrz swego pastwa. Wielka wyprawa karna krla niemieckiego w roku 1073 nie zebraa si, poniewa panowie sascy przeszli do otwartego buntu, co nie tylko oddalio grob wojny, ale pozwolio Bolesawowi na podjcie ofensywy dyplomatycznej. W konflikcie potg uniwersalnych interesy polskie zwizay si z papiestwem, ktrego wodarz od daty swego wstpienie na Stolic Apostolsk umiejtnie wykuwa ogniwa koalicji, usiujc j tworzy z pastw wcignitych pod protektorat w. Piotra od Skandynawii po Sycyli. Inicjatyw Grzegorza VII podjto w Krakowie tym chtniej, e zbiega si z otwartym konfliktem polsko-niemieckim i z poparciem papieskim dla polskiego sojusznika wgierskiego, co prawda rycho dwuznacznym, bo papie sprbowa i karty jego przeciwnika. Ostateczne rozwizanie przyszo z rki Bolesawa, ktry w roku 1077 wprowadzi za zgod panw wgierskich brata swego sprzymierzeca. cise zwizki podlegoci poczyy z papiestwem Chorwacj i czarnogrsk Zet, ktrych wadcy uzyskali od Grzegorza VII korony krlewskie. Nastpnym ogniwem miaa by Ru, z ktr po raz pierwszy wtedy zwizano mrzonk rzymsk jej podporzdkowania kocielnego, a to przez pomys poparcia Izjasawa na tron w Kijowie, z protekcj w. Piotra, a rkami Bolesawa. Wspomniano wyej koleje tego projektu, ktry urzeczywistni si najpewniej ju bez udziau papieskiego. Kolejne ogniwo, ktre brano w Rzymie pod uwag, czeskie, pko w konflikcie z Henrykiem IV; Wratysaw pozosta jego wiernym sojusznikiem.

Mocnym czonem systemu miaa by Polska, ktrej wadca zachowywa w swej polityce samodzielno decyzji, ywic nadziej wykorzystania dla spraw pastwa przychylnoci papieskiej. Obok sprawy niemieckiej, ktra stracia na swej ostroci wobec kolejnych trudnoci krla niemieckiego, yczliwo Rzymu bya Szczodremu potrzebna przede wszystkim do urzdzenia spraw kocielnych. Przybyli na wiosn 1075 roku legaci papiescy odbudowali metropoli polsk zachwian po katastrofie lat trzydziestych i czciowo tylko odnowion przez Kazimierza. W szczeglnoci wydaje si, e zwizek metropolitalny biskupw polskich uleg rozlunieniu; wiemy z listu papieskiego, e polscy biskupi uzyskiwali ordynacj gdzie indziej, co godzio w same podstawy niezalenoci polskiego kocioa pastwowego. Ju w roku 1064 Szczodry odbudowa katedr gnieniesk; niewiele lat pniej przystpi do fundacji od nowa opactw benedyktyskich, by moe z zamierzeniem, aby utworzy po jednym w kadej diecezji; tak powstay Mogilno, Tyniec i Lubin, opactwa na grodzie wrocawskim i moe ju pockim. Wreszcie w roku 1075 umocniono arcybiskupstwo w Gnienie z podlegymi mu diecezjami: kra56 kowsk, wrocawsk, poznask i nowo zaoon pock, utrwalono zarwno ich fundament prawno-kanoniczny, jak uposaenie. Wbrew ponawianym domysom o wspistnieniu obrzdku sowiaskiego by to koci wycznie aciski. Na Boe Narodzenie 1076 roku Bolesaw koronowa si, zapewne w Gnienie, w obecnoci a pitnastu polskich i obcych biskupw. Pomaza go na krla i woy koron arcybiskup, odnawiajc rytua zastosowany ju do dziada i pradziada, a ktry czerpa swe formuy z porzdku koronacyjnego wszystkich krlw europejskich X i XI wieku dcych t drog do sakralizacji swej wadzy. Gniewowi kronikarza niemieckiego, ktry oceni to jako czyn dokonany "na hab pastwa niemieckiego, wbrew prawu i sprawiedliwoci", towarzyszyo w Polsce poczucie siy wadcy i pastwa w konfrontacji z Cesarstwem. rda milcz o przyzwoleniu papieskim; wynika ono wydaje si z kontekstu zdarze i wielkiej polityki, cho nie musi pyn z oblacji, czyli podporzdkowania si opiece w. Piotra, jak to bywao z innymi krlami z aski Grzegorza VII, bo na to nie ma dowodw. Krl Bolesaw stan u szczytu i gdyby, jak to zdarzyo si jego pradziadowi, na tym zamkn swe panowanie, przeszoby ono do pamici narodowej jako pochd triumfalny polityka i wodza. Nastpne lata rzdw, a potem wygnania wytworzyy krtki i peen tragizmu drugi okres ycia krlewskiego. Kraj po koronacji wydawa si trzymany siln rk. Zaopatrzenie o rok modszego brata, Wadysawa Hermana, na Mazowszu pozostawao pod sprawn kontrol krlewsk. Wspomniana interwencja na Wgrzech w roku 1077 wyniosa tam prawdziwie zaprzyjanionego i wychowanego w Polsce "prawie Polaka", jak pisze o nim Gali, Wadysawa, syna Beli I i krlewny polskiej. Wyprawa tego roku na Ru z Izjasawem zapowiadaa si jako jeszcze jedno zwycistwo, z ktrego presti i zyski miay opromieni Bolesawa i jego druyn. Alici, jak napisao o tym mo-raiistyczne piro mistrza Wincentego, ,,odtd oliwka zamienia si w dziczk, a mid w pioun". Analiza przebiegu katastrofy Bolesawa wraz ze mierci biskupa krakowskiego Stanisawa i zegnaniem wadcy na Wgry oraz przyczyn i skutkw tych zdarze a do ,,dalszych losw zatraconej korony" zajmuje uwag historykw od Galia Anonima i Kadubka przez Tadeusza Czackiego i Joachima Lelewela do Tadeusza

Wojciechowskiego i Gerarda Labu-dy, a rozbienoci ocen towarzyszy, rzecz jasna, rnorodno uruchamianej faktografii, rdoznawstwa i wiedzy o zjawiskach spoecznych czerpanej spoza rde. Pasjonujce to lektury. Jak napisa w swoim szkicu Antoni Go-ubiew: "W wiadomoci i w odczuciach spoecznych pradawny konflikt sprzed dziewiciu wiekw jest tak ywy, e rozstrzygnicie go zostaoby powitane jako aktualna sensacja". Czy jest na to szansa inna ni cigle wyczekiwane "nowe rda"? Czy sprawa pozostanie nadal otwarta, tzn. wypeniona sprzecznymi sdami? W socjologii poznania przywizuje si due znaczenie do zdania ekspertw, ktrych inter-subiektywna opinia moe obj pewien zrb spostrzee podzielanych przez to grono, pozostawiajc inne obserwacje jako subiektywn wasno poszczeglnych znawcw. W sprawie krla Bolesawa i biskupa Stanisawa nieatwo jednak wydzieli communis opinio badaczy od indywidualnych lub grupowych pogldw, ktre przybieraj charakter duych konstrukcji historiograficznych. Na jedn z nich, Gerarda Labudy, od kilku lat czekamy znajc jej zapowiedzi na spotkaniach naukowych i w zarysie ogoszonym przeze w zbiorze artykuw pt. "Piastowie w dziejach Polski" (1975). Nowoci prawie sensacyjn jest tu rehabilitacja opowieci Kadubka, ktry piszc w pi wierci wieku po zdarzeniach przekaza w kwiet57 nym gszczu swej retoryki wicej bodaj faktw ni bliski wypadkom dyplomata w habicie, jakim by Gali. Okae si przy uwanym przeczytaniu kroniki - uatwionym dzi przez przekad Kazimierza Abgarowicza i Brygidy Kurbis (1974) - e mistrz Wincenty utrzymywa si na granicy midzy tradycj kocieln, zapowiadajc ju ujcie hagiograficzne dranIr/htiuTtimr1 ^nn 11 rteiib amin diyuro iw Irty^on^mr q'? mUlim mfGstw ricrmi? fipf lonmi tyrittiWtM^T fhw<i ul mc-tmnnte* p<nufr obiiiif<^ p(cqi(tKy ^"1(10 lol:inin (<in filKmtonfiYitntt w ^'?wwf tpvnit(tnifu limb;c^Uj(Wiw Z i nffft*- 'ftWflrtnn fir CIK ttuit tf(W fir.ilflitniwyntilti* wllo rtiiufJft-1 wMPiritiniKt dinftn rw iiitit-^it^Ioind fihit--? tfrwa^' i mm^icmit te fwu-.TDiww rictu iittnifnwu vitimit<ilit?tfll' n', rtti ui(^?ft w 6iubionni( fir fitirc-^lim-fili wtolC2liiw iiploindrititCditf ImipnitwOi ctmtinmt r;noft"ceu(tr4z 110" (rinur lyr iiir^wii 1^1^ litr^^ nmMt unimott*' lidtfni mtw wiwmw ttl-pno ycnii dOlulnur nr^tmoloowuninficfmnifnro" m ncmteor <il<0ilnt- ^ CH nawnttfdmt iTnifaini^-t^ n^nn nttuytantf-rirf^tiiiytW ^iiiiftiiidiii^: l)or T wi<t0 ttm Fragment kroniki Galia Anonima z kodeksu Za-moyskich matu, a tradycj wieck, ktr dopuci do gosu. Czciowo w myl zasady intelektualnej dialektyki, aby wysucha drugiej strony, czciowo za zgodnie ze swym zamiowaniem do anegdoty ubarwiajcej wykad moralny o Bolesawie, ktry "z pocztku pooy cenny fundament cnoty, lecz poniewa piaszczysta ziemia rozstpia si, cae dzieo czci runo w przepa, czci rozwiao si w powietrzu". Ziemia rozstpia si pod Bolesawem w czasie jego pobytu kijowskiego i nie na Rusi, lecz w Polsce. Jeli wierzy Kadubkowi, a jedyna to nasza w tym wzgldzie informacja, pod nieobecno krla wybucho powstanie ludowe. Na wie o nim panowie opucili Bolesawa, aby stumi je na wasn rk, co uzna on za obraz majestatu i podj represje wobec dostojnikw zarwno za dezercj jak samowol, a take wobec tych, co powstaniu sprzyjali i w nim uczestniczyli. Tu Kadubek wplata wtek wiaroomnych on

paskich, ktre ulegy niewolnym, a zostay teraz okrutnie przez krla ukarane. Wystpienie biskupa Stanisawa w obronie przeladowanych z grob kltwy zostao uznane przez krla za przestpstwo (tu Gallowe sowo "zdrada"). W tym miejscu naszego wywodu mona ju posuy si bull papiesk z roku 1115 przypisan sprawom polskim przez Mieczysawa G-barowicza, ktra zarzuca jednemu z arcybiskupw skazanie biskupa bez powiadomienia papiea. Nie ma powodu wtpi, e to aluzja do sdu nad Stanisawem, odprawionego zapewne na zwoanym przez krla synodzie z udziaem metropolity, ktry zgodzi si na uznanie winy biskupa. Co to za win, co to za wystpek ("grzech" Gallowy) zarzucano biskupowi, mona wyczyta u Kadubka z obrony swej decyzji, jak przeprowadzi mia Bolesaw na Wgrzech po strceniu z tronu: udzia, a nawet przywdztwo biskupa w sprzysieniu majcym na celu zagad krla, "pocztek zdrady, korze wszelkiego za". Nie poskpi krl 58 oskare zelywych "odebrawszy komu ycie, nie mogc odebra mu sawy, usiuje botem j obrzuci". Pady wic zarzuty ciemienia, chciwoci, opilstwa i rozwizoci. "Chocia te kamstwa w pojciu ludzi niewiadomych przyniosy mczennikowi pewn ujm, jednak nie mogy - zapewnia Kadubek - pozbawi go powagi witoci". Tadeusz Wojciechowski, wrogi mistrzowi Wincentemu, nie powstrzyma si od zjadliwego zdania wobec kolegi sprzed siedmiu wiekw: "Ale byaby rzecz prawie mieszna ze wzgldu na Kadubka, gdyby si kiedy okazao, e niechccy przechowa tu prawdziwe szczegy tamtego faktu". Przechowa na pewno rozpalon atmosfer walki politycznej tamtych ludzi. Skazanie ze strony metropolity byo raczej tylko potpieniem, bo wyrok mierci kwalifikowanej (obcicie czonkw) wyda na pewno krl, skoro Gali w sawnych trzech zdaniach stwierdzi, e "sam bdc pomazacem nie powinien by pomazaca za aden grzech kara cielenie. Wiele bowiem mu to zaszkodzio, gdy przeciw grzechowi grzech zastosowa i za zdrad wyda biskupa na obcicie czonkw. My za ani nie usprawiedliwiamy biskupa-zdrajcy, ani nie zalecamy krla, ktry tak szpetnie dochodzi swoich praw..." Stao si to 11 kwietnia 1079 roku. Kadubek napisa, e mier biskupowi zada sam krl. Czaszka w relikwiarzu w. Stanisawa w katedrze wawelskiej zbadana w roku 1963 nosi lad tpego uderzenia w ty gowy, ktre mogo skazaca oguszy lub nawet pozbawi ycia. ycia biologicznego, bo odtd Stanisaw zacz przechodzi w yw mitologi kocieln i polsk, zrazu powoln drog, znaczon przeniesieniem zwok zapisanym pod rokiem 1088, ale moe pniejszym, namitn obron jego "powagi witoci" u Kadubka, tzn. na przeomie XII i XIII wieku, wreszcie kanonizacj w roku 1253, wyposaon w odpowiedni ywot i spis cudw. Zaraz potem powstaa ikonografia, gdzie cud zronicia czonkw pilnowanych przez ory otrzyma, tak jak w tekstach, pen wymow patriotycznego oczekiwania na zjednoczenie Polski. A Bolesaw? Jeli nawet resztki wrzenia ludowego stumi wesp z panami, to ich zaufania nie odzyska. Sprzysienie przeciw Szczodremu byo szersze ni najblisze otoczenie biskupa Stanisawa, a kryzys wiary w krla mia Koci benedyktyski w Mogilnie 59 korzenie gbsze, cho wyledzi je trudno. Przez wiele dziesicioleci utrzymywaa si hipoteza Tadeusza Wojciechowskiego wysnuta z fragmentu opisu Gallowego, jak to

Wadysaw wgierski bola, e brat Wadysaw, tzn. Herman, sta si jego wrogiem w wyniku katastrofy Bolesawa. Odczyta w tym mistrz lwowski rewolt juniora ksicego, ktry sprowadzi mia pomoc cesarsk i w zamian za ni przej do obozu cesarskiego na zgub brata, w czym mu dopomg biskup krakowski popeniajc tym zdrad stanu. Hipoteza ta z czasem zwietrzaa, bo wskazwek wyranych za ni nie ma. Rola Hermana przedstawia si raczej nie tyle jako inicjatora, ile korzystajcego z sytuacji; ladem nawet urzeczenia wietn pamici brata moe by to, e nada synowi jego imi. Natomiast szerszym kontekstem tych zdarze moe suy hipoteza spisku panw przeciw wadcy na tle zawodu, jaki odczuwali w najywotniejszych swoich interesach politycznych. Intensywna polityka zagraniczna wizaa siy militarne kraju, utrzymywaa pod broni druyn i rycerstwo szeregowe, wzmagaa ciary prawa ksicego do granic, ktre okazay si kruche, skoro mogo wybuchn powstanie ludnoci zalenej. Jeli nawet byo ono tylko lokalne, np. w ziemi krakowskiej, to przecie zawsze grone jako przypomnienie wypadkw sprzed lat czterdziestu. Polityka wobec Czech, Wgier i Rusi, prowadzona ze stolicy krakowskiej, moga mniej wiza panw z Wielkopolski i Mazowsza. Poza tym, jeli przynosia jecw, niezbdn si uruchamiajc wiksze gospodarstwa, to gwnie szli oni do dbr monarszych, a skarby czy dary take raczej szy do wadcy i scentralizowanego aparatu monarszego ni do do szerokiego ju krgu wielmow chtnych upu i niewolnikw. Wznowienie polityki pomorskiej, acz w skromnej skali, za rzdw Hermana otworzyo inne w tym wzgldzie perspektywy. Wymowa aktu koronacyjnego moga by w niektrych krgach dwojako a niechtnie rozumiana: jako niezwyke wzmocnienie prestiu wadcy i zapowied utrzymania niepodzielnego pastwa w sukcesji tylko syna Bolesawa, i jako niebezpieczna prowokacja wobec Cesarstwa, zbyt due ryzyko w grze midzynarodowej. Tak rozumiejc spraw, wolno dopuci myl o wytworzeniu opozycji, ktra przesza do jawnego oporu biorc za rzecznika biskupa krakowskiego zim 1078/79 roku, gdy gwatowne represje za samowolne tumienie rozruchw i opuszczenie wojska na Rusi spady na cz monych i rycerzy. mier biskupa Stanisawa wykraczajca mimo wyroku poza norm obyczaju prawnego powikszya grono bezporednio zagroonych. Krl, wydaje si, czas jaki utrzymywa w swym rku cz aparatu wadzy. Dat wygnania go z kraju trzeba bowiem oblicza wstecz od jego nagego zgonu na Wgrzech - moe to by wynik zamachu - 3 kwietnia roku zapewne 1081. mier ta nastpi miaa niedugo po ucieczce, przed jakkolwiek prb zbrojnego powrotu. Wnosi wolno, e krl ustpi po kilku lub nawet kil-kunastomiesicznym zmaganiu si z przeciw-nociami, zamany nie tyle jednorazowym przewrotem, ile skutecznym rozmywaniem jego skruszaego autorytetu. W walce tej zwycizc wyszed jednak nie Koci - byby to jeszcze anachronizm w tej czci Europy - lecz moni, ktrzy rozpoczli nowy rozdzia historii spoecznej i politycznej kraju. Powoanie na stolec ksicy Wadysawa Hermana musiao te w tych okolicznociach oznacza zmian sojuszu wgierskiego na czeski, powrt do obozu cesarskiego, a wic i rezygnacj z korony. Zy los i ze rce ludzkie, najprawdopodobniej kierowane przez wojewod Sieciecha, zemciy si w roku 1089 na dwudziestoletnim synu Bolesawa, Mieszku, sprowadzonym z Wgier przez stryja; wrogowie "z obawy, aby 60

krzywdy ojca nie pomci, trucizn zgadzili tak piknie zapowiadajcego si chopca". O antagonicie krlewskim mao wiemy, gdy nie bra pod uwag pomwie rzucanych w czasie procesu o stawk znacznie od nich wysz, bo zdrady gwnej, i gdy przyzna Stanisawowi trzeba nie lada miar odwagi i zdecydowania, aby sta si rzecznikiem prawa oporu spoecznego wobec autokratyzmu krlewskiego. Natomiast obraz Bolesawa przechowa si w pamici ludzi mu niedalekich czasem ich ycia, ze szczegami anegdotycznymi i rysami charakteru takimi jak hojno ponad wczesn miar, odwaga, porywczo i nieostrono w walce, pycha i prno ponad rozsdek. Z tej tkanki rdowej wnoszono o czowieku penym sprzecznoci, gwatownym i namitnym, "w ktrym cechy niewtpliwej genia-Inoci czyy si z niezrwnowaeniem psychicznym", nawet - ale to inny autor - z niedomaganiem psychopatycznym i ograniczon poczytalnoci. Nie ma do takich skrajnoci jakichkolwiek powanych podstaw. Ju bardziej mona by zgodzi si na ,,nieustann gorczk czynu i ycia", wynikajc z zagroenia i napicia, ktre byy nieodczne od energii politycznej wadcw owego czasu. Aktywno Bolesawa przynosia do czasu wyniki wietne i osigane z konsekwencj, ktrej nie sposb przeceni. Nosia te w sobie element ryzyka wojennego, ale te ryzyka tkwicego wewntrz si spoecznych, ktre naleao skania do akceptacji celw, kosztw i stylu realizacji stawianych im zada. Rozejcie si przywdcy z wasnym obozem politycznym, ktry cofn mu zaufanie, byoby najgbsz przyczyn zegnania Szczodrego, a z tym zaamania jego programu suwerennoci i rzdw monokraty-cznych. Stanisaw Trawkowski WADYSAW I HERMAN Modszy syn Kazimierza Odnowiciela i Do-broniegi Marii nie cieszy si sympati historykw. Przed stu laty pisa o nim Antoni Mae-cki: "czowiek dobrej, lecz wtej woli, przycinity i fizycznym jakim kalectwem", ,,rzdy tego ksicia poytku krajowi nie przynosiy". Przed pwieczem za Roman Grdecki stwierdza, e w Sieciechowych "rkach sta si Herman bezwolnym narzdziem, dajcym si uy ostatecznie nawet przeciw wasnym synom"; panowanie jego to "okres zamieszek wewntrznych i znacznego upadku powagi monarchy", co miao by rezultatem "rzdw objtych nieprawnie, drog buntu i sprawowanych w bezprzykadnej zalenoci od przywdcy rokoszan przeciw legalnemu krlowi". Tej tradycji potpie ostry akcent nada Pawe Jasienica w literackim eseju o "Polsce Piastw". Czytamy tam, e Wadysaw Herman "to wadca-po-pychado w rku swoich i obcych, czowiek pozbawiony zarwno talentu, jak i ambicji, skonny tylko do intryg i podstpnych okruciestw, ociay i schorowany". Nawet ci badacze, ktrzy wystpowali w obronie polityki Wady stawowej, przypisywali zasugi wojewodzie Sieciechowi, a nie ksiciu. ,,Wszechwadny wojewoda i zarzdca dworu [...] wywiera przemony wpyw na Hermana", ktry "nie by rycerski, w dodatku cierpia na podagr i w polu musia wyrcza si Sieciechem" - tak przed laty ocenia sytuacj Stanisaw Zakrzewski. Z pasj i gbokim przekonaniem zaatakowa obiegowe sdy o czasach Hermana Jerzy Dowiat, ktry uzna, e udziau ksicia i jego palatyna w buncie przeciw Szczodremu "nie powiadcza adne rdo, a nieliczne znane nam fakty pniejsze nie potwierdzaj rwnie opinii, by ich orientacja polityczna bya przeciwstawna krlewskiej [...]. W

kadym razie nowa wadza uratowaa dziedzictwo przodkw [...]. Jednoczenie energiczny palatyn - bo on, a nie schorowany ksi, wydaje si faktycznym kierownikiem pastwa - wiele wysiku kad w przebudow aparatu wadzy". Pasjonujca rewizja obiegowych pogldw, uksztatowanych pod wpywem Tadeusza Woj-ciechowskiego i Romana Grdeckiego, zachowaa w ujciu Dowiata obraz niedonego ksicia, zaczerpnity bezporednio z tekstu najstarszej naszej kroniki. Oto Wadysaw Herman, zdaniem kronikarza, "poniewa by czowiekiem ociaym i chorym na nogi, a mia maego chopczyka", oeni si ponownie. Dziwne to uzasadnienie maestwa! W kilka lat pniej "ksi Wadysaw obarczony dolegliwociami staroci powierza swe wojska komesowi paacowemu Sieciechowi". Sabo fizyczna nie przeszkodzia jednak Wadysawowi Hermanowi sprawnie pokierowa aparatem wadzy wwczas, gdy przez zwyciskich buntownikw pozbawiony zosta pomocy Sieciecha, wygnanego z kraju. Wtedy to ksi "saby skutkiem wieku i choroby" - jak pisa anonimowy panegirysta Bolesawa Krzywoustego ,,adnego przecie nie ustanowi na dworze swoim palatyna lub innego zastpcy. Wszystko mianowicie ju to sam osobicie roztropnie zaatwia, ju to kadorazowo zleca trosk o dwr i jego sprawy temu komesowi, ktrego ziemi odwiedza. I tak to sam rzdzi krajem bez komesa paacowego, a duch jego cielesnego zbywszy si ciaru odszed na miejsce nalenego mu pobytu, aby pozosta tam na wieki. Zmar zatem ksi Wadysaw w podeszym wieku i dug saboci zoony" 4 czerwca 1102 roku, liczc niespena 62 szedziesit lat. Do koca za dziaa roztropnie. Dlaczego tej roztropnoci i sprawnoci odmawia wczeniejszym poczynaniom Hermana? Dlaczego nie dostrzega cienkiej ironii pisarza i chodnego dystansu do wasnych sw? Niekiedy zreszt ta ironia przemienia si w surow ocen wadzy monarchicznej. Do tu przypomnie sawn scen cudownego rozmnoenia jada i napoju w ubogiej chaupce Piasta, ksicego rataja. Na jego zaproszenie przyby do niego wadca - ksi Popiel, ktry ,,wcale nie uwaa sobie za ujm zaj do swojego wieniaka. Jeszcze bowiem ksistwo polskie nie byo tak wielkie, ani te ksi kraju nie wynosi si jeszcze tak pych i dum i nie wystpowa tak okazale, otoczony tak licznym orszakiem wasali". Pych wic -jeden z grzechw gwnych - uznawa kronikarz za cech istotn wadzy. Przypisujc potnym monarchom trwanie w grzechu miertelnym, skazywa ich pisarz milczco na potpienie wieczyste. Zarazem zwraca uwag, e wadcom wraz z umacnianiem si ich pozycji grozi zerwanie kontaktu ze spoeczestwem, w czym przejawia si miaa pycha, prowadzca take w doczesnym planie do klski politycznej (w przedstawieniu kronikarskim ostateczny upadek Bolesawa Szczodrego, a pniej jego bratanka, Zbigniewa, mia by nastpstwem ich "zgubnej pychy"). Pobrzmiewaj tu echa wczesnych zachodnioeuropejskich herezji. Wysocy dostojnicy kocielni, ktrzy sami mogli przeczyta kronik, i wielcy monowadcy wieccy, ktrym - by moe - tumaczyli j ich kapelani, dobrze znali wspczesn im histori pastwa i dynastii. Ci potencjalni czytelnicy i suchacze dziea Gallowego sami brali udzia w ksztatowaniu tych dziejw. W tej sytuacji ordynarne faszowanie niedawnej przeszoci byoby bdem nie do wybaczenia, podwaaoby zaufanie do pisarza, przekrelaoby wic warto jego zabiegw na rzecz Krzywo-

ustego. Znakomity kunszt stylistyczny autora, od dawna chwalony przez historykw literatury redniowiecznej, suy natomiast do wprowadzenia takich interpretacji i aluzji, do takiego przeliznicia si nad pomijanymi faktami, by nie powiedzie wprost ani jednego grubego kamstwa, a przecie pozbawi znaczenia argumenty przeciwnikw ksicych, ktrzy najwyraniej take odwoywali si do niedawnej i dawniejszej historii ojczystej. Trudno wic wtpi, e Wadysaw Herman by fizycznie sabowity. Ale pisarz podkrela wzmianki o tym grub krech, gdy sabo fizyczna bya w odczuciu rycerstwa i ich wieckich, monowadczych przywdcw cech dyskwalifikujca ksicia. A na czciowej dyskwaPiecz Wadysawa Hermana 63 List Wadysawa Hermana do kanonikw katedry w Bambergu lifikacji Wadysawa Hermana mocodawcom pisarza zaleao. Usprawiedliwiano w ten sposb porednio bunty Krzywoustego przeciw ojcu, podejmowane wsplnie ze starszym Zbig-niewem. Wyjaniwszy przykadowo trudnoci waciwego odczytania najstarszej kroniki polskiej, dorzuci jeszcze trzeba, e nie znajdujemy w niej penej biografii Hermana, lecz nieco tylko wyrwanych z kontekstu faktw. Pisarz wybiera te, ktre byy aktualne politycznie w momencie pisania kroniki, ktre byy potrzebne dla wywodu o zacnoci Krzywoustego, o przynalenej mu wadzy "pana przyrodzonego" Polski. Nie tylko przecie w kronice pozosta Wadysaw Herman cakowicie w cieniu starszego brata, Bolesawa Szczodrego, a do jego wygnania z Polski. Domyla si wypada, e take w rzeczywistoci modszy, sabujcy brat pozostawa na uboczu ycia politycznego. Nie zosta przecie uwzgldniony przy zawieraniu maestw dynastycznych, tego typowego dla redniowiecza sposobu dziaa midzynarodowych. Mia co prawda Wadysaw on, lecz Polk (u schyku redniowiecza rd Prawdzi-cw szczyci si pochodzeniem od rodziny, do ktrej naleaa ta pierwsza ona Wadysawa Hermana); nie byo to maestwo zawarte w obliczu Kocioa, lecz tradycyjnym obyczajem sowiaskim, w ktrym przekazanie modej panny przez ojca lub stryja przyszemu mowi byo reminiscencj jej sprzeday (w krgach druynniczych dowodnie stosowanej jeszcze w X w.), za uczta weselna i pokadziny stanowiy nastpne, znaczce etapy tej ceremo64 nii; elementy jej zczone z obrzdami kocielnymi przetrway w folklorze polskim prawie do polowy naszego stulecia. Do polskiego maestwa ksicia Wadysawa doszo niewtpliwie dopiero po mierci jego ojca, Kazimierza Odnowiciela, oczywicie za chtn zgod starszego brata; zwizek ten bowiem obnia pozycj polityczn Wadysawa, ukazywa brak aspiracji wadczych. Wyranie postaw t zamanifestowa modszy Kazimierzowie nadajc swemu synowi imi: Zbigniew, najprawdopodobniej wywodzce si z tradycji rodowej jego matki, na pewno za wiadczce o tym, e Wadysaw Herman ani myla walczy o wadz, e nie widzia dla pierworodnego syna miejsca wrd ksit, gdy nie da mu ksicego imienia.

Domylano si, e Bolesaw Szczodry wydzieli Wadysawowi Mazowsze jako sui generis zaopatrzenie. Podstawy tego domysu s nadzwyczaj kruche. Jeli jednak uzna prawdopodobiestwo tej propozycji badawczej, to wypada od razu dorzuci, e Szczodry kontrolowa cakowicie poczynania modszego brata. Nie do, e sam mianowa biskupa pockiego i mazowieckich panw grodowych, lecz dysponowa na Mazowszu do licznym aparatem wodarzy klasztoru mogileskiego, ktry ufundowa i znakomicie uposay w latach 1063-1065; jego pocztki zostay ostatnio skrupulatnie przebadane przez Brygid Kiirbis, a przede wszystkim przez Jzefa Poch. Benedyktyni mogilescy otrzymali wic z nadania Szczodrego m. in. dziewiciny z okrelonych dochodw grodowych i targowych na Mazowszu pockim i w przylegym pasie na lewym brzegu Wisy, oraz w ziemi dobrzyskiej i chemiskiej, a take wszystkie przeprawy przez Wis poczwszy od Kamienia, ktrego lad przetrwa do dzi w nazwie prawobrzenej dzielnicy warszawskiej: Kamionek, a po morze, oraz przeprawy na Wkrze (w okolicy dzisiejszego Pomiechwka, jak przekonywajco wyjani Pocha), a na Narwi - w Makowie i Winie. Wodarze mogilescy, pobierajc te dochody, mogli dokadnie obserwowa cay ruch na Mazowszu oraz nastroje reprezentantw wadz lokalnych i spoeczestwa. Wodarzy za tych nowo fundowany klasztor, obsadzony benedyktynami sprowadzonymi z Niemiec i - by moe - z Czech, sam nie zdy jeszcze wynale, otrzyma ich w darze od fundatora. Dziwny charakter nadania dochodw z Mazowsza dla klasztoru kujawskiego wiadczy wyranie o chci monarszej specjalnego kontrolowania tej krainy, niezalenie od tego, czy istotnie Wadysaw Herman siedzia na Mazowszu. Koci w Inowodzu pod wezwaniem w. Idziego 5 - Poczet krlw.. 65 Od czasw wci wznawianych (po raz pierwszy przez Stanisawa Zakrzewskiego, w Polsce Ludowej za ju dwukrotnie przez Aleksandra Gieysztora) "Szkicw historycznych jedenastego wieku" Tadeusza Wojciechowskie-go i uwag filologicznych nad najstarsz kronik polsk poczynionych przez Grzegorza Ze-ngera, zwizek Wadysawa Hermana ze zwyciskimi buntownikami, przed ktrymi pierworodny Kazimierzowie wraz z rodzin uj musia na Wgry - ten zwizek nie moe ulega wtpliwoci. Wadysaw wgierski, cioteczny brat Bolesawa Szczodrego i Wadysawa Hermana, dugi czas wychowywany na dworze polskim, znalaz si w trudnej sytuacji, jeli przyja do Szczodrego zmuszaa go do uznania Wadysawa Hermana za wroga. Tak mogo by tylko wwczas, jeli Herman zwiza si z buntownikami, jeli z ich woli obj wadz w Polsce. Czy kronika wiadczy jednak, e to Herman by organizatorem opozycji, a potem zbrojnego buntu? Czy istotnie "koronacja krlewska Bolesawa miaego zamykaa po prostu (modszemu bratu - przyp. S.T.) drog do tronu, bo przesdzaa nastpstwo na tron niepodzielnego krlestwa na rzecz syna Bolesawa miaego, Mieszka Bolesawowica? To pchno Wadysawa Hermana do buntu. Stronnikw znalaz wielu, cho trudno dociec, co ich przy nim skupio". Trudno jednak uwierzy, by energiczny Bolesaw nie zadba o to, by syn jego, Mieszko, nie zosta szybko po urodzeniu uznany za jedynego nastpc na tronie ksicym.

Koronacja krlewska najstarszego Kazimierzowica nie zmieniaby wic sytuacji Wadysawa Hermana, ktry pozostawa na marginesie ycia politycznego. Co wicej, Wadysaw nada swemu modszemu synowi imi stryja, zmarego tymczasem przedwczenie na wygnaniu; nie mg wic poczuwa si do wikszych uchybie w mioci braterskiej. Prawda, przyj z rk buntownikw wadz, lecz nie wygna brata ani z nim nie walczy. Najwaniejsze s powody wystpienia opozycji monowadczej. Nie bya to oczywicie walka z charakterem wadzy krlewskiej, bo takiej walki nie mgby podj biskup Stanisaw, lecz ze sposobem sprawowania tej wadzy. Wystpujc przeciwko stosowanym rodkom rzdzenia stawa si Stanisaw ,,zdrajc". Jest za rzecz oczywist, e - poza gronem najbliszych wsppracownikw krla - moni nie mogli cierpie, by reprezentant ich pierwszego szeregu, biskup, mg zosta skazany na okrutn ka obcicia czonkw. "To wielce zaszkodzio krlowi". Doprowadzio do zwyciskiego buntu monych. Ta hipoteza daleka jest od obrazu spiskw i intryg, ktrych gwnymi twrcami mieli by duchowni pochodzenia niemieckiego. Jednak wanie w niemieckich i czeskich klasztorach zapisano w nekrologach mier Bolesawa Szczodrego, by modli si za niego co roku. Byy to klasztory zwizane z Mogilnem, ale zarazem z tymi krgami reformy kocielnej w Niemczech, do ktrych naleeli owi niemieccy duchowni dziaajcy w Polsce, ktrzy mieli pono obali krla. Zapisano te dat mierci krla w kalendarzu katedry krakowskiej. Najwidoczniej nastpcy Stanisawa na tym biskupstwie nie potpiali krla. O mody za w jego intencji dbaa niewtpliwie te jego matka, ksinawdowa, Dobroniega, wielce powaana w krakowskim rodowisku kocielnym. Dopiero po jej mierci szcztki biskupa Stanisawa przeniesione zostay do katedry. Krl Bolesaw uszed z Polski najprawdopodobniej na przeomie 1080/81 roku. Rycho po przybyciu na Wgry umar 2 lub 3 kwietnia 1081 lub 1082 r., co wywoao nawet pogoski, e go otruto. Mia bowiem obrazi gospodarza, czym - jak zanotowa autor najstarszej kroniki polskiej - "wielk cign na siebie Bolesaw nienawi u Wgrw i jak m66 wi - przyspieszy tym swoj mier". Nie uwierzy w to Roman Grdecki, twierdzi natomiast, e "najprawdopodobniej dosiga Bolesawa na obczynie rka tego, w ktrego interesie leao zupene usunicie go z widowni. Zbrodni dokonano wic zapewne w interesie Hermana i tego obozu, ktry go wysun i za wszelk cen chcia na tronie utrzyma". Takie przeinaczenie pogoski wspomnianej przez dwunastowiecznego pisarza jest zupenie dowolne, a wyniko z gbokiego uprzedzenia wobec Wadysawa Hermana. W rzeczywistoci w otoczeniu nowego wadcy Polski zmary jego brat cieszy si wielkim powaaniem. W oficjalnym roczniku monarszym, przechowywanym w katedrze krakowskiej, zanotowano mier "krla Bolesawa", nie wspomniano natomiast ani sowem, e by on wygnany z kraju. Jak gdyby panowa do mierci w Polsce. Zgodnie z takim pogldem pisa w trzydzieci kilka lat pniej kronikarz: "Po zgonie zatem krla Bolesawa, wobec mierci innych braci, ksi Wadysaw sam jeden panowa". Jak gdyby przedtem uznawa Wadysaw krlewsk wadz brata wbrew woli tych, ktrzy przekazali mu wadz, do czego uprzednio uczyni pisarz aluzj.

Zwyciscy buntownicy w sposb zrozumiay i stale w tamtych stuleciach praktykowany wzmocnili sw pozycj sojuszami zagranicznymi. Poniewa krl uszed na Wgry, wic pomocy poszukano w Czechach skconych w tym czasie z krlestwem wgierskim. To odwrcenie przymierzy byo uatwione przez stosunki rodzinne: on ksicia czeskiego Wratys-awa bya Swatawa (witosawa), siostra Bolesawa i Wadysawa. By to niejako nawrt do przyjaznych stosunkw polsko-czeskich, ktre zerwa by Bolesaw. Utwierdzeniem odnowionego sojuszu polsko-czeskiego sta si lub Wadysawa Hermana z Judyt, crk wadcy czeskiego z jego wczeniejszego maestwa. Czy pierwsza ona polskiego ksicia zmara? Raczej odesano j do domu, uznajc j nie za on, lecz - naonic. Syn bowiem ksicy z tego pierwszego maestwa, Zbigniew, traktowany by w koach wieckich zawsze jako prawowity czonek dynastii, tak w Polsce, jak i w Czechach. Natomiast duchowiestwo polskie i czeskie zgodnie uznawao Zbigniewa jako nielubne dziecko, cho maestwa zawierane sowiaskim obyczajem uznawane byy przez Koci za wane jeszcze w kocu XII wieku, a tolerowane i pniej - pomimo synodalnych zakazw. Natomiast ju w poowie XI wieku obz reformy kocielnej stanowczo sprzeciwia si tradycyjnym rozwodom, wyraajcym si w odsyaniu ony do rodzicw. W pocztkach XII wieku nawet krl francuski musia si z tym pogodzi. Jeli wic matka Zbigniewa ya w momencie zawierania nowego maestwa, trzeba byo j uzna za naonic. Syn jej natomiast ksztaci si w szkole katedralnej w Krakowie pod okiem ksinej--wdowy Dobroniegi. Zbigniew by jednak zbyt mody, by mg otrzyma wysze wicenia. Mg tedy w kadej chwili wrci do ycia wieckiego. Std zapewne rodzi si niepokj nowej ksinej, Judyty czeskiej, gdy po dwch latach wci jeszcze nie daa mowi nowego dziedzica. Tradycyjnym zwyczajem w modach i ofiarach szukali maonkowie sposobu przewalczenia tego stanu. Za porad poznaskiego biskupa. Franka, wysano te ofiary do St. Gil-les nad Rodanem, gwnego orodka kultu nadzwyczaj wwczas modnego i popularnego. Dary na rzecz St. Gilles nie stanowiy jednak zasony dla poczyna politycznych, jak chcia si domyla Stanisaw Zakrzewski. Gdy kapelan ksinej .wyrusza na Zachd, dobrze ju w Polsce wiedziano, e w marcu 1084 roku krl niemiecki Henryk IV zosta koronowany przez antypapiea Klemensa III na cesarza, za w maju odeszy z Rzymu wojska normaskie, a z nimi uszed do pastwa sycylijskiego Grzegorz VII, ten sam, z ktrego woli otrzyma ko67 Denar Wadysawa Hermana (awers) ron Bolesaw Szczodry. O odbudowaniu dawnych ukadw politycznych nie byo co marzy. Syn urodzi si 25 sierpnia 1085 lub 1086 roku, matka jednak zachorowaa i zmara na Boe Narodzenie. Wadysaw nada nowemu synowi imi Bolesaw, ktre starczao za proklamacj caego programu politycznego, odwoywao si bowiem do tradycji Bolesawa Chrobrego, obrastajcej w legendy, i do dobrze pamitanej polityki Bolesawa miaego. Co wicej, Wadysaw zadba jednoczenie, by wdowa po bracie wraz z synem. Mieszkiem, ktry osign wanie wiek sprawny do maestwa i penienia wadzy, przybyli do Polski i osiedli na dworze, jak wielu si domyla, krakowskim.

Niezalenie od pozycji, ktr przyzna stryj modemu bratankowi, akt ten by manifestacj solidarnoci caej klasy panujcej, skierowan przeciwko ujawnionym przez Wratysawa pretensjom do zwierzchnictwa lennego nad Polsk, ku czemu okazj stao si przyznanie tytuu krlewskiego wadcy czeskiemu przez cesarza w 1085 roku. Wadysaw zreszt akcentowa rol bratanka; oeni go w 1089 roku z nie znan bliej ksiniczk rusk, co mogo si czy z prbami aktywizacji polityki polskiej na Rusi. Chwali za Mieszka biograf Krzywoustego: "onaty wic modzieniaszek, goowsy a pikny, tak waciwie i tak rozumnie postpowa, tak przestrzega starego obyczaju przodkw, e cay kraj z niezwykym uczuciem upodoba go sobie. Lecz wrogi pomylnoci miertelnych los w bole zamieni wesele i w kwiecie wieku przeci nadziej [pokadan w] jego zacnoci. Powiadaj mianowicie, e jacy wrogowie z obawy, by krzywdy ojca nie pomci, trucizn zgadzili tak piknie zapowiadajcego si chopca, e niektrzy z tych, ktrzy z nim pili, zaledwie uszli niebezpieczestwu mierci". Czy wierzy temu oskareniu, w ktrym kronikarz odwouje si do powszechnej opinii, nie wiadomo jednak kogo? Dopki kada aluzja uznawana bya za sposb podawania prawdy niemiej ksiciu, u ktrego kronikarz suy, dopty wiarygodno tego oskarenia nie ulegaa dla nikogo wtpliwoci. Gdy jednak wraz z Franciszkiem Bujakiem uznajemy, e kronika ma ,,cechy pisma politycznego, odzwierciedlajcego pogldy grupy osb kierowniczych w Polsce", to zapyta raczej naley, dlaczego tej grupie zaleao na obarczeniu przywdcw buntu przeciw miaemu zarzutem otrucia jego syna. W wiadomoci rycerskiej bunt z broni w rku przeciw wadcy jest rzecz suszn, bynajmniej nie sprzeczn z ideaem wiernoci, ktry obowizuje, gdy wadca walczy z obcymi. Uycie trucizny godne natomiast byo pogardy. Takie oskarenie byo wic rodkiem walki politycznej. Warto za zwrci uwag, jak pisarz zaciera lady. Nie wskazuje tych, ktrzy pili z Mieszkiem i o mao co nie umarli - on tylko stwierdza, e o tym si opowiada. Nikomu nic nie zarzuca, on tylko referuje obce opinie. Jeli 68 wic s to opinie faszywe - to nie jego wina. Oczywicie, e matka Mieszka i jego przyjaciele mogli mie al do Wadysawa Hermana, e z jego inicjatywy mody Bolesawowie powrci do ojczyzny, gdzie zaskoczya go przedwczesna mier. Jake jednak czste byway takie mierci wwczas, mierci okoo dwudziestego roku ycia! mier Judyty czeskiej i manifestacja polskiej solidarnoci nie zachwiay przyjani midzy Wratysawem i Wadysawem. Polacy wspomagali krla czeskiego w walce z bratem. Czesi przysyali swe hufce do walki z Pomorza-nami. Wadysaw opaca systematycznie trybut ze lska, ustanowiony na rzecz Czechw jeszcze za Kazimierza Odnowiciela. Wratysaw za zrezygnowa z pretensji do zwierzchnictwa nad Polsk. Przyczynio si do tego zapewne nawizanie cilejszych stosunkw midzy wadc polskim i cesarzem, zamanifestowanych oddaniem cesarskiej siostry, wdowy po krlu wgierskim Salomonie, Wadysawowi za on (1088/89). Maestwo to wzmocni musiao autorytet Wadysawa Hermana. Co prawda nowa maonka Judyta Maria nie cieszya si w krgach rygorystycznej reformy kocielnej dobr opini, pomawiano j o ycie swobodne i zdradzanie ma

wgierskiego, co na og brali polscy historycy za dobr monet, a czemu sprzeciwi si znany i ceniony w krgach kocielnych historyk Kocioa, ks. Jzef Umiski, ukazujc, e bya to plotka, majca zohydzi antypapieski dom cesarski. Zgoa za nieporozumieniem jest stwierdzenie, e cesarz jej si pozby, bo nie mg znie jej swobody seksualnej. Hagiograf stwierdzi bowiem, e cesarz ,,poniewa nie mg dostojnie jej usuy, postanowi zczy j dostojnym maestwem". Wojciechowski tumaczy natomiast, e cesarz "nie mg jej chowa uczciwie", co wykada jako niemono utrzymania w karbach swobodnej pani, szo za jedynie o wydatki na dwr Judyty, cesarz bowiem by w wiecznych kopotach finansowych! Jeli za Judyta Maria nie bya - wbrew powtarzanym pogldom - "osob o bujnym temperamencie i nader swobodnych pogldach na spraw wiernoci maeskiej" (jak za T. Wojciechowskim sdzi Jasienica), to aluzje polskiego kronikarza, czcego polityk cent-rahzacyjn Sieciecha z wpywami trzeciej ony polskiego ksicia, trac na znaczeniu. Wpywowy palatyn by w rzeczywistoci realizatorem polityki Wadysawa Hermana, ktry dy do odbudowy autorytetu wadzy monarszej - ponionej wygnaniem krla i przyjciem godnoci ksicej przez Hermana z rk buntownikw. Wymown manifestacj tej postawy politycznej modszego Kazimierzowica byo Krypta w. Leonarda w katedrze wawelskiej 69 umieszczenie na pieczci monarszej i monetach wyobraenia wadcy siedzcego na tronie z goym mieczem trzymanym na kolanach, co symbolizowao najwysze, suwerenne prawa sdownicze wadcy, w istocie rzeczy arbitralnego wyrokowania o yciu i mierci. Wybr tego przedstawienia by w sferze ideologicznej przeciwstawieniem si tym znacznym krgom arystokracji i rycerstwa, ktre przed kilku laty odpowiedziay na ka biskupa z wyroku monarchy wojn domow i wygnaniem go z kraju; byo to ukazanie programu ksicego tym bardziej wymowne, e stylistycznie wzorowane na analogicznym przedstawieniu wystpujcym na monetach miaego. Palatyn Hermana, "m wprawdzie rozumny, szlachetnego rodu i pikny - jak o nim pisa Anonim Gali - lecz zalepiony chciwoci, przez ktr wiele popenia czynw okrutnych i nie do zniesienia", zaj miejsce wyjtkowe w Polsce w ostatnim dziesicioleciu XI w. Pod Wawelem i w Pocku mia wielkie obronne dwory, w obrbie ktrych ufundowa kocioy: w. Andrzeja w Krakowie, do dzi zachwycajcy przemylanym ukadem bryy i w. Benedykta w Pocku. Gwny swj grd wznis na ostrowiu pooonym midzy odnogami Wisy nieco poniej ujcia do niej Wieprza; w grodzie tym, zwanym od imienia zaoyciela Sieciecho-wem, z jego lub jego syna fundacji powsta klasztor benedyktyski. Wrd grodkw palatyna rozrzuconych po Polsce wyrnia si zapewne inny Sieciechw na drodze z czycy na Pock, na samej prawie granicy Mazowsza i Polski centralnej. Dziki asce ksicej cign Sie-ciech niemae korzyci z wybijania monety pod wasnym imieniem. Byy to jedyne emisje nie-monarsze w caych dziejach mennictwa wczes-nopiastowskiego, std domylano si, e byy wynikiem uzurpacji, e zapowiaday denia Sieciechowe do obalenia dynastii oraz

zagarnicia wadzy ksicej, co przygotowywa mia ,,w najcilejszym - jak domyla si R. Grdecki na podstawie aluzyjnych insynuacji Galia Anonima - porozumieniu z krlow Judyt Mari (zwano j w Polsce krlow, gdy bya krlow-wdow). Maestwo Wadysawa Hermana z Judyt Mari, wzmacniajc midzynarodow pozycj polskiego wadcy, uatwio zarazem intensyfikacj wewntrznej polityki centralizacyjnej, prowadzonej rnymi drogami, take otaczania wpywowych komesw prowincji zaufanymi przystawami, mianowanymi przez Siecie-cha, co wielcy panowie musieli odczuwa jako obelg. Nieco monych uszo nawet z kraju, szukajc pomocy w Czechach, gdzie po mierci Wratysawa i krtkotrwaym panowaniu jego brata wadz obj syn zmarego krla czeskiego, Brzetysaw, korzystajc z poparcia tak niemieckiego, jak wgierskiego. Emigranci wykradli Zbigniewa z saskiego klasztoru i postawili go na czele buntu we Wrocawiu, zgodnie z sugesti czeskiego wadcy. Polski kronikarz milczy natomiast, e zbiego si to z uderzeniem Brzetysawa na lsk i daniem uiszczenia zalegego trybutu. Zwycistwo Sieciecha nad rebeli za cen dalszego pacenia trybutu Czechom pozwolio na utrzymanie polityki centralistycznej, wobec ktrej wzrastay coraz silniejsze opory. Zbigniew, powtrnie uwolniony z prawdziwego tym razem wizienia, i mody Bolesaw Krzy-wousty stali si pionkami w tej grze rozgrywanej midzy wadc i opozycj monych, ktra straszya modych ksit intrygami Sieciecha i macochy. Aluzja polskiego kronikarza o funkcji Judyty Marii odwouje si wprost do ludowych stereotypw o piknej a okrutnej macosze. Podziwia wypada talent pisarza: ani sowa zarzutu wobec Judyty, tylko drobne okrelenie - macocha; a ile skojarze zostaje uruchomione przez waciwe umiejscowienie tego sowa. Tymczasem trway cay czas inne prace ksicia i jego wojewody. Rozbudowywano organi70 zacj kocieln, fundowano niewielkie prepo-zytury, ktre wraz z kocioami grodowymi stworzyy przedparafialn sie obsugi kocielnej ludnoci, suyy pogbieniu chrystianizacji, a zarazem adaptacji recypowanych wzorw do kultury polskiej w jej szerokim spoecznie zakresie, a nie tylko w paszczynie monowa-dczej. Poszukiwa te Wadysaw Herman drg do odbudowy kontaktw z papiestwem, by zdoby wiksze pole gry wobec cesarstwa. Wydaje si te, e wanie w kocu XI wieku w dobrach monarszych i biskupich poczto osadza wolnych goci. By to na razie ruch saby, zalek jednak pniejszych doniosych przemian. Te nowe poczynania kocielne i gospodarcze - ktre znamy nadzwyczaj fragmentarycznie - czy jednak Wadysaw Herman z dnoci do odbudowy tradycyjnego modelu scentralizowanej wadzy, opartej na druynie i grodach, w peni podporzdkowanych ksiciu. Ta niejako militarna centralizacja wadzy tracia tymczasem racj bytu. Pastwo nie byo zagroone przez zewntrznych wrogw, brak za byo atrakcyjnego a nieodpornego pola ekspansji. Tragedi Wadysawa Hermana i Sieciecha, a uprzednio Bolesawa Szczodrego, byo to, e nie potrafili znale nowych sposobw integracji pastwa i politycznie decydujcych warstw spoecznych. Std te, mimo pozorne sukcesy, polityka Wadysawa zakoczya si klsk. Musia zgodzi si

na banicj Sieciecha, na podzia pastwa midzy synw po swej mierci, ktra te nastpia w niespena dwa lata po tej klsce. Do koca przecie - przypomnijmy postpowa "roztropnie" - stara si zachowa godno wadcy. "Kronika polska", powszechnie dostpna dziki wspaniaemu tumaczeniu Romana Grdeckiego i Mariana Plezi, pomaga zrozumie dramat modszego syna Kazimierza Odnowiciela. Posta jego pozostaje jednak wci w cieniu utartych uprzedze. Sen w. Jzefa, miniatura ze "Zotego kodeksu putuskiego" Stanisaw Trawkowski ZBIGNIEW Historia to jak z szekspirowskiego dramatu, wyjtkowa w dziejach piastowskiej dynastii, podobnie jak wyjtkowe byo imi tego ksicia, nie uywane przez sowiaskich wadcw, zwizane najprawdopodobniej z tradycj rodzinn jego matki. Tragedia jego ycia zaciya nad pomiertn o nim pamici. Bowiem prawie cao informacji o poczynaniach i roli Zbigniewa zawarta jest w panegiryku na cze jego zawzitego przeciwnika, a modszego przyrodniego brata - Bolesawa Krzywouste-go. Historyk co prawda si pociesza, e walk Zbigniewa z bratem nie mg autor tego utworu "pomin cakowitym milczeniem, gdy stanowiy one przecie gwn tre modzieczych dziejw Bolesawa i pierwszych lat jego panowania" (Max Gumplowicz). Zawsze przecie pozostaje niepokojce poczucie przy interpretowaniu takich stronniczych wiadomoci. S one bowiem wyrwane z kontekstu historycznego: nie ukazuj caoci nawet najbardziej zasadniczych poczyna Zbigniewa, lecz tylko te, ktre bezporednio dotyczyy jego modszego brata. Najgorsze jednak rdo jest lepsze ni adne; trop zasypany i zawikany zaprowadzi moe na manowce, lecz zawsze pozostaje nadzieja, e nastpcy waciwiej odczytaj te lady. Mao za brakowao, by nie zachowaa si adna informacja o Zbigniewie. Nieprzypadkowo bowiem biograf Bolesawa powoa si na najwikszy w owych czasach autorytet ,,Biblii", nim wspomnia po raz pierwszy, e mia on starszego brata: ,,Niechaj nikt roztropny nie wemie tego za niedorzeczno, jeli w tej historii wprowadzony zostanie razem z prawym [synem] syn naonicy. Bo przecie w historii naczelnej wzmiankowani s dwaj synowie Abrahama, lecz z powodu niezgody zostali przez ojca od siebie rozdzieleni; obaj zrodzeni wprawdzie z nasienia patriarchy, lecz nie zrwnani wcale w prawie do dziedzictwa po ojcu. A wic Zbigniew, zrodzony przez ksicia Wadysawa z konkubiny, jako dojrzay ju chopiec oddany zosta na nauk w miecie Krakowie, a macocha odesaa go do Saksonii, do klasztoru mniszek, aby tam si ksztaci". Koncepcja wic przemilczenia walk ze Zbig-niewem, wymazania go z oficjalnej historii, musiaa by wwczas, gdy powstawaa biografia Krzywoustego, bardzo popularna na jego dworze. Ostatecznie te ta wanie myl ocenzurowania historii zwyciya. Przekonywajcy mamy tego dowd: w adnym roczniku nie ma ani sowa o Zbigniewie. Wiele za w nich o Krzywoustym. Dopki Wadysaw Herman by juniorem, wyposaonym w jakie woci, piastujcym lokalny, lecz dostojny urzd, dopty Zbigniew rs szczliwie na jego dworze, cieszc si niewtpliwie wszelkimi wzgldami. Pierwsze za-wlenie przyszego dramatu dokonao si wraz z wyniesieniem Hermana na tron ksicy, po wygnaniu z Polski jego starszego brata, krla Bolesawa miaego. To wyniesienie oznaczao dla

Zbigniewa zesanie do szkoy katedralnej w Krakowie, rozk z ojcem, ktremu wypadao teraz polubi czesk ksiniczk, a po jej mierci - siostr cesarza, rozstanie te z matk, odesan przez Hermana do jej rodziny. Rycho za macocha spowodowaa wygnanie Zbigniewa do saskiego klasztoru mniszek; najprawdopodobniej wygolono tam wyrostkowi tonsur i kazano bra udzia w odprawianiu naboestw, ktrych suchay niemieckie zakonnice. Co czu modzieczy Zbigniew, gdy banici polscy uprowadzili go z klasztoru, gdy posta72 wiono go we Wrocawiu na czele rokoszan? By obiektem przetargu midzy dwiema grupami monowadztwa: rokoszanami i stronnikami Sieciecha, ktry wspiera ksicia panujcego, Wadysawa Hermana. "Poniewa jednak swoi przeciw swoim nie chcieli prowadzi wojny, ojciec wbrew wasnej woli zawar pokj z synem". Po przejciowym pogodzeniu si i uznaniu uprawnie dynastycznych Zbigniewa, przekazaniu mu lska jako uposaenia, Sieciech powoli obietnicami, darami, intrygami przecign na sw stron wikszo panw lskich. "Zbigniew za widzc, e wielmoe w samym Wrocawiu i na zewntrz opucili go, i rozumiejc, e trudno jest wierzga przeciw ocieniowi, niepewny wiernoci posplstwa, ycia, zbieg w nocy, a uciekajc wkroczy do grodu kruszwickiego, bogatego w rycerstwo, wpuszczony tam przez zaog". Czy to z wasnej decyzji Zbigniew uciek, czy otoczenie narzucao mu sw wol? Czy to on, wychowanek krakowskiej szkoy katedralnej i ksiy osiadych przy jakim saskim klasztorze mniszek, potrafi porozumie si z pogaskimi Pomorzanami i cign ich na pomoc, czy te to jego starsi i bardziej dowiadczeni stronnicy prowadzili ca gr w jego imieniu? Tak czy inaczej w rozrachunku wewntrz klasy panujcej dynastyczni przywdcy odpowiada musieli za czyny swego otoczenia. Zbigniew wic winien by w odczuciu panw i rycerzy "tej wojnie gorzej Grodzisko w czycy 73 Denar palatyna Sieciecha (awers i rewers) ni domowej, gdzie syn przeciw ojcu, a brat przeciw bratu wznis zbrodniczy or. Tam to - dodaje od razu panegirysta Krzywous-tego - jak sdz, przeklty przez ojca, zasuy na to, co sta si miao". W tej zapowiedzi nie idzie oczywicie o klsk wojsk Zbigniewo-wych pod Kruszwic, lecz znacznie pniejsz jego mier w efekcie poczyna brata. Przeklestwo ojca - jak sdzili o tym wspczeni - ciyo na czowieku, a wreszcie poprzez rne niepowodzenia dosigaa go zguba. Po klsce pod Kruszwic trafi Zbigniew do prawdziwego wizienia w grodzie Sieciecha na Mazowszu. Wrd badaczy tej epoki panuje do powszechne przekonanie, e rokosz lski i klska kruszwicka miay miejsce w 1093 roku. Gdyby tak istotnie byo, to Zbigniew przebywaby okoo 4 lat pod nadzorem Sieciecha i jego ludzi. Albowiem z okazji zakoczenia odbudowy katedry gnienieskiej i uroczystej jej konsekracji w 1097 roku na wielkim ceremonialnym zjedzie caej hierarchii kocielnej i wieckiej Wadysaw Herman przyzwa Zbigniewa do siebie i przywrci go do ask. "Po powiceniu wic bazyliki gnienieskiej i po odzyskaniu przez Zbigniewa aski ojcowskiej, ksi Wadysaw powierzy obu synom swe wojsko i wysa ich na wypraw

na Pomorze. Oni za, odszedszy i powziwszy nie znane mi bliej postanowienie, zawrcili z drogi z niczym. Wobec tego ojciec, co podejrzewajc, natychmiast podzieli midzy nich krlestwo, jednake nie wypuci ze swych rk gwnych stolic pastwa". Tu niedomwienia i przemilczenia Galia s a nadto wymowne. May Bolesaw mia wtedy niespena dwanacie lat, Zbigniew dopiero co zosta zwolniony z wizienia; aden z nich nie mia takiego autorytetu wobec rycerzy i wojskowych dowdcw, mianowanych przez Wadysawa Hermana, by skierowa ich przeciw wasnemu wadcy. W konwencji przedstawiania spraw monarchii przypada braciom rola wyjtkowa i decydujca; w rzeczywistoci dziaali oni niewtpliwie pod presj przywdcw 74 armii, ktr nominalnie dowodzili. Tym razem nie by to rokosz wielkich panw, lecz rebelia sprawnych dowdcw, modszego - jak si wydaje - pokolenia. Przywdcy buntu godzili si chtnie na zagarnicie znacznego uposaenia - formalnie dla swych protegowanych, modych ksit - pozostawiajc wadz zwierzchni w rkach Wadysawa Hermana. Dla Zbigniewa po latach upokorze stwarzao to now moliwo niezalenoci i wczenia si do rozgrywki o wadz. Krzywousty pozostawa w rkach buntownikw, stanowic jakby zakad pokoju, nad jego bezpieczestwem czuwa mia jednak piastun, wyznaczony przez Hermana. Zosta nim znakomity komes Wojsaw, ktry jeden z swych gwnych dworw mia blisko grodu ksicego w Pocku, a by przyjacielem lub krewniakiem Sieciecha. Monowadcy, widzc to ponienie wadzy monarszej, niedalecy byli od myli o detronizacji ksicia Wadysawa i wprowadzenia na tron jednego z jego synw. Ksiciu udao si temu zapobiec, uzna natomiast, e po jego mierci moni wybior nastpc: "To jedno pragnienie mego serca mog wam odsoni, i ycz sobie, bycie po mojej mierci wszyscy jednomylnie posuszni byli roztropniejszemu i zacniejszemu w obronie kraju i gromieniu wrogw". Pozostanie wielk zasug Jana Adamusa, e zwrci uwag na te sowa, woone przez Galia w usta ksicia, i e je tak trafnie wytumaczy jako zgod na elekcj. Jeli Herman i Sieciech ywili nadziej, e tym przyznaniem wielkim panom prawa elekcji zabezpiecz pokj wewntrzny, to szybko przekona si mieli, e byy to mylne rachuby. Haso do buntu rzucono w otoczeniu Krzywo-ustego. Istotne zwizki midzy ludmi decydn jcymi w imieniu ksicego wyrostka i dworem Zbigniewa (i tu, i tam ton nadawali niewtpliwie przywdcy buntu z 1097 r.) zdecydoway o tym, e Zbigniew i jego wojowie wzili udzia w tej nowej walce, prowadzonej pod hasem odsunicia Sieciecha od wadzy. Jakkolwiek Gali prbowa eksponowa rol starszego brata w tej walce, nie ulega wtpliwoci, e stara si on nie wysuwa na jej plan pierwszy. Czyby pamita z wasnego dowiadczenia, e pierwsze powodzenia, spowodowane zaskoczeniem przeciwnika, nie przesdzaj kocowego wyniku walki? ,,Ostatecznie jednak chopcy zmusili starego ojca do tego, by przez wygnanie Sieciecha z Polski speni ich pragnienie. Jakim za sposobem do tego doszo i jak powrci z wygnania, dugo i nudno byoby o tym mwi, niech wic wystarczy tyle, e nigdy pniej nie byo mu danym sprawowa adnej wadzy. Tyle niech wystarczy, ile [dotd] Kolegiata w. Piotra i Pawa w Kruszwicy 75

powiedziano o Sieciechu i krlowej". Judyta Maria mianowicie, trzecia ona Wadysawa Hermana, nazywana bya powszechnie krlow, gdy przed polubieniem polskiego wadcy bya wdow po krlu wgierskim. Gali Anonim w swym panegiryku nie mia oczywicie powodu, by wspomnie, e w ostatnim etapie tych walk obz zgrupowany wok Krzywoustego znalaz poparcie Brzetysawa, ksicia czeskiego. Czytamy bowiem w wczesnej kronice czeskiej: "Brzetysaw na Boe Narodzenie [1099 r.] zaprosi Bolesawa, swego siostrzeca, na uczt, ktra bya przygotowana w grodzie atec, gdzie w samo wito, za zgod wszystkich komesw, Bolesaw zosta miecznikiem swego wuja. Odsyajc go po wicie do swoich, ksi w darze dla niego ustanowi, aby za sprawowanie godnoci miecznika, z trybutu, ktry paci ojciec jego Wadysaw, rocznie mia zawsze sto grzywien srebra i dziesi talentw zota". By to trybut ze lska, pacony od czasw odbudowy pastwa przez Kazimierza Odnowiciela. Gdyby Zbigniew uczyni podobny krok, napitnowany zostaby ostro przez panegiryst Krzywoustego. Tym razem wic milczenie zyskuje walor wiadectwa pozytywnego. Gdy tedy 4 czerwca 1102 roku "zmar ksi Wadysaw w podeszym wieku i dug saboci zoony, a arcybiskup Marcin z kapelanami przez pi dni w miecie Pocku odprawia za niego egzekwie, nie miejc go pogrzeba przed przybyciem synw", to midzy nimi panoway ju stosunki bardzo napite. ,,Zanim jeszcze pochowali ojca, doszo pomidzy nimi do wielkiego sporu o podzia skarbw i krlestwa, lecz za natchnieniem aski Boej i za porednictwem wiernego starca, arcybiskupa, zastosowali si w obliczu zmarego do zarzdze wydanych przeze za ycia". Wrd tych zarzdze byo te pragnienie, by jeden z synw obj wadz zwierzchni. Tymczasem biograf Krzywoustego przedstawia sytuacj tak, jakby Polska zostaa podzielona na dwie poowy - pnocn Zbigniewa i poudniow Bolesawa - cakowicie niezalene. Tak te wygldao to pozornie na zewntrz, gdy kady z braci na wasn rk ukada stosunki z ssiadami, zabiega te o pomoc w walce z bratem. Energiczni dostojnicy modego Bolesawa zawarli natychmiast sojusz z wielkim ksiciem kijowskim, wito-pekiem II, i jego synem, Jarosawem, rzdzcym na Woyniu. Umocnieniem tych ukadw by lub Bolesawa i Zbysawy, crki witope-ka, w pi miesicy po pogrzebie Wadysawa Hermana, jeli zaufa wiadomoci ruskiej ,,Powieci lat minionych", ktra podaa dat lubu: 16 listopada 1102 roku. "Przez osiem dni przed lubem i tyle dni po oktawie zalubin, razem wic trzy tygodnie (dodajmy, e nastpnego dnia rozpoczyna si post adwentowy - przyp. S.T.) bez przerwy rozdawa waleczny Bolesaw podarunki, jednym - mianowicie ksitom (jak nazywano najwikszych mono-wadcw - przyp. S.T.) - szuby i futra, kryte suknem i obramowane zot frdzl, innym - szaty, naczynia srebrne i zote, innym - miasta i grody, innym wreszcie - wsie i woci". Warto przypomnie ten tekst, gdy wedug apriorycznego schematu, powtarzanego bez namysu od lat pidziesitych naszego stulecia, Bolesaw mia znale poparcie rycerstwa, a Zbigniew - monowadztwa. A przecie to monych pozyskiwa Bolesaw takimi darami, a nie wojw. Rycerstwo samodzieln si polityczn stao si dopiero w drugiej poowie XV wieku. Wczeniej grupowao si zawsze wok monych i dostojnikw. O ich wzgldy zabiega tak Bolesaw, jak Zbigniew.

Na sojusz Bolesawa z Rusi Zbigniew odpowiedzia pozyskaniem Czechw, ktrzy na pocztku nastpnego roku uderzyli na lskie dzierawy Bolesawa. Skarbimir, pierwsza oso76 ba na dworze Krzywoustego, przekupi jednak praskiego ksicia Borzywoja. witopeka za morawskiego poczli Bolesaw i jego druhowie, Skarbimir i elisaw, nka cigymi najazdami. Mistrzostwo w intrydze i walce okazali jednak podejmujc ju od lata 1102 roku stale wyprawy lupieskie na Pomorze, skrupulatnie jednak unikajc naruszania nadodrza-skiej jego poaci. Od niej bowiem lskie posiadoci Krzywoustego oddziela jedynie wski pas ziem Zbigniewowych. Uderzenie natomiast na rodkowe Pomorze pozwalao Krzy-woustemu zdobywa upy, a naraao Zbigniewa na wyprawy odwetowe. Prby za naprawienia stosunkw z Pomorzanami, podejmowane przez Zbigniewa, atwo byo napitnowa jako wchodzenie w sojusz z poganami. Na og sytuacj tych kilku lat przedstawia si tak, jakby z jednej strony by obz Zbigniewa, z drugiej - Krzywoustego, jedynie za arcybiskup Marcin prbowa utrzyma istniejcy stan rzeczy. Niewtpliwie rzeczywisto byla bardziej skomplikowana. C bowiem na przykad dziao si z krlow Judyt Mari? Zofia Kozowska-Budkowa dawno ju wyjania, e tylko ona jako ju wdowa po Wadysawie Hermanie wchodzi w gr jako nadawczym Opola chropskiego (obszar wokoo dzisiejszych Pabianic pod odzi) dla kanonikw katedry krakowskiej i Ksinic nad reniaw dla opactwa tynieckiego, najprawdopodobniej za te Opola agowskiego dla kocioa NP Marii w Zawichocie. Judyta miaa wic w rodkowej Polsce znaczn i rozleg opraw wdowi. W ziemiach najprawdopodobniej jej wyznaczonych lea Sieciechw, gwny grd Sieciecha, ktry przecie powrci do Polski z wygnania, a o ktrego pniejszej roli Gali Anonim nie chcia ju pisa. Trudno przypuszcza, by krlowa i Sieciech wycofali si z dziaalnoci politycznej. Jeli za na zjazdach braci Bolesaw grozi wielkim rozamem w krlestwie polskim, to najwyraniej wci jeszcze istniay instytucjonalne elementy jednoci, o ktrych utrzymanie zabiega Zbigniew. Zreszt po badaniach Ada-musa nie moe ulega wtpliwoci, e Zbigniew zosta wybrany przez monych ksiciem zwierzchnim, zgodnie z zaleceniem Wadysawa Hermana. Ukad si musia przesuwa si jednak coraz silniej na niekorzy Zbigniewa, jeli na jednym ze zjazdw zgodzi si on na to, by polityk zagraniczn ustala wsplnie z bratem. Tymczasem modszy brat mia ju wwczas zawarte przymierza z Rusi kijowsk, Wgrami i ksiciem czeskim. Jakie byy sojusze Zbigniewa? Gali oskara go o nasyanie Czechw i Pomorzan na dzielnic Bolesawa. Czesi jednak przekupieni przez Bolesawa przestali go atakowa, Morawianie za samodzielnie nie mogli podejmowa wikszych akcji, raczej bronili dawniejszych swych zdobyczy na poudniu lska. Wojn z Pomorzanami rozpocz Bolesaw. W gruncie wic rzeczy Zbigniew by osamotniony, std te wynikaa zgoda na ustpstwa. Nastpi teraz drugi akt dziaa Bolesawa i jego przyjaci przeciw Zbigniewowi. Oskaryli go oni, e zebra cae swe wojsko, by napa na brata, a rwnoczenie zjedna sobie Czechw i Pomorzan, celem wypdzenia go z Polski. Nastpnie najpierw monym, a pniej na powszechnym wiecu przedstawili "przechwycone wraz z

posacem listy Zbigniewa, z ktrych okazay si liczne zdrady i knowania". Gdy jednak modszy brat, tak przygotowawszy grunt, podnis swe wojska i skierowa na brata, okazao si, e ten nie by przygotowany do walki. Tylko gar jego wiernych stawia Bolesawowi opr w Kaliszu, atwo zajto Gniezno. Pod czyc przybyy do Bolesawa posiki ruskie i wgierskie. ,,Wwczas Zbigniew zupenie upad na duchu i za porednictwem ksicia ruskiego Jarosawa (szwagra Ble-77 stawowego - przyp. S.T.) oraz biskupa krakowskiego Baldwina sprowadzony zosta przed brata, by da [mu] zadouczynienie i owiadczy posuszestwo [...] zatrzyma Mazowsze jako lennik, nie za jako wadca udzielny". T wojn domow datuje si powszechnie na pn jesie lub pocztek zimy 1106 roku. Pod koniec zimy nastpnego roku Bolesaw, pod pozorem nieposuszestwa Zbigniewa, powtrnie cignwszy Rusinw i Wgrw, uderzy niespodziewanie na Mazowsze. Zbigniew musia uchodzi z kraju na Ru, a dalej do Czech, gdy te znalazy si w wojnie z Polsk. Towarzyszya Zbigniewowi do znaczna druyna. Zazwyczaj pisze si, e Zbigniew mia postara si o interwencj nowego krla niemieckiego, ktry w obronie wygnanego ksicia uderzy na Polsk. W rzeczywistoci uderzenie niemiecw. ukasz Ewangelista, miniatura z "Ewangeliarza emeramskiego" ko-czeskie byo odpowiedzi na wczeniejszy najazd Polski na Morawy, ktry by dywersj na rzecz wgierskiego sprzymierzeca Krzywo-ustego, zaatakowanego wanie przez Czechw i Niemcw. Oczywicie, e krl Henryk V wyzyska spraw Zbigniewa, ale nie ona bya czynnikiem decydujcym o poczynaniach niemieckich. W wojnie szarpanej Bolesaw stawi zacity opr najedcom. Nie waha si przy tym wasnym zaogom grodowym grozi szubienic, gdyby podday si wrogowi. Postawi w ten sposb gogowian przed trudnym dylematem, cesarz bowiem kaza ich zakadnikw przywiza do machin oblniczych. "Lecz grodzianie wcale nie oszczdzali synw i krewnych wicej ni Czechw i Niemcw", a Gogw obronili. Do tej piknej sceny dorzuca si z reguy pn legend o zwycistwie polskim na Psim Polu, o ktrym u Galia gucho. Ta okrutna opowie, czynica z Polakw barbarzycw, amicych kodeks rycerski, wynika z bdnego tumaczenia nazwy Psie Pole, ktre byo zapewne polem przeznaczonym dla ksicej psiarni. W rzeczywistoci w walkach tych trupw byo mao, za cesarz opuci Polsk, wynoszc aob zamiast wesela, ,,trupy polegych zamiast trybutu". Zbigniew za powrci do Czech. Ostatnie dwa akty dramatu Zbigniewowego pokrtce streszcza czeski kronikarz, wkadajc w usta swego wadcy takie oto zdanie: ,,Nigdy nie upodobni si do ksicia polskiego Bolesawa, ktry swego brata Zbigniewa pod przysig wiernoci podstpnie przywoa, a trzeciego dnia pozbawi go oczu". Gali stara si usprawiedliwi Bolesawa o tyle tylko, i neguje dziaanie podstpne. Gorco chce przekona czytelnika i suchacza, e to Zbigniew sprowokowa modszego brata: ,,przyby do Bolesawa nie w pokornej, lecz w wyzywajcej postawie, nie jak przystao na czowieka skruszonego dugotrwaym wygnaniem, znuonego tylu 78 trudami i niepowodzeniami, lecz owszem, jak pan, kac miecz nie przed sob, z poprzedzajc go orkiestr muzykantw, grajcych na bbnach i cytrach, okazujc w

ten sposb, e nie bdzie suy, lecz panowa". Skorzystali z tej sytuacji niektrzy doradcy i "podjudzili ludzkie uczucia", uczucia wic uomne, straszc Krzywoustego moliwoci skrytobjstwa z poduszczenia Zbigniewa. Powszechnie jednak wydarcie oczu Zbignie-wowi i rycha potem jego mier musiaa by interpretowana jako wynik podego dziaania z zimnym rozmysem, jak wskazuje na to przekaz czeski, a take rozpaczliwe wezwanie Galia: "Niech nikt nie wierzy, e by to grzech z wyrachowania, a nie z zapalczywoci, e go speniono z rozmysiu, a nie pod wpywem okolicznoci". Oburzenie byo tedy wielkie. Bolesaw przers jednak swych przeciwnikw. Uda si dobrowolnie w pielgrzymk na Wgry, zapobiegajc wybuchowi rokoszu i wygnaniu. Na Wgrzech rozpocz pokut, i w pokutnym worku ruszy z Wgier przez Polsk do Gniezna. Stan tam w Wielkim Tygodniu i zgodnie z obowizujcym rytuaem publicznie zada rozgrzeszenia. Pielgrzymujcemu pokutnikowi nie mona byo zamkn drogi do Gniezna, w Gnienie nie mona byo odmwi mu rozgrzeszenia; udzielajc go, episkopat nie mg poprze ewentualnego rokoszu. Gali wielokro zaznacza lekkomylno Bolesawa; jego pokuta natomiast stanowia akt wielkiej mdroci i dojrzaoci politycznej. Wtpi wic mona, by i jego wczeniejsze dziaania byy lekkomylne. Zbigniew nie dorasta do walki z takim przeciwnikiem, jak bowiem Gali powiedzia o Zbigniewie, by to czowiek "zgoa pokorny i prosty", daleki od intryg i podstpw. Koci w. Andrzeja w Krakowie Stanisaw Trawkowski BOLESAW III KRZYWOUSTY Ostatni z wielkich Bolesaww nie uwieczy co prawda, jak jego poprzednicy: Chrobry i miay, swych skroni koron krlewsk, zyska przecie nie mniejsz ni oni popularno w ocenie spoecznej, uksztatowanej w cigu ostatnich stu lat przez historykw, powiecio-pisarzy, publicystw. Obrona starodawnej wolnoci Polski - jak okrela to Gali Anonim - w bohaterskich zmaganiach 1109 roku z najazdem krla niemieckiego Henryka V, wspomaganego przez ksicia czeskiego Switopeka, stawaa si od schyku XIX wieku coraz drosza uczuciom polskim, w dobie wzrastania nacjonalizmu niemieckiego, pniej naciskw germanizacyjnych, wreszcie barbarzystwa hitlerowskiego. Opis obrony Gogowa wzbudza zrozumiae emocje w spoeczestwie przeywajcym na co dzie terror esesmanw, gestapo i wszelkich innych organizacji, sucych masowej zbrodni. Niemiecki bowiem wadca w 1109 roku zagrozi gogowianom, e jeli si nie poddadz, to zakadnikw, ktrych wydano mu uprzednio na czas rozejmu, w pie wytnie. Gdy za gogowianie przystpili do obrony, krl niemiecki sdzc, e "lito nad synami i krewniakami zmikczy serca grodzian, poleci co znaczniejszych pochodzeniem spord zakadnikw z miasta oraz syna komesa przywiza do machin oblniczych" w przekonaniu, e tak bez krwi rozlewu otworzy sobie bramy miasta. W powieciowych przeksztaceniach naszych czasw kazano tym zakadnikom krzycze, by obrocy ich nie oszczdzali. Jake to byo bliskie tym, ktrzy widzieli swych rodakw pdzonych przed hitlerowskimi czogami, by je zasoni przed ogniem z warszawskich barykad czasu powstania. Przywrci Krzywousty polskie panowanie nad Pomorzem Wschodnim i Ziemi Lubusk, podporzdkowa Polsce ksistwo zachodniopomorskie, zamierza podbi

Rugi, gdy zaskoczya go mier. W czasach uporczywego budzenia polskiej wiadomoci narodowej wrd Kaszubw i Mazurw od schyku zeszego stulecia, w czasach wytonej budowy portu w Gdyni, jako okna na wiat, jak goszono w Polsce midzywojennej, w czasach integracji caego Pomorza do Polski po drugiej wojnie wiatowej odwoywano si do postaci Krzywoustego i jego pomorskich poczyna. Chtnie przypominano jedn z pieni Gallo-wych w tumaczeniu Romana Grdeckiego, ktr kronikarz z czasw Krzywoustego woy w usta jego wojw: Naszym przodkom wystarczay ryby sone i cuchnce, My po wiee przychodzimy, w oceanie pluskajce! Naszym przodkom wystarczao, jeli grodw dobywali, A nas burza nie odstrasza ni szum grony morskiej fali. Nasi ojce na jelenie urzdzali polowanie, A my skarby i potwory Iowim, skryte w oceanie! " Zrozumienie kwestii pomorskiej, jako ostatecznej a nader naglcej kontynuacji usiowa poprzednikw celem zjednoczenia Polski w granicach etnograficznych, jest zasug Krzywoustego niewtpliw" - wyrokowa w roku 1926 R. Grdecki. Sta si wic Krzywousty symbolem historycznym, uosabiajcym wakie uczucia i denia 80 Denar tzw. pokutny Bolesawa Krzywoustego (awers i rewers) polityczne kolejnych pokole Polakw od koca ubiegego stulecia. Z tradycji historycznej bowiem ywe w szerokich krgach spoecznych jest to, co odczuwane jako odpowied przeszoci na aktualne potrzeby. Zadaniem natomiast historyka jest baczy, by ta wspczesna potrzeba nie prowadzia do znieksztacania wiedzy o przeszoci, by nie traktowano jej anachronicznie, rzutujc wstecz sytuacje dnia dzisiejszego. Skonno za do modernizowania dawnych spraw wystpuje zwaszcza wwczas, gdy histori traktuje si jako cig wydarze politycznych, gdy nastpuje heroizacja ich bohaterw, gdy wic zapomina si o ukadach i strukturach gospodarczych, spoecznych, kulturowych, w ktrych czowiek rs, w ktrych ksztatowaa si jego psychika i mentalno, w ktrych dziaa, powodujc powolne, okrelane wysikiem zbiorowym zmiany tych struktur i ukadw. Take biografie wadcw nie mog by oderwane od historii spoecznej. Istotne dla wadcy europejskiego w penym redniowieczu sprawnoci fizyczne opanowywa Krzywousty od dziecistwa, naleao to bowiem do kanonu wychowania monarszego i rycerskiego. Suya do tego w etapie wstpnym zabawa, nastpnie za zaprawa owiecka, najpierw oczywicie z psami i sokoami. W pa-negiryku na cze Bolesawa chwalono go za to, e ju jako pachol szed na owy z oszczepem bijc due sztuki, a z konia take niedwiedzie. Majc lat siedem wzi ju Bolesaw udzia w upieskiej wyprawie na Morawy, by "z imienia tylko walczy" - jak wyjania nadworny panegirysta. Zgodnie jednak z zasad, e nawet ,,walczcy z imienia" ksi siedmioletni reprezentuje przecie sw osob podlegych mu wojw, napisa autor biografii Krzywoustego, e ten ,,chopaczek" wraz z Sieciechem, ktry jako wojewoda reprezentowa tu wadz ksicia Wadysawa

Hermana, ,,spustoszyli przewan cz Moraw, przywiedli stamtd obfity up i jecw i powrcili bez wypadku". Ta liczba mnoga, czca na jed6 - Poczet krlw.. 81 nakowym poziomie Sieciecha i Bolesawa, ukazuje jeden z urokw poetyki dworskiej, przestrzega jednak zarazem przed wziciem konwencji literackiej za rzeczywisto. Traktujc bowiem t stylistyk jako wyraz prozy realistycznej atwo - robic przegld aktorw sceny politycznej w Polsce 1097 roku - uzna, e nalea do nich ,,najwybitniejszy z nich wszystkich dwunastoletni Bolesaw, urodzony wdz i polityk, odwany jak mao kto, pobudliwy, dumny, okrutny i chytry" (Pawe Jasieni-ca). Tymczasem ten chopak, uwikany w rozgrywki, ktrych zrozumienie, a zwaszcza zrozumienie ich bliszych i dalszych konsekwencji, znacznie przerastao jego wczesne dowiadczenia, by raczej obiektem rnorodnych presji ni samodzielnym aktorem. Ceremonia przecie, zapewniajcy dorastaKoci w Siewierzu jcemu modziecowi coraz wicej wyrazw uznania jego ksicej pozycji, uatwia mu wydobywanie si spod obcych naciskw. Czyni z Krzywoustego partnera nie dla Sieciecha jeszcze, lecz dla swego wasnego otoczenia. Sprzyjao temu opanowanie modzieca, wyrobione dziki wiczeniom owieckim, oswojenie z porzdkiem wojennym, lecz take rudymenty nauk szkolnych. W zakres dobrego wyksztacenia monarchy tego czasu wchodzia take nauka jzyka ssiadw (w Polsce w gr wchodzia znajomo niemieckiego i ruskiego, ktrych poznanie uatwione byo po czci pochodzeniem ksinych, on Piastw, przewanie z Niemiec i Rusi), a take nieco aciny i pamiciowego opanowania podstawowych modlitw aciskich. Czowiek dzisiejszy, przyzwyczajony do ksiek i czasopism, do radia i telewizji, prawie ju zapomnia, co znaczy dla ycia psychicznego opanowanie pamiciowe dugich tekstw, a by to w dawnej kulturze wany element formowania autodyscypliny intelektualnej. Trudno wtpi, e podstawy takiego wyksztacenia uzyska te Krzywousty, moe zbyt szybko przerwane przez potraktowanie chopca jako gwarancji dotrzymania przez Wadysawa Hermana i Sieciecha umw z buntownikami. Przecie w tym czasie odczuwano na polskich dworach monowadczych potrzeb dania rudymentw nauki szkolnej dzieciom bynajmniej nie przeznaczonym do stanu duchownego. Kleryk Otto, pniejszy biskup ba-mberski, znacznie si w Polsce wzbogaci dziaajc na paskich dworach jako prywatny nauczyciel. Tene za Otto by nastpnie silnie zwizany z dworem Wadysawa Hermana, nim powrci do swej ojczyzny. W najbliszym otoczeniu Krzywoustego znalazo si na przeomie XI/XII wieku grono ludzi o do nieprzecitnych ambicjach kulturalnych. Przewodzi im Skarbimir, ktry nieco pniej zosta wojewod Bolesawa, w nieznanych za bliej okolicznociach podnis 82 w 1117 roku bunt, za ktry zapaci oczyma. Ot w Skarbimir ufundowa w centrum swych woci maopolskich, w Skarbimierzu (dzi zwanym Skalbmierzem), znaczny koci i osadzi przy nim kanonikw, naladujc niejako Sieciechowe fundacje: na Okol w Krakowie - w. Andrzeja i w Pocku - w. Benedykta. Jednym z komesw

modzieczego ksicia by elisaw, ktry straci rk w wyprawie na Morawy w 1103 roku. Bolesaw wynagrodzi go, ofiarowujc mu rk ze zota. Rzadkie wystpowanie tego imienia pozwala sdzi, e rycerz ten jest identyczny z elisawem, ktry klasztorowi w Lubiniu przekaza zoty wieniec, jak uprawdopodobni to Jzef Pocha, zwracajc zarazem uwag na przynaleno elisawa do grona najwikszego monowadztwa. Takie wiece i korony zote, zawieszane nad otarzami, przydawa miay blasku czynnociom liturgicznym, byy darem niepowszednim i wskazujcym na dobre obeznanie z rozbudowanymi formami suby boej. Nic wic dziwnego, e Bolesaw i jego wsppracownicy znaleli atwo w 1103 roku wsplny jzyk z legatem papieskim, biskupem Beau-vais, Gwalem. Stajc za przed zarzutem zawarcia niewaciwego maestwa (pierwsza ona Bolesawa, Zbysawa, bya cioteczn wnuczk Kazimierza Odnowiciela), wysa Krzywousty swego nominata na biskupstwo krakowskie, Baldwina, do Rzymu, by zaatwi t spraw, a zarazem uzyska wicenia. Zbierajc te rozproszone drobiazgi i poszlaki zyskujemy inny obraz modzieczego Bolesawa ni ten, ktry zosta zarysowany przez jego kapelana i poet. Gali bowiem przeciwstawiajc przyrodnich braci, przeciwstawia sobie dwa schematy: mnego rycerza i spokojnego, nieco bojaliwego kleryka, ktry mgby by dobry do -rzdzenia Kocioem, lecz nie pastwem. Tymczasem horyzonty kulturalne Krzywoustego nie byy zawone do wojaczki, za Zbigniew nie by tak bojaliwy. Inaczej oceniajc intelektualne umiejtnoci Bolesawa, atwiej zrozumiemy prowadzon przez niego i jego otoczenie rozgrywk o wadz. Po zwycistwie nad Zbigniewom nastpia doprawdy z dnia na dzie istotna zmiana w pomorskiej polityce Krzywoustego. Dalekie upieskie wyprawy na Koobrzeg czy Biaogard, w ktrych zdobywano znaczne upy, zostay cakowicie poniechane. Cay wysiek skierowany zosta na zdobycie lub poddanie polskiej wadzy acucha pogranicznych grodw; szo wic teraz o otwarcie Pomorza dla wielK.rl Dawid z Chrystusem w otoczeniu prorokw, miniatura ze "Zotego kodeksu putuskiego" 83 fr8 -CTMOpMO OMlSU3ZpUI :XuZ03IMOIUp3JS I KuZoAl -smiXp OModA) qosods M sMOum ouozpJ3iA\^fi -STuazrsodn aropaiModpo ofe(h5[sXz 'ipsz^ op Apogn fol ifooui TZU uo {IOOJMOJ A\i3{S3iqo 'BMB(sApB{^ iE-[q AuozpOJ az-iOMp ogar eu SEZO -MOM Aofe(EMXq3ZJd i XisnoMAz;r>[ 'D[SMB.IOUI ono l1'-1'! '(uzosCKJis ogaf 'A\B(S^PE{^ i^sszo 5zfeis5[ ipizM {mzpn uiK.io:(5[ M 'fe[zpo{-^ fes^j^ feUZOlUBJg pBU 3IZpZ3("Z UII5[p1M f U ^\\ \ Xd[01 M M05[UnSO}S BIUSZOp Op 0{ZSOp IUTBq:53Z3 7 I^IOJ op BM3iu3iq7 niOJM -od npoMod OB5[nzs Aza(BU ni siu /<Z3 ^opB{M OS9I5[SIod i<UOJtS 3Z MlsdISn 5[BUp3f X{T'3l?lU -^A\ uz^KzJd i foi[od - mipiiuD )3 xvj mXi -SnOM^ZJ^ 'UII5[S(Od UI3I35lS5[ V; 'BZJES93 BU n5[

-OJ \\\\ M IUXUBMOUOJO-5[ 'UIT-?(03IU.I3IU m3(OJ5[ AzpTui ii[unsois 9Uzi3fXzJd ^^isoz auozop n->[ -OJ g n I UJS^I p3ZJd Znf Xp91 f3TUZBJKM['f|\I '3}VM.Il OMlS^9lff.l(j l yZVKzAd '/b^od l]WMVZ IfDf appn ifpDj^n U13ZWS33 z i zs) S.mhuiuods^\ :UJ3poqoom -ITO uo (feu^modru 'L111-6011 l^I TiuszJfp -AM {iMBispazJd unuouy liro f3-10!^ M 'i8TS5[ OS9J UlAoferBpBIMOdBZ 3IO^UI90d M 3Z '0}SSZO ismrnoiru sis runuodBZ "AJfimBZ ogafal {RJ -q0 Z33AUUM XA\T^p9IAV13Jds fIZpSs 'T5[S;Oj OSOU -(OM feul/tzoJBis oEidspod {BysAmrz feqoXd ^p -BU 3Z y "rJEUSp TUB {BISOp 3IU '{^I0q0 05[TAl 0( -rui ooqo 03iuo5[ ru 'q3XuzTU3id uins qoii[piM 5lS {T'EUJOp SlUZSAd OlUpSZJdod ZBMSTUOd V -inq^Ji OT[V,! (ZOIMAM 0^X1 AdnJ}" i^osimain E3pB{M 3Z '31S T?UimOdXzJd 3TU13qO ' T5[AJU3]-[ UpZECTU 3I3JBdpO 3I5[S3pXMZ OfefnJ^dzO^ 3UZOX}ST'UXp alUBZfelMOd oi o{iA\it!{n zo3( 'nJ3g fe'?[UBiqEJq 'fe3uio(ES z o33}SnOMXzJ^ fM')SU3Z{BUJ 03l3nJp m3I5(IU -XM 0{Xq 3IU UII5[33im3IU UI3M1S3(OJ-?[ Z MO'5[Uns -0}S 3IU3ZO{n 3UZBrXzJd 375(1'^ EMISUBd pS3ZO nqo ui3iu3zooup3rz uiXuroJqz 3Z ZBJM ny[oi 80(1 A\ znf T!pdfe)SOTi i[^ii(od ui3TMoq vumva'z 'Uli n?[OJ M nJOMp po np3iunspo T nnreJ -B-![n o33r O ZtUO PJIUIiqJB5[S 3pUnq O E5[SJR5[IU -ZOOJ 3somopT'iM 3is 3fe')s B(BimnzoJZ f3izp.req 3oXii{od (3i3(piM A\ 3IU B 'mXisiqoso 3izpB{?[n UlA-t Y -pSOUZ3^Z C303TdO{qO 3IU3IUUIOdSM 31S 0{BZfelA\ IUJXJ015[ Z 'MOOpBJOp qoAuMEp p0 31S 3TO3TOZ3^Z3IUn BU IMOME{S3IOg Z31 O 0\V\ -EMZOd lf3U3M5[3SU05[ /^ nJOqAM OSOMI^ZOm 0{ -BIS3J5[3ZJd BA\3Iu3iqZ 3p3IUnSfl "P,/AV^S9\OQ 5q -zn^s EU iuui ouM3d BU iizsod Eqo3p3is m9pB{5[ -AzJd io5iuSfeT30(i 'BUT39ZOZS niu3z5[qo M {BTZpn pn ^\\ ni(OJ M AJOP[ 'npoJ oai5[piM z osmaizpopu '^qo3i39is o9JE")s 5[3u^iBJq qni UAS 3TMT(dl^M3IU 'q09p9IS 5[IUS3ZO EME{S3(Og niuazoolo M is iMBfod qo/<udiSBU qoB")q /^ AqoooBui i Bofo ogappmz MoopBJ -Op q3T5[SI(q 'Bq09p9IS MO'5[l!UM001Ud{OdSAV 'B/A -3iu3iq7 A\05[iuu9(OMZ qoXuMBp nuoJi op rp -5iu3^pAzJd OSOMI{ZOUI X{XZJOMIO majopso-^ z 5is aiu3zpo3od app^J i ^M^ss(og Ein5[od BU -Z3nqnd zsioszJd oi 'iupOJqz fol i^uraoo STU Km -sXq5[Ef ^rMnsn 08 OTM '3fnq3ZJiod am szfels?! E^MAl r 'nUOJ'1 Op ^M/<J ^UOZpOJn 01 XUM3J5[ :3IU01SI qoAuM3J5( fefnq9ZJ')Od 3IU BlZfelS5[ 3Z '31A\0{SXzJd 3T5[S(Od IOS3J1 M 3UdOJ5[0 B 'qOBM

-0{S M 3UUIM31U 'BUAYBp p0 ZTlI" SIZp 3UEIUUIOdfZ OMO (SXm P.U feZpOM^ZJd" BA\^(S3pg I BM3IU -3iq7 3f3izp 3Z '{XzBMnBZ 5[fupaf 3iusazooup3f \,3pBJq mXuuoJqz3q vu mupo-[qz znf Buq3ZJi -od3IU" 0^ B{Xq 3IMTOSB^M 9Z '{IZpfeS I3)03pOJO -(rolUSISTif j) ^083{BIUIS BMB{S3{Og TIOJi( 'Bf -AJIS nso; {feu^ron i /(ssouB3 fol^sJod op OISM -0{S {pazsod 'AJfp 3iToq mo{opso( {Tp '{BMOI -n^od 'sis (AzJ05[odn 3zfeis"){" 3in[od z3ZJdod ifo^ZOdo BIU9fo5[Odsn OSOUZ33IU05[ T BM3Tu3iq7 nCBJ?[ op o33ofefroT'JMod o3qoM fepBJpz 3vm\ -OM^M suzoapds 3iu3ZJnqzA\ ui3iod v ' r5(XJ -U3]-[ pZTfeu }B{OMAM irSUT'dS5|3 [31 M 3AU3Z.IJ q3I'>[33pIM q3BU3J -31 q3/<ZS(13p EU TiUZOXlI(Od Bf3rJ13U3d B^CpOd I t'5[snqnq im3iz BU 3iu3ZJ3pn o{t?isoz 3urM -OJ3I5[S 3UM3dfZ 3IUS3ZOOUp3f n(bqpod 03I[ tego ksicia polskiego z siostr ony Wadysawa i ony Ottona. Dopiero uoywszy pokj z Niemcami i Czechami przeszed Krzywousty w 1116 roku do wielkiej ofensywy na Pomorzu. Pisarz rocznika wczesnego zanotowa pod t dat najpierw gromko: "Bolesaw podbi Pomorze", a w drugiej czci zdania skromnie doda: "i zaj dwa grody". Pod rokiem 1119 czytamy: "Bolesaw dwu ksit pomorskich pokona w wojnie; jednego uwizi, a drugiego wypdzi". W roku 1121 ,,zgin Hektor", zapewne take w walkach z Pomorzanami czy Wieletami. Imi tego polskiego pana ile budzi skojarze. Podobne musiao budzi ju w kocu XI wieku w polskich krgach monowadczych. Najwyraniej "Iliada" tumaczona bya na dworach i recytowana przy biesiadach przez rnych klerykw, oczywicie nie z greckiego tekstu, lecz z jej aciskiej przerbki. Hektor rycho uleg zreszt polonizacji, imi to wymawiano: Jaktor; utrwalio si w nazwach miejscowych, w rnych Jaktorowach, take w Jaktorowie podwarszawskim. W 1123 roku "Bolesaw III przeszed morze i zaj grody". Tumaczone jest to najczciej jako uderzenie na wyspy Wolin i Uznam, cho nie brak opinii, e bya to prba podbicia Ru-gii. By to w kadym razie kocowy etap walk o Pomorze. W ich wyniku przyczono ponownie do Polski Pomorze Wschodnie. Podbita te zostaa Ziemia Lubuska i na tym odcinku granice pastwa zostay przesunite daleko za Odr. Tu Krzywousty wkracza najwyraniej na obszary nalece do sfery zainteresowania i ekspansji saskiej. Musia wic spraw t uzgodni uprzednio i zyska zgod cesarsk. Zorganizowanie tych ziem, wytworzenie wrd miejscowej arystokracji poczucia, jeli na pocztku nie przynalenoci do Polski, to cznoci z ni, unaocznienie jej wsplnoty interesw spoecznych i politycznych - te i inne przedsiwzicia organizacyjne (w tym take wiele technicznych o niemaym znaczeniu, jak budowa nowych urzdze komunikacyjnych, ktre miay zapewni dogodne poczenia z przyczonymi obszarami, dogodne z punktu widzenia wadzy centralnej, uatwiajce wic m. in. szybk ingerencj wojskow w razie lokalnego buntu) i ideologiczne wymagay czasu i koncentracji rodkw, take ludzkich. W tej sytuacji na dalszy wysiek wojenny w celu

przyczenia cakowitego Pomorza Zachodniego Polski nie byo ju sta. Tote Krzywousty zrezygnowa tym razem z eliminacji miejscowej dynastii, uoy stosunki na zasadzie podlegoci Pomorza Zachodniego wadcom polskim. Nie byo to taktyczne cofnicie si. Wida to najwyraniej w sposobie rozwizania sprawy chrystianizacji podbitych i uzalenionych terenw. Utworzone czy te odnowione w 1124 roku biskupstwo kujawskie objo te Pomorze Gdaskie, na Pomorze sawieskie rozcignito wadz arcybiskupw gnienieskich. Wreszcie w Lubuszu utworzono nowe biskupstwo, ktre sw dziaalnoci misyjn obj miao take dalsze tereny wieleckie, co spowodowa musiao naprenie z metropoli magdebursk, uznajc te obszary za sw domen. Natomiast na Pomorze Zachodnie wysani zostali samodzielni misjonarze. Najpierw hiszpaski asceta. Bernard, ktry zrezygnowa swego czasu z biskupstwa w swej ojczynie, by nie by uwikanym w problemy tego wiata. Ta misja bosego eremity nie przyniosa adnych efektw, cho dotar on a do Wolina. Nastpnie Krzywousty uprosi o prowadzenie misji biskupa bamberskiego Ottona, ktrego dziaalno za czasw Hermana pozostawia w Polsce dobr o nim pami. Efektem tej dziaalnoci miao by utworzenie samodzielnego biskupstwa pomorskiego, do czego czyniono rozmaite przygotowania. Take wic przy planowaniu nowych stosunkw kocielnych myla85 no o hierarchicznej zalenoci diecezji zachodniopomorskiej od metropolii polskiej. Do patetycznie pisa sto lat temu Antoni Maecki o Krzywoustym: "My wielko tego monarchy upatrujemy w tym, e co sobie zamierzy, tego i dokona potrafi; e nie zamierza, jak tylko to, co byo koniecznym, i z tej drogi nie dawa si zepchn ani trudnociom, ani pokusom. Pod jego to dopiero berem po((W^tcitowliefttM^' -w" -rictiie l^^tote^iwr^liffiwe A^rilttflmt^ iftOtifftttw /^hii?iBWtt$'wtyw(th9 (ftffnne MW^y^wuw-y H<r^iwit itffJnottr'n^9utroi ^fn^tr^mtnwn^^Jp^ ^titi<^ttne?iwtiuthtfi^i(aw. ^jafyn(eps?ttorn'8ttu^tmwxe ' ^riiiait^tor-itmia^laftirwCTitt 3ifi6?K<iu^ftitil>towt^' |Smfa?Qr^ feflo-wfiwtt.yimc.^ ^diem imiCJm^tttmffTnngm <Cf.N^ fir^mrtwc-totfaftw^ -ieTitnitmm^ufa!pnaatw J^fifilttg^ttIU3tMlltaGft^ Inlb (0 hau^j^GteGseM^ ^e^sesi^fi^^l^1^ ^ifliti^N^^rtinw J^tiwJ^mtW-pun^itittit-'" -<mi%hu a? tettft^ lutowi fi{(t^ uno mftrrtKttft iitl*itmtt Titiiimm^^ Fragment kroniki Galia Anonima z kodeksu Za-moyskich day sobie rce owe dwa wzory sobie przeciwne kierowania losem Polski, ktre a dotd wyczay si wzajemnie. Rozwaga, trzewy polityczny kalku, zrczno dyplomatyczna, dar wyzyskania zdarzajcej si sposobnoci, wiadomo celu swojego na kadym kroku, umiejtno wyczekiwania, a gdzie potrzeba: dora-no - wszystko to znalazo si w tym prawnuku Mieszka I i Kazimierza, obok dzielnoci ognistej, talentu strategicznego i ducha nieugitego Bolesaww obydwch, lecz oczyszczonego z onych

fantazyjnych przymieszek, ktre chwilowo mog wprawdzie dzieje narodu i w epope zamieni, ale granitowej im podwaliny na dalsz przyszo nie kad". Jest w tym jednak, jak sdz, trafna charakterystyka oglna dziaalnoci politycznej Bolesawa Krzywoustego. Dobitnie to ukazuje si w nastpnym dziesicioleciu rzdw tego monarchy. Na prby ksicia Warcisawa pomorskiego zerwania wizw podlegoci odpowiada Krzywousty niszczcymi wyprawami, sojuszem z Dani (w r. 1129/30 wyda sw crk Ryks za Magnusa, krla Danii i Szwecji), nie podj jednak usiowa wczenia Pomorza Zachodniego do Polski. Zadowala si przywracaniem polskiej zwierzchnoci nad ksiciem szczeciskim. Wikszo dziaa w tych latach skierowana bya na umacnianie wewntrzne kraju, na co wojowniczym monarchom zazwyczaj brako czasu. Nadzwyczaj fragmentaryczna jest nasza wiedza o tej wewntrznej dziaalnoci Krzywoustego i jego otoczenia. Jej ladem - nieco romaskich kociow lub ich odkopanych resztek. S to jednak wiadectwa, ktrych data-cja moliwa jest z dokadnoci do wierwiecza, wyjtkowo do dziesiciolecia. Jeli skonny jestem je wiza z ostatnim pitnastoleciem panowania Krzywoustego, to dlatego, e pewne podobiestwa rozwiza architektonicznych kociow w Zamwi, Prandocinie i Inowodzu najlepiej daj si wyjani dla tego wa86 nie czasu. Jest to wic hipoteza wynikajca ze stanu znajomoci inwestycji architektonicznych w kocu XI i pierwszej poowie nastpnego stulecia. Wiemy za, jak rewelacyjne okazay si w tym zakresie odkrycia w ostatnim trzydziestoleciu. Ile za odkry jeszcze nas czeka, jaka przygoda poznawcza? W 1124 roku korzystajc z pobytu legata kardynaa Idziego uporzdkowano sprawy kocielne; ustalono granice nowo erygowanych diecezji. Zadba te Krzywousty o zreformowanie istniejcych klasztorw i podniesienie dyscypliny zakonnej. Wicej jednak przykada uwagi do tworzenia i rozbudowy regularnych zespow kanonickich, idc tu po czci ladami poczyna ojca. By to oczywicie take wpyw oglnoeuropejskiego wzrostu roli i znaczenia kanonikw regularnych w Kociele, ktrzy dla jego funkcjonowania byli daleko waniejsi ni mnisi, ktrzy zreszt przez czas pewien odgrywali pierwszorzdn rol take w Polsce. Waniejsze jednak dla Krzywouste-go i jego monych byo to, e zespoy kanonic-kie miay kocioy otwarte dla wiernych (dopiero premonstratensi i arrowezyjczycy, ktrych pierwsze fundacje polskie powstay tu przed poow XII w., zamykali swe kocioy opackie przed wiernymi, dla ktrych - jeli ju do niechtnie prowadzili dziaalno duszpastersk mieli osobne kociki parafialne). Kanonicy wspomagali te administracj ksic czy monowadcz, penic rnorodne obowizki kancelaryjne. Tadeusz Lalik uprawdopodobni tez, e Krzywousty w tyche latach przeprowadzi reorganizacj administracji pastwowej, tworzc na pograniczach wiksze, samodzielne jednostki - marchie. Pewne za rozbienoci czy sprzecznoci midzy poszczeglnymi partiami bulli protekcyjnej dla metropolii gnienieskiej z roku 1136 (znanej tylko z podfaszowanej kopii naladowczej sporzdzonej najprawdopodobniej w kocu lat czterdziestych XII w.)

zdaj si take wskazywa na przeprowadzane zmiany administracji kasztelaskiej i prowincjonalnej midzy czasami miaego i schykiem panowania Krzywoustego. Czy byo to dzieo Wadysawa Hermana, czy jego modszego syna - nie da si rozstrzygn. Nie jest dla nas uchwytna dziaalno gospodarcza tych czasw. Niespena dziesitka wielkich wczesnych miast cieszya si na Zachodzie dobr opini, jeli wierzy opisowi wiata arabskiego geografa al-Idrisiego, dziaajcego na Sycylii. Czy jednak jego wiadomoci byy wiarygodne? Nie wydaje mi si, by poKrl Herod i rze niewinitek, miniatura ze "Zotego kodeksu putuskiego" 87 mylono tu Buluni, jak po arabsku nazywano Polsk, i Boloni wosk. Cae Wochy byy za dobrze znane na Sycylii, w normaskim pastwie Rogera, by brano tam woskie miasto za odleg Polsk. Natomiast nie mona zapomina o tym, e informacje o dalekich stronach bywaj z reguy przesadzone, tak w kierunku ujemnym, jak i (cho rzadziej) dodatnim. W kadym razie dziaalno mennicza Krzy-woustego, dokadnie ostatnio badana, wskazuje do przekonywajco na wczenie coraz szybszy wzrost roli pienidza, co wiadczyoby niewtpliwie o rozwoju gospodarczym Polski w tym czasie. Sytuacja midzynarodowa Polski gwatownie si pogorszya na pocztku lat trzydziestych. Na Wgrzech po mierci Stefana II (1131) tron obj Bela II, niechtny Krzywoustemu. Polski wadca najnieszczliwiej popar kontrkandydata Borysa i ponis w wyprawie na Wgry druzgocc klsk. Doszo te do ostrych walk z nowym ksiciem czeskim, popieranym niegdy przez Polakw, Sobiesawem. Jednoczenie pod wpywem dawnego legata, kardynaa Idziego, Polska znalaza si najprawdopodobniej w obozie antypapy Anakleta II. Tymczasem Innocenty II poparty przez Koci francuski i niemiecki, uznany przez tamtejszych wadcw, chtnie da posuch skargom metropolity magdeburskiego, ktry na podstawie tradycji saskiej i zamierzonych na przeomie X/XI wieku falsyfikatw da likwidacji metropolii gnienieskiej i poddania Polski wadzy Magdeburga. Episkopat polski, nie uznajc Innocentego, nie stawi si na sd papieski; w tej sytuacji Norbert, arcybiskup magdeburski, cieszcy si saw dawnego kaznodziei wdrownego i twrcy premonstrateskiej gazi kanonikw regularnych, atwo uzyska wyrok poddajcy mu najpierw biskupstwo poznaskie, potem - wszystkie biskupstwa polskie. mier Norberta w 1134 roku uatwia nawizanie stosunkw z papieem Innocentym II, poddanie si mu, odzyskanie dawnych praw Kocioa polskiego. W tej sytuacji pozwanie Krzywoustego przed sd cesarski przez Bel II i Sobiesawa otwierao przed polskim wadc now moliwo pokojowego uoenia stosunkw. Chtnie zapaci zalegy trybut za 12 lat (czyby z Ziemi Lubuskiej? z Pomorza zaod-rzaskiego?), chtnie zgodzi si na zoenie hodu lennego cesarzowi. Spraw nadal sporn jest, czy by to hod z Polski, czy Pomorza. Wydaje mi si, e argumenty przedstawione przed kilku laty przez Tadeusza Grudziskiego przemawiaj za tym, e Krzywousty uzna si lennikiem jako wadca polski. Zyska za to zgod cesarza na uzalenienie Rugii. Uoy stosunki z Wgrami i Czechami na zasadzie status quo. By to wic pokj korzystny. Co wicej, Krzywousty zosta wyjtkowo uhonorowany: cesarz nakaza, by w drodze powrotnej z Merseburga przyjto polskiego wadc w Magdeburgu w taki sposb, jak przyjmowano krlw niemieckich! Uznanie wic zwierzchnoci lennej cesarza

przynioso Polsce kolosalne korzyci. Powitanie w Magdeburgu byo bowiem niejako zapowiedzi przyznania polskiemu ksiciu praw krlewskich w ramach cesarstwa. W tej sytuacji Krzywousty zadba, aby z tytuu lennego cesarz nie mia prawa wtrca si w sprawy nastpstwa tronu w Polsce, jak czyni to w Czechach. W tym bowiem chyba zwizku rozumie trzeba statut dynastyczny ogoszony przez Krzywoustego za rad i zgod panw polskich, tradycyjnie i konwencjonalnie zwany "Testamentem Krzywoustego". Nie znamy jego szczegowej treci; jest ona przedmiotem zacitych a subtelnych sporw. Jedno jest pewne: ustalona zostaa zasada, e zwierzchnim ksiciem ma by zawsze najstarszy spord Piastowicw. Wyeliminowa miao to spory i obce ingerencje, tym bardziej e wbrew 88 pnej zreszt tradycji uzna mona, i statut aspiracje polityczne. Statut nie ocali Polski od ten nie zosta zatwierdzony przez cesarza czy dalszych walk wewntrznych. papiea. By Krzywousty - w bdach i osigniK-rzywousty udzi si, jak udzi si i dzi ciach, w zbrodniach i pokucie, w wielkich amwielu, e ustaleniem prawnym zwiza mona bicjach i umiejtnoci wycofywania si i znajycie. Tymczasem wzrastajce liczebnie i bogadywania kompromisu - dobrym wyrazicielem cce si monowadztwo miao coraz wiksze swej epoki. To chyba najwiksza pochwaa. Benedykt Zientara WADYSAW II WYGNANIEC Przyzwyczailimy si uwaa rok 1138 za dat przeomow w historii Polski. Zarwno wielkie syntezy, jak podrczniki szkolne zamykaj t dat okres wczesnopiastowski: czasy zwartego, prnego, zdolnego do ekspansji pastwa. Rok 1138, mier Bolesawa Krzywo-ustego i jego - zdaniem wielu dawnych i nowszych historykw nieszczsny "testament" otwiera czasy rozbicia dzielnicowego: walk wewntrznych, osabienia pastwa, zniknicia Polski jako samodzielnego czynnika polityki midzynarodowej. Ostatnio dociera do szerszej wiadomoci wiedza o tym, e ten ,,okres upadku" by jednoczenie okresem ogromnej dynamiki rozwoju wewntrznego, wzrostu kultury i - mimo zakce spokoju wewntrznego - poprawy bytu do szerokich mas ludnoci Polski. Rozkad starego systemu rzdzenia, ,,prawa ksicego", ktry stopniowo si pogbia, mia swe dobre strony: umoliwia przebudow ustroju Polski na nowych podstawach gospodarczych, z rozszerzeniem odpowiedzialnoci za losy kraju na spoeczestwo, przynajmniej w grnych jego warstwach. Przeksztacenia, zwizane z okresem Polski dzielnicowej, miay wic ogromne znaczenie - ale tylko symbolicznie moemy je rozpoczyna dat 1138 roku. Wydzielanie dzielnic modszym synom ksicym miao miejsce i wczeniej: ju o Mieszku I wiemy, e zadba o modszych synw; Kazimierz Odnowiciel wydzieli prawie z pewnoci Wadysawowi Hermanowi dzielnic na Mazowszu, a ten ostatni podzieli Polsk midzy dwu synw. Take wpyw monowadztwa na rzdy krajem i powodowane przez t grup przesilenia wadzy nie byy niczym nowym. Jednak dotychczas zawsze jeden z

Piastw potrafi upora si z brami - wygna ich lub zgadzi; w ten sposb wadza ksica pozostawaa w jednym rku, pastwo zostawao caoci i jego potencja polityczny trwa nieuszczuplony. W chwili mierci Krzywoustego problem polega na tym, czy jego nastpcy uda si raz jeszcze powtrzy czyn ojca i dawnych przodkw i pozby si braci. Nie ulega wtpliwoci, e Wadysaw, pierworodny syn Krzywoustego, zmierza do tego: pchaa go w tym kierunku znajomo sztuki rzdzenia i znajomo historii, jak mg zaczerpn z czytywanego na polskim dworze dziea Galia Anonima. Mg zreszt zna Galia osobicie i z jego wasnych ust sysze wyznawane przeze zasady monar-chizmu. Niechtni Wadysawowi kronikarze - to znaczy wszyscy kronikarze, bo sympatii wrd dziejopisw nie znalaz - przypisywali te wobec braci zamiary wpywowi ony. Oczywicie, Agnieszka, wnuczka cesarza Henryka IV i crka margrabiego Austrii Leopolda, miaa wysokie mniemanie o wadzy monarszej i niema dum, ktrej nie omieszkaa okazywa drugiej onie Krzywoustego Salomei - crce niezbyt monego hrabiego Bergu. Ale jej "podszepty" na pewno nie byy potrzebne, aby podnieca Wadysawa do jednowadztwa. On sam wiedzia, na czym polega jego zadanie. Pozycja Wadysawa w ostatnich latach panowania ojca nie bya najmocniejsza. By on synem Krzywoustego i jego pierwszej ony Zbysawy (crki ksicia kijowskiego witope-ka II), ktra wczenie osierocia chopca i jego modsz siostr. Urodzony w 1105 roku, wczenie wprawia si przy ojcu do zaj wadcy; okoo roku 1125 polubi jedn z najbardziej skoligaconych ksiniczek niemieckich, z pewnoci nie bez celw politycznych. Maestwo to miao bowiem pozyska Polsce kontakty 90 Denary Wadysawa Wygnaca (awers i rewers) z opozycj niemieck, potrzebne w okresie konfliktu z cesarzem Lotarem. By moe ju wtedy otrzyma Wadysaw wasn dzielnic na lsku; nie zapobieg jednak spustoszeniu tej dzielnicy przez wyprawy odwetowe ksicia czeskiego Sobiesawa I w okresie wojen Krzywo-ustego na Wgrzech (l 132-1134). Trudno powiedzie, w jakiej mierze ponosi Wadysaw win za te dotkliwe klski, ale z pniejszych jego losw mona wnioskowa, e nie by szczliwym wojownikiem. Jak wiadomo, nieszczliwa wojna Krzywo-ustego z koalicj czesko-wgiersk skoczya si arbitraem cesarza Lotara i hodem Bolesawa w Merseburgu w 1135 r. W lad za tym nastpiy bezporednie rokowania czesko-pol-skie, zakoczone ukadem Krzywoustego z So-biesawem w Kodzku w 1137 r. Sprawy sporne zostay o tyle ..zaagodzone, e mogo doj nastpnie do wizyty ksicia czeskiego w Nie-mczy, gdzie Wadysaw trzyma do chrztu jego syna Wacawa. Rokowania te zakoczyy rzeczywicie na dugie lata konflikty polsko-czes-kie. Tymczasem w kraju Wadysaw znajdowa si w dwuznacznej sytuacji. Z jednej strony by wyrniany przez ojca i traktowany jako nastpca tronu; poparcia udziela mu te wuj, Piotr Wostowic, jeden z najmoniej szych magnatw w Polsce, posiadacz znacznych dbr na lsku, a nawet waciciel lskiej "witej gry" - ly. Z drugiej strony polubiona przez Krzywoustego w 1115 roku Salomea daa mowi szczcie maeskie i liczne potomstwo:

genealogowie doliczaj si co najmniej jedena-ciorga dzieci z tego zwizku, w tym piciu lub szeciu synw. Przyszo tych synw bya jej najwiksz trosk i nalegania ony w niemaym stopniu wpyny na rozporzdzenia Bolesawa w sprawie sukcesji. Salomea znajdowaa poparcie w otoczeniu ksicia, w grupie niechtnych Wadysawowi magnatw: obok palatyna Wszebora sprzyja jej arcybiskup Jakub z rodu Paukw. 91 "Testament Krzywoustego", czyli statut regulujcy sukcesj tronu w Polsce, by kompromisem, majcym ochroni kraj przed wojn domow, zachowa jednolito wadzy politycznej, zwaszcza na zewntrz, ale zarazem zabezpieczy modszych synw ksicia przed wygnaniem lub jeszcze gorszym losem i co wicej - zapewni im udzia we wadaniu i w dochodach pastwa. Krzywousty zna zapewne negatywne rezultaty podobnych statutw sukcesyjnych Brzetysawa czeskiego i Jarosawa Mdrego ruskiego, poszed jednak ich ladem, powierzajc wadz nie najstarszej linii swych potomkw, ale tworzc seniorat: system kolejnego przekazywania wadzy kadorazowo najstarszemu czonkowi dynastii. Zaprzysienie statutu przez biskupw i urzdnikw, zatwierdzenie go przez cesarza i papiea miay dostarczy statutowi dodatkowych gwarancji. Byy to jednak zudzenia: czy Wadysaw, ktry mia ju przynajmniej dwu synw, mg si dobrowolnie zgodzi na przekazanie po swej mierci wadzy bratu, z pominiciem wasnych potomkw? Czy magnaci, obojtnie po ktrej stronie stojcy, mogliby nie skorzysta z tar w rodzinie monarszej dla osabienia wadzy ksicej? Sam Krzywousty nie uszanowa w modoci ani ojcowskich rozporzdze sukcesyjnych, ani ukadw z bratem, dopki nie pozby si go w okrutny sposb. Czy mg liczy, e uczucia braterskie wrd jego synw bd bardziej serdeczne? Nie miejsce tu na przypomnienie postanowie statutu Krzywoustego, o ktrych dotd informuje kady podrcznik szkolny. Po mierci Bolesawa (28 padziernika 1138 r., w Sochaczewie) Wadysaw, obok lska, ktry sta si jego dzielnic dziedziczn, obj dzielnic senioraln z Krakowem i Gnieznem, a take zwierzchnictwo nad lennikami, ksitami pomorskimi. W rku modszych, ale ju dorastajcych braci: Bolesawa Kdzierzawego i Mieszka znalazy si Mazowsze i zachodnia Wielkopolska z Poznaniem; nieletni jeszcze Henryk nie otrzyma zapewne przyrzeczonego przez ojca Sandomierza, ktry senior zatrzyma w swym rku a do czasu jego penoletnoci; za to ziemi czyck musia w myl testamentu ojca przekaza macosze jako wiano wdowie. Zasig dzielnic, a zwaszcza dzielnicy senioral-nej, budzi do dzi spory wrd historykw. Wadysaw przenis si do Krakowa, zabierajc ze sob zaufanego biskupa Roberta, ktry (pierwszy to wypadek w Kociele polskim) zamieni katedr wrocawsk na krakowsk. We Wrocawiu wada w imieniu seniora jego wuj Piotr Wostowic, ktry wanie rozwija swe wielkie fundacje klasztorne, sprowadzajc kanonikw regularnych na l, a benedyktynw na wrocawski Olbin. Stanowisko nowego ksicia umacnia sojusz z Czechami: jego czeski imiennik, Wadysaw II, by zarazem jego szwagrem, a obydwaj mogli liczy na poparcie nowego wadcy Niemiec, krla rzymskiego Konrada III, ktry by przyrodnim bratem on obydwu Wadysaww. Dalszych sojuszw poszukiwa krakowski Wadysaw na Rusi, co mu przychodzio o tyle atwiej, e przez matk sam by spokrewniony z Rurykowiczami.

Modsi bracia objli swe dzielnice bynajmniej nie jako udzielni wadcy: zastpowali oni waciwie wojewodw, stojcych dawniej na czele prowincji, z t rnic, e mieli dziedziczne prawa do dochodw ksicych z jej terenu. Wadysaw by zarwno na wewntrz, jak na zewntrz niekwestionowanym ksiciem Polski, caej Polski. Kontynuowa te polityk ojca, zarwno wprowadzajc na nowe pomorskie biskupstwo w Wolinie wyznaczonego ju przez ojca biskupa Adalberta, jak kontynuujc starania o pozyskanie Prus, gdzie skierowa jako misjonarza biskupa oomunieckiego Henryka Zdika. Ten ostatni mia mniej powodzenia ni Otton bamberski na Pomorzu - moe i dlatego, e wojna domowa w Polsce udaremnia poparcie misji przez ksicia. 92 Wdowa po Krzywoustym bowiem, nie ufajc pasierbowi, snua ze swej siedziby w czycy sie sojuszw, zabezpieczajc stan posiadania synw. Zdawa by si mogo, e zawarte za ycia Krzywoustego maestwo Bolesawa Kdzierzawego z Wierzchosaw, wnuczk ksicia kijowskiego Mcisawa Monomachowi-cza, jest znakomit parti. Jednak w 1139 roku Monomachowicze utracili wadz w Kijowie na rzecz innej linii Rurykowiczw i jej przedstawiciel, Wszewood Olegowicz, obj wadz w naczelnym ksistwie Rusi. Wobec tego Salo-mea na naradzie z synami i sprzyjajcymi im monowadcami w czycy (1141) postanowia nie oddawa crki Agnieszki do klasztoru, jak to byo poprzednio postanowione, lecz wyda j za m za ktrego z synw Wszewooda. W naradzie brali udzia trzej mnisi z Zwiefal-ten, rodowego klasztoru hrabiw Bergu; moliwe, i zlecono im jakie misje polityczne do niechtnych obozowi krlewskiemu ksit niemieckich. Wadysaw jednak pokrzyowa starania macochy. Wszewood, majc do wyboru koligacje z juniorami lub Wadysawem, wybra tego ostatniego i wyda (l 142) sw crk Zwieni-saw za syna Wadysawowego, Bolesawa Wysokiego. Zwizek ten by tym waniejszy, e w przeciwiestwie do sojuszu z czeskim i niemieckim szwagrem, mia by rdem bardzo konkretnej pomocy militarnej. W tyme roku 1142 doszo do pierwszych dziaa wojennych: trzej ksita ruscy (m.in. syn Wszewooda witosaw) spustoszyli dzielKolegiata NMP w Tumie pod czyc 93 nic mazowieck, uprowadzajc wielu bra-cw, i w Czersku spotkali si z wojskami Wadysawa; wydaje si, e juniorzy nie zorganizowali zbrojnego oporu, bo kronikarz ruski ironicznie stwierdzi, e wzito do niewoli wicej spokojnych ludzi ni wojownikw. Moe najazd ruski mia tylko zmusi modszych braci do posuszestwa wobec seniora? W kadym razie nie sycha o dalszych skutkach najazdu. Okazj do nowej wojny domowej stworzya mier Salomei (27 lipca 1144 r.). Wadysaw zgosi pretensje do jej posiadoci, wydzielonych tylko okresowo z dzielnicy senioralnej, synowie Salomei za zajli czyc i inne posiadoci nalece do wiana, uwaajc je za dziedzictwo po matce. Jest rzecz charakterystyczn, e i tym razem musia si Wadysaw Opactwo Benedyktynw (potem Norbertanw) na Olbinie we Wrocawiu przed likwidacj w XVI w.

uciec do posikw ruskich, najwidoczniej nie ufajc we wasne siy. Latem 1145 roku Wsze-wood znowu przysa silne oddziay pod dowdztwem syna witosawa i braci. Wedug kroniki K-adubka do bitwy doszo nad Pilic i zwycistwo odnieli juniorzy; latopis ruski mwi o spotkaniu nad jakim bagnem ,,porodku polskiej ziemi", gdzie juniorzy zostali zmuszeni do ustpstw. Zdania historykw s podzielone: czy mowa jest o jednym spotkaniu, a Kadubek przeinaczy tylko jego wynik, czy te nad Pilic podj walk sam Wadysaw i dozna poraki, a od klski ocaliy go posiki ruskie. Ta druga ewentualno wydaje si bardziej prawdopodobna. Walka zakoczya si ukadem, niekorzystnym dla juniorw: musieli odstpi Wadysawowi cztery grody (identyfikacja ich jest oczywicie sporna, jednak bya wrd nich zapewne czyca), ale take - co groniejsze - mazowiecki grd pograniczny, Wizna, zosta oddany Rusinom jako wynagrodzenie za pomoc. Wypadki rozwijay si wic korzystnie dla seniora: modsi bracia zostali zepchnici do defensywy i oczekiwali nastpnego ciosu, ktry mia ich wyzu z dzielnic i doprowadzi do przywrcenia jednolitoci pastwa. Syn Wadysawa, Bolesaw Wysoki, uda si do kijowskiego tecia po pomoc w decydujcym starciu, planowanym na rok nastpny. Tymczasem doszo jednak do niespodziewanego przesunicia si na korzy juniorw. Wierny dotychczas stronnik Wadysawa, jego wuj Piotr Wostowic, z nieznanych bliej powodw zmieni stanowisko. Pniejsze rda twierdz, e jako jeden z tych, ktrzy zaprzysigli statut Krzywoustego, sprzeciwi si planom wygnania juniorw. Doszo do gwatownej reakcji ze strony Wadysawa: Piotr zosta pojmany, olepiony i pozbawiony jzyka, a mienie jego ulego konfiskacie. Wok tej katastrofy rozwina si legenda, 94 podchwycona przez kronikarzy, niechtnych Agnieszce Wadysawowej, ktr oczerniano na wszelkie sposoby w zadziwiajco uparty sposb. Podkrelano jej niemiecko (jak gdyby Salomea bya innego pochodzenia), rzekom pogard dla polskich obyczajw, odziey i nawet obuwia; jej przypisywano decydujcy wpyw na polityk powolnego ma i szczegln zacieko wobec modszych ksit. Agnieszce te przypisywano wpyw na straszny los Wostowica. Pna, ale oparta na dwunastowiecznym rdle "Kronika o Piotrze Wacie" przytacza anegdot, opowiadajc o biwaku Wadysawa i Piotra, polujcych wsplnie w okolicach Wrocawia. Z trudem ogrzewajc skostniae ciaa przy ognisku (byo to zim) wuj z siostrzecem zabawiali si wzajemnym docinaniem. "Pewnie twoja ona, Piotrze, lepiej teraz ucztuje z twoim opatem" - powiedzia Wadysaw, robic aluzj do faworyzowania mnichw przez ciotk. "Moja ona z moim opatem, tak jak twoja, w twojej nieobecnoci, ze swoim kochankiem, rycerzem niemieckim" - odpowiedzia Piotr. Ksi mia si niby z artu, ale w gbi duszy zaniepokojony, zada potem wyjanie od ony. Ta za podstpna kobieta potrafia nie tylko przekabaci ma, ale zwrcia jego gniew przeciw rzekomemu oszczercy: poniewa nie miaa czystego sumienia, znienawidzia Piotra. Okrutna egzekucja bya aktem jej zemsty. Trudno jednak wiza przeom polityczny 1145 roku z alkowianymi plotkami. Olepienie i obcicie jzyka byo zwyk kar za zdrad. Ot s przesanki, wskazujce, e Piotr przeszed na stron juniorw i dziaa potajemnie w ich interesie. W okresie Boego Narodzenia 1144 roku bawi w Magdeburgu, zabiegajc tam o relikwie svt. Wincentego

dla fundowanego przez siebie klasztoru olbiskiego. Przy tej okazji doszo zapewne do jego kontaktw z ksitami saskimi, ktrzy pniej wystpowali jako sojusznicy juniorw. Uroczyste wprowadzenie relikwii do kocioa na Olbinie w czerwcu roku 1145 byo okazj do zgromadzenia monowadcw, zwizanych z Piotrem: by moe przygotowywano wsplne wystpienie przeciw Wadysawowi, o ktrym kto nastpnie donis ksiciu. Wszystko to dziao si jeszcze chyba przed kampani wojenn letnich miesicy 1145 roku. Zapewne Piotr nie bra udziau w wojnie: moe te wwczas wypowiedzia si wobec ksicia przeciw ciganiu obcych wojsk na wasnych jego braci. Dopiero jednak w kocu roku zdecydowa si Wadysaw rozprawi z wujem. Obawiajc si, e podniesie on otwarty bunt, wysa do Wrocawia komornika Dobka, ktry podstpem porwa Piotra: sam ksi ruszy w lad za nim do Wrocawia i wyda w tamtejszym grodzie wyrok na wuja: olepienie, wyrwanie jzyka, konfiskata. Pod eskort ksic Piotr z rodzin zosta wygnany na Ru. Wie o jego katastrofie szerzya si byskawicznie po kraju, szybciej, niby tego sobie yczy ksi. Nadworny rycerz Piotra Roger (po ktrym jest moe pamitk nazwa wsi Roerowo pod Trzebnic) sta si porednikiem midzy zwizanymi z Piotrem magnatami (Jaksa z Miechowa, zi Piotra, komes Mikora, Jerzy kasztelan gogowski, Janik biskup wrocawski) a obozem juniorw. Szeregi stronnikw Wadysawa topniay z dnia na dzie. Chronologia dalszych wypadkw jest sporna, ale bardziej prawdopodobne jest odtworzenie ich przez Stanisawa Smk, za ktrym wypowiedzia si ostatnio rwnie Karol Buczek. Wadysaw postanowi dziaa przez zaskoczenie i mimo zimowej pory uderzy na dzielnic Mieszka. Wanie wrci z Rusi syn seniora, Bolesaw Wysoki, wiodc posiki rus95 kie i poowieckie. Juniorzy, zaskoczeni, schronili si w Poznaniu, ktry zosta otoczony przez wojska Wadysawa. Zdawa by si mogo, e nadeszy ostatnie chwile oporu juniorw, e starania Wadysawa o jednowadztwo zostay uwieczone sukcesem. Jednak wanie pod Poznaniem doszo w pocztkach 1146 roku do radykalnego zwrotu w sytuacji. Przede wszystkim Koci zwrci si przeciw ksiciu; arcybiskup Jakub, mimo i zoony chorob, kaza si osobicie zawie do obozu Wadysawa. ,,Siedzc na maym wzku - pisze Kronika wielkopolska)) - i karcc upomnia go pod grob kary boej, aby zaniecha przeladowania braci i litujc si askawie z powodu przelewania krwi chrzecijaskiej, habienia dziewic i gwacenia on, czego bez ustanku dopuszcza si zbrodniczo barbarzyski lud jego wojska w narodzie, z ktrego sam rwnie pochodzi - aby stara si przejedna braci i odszed do swoich ziem. A gdy on jak faraon z sercem zatwardziaym wzgardzi usuchaniem napomnie czcigodnego arcybiskupa, ten wnet skrpowa go tame wizami kltwy jako pyszaka i wroga wiary chrzecijaskiej". Wadysaw spokojnie znis obelgi arcybiskupa i nie da si wyprowadzi z rwnowagi, nawet gdy wzek odjedajcego praata zaczepi o supek namiotu i spowodowa niebezpieczny jego upadek. Oblenie jednak przecigao si, a coraz liczniejsi

sprzyjajcy juniorom magnaci zorganizowali odsiecz. Wspdziaanie ich z oblonymi doprowadzio do zaskoczenia oddziaw Wadysawa i do cakowitej ich klski. Wadysaw czu si coraz bardziej osamotniony; wikszo dygnitarzy wieckich i kocielnych zwrcia si przeciw niemu. Pozostawiwszy on i dzieci w Krakowie (rycho oblonym przez juniorw) uda si w poszukiwaniu pomocy do Czech; czeski szwagier odesa go do krla Konrada III, ktry spdza wita wielkanocne w Kaynie pod Altenburgiem. Tam Wadysaw zoy Konradowi uroczysty hod, proszc go jako zwierzchnika o pomoc przeciw braciom. I tu si koczy aktywna rola Wadysawa jako aktora na scenie politycznej. Agnieszka nie obronia Krakowa i musiaa szlakiem mowskim uchodzi z dziemi do Niemiec. Najwierniejszy sprzymierzeniec Wadysawa, Wsze-wood kijowski, zmar l sierpnia 1146 roku, a wkrtce potem rodzina jego utracia tron kijowski, ponownie zajty przez spowinowaconych z polskimi juniorami Monomachowi-czw. Konrad wprawdzie ju w sierpniu wyprawi si na Polsk, ale pod naciskiem zwizanych z juniorami panw saskich, od ktrych posikw zbrojnych zaleaa caa wyprawa, zadowoli si hodem nowego zwierzchniego ksicia Polski - Bolesawa Kdzierzawego i obietnic uznania krlewskiego arbitrau w sporze piastowskim. Do arbitrau nie doszo: ksita polscy nie stawili si na dwr Konrada; nowe problemy, zwaszcza krucjata, zaprztny uwag wadcy Niemiec. Przekaza wic szwagrowi i siostrze sw wo w Altenburgu jako rezydencj i rdo utrzymania i poleci czeka. Syna ich, Bolesawa, zabra zapewne ze sob na wypraw krzyow. Czekanie przecigao si, jedynym urozmaiceniem byy coraz blisze kontakty rodziny wygnacw z mnichami z ssiedniego klasztoru cysterskiego w Pforcie i z niedalekiego benedyktyskiego Pegau. Nowe nadzieje pojawiy si ze wstpieniem na tron niemiecki modego energicznego cesarza Fryderyka Barbarossy - bratanka Agnieszki. W sierpniu 1157 roku doszo wreszcie do wyprawy zbrojnej na Polsk, ale Wadysaw, ktry w lipcu tego roku spotka si z cesarzem w Bamberdze, najprawdopodobniej nie wzi w niej udziau. Moe by ju zbyt saby na tru96 dy wojenne; w kadym razie nieobecno jego zawaya na wynikach rokowa. Mimo bezwzgldnej przewagi militarnej cesarz nie nalega w rokowaniach, prowadzonych w Krzysz-kowie pod Poznaniem, na przywrcenie Wadysawa do wadzy. Spr odoono znowu do dalszych rozmw: moe Wadysaw by ju ciko chory i obie strony milczco zakaday, e jego mier uatwi rozwizanie sporu? Nastpia ona 30 maja 1159 roku (cho co do daty rocznej s pewne niejasnoci). lska "Kronika polska" podaje Pegau jako miejsce jego pochowania. Rzeczywicie, mier Wadysawa pomoga jego synom w odzyskaniu dziedzicznej dzielnicy: Bolesaw Kdzierzawy by teraz prawowitym seniorem w myl statutu Krzywoustego, mg wic bratankom zwrci w 1163 roku, bez obawy o swe panowanie, dzielnic ojcowsk. Krtkie rzdy Wadysawa byy istotnie przeomowe w dziejach Polski: po raz pierwszy nie udao si po podziale kraju przywrci jed-nowadztwa. Moe zabrako Wadysawowi do tego zdolnoci politycznych i umiejtnoci w rzdzeniu? A moe nacisk potniejcego monowadztwa, nie yczcego sobie dalej silnej wadzy

centralnej, by ju zbyt silny? Nie mia Wadysaw wielu sympatykw w historiografii, cho nie robi nic innego ni jego ojciec, dziad i dalsi przodkowie, ktrzy rwnie surowo obchodzili si z rodzestwem i podobnie bez skrupuw sigali po obc pomoc przeciw braciom. Ale on nie mia szczcia w swej walce, przegra, a w dodatku nie zgin tragicznie, tylko y nadal i intrygowa u obcych przeciw wasnemu krajowi. Gorycz sw i pretensje przekaza synom, zapocztkowujc antagonizm midzy najstarsz a modszymi liniami piastowskimi. Portal z kocioa opackiego na Olbinie we Wrocawiu 7 - Poczet krlw.. Tadeusz Wasilewski BOLESAW IV KDZIERZAWY Gdy Bolesawowi III Krzywoustemu urodzi si syn nazwany pniej od swych krconych wosw Kdzierzawym, nikt nie przypuszcza, e los przeznaczy mu panowanie. By dopiero czwartym synem Krzywoustego, a trzecim z jego drugiego maestwa z Niemk Salome, hrabiank Bergu. Jeli nawet stronnictwo ksinej Salomei pragno zapewni nastpstwo tronu jej synowi pomijajc jej pasierba, urodzonego z Rusinki Wadysawa, to kandydatami byli dwaj starsi synowie Salomei: Leszek urodzony w 1115/1116 roku i Kazimierz Starszy urodzony w 1122 roku. Dopiero ich zgony poprzedzajce postanowienia testamentowe Bolesawa Krzywoustego skieroway uwag opozycji monowadczej na modziutkiego, trzynastoletniego w roku mierci ojca, Bolesawa. Ojciec wyznaczy mu w testamencie Mazowsze z czci Kujaw. Trzynastoletni ksi, jak poucza przykad jego ojca, mg by uznany za majcego lata sprawne, to jest penoletniego, zwaszcza e ju od roku przebywaa z nim razem na dworze ksicym ksiniczka Wierzchosawa, crka Wsiewooda Mcisawi-cza, ksicia Wielkiego Nowogrodu, a prawnuczka synnego Wodzimierza Monomacha. Przybya ona do Polski majc zaledwie okoo dziesiciu lat, aby polubi Bolesawa po dojciu obojga do penoletnoci. Uznanie go ksiciem penoletnim opnia jednak nowy wadca Polski (od 1138 r.), starszy przyrodni brat Wadysaw II, pierwszy senior na mocy "testamentu" ojca. Wadysaw II, wedug kronikarza mistrza Wincentego Kadubka, ulega we wszystkim swej onie Agnieszce, margrabiance austriackiej, przyrodniej siostrze krla Niemiec Konrada III Hohenstaufa, a ona usposabiaa go wrogo do braci. Wadysaw "z okrutn zaciekoci przeladuje maoletnich jeszcze braciszkw, a zajwszy ich miasta postanawia ich wydziedziczy. Ci pokornymi probami staraj si przejedna wol nieubaganej kobiety i wicej zami ni wymow usiuj co wskra". O losie modszych braci Wadysawa zadecydowaa postawa monowadztwa polskiego, ktre wystpio w ich obronie. Na czele obozu juniorw stanli arcybiskup gnienieski Jakub i komes Wszebor, byy palatyn Bolesawa Krzywoustego, pozbawiony tej godnoci przez Wadysawa. Zosta on palatynem u boku modego Bolesawa Kdzierzawego i gwnym dowdc armii juniorw. Zim 1141/1142 roku Wszebor i dwaj modzi ksita, Bolesaw i Mieszko, rozbili w krwawej bitwie nad Pilic poczone oddziay ksicia seniora Wadysawa II oaz jego ruskich i pruskich sprzymierzecw, zmuszajc tym brata do rezygnacji z jego planw zjednoczenia kraju. W lipcu 1144 roku zmara matka juniorw, ksina Salome, a Wadysaw II sign po spadek po niej atakujc ponownie w roku nastpnym obu

juniorw. Tym razem pokona ich oddziay nad dolnym Nerem lub poblisk Bzur, zdoby cztery grody, a w roku 1146 wznowi dziaania wojenne i obieg ostatni powaniejszy punkt oporu juniorw w zachodniej czci pastwa - Pozna, stolic dzielnicy wielkopolskiej Mieszka. Sdziwy arcybiskup Jakub poleci si wwczas zawie na wzku do obozu ksicia-seniora wzywajc go do zaprzestania wojny domowej prowadzonej przy pomocy pogaskich Prusw, a gdy napomnienia nie odniosy skutku, uroczycie wykl Wadysawa. Modzi ksita przygotowywali w tym czasie odsiecz. Na polecenie popdliwego, bar98 dziej porywczego od Bolesawa, Mieszka, wierne im oddziay podjy wojn podjazdow przeciwko siom seniora, a nastpnie napady niespodzianie na jego obz i przy pomocy oblonych obrocw Poznania rozbiy wojsko Wadysawa II. Klska pod Poznaniem bya punktem zwrotnym wojny domowej. Wadysaw II uda si po pomoc do Niemiec, a juniorzy zdobywajc grd po grodzie dotarli a do Krakowa zmuszajc ksin Agnieszk do kapitulacji i udania si w lad za mem, tym razem ju na wieczyste wygnanie. Tron seniora i zarzd dzielnicy lskiej obj Bolesaw Kdzierzawy, palatynem jego dworu zosta zwyciski Wszebor. Mistrz Wincenty Kadubek wysawia w swej kronice niesychan askawo zwyciskiego Bolesawa, ktry obdarzy Mieszka i Henryka ,,take tymi dzielnicami, ktre im si nie naleay", a Kazimierza ,,wychowywa w swoim domu jak syna". Nie wiemy niestety, na czym polegaa ta niezwyka szczodrobliwo nowego seniora. Mie-szko, by moe, dosta jakie ziemie na pograniczu Wielkopolski i Kujaw, a Henryk ca pniejsz Sandomierszczyzn, moe nawet z grodami nalecymi wczeniej do prowincji czyckiej. Wydzieleniu nowych dzielnic towarzyszya oglna reorganizacja zarzdu krajem, ktry pokrya gstsza ni uprzednio sie grodw kasztelaskich. W zwizku z t dziaalnoci Wszebor wznis w 1151 roku w Koninie sup wyznaczajcy poow drogi midzy dwoma grodami kasztelaskimi nalecymi do Bolesawa - kujawsk Kruszwic i wielkopolskim Kaliszem. Wojna zakoczona wewntrz kraju przeniosa si na aren dyplomatyczn. Wypdzony Wadysaw II nie ustawa w zabiegach o powrt na tron ojcowski, a posiada poparcie krla Konrada III i ksicia Czech Wadysawa. Zgod Konrada III na wypraw do Polski uzyska ju w kwietniu 1146 roku na zjedzie w Kaynie. Na wypraw wyruszy krl niemiecki w sierpniu 1146 roku, powstrzymaa go jednak rzeka Odra bronica skutecznie zachodnich granic Polski. Nie mogc przeby jej brodw, umiejtnie bronionych przez Polakw, krl Konrad III nawiza z nimi rokowania, po czym wycofa si z Polski za cen okupu pieninego i obietnicy stawiania si na jego dworze na wezwanie. W nastpnym roku wyruszy krl Konrad III na wypraw krzyow, nie mg przeto przyj szwagrowi i siostrze z pomoc. Rwnie nowy senior nie zaniedbywa prowadzenia akcji propagandowej na zachodzie Europy w obronie swej sprawy. Episkopat polski uzyska od papiea Eugeniusza III potwierdzenie kltwy rzuconej na Wadysawa II, Tzw. kielich Dbrwki z Trzemeszna 99

a przybyy do Polski jego legat, kardyna Hu-mbold, potwierdzi 31 maja 1147 roku nadania modych ksit dla klasztoru benedyktyskiego w Trzemesznie, legalizujc tym samym wie zmian na tronie senioralnym. W celu pozyskania margrabiw niemieckich wysa Bolesaw Kdzierzawy brata swego Mieszka, podobno na czele a 20 ty. krzyowcw, na krucjat organizowan przez margrabiw: Al-brechta Niedwiedzia i Konrada minieskiego przeciwko Sowianom, ktra dotara a do Szczecina. Sam Bolesaw wyprawi si w tym Sup drogowy Wszebora w Koninie czasie przeciwko pogaskim Prusom, niedawnym sprzymierzecom Wadysawa Wygnaca. Sojusz z Albrechtem Niedwiedziem umocni Bolesaw w rok pniej w czasie uroczystego zjazdu w Kruszwicy w styczniu 1148 roku, na ktrym syn Albrechta Otto polubi siostr Bolesawa Judyt. Utrwali w ten sposb nowy senior swe stanowisko midzynarodowe kosztem niekorzystnych ustpstw na rzecz Niemcw na Pomorzu Zachodnim i w ziemi Wieletw, podbijanej przez Albrechta Niedwiedzia. Wprawdzie okoo 1157 roku popar zbrojnie wraz z bratem Mieszkiem ksicia Jaks z Kopaniku, ktry walczy z margrabi Albrechtem Niedwiedziem o grd Brenn, lecz bya to pomoc saba i trwajca krtko, gdy 11 czerwca 1157 roku margrabia zdoby grd tworzc na zdobytych ziemiach Marchi Brandenbursk, w przyszoci gronego wroga Polski. Akcje dyplomatyczne Bolesawa skutecznie paraliowaa w Niemczech jego bratowa, ksina Agnieszka. Na jej proby wysa papie do Polski nowego legata, swego kanclerza Gwidona, ktry na przeomie 1148/1149 roku zada restytucji Wadysawa, po odmowie rzuci na juniorw kltw, a na cay kraj interdykt, po czym zaapelowa do krla Niemiec, Konrada III, o przywrcenie si tronu Wadysawowi. Papie Eugeniusz III zatwierdzi wszystkie posunicia swego legata. Konrad III, powstrzymywany przez margrabiw Albrechta Niedwiedzia i Konrada, na interwencj w Polsce nie zdoby si, a w lutym 1152 roku zmar nie przeprowadziwszy nawet swej koronacji na cesarza. Interwencj podj dopiero jego nastpca, cesarz Fryderyk I Barbarossa, aby ugruntowa rzeczywist wadz cesarsk nad Polsk, traktowan jako kraj trybutarny lub lenny. Przebieg jej opisa w licie do opata Wibalda. Gdy Bolesaw Kdzierzawy odmwi restytucji brata Wadysawa na tronie, wyruszy ce100 Denar Bolesawa Kdzierzawego (awers i rewers) sarz w pocztku sierpnia 1157 roku na Polsk wsplnie z czeskim ksiciem Wadysawem II, ktry wedug mistrza Wincentego "podega nienawi Rudego Smoka (tj. cesarza Rudobrodego - przyp. T.W.) do Bolesawa". Tym razem zastosowali ksita-juniorzy odmienn od tradycyjnej taktyk obrony. By moe zabrako im dowiadczonego dowdcy, gdy pa-latyn Wszebor zmar przed 1153 rokiem, a Bolesaw Kdzierzawy nie prbowa, wbrew dawnej tradycji, broni grodw pooonych nad Odr: Gogowa, Bytomia i innych, lecz poleci je spali. Zastanawiano si ju nieraz nad przyczynami, ktre wywoay w desperacki krok, wymieniajc moment zaskoczenia lub wieloletni brak dbaoci o obronno grodw pooonych na lsku. Byy to jednak tylko wzgldy uboczne, gdy zasadniczym powodem zaamania si linii obrony na Odrze by szybki na owe czasy postp techniki wojskowej. Stare, nizinne,

drewniano-ziemne grody przestay ju spenia swe zadania obronne i w nastpnych dziesicioleciach zastpowano je coraz powszechniej, rwnie w Polsce, murowanymi zamkami wznoszonymi na innych, przewanie wyej pooonych miejscach. Nie powstrzymywane przez zaogi grodw wojska cesarskie przekroczyy nie bronion po raz pierwszy Odr 22 sierpnia 1157 roku i palc i niszczc kraj dotary bez przeszkd a w okolice Poznania. Przeraony Bolesaw zwrci si do ksicia Czech Wadysawa o porednictwo i przy jego pomocy uzyska upokarzajce wprawdzie, lecz do dogodne dla siebie warunki ugody. Przybywszy do obozu cesarskiego przysig w imieniu swoim i narodu, e wypdzajc starszego brata Wadysawa nie zamierzono obrazi majestatu cesarskiego. Obieca zapaci cesarzowi 2000 grzywien srebra, ksitom Rzeszy niemieckiej 1000, dworzanom 200, a ponadto 20 grzywien zota cesarzowej jako kar za niestawiennictwo przed obliczem cesarza na wezwanie i niezoenie hodu lennego. Zaprzysig ponadto stawi si w Magdeburgu na sejm Rzeszy na Boe Narodzenie 1157 roku, aby odpowiedzie tam na 101 zarzuty stawiane mu w sprawie brata, a nastpnie wzi udzia w wyprawie woskiej cesarza. Dla zabezpieczenia tych warunkw ugody wyda ksiciu czeskiemu zakadnikw, wrd ktrych znalaz si jego najmodszy brat Kazimierz. Zoy nastpnie cesarzowi w Krzyszkowie pod Poznaniem, upadszy mu do ng, hod lenny. Wystpi wwczas, wedug kroniki czeskiej, boso, z mieczem uwizanym na szyi. Zaprzysig wierno, po czym, przywrcony do aski, odebra od Fryderyka I pocaunek pokoju. Polska stawaa si lennem cesarskim za cen uznania Bolesawa jej wadc. Wadysaw II Koci Kanonikw Regularnych w Czerwisku Wygnaniec i jego synowie mogli odtd oczekiwa co najwyej zwrotu swego dziedzicznego lska. Wadysaw nie doczeka jednak powrotu nawet na lsk; zmar w 1159 roku. mier jego utorowaa drog do kraju jego trzem synom: Bolesawowi Wysokiemu, Mieszkowi Pltono-giemu i Konradowi; nie mogli oni jednak, jako modsi od Bolesawa i Mieszka przedstawiciele dynastii piastowskiej, pretendowa do tronu seniora w Krakowie. W zamian za oddanie lska uzyska Bolesaw Kdzierzawy zwrot zakadnikw przebywajcych w Niemczech od 1157 roku. Bolesaw Kdzierzawy nie zwrci Wadysa-wowicom caej dzielnicy lskiej; nie odda im mianowicie kilku najwaniejszych grodw, w ktrych trzyma nadal swe zaogi. Pokrzywdzeni bratankowie wystpili w 1166 roku z broni w rku i przy pomocy rycerstwa niemieckiego zdobyli zatrzymane przez seniora grody i toczyli z nim ze zmiennym szczciem dalsze walki. Mistrz Wincenty porwna ich z powodu wojowniczoci i zdolnoci wojskowych do ,,lwich szczenit, obezwadniajcych zacieko tygrysw". Seniorowi udao si wygna Bolesawa Wysokiego przy pomocy skconego z nim Mieszka dopiero w 1172 roku. Bolesaw Wysoki zwrci si wwczas o pomoc do cesarza Fryderyka I, ktry w 1173 roku podj drug wielk wypraw do Polski. Pamitajcy dobrze lekcj krzyszkowsk Bolesaw natychmiast powtrzy zapewnienia wiernoci, zwrci cay lsk wraz z Ziemi Lubusk bratankom i zapaci cesarzowi, agodzc jego gniew, kar w wysokoci 8000 grzywien srebra, poniajc raz

jeszcze godno ksicia Polski. Bya to ostatnia wyprawa cesarska przeciw Polsce, odtd walczyli z ni jedynie niemieccy wadcy pogranicznych marchii. Podobnie jak wikszo wadcw piastowskich rwnie Bolesaw uposaa fundacje kocielne swych przodkw i swych dygnitarzy. Be102 nedyktynom w Trzemesznie nada wsplnie z bratem Mieszkiem kaplic Panny Marii w Grze pod czyc, a w 1143 roku z okazji konsekracji kocioa nada klasztorowi Panny Marii i w. Wincentego we Wrocawiu dwie kaplice, prawo odbywania omiodniowego targu, karczm we Wrocawiu i targ w Kosto-motach. W okresie jego panowania i przy jego czynnym poparciu biskup pocki Aleksander z Malonne ufundowa, zapewne w 1151 roku, klasztor kanonikw regularnych w Czerwi-sku nad Wis. Wspania trjnawow bazylik romask wzniesion z kamienia wywicono okoo 1160 roku, a 21 maja 1161 roku na wiecu w czycy ksi nada nowemu klasztorowi cztery wsie i ludzi niewolnych. Wiec czycki odby si z okazji konsekrowania wspaniaej kolegiaty romaskiej pod wezwaniem Panny Marii i w. Aleksego (dzi w Tumie pod czyc). Zatwierdza rwnie Bolesaw na wiecach w obecnoci licznych wiadkw i nadawa jako ksi zwierzchni zwolnienia immunitetowe licznym fundacjom swych braci Mieszka i Henryka i najwybitniejszych monowa-dcw: arcybiskupa Janika Gryfity w Brzeni-cy, pniejszym Jdrzejowie, dla cystersw sprowadzonych wwczas do Polski, Zbyluta ,,obywatela polskiego" z rodu Paukw, zaoyciela opactwa cysterskiego w eknie, i wreszcie ksicia Jaksy, niefortunnego kandydata do tronu w Brennie i synnego krzyowca, ktry sprowadzi w 1163 roku do podkrakowskiego Miechowa kanonikw regularnych Stry Grobu Chrystusowego w Jerozolimie (tzw. bo-ogrobcw). Mimo wojen domowych i ponoszonych klsk panowanie Bolesawa Kdzierzawego zaznaczyo si w dziejach niezwykle oywion dziaalnoci fundacyjn i budowlan, ktrej rezultaty przetrway do dnia dzisiejszego budzc podziw swym rozmachem i monumentalnoci. Bolesaw walczy nie tylko o tron seniora i lsk, lecz organizowa rwnie w interesie Gowica ociea portalu gwnego kocioa w Czer-wisku wasnej dzielnicy kujawsko-mazowieckiej zbrojne wyprawy przeciwko pogaskim Prusom. Gwna wyprawa podjta w roku 1166 zakoczya si cakowitym rozbiciem rycerstwa polskiego, ktre Prusowie wcignli do zasadzki unieruchamiajc je midzy bagnami i jeziorami. Sam Bolesaw jedynie z niedobitkami zbieg z pola bitwy, na ktrym poleg ksi Henryk (chocia wedug innych przekazw zmar on w tyme samym roku mierci naturaln). Wbrew temu, co pisze mistrz Wincenty o niezwykej wprost szczodrobliwoci Bolesawa wobec braci, postpek jego w stosunku do Kazimierza wiadczy o czym wrcz przeciw103 nym, gdy senior krakowski odebra Kazimierzowi wiksz cz zapisanej mu w testamencie przez Henryka dzielnicy sandomierskiej. Rzdy jego i stae niepowodzenia militarne wywoay w kocu tak ywe niezadowolenie, e znaczna cz monowadztwa i rycerstwa postanowia zrzuci go w 1172 roku z tronu. Do wybuchu buntu nie doszo jedynie dlatego, e upatrzony przez spiskowcw na nastpc ksi Kazimierz odmwi im swego poparcia.

Umierajc jesieni 1173 roku, w czterdziestym dziewitym roku ycia, pozostawi Bolesaw swemu nastpcy Mieszkowi pastwo jeszcze silne i podporzdkowane zwierzchniemu wadcy. Nie pozostawi natomiast dziedzica zdolnego obj w przyszoci tron polski, gdy jego syn starszy Bolesaw zmar w 1172 roku, liczc zaledwie szesnacie lat ycia, a modszy maoletni syn Leszek urodzony po 1160 roku z drugiej ony Marii, znanej nam jedynie z imienia, by sabego zdrowia i nie wrono mu dugiego ycia. Ojciec osadzi go na dzielnicy kujawsko-mazowieckiej i wyznaczy jako opiekuna brata Kazimierza. Bolesawa Kdzierzawego przedstawi nam mistrz Wincenty Kadubek jako wadc niezbyt energicznego, a czasem nawet bezwolnego. Podobn ocen przekazuj nam obcy kronikarze, a take rocznikarze polscy, czescy i niemieccy opisujcy najwaniejsze wydarzenia jego panowania, a wrd nich take klski ponoszone w wojnach z Niemcami, Prusami, a nawet wasnymi bratankami. By moe na jego negatywn ocen wpyno porwnanie tego przecitnego wadcy z wybitnym nastpc Mieszkiem Starym. Wbrew rozpowszechnionej opinii Polska w okresie panowania Bolesawa Kdzierzawego, nawet pod rzdami miernego ksicia seniora, bya pastwem jednolitym, a nie rozbitym, mimo e na jej czele stao a trzech ksit piastowskich - obok seniora take Mieszko i Henryk, a pniej Kazimierz. Wszyscy trzej nosili tytuy ksit jednej tylko Polski, a nie tytuy utworzone od ich dzielnic. Jedynie lsk pod rzdami Wadysawowicw utworzy odrbne ksistwo dzielnicowe. Utrzymaa rwnie Polska w okresie panowania Bolesawa Kdzierzawego, mimo haby krzysz-kowskiej, sw faktyczn niezaleno od Niemiec. Micha Tymowski HENRYK SANDOMIERSKI Henryk Sandomierski nie zosta nigdy wadc zwierzchnim caej Polski, nie walczy nawet o tytu i wadz princepsa. Jeeli wic pami o nim funkcjonuje w polskiej wiadomoci historycznej, a posta jego budzi zainteresowanie, to przede wszystkim dziki wyprawie tego ksicia do Jerozolimy. Czyn ten wyrnia go wrd innych wczesnoredniowiecznych Piastw. Co skonio go do dalekiej wyprawy? Jaki by ten ksi, ktry wybra sobie inn od pozostaych braci drog ycia? Tajemnicze koleje losu Henryka i nieznane motywy jego dziaania pobudzay wyobrani, wywoyway ch wypenienia luk pozostawionych przez szcztkowy materia rdowy artystyczn wizj przeszoci i literack rekonstrukcj zamierze, dokona oraz psychiki Henryka. Tak wanie przedstawi nam posta ksicia Jarosaw Iwa-szkiewicz w "Czerwonych tarczach". Take historyk odtwarza musi dzieje Henryka z drobnych faktw, zanotowanych wyrywkowo przez nieliczne rda XII wieku. Nic wic dziwnego, e obok paru tylko wnioskw i wiadomoci pewnych obraca si bdziemy wrd hipotez i domysw. Kiedy w roku 1138 zmar Bolesaw Krzywo-usty, jego syn Henryk by jeszcze maym chopcem. Ale nawet data urodzin Henryka nie jest pewna. Dopiero w XV wieku zanotowa j Dugosz, podajc rok 1132. Dzi nie wiadomo, czy kronikarz opiera si przy tym na tekcie zaginionego obecnie rocznika, czy te odtworzy t dat na podstawie informacji porednich. Musimy wic i my rozway okolicznoci ycia rodziny

Bolesawa Krzywoustego i pniejsze koleje losu Henryka, aby ustali przynajmniej hipotetycznie rok urodzenia ksicia. Matk Henryka bya ksina Salomea, crka Henryka hrabiego Bergu, po ktrym zreszt nasz ksi nosi imi. Salomea bya drug on Bolesawa Krzywoustego, polubion zapewne w 1115 roku. Maestwo ukadao si szczliwie; mamy wzmianki o jedenaciorgu dzieciach tej pary. Nie wszystkie one przeyy wiek dziecicy; nawet w rodzinie ksicej miertelno niemowlt i maych dzieci bya dua. Wrd synw Salomei, przyszych ksit polskich, najstarszy by Bolesaw, urodzony w 1125 roku, po nim szed Mieszko (1126), wreszcie Henryk i najmodszy Kazimierz (1138). Poniewa crka Salomei, Agnieszka, urodzia si w 1137 roku, Henryk musia ujrze wiato dzienne pomidzy rokiem 1127 a 1136. Oswald Balzer w swej ,,Genealogii Piastw" zacienia ten okres do lat 1127-1131. Gerard Labuda przyjmuje za prawdopodobn dat Dugosza (1132), za ostatnio Karol Buczek lata 1130-1132. W kadym razie w chwili mierci ojca Henryk by jeszcze nieletni. Wiek sprawny rozpoczyna si bowiem w redniowieczu najwczeniej w dwunastym roku ycia, z tym e przekazanie wadzy nastpowao po osigniciu tego wieku stopniowo i, jak twierdzi historyk prawa Wadysaw Sobociski, zalenie od rzeczywistej zdolnoci modego ksicia do sprawowania trudnych obowizkw panujcego. Nie ulega wic wtpliwoci, e w roku 1138 Henryk nie mg przej osobicie wadzy w ksistwie sandomierskim (wraz z Lublinem i Wilic). W zwizku z tak sytuacj zastpowaa go chyba w rzdach ksina Salomea, ktra ponadto wadaa wyznaczon jej w doywocie, wyczon z dzielnicy senioralnej. czyc wraz z okrgiem. Inaczej interpretuje niejasny okres maolet-noci Henryka Gerard Labuda. Uwaa on, e Salomea otrzymaa ksistwo czycko-sieradzkie 105 nie tylko jako wdowie doywocie (na wydzielenie czycy z dzielnicy senioralnej zgadzaj si wszyscy), ale jako przysze uposaenie modocianych jeszcze Henryka i Kazimierza. Sando-mierszczyzna znajdowaaby si wic pod wadz seniora jako cz Maopolski i dopiero po wygnaniu Wadysawa (1146) zwyciscy bracia dokonaliby zupenie nowego podziau, wyznaczajc Henrykowi jego dzielnic. Spr ten rozstrzygn moe sam Henryk Sandomierski, ktry w dokumencie wystawionym u schyku ycia rozkaza napisa: "Ja, Henryk, z Boej aski syn Bolesawa ksicia laai-"" "<-...A-^.ato.y-^ Posadzka krypty kocioa w Wilicy Polski, z majtku, ktry z woli i aski ojca za ycia posiadaem [...] daj..." Nie jest tam powiedziane, e ojciec przekaza mu ksistwo sandomierskie, ale nadanie Henryka obejmuje wsie lece wanie na terenie tego dziedzictwa. Wyznaczenie wic Henrykowi dzielnicy sandomierskiej ju w roku 1138 wydaje si najbardziej prawdopodobne. Inna sprawa, e wadz nad ksistwem przej on pno, nawet nie w chwili mierci matki (l 144), pod ktrej opiek si wychowywa, gdy walka o wadz, jaka toczya si midzy seniorem Wadysawem a dorosymi Bolesawem i Mieszkiem, naraaaby niedowiadczonego Henryka na zbyt wiele niebezpieczestw. Zapewne wic dopiero po wygnaniu Wadysawa zwyciski Bolesaw zezwoli Henrykowi na samodzielne rzdy. Czy nastpio to ju w 1146 roku, czy przez pewien jeszcze czas Kdzierzawy opiekowa si Henrykiem i jego dzielnic - nie wiemy z ca

pewnoci. W kadym razie jeszcze w dokumencie legata papieskiego kardynaa Humbalda, datowanym na 2 marca 1146 roku, tytuy ksice nosz tylko Bolesaw i Mieszko, za modsi, Henryk i Kazimierz, okreleni s jako bracia ksicy. Henryk nie odznaczy si niczym szczeglnym, gdy w sierpniu 1146 roku krl Konrad III zorganizowa wypraw na Polsk i prbowa przywrci wadz seniora Wadysawowi Wygnacowi. Natomiast w 1149 roku Henryk Sandomierski wraz z bratem Bolesawem wzi udzia w wyprawie zbrojnej na Wodzimierz Woyski i uck. Oddziay polskie udzieliy wtedy pomocy sojusznikowi, ksiciu Izasawo-wi, ktry walczy z innymi pretendentami do tronu kijowskiego. O kilku nastpnych latach ycia Henryka nie wiemy nic. Pojawia si dopiero wraz ze starszymi brami jako jeden ze wiadkw w dokumencie wystawionym pomidzy 25 marca 1152 a 24 marca 1153 roku uwierzytelnionym przez arcybiskupa gnienieskiego Jana, a za106 -r-t. K, i , p 1^m'K^ w 6& yww Naw sswSf iwro? 4$ dmo 00 A tti wlinnan; * aa on WWCT Kwwy f.tliw twroro TOW 4 wa-lwfcicui wan j4 (ypwfe w wtwwnw w wAa ^ */ *} ) *'".> - '-/J ''* . .--' iwnm IWTO.I^W iwftuw ^KTOocin wU^ w^ Spm) wu -?yfl- wcy , ^ u<wflSwc.4ylw it(wm? ^'ld IITO ni l r Inw; *;r. qtii (< ai .taww; ^.jtc ram w 5 a ((<wnr r((tinin9 .IBWSS Uw iwdaw-^o (m tn .ajpft" TOi^l.cu.^CTm^OTi^mttH sp<f wa^^ty yifrw,.^ wroik-ini (y sr nwuw.^^sA^w, ^iut^CTtroptib4-^TO(iwiiw-Wttm.lWu(i.(flw ItA..5c;;(l>.w.^ (tu tim. t5 wiiolirt.yuro ^inF wmut-l^nui.i ^ ailw3.'S iiAin ^i4mitn<!w wynroinf -' ''* . ' 3f , ^ J . ^ i^>uJ.(W)citro pilTOw; <y.iiro nCT-Timr w(tttiia.v.'alui)A.v(rncch-pT)CT!.k.< ^<h...5^^^^(<>.(tu? (tu tini t5 wnolirt-^ruro "h^inF wmit-l^mut.i *('> ailw.1 Fragment dokumentu Henryka Sandomierskiego dla joannitw w Zagoci twierdzajcym fundacj klasztoru cystersw w eknie, dokonan przez monowadc Zby-luta. Mwi si tam nadal o Henryku jako o rodzonym bracie (frater germanus) ksicym. Tytulatura uywana przez ksicia Henryka jest bardzo skromna. Nawet wtedy, gdy osign ju godno ksic, zadowala si okreleniem "syn ksicia Bolesawa", "brat". Jest to oczywicie wyraz zalenoci od Bolesawa Kdzierzawego, sprawujcego zwierzchnictwo princepsa, lecz zapewne i wyraz osobistych zapatrywa Henryka na wasn wadz i uprawnienia. Mieszko Stary, take modszy od Bolesawa, uywa tytulatury ksicej. Henryk natomiast nie pragn wybi si ponad braci, na co wskazuje owa skromna tytulatura. W roku 1154 Henryk wyruszy jako krzyowiec w pielgrzymk do Jerozolimy. Wiadomo o jego wyprawie i pobycie w Ziemi witej zanotoway polskie roczniki:

Henricus dux San-domiriensis ivit lerusalem. O pobycie ksicia na dworze krla jerozolimskiego Baldwina III i o walkach z niewiernymi nie wiemy wprawdzie nic konkretnego, ale sowa Dugosza brzmi prawdopodobnie: ,,Spdziwszy tam cay rok, kiedy pada cz jego onierzy, czciowo w tych walkach, czciowo wskutek niedogodnego klimatu, wrci zdrowy do kraju. Zarwno jego bracia Bolesaw i Mieczysaw jak i wszyscy panowie polscy przyjli go z ogromn czci i szczegln radoci". Trzeba sobie zda spraw z tego, jak trudnym przedsiwziciem bya taka wyprawa dla czowieka yjcego w warunkach kulturowych i klimatycznych dwunastowiecznej Polski. W podjciu jej pomagaa zapewne ksiciu jego silna wiara. By to zarazem czyn wyjtkowy. Rezerwa, z jak w Polsce odnoszono si do krucjat, zwizana bya z wewntrzn sytuacj kraju, zasadniczo odmienn od sytuacji pastw Europy zachodniej. W Polsce XII wieku wzrost gospodarczy i brak rk do pracy przycigay raczej ludzi z zewntrz, ni skaniay kogokolwiek do wyjazdu. Henryk, a pniej w 1162 roku monowadca Jaksa s wic w Polsce nielicznymi znanymi krzyowcami, w okresie gdy wikszo polskich wadcw i monych pragna pozosta i dziaa na miejscu. Po powrocie z Ziemi witej Henryk, czowiek dotd niedowiadczony, zdany na opiek braci, sta si ksiciem otoczonym szacunkiem 107 i uznaniem za dokonane czyny. A jednak w 1161 roku, gdy wraz z bratem Bolesawem Kdzierzawym czyni dary klasztorowi w Czer-wisku, uy znanej nam ju, skromnej tytula-tury "Ego [...] Henricus eiusdem Boleslai fra-ter germanus....". Czu si wic nadal jedynie bratem princepsa i brak dzy wadzy uzna moemy za sta cech charakteru Henryka. Dla porwnania dodajmy, e w tyme dokumencie wymieniony jest wrd wiadkw jako ksi Polski najmodszy z braci, Kazimierz Sprawiedliwy. O dziaalnoci Henryka w czasie najazdu cesarza Fryderyka Barbarossy na Polsk (1157) i podczas rokowa oraz hodu Bolesawa Kdzierzawego w Krzyszkowie nie mamy adnych wiadomoci. Wrd wszystkich czynw Henryka Sandomierskiego najlepiej znana jest fundacja klasztoru i szpitala joannitw w Zagoci. Dokument wystawiony przez ksicia, zawierajcy obszerny opis majtku, wraz z pniejszymi dokumentami Kazimierza Sprawiedliwego i Bolesawa Wstydliwego, sta si podstaw znakomitej, klasycznej dzi pracy Kazimierza Ty-mienieckiego o tamtejszej majtnoci ksicej. Dokument Henryka nie ma daty. Ale ksi wspomina w nim, e ju dawno obieca wybudowa szpitalnikom koci, lecz zwiedziony marnociami tego wiata, nie uczyni tego, czego mg dokona. Jest wic najbardziej prawdopodobne, e Henryk sprowadzi joannitw do Polski, gdy wraca z Ziemi witej i obieca im sowite uposaenie, lecz z wykonaniem obietnicy zwleka dugo, a do chwili, gdy przystpi do organizowania niebezpiecznej wyprawy zbrojnej na pogaskich Prusw. Nie wiedzc, czy wrci z tej wyprawy, ktra nastpia jesieni 1166 roku, Henryk dokona odwlekanej dugo fundacji. Joannici otrzymali dwie due woci: Zago i Boreszowice, lece w dolinie Nidy, na pnoc od Wilicy. W majtku, przed nadaniem, dominowaa gospodarka hodowlana. Ale w chwili przekazywania woci joannitom Henryk sprowadzi do Zagoci dziesitnikw, ktrzy mieszkali niegdy w pobliskim

Chrob-rzu, potem przeniesieni byli przez Bolesawa Kdzierzawego na Kujawy, a przed reorganizacj woci ponownie osadzeni zostali przez Henryka nad Nid. Co za najwaniejsze, zarwno tym niewolnym wieniakom, jak niektrym suebnikom przyzna ksi prawa specjalne, postanawiajce, e: "Chrobrzanie za i zotnicy [pozostaj tam] zwyczajem wolnych goci, z tym tylko, e nigdy nie bd mogli opuci wymienionego majtku". Ksi okaza si dobrym gospodarzem. W Polsce XII wieku postp gospodarczy zwizany by z feudalizacj systemu, uksztatowaniem si wielkiej wasnoci feudalnej z jednej strony i z okreleniem powinnoci chopw poddanych z drugiej. Poza rnymi grupami chopw zalenych istniaa take w Polsce XII wieku ludno chopska wolna osobicie, lecz nie majca ziemi. Tych wolnych przybyszw, zwanych Uberi hospites, czyli wolni gocie, osadzano w majtkach ziemskich, a ich powinnoci ustalano w umowie. Po wypenieniu obowizkw, mogli odej z majtku feudaa. Szybko okazao si, e system ten i osadzanie ludzi na prawie wolnych goci (mor libero-rum hospitum) jest korzystne, gdy ludzie ci, znajc granice swych obowizkw i wiedzc, ile wynios dla siebie ze swej pracy, pracuj lepiej ni wieniacy niewolni. Dlatego wanie, ze wzgldu na dobrze pojty wasny interes, warto byo feudaowi rwnie niewolnych rolnikw osadza na prawie wolnych goci, z tym tylko zastrzeeniem, e nie mog oni porzuci woci, w ktrej mieszkaj. Tak wanie uczyni ksi Henryk Sandomierski z dziesitnikami z Chrobrza i zotnikami osadzonymi we woci zagojskiej ofiarowanej joannitom. Rycerski krzyowiec objawi si tutaj jako nowoczesny zarzdca i organizator dbr ziemskich. 108 Dziki fundacji Henryka Sandomierskiego w Zagoci, w XII wieku, ale zapewne ju po mierci ksicia, powsta jeden z najbardziej oryginalnych polskich kociow romaskich. Dzi jest to budowla wielokrotnie przebudowana - w czasach gotyku oraz na przeomie XIX i XX wieku. Zachoway si jednak i odkryte zostay w 1962 roku fragmenty kocioa romaskiego, ktre pozwalaj odtworzy zarwno jego bry, jak i niezwyky w Polsce wystrj architektoniczny i rzebiarski. Historycy sztuki widz zwizki tej budowli z architektur Lombardii. Jest to wic wymowne wiadectwo zasug Henryka Sandomierskiego w przenoszeniu do Polski najlepszych wzorw architektury redniowiecznej Europy. Z osob i otoczeniem Henryka wie si take fundacj romaskiego kocioa w Wilicy, ktrego fundamenty odkryte zostay w czasie powojennych bada archeologicznych. Niestety brak jakichkolwiek rde wskazujcych bezporednio na Henryka jako fundatora powoduje, e domys ten nie moe by poparty adnym dowodem. Jeszcze bardziej tajemnicze jest powstanie w Opatowie wspaniaej romaskiej bazyliki, dzi jednej z najbardziej okazaych budowli romaskich w Polsce. Powstaa ona okoo poowy XII wieku, na terenie ksistwa sandomierskiego, lecz o tym, jaki by zwizek tej fundacji z polityk ksicia, nie wiemy zupenie nic, cho przecie tak wielkie przedsiwzicie nie mogo by obojtne dla tego wadcy. Dorobek rodowiska skupionego wok Henryka Sandomierskiego w innych dziedzinach kultury wydaje si take istotny, chocia znany nam zbyt mao. Zdani tu jestemy tylko na przypuszczenia i adna z hipotez nie moe sta si pewnikiem. Dugosz koczc rozdzia o pielgrzymce Henryka napisa: "Dziki jego opowiadaniom

zaczy si szerzy i rozpowszechnia wiadomoci o stanie, pooeniu i organizacji Ziemi witej oraz o zawzitych i krwawych walkach prowadzonych z barbarzycami w jej obronie". Bez wtpienia podr Henryka bya dla kultury polskiej dowiadczeniem nowym. W czasie swojego pobytu w Jerozolimie Henryk zetkn si mg z rycerstwem nadcigajcym tam z najrniejszych stron Europy. W specyficznej atmosferze krzyowej cechy kultury rycerskiej ulegay wzmocnieniu, objawiay si z wikszym napiciem. Staway si one wyraniejsze i bardziej czytelne dla obserwatora, gdy widzia je na tle kultury muzumaskich przeciwnikw krzyowcw, a nawet na tle kultury bizantyjskiej. Dlatego wanie pielgrzymka Henryka staa si okazj do poznania i przyswojenia w kraju elementw europejskiej kultury rdziemnomorskiej. Dotyczyo to nie tylko architektury, ale take twrczoci literackiej. Mamy wskazwki, ktre pozwalaj przypuszcza, e Henryk i jego otoczenie okazj t starali si wykorzysta. Oto w spisanej na przeomie XIII i XIV wieku ,,Kronice wielkopolskiej" znalaza si opowie o Walterze z Tyca i Wisawie z Wilicy. S to waciwie dwa odrbne wtki literackie, zwizane z dziejami dwu bohaterw, poczone jednak dziki postaci Helgundy - ony Waltera i kochanki Wisawa. Rycerski charakter opowieci o Walterze przywodzi na myl obyczajowo panw zachodnioeuropejskich. Zakochany w Helgundzie, crce krla Frankw i narzeczonej ksicia Alemanw ,,Walter [...] pewnej nocy wspi si na mury grodu [...] i tak sodko i gono piewa, e na miy dwik jego gosu, zbudzona ze snu krlewna, wyskoczywszy z oa [...] zasuchana w przemiy piew czekaa, dopki piewak zawodzi dwicznym gosem [...]. Gdy stranik wyzna, e to Walter piewa, ona paajc gorc mioci do niego, przychylia si zupenie do jego pragnie, cakiem wzgardziwszy krlewiczem alemaskim". Pniej Walter porywa sw wybrank, zwycia w pojedynku cigajcego zakochan par ksi109 Fryz kocioa w Zagoci cia Alemanw i uwozi Helgund do swego zamku w Tycu. Pniejsze losy Helgundy, latami oczekujcej na ma wojujcego w dalekich krajach, jej zdrada z Wisawem Piknym ksiciem Wilicy, zemsta Waltera, skadaj si na opowie o typowo rycerskim kolorycie. Duga wyprawa zbrojna i tsknota za ukochan osob byy przecie w okresie wypraw krzyowych charakterystycznym motywem literackim. Dla porwnania przytoczymy tu prowansalskiego poet: O, daleka Ukochana! Serce moje ciska al. Inny balsam, driakiew inna Twoich nie zastpi siw, Lecz alkowy twej firana Albo gaj niech nam gociny Udziel gwoli kochania. Jak dowiody badania Gerarda Labudy, rne wersje eposu o Walterze i Helgundzie znane byy w wielu krajach Europy zachodniej. Do Polski utwr ten przeniesiony mg by w XII lub w XIII wieku. Zwraca jednak uwag to, e akcja osadzona zostaa w Tycu i w Wilicy i e koleje losu Waltera i Helgundy zespolone zostay z miejscow opowieci o Wisa-wie ,,ksiciu Wilicy", a cao akcji w wersji polskiej przeniesiona zostaa w odlege czasy pogaskie. Nie wiemy, czy odezway si w tej opowieci echa tradycji ustnych z okresu plemiennego, mwicych o rodzie panujcym w Wilicy. Przedstawicielem tego rodu byby Wisaw.

Gerard Labuda zwrci uwag na to, e dwor-sko-rycerski, zabarwiony erotyzmem utwr nie mgby powsta i by rozpowszechniany w klasztorze tynieckim. rodowisko wilickie byoby za zdolne do dokonania takiej recepcji 110 i przebudowy utworu tylko w czasach "stoecznoci" Wilicy - czyli w okresie, gdy jedn ze swych siedzib mia tam Henryk Sandomierski oraz gdy po jego mierci rezydowa w Wilicy Kazimierz Sprawiedliwy, zanim w 1177 roku zosta ksiciem krakowskim. Wilica pozostaa do mierci Kazimierza (1194) jednym z gwnych grodw dzielnicy tego ksicia, lecz pniej staa si grodem prowincjonalnym. Recepcja i przeksztacenie opowieci o Walterze, Helgundzie oraz o Wisawie musiay nastpi w drugiej poowie XII wieku. Biorc pod uwag wiadomo o pielgrzymce Henryka Sandomierskiego, obecno u jego boku za-konnikw-rycerzy oraz pn wprawdzie, lecz prawdopodobn uwag Dugosza o opowiadaniach rozpowszechnianych w otoczeniu ksicia, mamy prawo wypowiedzie si za dworem Henryka jako orodkiem, w ktrym moga uksztatowa si wersja zapisana pniej w "Kronice wielkopolskiej". Brygida Kiirbis zwraca uwag, e "jest to w Polsce bodaj pierwszy przykad utworu pisanego, ktrego funkcj nie bya informacja i propaganda dziejopi-sarska czy hagiograficzna, ale literackie opowiadanie gwoli rozrywki". Tkwi w tym zupenie nowy pierwiastek wprowadzony - by moe dziki Henrykowi Sandomierskiemu - do polskiej kultury. W 1166 roku Henryk Sandomierski wzi udzia w zorganizowanej wsplnie z Bolesawem Kdzierzawym wyprawie na Prusw. Wojna wybucha, gdy pomimo stara Bolesawa, zacht do przyjcia chrzecijastwa i okrutnych kar za odstpienie od wiary ,,religia [Prusw] bya jak zwiewny dym, i to tym bardziej krtkotrwaa, im bardziej wymuszona. Wkrtce bowiem ci obudnicy jak liskie aby wskoczyli w odmt odszczepiestwa i jeszcze wstrtniej zanurzyli si w bocie gboko zakorzenionego bawochwalstwa". W tak przez Wincentego Kadubka odmalowanej atmosferze, organizowano t wypraw jako skierowan na pogan krucjat. Nie dziwi wic udzia w niej Henryka; przecie cae przedsiwzicie odpowiadao jego yciowym ideaom. Wyprawa zakoczya si zupen klsk. Opisa j w swej kronice mistrz Wincenty: ,,Zwiadowcy i przewodnicy wojsk zapewniaj, e znaleli niezawodn, krtsz drog przez knieje; byli bowiem i nieprzyjaci podarkami przekupieni, i o zasadzce na swoich powiadomieni. Tedy po wskiej ciece pdz na wyFragment drzwi gnienieskich przedstawiajcy Prusw 111 cigi pierwsze szeregi doborowego wojska, gdy [nagle] z zasadzki wyskakuj z obu stron nieprzyjaciele; i nie tylko z dala ra pociskami, jak to kiedy indziej czyni zwykli, lecz jak gdyby w toczni cinitych, walczc wrcz przeszywaj, podczas gdy ci samorzutnie jak dziki rzucaj si na zjeone dzidy, jedni z dz zemsty, drudzy z chci pieszenia na pomoc; i wiksza cz pada pod ciarem wasnego natoku ni od ciosw ora. Niektrych zbroj obcionych pochona gbia rozwartej otchani; inni ponosz mier

zapltawszy si w zarola i krzaki cierniste, [a] wszystkich ogarnia mrok szybko zapadajcej nocy. Tak przez zdradziecki podstp przepado bitne wojsko!" Kronikarz ani sowem nie wspomnia o mierci ksicia Henryka. Dowiadujemy si o niej z innych rde. W rocznikach polskich zanotowano bowiem, tyle e bdnie, pod rokiem 1167: Dux Henricus interfectus est cum exercitu suo in bello in Prussia (,,Ksi Henryk zosta zabity wraz ze swym wojskiem w wojnie w Prusach"), Natomiast zapiska sporzdzona na polecenie biskupa krakowskiego Gedki w kocu 1167 roku podaje ju dat prawidow rok 1166, a nawet pozwala ustali dzie mierci ksicia; nastpia ona 18 padziernika. Przyjmuje si wic dzi, e Henryk Sandomierski poleg 18 padziernika 1166 roku w boju, podczas wojny z Prusami, wbrew odosobnionemu pogldowi Maksymiliana Kan-teckiego, przedstawionemu przed dziewidziesiciu laty. Z milczenia Kadubka oraz sformuowania wspomnianej zapiski, w ktrej mwi si o ksiciu, ktry zmar, a nie poleg, wycign on wniosek o pniejszej mierci Henryka, ju na terenie Polski. Nie majcy potomkw Henryk pragn przekaza swe ksistwo Kazimierzowi Sprawiedliwemu. Ale wbrew woli Henryka ksistwo jego zostao podzielone. Najwiksz cz z Sandomierzem zaj Bolesaw Kdzierzawy. Kazimierz Sprawiedliwy zasiad tylko w Wilicy. Nie znana nam cz spadku przypada Mieszkowi Staremu. W latach 1959-1960 w Wilicy, na terenie kolegiaty, wrd pozostaoci romaskiego kocioa z XII wieku, w jego krypcie, odkryto jeden z najpikniejszych zabytkw polskiej sztuki romaskiej - posadzk z zaprawy gipsowej z rytami przedstawiajcymi dwie grupy postaci, otoczone bogat bordiur z plecionki rolinnej, urozmaiconej wyobraeniami smokw, gryfa, lwa i centaura. Jest to dzieo o najwyszej wartoci, unikalne w skali europejskiej. Sze postaci ukazanych jest w czasie modlitwy. W grnym polu, porodku stoi kapan, z prawej strony mczyzna z wsami i brod, z lewej chopiec. Dolna grupa przedstawia za porodku dorosego mczyzn, przed nim, z prawej strony kobiet, a z tyu, z lewej strony modzieca. Nad grnym polem wyryty zosta, czciowo tylko zachowany, napis: Hi concul-cari querunt ut ad astra levari possint... ("Ci oto pragn podeptania, aby mogli wznie si ku gwiazdom.,."). Historycy sztuki datuj t posadzk na lata siedemdziesite XII wieku i wi jej fundacj z osob Kazimierza Sprawiedliwego. Podkrelaj oni, e jedn z intencji nieznanego twrcy dziea byo uwypuklenie rodzinnej wizi czcej przedstawione postacie. Lech Kalinowski przypuszcza, e mczyzn z pola grnego moe by wanie Henryk Sandomierski, na co wskazywaby midzy innymi brak ony. Centraln postaci z dolnej czci posadzki byby wic sam Kazimierz Sprawiedliwy, w towarzystwie ony i syna Bolesawa. W grnej czci, posta dziecka identyfikuje si ze zmarym wczeniej synem Sprawiedliwego - take Kazimierzem. S to oczywicie tylko przypuszczenia i tylko jedna z kilku hipotez dotyczcych identyfikacji postaci. Trudno jednak zaoy, by w Wilicy, bdcej siedzib Kazimierza Sprawiedliwego, kto inny ni ksi by fundatorem tej 112 posadzki i aby przedstawiaa ona inn ni ksic rodzin. Mg si wrd tych postaci znale duchowny, wtpliwe jednak - gdy zwaymy na symbolik sztuki romaskiej - by

umieszczono tam osob wieck spoza rodu panujcego, i to ponad Kazimierzem Sprawiedliwym. Domysy te wydaj si wic prawdopodobne, a skoro tak, pyta przedstawiaaby Henryka ju po mierci, podobnie jak maego Kazimierza Kazimierzowica. Wyjania to intencj napisu okalajcego paszczyzn z tymi wanie postaciami. Czy w krypcie tego romaskiego kocioa spoczo take ciao Henryka - nie moemy wiedzie na pewno, chocia znaleziono tam grb mogcy kry szcztki ksicia. By to czowiek, ktry ycie swe przeby inaczej ni jego bracia. Wszyscy inni synowie Krzywoustego signli bowiem kolejno po zwierzchni wadz nad krajem, walczyli o dzielnic krakowsk i zwizane z jej opanowaniem przywdztwo. Jedynie Henryk nie osign nigdy tej godnoci i nic nie wskazuje na to, aby do niej zmierza. Moe stao si tak dlatego, e zmar wczenie, kiedy jeszcze wszyscy modsi bracia akceptowali pryncypat Bolesawa Kdzierzawego. W kadym razie Henryk pozosta ksiciem sandomierskim, a w stosowanej w dokumentach tytulaturze nie eksponowa jakichkolwiek pretensji do dodatkowej wadzy. Czy mamy jednak prawo powiedzie, e by wadc pozbawionym ambicji? Czy do historii przechodz tylko ci, ktrych celem jest zdobycie, powikszenie i utrzymanie wadzy? Henryk znalaz sobie inne pola dziaalnoci, ktre uzna za rwnie wane i dla siebie zaszczytne. By krzyowcem, obroc wiary, fundatorem klasztoru, znawc kultury rycerskiej i dobrym gospodarzem. Natomiast jako wadca otwiera list ksit dzielnicowych, ktrym nie przywiecaa myl zawadnicia caym krajem. Zrezygnowa wczeniej ni inni wadcy z wielkich zamierze oglnokrajowych. Zwyklimy w historiografii eksponowa czyny ksi-tjednoczycieli. Ale przecie za ycia Henryka procesy historyczne prowadziy ku dalszemu, pogbionemu rozbiciu dzielnicowemu, a kto si im przeciwstawia, pokonany by musia przez potne siy spoeczne wspierajce owo rozdrobnienie. 8 Poczet krlw.. Benedykt Zientara MIESZKO III STARY "Zachwycay si nim kraje ocienne, sprzyjaa mu zewszd wietno wadcw, nawet najodleglejszych, rosa wszelka chwaa zaszczytw, umiecha si cay wdzik fortuny. Nigdy mu nie brako ani spenienia si ycze, ani wojennych triumfw". Tak pisa o Mieszku przedstawiciel wrogiego mu obozu politycznego, kronikarz mistrz Wincenty, zwany Kadubkiem. Specjalnie podnosi ocen okresu jego sukcesw, wymienia licznych synw i crki, znakomite koligacje, aby uczyni ze duplikat synnego w staroytnej Grecji ze zudnego szczcia Polikratesa. Jak Polikrates run ze szczytu chway i w tragiczny sposb dokona ywota, tak i Mieszko mia dozna podobnej katastrofy. Oczywicie kronikarz przesadza: szczliwy traf nie wicej way w yciu Mieszka ni wytrwao, zdolnoci polityczne, umiejtno przewidywania. Urodzi si zapewne okoo roku 1126 jako czwarty z rzdu syn Bolesawa Krzywoustego i Salomei: nie by wic ani predestynowany do panowania z racji starszestwa, ani naturalnym przywdc przeciwnych najstarszemu przyrodniemu bratu Wadysawowi synw Salomei. Mimo to od pocztku zajmowa stanowisko rwnorzdne z Bolesawem Kdzierzawym, wysuwajc si na czoo opozycji. Okoo 1140 roku polubi Elbiet wgiersk, siostr

krla Beli II, ktry prawie od lat dziesiciu wojowa z Polsk, zadajc jej dotkliwe poraki; miao to da przeciwwag ruskim sojuszom seniora - Wadysawa II. Umierajc w 1138 roku, Bolesaw Krzywousty wyznaczy Mieszkowi dzielnic w zachodniej Wielkopolsce, pozostawiajc w rkach seniora z jednej strony Gniezno, z drugiej - Ziemi Lubusk. Orodkiem dzielnicy sta si wic Pozna, ktry od tej pory coraz bardziej wysuwa si na stoeczn w Wielkopolsce pozycj. W Poznaniu te broni si Mieszko w roku 1146, oblony przez seniora, ktry zmierza do cakowitego usunicia modszych braci. Dziki przejciu wikszoci monych na stron juniora i dobrze zorganizowanej odsieczy grona sytuacja zmienia si w triumf. Pobity Wadysaw pody do Czech i Niemiec szuka pomocy u krewniakw ony, a juniorzy obiegli z kolei Krakw, gdzie bronia si jeszcze Agnieszka Wadysawowa. Niebawem i ona musiaa uda si na wygnanie, a rzdy seniora-Ine obj Bolesaw Kdzierzawy. Zastanawiajce jest, e nie doszo do dalszego pogbienia konfliktw rodzinnych, mimo i Bolesaw poczy z wasn obszern dzielnic dzielnic senioraln i lsk, uzyskujc druzgocc przewag nad brami: Mieszkiem i dorastajcym Henrykiem Sandomierskim, nie wida objaww niezadowolenia. Moe to stae zagroenie przez wygnanego seniora, poruszajcego przeciw braciom wszelkie spryny, z papieem i krlem rzymskim na czele, zmuszao ich do trwania w solidarnoci, a moe faktyczny system wsprzdw, w ktrym Mieszko odgrywa rol rwn starszemu bratu przy jego przyzwoleniu, uatwia zachowanie jednoci. Krl rzymski Konrad III podj wprawdzie wypraw na Polsk, ale musia z niej zawrci bez sukcesu z rnych powodw: po pierwsze nie mia wystarczajcych si, po drugie spieszy si do innych zada, wrd ktrych czekaa go te wyprawa krzyowa; po trzecie - i bodaj e najwaniejsze - wysiki jego udaremniaa sympatyzujca z polskimi juniorami grupa monych saskich. Z ich pomoc udao si Bolesawowi i Mieszkowi nakoni Konra114 da do odwrotu zoeniem hodu i zapat trybutu; krl rzymski mia rozstrzygn spr midzy Wadysawem a brami na najbliszym zjedzie ksit niemieckich, na ktry obie strony miay si stawi. W rzeczywistoci do tego sdu rozjemczego nie doszo z tej prostej przyczyny, e Bolesaw i Mieszko do Niemiec nie przyjechali; susznie liczyli na to, e przygotowania do krucjaty cakowicie zaabsorbuj krla Konrada. Tym cilej zwizali si ze swymi saskimi sprzymierzecami: byli nimi ksita, ktrzy zapisali si trwale w historii podbojami na ziemiach zachodniosowiaskich, likwidujcymi resztki tamtejszych samodzielnych organizmw politycznych. Jeden z nich - Konrad, margrabia Mini, by twrc potgi rodu Wet-tinw, panujcych pniej w Saksonii a do 1918 roku; drugi - synny Albrecht Niedwied - stworzy Marchi Brandenbursk. Hasa wojny witej, ktre w 1147 roku pchny krla Konrada na dalek wypraw do Palestyny, zaciyy rwnie nad niezalenymi jeszcze poganami zachodniosowiaskimi: przeciwko nim skierowana zostaa wyprawa krzyowa rycerstwa niemieckiego. Ksita sascy z pewnym wahaniem (paccych im daniny Sowian uwaali bowiem za ,,swoich"

ludzi i obawiali si, e zniszczenia wojenne zagro tym zyskom) podjli rwnie haso krucjaty, starajc si j skierowa przeciwko wanym strategicznie obiektom, ktrymi chcieli przy tej okazji zawadn. Co za dziwniejsze, w krucjacie przeciw sowiaskim pobratymcom wzi udzia Mieszko, bohater niniejszego szkicu. Wielu historykw biedzio si nad pytaniem, co skonio Mieszka do wzicia udziau w tym problematycznym przedsiwziciu. Jedni potpiali go za ,,wysugiwanie si interesom niemieckim" w zamian za poparcie ksit saskich przeciw wygnanemu seniorowi; inni prbowali odkry gbszy interes polityczny, ktry skoni Mieszka do udziau w krucjacie. Przypuszczano, e Mieszko wykorzysta pomoc krzyowcw dla przywrcenia zachwianego zwierzchnictwa Polski nad Pomorzem Zachodnim (krzyowcy dotarli bowiem pod sam Szczecin, ktrego mieszkacy musieli ich przez swego biskupa przekonywa, e nie potrzebuj ,,nawracania"); ostatnio wysunito (K. Myliski) do prawdopodobn tez, e Mieszko operowa wraz ze swymi wojskami niezalenie od krzyowcw niemieckich nad rodkow Szpre-w, umacniajc tam wpywy polskie. Rzdzi tam mianowicie w Kopaniku, dzisiejszym przedmieciu Berlina, zaleny od Polski ksi Jaksa, ktry szykowa si do opanowania Brenny (Brandenburga) nad Hawel, orodka istniejcego jeszcze sowiaskiego ksistwa Stodoran, co mu si pniej (przejciowo) z pomoc polsk udao. Dziaalno Mieszka wzbudzia zaniepokojenie saskich krzyowcw, skoro Albrecht Niedwied wraz z arcybiskupem magdeburskim Fryderykiem z rodu Wettinw pody w styczniu 1148 roku, a wic w okresie wwczas do Piecz Mieszka Starego 115 Patena Mieszka Starego z kocioa opackiego w Ldzie (awers) podry bardzo niedogodnym, do Kruszwicy na spotkanie z Mieszkiem i Bolesawem. Doszo wwczas do ugody, a nawet przymierza, umocnionego maestwem Ottona, syna Alb-rechtowego, z siostr polskich ksit. Jakie byy warunki porozumienia trudno si domyli. Konrad III, pierwszy od Ottona I wadca Niemiec, ktry nie zdy odby koronacji cesarskiej w Rzymie, nie zdy te speni udzielonych Wadysawowi obietnic interwencji w Polsce. Jego nastpca za to, energiczny Fryderyk, zwany przez Wochw Rudobrodym (Barbarossa), zaatwi obydwa problemy. W 1157 roku wyprawi si na Polsk i dotar a pod Pozna, a pod Krzyszkowem Bolesaw Kdzierzawy zoy mu hod w upokarzajcej formie. Za t cen pozostawi go cesarz na tronie, odkadajc spraw Wadysawa do dalszych rokowa. Zwoka przyniosa rezultat: w 1159 roku Wadysaw umar i draliwy problem senioratu przesta sprawia kopot cesarzowi i spdza sen z powiek polskich ksit. Synowie Wadysawa otrzymali w wyniku interwencji cesarskiej lsk (l 163) dziedziczn dzielnic ojcowsk. Nie obyo si oczywicie bez zatargw z ,,repatriantami", a stryjowie starali si podsyca niesnaski wrd Wadysa-wowicw. W 1172 roku doszo nawet do ponownej interwencji cesarskiej w obronie wygnanego starszego Wadysawowica, Bolesawa Wysokiego. Mieszko zabieg drog cesarzowi i za cen 8 ty. grzywien przywrci pokj: Bolesaw Wysoki odzyska dzielnic wrocawsk.

W tym czasie senior - Bolesaw Kdzierzawy - by ju ciko chory. W 1173 roku zmar oprniajc senioracki tron krakowski, ktry obj teraz - zgodnie z testamentem Krzywo-ustego - Mieszko, jako najstarszy przedstawiciel rodu piastowskiego. Z braci y ju tylko najmodszy Kazimierz, zwany pniej Sprawiedliwym, posiadajcy dotychczas ma dzielnic w Wilicy: Mieszko odda mu osierocon przez bezpotomnego Henryka i nieprawnie przetrzymywan dotd przez seniora dzielnic sandomiersk. Mazowsze i Kujawy obj maoletni syn Kdzierzawego, Leszek. Niezadowolonego Bolesawa Wysokiego pilnowa jego brat Mieszko Pltonogi, ksi raciborski, ktry zbliy si politycznie do stryja-imiennika. Mieszko wada nie tylko we wasnej dzielnicy i w posiadociach senioralnych, ale mia decydujcy gos w caej Polsce. Jako dux maxi-mus, a na hebrajskich legendach monet nawet "krl Polski", wymaga, aby darowizny dokonywane przez ksit dzielnicowych byy przez niego zatwierdzane: lady takich interwencji ,,wielkiego ksicia" zachoway si w dokumentach lskich. Przywrciwszy w ten sposb wadzy centralnej zasig przypominajcy okres przed 1138 rokiem, szed Mieszko w lady ojca rwnie w polityce zagranicznej. Odnowi kwestionowane zwierzchnictwo Polski nad Pomorzem Zachodnim, wic ze sob cile ksicia pomorskiego Bogusawa l, za ktrego wyda cr16 k Anastazj. Obiecywa te Bogusawowi pomoc w walce z najazdami saskimi i duskimi; w 1177 roku Bogusaw wzi udzia w zjedzie ksit i dygnitarzy polskich w Gnienie. Z oywieniem polityki batyckiej wie si zapewne propagowanie przez ksicia (oraz zwizanego z nim arcybiskupa Zdzisawa) kultu w. Wojciecha: wtedy, w latach siedemdziesitych, ufundowano zapewne synne brzowe drzwi gnienieskie, jeden z najcenniejszych zabytkw sztuki romaskiej w Polsce. Inne crki powydawa Mieszko za m rwnie w taki sposb, aby przynosio mu to korzyci polityczne; w ten sposb ziciami jego byli: ksi czeski, saski i lotaryski, sam polubi po mierci pierwszej ony Eudoksj, crk ksicia kijowskiego, jednego syna oeni na Rusi (z ksiniczk halick?), drugiego a na Rugii. Wewntrz kraju stara si Mieszko przywrci zachwiany autorytet monarszy. W modoci wspdziaa z kocielnymi i wieckimi mo-nowadcami w osabieniu wadzy centralnej - teraz usiowa nadrobi straty, poddajc swej kontroli biskupw, hamujc przechwytywanie pastwowych rde dochodw przez magnatw. Rozporzdza skpymi rodkami finansowymi, uszczuplonymi przez emancypacj ksit dzielnicowych. Stara si wic je pomnoy, zwikszajc emisj pienidza i wymieniajc kursujce monety na zawierajce coraz mniej srebra. Mennice przekaza ydowskim mince-rzom, ktrzy wprowadzili na monetach napisy hebrajskie. Sdziowie ksicy zaczli ostro wystpowa przeciw naduyciom monowad-cw, cigajc zwaszcza wypadki podporzdkowywania sobie przez nich wolnych chopw i naruszania regaliw. Ta polityka, prowadzona przy uyciu gwatownych metod, powodowaa wzrost niezadowolenia, dziki czemu wrogowie Mieszka, z biskupem krakowskim Gedk na czele, mogli skupi wok siebie znaczne grono niezadowolonych. Wcignli take ksit-malkonten-tw: obok Bolesawa Wysokiego znalaz si na ich licie i najstarszy

syn Mieszka - Odon, niezadowolony z faworyzowania przez ojca synw z drugiego maestwa. Z pewnym wahaniem przysta te do buntu Kazimierz Sprawiedliwy. I wwczas nastpia owa polikratesowa katastrofa, ktr z udanym wspczuciem opisa Kadubek. W tym samym 1177 roku, w ktrym zjazd ksit i dostojnikw w Gnienie tak dobitnie zawiadczy o potdze stanowiska Mieszka, spiskowcy przystpili do dziaania. Wrd obecnych w Gnienie biskupw brako Gedki krakowskiego, ktry zapewne ju podkopywa wadz seniora w Krakowie. Wezwany przeze Kazimierz bez walki niemal opanoPosta Mieszka Starego z pateny ldzkiej (rewers) 117 wa Wawel. Wkrtce potem wystpili inni spiskowcy: Odon zaskoczy ojca buntem w samej Wielkopolsce, co spowodowao, e Mieszko musia szuka schronienia u swego lskiego imiennika. Mieszko Pltonogi by najprzezor-niejszy, uprzedzi bowiem atak swego brata Bolesawa Wysokiego i opanowa jego dzielnic, korzystajc z pomocy jego wasnego syna; na lsku powtrzya si na mniejsz skal sytuacja oglnopolska, tylko w odwrotnej konfiguracji. W ten sposb Bolesaw Wysoki, cho po Mieszku najstarszy z Piastw, postrada moliwo objcia senioratu. Krakw opanowa zwyciski Kazimierz, u ktrego Bolesaw zabiega teraz o pomoc w odzyskaniu dzielnicy. Mieszko Pltonogi nie trwa uparcie przy wy-gnacu i okaza si skonny do zgody, za co uzyska od Kazimierza wydzielone (wbrew postanowieniom Krzywoustego) z dzielnicy se-nioralnej kasztelanie bytomsk i owicimsk. "Do wygnania Mieszka - pisa Kadubek - przyczyni si nie tyle or brata, ile wiaroomstwo przyjaci". Po opuszczeniu go przez Mieszka raciborskiego skierowa si do Czech, ale jego tamtejszy zi, ksi Sobiesaw II straci wanie rwnie tron. Rozpocza si pielgrzymka po Niemczech, ladami brata Wadysawa, i zabiegi o pomoc cesarsk w odzyskaniu wadzy; ale przecie Mieszko wiedzia z wasnej praktyki, jak taka pomoc wyglda. Mimo obietnicy 10 ty. grzywien cesarz zwleka z decyzj, a w kocu przekaza spraw synowi Henrykowi, noszcemu ju tytu krla rzymskiego. Ten jednak dogada si w 1184 roku w Halle z posami Kazimierza, ktry zapewne ofiarowa wicej, a ponadto bez zbrojnej interwencji zgadza si uzna nad sob wadz cesarza. Dowiadczony Mieszko (zwany Starym dla odrnienia od jednoimiennego syna) nie czeka jednak z zaoonymi rkami na pomoc niemieck, lecz pody do swych ziciw na Pomorze (nowsze badania widz tam obok Bogusawa szczeciskiego jeszcze tego imienia ksicia na Sawnie, rwnie pozyskanego przez Mieszka na zicia) i z ich pomoc nawiza kontakty ze swymi stronnikami w Wielkopolsce. Wrd nich wybitn rol odgrywa dawny wsppracownik Mieszka, arcybiskup Zdzisaw, niechtnie spogldajcy na coraz bardziej wysuwajcych si na czoo Kocioa polskiego biskupw krakowskich. Z pomoc Pomorzan i przy wspdziaaniu Zdzisawa zdoa Mieszko w 1181 roku wrci do Gniezna przy milczcej tolerancji Kazimierza, ktry liczy na to, e Mieszko zadowoli si pnocn czci dzielnicy senioralnej. Mieszko zreszt nie zastyga w oczekiwaniu interwencji cesarskiej w swej sprawie: nawiza rokowania ze skonnym do kompromisu Kazimierzem, starajc si go namwi do wsplnego wystpienia przeciw panoszcym si mo-nowadcom, ktrzy coraz

czciej powiadali, e ,,wadcy nie rzdz pastwem na wasn rk, ale za porednictwem urzdnikw", i przypisywali sobie prawo do orzekania, ktry ksi jest wystarczajco ,,zacny", aby panowa. Starania te wywoay zaniepokojenie wrd maopolskich monowadcw, ale nie doprowadziy do trwaego porozumienia braci. Mimo e interwencja cesarska nie przyniosa Mieszkowi przywrcenia wadzy w Krakowie, uwaa si on nadal za legalnego seniora - zwierzchniego ksicia Polski i potrafi uzaleni od siebie przynajmniej dwch ksit dzielnicowych: syna, Odona, z ktrym doprowadzi do poprawy stosunkw, i Leszka mazowieckiego, ktry uwolni si z kurateli ksicia krakowskiego i podporzdkowa Mieszkowi; ten przysa chorowitemu modziecowi jako opiekuna (z nadziej sukcesji) swego ulubionego syna, Mieszka Modszego. Samowola tego ostatniego wzbudzia jednak niedugo niezadowolenie 118 na Mazowszu, co zmusio niefortunnego opiekuna do opuszczenia tej dzielnicy; oburzony na Leszek pozostawi ostatecznie sw dzielnic Kazimierzowi. W czasie tych wszystkich zabiegw doszo zapewne do przeniesienia rezydencji Mieszka do Kalisza, ktry coraz bardziej nabiera cech stoecznych: fundacja kolegiaty w. Pawa, ktra miaa sta si miejscem pochwku ksicia i jego rodziny, i szczeglnie oywiona dziaalno mennicy kaliskiej wiadcz o randze miasta. W czasie wykopalisk przed prawie dwudziestu laty odkryto w kolegiacie na grodzie kaliskim grobowce Mieszka i jego syna, Mieszka Modszego. Rokowania z Kazimierzem Sprawiedliwym nie przeszkadzay Mieszkowi szuka jednoczenie sprzymierzecw wrd przeciwnikw brata. W szczeglnoci wyprawy wojenne Kazimierza na Ru i jego konflikt z Wgrami zwrciy przeciw niemu do siln grup pro-wgiersko nastrojonych monych. Wykorzysta to Mieszko w 1191 roku i (podczas nieobecnoci Kazimierza i jego gwnego doradcy, wojewody Mikoaja) opanowa Krakw z pomoc tamtejszego kasztelana Henryka Kietli-cza. W imieniu ojca obj rzdy w Krakowie Mieszko Modszy. Nie wiadomo, co zaprztao w tym czasie jego ojca: w kadym razie nie mg przyby z odsiecz, kiedy Kazimierz z Mikoajem i krakowsko-sandomierskim pospolitym ruszeniem pojawi si pod Wawelem. Po krtkim obleniu, zagroeni poarem obrocy skapitulowali. Kazimierz wspaniaomylnie odesa Mieszkowi wzitego do niewoli syna. Drugie panowanie Mieszka Starego w Krakowie byo wic krtkie, ale uparty ksi nie rezygnowa ze swych pretensji. Odumierali go kolejno synowie: Stefan, Mieszko, ktremu po powrocie z Krakowa nada dzielnic w Kaliszu (1193), Odon poznaski (1194). Miejsce ich przy ojcu zajli modsi: Bolesaw i Wadysaw, zwany Laskonogim. Na koniec mier Kazimierza Sprawiedliwego (1194) stworzya nowe moliwoci. Bolesaw Mieszkowic opanowa Kujawy, moe w wyniku jakiego ukadu ojca z Kazimierzem; sam Mieszko prowadzi agitacj wrd tych monych krakowskich, ktrzy przeciwni byli przejciu wadzy na maoletnich synw Kazimierza, co z miejsca pooyoby kres pretensjom Krakowa do zwierzchnictwa nad pozostaymi ziemiami Polski. Zwyciyli jednak zwolennicy maoletniego Leszka Biaego, ktrzy te (wojewoda Mikoaj i biskup krakowski Pe-ka) objli w jego imieniu rzdy w Krakowie. Tym razem Mieszko

postanowi zbrojnie dochodzi swych pretensji. cignwszy syna Bolesawa i wezwawszy na pomoc ksit lskich - Mieszka Pltonogiego i Jarosawa opolskiego nad Mozgaw zetkn si z wojskami Maopolan, ktrzy z kolei czekali na posiki ruskie. 13 wrzenia 1195 roku stoczono jedn z najkrwawszych bitew okresu Polski dzielnicowej: bratobjcza walka nie przyniosa rezultatu: ranny, opakujcy polegego syna Bolesawa, Mieszko wycofa si, nie czekajc na posiki lskie, ktre mogy przechyli szal zwycistwa na jego stron. Ale i teraz otrzsn si Mieszko z rozpaczy i inn drog zacz stara si o tron krakowski: wszed mianowicie w porozumienie z wdow po Kazimierzu Sprawiedliwym Helen, ktra niechtnie przygldaa si samowoli krakowskich monowadcw, sprowadzajcych rol ksicia do czystej reprezentacji. Za cen zwrotu Kujaw jej synom Helena zgodzia si w 1198 roku ustpi Mieszkowi Krakw. Okazao si jednak, e ksina nie ma w Krakowie wiele do powiedzenia. Ju w nastpnym roku biskup Peka i wojewoda Mikoaj ponownie zdetronizowali Mieszka. A jednak Mieszko uwieczy zabiegi caego 119 swego ycia powodzeniem, wrci wkrtce do Krakowa i panowa tam a do mierci. Zgodnym zdaniem historykw jednak ten ostatni powrt rwny by kapitulacji. Mieszko obejmowa bowiem (zapewne jeszcze w 1199 r.) panowanie w Krakowie na podstawie ugody z Pek i Mikoajem, zostawiajc im decydujcy wpyw na rzdy. Helena przeniosa si z synami do Sandomierza, Mieszko przebywa zapewne gwnie w Kaliszu, w Krakowie za rzdzili dwaj przywdcy oligarchii. Nie wiadomo, czy kapitulacja Mieszka przed monowadcami nosia charakter ostateczny; wiadomo, e traktowa powanie swe stanowisko zwierzchniego ksicia Polski, wykonujc opiek nad ksistwem sandomierskim i obsadzajc tam niektre grody sw zaog. Ale wiek nie pozwala mu ju na szersze plany. Umar 13 marca 1202 roku i zosta pochowany w Kaliszu, a o tronie krakowskim nadal mieli decydowa tamtejsi monowadcy. Oceny tego niewtpliwie wybitnego wadcy s w historiografii sprzeczne. Od epitetw w rodzaju "krla-szachraja", goszonych pod Zwornik sklepienia kapitularza w opactwie jdrzejowskim 120 wpywem stronniczej relacji Kadubka, po "szermierza idei nie uszczuplonej monarchicznej wadzy" (Roman Grdecki) rozwija si wachlarz pogldw na jego dziaalno. Stanisaw Smka, ktry przed blisko stu laty powici mu najbardziej wnikliw i do dzi zachowujc warto monografi, doceni jego zdolnoci i wiadomo zada monarszych, ale widzia sprzeczno midzy bronionymi przeze uparcie starymi metodami rzdzenia i caym anachronicznym systemem "praw ksicych" a potrzebami nowych czasw i rozwijajcego si spoeczestwa, ktre w osobach przedstawicieli najwyszych swych warstw domagao si wspodpowiedzialnoci za losy pastwa. Podobnie ocenia Mieszka take zwolennik silnej wadzy - Micha Bobrzyski: "Trudno na t nieugit, niezmordowan posta Mieszka Starego patrzy bez gbokiego

wspczucia, trudno jednak nie widzie, e zasada bezwzgldnej, patriarchalnej wadzy ksicej, ktr reprezentowa, ju si w narodzie przeya". Warto do tego doda, e polityka zagraniczna Mieszka i jego przeciwnikw, mobilizujca obce czynniki polityczne do interwencji w spory wewntrzne, moga przynie nieobliczalne szkody i tylko brak bliszego zainteresowania Polsk ze strony cesarstwa oraz rozbicie polityczne Rusi i Czech sprawiy, e nie doszo w tym czasie do wykorzystania polskich konfliktw wewntrznych przez ssiadw. Z tym wszystkim nie sposb nie podziwia Mieszka, ktry - jak to ostatnio podsumowa Aleksander Gieysztor - swoje rzdy "wypeni nieustpliw walk o presti wasny i wadzy zwierzchniej", dziaajc niewtpliwie w kierunku utrzymania jednoci i siy pastwa polskiego. Pyta nagrobna z kocioa w. Pawa lub w. Wojciecha w Kaliszu Tadeusz Wasilewski KAZIMIERZ II SPRAWIEDLIWY Zagadkowe s mode lata tego wadcy. Pominity w "testamencie" ojca, Bolesawa Krzy-woustego, by zapewne pogrobowcem, gdy jeden z najstarszych rocznikw polskich prowadzony w katedrze krakowskiej zanotowa najpierw zgon Bolesawa Krzywoustego w dniu 28 padziernika 1138 roku, a dopiero niej urodziny jego syna Kazimierza. Tadeusz Woj-ciechowski w swych "Szkicach historycznych jedenastego wieku" wyrazi pogld, e Kazimierz urodzi si po zatwierdzeniu przez papiea ,,testamentu" Krzywoustego i e ojciec przeznaczy syna do stanu duchownego. Nic jednak nie wiadomo nam o ksztaceniu klasztornym Kazimierza. Gdy w 1144/45 roku w wieku szeciu lat utraci matk Salome, hrabiank Bergu, znalaz si pod opiek swych dwch starszych braci: Bolesawa Kdzierzawego i Mieszka, zwanego pniej Starym. Gdy dors, nie wyznaczyli mu oni wasnej dzielnicy, a w 1157 roku oddali osiemnasto-dzie-witnastoletniego modzieca, na mocy ukadu hodowniczego zawartego w tym roku w Krzy-szkowie pod Poznaniem z cesarzem Fryderykiem Barbaross, jako zakadnika do Niemiec. Po powrocie z Niemiec, zapewne w 1163 roku, pozostawa nadal Kazimierz ksiciem bez ziemi. Bracia-opiekunowie skojarzyli natomiast jego zwizek maeski z ksiniczk Helen. Od czasw Jana Dugosza uwaamy, e bya ona Rusink, gwnie na podstawie jej imienia popularnego w Kociele wschodnim. Na kartach kroniki Wincentego Kadubka wystpuje jednak jako brat maonki ksicia Kazimierza - Konrad III Otto, ksi Brna i | Oomuca, a nastpnie, w latach 1189-1191, ; zwierzchni ksi Czech. Ojcem jego i Heleny by Konrad II, dzielnicowy ksi znojemski, a matk - Maria, crka wielkiego upana serb- i skiego Urosza, siostra rodzona Heleny, kro- 5 Iowej wgierskiej, ony krla Beli II lepego. ' Ksina Helena przeniosa zatem na dwr me- i za Kazimierza tradycje i zwyczaje czeskich ' dworw ksicych i krlewskiego dworu We- l gier, na ktrym niezwykle silne byy wpywy dworskiej kultury rycerskiej promieniujcej z Francji. Pierwsze dziecko Kazimierza i Heleny, crka nieznanego imienia, przysza na wiat w 1164 lub 1165 roku. W roku 1178 ojciec, ju j jako zwierzchni wadca Polski, wyda j za ' Wsiewooda Czermnego, pniejszego wielkie- ; go ksicia kijowskiego. Wkrtce po niej uro- ;

dzio si dwch synw: Kazimierz, zmary jako kilkuletnie dziecko, i Bolesaw, ktry zgin przygnieciony drzewem jako kilkunastoletni chopiec. Wasn dzielnic otrzyma Kazimierz dopiero dziki testamentowi brata Henryka, ksicia sandomierskiego zmarego bezpotomnie w 1166/67 roku. Starsi bracia: senior krakowski Bolesaw Kdzierzawy i Mieszko Stary przekazali mu -tylko cz spadku, dzielc ksistwo sandomierskie na trzy dziay. Kazimierz obj zachodni cz dzielnicy z gwnym orodkiem w Wi-licy. Jego rzdy to okres wietnoci zarwno grodu, jak i dworu ksicego, ktry sta si orodkiem skupiajcym poetw i artystw. Grd w Wilicy odbudowa na wyspie nad Nid i otoczy murami obronnymi Bolesaw Krzywousty. Po spaleniu Wilicy w 1136 roku , przez Kumanw, zwanych przez Polakw Po- i wcami, rozbudowali jej mury obronne Henryk, ^ ksi sandomierski, a nastpnie, w krtkim okresie stoecznej wietnoci Wilicy, Kazi- ; mierz rezydujcy w niej w latach 1167-1177 jako dzielnicowy ksi wilicki. 122 Henryk Sandomierski zaoy w Zagoci pod Wilic klasztor joannitw, dla ktrych wspaniay koci wznis ich drugi fundator Kazimierz Sprawiedliwy. O rozmachu prac budowlanych podejmowanych przez niego wiadczy rwnie wzniesienie na terenie osady podgro-dziowej kocioa pod wezwaniem Panny Marii. Na miejscu tego kocioa wzniesiono w drugiej wierci XIII wieku koci pnoromaski, a nastpnie kolegiat gotyck. Z dawnej budowli Kazimierza Sprawiedliwego zachoway si jedynie fundamenty i czciowo krypta z pikn posadzk podzielon na kwatery wypenione rysunkami powstaymi w ostatniej wierci XII wieku. Rysunek umieszczony w kwaterze wschodniej, bliej otarza pooonego nad krypt w kociele przedstawia, pod motywem Drzewa ycia midzy par lww, trzy postacie modlce si - duchownego, starca i chopca, a rysunek zajmujcy kwater zachodni wyobraa mczyzn w towarzystwie kobiety i chopca. Nad rysunkami wyryto pismem kapitalnym napis uoony w heksametrze leonijskim, dajcy wyraz wielkiej pokory przedstawionych osb: "Wyobraeni na posadzce pragn by deptani, aby mc si wznie kiedy do gwiazd..." W kwaterze zachodniej wyobraano zapewne rodzin fundatora Kazimierza Sprawiedliwego z on Helen i synem Bolesawem, ktry jako kilkunastoletni chopak zgin w 1182 roku w wypadku, a w kwaterze wschodniej by moe biskupa krakowskiego Tympanon portalu gwnego kolegiaty NMP w Tumie pod czyc 123 Gedk, jego ojca i modego Leszka Bolesawo-wica, ksicia mazowieckiego zmarego w 1186 roku. Na dworze w Wilicy wychowywali si od najmodszych lat krewniacy Kazimierza - jego siostrzeniec Roman, potny pniej ksi woyski i halicki, i zapewne take dwaj modsi bracia - Wsiewood i Wodzimierz. Sam Kazimierz, wedug sw jego nadwornego kronikarza mistrza Wincentego Kadubka, grywa w koci i lubowa si w wystawnych ucztach. Urzdza je z wielu powodw. Pragn m.in. z odurzonych umysw upojonych swych goci dowiedzie si, jakich zalet brakuje jemu samemu, i sdw obcych o sobie. Wydostawa rwnie w ten sposb od spojonych biesiadnikw Absyda transeptu kolegiaty w. Marcina w Opatowie

pilnie zazwyczaj strzeone tajemnice, przede wszystkim o knowanych przeciwko sobie spiskach. Nadworny kronikarz wychwalajcy nawet zamiowanie do biesiad swego ksicia nie omieszka zaznaczy przy tym, e ksi nigdy nie pozwala pijastwu bra nad sob gry, gdy nigdy nie opuszczaa go trzewo umysu. W opisie tym doszukujemy si cech indywidualnych osobowoci Kazimierza, cho, by moe, przysze badania wyka, e uczony biskup Wincenty przepisa po prostu informacj o ksicych biesiadach z jakiego znanego sobie dziea. Z powysz sylwetk Kazimierza niezbyt zgodna jest rzekoma jego atwowierno i ufno w stosunku do brata Mieszka, ktr stwierdza w innym miejscu tene kronikarz. Dobra znajomo sytuacji, ktr Kazimierz zawdzicza podobnym rozmowom i wywiadom prowadzonym w czasie uczt, kazaa mu odrzuci w 1172 roku wysunit przez mono-wadcw krakowskich propozycj zbrojnego wystpienia przeciwko rzdom seniora Bolesawa Kdzierzawego. Zachowa do koca ycia brata lojalno wobec niego, a po mierci Bolesawa w 1173 roku obj w spadku nastpn cz dzielnicy sandomierskiej wraz z Sandomierzem. W 1176 roku zajmowa si fundowaniem klasztoru cysterskiego w Sulejowie. Zdecydowa si wystpi dopiero przeciwko nowemu seniorowi krakowskiemu Mieszkowi Staremu, gdy tym razem mg liczy na poparcie nie tylko monych, lecz take niemal caego rycerstwa krakowskiego, zraonego do ksicia Mieszka jego nieugit postaw jako obrocy wszystkich tradycyjnych prerogatyw zwierzchniego ksicia Polski wobec ludnoci wiejskiej, ktr Koci i rycerstwo zagarniay do swych szybko rosncych posiadoci. Nawet najzaufaszy wykonawca polece Mieszka Starego, Henryk Kietlicz, przeszed na stron Kazimierza, skoro w 1191 roku zajmowa stanowisko kasztelana krakowskiego. Zajcie 124 Krakowa w 1177 roku odbyo si szybko i bez oporu, a pochd Kazimierza do stolicy przypomina, wedug Wincentego Kadubka, bardziej marsz triumfalny ni zbrojn wypraw. Nawet zaoga, ktr Mieszko pozostawi na stray Krakowa, dobrowolnie opucia grd wawelski witajc nowego wadc. Mg zatem twierdzi pniej Kazimierz, e na tron krakowski wyniosa go wbrew zasadzie senioratu zgodna wola caego rycerstwa, ktre posiadao zawsze prawo obierania sobie wadcw spord czonkw dynastii piastowskiej. Wypadki krakowskie day pocztek oglnopolskiemu powstaniu przeciwko Mieszkowi, do ktrego przyczy si jego najstarszy syn Odon. Senior rodu Piastw utraci nawet wasn dzielnic - Wielkopolsk i znalaz schronienie dopiero na granicy pastwa, zapewne w Raciborzu na lsku, w ktrym oczekiwa na pomoc czesk. Kazimierz skupi w swym rku prawie wszystkie ziemie polskie wraz z Gnieznem i Kaliszem. Podporzdkowali mu si ksita: Odon poznaski, Bolesaw Wysoki wrocawski i Konrad gogowski, a nawet brat ich Mieszko Pltonogi, sprzyjajcy pocztkowo wygnanemu Mieszkowi Staremu. Sprawowa take Kazimierz opiek nad maoletnim Leszkiem Bolesawowicem, ksiciem Mazowsza i Kujaw. Pierwszym wielkim dzieem Kazimierza po objciu tronu byo zwoanie w 1180 roku zjazdu do czycy. Skad jego uczestnikw wiadczy najlepiej o tym, e utrzymywaa si jeszcze mimo podziau na dzielnice jedno pastwa pod zwierzchni wadz ksicia rezydujcego w Krakowie, tytuowanego zarwno w kraju, jak i w pobliskich

ksistwach ruskich wielkim ksiciem. Do czycy przybyli arcybiskup gnienieski Zdzisaw i wszyscy biskupi, cznie z biskupem kamieskim z Pomorza Zachodniego, trzej ksita piastowscy - Odon poznaski, Bolesaw wrocawski i Leszek mazowiecki oraz liczni dostojnicy. Zasadniczym przedmiotem obrad czyckich toczcych si we wspaniaej kolegiacie romaskiej nie bya jednak, jak powszechnie uwaano, zmiana statutu z 1138 roku polegajca na zlikwidowaniu zasady senioratu i przyznaniu praw dziedzicznych do dzielnicy senioralnej Kazimierzowi i jego potomstwu, lecz reformy poli-tyczno-ustrojowe okrelane czsto mianem przywilejw immunitetowych. Uchway zjazdu zatwierdzi nastpnie papie Aleksander III. Nie oznacza to jednak, e Kazimierz nie szuka u dwch najwyszych autorytetw wczesnego wiata, papiea i cesarza, potwierdzenia swych praw do tronu krakowskiego wynikajcych z elekcji, gdy wedug Wincentego Kadubka uzyska od nich podane dokumenty (od papiea 1181, a od cesarza 1184). Kazimierz wysa do papiea pismo z prob o potwierdzenie postanowie zjazdu czyckiego i uzyska od niego bull wystawion w Tusculum (Frascati) 28 marca 1181 roku. Papie zatwierdzi w niej uchway zjazdu, ktry zakaza zagarniania dbr zmarego biskupa i dochodw w okresie wakansu, gdy w ten sposb pustoszono skarbiec kocielny, a take zabraniajce ksitom ziemi (polskiej) zabierania zboa ze stod ubogiej ludnoci i koni na podwody. Nie bardzo wiemy, kto kryje si pod okreleniem "ksit ziemi", czy take dzielnicowi ksita piastowscy lub moe potomkowie dawnych dynastw plemiennych, wzgldnie og mo-nowadcw i urzdnikw. W kadym razie wydaje si nie ulega wtpliwoci, e sam ksi zwierzchni nie zrzek si swych uprawnie, odebra tylko monowadcom i urzdnikom prawo zagarniania dbr i dochodw Kocioa w okresie wakansu i ogranicza, usuwajc naduycia, prawo egzekwowania powinnoci stanu i podwody. Obra zatem Kazimierz cakowicie inn drog postpowania wobec monowadcw duchownych i wieckich ni ta, ktr kroczy jego rywal do tronu Mieszko Stary. Zapocztkowu125 j uchwaami czyckimi uprzywilejowanie ekonomiczne Kocioa, otwiera drog do masowego w nastpnych dziesicioleciach wydawania dla Kocioa i rycerstwa przywilejw immunitetowych, osabiajcych wadz ksicia zwierzchniego i pogbiajcych rozdrobnienie kraju. Okaza si jednak wadc na swoje czasy ,,nowoczesnym", nie dy do wskrzeszenia Polski z czasw pierwszych Piastw, lecz potrafi przystosowa si do nowych warunkw. Posowie polscy, po powrocie z Woch z bull papiesk zatwierdzajc uchway zjazdu czyckiego, zastali w kraju zupenie odmienn sytuacj od tej, jaka istniaa w czasie samego zjazdu. W Polsce, ju zapewne w 1181 roku, wybucha wojna domowa midzy Kazimierzem i wygnanym z kraju Mieszkiem Starym, ktry w 1182 roku wczesnym rankiem napadszy na senne strae odzyska sw dawn stolic wielkopolsk Gniezno. Naoczny wiadek tych wydarze przebywajcy stale w Krakowie przy dworze ksicym Wincenty Kadubek twierdzi nawet, e Kazimierz gotw by dobrowolnie zwrci Mieszkowi jego ziemie dziedziczne, a powstrzymywao go od tego oburzenie monych krakowskich, ktrzy mieli wwczas wykrzykn, e ,,rzadko kruk krukowi oko wydziobuje, rzadko brat brata doszcztnie niszczy" i grozi wystpieniem przeciwko

caej dynastii piastowskiej. Mieszko Stary odzyska sw dzielnic wielkopolsk i zwrci si o interwencj w swej sprawie do cesarza Fryderyka Barbarossy, ktrej Kazimierz zapobieg w 1184 roku za cen uznania zwierzchnika cesarskiego. Pozycj jego umocnio przyczenie do swych ziem Mazowsza i Kujaw po mierci modego Leszka (1186). Odtd jednak posiadaa Polska faktycznie a dwch ksit zwierzchnich skconych ze sob i kilku ksit dzielnicowych. Pastwo Kazimierza obejmowao wschodni cz Polski, std te sprawy ruskie zajmoway w jego polityce czoowe miejsce. W swej polityce ruskiej przystosowa si Kazimierz do nowej sytuacji u wschodnich ssiadw i nie prbowa, tak jak to czynili jeszcze jego starsi bracia, zwiza si sojuszem ze zwierzchnim ksiciem kijowskim lub wprowadzi swego sojusznika na tron kijowski. Pocztkowo jednak Kazimierz zdawa si kontynuowa lini postpowania swych poprzednikw na tronie krakowskim, gdy w 1178 roku wyda sw crk za Wsiewooda Czermnego, redniego syna wiatosawa Wsie-woodowicza z linii czernihowskiej Olegowi-czw, wielkiego ksicia kijowskiego w latach 1176-1180. W kilka lat pniej, okoo 1180 roku, interweniowa na Rusi wspomagajc Wasylka Jaropekowicza, ksicia drohiczy-sko-brzeskiego, w walkach o Brze toczonych z Wodzimierzem Woodarowiczem, ksiciem miskim. W krwawej bitwie nad Bugiem ksi Wasylko pokona z polsk pomoc swego przeciwnika i zaj Brze, utraci jednak grd powtrnie i utrzyma si dziki polskiej pomocy jedynie na Podlasiu drohiczyskim, ktre po swej mierci mia podobno przekaza Leszkowi ksiciu mazowieckiemu, swemu szwagrowi. W 1192 roku ksistwem tym wada jednak nielojalny wobec Kazimierza ksi ruski sprzymierzony z Jadwingami, ktrego pokona Kazimierz i wcieli jego ksistwo do swego pastwa. Ssiednim ksistwem brzeskim wada po Kazimierzu miskim wiatosaw Mcis-awicz wypdzony ze swego ksistwa przez samych brzecian, wspomaganych przez jego przyrodnich braci. Kazimierz wyruszy na Brze wraz ze swym wojewod Mikoajem, aby osadzi w nim wygnanego ksicia. Oblonemu miastu przybyli jednak z odsiecz przyrodni bracia wiatosawa - Roman i Wsiewo-od, siostrzecy Kazimierza - skceni ze swym wujem. Bitw stoczon wwczas opisa szczegowo i barwnie Wincenty Kadubek. Wedug jego sw nad szeregami polskimi, ktre pod wodz samego ksicia rozbiy lini bo126 jow przeciwnikw, widzia znak zwycistwa ora. Byaby to pierwsza wzmianka o orle jako znaku piastowskim, gdybymy byli pewni, e nie jest to tylko literackie przyrwnanie armii polskiej do rzymskich legionw, ktre umieszczay wyobraenia orw na swych znakach bojowych. Po zwycistwie osadzi Kazimierz w Brzeciu wiatosawa, a gdy ten zosta w nastpnym roku otruty, przekaza ksistwo swemu siostrzecowi Romanowi, ksiciu Wodzimierza Woyskiego. Sojusz z Romanem wodzimierskim uatwi Kazimierzowi podjcie nowej interwencji, tym razem w ksistwie halickim. Kazimierz popar jako kandydata na tron w Haliczu ksicia Ole-ga, a gdy zosta on otruty przez bojarw, zwolennikw jego starszego brata Wodzimierza, osadzi w Haliczu ksicia Romana. Walki te wykorzystali Wgrzy, aby zagarn dla siebie oba ksistwa Romana. Krl Bela III doda do swej tytulatury rwnie godno ,,krla Galicji i Lodomerii". Ostatni yjcy przedstawiciel halickiej dynastii

Rocisawiczw Wodzimierz zbieg jednak z wizienia wgierskiego i uzyska nastpnie poparcie cesarza Fryderyka Bar-barossy, ktry poleci Kazimierzowi udzieli pomocy. Kazimierz chtnie wystpi przeciwko panowaniu wgierskiemu i wyprawi na Halicz wojewod Mikoaja, ktry 6 sierpnia 1189 roku wprowadzi uroczycie ksicia Wodzimierza do jego stolicy. Wpywy polskie objy odtd cay pas ksistw ruskich od Narwi i Biebrzy na pnocy po Karpaty na poudniu. Kazimierz zaj si obecnie obron pnocnych granic swego pastwa przed najazdami Prusw i Jadwin-gw. Nieobecno ksicia wykorzystaa w 1191 roku grupa monych naleca do ukrytych zwolennikw ksicia Mieszka. Gow spisku zosta dawny zaufany suga Mieszka Henryk Kietlicz, kasztelan krakowski, ktry oczekujc na wybuch buntu, wczeniej ju uda si do Mieszka rzekomo wypdzony z Krakowa. Na wie o podjtych przygotowaniach do przewrotu wyruszy na Wawel biskup Peka z garstk najwierniejszych przyjaci, buntownicy zmusili go jednak po bezskutecznej prbie stawiania zbrojnego oporu do poddania grodu. Do Krakowa przyby na krtko, po czternastu latach wygnania, Mieszko, lecz wkrtce opuci miasto pozostawiajc w nim sw zaog pod dowdztwem syna Bolesawa i kasztelana krakowskiego Henryka Kietlicza. Na wie o przewrocie Kazimierz wyruszy natychmiast na Krakw, posikowany przez swych ruskich sojusznikw. Po krtkim obleniu Krakw podda si, gdy obrocw przerazia wie o podpaleniu miasta jarzc si agwi, ktr suga obozowy Kazimierza przerzuci na way zapalajc drewniane fragmenty fortyfikacji. Przywdc spisku, schwytanego w katedrze wawelskiej Henryka Kietlicza, wygna Kazimierz na Ru. Natomiast bratanka swego Bolesawa Mieszkowica uwolni wraz z jego ludmi i odesa do Mieszka, z ktrym za porednictwem arcybiskupa Piotra abdzia zawar ukad pokojowy, odzyskujc utracone grody. Do askawoci wobec jecw skoni Kazimierza, wedug jego kronikarza, arcybiskup Piotr. Stumienie buntu utrwalio przewag Kazimierza nad monowadztwem krakowskim. Po raz pierwszy od lat kilkudziesiciu princepsowi krakowskiemu udao si pokona dumnych panw krakowskich osadzajcych dotd kandydatw do tronu wedug wasnego wyboru. Nikt nie mg spodziewa si w 1191 roku, e Kazimierzowi pozostay tylko trzy lata ycia. Powici je na walki z Jadwingami nkajcymi staymi napadami pnocno-wschodnie granice Polski. Gwnym przeciwnikiem ksicia byli Poekszanie, plemi jadwieskie osiade w dolinie rzeki k (Ek), od ktrej wzio sw nazw. Z powodu tej nazwy nazywano ich mylnie Podlasianami i umieszczano siedziby ich 127 w ziemi drohiczyskiej. Jadwingowie-Poek-szanie byli sojusznikami ksicia drohiczyskie-go, ktry znosi si z nimi potajemnie, pragnc zapewne przy ich pomocy zrzuci zwierzchnictwo polskie. Obraony Kazimierz zdoby Drohiczyn i schwyta zdradzieckiego ksicia, a nastpnie sforsowa graniczn puszcz i spustoszy ziemi Poekszan zmuszajc ich do zapaty daniny i wydania zakadnikw. Poekszanie zamali jednak ukad i prbowali zatrzyma przy pomocy zasiekw powracajce do kraju wojsko Kazimierza. Wyprawa zostaa wznowiona i dopiero po cakowitym zamaniu oporu ksi wjecha triumfalnie do Krakowa. Spdza teraz czas na uroczystych dzikczynnych naboestwach, zapewne w ufundowanej przez siebie kolegiacie w.

Floriana. wity Florian zosta gwnym patronem Krakowa w 1184 roku, gdy w tym roku biskup Gedko sprowadzi z Woch jego relikwie. Nazajutrz po tym wicie wyprawi Kazimierz uroczyst uczt dla ksit, biskupw i monych. Gdy wszyscy si weselili, ksi, gdy zadawa pytania biskupom o zbawienie duszy, wychyliwszy maleki kubek osun si na ziemi i zaraz zmar. "Nie wiadomo, czy zgas [dotknity] chorob czy trucizn", zaznaczy krtko nadworny kronikarz, bez wtpienia wiadek tej sceny, Wincenty Kadubek. Oskarono o spowodowanie mierci ksicia pewn kobiet z Krakowa, ktra miaa mu poda napj miosny, eby rozpali jego uczucia i zmysy ku sobie. Pochowany zosta u schyku czwartego dnia od mierci w katedrze wawelskiej, a rycerze wasnorcznie zoyli jego ciao w grobowcu zbudowanym z boku prezbiterium. Pyt nagrobn tam umieszczon oglda zapewne jeszcze Jan Dugosz w XV wieku. Pozostawi Kazimierz wdow Helen i dwch maoletnich synw: siedmioletniego Leszka i szecioletniego Konrada, gdy ich starsi bracia zmarli jeszcze przed ich urodzeniem. Kazimierz zmar jako ksi potny. Liczono si z jego wpywami nie tylko w Polsce, lecz ; take w ssiednich ksistwach ruskich. Dziki l jego aktywnoci politycznej i militarnej szybko i rozwijao si w czasie jego panowania osadnic- l two w Sandomierskiem, a zwaszcza w pogranicznej Lubelszczynie. Na uwag zasuguje take rozlega dziaalno fundacyjna ksicia i jego mecenat artystyczny. Wincenty Kadubek otrzyma od niego polecenie spisania dziejw ojczystych, a prac t kontynuowa rwnie po jego mierci. Nie dokoczona ksiga czwarta jest w znacznej mierze panegirykiem na cze Kazimierza powstaym bezporednio po jego mierci. Ten charakter panegiryku pomiertnego jak i sposb pisania kroniki powtarzajcej wiernie swe wzory literackie i ideowe powoduj nasz niepewno, czy przedstawiona w niej sylwetka Kazimierza odpowiada rzeczywistoci. Kadubek zarysowa posta ksicia jako idea wadcy rozwanego, liczcego si z radami biskupw i dostojnikw wieckich, pobonego i owieconego. Kazimierz odznacza si wedug swego pane-girysty zgrabn postaci, rwnowag ducha, pogod, dowcipem i rozsdkiem, umiejtnoci zbliania ludzi niskiego stanu, wielk szczodrobliwoci, pracowitoci przy jednoczesnym zamiowaniu do ycia dworskiego, zwaszcza za do uczt. Umia sprytnie, a nawet podstpnie wydobywa sekrety od upojonych goci biesiadnych, lecz skonny by take do zbytniej atwowiernoci. Cechowaa go prostota ycia przy jednoczesnym zamiowaniu do muzyki i rozmw o teologii i filozofii, a take wielka pokora, agodno, cierpliwo i troskliwo. W tym dugim wyliczaniu zabrako wymienienia jako cechy szczeglnej zamiowania do sprawiedliwoci. Mistrz Wincenty nie nazwa go w swej kronice ani razu wadc sprawiedliwym. Przy tak skomplikowanym portrecie wadcy nieatwo jest wyrni jego rzeczywiste cechy, eliminujc literackie i retoryczne epitety, kt128 rych nie szczdzi mu uczony kronikarz. Wszyscy dawniejsi historycy uznawali dotd autentyczno i realizm Kadubkowego portretu. Dopiero najnowsze badania przyniosy rewizj tych tradycyjnych osdw. Okazao si, e mistrz Wincenty po prostu przenis na swego bohatera cechy przypisywane chrzecijaskiemu ideaowi jego epoki -

witemu Bernar-dowi z Clairvaux, ktremu zakon cysterski zawdzicza swe znaczenie i rozgos. Std te owe wielkie nagromadzenie w osobie Kazimierza cnt staroytnych i chrzecijaskich, a zwaszcza tak zadziwiajca u wadcy wieckiego i rycerza pokora i agodno. Rwnie opis pikna postaci zewntrznej ksicia zosta zapoyczony z ywotw witego Bernarda. Nawet anegdota o spoliczkowaniu ksicia Kazimierza przez rycerza Jana w czasie gry w koci i wybaczeniu Zwornik sklepienia w kociele cysterskim w Koprzywnicy 9 - Poczet krlw.. 129 mu tego wystpku zostaa przejta z ywotu tego witego. W Polsce nawet dzielnicowego ksicia wilickiego rycerz nie mg bezkarnie policzkowa. wity Bernard zosta spoliczko-wany przez kleryka, ktremu odmwi przyjcia do swego domu zakonnego, lecz wybaczy mu zabraniajc uwizienia zuchwalca. Anegdot t powtrzy Dugosz dodajc od siebie, e rycerzem tym by Jan z Konar, czyli Konarski. Przy tak daleko sigajcych analogiach stajemy bezradni przed "portretem" ksicia Kazimierza. Charakterystyk jego naley w tej sytuacji odtwarza studiujc dzieje jego panowania. W ich wietle rysuje si on nam jako wadca zdolny i umiejcy panowa nad spoeczestwem, a jednoczenie opiekun Kocioa i mionik sztuki i literatury - fundator wielu wspaniaych budowli sakralnych, mecenas Wincentego Kadubka i anonimowego poety - autora opowieci o Walgierzu Wdaym. Przydomku Sprawiedliwego nie daje mu ani Kadubek, ani adne inne rdo bliskie czasowo okresowi ycia Kazimierza. Po prawie trzystu latach po jego zgonie Jan Dugosz nazwa go, wymieniajc zalety zmarego, sdzi sprawiedliwym, nie traktowa jednak tego okrelenia jako przydomku. Przydomek ten nada mu dopiero historiograf krla Zygmunta Starego Bernard Wapowski w swej rkopimiennej historii Polski, a powtrzyli i spopularyzowali w swych kronikach wydanych drukiem Marcin Bielski (1564), a nastpnie Maciej Stryjkowski i Joachim Bielski. Joachim Bielski, powtarzajc zapewne za Wapowskim, twierdzi, e Kazimierza ,, Sprawiedliwym std nazwano, e Ko-narskiego nie da ci o pogbek, gdy w kostki z nim grywa". Przydomek Sprawiedliwy, z ktrym Kazimierz wszed do pocztu krlw polskich, zawdzicza zatem nie usuniciu na zjedzie czyckim niesprawiedliwoci popenianych wobec duchowiestwa, lecz opowieci osnutej na motywie zapoyczonym z ywota witego Bernarda o porywczym rycerzu i agodnym i wyrozumiaym ksiciu. Benedykt Zientara MIESZKO PLTONOGI Przydomki monarchw cechuje pewna ciekawa prawidowo. W staroytnoci byy one wycznie pochlebne: monarchowie hellenistyczni nosili okrelenia - Zbawiciel, Zwycizca, Burzcie! Miast lub agodniejsze - Miujcy Ojca, Siostr; cesarze rzymscy okrelali si od podbitych lub pokonanych ludw przydomkami - Germaski, Brytaski, Gocki itd. W czasach nowoytnych te trudno znale na oficjalnych listach inne przydomki jak Wielki, Oswobodziciel czy Zjednoczyciel. Tylko z nieoficjalnych rde wiemy, e Ptolomeusz VII, oficjalnie zwany Dobroczyc, wrd szerokich rzesz nazywany by Brzuchaczem, a Mikoaj I rosyjski nosi wrd ludu przydomek Pakin, nabyty przez zamiowanie do tego rodka karcenia poddanych.

redniowiecze byo bardziej bezporednie w tej sprawie: kronikarze nie krpowali si notowa za wspczesnymi okrelenia, charakteryzujce dosadnie fizyczne lub umysowe cechy wadcw i pomniejszych ksit. Std obok Piknych, Walecznych, miaych i Szczodrych spotykamy na kartach kronik Krtkoudych, Kulawych, Grubych, Zezowatych, Krzywous-tych i okietkw, a take: Ktliwych, Szalonych, Leniwych i Prostakw. By Jan bez Trwogi, ale i Jan bez Ziemi; by Ryszard Lwie Serce, ale by te Fryderyk z Pust Kieszeni. Tak byo i w Polsce, tote modszy syn Wadysawa Wygnaca i Agnieszki austriackiej, Mieszko, dotknity kalectwem ng, mia nosi za ycia i po mierci dokuczliwy przydomek Pltonogiego. Nie jest to posta pierwszoplanowa w historii Polski; Matejko nie uwzgldni go w swym ,,Poczcie krlw", poniewa nie wiedzia jeszcze, e ten grnolski ksi dzielnicowy na krtko przywrci przewidziany przez Krzywoustego seniorat i zosta zwierzchnim ksiciem na krakowskiej stolicy. Dopiero w samym kocu XIX wieku znakomity historyk Oswald Balzer dostrzeg znaczenie wzmianek rocznikarskich o opanowaniu przeze Krakowa i zestawi je z do tajemnicz bull papiea Innocentego III. Ale zanim do tego dojdziemy, przeledmy koleje ycia kulawego ksicia. Nie wiemy, kiedy si urodzi. Gerard Labu-da przypuszcza, e podana przez Dugosza bdna data urodzenia Mieszka Starego (rzekomo w 1131 r.) odnosi si rzeczywicie do naszego bohatera, ale Kazimierz Jasiski wtpi w to, e jakikolwiek rocznik (z ktrego Dugosz mgby zaczerpn wiadomo) zanotowa dat urodzin ksicia, ktry nie tylko nie by pierworodnym synem wadcy, ale ktrego uomnoci wykluczay pozornie z udziau w yciu politycznym. Podczas gdy starszy brat Mieszka, Bolesaw Wysoki, pomaga ju ojcu w dziaalnoci politycznej i zawar wane polityczne maestwo, Mieszko pozostawa przy matce bezczynny: uomno fizyczna uniemoliwiaa mu take karier duchown. W 1146 roku matka, po katastrofie rzdw Wadysawa Wygnaca, wywioza go do Niemiec, gdzie odtd Mieszko y przy niej w Altenburgu, pdzc nudne i smutne ycie wygnaca-kaleki. Brat Bolesaw jedzi po wiecie u boku cesarskich krewniakw, bra udzia w krucjacie 1147 roku i we woskich wojnach Fryderyka Barbarossy, a Mieszko niewiele zapewne widzia poza blisk okolic Al-tenburga. Ju wwczas zapewne zazdroci bratu, ju wtedy moga zarysowa si niech, rozwinita pniej w konflikt polityczny. Czy przymusowa bezczynno nie wzbudzia w Mieszku zainteresowa intelektualnych? Czy 131 nie nauczy si przez te dugie lata pisa, czyta i korzysta z lektur? Nic o tym, niestety, nie wiemy. Kiedy wskutek interwencji cesarskiej stryj Bolesaw Kdzierzawy zgodzi si w 1163 roku odda synom Wadysawa ojcowsk dzielnic - lsk, Mieszko wystpi jako penoprawny partner Bolesawa Wysokiego. I rycho miao okaza si, e rozumem politycznym i przebiegoci przewysza brata. Dopki trway zatargi ze stryjami i niebezpieczestwo powtrnego wygnania obydwu Wadysawowicw, zachowywali oni solidarno. Tak zapewne w 1166 roku, korzystajc z niepowodze polityczno-militarnych Kdzierzawego, opanowali trzymane dotychczas Kapitularz cysterski w Wchocku

przez niego gwne orodki lska z Wrocawiem na czele. Ale niebawem Mieszko, ktry dawno ju przekroczy trzydziestk, zacz domaga si od brata wikszego udziau w rzdach, a nawet osobnej dzielnicy. Na prno. Znalaz si jednak drugi malkontent. Dorastajcy najstarszy syn Wysokiego, Jarosaw, poczu si zagroony w swych prawach przez intrygi macochy, ktra chciaa, aby ojciec popchn go w stron kariery duchownej, a wadz przekaza synowi z drugiego maestwa, Bolesawowi. Wbrew swej woli zosta Jarosaw wywicony na ksidza i wprowadzony do kapituy wrocawskiej jako kanonik. Pozornie si z tym pogodzi, ale potajemnie rozpocz knowania przeciw ojcu wraz ze stryjem: obaj porozumieli si zapewne z zadowolonym z takiego obrotu spraw seniorem - Bolesawem Kdzierzawym. W 1172 roku doszo do przewrotu, w wyniku ktrego Bolesaw z on i modszymi dziemi musia znowu ucieka do Niemiec. Interwencja cesarska ponownie pomoga mu wrci na lsk, ale tym razem musia zgodzi si na kompromisowe rozwizanie sporu rodzinnego. Poudniowa cz dzielnicy zostaa oddzielona: w Opolu obj rzdy Jarosaw, Racibrz sta si orodkiem wasnej dzielnicy Mieszka Plto-nogiego. Ugoda bya jednak nieszczera i nietrwaa. Obaj bracia znaleli si w przeciwnych obozach politycznych, kiedy nowy senior, Mieszko Stary, zacz zmierza do umocnienia oglnopolskiego charakteru swej wadzy. Pltonogi popar swego imiennika i zapewne za jego porednictwem polubi przedstawicielk jednej z linii czeskich Przemylidw, Ludmi. Natomiast Wysoki znalaz si wrd grupy ksit i magnatw przygotowujcej obalenie Mieszka Starego. Doszo do tego, jak wiadomo, w 1177 roku. Spisek uda si wietnie: Mieszko Stary straci nie tylko Krakw, ale i Wielkopolsk, z ktrej 132 Tympanon fundacyjny opactwa na Olbinie we Wrocawiu wypdzi go wasny syn Odon. Ale Bolesaw Wysoki adnej z tego korzyci nie osign. Nie tylko nie uzyska upragnionego Krakowa, w ktrym umocni si Kazimierz Sprawiedliwy (wadajcy dotychczas w Sandomierzu), ale ponownie straci Wrocaw, znowu wygnany ze przez brata i syna. Z pretendenta do wadzy nad ca Polsk sta si znowu petentem, bagajcym Kazimierza Sprawiedliwego o interwencj. Jednak Mieszko Pltonogi, ktry przez maestwo z Ludmi zaoy wanie odrbn lini piastowsk (przetrwaa do XVII w.), nie mia chci ustpi z Wrocawia bez korzyci dla siebie. Kazimierz by wic zmuszony ustpi mu dwie znaczne kasztelanie, nalece dotychczas do dzielnicy krakowskiej: Bytom (z Siewierzem) i Owicim; od tego czasu dzieliy one losy Grnego lska. Rzdy Mieszka w jego dzielnicy s mao znane: nie zachowa si ani jeden wystawiony przeze dokument. Wiadomo, e dzielnica jego staa znacznie w tyle za szybciej rozwijajc si wrocawsk (do ktrej wwczas ograniczano coraz bardziej nazw lska); nie spotykamy tam te ani niemieckich kolonistw, ani rycerzy. Mieszko zaoy wasn mennic; przypisuje mu si monety z polskim napisem "Mi-lost", co jest zreszt sporne. Do atrybutw szanujcego si ksicia dziel133

nicowego naleaa wasna bogato uposaona fundacja klasztorna; nie tylko ksita, jak Mieszko Stary, Kazimierz Sprawiedliwy i Bolesaw Wysoki, ale i rody monowadcze, jak Gryfici, abdzie, Bogoriowie czy Paukowie mieli swoje klasztory rodowe. Krypta kocioa klasztornego suya te jako godne miejsce pochwku rodziny fundatora. Tak wic Mieszko Pltonogi wraz z on Ludmi rwnie zaoyli wasny klasztor: eski konwent pre-monstrantek, czyli norbertanek w Rybniku (przeniesiony pniej przez ich syna Kazimierza do Czarnowsu). Mimo zbliania si podeszego wieku i mimo kalectwa aktywno polityczna Mieszka Plto-nogiego nie malaa. Z latami coraz bardziej inFigurka wojownika na szpili z Opola teresowa si spraw przywrcenia senioratu, obalonego przez Kazimierza Sprawiedliwego; po Mieszku Starym i po bracie Bolesawie by ju najstarszym z Piastw, wic jego starania o przywrcenie tronu obalonemu imiennikowi suyy porednio jemu samemu. mier Kazimierza Sprawiedliwego (1194) otworzya nowe nadzieje: podczas elekcji rwnie Pltonogi mia w Krakowie swoich zwolennikw. Zwyciyli jednak stronnicy maoletniego Leszka Biaego, ktry by tylko figurantem w rkach maopolskiego monowadztwa. Wtedy Mieszko Stary zdecydowa si raz jeszcze na zbrojne dochodzenie tronu krakowskiego. W krwawej bitwie nad Mozgaw (1195) nie odnis sukcesu, m.in. dlatego, e nie doczeka nadejcia posikw, ktre z dzielnic opolskiej i raciborskiej prowadzi ksi Jarosaw. Wojowie grnolscy odnieli zbyteczne ju zwycistwo nad sandomierzanami i wspierajcymi ich Rusinami. Ze swego Raciborza Mieszko Pltonogi bacznie ledzi dalszy rozwj wypadkw. Mieszko Stary osign wreszcie w drodze kompromisu tron krakowski. Jarosaw opolski zmar w marcu 1201 roku, moe zapisujc tron stryjowi. Pltonogi nie mg zapobiec jednak opanowaniu Opola przez Bolesawa Wysokiego. Nie na dugo jednak: w grudniu tego roku Wysoki umar, zostawiajc dziedzictwo pozostaemu przy yciu synowi, Henrykowi Brodatemu. Pltonogi wykorzysta trudnoci nowego ksicia wrocawskiego: zapewne z pomoc niezadowolonego ze zmian rycerstwa opolskiego opanowa dawn dzielnic Jarosawa. Moe zajby i wicej, gdyby go nie powstrzymywaa interwencja stojcych w obronie Henryka biskupw. O ile z Bolesawem Wysokim Mieszko waciwie nigdy nie doszed do porozumienia, o tyle z jego nastpc wkrtce si zbliy, i to w sprawie senioratu. Na tronie krakowskim po 134 mierci Mieszka Starego i wygnaniu jego syna Wadysawa znowu zasiad mody Leszek Biay, co specjalnie dranio Pltonogiego, niekwestionowanego seniora dynastii. Sojusz Leszka z biskupami, a nawet uzyskana przeze protekcja papieska nie zraay Brodatego, ktry mia w Rzymie swoje wpywy. Z ich pomoc uzyska ow przedziwn bull Innocentego III, ktry lubi demonstrowa swe prawo do wynoszenia i obalania wadcw. Na prob nie wymienionego z imienia ksicia lskiego (niewtpliwie

Henryka Brodatego, bo tylko on nosi taki tytu) papie przypomnia, e w myl obowizujcego, a przez Stolic Apostolsk ongi zatwierdzonego statutu Krzywoustego Krakw ma nalee do kadorazowego najstarszego czonka polskiej dynastii, po ktrego mierci lub dobrowolnym ustpieniu ma obj wadz nastpny wedug wieku. Wykroczenia przeciw statutowi oboone s ekskomunik i papie wezwa biskupw, aby karali ni wszystkich gwaccych jego postanowienia. Wprawdzie jeden z papiey istotnie zatwierdzi postanowienia Krzywoustego, ale za to inny w czterdzieci lat pniej potwierdzi ich zniesienie. Nie zmieniao to faktu, e ogoszenie bulli Innocentego III (z dat 9 czerwca 1210 r.) wywoao w Polsce konsternacj. Arcybiskup Henryk Kietlicz zwoa w lipcu synod w Borzykowej, na ktry oprcz biskupw przybyli i ksita (m.in. Leszek Biay i Henryk Brodaty). Tymczasem Pltonogi zamiast do Borzykowej, pody z wojskiem do Krakowa i korzystajc z zamieszania obj tam wadz. By moe postanowienia bulli o moliwoci przekazania wadzy przez seniora nastpnemu w starszestwie byy pomylane w interesie Henryka Brodatego? W kadym razie do tego nie doszo i rzdy Mieszka w Krakowie byy krtkim epizodem. Syt chway, ostatni prawowity senior zmar jako wadca Krakowa 16 maja 1211 roku i podobno tam te zosta pochowany. Tymczasem Kietliczowi udao si ,,odkrci" spraw w Rzymie i Brodaty nie obj sukcesji. Leszek Biay wrci na tron, a Henryk musia wyczekiwa na lepsz okazj. Racibrz i Opole po Mieszku odziedziczy syn Kazimierz. A o ostatnim tryumfie wytrwaego i obrotnego starca-kaleki zapomnieli dziejopisowie na dugie stulecia. Henryk Samsonowicz LESZEK BIAY W 1194 roku zmar, by moe otruty, najmodszy syn Bolesawa Krzywoustego Kazimierz zwany Sprawiedliwym. mier jego raz jeszcze postawia pod znakiem zapytania postanowienia tzw. testamentu Bolesawa Krzywoustego. Sprzecznoci midzy interesami caego pastwa a poszczeglnych dzielnic wystpiy wyranie niemal natychmiast po zgonie Krzywoustego, przy czym nie dotyczyy one jedynie ambicji rnych Piastowiczw. Zmieniaa si struktura spoeczna i gospodarcza Polski, zmieniay si podstawy, na ktrych opieraa swj byt monarchia, na ktrych wyrastaa nowa elita wadzy, coraz wiksz rol zaczy odgrywa wielkie rody opierajce swoj potg na rozlegych posiadociach ziemskich: Gryfici, Awda-cy, Lisowie, Starowie, Rawicze, abdzie - w cigu XII wieku zbudowali swoje majtnoci na wzr dbr feudalnych Europy zachodniej. Organizacja wielkich woci umoliwia uzyskiwanie dochodw, ktre daway monym wan pozycj nie tylko w gospodarce, lecz take w polityce. Wielkie inwestycje - kocioy, klasztory, dwory - stwarzay presti spoeczny, umoliwiay zgromadzenie rodkw niezbdnych do dziaalnoci kulturalnej. Przedstawiciele polskiego monowadztwa stawali si ludmi wyksztaconymi, ,,doktorami dekretw", mecenasami nauki i sztuki. W XII wieku romanse rycerskie zostay zaszczepione na grunt polski, adaptowane do potrzeb miejscowych i oparte - jak legenda Piotra Wostowica - na rodzimych wtkach. Stara monarchia dziaaa jak wielka, samowystarczalna wo ksica. Kontakty midzynarodowe i rozwj wielkich fortun ziemskich system ten skutecznie rozbijay. W dziele tym wak rol odgrywaa take organizacja kocielna. Koci by - po ksiciu - najwikszym wacicielem ziemskim, zapewnia moliwo awansu politycznego i kulturalnego, dostarcza wzorw

sztuki i kultury. W dobie walki o uniwersalne pastwo chrzecijaskie w Europie zdecydowanie wzmocni si w Polsce i doczy do programu realizowanego przez papiestwo na przeomie XII i XIII wieku. Ideologia kocielna stanowia nowy czynnik polityczny, z ktrym naleao si liczy. Koci by przeciw dotychczasowym Pieczcie Leszka Biaego wedug przerysw z XIX w. 136 atrybutom pastwa; by te za utrzymaniem jednoci politycznej w ramach rozlegej archidiecezji gnienieskiej. Rozdrobnienie feudalne nie byo zatem efektem niesnasek w rodzinie panujcej, lecz odpowiadao spoecznym potrzebom przede wszystkim monowadztwa, a nastpnie tych wszystkich, ktrzy poszukiwali nowych, odmiennych od prawa ksicego, wygodniejszych dla siebie form ycia. Sprawa nie bya jednak prosta. Rozdrobnienie prowadzio do upadku pastwa, jego osabienia politycznego, strat terytorialnych, niepokojw i walk wewntrznych, braku silnej wadzy centralnej. Taki stan rzeczy nie by w interesie ani chopw, ani drobniejszych posiadaczy ziemskich, ani monych, ani organizacji kocielnej. Istniao te - trudno stwierdzi jak szerokie - poczucie wizi oglnopolskiej, wsplnoty narodowej opartej na jzyku, tradycjach, obyczajach. W tym stanie rzeczy nie zawsze mona jednoznacznie ocenia obie tendencje polityczne istniejce w Polsce na schyku XII wieku. Szczeglnie jest to trudne dlatego, e z jedn i drug wizay si najrniejsze dodatkowe czynniki. Walka ksit Pomorza Gdaskiego o oderwanie si od zwierzchnictwa Krakowa prowadzia do ujemnych nastpstw w polityce pruskiej czy oglnie - batyckiej. Autokra-tyzm Mieszka Starego zraa do siebie wielu przekonanych do idei jednolitego pastwa. mier Kazimierza Sprawiedliwego skomplikowaa istniejc sytuacj. y i dziaa najstarszy wiekiem przedstawiciel dynastii - Mieszko Stary, dwukrotnie ju z Krakowa wypdzony, pozostajcy w ostrym konflikcie z po137 tnymi rodami maopolskimi. Alternatyw byli spadkobiercy Kazimierza, dwaj synowie Leszek i Konrad - ktrzy jednak byli wwczas nieletnimi dziemi. Starszy urodzi si w 1186 lub 1187 roku, modszy o rok pniej. Matk ich bya Helena, crka ksicia znoimskiego, wedug mistrza Wincentego, znakomitego naszego kronikarza, ,,kobieta mdra ponad mdro kobiec". Wiec monych i rycerzy w Krakowie, ktry zadecydowa o nastpcy zmarego ksicia, toczy si pod wpywem biskupa Peki i pierwszego dostojnika dworu zmarego Kazimierza - wojewody Mikoaja, zapewne z rodu Lisw. Po burzliwych obradach i sporach midzy zwolennikami Mieszka i starszego Kazi-mierzowica zwyciya koncepcja powoania Leszka na tron krakowski, broniona przede wszystkim przez Pek. Jeli wierzy Wincentemu Kadubkowi, argumenty wysuwane przez biskupa dotyczyy prawa do sukcesji na zasadzie primogenitury. Ale waniejszym wydaje si motyw potrzeby wyraenia zgody przez monych. "Wadcy - pisze Kadubek - nie zarzdzaj bowiem pastwem na wasn rk, ale przy pomocy urzdnikw. I dlatego byoby nader niegodziwe i nader niesuszne lekcewaenie, a c dopiero udaremnienie tego, co rozum doradza, czego wymaga poytek, czego 138

da uczciwo..." - jednym sowem: woli i poytku wyborcw. Trudno powiedzie, jak dalece by to pogld powszechny, ale wanie elekcja Leszka, sprzeczna za statutem Krzywo-ustego, zostaa na podstawie tej zasady prawnie usankcjonowana. Oczywist jest rzecz, biorc pod uwag wiek Leszka liczcego okoo siedmiu lat, e faktyczna i prawna rola monych opiekunw staa si znacznie wiksza, ni moga by w wypadku powrotu na tron Mieszka Starego. Walka, jaka wwczas wybucha, dotyczya m.in. ksztatu pastwa. Mordercza bitwa nad Moz-gaw (1195) nie zadecydowaa jedynie o tym, czy na tronie polskim zasidzie Mieszko, czy Leszek, ale przede wszystkim, kto bdzie waciwym dysponentem wadzy - ksi czy moni. Bitwa, mimo wielkich strat poniesionych przez obie strony, nie zostaa rozstrzygnita, podobnie jak nie rozwizana zostaa walka o przyszy model pastwa. Na zasadzie stanu tymczasowego w Krakowie penili rzdy pala-tinae comes excellentiae, znakomity wojewoda -jak go nazywa Kadubek - Mikoaj oraz biskup Peka - primi Cracoviensium (pierwsi z krakowian), przy czym w pocztkowym zwaszcza okresie staraa si odgrywa istotn rol ksina Helena. Ona te okoo 1198 roku wesza w porozumienie z Mieszkiem Starym, ktry zasiad ponownie w Krakowie, zapewne pod warunkiem uczynienia Leszka swym nastpc. Tarcia i spory doprowadziy do kolejnego usunicia Mieszka z Krakowa. Stolica Polski pozostawaa w dyspozycji krakowskich monych, natomiast okoo 1200 roku nastpi podzia ojcowizny midzy obu braci Kazimierzowicw. Leszek otrzyma ziemi sandomiersk, Konrad - Mazowsze i Kujawy. W 1202 roku zmar Mieszko Stary, w trakcie czwartego ju rezydowania w wielkoksicym Krakowie. Wwczas to mia miejsce epizod, ktry utrwalony zosta w legendzie i literaturze piknej jako przykad prawoci modego ksiFragment dokumentu Leszka Biaego dla cystersw w Sulejowie cia, ale ktry w rzeczywistoci mia znaczenie duo powaniejsze. Fakt, ktry zosta okrelony przez Romana Grdeckiego jako pierwsze w naszych dziejach Pacta conventa, prba umowy midzy wadc - elektem a przedstawicielami spoeczestwa elektorami. Leszek rezydowa w tym czasie w Sandomierzu. Moni krakowscy wysali do niego poselstwo, z prob o objcie tronu, na ktry zreszt zosta ju wczeniej wybrany, ale pod warunkiem usunici ze stanowiska wojewody sandomierskiego Goworka. Zapewne chodzio tu o anta-gonistyczne interesy monowadztwa obu dzielnic. By moe te Goworek bliszy by Mieszkowi Staremu ni nieprzejednany (do czasu) Mikoaj. Tak czy owak - jak formuuje to 139 Grdecki - za ciasno byo tym dwm politykom przy jednym ksiciu. Goworek zapewne przyczyni si do niepowodzenia, ktre spotkao Mikoaja w 1200 roku przy kolejnym objciu Krakowa przez Mieszka Starego. Niezalenie od motyww stawianego warunku Goworek, okazujc postaw godn ma stanu, owiadczy, e gotw jest uda si na wygnanie. Z kolei Leszek, uniesiony szlachetnoci, odrzuci danie krakowian. "Z dala niech bdzie od ksicia wszelkiego rodzaju fry-marczenie. Z dala niech bdzie nieuczciwe kupczenie uczciwymi" - jak mia si wyrazi, wchodzc tym samym do legendy narodowej, sawiony za ten czyn przez nastpnych dziejo-pisw - od Dugosza po czasy wspczesne, opiewany w Niemcewiczowskich ,,piewach historycznych" i opowiadaniach szkolnych. Niezalenie

jednak od motyww tego piknego postpku przebieg wydarze wiadczy o tym, e uznawanymi przez niego dysponentami wadzy byli moni krakowscy. Objcie tronu wymagao zatwierdzenia przez cz spoeczestwa, ktre w zamian mogo elektorowi stawia swoje dania. Czy Leszek mg zapobiec takiemu biegowi wydarze? Nie byo to moliwe w jego warunkach, a o wzgldy wojewody Mikoaja ubiega si i szermierz silnej wadzy - Mieszko Stary, ktry ostatni swj pobyt na tronie krakowskim (1202) tumaczy zgod monowadcy. Mikoaj wprdce umar i wwczas okazao si, e inne rody krakowskie s skonne bez wstpnych warunkw przyj Leszka, sprzeciwiajc si wadzy Wielkopolanina - Wadysawa Laskonogiego, syna Mieszka. Awdacy, Odrowe i Gryfici wymogli zapewne obsadzenie przez krakowian tylko niektrych urzdw. Sandomierski Goworek zosta przy ksiciu kasztelanem krakowskim. W czasie swych pierwszych samodzielnych rzdw Leszek mia sytuacj trudn. Monowadztwo byo zbyt silne dla ksicia dzielnicowego, pretensje do wielkoksicego tronu krakowskiego zgaszali inni pretendenci, gwnie Wadysaw Laskonogi i lski Mieszko Pl-tonogi, wwczas senior dynastii. W tym stanie rzeczy jedyn wewntrzn si polityczn, na ktrej Leszek mg si oprze, by Koci, wspierany przez jednego z najwybitniejszych papiey redniowiecza - Innocentego III. Zapewne w latach 12061207 Leszek popar reformy wprowadzane przez arcybiskupa Henryka Kietlicza i uzyska bull protekcyjn papiea nazywajcego go ksiciem krakowskim. Leszka popiera nadal biskup Peka, panegiryk na jego cze napisa jego uczony nastpca Wincenty Kadubek, a czowiekiem prowadzcym polityk w ostatnim dziesicioleciu jego rzdw by jeden z najwybitniejszych statystw epoki - biskup Iwo Odrow. Dziaalno Leszka na tym polu zyskiwaa rne oceny historiografii. Trzynastowieczna Europa triumfujcych papiey szukaa jednak ju nowszych form wzmocnienia aparatu pastwowego. Ale, co trzeba sobie uwiadomi, Polska nie bya wwczas krajem rozwinitym. Walka o sprawniejszy, jednolity aparat wadzy w oparciu o Koci bya tradycyjn broni monarchw we wczeniejszym okresie. Nie sposb rwnie nie dostrzec korzystnej roli, jak w XIII wieku odegraa silna polska organizacja kocielna w procesie utrzymania jednoci ziem caego kraju. Polityka wewntrzna Leszka pocztkowo nie rozwijaa si bez przeszkd. Tene sam Innocenty III w 1210 roku na skutek dziaania lskich Piastw zatwierdzi zasady statutu Krzywoustego. Do Krakowa na okres paru miesicy wkroczy senior dynastii Mieszko Pltonogi, ksi Raciborza. Jego mier pozwolia na przejcie do porzdku dziennego nad decyzj papiesk. Leszek raz jeszcze, tym razem ju do mierci, zasiad na tronie krakowskim, konsekwentnie wzmacniajc pozycj Kocioa. Nie budzi wtpliwoci udzia - chyba dominujcy - Leszka w wystawieniu przy140 wilejw w Borzykowej (1210) i w Wolborzu (1215). W ich wyniku Koci uzyska przywileje dotyczce jego gospodarczej i prawnej samodzielnoci (immunitety) oraz potwierdzenie wieczystej wasnoci swych dbr (zniesienie tzw. ius spolii). Leszek zyskiwa wakie oparcie, ale ogranicza - szczeglnie na przyszo - skarb pastwowy. Tym bardziej e w nastpnych latach nada Kocioowi prawo korzystania z eksploatacji kopal.

Rzecz interesujca. Swe dziaania wewntrzne prowadzi wraz z ca koalicj modszych ksit piastowskich. Wiernym sprzymierzecem by mu zawsze brat Konrad, zwizany by z nim opolski Kazimierz i poznaski Wadysaw Odonic. Wszyscy ci ksita byli zainteresowani w istnieniu dziedzicznych wadztw terytorialnych, a nie w utrzymywaniu zasady senioratu. Nie wszyscy natomiast sigali wzrokiem dalej, ponad interesy dzielnicowe, na ksztat przyszej Polski. Potrafio to czyni dwch najwybitniejszych - lski Henryk Brodaty, trzymajcy si nieco na uboczu koalicji modszych ksit, i Leszek Biay. Stopniowe zblianie si obu ksit rokowao pomylnie dla caego kraju, take na polu midzynarodowym. Szczeglnie wane wydaj si dwa kierunki polityki zagranicznej Leszka: ruski i batycki. Ekspansja Maopolan na obszary Rusi naleaa do tradycji sigajcej przynajmniej XI wieku. Sporne obszary przygraniczne, ziemie przemyska i sanocka, czciowo wodzimier-ska, drohicka, byy przedmiotem walk prowadzonych przez Kazimierza Sprawiedliwego. Ju jako modzik, w roku 1199 Leszek wyprawi si z rycerstwem maopolskim wprowadzajcym na tron wodzimiersko-halicki ksicia Romana. W niewyjanionych okolicznociach doszo jednak pniej do zerwania z nim przymierza. Wielki najazd Romana na Polsk zakoczy si jego zupen klsk poniesion w 1205 roku pod Zawichostem. Sukces Polakw zwikszony by zniszczeniem przypartej do wysokiego brzegu Wisy armii ruskiej i mierci jej wodza. Leszek bra udzia w tej bitwie razem z bratem Konradem; faktycznym jednak wodzem by wojewoda mazowiecki Krystyn. mier Romana, wobec maoletnoci jego synw, umoliwiaa ekspansj na osabione, ale bogate Ksistwo Halicko-Wodzimier-skie. Rozbicie dzielnicowe Rusi Kijowskiej, nieustanne walki z pretendentami do tronu wielkoksicego, najazdy koczowniczych Po-owcw, a od pocztku trzeciego dziesiciolecia XIII wieku ekspansja mongolska coraz bardziej osabiay pastwo Rurykowiczw. Jednoczenie jednak Ru Halicka przeywaa okres duej pomylnoci gospodarczej, lec na uczszczanym szlaku wiodcym na wybrzea Morza Czarnego. Walka o Ru bya walk nie tylko o ziemi, lecz take o udzia w handlu wschodnim, o kontakty z Lewantem i bogatymi krajami azjatyckimi. Do walki tej wystpili obok Polakw i pretendentw z innych ksistw ruskich take Wgrzy. Paroletnie walki toczone ze zmiennym szczciem nie doprowadziy Leszka do wadania w Haliczu i Wodzimierzu. Natomiast pozwoliy mu na umocnienie si w przygranicznej ziemi przemyskiej, a od 1221 roku na poprawne uoenie swych stosunkw z Danielem, synem Romana, ktry ostatecznie obj ojcowsk sched. Wydaje si jednak, e istotne byy te skutki walk o Ru. Pooone zostay pierwsze zrby polityki wschodniej, ktra pniej, w XIV wieku, miaa wici triumfy. W wyniku jednego z kolejnych aliansw polsko-wgier-skich pojawio si pojcie Krlestwa Halickiego, na ktrego tron przeznaczona zosta miaa moda para maeska: Koloman, krlewicz wgierski, i Salomea, crka Leszka z jego maestwa z Grzymisaw ksiniczk uck. Ten twr polityczny, acz nie przetrwa duej ni trzy lata, przecie sta si podstaw dla wszystkich pniejszych spekulacji i koncepcji doty141 czcych Krlestwa Halicza i Wodzimierza, tj. Galicji i Lodomerii. Sta si te jednym z argumentw politycznych ywych w myli pastwowej Polski, Wgier, a pniej nowoytnej Austrii. Polityka ruska, acz ukazujca sprzecznoci istniejce midzy

obydwiema stronami Karpat, umoliwia te blisze kontakty pols-ko-wgierskie, kontakty, ktre stay si jednym z gwnych fundamentw polityki zagranicznej Krakowa w XIII-XIV wieku. Mniej skuteczn na dusz met, lecz zakrojon na szersz skal polityk prowadzi Leszek w sprawach nadbatyckich. W gr wchodziy tu, jak sdz, cele, wytyczenie ktrych dobrze wiadczy o ksiciu krakowskim i jego doradcach. Pierwszy - dotyczy utrzymania podlegoci ksicia gdaskiego od wadcy Krakowa, jako zwierzchnika caej Polski. Drugi wskazywa kolejny kraj stanowicy moliwy obszar ekspansji polskiej pogaskie Prusy. I pierwszy, i drugi cel interesowa gwnie monych i rycerzy z pnocnych dzielnic naszego kraju. Fakt, e ksi krakowski nie tylko aktywnie wczy si do realizacji tych zamierze, stawia go w sytuacji rzecznika interesw caego kraju. Stawia te, wobec rwnoczesnej ekspansji Danii na pobrzea Batyku, ponownie spraw Polski na forum midzynarodowym. Zorganizowany w 1212 roku synod w Mkolnie z udziaem Leszka, jego brata Konrada i Mciwoja I, lennego wobec ksicia zwierzchniego wadcy Gdaska, obradowa nad organizacj misji pruskiej. W 1216 roku rozpocz swoj dziaalno Chrystian, cysters z ekna, powoany na stanowisko biskupa pruskiego. Skutki tego byy na razie niewielkie, niemniej wydarzenia roku 1217 wiadczyy o sukcesach pnocnej polityki Leszka. Do wanych posuni ksicia naleao wwczas zawarcie przymierza z Henrykiem Brodatym na wiecu w Dankowie, zobowizanie si do udziau w przygotowywanej pitej krucjacie, wyprawa do Gdaska i umiejtne doprowadzenie do przegrupowania si rzdzcej w Krakowie oligarchii. Trudno stwierdzi, kto by autorem koncepcji nowego przymierza. Nie ulega jednak wtpliwoci, e obaj gwni partnerzy wykazali posiadanie szerokich perspektyw politycznych. Henryk - ksi lski, Wadysaw Laskono-gi - ksi wielkopolski, Konrad - ksi mazowiecki w tym i nastpnym roku "czynic pokj" w caym kraju zawarli przymierza wraz z baronami krlestwa. By moe niewtpliwe kompromisy miay by zrekompensowane przez ewentualne korzyci uzyskiwane ze wsplnej polityki pnocnej, dotyczcej Pomorza Gdaskiego i Prus. Sytuacja na tym odcinku bya skomplikowana. W gr wchodziy: niebezpieczestwo groce Mazowszu, najedanemu i niszczonemu przez plemiona batyjskie, moliwo ekspansji terytorialnej rycerstwa poszukujcego w XIII wieku nowych ziem pod zasiedlenie i zagospodarowanie, utrzymanie podlegoci Gdaska, ktry coraz bardziej zrywa kontakt z Piastami. Nie bez znaczenia zapewne byy korzyci dotarcia do batyckiego szlaku, ktry rozpoczyna okres drugiej wielkiej koniunktury w swojej karierze. Nie jest moe rzecz przypadku, e Leszek, jako pierwszy z ksit, prowadzi polityk dobrze znan z pniejszych stuleci, a zmierzajc do opanowania drg przebiegajcych przez midzymorze znad zatoki Gdaskiej po wybrzea czarnomorskie. ,,Uczynienie pokoju" zbiego si ze zmian garnituru rodw rzdzcych w Krakowie. Po ustpieniu z katedry krakowskiej biskupa Wincentego, stronnika arcybiskupa Henryka Kie-tlicza, infu otrzyma Iwo z rodu Odroww, dugoletni kanclerz Leszka. Czowiek wyksztacony, o szerokich horyzontach politycznych, konsekwentnie tytuujcy si kanclerzem "polskim", a nie ,,krakowskim". Jego wadca, moe i pod jego wpywem, tytuowa si te zacz ksiciem Polski. W czasach gdy okrelenie geo142

graficzne "Polska" kojarzyo si z ziemi gnieniesk i poznask, polityczna wymowa tej tytulatury nie moga budzi adnej wtpliwoci. Leszek wiadomie dy jako pan Krakowa do zwierzchnictwa nad caym dziedzictwem piastowskim. Ugoda Odroww ze wiebo-dzicami-Gryfitami (Marek Gryfita zosta wojewod) zawarta przeciw Awdacom pozwolia ksiciu na swobodniejsze manewry polityczne. W tyme 1217 roku wyprawi si Leszek na Pomorze, gdzie zapewne po mierci Mszczuja I intronizowa nowego wadc - witopeka. Trybut cignity z Gdaska by widocznym znakiem wzrostu aktywnoci polskiej nad Batykiem. By moe pozostawao to w cisym zwizku z planami pruskimi. Wczeniej, bo w 1216 roku Leszek zoy akt obediencyjny nowo wybranemu papieowi Honoriuszowi III, deklarujc mu sw gotowo do wszelkiej pomocy. Wwczas te lub niewiele pniej zoy Leszek lub, e wemie udzia w przygotowywanej wwczas wyprawie krzyowej. W 1218 roku rozpocz jednak starania o zwolnienie z obowizku jazdy do Syrii, proponujc papieowi inne rozwizanie. Zamiast do Ziemi witej, gdzie trudno mu bdzie jecha, bo nie znaj tam piwa, staego skadnika jego stou, jak tumaczy papieowi - zorganizowa mia wypraw do pogaskich Prus. Tu nastpuje najciekawsza i najoryginalniejsza propozycja. Naley zorganizowa handel midzy Polsk a Prusami poprzez reglamentacj wywozu najbardziej poszukiwanych produktw - elaza, soli i broni. W tym celu naley zaoy ju Kapitularz opactwa cystersw w Koprzywnicy 143 na zdobytym terytorium pruskim - miasto, ktre bdzie gwnym dystrybutorem tych towarw. Przybywajcy po nie Prusowie bd mogli stopniowo nauczy si wiary chrzecijaskiej. Trudno oceni obecnie stopie realnoci tego planu, wydaje si jednak, e pomys pokojowej, gospodarczej i kulturalnej ekspansji zasuguje na uwag i e jego realizacja moga przynie efekty odmienne od tych, ktre miay miejsce w wyniku pniejszych wypraw krzyackich. Uoenie stosunkw midzy ksitami i podjcie wsplnych akcji przeciw Prusom potraktowane zostao przez znkane walkami wewntrznymi spoeczestwo polskie jako nadejcie nowej ery szczliwoci. ,,Ucicho na kilka Pieczcie Grzymisawy i Pakostawa wedhig przerysw z XIX w. 144 lat krlestwo - pisze kronika wielkopolska - uywajc bogiego, tak upragnionego pokoju". To, e pokj ten trwa krtko, wyniko z kilku przyczyn. Naleay do nich niepowodzenia, jakich doznay dwie kolejne wyprawy oglnopolskie na Prusw - w 1222 i 1223 roku. W pierwszej z nich dowdztwo spoczywao w rkach Henryka Brodatego, w drugiej Leszek bra ju udzia osobicie. Niepowodzenia militarne zrazu nie przekreliy wspdziaania ksit. Zostay utworzone garnizony przygraniczne skadajce si z rycerzy pochodzcych ze wszystkich dzielnic. Maopolanie padli zreszt ofiar masakry w 1224 roku, kiedy to hab okryli si ich tchrzliwi wodzowie z rodu Gryfitw. Niepowodzenia te naruszyy ukad si midzy rodami i - co gorsze - doprowadziy w efekcie do walki midzy Leszkiem i Henrykiem. Zapewne Gryfici po wpadniciu w nieask zaprosili ksicia wrocawskiego w 1225 roku na tron krakowski. Rzeczywicie,

Brodaty pojawi si pod Wawelem, ale wobec trudnoci, jakie mia na zachodnich granicach swego pastwa (zagroenie Lubusza), rozpocz odwrt. Nad Dubni dopad go jednak Leszek. Do bitwy nie doszo, krewniacy pogodzili si, Gryfici zostali z Krakowa wygnani, ale na czas jaki oglnopolska wsppraca Piastw zostaa zahamowana. Podj j Leszek ponownie w dwa lata pniej w nowych warunkach. W Wielkopolsce wybucha nowa wojna i Wadysaw Laskonogi zosta pokonany przez swego bratanka Wadysawa Odonica. Dania pod Bornhved poniosa klsk, ktra rozpocza okres wielkiej ekspansji niemieckiej w krajach nadbatyckich. Switopek gdaski domaga si tytuu ksicego, rwnego innym wadcom dzielnicowym. Wic w Gsawie zgromadzi nowe grono zjednoczonych ksit: Leszka, Henryka, Wadysawa Laskonogiego. Obrady zmierzay do podjcia wanych uchwa: Odonic i Switopek mieli zosta odsunici od wadzy. Idea jednoci i wsppracy ksit miaa zatriumfowa. Obaj zagroeni przez plany Leszka prawdopodobnie doszli midzy sob do ugody. Niespodziewanie, 14 listopada rankiem, kiedy Leszek i Henryk zaywali ani, napady na uczestnikw wiecu wojska pomorskie. Henryk, ciko ranny, uratowany zosta dziki powiceniu jednego ze swoich rycerzy. Leszek dopad konia i zacz ucieka. Dogoniony przez Pomorzan, zamordowany zosta we wsi Marcinkowo. Ciao Leszka zostao przewiezione do Krakowa i "ze czci pochowane w kociele katedralnym". Wielkie oglnopolskie plany upady. Pomorze oderwao si na ponad szedziesit lat od Piastw, nastpowa chyba najciszy okres walk midzy ksitami. Jednoczenie rozpoczyna si okres podboju Prus przez Krzyakw, niszczenie Rusi przez Tatarw, napyw kolonistw niemieckich. W tych przeomowych czasach rola Krakowa zostaa ograniczona. Rzecz dziwna, mimo tragicznych losw ksicia i jego szerokich planw - nie budzi on nadmiernej sympatii wrd historykw. Stanisaw Zachorowski wrcz pomawia go o brak talentw, sabo woli, gnuno. Niektrzy badacze traktowali go pobaliwiej, ale te surowo: sybaryta, poczciwy, ale bezwolny, otyy mionik piwa - takie okrelenia mona znale do czsto. Wydaje si, e zawayo na tym zaamanie si wszystkich planw. Co prawda zamierzenia Henrykw lskich te rozwiay si na pobojowisku legnickim, ale kuzyn Leszka - Henryk Pobony - zgin tam, wedug legendy, z mieczem w rku, walczc z poganami. Leszek zgin w trakcie ucieczki, z rk wiaroomnych lennikw. Pamitano mu wykrcanie si od dalekiej, w Polsce niepopularnej wyprawy krzyowej, uleganie monym, zamiowanie do kielicha. Zapomniano o tym, e wspczeni oceniali go jako "rwcego si do boju rycerza" (Kadubek), e odnosi due su10 - Poczet krlw.. 145 kcesy militarne, e panowanie jego byo wstpem do licznych reform wewntrznych. Organizowa osobne gminy miejskie (sotys Krakowa znany jest z roku 1228). Za jego czasw rozwijay si orodki handlowo-rzemielnicze, o czym wiadczy dzieo fundacji miejskich klasztorw dominikaskich w Krakowie, w Sandomierzu. Popiera akcj cigania do Polski grnikw; prowadzi polityk, ktra w efekcie powanie zwikszya rol ksicia. Za jego panowania powsta w Krakowie orodek kultury - przy Wincentym

Kadubku, Iwo Od-rowu, orodek, ktry nie tylko wiza naley ze szko katedraln, ale ktry stworzy dzieo na miar wielkich osigni Europy owego czasu - pierwsz kronik spisan przez wyksztaconego Polaka. Oczywicie, trudno co pewniejszego pisa o charakterze Leszka, ale wydaje si, e mona znale w nim wicej dobrych ni zych cech. Sprawa z Goworkiem wiadczy o szlachetnym sercu, modzieczy udzia w wyprawach wojennych - o odwadze, otoczenie si ludmi wyksztaconymi - o rozsdku. Horyzontami na pewno przewysza wielu pniejszych wadcw, widzc najwaniejsze problemy polityki oglnopolskiej: Prusy, Pomorze, Ru. Fundament przyszej polityki ksit krakowskich - przymierze z Wgrami - zosta ostatecznie pooony za jego panowania. By wadc, ktremu nie udao si zrealizowa swych planw, wadc, ktry zgin za wczenie. Panowa w trudnych czasach, musia przystosowa si do nowych warunkw, w jakich znalazy si ziemie polskie. Sdz, e udao mu si to zrobi. By te prawdopodobnie pierwszym twrc polskiego antywojennego planu ekspansji na ziemie pruskie. Utopijnego? Jeli nawet, to przecie wiadczcego o Leszku jako o czowieku, ktry szuka wielkiej koncepcji politycznej, potrafi sformuowa jej zasady lub je przynajmniej zaakceptowa, polityku patrzcym nie tylko na dzie dzisiejszy, ale i na jutro. Benedykt Zientara WADYSAW LASKONOGI By to nieodrodny syn Mieszka Starego i kontynuator jego koncepcji politycznych. O ile u schyku panowania Mieszka mona mwi o przestarzaoci tej polityki w stosunku do potrzeb zmieniajcego si czasu, to kontynuacja tej polityki w cigu XIII wieku bya ju dziaalnoci epigona. Trudno byo broni prerogatyw wadzy ksicej, gdy monowadztwo jawnie ju decydowao o obsadzaniu tronw dzielnicowych; nawet w obrbie jednej dzielnicy konsekwentna polityka utrzymywania w peni uprawnie prawa ksicego bya niemoliwa ze wzgldu na wspzaleno dzielnic (np. w ich polityce wobec Kocioa); bya te niemoliwa wskutek wykorzystywania przez opozycj ksitmalkontentw, dobijajcych si - z pomoc Kocioa i monych - udziau we wadzy. Wadysaw Laskonogi by najmodszym synem Mieszka Starego i jego drugiej ony, Rusinki Eudoksji. Urodzi si midzy 1161 a 1166 rokiem i wczenie dozna skutkw politycznych niepowodze ojca: w 1177 roku zapewne musia wraz z nim uchodzi za granic. W roku 1186 pojawi si Wadysaw na dworze swego szwagra Bogusawa I pomorskiego, podtrzymujc batyckie zainteresowania polityczne ojca; jest prawdopodobne, e z t podr wie si polubienie przeze ucji, crki ksicia rugijskiego Jaromira, lennika Danii. Sprawy pomorsko-batyckie bd i w przyszoci absorboway uwag Wadysawa w stopniu znacznie wikszym ni ktregokolwiek z Piastw. Prawdopodobne s jego bliskie kontakty z siostr Anastazj i jej maoletnimi synami, panujcymi na Pomorzu Zachodnim po mierci Bogusawa I (1187); jeszcze w 1220 roku wdowa po jednym z nich obdarowuje pewnego z monych pomorskich na prob Wadysawa. Mody ksi musia w ostatnim okresie ycia ojca, co najmniej od mierci brata Bolesawa, peni aktywn rol wykonawcy jego polityki, ktra doprowadzia, nie bez bolesnych kompromisw, do przywrcenia Mieszkowi tronu krakowskiego. By moe Wadysaw zastpowa nieraz ojca w rozmowach z krakowskimi wielmoami. Czyni to chyba zrcznie, poniewa zjedna sobie ich sympati. Kronikarz Wincenty zwany

Kadubkiem, ktry zna doskonale wszystkie te przetargi, napisa o La-skonogim, e ,,okazywa wszystkim tak przystpn, tak ujmujc, tak askaw, tak sodk i mi, ufn yczliwo, e [...] wyrnia si uprzejmoci dla wszystkich". Tote kiedy 13 marca 1202 roku Mieszko zmar, nie zabrako w Krakowie zwolennikw powoania na tron jego syna, ktry obj wanie rzdy w Wielkopolsce. Wprawdzie wielu popierao jego konkurenta, Leszka Biaego sandomierskiego, ale lk przed jego nowymi faworytami, ktrzy mogliby zagrozi dotychczasowym panom sytuacji w Krakowie: wojewodzie Mikoajowi i biskupowi Pece, przeway szal na rzecz Wadysawa, ktrego te wybrano i okrzyknito ksiciem. Wkrtce jednak okazao si, e uprzejmo ksicia wobec dostojnikw nie wie si z ustpliwoci we wszystkich sprawach. Wadysaw prbowa broni prerogatyw ksicych w rnych dziedzinach, a zwaszcza w sprawie nominacji biskupw, ktra zaczynaa by coraz bardziej draliwa. Papie Innocenty III wzywa biskupw polskich do ostrego przeciwstawienia si ingerencji wadz wieckich w obsadzanie stanowisk kocielnych i do walki o pen autonomi Kocioa. Laskonogi mia sta si zapor, usiujc powstrzyma coraz silniejszy nurt, 147 Denar przypisywany Wadysawowi Laskonogiemu przeamujcy dotychczasowe stosunki kociel-no-polityczne. Przywdc tego nurtu zosta arcybiskup Henryk Kietlicz, ktry wprawdzie obj swj urzd jako faworyt Mieszka Starego, ale przej si celem walki o niezaleno Kocioa. Inn trudnoci, z jak spotka si Laskono-gi, bya dziaalno jego bratanka Wadysawa, syna Odona, ktry coraz natarczywiej domaga si ojcowskiej dzielnicy, chtnie przy tym szukajc poparcia dostojnikw kocielnych. Bezdzietny Laskonogi obiecywa mu zapewne cao dziedzictwa Mieszkowego po swej mierci, ale mody Odonic nie chcia tak dugo czeka. By wic dogodnym narzdziem dla wszystkich wrogw stryja. Wadysaw Laskonogi nadal interesowa si Pomorzem, gdzie rozgrywki midzy Dani a Brandenburgi stwarzay moliwo wzicia pod opiek ksistwa jego siostrzecw. Utrzymujce si zwierzchnictwo Piastw nad ksistwem sawieskim i gdaskim wymagao staej konfrontacji z rosnc potg dusk. W 1205 roku roczniki duskie zanotoway wiadomo o spotkaniu krla Waldemara II z Wadysawem, zapiska zostaa jednak tak uoona, e historycy do dzi nie s zgodni, czy byo to przyjazne, a przynajmniej pokojowe spotkanie dla omwienia spraw spornych, czy te zbrojna rozprawa. Z t polityk pomorsk Lasko-nogiego wie si zapewne nabycie Ziemi Lubuskiej, ktr uzyska od Henryka Brodatego zdaje si w zamian za ziemi kalisk. Lubusz by gwnym polskim przyczkiem na lewym brzegu Odry i stanowi dogodny punkt wyjcia dla wspierania ksit zachodniopomorskich w ich obronie przed Brandenburgi. Panowanie Laskonogiego w Krakowie trwao krtko. mier wojewody Mikoaja pozwolia uzyska przewag zwolennikom Leszka z Pek na czele i ksi sandomierski osiad triumfalnie na tronie krakowskim. Zdaniem Oswalda Balzera nastpio to jeszcze w 1202 roku; w ostatnim czasie Gerard Labuda chce przywrci wiarygodno dacie 1206, przyjtej przez Dugosza, wic utrat Krakowa z wybuchem konfliktu kocielnego. W kadym razie przekazanie Kalisza Brodatemu

musiao nastpi ju po utracie Krakowa, gdy w innym wypadku byby to krok pozbawiony wszelkiego sensu. W 1206 roku doszo do otwartego konfliktu ksicia z arcybiskupem. Kietlicz rzuci kltw na Wadysawa, ten za wygna arcybiskupa z kraju. Zyska w tym poparcie czci kleru: m.in. biskupa poznaskiego Arnolda i swego kanclerza Wincentego; rwnie bunt, jaki podnis Odonic, niewtpliwie w porozumieniu z Kietliczem, nie uda si: mody ksi musia pj w lady arcybiskupa. Jednak papie, do ktrego odwoa si Laskonogi, zaj stanowisko po stronie arcybiskupa, polecajc polskim ksitom i biskupom stan w jego obronie. Szczeglnie gorliwy Leszek Biay nie tylko zezwoli na pierwsz elekcj biskupa przez kapitu w Krakowie (zosta 148 nim w 1207 r. Wincenty Kadubek), ale odda si wraz z ksistwem pod protekcj Stolicy Apostolskiej. Henryk Brodaty udzieli zbiegom gociny na lsku, a nawet odstpi Odonicowi Kalisz, pod warunkiem zwrotu w wypadku odzyskania dzielnicy ojcowskiej (tj. zapewne Poznania). Na Boe Narodzenie 1208 roku doszo do kompromisu za spraw Henryka i jego ony Jadwigi: w Gogowie spotkali si z okazji chrzcin ich syna obydwaj ksita wielkopolscy, a take biskupi: poznaski, lubuski, wrocawski i arcybiskup K-ietlicz. adna ze stron nie daa za wygran, ale doszo do zdjcia cenzur kocielnych z ksicia i wynagrodzenia strat arcybiskupowi. Ten ostatni na synodzie w Bo-rzykowej (1210) uzyska poparcie grupy ksit, przewanie modszych; poza t grup, skonn uzna autonomi Kocioa i udzieli mu immunitetu w jego dobrach, pozostali w kocu tylko Laskonogi i Brodaty, bronicy starych prerogatyw ksicych. Mimo dzielcych ich rnic, fakt ten zapocztkowa ich zblienie, majce doniose znaczenie polityczne. Przykadem tego zblienia jest elekcja biskupa w Poznaniu (1211), po mierci Arnolda: wybr zosta dokonany wprawdzie zgodnie z przepisami kanonicznymi, ale - wobec przewagi ludzi Laskonogiego w kapitule - pad na jego kandydata, Pawa, czowieka blisko zwiKoci i klasztor Dominikanw w Sandomierzu 149 zanego z dworem lskim. Pawe by odtd przez duszy czas porednikiem politycznym midzy Laskonogim a Brodatym. Sobr lateraski (1215) by nie tylko najwikszym triumfem papiea Innocentego III, ktry decydowa na nim nie tylko o sprawach dyscypliny kocielnej, ale i o koronach wadcw europejskich. By te najwikszym triumfem Kietlicza, ktry pojawi si w Rzymie z licznym orszakiem biskupw polskich; przedstawi tam nie tylko swe osignicia w walce o swobody Kocioa, ale i perspektywy misji w Prusach, ktrej by od kilku lat protektorem. W tym kierunku i pod swym kierownictwem chcia pchn inicjatyw ksit polskich; uatwi to miay postanowienia soboru w sprawie powszechnego udziau w krucjacie. Tylko Wntrze kocioa Dominikanw w Sandomierzu

jeden ksi, Kazimierz opolski, wypuci si w orszaku krla wgierskiego Andrzeja w kierunku Ziemi witej. Inni ksita szykowali si na krucjat do Prus. Autorytet arcybiskupa by obecnie tak silny, e z jego pomoc Odonic odzyska ojcowsk dzielnic poznask; niektrzy historycy przypuszczaj, e zdoby j w nowej wojnie ze stryjem, ale takie przypuszczenie ne jest konieczne. W warunkach nakazanej przez papiestwo powszechnej pacyfikacji i wyrwnania wzajemnych roszcze, kiedy Kietlicz mg liczy na zgrupowanych wok siebie modszych ksit, nacisk taki wystarczy do dobrowolnego zwrotu prawnie nalecej si Odonicowi ojcowskiej dzielnicy (1216). Nastpuj potem dwa lata pene przewrotw politycznych i rnych niejasnych posuni. Gwnym rdem s tu dwa dokumenty papieskie, z ktrych jeden dotyczy pretensji Henryka Brodatego do Kalisza, drugi za zatwierdza przymierze midzy nim a Laskonogim. Wok tych dokumentw snuj uczeni rne przypuszczenia, rekonstruuj wojny i ukady pokojowe, przymierza i konflikty. Poniej przedstawi jedn z moliwych konstrukcji, jak si wydaje, dobrze tumaczc wczesn sytuacj. Wielka kariera Kietlicza ulega zaamaniu ze mierci popierajcego go stale Innocentego III (1216). Wielki arcybiskup by wyniosy i niezbyt przyjemny w obcowaniu z ludmi, tote zrazi sobie nawet ksit i biskupw z wasnego obozu. Biskup pocki Gedko oskary go przed Rzymem o pych i luksus, nie licujcy z chrzecijask pokor. Kietlicz - donosi Gedko - nie tylko podruje z orszakiem 110 koni, kae sobie podczas wizytacji wznosi specjalny tron i caowa stopy, ale nawet Ciao i Krew Pask spoywa siedzc na tym tronie. Nie wiadomo, co tu byo prawd, a co oszczerstwem: faktem jest, e nastpca Innocentego, Honoriusz III, da przynajmniej czciowo 150 ni x\^ .<-11 ^i-J^- "k ( \ M' 4- ST j l nwcwnginu w-^l^^lwi^^Mi^ <wy^n(r)<)kwi<> ! (4 ^7tl < ' T^" < NM "n^ YH \* < (l (Httwm wsws5 syw fvmw5w~^im WWS^SM^ hkfcffiso ya|i$A l K !'<( t^in P k,Vl \ ^ ^"fi r^v, j \ \ ^WWilffW WMIK jlWT-YNiC? MWU<WC4JWk* .1 \W' A tt^. AtWnal .! rt^-p^ (i r A T o- ^- (i I Ti Ji"s^ a c^'4ba3!dfl^wwJuatt^CT^wwee ^w' wwa^ mwQ& ^KW^ wasst^ 7^^ (UL 4 J T mT -^fr---7!^-'^ ^ j Knaro^ncpAnilci^Uamulmd^teg^ IttwiKwamCT^Jilwtftmibt^taaiA--i w6(^d^^ n<wj<wftM-a^^i^ w<^yf<^^&^l^ Wm^SB Jws-w!k^fe'l^iCT^(r)(ll^.Sw / > fr,\. j K. f \\ 'T ^i'^ p wg ilq$.\)^<e niawBa w<S(r) BwjKueiarawiitttWaffi$ knnb uutniau'; 0 ^w ., ^ .(^-j J. . ^ y /'72W /^a*. Jgigywsp oorbn ^$ ynM^wayi< (r)atetett*j|a^ ttu^i^<2TOroPi^^^ tf .;ww.yi^aOTt: i^>iM miOT(*l|(r) l^(iWttr4ti^L 4fc.y-^ B J^^^^5SSI& Cn^^aal^^.^ni^^ <^^^ Dokument Wadysawa Laskonogiego dla cystersw w eknie

wiar tym oskareniom. Kietlicz otrzyma od papiea do ostre pouczenie, a wkrtce straci godno legata papieskiego na Prusy. Z t chwil cay obz polityczny, na ktrego czele sta, uleg rozbiciu, a w ostatnich latach ycia arcybiskup by ju tylko biernym widzem wasnej katastrofy. W 1217 roku z biskupstwa krakowskiego ustpi (czy te zosta do tego zmuszony) wierny stronnik Kietlicza, kronikarz Wincenty, co wskazywao na zmian orientacji politycznej Leszka Biaego. Nowym biskupem zosta kanclerz Leszka, uczony Iwo Odrow. W roku 1217 powstaa nowa konstelacja polityczna na gruzach Kietliczowej koalicji,,modszych ksit". Na spotkaniu w Dankowie zawarto przymierze midzy Leszkiem Biaym a Henrykiem Brodatym; jednoczenie musiao doj do ukadu midzy Leszkiem a Wadysawem Laskonogim, z ktrego wynikao wzajemne dziedziczenie posiadoci przez obydwu dawnych rywali (obydwaj nie mieli wwczas synw). W penym tekcie zachowa si ukad przymierza Brodatego z Laskonogim z tego roku: na jego podstawie Wadysaw ponownie 151 otrzymywa Ziemi Lubusk (ktr utraci by w 1209 r. na rzecz margrabiego uyc), szczliwie odebran przez Brodatego Niemcom. W tyme roku Laskonogiemu udao si wygna Odonica z Wielkopolski, ktra w caoci znalaza si w rkach "Starego Wadysawa". Po mierci Kietlicza czonkowie nowej koalicji doprowadzili do wyboru nowego arcybiskupa po swej myli: zosta nim w 1220 roku dotychczasowy kanclerz Wadysawa, Wincenty, ongi wyklty przez Kietlicza za sprzyjanie ksiciu. Ksita trjprzymierza, z ktrymi wsppracowa brat Leszka, Konrad Mazowiecki, kontrolowali politycznie ca Polsk i mogli myle o wsplnej ekspansji na Prusy. Leszek, jako wadca Krakowa, mia pretensje do zwierzchnictwa nad innymi ksitami, nosi tytu "ksicia Polski", a nawet zdaje si sporzdzi sobie monarsz piecz majestatyczn, odbiegajc od wzoru powszechnie uywanych pieczci ksit dzielnicowych. Dziki pomocy Laskonogiego zmusi w 1218 roku ksicia Pomorza Gdaskiego, witopeka, do uznania swego zwierzchnictwa. Leszek by te formalnym wodzem wypraw krzyowych na Prusy, podjtych przez rycerstwo polskie w latach 1222 i 1223, cho najwikszy wkad rzeczywistego wysiku wojennego nalea do Henryka Brodatego. Laskonogi nie bra udziau w wyprawach pruskich, albowiem zaniepokoio go pojawienie si Odonica na pnocnych kresach jego posiadoci. Po duszych wdrwkach przygarn go witopek gdaski, dcy do penej emancypacji spod zwierzchnictwa Leszka i cakowitego zrwnania w prawach z ksitami domu piastowskiego. Oeniony z siostr witopeka, Jadwig, Odonic napad z jego pomoc w padzierniku 1223 roku na grd Ujcie i tam zorganizowa sobie baz wypadow na dalsze tereny Wielkopolski. Wkrtce zdoby Nako, spustoszy dobra klasztoru w Mogilnie, a latem 1227 roku pobi oblegajce go w Ujciu oddziay wojewody Dobrogosta; sam wojewoda poleg. Walki z Odonicem doprowadziy do nowej klski na granicy zachodniej: w 1225 roku landgraf Turyngii Ludwik obieg Lubusz, ktry, nie doczekawszy odsieczy Laskonogiego, skapitulowa.

Zagroony Laskonogi zwrci si o pomoc do swych sprzymierzecw, Leszka i Henryka; Leszek zwoa na listopad 1227 roku zjazd ksit i biskupw do Gsawy. Mia on rozway spr Laskonogiego z Odonicem; nie jest te wykluczone, e przygotowywano zbrojne wystpienie przeciw witopekowi. Latem tego roku krl duski Waldemar II ponis wielk klsk w walce z koalicj ksit p-nocnoniemieckich pod Bornhved. Hegemonia Danii na poudniowym wybrzeu Batyku zaamaa si, co stwarzao i dla ksit polskich szans uaktywnienia polityki na tym obszarze. Jak wiadomo, zaniepokojony zjazdem Piastw witopek napad w porozumieniu z Odonicem na wiecujcych ksit: Leszek zosta zabity, Henryk Brodaty ciko ranny. Laskonogi w ogle nie by w Gsawie, reprezentowali go tylko arcybiskup Wincenty i biskup Pawe. Ze mierci Leszka wyonia si sprawa sukcesji w Krakowie, ale Laskonogi nie od razu wystpi z pretensjami. Na pocztku udao mu si pobi Odonica (1228) i wzi go do niewoli; dopiero wtedy, zapewne w maju, na zjedzie w Cieni z dostojnikami maopolskimi przyj wybr na ksicia krakowskiego, obiecujc zarazem adoptowa dwuletniego syna Leszka Biaego. W Cieni wystawi Laskonogi dwa przywileje na rzecz Kocioa i na rzecz spoeczestwa ksistwa krakowskiego, przede wszystkim monych, ktrym zagwarantowa udzia w rzdach i szanowanie ich przywilejw. Roman Grdecki susznie podkrela znaczenie tych aktw, po raz pierwszy oficjalnie ograniczaj152 cych wadz monarchy koniecznoci zgody przedstawicieli spoeczestwa na jego decyzje. O Krakw trzeba byo jednak walczy z Konradem Mazowieckim, ktry, jako brat Leszka, zgasza pretensje do dziedzictwa. Tymczasem jednak Odonic zdoa zbiec z wizienia i jeszcze raz podj walk ze stryjem, ktra potoczya si zmiennymi kolejami. Nie rezygnujc formalnie z Krakowa, odstpi Laskonogi jeszcze w 1228 roku rzdy w Maopolsce Henrykowi Brodatemu. Istniej wrd historykw rnice zda na temat, czy Henryk sprawowa pen wadz ksic, czy by tylko namiestnikiem Wadysawa. Dokumenty z tego czasu, w ktrych uywa mia tytuu ksicia krakowskiego, okazay si bowiem falsyfikatami. W kadym razie nawet wzicie Henryka do niewoli nie umoliwio Konradowi opanowania Krakowa: moni krakowscy, zwaszcza z rodu wiebodzicw-Gryfitw, sprawowali tam nadal rzdy w imieniu Laskonogiego. W 1229 roku Konrad zaatakowa Wielkopolsk i obieg z posikami ruskimi Kalisz, ale bez powodzenia. Natomiast Odonic odnosi stale sukcesy i w kocu wypar stryja w ogle z Wielkopolski; Laskonogi schroni si w Raciborzu. Nienawi do bratanka lub dawniej podjte zobowizania skoniy go do przekazania caego dziedzictwa po sobie Henrykowi Brodatemu i jego synowi Henrykowi. W 1231 roku pomoc ksit lskich umoliwia Laskonogiemu jeszcze jedn wypraw na Wielkopolsk. Dotara ona a pod Gniezno, Tympanon w kolegiacie NMP w Wilicy 153 ale w rezultacie zakoczya si niepowodzeniem. Stary ksi wycofa si na lsk.

mier mia, zdaje si, niezbyt chwalebn. Do niego mianowicie odnosi si, jak stwierdzi Kazimierz Jasiski, notatka w kronice cysterskiej Alberyka z Trois-Fontaines o zamordowaniu ksicia gnienieskiego przez niemieck dziewczyn, ktr usiowa zgwaci. Miao to zapewne miejsce w rodzie, 18 sierpnia 1231 roku. K-rajowe kroniki i roczniki na og dyskretnie ten fakt przemilczay, tylko Dugosz podaje za nieznanym rdem, e Laskonogi nie by popularny z powodu ,,rozpusty i wsze-teczestw". Henryk Brodaty przyj z t chwil tytu ksicia Krakowa, a jednoczenie wysun pretensje do wielkopolskiego spadku po Laskono-gim, znowu zagraajc pozycjom Odonica. Mao wiemy w istocie o wielkopolskim ksiciu, ktry ani za ycia, ani po mierci nie cieszy si specjaln sympati kronikarzy i historykw. Wspczenie by przez swych kocielnych przeciwnikw rysowany czarnymi barwami. W istocie, nie odznacza si pobonoci. W swych stosunkach z klerem kierowa si wycznie racjami politycznymi, zdoa sobie jednak zorganizowa silne stronnictwo wrd wielkopolskiego duchowiestwa. Tylko e stronnicy jego rekrutowali si spord przeciwnikw nowej dyscypliny kocielnej, w znacznej mierze spord onatych kanonikw, do ktrych nalea te przyszy arcybiskup Wincenty. Nie by Laskonogi hojny wobec Kocioa: jego darowizny s rzadkie i wynikay z koniecznoci politycznych. Nie by te entuzjast krucjat na Prusy, a propaganda jego przeciwnikw zarzucaa mu nawet sprzymierzanie si z pruskimi poganami przeciw wasnym krewniakom. Nie sposb mu jednak odmwi szerszej koncepcji politycznej. Nie byo to lepe trwanie na starych pozycjach; przywileje w Cieni wiadcz, e Laskonogi zrezygnowa, przynajmniej w Krakowie, z prb przywrcenia auto-kracji. Jako jedyny z ksit polskich interesowa si sprawami dziejcymi si nad Batykiem i usiowa, cho bez sukcesw, prowadzi tam aktywn polityk. Przez przymierze z Leszkiem Biaym i Henrykiem Brodatym dziaa w kierunku utrzymania jednoci rozpadajcego si dziedzictwa piastowskiego. Benedykt Zientara HENRYK I BRODATY Bohater niniejszego szkicu naley do postaci, ktre wci s przedmiotem sporu, i to nie cakiem bezinteresownego. Od kiedy historycy si nim bliej zainteresowali - a stao si to dopiero w XIX wieku - zgodnie uznawano zalety Henryka Brodatego jako organizatora rozwoju gospodarczego dzielnicy lskiej; natomiast fakt sprowadzenia przeze osadnikw niemieckich dla zakadania nowych wsi oraz popieranie imigracji niemieckich kupcw i rzemielnikw do miast wywoa nie wygasy do dzi spr o ocen tej dziaalnoci i o motywy, jakie przy niej ksiciem kieroway. Liczni uczeni niemieccy, zwaszcza lokalni badacze lscy, uwaali Henryka Brodatego za Niemca i tumaczyli jego dziaalno niemieckim patriotyzmem, w imi ktrego mia wiadomie kierowa procesem germanizacji lska. Szczeglnie przyczyni si do rozpowszechnienia takiego pogldu zasuony skdind badacz dziejw lska, Colmar Griinhagen; korzystajcy z jego prac czoowi historycy niemieccy w rodzaju Karola Lamprechta wprowadzili to twierdzenie do syntez historii Niemiec. Wskutek tego pogld o niemieckiej narodowoci czy nawet niemieckim patriotyzmie Henryka Brodatego upowszechni si we wszystkich krajach jzyka niemieckiego i nawet poza

nimi. Giny w tym chrze wtpliwoci, zgaszane przez krytycznych badaczy, jak Pau von Niessen czy Heinrich von Loesch. Wrd polskich uczonych, ktrzy dali sobie narzuci ten jednostronny pogld na istot dziaalnoci Henryka, powstay dwa obozy: jedni, poczwszy od Jzefa Szujskiego, w lad za badaczami niemieckimi uwaali Henryka za zniemczonego germanizatora, oczywicie - w przeciwiestwie do nich - negatywnie oceniajc jego dzieo. Najostrzej potpi Henryka w na p publicystycznym szkicu Wacaw So-bieski. Jeszcze po wojnie surowo osdzi Brodatego z powyszych przyczyn w swej "Historii lska" Kazimierz Piwarski. Jednoczenie jednak rozwija si - rwnie wrd historykw krakowskich - nurt sympatyzujcy z dziaalnoci Henryka. Stanisaw Smka podkrela jego zasugi gospodarcze, Micha Bobrzyski - jego energi polityczn i tward rk wobec prb umniejszenia wadzy ksicej. Obydwaj uwaali opanowanie Maopolski przez Henryka za krok zmierzajcy do przezwycienia rozbicia dzielnicowego i przywrcenia jednoci. Ten kierunek sta si nastpnie panujcym w historiografii polskiej: apoteozy doczeka si Brodaty w pracach Mariana odyskiego i Romana Grdeckiego, gdzie wystpuje on jako wiadomy i konsekwentny realizator planu odbudowy Krlestwa Polskiego. Te akcenty nasiliy si zwaszcza przed drug wojn wiatow i w obfitej literaturze powojennej, przede wszystkim popularnonaukowej. Pojawia si tam nie tylko tendencja do uczynienia z Brodatego nieomal wspczesnego polskiego patrioty, zagospodarowujcego "Ziemie Odzyskane" i bronicego ich przed tzw. Drang nach Osten, ale ponadto (to ju nie tylko w pracach popularnych) do bagatelizacji liczby i znaczenia imigracji niemieckiej. Coraz wicej historykw po obu stronach granicy rozumiao jednak, e dalsze rozwijanie takich tendencyjnych wywodw nie prowadzi ani do ukazania prawdy historycznej, ani do wyjanienia tego, co zaszo w cigu XIII wieku na lsku i w Polsce. Badania historyczne nie 155 roda lska, widok miasta z lotu ptaka rozwijaj si w prni: o ile aktualno polityczna sporu o lsk w latach trzydziestych, czterdziestych i nawet pidziesitych nie sprzyjaa bezstronnemu rozpatrywaniu problemw, a przycigaa pira przyodzianych w togi naukowe politycznych dziaaczy i publicystw, to pniejsze uspokojenie i stabilizacja przyniosy i na tym polu popraw. Niezalenie od wystpujcych tu i wdzie i dzisiaj pogldw "w starym stylu", nic ju nie przeszkadza opowiedzie, jaki by naprawd Henryk Brodaty. Kopoty s z tym nadal niemae, bo podstawowe dane metrykalne tego ksicia s mocno niepewne. Znamy wprawdzie ojca, ale ju co do matki sprawa jest, lub raczej bya do niedawna, sporna. Ojcem by Bolesaw Wysoki, syn Wadysawa Wygnaca, sam przez dugi czas tuacz, a od 1163 roku wadca dzielnicy lskiej. Matk -jak udowodni Kazimierz Jasi-ski - Krystyna, druga ona Wysokiego, pochodzca z niezbyt monej rodziny grafw ro-dkowoniemieckich. Data urodzenia nie jest znana: wedug rnych porednich danych przypada na lata 1165-1170; trzeba tu doda, e Henryk nie by najstarszym synem Bolesawa, nawet wrd dzieci z drugiego

maestwa. Tylko w wyniku wielkiej miertelnoci w rodzinie ksicej (niektrzy z braci byli ju doroli w chwili mierci) doczeka samodzielnych rzdw w dzielnicy ojca. Miejscem urodzenia natomiast by niewtp156 liwie lsk, co jest bardzo wane dla nawietlenia sylwetki duchowej Henryka. Badacze niemieccy wiele stron druku powicili dociekaniom, jaki wpyw na ksztatowanie si pogldw Henryka mogo wywrze urodzenie si w Niemczech i wychowanie w rodowisku niemieckim. Poza niemieck matk i kilkoma rycerzami, przybyymi z Bolesawem Wysokim z Niemiec, kilkoma kobietami z dworu ksinej i niemieckimi cystersami z Lubia, bywajcymi na dworze ksicia, cae otoczenie byo polskie, o czym wiadczy choby lista wiadkw dokumentu Bolesawa Wysokiego z 1175 roku. Henryk Brodaty wychowa si w Polsce i w polskim rodowisku, cho dziki matce i wspomnianym osobom niemieckiego pochodzenia zapozna si wczenie z jzykiem niemieckim i nie czu w stosunku do Niemcw obcoci, jak inni jego rwienicy. Mona snu domysy, czy Henryk, jako pity najprawdopodobniej syn Bolesawa Wysokiego, nie by przeznaczony pierwotnie do stanu duchownego. Pocigaoby to za sob powane skutki dla typu wyksztacenia, a moe i wpynoby na sposb zachowania i postpowania. Ale to czyste domysy, pozwalajce nam na zachowanie nadziei, e Henryk - by moe - nie by analfabet. Rzecz ciekawa, e nie zachoway si nigdzie adne wzmianki o jakiejkolwiek podry Henryka poza ziemie polskie. To nie znaczy, oczywicie, e na pewno w ogle nie wyjeda za granic, ale rzuca wiato na niko podstaw twierdzenia o jego rzekomym tkwieniu w niemieckim rodowisku. Do prawdopodobnych podry naley podr po on. Zostaa ni Jadwiga, crka Bertolda VI, hrabiego Andechs i ksicia Meranii. Maestwo to jest prawdopodobnie wynikiem kontaktw dworu lskiego z Wettinami, wadajcymi w Mini i na uycach: matk Jadwigi bya Wettinwna. Rd Andechsw zrobi u boku cesarskiej dynastii Hohenstaufw wielk karier w drugiej poowie XII wieku: siostry Jadwigi polubiy krlw Francji i Wgier. Dwr w Andechs by wybitnym orodkiem kultury rycerskiej; dbano o wyksztacenie dzieci ksicych, nawet dziewczt. ywot Jadwigi zapewnia o jej zamiowaniu do lektury. Maestwo z Jadwig, pniejsz wit, odegrao ogromn rol nie tylko w yciu Henryka, ale i w caej tradycji historycznej o nim. Dla redniowiecza, a czciowo nawet dla pniejszych epok (m.in. kontrreformacji) Jadwiga bya waniejsz postaci ni jej maonek. Obok licznie powstajcych od poowy XIII wieku ywotw ksinej nie moemy wymieni ani jednej biografii jej ma. Tote dla dziejo-pisw, a po Naruszewicza i Lelewela, Henryk to gwnie pobony maonek witej. Nic Zwornik z kaplicy zamkowej w Legnicy 157 wic dziwnego, e obraz jego postaci zosta skrzywiony i nie w peni rozpoznany wobec ukazywania jej stale na drugim planie. Niemniej jednak nie mona roli Jadwigi w yciu Henryka, w yciu polityczno-kulturalnym lska i Polski lekceway. Ju od dziecistwa skonna do mistyki religijnej, z biegiem czasu coraz bardziej porzucaa typowe formy ycia dworskiego, a nawet staraa

si narzuci dworowi bardziej surowy tryb ycia. Henryk pod jej wpywem rwnie wciga si w praktyki ascetyczne, wbrew modzie zapuci brod (ale, jak dodaje ywociarz, starannie j przystrzyga), a nawet nosi mnisz tonsur (o ile nie bya to ideologiczna interpretacja cakiem naturalnej ysiny). Z czasem tragiczne przeycia rodzinne pogbiy rozdwik midzy wiatem duchowym Jadwigi a coraz krytyczniej ocenianymi ,,marnociami" ycia wieckiego. W 1209 roku skonia ma do wsplnego zoenia na rce biskupa Wawrzyca lubw czystoci: para ksica dochowaa si ju jednak wtedy siedmiorga dzieci. Od tej pory Jadwiga coraz bardziej oddawaa si umartwieniom ciaa i wyrzeczeniom, pod koniec ycia na stae osiedlia si w ufundowanym przez ma klasztorze cysterek w Trzebnicy, gdzie ksieni zostaa jej crka Gertruda. Gertruda miaa doy 1267 roku, kiedy nastpia uroczysta kanonizacja jej matki. Nie zapominaa jednak Jadwiga o swych obowizkach ksinej. Nauczywszy si jzyka polskiego, grupowaa wok siebie oddanych dworzan polskiego i niemieckiego pochodzenia, czciowo tylko duchownych i mniszki. W dziaalnoci dobroczynnej docieraa do niszych warstw spoeczestwa; zakadaa szpitale i leprozoria w rozwijajcych si miastach. W okresie klski powodzi i godu 1221-1222 potrafia rozprowadzi zgromadzone poprzednio zapasy, agodzc w ten sposb skutki katastrofy; obniya daniny chopskie w swych majtkach. Usiowaa te wpyn na agodzenie wyrokw sdowych ma, zwaszcza na powstrzymywanie wyrokw mierci. Tu jednak Henryk, tak chtnie ulegajcy perswazjom ony, potrafi si oprze; wyda nawet zakaz wpuszczania jej do wizie, aby si ustrzec przed dalszymi jej interwencjami. Z tych wzmianek w ywotach w. Jadwigi wynika, e wizerunek skromnego pobonego ksicia by jednostronny: zza niego wyziera twarz konsekwentnego i wiadomego swych celw polityka. Jako sw dewiz kaza Henryk wypisa: ,,Prowad, Panie, kroki moje ciekami Twoimi, aby nie wahay si me stopy". W polityce Henryka wida te stanowczo i postpowanie ku wytyczonym celom. Nie znaczy to, aby ju od pocztku mia przed sob cel ostateczny: koron krlewsk w zjednoczonej Polsce; stanowczo i wierno wasnym zasadom politycznym nie oznacza te braku gitkoci i braku zrozumienia nowych sytuacji, w ktrych trzeba si poegna z niektrymi starymi pogldami. Konserwatyzm, jaki niektrzy historycy widz w polityce Henryka, by raczej pragnieniem zachowania dotychczasowych podstaw wadzy ksicej w nienaruszonym zakresie tak dugo, a dojrzej budowane przez niego samego nowe tej wadzy fundamenty. Obserwujemy to zarwno w jego dziaalnoci gospodarczej, jak politycznej, a w obu dziedzinach nie brak jego posuniciom miaoci i nowoci koncepcji. Henryk Brodaty w swym realizmie politycznym i zrozumieniu spraw gospodarczych najbardziej przypomina Kazimierza Wielkiego. lsk przeobrazi si dziki niemu w szybkim tempie w przodujc gospodarczo dzielnic Polski. Drog do tego byo zorganizowanie kolonizacji nie wykorzystywanych dotychczas terenw (gwnie na Podgrzu Sudeckim) z pomoc sprowadzanych z Niemiec osadnikw. Osadnikom tym zapewniano swobody, czynice opacalnym trud dalekiej wdrwki i zwizane z ni ryzyko. Byo to swobodne 158

prawo osadnicze, zwane pniej "prawem niemieckim". Opierajc si na dowiadczeniach niemieckich wadcw terytorialnych znad rodkowej aby, Henryk organizowa kolonizacj w sposb kompleksowy, grupujc nowe osady wok wikszego centrum osadniczego, majcego peni rol miasta: orodka rynku lokalnego, administracji i sdownictwa nowego prawa. Nowo kolonizowane tereny byy wyodrbnione ze starego systemu administracji kasztelaskiej; nowa ludno te zostaa oddzielona od polskich ssiadw. Miao to doniose skutki: segregacja nie dopucia do asymilacji przybyszw z ludnoci miejscow. Henrykowi nie chodzio jednak z pewnoci o utrzymanie odrbnoci jzykowo-obyczajowej kolonistw. Nie chcia on przedwczenie rozszerza przywilejw nowych osadnikw na ludno polsk, na ktrej powinnociach opieraa si caa struktura pastwowoci piastowskiej; bez obowizkw transportowych i obowizku goszczenia ludzi, znajdujcych si w gestii ksicia, bez danin w zbou, bydle i nierogacinie nie byoby moliwe zorganizowanie osiedlania kolonistw, ktrych przecie trzeba byo na pocztku wspomc nie tylko przywilejami, ale take ywnoci i budulcem. Segregacji jednak nie dao si na dusz met utrzyma, z czego zreszt Henryk zdawa sobie zapewne spraw. Wczenie te rozpocz rwnie reformowanie systemu powinnoci chopw w starych posiadociach ksicych, czego przykady mamy w dokumentach, dotyczcych organizacji nadanej cysterkom woci trzebnickiej. Wciga te do kolonizacji wewntrznej lun ludno polsk, organizujc na wzr czeski tzw. goty, czyli wsie zwolnione (przynajmniej okresowo) od dawnego systemu danin ksicych. W roku 1228 po raz pierwszy zezwoli osiedla ludno polsk na prawie niemieckim. Specjaln uwag powici Henryk miastom, sprowadzajc i popierajc napyw cudzoziemcw: kupcw i rzemielnikw. Mieszczanie otrzymywali ograniczon autonomi, przede wszystkim w zakresie sdownictwa. Henryk by ostrony i raczej skpy w udzielaniu miastom samorzdu; pilnie za to egzekwowa obowizek dostarczania przez mieszczan kontyngentw wojskowych na wyprawy wojenne. Najpotniejszy Wrocaw musia pogodzi si - acz niechtnie - z budow nowego zamku ksicego w powizaniu z systemem murw miejskich. Wrd obcych przybyszw wystpowali obok Niemcw romascy Walonowie, ktrzy zasiedlili kilka wsi w okolicach Wrocawia, Oawy i Namysowa. Organizacja osadnictwa wywoaa wci zaogniajcy si spr ksicia z kolejnymi biskupami wrocawskimi. Henryk nie ogranicza dziaalnoci osadniczej do wasnych posiadoci: wciga do akcji klasztory lskie, a z biskupem Cyprianem zawar ukad o zwolnieniu kolonistw z dziesiciny kocielnej na czas zagospodarowania nowo powstaych osad. Po upyniciu okresu wolnizny kolonici mieli paci danin zryczatowan w okrelonej iloci zb lub w pienidzu. Jednak nastpca Cypriana, biskup Wawrzyniec, zacz wymaga od kolonistw dziesiciny snopowej z pola, jak uiszczali dotychczas chopi na prawie polskim; da te rozcignicia obowizku dziesiciny na rne nie objte nim dotychczas kategorie chopw ksicych, a nawet domaga si dziesitej czci ksicych dochodw z kopalni zota, ktre Henryk rozbudowa w okolicy Lwwka i Zotoryi, sprowadzajc do nich grnikw z Mini. Spr dotar do papiea i lata upyny, zanim doszo do ugody (1227). Henryk obroni spraw zasadnicz: zryczatowanie

dziesiciny nowych osadnikw, zgadzajc si na zaspokojenie pozostaych pretensji biskupa. Tymczasem sam biskup ladem ksicia zacz kolonizowa na wielk skal swe dobra 159 w okolicach Nysy i Otmuchowa, wdzierajc si przy tej okazji w okoliczne puszcze ksice, m.in. w graniczn "przesiek". Na tym tle, jak te w sprawie sdownictwa w dobrach biskupich, rozwina si nowa seria sporw z nastpc Wawrzyca, Tomaszem; w rezultacie Henryk zosta oboony kltw kocieln i umar w niejasnej sytuacji zawieszonej eksko-muniki. Ironia dziejowa, kaca umiera pod kltw znanemu z pobonoci ksiciu, zagodzona bya postaw jego maonki, posiadajcej autorytet nie mniejszy od biskupa: Jadwiga popieraa stanowisko ma, a podobne stanowisko zajmowa kler zakonny, narzekajcy na zachanno duchowiestwa wieckiego. Gospodarczy awans dzielnicy by dla Henryka narzdziem w jego polityce oglnopolskiej. Syn Bolesawa Wysokiego, ksicia-malkonten-ta, dobijajcego si stale swych praw najstarszego przedstawiciela najstarszej linii piastowskiej, odczuwa jako krzywd odebranie tej linii wadzy w Polsce. Od pocztku te zabiega rnymi sposobami o opanowanie Krakowa. Potrafi jednak w tej polityce dostosowywa metody do zmieniajcych si czasw. Zaczyna od prb przywrcenia senioratu z pomoc papiestwa; skoro sposb ten zawid, nie ponawia tych stara i nawet po objciu wadzy w Krakowie nie nawizywa do senioratu. Pocztki rzdw Henryka przyniosy niepowodzenie: tu po mierci ojca stryj Mieszko Pltonogi raciborski odebra mu Opole z wielkim obszarem nad grn Odr. Tajemnicze transakcje z ksitami wielkopolskimi, w ktZalubiny Henryka Brodatego i w. Jadwigi (Mistrz legendy o w. Jadwidze) 160 ^^^ftl^^tcSfti^SBMBfia^ tSonSpwo. Budowa kocioa w Trzebnicy (Mistrz legendy o w. Jadwidze) rych stara si w zamian za Lubusz otrzyma Kalisz - czyby jako bram wypadow na Krakw? - nie day pozytywnych rezultatw: straci jedno i drugie. Z biegiem czasu przyszo zrozumienie spraw zasadniczych, np. oglnego interesu Polski piastowskiej jako caoci, przeciwstawionego partykularnym interesom dzielnicowym, poza ktre niejeden z Piastw wyj ju nie potrafi. Wadysaw Laskonogi utraci w 1209 roku Lu-busz, zdobyty przez Konrada Wettina, margrabiego uyc. By to wyom w polskim systemie granicznym. W rok pniej, korzystajc ze mierci Konrada i zamtu wrd jego sukcesorw, Henryk odzyska Lubusz, a take zaj przejciowo znaczn cz uyc, zapewne z Gubinem. Okoo 1217 roku pojawia si koncepcja koalicji trzech najpowaniejszych ksit polskich: Henryka, Wadysawa Laskonogiego i Leszka Biaego. Ten ostatni, wadca Krakowa i Sandomierza, mia by formalnym przywdc koalicji, dcej m.in. do umocnienia jego pretensji do zwierzchnich rzdw w Polsce. Dziki niej przywrci Leszek swe

zwierzchnictwo nad Pomorzem Gdaskim. Laskonogi - wadca Wielkopolski - otrzyma znowu od Brodatego Lubusz, dziki czemu mg prowadzi aktywn polityk w rejonie uj Odry. A jak korzy odnis Henryk? On jeden mia wwczas dziedzica tronu: moe obiecano mu dziedziczenie po bezdzietnych kontrahentach. Z tym okresem wie si plan oglnopolskiej ekspansji do Prus. Najazdy pogaskich Pruli - Poczet krlw.. 161 sw na posiadoci Konrada Mazowieckiego, brata Leszka, zrodziy pomys wykorzystania ideologii wojen krzyowych dla opanowania Prus, poddania ich chrystianizacji i podporzdkowania Polsce. W latach 1218, 1222 i 1223 przedsiwzito trzy wyprawy krzyowe na Prusy, w ktrych decydujc rol odegra Henryk Brodaty. Odebrano zajt przez Prusw ziemi chemisk. Po niepowodzeniu planu obrony granicy pruskiej przez ,,stre" rycerstwa z rnych dzielnic Polski, powsta pomys powierzenia tej obrony ktremu z istniejcych zakonw rycerskich. Wybr pad na Krzyakw i Henryk, ktry ju wczeniej czyni na lsku nadania na rzecz tego zakonu, by niewtpliwie jednym z rzecznikw takiego rozwizania. Pozornie wwczas bardzo praktyczne, okazao si ono pniej wielkim bdem politycznym, ale za pniejszy rozwj wypadkw tylko w ograniczonej mierze odpowiedzialni s projektodawcy. Fragment tympanonu kocioa cysterek w Trzebnicy 162 Rok 1227 przynis gwatowny zwrot w wewntrznej sytuacji w Polsce. Na wiecu ksit, biskupw i wyszych urzdnikw w Gsawie zosta zamordowany Leszek Biay; Henryk Brodaty, na ktrego rwnie dybali siepacze, zosta ciko ranny. Ocala tylko dziki rycerzowi Peregrynowi z Wezenborga, ktry rzuci! si na jego ciao i przyj przeznaczone dla niego ciosy. Ale stary ksi krzepki by nadzwyczaj, bo ju w nastpnym roku wzi udzia w walce o spadek po Leszku. Walczyli o ten spadek Wadysaw Laskonogi i brat Leszka, Konrad: pierwszy - na podstawie umowy o przeycie z Leszkiem oraz elekcji krakowskiego monowadztwa, drugi - powoujc si na pokrewiestwo. Henryk - jak si wydaje - wystpi jako sojusznik Laskonogiego, ktry, zapltany w walk z bratankiem, Wadysawem Odoni-cem, w Wielkopolsce, nie mg broni Krakowa. W znakomicie przeprowadzonej kampanii 1228 roku pobi Konrada pod Ska i Midzyborzem i zmusi do opuszczenia Maopolski. Jednak Konrad zmieni sposb prowadzenia sporu: od czasu zbrodni gsawskiej coraz czciej Piastowie nie przebieraj w rodkach, a moralno polityczna siga najniszego punktu. Podczas wiecu w Spytkowicach na pocztku 1229 roku Henryk zosta napadnity (znowu ranny) i porwany przez ludzi Konrada, po czym przewieziono go do Pocka. Niewiele to dao Konradowi: Maopolanie obronili Krakw, wyprawa sprzymierzonych z nim Rusi-nw na Kalisz i lsk zakoczya si bez rezultatu. Kiedy przed Konradem pojawia si Jadwiga z daniem uwolnienia ma z wizienia, znany z bezwzgldnoci i okruciestwa ksi mazowiecki nie mg si oprze jej moralnemu autorytetowi. Henryk odzyska wolno za cen rezygnacji z pretensji do Krakowa. Zaraz jednak zwrci si do papiea z prob o uwolnienie go od wymuszonej przysigi. Czas dziaa na jego korzy, bo brutalne

Kolumna z ornatu w. Jadwigi postpowanie Konrada z wdow po Leszku i jej maoletnim synem Bolesawem budzio coraz wiksz niech wrd Maopolan. Tymczasem w 1230 roku zmar ksi opolsko-raci-borski Kazimierz i Henryk, jako najbliszy krewny, narzuci sw opiek wdowie i jej maoletnim synom. W 1231 roku zmar Wadysaw Laskonogi, uznajc Brodatego i jego syna Henryka za swych dziedzicw w Wielkopolsce oraz Krakowie. Henryk Brodaty broni na lsku prerogatyw ksicych i niechtnie widzia wzrost wpyww ktrego z rodw monowadczych;. popiera raczej nowych ludzi, ktrzy wszystko mu zawdziczali. Moe do wyjtkw nalea rd wiebodzicw-Gryfitw, rozgaziony szeroko i majcy wpywy take na Opolszczynie i w Maopolsce. wiebodzice naleeli do najwierniejszych stronnikw Brodatego. Z ich te pomoc bez przeszkd obj Krakw; nie obyo si jednak bez wydania przywileju, gwarantujcego prawa kleru i rycerstwa. Autokratycznie niegdy nastrojony ksi uczy si w Maopolsce wsprzdzi z monowadztwem, stanowicym - bd co bd reprezentacj spoeczestwa i bdcym rzecznikiem interesw dzielnicy. Wsppraca wypada dobrze: nic nie zakcio wicej rzdw Henryka w Krakowie, a jego syn mg pniej bez przeszkd obj po nim wadz. Dalsze walki z Konradem zakoczyy si usuniciem go z Sandomierszczyzny, dziedzictwa maoletniego Bolesawa Leszkowica. Rzdy w jego imieniu (jako opiekun) obj i w Sandomierzu Henryk. W 1234 roku nastpi ostatni akt dziaalnoci zjednoczeniowej Henryka Brodatego: na wezwanie czci monowadztwa wielkopolskiego obaj Henrykowie wkroczyli do tej dzielnicy i opanowali tereny na lewym brzegu Warty. Moe doszoby do cakowitego usunicia ksicia Wadysawa Odonica, gdyby nie to, e by on pupilem Kocioa, ktremu hojnie udziela przywilejw. Nacisk arcybiskupa Peki 163 i innych biskupw zmusi Henryka do zadowolenia si podziaem Wielkopolski - ale starcia graniczne i wzajemne oskarenia trway nadal. Henryk Brodaty by na dobrej drodze do zjednoczenia kraju: elastyczno jego polityki i zrozumienie koniecznoci zmian w stosunku monarchy i spoeczestwa stanowiy gwarancj sukcesw. Wytrwale czuwa nad bezpieczestwem granic: kiedy Laskonogi po raz drugi utraci Lubusz, Brodaty w dwu kampaniach 1229 i 1230 roku wydar go raz jeszcze z rk niemieckich - tym razem arcybiskupa magdeburskiego. Rozszerzy te swe posiadoci w widach Warty i Odry, zajmujc Cedyni i Kiniec. Sab stron jego wadztwa by brak trwaych podstaw tworzonej "monarchii". Seniorat Krzywoustego przey si i nikt ju nie myla o jego przywrceniu. Na lsku wadza Henrykw bya dziedziczna i mocna; w ziemi krakowskiej i w zachodniej Wielkopolsce opieraa si waciwie na elekcji; w ziemi opolsko-raci-borskiej i sandomierskiej - tylko na opiece, zleconej ksiciu lskiemu, dziki jego autorytetowi i sawnej ju rzetelnoci, przez miejscowych notablw. Trudno byo utrzyma taki mandat po dojciu do penoletnoci podopiecznych. Bya jednak moliwo umocnienia wadzy - korona krlewska. Niejasne wzmianki rdowe mog wskazywa na starania Henryka - w latach trzydziestych XIII wieku - o korona dla syna, czynione zarwno na dworze cesarza Fryderyka II, jak w kurii

papieskiej. Starania te nie zostay uwieczone powodzeniem, czy to w wyniku konfliktu midzy cesarzem a papieem, czy te wobec zaostrzenia si stosunkw Brodatego z hierarchi kocieln. Umierajc 19 marca 1238 roku w Kronie Odrzaskim, zostawia Brodaty synowi dzieo wielkie, lecz nie ukoczone. Jeszcze jedna cecha Henryka, uznana przez autora ywota jego ony za godn odnotowania, przypomina Kazimierza Wielkiego. ,,Chocia by dostojnym ksiciem, do tego stopnia jednak gwoli pokory znia si do ludzi ubogich i prostych, e jeeli kiedykolwiek przynosili jakie dary, nawet niewielkiej wartoci, przyjmowa je wdzicznie i dzikowa im uprzejmie, powiadajc, e bardziej mu jest mie, gdy czowiek ubogi lub wieniak darowuje mu misk jajek, ni gdy bogacz hojniejsze przynosi dary". Wiemy te, e mia raczej rubaszne poczucie humoru, cieszyy go niezbyt skomplikowane arty bazna Kwiecika, a du przyjemno sprawiao mu ucztowanie przy kielichu, zwaszcza z dala od surowych wejrze maonki. ywociarz oceni go epitetem nieczsto spotykanym, ale znamiennym: ani "wielki", ani "waleczny", ani ,,wspaniay", lecz: "m uczciwy i poyteczny dla ludzi". Benedykt Zientara HENRYK II POBONY Stosunki rodzinne wrd Piastw byy na og dalekie od wskaza moralnoci chrzecijaskiej. Nie mam tu na myli rywalizacji i walki midzy dalszymi krewnymi ani nawet krwawych niekiedy star midzy brami o dziedzictwo ojcowskie; nawet stosunki midzy rodzicami a dziemi przedstawiay wiele do yczenia. Kopoty Wadysawa Hermana z synami zatruy pne lata jego panowania; Mieszko Stary doczeka si wypdzenia przez syna, jego lski bratanek Bolesaw Wysoki dozna podobnego losu dziki wspdziaaniu swego syna i brata. Podobne przykady mona by mnoy. Do chlubnych wyjtkw nale stosunki midzy Henrykiem Brodatym a jego synem rwnie noszcym to samo imi. Nietrudno byo o harmoni w rodzinie, gdy syn by maoletni, uczy si wojny i polityki u boku ojca i ustpowa jego wiekowi i autorytetowi. Ale Henryk Pobony dawno ju mia za sob lata chopice, kiedy wci tkwi na dalszym planie, jako wykonawca ojcowskich polece. Urodzi si - wedug ostronych ustale Kazimierza Jasiskiego midzy 1196 a 1204 rokiem, zapewne bliej pierwszej z tych dat, skoro ju w 1208 roku wystpi jako wiadek w dokumentach. Od 1217-1218 roku by onaty, ale jeszcze dwadziecia przeszo lat musia czeka na objcie rzdw. Mimo to nie spotykamy w rdach adnych ladw zniecierpliwienia czy typowej dla synw ksicych w redniowieczu - i nie tylko! - dnoci do usamodzielnienia. Sta wiernie u boku ojca i wspiera jego polityk z podziwu godn lojalnoci. A nie by przy tym bezwolnym narzdziem. Krtki okres jego samodzielnych rzdw dowodzi, e sta go byo na miae decyzje polityczne, na upr i na orne sukcesy. Henryk nie by najstarszym synem Henryka Brodatego i w. Jadwigi. Spadkobierc ojca mia by najstarszy brat, Bolesaw, a po jego rychej mierci - drugi brat Konrad, zwany Kdzierzawym. Ksi ten jednak zgin ju w 1213 roku na polowaniu pod dolnolskim Tarnowem, a pniejsza legenda opowiadaa o niesnaskach midzy nim a Henrykiem. Wicej, midzy obydwu modymi ksitami miao rzekomo doj do bratobjczej walki, w ktrej Konrada mieli popiera Polacy, za Henryka - napywajcy

na lsk Niemcy. Ojciec mia bezczynnie i bezsilnie przypatrywa si tej walce. Nie brak historykw, ktrzy doszukuj si w tej legendzie echa autentycznych wydarze, cae opowiadanie jednak tak nie pasuje do sytuacji na lsku w pocztkach XIII wieku, e trzeba je uzna za pniejsz twrczo kronikarzy, rzutujcych w przeszo konflikty narodowe koca tego stulecia. Do liczne potomstwo Henryka Brodatego i Jadwigi poumierao w dziecistwie lub wczesnej modoci: pozosta Henryk Pobony i jego siostra Gertruda, ktra po niefortunnych zarczynach z Ottonem Wittesbachem, morderc krla rzymskiego Filipa, wstpia do klasztoru cysterek w Trzebnicy i z czasem zostaa opat-k. W zwizku z tymi dowiadczeniami rodzinnymi, a take wobec coraz wikszej skonnoci matki do surowoci i praktyk ascetycznych, dziecistwo i modo Henryka przebiegay w atmosferze rnej od innych dworw monarszych. Uleg tej atmosferze ojciec, przyuczany przez on do pogbiania ycia religijnego, ktry wbrew modzie zapuci brod i podobno mia mnisz tonsur. To on zreszt, Henryk Brodaty, nosi w kronikach i ywotach swej maonki przydomek Pobonego (pius prin165 ceps). O jego synu kronikarze powiadaj, e "imieniem i ozdob cnt by podobny ojcu", ale uywany przez nas przydomek Pobonego zosta mu nadany przez nowoytnych ju dzie-jopisw. Ksina Jadwiga, otaczana przez ma, dzieci i dwr podziwem graniczcym z uwielbieniem, ju za ycia gotujca si do zajcia w przyszoci miejsca na otarzach, miaa ogromny wpyw na syna, wpyw, ktry nie zmniejszy si po zaoeniu przeze wasnej rodziny. Oddziaywanie matki, a take gbokie przejcie si wzorcem chrzecijaskiego rycerza i wadcy, przyczynio si zapewne do tak dobrego uoenia stosunkw midzy starym a modym ksiciem. Polityka ojca - potrzeba zblienia z krlem czeskim Przemysem Ottokarem I zdecydowaa o maestwie modszego Henryka: w 1217 lub 1218 roku polubi on crk Przemyla Ottokara, Ann. Maestwo okazao si jednak bardzo harmonijne; z dwanaciorga dzieci dziesicioro przeyo ojca. Moda ksina Anna ulega wpywowi wiekry i pod jej kierunkiem wprawiaa si w praktyki dewocyjne; naladowaa j w dugotrwaych modlitwach i postach, w dzieach dobroczynnoci i w darach na rzecz Kocioa. Nie daa si tylko nakoni do przyjcia "lubw czystoci". . Wczenie ju towarzyszy Henryk ojcu przy rnych okazjach, czego dowodem jest wystpowanie na listach wiadkw w dokumentach. TSMrftcnnais i otdirmtarbaet-twolflrffftWTOigis (urn pens dMfitP' ff^^A L3!^ 'Tymumeom^ timWes. f if^^*"/^a- naa<|arnw i.ms , Henryk Brodaty z rodzin, drugi z prawej Henryk Pobony (Mistrz legendy o w. Jadwidze) 166 Okoo 1224 roku zosta oficjalnie dopuszczony do wsprzdw: otrzyma wasn piecz i zesp wasnych dworzan, wrd ktrych specjaln rol peni jego notariusz, Konrad z Rokit-nicy.

Jesieni 1227 roku Henryk Brodaty zosta ciko ranny w czasie wypadkw gsawskich, w ktrych zgin ksi krakowski Leszek Biay. Z t chwil ciar rzdw spocz po raz pierwszy na barkach syna; nawet po wyzdrowieniu pomoc jego bya Brodatemu niezbdna, gdy zdecydowa si wzi udzia w walce o Krakw z Konradem Mazowieckim. Modszy Henryk zastpowa zapewne wwczas ojca na lsku. W 1229 roku Brodaty znalaz si w niewoli Konrada, a modszy Henryk zwoa rycerstwo lskie i stawi czoo najazdowi na lsk sprzymierzonych z Konradem Rusinw. Nastpnie Henryk Pobony bra udzia w kampaniach ojca przeciw Konradowi, w opanowaniu zachodniej Wielkopolski w walce z Wadysawem Odonicem - w odbieraniu Ziemi Lubuskiej arcybiskupowi magdeburskiemu. Od 1234 roku nosi tytu ksicia lska i Polski, tj. zachodniej Wielkopolski, w ktrej zapewne sprawowa zlecone przez ojca rzdy, ju z peni wadzy. mier Henryka Brodatego, 19 marca 1238 roku, zastaa jego syna w peni przygotowanym do rzdw, ale przejcie ich wypado w bardzo zym momencie. Tak zwana przez historykw ,,monarchia Henrykw" bya waciwie zlepkiem szeregu ksistw: w kadym z nich podstawy ich wadzy byy rne. Dolny lsk by dziedzictwem rodziny, ale w Grnym rzdzi Henryk Brodaty tylko jako opiekun dorastajcych synw ksicia opolskiego Kazimierza; podobnie w ksistwie sandomierskim by tylko opiekunem Bolesawa Wstydliwego, syna Leszka Biaego. W Krakowie natomiast dziery wadz na podstawie elekcji przez monych. Ostatnie lata rzdw Brodatego zakcia coraz ostrzejsza walka z Kocioem, ju nie Fryz kaplicy zamkowej w Legnicy tylko z biskupem wrocawskim Tomaszem, ale rwnie z gow Kocioa polskiego, arcybiskupem Pek. W toku tej walki stary ksi znalaz si nawet pod kltw. Nowy wadca ujrza si pod presj ze wszystkich stron. Papie grozi, e jeli nie ulegnie daniom arcybiskupa, to ciao jego ojca zostanie usunite z powiconego miejsca. Biskup Tomasz trwa w opozycji, cho trzyma si z dala od ksicia w Gogowie. Zdawa by si mogo, e Henryk musi ulec i Koci otrzyma wielki przywilej, nadajcy mu na lsku wszystkie swobody i prerogatywy, jakimi rozporzdza ju w innych dzielnicach. Ale Henryk zna dobrze wczesn sytuacj midzynarodow. Kltwa, rzucona przez papiea w 1239 roku na cesarza Fryderyka II, musiaa wywoa liczne zmiany frontw. Papie potrzebowa gwatownie sprzymierzecw. Henryk rozumia to i da pozna jego wysannikowi, Albertowi Beheimowi, e skonny jest pod pewnymi warunkami go poprze. Z t chwil wszelkie zadranienia z klerem zniky, a karcony niedawno krnbrny syn grzesznika zacz by tytuowany "arcychrzecijaskim ksiciem". Dawni podopieczni Henryka Brodatego zadali usamodzielnienia i Henryk Pobony nie mg im tego odmwi. Mieszko Otyy, syn ksicia Kazimierza, obj wic samodzielne rz167 dy w Opolu, za Bolesaw Wstydliwy w Sandomierzu. Obydwaj zaakcentowali t samodzielno przez polityczne maestwa poza krgiem wpyww Henryka: Mieszko polubi crk Konrada Mazowieckiego, za Bolesaw - krlewn wgiersk. Udao si jednak Henrykowi utrzyma dobre stosunki, a moe nawet rodzaj przymierza z obydwu usamodzielnionymi ksitami.

Ta ustpliwo Henryka miaa wakie przyczyny: pnocno-zachodnie granice jego pastwa zostay znowu zagroone przez najazd ksit niemieckich, po raz ktry z rzdu usiujcych zdoby Lubusz, "klucz Krlestwa Polskiego". W roku 1238 margrabiowie brandenburscy, sprzymierzeni z Barnimem pomorskim, zdobyli Santok; Barnim opanowa jednoczenie Cedyni i Kiniec. W rok pniej Bran-denburczycy, tym razem w przymierzu z arcyKoci Franciszkanw w Krakowie 168 biskupem magdeburskim Wibrandem, zorganizowali wielk wypraw na Liibusz i obiegli grd. Zostali jednak przez Henryka pobici: rda mwi o wielkich stratach najedcw. Wkrtce potem Henryk odzyska rwnie Santok. Sukces jego dziaa obronnych by cakowity. Warto te podkreli, e przejcie przeze rzdw w Krakowie i zachodniej Maopolsce obeszo si bez wstrzsw, mimo i tamtejsi moni przywykli ju do wybierania sobie wadcw. Rd wiebodzicw-Gryfitw, od duszego czasu zwizany politycznie z ksitami lskimi, trwa na stray ich panowania w Krakowie, dzierc tam gwne urzdy. Nie jest prawd rzekomy brak zainteresowania Krakowem ze strony Henryka, czego dowodzi dokonana przeze fundacja krakowskiego klasztoru franciszkanw. Trudno powiedzie, jak rozwijayby si dalej stosunki polityczne w Polsce, gdyby nie dramatyczne przerwanie ich wtkw przez gwatowny czynnik zewntrzny. Czy dzieo Henrykw oparoby si siom odrodkowym? Czy Henryk Pobony signby po koron, o czym przebkuj niejasne wzmianki rde? Pozostawmy te sprawy, jak to musia uczyni rwnie Henryk, gdy go doszy wieci o gronym niebezpieczestwie. Od 1238 roku najazd mongolski ogarn Ru: pony grody tzw. Zalesia, czyli pniejszej Rusi moskiewskiej; nastpnie wdz najedcw Batu zwrci si na Kijw, ktry zosta spalony i zniszczony (1240). Tysice ludzi paday ofiar okruciestwa wojownikw mongolskich, tumy bracw pdzono w gb Azji. Batu nie ukrywa, e dalszym celem jego ataku s Wgry. Henryk rozesa listy do ksit niemieckich, cesarza, krla czeskiego, dajc mobilizacji wiata chrzecijaskiego wobec groby frontalnego ataku pogan. Wzywa pomocy zakonw rycerskich. Cesarz Fryderyk II podj te hasa i w szeroko rozsyanej korespondencji wzywa Bitwa pod Legnic (Mistrz legendy o w. Jadwidze) do wsplnej akcji przeciw najedcom i zawieszenia sporw midzy chrzecijanami, ale dziaalno ta spotkaa si z oporem jego przeciwnika, papiea Grzegorza IX, dla ktrego najwikszym wrogiem chrzecijastwa by sam cesarz. Std te w decydujcej chwili Henryk ujrza si samotny. Zapewne oczekiwanie na pomoc spowodowao taktyk zwlekania przyjt przez Henryka w momencie ukazania si ,,Tatarw" na ziemiach polskich. Przed decydujcym uderzeniem na Wgry Batu postanowi rzuci jedn z armii na Polsk, aby nie dopuci do ewentualnego udzielenia przez ni pomocy napadnitemu ssiadowi. Ju w styczniu zwiadowcze oddziay mongolskie baday przeprawy przez Wis, spaliy Lublin i Zawichost; jeden z oddziaw, sprawdzajc przysz tras przemarszu, dotar a pod Racibrz. W lutym pojawiy si w Sandomierszczynie wiksze siy mongolskie;

wieo usamodzielniony Bolesaw Wstydliwy zostawi dzielnic na pastw losu i zbieg z on na Wgry, nie przypuszczajc, e poda naprzeciw niebezpieczestwu. Sandomierz zosta zdobyty i spalony. Na wie o tych wypadkach wojewoda krakowski Wodzimierz, nie wiadomo, czy z polecenia Henryka, czy z wasnej inicjatywy, ruszy na pomoc Sandomierzanom: 13 lutego 1241 roku pod Wielkim Turskiem doszo do pierwszego starcia Polakw z Mongoami, w ktrym Polacy, wcignici w zasadzk, ponieli wielkie straty. 10 marca rozpocza si ofensywa Batu169 -chana na Wgry, a dowiadczony wdz Paj-dar uderzy jednoczenie na Polsk. Po sforsowaniu Wisy, 18 marca, znis rycerstwo maopolskie pod Chmielnikiem: wojewoda Wodzimierz i kasztelan krakowski Klemens legli na polu bitwy. Stamtd dwa dywersyjne podjazdy ruszyy na Kujawy i pod Racibrz: ten ostatni - po raz pierwszy spotka si z porak. Ksi opolski Mieszko Otyy przezwyciy panik, zaskoczy Mongow przy przeprawie przez Odr i zada im straty. Nie wpyno to jednak na cao kampanii. Historycy ostro krytykowali postaw Henryka wobec najazdu: powinien by ich zdaniem skoncentrowa swe siy w Maopolsce i tam prbowa zatrzyma nieprzyjaciela. Tymczasem nie tylko Krakw, ale i Wrocaw pad upem najedcw, pony setki wsi maopolskich i lskich, a ksi wci czeka. Krytykom trudno wczu si w rzeczywist sytuacj i nastroje w marcu 1241 roku. Uchodcy z ziem zajtych przez Mongow przynosili sprzeczne ze sob wieci, wrd ktrych growao przekonanie o niezmierzonej przewadze liczebnej najedcw i bezporednich ich zwizkach z siami piekielnymi. Tote Henryk postanowi stoczy decydujc walk dopiero po zebraniu si pod jego sztandarami odpowiednio licznych oddziaw. Przybycie z pomoc rycerzy zakonnych - templariuszy i Krzyakw - budzio nadziej odsieczy z Niemiec; dochodziy wieci o krlu czeskim Wacawie I, ktry zmobilizowa rycerstwo i posuwa si w stron lska. Tam jednak stan pod grodem winy, wolc wyczekiwa na wynik walki, ni poczy si z Henrykiem. Sdzi zapewne, e po prawdopodobnej klsce Henryka zatrzyma na przeczach Sudeckich najazd Mongow na Czechy. Trudno dziwi si Henrykowi, e na wie o zblianiu si wojsk czeskich zwleka z podjciem bitwy i powici nawet Wrocaw, aby nie ryzykowa wyniku przyszego starcia. Skupia pod swymi znakami wycofujce si resztki rycerstwa maopolskiego; przyby do ze swymi rycerzami Mieszko opolski. Czeka na odsiecz, dopki w ni nie zwtpi. Pitnastowieczna legenda o w. Jadwidze opowiada o rozmowie ksicia z matk, ktra radzia mu poczeka jeszcze na wojska Wacawa. "Kochana pani matko - mia odrzec Henryk - nie mog duej zwleka, albowiem zbyt wielkie s jki biednego ludu: dlatego musz walczy i wystawi swe ycie, a po mier, za wiar chrzecijask". Tak doszo do pamitnej bitwy pod Legnic 9 kwietnia 1241 roku. Przebieg jej znamy do dokadnie dziki relacji zamieszczonej w kronice Dugosza. Jak udowodni Gerard Labuda, relacja ta oparta jest na zaginionej raciborskiej kronice dominikaskiej, korzystajcej z opowieci naocznych wiadkw, tote moe posuy do adtworzenia wypadkw. Obok rycerstwa polskiego z obydwu dzielnic lskich i maopolskich wzili

udzia w bitwie nowi mieszkacy lska, kolonici niemieccy, wrd ktrych szczeglnie odznaczyli si grnicy ze Lwwka i Zotoryi. Pierwsze uderzenie Mongow doprowadzio do rozbicia hufca zoonego z ochotnikw cudzoziemskich (gwnie Niemcw; w jego skad wchodzili te templariusze i Krzyacy); dowdca jego, cioteczny brat Henryka, Bolesaw Szepioka, poleg. Jednak inne hufce przeszy do przeciwnatarcia, gdy dywersja mongolska (okrzyki: "bieajcie, bieajcie!") doprowadzia do paniki i rozsypki hufca opolsko--raciborskiego. Rycerze z tego hufca wraz ze swym ksiciem zbiegli z pola i nie oparli si a w grodzie legnickim. Na ten widok Henryk mia powiedzie: ,,Grze nam si stao" (relacja zanotowaa to po polsku) i osobicie rzuci si w wir walki, kiedy Mongoowie rozpoczli akcj okrania polskich oddziaw. Wraz z ksiciem pad kwiat rycerstwa i najwybitniejsi wsppracownicy obu Henrykw. Odmien170 na wersj mierci ksicia opart na wypowiedziach wiadkw mongolskich przedstawia odkryta niedawno relacja franciszkanina polskiego, uczestnika poselstwa na dwr wielkiego chana: wedug niej Henryk, wzity do niewoli, mia zosta city przed namiotem dowdcy mongolskiego. Po odejciu Mongow, ktrzy po nieudanym obleniu zamku w Legnicy podyli przez Morawy na Wgry, aby tam poczy si z gwn armi Batu-chana, ona i matka Henryka znalazy ciao jego na pobojowisku i pochoway je we wrocawskim kociele franciszkanw. Na miejscu, gdzie zgin ksi, zaoono kaplic z niewielkim konwentem benedyktynw. Zadziwiajce, e wok tragicznej i bohaterskiej mierci Henryka nie rozwin si ani kult mczennika, polegego za wiar, ani legenda rycerska. Potomkowie ksicia, zajci walk o spadek po nim, zapomnieli o jego celach politycznych, nie potrafili te wykorzysta propagandowo jego mierci w obronie chrzecijastwa. Tylko w "Kronice polskiej", powstaej w osiemdziesitych latach XIII w., zapewne pod auspicjami Henryka Probusa, epitet bea-tus princeps mgby by wiadectwem planowanej przez wnuka rozbudowy kultu. Ale jedyny to przykad. Zwykle okrela si Pobonego jako "ksicia Henryka zabitego przez Tatarw". Dla pniejszych historykw pozostawa w cieniu swego wielkiego ojca. Oywiona dyskusja rozwina si tylko nad przyczynami katastrofy monarchii Henrykw. Podczas gdy dawniej uwaano, e najazd mongolski i klska pod Legnic wszystko tumaczy, Jan Baszkiewicz w 1954 roku zwrci uwag na si elementw odrodkowych za czasw Henryka Pobonego, na utrat panowania nad Opolem i Sandomierzem, na niewielkie lady dziaalnoci wadcy w ziemi krakowskiej. Wizi gospodarcze midzy dzielnicami i zainteresowanie ich mieszkacw utrzymaniem jednoci byy zbyt sabe, aby wytrzymaa ona okres prby. "Najazd tatarski - pisa Baszkiewicz - by wanym zjawiskiem, przyspieszajcym proces rozkadu, ktry rozpocz si ju wczeniej". Wedug tej tezy, ktr popar dalszymi argumentami Kazimierz Jasiski, nawet bez klski legnickiej doszoby do rozpadu dzielnic poczonych przez Brodatego, co najpniej w chwili mierci Pobonego, obdarzonego licznymi dnymi wadzy synami. To wszystko moliwe, ale trzeba te pamita, e ewentualne przeduenie rzdw Henryka Pobonego o dwadziecia lat, poczone z energiczn dziaalnoci

gospodarcz, zwaszcza osadnicz, mogoby stworzy elementy owej brakujcej wsplnoty; umiejtne wykorzystanie sojuszu z papiestwem mogo przynie poparcie Kocioa, a zwaszcza umocnienie panowania dziki koronacji. Koronacja za niosa ze sob zupenie now pozycj polityczn wadcy Wrocawia i Krakowa. Nie mona wic wyklucza i takiej moliwoci, e bez Legnicy okres rozbicia dzielnicowego Polski ulegby skrceniu. Benedykt Zientara BOLESAW YSY (ROGATKA) wita Jadwiga zdecydowanie nie lubia swego najstarszego wnuka. "Biada, biada tobie, Bolesawie, jak wielkie nieszczcie przyniesiesz ty ziemi swojej!" - miaa prorokowa. Zdecydowanie le traktowali go kronikarze: ju wspczesny mu mnich henrykowski stwierdzi: ,,Ksi Bolesaw, syn zabitego przez pogan ksicia Henryka, nic innego nie robi, tylko pata gupie figle"; jeszcze gorzej pisali o nim pniejsi kronikarze i nie byo w tym wzgldzie rnic midzy pisarzami lskimi i autorami z innych dzielnic. Nie aowano ksiciu Bolesawowi epitetw: aden Piast nie moe si poszczyci tak liczb przydomkw. W nagwku wymieniono najczciej spotykane. "ysy" oznacza cech jego wygldu zewntrznego, "Rogatka" za, jak tumaczy Dugosz, "w polskiej mowie oznacza czeka zuchwaego i jakby bodcego rogami". Nie jest to rwnie przydomek pochlebny. Kronikarze lscy okrelaj go przydomkiem Cudaczny, a ponadto przysugiwa mu jeszcze epitet Srogi. Bo potrafi by take okrutny. W lad za kronikarzami poszli historycy i rzadko si trafia taki przykad jednomylnej oceny polskich i niemieckich badaczy, jak w tej sprawie. Moe oglna niech, otaczajca od wiekw pami tego ksicia, odstrczaa uczonych od bliszego zajcia si jego dziejami. Dopiero ostatnio zainteresowa si Bolesawem bliej Roman Heck, ktry zarwno sam zaj si sylwetk Rogatki, jak skierowa ku problematyce jego dziaalnoci badania kilku uczniw. 172 Jeeli ,,trudne dziecistwo" moe suy jako usprawiedliwienie pniejszych grzechw, to wanie przy Rogatce trzeba t spraw uwzgldni. Najstarszy syn Henryka Pobonego i Anny, ksiniczki czeskiej, urodzi si midzy 1220 a 1225 rokiem, zapewne bliej tej ostatniej daty, skoro w pocztkach rzdw pozostawa pod opiek matki. Matka i babka zajmoway si wychowaniem dzieci Henryka Pobonego, a e obydwie oddane byy dewocji, wic i dzieci w tym duchu urabiay. Drastyczna scena mycia twarzy maego Bolka wod, w ktrej uprzednio pukay nogi witobliwe zakonnice (uwieczniona w ,,ywocie w. Jadwigi"), moga chopcu na cae ycie obrzydzi pobone praktyki. Moe te stawa babce okoniem, za co ona wywdziczya si zowrbnym proroctwem. Mia je, niestety, speni. Tragiczna mier ojca na polach legnickich 9 kwietnia 1241 roku zwiastowaa Bolkowi wyzwolenie. Zosta wadc rozlegego pastwa, obejmujcego prcz Dolnego lska ziemi krakowsk, poow Wielkopolski i Ziemi Lubusk. Pocztkowo matka staraa

si obj regencj i utrzyma kontrol nad rozhukanym modziecem, ale ju w 1242 roku wystawia on dokumenty zupenie samodzielnie. Mody ksi w otoczeniu rwienikw pdzi wesoe i hulaszcze ycie, w ktrym turnieje i polowania przeplatay si z ucztami i wypr- ^ wami na ,,gupie figle", polegajce np. na wylewaniu mleka kobietom, handlujcym nim na targu. Starsze pokolenie doradcw ksicia przypatrywao si temu z niejakim osupieniem i protestowao, tote Bolesaw rycho usuwa starych ze swego otoczenia i powoywa do nowych ludzi, czciowo rwienikw, czciowo karierowiczw, ktrzy zrcznie dostarczonymi prezentami zaskarbili sobie aski ksicia. rda przypisuj te zgodnie Bolesawowi sprowadzanie Niemcw; kronikarz wielkopolski utrzymuje nawet, e stao si to za jego czasw po raz pierwszy. Nie odpowiada to oczywicie prawdzie; pojedynczo pojawiaj si Niemcy na lsku ju za Bolesawa Wysokiego. Henryk Brodaty sprowadzi licznych rycerzy, kupcw, rzemielnikw, grnikw, chopw. Tylko e Niemcy sprowadzani przez Rogatk naleeli do innego typu, a niemiecki autor "Kroniki polskiej" z koca XIII wieku nazywa ich po prostu rabusiami. Bya to na og zbieranina najemnych onierzy, bdnych rycerzy i zwyczajnych zbirw, ktrych Rogatka wynajmowa do swych napadw, walk z brami i wojen z ssiadami. Cz ich, hojnie wynagradzana, osiada na lsku. Posiadoci modego dziedzica obu Henrykw zaczy si byskawicznie kurczy, kiedy wysza na jaw bezsilno rzdw pobonej wdowy i lekkomylnego modzieca. W Krakowie zrazu uznano Bolesawa ksiciem - panowanie lskiej linii piastowskiej byo ju tam czym oczywistym. Ale Konrad Mazowiecki, panujcy teraz ju tylko w czycy, uzna sytuacj za dogodn dla wznowienia wasnych pretensji: we wrzeniu 1241 roku najecha ziemi krakowsk, spustoszon niedawnym najazdem Mongow, i zdoby upragniony Krakw, a raczej to, co z niego pozostao. Gryfita Klemens z Ruszczy broni si przed nim dugo w Skale, ale wobec braku zainteresowania ze strony Rogatki, popar pretensje innego Bolesawa, syna Leszka Biaego, zwanego potem Wstydliwym. W 1243 roku Konrad musia opuci Krakw, ale Bolesaw Rogatka nie osign z tego adnej korzyci. Jednoczenie odpada Wielkopolska, gdzie monowadztwo opowiedziao si w latach 1241-1242 za miejscow lini piastowsk, reprezentowan przez synw Wadysawa Odo-nica: Przemysa I i Bolesawa Pobonego. W rkach Rogatki zostay tylko najdalej na zachd wysunite grody: Santok, Midzyrzecz, Zbszy, o ktre toczyy si dalej walki. Inaczej ni w sprawie Krakowa, Rogatka nie rezygnowa z pretensji do Wielkopolski i do 1253 roku nosi tytu ksicia lska i Polski, tj. Wielkopolski. Powodowao to stae konflikty z ksitami wielkopolskimi, ktrzy interweniowali take w walki Rogatki z brami. Przez pierwsze lata Bolesaw, jeszcze nie ysy, ale ju Cudaczny, sam wada ksistwem, korzystajc z modego wieku braci: najstarszy z nich, Mieszko, zmar ju w 1242 roku. Tymczasem monowadcy lscy, zaniepokojeni rozrzutnoci Bolesawa i topnieniem obszaru dzielnicy, postanowili ograniczy jego wadz i w 1247 roku uwizili go w Legnicy. Nastpstwem tego faktu byo zmuszenie Bolesawa do dopuszczenia do wsprzdw drugiego brata, Henryka III, ale take zapocztkowanie tak typowych dla polityki piastowskiej XII wieku serii porwa i wymusze, coraz czciej traktowanych

jako normalna metoda polityczna. Trzeba z naciskiem stwierdzi, e nie Rogatka by twrc tej metody. Wsprzdy dwu braci okazay si niemoliwe: zbyt wielki by kontrast midzy rozrzutnym, lekkomylnym i awanturniczym BolesaPiecz Bolesawa ysego wedug przerysu z XIX w. 173 ;'^r^iWiw{fc^WmVlsMfSlMilfjmithl gEntiBc patt (w6ft<rj|fi>W tfr <tul> ^ ^c.j (l>wailKt|mc.uia([tMtni;iraAtr^icpi)i( (HiKpthtf fcipra BmnIUlcAlaf tamnptBBjiiianiij y ^/-' lTOHriS>**.>ar<nfc_<pa-<"Bl'l<5 :Q^a^gihTlbiBmiii.f(tBKlfal>>w' Pismo "Ksigi henrykowskiej" wem a gospodarnym i oszczdnym Henrykiem; doradcw te obydwaj ksita dobierali sobie odpowiednich. Za porednictwem biskupa wrocawskiego Tomasza doszo w 1248 roku do podziau Dolnego lska na dzielnice: wrocawsk i legnicko-gogowsk. Dwaj modsi bracia, Konrad i Wadysaw, przeznaczeni zostali do kariery duchownej, a panujcy ksita mieli zadba o ich utrzymanie i zaopatrzenie: Konrad zosta przydzielony Bolesawowi. Bolesaw wybra pierwotnie ksistwo wrocawskie: by moe wizao si to z jego planem odzyskania Wielkopolski poprzez spisek rodu Naczw z Tomisawem, kasztelanem poznaskim na czele. Jednak spisek zosta odkryty, a jego przywdcy aresztowani. Rogatka opowiedzia si w kocu za dzielnic legnick, ale jego niepowodzenia si nie skoczyy. Podczas gdy najmodszy Henrykowie Wadysaw studiowa spokojnie w Padwie, a potem kumulowa w swym rku rne bogate zagraniczne prebendy kocielne, niespokojny Konrad rzuci studia paryskie i zwleka z przyjciem ofiarowywanego mu biskupstwa passaw-skiego. ledzi natomiast pilnie konflikt midzy Bolesawem a Henrykiem, ktrego nie rozwiza podzia z 1248 roku. Rogatka zapragn pozby si si wspzawodnika, tote wynaj wielk liczb niemieckich najemnikw i za cen pomocy przeciw bratu odstpi arcybiskupowi magdeburskiemu poow Ziemi Lubuskiej, uznajc si zarazem jego lennikiem z drugiej poowy. Ta druga poowa znalaza si niebawem w posiadaniu margrabiw brandenburskich, ktrzy z czasem zawadnli zreszt i czci arcybiskupa. Lubusz by w XIII wieku powszechnie uwaany za "klucz Krlestwa Polskiego"; wiadectwem tego bya zacieka jego obrona przez dziada i ojca Rogatki, pamitajcych o jego znaczeniu strategicznym. Kronikarze XIII wieku jednogonie potpili Bolesawa za ten czyn, ktry umoliwi pniejsz agresj brandenbursk na Wielkopolsk i Pomorze. W zasadzie mieli racj. Tylko e Bolesaw zrobi dokadnie to samo, co jego brat Henryk III, ktry ofiarowa Henrykowi, margrabiemu Mini, za pomoc przeciw Rogatce, Szydw - strategiczny grd u ujcia Nysy uyckiej do Odry oraz tereny midzy Bobrem a Kwis, albo te Krosno z okrgiem. Transakcja ta nie wesza w ycie, ale nie umniejsza to wspwiny Henryka i jego doradcw za frymarczenie ziemi lsk. Opinia publiczna zwrcia si jednak tylko przeciw Bolesawowi. Obok jego "dziwactw" przyczyn tego byy zbrodnie, jakich dopuci si w czasie wyprawy wojennej na Wrocaw w 1249 roku; spali m.in. rod, gdzie w jed-

174 nym z kociow sponli zamknici w nim' mieszczanie. Kroniki lskie pene s opisw rnych zbrodni wojennych Rogatki, ktrym zawdzicza swj przydomek Srogiego. Tymczasem Konrad zbieg do Wielkopolski i ostatecznie zerwa ze stanem duchownym. Przemys I, pragnc odpaci si Rogatce za spisek, przyj zbiega z otwartymi rkoma i wyda za crk. Sprzymierzeni ksita ruszyli na lsk i opanowali Bytom nad Odr. Przy tej okazji udao si urzdzi zasadzk i porwa Bolesawa ysego, ktry w ten sposb w cigu dwch lat ju dwukrotnie pada ofiar gwatu politycznego. Za cen wypuszczenia z niewoli musia odstpi Konradowi Gogw, ktry sta si orodkiem nowej dzielnicy lskiej. Niebawem doczy do niej Konrad Krosno (1251). Z jedynego dziedzica ojca zosta Rogatka posiadaczem jednej i to nie najwikszej dzielnicy. Trudno byo mu si z tym pogodzi, tote co pewien czas podejmowa rozpaczliwe kroki, zmierzajce do powikszenia wasnej dzielnicy kosztem braci bd uzyskania dodatkowych rodkw finansowych: rozrzutno i koszta werbowania najemnikw na liczne awantury wojenne doprowadziy go bowiem nieomal do ndzy. Jednoczenie rosa jego nienawi do braci, ktrzy kilkakrotnie wymuszali rne ustpstwa na bezbronnym: nienawi ta obejmowaa take licznych monych, faktycznie wspdziaajcych z juniorami lub o to podejrzanych. Obja take biskupa wrocawskiego Tomasza, ktry kilkakrotnie poredniczy w sporach rodziny ksicej, zdobywajc przy okazji rne przywileje dla Kocioa, zawierajce ustpstwa w sprawach dziesicin i sdownictwa kocielnego, przed ktrymi przez dziesitki lat bronili si zaarcie dziad i ojciec aktualnych ksit. Bolesaw Rogatka wyda w roku 1248 i 1249 dwa przywileje na rzecz biskupstwa wrocawWntrze katedry we Wrocawiu skiego. Tym wiksze zdziwienie budzi jego wyczyn z 1256 roku. Wraz ze swymi najemnymi zbirami, "jak zodziej i otr, a nie jak ksi", Bolesaw napad w nocy 2 padziernika na biskupa Tomasza, wywlk go z ka i w samej bielinie wsadzi na konia; wraz z dwoma kanonikami zosta Tomasz uprowadzony do Wlenia, a potem do Legnicy, gdzie przez p roku by wiziony w wiey, przejciowo nawet w kajdanach. Trudno upatrywa w tym wy175 bryku jaki sens polityczny; by to raczej nieprzemylany odruch rozpaczy ksicia, znajdujcego si w stanie ruiny finansowej, a gwnym celem napadu byo zdobycie okupu, ktry biskup musia w kocu uici. Niebawem podj Rogatka nastpne analogiczne przedsiwzicie: zaprosi do Legnicy brata Konrada, pragnc mu zgotowa los biskupa. Ksi gogowski zosta jednak ostrzeony i tak zrcznie rozegra intryg, e nie tylko unikn zasadzki, ale sam porwa Bolesawa i wywiz go do Gogowa. Roman Heck sdzi, e Konrad przekaza Rogatk Henrykowi III do Wrocawia, i wie z tym faktem opowie ,,Kroniki polskiej" o ucieczce Bolesawa z zamku wrocawskiego. Porwanie biskupa nie uszo Rogatce na sucho. Zosta uroczycie wyklty, a arcybiskup Peka grozi zorganizowaniem przeciw niemu wyprawy krzyowej. W rezultacie w grudniu 1258 roku Rogatka przyrzek Tomaszowi zadouczynienie i odbycie pokuty, a

20 grudnia roku 1261 odby w szatach pokutnych ze stu rycerzami pielgrzymk do katedry wrocawskiej. Przed katedr, w obecnoci arcybiskupa Janusza, upokorzy si przez Tomaszem i wrczy mu przywilej, zawierajcy cakowity nieomal immunitet dla posiadoci biskupich; obieca te przez sze lat paci corocznie po grzywnie zota na budow nowej katedry. Poniewa by wwczas w stanie niewypacalnoci, brat Henryk wrocawski zgodzi si wpaci zamiast niego biskupowi 2 ty. grzywien, ekwiwalent wymuszonego przez Rogatk okupu. Tak wic brutalno nie przyniosa Rogatce adnej korzyci, przyczynia si tylko do dalszego upadku jego autorytetu. Mimo to nie poniecha tego procederu: w roku 1271 usiowa znowu bezskutecznie pojma Konrada. Z zawici patrzy na ogromny spadek syna Henryka III, maoletniego Henryka Probusa, ktry odziedziczy po ojcu i stryju wyczne prawo do bogatego i wietnie zagospodarowa176 nego ksistwa wrocawskiego. Zgaszane przez Rogatk pretensje do udziau w spadku pomijano milczeniem; ksi legnicki nie mg sobie pozwoli na uycie przemocy, poniewa mody dziedzic pozostawa pod opiek potnego krla Czech, Przemyla Ottokara II. Wystarczyo jednak zaamanie si czeskiej potgi w konflikcie z krlem rzymskim Rudolfem Habsburgiem (1276), aby Rogatka uzna, e nadszed czas dziaania: 18 lutego 1277 roku ludzie Bolesawa, w porozumieniu z niewiernymi dworzanami ksicia wrocawskiego, porwali Henryka z jego dworu w Jelczu pod Wrocawiem i osadzili w wizieniu we Wleniu. Wyprawa odwetowa, przedsiwzita przez Henryka Gogowskiego i Przemysa II wielkopolskiego na rzecz uwizionego, doznaa klski pod Stolcem 24 kwietnia; sam Rogatka mia wprawdzie ju zamiar zbiec z pola bitwy, ale syn jego Henryk doprowadzi do zmiany sytuacji i wietnego zwycistwa. Poniewa krl Przemys Ottokar nie mg zaangaowa si zbrojnie w ten konflikt w przeddzie decydujcej rozprawy z Rudolfem, nawiza ukady z Rogatk i zgodzi si zaspokoi jego pretensje do wrocawskiego spadku: Rogatka otrzyma w rezultacie w lipcu 1277 roku zachodni pas ziemi wrocawskiej ze rod i Strzegomiem. Tak wic ostatni bandycki wyczyn Rogatki zakoczy si sukcesem, ale przyczyni si do utwierdzenia zej sawy, jak ten ksi cieszy si wrd wspczesnych. Jego ycie rodzinne rwnie przyczyniao si do tej zej sawy. W 1242 roku polubi Jadwig, hrabiank anhack; poycie maeskie musiao ukada si stosunkowo dobrze, mimo i "ywot w. Jadwigi" twierdzi, e ksina wycierpiaa od ma wiele za. Urodzia omioro dzieci i zmara w grudniu 1259 roku. Znacznie gorzej przedstawia si los drugiej ony, ksiniczki pomorskiej Eufemii; niecodzienny tryb ycia Bolesawa i jego swobodne obyczaje doprowadziy do skandalu: podobno Eufemia pieszo opucia dwr ma. Tymczasem Bolesaw Rogatka w otoczeniu swych kompanw podejrzanej konduity, niemieckiego gwnie pochodzenia, oddawa si ulubionym rozrywkom. Poza pijackimi figlami w stylu owego rozlewania mleka, naleay do nich w pomylnych latach turnieje rycerskie i suchanie pieni: szczeglnie przywiza si Bolesaw, zreszt z wzajemnoci, do bliej nie znanego ,,grajka", zapewne piewaka-waganta, Suriana. W otoczeniu ksicia znalaza si te tajemnicza uwodzicielka, ktra porzucia ma i zostaa ksic kochank: pniejsza tradycja zwie j Zofi Doren. Urodzia ona

Rogatce syna Jarosawa. Nie jest wykluczone, e ksi polubi j po zerwaniu z Eufemia, poniewa jeden z dokumentw z 1284 roku wymienia wrd wiadkw Zofi, wdow po ksiciu Bolesawie. Nie byo to oczywicie maestwo wane z punktu widzenia Kocioa, tym bardziej e, jak wynika z kronikarskich wzmianek, y jeszcze wwczas pierwszy m owej damy. Nie troszczc si o to, znalaza ona wkrtce kolejnego ma w Wielkopolsce. W okresach niepomylnych, kiedy ndza przyciskaa ksicia, jego tryb ycia si zmienia. "We wasnej ziemi legnickiej [...] przez otrw, ktrzy pobudowali tam zamki, rzeczy i si pozbawiony, konno, a czasem pieszo, bez sucego, z grajkiem Surianem ndznie si bka". Tragiczna posta, nie przystosowana do ycia w swej epoce i do zada, jakie los mu zleci, wykolejona przez wychowanie i przez gwaty, jakich dozna od najbliszych, nie pozbawiona jednak oryginalnoci i artystycznej dezynwoltury. O swoistym poczuciu humoru wiadczy jego reakcja na widok czowieka, ktrego kaza niedawno ci za jakie przewinienie: ocalony przez przyjaci delikwent spokojnie nis cebrzyk na ulicy w Zotoryi. Ksi stwierdzi, e od tej pory moe z caym spokojem wydawa wyroki mierci, skoro pociga to za sob tylko dwiganie cebrzykw w Zotoryi. Pod koniec rzdw mitygowali go nieco doroli ju synowie, stanowicy przeciwiestwo ojca: powany i waleczny Henryk oraz gospodarny i rozsdny Bolko. Na podkrelenie zasuguje fakt, e mimo gustowania w otoczeniu niemieckich rycerzy i minnesdngerw Rogatka nie tylko nie uleg zniemczeniu, ale nie zdoa si nauczy przyzwoitej niemczyzny: jak podaje kronikarz, ,,mwic po niemiecku, tak przekrca sowa, e budzio to miech wielu obecnych". Zmar na dyzenteri w drugi dzie wit Boego Narodzenia 1278 roku. Krtko przed mierci zacz si interesowa wreszcie perspektywami ycia pozagrobowego: wielki grzesznik ufundowa klasztor dominikanw w Legnicy, w ktrym zosta pochowany. Dobrze, e wspczeni historycy wrocawscy, Karol Ma-leczyski i Roman Heck, przyczynili si do zre-latywizowania potpiajcych ocen, jakie od wiekw byy udziaem tego ekscentrycznego Piasta. 12 Poczet krlw.. Henryk Samsonowicz KONRAD I MAZOWIECKI Nie by wadc, ktry zyska sobie uznanie potomnych. Waciwie tylko jedna jego akcja znana jest powszechnie po dzie dzisiejszy i oceniana jak najsurowiej. Konrad Mazowiecki sprowadzi Krzyakw do Polski, dajc pocztek konfliktom, ktre ostateczny fina zyskay po ostatniej wojnie wraz ze znikniciem z mapy Prus Wschodnich. Ju ten sam czyn zasuguje na uwag. Trudno przecie w historii wyszukiwa jedynie bohaterw pozytywnych, otrzymany obraz przeszoci byby bardzo niepeny. Historyka redniowiecza interesuje jednak wiele innych zjawisk, ktre zwyko si wiza z panowaniem Konrada, a ktrych efekty s take widoczne do dnia dzisiejszego: Mazowsze jako uboga dzielnica Polski, jako obszar zasiedlony przez szlacht zagrodow. Mazowsze jako do niedawna kraj wyrniajcy si swoj odrbnoci kulturaln. ycie i dziaalno Konrada przypady na czasy niespokojne, czasy wielkich przemian, ktre obejmoway nasz kraj. Nie bez przyczyny wielu badaczy opowiada si za pierwsz

poow XIII wieku jako okresem granicznym midzy wczesnym feudalizmem w Polsce, czasami funkcjonowania prawa ksicego a epok rozwinitych stosunkw pieninych, rozwoju miast, powstawania i ksztatowania si stanw. Takie przeomowe czasy s trudne dla ludzi: poddanych i ksit. atwo sd historii moe wyda o nich werdykt niekorzystny. Konrad urodzi si koo 1187 roku jako modszy syn Kazimierza Sprawiedliwego i Heleny, ksiniczki znoimskiej. By zatem wnukiem Bolesawa Krzywoustego, po najmod178 szym z synw, ktry w tym czasie zasiada na tronie krakowskim. Wiadomo, e tzw. rozbici! dzielnicowe rozpoczo si w Polsce od mierci jego dziada w 1138 roku. Ale nie bya to data ktra zmieniaaby w sposb istotny sytuacjf kraju. Ksi zwierzchni rezydujcy w Krako wie posiada i znaczne prerogatywy, i zdecydo wan przewag nad swoimi krewniakami. Rzeczywicie, zmalao znaczenie Polski na areni( midzynarodowej, kraj nasz straci moliwoci ekspansji zagranicznej. Ale walk wewnte nych nie byo wicej ni w minionych stuleciach, szybko rozwijay si sztuki, nauka, a co istotniejsze - zyskiway na znaczeniu wielkie rody. Gwn rol w Polsce XII wieku odgrywaa ziemia krakowska; ludna, bogata, leca na wanych szlakach handlowych dystansowaa inne dzielnice. Wrd tych ostatnich Mazowsze rozwijao si do pomylnie, wykorzystujc swoje drogi wodne, blisko Batyku i dostpno emporiw ruskich z Kijowem na czele. Ten stan rzeczy zmieni si w 1194 roku wraz ze mierci Kazimierza Sprawiedliwego, ostatniego wadcy, ktrego wadza - silniejsza lub sabsza - obejmowaa niemal cae dziedzictwo Krzywoustego. Otruty podczas uczty, pozostawi dwch maoletnich synw - Konrada i starszego o rok czy dwa Leszka, ze wzgldu na kolor wosw nazwanego przez wspczesnych Biaym. Pozostawi te senioralny tron krakowski i ziemie, ktrymi wada bezporednio, a wic sandomiersk, mazowieck, kujawsk, czyck, sieradzk. mier Kazimierza bya na rk jego starszemu bratu - Mieszkowi, ktry wypdzony w swoim czasie z Krakowa dy do odzyskania wadzy. Uatwiaa te sytuacj przeciwnikom starego porzdku, czyli wadzy ksicia egzekwujcego daniny i posugi, rozdzielajcego dobra za wiern sub wedug swego uznania. Moni, ktrzy w cigu ostatnich dwustu lat zyskali na znaczeniu, stali si wielkimi posiadaczami ziemskimi, nie chcieli takiej formy wadzy. Potrzebne im byy zwolnienia od ciarw prawa ksicego, by rozwija i wzmacnia gospodarczo swe woci. W licznych i krwawych walkach wewntrznych, jakie wybuchy w Polsce pod koniec XII wieku, modociany Konrad nie bra bezporedniego udziau. Pod opiek matki pozostawa w Krakowie, pniej w Sandomierzu lub na Mazowszu, ktrego spadkobierc wyznaczony zosta okoo 1200 roku, nie bdc nawet tak jak jego brat Leszek, obiektem przetargw walczcych stronnictw. Sytuacj zmienia dopiero mier Mieszka Starego w 1202 roku. Wtedy obaj bracia, poparci przez monych krakowskich, ostatecznie podzielili si sukcesj. Starszy zasiad w Krakowie, modszy dosta Mazowsze i Kujawy. Przez nastpne wier wieku dziaalno Konrada wizaa si w polityce zagranicznej gwnie z planami dotyczcymi Prus. W realizacji celw oglnych by on cile zwizany ze swym starszym bratem. Razem z nim prowadzi akcje zbrojne na Rusi, razem z nim

popiera dzieo reformy kocielnej, prowadzonej przez arcybiskupa Henryka Kietlicza, wspdziaa przy udzielaniu wielkich przywilejw immunitetowych dla Kocioa w Borzykowej i Wolborzu. Razem z bratem zwalcza Wadysawa Lasko-nogiego, wielkopolskiego pretendenta do tronu krakowskiego. Korzysta te z jego poparcia przy swych akcjach przeciw Prusom. Zmiana sytuacji miaa miejsce w latach 1215-1217 na paszczynie stosunkw i oglnopolskich, i wewntrznych mazowieckich. Najwaniejszym jednak problemem - w gruncie rzeczy gwnie obchodzcym Konrada byy sprawy Prusw. Ten lud pochodzenia ba-tyjskiego, zamieszkay midzy doln Wis i dolnym Niemnem, odrbny od sowiaskich Mazowszan religijnie, jzykowo, kulturowo, ustrojowo, na przeomie wiekw XII i XIII zacz przeywa okres rozwoju zmierzajcego w kierunku monarchii wczesnofeudalnej. Ju tradycje Chrobrego i Krzywoustego kazay na pnoc od puszcz granicznych Mazowsza widzie teren ewentualnej ekspansji Polski. Poprzednicy Konrada mieli jednak inne, bardziej atrakcyjne cele terytorialne. On sam, chcc powikszy swj stan posiadania, mia szans rozszerzenia swego wadztwa przede wszystkim kosztem pogaskich Prusw. Pierwsze jego dziaania zostay uwieczone powodzeniem. Zaj on ziemi chemisk, obszar sporny, dawniej zamieszkany przez Sowian, a w tym czasie czciowo opanowany przez Prusw. W cigu dwch lat nastpiy jednak okolicznoci nowe. Prusami zainteresoway si inne o179 rodki polityczne, m.in. arcybiskupstwo gnienieskie. Z jego ramienia prowadzcy akcj misyjn biskup pruski Chrystian potrafi si uniezaleni od ksicia mazowieckiego. Ale ponadto sami Prusowie przeszli do kontrofensywy. Starsza literatura przedmiotu chyba troch nie doceniaa plemion, ktre w wieku XIII byy o krok od stworzenia wasnego pastwa. Udao si to ich pobratymcom Litwinom, jeszcze za ycia Konrada. Rwnie przykad litewski wiadczy moe o grobie, jak dla wszystkich ssiadw stanowiy grupy ludnoci bitnej, przyzwyczajonej do cikich warunkw i szukajcej upw i ziemi przez ekspansj wojenn. Trudno stwierdzi dokadnie, kiedy to nastpio, ale osadnictwo mazowieckie wanie na przeomie XII i XIII wieku cofno si wyranie na poudnie. Grody w Szresku, Grzeb-sku, Grudusku, Sosku zostay zniszczone, i to bezpowrotnie. Co prawda Mazowsze nie utracio tych ziem, zasiedlonych i zagospodarowanych ju w XI wieku, ale przestay si one liczy w jego potencjale gospodarczym i demograficznym. Utracio natomiast ziemi chemisk, by moe w jakim zwizku z wstrzsami wewntrznymi. W niejasnych i nie znanych bliej okolicznociach doszo do konfliktu midzy ksiciem i bohaterem licznych wojen z Rusi i Prusami - pierwszym dostojnikiem ksistwa - wojewod Krystynom. Konrad - jak pisze Jan Dugosz - ,,rycerza najdzielniejszego, ozdob Mazowsza, ma wielkiej zacnoci i synnego wojennymi dziey [...] niesprawiedliwie i okrutnie ycia pozbawi". Kopoty wewntrzne doprowadziy do dalszych strat na pnocnym pograniczu Mazowsza. By moe, w innych warunkach politycznych konflikt z pogaskimi Prusami mg spowodowa zjednoczenie ksit i rycerstwa polskiego wok sprawy wsplnej ekspansji na pnocy. Ju raz udao si to Krzywoustemu. Rzeczywicie w 1222 i 1223 roku miay miejsce wsplne wyprawy Konrada, Leszka, lskiego 180

Henryka Brodatego oraz Switopeka pomorskiego na ziemie Prusw. Brak wikszych sukcesw spowodowa inne prby, majce na celu zlikwidowanie niebezpieczestwa. Podjto m.in. prb utworzenia wsplnej dla caej Polski "stry" rycerskiej, majcej czuwa nad bezpieczestwem granic. Niewykluczone, e gste osadnictwo rycerskie wzdu granicy pruskiej dao pocztek mazowieckiej szlachcie zagrodowej. Pojawiy si te projekty wykorzystania zakonw rycerskich do podboju ziem pnocnych. W latach 1225-1226 Konrad podj rozmowy z Krzyakami wieo wypdzonymi z Siedmiogrodu przez krla Wgier. Ju w marcu 1226 roku cesarz Fryderyk II na prob Zakonu wyda dokument, w ktrym potwierdzi, e ksi mazowiecki obieca nadanie ziemi chemiskiej i innych ziem midzy swoj prowincj a granicami Prus oraz stwierdzi, e Krzyacy maj pomc "w zdobyciu i opanowaniu ziem pruskich na cze i chwa Boga prawdziwego". Nadanie zostao zrealizowane dokumentem z 1228 roku ju w zupenie innych warunkach politycznych. Rok wczeniej (1227), podczas oglnopolskiego wiecu zwoanego w G-sawie, a dotyczcego akcji zbrojnej przeciw ksiciu pomorskiemu - witopekowi, Leszek Biay, princeps Polski, zosta zamordowany. Niezalenie od wszystkich swych saboci i niekonsekwencji dziaania by on ostatnim wadc, ktrego panowanie, nominalne niekiedy, uznawali ksita od Gdaska po Wrocaw i od Poznania po Pock. Od roku 1227 nie mona ju mwi o wadzy nad ca Polsk, bodaj iluzoryczn. Ksi krakowski - a do koca XIII stulecia - bdzie jednym z licznych polskich wadcw terytorialnych. Ale pozostaa tradycja, ktra z biegiem lat miaa odgrywa coraz istotniejsz rol w procesie jednoczenia kraju. Kto mia w rku Krakw - ten mia podstawy do wadzy w caym dawnym krlestwie Piastw. W chwili mierci Leszka wydawa si mogo zapewne, e nic si nie zmienio. Std te do walki o tron wystpio paru konkurentw. Nie ich siy jednak miay decydowa o wyniku walk. Ju od ponad p wieku o tym, kto zasiada na Wawelu, decydowali moni krakowscy, przedstawiciele wielkich rodw posiadajcych ziemie i urzdy - Gryfitw, Lisw, Starw-Toporczykw. Wrd spadkobiercw Leszka znale si mia take jego brat Konrad. Napotka on jednak zdecydowany opr panw krakowskich. Czy byo to zwizane z jego charakterem, ktry nie przysparza mu nadmiernej popularnoci? Czy moni krakowscy szczeglnie niechtnie widzieli mazowieckich rywali do godnoci i beneficjw? A moe panowie krakowscy bali si o swe wpywy na wschodnich kresach i woleli wadcw, ktrzy nie szliby wesp z ksitami Halicza? Walki toczyy si ze zmiennym szczciem. Konrad mia w swym rku ziemie pnocno-wschodnie Polski, mia sprzymierzecw ruskich. Wykorzystywa Litwinw, Jad-wingw do organizowania atakw nkajcych przeciwnikw. Krakowianie wykorzystywali pomoc lska, liczyli na zwizki z Wgrami, pniej z Czechami. W ten sposb powstaway dwa bloki polityczne, dwa systemy, ktre przetrwa miay a po XIV wiek, a po pocztki Jagiellonw. W Polsce - jak adnie to okreli Jerzy Dowiat - obok krla by antykrl. (Rzecz w tym, e nie wiadomo, ktry z pretendentw by antykrlem; ich prawa do tronu byy rwnie zagmatwane). Mimo klski pod Ska w 1228 roku Konradowi udao si porwa swego rywala Henryka Brodatego z wiecu odbywanego w Spyt-kowicach pod Zatorem i opanowa w 1229 roku Krakw. Interwencja Jadwigi, ony Henryka, niewiasty cieszcej si duym autorytetem osobistym, doprowadzia co prawda do uwolnienia ma kosztem zrzeczenia si przez

niego praw do Krakowa, ale ju w 1231 roku Henryk (po uzyskaniu od papiea uniewanienia wymuszonego przyrzeczenia) odzyska gwny grd Polski. Konrad ponowi swe starania po najedzie tatarskim w 1241 roku, ktry zdruzgota pastwo Henryka Pobonego. Zaj nawet stolic, ale metody rzdzenia przypominajce raczej - jak chce Stanisaw Zachorow-ski - okupacj przez wroga, przyniosy powszechne niezadowolenie. Konrad postanowi rozprawi si z opozycj. Po zwoaniu na wiec do Skarbimierza przedstawicieli niechtnych mu wielkich rodw krakowskich (Gryfitw, Starw, Odroww, Awdacw) uwizi ich, czym jedynie wywoa jeszcze wiksz nienawi do siebie. Ju w 1242 roku zosta te wypdzony z Krakowa przez wojewod Klemensa z Ruszczy Gryfit. Klska Konrada pod Su-chodoem (1243) przekrelia jego szans. Nie zaniecha co prawda walki, organizujc najazdy na ksistwo krakowskie. W 1244 roku zdoby przejciowo Kielce, w roku 1246, po sukcesie zbrojnym pod Zaryszowem - Lelw i Piekary. Ale jeszcze przed mierci wszystko to utraci, zostawiajc po swych rzdach due zniszczenie i nie najlepsz pami. Jak pisze Dugosz, "przez zejcie Konrada [...] ziemie, ktre i on sam, i z pomoc barbarzyskiej dziczy ustawicznie napastowa wojn, zyskay bogi spokj i swobod [...] odtd Bolesaw Wstydliwy, ksi Polski, pocz to, co byo popsute - naprawia, co si do upadku chylio - podnosi". Rzeczywicie bilans ponad czterdziestoletnich rzdw Konrada by zdecydowanie ujemny, i to tak dla caej Polski, jak i dla Mazowsza. Zniszczenie caego kraju, rosnce niesnaski midzy dzielnicami, partykularna polityka ksit, usadowienie si Krzyakw nad doln Wis - to wystarczajce powody do negatywnych ocen panowania Konrada. Do tego doszy i osobiste cechy ksicia mazowieckiego. Nie ulega wtpliwoci, e by czowiekiem gwatownym. Duego rozgosu nabraa sprawa zatargu ze scholastykiem pockim, Janem Cza181 pl. W wyniku ktni, powstaej z niezbyt jasnych przyczyn, swego kanclerza "gwatownie uwizi, a udrczonego przez kilka dni w cikiej katuszy wyda potem na mki i jak otra na szubienicy powiesi kaza. A gdy ju nieywego [...] nieli do pogrzebania ciaa, ksina [...] w gniewie odbiwszy je mnichom [...] kazaa je wrzuci na wz, do ktrego zaprzone byy dwa woy, i powtrnie na szubienicy kazaa [...] powiesi na zastraszajcy przykad i zgroz". Nie gardzi podstpem i wiaroomstwem. W 1233 roku ,,zaprosiwszy ksin Grzymisa-w i synowca swego Bolesawa Wstydliwego na poufn rozmow, jakoby w celu naradzania si o sprawach swego pastwa, kaza ich uwizi [...] w Czersku, silnie umocowanym grodzie [...] a do opanowania ksistwa Bolesawa, a nawet pozbawienia go ycia, wszelkie wymierzyKielich ofiarowany przez Konrada Mazowieckiego katedrze pockiej wszy usiowania..." Wspczeni i potomni obciali go oskareniami o niestao, upr, nadmiern ambicj, o okruciestwo, nieliczenie si z realn sytuacj polityczn. Ze pisze o nim kronika wielkopolska z XIII wieku, le cytowany wyej Dugosz, le nastpni historycy. Micha Bobrzyski okrelajc go mianem "chciwego" i "srogiego" widzi w nim "awan-turniczo i lekkomylno", cechujc wiksz cz ksit okresu rozbicia dzielnicowego. Na amach ksiek pojawiay si okrelenia takie, jak pisane w 1895 roku przez Wiktora Czajewskiego, historyka zreszt nie najwyszego lotu: "nieszczcie

chciao, e Mazowsze w najwaniejszych momentach swego rozwoju otrzymao ksicia Konrada, czowieka znanego z podoci i nikczemnoci umysu". Te epitety poprzedzay baamutne wywody o dziaalnoci wadcy mazowieckiego, czyy si ze stwierdzeniem, e "niedony Konrad okupywa wolno u nieprzyjaci pienidzmi", a koczyy inwektyw zupenie ju nieprawdopodobn: "gdy pienidzy [Konradowi] zabrako, sprasza bogatsze rycerstwo na biesiady, zabiera im cichcem konie i szaty [...] sprzedawa i paci Prusakom". Jeli opinie te warte s przytoczenia, to dlatego, e odbijaj one pogld, ktry z Konrada uczyni baniowy symbol zego krla. W legendzie polskiej jest on synonimem wadcy zego ("nikczemno umysu"), nieudolnego i okrutnego. Te epitety powtarzay si - w ostrzejszej czy agodniejszej formie - rwnie i w naszym stuleciu. Powojenna historiografia te w zasadzie uwaaa go za typowego negatywnego przedstawiciela okresu anarchii feudalnej, mimo e po siedmiuset latach pojawiy si prby przynajmniej czciowej rehabilitacji Konrada. Bronisaw Wodarski zwrci uwag na jego wielkie plany polityczne dotyczce podboju Prus, zjednoczenia Polski, na jego aktywny udzia w polityce ruskiej. Warto podkreli, e wewntrzna dziaalno Konrada czeka jeszcze na swego his182 toryka. By on autorem lokacji Pocka (1237), ktra stanowi prb zorganizowania miasta polskiego na podstawie nowych, przynoszonych z Zachodu, i rodzimych norm prawnych. W wietle tego aktu - przybysze, zajmujcy si wielkim handlem, mieli cieszy si prawem rycerskim, ale czc si w gmin z wasnym sotysem i wasn jurysdykcj. Ostatnie lata, jak pokazay badania Andrzeja Tomaszewskie-go, przyniosy te zmiany naszych pogldw na wielkie inwestycje kocielne na Mazowszu. Jeszcze do niedawna mona byo sdzi, e kamienna architektura romaska powstaa jedynie w Pocku, Czerwisku, Sieciechowie. Okazao si, e zapewne w czasach Konrada powstao przynajmniej dwa razy wicej kociow: w Boniu, Czersku, moe Sochaczewie, moe Putusku, i to w skali, wielkoci i jakoci nie ustpujcych innym - poza lskiem - polskim ziemiom pierwszej poowy XIII wieku. Czy dzi mona da jednoznaczny sd o Konradzie? Wydaje si, e na jego czasy i jego dzieje naley spojrze z perspektywy wielkich przemian, jakie dokonyway si w tym czasie na ziemiach polskich. Do pierwszej poowy XIII wieku rozwj gospodarczy Mazowsza opiera si na szlaku, ktry od paruset lat by wanym poczeniem wielkich orodkw cywilizacyjnych i handlowych: z Bizancjum i Kijowa przez Woy, Drohiczyn, Pock nad Batyk. Najazd mongolski w 1240 roku zdruzgota Kijw. Pki nie odbudoway si ksistwa Rusi Halicko-Wodzimierskiej, Mazowsze stracio jedno wane ogniwo swoich kontaktw. Jednoczenie nad Batykiem szybko wzrasta w si ywio niemiecki. W czasach Konrada zaczy do ujcia Wisy - i dalej - przybija statki lubeckie, zacza si dziaalno Hanzy. Ale waniejsze wydaje si inne zjawisko. W XIII wieku nasza cz Europy zostaa "odkryta" przez przybyszw z Zachodu, szukajcych drg awansu yciowego. Napywa zaczli chopi-osadnicy, kupcy-mieszczanie i rycerze Patena ofiarowana przez Konrada Mazowieckiego katedrze pockiej; posta ksicia Konrada w prawym grnym rogu zdobywajcy upy i dowiadczenia bojowe. Najwikszym przedsibiorstwem organizujcym ten ruch sta si - i to od pierwszych chwil swego pobytu nad Batykiem zakon krzyacki. Jego potencja demograficzny i gospodarczy by wynikiem dziaania

duej czci rycerstwa zachodniej Europy. Konrad uatwi stworzenie potgi, ktra nie tylko przewyszaa si militarn i gospodarcz Mazowsza, ale wszystkie ksistwa polskie. Nadania Konrado-we - rzeczywiste i sfaszowane przez Krzyakw - stworzyy przyczek umoliwiajcy budow wielkiego pastwa, ktre gospodarczo i politycznie zaczo ju od koca XIII wieku ciy nad Mazowszem. Nie bez przyczyny Krzyacy postarali si uzyska od cesarza Fryderyka II nadanie caych Prus, ktre w 1243 roku zostay ogoszone lennem papieskim. W tym samym czasie rosy w si i znaczenie inne dzielnice Polski. Wielu osadnikw w zwizku z odkryciem z szlachetnych metali 183 i - sui generis - "gorczk zota" zasilao ziemie lskie. Nie bez znaczenia bya tu te umiejtna i planowa polityka gospodarcza rywala Konradowego - Henryka Brodatego, na co zwrci ostatnio uwag Benedykt Zientara. W tym stanie rzeczy Mazowsze stracio swoje dotychczasowe znaczenie. Wypad z gry partner ruski, wyrosy nowe orodki, ktre swym znaczeniem przewyszay ziemie nadwilaskie. Co gorsza, na te ostatnie zaczy spada najazdy ludw batyjskich, ktre nasila si miay przez cay XIII wiek. Na prawym brzegu Wisy nie byo wikszego miasta - z Pockiem wcznie ktre nie byoby czciowo lub cakowicie w tym stuleciu zniszczone. Pogbiao Koci w Skalbmierzu to nie tylko chaos, pogbiao take dystans dzielcy Mazowsze od innych dzielnic Polski. Wtedy wanie stao si zacofanym, ubogim krajem, ktrym pozostao przez dugie wieki. Wany te wydaje si jeszcze jeden czynnik | powodujcy zmiany. Wiek XIII by dla Polski J okresem pocztkujcym wielk przebudowej gospodarcz. Kolonizacja na prawie niemiec- j kim rozpocza okres gospodarki towarowo-J -pieninej. Pojawiay si nowe grupy spoeczne, monarchia patrymonialna oparta na syste-1 mi danin i usug, majcym jej zapewni samo-! wystarczalno, stawaa si przeytkiem. Trzeba wic przyzna, e Konradowi przyszo panowa w wyjtkowo trudnym okresie. Jego zdolnoci nie byy wystarczajco due, by mu sprosta. Upr i energia - dobre przymioty sprawujcego wadz - w tym przypadku podtrzymyway beznadziejn ju w tym czasie koncepcj wadcy, ktra nie moga liczy na szerokie poparcie. Przeciw Konradowi wystpowali wielcy posiadacze, a by moe i ci "gocie", ktrzy chcieli na nowych zasadach prowadzi swoje interesy. miaa koncepcja polityczna oparcia si o pogask Litw i schiz-matyck Ru - te raczej nie pasowaa do czasw trzynastowiecznej Europy. Bya wyranie anachroniczna dla epoki papiea-autokraty Innocentego III i jego nastpcw. Z drugiej strony zapowiadaa jakby czasy polityki okietka, nie mwic ju o Jagiellonach. W przyszoci zrobi miaa wielk karier w Polsce. Czy Konrad mia szans przystosowania si do nowej rzeczywistoci? Trudne to pytanie. Jego rywal, "antykrl" Henryk Brodaty, potrafi to zrobi znakomicie. Nie tylko zbudowa pastwo, ktre przyjo nowe formy prawne i gospodarcze, rozbudowa miasta, przemys, sprowadzi kolonistw, ale zasuy sobie na wdziczno swych poddanych. Okrelenie utiiis populo (uyteczny ludowi) stosowane do Henryka jest ostatnim, ktre przyszoby do gowy komukolwiek przy ocenie Konrada. 184

Moe Henrykowi byo atwiej. Nie mia Prusw na karku, mg korzysta ze lskich bogactw naturalnych. Ale potrafi on te przewidywa i przystosowywa swoje plany do realnych si i moliwoci. Sd historii jest dla Konrada surowy, poniewa okaza si zym politykiem, pozostajcym w wiecie sprzed stu lat, yjcym tak, jakby nie istniao spoeczestwo wiadome swych celw, a jedynym dobrem by interes dynastii i ksicia. Nie bya to posta wycznie czarna. Jego zrozumienie dla reform kocielnych, jego plany zmierzajce do zaoenia wasnego zakonu rycerskiego (dobrzycw), polityczna gra na wschodzie, budowa grodw i miast - wiadczyy na jego korzy. Nie potrafi on jednak dostosowa si do wymogw epoki i potrzeb wczesnych Polski. Ten wieczny pretendent, malkontent, intrygant walczy o wielkie cele niemoliwe do zrealizowania. Chcia osign tron krakowski i opanowa wikszo ziem Polski. Chcia zdoby Prusy. Nie osign ani jednego, ani drugiego. Mimo e oba dziaania mogy by dla naszego kraju korzystne, oba przyniosy mu szkody. Skutki jego panowania byy ze. Nie dors do potrzeb epoki. Rafa Karpiski BOLESAW V WSTYDLIWY Tradycja historiografie/na przydziela Wstydliwemu numer porzdkowy pity. By bowiem po trzech wielkich Bolesawach: Chrobrym, Szczodrym i Krzywoustym, i po mniej udanym Kdzierzawym, pitym z kolei ksiciem polskim tego imienia, ktry wymieniany by moe w sekwencji wadcw zwizanych z ide wadzy zwierzchniej. Sam Wstydliwy panowa jedynie w Maopolsce i uywa tytuu ksicia krakowskiego i sandomierskiego, a w jego czasach po dokonanym ju wczeniej ostatecznym przekreleniu idei senioratu i w zwizku z szybko postpujcym rozdrobnieniem dzielnicowym wadza nad przypadajcym mu ksistwem nie przynosia ani moralnych, ani realnych korzyci, jakie dawaa Pias-towicom o pokolenie ode starszym. Jest to tym bardziej zaskakujce, e jeszcze sam Bolesaw Wstydliwy stoczy musia uporczyw i bezwzgldn walk o tron krakowski ze swoim stryjem Konradem Mazowieckim, ale sukcesy, jakie tu osign, nie miay dalszych konsekwencji, nie pocigny za sob adnych prb organizowania wok Krakowa ksistwa, ktre mogoby by traktowane jako kontynuacja zwierzchnictwa w stosunku do dzielnic innych przedstawicieli dynastii. Za jego maoletnoci dla Laskonogiego, dla obu wybitnych Henrykw lskich: Brodatego i Pobonego, dla Konrada Mazowieckiego Krakw nie by przecie czczym dwikiem. Wiza si z nadziej uzyskania tytuu do choby nawet iluzorycznej zwierzchnoci nad dziaami rozradzajcych si Piastowicw. U Boles186 awa Wstydliwego takiej akcji dopatrzy si nie sposb. Uderza i to, e poza walk o zdobycie Krakowa, jak stoczy Bolesaw z Konradem, dalej ju panowa w zasadzie spokojnie, nikt ksistwa nie stara si mu wydrze. Tak wic - ani panowanie w Krakowie nie pchno Bolesawa do dalszych wojen o powikszenie ojcowizny, ani dla ksit jego pokolenia Krakw nie by tak atrakcyjny, by na jego osigniciu skoncentrowa aspiracje i cele polityczne. Ale pokolenie nastpne, do ktrego naley Wadysaw okietek, podjo akcj zjednoczeniow, za jednym z istotnych jej elementw bya ch panowania nad Krakowem. Wstydliwy, cho nad Krakowem panowa, nie wykorzysta zwizanych ze

stolic awantay. Dopatrzy si co prawda mona prb ideowego wzmocnienia Maopolski w czasach Bolesawa V (zwizanych choby z przeprowadzon kanonizacj biskupa Stanisawa), niemniej adnych realnych posuni politycznych w tym kierunku wyledzi si chyba nie da. Rzeczywisto polityczna okresu jego panowania nie stwarzaa po temu dogodnych warunkw. Rozdrobnienie dzielnicowe doszo do najwyszego prawie stopnia. Dawne w miar jednolite mazowiecko-kujawsko-sieradzkie ksistwo Konrada ulego podziaom na siedem odrbnych jednostek. Dolny lsk rozpad si zrazu na trzy, potem na pi ksistw, na lsku Opolskim byy trzy wadztwa piastowskie. Tylko Wielkopolska pozostawaa w miar jednolita, mimo okresowych podziaw na ksistwa poznaskie i kalisko-gnienieskie. Pogbiajcy si rozkad polityczny kraju utrudnia zapewne akcj czenia poszczeglnych wadztw piastowskich, nie zapominajmy jednak, e wrd wszystkich wczesnych ksistw ksistwo nalece do Bolesawa byo najrozleglejsze i reprezentowao najwikszy potencja demograficzny i gospodarczy; moliwoci mia wic chyba najlepsze, by nie tylko utrzyma dziedzictwo, ale by je powikszy i pj trudn drog czenia i ujednolicenia poszczeglnych ziem Polski. Czy o niepodjciu tego programu zadecydoway cechy charakteru Wstydliwego, moe po czci ukae niniejszy szkic biograficzny. O Bolesawie wiemy dziki wcale ju obfitym rdom pisanym, jakimi dysponujemy dla XIII wieku, stosunkowo wiele. Nie tyle jednak, by curriculum vitae byo pene i by mogy by rozwietlone wszystkie fakty odnoszce si do jego panowania i dziaalnoci. Bolesaw, syn Leszka Biaego i Grzymisawy ksiniczki ruskiej, by wnukiem Kazimierza Sprawiedliwego, a prawnukiem Krzywoustego. Urodzi si 21 czerwca 1226 roku, imi za nadano mu zapewne dla upamitnienia pradziada, ostatniego wadcy caej Polski. Rzecz znamienna, e jego brat stryjeczny, najstarszy syn Konrada Mazowieckiego, nosi rwnie to imi. Czy brami - Leszkiem Biaym i Konradem Mazowieckim - kierowa wiadomy zamys w tym nawizaniu do tradycji, niestety nie wiemy. Nie da si bowiem ustali konsekwentnej prawidowoci w zakresie nadawania imion trzynastowiecznym Piastowicom. Dziecistwo mia trudne. Nim ukoczy ptora roku, zgin zamordowany w Gsawie jego ojciec. Do opieki nad nim, nad jego matk, nad ksistwem krakowsko-sandomierskim zgosio si wielu kandydatw. Grzymisawa jednake staraa si odsun niebezpieczn a zagraajc Pieczcie Bolesawa Wstydliwego wedug przerysu z XIX w. 187 Bolesawowi opiek. Przyja tytu ductrix Cra-coviae et Sandomiriae, wicej nawet, naladowaa mowskie pretensje do zwierzchnictwa nad ca Polsk, co odbio si w tytulaturze - ducissa Poloniae. Bya Grzymisawa kobiet ambitn, o zdecydowanym charakterze; a do jej mierci (1258) syn Bolesaw bdzie w waniejszych sprawach powoywa si stale na wol i zgod matki. Mimo to, i mimo - zapewne - poparcia monowadcw maopolskich, ktrym przecie na rk byy wdowie rzdy wobec maoletnoci Bolesawa, nie udao si Grzymi-sawie unikn opieki. Z konkurentw do maopolskiego ksistwa najgroniejszy, a i najbliej spokrewniony by stryj Wstydliwego Konrad Mazowiecki. Lepsze jednak prawa mg przedstawi

Wadysaw Laskonogi, co prawda wwczas zajty wewntrznymi sprawami swego wielkopolskiego ksistwa. To wanie z nim Leszek Biay zawar ukad na przeycie, ktry potwierdzili mono-wadcy krakowscy. Mia wic za sob Laskonogi atut prawnej umowy i poparcie liczcych si rodw rycerskich, niechtnych zreszt bezwzgldnemu i despotycznemu Konradowi. Dziki ich pomocy, wbrew energicznym staraniom Konrada, zosta Laskonogi wybrany panem Krakowa. Ten formalny wybr okreli te warunki, jakie winien by wypeni elekt wobec Kocioa i wieckich monych maopolskich, a ostatnio Benedykt Zientara uzna je za ,,prototyp pniejszych Pacta conventa". Tym aktem wystawionym na wiecu w Cieni zobowizywa si Laskonogi do adopcji Bolesawa, w przyszoci jedynego dziedzica dzieronych przeze ksistw, oraz gwarantowa wszystkim warstwom spoecznym zachowanie ich praw, tak e wybitny znawca dziejw Polski XIII wieku Roman Grdecki pisa: "Po raz pierwszy na naszych ziemiach spoeczestwo otrzymao tu dokumentow gwarancj swych praw, czyli okrelenie granic wadzy monarchy". I cho zapewne w owym 1228 roku by Wadysaw Laskonogi najstarszym z rodu piasto-; wskiego, postanowienia uzgodnione w Cieni (5 maja) nie byy bynajmniej podtrzymaniem zasady senioratu, ale jej przekreleniem przez torujc sobie drog koncepcj elekcyjnoci tronu. W tydzie po zapadych w Cieni decyzjach uoono status Grzymisawy i jej maoletniego syna. Wydzielono im ksistwo sandomierskie i odtd ambitna wdowa uywaa tytuu ducissa Sandomiriae. Jednak gwarancje, jakich udzieli spoeczestwu Laskonogi, nie wystarczyy do utrzymania Krakowa. Odnowiona midzy nim a Odo-nicem wojna w Wielkopolsce zmusia go do przekazania rzdw w Krakowie Henrykowi! Brodatemu. Brodaty sprawowa tu wadz! w imieniu Laskonogiego i dwukrotnie odpiera ataki Konrada na Krakw. Wkrtce potem wpad jednak w puapk zastawion na przez Konrada i dosta si do niewoli (1229). Mimo to Konrad Krakowa nie opanowa, utrzymay to miasto mone rody sprawujce funkcje urzdnicze w imieniu Laskonogiego, powiodo si natomiast podporzdkowanie znacznej czci Maopolski, tj. Sandomierskiego, oraz trwae wczenie do swego wadztwa ziemi sieradzkiej i czyckiej, nalecej niegdy do Leszka Biaego, i rozcignicie zwierzchnoci nad Grzymisawa (uywajc wtedy w dokumentach okrelenia "wdowa po ksiciu Leszku") i jej synem. Na miejsce trzyletniego dziedzica Leszka Biaego wyznaczy Konrad w Sando-mierszczynie swego pierworodnego, rwnie Bolesawa. By to jednak dopiero pocztek walki o Krakw, w konsekwencji ktrej ju wwczas utraci Bolesaw Leszkowie cz ojcowizny. Referowanie kolejnego etapu walk o stoeczny Krakw midzy Konradem a Henrykiem Brodatym, uwolnionym dziki sile moralnej i energii Jadwigi, jego ony (pniejszej witej), mijaoby si z celem. Zainteresowanych naley odesa do ksiki Benedykta Zientary o Henryku Brodatym. Tu wypada tylko przy188 pomnie, e po uciliwych i dugotrwaych, mszczcych kraj walkach (1230-1232), szala zwycistwa przechyla si wreszcie zacza na stron Brodatego. Dla Bolesawa zwycistwo to oznaczao zwrot ksistwa sandomierskiego, w konsekwencji za najprawdopodobniej nieznaczny co prawda uszczerbek ojcowskiej schedy, poniewa Konrad Mazowiecki zatrzyma dwie kasztelanie - arnowsk i skrzysk. Pozostawiony swemu losowi w ksistwie sandomierskim, Bolesaw

Leszkowie znalaz si jednake w nie lada opresji. Oto zapewne na pocztku 1233 roku zwabi go wraz z matk na spotkanie Konrad Mazowiecki. Korzysta i tu z arsena-hi niewyrafmowanych metod przekonywania przeciwnikw politycznych. Wedug bulli Grzegorza IX owietlajcej ten epizod wewntrznych stosunkw polskich, Konrad ograbi bratow i wasnorcznie j pobi. Osadzi Grzymisaw z Bolesawem najpierw w Czersku, a potem przenis swoich winiw do pooonego w rozlewiskach Wisy Sieciechowa. Nim nadeszo moralne i polityczne poparcie od papiea, u ktrego na rzecz winiw Kon-radowych interweniowa Henryk Brodaty, udao im si uwolni z sieciechowskiego wizienia. Pomoc w ucieczce przygotowa Klemens z Ruszczy, wspierajcy i pniej Bolesawa (na czym zrobi niema karier), oraz opat sieciechowski Mikoaj z Galii. Wedug Dugosza to on wanie mia przekupi pienidzmi i obietnicami stranikw grodu sieciechowskiego i "kiedy - jednej nocy stranicy po ochoczej biesiadzie pijani, zapomniawszy o rodkach bezpieczestwa, zaniechali wystawienia zwykych stray, ksi Bolesaw po cichu w czasie ciemnej nocy opuszcza z matk klasztor na przygotowanych potajemnie wzkach". Uciekinierom przywrcono ksistwo sandomierskie, nad ktrym zarzd obj Henryk Brodaty. Cen, jak Grzymisawa i Bolesaw musieli zapaci, byo zrzeczenie si praw do Krakowa. Z powodu staych niepokojw czynionych przez Konrada umieci Brodaty Grzymisaw z synem w dobrze bronionej Skale (w dolinie Prdnika). Nie oznacza to oczywicie, by Bolesaw wyrzeka si samodzielnego wadania. Wanie niedugo po uwolnieniu, 6 lipca 1235 roku, matka wystawia w swoim i jego imieniu dokument w wymienionej ju Skale. Mia wtedy ukoczone dziewi lat. I cho Henryk Brodaty rozszerzy swe panowanie na cz Wielkopolski oraz ustanowi rzdy opiekucze na Opolszczynie, a take czyni zabiegi u monowadztwa krakowskiego o zapewnienie tu sukcesji swemu synowi Henrykowi z pominiciem praw Bolesawa, ten nie zamyla rezygnowa z objcia ojcowizny. Dy do emancypacji spod wadzy Henrykw i mimo e Henryk Pobony obj po mierci ojca tron krakowski, Bolesaw zosta restytuowany w ksistwie sandomierskim. Staa za tym aktem z uporem walczca o prawo syna Grzymisawa, przychylali si do rwnie zaniepokojeni rosnc wadz Henryka moni maopolscy. Mg tu rwnie Bolesaw korzysta z poparcia Konrada Mazowieckiego, ale sojuszu z Henrykiem lskim nie zerwa. Monarchia Henryka nie przetrwaa jednak najazdu Mongow w 1241 roku. Bitwa legnicka i tragiczna mier Henryka Pobonego (9 kwietnia) rozpoczy epilog panowania ksit wrocawskich w Krakowie. Bolesaw Wstydliwy schroni si najpierw na Wgrzech, a gdy i tu zagraali wojownicy Batu-chana, przenis si do nie znanego bliej klasztoru cysterskiego na Morawach. Do rzdw w Krakowie pretendowa zrazu syn Henryka Pobonego, Bolesaw ysy zwany te Rogatk. Nie obj ich osobicie, ale powierzy tamtejszym monowadcom na czele z Klemensem z Ruszczy. T nieustabilizowan sytuacj rycho wykorzysta Konrad Mazowiecki i mimo oporu, jaki mu stawia wojewoda 189 Klemens, opanowa Krakw. Represje i brutalno Konrada, i tak ju dobrze znanego miejscowym potnym rodom, skonsolidoway opozycj. Uznaa ona, e najdogodniejszym dla jej aspiracji kandydatem bdzie Bolesaw Leszkowie. Jego duszy pobyt za granic od czasw ucieczki przed Mongoami jest prawdopodobny,

milcz bowiem o nim rda polskie w latach 1241-1243. Dopiero w tym roku powrci do kraju, przypuszczalnie wezwany przez monych, wspierany posikami tecia, Beli IV, krla Wgier. Do rozprawy z Konradem doszo w okolicach trudnego do zidentyfikowania Suchodou (najpewniej w ziemi sandomierskiej). Tu "ksi krakowski Bolesaw Wstydliwy, ktry sprawiedliwsz podj walkl i za ktrego bez przerwy odbyway si nabo-i estwa i mody do Boga, dziki asce Boej przemg i pokona ksicia Konrada i jego wojsko". Puszczajcy tu wodze fantazji Dugosz pisze, e Bolesaw - wwczas niespena siedemnastoletni modzieniec - "wielu pooy trupem i wielu zrani, nawet samego ksicia Konrada [...] zmusi do haniebnej ucieczki". Rycho po tym zwycistwie Bolesaw tytuuje si ksiciem krakowsko-sandomierskim. Obj wic dopiero wtedy ojcowizn uszczuplon o Sieradzkie, czyckie i tzw. kasztelanie zapi-lickie (skrzysk i arnowsk). Nie by to jednak koniec zmaga ze stryjem Konradem. Ten jeszcze w roku suchodolskiej klski podj dziaania ofensywne przeciwko bratankowi, wspomagany, podobnie jak i w wyprawie roku nastpnego, przez ksit ruskich. Te walki nie przyniosy Konradowi spodziewanego efektu, zniszczyy jedynie kraj. I cho ambitny Konrad wznowi wojn o tron krakowski w 1246 roku i uzyska operacyjny sukces po bitwie pod Zaryszowem (skd Bolesaw salwowa si ucieczk), celu swego ycia nie zrealizowa. wczesny ukad si w Maopol-sce by dla Konrada niekorzystny. Tu monowadztwo decydowao o losach tronu, a wic Konrad - reprezentant niepodzielnej wadzy ksicej, majcy jako zaplecze siln rk dzierone Mazowsze i do tego czowiek porywczy, niezrwnowaony - by kandydatem nie do przyjcia. O wiele wygodniej byo powierzy rzdy modemu, niedowiadczonemu Bolesawowi Leszkowicowi. Wadz t przecie zawdzicza monym maopolskim, od nich by zaleny tym bardziej, e tytuy prawne do objcia Krakowa nie przedstawiay si korzystnie - wszak Bolesaw (a raczej Grzymisawa w jego imieniu) zrzek si by Krakowa na rzecz Henryka Brodatego. Stosunki z ssiednimi ksitami polskimi ukaday mu si na og poprawnie. Na pnocy jego ziemie graniczyy z dzielnicami synw Konradowych. I chocia dochodzio do sporadycznych star, zwaszcza midzy Bolesawem a Kazimierzem kujawskim, dziedziczcym po ojcu nie tylko ksistwo, ale i charakter, to dawnej wrogoci ju nie napotykamy. Z wadcami Wielkopolski Przemysem I i Bolesawem Pobonym pozostawa w przyjani i sojuszu, o midzynarodowym nawet charakterze. W toczcej si wwczas rywalizacji midzy Czechami a Wgrami o Austri ksit polskich mona okreli jedynie jako satelitw. Pobony i Wstydliwy naleeli do stronnictwa wgierskiego, co znajdowao wyraz w maestwach tych ksit, obu onatych z crkami Fragment diademu na hermie w. Zygmunta z katedry pockiej Beli IV. Bardziej zoona sytuacja, majca aspekt zarwno oglnopolski jak i rodkowoeuropejski, wytworzya si na granicy zachodniej pastwa Bolesawa Wstydliwego. Ksita lska opolskiego prowadzili polityk proczes-k i wchodzili w przymierza skierowane przeciwko sojusznikom ksicia krakowskiego.

Najsilniej (do 1273 r.) zwiza Bolesaw swe losy z Wgrami. Posikowa, podobnie jak ksita Rusi Halicko-Wodzimierskiej, swego tecia Bel IV w wojnie z krlem Czech Przemysem Ottokarem II, w nieudanej wyprawie na Morawy (1253), potem w wojnie 1260 roku. Kolejny etap walk przypadajcy na panowanie na Wgrzech Stefana V nie tylko nie przynis Bolesawowi adnych efektw w polityce zagranicznej, ale take przyczyni si do buntu rycerstwa i omal nie pozbawi go tronu. Te wydarzenia spowodoway zmian orientacji ksicia krakowskiego, ktry po 1273 roku znalaz si w obozie proczeskim. Ale i z tego aliansu korzyci adnych nie odnis. Pene natomiast meandrw byy stosunki pastwa krakowsko-sandomierskiego i Rusi Halicko-Wodzimierskiej. Jej wadca Daniel wspdziaa aktywnie z Konradem Mazowiec191 kim, gdy ten wojowa o tron krakowski. Pniej od 1250 roku Ru podporzdkowana Mongoom, niszczycielskiej aktywnoci (jaka zaznaczya si w okolicach Lublina czy ukowa) ju nie prowadzia. Bolesaw i Daniel Halicki, nalec do ugrupowania prowgierskiego, nieraz wspdziaali ze sob. Przyja t zreszt na krtko przerwao panowanie na Rusi syna Daniela Szwarna, ktry w 1264 roku wraz z Litwinami urzdzi wypraw na ksistwo Bolesawa, co spowodowao odwetow wypraw polsk, zakoczon powan klsk Rusinw. Ustabilizowaa ona stosunki na wschodnich granicach ksistwa krakowsko-sandomierskie-go; stay si one nawet przyjazne: latopisy po mierci Bolesawa odnotoway dla pochway i uznanie. Wypada wspomnie niszczce najazdy ludw batyjskich: Litwinw i Jadwingw na Maopolsk. Czasami posikoway one ksit mazowieckich w walkach o Krakw, czasami byy to podejmowane samodzielnie wyprawy upiecze. Jadwingowie szczeglnie upamitnili si zowieszczo (1256, 1264). Przeciwko nim zorganizowa Wstydliwy zwycisk wypraw w 1264 roku, niszczc rzekomo cakowicie - jak poday pniejsze rda polskie - ten lud: ,,niemal cay szczep i cay nard Jadwingw uleg takiemu wyniszczeniu i zagadzie, e dla pozostaych i to zaiste nielicznych: albo wieniakw, albo chorych, albo godzcych si na wadz Bolesawa - nie istnieje dzi (tj. w drugiej poowie XV w. - przyp. R.K.) nawet nazwa Jadwingw". Jest to oczywicie opinia przesadna, a wytpienie Jadwingw naley przede wszystkim przypisa Krzyakom. Najazdy litewskie mimo to docieray jeszcze kilkakrotnie do Maopolski. Z wielu jego wypraw wojennych organizowanych w tych niespokojnych czasach najbardziej way na koncie Bolesawa zwycistwo nad Jadwingami; wszak bitwy pod Suchodoem nie mona zapisa na jego osobisty rachunek. Obok sukcesw militarnych zdarzay si i poraki, ale ,,wojowniczego ducha nie mia Bolesaw w sobie". Drugiemu najazdowi mongolskiemu na Maopolsk (1259-1260) nie przeszkodzi, ba, opuci ksistwo, ,,powierzywszy z paczem grd krlewski stray i obronie wojewody krakowskiego". Spdzi czas srogich zniszcze na Wgrzech, bd - co bardziej prawdopodobne - w Sieradzu, u bliskiego mu Leszka Czarnego. Bolesaw organizowa i popiera, ale bez sukcesw, misje chrzecijaskie wrd Batw. Walki z Jadwingami, misje wrd nich prowadzone przez zwizanych ze Wstydliwym zakonnikw regu mendykanckich wskazuj, e by to chyba najwaniejszy,

samodzielny kierunek aktywnoci politycznej tego ksicia. Fiaskiem take zakoczya si akcja zorganizowania biskupstwa na kracach sandomierskiego ksistwa Bolesawa, w ukowie - a wic "na kierunku jadwieskim". Tu, w ziemi ukowskiej, jak informuje bulla Innocentego IV z 1254 roku, wielu mieszkacw miao by jeszcze nie ochrzczonych. Wszelkie plany podjcia misji zewntrznych i wzmocnienia organizacji kocielnej znajdoway w Bolesawie "gorcego zwolennika i po czci wykonawc". Kocioowi zasuy si dobrze. Wspczeni charakteryzowali go jako ,,stra swobd kocielnych i dobrodzieja wszystkich zakonw". Zawdzicza mu niemao katedra krakowska obdarzona przywilejami wydanymi m.in. z okazji kanonizacji w. Stanisawa popieranej wydatnie przez ksicia. Szczeglnie wany by tu przywilej z 1255 roku, ktrym Bolesaw zwalnia ludzi wolnych (liberi) zamieszkujcych dobra biskupstwa krakowskiego od prawie wszystkich ciarw prawa ksicego. Obdarza szczodrze rne instytucje zakonne (np. klasztory w Krzyanowicach, Sieciechowie, Wcho-cku), najbardziej jednak - ywo si wwczas 192 rozwijajce domy reguy franciszkaskiej. Tradycja zakonna - wbrew faktom przechowaa jego imi jako fundatora klasztoru franciszkanw krakowskich, ktrymi szczeglnie si opiekowa i u ktrych zosta pochowany. Nie budzi za wtpliwoci zaoenie przez Bolesawa i bogate uposaenie klasztoru klarysek (eska odmiana reguy franciszkaskiej) w Zawichocie. Te akcje protegujce Koci znajduj odbicie w produkcji kancelarii Bolesawa. Spord 143 dokumentw przeze wystawionych, jakie do nas doszy, a 85 procent dotyczy nada dla Kocioa. Pamitajmy jednak: duchowiestwo przywizywao wwczas znacznie wiksz wag do dokumentw ni ludzie wieccy i archiwa kocielne zachoway si w lepszym stanie ni instytucji wieckich czy osb prywatnych. Rycerstwo, a zwaszcza jego grna mono-wadcza grupa, ju choby z tej racji, e rywalizacja o Krakw od pocztku rozdrobnienia dzielnicowego stwarzaa mu szans konsolidacji i odgrywania znacznej roli przetargowej, posiadao w Malopolsce wyjtkow pozycj. Podobnie byo za Bolesawa. Trudno nawet mwi o jego samodzielnych rzdach, skoro wszystkie niemal decyzje dotyczce zarzdu pastwem zapaday na wiecach "za zgod i rad baronw". To wanie w Maopolsce czasw Wstydliwego odnotowano najwiksz liczb owych colloquia, jak okrelano po acinie wiece. Nie znaczy to, by ksi biernie podporzdkowywa si owym baronom, rycerstwu urzdniczemu. Ju na pocztku panowania w 1244 roku osabi przemone dotd stanowisko wojewody krakowskiego. Od tej pory miejsce przed wojewod zaj kasztelan krakowski, pniej zreszt po zjednoczeniu pastwa polskiego pierwszy dygnitarz wiecki Rzeczypospolitej. Nowsze ujcia wskazuj, e Wstydliwy opiera si w tej prbie ograniczenia monych krakowskich na rednim rycerstwie, a take na rozwijajcych si szybko miastach. Sd ten wymagaby jednak dalszych monograficznych bada. W kadym razie mia Bolesaw w swej dzielnicy malkontentw, ktrzy doprowadzili do buntu w 1273 roku i starali si przekaza tron Wadysawowi Opolskiemu. To wystpienie, u ktrego genezy miao lee denie Bolesawa do zapewnienia sukcesji nad Maopolsk Leszkowi Czarnemu, miao take midzynarodowy charakter. Wszak wtedy odwrci Bolesaw przymierze i znalaz si w obozie proczeskim. Czy jednym z przywdcw tego zamachu stanu by biskup

krakowski Pawe z Przemankowa, jak utrzymywaa starsza historiografia, czy te udziau zwierzchnika Kocioa krakowskiego w buncie nie da si przekonywajco udowodni (ks. W. Karasiewicz), pozostaje jeszcze spraw otwart. Bolesaw wszake pokona malkontentw pod Boguci-nem, lecz zwycistwo okupi stratami na pograniczu zachodniej Maopolski na rzecz ksit opolskich. Wydaje si, e rozumia Bolesaw dobrze nowe tendencje gospodarczo-prawne, jakie od pwiecza zaznaczyy si na lsku. I on dba o melioratio terrae przeprowadzajc lokacje miast i wsi. Kilkanacie miast z Krakowem (lokacja 1257), Bochni (1253), Jdrzejowem (1271) i wiele wsi zawdzicza mu nowe formy organizacyjno-prawne i przestrzenne, stwarzajce moliwoci szybkiego rozwoju. Program urbanistyczny, jaki uzyska wtedy Krakw, gdzie wytyczono rynek i ulice, wymierzono parcele pod domy, wystarczy a do XX wieku. Niekiedy przesadnie oceniano t akcj lokacyjn. ,,Dziaalno prawno-gospodarcza ksicia Bolesawa Wstydliwego w niejednym szczegle nasuwa porwnanie z polityk gospodarcz wielkiego krla, tego, co to zasta Polsk drewnian a zostawi murowan" (J. Krzyanow-ski). Przeprowadzi te radykaln reform up wielickich i bocheskich, pozostajcych dotd 13 - Poczet krlw.. 193 Brakteat przypisywany Bolesawowi Wstydliwemu w znacznym stopniu w rkach prywatnych; odtd byy wyczn wasnoci pastwa. Wprowadzono wtedy rwnie nowe metody eksploatacji grniczej z soli kamiennej. Ju wspczeni obdarzyli Bolesawa przydomkiem Pudicus - Wstydliwy, a pierwszy nasz encyklopedysta B. Chmielowski pisa, e "tak by rzeczony od wielkiej modestyi i oczu spuszczonych, a bardziej obserwowanej z Ku-negund, on, czystoci". lub czystoci Bolesawa i Kingi opisuj wczesne rda. Pobono Bolesawa wyraaa si nie tylko w czystoci. Nie bya te wtedy skrajnym wyjtkiem, a nawet, zwaszcza w krgach rodzinnych, do charakterystyczna. Jego imiennik w Wielkopolsce zasuy sobie na przydomek Pobony, podobnie jak Henryk lski, najstarszy syn Brodatego. ona Kinga i szwagierka Helena Jolanta, spokrewnione z kanonizowan Jadwig, zostay wyniesione na otarze, podobnie jak siostra Wstydliwego Salomea. w klimat dworw: wgierskiego, lskiego i wielkopol194 skich (rwnie brat Bolesawa Pobonego, Przemys I uchodzi za wadc witobliwego), jest odbiciem wyranej odnowy Kocioa do-konywajcej si najpierw z inicjatywy cystersw, potem zakonw ebrzcych: franciszkanw i dominikanw. Troje witych i siedmioro bogosawionych wydaa Polska XIII wieku. W czasach kontrreformacji do arbitralnie poszerzono t list do 116 osb, wrd ktrych oczywicie znalaz si i Bolesaw Wstydliwy. Zadziwia wic wcale niejednoznaczny portret Bolesawa, jaki przedstawi kanonik krakowski Jan Dugosz. Piszc o jego zgonie (7 grudnia 1279), relacjonowa, e ,,umar dziewiczo czysty wrd oznak gbokiej pobonoci. Wszyscy publicznie okazywali bl nie mniejszy ni przy prywatnej aobie, wynoszc zmarego w pochwaach, jakich nie wyraali mu nawet za ycia, kiedy by wrd nich. I bola gboko nad jego strat nie tylko wasny nard, ale i ssiednie narody z powodu skromnoci i zacnoci, ktre okazywa w swym postpowaniu przez cae ycie". Ale przypisujc mu agodno

jednoczenie informowa, e "by zmiennym przy rozstrzyganiu spraw, nie wolnym od przekupstwa - i lubi si czasami zabawia polowaniem". A w innym miejscu: "nadto niezbyt sprawiedliwy i rzadko rozstrzygajcy ostatecznie sprawy alcych si i udajcych si do niego ze swymi urazami i krzywdami, asy na dary i upominki, gdy otrzymywa skromny [nawet] podarunek, atwo i pochopnie wyrokowa na rzecz obydwu stron, z krzywd jednak i szkod dla jednej z nich; do tego doczao si, e jako nadmierny i nieokieznany mionik i zwolennik psw, a take jako myliwy, polujcy bez umiaru i wzgldu na por roku, wyrzdza raz po raz dotkliwe szkody. U wszystkich swoich poddanych, ktrzy byli w tym czasie obowizani do udziau w owach ksicych, a take do karmienia psw ksicia, mia opini uciliwego i nieznonego". Ju Wadysaw Semkowicz wykaza, e t niepochlebn opini o ksiciu zaczerpn Dugosz bezkrytycznie z "Kroniki polskiej", zwanej te ,,Kronik polsko-lsk". Kolejne pokolenia historykw wykorzystujc te sprzeczne sdy Dugosza bd ograniczay si do przedstawienia tylko pozytywnych cech bohatera, o ktrym pisano, e by,,nabony, pobony i dobrotliwy" (M. Kromer), bd przedstawiay w Dugoszowej, lecz stuszowa-nej konwencji dwoisty jego portret (M. Bielski). Pierwsza wielka po Dugoszu historia Polski A. Naruszewicza okreli Bolesawa jako "pana lekkomylnego, sdzi niesprawiedliwego, zdzierc poddanych", za jego panowanie jako "pasmo nieszczcia i rozmaitych klsk". Bdzie tu jednak podnosi, podobnie jak w pozytywizmie, zasugi Bolesawa dla gospodarki. Analityczne badania historykw krakowskich (St. Zachorowskiego i R. Grdeckiego) zanegoway wysoce niepochlebn opini Dugosza. Zgodzono si z zapisk rocznikarsk, e "to czowiek czysty, wstydliwy, skromny i agodny, nie oddajcy nikomu zem za ze, str swobd kocielnych, prawdziwy mionik rycerzy i dobrodziej wszystkich zakonw". Podkrelono nadto "umiarkowanie i zdrowo-asce-tyczny charakter ycia". Pisano, e "nie by niewtpliwie wielkim wadc" i "w trudnych okolicznociach swego panowania nie dokona dzie doniolejszego znaczenia", ale e "gruje w rzeszy wspczesnych ksit powag, zrwnowaeniem i sprawiedliwoci w rzdach". Te sdy mona zaakceptowa, nie wydaje si jednak, by mona kreowa Bolesawa Wstydliwego, jak czasem czyni si ostatnio, na rzecznika idei zjednoczenia Polski i odnowienia krlestwa. Trzonek noa ze Starego Scza nalecego, wedug tradycji, do ksinej Kingi Henryk Samsonowicz LESZEK CZARNY Nie przeszed do legendy narodowej, w wiadomoci przecitnego Polaka nie kojarzy si z adnymi czynami, adnymi przemianami kraju. Jest jedynie kolorystycznym uzupenieniem Leszka Biaego, o ktrym te wie si niewiele. Jeden z licznych ksit dzielnicowych w okresie partykularyzmu, wymieniany by w podrcznikach jako aktor wielu drobnych dynastycznych walk wewntrznych. A przecie z okresem jego panowania zwizanych jest wiele zjawisk, ktre miay uksztatowa Polsk, odzyskujc wane miejsce w polityce europejskiej. Najwiksze sukcesy militarne od czasw Krzywoustego, triumf ideologii zjednoczeniowej, rozwj mieszczastwa, podstawowe zrby przyszej polityki zagranicznej - wszystko to miao miejsce w czasach, ktre

zapowiaday ju odbudow Krlestwa, wwczas gdy na tronie krakowskim zasiada Leszek zwany Czarnym. Urodzi si midzy rokiem 1240 a 1242 jako polski dynasta i po mieczu, i po kdzieli. Ojcem jego by Kazimierz Konradowie, ksi Kujaw, w przyszoci ziem sieradzkiej i czyckiej, prawnuk Krzywoustego. Matk - druga ona ojca, Konstancja, crka Henryka Pobonego polegego pod Legnic w walce z najazdem mongolskim. Imi, ktre dosta jako najstarszy syn pary ksicej, byo starym imieniem rodowym Piastw spopularyzowanym przez Galia i mistrza Wincentego. Nosi je jeden z przodkw Mieszka I, uywao te kilku pniejszych ksit, ze stryjecznym dziadem - Leszkiem Biaym. Leszek Czarny - albo rzeczywicie brunet, albo po prostu ciemniejszy od dziada, jasnego blondyna - mia by ostatnim wadc nawizujcym imieniem do pogaskich jeszcze Lestkw. Poowa XIII stulecia, czasy dorastania Leszka Czarnego byy okresem, w ktrym Polska stanowia pojcie geograficzne, organizacyjnie zwizane jedynie gnieniesk metropoli kocieln. Najazd mongolski zdruzgota monarchi Henrykw lskich, stae napady Prusw, Jadwingw, Litwinw, Tatarw - niszczyy wschodnie prowincje kraju. Na pnocy wyrastaa potga krzyacka, na poudniu - czeska, obie w przyszoci grone dla idei zjednoczenia pod rodzim dynasti. Od zachodu narastao niebezpieczestwo brandenburskie. Pomorze rzdzone byo przez rodzimych ksit, obszary nad doln Odr dawno ju straciy kontakt z Polsk, podzielon na kilka drobnych skconych organizmw politycznych, z ktrych aden nie by w stanie narzuci innym jednolitej polityki. W dodatku tradycyjne formy rzdzenia pastwem oparte na systemie suebnoci rnych grup ludnoci (system prawa ksicego) ulegy cakowitemu rozkadowi. Kryzys ten wiza naley z rozwojem i ekspansj nowych form gospodarowania opartych na pienidzu, na rozwijajcej si produkcji rynkowej i wymianie. Rzecz w tym jednak, e gospodarka pienina bya w Polsce jeszcze dosy prymitywna. W skali nie tylko Europy, ale nawet krajw ociennych, nasze ziemie leay wwczas na peryferiach wielkiej wymiany europejskiej, w tym czasie nie dostarczajc adnych lub prawie adnych produktw interesujcych wielki handel. Wyjtkiem sta si lsk przeywajcy w cigu XIII wieku burzliwy rozwj gospodarczy. Ale to z kolei wizao si z napywem ludnoci niemieckiej czy waloskiej wprowadzajcej nowe obyczaje i zwizanej politycznie z obcymi wpywami. Zagroenie zewntrzne, wewntrzne niepokoje, rozwj wiadomoci narodowej - zwi196 zany m.in. z pocztkami szk parafialnych - spowodoway w tym samym czasie pojawienie si tendencji zjednoczeniowych. Okoo roku 1250 Wincenty z Kielc napisa ywot w. Stanisawa, patrona Krlestwa, stanowicy polityczny manifest tych, ktrym na zjednoczeniu zaleao. Trudno powiedzie, jak liczna bya w owym czasie ta grupa. Naleaa do niej cz wyszej hierarchii duchownej, przedstawiciele niektrych wielkich rodw, a zapewne wyraaa ona denia i drobniejszego rycerstwa zainteresowanego w silnej wadzy zabezpieczajcej mu spokojny rozwj. Dziaalno grup zjednoczeniowych utrudniona bya jednak przez sprzeczno interesw elit rzdzcych w poszczeglnych ksistwach. Jeli coraz powszechniej godzono si na potrzeb zjednoczenia, to otwarty pozostawa problem, kto na podstawie jakich ziemi ma to zjednoczenie przeprowadzi. W idei tej powan przeszkod bya te tradycja

wyposaania czonkw rodziny panujcej w ziemi, tworzc z modszych ksit staych pretendentw do objcia czci ojcowizny. Pierwsze lata politycznego ycia Leszka Czarnego stanowi do typow ilustracj tego stanu rzeczy. Do czasu mierci matki i szybkiego powtrnego maestwa ojca w roku 1257 z ksiniczk opolsko-raciborsk, pniejsz matk Wadysawa okietka, stosunki rodzinne ukaday si poprawnie i Leszek z modszym bratem - Siemomysem bra udzia w wystawianiu rnych aktw pastwowych. W pniejszych latach byo ju gorzej. Co prawda rda nie s zupenie jasne, ale wydaje si, e ju koo 1260 roku dwudziestoletni Leszek znalaz si w obozie przeciwnikw ojca. Kazimierz bowiem mia licznych wrogw, z ktrymi nie potrafi sobie poradzi. Nalea do nich i jego rodzony brat Siemowit mazowiecki, i ksi wielkopolski Bolesaw Pobony, i wreszcie dziedzic Krakowa, Bolesaw Wstydliwy. Z kolei, do sprzymierzecw Kazimierza zaliczy mona byo niektrych ksit lskich, na og zreszt skutecznie ze sob skconych. Sabo ksistw polskich uzupeniana by musiaa sojuszami zagranicznymi. Bolesaw Wstydliwy wiza si z Wgrami, lzacy - z rosncym podwczas szybko w potg krlestwem czeskim. W walkach Przemy sa Ottokara czeskiego z Bel IV wgierskim tego ostatniego w roku 1260 wspomaga Bolesaw Wstydliwy, ktry przyprowadzi ze sob kuzyna Leszka. Wydaje si zatem, e wydarzenia roku nastpnego mona interpretowa nastpujco: Kiedy Kazimierz Kujawski toczy walk z Bolesawem Pobonym o Ld i Wstydliwym o Lelw, jego synowie wspierani przez opozycj podnieli bunt przeciw ojcu i opanowali poudniowe obszary jego pastwa z czyc i najpewniej z Sieradzem. Rozbicie politycznie centralnych obszarw Polski znacznie si pogbio. Ziemie skupione w rku Konrada Mazowieckiego w cigu dwch pokole rozpady si ju na pi dzielnic. Sytuacja ta zostaa zalegalizowana w roku 1263. Leszek Piecz Leszka Czarnego 197 zosta udzielnym ksiciem dzielnicy sieradzkiej, maej i niezbyt liczcej si w systemie politycznego ukadu si w Polsce. Zwiza si te bliej ze swym potniejszym sprzymierzecem Bolesawem Wstydliwym, bezdzietnym ksiciem Krakowa. Wida przypad do serca kuzynowi, ktry w 1265 roku jakoby go usynowi i oeni z Gryfin, ksiniczk rusk, a jednoczenie siostrzenic krakowskiej ksiny Kingi, krlewny wgierskiej, pniej zaliczonej w poczet bogosawionych. Przez czternacie nastpnych lat, do 1279 roku, dziaalno Leszka bya do unormowana. W polityce zagranicznej pozostawa staym i pewnym sojusznikiem Bolesawa Wstydliwego w jego prowgierskiej i antyczeskiej polityce i w walce z ksitami lskimi. Majc jego poparcie walczy z przejciowym powodzeniem z bratem o reszt kujawskiego spadku po ojcu, ktry zgin w 1268 roku. By take powodem - jeli wierzy niektrym przekazom rdowym - wojny domowej w Maopolsce w 1273 roku. Rycerstwo, pono niezadowolone z wyznaczenia Leszka nastpc tronu, odwoao si do ksicia opolskiego Wadysawa, pragnc zdetronizowa Bolesawa Wstydliwego. Wydaje si, e za kulisami buntu kryy si dwie koncepcje polityczne, ktre zaway miay na dalszych wydarzeniach w Polsce. Czechy byy Polakom blisze kultur, obyczajem, jzykiem. Byy nie zniszczone, bogate i przeyway okres silnej ekspansji politycznej. Oparcie si na Czechach - ktrych potencja

gospodarczy znacznie przewysza polski - dawa musiao korzyci materialne, ale i zakadao wczenie si do krgu interesw Pragi. Wgrzy byli zapewne mniej atrakcyjni gospodarczo, ale, poszukujc sprzymierzecw antyczeskich, byli mniej - zapewne groni dla suwerennoci ziem polskich. Niezalenie od niewtpliwej prywaty i walki o dorane korzyci, sojusz z Wgrami w wikszym stopniu zapewnia interesy rodzimej ludnoci ni zwizek z Czechami, zreszt ju mocno, podobnie jak i lsk, zgermanizowanymi. Alternatywa: Wadysaw Opolski czy Leszek Sieradzki bya wic te alternatyw kierunku dalszego rozwoju politycznego Maopolski i chyba w tym aspekcie naleaoby rozpatrywa wydarzenia 1273 roku. Drugi nurt dziaalnoci Leszka, rzadko doceniany w literaturze przedmiotu, dotyczy jego rzdw wewntrznych w ksistwie sieradzkim. Zakadanie miast na prawie niemieckim, rozwj wsi kolonizacyjnych na tym obszarze byy w duej mierze zasug Leszka. Na dziesi miast funkcjonujcych tam w XIII wieku a osiem uzyskao przywileje prawa niemieckiego w okresie jego panowania. Jeli mona mwi o szybkiej ekspansji gospodarczej Sieradzkiego, to biorc pod uwag karczunki, powstawanie nowych lub lokacje starych wsi, miao to miejsce wanie wtedy. Umacnianie swojej pozycji politycznej i gospodarczej nie przebiegao zreszt Leszkowi atwo, tym bardziej e dochodzio do rozdwikw w samej rodzinie ksicej. Gryfin, przez sw siostr, zwizaa si z Czechami. W 1271 roku doszo do zerwania midzy maonkami. Ksina oskarya Leszka o "niemoc", impotencj, i a do 1275 roku pozostawaa z mem w otwartym konflikcie. Zarzut zreszt by chyba uzasadniony, bo wiemy, e Leszek leczy si u jednego z najsawniejszych wczesnych lekarzy - Mikoaja z Krakowa. Dopiero mediacja Bolesawa Wstydliwego doprowadzia do pojednania maonkw, ktrzy odtd zgodnie reprezentowali tendencje prowgierskie, wsppracujc z Bolesawem i ksitami Wielkopolski. W roku 1279 zmar bezpotomnie Bolesaw Wstydliwy i zgodnie z jego wol Leszek zasiad na tronie krakowskim. Jak chce "Rocznik franciszkaski", miao to miejsce na skutek elekcji dokonanej przez monych (proceres) ziemi krakowskiej. Co zatem stanowio podstaw prawn wadzy Leszka - desygnacja czy wy198 br? Jeli wybr, to nie bya to elekcja - jak chce Dugosz - podobna do pniejszych z udziaem rycerstwa. Na panowanie Leszka zgod wyrazili wysocy urzdnicy - wojewoda Piotr, kasztelan Warsz, biskup Pawe, przedstawiciele wielkich rodw stanowicych namiastki stronnictw politycznych, skupiajcych wok siebie liczn klientel - Starw, Od-roww, Rawitw, Gryfitw. Wydaje si, e w cigu XIII wieku przyj si ju zwyczaj, kwestionowany niekiedy w poprzednim stuleciu, sprawowania wadzy na podstawie aprobaty dostojnikw ziemskich. Oczywicie, stawiao to w innym nieco wietle, ni przyjmowano czsto, spraw tzw. buntw i wypowiadania posuszestwa. Kto bowiem w czasach Leszka by waciwym suwerenem kraju? Panowanie Leszka w Krakowie toczyo si pod znakiem licznych wojen prowadzonych na wielu frontach. Ksi da si pozna jako znakomity talent dowdczy i jako konsekwentny, acz nie najszczliwszy polityk. Najwiksze niebezpieczestwa groziy ze wschodu. Ksi halicki Lew, wspomagany przez cz Maopolan zainteresowanych zwizkiem z Rusi, zgosi swoje pretensje do

Krakowa. Uzyska pomoc swych uckich krewniakw, Tatarw, Jadwingw i najpewniej - poparcie Mazowsza. Byskawiczna koncentracja wojsk Leszkowych pod dowdztwem kasztelana krakowskiego Warsza oraz wojewodw - krakowskiego Piotra i sandomierskiego Janusza - umoliwia odniesienie druzgoccego zwycistwa w lutym 1280 roku pod Go-licami. Sam Leszek poprowadzi wypraw odwetow, ktra spustoszya i zupia ziemie od Brzecia do Lwowa. Jeden z przeciwnikw zosta zneutralizowany. Mniej skuteczny by atak Leszka na lsk w obronie uwizionych zdradziecko Przemyla II wielkopolskiego, Henryka Legnickiego i Henryka Gogowskiego. Wrocawski Henryk IV Probus da sobie rad z interwencj zbrojn i wojska krakowskie kontentowa si musiay zdobyciem duych upw. W 1282 roku natomiast najazd Jadwingw na ziemi lubelsk zosta zlikwidowany w sposb bardzo skuteczny. Nieprzyjaciel zosta dopdzony przez jazd polsk midzy Narwi a Niemnem i po okreniu niemal w caoci wycity. W rzezi, ktra miaa miejsce, wzili udzia take uwolnieni jecy polscy. Sia bojowa Jadwingw zostaa definitywnie zamana i od tego czasu nie byli oni zdolni do samodzielnej ekspansji na ziemie ssiadw. Resztki ich wspdziaay natomiast z groniejszym nieprzyjacielem - z Litwinami. Ci ostatni ju w rok pniej, chcc pomci porak pobratymcw, zorganizowali wielki najazd na ziemi sandomiersk. I znowu, mimo zaskoczenia, Leszek stan na wysokoci zadania. Zorientowany w ruchach nieprzyjaciela przez sw sub wywiadowcz osaczy cofajcych si z upem Litwinw pod wsi Rowiny w ziemi ukowskiej i, mimo duych strat wasnych, na gow porazi nieprzyjaciela, stosujc skutecznie manewr pozorowanej ucieczki. Najciszy najazd jednak mia miejsce na przeomie lat 1287/88, kiedy to chan Telebuga ruszy na Sandomierz i Krakw. Leszek utrzyma oba ufortyfikowane przez siebie miasta, ale unikajc walnej bitwy wycofa si na Wgry, pozwalajc na potne zniszczenie kraju. Samych dziewic jakoby Tatarzy mieli uprowadzi 21 tysicy! By moe dziaalno ksicia ograniczona bya wwczas przez siln opozycj, z ktr mia do czynienia. Jeszcze w latach 1280-1281 wszed on w ostry konflikt z biskupem Pawem z Przemankowa kwestionujc niektre nadania swego pobonego poprzednika na rzecz Kocioa. Zaostrzajca si walka doprowadzia do uwizienia biskupa. Spowodowao to ostre wystpienie hierarchii kocielnej przeciw Leszkowi, interwencj samego papiea i doprowadzio do poraki ksicia. Biskup zosta uwolniony, otrzyma mia due odszkodowanie, ale ju do koca swej dziaalnoci nalea 199 -Avmd(BU sis EpMBfod zsi Xpai^\ ZJSimopires 5pr 3Tuqopod 'Kuozozsmz qoiu zszJd ye^soz sm MO^BJ^ ^ZSMJSid ZtU Oj '88ZI--Z.8ZI q3^I Av mre.reiBJ_ pszJd nfeJ-?[ XuoJqo s^zopod Ai^p lSBIUHpA')BU [BUI3IU 01 0{BQ qO/<UUOJqO MOJnUI ^Mopnq z sz-red M X{zs B^sng 'BZJ3imopuBS 'BM05[BJ-5j[ E(p 9Z3-repodsO T 3MOpfeS 3f3(IA\ -XZJJ -i<Zp^{A\ EIU9TUOOUIZM Op ^MBISpod feUZO -3in5[S q3IU A\ OfeZpIM 'OPJSidod 3IU1U3A\5[3SU05[ (fezo^z qoAJOi:?[ 'UBZozssim op n?[unso')s M B^ZS

-3q Bioronsod TS feCep^M ^upsCazsfsluzB^ /i3pB{M fe5[AlT( -od z fa^sios X(EzfeiM qoBiE( q3A{zsAzJd M SSJSIUT fOMS 310^ 'UlOUTZpOJ 5[9lfeZ30d I(T'p 'fIZpSIMZp -31j\[ Z 5[3pS AZO PUOOg JIOTJ 5[13r 'AzJBITUg -i(p qO/(MOU Z XZJ01?[3IU 5[fUp3f 'AiTZpEJpZ OUA\ -Bpsin o3 3JOi?[ 'MopoJ qoAiuES qoXi z Kp3i5[3iu tpMBJd 00 -- A\05[TUUOJ1S q3TOAVS 3111 BU {B{OM -od i Mopsz-in q3i {TA\i3qzod BozioAA\7 i^S9iqz qni TUBUlCod i^isoz Kofefos uiiu Xzjd IUZO][ -UEIM05[B.I5[ nufMliJd^AY IUI^AV013AVpO p3ZJd jiuoJq felzssJZ 9iuzo3in?[s qoXudiSBu qo^( M f3.I015[ 'AolUpIZp CsrOMS Op {5[3IOn I5[03IMOZ -EUI 5zfelS5[ lUfS M05[TUU3(OMZ 09f I EpTJUO'^ feqB^[ pBu iuiBoionog pod ,[Buo?[od Tiu^JOl^ z '3ufoJqz T5[psod {B[sAzn sizpS 'XJ3^ EU ^pazsn 5(3zs3q luopoJ mi?[piA\ uiAuBAVofo(iA\XzJdn 03[Mi33ZJd nio3is5[ fouopizpn Asomod M asu^zs feMS TUO TpIZpTM 3UM9dT7 IM05[ZS3q IUJ3TM I(BlSOZOd XZJOI->[ 'q3I'5[33IUI3IU UBZOZS3TUI ZSZJd Z33] 'OMISJSOAJ ZSZid 3IU XuOIUOJq I5[SAV05[ -BJ5[ 5[3UI^Z 05[I^1 3IS (Eppod 3IJ^ '3SOUJ3IM EU 33isKzJd qo^uzom po zaf {^A\omfXzJd XJO')?[ 'U BpEJUO-)} T AVOOJA\ 03r 333J M E{pEdA\ TZ3m\ -3IZp ptU3TU Bp3 (3Z313UI i<ZO 5[BJ^ ^MOpOJ qoXuZ -Om ifoEUTmOp 0''lMI03ZJd MOOU3ZJ3IUlXzJds {T5[ -nZS mi31 3ZOp\[ "o83p[S.I30XJ B{05[" Op qoXA\05[ -SfOM MBJd^AY qoXMS 3I05[BJ-l M 01SZ3 TS {EA\X{ -OApO l[3ZS3q 'UIOZE5[3ZJd UlXzsr3IUZOd III/(J015[ -3IU OXZJ3IM T(Saf (,q3/<UZOUI XS3J31UT 3UOZOJ -vi S3i5[rf XpzpoqoM 3J8 AY n}SOJd od 3zom y (,snqoJ,J ?[AJU3]-[ i5[sfe(s pM^JSpo qoi^siod ltefeis?[ POJSM 3(OJ feuMOt uiXJO-)5[ M 'n?[oiq op oos 3IA\05[BJ-^ M B51SUBUO]j Bm^Jg f3I5[SA\05[BJ5[ IUI3TZ 3IU3ZOfe{M O AZO 'q3IUpOq3SM 3TUBJ3 3iU3Z33idz3q^z 3zsd3^ o o{izpoqo A"z3 ni -unq Au/CzoAzJd OIUSB(XA\ oupnJJ^ 'II BPBJUO-^ 031'>[33TMOZ^UI m03TS5[ T5[SA\05[BJ5[ UOJ1 EU 3fefn{ -OMOd 'TM05[ZS3q 05[MT09ZJd OldfelS^AY 3TUfOJqZ is i(TMOpAo3pz 'in3dn5[Siq z niusimnzoJod A aUA\3dBZ '3IAYOZJ131S I'>[od3 AuBTlU3ZJd feCl-lzA.O') -5(BJBq3 3ZJqOp 'SOSCSTLU K{BTTO STZOMOM 3J01?[ 'PTUSZJBpA^ AV05[TUMT03ZJd 03f TS 3UOZO -OUpafz X.[ldfelSi<A\ IM05[ZS3q 0'5[A\T03ZJd 01 Xp3T3[ 'n5[OJ S83( M TS {1U3TUIZ US UB-1S ]OJ feUlOl -si ozpJBq BIOTSI[ n?[oq XzJd iii3MA.i8po SIMOZ

-Ji31 m.reuTM')iq z qoB?[(BM M azozsaf 3\v 'n^oJ ^31 M zni" A[BiSA\od Kjods ss^Bf a 'azom oXg -MOZJ^IS - A\05[Az3JOdOJ, UI3pOJ Z 3IU(033ZOZS 'imKuzom z Bp5is5[ i?[unsois K^pr^n zsi is 3IZ E?[zs3q M05[TUMi03ZJd qoAupAvopXo3pz op dopodobniej w tych miastach rada miejska, organ samorzdowy, prowadzcy wasn mieszczask polityk, zjawisko nowe w dziejach spoecznych Polski. Jest te rzecz charakterystyczn, e o powoaniu nastpcy Leszka na tron krakowski zadecydowali mieszczanie, ktrzy wpucili ksicia wrocawskiego do miasta wbrew biskupowi, wbrew monym, widzcym innego, mazowieckiego kandydata, a w trzy lata pniej ci mieszczanie poparli Wacawa czeskiego. Leszek Czarny zmar w Krakowie 30 wrzenia 1288 roku. By moe ulegajc panujcej w kraju zarazie, jak pisze Dugosz - znkany klskami ostatnich trzech lat. Rzeczywicie, czasy, w ktrych panowa, nie naleay do spokojnych. Wojny zewntrzne, wojny wewntrzne, szalejce epidemie niszczyy i osabiay kraj, przed ktrym coraz wyraniej rysowaa si alternatywa - zjednoczenie lub wchonicie przez organizm silniejszy, obcy. Mona odnie wraenie, e Leszek zdawa sobie z tego spraw, konsekwentnie stojc na stanowisku przymierza z Wgrami. Widzia te chyba sprawy oglnopolskie, angaujc si z powodzeniem w spraw wyboru arcybiskupa gnienieskiego. Przeciwstawienie si Wociborowi umoliwio powoanie w 1282 roku na stolec arcybiskupi Jakuba wink, jednego z najwikszych szermierzy odbudowy Krlestwa. Czy Leszek wiadomie dy do zjednoczenia? Odpowied na to pytanie nie jest prosta. Zapewne ciyo na nim wychowanie typowe dla drobnego ksitka dzielnicowego, ktrego horyzonty ograniczay si do ziemi sieradzkiej czy czyckiej. Jego niektre wyprawy odwetowe, szczeglnie na tereny Mazowsza, nosiy charakter zwykych feudalnych zagonw, majcych na celu zdobycie moliwie duych upw. Ale chyba z czasem dostrzeg dalsze horyzonty polityki polskiej. Jego trwale i wierne zwizki z Przemysem wielkopolskim, ktry w siedem lat po zgonie Leszka mia odnowi tytu krlewski, umocnione jeszcze ukadem z 1284 roku, by moe rysuj te szersz koncepcj polityczn. Takim te by w oczach historiografii, ktra nawet sugerowaa wiadome pozostawienie przez niego w spadku tronu Henrykowi wrocawskiemu. Nie sdz, by istniay Nagrobek Leszka Czarnego w kociele Dominikanw w Krakowie 201 Piecz Leszka Czarnego podstawy do takiego sdu, jeli ju dziaaby celowo w kierunku przezwycienia rozbicia, to chyba stwarzajc ekspektatyw Przemysowi. Ale poza dyskusj s jego zabiegi wok umocnienia miast i mieszczastwa. Jeli istnia w Polsce prekursor monarchii stanowej, wygrywajcy rne interesy grup celem wzmocnienia wadzy centralnej, to by nim wanie Leszek Czarny. Jest te jeden dowd bezporedni wiadczcy o intencjach wadcy. Jego piecz przedstawia Leszka klczcego przed w. Stanisawem. W czasach gdy szerzya si wiara, e "jak cudownie zroso si porbane ciao witego,

tak zronie si w jedno Krlestwo", ta adoracja patrona Polski moe by do wymowna. Posiada te Leszek cechy osobiste cenione przez nastpne pokolenia. Dobry wdz, miay onierz nie zraany prze-ciwnociami, w czym na pewno przypomina swego modszego brata przyrodniego Wadysawa okietka. By te sprzymierzecem wiernym i staym, nie opuszczajcym przyjaci w potrzebie. Wywyszajc grono ludzi zawdziczajcych mu swj awans, ksi tworzy te wzr dla ksztatowania przyszej kadry urzdniczej zjednoczonej monarchii. Zacz kroczy drog, ktr potem, na pewno bardziej wiadomie, poszli jego nastpcy: Wadysaw okietek, Kazimierz Wielki, Jagiellonowie. Drog, ktra wyprowadzaa Polsk z opotkw partykularyzmu, zacofania i wioda j do silnej i znaczcej Rzeczypospolitej. Benedykt Zientara HENRYK IV PROBUS "Wanie w Piast lski, dcy do rzeczywistego zjednoczenia i silnego krlestwa, walczy o przyszo narodu, o jego postpowy w skali wczesnej epoki rozwj, o jego miejsce w szeregu przodujcych krajw Europy". "Lennik Rzeszy niemieckiej, nie chcia i nie mg by polskim wielkim ksiciem. Jego celem politycznym bya raczej potga terytorialna ze lskiem jako orodkiem, z ktrym jako zbliona obliczem miaa si poczy w znacznym stopniu otwarta dla niemczyzny Maopolska". Pierwszy cytat pochodzi spod pira Ewy Maleczyskiej, drugi jest fragmentem pracy niemieckiego historyka Ericha Randta. Zostay wybrane do przypadkowo i atwo zastpi je innymi, rwnie dobrze ilustrujcymi rozbienoci w ocenie interesujcej nas tutaj postaci. Jak wyj poza t rozbieno, jak dociec prawdy? Niezmiernie to trudne zadanie. Najwaniejsze teksty - dokumenty, zachowane nie w oryginale, ale wpisane do formularzy, sucych jako wzorce w praktyce kancelaryjnej - s kwestionowane stosownie do tendencji jednej lub drugiej strony. To, co jedni uznaj za odbicie rzeczywistych faktw, inni uwaaj za produkty skrybw kancelaryjnych, piszcych wypracowania na zadany temat. Take "Kronika rymowana" Ottokara ze Styrii, zawierajca bardzo istotne szczegy, jest przez jednych uwaana za wiarygodne rdo, przez innych - odsdzana od wszelkiej wartoci. Mona te dugo sta nad piknym sarkofagiem ksicia, dzi w Muzeum Narodowym we Wrocawiu, i wpatrywa si w rzebione oblicze naszego bohatera: Henryk Probus nie przemwi, a z jego twarzy niczego wyczyta nie sposb. Nawet jego przydomek, Probus, to jest prawy, rzetelny, podlega wtpliwociom. Czy moe go nosi ksi, ktry cynicznie zwabia innych Piastw na rozmowy, by ich uwizi i zmusi do ustpstw terytorialnych lub osobistego uzalenienia? Czy mona tak nazwa gracza politycznego, ktry rozsnu tyle najrozmaitszych powiza politycznych, wzajemnie sprzecznych, e sam si z nich nie mg wyplta? To wszystko s przyczyny, dla ktrych brak do dzisiaj monografii, ktra przedstawiaby obiektywnie wszelkie niuanse tej skomplikowanej postaci. Wobec braku gbszych bada tego typu, rwnie ponisza prba nakrelenia sylwetki Henryka Probusa bdzie tylko hipotetyczn propozycj. Henryk urodzi si w 1257 lub 1258 roku, jako jedyny znany syn Henryka III ksicia wrocawskiego, najwybitniejszego z synw Henryka Pobonego. Henryk III zdoa tak

manewrowa wrd zamieszek i walk midzy brami, e utrzyma pod swym panowaniem najwiksz i najbogatsz dzielnic. Nie by wolny od wspodpowiedzialnoci za gorszce spory w rodzinie i upadek moralnoci politycznej. By jednak dobrym gospodarzem i pilnie popiera rozwj kolonizacji na prawie niemieckim w swej dzielnicy. Popiera take poczynania niemieckiego patrycjatu Wrocawia, ktry w szybkim tempie wyrasta na wielki orodek miejski, nie majcy rwnego w Polsce. Wybudowane w 1261 roku mury trzeba byo z czasem rozszerzy dla wczenia wyrosego poza nimi rzemielniczego Nowego Miasta. Ksita wrocawscy traktowali rajcw wrocawskich jako swych czoowych sojusznikw politycznych i nie szczdzili im przywilejw. 203 Matk Henryka Probusa bya Judyta, crka Konrada I Mazowieckiego, ktra, zanim polubia Henryka III, bya on Mieszka Otyego opolsko-raciborskiego. A wic oboje rodzice byli Piastami, a o ile na dworze Henryka III nie brako Niemcw, to jednak przewaga elementu polskiego w tym okresie nie moe chyba ulega wtpliwoci. Pierwsze lata ycia spdzi wic Henryk Probus w przewaajce polskim rodowisku. Jednak ycie modego ksicia ulego wkrtce burzliwym zakceniom. Matka umara wkrtce po urodzeniu syna, cho dokadnej daty jej mierci nie znamy. Ojciec polubi niebawem drug on, sask ksiniczk Helen, ktra niewtpliwie przyczynia si do wzrostu wpyww niemieckich na dworze wrocawskim. Henryk Probus po turnieju rycerskim (miniatura z kodeksu rodziny Manesse) 204 W kilka lat pniej, 3 grudnia 1266 roku, zmar ojciec modego ksicia, Henryk III, nie doywszy czterdziestki. Omioletni chopiec sta si dziedzicem ojcowskiego ksistwa, ktrego rzdy przej stryj Wadysaw, arcybiskup salzbu-rski. W 1268 roku przej on rwnie rzdy biskupstwa wrocawskiego. Stryj te zadecydowa o dalszych losach sieroty. Zarwno Henryk III, jak Wadysaw byli przez sw matk blisko zwizani z dynasti czesk. Ich wuj, krl Wacaw I, zaopiekowa si zwaszcza Wadysawem, uatwiajc mu wspania karier kocieln, do ktrej wstpem miay by studia w Padwie. Jeszcze blisze stosunki czyy Wadysawa z synem Wacawa, Przemysem Ottokarem II, ktry zapewni mu dochody z kanonii kilku kapitu, mianowa prepozytem kapituy wyszehradzkiej i kanclerzem krlestwa czeskiego. Mody ksi lski zosta wybrany biskupem w Bamberdze i Pas-sawie, na koniec w 1265 roku obj katedr arcybiskupi w Salzburgu. Przemys Ottokar II, budujcy wielk potg dynastyczn, od pocztku bra pod uwag rosnce osabienie coraz bardziej rozbitej Polski, uatwiajce mu wciganie poszczeglnych ksistw w orbit swych wpyww. Dotyczyo to w szczeglnoci spokrewnionych z nim Piastw lskich, wrd ktrych zaprzyjaniony z krlem czeskim Wadysaw mia odegra rol rzecznika jego interesw. W ten sposb mody Henryk, powierzony przez stryja krlowi czeskiemu, znalaz si na kosmopolitycznym dworze praskim, imponujcym pod kadym wzgldem chopcu, przywykemu do skromnych wci jeszcze lskich stosunkw. Wspaniae budowle Hradczan i innych rezydencji krlewskich, rytua obyczaju rycerskiego z turniejami, ucztami z udziaem znakomitych poetw, recytujcych czyny bohaterw lub sawicych

swego gospodarza, wreszcie z gronem piknych dam, uprawiajcych gr "dworskiej mioci" - wszystko to musiao wprawi w zdumienie i zachwyt lskiego ksicia. Jzyk czeski w tej rezydencji cofn si do pomieszcze czeladzi; panowie, damy i wytworni rycerze uywali jzyka grno-niemieckiego, jzyka dworskiej poezji, w ktrym atwiej byo wyrazi wzniose uczucia i toczy o nich dyskursy z przybyszami z obcych dworw niemieckich. Bya to oczywicie moda: podobnie sto lat wczeniej, a gdzieniegdzie i w XIII wieku., krlowaa na niemieckich dworach francuszczyzna; woscy pisarze, m.in. Brunetto Latini i Marco Polo, pisali te po francusku, uwaajc ten jzyk za bardziej dystyngowany od wasnego. W XVI wieku przyjdzie moda na woski, od XVII warstwy ,,miarodajne" caej Europy bd papla po francusku. Nie mona wic tej dworskiej niemczyzny w Europie rodkowej XIII wieku uwaa za dowd penej germanizacji dworzan, duchownych i rycerzy w Czechach czy w Polsce. Inna rzecz, e osabienie przywizania do wasnego jzyka uatwiao oderwanie rodowiska feudalnego od mas ludowych, relatywizowao wiadomo narodow, wysuwajc na czoo postaw moralnych lojalno wobec krla, dynastii, seniora, a nie wobec kraju czy narodu. Wydaje si, e takie byy koleje rozwoju duchowego modego Henryka. Przejmowa go podziw i zazdro: w przyszoci bdzie si stara dorwna wspaniaoci swego czeskiego opiekuna we wszelkich dziedzinach. Rozwinie w swych rezydencjach wytworne ycie dworskie z wystpami poetw i turniejami, a nawet sam chwyci za lutni, by komponowa pieni miosne na wzr minnesdngerw. Historycy polscy nie chcieli dopuci myli o niemieckich wierszach domniemanego wskrzesiciela Krlestwa Polskiego. Jednak aden inny z Henrykw lskich nie pasuje tak dobrze jak Henryk Probus do postaci Henryka "von Pressela", ktrego wiersze i wizerunek znalazy si w iluminowanym rkopisie poezji minnesdngerw (obok zreszt Wacawa czeskiego). Popiersie Henryka Probusa z nagrobka ksicia (obecnie w Muzeum Narodowym we Wrocawiu) W 1270 roku umar ksi-arcy biskup Wadysaw, ale krlowi czeskiemu trudno byo puci jego bratanka do Wrocawia dla objcia rzdw ojcowskiej dzielnicy. Wymg na nim zobowizanie, e pod kar kocielnego inter-dyktu niczego nie przedsiwemie bez zgody krlewskiego opiekuna; zobowiza si mody ksi nawet, e przyjmie pas rycerski tylko z rk Przemyla Ottokara, e swj dwr i orszak przyodzieje w barwy dworu czeskiego. Opieka krla czeskiego miaa t dobr stron, e zabezpieczaa ksistwo wrocawskie przed natarczywoci stryjw, obawiajcych si zadrze z najwikszym potentatem rodkowej Europy; zarazem jednak krpowaa modzie205 ca coraz silniejszymi wizami i stawiaa pod znakiem zapytania niezaleno jego pastewka. Henryk mg podziwia swego opiekuna, ale chyba nie bardzo go kocha. W 1273 roku Henryk zosta uznany za penoletniego; mimo to jednak musia wystawi nowe zobowizanie stosowania si do rad Przemyla Ottokara. Ten ostatni kontrolowa go zreszt przez osob przydzielonego mu "wychowawcy", Szymona Gallika, wywodzcego si zapewne z rodziny wrocawskich Wa-lonw; niebawem w otoczeniu ksicia pojawi si brat Szymona, Eberhard. Szymon, wystpujcy ze zmieniajcymi si tytuami marszaka, komornika i palatyna, wywiera do 1277 roku wyrany wpyw na

polityk modego ksicia; moe ju wwczas pojawili si te w jego otoczeniu prawnicy (Jakub syn Goswina i in.), dostarczajcy argumentw teoretycznych dla obrony prerogatyw wadzy wieckiej wobec uroszcze Kocioa: ju w 1274 roku spr dotar przed obradujcy wanie sobr powszechny w Lyonie. Na razie jednak udao si krlowi czeskiemu z pomoc biskupa oo-munieckiego Brunona doprowadzi do kompromisu (1276). Tymczasem jednak gwiazda Przemyla Ottokara blada: nie tylko nie otrzyma upragnionej korony niemieckiej, ale wybrany przez elektorw kandydat, Rudolf Habsburg, coraz ostrzej mu si przeciwstawia i dy do likwidacji hegemonii krla czeskiego w Rzeszy. W 1276 roku doszo do zaamania: Austria, Styria, Karyntia i Kraina zostay utracone, a dwa pierwsze ksistwa, nadane przez Rudolfa w lenno synom, stworzyy fundament przyszej potgi Habsburgw. Przygotowujc si do nastpnego, decydujcego starcia, Rudolf stara si oderwa od krla czeskiego jego sprzymierzecw; m.in., zdajc sobie spraw z niechci ambitnego Henryka wrocawskiego do przecigajcej si coraz bardziej dotkliwej opieki Przemyla Ottokara, zaproponowa mu 206 stanowisko ksicia Rzeszy, sojusz i spenienie wszelkich jego postulatw. Klski Przemysa Ottokara nie tylko w Henryku obudziy ch wyzwolenia si spod hegemonii czeskiej. Podobne uczucia ywi jego stryj z Legnicy, Bolesaw Rogatka; skutki tego mia jednak odczu sam Henryk. 18 lutego 1277 roku ksi wrocawski zosta porwany ze swego dworu w Jelczu pod Wrocawiem przez ludzi Rogatki i uwiziony we Wleniu. Strach przed potg czeskiego opiekuna, ktry dotychczas hamowa zachanno Rogatki wobec dziedzictwa wrocawskiego bratanka, znik obecnie wskutek kopotw Przemysa Ottokara. Krl czeski nie mg osobicie interweniowa wobec staego zagroenia przez Habsburga: zorganizowana przeze wyprawa Henryka Gogowskiego i Przemysa wielkopolskiego na Legnic zakoczya si sromotn klsk pod Stolcem. Przyszo przyj propozycje rokowa i zgodzi si na ustpstwa terytorialne. Szsta cz caego terytorium Henrykowego, ze Strzegomiem i bogat rod, zostaa przekazana Rogatce za cen uwolnienia modzieca, co nastpio 22 lipca 1277 roku. Henryk nie by rad z takiego dysponowania jego posiadociami przez czeskiego opiekuna; wyrazio si to rwnie w jego postawie wobec generalnej rozprawy Przemyla Ottokara z Rudolfem. By moe znalazy si pod Suchymi Krutami wrd licznych polskich oddziaw take posiki wrocawskie, ale Henryka z nimi nie byo. Dopiero na wie o mierci krla czeskiego na polu bitwy (25 sierpnia 1278) Henryk ruszy z wojskiem ku Pradze, aby zada regencji w Czechach i opieki nad maoletnim Wacawem II. Tu ubieg go jednak Otton brandenburski. Henryk otrzyma jako odszkodowanie od krla Rudolfa ziemi kodzk w doywocie. Dalszy rozwj wypadkw jest tajemniczy: midzy Rudolfem a Henrykiem toczyy si w marcu 1280 roku rokowania, zakoczone zoeniem przez ksicia wrocawskiego w Wiedniu hodu wadcy Niemiec. Mimo i niektrzy historycy polscy skonni s zaprzecza prawdziwoci wzmianek rdowych o hodzie, jest on chyba autentycznym faktem. Niebezpieczny to fakt dla Polski i lska,

mimo i nie mia powaniejszych nastpstw: po raz pierwszy jedno z ksistw polskich, dziaajc samodzielnie, odrywao si pod wzgldem praw-no-pastwowym od caoci Regnum Poloniae i wchodzio w zaleno od obcych czynnikw politycznych. Znajd si niebawem naladowcy: w latach 1284-1285 osiem lskich klasztorw franciszkaskich oderwao si od polskiej (waciwie: czesko-polskiej) prowincji i przyczyo do saskiej. Na miejsce Szymona Gallika, ktry po uwolnieniu Henryka nie odzyska ju dawnych wpyww, pierwsze miejsce wrd doradcw Henryka zaj Niemiec Bernard z Kamieca, prepozyt minieski, od roku 1280 kanclerz ksistwa. Z jego wpywem na ambitnego ksicia wie si, by moe, plan osignicia korony krlewskiej w ramach Rzeszy. Hod wiedeski otwiera t drog; o koronie polskiej wspomina wprost umowa Henryka z jego nowym teciem, Wadysawem opolskim, w ktrej ksi opolski obieca wspiera Henryka w staraniach o koron pod warunkiem, e ukoronowana zostanie rwnie jego ona, nie znanego imienia crka Wadysawa. Sdz, e szo tu wanie o koron z aski Rudolfa, analogiczn do tej, jak cieszyli si krlowie czescy. Sojusz z Rudolfem przynis jednak Henrykowi nowe kopoty w Czechach, konflikt z Brandenburczykami, za do koronacji nie dochodzio: wydaje si oczywiste, e byaby ona moliwa dopiero po ewentualnym opanowaniu przez Henryka Krakowa, oglnie uznanego orodka Polski, gdzie zreszt przechowywana bya stara korona krlewska Bolesawa Szczodrego. Ksi Henryk nie chcia bowiem - jak sugeruje Erich Randt zosta wadc nieokrelonego duego konglomeratu ksistw w ramach Rzeszy: mimo niemieckich wpyww kulturalnych i otoczenia niemieckich doradcw pozosta Piastem i mia przed sob piastowski cel: Krlestwo Polskie. Wedug popularnych w zwizku z kanonizacj w. Stanisawa legend korona, uzyskana przez Piastw od papiea, zostaa utracona wskutek zbrodni na osobie biskupa: moe dlatego sign Henryk do innego rda, z ktrego otrzymali koron krlowie czescy; moe zreszt nawiza tu do wczeniejszych stara pradziada, Henryka Brodatego. Z waciw sobie niecierpliwoci przystpi te do budowania wasnego obozu politycznego w Polsce: wiedzia, e starania o koron musz si opiera na realnej sile. Zawar trway sojusz z miastami, ktrym nie szczdzi przywilejw (sam Wrocaw otrzyma ich od Henryka siedemnacie, w tym pierwsze w rodkowej Europie prawo skadu), organizowa osadnictwo, rozpocz akcj rewindykacji bezprawnie - jego zdaniem - przez biskupw zajtych ziem ksicych i w ten sposb zagarn okoo 70 wsi. Sign te do metod, ktre dziki stryjowi odczu niedawno na wasnej skrze: w lutym 1281 roku wezwa na zjazd w Baryczy ssiadw: Przemyla II wielkopolskiego, Henryka legnickiego (syna i nastpc Rogatki) oraz Henryka Gogowskiego, uwizi ich i zmusi do ustpstw. Przemys musia mu odstpi ziemi wielusk, wan strategicznie dla walki o Krakw; dwaj Henrykowie zobowizali si natomiast do suby wojennej z 30 kopiami rycerstwa na kade wezwanie, co stawiao ich w pozycji lennikw ksicia wrocawskiego. Poniewa w analogicznej sytuacji znaleli si rycho ksita agaski i cinawski, mona mwi o penej hegemonii Henryka Probusa na lsku. Gwatowno postpowania Henryka i nieobliczalne niekiedy posunicia nie suyy jed207 nak jego ostatecznemu celowi. Sojusz z Wadysawem opolskim, stanowicy jeden z gwnych filarw jego polityki zjednoczeniowej, zosta zniweczony po mierci tego

ksicia, wskutek wypdzenia przez Henryka swej opolskiej ony, co synowie Wadysawa uznali za ,,wielk ujm caego jzyka polskiego", zwaszcza e nastpczyni wygnanej miaa by Mechtylda, margrabianka brandenburska. Ksita grnolscy (ktrzy niebawem stan si lennikami krla czeskiego) w swym pimie propagandowym przeciw Henrykowi uznali za stosowne odwoa si do opinii publicznej, coraz ostrzej widzcej wsplnot interesw ludzi mwicych po polsku, zagroonych przez obcych i tych, ktrzy obcym sprzyjaj. Podobnie jak i w innych dzielnicach (Kujawy, Wielkopolska) i podobnie jak w Czechach, coraz bardziej obawiano si na lsku rosncej przewagi gospodarczej i politycznej imigrantw niemieckich. Henryk Probus reprezentowa stary punkt widzenia: ceni swych niemieckich doradcw, popiera niemieckich mieszczan, traktujc ich jako doskonaych wsppracownikw w budowie swej potgi, swego pastwa, przyszego odrodzonego Krlestwa Polskiego. Trudno go uwaa za Niemca, cho ju moe jzykiem niemieckim wada lepiej ni polskim: by Piastem i utrzymanie piastowskiego dziedzictwa leao mu przede wszystkim na sercu. Tkwi w polskiej tradycji historyczno-politycznej: on to zapewne by zleceniodawc autora powstajcej w tym czasie w Lubiu ,,Kroniki polskiej". Nie docenia jednak narastajcych konfliktw narodowych, powstajcych codziennie na skrzyowaniu sprzecznych interesw puszcych si niemieckich nuworyszw i spychanych przez nich w cie potomkw polskich rodw monowadczych; polskich kanonikw i biskupw i niemieckich duchownych, napywajcych wraz z kolonistami. Jzyk zacz gwatownie urasta do kryterium podziau, biegncego w poprzek granic dzielnicowych, a zarazem sta si cznikiem wszystkich jego obrocw w skali ponaddzielnicowej i niezwykle wanym dla akcji zjednoczeniowej czynnikiem integracyjnym. Nie zrozumia tego pocztkowo Henryk, ale zrozumieli jego kocielni przeciwnicy, gdy doszo do wybuchu konfliktu, przybierajcego rozmiary nieomal wojny domowej. Narastajcy ponownie od 1282 roku spr Henryka z biskupem Tomaszem II o wsie, zaoone przez biskupw w puszczy granicznej, uwaanej przez ksicia za sw wasno, zaostrzy si w dwa lata pniej. Ksi zosta wy klty, ale nie uleg: okazao si bowiem, e biskup nie moe liczy na lsku na pene poparcie kleru. Franciszkanie, premonstratensi, cystersi poparli ksicia, podobnie jak inni Piastowie lscy (poza wrogimi mu grnolskimi) i wikszo rycerstwa, a zwaszcza miasta: we Wrocawiu przeladowano nawet zwolennikw biskupa. Henryk uczyni ze sporu bezwzgldn walk o suwerenno wadcy wobec czynnikw kocielnych: szo ju nie tylko o bezprawnie zawaszczone terytoria ksice, ale take o prawa ksicia do wadzy zwierzchniej nad ludnoci dbr biskupich, z ktrych biskup chcia sobie zbudowa niezalene pastewko, oraz o prawo do sdzenia i karania duchownych przez sdy ksice. Skonfiskowa biskupi Nys i Otmuchw, wygna zwolennikw biskupa ze swego ksistwa i zabroni w nim stosowa zarzdzenia biskupie. Tomasz schroni si w Raciborzu, na dworze wrogich Probusowi ksit Mieszka i Przemka. Ale jednoczenie echa konfliktu zaczy zatacza coraz szersze krgi. Oglnopolski synod w czycy, ktremu przewodniczy arcybiskup Jakub winka, popar stanowisko biskupa (stycze 1285 r.). Uczestnicy synodu, w szczeglnoci Jakub winka, nie tylko

potpili Henryka, ale uznali wystpienia antykocielne na lsku za wyraz agresji elementu niemieckie208 go przeciw Polakom. W szczeglnoci potpiono stanowisko franciszkanw lskich, ktrzy "chc zrobi z Polski Saksoni", wprowadzono zarzdzenia, zabezpieczajce prawa jzyka polskiego w kociele i szkole. Spr zaostrza si coraz bardziej, przybierajc na lsku czsto charakter konfliktu narodowego. Duchowiestwo lskie podzielio si w zasadzie zgodnie z podziaem jzykowym, cho nie znaczy to, aby w otoczeniu Henryka nie byo duchownych polskich, jak np. prepo-zyt kapituy wrocawskiej Zbrosaw, pozbawiony za to przez biskupa swego urzdu. Dalsze przeksztacenie konfliktu w spr jzyko-wo-narodowy przyniosoby ruin wszystkim planom Henryka. Zacietrzewiony biskup Tomasz usiowa zorganizowa na ksicia krucjat; Henryk obieg biskupa w Raciborzu w 1287 roku. Wtedy doszo do zwrotu w sytuacji. Zwrot ten wizany jest przez licznych historykw polskich z zabiegami arcybiskupa Jakuba, ktry mia wpyn mitygujce na obie strony. Henryk Probus zrozumia, e bez poparcia Kocioa polskiego nigdy nie zdoa osign polskiej korony; by moe zda sobie rwnie spraw z dalszych konsekwencji rosncych powiza niemieckiego kleru lskiego z Rzesz. Ksi zwolni skonfiskowane dobra biskupie i dokona dalszych ustpstw na rzecz Kocioa, co niektrzy historycy odczytuj jako katastrof jego polityki wewntrznej konsolidacji ksistwa. W zamian za to stworzono mu jednak nowe perspektywy w deniach do korony: nie miaa to by jednak korona z aski Rudolfa Habsburga. W 1288 roku zmar ksi krakowski Leszek Czarny i Henryk natychmiast wystpi jako nastpca: kasztelan krakowski, Suko z Niedwiedzia, wyda mu Wawel, a rzenicy krakowscy otworzyli bramy miasta. Jest wysoce prawdopodobne, e stao si to dziki zawartemu w kocu 1287 roku - moe za porednictwem arcybiskupa Jakuba porozumieniu o sukcesji midzy Leszkiem a Henrykiem, cho tez Oswalda Balzera o powstaniu wielkiej koalicji ,,czterech ksit-jedno-czycieli": Leszka, Probusa, Przemysa II i Henryka Gogowskiego, naley po krytyce Jana Baszkiewicza uzna za sztuczn konstrukcj. Przeciwko Henrykowi wystpiy w Mao-polsce liczne czynniki: biskup krakowski Pawe z Przemankowa, znaczna cz rycerstwa, Bolesaw ksi pocki, Wadysaw okietek, brat zmarego Leszka, ktremu udao si opanowa Sandomierz, wreszcie Lew ksi halicki. okietek zdoa 26 lutego 1289 roku pobi wojska lskie pod Siewierzem i chwilowo opanowa Krakw. Henryk by popierany solidarnie przez ksit lskich: najbliszego mu Henryka Gogowskiego, jego brata Przemka cinawskiego, ktry zgin pod Siewierzem, Henryka legnickiego, a nawet jednego z braci pierwszej ony, Bolka opolskiego, ktry wbrew stanowisku rodziny znalaz si u boku Probusa, a pod Siewierzem ranny dosta si do niewoli okietka. Popieray Henryka miasta, z Wrocawiem i Krakowem na czele. W czasie swych krtkich rzdw krakowskich Henryk zdy nada przywilej lokacyjny Wieliczce. Ukad o dziedziczeniu z Przemysem II wielkopolskim stwarza Henrykowi szersze zaplecze polityczne. Tymczasem horyzont polityczny si zaciemnia: Wacaw II czeski wystpi z wasnymi pretensjami do Krakowa, a hod, zoony mu w styczniu 1289 roku przez Kazimierza

bytomskiego (jednego z braci nieszczsnej pierwszej ony Henryka), nie pozostawia wtpliwoci co do zamiarw krla czeskiego wobec aktualnego wadcy Wawelu. W sierpniu Wacaw cign do Opawy Henryka legnickiego i jego brata Bolka, starajc si ich zjedna nadaniami lennymi w czeskich Sudetach, nie wiadomo, z jakim skutkiem. Kronika Ottokara, ktrej wiadomoci odrzucane s przez Randta i cz innych history14 Poczet krlw.. 209 kw niemieckich, podaje, e Henryk czyta w Krakowie ywot w. Stanisawa i pod jego wpywem zdecydowa si na starania o koron u papiea. Chodzi tu o tzw. ywot Wikszy, w ktrym zawarte jest proroctwo o zroniciu si rozbitego na dzielnice Krlestwa Polskiego w ten sam sposb, w jaki cudownie si zrosy rozsiekane czonki mczennika. W tym momencie Bg powoa swego wybraca, ktry woy na swe skronie koron, przechowywan w skarbcu katedry wawelskiej. Jeeli nawet Henryk nie czyta osobicie tej legendy, to musia j zna ze syszenia (jak znal j Ottokar). Nietrudno byo mu doj do przekonania, e to on jest wybracem boym, o ktrym mwi legenda, zwaszcza skoro zgodzi si z tym arcybiskup. Wobec tego wysia - jak pisze Ottokar - poselstwo do papiea z prob o przywrcenie krlestwa w Krakowie. Ottokar powiza take z tym momentem starania o koron u Rudolfa, tutaj jednak pomiesza sprawy wczeniejsze z ostatnimi miesicami ycia Henryka. Probus nie doczeka bowiem przywdziania korony. Po krtkiej chorobie zmar 24 czerwca 1290 roku we Wrocawiu, nie bez podejrze o otrucie. W ostatnich chwilach ycia pragn zapewni kontynuacj swego dziea i uatwi zjednoczenie Polski. Zapisa ksistwo wrocawskie Henrykowi Gogowskiemu, a Krakw Przemysowi II: ten ostatni mia zosta krlem i zostawi po sobie dziedzictwo pierwszemu. Ziemi kodzk zwrci Probus Wacawowi, aby zlikwidowa moliwy pretekst do jego interwencji w sprawy lskie. Biskupowi wrocawskiemu w wielkim przywileju oddawa peni praw ksicych w ziemi nyskootmuchows-kiej, aby zapewni pomoc Kocioa w realizacji swego testamentu politycznego. Ironia dziejowa chciaa, e z wszystkich jego legatw ten jeden tylko zosta zrealizowany. Przemys II zosta wygnany z Krakowa, Henryk Gogowski z Wrocawia. Obaj jednak kontynuowali wytknit przez Probusa drog i Przemys zdoa dobi si korony. Po Probu-sie za zosta wspaniay nagrobek, na ktrym koronowany biay orze obok czarnego ora lskiego jest wiadectwem ambicji i drg rozwoju duchowego Piasta - minnesdngera, wskrzesiciela myli o zjednoczeniu Polski. Koci w. Krzya we Wrocawiu Benedykt Zientara PRZEMYS II "Roku Paskiego 1273 szlachetny panicz Przemys, syn zmarego ksicia Przemysa, wkroczy do Sawii (tj. Pomorza Zachodniego - przyp. B.Z.), ziemi ksicia Barnima, aby zobaczy pann, crk pewnego ksicia imieniem Henryka z Wyszomierza (tj. Wismaru w obodrzyckiej ongi Meklemburgii - przyp. B.Z.), zrodzon z crki ksicia Barnima - i

dlatego ten ksi trzyma j u siebie, poniewa bya mu bliska. A gdy j ujrza, spodobaa mu si jej osoba. I tame, w kraju wspomnianego ksicia Barnima, w miecie Szczecinie, poj j za on. A stao si to, gdy skoczy szesnasty rok ycia". Tymi sowami wielkopolskiego rocznikarza, w rowych barwach mioci, zaczyna si historia naleca do najbardziej ponurych w dziejach piastowskiej dynastii. Bohaterk jej jest nieszczsna Ludgarda, ktra mimo obcego pochodzenia doczekaa si popularnoci wrd wielkopolskiego ludu, wstrznitego jej tragicznym losem. Ale wrmy do chronologicznego przebiegu wydarze. Przemys II, syn ksicia poznaskiego Przemysa I, tego, ktry lokowa Pozna i zbudowa w nim zamek, oraz Elbiety, crki Henryka Pobonego wrocawskiego, urodzi si 14 padziernika 1257 roku w kilka miesicy po mierci ojca. Opiek nad nim obj stryj, ksi kaliski Bolesaw Pobony, ktry w ten sposb rozcign wadz nad ca Wielkopolsk. Mody ksi pogrobowiec cieszy si wielk sympati spoeczestwa, czego dowodem s pene dumy wzmianki rocznikarskie o jego modzieczych czynach. Stryj Bolesaw, nalecy niewtpliwie do najwybitniejszych Piastw swego pokolenia, troskliwie wprowadza go w arkana polityki, przygotowujc do objcia w przyszoci niemaego dziedzictwa (sam nie mia syna), ktrym bya Wielkopolska, w przeciwiestwie do rozdrobnionych Kujaw i lska stanowica jednolit cao. Gwnym zadaniem politycznym ksit tej dzielnicy bya obrona przed rosnc agresj brandenburskich Askaczykw. Po okresie niepowodze i strat za Przemysowego ojca, Bolesaw Pobony potrafi powstrzyma napr wroga, a nawet zada mu dotkliwe straty. Nawiza przymierze z ksiciem gdaskim Mciwojem (Mszczujem), ktry rwnie, i to w jeszcze wikszym stopniu, naraony by na niebezpieczestwo ze strony prcych ku Batykowi Branden-burczykw. W roku 1272 Bolesaw oswobodzi opanowany przez nich Gdask. Sojusz wielkopolsko-pomorski mia by tam na drodze ekspansji niemieckiej na ziemie polskie. Dalszym ogniwem tego sojuszu miao by Pomorze Zachodnie, rwnie zagroone agresj brandenbursk. Dlatego Bolesaw postanowi oeni bratanka z wnuczk szczeciskiego ksicia Barnima, Ludgarda. W tym samym roku, w ktrym Bolesaw odbiera Gdask Brandenburczykom, Przemys stan po raz pierwszy sam na czele wojska: by dowdc, zapewne tylko nominalnym, wyprawy, jak podjli wojewoda poznaski Przedpek i kasztelan kaliski Janko, na znajdujce si w rku Brandenburczykw Drezdenko. Wyprawa, ktra po drodze spalia Strzelce Krajeskie i wymordowaa ich brandenbursk zaog, dopia celu i odzyskaa wany strategicznie zamek w Drezdenku, strzegcy doliny Noteci. Triumfy polityczne nie przychodziy atwo Bolesawowi Pobonemu: zdradzi go Mszczuj gdaski, a i Barnim szczeciski zawar odrbny pokj z Brandenburgi. W 1274 roku Bran-denburczycy spalili Pozna. Ambitny bratanek 212 nie chcia czeka na dziedzictwo: skupiwszy wok siebie stronnictwo monowadcze, zbuntowa si i korzystajc z trudnoci stryja, wymg na nim oddanie dzielnicy ojcowskiej (z Poznaniem). Zamiast pomaga stryjowi w obronie znowu zagroonych kresw zachodnich, wplta si w walki midzy ksitami lskimi, osabiajc w ten sposb akcj anty-brandenbursk. Mimo to Bolesaw Pobony zakoczy panowanie

wielkim sukcesem: w roku 1278 dotar w swej ofensywie a pod Sodzin (Mylibrz), a po drodze odebra zamek w Sa-ntoku, "klucz Krlestwa Polskiego", utracony jeszcze w 1265 roku. W kwietniu roku 1279 zmar, pozostawiajc sw dzielnic Przemysowi, ktry w ten sposb poczy znowu wszystkie ziemie Wielkopolski. Samodzielna dziaalno polityczna Przemy-sa nie bya imponujca. Uwikany w zatargi ksit lskich, zadar z najpotniejszym z nich, wrocawskim Henrykiem Probusem. wczeni Piastowie nie przebierali w rodkach dziaania: do ulubionych metod naleao organizowanie rozmw politycznych z przeciwnikami. W ich trakcie przeciwnik zostawa osaczony, uwiziony (w lochu lub nawet w elaznej klatce) i zmuszony po krtkim lub duszym oporze do odstpienia spornego terytorium, zapacenia okupu, uznania zwierzchnoci itp. Metody takie zapocztkowa Konrad I Mazowiecki w kocu lat dwudziestych XIII wieku; z upodobaniem stosowa je stryj Henryka Probusa, a wuj Przemysa II - Bolesaw Rogatka ksi legnicki, ale i sam Henryk Pro-bus, potraktowany w ten sposb przez stryja, przej ten system: m.in. w roku 1281 uwizi bohatera niniejszego szkicu i wymusi ode ziemi wielusk. Walki ksit przecigay si w latach nastpnych, wyczerpujc siy obu stron, potrzebne do waniejszych zada. Tymczasem dobiega tragicznego koca historia Ludgardy. W grudniu 1283 roku zmara ona w tajemniczych okolicznociach; mimo oficjalnej aoby ksicia i okazaego pogrzebu, wiedziano powszechnie, e ksina zostaa uduszona na rozkaz ma. Bezpodno Ludgardy napawaa bowiem Przemysa obaw, e nie zostawi dziedzica tronu. Jednak, jak pisa Dugosz, "ani ksica powaga, ani ogoszony zakaz nie potrafiy usun z ust i serc ludzkich oceny jego wystpku". Pitnastowieczny kronikarz przytacza piewane za jego czasw "po polsku uoone za dopuszczeniem boym niezgrabnie przez wieniakw pieni ludowe", wedug ktrych Ludgarda "kiedy przeczuwaa, i m przeznaczy j na mier, ze zami w oczach bagaa go, by nie pozwala odbiera ycia onie i niewinnej kobiecie, ale pomny na cze dla Boga i honor zarwno maeski, jak i ksicy, pozwoli j odprowadzi choby w jednej koszuli do ojcowskiego domu, a zniesie spokojnie kady, nawet ndzny los, byleby j tylko pozostawiono przy yciu". Przez to suche streszczenie przebija gbokie wraenie, jakie tragedia Ludgardy, nie istniejca we wspczesnych oficjalnych rdach, zrobia na poddanych ksicia Przemyla. Zbrodnia Przemyla dokonana zostaa nieomal w tym samym czasie, kiedy na metropolitaln stolic kocieln w Gnienie wstpowa nowy arcybiskup - Jakub winka, polityk wielkiego formatu. Brak nam informacji, jak arcybiskup odnis si do czynu ksicia, nie znamy treci ich rozmw. Wiemy jednak, e adne cenzury kocielne nie spady na ono-bjc: Koci wzi go wyranie w obron. Jakub winka by politykiem, nie moralist. Zbrodnia Przemyla nie przeszkodzia mu w podjciu cisej wsppracy z ksiciem; moe nawet pomoga arcybiskupowi utrzymywa nadzr nad dziaalnoci wadcy, obawiajcego si stale podjcia przez Koci sprawy Ludgardy. Gdzie w tym czasie w polityce Przemyla pojawia si zwrot do szerszych koncepcji. Wraca sprawa przymierza antybrandenburskiego, 213 poczona z nadarzajc si okazj do objcia sukcesji na Pomorzu Gdaskim; wojny z Henry kim Probusem przeksztacaj si w przymierze, a wraz z tym coraz wyraniej rysuje si houbiony przez Jakuba wink plan odrodzenia Krlestwa Polskiego.

Dziedzictwo Bolesawa nie zostao zaprzepaszczone: ktliwe i awanturnicze ksitko dzielnicowe, splamione szeroko komentowan zbrodni, wyrasta na odnowiciela Krlestwa. Trwa dyskusja wrd historykw, czy Przemys sam rozwija sw wiadomo i w trudzie codziennej polityki dorasta do wielkich celw, czy te sta si porcznym narzdziem wybitniejszej jednostki - arcybiskupa Jakuba? Bardzo trudno odpowiedzie na to pytanie: nie znamy wypowiedzi Przemysa, wspczeni ro-cznikarze bardzo krtko odnotowywali jego dziaalno, a w pniejszych kronikach ycie jego oplota legenda, wyrosa na blasku przy pieczecie Przemyla II wedug przerysu z XIX w. 214 wrconej korony krlewskiej i tragizmie mierci. Natomiast o Jakubie wiemy, e reprezentowa nowy nurt spoeczny, grupujcy duchownych i rycerzy, zaniepokojonych ekspansj imigrantw niemieckich w Polsce, ich rosncym znaczeniem politycznym i ich interesami sprzecznymi z interesami Polski. Jakub winka widzia w tej ekspansji odpowiednik politycznej agresji ksit niemieckich, gwnie brandenburskich Askaczykw, na ziemie Polski; jako wielkopolski duchowny obserwowa wszak toczce si od dziesicioleci zmagania Bolesawa Pobonego w obronie granic kraju. W apelu do kardynaw w 1285 roku skary si, e "tereny graniczne Polski okupowane s przez ksit niemieckich, ktrzy to ksita podlegaj Cesarstwu i w ten sposb zajte przez nich ziemie pograniczne staj si czci Cesarstwa". "Ale i inne nieszczcia pomnoyy si w kraju przez napyw tego narodu (winka ma tu na myli imigrantw niemieckich w Polsce - przyp. B.Z.), albowiem nard polski jest przez nich uciskany, zniewaany, nkany wojnami, pozbawiony chwalebnych praw i zwyczajw ojczystych". Jakub winka nie ogranicza si w tym licie do wyliczania nieszcz Polski i Polakw wynikajcych z niemieckiej ekspansji na rnych polach. Przemawia do interesownoci Kurii rzymskiej, podnoszc, e Polska stanowi cz ,,ojcowizny w. Piotra" i przez jej uszczuplenie Rzym ponosi realne dotkliwe straty. Ju z tego cytatu wida, e Polska dla Jakuba winki to nie jaka jedna z dzielnic ("Polska" w rdach XIII w. to przewanie tylko Wielkopolska), ale cao dawnego "Krlestwa Polskiego", ktrego pami przetrwaa w czytywanych wci kronikach i odya w legendach, zwizanych z posiekaniem i cudownym zroniciem si czonkw w. Stanisawa, wanie niedawno kanonizowanego patrona kraju. Zarwno we wspomnianym licie, jak w uchwaach synodw kocielnych Jakub wystpowa take w obronie jzyka polskiego, nakazujc w nim naucza religii, i zabrania obejmowania stanowisk w szkoach przez osoby nie znajce polskiego. Nie mona wtpi, e plan odrodzenia Krlestwa Polskiego i uwieczenia ktrego z Piastw koron krlewsk wczenie powsta w otoczeniu gowy Kocioa polskiego. Kopot by tylko w tym, e liczba kandydatw do korony w owym czasie co najmniej przekraczaa tuzin. Przemys, jako jeden z najpotniejszych, zajmowa jedno z pierwszych miejsc na ich licie - i tu tkwi zapewne geneza sojuszu politycznego ksicia z arcybiskupem. Stawiajc - zgodnie ze Stanisawom Zacho-rowskim - arcybiskupa ponad ksiciem wrd budowniczych jednoci Polski, nie moemy jednak lekceway zwizkw, jakie ju dawniej czyy Przemy sa z tradycjami orientacji pnocno-zachodniej,

reprezentowanymi przez Bolesawa Pobonego i wykonawcw jego polityki, ktrzy teraz skaniali jego dziedzica do kontynuowania tego kierunku. Otoczenie ksicia gdaskiego Mciwoja II, liczce si z jego bezpotomn mierci, a nastawione antybrandenbursko, rwnie przyczynio si do ponownego zblienia. Rezultatem jego by ukad w Kpnie 15 lutego 1282 roku, w ktrym Mciwj, darowujc formalnie Pomorze Przemysowi, wyznacza go swym nastpc: od tego czasu ksi wielkopolski wielokrotnie wystpowa na Pomorzu, udzielajc zgody na rne darowizny Mciwoja. Jeeli nie inne przyczyny, to ten spodziewany wielki nabytek terytorialny, zapewniajcy Polsce dostp do morza, skania Jakuba wink do wysunicia ksicia poznaskiego na czoowe miejsce wrd kandydatw do tronu. Dwa ukady zabezpieczay sukcesj gdask: w 1287 roku w Supsku Mciwj i Przemys zawarli przymierze antybrandenburskie z ksiciem zachodniopomorskim Bogusawem IV; wczeniej, w 1285 roku, Przemys oeni si 215 z Ryks, crk Waldemara krla szwedzkiego, zapewniajc sobie sprzymierzeca za morzem. Z tego maestwa doczeka si Przemys jedynej crki. Tymczasem droga do korony skomplikowaa si, bo na pierwsze miejsce wrd kandydatw wysun si niedawny przeciwnik Przemyla, Henryk Probus. Arcybiskup Jakub przysuy mu si porednictwem w ugodzie z biskupem wrocawskim Tomaszem, ktra zakoczya dugi i zacieky spr, wyczerpujcy siy lskiej dzielnicy. Koci mia zapewne uatwi Henrykowi starania o koron, a sama akcja zwizana bya z przewidywanym opanowaniem przez ksicia wrocawskiego Maopolski po mierci tamtejszego wadcy, Leszka Czarnego. Zanim Henryk Probus podj akcj, zawar ukad z Przemysem o przeycie: obaj ksita pozbawieni byli sukcesorw. Sukces Henryka w Krakowie by krtkotrway: niedugo po opanowaniu zachodniej Maopolski (w Sandomierszczynie utrzymywa si brat Leszka, Wadysaw okietek) Henryk umar 23 czerwca 1290 roku przekazujc Krakw i prawa do Maopolski Przemysowi. Nadesza chwila dziaania Wielkopolan. Przemys opanowa Krakw i zacz wydawa przywileje dla miejscowych instytucji kocielnych, ale ju wkrtce zosta zmuszony do ustpienia. okietek, popularny wrd niszego rycerstwa, uderzy na Krakw i zniszczy wszelkie misterne plany najbardziej wiadomej celu grupy Piastw. Przemys nie zdoa mu stawi oporu; opuci Krakw, ale zabra ze skarbca katedry insygnia krlewskie. Nie stanowi pociechy fakt, e sam okietek nie zagrza miejsca w Krakowie: musia uchodzi stamtd przed nowym, znacznie groniejszym przeciwnikiem - krlem czeskim Wacawem. Z t chwil obce czynniki wkraczaj w spory midzy Piastami i dzieo odbudowy Krlestwa Polskiego staje si trudniejsze i bardziej skomplikowane. Zrezygnowawszy z Maopolski, Przemys zawar dla szachowania Wacawa przymierze z ksitami kujawskimi: okietkiem i jego bratem Kazimierzem (1293). Aktualna staa si sprawa sukcesji pomorskiej. Wiedzc, e najwiksze przeszkody wznosz tu margrabiowie brandenburscy. Przemys wszed z nimi w porozumienie: okazj stworzya mier szwedzkiej ony ksicia. Zapewne w 1293 roku Przemys polubi Magorzat, crk margrabiego Albrechta III.

W samo Boe Narodzenie 1294 roku umar Mciwj II. Przemys by na miejscu i bez przeszkd obj wadz na Pomorzu; tylko kujawscy bratankowie okietka i tutaj brudzili w miar monoci. Pierwsza poowa 1295 roku upyna na umacnianiu si nowego wadcy na Pomorzu: jednoczenie Jakub winka zdecydowa si nie czeka z koronacj na odzyskanie Krakowa. 26 czerwca tego roku Gniezno stao si widowni uroczystoci, na ktr Polska czekaa dwiecie lat: korona Bolesawa miaego znalaza si na skroniach wielkopolskiego ksicia. Wymow chwili oddaje wietnie napis, ozdabiajcy piecz majestatyczn nowego krla; "Sam Wszechpotny zwrci Polakom zwyciskie znaki". Nowe krlestwo byo raczej symbolem ni rzeczywistoci: wadza krlewska rozcigaa si tylko na Wielkopolsk i Pomorze; nikt z ksit nie by skonny podda si autorytetowi monarchy, moe tylko Henryk Gogowski, przewidziany w ukadach midzy Probu-sem a Przemysem na jego nastpc, mg by uwaany za sojusznika. W Maopolsce rosa potga obcego krla, zdecydowanego na dalsz ekspansj w Polsce. Margrabiowie brandenburscy nie zrezygnowali z Pomorza, co do ktrego zgasza take pretensje ksi Rugii. Wewntrz kraju jtrzya opozycja Zarbw i Naczw, z ktrych pierwsi ju poprzednio spiskowali przeciw Przemysowi. Zapusty obchodzi Przemys w Rogonie. 216 Ostatki byy zapewne huczne, skoro nie zauwaono obcych ludzi, wkradajcych si do dworu krlewskiego o wicie w rod popielcow, 8 lutego 1296 roku. Zaskoczony we nie przez zbirw, krl chwyci za bro, ale zosta ranny; pijana stra atwo daa si obezwadni. Napastnicy zamierzali pierwotnie uprowadzi Przemyla, ale poniewa z powodu znacznego upywu krwi nie rokowa nadziei na doprowadzenie do miejsca przeznaczenia, porzucili zabitego na drodze. Wydaje si niewtpliwe, e mordercy dziaali na zlecenie margrabiw brandenburskich, spord ktrych obciano odpowiedzialnoci zwaszcza Jana IV, rodzonego siostrzeca ofiary. Zbrodnia rogoziska przyczynia si do gwatownego wzrostu nastrojw antyniemiec-kich w Polsce: prawdopodobnie ona wpyna na odwrcenie si wielkopolskiego spoeczestwa od przewidywanego nastpcy Przemyla, Henryka Gogowskiego (ktry otacza si niemieckimi dworzanami), i wybranie ksiciem okietka, znanego z niechci do Niemcw. Ale uparcie obciano te win dwa rody wielkopolskie: Naczw i Zarbw, cho historycy do dzi nie mog znale bezporednich ladw ich zdrady. mier uczynia Przemysa mczennikiem sprawy zjednoczenia i zadzierzgna ni sympatii do niego, przenikajc wikszo dzie historycznych. Wyej wyrazilimy pewne wtpliwoci co do przypisywania wszystkich sukcesw osobistym zasugom krla, ktry nie reprezentowa zbyt wysokich wartoci moralnych. Ale politycy rosn czsto w miar pojawiajcych si przed nimi wielkich zada. Jak Piecz Przemyla II trudno porwnywa okietka - maego awanturnika z lat 1288-1290, psujcego wielkie dzieo konsolidacji Polski, z okietkiem - twrc ostatecznego poczenia rozbitych dzielnic Krlestwa, tak te nie moemy zaprzeczy, e i Przemys z niecierpliwego mokosa, buntujcego si przeciw mdremu stryjowi i wpltujcego si niepotrzebnie w lskie awantury, z okrutnika, mordujcego niewinn on, mg przeksztaci si w

wybitnego polityka, realizujcego cele najlepszych krgw spoeczestwa polskiego. Ale jeeli tak, to i w tym musia zaznaczy si wpyw Jakuba winki, waciwego przywdcy obozu zjednoczeniowego. Benedykt Zientara WACAW II Byo to w kocu sierpnia lub we wrzeniu 1300 roku - pamitnego roku, w ktrym wiat chrzecijaski po raz pierwszy obchodzi jubileusz: 1300 rocznic Boego Narodzenia. Tumy pielgrzymw ruszyy do Rzymu, gdzie papie Bonifacy VIII, peen gbokiego przekonania o swym monarszym w chrzecijastwie stanowisku, umacnia si w decyzji przeksztacenia swych pretensji do wadzy nad krlami w rzeczywiste panowanie. Inne uroczystoci odbyway si w Gnienie: oczywicie nie na skal rzymskich, ale w Polsce robiy wielkie wraenie. Po raz drugi po przeszo dwuwiekowym okresie Krlestwa bez krla arcybiskup Jakub winka wkada koron na skronie polskiego monarchy. Jaka jednak rnica w porwnaniu z dokonan pi lat wczeniej pierwsz koronacj! Wtedy krlem zostawa Przemys II, przedstawiciel prastarej polskiej dynastii, w prostej linii potomek pierwszego krla Bolesawa Chrobrego. Teraz na tronie zasiad cudzoziemiec, przedstawiciel obcego rodu, amic dziedziczne prawa Piastw do tronu polskiego. Co wicej - dokona tego za zgod i wol spoeczestwa polskiego, ktre krtko przedtem po prostu wygnao dotychczasowego pretendenta, ,,dziedzica Krlestwa Polskiego", jak si tytuowa, Wadysawa okietka. Aby taki przeom sta si moliwy, konieczne byy dwie rzeczy: po pierwsze - znuenie wikszoci spoeczestwa ustawiczn rywalizacj i walk midzy mnocymi si Piastami, po drugie - przekonanie, e pastwo nie jest zwizane nieodwracalnie z dynasti, lecz jest dobrem spoeczestwa (to znaczy, oczywicie, w myl wczesnych poj, jego klas rzdzcych). Ta zasada pozwalaa przezwyciy podziay dzielnicowe i uzna Polsk za cao, w czym pomagaa utrwalana przez dziejopisarstwo tradycja o dawnej wietnoci Krlestwa Polskiego oraz szerzce si proroctwa o zbliajcym si zjednoczeniu. Jednym z nurtw ideowych, towarzyszcych tendencjom zjednoczeniowym i walnie je wspierajcych, bya opozycja wobec nasilajcych si kulturalnych i politycznych wpyww niemieckich. Ksita piastowscy chtnie otaczali si Niemcami, powierzali im wane urzdy, ufali im czsto bardziej ni miejscowemu monowadztwu, liczc na ich wdziczno. Rwnie w Kociele polskim zarysowa si wzrost wpywu imigrantw, a tu przed Jakubem wink dwukrotnie doszo do nominacji Niemcw na katedr gnieniesk - kocieln stolic Polski. Rywalizacja na dworach i w Kociele zaostrzya przeciwiestwa midzy miejscowymi monymi a przybyszami: ci pierwsi zrozumieli znaczenie jzyka jako czynnika jednoczcego nard, a zarazem pozostawiajcego poza jego nawiasem obcych; jzyk ojczysty sta si wartoci, cenion na rwni z chwalebn tradycj historyczn, a nawet zosta uznany za nieodczn cz owej tradycji. T wanie opozycj reprezentowa w sposb najbardziej dobitny arcybiskup Jakub winka. Byy jednak i inne nurty, zwizane z tendencj zjednoczeniow, nie akcentujce jednak rnic jzykowych i obejmujce ludzi rnego pochodzenia. I one nawizyway do tezy

o jednolitoci Krlestwa Polskiego, ale kady nacisk na praktyczne korzyci, jakie miao przynie zjednoczenie: pacyfikacj kraju, przywrcenie praworzdnoci, uatwienie komunikacji i handlu, ujednolicenie praw. W tym sensie tendencj zjednoczeniow popiera take niemiecki patrycjat miast polskich. Poszczeglne nurty zjednoczeniowe wizay 218 swe nadzieje z najambitniejszymi przedstawicielami dynastii piastowskiej i popieray ich starania o przywrcenie monarchii. Dwie pierwsze prby, zwizane z postaciami Henryka IV wrocawskiego i Przemyla II, zakoczyy si jednak tragicznie. Dziaalno dalszych "je-dnoczycieli" - Henryka III Gogowskiego i Wadysawa okietka wywoaa rosnce rozczarowanie, zniechcajce w ogle do Piastw. Wtedy coraz wicej oczu zaczo si zwraca w stron obcego monarchy, ktry ju od 1289 roku zdobywa sobie oparcie w Polsce. By to krl czeski Wacaw II. Jakie walory upatrywali w Wacawie jego zwolennicy? Potomek prastarej czeskiej dynastii, z wychowania i kultury zwizany by z niemczyzn, cho trudno go nazwa Niemcem, skoro wiadomo jego cile zronita bya z pochodzeniem z rodu Przemylidw i z krajem, w ktrym panowa. Niemniej niemieckie mieszczastwo w Polsce uznao go chtnie za swego i gorco popierao - oczywicie, dopki to nie stao w sprzecznoci z wasnymi interesami. Co ciekawsze, uzyska Wacaw ju w 1291 roku poparcie szlachty maopolskiej, ktra niechtnie widziaa w Krakowie wielkopolskiego ksicia Przemyla II (wadajcego tam na mocy testamentu Henryka IV), a nastpnie pozbya si awanturniczego okietka. Wacaw potrafi wykorzysta rosnc rywalizacj midzy maopolskim a wielkopolskim orodkiem tendencji zjednoczeniowych. Ale dlaczego poparli Wacawa rzecznicy obozu antyniemieckiego, zjednoczeni wok Jakuba winki? Argument si znalaz: byo nim polsko-czeskie pokrewiestwo jzykowe. Wedug czeskiej "Kroniki zbrasawskiej" Polacy sdzili, e dobrze si stanie, jeeli ,,zjednocz si pod jednym berem i jednym panowaniem ci, ktrzy niewiele si rni w narzeczach jzyka sowiaskiego. Albowiem ci, ktrzy mwi tym samym jzykiem, zazwyczaj cz si bliszymi wizami mioci". Jakub winka wiedzia, e Wacawa trudno nazwa ,,szermierzem jzyka sowiaskiego". Wiedzia te jednak, e wrd szlachty i duchowiestwa czeskiego coraz bardziej wzrastaj tendencje antyniemieckie, ktre miay swych zwolennikw rwnie w krgach dworskich, np. w kancelarii, gdzie powstay znane apokryficzne teksty antyniemieckie, nawizujce do polsko-czeskiego braterstwa. Liczy wic na porozumienie ze zwolennikami tych tendencji. Uwaa te, e potny Wacaw ma wiksze szans na zjednoczenie Polski ni ktrykolwiek z jego piastowskich przeciwnikw, a samo dzieo zjednoczenia uwaa za spraw waniej-iiisfryp Wacaw II wedug miniatury z kodeksu rodziny Ma219 sz ni interes tego czy innego z ksit, ktrych dawniej popiera. Niespodziewanie wic arcybiskup znalaz si w jednym szeregu z mieszczanami krakowskimi i poznaskimi.

Nie traci jednak nadziei, e zyska wpyw na krla i ,,nawrci" go do antyniemieckich idei. Ju podczas uroczystoci koronacyjnych, kiedy niemiecki kapelan krla, Jan Wulfing, wygasza kwieciste kazanie aciskie, arcybiskup, siedzcy obok krla, cedzi pgosem obelgi pod adresem oratora, nazywajc go "psim bem niemieckim". Niemiecki autor ,,Kroniki zbrasawskiej", relacjonujc ten fakt (zapewne opowiedziany przez krla), nie pozosta duny, twierdzc, e ten, ktry mwi takie rzeczy, ma jzyk gorszy od psa, poniewa psi jzyk ma waciwoci oczyszczajce, za jzyk Jakuba sczy trucizn... Takie to byway polemiki w owe lata. Kim jednak by nowy monarcha? Matejko-wski wizerunek bardzo go postarza: w chwili koronacji mia Wacaw 29 lat, za doy tylko 34. Mody krl nigdy nie cieszy si dobrym zdrowiem. Mia,,trudne dziecistwo": jego ojciec, krl Przemys Ottokar II, ktry po zdobyciu Austrii, Styrii, Karyntii i Krainy, wywalczywszy dostp do Adriatyku, chcia sign po koron cesarsk, zgin w tragicznej bitwie pod Suchymi Krutami (1278), kiedy Wacaw- dziedzic tronu -. mia siedem lat. Zwycizca, Rudolf z Habsburga, zawadn zdobyczami Przemyla Ottokara z wyjtkiem Czech i Moraw; w Czechach regencj opanowa Otton Wysoki, margrabia brandenburski: jego rzdy przeszy do historii Czech jako "ze dni", w ktrych miejscowi magnaci rywalizowali z Brandenburczykami w upieniu kraju. Sam Wacaw, uwiziony przez Ottona i trzymany niejako w zastawie, przebywa w Berlinie i Szpandawie, przy czym ,,opiekun" niezbyt troszczy si o jego wychowanie: mody krl nie mia nawet okazji zapozna si ze sztuk czytania i pisania, ktr ju wwczas uwaano za poyteczn dla wadcy. W tym to czasie 220 uksztatowa si peen sprzecznoci charakter Wacawa: wybitna inteligencja czya si w nim z'bezwzgldnoci w polityce; chtnie dawa przyrzeczenia i skada przysigi, ktre rwnie atwo ama przy zmianie konstelacji. By mionikiem poezji rycerskiej, a podobno nawet autorem wierszy miosnych w jzyku gr-noniemieckim. Ze szczeglnym upodobaniem sucha epopei rycerskich, a ideaem i wzorcem bya dla posta Aleksandra Wielkiego. Ten idea i odziedziczone po ojcu ogromne ambicje pchay go pniej do miaych przedsiwzi politycznych, ktrym nie mogy sprosta nawet sawne wwczas bogactwa Krlestwa Czeskiego. Pobony a do zabobonnoci, odznacza si Wacaw podejrzliwoci i nerwowoci, zadziwiajc wspczesnych, a atwo tumaczc si przeyciami dziecistwa. Nigdy nie przesta si ba burzy i ciemnoci, nie znosi miauczenia kotw. Stale miota si midzy ambicj, ktra kazaa mu rozszerza granice panowania, siga po coraz to nowe ziemie i korony, a wiadomoci przemijania wiata, ktra pchaa go do ascezy. Fizycznie by saby, cho podobno urodziwy: unika wysiku, podrowa mao, a zwaszcza niechtnie bra udzia w wyprawach wojennych. Kiedy w 1283 roku margrabia Otton za odszkodowaniem zrzek si regencji, za dwunastoletni krl mg wrci do Pragi, rzdy przechwycia matka Kunegunda, wywodzca si po mieczu z czernihowskich Rurykowiczw, a po kdzieli z wgierskich Arpadw. Wraz z ni obj teraz ster krlestwa rycerz Zawisza z Faikensteinu z rodu Witkowicw, ktry sw Zamek w Bdzinie 221

Wacaw II (rzeba Parlera z katedry w. Wita w Pradze) postaw polityczn przyczyni si niedawno do katastrofy krla Przemyla Ottokara. Zdaniem niektrych, ju za ycia ma Kunegunda obdarzaa Zawisz swymi wzgldami, co przyczynio si do zerwania krla z Witkowicami. Po 1283 roku sta si Zawisza nie koronowanym wadc Czech, a zarazem wychowawc Wacawa: w dwa lata pniej, w trzy lata po urodzeniu si syna ze zwizku z Kunegunda, zosta jej legalnym maonkiem. Witkowice opanowali wikszo gwnych urzdw i dostojestw w kraju. Mody Wacaw, pozbawiony dotychczas yczliwych ludzi i przyjaci, przywiza si do Zawiszy, ktry wprowadza go w rzemioso rycerskie i zawie arkana polityki. Nie wiedzia zapewne, e opinia o dworze czeskim bya w Europie coraz gorsza, a zwizek Kunegundy z Zawisza uwaano za skandal. Krl rzymski Rudolf Habsburg nadaniem Czech w lenno Wacawowi (1285) potwierdzi jego penoletno: zgodnie z wczeniejszymi umowami z Kunegunda doprowadzi jednoczenie do zalubin Wacawa ze sw crk Gu-t. Sabe zdrowie modego krla budzio wrd Habsburgw nadzieje na sukcesj w Czechach, tote Rudolf przymkn oczy na opini matki pana modego, biorcej udzia w uroczystociach. Ale nie obyo si bez afrontw: Zawisza nie zosta dopuszczony, a nieletnia jeszcze panna moda zostaa po lubie znowu przez ojca wywieziona, aby nie ulega zgorszeniu na zdemoralizowanym dworze. Wkrtce jednak gwiazda Zawiszy z Faiken-steinu przygasa. W tym samym 1285 roku zmara nagle Kunegunda, a wpyw Zawiszy na Wacawa zacz stopniowo male, zwaszcza odkd Habsburanka Guta w dwa lata po lubie znalaza si wreszcie na stae u boku ma. Na czoowe miejsce wrd doradcw Wacawa wysun si z pomoc Guty biskup praski Tobiasz: jego perswazje obok podszeptw Guty odwracay sympati krla od Zawiszy, tym bardziej e krlewski opiekun stara si zawrci polityk czesk na tory antyhabsburskie pod hasem odzyskania strat Przemysa Ottokara II. Wystarczya krtka stosunkowo nieobecno Zawiszy w kraju, aby Wacaw przeszed do obozu habsburskiego. Jego zjazd ze szwagrem, Albrechtem austriackim, w marcu 1288 roku pod Znojmem stanowi przeom w polityce Wacawa. Habsburg wyperswadowa mu prby powrotu do ojcowskiego parcia ku Adriatykowi, natomiast obieca pomoc przy ekspansji w innym kierunku. Zwrci wzrok Wacawa ku Polsce, gdzie dwa tuziny ksit bray 222 si za gowy w walce o poszczeglne grody i ziemie, a w najlepszym wypadku o hegemoni. Wacaw postanowi wykorzysta nadarzajc si okazj, zwaszcza gdy niedugo potem zmar bezpotomnie ksi krakowski Leszek Czarny, ktrego ona bya rodzon ciotk Wacawa. Wprawdzie nikt w Polsce nie sysza o prawnej moliwoci odziedziczenia ksistwa przez siostrzeca ony poprzednika, ale chodzio tylko o pretekst, ktry mia by poparty si zbrojn i pienidzmi. I tak byo wiadomo, e o tronie krakowskim decyduje elekcja przez monych, a nie piastowski porzdek dziedziczenia. Krakw opanowa wprawdzie Henryk Pro-bus, ale za to drobni ksita grnolscy, pozostajcy z nim w konflikcie, poparli Wacawa.

10 stycznia 1289 roku pojawi si w Pradze Kazimierz bytomski, ktry podda swe ksistwo zwierzchnictwu lennemu krla czeskiego: w ten sposb ekspansja Czech w kierunku Polski wysza poza stadium projektw i wpyww politycznych. W tym samym czasie Zawisza z Faikenstei-nu, rzecznik przeciwnikw tej polityki i wczesny wrg Habsburgw, zosta zdradziecko uwiziony przez krlewskiego pasierba. W ptora roku pniej spada jego gowa, odcita podobno nie mieczem lub toporem, ale zaostrzon desk. Tragiczna mier i awanturnicze ycie stay si tematem licznych legend wok postaci pysznego magnata. Niespokojne sumienie krla Wacawa miaa ukoi fundacja nowego klasztoru cysterskiego w Zbrasawiu; Nowy Scz lokacyjny, widok z lotu ptaka 223 wdziczni mnisi w klasztornej kronice postarali si pniej otoczy czasy i posta Wacawa naleytym blaskiem. W styczniu 1291 roku podjto przygotowania do wyprawy na Krakw: bracia Kazimierza bytomskiego - Bolko opolski i Mieszko cieszyski, stanli u boku Wacawa. Wyprawa zakoczya si penym sukcesem: od 10 kwietnia tytuowa si Wacaw ksiciem krakowskim i sandomierskim. Przywileje, nadane w Li-tomylu maopolskiemu klerowi i szlachcie, stanowiy mocny fundament panowania krla czeskiego w poudniowej Polsce. Sukcesy te przypiecztowaa w nastpnym roku wyprawa na okietka: osaczony ksi nie tylko zrzek si Maopolski, ale uzna si lennikiem Wacawa z Brzecia i Sieradza. Wczeniej jeszcze w Opolu zoyli hod wadcy Opola, Cieszyna i Raciborza. W obozie czeskim znalaz si te Bolesaw mazowiecki, ktry polubi siostr Wacawa. Nastpny akt ju znamy: w 1300 roku zosta Wacaw krlem caej Polski: okietek znalaz si na wygnaniu, a jego kujawscy bracia i bratankowie pospieszyli z hodem. W 1301 roku wpyw czeski rozszerzy si na ksistwa wrocawskie, legnickie i brzeskie na lsku, gdzie Wacaw zosta opiekunem maoletnich dziedzicw tronu. Od Karpat a do Batyku przejli rzdy czescy starostowie, doprowadzajc do uspokojenia kraju - co zgodnie podkrelaj niechtni czeskim rzdom polscy rocznikarze. Dzieo Wacawa miao mocne podstawy. Najwaniejsz z nich byo przysowiowe bogactwo krla czeskiego, oparte zwaszcza na dochodach z eksploatacji srebra w Igawie i Kutnej Horze, ale take z handlu. Dziki nim mg Wacaw wprowadzi ,,tward walut" - grosz praski. Z pomoc woskiego teoretyka prawa rzymskiego - Gozzo z Oryieto - skodyfikowa prawo grnicze, a nawet planowa pen kodyfikacj prawa ziemskiego z ubocznym celem umocnienia wadzy krlewskiej - co jednak napotkao gwatowny sprzeciw szlachty; podobnie przyjto zamiar zaoenia w Pradze uniwersytetu. A jednak marzenia o rozszerzeniu pastwa na wzr Aleksandra Wielkiego doprowadziy do kryzysu. W 1301 roku Wacaw przyj dla swego jedynego syna Wacawa koron wgiersk, stanowic przedmiot przetargw po wyganiciu dynastii Arpadw. T drog znalazi si w konflikcie nie tylko z Albrechtem austriackim (od 1298 r. take krlem rzymskim), ale i z papieem Bonifacym VIII, popierajcym na Wgrzech Karola Roberta, ksicia z neapo-litaskiej dynastii Andegawenw. Wrogowie Wacawa poczyli swe siy: papie zakwestionowa Wacawowi nie tylko koron wgiersk, ale i 'polsk, za jego wgierscy zwolennicy udzielili poparcia okietkowi w zbrojnym

powrocie do Polski. Jak gdyby i tego byo mao, siga Wacaw po Mini, niemieckie terytorium nad rodkow ab, co znowu wpltywao go w dalsze konflikty. W 1304 roku z trudem odpar najazd Albrechta Habsburga na Czechy. Rwnie popularno krla w spoeczestwie czeskim spadaa: otoczenie jego skadao si gwnie z Niemcw, i to nie miejscowych, ale cignitych znad Renu, ze Szwabii i Bawarii. Obok Piotra von Aspelt, biskupa bazylejs-kiego, wan rol gra w nim Krzyak Herman von Hohenohe oraz opaci kilku klasztorw cysterskich, z ktrymi Wacaw szczeglnie by zwizany. Kryzysowa sytuacja pogorszya jego stan nerww: od mierci ony Guty (1297) prowadzi tryb ycia okrelany przez kronikarzy jako rozpustny; nie zmienio sytuacji nowe maestwo z Ryks, crk i dziedziczk Przemyla II krla polskiego. Z obj swych licznych dworskich i mieszczaskich kochanek ucieka krl raz po raz do ciszy klasztornej, gdzie poddawa si pokucie, poczonej z postami i ostrym biczowaniem. Chorobliwe kolekcjonowanie relikwii miao go uchroni przed 224 nieszczciami, ktre nie day na siebie dugo czeka. Nie doy Wacaw katastrofy swego imperium, nie zrzek si adnej ze swych pretensji: w sabych rkach syna zostawi trzy korony krlewskie, ale naprzeciw niego - koalicj potnych wrogw. Na Wgrzech zwolennicy modego Wacawa znaleli si w zdecydowanej mniejszoci; w Polsce okietek kry po ziemi sandomierskiej, docierajc pod Krakw. W Pradze, po dugiej, niewyjanionej chorobie, w ktrej wspczeni plotkarze i pniejsi historycy dopatrywali si bd rezultatw niecnotliwego trybu ycia, bd skutkw trucizny, 21 czerwca 1305 roku zmar Wacaw, w habicie cysterskiego konwersa, szepcc ostatnie modlitwy; wadca o nieprzecitnych zdolnociach i ogromnych ambicjach, ktry zaprzepaci stworzone mu przez los wspaniae moliwoci. Panowanie jego w Polsce budzio i budzi sprzeczne oceny: jedni widzieli tu tylko obc brutaln okupacj, inni - moliwo powstania potnego pastwa sowiaskiego, stanowicego gwny orodek polityczny centralnej Europy. Oczywicie, trudno nie dostrzega, e rzdy Wacawa w Polsce, wykonywane przez obcych krajowi i czsto zmieniajcych si namiestnikw, zwaszcza niechtnie widzianych Niemcw, musiay by odczuwane jako rosnce brzemi cudzego panowania. Wacaw wyranie nie ufa swym polskim zwolennikom: jedynie wrocawski Niemiec Jan Muskata, z czasem biskup krakowski, by przeze uywany do suby politycznej take za granicami Polski. Ale jednoczenie panowanie Wacawa przeamao proces rozpadu Polski i po raz pierwszy zjednoczyo wikszo polskich dzielnic pod jednym berem. Porzuciwszy tytulatur dzielnicow, Wacaw tytuowa si po prostu "krlem Czech i Polski", rozumiejc pod okreleniem Polski wszystkie jej czci. Zmuszajc do hodu dzielnicowych ksit piastowskich, wskaza Wacaw swym polskim nastpcom drog do rozcignicia panowania na ziemie, w ktrych bezporednio nie wadali. Wprowadzona przez Wadysawa jednolita administracja namiestnikw krlewskich - starostw - take pozostaa trwaym osigniciem i zostaa rozbudowana pniej przez okietka i Kazimierza Wielkiego. Rwnie reforma pienidza i prawo grnicze Wacawa II miao ogromny wpyw na dalszy rozwj gospodarki i organizacji regaliw. 1S Poczet krlw..

Benedykt Zientara WACAW III W dugim szeregu krlw polskich zabrako nieomal miejsca dla jednego z nich. Panowa on krtko - niespena czternacie miesicy - a obszar jego wadania stale si kurczy. Nic te nie wiadomo, aby kiedykolwiek w Polsce przebywa. Matejko nie umieci go w swym "poczcie krlw", a co gorsza, brak w ogle jakiegokolwiek wspczesnego wizerunku. Niemniej jednak - obj wadz jako prawowity dziedzic tronu i by uznawany przez wikszo ziem polskich za krla Polski. Zasuguje wic na biografi, ktra bdzie bodaj pierwsz polsk biografi Wacawa III. Urodzi si 6 padziernika 1289 roku jako jedyny syn krla czeskiego Wacawa II i jego ony Guty Habsburanki. Ojciec wiza z jedynakiem ogromne nadzieje i nieomal od kolebki zacz snu dla szerokie perspektywy polityczne, nawizujc rokowania w sprawie przyszego maestwa i szukajc dla nowych koron krlewskich, jak gdyby dwu ojcowskich byo za mao. W pocztku 1298 roku doszo w Wiedniu do zjazdu Wacawa II czeskiego z Andrzejem III wgierskim i Albrechtem austriackim. Zjazd by zwizany z przygotowaniami do obalenia krla niemieckiego Adolfa, ale przy tej okazji zarczy Wacaw swego dziewicioletniego syna z crk Andrzeja, Elbiet. Przysze maestwo z dziedziczk ostatniego z Arpadw miao modszemu Wacawowi otworzy perspektywy panowania na Wgrzech. Sam Andrzej jednak mia trudnoci z utrzymaniem si na tronie. Silne stronnictwo monowadcze, popierane przez papiea Boniface226 go VIII, przeciwstawiao mu wasnego kandydata do tronu - neapolitaskiego ksicia z dynastii andegaweskiej Karola Roberta, ktry poza bogosawiestwem papieskim mia za sob kredyt wielkiego florenckiego banku Bardich. Karol Robert pojawi si w Splicie w czerwcu 1300 roku, a Chorwacja, stanowica wwczas cz monarchii wgierskiej, opowiedziaa si po jego stronie. Podobne stanowisko zaj prymas Wgier, Grzegorz arcybiskup ostrzy homski. 14 stycznia 1301 roku Andrzej III zmar nagle i wydawao si, e Karol bez przeszkd zasidzie na tronie. Jednak monowadcy wgierscy, popierajcy dotychczas Andrzeja, a wrd nich wadajcy na ziemiach sowackich Ama-dej Aba i Mateusz Czak dali elekcji. Stronnictwo antyandegaweskie gwatownie szukao kontaktw z Wacawem II: potny a bogaty wadca Czech, ktry wieo przyozdobi swe czoo rwnie polsk koron i panowa nad ziemiami od Dunaju po Batyk, wydawa si jedyn alternatyw polityczn. Tylko on mgby przeciwstawi si papieowi i Andegawe-nom. W maju 1301 roku na sejmie w Budzie wybrano krlem jego syna, niespena dwudziestoletniego modszego Wacawa. W Brnie toczyy si nastpnie ukady dworu czeskiego z wgierskimi magnatami. Obawy, e rozlege, ale nieskonsolidowane pastwo Wacawa II znajdzie si w obliczu nieprzewidzianych trudnoci, a zwaszcza ogromnych kosztw, nie przewayy ambicji krla, ktry czu si naladowc wielkiego Aleksandra: wszak w cigu krtkiego czasu zdoa opanowa tereny polskie, znacznie przekraczajce rozmiarami obszar Krlestwa Czeskiego. Opanowanie Wgier, Mini - moe w przyszoci korona cesarska - wszystko to leao nieomal w zasigu rki. Wacaw II przyj wic ofert i przekaza syna Janowi, arcybiskupowi Kalocsy, ktry by

kanclerzem wgierskim, a zarazem gow stronnictwa antyandegaweskiego. Ze strony ojca obj opiek nad modszym Wacawem towarzyszcy mu Jan Muskata, biskup krakowski. 27 sierpnia 1301 roku arcybiskup Jan koronowa chopca (ktry przy tej okazji przyj imi Wadysawa V) w Biaogrodzie Krlewskim (Szekesfehervar), tradycyjnym miejscu koronacji Arpadw. Okazao si jednak, e papiestwo potrafio poruszy wszelkie siy, skonne powstrzyma ekspansj Przemylidw. Legat papieski na Wgrzech, kardyna Mikoaj Boccassini (pniejszy papie Benedykt XI), podkopywa ich stanowisko, groc interdyktem; stronnicy An-degawenw zbrojnie, cho bez powodzenia, atakowali Bud i Biaogrd; papie zakwestionowa polsk koronacj Wacawa II, ktra zostaa dokonana bez zezwolenia Stolicy Apostolskiej. Nie tu miejsce na opowie o wgierskim panowaniu ,,Wadysawa V", ktre byo waciwie wojn domow, wcigajc Czechy w konflikt o skali europejskiej. 31 maja 1303 roku Bonifacy VIII, uznajc si za kompetentnego sdziego w sporze o tron wgierski, przysdzi go Karolowi Robertowi: jednoczenie uzna wszystkie przysigi na rzecz "Wadysawa V" za niewane i pod kltw nakaza wszystkim Wgrom przejcie na stron ,,prawowitego" krla. Krl rzymski (czyli wadca Niemiec) Al-brecht Habsburg, ktry czu si zagroony przez ekspansj czesk, zosta przez papiea wezwany do wyparcia Czechw z Wgier. Z kolei Wacaw szuka przymierza z krlem francuskim Filipem Piknym. W koalicji anty-czeskiej znalazo si te miejsce dla polskiego wygnaca, Wadysawa okietka: ze wzgldu na do liczne objawy niezadowolenia z czeskich rzdw w Polsce stronnictwo andegaweskie zdecydowao si udzieli okietkowi pomocy w organizowaniu dywersji na ziemiach maopolskich. Kujawscy krewni okietka u-dzielali mu poparcia, a nawet popadli w zbrojny konflikt z czeskim starost. S te lady zainteresowania samego papiea osob okietka i sprawami polskimi. Wacaw II prbowa zwikszy sw popularno w Polsce, doprowadzajc 26 maja 1303 roku do uroczystej koronacji swej polskiej ony Ryksy, crki Prze-mysa II, ktrej dokona w Pradze biskup wrocawski Henryk z Wierzbna. Szybki spadek popularnoci,,Wadysawa V" na Wgrzech i przechodzenie jego stronnikw do obozu Karola Roberta zmusio Wacawa II do zbrojnej interwencji w 1304 roku. Przeciwnik jednak unika bitwy, a samym Czechom grozi najazd Albrechta: wzmocnienie zag Budy i Biaogrodu nie dawao adnej gwarancji. Wacaw zdecydowa si wic na powrt, tym razem zabierajc ze sob syna, ale rwnie wgierskie insygnia koronacyjne (z koron w. Stefana) i grup wgierskich magnatw oraz mieszczan budziskich, traktowanych nieomal jako zakadnikw. To oburzajce Wgrw ,,witokradztwo" przyczynio si walnie do zaamania stronnictwa ,,Wadysawa V" i przechodzenia dawnych jego zwolennikw na stron Karola Roberta. Jednoczenie okietek z pomoc wgiersk zacz umacnia si w Maopolsce, gdzie opanowa Wilic (1304). Wacaw II odpar wprawdzie najazd Albrechta na Czechy, wspierany od strony Moraw przez Andegawenw, ale Czechy znalazy si w niezwykle trudnej sytuacji politycznej i finansowej. W takiej chwili przysza choroba i mier modego jeszcze wadcy Czech i Polski, 21 czerwca 1305 roku. Niespena szesnastoletni "Wadysaw V", odtd znowu Wacaw, zosta spadkobierc obu koron i wszystkich zwizanych z nimi trudnoci. Trudno jest oceni osobisto

modziutkiego krla, bo rzdy jego trway bardzo krtko, a kronikarze dooyli stara, aby skupi 227 na nim czarne barwy i zoy na odpowiedzialno za gwatown katastrof imperium Wacawa II, ktry umar wystarczajco wczenie, aby skutki jego polityki ukazay si w peni dopiero po mierci. Surowo oceniono wic usunicie przez modego krla na bok doradcw ojca z Piotrem Aspeltem na czele; otoczeniu Wacawa III, w ktrym gwn rol grali kanclerz Piotr Angeli i rycerz Rajmund z Lichtenburga, przypisywano demoralizujcy wpyw i brak umiejtnoci politycznych. Porwnywano modego Koci NMP w miejscowoci Sedlec koo Kutnej Hory krla z biblijnym Roboamem, ktry "pogardziwszy radami mdrzejszych i starszych, szuka tylko towarzystwa i rady modszych i przez to zgin". Przyjacielem Wacawa i Rajmunda by rycerz-poeta Henryk z Freiberga, ktry Rajmundowi, jako wzorowi rycerskoci i dworskich obyczajw, dedykowa swego "Trista-na". Nowy dwr hodowa swobodnym obyczajom, a pijatyki koczyy si wyprawami do miasta z "polowaniem na dziewczta"; kronikarz, zbrasawski opat Piotr, widzia w tym wiadome oddziaywanie otoczenia dla sptania energii modego krla. Dzi widzielibymy tu spontaniczn reakcj chopca na nage zniknicie wszelkich ogranicze jego swobody i pojawienie si moliwoci wykorzystywania wadzy dla wasnych uciech i rozrywki kompanw. F. Grabner uzna usunicie dawnych doradcw ojca przez Wacawa III za zwrot polityczny w kierunku antyniemieckim, ale pogld ten nie wytrzymuje krytyki, skoro nowe otoczenie nie byo mniej kosmopolityczne (z przewag Niemcw) ni dawny dwr. Nie da si te w polityce Wacawa III odnale adnych elementw ideologii wsplnoty sowiaskiej. Niemniej jednak pierwsze kroki modego krla w polityce byy rozsdne. Nie mona mu bra za ze zastawiania majtkw krlewskich, skoro skarb by wyczerpany, a ze wszystkich stron groziy wojny. Natomiast zawarcie w sierpniu 1305 roku pokoju z Albrechtem za cen zwrotu Chebu (Eger), ktry stanowi zastawion krlowi czeskiemu posiado cesarsk, byo krokiem rozsdnym, eliminujcym przynajmniej jednego z przeciwnikw. Po tej samej linii poszy decyzje w sprawie Wgier: jesieni 1305 roku ,,Wadysaw V" zrzek si tronu wgierskiego na rzecz kuzyna - Ottona dolnobawars-kiego, ktry obecnie stan na czele przeciwnikw Andegawenw; jemu te wyda Wacaw wgierskie klejnoty koronne. W ten sposb 228 wypltywa si z walk na Wgrzech, nie rezygnujc z podsycania oporu przeciw Karolowi Robertowi. Wydanie w lutym 1306 r. siostry Anny za Henryka Karynckiego, ostatniego dziedzica Karyntii i Tyrolu, rezerwowao Czechom wpywy na terenach, skd wyrugowaa Przemylidw ekspansja habsburska. Najtrudniejsza bya sytuacja w Polsce, gdzie panowanie czeskie wyranie si zachwiao. okietek opanowa Sandomierszczyzn i siga po Krakw, a nawet, zdaje si, opanowa zamek wawelski. Ksita kujawscy stanli po jego stronie i podjli walk z czeskim starost Kujaw, Pawem z Paulsteina. Ten jednak broFragment murw miejskich Krakowa

229 ni si dzielnie i do rozstrzygnicia nie doszo: w styczniu zawarto rozejm w Toruniu. Wielkopolska pozostaa wierna Wacawowi, tym wie-rniejsza, im bardziej Maopolska przechodzia na stron okietka. Ale niektrzy panowie tamtejsi szukali, na wszelki wypadek, kontaktw z Henrykiem Gogowskim i Bolesawem wrocawsko-legnickim: obaj ci ksita tytuowali si ,,dziedzicami Krlestwa Polskiego". Wacaw III troskliwie przygotowa wypraw do Polski. W tym kontekcie zapewne trzeba widzie jego maestwo z Wiol, crk Mieszka cieszyskiego, zawarte 5 padziernika 1305 roku. Historycy czescy traktuj maestwo z ubog ksiniczk jako jeszcze jeden wybryk modego krla, zapominajc, jak wana strategicznie bya rola Cieszyna w utrzymaniu Krakowa w rkach czeskich. Nadto maestwo z Piastwn, i to z dworu dotychczas mao tknitego nalotem niemczyzny, miao - by moe - powstrzyma ucieczk polskich stronnikw Wacawa z jego obozu. Mimo wszystko jednak Wacaw nie mg liczy na wasne siy: zwrci si wic o pomoc do Krzyakw i Brandenburgii i to pozbawio go szans w Polsce. Krzyacy ju od dawna wsppracowali z Przemylidami w umacnianiu ich pozycji na Pomorzu Gdaskim (przeciw najazdowi ksit rugijskich) i na Kujawach. Nie wiemy, jaka bya cena ich interwencji na przeomie 1305 i 1306 roku, ktra doprowadzia do rozejmu toruskiego. Za to grone nastpstwa miay mie ukady Wacawa z Brandenburczy karni: za Mini i pomoc w Polsce gotw by im Wacaw odstpi Pomorze Gdaskie, co te uczyni ukadem z 8 sierpnia 1305 roku. Ukad nie wszed jednak w ycie, bo jeszcze w listopadzie Wacaw nadawa przywileje klasztorowi oliws-kiemu: zreszt praktyczna wadza na Pomorzu znajdowaa si w rkach tamtejszego mono-wadczego rodu wicw, ktrzy penili tam funkcj starostw Wacawa; dla opanowania 230 Pomorza margrabiowie brandenburscy musieliby wej w rokowania ze wiecami. Nie wiadomo, w jakim stopniu wiadomo o ukadach Wacawa z margrabiami rozesza si po Polsce. W kadym razie wiosn 1306 roku wadza Wacawa w Polsce stana pod znakiem zapytania. Henryk Gogowski wkroczy do Wielkopolski i opanowa z pomoc swych zwolennikw znaczn cz kraju; Bolesaw wrocawski zaj Kalisz. Obydwaj znaleli si w konflikcie z okietkiem - i tylko tej rywalizacji zawdzicza Wacaw utrzymanie si jeszcze zag czeskich w Krakowie oraz niektrych orodkach kujawskich i wielkopolskich. Konieczna bya interwencja zbrojna, o ile i tu nie miao doj do utraty tronu. Nowe poyczki pod zastaw miay dostarczy rodkw na utrzymanie armii, a fundacja nowego klasztoru we Wsetinie na Morawach - przychylno niebios. Ale do wojny nie doszo. W drodze do Polski zatrzyma si Wacaw w morawskim Oomucu, gdzie stan kwater w domu komornika morawskiego Albrechta ze Sternberga. W tym domu w czasie poobiedniego odpoczynku zosta 4 sierpnia 1306 roku zasztyletowany: otrzymawszy trzy ciosy, zmar nie odzyskawszy przytomnoci. Za morderc uznano niemieckiego najemnego onierza, Konrada z Dotensteinu, ktrego schwytali stranicy, gdy wybiega z domu. Poniewa jednak natychmiast zosta zabity, nikt nie dowiedzia si ani czy to on

naprawd by zabjc, ani te z czyjego dziaa polecenia. Zatarciu ladw sprzyja generalny rabunek mienia krlewskiego, ktrego dopucili si onierze na wie o mierci Wacawa. Std te zgaszane przez kronikarzy podejrzenia, oskarajce o najcie mordercy to krla rzymskiego Albrechta, to Wadysawa okietka, nie zasuguj na rozpatrywanie. Spisku naley szuka, jak to ukaza Jzef usta, wrd usunitych od wadzy panw czeskich. Domylali si tego ju w XIV wieku tzw. Dalimil oraz Benesz z Weit-milu. Wierszowana kronika Ottokara styryjskiego opisuje nawet, jak dwunastu czeskich wielmow rzucao koci, aby los wyznaczy tego, ktry podejmie si zgadzenia krla. Rzekomym morderc by wedug niej niejaki Ho-len z Wildsteinu: posta ta wystpuje rzeczywicie w rdach, ale ostatni raz w 1284 roku. Kronika Ottokara nie zasuguje wic na wiksze zaufanie ni plotki innych wspczesnych. Tragiczny los modego utalentowanego krla (poza czeskim i niemieckim zna wgierski i acin), ktry nie mg rozwin swych moliwoci, budzi w Czechach al, zwaszcza e Wacaw by ostatnim potomkiem Przemyla, ostatnim wadc z prastarej rodzimej dynastii. Po jego mierci rozpoczy si interwencje wadcw Rzeszy, walki o tron Habsburgw, Luksemburgw i Henryka Karynckiego. .Wszyscy potentaci zgaszali rwnie pretensje do tronu polskiego, te jednak nie byy aktualne: Wadysaw okietek i Henryk Gogowski wyeliminowali innych pretendentw i stworzyli dwa kompleksy ziem, mogce stanowi podstaw do zjednoczenia Polski. mier Henryka w 1309 roku umoliwia okietkowi uzyskanie absolutnej przewagi i zjednoczenie Polski. Stao si to moliwe dziki wyganiciu Przemy-lidw. Mimo wspczucia dla tragicznie zmarego krla trzeba stwierdzi, e dusze jego panowanie spowodowaoby dugotrwae wojny na ziemiach polskich, rujnujce kraj, a zarazem wyczerpujce siy Czech w niepotrzebnej ekspansji do Polski, w ktrej zwolennicy unii stracili znaczenie, a niech do obcych rzdw zwrcia powszechne sympatie ku piastowskim kandydatom. Ten krlewski yciorys odbiega od innych, dotyczy bowiem krla, ktry panowa nad Polsk, ale w czasie swych krtkich rzdw w Polsce si nie pojawi. Niemniej jednak jednoroczny okres jego rzdw zasuguje na przypomnienie, choby ze wzgldu na to, e jest prawie nieznany: skutki jego, jak choby transakcja z Brandenburgi w sprawie Pomorza, miay by dla Polski jednak bardzo dotkliwe. Benedykt Zientara HENRYK III GOGOWSKI Po tajemniczej mierci Henryka Probusa w 1290 r. zostao trzech piastowskich kandydatw do dziedzictwa po nim: nie tylko w sensie materialnym, ale take programu politycznego. Trzech kandydatw z trzech rnych linii piastowskich miao podj program zjednoczenia Polski i przywrcenia krlestwa: niestety, nie we wspdziaaniu ze sob, lecz w ostrej rywalizacji. A prawie natychmiast wyoni si czwarty, obcy kandydat - Wacaw II czeski, pragncy opanowa Polsk na podstawie wtpliwych argumentw prawnych, ale take bardzo realnej siy polityczno-ekonomicznej swego pastwa. Ze wspomnianych trzech Piastw dwaj ciesz si zasuon saw i miejscem w panteonie narodowym: Przemys II wielkopolski, ktry pierwszy po dwu wiekach

uwieczy skronie koron i wkrtce tragicznie zgin, oraz Wadysaw okietek z linii kujawskiej, ktry zdoa dokona upragnionego przez wszystkich dziea zjednoczenia. Natomiast trzeci z rywali, Henryk Gogowski, ostatni ksi lski o ambicjach oglnopolskich i horyzontach na miar zamierze, uleg zapomnieniu, nie doczeka si ani uznania, ani gbszego zainteresowania ze strony historykw. Nie mia szczcia, mimo i zdolnociami nie tylko dorwnywa, ale moe nawet przewysza partnerw. Na rozbitym midzy tuzin ksitek lsku trudniej jednak byo zdoby siy i rodki do szerszych dziaa ni w nie podzielonej Wielkopolsce czy Mao-polsce. A moe to osobiste cechy charakteru nie pozwalay mu skupi wok siebie tumu entuzjastycznych zwolennikw. Obok takich cech, jak wytrwao, zamiowanie do porzdku i gospodarno, mona bowiem u niego dojrze rys okruciestwa. Henryk by synem Konrada, ksicia gogowskiego, a wnukiem Henryka Pobonego, po ktrym odziedziczy imi. Ojciec jego, przeznaczony pocztkowo do stanu duchownego, studiowa w Paryu i zosta, dziki wpywom swego wuja, krla Czech, wybrany biskupem pas-sawskim. Ale kiedy na lsku rozgorzay walki o dziedzictwo midzy jego starszymi brami: Bolesawem Rogatk i Henrykiem, zrzuci suknie duchowne i pospieszy upomnie si o swj udzia. Korzysta przy tym z pomocy ksit wielkopolskich i oeni si z ich siostr Salo-me. Z ich te pomoc zdoby sobie dzielnic gogowsk, zmuszajc do ustpstw wzitego do niewoli seniora rodziny, Bolesawa Rogatk. Synem Konrada i Salomei by wanie Henryk, ale nie wiadomo dokadnie, kiedy si urodzi i czy rzeczywicie by najstarszym synem, jak przypuszcza autor ,,Rodowodu Piastw lskich", Kazimierz Jasiski. Data urodzenia przypada jego zdaniem na lata 1251-1260. Do dziedzictwa po ojcu sigali jeszcze dwaj bracia - Konrad i Przemys, zwany zdrobniale Przemkiem, chocia pierwszy z nich, znany pod przydomkiem Garbatego, obdarzony ju wczeniej kanonikatami kilku kapitu, mia zosta dostojnikiem kocielnym. Mimo to po mierci starszego Konrada, ktra nastpia w 1273 lub 1274 roku, jego gogowska dzielnica zostaa podzielona na trzy mniejsze: Konrad dosta ostatecznie aga, Przemko - ci-naw, za stoeczny Gogw zosta w rku Henryka. Trzeba tu doda, e mimo rozlegego obszaru, dzielnica gogowska naleaa do najsabiej zaludnionych i najuboszych terenw Dolnego lska. Znaczn cz jej pokryway lasy, nie brako podmokych ziem, nie nadajcych si do rolniczego wykorzystania. Dopiero za czasw Konrada i Henryka III rozwin si 232 ruch lokacyjny: poza Gogowem adne jednak z lokowanych tu miast (aga, Kouchw, cinawa, Szprotawa, Bytom Odrzaski, Gra) nie uzyskao wikszego znaczenia w handlu dalekosinym. Henryk mia decydujcy gos w polityce caej trojki synw Konrada, o nim bowiem gwnie syszymy w nielicznych wzmiankach o udziale dzielnicy gogowskiej w szerszych akcjach politycznych. Od pocztku zbliy si Henryk do swego imiennika, ksicia wrocawskiego Henryka Probusa, i wzi udzia, wraz z Przemysem II poznaskim, w zbrojnej wyprawie przeciw Bolesawowi Rogatce, trzymajcemu w niewoli wrocawskiego bratanka. Wyprawa ta skoczya si jednak niepowodzeniem; syn Rogatki, rwnie Henryk, znany pniej pod przydomkiem Otyego lub Brzuchatego, zada niefortunnym obrocom jeca klsk pod Stolcem 24 kwietnia 1277

roku. Po raz pierwszy starli si tu dwaj Henrykowie, ktrych rywalizacja doprowadzi z latami do wzajemnej zaciekej nienawici, wywierajcej zowrogi wpyw na dzieje lska w kocu XIII wieku. Konflikt zosta rozwizany dziki porednictwu krla czeskiego Przemysa Ottokara II, ktry stara si pogodzi Piastw, a zarazem zjedna ich dla swego obozu w zbliajcym si decydujcym starciu z krlem rzymskim Rudolfem Habsburgiem. W bitwie pod Suchymi Krutami (Durnkrut), gdzie w 1278 roku poleg krl czeski, wielkie straty ponieli rwnie posikujcy go ksita polscy. Przypuszcza si, e by wrd nich Henryk Gogowski. Acz nie bez trudnoci, da si Gogowczyk uzaleni od Henryka Probusa i popiera jego plany polityczne. Pocztkowo opiera si brutalnemu krewniakowi, ktry w 1281 roku uwizi go wraz z dwoma innymi ksitami i zmusi do ukadu, stawiajcego go w pozycji lennika: Henryk Gogowski mia posikowa ksicia wrocawskiego na kade wezwanie z 30 kopiami rycerzy. Mimo tej niezbyt szlachetnej formy zadzierzgnicia cilejszego zwizku, Gogowczyk pozosta mu wierny, nawet gdy Probus znalaz si pod kltw biskupa. Ksi wrocawski odpaci mu si za to przekazaniem wykupionego przez siebie z rk arcybiskupa magdeburskiego Krosna Odrzaskiego, nalecego niegdy do dzielnicy gogowskiej. Na podobnych warunkach weszli w zaleno od Henryka Probusa dwaj bracia Henryka Gogowskiego - Przemko i Konrad. W czasie decydujcej walki Probusa z okietkiem o Krakw Gogowczycy wspierali go zbrojnie: w bitwie pod Siewierzem 26 lutego 1289 roku, zwyciskiej dla okietka, poleg Przemko cinawski. Wielkie plany Henryka Probusa nie speniy si. 23 czerwca 1290 roku wadca Krakowa i Wrocawia umiera w swym nadodrzaskim zamku, majc przy boku Henryka Gogowskiego, jako najbliszego wsppracownika i spadkobierc. Jemu to przekaza Probus tes-tamentarnie swe lskie posiadoci, oddajc Piecz Henryka Gogowskiego wedug przerysu z XIX w. 233 jednoczenie Krakw wielkopolskiemu Przemysowi. Dwaj spadkobiercy Henryka Probusa mogli si sta - gdyby zdoali obj i utrzyma dziedzictwo - najpotniejszymi ksitami polskimi. Gdyby nadto utrzymali jedno dziaania, to realizacja marze Probusa (i coraz wikszej liczby wiadomych politycznie Polakw) - zjednoczenie Krlestwa Polskiego - miaa wszelkie szans powodzenia. Henryk Gogowski mia bowiem zosta dziedzicem pozbawionego mskich potomkw Przemy-sa. Ale losy sprzysigy si przeciw dzieu Probusa. Jego krakowski nastpca. Przemys, mia do czynienia ju nie z awanturniczymi wypadami okietka, ale z groniejszym przeciwnikiem - Wacawem czeskim, ktry bez trudu wypar go z Krakowa. Rwnie na lsku niszczy Wacaw dzieo Probusa, mobilizujc przeciw niemu u swego boku ksit grnolskich (bytomskiego, cieszyskiego, opolskiego) oraz Henryka Otyego legnickiego i jego brata Bolka jaworskiego. Ale najgroniejsze byo przejcie Wrocawia na stron wrogw Gogo-wczyka. Miasto - z nie wyjanionych przyczyn - odmwio uznania testamentu gorco dotychczas popieranego ksicia, Henryka Probusa, i nie chciao uzna swym wadc Henryka Gogowskiego, ktry przebywa na Wyspie

Tumskiej, w siedzibie biskupa i kapituy. Natomiast w miecie pojawi si przywoany przez mieszczan Henryk Otyy, powitany take z aplauzem przez cz rycerstwa. Doszo do formalnej elekcji, a Gogowczyk musia opuci Wrocaw, zapowiadajc zemst. Rozpocza si duga i niszczca wojna o dziedzictwo po Probusie, ktra doprowadzia do cakowitego rozbicia ksistwa wrocawskiego. Henryk Otyy, ktry trzyma si tylko dziki potdze swej nowej stolicy, musia odstpowa jeden po drugim poszczeglne obszary ksistwa. Poudniow cz, ze widnic i Zibicami, odstpi za pomoc swemu bratu Bolkowi. Na pnocy wydziera mu grd po grodzie Henryk Gogowski, ktry w 1291 roku zmusi Otyego do oddania cinawy (zatrzymanego przez Probusa dziedzictwa po bracie Przemku), Milicza, Trzebnicy i Sycowa z dzielnicy wrocawskiej, a nawet Bolesawca i Choj-nowa z legnickiej. Ale na tym si nie skoczyo. Dworzaninem Henryka Otyego by Lutko, syn Pakosawa, niegdy ksicego marszaka nadwornego. Dworzanin ten paa ukrywan nienawici do ksicia, ktry swego czasu wyda wyrok mierci na jego ojca: Pakosaw, winny zabjstwa, zosta publicznie city. Z tym to Lutkiem uoy Henryk Gogowski spisek, majcy na celu porwanie Otyego. Kiedy ksi przebywa w ani, Lutek porwa go nagiego i bezbronnego i noc dostarczy do grodu w Sdowlu, gdzie czeka Henryk Gogowski. ,,Dostawszy go - opisuje kronikarz Piotr z Byczyny - odprowadzi do Gogowa i uwizi w strasznych okowach, chcc go zmusi do ulegoci. Kaza zrobi jakby skrzyni z okratowanym otworem, przez ktry mg oddycha i pobiera pokarm, i innym, podobnie zabezpieczonym, przez ktry mg wydala ka. W takim zamkniciu trzyma go jak naj surowiej przez 6 miesicy, tak e na jego biodrach i plecach roio si robactwo; nie mg te ani sta, ani siedzie, ani lee z powodu ciasnoty". Po p roku takich mczarni zgodzi si nieszczsny wizie ukadem z 6 maja 1294 roku odda Gogowczykowi - poza odstpionym poprzednio obszarem - prawie cae terytorium ksistwa wrocawskiego na prawym brzegu Odry z Olenic, Kluczborkiem, Namysowem, Byczyn i Gorzowem. Obieca te zbrojn pomoc wojskow w wysokoci 100 kopii w cigu 5 lat. Ponadto zapaci wykup w wysokoci 30 grzywien srebra. "Po uwolnieniu - pisze kronikarz - by stale chory i nigdy w 234 peni nie wyzdrowia do koca ycia". Zmar zreszt ju 22 lutego 1296 roku. Dwa tygodnie wczeniej zgin tragicznie inny Piast, sprzymierzeniec Henryka Gogowskiego, Przemys II, ktry zdoa przez p roku cieszy si koron krlewsk. Odrodzone Krlestwo Polskie byo faktem, mimo ograniczenia do Wielkopolski i Pomorza Gdaskiego i mimo staego zagroenia od poudnia przez potg Wacawa. Dziedzicem zamordowanego krla w myl jego testamentu by Henryk Gogowski, ktry te ruszy do Wielkopolski i opanowa szereg grodw pogranicznych. Szybszy by jednak Wadysaw okietek, powoany przez rycerstwo wielkopolskie. 10 marca Henryk musia zawrze z nim w Krzywiniu ukad pokojowy, w ktrym zadowoli si zajt poudniowo-zachodni czci dzielnicy oraz obietnic dziedziczenia po ewentualnie bezpotomnej mierci okietka. Ukad jednak nie zosta dotrzymany i stale sycha o starciach midzy zwolennikami obu ksit. W 1298 roku Henryk dotar w swej wyprawie do Kociana i przyj tytu

,,ksicia Krlestwa Polskiego", zgaszajc tym pretensje do ideowego dziedzictwa po Przemyle. 24 czerwca wystawi w Kocianie wielki przywilej na rzecz arcybiskupa Jakuba winki, biskupa poznaskiego Andrzeja Zarby oraz wocawskiego Wisawa, co wiadczy o porozumieniu z biskupami, torujcymi Henrykowi drog do korony z pominiciem coraz sabiej trzymajcego si okietka. Uprzedzajc ju wypadki, Henryk przyzna Andrzejowi i jego nastpcom na katedrze poznaskiej wieczycie urzd kanclerski odrodzonego Krlestwa. W owym momencie, gdy Henryk siga po koron, mg ju by pewien, e w przeciwiestwie do Probusa i Przemysa II pozostawi po sobie dziedzicw tronu. W 1291 roku polubi Matyld, ksiniczk brunszwick, i rycho doczeka si kilku synw i crek. Jednak plany z 1298 roku nie zostay zrealizowane. Prawdopodobnie kopoty na lsku wstrzymay akcj Henryka w Wielkopolsce: Bolko jaworski, dziaajc take jako opiekun synw Henryka Otyego, korzystajc z zaangaowania Gogowczyka w sprawy wielkopolskie, odebra mu Chojnw i Bolesawiec. Kiedy tak wiksi i mniejsi Piastowie mocowali si ze sob, jedni w walce o wysze cele polityczne, inni - o powikszenie dzielnicy, Wacaw II krok za krokiem umacnia swe rzdy w Polsce i powiksza ich obszar. Gdy biskupi wielkopolscy popadli w spr z okietkiem i rycerstwo rwnie wystpio przeciw maemu ksiciu, wykorzysta sytuacj nie Henryk, lecz Wacaw i on to koronowa si na krla Polski (1300). Henryk zatrzyma jednak swe zdobycze w poudniowej Wielkopolsce i, demonstracyjnie uywajc tytuu "ksicia Krlestwa Polskiego", kwestionowa prawa krla czeskiego do tronu polskiego. By te jedynym powanym oponentem Wacawa w Polsce, od kiedy okietek uda si na wygnanie. Sytuacja Henryka stawaa si jednak coraz trudniejsza. Pozyskawszy sobie wrocawian, Wacaw obj po mierci Bolka jaworskiego (1301) opiek nad maoletnimi synami Henryka Otyego i z tego tytuu wprowadzi do Wrocawia swych starostw. Najstarszy z dziedzicw Otyego, Bolesaw, polubi crk Wacawa i zamieszka w Pradze; jednoczenie (1303) wystawi dokument, odstpujcy Wacawowi wszystkie ziemie, ktre ongi wydar jego ojcu Henryk Gogowski. Nie ulegao wtpliwoci, e krl czeski gotuje Henrykowi los okietka: transakcja z Bolesawem dostarczaa pretekstu do wojny, a ksistwo Henryka byo ze wszystkich stron osaczone przez posiadoci Wacawa i jego brandenburskich przyjaci. Tylko zapltanie Wacawa w walk o tron wgierski, a nastpnie najazd habsburski na Czechy przeszkodziy w podjciu akcji przeciw Henrykowi. Tymczasem ksi gogowski wzmocni si przez przyczenie ksistwa a235 gaskiego po mierci Konrada Garbatego (1304) i wyczekiwa dalszych kopotw Przemyli-dw, aby podj ponownie akcj w Wielkopolsce. Mia tam silne kontakty-i wielu sympatykw, tote ju wiosn 1306 roku, rwnoczenie z uderzeniem okietka na Krakw, wkroczy do Wielkopolski i w czerwcu wada ju Poznaniem. Niespodziewana mier krla Wacawa III, przygotowujcego wypraw na Polsk, uwolnia zarwno Henryka, jak okietka od obaw przed czeskim zagroeniem.

Uwolniona od czeskich rzdw Polska miaa a dwch pretendentw do tronu, noszcych tytu,,ksit Krlestwa Polskiego"; chwilowo ; pojawi si nawet trzeci - Bolesaw Hojny, w syn Otyego, a zi Wacawa II, ktry opanowa Kalisz i rwnie zgosi pretensje do "Krlestwa", ale rycho zosta przez Henryka wyparty z Wielkopolski. Obydwaj przeciwnicy nie atakowali si wzajemnie, prbujc si umocni wewntrz posiadanych ksistw. Henryk zabiega przede wszys236 tkim o wzgldy miast, udzielajc im hojnie przywilejw i dbajc o przywrcenie porzdku, a przede wszystkim zwalczajc rozbj. "Ten by surowy wielce na zodziejw, upiecw i gwacicieli" - zapisa kronikarz wielkopolski, ale doda zaraz z przeksem: "Ale sam by wielkim wycigaczem, a nadto niezbyt przyjazny Polakom (tj. zapewne Wielkopolanom - przyp. B.Z.). Ale za jego czasw by w Polsce (Wielkopolsce - przyp. B.Z.) i wszystkich jego ziemiach powszechny pokj". Zarzucano wic Henrykowi surowe ciganie podatkw i posugiwanie si w Wielkopolsce obcymi ludmi, zapewne lzakami i Niemcami: ksi gogowski nie ufa, jak wida, monym wielkopolskim, ktrzy w cigu dziesiciu lat trzykrotnie zmieniali sobie wadc. Niemieccy rycerze w otoczeniu ksicia, a zapewne take niemieccy mieszczanie z miast lska i Wielkopolski, traktowani byli nieufnie przez rozbudzonych narodowo i coraz bardziej antyniemiecko nastrojonych przedstawicieli wielkopolskiego duchowiestwa i rycerstwa. Jeszcze silniej wzrosa ta nieufno wobec synw Henryka, nie majcych jego autorytetu i ulegajcych we wszystkim dworskiemu otoczeniu. Henryk nie dobi si korony krlewskiej, cho z niej nie zrezygnowa. Dopki y, nie byo pewne, czy on, czy te okietek osignie cel, o ktry rywalizowali. By moe w ostatnich latach ycia opucia ksicia gogowskiego dawna energia, moe by ju chory: w kadym razie popierajcy go dawniej arcybiskup Jakub Piecz Henryka Gogowskiego wedug przerysu z XIX w. winka znalaz si teraz po stronie okietka. 9 grudnia 1309 roku Henryk zmar, nie urzeczywistniwszy swych planw, a liczni synowie, dzielc dziedzictwo, doprowadzili do rozbicia tego najwikszego, cho nie najsilniejszego ekonomicznie, ksistwa lskiego. Prbowali take dzieli midzy siebie Wielkopolsk, przez co postawili si w cakowitej sprzecznoci z deniami spoeczestwa, tsknicego do jednoci. Nietrudno wic przyszo okietkowi wyrugowa ich w 1314 roku z tej dzielnicy i przesdzi w ten sposb swe prawo do kierownictwa w dziele odbudowy Krlestwa Polskiego. Jan Baszkiewicz WADYSAW I OKIETEK "Zostawiby po sobie tylko wielki chaos bdw i konfliktw, gdyby o sprawy narodu polskiego nie zadba zbawiennie znakomity tytan, jego syn". Taki osd niemaych przecie dokona krla Wadysawa okietka przekaza wiadek epoki, maopolski rocznikarz. Byoby zapewne ryzykowne zastanawianie si w tym zwizku nad charakterem Polakw, ktrzy w czasach wielkich przeomw s niecierpliwi i oczekuj od swej wadzy sukcesw stuprocentowych. Zauwamy wic tylko, e historiografia

bliska dworom zawsze bya skonna krytykowa i pomniejsza poprzednikw, aby nastpcom nada tym bardziej posgowy wymiar. A przecie trudno si nie dziwi opinii czternastowiecznego rocznikarza: w naszej wiado-oci historycznej posta i dzieo Wadysawa okietka zajmuj miejsce honorowe. Wadca miniaturowego ksistwa na Kujawach, ktrego przeznaczeniem stao si odnowienie Krlestwa Polskiego, ani dosownie, ani w przenoni nie by wprawdzie "znakomitym tytanem", budzi wszake sympati i respekt. Na respekt w zasuy; nasze sympatie za nie s na kredyt, maj one pokrycie w prawdzie narodowej historii. Nie wiemy dokadnie, kiedy si urodzi: moe w roku 1260, moe na samym pocztku roku nastpnego. Jego ojcem by Kazimierz, ksi Kujaw, czycy i Sieradza; jego matka Eufrozyna pochodzia ze lskiej (opolsko-ra-ciborskiej) linii domu piastowskiego. Dziedzictwo ojca, zmarego w roku 1267, ulegao skomplikowanym i zmiennym podziaom; ksi Kazimierz pozostawi bowiem a piciu synw: dwch dorosych i trzech paroletnich malcw. Pierwsze dowiadczenie polityczne okietka - rzdy w poudniowej czci Kujaw ze stolic w Brzeciu - nie pozostao bez wpywu na jego losy. Postpujce w drugiej poowie XIII wieku rozproszkowanie polityczne Polski nioso bez wtpienia nastpstwa dla kraju niekorzystne: pomniejszenie si wadzy monarszej, a zatem i sabszy opr w obliczu obcych inwazji, i przejawy wewntrznej anarchii. Jednake podziay dzielnicowe miay rwnie korzystne nastpstwa. Formowanie si mniejszych dzielnic ksicych sprzyjao oywieniu aktywnoci lokalnych, rozwojowi nowych centrw ekonomiki i kultury, szerszemu udziaowi ludzi w yciu spoecznym. Nie tylko wielmoe, lecz take rycerstwo i mieszczastwo ywiej partycypowao w aktywnoci politycznej. Ksita i dygnitarze dzielnicowi mnoyli swe kontakty tworzc dwory, kompletujc ekipy wsppracownikw, umacniajc swe klientele: w ten sposb zapuszczali gbiej korzenie w spoeczn gleb swoich dzielnic. Jest to prawda dawniej nie doceniana przez historykw, dzi dla nas oczywista. Czy nie istnia jednak pewien prg politycznego rozbicia, poza ktrym - w dzielnicy zbyt maej - skutki ujemne przewaay nad korzyciami? Ot wanie Kujawy brzeskie byy takim ksistwem w kieszonkowym wymiarze. Mona si zastanawia, czy podobne powiatowe rzdy nie przyzwyczajay modego Wadysawa okietka do patrymonialnego sprawowania wadzy, do decydowania o wszystkich istotnych sprawach. I mona podejrzewa, e gdy terytorium poddane jego wadzy powikszyo si wielokrotnie, usiowa on - z najfata-Iniejszym skutkiem - kontynuowa taki styl rzdzenia. Pewne jest, e okietek nie nalea do ksit, ktrzy kontentowali si swym skromnym dziedzictwem. Po mierci braci, Leszka Czar-238 nego (1288) i Kazimierza czyckiego (1294), okietek skupi w swym rku prcz poudniowych Kujaw ziemie sieradzk i czyck. Kompleks to rozlegy, nie nazbyt wprawdzie zamony, lecz pooony w samym centrum Polski. okietek pragn poczy z nim inny, najcenniejszy spadek po Leszku Czarnym: Maopols-k. Dwa razy zgasza sw kandydatur: najpierw po wycofaniu si z gry elekta monych maopolskich, ksicia Bolesawa pockiego (1289). Przegra wwczas t rywalizacj o

Krakw do ksicia wrocawskiego Henryka IV Prawego. Drugi raz zgosi si po mierci Prawego (1290). Wypado wwczas konkurowa z wielkopolskim Przemysem II. Z tej rywalizacji dwch polskich ksit jako tertius gaudens zwycisko wyszed krl Czech Wacaw II; to on obj rzdy nad Krakowem. Czeskie rzdy w Maopolsce zbliyy okietka do niedawnego rywala, Przemysa II; w roku 1293 stana koalicja tych dwch ksit. Wydarzenie wane: oznaczao nawrt do tradycyjnego wspdziaania dwch linii piastowskich - wielkopolskiej i kujawskiej. Ale w sojuszu tym Przemys II growa wyranie dowiadczeniem, talentem, znaczeniem. Zdoa Brze Kujawski, widok z lotu ptaka 239 on poczy z Wielkopolsk Pomorze Gdaskie i wskrzesi koron krlewsk. Od 26 czerwca 1295 roku Polska po dwustu latach przerwy znowu miaa krla. Tragiczna mier Przemyla p roku pniej bez wtpienia opnia i skomplikowaa proces zbierania ziem polskich. Zarazem jednak otworzya wielk szans przed sojusznikiem zmarego. okietkiem. Przemys II nie zostawi syna; na okietka tedy pad wybr panw wielkopolskich i pomorskich. W ten sposb w cigu omiu lat (1288-1296) drobny ksi brzesko-kujawski zrobi oszaamiajc karier. Rzdzi ju ogromnym blokiem terytorialnym (Wielkopolska, Pomorze Gdaskie, cz Kujaw, ziemie sieradzka i czycka). Co wicej, mia oczywist perspektyw woenia korony krlewskiej, odnowionej wanie przez Przemyla. Potwierdzeniem jego ambicji byo zgaszanie roszcze do Maopolski mimo oczywistej dysproporcji pomidzy jego moliwociami a siami Wacawa czeskiego. Rok 1300 przynis cakowite zaamanie i monarchii okietka, i jego politycznych nadziei. Opuszczony przez wielmow wielkopolskich i pomorskich uleg presji militarnej Wacawa II. Monarcha czeski sta si panem wszystkich ziem, rzdzonych przez okietka, i to on wanie otrzyma w Gnienie koron jako nowy krl Polski (1300). okietek znalaz si na wygnaniu; o tym okresie jego ycia mamy wiadomoci bardzo skpe i niepewne. By sam winowajc tej politycznej katastrofy. Liczne i zgodne wiadectwa potwierdzaj, e nie potrafi zarzdza ogromnym obszarem, ktry mu przypad. "Nie by dobrym szafaZamek w Chcinach 240 rzem sprawiedliwoci" - powie pniej jeden ze wiadkw tamtych wydarze. Nie zdoa stworzy sprawnej i oddanej grupy wsppracownikw, skci si z powan czci wielmow, w tym z hierarchi duchown, co zablokowao spraw jego koronacji. Nie potrafi zaradzi wkradajcej si do jego ziem anarchii, poskromi samowoli, upiestw, baaganu. Zapewne stao si tak, bo usiowa rzdzi wielkim pastwem podobnie, jak swymi maymi Kujawami brzeskimi, a to byo po prostu niemoliwe. Tote panowie wielkopolscy i pomorscy do zgodnie opowiedzieli si przeciw niemu i poparli kandydatur Wacawa II. Ten zwrot ku obcemu dynacie, nawet nie spokrewnionemu z Piastami, ,,naturalnymi panami Polski", by bez wtpienia m.in. wyrazem rozczarowa

do ksit piastowskich jako jedno-czycieli kraju. W tym take do okietka, do jego talentw, do jego politycznego rozumu. Podniesienie si z takiej katastrofy jest fenomenem zdumiewajcym. Oczywicie, pomogo okietkowi nowe rozczarowanie polskiego spoeczestwa, tym razem do rzdw czeskich, ktre nie speniy pokadanych w nich nadziei. Jednake okietek przede wszystkim sam pomg swojej sprawie. Mia on t cech charakteru, ktra okazaa si niezmiernie wana dla posuwania si na drodze jednoczenia ziem polskich, drodze ciernistej, powolnej, penej trudnoci i zaama: nie chcia i nie umia godzi si ze swymi klskami. Ujawni t cech ju w latach dziewidziesitych XIII wieku, w toku rywalizacji o Maopolsk z wielokro potniejszym Wacawem II. Naciskany przez potne siy militarne rezygnowa dwakro z roszcze maopolskich i przyjmowa degradujce go politycznie warunki, by natychmiast po wycofaniu si Czechw warunki te odrzuca i wznawia swe roszczenia. Take jako wygnaniec nie straci wiary w swoj spraw. Sprzyjao mu nie tylko rosnce, zwaszcza w Maopolsce, niezadowolenie z czeskich rzdw, ale take pooenie midzynarodowe stwarzajce trudnoci czeskim Prze-mylidom. Ju w roku 1304 ziemia sandomierska bya pod wadz okietka. Ten efektowny powrt dokona si dziki wgierskiej pomocy zbrojnej, ale te dziki poparciu okietka przez wpywowe rody monowadcze i rycerstwo Sandomierszczyzny. mier Wacawa II w czerwcu 1305 roku, a potem zamordowanie jego syna, Wacawa III, w sierpniu 1306 roku ostatecznie zrujnoway czeskie rzdy w Polsce. Ale ju przed tragicznym zgonem Wacawa III rzdy te zaamyway si cakowicie: ulegy likwidacji w Sandomierskiem, na Kujawach, Rkoje miecza sprawiedliwoci, wtrnie koronacyjny miecz krlw polskich (awers) 16 - Poczet krlw.. 241 w ziemiach czyckiej i sieradzkiej, a take w czci Wielkopolski. Przerwijmy w tym miejscu chronologiczny opis zdarze. Stwierdmy najpierw, e przywrcenie pastwowej jednoci ziem polskich byo podwczas, na przeomie XIII i XIV stulecia, imperatywem politycznym, ekonomicznym i moralnym; badania naszej historiografii nader gruntownie owietliy w problem. Przyjmowanie programu jednoci pastwowej przez opini spoeczn zacz si musiao od monych wieckich i duchownych. To oni mieli dug ju tradycj wpywania na polityk ksit, dowiadczenie w sprawowaniu rzdw i rodki materialne, ktrych wykorzystanie mogo przeway polityczne szale. To oni mogli si skutecznie przeciwstawia - przez odpowiedni wybr panujcych - tendencjom do drobienia duych dzielnic na mae i sabe formacje polityczne, pozbawione szans w wielkiej grze. Tak wanie postpowao monowadztwo Wielkopolski, Maopolski, Pomorza Gdaskiego. I odwrotnie: tam, gdzie saba polityczna rola polskich wielmow, a okolicznoci sprzyjay rozdrabnianiu dzielnicy - kruszya si potga nawet ludnych i zamonych orodkw. Tak wanie stao si na lsku, ktry dugo przodowa cywilizacyjnie i politycznie dzielnicom Polski ksicej. Upadek wielu lskich rodw monowadczych przy jednoczesnej gbokiej penetracji obcego ywiou przyczyni si walnie do zatraty samodzielnej roli politycznej przez rozdrabniany na coraz mniejsze dzielnice lsk.

Jednake sami tylko moni duchowni i wieccy nie byliby w stanie realizowa polityki odnowienia Krlestwa. Rkojmi jej sukcesu byo wiadome wspieranie wysikw zjednoczeniowych przez szersze rodowiska. A wic przez rycerstwo, stanowice podstaw siy militarnej kraju; przez polskie mieszczastwo dysponujce niemaymi rodkami materialnymi i obronnymi; przez niszy kler z jego mo242 liwociami wpywania na spoeczn wiadomo. A nawet przez chopstwo. Chop, wielki niemowa redniowiecznego spoeczestwa, te nie przyglda si biernie wewntrznemu nieadowi i zewntrznym zagroeniom: lepsze teraz warunki ycia pozwalay mu prostowa ramiona, szuka wasnego miejsca w spoeczestwie, a nawet pomaga niekiedy aktywnie w dziele politycznej przemiany. Opinia spoeczna w swej podstawowej masie wiadoma wic bya celu dyktowanego przez interes zbiorowy. Ale rozumny wybr rodkw wiodcych do tego celu, ich uruchomienie i sterowanie caym wysikiem zjednoczeniowym - to zadanie politycznego kierownictwa. Moni panowie s sztabem, ale z uwagi na sam charakter celu jak i na si zasady monarchie/-nej na czele stan musi polski ksi, dobry kandydat do korony. To trudny historyczny egzamin dla piastowskiej dynastii. Wyznajmy, e byo w tej rodzinie wielu kandydatw, ktrzy wydaj nam si wybitniejsi od okietka. A wic najpierw jego brat, bezpotomnie zmary Leszek Czarny, mdry wadca Maopolski, ambitny i wraliwy na problemy ekonomicznego oraz politycznego postpu. A wic wrocawski Henryk IV Prawy: inteligentny, wszechstronny, energiczny, a przede wszystkim majcy niebywale wysokie mniemanie o randze monarszej wadzy. Zabiega ju o koron krlewsk, zmar jednak bezpotomnie w wieku 32 lat. Podobno otruty. A dalej, odnowiciel Krlestwa Przemys II: odwany, peen inicjatywy, nie pozbawiony bezwzgldnoci w dziaaniu. Wygasa na nim zasuona, patriotyczna linia wielkopolska Piastw. Jeszcze po upadku czeskich rzdw w Polsce z okietkiem konkurowa inny ambitny wadca, Henryk ksi gogowski, dzielny, przedsibiorczy i stanowczy. I on zmar (1309), zanim rozstrzygn si los tej rywalizacji. Zostawi piciu sabych synw, ktrzy roztrwonili polityczn spucizn swego wybitnego ojca. Niewtpliwie, karierze okietka ogromnie pomogy te przedwczesne, czsto bezdziedzicz-ne zgony innych kandydatw do korony krlewskiej. Czy jednak mona twierdzi, e jego krlewski awans tumaczy si wycznie zbiegiem szczliwych okolicznoci, znikniciem ze sceny lepszych od niego pretendentw? Byoby to twierdzenie ryzykowne. W osobie Wadysawa okietka w pocztkach XIV wieku skupia si bowiem nie tylko tradycja domu piastowskiego, tak dramatycznie osabionego przez przedwczesne zgony wybitnych wadcw i wygasanie caych linii. Reprezentowa on take istotne wartoci, ktre pozwoliy opinii spoecznej uzna w nim dobrego kandydata do korony. Po niefortunnym eksperymencie z rzdami Przemylidw, w obliczu brandenburskiego i krzyackiego zagroenia, a take penetracji ywiow niemieckich na ziemie Polski ksi Wadysaw przedstawi si jako rzecznik narodowego interesu. Moga si przy nim skupi patriotyczna solidarno ywotnych si spoecznych, zaniepokojonych przyszoci kraju. O patriotyzmie Wadysawa okietka ludzie tamtych czasw pisali i mwili w sposb cakowicie jednoznaczny.

By to patriotyzm czynny, wsparty wytrwaoci, uporem, szczegln osobist dzielnoci. Jeszcze pod sam koniec ycia siedemdziesicioletni krl Wadysaw przygotowywa i prowadzi osobicie wojsko przeciw krzyackiemu najedcy. Jake miao nie rozpoznawa si w nim polskie rycerstwo? Cnt militarnych, tworzcych kodeks i ethos tej warstwy, Wadysawowi okietkowi nie brakowao w adnym okresie jego dugiego i burzliwego ycia. Gorzej byo z jego cywilnymi, by tak rzec, talentami polityka i rzdcy. Jednake klska z roku 1300 nauczya go, e nie mona rzdzi wielkim blokiem terytoriw tak samo, jak miniaturowym ksistwem. Gdy ponownie zebra pod sw wadz gwny trzon polskich dzielnic, potrafi skompletowa dobr ekip wsppracownikw, w ktrej znaleli si panowie maopolscy, Kujawianie, a take dygnitarze polskiego Kocioa. Pami niefortunnych rzdw z lat 1296-1300 utrudnia i opnia powrt okietka do wadzy w Wielkopolsce. Ale ksi Wadysaw zawini w tamtych latach gwnie brakiem stanowczoci, nie za jak arbitralnoci w rzdzeniu, ktra kompromitowaaby jego przysze stosunki z elit wielmow. Z punktu widzenia monych panw okietek by po powrocie do wadzy, jako rzdca ju dowiadczony i dojrzay - monarch bardzo odpowiednim. Maopolski rocznikarz przypisa mu trzy gwne cnoty. A wic wielk agodno (,,tylko zmuszony nakazywa kara kogo mierci"), niezrwnan skromno (,,wszelki przepych i wynioso byy mu zupenie obce"), wreszcie niezwyk cierpliwo ("nie umia nigdy mci si za krzywdy, okazywa wielk ludzko tym, ktrzy wobec niego zawinili i mia dla nich zawsze agodne oblicze"). Dodajmy jeszcze do tego pobono i przykadne obyczaje; zupenie niepodobny do Piecz majestatyczna Wadysawa okietka 243 Denar Wadysawa okietka swego nastpcy, okietek przey czterdzieci lat we wzorowym maestwie z Jadwig, crk ksicia Bolesawa kaliskiego. Wadca tego pokroju musia by miy ambitnym wielmoom, le znoszcym monarchw arbitralnych i bezwzgldnych w dziaaniu. Czy jednak jego cnoty i przymioty osobiste nie budziy sympatii take szerszych rodowisk spoecznych? W jego przydomku okie, okietek upatrywa przecie naley nie zoliwo czy lekcewaenie, lecz nie pozbawion sympatii fa-miliarno. Zapewne, te cnoty i zalety okietka nie stanowi przymiotw twardego organizatora nowego politycznego adu. Niektrzy historycy upatrywali w nich t poczciwo, ktra niebezpiecznie graniczy z naiwnoci, saboci, umysow miernot. Jednake pierwszym celem nie byo organizowanie nowego adu, ale stworzenie go: naleao skupi szerokie siy spoeczne wok programu odnowienia Krlestwa, a take broni jednoczce si pastwo przed atakami wrogw. Dzielnoci wojennej okietka w obronie kraju nikt nie kwestionuje. A gdyby tak spojrze na jego skromno, agodno i cierpliwo jak na przejaw przezornoci i rozwagi politycznej? Czy nie krya si za nimi jasna wiadomo, e jedno pastwa jest wci niepena i krucha, e zbierajcy ziemie polskie monarcha musi wprzd zdoby szeroki spoeczny consensus, utrwali swj wty autorytet? Hipotez tak uwierzytelnia fakt, e po swym powrocie do wadzy agodny i cierpliwy okietek potrafi jednak skutecznie i stanowczo rozprawia si z opozycj biskupi lub rebeliami niemieckich mieszczan. Jego skromno i

wyrozumiao nie wykluczay bynajmniej pryncypialnoci i uporu w deniu do wielkich politycznych celw. Po upadku rzdw czeskich ju w roku 1306 skupi okietek wadz w Maopolsce, kompleksie sieradzko-czycko-kujawskim i na Pomorzu Gdaskim. To inna konfiguracja ni w latach 1296-1300: nie Wielkopolska, lecz Maopolska stanowi teraz trzon okietkowej monarchii. Wadz w Wielkopolsce zdoa uchwyci Henryk Gogowski; tylko wschodnie jej skrawki znalazy si w rku okietka. Rozchwiaa si w ten sposb majca ju dugie tradycje wsplnota polityczna Wielkopolski i Pomorza Gdaskiego; dla losw Pomorza miao to skutki fatalne. Zagarn je w latach 1308-1309 zakon krzyacki. To cika poraka polityczna, pocigajca te za sob powane komplikacje ekonomiczne. Wobec potgi Krzyakw strata na razie nie do odrobienia, brzemienna take w dalsze klski. Wypadnie czeka ptora stulecia na powrt Gdaska do Polski. W latach 1311-1312 jeszcze jeden kryzys monarchii okietka - bunt niemieckiego patrycjatu Krakowa, ktry si rozszerzy na niektre mniejsze miasta Maopolski. Ale moni 244 maopolscy i rycerstwo, ogromna wikszo kleru, spora liczba mieszczan pozostali przy okietku. Krakowski bunt upad. Teraz ju dwa wielkie sukcesy. Wielkopolska odrzucia rzdy synw Henryka Gogowskiego przyjmujc wadz okietka (1314), a oglnopastwowy zjazd w Sulejowie (1318) sformuowa petycj do papiea w przedmiocie koronacji okietka. Koron krla Polski otrzyma on nareszcie w katedrze krakowskiej 20 stycznia 1320 roku. Ostatnie lata byy znowu cikie. Nie udao si wykorzysta zamtu w Marchii Brandenburskiej dla odzyskania strat terytorialnych: wyprawa okietka z roku 1326 przeciw Branden-burczykom przyniosa nike sukcesy. W kampanii tej wykorzystane zostay przez krla litewskie posiki zbrojne. Propaganda krzyacka wykorzystywaa t pogask pomoc w wojnie z chrzecijanami dla opluwania Polski i jej krla. Ale od przejciowych emocji, ktre ta propaganda moga tu i wdzie wzbudzi, waniejsze si przecie wydaje budowanie mostw do tego sojuszu z Litw, bez ktrego nie byby moliwy Grunwald. Natomiast ostatnie wojny okietka z zakonem krzyackim przyniosy dotkliwe poraki militarne. Nie bez znaczenia bya pomoc, jak Zakonowi zapewni krl Czech Jan Luksemburczyk. Nie rwnoway niekorzystnego bilansu poowiczny sukces pod Powcami (1331), ktrego znaczenie dla Polakw mieci si w sferze wyobrae zbiorowych. A do bitwy grunwaldzkiej potrzebne byo pilnie naszym przodkom takie moralne pokrzepienie. Jednak poskromienie najedcw i odzyskanie strat nie byy jedynym problemem do pilnego zaatwienia. Kadubowe Krlestwo Polskie, odtworzone w roku 1320, obejmowao tylko dwie gwne polskie dzielnice - Wielk i Ma Polsk oraz pomost pomidzy nimi, kompleks czycko-sieradzki, a take ojcowizn okietka, poudniowe Kujawy. Na Mazowszu, lsku, zachodnim Pomorzu, w pnocnej czci Kujaw trwao dzielnicowe rozbicie. Pomorze Gdaskie, ziemia chemiska, spora cz zachodniej Wielkopolski i Ziemia Lubuska byy w rku Krzyakw oraz Brandenbur-czykw. Ostatnie wojny z Zakonem przyniosy utrat Kujaw. Krlestwo Polskie nie byo wyposaone w solidnie zorganizowan administ-

Wadysaw okietek (rzeba gowy z grobowca w katedrze wawelskiej) 245 racj; charakter krla sprzyja przernym politycznym kompromisom. Nie brakowao w pastwie konfliktw politycznych i klasowych, zatargw z wielmoami, zdrad i dsw monych pozostawionych na uboczu. Ksita dzielnicowi niechtnie spogldali na krlewski awans okietka i, z maymi wyjtkami, nie zamierzali uzna jego zwierzchnictwa. A przecie w sumie koszt spoeczny zjednoczenia Polski by duo mniejszy ni w niejednym innym kraju; jest w tym zasuga krla Wadysawa. Co za najwaniejsze, dokona si ju przeom polityczny: Krlestwo Polskie przywrcone zostao na trwae. Zapewniona zostaa mocna podstawa dla politycznej jednoci kraju, w ktrej moga si uformowa i rozwin polska narodowa tosamo. Krl Wadysaw zmar w Krakowie 2 marca 1333 roku. Z wawelskiego sarkofagu okietka patrzy na nas twarz jasna, bardzo sowiaska, o rysach grubo ciosanych, a przecie nie pozbawiona ani szlachetnoci, ani majestatu. Spjrzmy na ni z szacunkiem. Jest to twarz czowieka, ktremu historia pozwolia sta si jednym z budowniczych naszej pastwowoci. I jednym z rzdcw, o jakich modli si dla Polski poeta, rzdcw mocnych w mdroci i dobroci. Henryk Samsonowicz KAZIMIERZ III WIELKI Kazimierz wstpi na tron w sytuacji, ktra nie rokowaa pomylnie nowemu wadcy. Kraj by zniszczony wojnami i najazdami Krzyakw, Tatarw, Litwinw, Czechw, Brandenburczykw. Co bogatsze dzielnice - lsk, Pomorze, Kujawy - pozostaway w rkach ssiadw; Mazowsze byo lennem krla czeskiego, Jana, ktry to wadca mia pretensje do caej Korony Polskiej. To, co zostao dziedzicowi okietka, stanowio niespjny, skcony wewntrznie zlepek dwch prowincji - Maopolski i Wielkopolski. Rniy je odmienne prawa i obyczaje, rne interesy gospodarcze, wieloletnia tradycja odrbnoci politycznej, a nawet inne narzecze jzykowe. czyo niezbyt wiele: poczucie wsplnej historii, wiadomo przynalenoci do Korony Polskiej, organizacja kocielna i osoba monarchy z wasnej, rodzimej dynastii. W 1333 roku zjednoczenie Polski pozostawao jedynie programem, ktrego realizacja wymagaa wielu wysikw i pozornie nie rokowaa powodzenia, przynajmniej w najbliszym czasie. Brakowao do tego i pienidzy, i moliwoci gospodarczych, silnej armii, kadry fachowcw, ktrzy mogliby poprowadzi dzieo odbudowy Polski. Po dwu-stuletnim rozbiciu istniao co prawda pastwo, ale jego rola w Europie, jego pozycja polityczna i gospodarcza byy drugorzdne. Midzy innymi skutkami powodowao to u politykw wczesnych nawyk patrzenia na wielk polityk przez pryzmat swojej maej dzielnicy i brak perspektyw, bez posiadania ktrych niepodobna byo zmieni istniejc sytuacj. Bilans trzydziestosiedmioletniego panowania krla Kazimierza jest zdumiewajcy. Terytorium pastwa wzroso ponad dwukrotnie, zamieszkiwaa je dwuipkrotnie wiksza ni na pocztku panowania liczba mieszkacw. Skarb, co w dziejach Polski nie jest zjawiskiem zwykym, napeni si dziki pomylnej realizacji rnych poczyna gospodarczych: zakadaniu nowych wsi i miast, modernizowaniu starych, planowemu

rozwojowi handlu, grnictwa, usprawnieniu polityki podatkowej, przeprowadzeniu reform monetarnych. Zbudowano okoo siedemdziesiciu punktw obronnych - zamkw i murw miejskich - umoliwiajcych stabilizacj polityczn (zewntrzn i wewntrzn), zreformowano wojsko, ktre zaczo po dwustuletniej przerwie liczy si jako powana sia militarna Europy rodkowej. "Krlik krakowski" - jak go nazywali przeciwnicy w latach trzydziestych XIV wieku - pod koniec panowania wyrs na arbitra sporw midzynarodowych, rwnego partnera cesarza, poszukiwanego i cenionego sprzymierzeca, biorcego aktywny udzia w rozgrywkach polityki europejskiej. Wewntrzna opozycja zostaa stumiona, podjto dzieo ujednolicenia prawa wsplnego dla caej Polski. Co waniejsze, w monarchii Kazimierzowej zmieni si typ Polaka. Nie by ju przedstawicielem jednego z bardziej zacofanych zaktkw Europy oddalonego od wielkich orodkw kultury i nauki. Rycerz polski stawa si bliski poziomem i formami ycia swoim kolegom z krajw bardziej rozwinitych. Jego wyobraenia polityczne zaczy obejmowa coraz to szersze horyzonty. Wanie w XIV wieku nastpiy pierwsze zwiastuny charakteryzujce pniejszy "zoty wiek" kultury polskiej. Wczenie do Korony Rusi Halickiej wprowadzio nie tylko odmienny element etniczny, ale - co waniejsze - ideologiczny, religijny. Wtedy wanie pojawia si tolerancja religijna, jako konieczny wymg okrelajcy zgodne wspycie rnych syste247 Tablica erekcyjna kolegiaty wilickiej mw kulturowych. Wtedy te Polska zacza by wielkim tyglem, w ktrym mieszay si rne wartoci wschodu i zachodu Europy. Doda by zreszt naleao i inne strony wiata: w XIV wieku zaczli do Polski napywa w duej liczbie - poza Niemcami - Wosi, ydzi, Ormianie, Woosi, Flamandowie, a poprzez kontakty z Krzyakami - Anglicy, Niderlandczycy, Francuzi. Miasta polskie byy czonkami Hanzy, sigajcej od Inflant po Holandi, a obejmujcej wpywami pnocn i zachodni Europ. Polska staa si jednym z wygodniejszych szlakw ldowych czcych Bliski Wschd z Niderlandami, Angli, Francj. Czy mona si dziwi, e Kazimierz by jednym z nielicznych wadcw (obok bajecznych - tym zawsze atwiej), ktrzy przeszli do legendy? Jak konstytucje dawnej Rzeczypos248 politej zaczynay si od powoywania na prawo Kazimierzowe, tak i wikszo pozytywnych informacji o wasnej historii odnosi si do XIV wieku. Pojcia ,,Polski murowanej", "krla chopw" towarzysz wielu ,,domom Este-rki", ,,zamkom Kazimierza Wielkiego". Przy czym - rzecz charakterystyczna - mimo swych niewtpliwych zasug, mimo noszonego przydomka Wielki, polski wadca nie stoi w panteonie najwikszych narodowych postaci. Jak zoliwie wyrazi si pewien historyk - Kazimierz ani nie umar za ojczyzn, ani nie wygra wielkiej bitwy, a co najwaniejsze - nie cierpia. Ten bohater pozytywistyczny nie by dla epoki romantyzmu poszukiwanym wzorcem. Trzeba lojalnie stwierdzi, e mia on wielu niechtnych ju 600 lat temu. Lista zarzutw kierowanych pod jego adresem jest do duga. Wymawiano mu niejednokrotnie bdy w polityce zagranicznej: zrezygnowa ze lska, zrezygnowa z Pomorza, rozpocz okres "niesusznych ekspansji na Ru", szed na pasku polityki wgierskich Andegawenw

podporzdkowujc jej interesy Polski. Wskazywano na ujemne skutki w polityce wewntrznej: napyw obcych grup etnicznych, pozostawienie schedy Wgrom. Rewidowano pogldy o skutkach jego dziaalnoci: w Polsce roku 1370 byo mniej zamkw ni w dowolnym pastwie ociennym, reforma finansowa nie w peni si udaa, podobnie jak niezupenie jasne s pierwsze lata dziaalnoci wszechnicy krakowskiej. Formuowano te zarzuty dotyczce charakteru monarchy: gwatownik, ktry utopii ksidza Baryczk, okrutnie godem zamorzyl Maka Borkowica, ucieknier spod Powie, niestay w sojuszach, bigamista czy nawet poli-gamista. Co innego, e jego przygody miosne zjednyway mu sympati, zbliay do czytelnika jego wizerunek. Ale dla odmiany nie pasoway do dobrego, zapobiegliwego gospodarza, budowniczego, reformatora-prawodawcy. Pojawia si sprzeczno midzy stereotypami dwch rnych bohaterw, wykorzystywanych przez historiografi oddzielnie w zalenoci od okazji. Niezalenie od oceny osoby Kazimierza nie ulega jednak wtpliwoci, e okres jego panowania zamyka si bilansem nadzwyczaj dodatnim. Zapewne sprzyjay temu okolicznoci. Wielkie zaamanie gospodarcze Europy zachodniej, klski elementarne trapice wysoko rozwinite pastwa, spadek dochodw klasy feudalnej spowodoway efekty korzystne dla ziem stanowicych dotychczas odlege peryferie gospodarki, kultury i polityki. Nie byy one tak dotknite kryzysem jak Francja, Anglia czy Nadrenia. Std ich rozwj potoczy si inaczej, korzystniej ni starych orodkw ycia politycznego w Europie. Dziki temu stay si - chyba po raz pierwszy w dziejach - obszarami atrakcyjnymi dla rnorakich przedsibiorcw. Napyw na wschd ludzi, kapitaw, rozwj grnictwa, produkcji miejskiej, rolnictwa, stanowiy w istotnej mierze efekty tego stanu rzeczy, charakterystycznego dla caej Europy rodkowo-wschodniej - od Serbii Stefana Duszana po Dani Waldemara IV i Litw Olgierda. Mia wic Kazimierz zadanie czciowo uatwione. Niewtpliw jego zasug bya umiejtno wykorzystania sprzyjajcych okolicznoci. Zreszt nie tylko w tym przypadku. Jego dziaalno w Awinionie i misterne rozgrywki z papieem, elastyczna polityka w stosunku do rywalizacji dwch potnych rodw niemieckich Luksemburgw i Witteisbachw - take to potwierdzaj. Ukady z Krzyakami, z Luksemburgami stanowiy przykad realizmu politycznego. Nic nie tracc, krl Polski zyskiwa czas i siy na pniejsze dziaania. W dodatku - jak na polityka przystao traktowa owe ukady do swobodnie. Sprawa lska regulowana bya do czsto w latach 1335, 1339, 1348, 1356 ukadami z krlami czeskimi, a zapewne wizaa si z suplik krla do papiea w 1364 roku, wnoszc o uniewanienie wszelkich przysig niekorzystnych dla Krlestwa i Kocioa - jak gosia argumentacja Korona, bero i ostrogi z grobu Kazimierza Wielkiego 249

Jan Baszkiewicz WADYSAW I OKIETEK

"Zostawiby po sobie tylko wielki chaos bdw i konfliktw, gdyby o sprawy narodu polskiego nie zadba zbawiennie znakomity tytan, jego syn". Taki osd niemaych przecie dokona krla Wadysawa okietka przekaza wiadek epoki, maopolski rocznikarz. Byoby zapewne ryzykowne zastanawianie si w tym zwizku nad charakterem Polakw, ktrzy w czasach wielkich przeomw s niecierpliwi i oczekuj od swej wadzy sukcesw stuprocentowych. Zauwamy wic tylko, e historiografia bliska dworom zawsze bya skonna krytykowa i pomniejsza poprzednikw, aby nastpcom nada tym bardziej posgowy wymiar. A przecie trudno si nie dziwi opinii czternastowiecznego rocznikarza: w naszej wiadomoci historycznej posta i dzieo Wadysawa okietka zajmuj miejsce honorowe. Wadca miniaturowego ksistwa na Kujawach, ktrego przeznaczeniem stao si odnowienie Krlestwa Polskiego, ani dosownie, ani w przenoni nie by wprawdzie "znakomitym tytanem", budzi wszake sympati i respekt. Na respekt w zasuy; nasze sympatie za nie s na kredyt, maj one pokrycie w prawdzie narodowej historii. Nie wiemy dokadnie, kiedy si urodzi: moe w roku 1260, moe na samym pocztku roku nastpnego. Jego ojcem by Kazimierz, ksi Kujaw, czycy i Sieradza; jego matka Eufrozyna pochodzia ze lskiej (opolsko-raciborskiej) linii domu piastowskiego. Dziedzictwo ojca, zmarego w roku 1267, ulegao skomplikowanym i zmiennym podziaom; ksi Kazimierz pozostawi bowiem a piciu synw dwch dorosych i trzech paroletnich malcw Pierwsze dowiadczenie polityczne okietka rzdy w poudniowej czci Kujaw ze stolic w Brzeciu nie pozostao bez wpywu na jego losy. Postpujce w drugiej poowie XIII wieku rozproszkowanie polityczne Polski nioso bez wtpienia nastpstwa dla kraju niekorzystne. pomniejszenie si wadzy monarszej, a zatem i sabszy opr w obliczu obcych inwazji, i przejawy wewntrznej anarchii. Jednake podziay dzielnicowe miay rwnie korzystne nastpstwa.

Formowanie si mniejszych dzielnic ksi cych sprzyjao oywieniu aktywnoci lokal nych, rozwojowi nowych centrw ekonomii i kultury, szerszemu udziaowi ludzi w yciu spoecznym. Nie tylko wielmoe, lecz take rycerstwo i mieszczastwo ywiej partycypowao w aktywnoci politycznej. Ksita i dygnita rze dzielnicowi mnoyli swe kontakty twors dwory, kompletujc ekipy wsppracownilfi umacniajc swe klientele: w ten sposb zapu czali gbiej korzenie w spoeczn gleb swo dzielnic. Jest to prawda dawniej nie docenia przez historykw, dzi dla nas oczywista. Czy nie istnia jednak pewien prg polity nego rozbicia, poza ktrym - w dzielnicy zl maej skutki ujemne przewaay nad kor ciami'? Ot wanie Kujawy brzeskie byy kim ksistwem w kieszonkowym wymiar Mona si zastanawia, czy podobne powia we rzdy nie przyzwyczajay modego Wa# sawa okietka do patrymonialnego sprav wania wadzy, do decydowania o wszystk istotnych sprawach. I mona podejrzewa, gdy terytorium poddane jego wadzy powii szyo si wielokrotnie, usiowa on - z najfa lniejszym skutkiem kontynuowa taki s rzdzenia. Pewne jest, e okietek nie nalea do ks t, ktrzy kontentowali si swym skromn; dziedzictwem. Po mierci braci, Leszka Cz

nego (1288) i Kazimierza czyckiego (1294), okietek skupi w swym rku prcz poudniowych Kujaw ziemie sieradzk i czyck. Kompleks to rozlegy, nie nazbyt wprawdzie zamony, lecz pooony w samym centrum Polski. okietek pragn poczy z nim inny, najcenniejszy spadek po Leszku Czarnym: Maopolsk. Dwa razy zgasza sw kandydatur: najpierw po wycofaniu si z gry elekta monych maopolskich, ksicia Bolesawa pockiego (1289). Przegra wwczas t rywalizacj o Krakw do ksicia wrocawskiego Henryka IV Prawego. Drugi raz zgosi si po mierci Pra-

wego ( 1290). Wypado wwczas konkurowa z wielkopolskim Przemysem II. Z tej rywalizacji dwch polskich ksit jako tertius gaudens zwycisko wyszed krl Czech Wacaw II; to on obj rzdy nad Krakowem. Czeskie rzdy w Maopolsce zbliyy okietka do niedawnego rywala, Przemysa II; w roku 1293 stana koalicja tych dwch ksit. Wydarzenie wane: oznaczao nawrt do tradycyjnego wspdziaania dwch linii piastowskich wielkopolskiej i kujawskiej. Ale w sojuszu tym Przemys II growa wyranie dowiadczeniem, talentem, znaczeniem. Zdoa 239

on poczy z Wielkopolsk Pomorze Gdaskie i wskrzesi koron krlewsk. Od 26 czerwca 1295 roku Polska po dwustu latach przerwy znowu miaa krla. Tragiczna mier Przemysa p roku pniej bez wtpienia opnia i skomplikowaa proces zbierania ziem polskich. Zarazem jednak otworzya wielk szans przed sojusznikiem zmarego, okietkiem. Przemys II nie zostawi syna; na okietka tedy pad wybr panw wielkopolskich i pomorskich. W ten sposb w cigu omiu lat (1288-1296) drobny ksi brzesko-kujawski zrobi oszaamiajc karier. Rzdzi ju ogromnym blokiem terytorialnym (Wielkopolska, Pomorze Gdaskie, cz Kujaw, ziemie sieradzka i czycka). Co wicej, mia oczywist perspektyw woenia korony krlewskiej, odnowionej wanie przez Przemysa. Potwierdzeniem jego ambicji byo zgaszanie roszcze do Maopolski mimo oczywistej dysproporcji pomidzy jego moliwociami a siami Wacawa czeskiego. Rok 1300 przynis cakowite zaamanie i monarchii okietka, i jego politycznych nadziei. Opuszczony przez wielmow wielkopolskich i pomorskich uleg presji militarnej Wacawa II. Monarcha czeski sta si panem wszystkich ziem, rzdzonych przez okietka, i to on wanie otrzyma w Gnienie koron jako nowy krl Polski (1300). okietek znalaz si na

wygnaniu; o tym okresie jego ycia mamy wiadomoci bardzo skpe i niepewne. By sam winowajc tej politycznej katastrofy. Liczne i zgodne wiadectwa potwierdzaj, e nie potrafi zarzdza ogromnym obszarem, ktry mu przypad. "Nie by dobrym szafa240

rzem sprawiedliwoci" - powie pniej jeden ze wiadkw tamtych wydarze. Nie zdoa stworzy sprawnej i oddanej grupy wsppracownikw, skci si z powan czci wielmow, w tym z hierarchi duchown, co zablokowao spraw jego koronacji. Nie potrafi zaradzi wkradajcej si do jego ziem anarchii, poskromi samowoli, upiestw, baaganu. Zapewne stao si tak, bo usiowa rzdzi wielkim pastwem podobnie, jak swymi maymi Kujawami brzeskimi, a to byo po prostu niemoliwe. Tote panowie wielkopolscy i pomorscy do zgodnie opowiedzieli si przeciw niemu i poparli kandydatur Wacawa II. Ten zwrot ku obcemu dynacie, nawet nie spokrewnionemu z Piastami, "naturalnymi panami Polski", by bez wtpienia m.in. wyrazem rozczarowa do ksit piastowskich jako jednoczycieli kraju. W tym take do okietka, do jego talentw, do jego politycznego rozumu. Podniesienie si z takiej katastrofy jest fenomenem zdumiewajcym. Oczywicie, pomogo okietkowi nowe rozczarowanie polskiego spoeczestwa, tym razem do rzdw czeskich, ktre nie speniy pokadanych w nich nadziei. Jednake okietek przede wszystkim sam pomg swojej sprawie. Mia on t cech charakteru, ktra okazaa si niezmiernie wana dla posuwania si na drodze jednoczenia ziem polskich, drodze ciernistej, powolnej, penej trudnoci i zaama: nie chcia i nie umia godzi si ze swymi klskami. Ujawni t cech ju w latach dziewidziesitych XIII wieku, w toku rywalizacji o Maopolsk z wielekro potniejszym Wacawem II. Naciskany przez potne siy militarne rezygnowa dwakro z rosz-

cze maopolskich i przyjmowa degradujce go politycznie warunki, by natychmiast po wycofaniu si Czechw warunki te odrzuca i wznawia swe roszczenia. Take jako wygnaniec nie straci wiary w swoj spraw. Sprzyjao mu nie tylko rosnce, zwaszcza w Maopolsce, niezadowolenie z czeskich rzdw, ale take pooenie midzynarodowe stwarzajce trudnoci czeskim Przemylidom. Ju w roku 1304 ziemia sandomierska bya pod wadz okietka. Ten efektowny powrt dokona si dziki wgierskiej pomocy zbrojnej, ale te dziki poparciu okietka przez wpywowe rody monowadcze i rycerstwo Sandomierszczyzny. mier Wacawa II w czerwcu 1305 roku, a potem zamordowanie jego syna, Wacawa III, w sierpniu 1306 roku ostatecznie zrujnoway czeskie rzdy w Polsce. Ale ju przed tragicznym zgonem Wacawa III rzdy te zaamyway si cakowicie: ulegy likwidacji w Sandomierskiem, na Kujawach, 241

w ziemiach czyckiej i sieradzkiej, a take w czci Wielkopolski. Przerwijmy w tym miejscu chronologiczny opis zdarze. Stwierdmy najpierw, e przywrcenie pastwowej jednoci ziem polskich byo podwczas, na przeomie XIII i XIV stulecia, imperatywem politycznym, ekonomicznym i moralnym; badania naszej historiografii nader gruntownie owietliy w problem. Przyjmowanie programu jednoci pastwowej przez opini spoeczn zacz si musiao od monych wieckich i duchownych. To oni mieli dug ju tradycj wpywania na polityk ksit, dowiadczenie w sprawowaniu rzdw i rodki materialne, ktrych wykorzystanie mogo przeway polityczne szale. To oni mogli si skutecznie przeciwstawia - przez odpowiedni wybr panujcych - tendencjom do drobienia duych dzielnic na mae i sabe formacje polityczne, pozbawione szans w wielkiej grze. Tak wanie postpowao monowadzt-

wo Wielkopolski, Maopolski, Pomorza Gdaskiego. I odwrotnie: tam, gdzie saba polityczna rola polskich wielmow, a okolicznoci sprzyjay rozdrabnianiu dzielnic - kruszya si potga nawet ludnych i zamonych orodkw. Tak wanie stao si na lsku, ktry dugo przodowa cywilizacyjnie i politycznie dzielnicom Polski ksicej. Upadek wielu lskich rodw monowadczych przy jednoczesnej gbokiej penetracji obcego ywiou przyczyni si walnie do zatraty samodzielnej roli politycznej przez rozdrabniany na coraz mniejsze dzielnice lsk. Jednake sami tylko moni duchowni i wieccy nie byliby w stanie realizowa polityki odnowienia Krlestwa. Rkojmi jej sukcesu byo wiadome wspieranie wysikw zjednoczeniowych przez szersze rodowiska. A wic przez rycerstwo, stanowice podstaw siy militarnej kraju; przez polskie mieszczastwo dysponujce niemaymi rodkami materialnymi i obronnymi; przez niszy kler z jego moliwociami wpywania na spoeczn wiadomo. A nawet przez chopstwo. Chop, wielki niemowa redniowiecznego spoeczestwa, te nie przyglda si biernie wewntrznemu nieadowi i zewntrznym zagroeniom: lepsze teraz warunki ycia pozwalay mu prostowa ramiona, szuka wasnego miejsca w spoeczestwie, a nawet pomaga niekiedy aktywnie w dziele politycznej przemiany. Opinia spoeczna w swej podstawowej masie wiadoma wic bya celu dyktowanego przez interes zbiorowy. Ale rozumny wybr rodkw wiodcych do tego celu, ich uruchomienie i sterowanie caym wysikiem zjednoczeniowym - to zadanie politycznego kierownictwa. Moni panowie s sztabem, ale z uwagi na sam charakter celu jak i na si zasady monarchicznej na czele stan musi polski ksi, dobry kandydat do korony. To trudny historyczny egzamin dla piastowskiej dynastii. Wyznajmy, e byo w tej rodzinie wielu kandydatw, ktrzy wydaj nam si wybitniejsi od okietka. A wic najpierw jego brat, bezpotomnie zmary Leszek Czarny, mdry wadca

Maopolski, ambitny i wraliwy na problemy ekonomicznego oraz politycznego postpu. A wic wrocawski Henryk IV Prawy: inteligentny, wszechstronny, energiczny, a przede wszystkim majcy niebywale wysokie mniemanie o randze monarszej wadzy. Zabiega ju o koron krlewsk, zmar jednak bezpotomnie w wieku 32 lat. Podobno otruty. A dalej, odnowiciel Krlestwa Przemys II: odwany, peen inicjatywy, nie pozbawiony bezwzgldnoci w dziaaniu. Wygasa na nim zasuona, patriotyczna linia wielkopolska Piastw. Jeszcze po upadku czeskich rzdw w Polsce z okietkiem konkurowa inny ambitny wadca, Henryk ksi gogowski, dzielny, przedsibiorczy i stanowczy. I on zmar (1309), zanim rozstrzygn si los tej rywalizacji. Zostawi piciu sabych synw, ktrzy roztrwonili polityczn spucizn swego wybitnego ojca. 242

Niewtpliwie, karierze okietka ogromnie pomogy te przedwczesne, czsto bezdziedziczne zgony innych kandydatw do korony krlewskiej. Czy jednak mona twierdzi, e jego krlewski awans tumaczy si wycznie zbiegiem szczliwych okolicznoci, znikniciem ze sceny lepszych od niego pretendentw? Byoby to twierdzenie ryzykowne. W osobie Wadysawa okietka w pocztkach XIV wieku skupia si bowiem nie tylko tradycja domu piastowskiego, tak dramatycznie osabionego przez przedwczesne zgony wybitnych wadcw i wygasanie caych linii. Reprezentowa on take istotne wartoci, ktre pozwoliy opinii spoecznej uzna w nim dobrego kandydata do korony. Po niefortunnym eksperymencie z rzdami Przemylidw, w obliczu brandenburskiego i krzyackiego zagroenia, a take penetracji ywiow niemieckich na ziemie Polski - ksi Wadysaw przedstawi si jako rzecznik narodowego interesu. Moga si przy nim skupi patriotyczna solidarno ywotnych si spoecznych, zaniepokojo-

nych przyszoci kraju. O patriotyzmie Wadysawa okietka ludzie tamtych czasw pisali i mwili w sposb cakowicie jednoznaczny. By to patriotyzm czynny, wsparty wytrwaoci, uporem, szczegln osobist dzielnoci. Jeszcze pod sam koniec ycia siedemdziesicioletni krl Wadysaw przygotowywa i prowadzi osobicie wojsko przeciw krzyackiemu najedcy. Jake miao nie rozpoznawa si w nim polskie rycerstwo? Cnt militarnych, tworzcych kodeks i ethos tej warstwy, Wadysawowi okietkowi nie brakowao w adnym okresie jego dugiego i burzliwego ycia. Gorzej byo z jego cywilnymi, by tak rzec, talentami polityka i rzdcy. Jednake klska z roku 1300 nauczya go, e nie mona rzdzi wielkim blokiem terytoriw tak samo, jak miniaturowym ksistwem. Gdy ponownie zebra pod sw wadz gwny trzon polskich dzielnic, potrafi skompletowa dobr ekip wsppracownikw, w ktrej znaleli si panowie maopolscy, Kujawianie, a take dygnitarze polskiego Kocioa. Pami niefortunnych rzdw z lat 1296-1300 utrudnia i opnia powrt okietka do wadzy w Wielkopolsce. Ale ksi Wadysaw zawini w tamtych latach gwnie brakiem stanowczoci, nie za jak arbitralnoci w rzdzeniu, ktra kompromitowaaby jego przysze stosunki z elit wielmow. Z punktu widzenia monych panw okietek by - po powrocie do wadzy, jako rzdca ju dowiadczony i dojrzay - monarch bardzo odpowiednim. Maopolski rocznikarz przypisa mu trzy gwne cnoty. A wic wielk agodno ("tylko zmuszony nakazywa kara kogo mierci"), niezrwnan skromno ("wszelki przepych i wynioso byy mu zupenie obce"), wreszcie niezwyk cierpliwo ("nie umia nigdy mci si za krzywdy, okazywa wielk ludzko tym, ktrzy wobec niego zawinili i mia dla nich zawsze agodne oblicze"). Dodajmy jeszcze do tego pobono i przykadne obyczaje; zupenie niepodobny do 243

swego nastpcy, okietek przey czterdzieci lat we wzorowym maestwie z Jadwig, crk ksicia Bolesawa kaliskiego. Wadca tego pokroju musia by miy ambitnym wielmoom, le znoszcym monarchw arbitralnych i bezwzgldnych w dziaaniu. Czy jednak jego cnoty i przymioty osobiste nie budziy sympatii take szerszych rodowisk spoecznych? W jego przydomku okie, okietek upatrywa przecie naley nie zoliwo czy lekcewaenie, lecz nie pozbawion sympatii familiarno. Zapewne, te cnoty i zalety okietka nie stanowi przymiotw twardego organizatora nowego politycznego adu. Niektrzy historycy upatrywali w nich t poczciwo, ktra niebezpiecznie graniczy z naiwnoci, saboci, umysow miernot. Jednake pierwszym celem nie byo organizowanie nowego adu, ale stworzenie go: naleao skupi szerokie siy spoeczne wok programu odnowienia Krlestwa, a take broni jednoczce si pastwo przed atakami wrogw. Dzielnoci wojennej okietka w obronie kraju nikt nie kwestionuje. A gdyby tak spojrze na jego skromno, agodno i cierpliwo jak na przejaw przezornoci i rozwagi politycznej? Czy nie krya si za nimi jasna wiadomo, e jedno pastwa jest wci niepena i krucha, e zbierajcy ziemie polskie monarcha musi wprzd zdoby szeroki spoeczny consensus, utrwali swj wty autorytet? Hipotez tak uwierzytelnia fakt, e po swym powrocie do wadzy agodny i cierpliwy okietek potrafi jednak skutecznie i stanowczo rozprawia si z opozycj biskupi lub rebeliami niemieckich mieszczan. Jego skromno i wyrozumiao nie wykluczay bynajmniej pryncypialnoci i uporu w deniu do wielkich politycznych celw. Po upadku rzdw czeskich ju w roku 1306 skupi okietek wadz w Maopolsce, kompleksie sieradzko-czycko-kujawskim i na Pomorzu Gdaskim. To inna konfiguracja ni w latach 1296-1300: nie Wielkopolska, lecz Maopolska stanowi teraz trzon okietkowej monarchii. Wadz w Wielkopolsce zdoa

uchwyci Henryk Gogowski; tylko wschodnie jej skrawki znalazy si w rku okietka. Rozchwiaa si w ten sposb majca ju dugie tradycje wsplnota polityczna Wielkopolski i Pomorza Gdaskiego; dla losw Pomorza miao to skutki fatalne. Zagarn je w latach 1308-1309 zakon krzyacki. To cika poraka polityczna, pocigajca te za sob powane komplikacje ekonomiczne. Wobec potgi Krzyakw strata na razie nie do odrobienia, brzemienna take w dalsze klski. Wypadnie czeka ptora stulecia na powrt Gdaska do Polski. W latach 1311-1312 jeszcze jeden kryzys monarchii okietka - bunt niemieckiego patrycjatu Krakowa, ktry si rozszerzy na niektre mniejsze miasta Maopolski. Ale moni 244

maopolscy i rycerstwo, ogromna wikszo kleru, spora liczba mieszczan pozostali przy okietku. Krakowski bunt upad. Teraz ju dwa wielkie sukcesy. Wielkopolska odrzucia rzdy synw Henryka Gogowskiego przyjmujc wadz okietka (1314), a oglnopastwowy zjazd w Sulejowie (1318) sformuowa petycj do papiea w przedmiocie koronacji okietka. Koron krla Polski otrzyma on nareszcie w katedrze krakowskiej 20 stycznia 1320 roku. Ostatnie lata byy znowu cikie. Nie udao si wykorzysta zamtu w Marchii Brandenburskiej dla odzyskania strat terytorialnych: wyprawa okietka z roku 1326 przeciw Brandenburczykom przyniosa nike sukcesy. W kampanii tej wykorzystane zostay przez krla litewskie posiki zbrojne. Propaganda krzyacka wykorzystywaa t pogask pomoc w wojnie z chrzecijanami dla opluwania Polski i jej krla. Ale od przejciowych emocji, ktre ta propaganda moga tu i wdzie wzbudzi, waniejsze si przecie wydaje budowanie mostw do tego sojuszu z Litw, bez ktrego nie byby moliwy Grunwald. Natomiast ostatnie wojny

okietka z zakonem krzyackim przyniosy dotkliwe poraki militarne. Nie bez znaczenia bya pomoc, jak Zakonowi zapewni krl Czech Jan Luksemburczyk. Nie rwnoway niekorzystnego bilansu poowiczny sukces pod Powcami ( 1331 ), ktrego znaczenie dla Polakw mieci si w sferze wyobrae zbiorowych. A do bitwy grunwaldzkiej potrzebne byo pilnie naszym przodkom takie moralne pokrzepienie. Jednak poskromienie najedcw i odzyskanie strat nie byy jedynym problemem do pilnego zaatwienia. Kadubowe Krlestwo Polskie, odtworzone w roku 1320, obejmowao tylko dwie gwne polskie dzielnice - Wielk i Ma Polsk oraz pomost pomidzy nimi, kompleks czycko-sieradzki, a take ojcowizn okietka, poudniowe Kujawy. Na Mazowszu, lsku, zachodnim Pomorzu, w pnocnej czci Kujaw trwao dzielnicowe rozbicie. Pomorze Gdaskie, ziemia chemiska, spora cz zachodniej Wielkopolski i Ziemia Lubuska byy w rku Krzyakw oraz Brandenburczykw. Ostatnie wojny z Zakonem przyniosy utrat Kujaw. Krlestwo Polskie nie byo wyposaone w solidnie zorganizowan administ245

racj; charakter krla sprzyja przernym politycznym kompromisom. Nie brakowao w pastwie konfliktw politycznych i klasowych, zatargw z wielmoami, zdrad i dsw monych pozostawionych na uboczu. Ksita dzielnicowi niechtnie spogldali na krlewski awans okietka i, z maymi wyjtkami, nie zamierzali uzna jego zwierzchnictwa. A przecie w sumie koszt spoeczny zjednoczenia Polski by duo mniejszy ni w niejednym innym kraju; jest w tym zasuga krla Wadysawa. Co za najwaniejsze, dokona si ju przeom polityczny: Krlestwo Polskie przywrcone zostao na trwae. Zapewniona zostaa mocna podstawa dla politycznej jednoci kraju, w ktrej moga si uformowa i rozwin polska narodowa tosamo.

Krl Wadysaw zmar w Krakowie 2 marca 1333 roku. Z wawelskiego sarkofagu okietka patrzy na nas twarz jasna, bardzo sowiaska, o rysach grubo ciosanych, a przecie nie pozbawiona ani szlachetnoci, ani majestatu. Spjrzmy na ni z szacunkiem. Jest to twarz czowieka, ktremu historia pozwolia sta si jednym z budowniczych naszej pastwowoci. I jednym z rzdcw, o jakich modli si dla Polski poeta, rzdcw mocnych w mdroci i dobroci.

Henryk Samsonowicz KAZIMIERZ III WIELKI Kazimierz wstpi na tron w sytuacji, ktra nie rokowaa pomylnie nowemu wadcy. Kraj by zniszczony wojnami i najazdami Krzyakw, Tatarw, Litwinw, Czechw, Brandenburczykw. Co bogatsze dzielnice - lsk, Pomorze, Kujawy - pozostaway w rkach ssiadw; Mazowsze byo lennem krla czeskiego, Jana, ktry to wadca mia pretensje do caej Korony Polskiej. To, co zostao dziedzicowi okietka, stanowio niespjny, skcony wewntrznie zlepek dwch prowincji - Maopolski i Wielkopolski. Rniy je odmienne prawa i obyczaje, rne interesy gospodarcze, wieloletnia tradycja odrbnoci politycznej, a nawet inne narzecze jzykowe. czyo niezbyt wiele: poczucie wsplnej historii, wiadomo przynalenoci do Korony Polskiej, organizacja kocielna i osoba monarchy z wasnej, rodzimej dynastii. W 1333 roku zjednoczenie Polski pozostawao jedynie programem, ktrego realizacja wymagaa wielu wysikw i pozornie nie rokowaa powodzenia, przynajmniej w najbliszym czasie. Brakowao do tego i pienidzy, i moliwoci gospodarczych, silnej armii, kadry fachowcw, ktrzy mogliby poprowadzi dzieo odbudowy Polski. Po dwustuletnim rozbiciu istniao co prawda pastwo, ale jego rola w Europie, jego pozycja polityczna i gospodarcza byy drugorzdne. Midzy in-

nymi skutkami powodowao to u politykw wczesnych nawyk patrzenia na wielk polityk przez pryzmat swojej maej dzielnicy i brak perspektyw, bez posiadania ktrych niepodobna byo zmieni istniejc sytuacj. Bilans trzydziestosiedmioletniego panowania krla Kazimierza jest zdumiewajcy. Terytorium pastwa wzroso ponad dwukrotnie, zamieszkiwaa je dwuipkrotnie wiksza ni na pocztku panowania liczba mieszkacw. Skarb, co w dziejach Polski nie jest zjawiskiem zwykym, napeni si dziki pomylnej realizacji rnych poczyna gospodarczych: zakadaniu nowych wsi i miast, modernizowaniu starych, planowemu rozwojowi handlu, grnictwa, usprawnieniu polityki podatkowej, przeprowadzeniu reform monetarnych. Zbudowano okoo siedemdziesiciu punktw obronnychzamkw i murw miejskich - umoliwiajcych stabilizacj polityczn (zewntrzn i wewntrzn), zreformowano wojsko, ktre zaczo po dwustuletniej przerwie liczy si jako powana sia militarna Europy rodkowej. "Krlik krakowski" - jak go nazywali przeciwnicy w latach trzydziestych XIV wieku - pod koniec panowania wyrs na arbitra sporw midzynarodowych, rwnego partnera cesarza, poszukiwanego i cenionego sprzymierzeca, biorcego aktywny udzia w rozgrywkach polityki europejskiej. Wewntrzna opozycja zostaa stumiona, podjto dzieo ujednolicenia prawa wsplnego dla caej Polski. Co waniejsze, w monarchii Kazimierzowej zmieni si typ Polaka. Nie by ju przedstawicielem jednego z bardziej zacofanych zaktkw Europy oddalonego od wielkich orodkw kultury i nauki. Rycerz polski stawa si bliski poziomem i formami ycia swoim kolegom z krajw bardziej rozwinitych. Jego wyobraenia polityczne zaczy obejmowa coraz to szersze horyzonty. Wanie w XIV wieku nastpiy pierwsze zwiastuny charakteryzujce pniejszy "zoty wiek" kultury polskiej. Wczenie do Korony Rusi Halickiej wprowadzio nie tylko odmienny element etniczny, ale - co waniejsze - ideologiczny, religijny. Wtedy wanie pojawia si

tolerancja religijna, jako konieczny wymg okrelajcy zgodne wspycie rnych syste247

mw kulturowych. Wtedy te Polska zacza by wielkim tyglem, w ktrym mieszay si rne wartoci wschodu i zachodu Europy. Doda by zreszt naleao i inne strony wiata: w XIV wieku zaczli do Polski napywa w duej liczbie - poza Niemcami =- Wosi, ydzi, Ormianie, Woosi, Flamandowie, a poprzez kontakty z Krzyakami - Anglicy, Niderlandczycy, Francuzi. Miasta polskie byy czonkami Hanzy, sigajcej od Inflant po Holandi, a obejmujcej wpywami pnocn i zachodni Europ. Polska staa si jednym z wygodniejszych szlakw ldowych czcych Bliski Wschd z Niderlandami, Angli, Francj. Czy mona si dziwi, e Kazimierz by jednym z nielicznych wadcw (obok bajecznych - tym zawsze atwiej), ktrzy przeszli do legendy? Jak konstytucje dawnej Rzeczypospolitej zaczynay si od powoywania na prawo Kazimierzowe, tak i wikszo pozytywnych informacji o wasnej historii odnosi si do XIV wieku. Pojcia "Polski murowanej", "krla chopw" towarzysz wielu "domom Esterki", "zamkom Kazimierza Wielkiego". Przy czym - rzecz charakterystyczna - mimo swych niewtpliwych zasug, mimo noszonego przydomka Wielki, polski wadca nie stoi w panteonie najwikszych narodowych postaci. Jak zoliwie wyrazi si pewien historykKazimierz ani nie umar za ojczyzn, ani nie wygra wielkiej bitwy, a co najwaniejszenie cierpia. Ten bohater pozytywistyczny nie by dla epoki romantyzmu poszukiwanym wzorcem. Trzeba lojalnie stwierdzi, e mia on wielu niechtnych ju 600 lat temu. Lista zarzutw kierowanych pod jego adresem jest do duga. Wymawiano mu niejednokrotnie bdy w polityce zagranicznej: zrezygnowa ze lska, zrezygnowa z Pomorza, rozpocz okres "niesusznych ekspansji na Ru", szed

na pasku polityki wgierskich Andegawenw podporzdkowujc jej interesy Polski. Wskazywano na ujemne skutki w polityce wewntrznej: napyw obcych grup etnicznych, pozostawienie schedy Wgrom. Rewidowano pogldy o skutkach jego dziaalnoci: w Polsce roku 1370 byo mniej zamkw ni w dowolnym pastwie ociennym, reforma finansowa nie w peni si udaa, podobnie jak niezupenie jasne s pierwsze lata dziaalnoci wszechnicy krakowskiej. Formuowano te zarzuty dotyczce charakteru monarchy: gwatownik, ktry utopi ksidza Baryczk, okrutnie godem zamorzy Maka Borkowica, uciekinier spod Powiec, niestay w sojuszach, bigamista czy nawet poligamista. Co innego, e jego przygody miosne zjednyway mu sympati, zbliay do czytelnika jego wizerunek. Ale dla odmiany nie pasoway do dobrego, zapobiegliwego gospodarza, budowniczego, reformatora-prawodawcy. Pojawia si sprzeczno midzy stereotypami 248

dwch rnych bohaterw, wykorzystywanych przez historiografi oddzielnie w zalenoci od okazji. Niezalenie od oceny osoby Kazimierza nie ulega jednak wtpliwoci, e okres jego panowania zamyka si bilansem nadzwyczaj dodatnim. Zapewne sprzyjay temu okolicznoci. Wielkie zaamanie gospodarcze Europy zachodniej, klski elementarne trapice wysoko rozwinite pastwa, spadek dochodw klasy feudalnej spowodoway efekty korzystne dla ziem stanowicych dotychczas odlege peryferie gospodarki, kultury i polityki. Nie byy one tak dotknite kryzysem jak Francja, Anglia czy Nadrenia. Std ich rozwj potoczy si inaczej, korzystniej ni starych orodkw ycia politycznego w Europie. Dziki temu stay si -chyba po raz pierwszy w dziejach - obszarami atrakcyjnymi dla rnorakich przedsibiorcw. Napyw na wschd ludzi, kapitaw, rozwj grnictwa, produkcji miejskiej, rolnictwa,

stanowiy w istotnej mierze efekty tego stanu rzeczy, charakterystycznego dla caej Europy rodkowo-wschodniej - od Serbii Stefana Duszana po Dani Waldemara IV i Litw Olgierda. Mia wic Kazimierz zadanie czciowo uatwione. Niewtpliw jego zasug bya umiejtno wykorzystania sprzyjajcych okolicznoci. Zreszt nie tylko w tym przypadku. Jego dziaalno w Awinionie i misterne rozgrywki z papieem, elastyczna polityka w stosunku do rywalizacji dwch potnych rodw niemieckich -= Luksemburgw i Wittelsbachwtake to potwierdzaj. Ukady z Krzyakami, z Luksemburgami stanowiy przykad realizmu politycznego. Nic nie tracc, krl Polski zyskiwa czas i siy na pniejsze dziaania. W dodatku - jak na polityka przystao - traktowa owe ukady do swobodnie. Sprawa lska regulowana bya do czsto w latach 1335, 1339, 1348, 1356 ukadami z krlami czeskimi, a zapewne wizaa si z suplik krla do papiea w 1364 roku, wnoszc o uniewanienie wszelkich przysig niekorzystnych dla Krlestwa i Kocioa - jak gosia argumentacja249

jakie Kazimierz, zmuszony okolicznociami, musia zoy. Jedynym niezomnym punktem polityki Kazimierza by sojusz z Wgrami. Opacio si to Polsce w cikich latach po mierci okietka, podczas rywalizacji o Ru. Inna sprawa, e przejcie korony przez krla Ludwika po mierci jego wuja przynioso Polsce same straty. Wizao si te z pierwsz wielk fal nastrojw antywgierskich zakoczon pogromem w Krakowie, ju za regencji krlowej Elbiety. Dalsz niewtpliwie pozytywn cech osobist krla Kazimierza bya umiejtno doboru ludzi, z ktrymi mg realizowa swoj polityk przebudowy Polski. Jarosaw Bogoria Skotnicki, Janusz Suchywilk, Grzymalita - doktorzy dekretw, Leliwici - Melsztyscy i Pileccy, Starowie - Tczyscy, Porajowie - Ku-

rozwccy, a obok nich przedstawiciele drobniejszego rycerstwa robicego karier w past wie i dziki pastwu; Florian Mokrski, Janko z Czarnkowa, Jan ze Strysk, Jan z Olenicy, to byli ludzie krla. Wprowadzeni w arkana wielkiej polityki, wiadomi najtajniejszych zamysw, wsptwrcy i wsprealizatorzy dziea, dziki ktremu i kraj stawa si silnym, i oni dochodzili do znaczenia i potgi majtkowej. By moe, e po raz pierwszy w tym stopniu dobro pastwa zostao oddzielone od osobistych interesw wadcy. Pewnie, mona dyskutowa, czy ludzie ci nie realizowali jedynie maopolskiej polityki. Ale wrd nich znajdowali si take wielkopolanie, wyroli na dziaaniu jednoczcym ziemie polskie, przeciwstawiajcy si starym zasiedziaym rodzinom z Poznaskiego czy Gnienieskiego. Nie jest istotne, kto wpad na pomys spisania i zmodernizowania prawa zwyczajowego - Jarosaw czy Kazimierz, ktry chcia pierwszy reformy monetarnej - krl, podskarbi witosaw Pauka 250

czy ktry z krakowskich upnikw - wane jest, e plany te zostay zrealizowane, zgodnie z potrzebami pastwa i yczeniami tych wszystkich, ktrym chodzio o "jedno prawo i jedn monet" dla caego krlestwa. Ostateczna decyzja naleaa do krla i on ponosi odpowiedzialno za jej podjcie. A nie ulega wtpliwoci, e szuka ludzi, ktrzy wyrnia si musieli rzeczywistymi umiejtnociami w dziaaniu. Rzecz wana - obok Kazimierza nie wyrastali pochlebcy, ludzie robicy karier na odgadywaniu myli swego pana. Otoczenie monarchy stanowili politycy realizujcy plany przebudowy pastwa. Nie zawsze skutecznie, nie wszdzie z rwnym powodzeniem - ale zgodnie ze zrozumian i akceptowan racj stanu. Uniwersytet zaoony w Krakowie mia dostarcza monarchii fachowcw. W pierwszej jego wersji nie byo tam nawet miejsca na teologi i na filozofi. Domi-

nowa miao prawo (a 8 katedr), obok niego wykadane byy medycyna (2 katedry) i sztuki wyzwolone (1 katedra). Uczelnia miaa zapewni kadry urzdnikw krlewskich, ludzi z wyszym wyksztaceniem oglnym, ktrzy byliby przygotowani do samodzielnych decyzji zgodnych z potrzebami pastwa. Za ycia Kazimierza wszechnica nie zdya si rozwin, ale odnowiona przez Jagie stworzya europejski orodek nauki i kultury. Tak czy owak, za krla Kazimierza nauka posza w cen. Kolejn zasug wadcy byo to, e stworzy now drog awansu - poprzez wiedz. Dziaalno gospodarcza krla - stosunkowo najczciej opisywana - podporzdkowana bya jednemu celowi: uczynienia z Polski kraju bogatego, a jej wadcy - zasobnym w gotwk. W realizacji tego Kazimierz nie krpowa si wieloma wzgldami. Sprowadza fachowcw-finansistw - Wochw, ydwczuwa nad bezpieczestwem handlu, wytycza najkorzystniejsze drogi handlowe. Wychodzi z zaoenia, e bogaci poddani s warunkiem koniecznym, aby bogatym mg by wadca. Std te kosztem cudzoziemcw popiera swoich. Skaryli si wrocawianie - poddani czescy, e krl.nie pozwala im swobodnie jedzi do Lwowa. Odpowiedzia krl, e zdoby Ru dla swoich ludzi. Podobnie postpowa, kiedy zakazywa uywania drogi biegncej przez mazowieck Warszaw i domaga si, by korzysta ze szlaku przechodzcego przez jego ziemi. Porzdkowa wiele innych spraw gospodarczych, zadziwiajc dugofalowymi inwestycjami, jakimi byy lokacje miast i wsi na prawie niemieckim - ujednoliconym dla krlestwa od czasw Kazimierza. Tu dowid, e potrafi trafnie przewidywa. Lata wolnizny, podczas ktrych nie napyway podatki do kasy krlewskiej, opaciy si z nawizk, tworzc podstawy rozwoju polskiej gospodarki w nastpnym stuleciu. Do dzi korzystamy z sieci osadniczej utrwalonej w zasadniczym zrbie w XIV wieku. Gospodarcze plany krlewskie zakrojone byy na wiele lat, ale ich efekty okazay si 251

trwae. Do dzi terminologia prawa grniczego korzysta z ordynacji Kazimierzowskiej wydanej dla kopalni soli. Jako czowiek na pewno Kazimierz nie przypomina sylwetki z brzu. Nieobce byy mu uczucia takie, jak strach i zawi. Wiele czasu powica na rozrywki: polowania, uczty, rzeczywicie prowadzi bogate ycie erotyczne. Bohater skandalw z Wgierk Klar Zach, Czeszk - Krystyn Rokiczan, ydwk = Esterk, mia i sukcesy sercowe na rodzinnym gruncie Krakowa. Pod tym wzgldem te rni si od swych piastowskich poprzednikw w XIII wieku, bd wstrzemiliwych z przekonania (Pobony, Wstydliwy), bd z musu (Leszek Czarny). Maestwa krlw traktowane byy wwczas jako formy aliansw. Wiele on mia Jan Luksemburski i Karol IV, 252

ale Kazimierz mia te wiele konkubin i pono maonki morganatyczne. Nie by typem rycerza redniowiecznego, ktry dla chway damy swego serca potyka si na turniejach. Nie przypomina dotychczasowych wadcw-rycerzy, trubadurw. Bliszy by postaciom znanym z czasw pniejszych - francuskiemu Henrykowi IV czy angielskiemu Henrykowi VIII. By bohaterem czasw nowoytnych, zapltanym w redniowiecze, a posiadajcym jeszcze wiele cech charakteru waciwych dla swojej epoki. Przedstawiciel wadzy patrymonialnej - ale w czasach gdy powstaway zrby pastwowego publicznego prawa; przedstawiciel fiskalizmu redniowiecznego - ale wprowadzajcy wczesne formy protekcjonizmu. Chyba by on dobrym przedstawicielem caego spoeczestwa, tkwicego jeszcze w rzeczywistoci drobnych wadztw terytorialnych, prawa ziemskiego, prymitywnej gospodarki i jednoczenie wkraczajcego w epok nowej Polski, ujednoliconej monarchii stano-

wej i aktywnego jej udziau w gospodarce caej Europy. Kazimierz budowa now Polsk. Czy wiedzia, co tworzy? Wydaje si to nieprawdopodobne. Nie mg przewidzie wielonarodowociowej Rzeczypospolitej, sejmu szlacheckiego, koniunktury na polskie zboe. Ale dziki niemu - czy jego czasom - doszo do tych wszystkich wydarze, ktre okreliy dalsze formy bytu spoecznego. Zamki budowane przez krla straciy prdko swoje znaczenie militarne, trzeba je byo przebudowywa i uzupenia; gwne szlaki handlowe ustpiy miejsca nowym, o wiele waniejszym; upado znaczenie urzdu starosty, zdewaluowa si grosz krakowski. Na pewno trwaym dorobkiem epoki, ktrej krl Kazimierz by wyrazicielem, byo stworzenie nowego spoeczestwa. Nie zawsze dziaao ono w sposb nowy, ale posiadao otwarty stosunek do zmienianej przez siebie rzeczywistoci. Awansujc z trzeciorzdnego kraju na silny organizm polityczny podja Polska trud przeksztacenia samej siebie. Niezalenie od tego, jak dalece si to udao - po dwustu latach z okadem powstao spoeczestwo polskie zdolne do przystosowania si do zmiennej rzeczywistoci, nie zasklepiajce si w starych, skamieniaych wzorach ycia. Takim by te sam Kazimierz, nie lkajcy si nowego, niezalenie od tego, czy chodzio o ekspansj na Ru, czy b odwrcenie przymierzy. Nie bez przyczyny caa dawna Rzeczpospolita powoywaa si na jego prawa. A i obecne pokolenia mog czerpa wzory w jego epoce.

Stefan Krzysztof Kuczyski SIEMOWIT III MAZOWIECKI Na genealogii ksit mazowieckich na dugo zaciya omyka Oswalda Balzera, wnikliwego przecie badacza powiza rodzinnych Piastw, autora klasycznej i wci nieocenionej monografi tego zagadnienia. Niesusznie

przypisujc ksiciu wiskiemu i rawskiemu Siemowitowi II (zmaremu rzekomo w 1343 r.) syna Siemowita III (zmarego w 1345 r., w rzeczywistoci za identycznego z Siemowitem II), Balzer wprowadzi podwjn numeracj nastpnych ksit mazowieckich tego imienia. Autorytet wybitnego mediewisty przesdzi, e mimo dokonanego ju przed pwiekiem sprostowania Henryka Paszkiewicza, wiele podrcznikw i tablic genealogicznych do dzi powtarza t omyk, dwukrotnie numerujc mazowieckich Siemowitw. W ten sposb Siemowit III, zwany w schyku ycia Starszym, nosi take kolejny numer IV, przysugujcy jego synowi, ksiciu pockiemu. Podobnie i do ustalonej przez Balzera daty urodzenia Siemowita III wniesiono pniej korekt, przesuwajc j kilkanacie lat wstecz. Dzisiaj przyjmuje si, e Siemowit III, syn ksicia czerskiego Trojdena I i ksiniczki halickiej Marii, urodzi si najpniej w 1313 roku, a brat jego Kazimierz I najpniej w roku 1314. Ksita doszli wic wczeniej, ni przypuszcza Balzer, do lat sprawnych. Jako za ycia ojca (zmarego w 1341 r.) wystpuj jako wspwystawcy wydawanych pod jego imieniem dokumentw, najwczeniej ju w 1327 roku. Pogmatwane dane biograficzne to nie jedyne kopoty historyka zwizane z osob Siemowita III. "Porywczy i gwatowny w caym yciucharakteryzuje tego wadc Jan Dugosz - poddanym swoim i rycerstwu okazywa si surowym i srogim. Dla wszystkich przykry i gnbca, uciska szlacht i lud wiejski ustawicznymi daninami, dowozami i rnego rodzaju wydzierstwy, aeby ze zwyk sobie mg wystpowa hojnoci i pienidze rozprasza na niepotrzebne wydatki". Wybitnie nieprzychylna opinia dziejopisa, przejta przez starsz historiografi, potwierdza istotnie rzdy twardej rki i popdliwy charakter Siemowita III, przesania jednake niemao konstruktywnych dokona tego ksicia zarwno w zarzdzie wewntrznym jego dzielnicy, jak i w stosunkach na zewntrz. Mazowsze, ktre na skutek separatystycznej

polityki jego ksit znalazo si poza zjednoczonym pastwem polskim, w pierwszej poowie XIV stulecia stao si przedmiotem rozgrywek politycznych, w ktrych zaangaowane byy Polska, Czechy, pastwo krzyackie, Litwa i Ru. Nie stanowio te jednolitego organizmu politycznego. Po krtkotrwaym scaleniu w kocu XIII wieku przez Bolesawa II pockiego ulego podziaowi midzy jego synw. Ten stan rzeczy utrzyma si i w nastpnym pokoleniu, kiedy po mierci Siemowita II rzdzili trzej modzi ksita, jego bratankowie. Dzielnic czersk z ziemi warszawsk, poszerzon po mierci stryja o ziemi rawsk, objli niedziaem, tj. pozostajc we wsplnocie, bracia Siemowit III i Kazimierz I Trojdenowice; w wystawianych wsplnie dokumentach tytuowali si ksitami mazowieckimi, panami czerskimi i rawskimi. W dzielnicy pockiej rzdzi za Bolesaw III, syn Wacawa (Waki), ktremu dostay si te ziemie sochaczewska i wiska. Ksi ten, podobnie jak jego ojciec, by zwizany hodem lennym z Czechami. Zwizki polityczne ksit pockich z czeskimi Luksemburgami, jak rwnie ich przychylna 254

Krzyakom postawa, powanie oddalay ich od polskiej racji stanu. Tymczasem w stosunkach z Krzyakami Korona zacza dochodzi swoich praw przed sdem papieskim, prbowaa te dziaa dyplomatycznych. Pewn rol odegrali w tych wydarzeniach i mazowieccy Piastowie, zbliajc si do stanowiska krla polskiego. Ojciec obu Trojdenowicw uyczy gociny sdowi papieskiemu, ktry wyznaczy sw sesj do Warszawy, rosncego w znaczenie orodka miejskiego Mazowsza. W 1339 roku zapad tu korzystny dla Polski wyrok, zawieszony jednak przez Rzym. Cztery lata pniej doszo w Kaliszu do zawarcia "wieczystego pokoju" krla z Krzyakami, moc ktrego Zakon utrzyma si w posiadaniu Pomorza Gdaskiego, musia je-

dnak zwrci Kujawy i Dobrzy. W zwizku z tym ksita mazowieccy - yjcy jeszcze Siemowit II wiski, Bolesaw III pocki i wystpujcy samodzielnie, bez brata, Siemowit III czerski, byli zmuszeni zrzec si na danie Krzyakw swych praw do Pomorza. wiadczy to, e w oczach Zakonu uchodzili wwczas za adherentw krla polskiego i Korony. Stosunki wewntrzne na Mazowszu rycho jednak porniy ksit, spowodoway te odejcie Siemowita III od Kazimierza Wielkiego. Nierwny po mierci Siemowita II podzia dzielnic stawia w korzystniejszej sytuacji Bolesawa III pockiego, ktry te nie zrywajc zalenoci lennej od Czech, pozyska sobie przychylno Kazimierza Wielkiego zapisujc mu sw dzielnic w razie bezpotomnej mierci. Pozbawieni perspektywy na uzyskanie stanowicego integraln cz Mazowsza ksistwa pockiego Trojdenowice postanowili szuka innego protektora. Znaleli go w osobie Karola IV czeskiego i w latach 1346-1348 zostali jego lennikami. Zblienie Kazimierza Wielkiego z Karolem IV przekrelio nadzieje ksit czerskich pokadane w osobie wadcy Czech. W nieznanych okolicznociach zerwali krtkotrwae wizy czce ich z Czechami i przeszli na stron krla polskiego. ' W ten sposb wszyscy trzej ksita mazowieccy oderwali si od Luksemburgw i nawizujc wspprac z Kazimierzem Wielkim weszli w stref jego polityki. W maju 1350 roku doszo do zjazdu krla z Siemowitem III i Kazimierzem I (a moe i Bolesawem III) w Sulejowie, gdzie obradowano zapewne nad sposobem zabezpieczenia si od Litwinw nkajcych zbrojnymi wyprawami Mazowsze. Wwczas to, najpniej wiosn 1350 roku, Siemowit III i Kazimierz I, a prawdopodobnie i Bolesaw III, stali si lennikami krla polskiego. W zwizku z tym dla podkrelenia wsplnego pochodzenia dynastycznego, a zarazem jako lennik krla polskiego, Siemowit III wprowadzi na sw piecz monumentalny wizerunek ora piastowskiego, pozbawionego

wszako nie przysugujcej ksistwu korony, 255

w miejsce uywanego dotd znaku skrzydlatego smoka jako goda dzielnicy czerskiej. Zapewne niedugo potem Trojdenowice, wystpujcy dotd w niedziale, usamodzielnili si: Siemowit III jako pan na Czersku, a Kazimierz I jako pan na Warszawie. W stolicach ich ksistw istniay okazae zamki - starszy czerski i o nowszej metryce warszawski, o ktrego naprawy ju wtedy zadba Kazimierz I. Rzdzc osobno bracia prowadzili wspln polityk na zewntrz. Gwnym jej celem byo teraz porozumienie z Kazimierzem Wielkim. Swe zobowizania lenne obie strony udokumentoway udziaem w akcjach przeciw Litwinom w latach 1350 i 1351: krl z obowizku obrony swych wasali, ksita mazowieccy jako jego lennicy, zaangaowani w wyprawach tym wicej, e wystpowali w obronie wasnych zagroonych dzielnic. Drug wypraw litewsk Bolesaw III pocki okupi yciem nie pozostawiajc potomka. Zgodnie z poczynionym zapisem krl obj dzielnic pock, z ktrej Siemowitowi III i Kazimierzowi I, swoim "synowcom", jak ich nazywa w stosownym dokumencie, wydzieli ziemi sochaczewsk jako lenno. W wypadku bezpotomnej mierci krla ksita mieli by zwolnieni z lenna i - co nie mniej wane - mieli otrzyma dzielnic pock. Objli j zreszt wczeniej, ju w 1352 roku pod zastaw 2 tys. grzywien potrzebnych krlowi na wypraw przeciwko Litwie. W 1355 roku krl, zapewne spaciwszy swe zobowizania, na powrt obj Pock. Przedstawione tu w skrcie wypadki ukadaj si w logiczny cig wydarze, ktre si rzeczy musiay doprowadzi do przeomu w nie najlepszych dotd stosunkach Polski z Mazowszem i kooperacji krla z mazowieckimi Piastami. Aleksander Swieawski susznie stwierdza, e w wczesnym ukadzie si politycznych w naszej czci Europy bya to wsppraca

obustronnie korzystna. Czasowe wcielenie dzielnicy pockiej do Korony usuwao grob dywersji luksemburskiej na gorcym pograniczu polsko-krzyackim. Dodajmy: pozwolio te uczestniczy tej dzielnicy - prawda, e krtko -- w opartym na protekcjonizmie krlewskim rozwoju gospodarczym ziem polskich i przyczynio si do wzrostu poziomu kultury materialnej na jej terenie (widomy efekt - to wyznaczenie przez krla funduszw na budow murw miejskich Pocka). Nadanie Trojdenowicom ziemi sochaczewskiej w lenno wczao Mazowsze w polski system obronny i uniemoliwiao opowiedzenie si jego wadcw za przeciwnikami krla w wypadku konfliktu z Litw czy Zakonem. Z drugiej strony ksita mazowieccy pozyskiwali opiek krlewsk i pomoc w razie obcego najazdu, bardziej realn od efemerycznej pomocy czeskiej. Czasowy charakter stosunku lennego, zawartego tylko na okres ycia krla, i perspektywa odzyskania Pocka, gdyby niemody ju krl nie pozostawi mskiego potomka, stwarzay za nadziej, e ksita stan si suwerenymi wadcami caego Mazowsza. W stosunkach z Trojdenowicami inicjatywa przyjaznego ich uoenia wysza od krla Kazimierza, a uwieczenie jej powodzeniem byo niemaym sukcesem wadcy polskiego. Ale i ksitom nie mona odmwi dobrej woli unormowania tej zasadniczej wszak dla przyszoci Mazowsza sprawy. Obaj zrozumieli z pewnoci konieczno oparcia si o silnego ssiada, rzdzcego w dobrze rozwijajcym si pastwie, monarch, z ktrym ponadto czyy ich bliskie zwizki krwi. Z obu braci pierwszoplanowa rola w tej akcji przypada niechybnie starszemu Siemowitowi. Ju od pocztku rzdw przedstawia si on jako realista w stosunkach na zewntrz, acz o duych ambicjach politycznych i wysoko pojtym poczuciu prestiu. W kocu 1355 roku przedwczenie umar Kazimierz I warszawski. Krl polski odda wwczas w lenno Siemowitowi III, jako jedynemu przedstawicielowi mazowieckiej gazi 256

Piastw, pozosta po bracie dzielnic z ziemi warszawsk oraz grody Ciechanw, Sochaczew, Wiskitki, Nowogrd i Nowy dwr. W dokumencie krlewskim znalazo si te przyrzeczenie Siemowitowi III Pocka wraz z ca ziemi po mierci krla, a po jego stryjence Elbiecie Wacawowej take Wyszogrodu i Poska, ktre trzymaa jako opraw. Trzy lata pniej krl, ponawiajc obietnic zwrotu Pocka, nada Siemowitowi III prawem dziedzicznym, bez obowizku lennego Zapilcze, oderwane wczeniej od Mazowsza i przyczone do ziemi sandomierskiej. W ten sposb Siemowit Trojdenowic stawa si jeszcze za ycia Kazimierza Wielkiego jedynym wadc sporego obszaru ziem mazowieckich, uszczuplonych wprawdzie o dzielnic pock i opraw ksinej Elbiety, lecz z ekspektatyw objcia ich pod swoje rzdy i cakowitego uniezalenienia si od Korony. Jeli nie zaspokajao to jeszcze jego ambicji, to przecie pozosta lojalnym lennikiem krla polskiego. Doceni to Kazimierz Wielki wcigajc ksicia mazowieckiego do wsppracy na rnych odcinkach ycia politycznego. Spotyka si wic z Siemowitem III, zapewne suy mu sw rad, zaprasza go do udziau w waniejszych spotkaniach "na szczycie", jak w sawnym zjedzie monarchw w Krakowie w 1364 roku. Za Kazimierzem Jasiskim mona przyj natomiast, e w tzw. dotd "zjedzie ksit" w owiczu w 1369 roku gospodarzem by Siemowit III, ktry odprowadza tu krla i ksit lskich, powracajcych z Pocka ze lubu swej crki Magorzaty z Kakiem supskim. Maestwo crki z ukochanym wnukiem Kazimierza Wielkiego, adoptowanym przeze moe wanie w Pocku dla zapewnienia mu tronu polskiego, znowu wprowadzao Siemowita III i jego ksistwo w obrb planw politycznych krla. Na uwag te zasuguje, e najstarszy syn ksicia mazowieckiego Janusz przebywa na dworze krlewskim w Krakowie

i to chyba nie tylko po to, aby - jak pisa Felicjan Kozowski - szybko powiadomi ojca w wypadku mierci krla Kazimierza. Zasug Siemowita III, podnoszc jego pozycj partnersk w oczach krla polskiego, byo unormowanie przez niego stosunkw z Litw, korzystne zarwno dla Mazowsza jak i dla Korony. W 1358 roku sd polubowny wyznaczy granic midzy Litw a ziemiami ksicia mazowieckiego. Nawet dokonany dziesi lat pniej najazd Litwinw na dobra biskupstwa pockiego i zniszczenie Putuska nie doprowadziy do otwartego konfliktu mazowiecko- (a wic i polsko-) litewskiego. Jeszcze pniej stosunki z Litw ulegn dalszemu zacienieniu, co godzio w interesy Krzyakw. S nawet przesanki, aby przypuszcza, e u schyku swych rzdw Siemowit III chcia przyczyni si do chrystianizacji Litwy w obrzdku aciskim i by w tej sprawie porednikiem midzy ksitami litewskimi i papiestwem. Dobrossiedzkie stosunki z Litw miao umocni maestwo Janusza Siemowitowica z crk Kiejstuta a siostr Witolda, Ann Danut. Dwukrotnie onaty z ksiniczkami lskimi (pierwsz jego on bya Eufemia opawska) Siemowit III jedzi na lsk; kronika Janka z Czarnkowa notuje jeden jego pobyt w Cieszynie. Oku bystrego obserwatora nie mogy uj urzdzenia gospodarcze, prawne i kulturalne wiadczce o wysokim poziomie rozwoju tej dzielnicy. Innym terenem obserwacji bya Korona. Zapatrzony w organizacj i funkcjonowanie tych organizmw politycznych, niektre ich instytucje chcia zaprowadzi w swym ksistwie, aby zmniejszy dystans dzielcy je od innych ziem polskich. W zarzdzie wewntrznym wprowadzi instytucj starostw ziemskich oraz starosty generalnego, ustanowi te urzdy podkomorzego, skarbnika i marszaka dworu. Usprawni funkcjonowanie kancelarii. Szeroko pojmujc zakres swego regale przystpi do bicia monety 257

wzorowanej na pgroszkach Kazimierza Wielkiego, o zblionej do nich prbie, ale o mniejszej wadze. Dwukrotnie przeprowadza te zmian monety. Udziela zezwole na lokowanie wsi na prawie niemieckim i przenoszenie ich na to prawo, poczone zwykle z ustaleniem czynszu rocznego z wki, paconego po latach wolnizny. Dba o rozwj parafii w swojej dzielnicy i hojnie je uposaa. Skrupulatnie ciga nalene mu podatki i dochody, ywo interesowa si cami. Zapewne nakada te podatki nadzwyczajne, skoro kronika Janka z Czarnkowa okrela je jako "niesychanie wysokie" i "prawie niemoebne", tak dla rycerstwa, jako i dla ludu. Zdaje si to potwierdza dokument z 27 grudnia 1355 roku, w ktrym ksi zobowizywa si wobec krla nie wprowadza nowych podatkw w ziemi zakroczymskiej, a take nie uciska zarwno ludzi biednych,jak irycerzy. W stosunku do urzdnikw wykazywa szeroki gest, czym jedna ich dla swych celw. Gdy skarbnik rawski Mikoaj z Milonowa wyratowa go z jakiego niebezpieczestwa, nada mu wie ochw przenoszc j zarazem na prawo chemiskie. Podkanclerzemu Marcinowi Szczakowi, ktry by plebanem mszczonowskim, zapewni wolnoci dla jego parafii. Pewna liczba poczynionych przez niego z tytuu penionej wadzy zatwierdze aktw darowizny, kupna i sprzeday zdaje si wskazywa, e wicej moe nawet ni inni ksita wnika w rne dziedziny ycia swoich poddanych. Siemowit otacza opiek miasta. Wczenie nada prawa miejskie swemu orodkowi rezydencjalnemu - Rawie, ktry za jego panowania sta si stolic ksicego Mazowsza. Prawa miejskie otrzymay od niego Sochaczew, Bolimw i Mszczonw. Ksi ten nie zapomnia i o Warszawie, ktr przej po zmarym bracie. Wraz z on Eufemi zaoy i uposay tu, podobnie jak w Rawie, klasztor augustianw, a obie te fundacje zatwierdzi papie Innocenty VI. Z pewnoci przebywa na zamku warszawskim i moe te w jaki sposb przyczyni si do jego rozbudowy. Jeszcze za jego

ycia syn Janusz I zadba o zakoczenie budowy pierwszej linii murw miejskich Warszawy 258

i docignicie ich do zabudowa zamkowych. W pocztkowym okresie swych rzdw Siemowit III popiera instytucje kocielne, a przede wszystkim klasztory. Poza wspomnianymi fundacjami augustiaskimi udzieli przywilejw dla dbr cystersw sulejowskich i norbertanek pockich. W 1350 roku uwolni woci biskupa poznaskiego od ciarw prawa polskiego. Z upywem czasu stosunki z Kocioem ulegy tak dalece pogorszeniu, e mona w tym upatrywa zorganizowanej akcji ksicia, zwaszcza przeciw wielkiej wasnoci kocielnej. Ju w latach 1357-1358 miay miejsce spory ksicia z biskupem poznaskim Janem i arcybiskupem Jarosawem Bogori ze Skotnik; w obu wypadkach musia je rozstrzyga krl Kazimierz Wielki jako arbiter. Zatargw pomidzy ksiciem a arcybiskupem i biskupem poznaskim byo zreszt wicej, gwnie o przestpstwa popeniane przez poddanych obu stron. Ugody - z arcybiskupem w Skierniewicach w 1359 roku i z biskupem poznaskim w Sochaczewie w 1368 roku tylko na krtko zaegnay spory. W 1374 roku kasztelan Stefan napad na transport zboa wieziony z arcybiskupiego owicza. Z rozkazu ksicia dokonano te poczonych z rabunkiem napaci zbrojnych na wsie arcybiskupa, a zapewne te biskupa pockiego i innych feudaw duchownych. Spowodowao to wyklcie kasztelana Stefana, jego pomocnikw i gwacicieli oraz oboenie interdyktem znacznej czci ksistwa mazowieckiego. Dopiero to skonio Siemowita III do ustpstw i zadouczynienia szkd wyrzdzonych dobrom arcybiskupa. Kilka lat pniej doszo jednak do otwartej wojny z arcybiskupem Janem Suchymwilkiem o obsadzenie prepozytury czyckiej, na ktr Siemowit III przewidzia swego najmodszego syna Henryka i uzyska dla poparcie kurii papieskiej.

Tymczasem arcybiskup nada prepozytur swemu kandydatowi, ktrego bracia i krewni pobili, zelyli i ograbili przedstawicieli ksicia, gdy ci usiowali w imieniu Henryka wej w posiadanie majtkw prepozytury. Spowodowao to.zbrojny najazd Siemowita III na owicz i zajcie si posiadoci nalecych do prepozytury' czyckiej. Tym razem zatarg zakoczy si - przy mediacji krla Ludwika Wgierskiego - zwycistwem Siemowita III. Syn jego obj prepozytur czyck, a wczeniej jeszcze pock. Dla zjednania sobie biskupa Siemowit III potwierdzi jego prawa i przywileje. Zaraz po mierci Kazimierza Wielkiego w listopadzie 1370 roku Siemowit III wypeniajc zapis krla bez przeszkd zaj Pock, Raw, Wyszogrd, Gostynin i Sochaczew z zamkami. Kilka lat wczeniej obj lec na lewym brzegu Wisy cz pozostaej po ksinej Elbiecie oprawy, a jej cz prawobrzen przej wraz z ziemi pock. Zwolniony z obowizku lennego sta si wic zupenie niezalenym wadc, ostatnim ju zjednoczycielem caego ksice259

go Mazowsza. Krl Ludwik Wgierski nie by nadmiernie zainteresowany sprawami tej dzielnicy, jak i w ogle pnocnej granicy swego pastwa polskiego. Odpowiadao to planom Siemowita III, wadcy, ktrego prne dotd rzdy osigaj jeszcze wyszy stopie monarchicznoci. Z krlem Ludwikiem ksi utrzymywa za poprawne, lecz chodne stosunki. Dopiero pniej jego syn Siemowit IV przejdzie do jawnej opozycji przeciw rzdom dynastii andegaweskiej. Czoowym osigniciem Siemowita III w rzdach wewntrznych scalonej przeze dzielnicy bya, inspirowana niewtpliwie przez statuty Kazimierza Wielkiego, kodyfikacja prawa sdowego Mazowsza i oparcie caego ustroju sdowego na zasadzie terytorialnej. Statut sochaczewski Siemowita III z 27 kwietnia 1377 roku znosi stare prawa i ustanawia szereg artykuw regulujcych niektre dziedziny

prawa sdowego, jak wiek mczyzny i kobiety uprawniajcy do dziaa prawnych, kwesti wiadkw, spraw zastaww i przedawnie, sposoby oczyszczania si od nagany szlachectwa oraz wyznaczajcych kary za gwat i zabjstwo. Pooy w ten sposb podstawy pod przysze pomniki prawa mazowieckiego. U schyku ycia, najpniej w 1374 roku, Siemowit III wyznaczy swoim dwm starszym synom, Januszowi i Siemowitowi, wasne dzielnice: jednemu da ziemie warszawsk, nursk, omysk, ciechanowsk, rask, zakroczymsk i wisk; drugiemu czersk, rawsk i liwsk. Wadza modych ksit w wydzielonych im dzielnicach miaa, mimo szumnych tytuw, charakter wybitnie namiestniczy, a jej zakres by ograniczony do spraw lokalnych. W swym bezporednim wadaniu Siemowit III zatrzyma Pock, Posk, Wyszogrd, Zawkrze, Gostynin i Sochaczew, praktycznie nadal rzdzi jednak caym ksistwem. Przyj te wwczas przydomek Starszego (Senior) dla odrnienia od noszcego jego imi redniego syna. 25 lutego 1379 roku jako wadca caego Mazowsza (dux tociu.s terre Mazovie) formalnie podzieli ksistwo midzy synw (wprowadzajc zmiany do wczeniejszych dziaw) i zastrzeg, e gdyby najmodszy syn Henryk porzuci stan duchowny, bracia maj mu wydzieli ze swoich czci rwny udzia. Stosownie do ordynacji ojcowskiej synowie specjaln umow ustanowili midzy sob dziay, zapocztkowujc zasadniczy podzia Mazowsza na dzielnic czersko-warszawsk (Janusz I) i pock (Siemowit IV). Gdy wic Siemowit III po dugich rzdach umiera w Pocku 16 czerwca 1381 roku, pozostawia sprawy swego ksistwa uregulowane. Obroni jego niezawiso nie tylko bez wchodzenia w konflikt z Koron, ale nawet zachowujc i umacniajc przyja z krlem polskim. Pogbi jednak tym samym separatyzm ksicego Mazowsza, ktre dopiero po upywie niespena ptora wieku zostanie inkorporowane do pastwa polskiego. Uoy te pokojowe stosunki ze wszystkimi ssiadami. Scali

pod swymi rzdami cao ziem mazowieckich, ktrym zapewni porzdek prawny, przyczyni si do rozwoju miast, a w duej mierze osobicie sprawujc rzdy umocni autorytet wadzy ksicej, sigajc wewntrz swej dzielnicy a na sam d drabiny spoecznej. Nad yciem i dokonaniami Siemowita III zaciya wszako gona tragedia, ktra rzucia ponury cie na jego osob i staa si tematem licznych legend i opowieci. Po mierci pierwszej ony Eufemii Siemowit III oeni si po raz drugi z ksiniczk zibick, ktrej imi doszo do nas w zdefektowanym zapisie (przypisywane jej imiona Ludmia i Elbieta nie znajduj potwierdzenia w rdach). Pocztkowo para ksica ya w zgodzie, ksina za urodzia dwch synw, ktrzy zmarli w dziecistwie. Pniej jednak ksi pod wpywem donosw zacz podejrzewa on o zdrad. Nie baczc, e znw spodziewaa si dziecka, 260

uwizi j na zamku w Rawie i rozpocz ledztwo. Wzi na tortury jedn z dworek i mimo i ta nie potwierdzia podejrze, gdy ksina urodzia syna, nakaza j swym zausznikom udusi. Podejrzanego za o cudzostwo rozkaza schwyta, rozszarpa komi, a nastpnie powiesi. Nowo narodzonego syna ksinej, Henryka, odda Siemowit na wychowanie jakiej ubogiej kobiecie w pobliu Rawy. Postpek ksicia wywoa oburzenie najbliszej rodziny, tym bardziej e nie byo dowodw zdrady maeskiej. Gdy dziecko miao trzy lata, crka Siemowita III z pierwszego maestwa Magorzata, ona Kaka supskiego, wysaa swych ludzi, ktrzy uprowadzili chopca na jej dwr. Magorzata starannie zaja si wychowaniem przyrodniego brata, a gdy ten dors, wysaa go na dwr ojca. Siemowit uderzony podobiestwem syna do siebie uzna niewinno ksinej, a Henryka otoczy wielk mioci i poleci ksztaci. Obdarzy go prepozyturami pock i czyck, co

stao si zarzewiem wspomnianego konfliktu z arcybiskupem gnienieskim. Henryk zostanie pniej biskupem-elektem pockim, porzuci jednak stan duchowny dla maestwa z Rynga, crk ksicia litewskiego Kiejstuta. Pami okrutnego postpku Siemowita III ya dugo w tradycji ludowej; jeszcze w XIX stuleciu opowiadanie to, w nieco innej wersji, pono "powzite z poda, pieni prostego ludu, w okolicach Rawy piewanych", zapisa Teodor Narbutt. Echa tragedii mazowieckiej, chocia w scenerii dworu krla sycylijskiego Leontesa, pobrzmiewaj nawet w "Zimowej opowieci" Williama Szekspira. W osobie Siemowita III widzimy dzi wybitnego rzecznika samodzielnoci politycznej ksicego Mazowsza. Mimo e nie brak mu byo szerszych ambicji, nie wykroczy poza partykularny interes swojej dzielnicy. To on jednoczc, a pod koniec ycia - jak udzielny monarcha - dzielc midzy synw swe ksistwo, stworzy z Mazowsza jakby "polsk Burgundi", jednak nie tak gron politycznie jak jej francuski odpowiednik. Polityka jego nastpcw bdzie zmierza do obrony samodzielnoci ksistwa, pogbiajc secesj ziem mazowieckich, a zarazem ich regres. Dua cz odpowiedzialnoci za pniejsze zacofanie Mazowsza spada wic i na Siemowita III, i to mimo niewtpliwych zasug, jakie w okresie panowania pooy on dla swej dzielnicy.

Andrzej Wyrobisz LUDWIK WGIERSKI By synem Elbiety okietkwny i Karola Roberta, krla Wgier i zaoyciela wgierskiej gazi dynastii andegaweskiej. Imi jego: Ludwik, czsto podawano take w polskich rdach - w galijskiej formie: Lois, gdy Andegawenowie wywodzili si z Francji i kultywowali tamtejsze koneksje rodzinne. W chwili obejmowania wadzy na Wgrzech po mierci swego

ojca w roku 1342 liczy zaledwie 16 lat, w momencie wstpowania na tron polski w roku 1370 by ju dojrzaym czterdziestoczteroletnim mczyzn. Wspczesny mu kronikarz wgierski, archidiakon Jan z Kukullii, napisa, e by "czowiekiem susznego wzrostu, o wyniosym spojrzeniu, z brod i wosami kdzierzawymi, pogodnym obliczem, o wydatnych wargach, nieco w ramionach pochylony". By, zdaje si, chorowity (s przypuszczenia, i dziedzicznie obciony syfilisem, inni historycy medycyny sdz, e bya to grulica), w kadym razie w okresie, kiedy by krlem Polski, uskara si na zy stan zdrowia, a jego faworytem sta si lekarz Jan Radlica, ktrego promowa na biskupstwo krakowskie. Wyksztacenie otrzyma na owe czasy staranne. Zgodnie ze zwyczajem dworu andegaweskiego modym krlewiczem zajmowao si dwch pedagogw: wychowawca, ktry mia czuwa nad caoci edukacji, a przede wszystkim wprowadza go w ycie i tajniki rzdzenia ludmi, oraz waciwy nauczyciel. Tym ostatnim by duchowny Mikoaj z diecezji wrocawskiej, zmary jako biskup Pecs. Wychowawc by natomiast Mikoaj Knezicsi, a potem Micha Poharos, pniejszy upan Abaujvar. Nie wiemy dokadnie, na czym edukacja modego Ludwika polegaa, uchodzi jednak pniej za czowieka wyksztaconego. Mia te pikn bibliotek. Wspomniany ju kronikarz wgierski odnotowa, e "wyrnia si znajomoci literatury i z wielkim zainteresowaniem studiowa astronomi". By niewtpliwie doskonaym administratorem i wietnym dyplomat, szczcio mu si i w przedsiwziciach wojennych, chocia suy raczej Minerwie, a nie Marsowi. Na Wgrzech zasuy sobie na przydomek Wielkiego i zalicza si go do najznakomitszych monarchw tego kraju. Jego rzdy w Polsce byy na og bardzo krytycznie, czsto wrcz negatywnie oceniane przez historykw. Szereg ujemnych ocen zapocztkowa wspczesny Ludwikowi polski kronikarz, Janko z Czarnkowa, ktry po jego mierci napisa: "Za czasw krla Ludwika nie byo adnej staoci

w Krlestwie Polskim ani adnej sprawiedliwoci. Albowiem starostowie i ich burgrabiowie upili cigle dobra uboszych ludzi; a jeli niektrzy z poszkodowanych, zastawiwszy swe majtki, jechali do Wgier i tam skargi do krla zanosili, krl wydawszy im listy, za ktre musieli w kancelarii paci wielkie pienidze, odsya ich do domu; atoli starostowie adnej uwagi na te listy nie zwracali i nie przestawali uciemia ludzi. upienie na drogach publicznych kupcw i innych przejedajcych oraz kradziee dziay si nieustannie; starostowie za, dbajc jedynie o swoje zyski, ani hamowali, ani chcieli tego hamowa". Za o rzdach Elbiety okietkwny, sprawujcej przez wiele lat w Polsce regencj w imieniu syna, Janko z Czarnkowa pisa: "Za jej rzdw dziay si w Krlestwie Polskim wielkie grabiee, upiestwa i rozboje: praatom rnych kociow, podczas ich obecnoci w domu, zabierano nocn por zodziejskim sposobem konie, ksigi i rne rzeczy; upiono kupcw w rnych stronach Polski handlujcych; otrowie wyp262

dzali z Krlestwa stadniny nalece do szlachty, szczeglnie w Wielkopolsce [...]. Nikt nie mg wyjedna od krlowej zwrotu niesusznie zabranych dziedzictw ani zaatwienia rozmaitych wanych spraw [...). Tajemnym oskareniom donosicieli dawaa atwy posuch, przez co wielu ludziom sprawiedliwym i synowi jej wiernym krzywdy czynia..." Janko z Czarnkowa mg tak pisa, gdy by silnie zwizany z wielkopolsk opozycj, przeciwn rzdom andegaweskim w Polsce, szukajc drg obalenia tej dynastii, nieustannie wichrzc przeciwko Ludwikowi i jego matce, zmierzajc - moe niewiadomie, ale taki by obiektywny wydwik tych dziaa - do ponownego rozbicia dopiero co zjednoczonego przez okietka i Kazimierza Wielkiego krlestwa. Janko z Czarnkowa mia te osobiste powody, by oczernia Ludwika, Elbiet okiet-

kwn i ich stronnikw. Zaraz na pocztku rzdw Ludwika zosta mianowicie oskarony - najprawdopodobniej nie bez podstaw, jak o tym wiadczy tre wyroku sdowego = o sprofanowanie grobu Kazimierza Wielkiego i prb kradziey zoonych tam insygniw koronacyjnych, skazany na banicj i pozbawiony urzdu podkanclerzego. Aczkolwiek wic jako wspczesny opisywanym przez siebie wydarzeniom, a przy tym jako czowiek wyksztacony i z rzdami pastwa obeznany, by Janko z Czarnkowa dobrze poinformowany o tym, co si dziao w Polsce, to jednak na ocenach jego, niewtpliwie stronniczych i chyba celowo w sposb stronniczy formuowanych, polega nie moemy. W wielu wypadkach mona mu udowodni oczywiste mijanie si z prawd. Janko pisa, e "nikt nie mg wyjedna od krlowej zwrotu niesusznie zabranych dziedzictw". Z zachowanych dokumentw wiemy, e Elbieta skutecznie zaja si spraw tzw. restytucji, czyli zwrotu dbr skonfiskowanych (nie wiemy, czy prawnie, czy bezprawnie) przez Kazimierza Wielkiego. Mimo informacji Janka o bezkarnym upieniu kupcw, wiadomo, e handel w Polsce za Ludwika Wgierskiego przeywa okres najwietniejszego rozkwitu. Jak wic byo naprawd? Faktem jest, e czasy Ludwika Wgierskiego nie byy w Polsce spokojne. Zawichrze nie brakowao, szczeglnie w Wielkopolsce. Oprcz nie budzcego zaufania Janka z Czarnkowa wspominaj o nich inne rda, m.in. bulle papieskie. Ale stan, w jakim znajdowaa si Wielkopolska za Andegawenw, nie by czym zasadniczo rnym od stanu poprzedniego, to znaczy za dwch ostatnich Piastw. Dzielnica ta pogrona bya w feudalnej anarchii, przeciwna zjednoczeniu pastwa, opozycyjna wobec monarchii, prb scentralizowania wadzy i jej umocnienia. Przez cay wiek XIV wiele tam byo wystpie buntowniczych wzgldem wadzy monarszej (najsynniejsze z nich to konfederacja Maka Borkowica za Kazimierza Wielkiego), prywatnej polityki moniejszych rodw, a nawet zdradzieckich

263

konszachtw z ssiadami, wrd rodowych, napadw zwykych otrzykw, z ktrymi jeszcze okietek poradzi sobie nie umia. Trzeba odda sprawiedliwo i Ludwikowi, i sprawujcej regencj krlowej-matce Elbiecie, i mimo tej trudnej sytuacji w Wielkopolsce, mimo popierania przez tamtejsz opozycj innych pretendentw do tronu, jak Kako Supski i Wadysaw Biay, panowali nad pooeniem i nie dopucili do oderwania si tej dzielnicy od korony, utrzymujc tym samym dzieo zbudowane przez okietka i Kazimierza. Stanowisko Ludwika wobec problemu zjednoczenia Polski byo najzupeniej wyrane: mimo i sam po wstpieniu na tron poczyni pewne nadania na rzecz Kaka Supskiego i Wadysawa Opolczyka, mimo dopuszczenia do pewnych ubytkw terytorialnych na rzecz Brandenburgii, Litwy i Mazowsza, kontynuowa on polityk jednoczycielsk i utrwala zjednoczenie ziem polskich dokonane przez swych poprzednikw. Podkrela to rezygnujc z tytulatury dzielnicowej i tytuujc si tylko rex Poloniae. Prawda te, e Ludwik przebywa w Polsce niewiele, tumaczc si, e "nie moe znosi powietrza polskiego". Nigdy nie opanowa jzyka polskiego. Rzdy w Polsce sprawowali w jego imieniu regenci: matka Elbieta okietkwna, ksi Wadysaw Opolczyk, Zawisza z Kurozwk. Nie byo to jednak traktowanie Polski po macoszemu zwaywszy, e najduej rzdzca krajem regentka, krlowa Elbieta, bya crk Wadysawa okietka i rodzon siostr Kazimierza Wielkiego, ktra mimo i w chwili obejmowania regencji w Krakowie miaa ju za sob 50 lat krlowania na Wgrzech, nigdy o swym polskim pochodzeniu i piastowskiej genealogii nie zapomniaa. Nie mona te Ludwikowi stawia zarzutu, i o sprawy Polski nie dba. Wrcz przeciwniebyy to dla sprawy pierwszorzdnej wagi, aczkolwiek traktowa je z punktu widzenia polity-

ki dynastycznej Andegawenw i interesowa si przede wszystkim moliwociami zapewnienia dziedzicznoci tronu polskiego dla swego potomstwa. Z drugiej strony wszelako sytuacja Polski bya wwczas cile sprzona z pooeniem Wgier. Rzdy Ludwika Wgierskiego w Polsce byy tylko fragmentem zblienia polsko-wgierskiego, ksztatujcego niezmiernie wany element ukadu si politycznych nie tylko w rodkowo-wschodniej Europie. Wadysaw okietek i Kazimierz Wielki potrzebowali wsparcia dyplomatycznego, a ewentualnie take zbrojnego, przeciwko Czechom i Krzyakom. Wgierscy Andegaweni byli ywotnie zainteresowani w tym, by nie dopuci usadowionych na tronie czeskim Luksemburgw do opanowania take i Polski, gdy wtedy Wgry zostayby otoczone przez posiadoci luksemburskie zarwno od zachodu, jak i od pnocy. Std poparcie udzielone przez Karola Roberta okietkowi i Kazimierzowi Wielkiemu w walce z Luksemburgami, a nastpnie zabiegi o opanowanie i utrzymanie korony polskiej. Korona ta bya dla Andegawenw szczeglnie cenna. Wgry zjednoczone z Polsk najpierw sojuszem za czasw Karola Roberta, a potem uni personaln za Ludwika, byy potg, skutecznie przeciwstawiajc si gronym dla europejskiej rwnowagi si zakusom Luksemburgw. Wgry i Polska, a cilej rzecz ujmujc miasta oraz szlachta polska i wgierska, miay te wsplne interesy na Rusi Halickiej. Po wyganiciu tamtejszej dynastii ksicej w pierwszej poowie XIV w., Ru Halicka staa si atrakcyjnym upem dla krajw ssiednich, zainteresowanych w opanowaniu wanego szlaku handlowego wiodcego do kolonii woskich nad Morzem Czarnym. Interesy Polski i Wgier, wsplne, gdy szo o odepchnicie trzeciego pretendenta, mianowicie Litwy, staway si jednak sprzeczne, gdy chodzio o podzia zdobyczy. Sprzecznoci te czasowo agodzio, a przynajmniej odsuwao konieczno rozstrzygnicia 264

sporu, objcie obu tronw - wgierskiego i polskiego - przez jednego monarch, Ludwika. Jan Dugosz, kronikarz o blisko sto lat pniejszy od Janka z Czarnkowa, a wic patrzcy na czasy Ludwika Wgierskiego z odlegej perspektywy i chocia zaleny od dziea swego poprzednika, to jednak bardziej ode obiektywny, napisa w swej "Historii Polski" o Ludwiku, i zbiera on z Krlestwa Polskiego dochody, "jakich przed nim aden z krlw polskich dostatniej nie pobiera". Jest to pochwaa administracji i gospodarki Ludwika, gdy regularny dopyw dochodw do skarbu mona osign tylko przez mdre zarzdzanie pastwem, a nie przez ucisk fiskalny. Nawet Ludwikowi niechtny, bo rwnie z opozycj wielkopolsk zwizany, autor "Rocznika kujawskiego" przyznawa, e krl Ludwik rzdzi sprawiedliwie, "kademu sprawiedliwo wymierza i wymierza nakazywa, aby kademu jego prawo suyo." szczegln opiek otoczy w Polsce miasta, ich gospodark, handel. Jeszcze za ycia Kazimierza Wielkiego w 1355 roku Ludwik jako krl wgierski zezwoli kupcom polskim udawa si z sol na Wgry a po Liptw i Saros. W 1368 roku ograniczy dla kupcw polskich prawo skadu obowizujce w Koszycach do trzech dni. Poniewa w cigu tych trzech dni kupcy polscy nie byli zobowizani do sprzeday swych towarw w Koszycach i po ich upywie mogli jecha dalej, oznaczao to w praktyce niemal cakowit swobod handlowania na Wgrzech i w krajach ociennych. Zaraz po wstpieniu Ludwika na tron polski w roku 1370 Kalisz uzyska od niego polecenie do starosty, by zachowa to miasto przy jego przywilejach. W dwa lata pniej regentka Elbieta zwrcia Kaliszowi wie Dobrzec skonfiskowan miastu przez Kazimierza Wielkiego, a rok potem zwolnia kaliszan z poowy ca w Koninie i Ostrzeszowie. Zwolnienie od ce w caej Polsce, potwierdzenie przywilejw, zwrot wsi Jeyce i Winiary, a wreszcie prawo wyboru rajcw bez ingerencji starosty (niezwykle wana prerogatywa!) otrzyma Pozna. Kazimierz,

podwczas osobne miasto pod Krakowem, uzyska przywrcenie targw na konie i bydo. Potwierdzenia przywilejw i zwolnienia celne dano Supcy, Bieczowi, Bochni, Nowemu Sczowi, Czchowu. Wznowiono skad soli w Sandomierzu. Dla powetowania strat poniesionych przez Lublin na skutek najazdu Litwinw w roku 1376 nadano temu miastu nowe przywileje i potwierdzono stare. W 1374 roku krlowa Elbieta wydaa ordynacj dla kopal olkuskich, ktra staa si podstaw prawn rozwoju grnictwa oowiu i srebra na terenie z lsko-krakowskich oraz rozkwitu Olkusza jako miasta grniczego. Najwiksze wszelako korzyci za rzdw Ludwika osign Krakw, ktry w 1372 roku uzyska bezwzgldne prawo skadu (czyli praktycznie rzecz biorc cakowity monopol handlu, uniemoliwiajcy obcym kupcom pomijanie Krakowa i prowadzenie transakcji na wasn rk), a w 1376 roku prawo nabywania przez mieszczan ziemi w promieniu dwch mil od miasta. Przywilej Ludwika z roku 1372, gwarantujcy kupcom polskim i wgierskim wstp na Ru Halick z wykluczeniem kupcw obcych (chodzio o odsunicie kupcw z Prus krzyackich), odnosi si rwnie przede wszystkim do krakowian. Nie bez racji wic dwudziestowieczni historycy, badajcy czasy Ludwika Wgierskiego, nazywaj je zotym okresem redniowiecznego handlu w Polsce. Trzeba przyzna, e w rozkwit handlu na ziemiach polskich, ale szczeglnie w Maopolsce, by rezultatem nie tylko polityki Ludwika, lecz take z jednej strony dziaalnoci jego poprzednika, Kazimierza Wielkiego, a z drugiej wyjtkowo korzystnej koniunktury midzynarodowej. Sytuacja w handlu europejskim w drugiej poowie XIV wieku spowodowaa niezwyke oywienie szlaku czce265

go Wochy i Europ zachodni przez Wrocaw, Krakw i Lww z wybrzeem czarnomorskim, a take nawizanie kontaktw midzy miasta-

mi polskimi i flandryjskimi, poszukujcymi wanie wtedy nowych partnerw w dobie stuletniej wojny Anglii z Francj, i przerwanie tak wanych dotychczas dla gospodarki Flandrii stosunkw z tymi krajami. Faktem jest, e miastom polskim, a zwaszcza Krakowowi, dziao si wwczas dobrze. Nie jest przy tym istotne to, e Ludwik nadawa przywileje miastom polskim nie bezinteresownie i nie bez politycznych pobudek, a mianowicie spodziewa si od nich w zamian poparcia dla swej polityki, szczeglnie planw zapewnienia. sukcesji tronu polskiego dla swych crek. W polityce nic si nie czyni bezinteresownie i aden redniowieczny ani nowoytny monarcha nie na266

dawa nikomu przywilejw bez rachuby na rewan ze strony uprzywilejowanego. Z jednego jeszcze powodu czasy Ludwika Wgierskiego uwaane s przez historykw za okres przeomowy w dziejach Polski. Monarcha ten by mianowicie wystawc przywileju, ktry sta si podstaw swobd i politycznej siy szlachty w Polsce. Idzie oczywicie o tzw. pakt koszycki z roku 1374. By to przywilej generalny, czyli rozcigajcy si na cay kraj, ale odnoszcy si tylko do szlachty (nie obejmowa chopw ani mieszczan, a take duchowiestwa, ktre nieco pniej zyskao od Ludwika osobne przywileje). W zamian za wyraenie przez szlacht zgody na objcie tronu polskiego po mierci Ludwika przez jedn z jego crek (nie wymieniono dokadnie ktr, chodzio wtedy o najstarsz crk Ludwika, Katarzyn, zmar kilka lat pniej), krl zwalnia szlacht z podatku zwanego poradlnym z wyjtkiem 2 groszy z ana chopskiego. Oznaczao to praktycznie zwolnienie szlachty z wszelkich obcie na rzecz pastwa, gdy owe 2 grosze, w dodatku uiszczane z anw chopskich, a wic obciajce chopw, byy tylko symbolem zwierzchnictwa wadzy krlewskiej (siKnum.summi dominii). Byo to powane uszczup-

lenie dochodw skarbowych, aczkolwiek pamita naley, e poradlne faktycznie ju od do dawna cigane nie byo. Odtd jednak ilekro krl potrzebowa pienidzy na nadzwyczajne wydatki, mg je uzyska tylko za zgod ogu szlachty, ktra w ten sposb zyskaa moliwoci wywierania istotnego wpywu na polityk pastwa przez udzielanie zgody na opodatkowanie. Wpyw ten umacniay dalsze postanowienia paktu koszyckiego mwicego o tym, i szlachta ma obowizek uczestniczy w pospolitym ruszeniu tylko dla obrony kraju i na jego terytorium, natomiast jej udzia w wyprawach wojennych poza granice krlestwa mia by przez krla osobno wynagradzany. Na krla te spada obowizek wykupywania szlachty z niewoli, jeli dostaa si do niej w czasie zagranicznej ekspedycji. Przywilej koszycki ogranicza te obowizek szlachty i jej poddanych udzielania pomocy przy budowie grodw i zamkw tylko do wypadkw, gdyby chodzio o umocnienia pograniczne zagroone wojn lub gdyby na budow nowego zamku zgodzia si caa szlachta. W pozostaych wypadkach koszty budowy zamkw mia ponosi krl. Bya to rezygnacja ze starego - i dodajmy: od do dawna nie egzekwowanegoprawa zezwalajcego monarsze pociga wszystkich mieszkacw kraju do pomocy przy pracach fortyfikacyjnych. Rezygnowa krl rwnie ze starego prawa stacji i zobowizywa si do utrzymywania na wasny koszt swego dworu w czasie podry po kraju. Wreszcie krl zobowizywa si do obsadzania urzdw jedynie Polakami, i to zamieszkaymi w te,j ziemi, w ktrej urzd zawakowa. Pakt koszycki oznacza powane ogranicze267

nie wadzy monarszej, a ugruntowanie preponderancji szlachty w pastwie. W niedalekiej ju przyszoci miao to zachwia rwnowag stanw w Polsce i na kilka stuleci odda wadz w rce szlachty z uszczerbkiem przede wszyst-

kim dla miast, czego skutki - jak wiadomonie byy dla kraju korzystne. Pakt koszycki nie by jednak ani pierwszym, ani ostatnim z serii przywilejw ziemskich nadajcych szlachcie rozlege uprawnienia. Wiele jego postanowie nie oznaczao wprowadzenia innowacji, lecz byo tylko potwierdzeniem istniejcego ju stanu rzeczy. Proces uprzywilejowywania szlachty by dugotrway i zalea od mnstwa czynnikw politycznych, spoecznych i gospodarczych, nie za od takich lub innych posuni poszczeglnych monarchw. Wydajc przywilej koszycki Ludwik oczywicie ani nie zamierza osabia monarchii, ani te wysuwa na pierwszoplanow pozycj w pastwie szlachty. Za ustpstwa, jakie czyni, chcia uzyska dziedziczno tronu - wany element silnej wadzy krlewskiej. Nadajc przywileje szlacheckie, rwnoczenie obdarza nowymi prawami miasta i wyranie zmierza do oparcia si na miastach'celem przeciwstawienia si szlachcie. Sytuacja wewntrzna Polski, sabo miast, midzynarodowe koniunktury gospodarcze sprzyjajce raczej polskiej szlachcie, a nie miastom, spowodoway, i ostatecznie nie mieszczastwo, lecz szlachta decydowa miaa o losach kraju. Obiektywnie wic pakt koszycki sta si podwalin szlacheckich wolnoci i jako taki wszed do szlacheckiej tradycji historycznej. W XVI i XVII wieku szlachta powoujc si na swoje wolnoci i prawa czsto przypominaa koszycki przywilej. witosaw Orzelski, piszcy o bezkrlewiu po mierci Zygmunta Augusta, przypomina posta krla Ludwika, ktry chocia "spraw Polski nieco zaniedba", to jednak "rozszerzy wolnoci Polakom". Stanisaw Czarnkowski wystpujc na sejmie 1585 roku mwi: "To ju wiadomo jest wszystkim, i od Loisa wolnoci nasze bra incrementu poczy swoje". W pismach politycznych z czasw rokoszu Zebrzydowskiego znalaza si rwnie pochwaa Ludwika: "nie panowa absolutnie, owszem, fundamenta praw i wolnoci naszych od niego s zaoone". Ludwik zmar w Tyrnawie we wrzeniu 1382 roku pozostawiajc polskie dziedzictwo zabez-

pieczone licznymi ukadami z polsk szlacht, duchowiestwem i mieszczanami dla jednej ze swych crek (nie ustrzego to kraju i spadkobierczy Ludwika przed rnymi perturbacjami po jego mierci). Pozostawia Polsk jako kraj zjednoczony w takich samych zasadniczo granicach, w jakich go odziedziczy po Kazimierzu Wielkim. W czasie swego panowania stworzy lub umocni stworzone przez swych poprzednikw podstawy potgi gospodarczej i politycznej Polski, podstawy, na ktrych oprze si miaa w przyszoci wietno doby jagielloskiej.

Andrzej Wyrobisz JADWIGA Data urodzin krlowej Jadwigi jest nieznana, nie zanotowano jej w adnym dokumencie ani kronice. Stao si tak nie tylko dlatego, e narodziny trzeciej z kolei crki Ludwika Wielkiego Andegaweskiego, krla Wgier i Polski, oraz Elbiety Boniaczki przeszy zapewne bez echa, gdy nikt nie mg przewidzie, e odegra ona w przyszoci donios rol jako monarchini, wiksze zainteresowanie wzbudzioby przyjcie na wiat mskiego potomka krlewskiej pary jako niewtpliwego dziedzica tronu. Ale poza tym byo to redniowiecze, a ludzie redniowieczni nie przywizywali wagi do cisych dat i dokadnej rachuby czasu. Ksig metrykalnych wwczas nie prowadzono, nie zajmowano si te ustalaniem wieku osb, nawet bardzo wysoko postawionych w hierarchii spoecznej. Historycy na podstawie rnych porednich przesanek i mudnych docieka ustalili, e Jadwiga urodzia si w kocu roku 1373 lub na pocztku roku nastpnego, najprawdopodobniej 18 lutego 1374 r. Podawana te jest inna data: rok 1371 ; aczkolwiek t wanie dat urodzenia Jadwigi mona znale w kronice Jana Dugosza, wydaje si, e znakomity i skrupulatny na og kronikarz po-

peni pomyk nie bdc dokadnie poinformowanym o sprawach rodzinnych krla Ludwika, w tym bowiem roku miaa si urodzi starsza siostra Jadwigi, pniejsza krlowa Wgier, Maria. Rok urodzenia Jadwigi wywouje wci spory wrd historykw i nie tylko historykw. Data urodzenia - sprawa w yciorysie wana. W biografii Jadwigi wana dodatkowo dlatego, e od jej ustalenia zalee moe ocena prawomocnoci dziaa pniejszej krlowej Polski, z punktu widzenia redniowiecznych praw i obyczajw nie byo bowiem obojtne, w jakim wieku wstpowaa Jadwiga w zwizki maeskie albo obejmowaa tron polski. Patrzc jednak bardziej generalnie spr ten wydaje si dotyczy spraw raczej drugorzdnych; na pierwszym planie historyk postawi niewtpliwie to, czego Jadwiga dokonaa jako wadczyni Polski. A dokonaa niemao. Cofnicie o dwa lub trzy lata wstecz daty urodzin nie zmieni przecie faktu, e w chwili przybycia do Polski i objcia tronu w roku 1384 bya jeszcze dzieckiem, a wszystkie jej dokonania zamykay si w krtkim, niespena trzydziestoletnim ywocie. Pocztkowo bynajmniej nie przewidywano osadzenia modziutkiej krlewny Jadwigi na tronie polskim, ktry obj miaa jej starsza siostra, Maria. Koncepcja oddania korony polskiej Jadwidze powstaa dopiero wtedy, gdy po mierci krla Ludwika panowie maopolscy nie zgodzili si ani na kontynuacj unii personalnej z Wgrami, ani na regencj Zygmunta Luksemburskiego, ma Marii. Dwa lata trway pertraktacje z krlow-wdow Elbiet Boniaczk, a rwnoczenie toczyy si rozgrywki stronnictw w Polsce: wanie Wielkopolan z Maopolanami, wojna domowa w Wielkopolsce w 1383 roku, zwana wojn Grzymalitw z Naczami od rodw gwnych przywdcw, doszo nawet do okrzyknicia krlem w Sieradzu ksicia Siemowita IV mazowieckiego. Dopiero w lecie lub na jesieni 1384 roku Jadwiga przybya do Polski, i w tyme roku, 16 padziernika, zostaa koronowana w katedrze wawelskiej na krla Polski.

Dwa wiekopomne i brzemienne w skutki wydarzenia wi si z osob Jadwigi jako wadczyni Polski: unia polsko-litewska i chrzest Litwy oraz restytuowanie Uniwersytetu Krakowskiego. Chrystianizacja Litwy w obrzdku katolickim oznaczaa wczenie tego kraju do europejskiej wsplnoty nie tylko religijnej, ale 269

i kulturalnej, rozszerzaa wic granice wpyww Kocioa rzymskiego, ale take zasig oddziaywania kultury pnoredniowiecznej Europy, wzbogacajc j rwnoczenie o te wszystkie elementy, ktre wnosi nowo schrystianizowany nard w postaci dorobku wasnego oraz przyswojonego z Rusi. Unia polsko-litewska radykalnie zmieniaa ukad si politycznych we wschodniej czci Europy i w strefie batyckiej. Dosy niespodziewanie wyroso potne pastwo polsko-litewskie nie tylko obejmujce kolosalne obszary i du liczb mieszkacw, ale rwnie dysponujce wielkim potencjaem gospodarczym i militarnym. Dominacja pastwa krzyackiego na poudniowych wybrzeach Batyku zostaa nagle zagroona. Zmieniao to konfiguracje polityczne take w innych czciach Europy, musiao wpyn i na powizania Luksemburgw z Krzyakami, i na stosunek papiestwa do Zakonu. Std rnorodne zabiegi nie tylko ze strony Krzyakw, ale i innych potencji, zmierzajce do rozerwania unii, sianie wewntrznej niezgody, kwestionowanie prawomocnoci maestwa Jagiey i Jadwigi, powtpiewanie w prawdziwo chrystianizacji Litwy. Sprawy te, podobnie jak dodatnie i ujemne skutki unii polsko-litewskiej, s dobrze znane, acz nie zawsze z waciwym umiarem oceniane. Mniej mwi si o tym, e unia stwarzaa take zupenie nowe warunki rozwoju gospodarczego dla Polski i dla Litwy, przemian spoecznych zwaszcza w Wielkim Ksistwie, rozkwitu kultury w obu krajach. Nie mniej doniose byo odnowienie Uniwersytetu Krakowskiego, najstarszej i przez du-

gi czas jedynej polskiej wyszej uczelni, ktrej zawdziczamy rozwj nauki polskiej w XV wieku, wyksztacenie znakomitych uczonych, wrd nich Mikoaja Kopernika, a potem, mimo okresw upadku, stae rozwijanie twrczej myli naukowej, szkolenie potrzebnych krajowi wysoko wykwalifikowanych specjalistw, ratowanie od zagady kultury polskiej w trudnych latach zaborw i obcej okupacji. Oczywicie dzie tych nie dokonaa Jadwiga sama, a nawet mona powiedzie, e jej osobisty udzia by w nich niewielki. Unia polsko-litewska bya przede wszystkim tworem maopolskich monowadcw, politykw kierujcych pastwem i mod krlow, niekiedy wprost zmuszajcych j do okrelonych dziaa. Uniwersytet organizowali uczeni mowie, zasug Jadwigi byo dostarczenie rodkw materialnych na uruchomienie uczelni. I w jednym, i w drugim wypadku jednak Jadwiga musiaa zgodzi si na daleko idce osobiste wyrzeczenia: zrezygnowaa z klejnotw i kosztownych szat, by stworzy fundusz na odbudow uniwersytetu, nie mniejszym powiceniem bya zgoda na polubienie Jagiey, czowieka okoo 20 lat od niej starszego, "obcego poganina - jak pisze kronikarz - ktrego nigdy nie widziaa, a o ktrym j faszywie uprzedzono, e nie tylko z postaci, ale i z obyczajw i caego ukadu okazywa si dzikim barbarzycem". Nie wiemy oczywicie, ile w decyzji polubienia Jagiey (czego rezultatem bya unia z Litw i chrystianizacja tego kraju) byo ulegoci wobec nacisku panw maopolskich lub odruchu emocjonalnego, a w jakim stopniu by to krok przemylany, wynikajcy ze zrozumienia racji stanu i interesu zachodniego chrzecijastwa. Osobist rozterk Jadwigi oddaje fakt, i przed podjciem ostatecznej decyzji w tej sprawie wysaa jednego ze swych najzaufaszych dworzan, Zawisz z Olenicy, z poleceniem przypatrzenia si Jagielle i opisania jego twarzy, postawy i przymiotw. Sprawozdanie Zawiszy, ktrego Jagieo wzi nawet ze sob do ani, by mg go lepiej pozna, cakowicie Jadwig uspokoio. Moemy natomiast twierdzi stanowczo, e

dziaanie Jadwigi w sprawie odnowienia uni270

wersytetu nie byo tylko gestem charytatywnym lub powolnoci wobec da pyncych z zewntrz, musiao wynika take z osobistych zainteresowa Jadwigi nauk i kultur, z doceniania ich spoecznej roli. Moga zreszt Jadwiga bra przykad ze swego ojca, Ludwika, ktry by zaoycielem pierwszego wgierskiego uniwersytetu w Pecsu w roku 1367 i gorliwym promotorem sztuk i nauk. We wszystkich podejmowanych przez Jadwig dziaaniach wysuwa si na czoo jej osobowo, jej cechy charakteru. Dugosz pisa, e "okazywaa rozsdek i dojrzao", mimo modego wieku "cokolwiek mwia albo czynia, wydawao jakby sdziwego wieku powag"i opinia ta nie bya chyba tylko pochlebstwem kronikarza. Osobowo Jadwigi ksztatowao najpierw wychowanie na dworze budziskim, ktry odznacza si wietnoci i bogactwem, by jednym z najznakomitszych dworw wczesnej Europy. Andegawenowie wgierscy wywodzili si z Francji i Woch. Karol Robert i Ludwik Wielki, dziad i ojciec Jadwigi, podtrzymywali zarwno kontakty polityczne, jak i kulturalne z tymi krajami. Rozpowszechni si wwczas na Wgrzech zachodnioeuropejski obyczaj rycerski, urzdzano turnieje i zabawy dworskie, w ktrych Karol Robert sam chtnie uczestniczy. Dwr budziski by bardzo oywiony. Rezydencja krlewska w Budzie, tarasami schodzca do Dunaju, zachwycaa wspaniaoci. Nie mniej okazae byy inne zamki krlewskie, niektre budowane przez architektw francuskich. Wspzawodniczyy z nimi siedziby magnatw. W takim otoczeniu spdzaa dziecistwo Jadwiga. Panowanie Andegawenw byo okresem wspaniaego rozkwitu kultury wgierskiej. Zaoono wtedy wspomniany ju uniwersytet w Pecsu, rozwijao si szkolnictwo w miastach i wsiach. Owiata przestaa by monopolem duchowiestwa. Pojawiy si szkoy wieckie

i inteligencja wiecka, niezbdna zreszt do sprawnego funkcjonowania administracji pastwowej. Kwito pimiennictwo. Kroniki spisywali: archidiakon Jan z Kukullii i franciszkanin Jan. Powstaa te wwczas synna "Kronika ilustrowana " (Chronicon pictum, Kepes kronika), napisana prawdopodobnie przez kanonika Marka Kalti. Najcenniejsze w niej s zdobice j miniatury o tematyce wieckiej wykonane przez Mikoaja Medgyesi; wywary one wielki wpyw na rozwj malarstwa na Wgrzech. Dzieo to miao by prawdopodobnie darem dla narzeczonego jednej z crek krla Ludwika. Pisywano nie tylko po acinie, ale coraz czciej take po wgiersku. Bezporednie stosunki utrzymywane przez Andegawenw z Itali sprzyjay przenikaniu kultury woskiej na Wgry, a zwaszcza nowatorskich prdw kulturalnych, co kado podwaliny pod 271

pniejszy rozkwit renesansu. Z kolei bliskie stosunki Wgier z Polsk powodoway, e poprzez Wgry docieray do naszego kraju wielkie osignicia kultury europejskiej, przede wszystkim francuskiej i woskiej. Nagrobek Kazimierza Wielkiego w katedrze wawelskiej, wyrniajcy si na tle wczesnej rzeby wykwintem ujcia i subteln maestri, powsta prawdopodobnie pod wpywem sztuki francuskiej i wgierskiej. Na Wgrzech kwity w XIV wieku rzeba, malarstwo, zotnictwo. Z dworu wgierskiego wyniosa wic Jadwiga znajomo i zamiowanie do ycia dworskiego, ale rwnoczenie umiejtno czytania, znajomo kilku jzykw, zainteresowanie lektur i muzyk, sztuk i nauk, poczucie pikna. Krtki pobyt Jadwigi w latach 1378-1379 na dworze wiedeskim, zwizany z ukadami zawartymi w sprawie jej maestwa z Wilhelmem Habsburgiem, pozwoli jej na poznanie jeszcze jednego rodowiska dworskiego, alez uwagi na dziecice lata krlewny - nie wywar chyba na ni wpywu.

Nie bez znaczenia natomiast by fakt, i wrd andegaweskich, francuskich przodkw Jadwigi by w. Ludwik biskup Tuluzy, ktrego kult pielgnowano w dynastii. Dla mentalnoci ludzi redniowiecza, dla pozycji w wczesnym spoeczestwie miao to ogromne znaczenie i niewtpliwie wpyno na wychowanie Jadwigi i jej sistr. By moe dla Jadwigi jako narzeczonej Wilhelma Habsburga bya przeznaczona rkopimienna ksika zawierajca ywot jej patronki, w. Jadwigi lskiej, w wersji niemieckiej, wykonana na zamwienie ksicia Albrechta Habsburga. Nie wiemy, czy kiedykolwiek dotara do niej, wskazuje jednak na to, jaki kierunek chciano nada jej wychowaniu. Wiemy za to z ca pewnoci, e otrzymaa - ju jako krlowa Polski - dzieo czeskiego teologa, dominikanina Henryka Bitterfelda z Brzegu "De contemplacione et vita activa". Wywaro ono - jak si zdaje - duy wpyw na Jadwig, ktra wedle wyoonych w nim zasad ycia kontemplacyjnego i czynnego staraa si kierowa wasnymi dziaaniami. Splecione linie dwch liter M wystpujce na krysztaowym roztruchanie, ktry by wasnoci Jadwigi, na winietach spisanego dla niej "Psaterza floriaskiego", na ciennych malowidach w wawelskiej Kurzej Stopie, gdzie mieszkaa, tumaczy si jako skrt imion: Maria i Marta, bdcych dewiz krlowej, odpowiadajcych dwm postaciom ewangelicznym: Marii kontemplujcej i Marty czynnej. O nich pisa wanie Bitterfeld rozpatrujcy gorycze ycia czynnego i osod, jak niesie kontemplacja. Jadwiga rzeczywicie staraa si realizowa idea ycia kontemplacyjno-czynnego. Byo to zgodne z duchem epoki, w ktrej ya. Miaa zreszt znakomite wzory do naladowania, przede wszystkim w. Brygid szwedzk, rwnie z krlewskiego rodu si wywodzc. Dugosz pisa w swej kronice o spenianych przez Jadwig dobrych i pobonych uczynkach, o umartwieniach, a take o intelektualnych zainteresowaniach i kontemplacyjnym nastroju: "W czasie wielkiego postu i przez cay adwent odziana wosienic ciao osobliw powcigli-

woci trapia. [...) Wzgardziwszy prnoci i wszelakimi marnociami wiata, wszystek umys swj zajmowaa modlitw i czytaniem ksig witych, jako to Pisma starego i nowego zakonu, Homilii czterech doktorw, ywotw witych paskich, kaza i dziejw mczestw, modlitw i bogomylnoci w. Bernarda, w. Ambroego, objawie w. Brygidy i wielu innych z aciskiego jzyka na polski przeoonych". Przy tej okazji ujawniona zostaa jeszcze jedna zasuga Jadwigi: tumaczono dla niej na jzyk polski ksigi i przygotowywano w tym jzyku rkopisy, co stwarzao podwaliny pod 272

rozwj pimiennictwa polskiego, przyczyniao si do rozwoju i doskonalenia jzyka. Wszelako upamitniony przez Dugosza (a powtrzony za nim przez Henryka Sienkiewicza w "Krzyakach") portret Jadwigi jako osoby oddajcej si w ostatnich latach ycia umartwieniom i ascezie, odosobniajcej si od wiatowego ycia dworu, powicajcej czas skupieniu i kontemplacji, opiekunki chorych i ubogich, dobrodziejki szpitali w Bieczu, Sandomierzu, Nowym Sczu, na Stradomiu, fundatorki otarzy - jest jednostronny. Jadwiga bynajmniej nie uchylaa si stale od ycia dworskiego, braa w nim nie tylko udzia, ale bya jego orodkiem. Miaa wasny dwr, niezaleny od krla, zorganizowany na wzr wgierski. Skada si on z licznych urzdnikw (miaa wasn kancelari), rycerzy, dworzan, dam. Chtnie otaczaa si uczonymi, co potwierdza jej zainteresowania nauk i skonnoci do kontemplacji. Na dworze krakowskim przebywa Hieronim Jan Sylwan z Pragi i gony czeski kaznodzieja Jan Szczekna. Blisko z Jadwig zwizany by uczony medyk, biskup krakowski .Ian Radlica, i jego nastpca na stolicy biskupiej, doktor obojga praw, Piotr Wysz, kanclerz krlowej, wielce zasuony dla odnowy uniwersytetu, oraz sawny prawnik Stanisaw ze Skalbimierza, pierwszy rektor odnowionej akademii krakowskiej.

W yciu dworskim Jadwiga kada nacisk na umiejtno wykwintnej konwersacji. Ale poza tym utrzymywaa wieckich muzykw, jedzia konno, polowaa, miaa strzelcw i psiarnie. Przyjmowaa sama lub razem z krlem zagranicznych dyplomatw i dostojnikw. Czsto gocia ksin Aleksandr mazowieck, siostr Jagiey i on ksicia Siemowita IV, osob, ktr historycy podejrzewaj, e wnosia gwarny nastrj wiatowy. Historycy zauwayli, e w zachowanych fragmentarycznie rachunkach dworu Jadwigi i Jagiey brak wydatkw na suknie i kosztownoci krlowej, zapewne jednak przywioza ich dostateczn ilo w swojej wyprawie z Wgier (Dugosz pisa, e przyjechaa stamtd "z wspania krlewsk wypraw w zocie, srebrze, naczyniach i szatach kosztownych, klejnotach, purpurach i jedwabiach"), skoro starczyo drogich sukien i klejnotw na zapis dla uniwersytetu. Ale nie tylko w yciu dworskim przejawiaa si aktywno Jadwigi. Dewocyjna i charytatywna dziaalno krlowej nosia charakter jak najbardziej praktyczny. Fundowane przez ni, obdarowywane i otaczane opiek szpitale, bdce w redniowieczu nie instytucjami suby zdrowia, lecz raczej opieki spoecznej, odpowiaday pilnym potrzebom kraju, miay rozwizywa skomplikowane i silnie nabrzmiewajce w pnym redniowieczu problemy miejskiej i wiejskiej biedoty, ebractwa i wczgostwa. Zaoone przez Jadwig kolegium psaterzystw przy katedrze wawelskiej, erygowane przez ni otarze, kocioy, w ktrych budowie uczestniczya, suyy nie tylko yciu religijnemu, ale - w wczesnym sensie - take kulturalnemu. Bya te czynna w polityce. Jej kancelaria wystawiaa wiele dokumentw. W 1387 roku staa na czele wyprawy polskiej na Ru Halick; rezultatem tej wyprawy byo ponowne przyczenie Rusi Czerwonej do Polski. Od 1390 r. Jadwiga podja korespondencj z Krzyakami, poruszajc w niej rne wane polityczne kwestie, wykazujc przy tym dojrzao, takt dyplomatyczny, nieustpliwo wobec da krzyackich. U potomnych

zasuya sobie na epitet "moralnej sprawczyni Grunwaldu". Ekspediowaa take listy i poselstwa do Rzymu w sprawach odpustw, obsady biskupstw w Polsce, a take odnowienia uniwersytetu w Krakowie. Odegraa donios rol w doprowadzeniu do zgody midzy Jagie i Witoldem w 1393 roku, a take w pertraktacjach z Zygmuntem Luksemburskim (wy273

jedaa w tym celu na Wgry i przyjmowaa go w Polsce), ktrego naleao odcign od Krzyakw. Jadwiga zmara 17 lipca 1399 roku. Pozostaa po niej tradycja osoby witobliwej i wybitnej wadczyni. Kult krlowej Jadwigi zacz si rozwija zaraz po jej mierci, a jednym z jego propagatorw by chyba sam Jagieo. Mona wtpi, czy Jadwiga bya rzeczywicie wybitnym politykiem - bya na to zbyt moda, a wikszo przypisywanych jej posuni politycznych, a take akcji dyplomatycznych z pewnoci przygotowali, a nawet realizowali dowiadczeni politycy, doradcy krlowej i dygnitarze krlestwa. Jej osobowo poznajemy albo przez pryzmat urzdowych akt, rachunkw, wystawianych przez kancelari krlowej dokumentw, podpisywanej przez Jadwig, ale nie przez ni koncypowanej korespondencji dyplomatycznej albo panegirycznych notatek rocznikarskich, a przede wszystkim kroniki Dugosza, autora wyraajcego si o Jadwidze z szacunkiem, a nawet czci, goszcego kult jej witobliwoci, ale dynastii Jagielloskiej nieprzychylnego, a przy tym nie zawsze dokadnie poinFormowanego, piszcego kilkadziesit lat po mierci Jadwigi. Autentyczn posta krlowej przesaniaj wic rne tendencje polityczne i hagiografIiczne, co nie sprzyja poznaniu prawdziwego jej oblicza. Zdaje si jednak nie ulega wtpliwoci, e bya to posta niepospolita, kobieta wyrniajca si nie tylko urod i wzrostem (miaa ok. 160 cm wzrostu, a jej pikno zgodnie sawili wszyscy wspczeni), ale przede wszystkim intelektem i charakterem.

W polskiej tradycji historycznej zajmuje Jadwiga poczesne miejsce jako jedyna kobieta-krl na tronie polskim i jako wadczyni dobrze zasuona dla kraju, ktry nie by przecie jej waciw ojczyzn, chocia i po ojcu, i po matce spokrewniona bya z polskimi Piastami.

Juliusz Bardach WADYSAW II JAGIEO Od wiekw imi Jagiey kojarzy si nieodparcie z imieniem Jadwigi. W dziesitk utrafi Karl Scheinocha von Wtelensky - syn austriackiego urzdnika w Galicji, Czecha z pochodzenia, oenionego z Polk, znany literat i historyk piszcy si Karol Szajnocha, kiedy w 1855-56 roku opublikowa swoj najpopularniejsz ksik: "Jadwiga i Jagieo". Gruba, ponad 80 arkuszy liczca ksika, gdy zostaa wznowiona przez Pastwowy Instytut Wydawniczy, rozesza si w dwch nakadach (cznie 40 tysicy egzemplarzy), zadajc kam wszystkim, ktrzy twierdz, e wspczesny czytelnik nie akceptuje "kolubryn" historycznych. Owszem, akceptuje, pod warunkiem wszake, e objtoci odpowiada nie tylko cena, ale i interesujce go treci. A tych u Szajnochy, na ktrego dziele opar swoich "Krzyakw" Sienkiewicz, nie brak. Std renesans po blisko stu dwudziestu latach. Na szerokim tle spoeczno-obyczajowym zarysowa rzecz o wgierskiej krlewnie z francuskiej dynastii Andegawenw, ale jednoczenie wnuczce Elbiety okietkwny, koronowanej w 1384 roku w wieku dziesiciu zaledwie lat na krla polskiego, i jej mu wielkim ksiciu litewskim Jagielle - ostatnim pogaskim wadcy w Europie, ktry starszy od niej o dwadziecia kilka lat od 1386 roku przez p wieku blisko dziery jabko i bero Krlestwa Polskiego. Do polskiego panteonu jako jedni z najpopularniejszych wadcw weszli Litwin i Andegawenka, jak te zatytuowa swoj popular-

n ksik znawca epoki profesor Stefan M. Kuczyski. Poganin, nieokrzesany barbarzyca - oto jak wyobraaa sobie przyszego maonka Jadwiga i jej wgierskie otoczenie, kiedy wystpi on - obok Siemowita IV mazowieckiegojako kandydat do rki Jadwigi, a co zatem idzie i do tronu polskiego. Kandydatur Jagiey popierali panowie maopolscy, z ktrych rodowiska wysza inicjatywa tego zwizku, przeciw arcyksiciu Wilhelmowi Habsburgowi, ktremu Jadwiga zostaa polubiona - wczesnym zwyczajem -- w wieku lat czterech (1378). Pragnc ubiec wspzawodnikw szesnastoletni Wilhelm zjawi si w pierwszej poowie sierpnia 1385 roku w Krakowie w towarzystwie ksicia Wadysawa Opolczyka, ktry mia dopilnowa spenienia maestwa, jako e wanie w tym czasie Jadwiga zbliaa si do ukoczenia lat dwunastu, co wczenie stanowio wiek uprawniajcy do rozpoczcia poycia maeskiego (a mona je nawet byowedug w. Tomasza z Akwinu - przypieszy o sze miesicy). Jednak panowie maopolscy nie dali si postawi przed faktem dokonanym. Dc do umocnienia pozycji Krlestwa Polskiego nie chcieli podporzdkowywa go dynastycznej polityce Habsburgw. Wygnali wic Wilhelma, ktry zdoa ju dosta si na Wawel. Jadwiga sama odwoaa akt lubu, ktry biskupi uznali za niewany, a modociana krlowa ulegajc namowom zaakceptowaa kandydata z Wilna. Aktem w Krewie w 1385 roku Jagieo zobowiza si, w zamian za rk Jadwigi, przyj wraz z brami i ca Litw chrzecijastwo w obrzdku aciskim, a ziemie Litwy i Rusi litewskiej na zawsze przyczy (applicare) do Korony Krlestwa Polskiego. W roku nastpnym zjazd panw i szlachty w Lublinie powoa go na tron. Bya to w istocie elekcja. Po niej nastpiy - ju w Krakowie - lub z Jadwig i koronacja na krla 275

Polski. Tak rozpocz si nowy etap dziejw Polski oparty na zwizku z Litw. Zwizek ten na kilka stuleci okreli dzieje obu pastw i narodw, a nazwa jego - unia jagielloskazwizaa si na zawsze z imieniem jego wsptwrcy. Spotyka si czasem pogld, e unia polsko-litewska bya czym wyjtkowym, unikalnym w dziejach Europy. Nic bardziej faszywego. Zwizki dynastyczne prowadziy wwczas czsto do bardziej lub mniej trwaych unii midzy pastwami. Polska miaa za sob wiee dowiadczenie unii z Wgrami, ktrej jednak po mierci Ludwika Wgierskiego nie zamierzano kontynuowa. W dwanacie lat po akcie w Krewie, w 1397 roku, zostaa zawarta unia Danii, Szwecji i Norwegii. Przykady mona mnoy bez trudu. Jeli unia polsko-litewska wyrniaa si czym, to swoj trwaoci, cho pocztki jej nie zapowiaday bynajmniej idylli. Rozpowszechnione jest przekonanie, e unia polsko-litewska zostaa zawarta przez Jagie i jego braci z tworzcymi rad krlewsk panami maopolskimi ze wzgldu na niebezpieczestwo zagraajce obu pastwom ze strony zakonu krzyackiego. Niektrzy autorzy pisz o "miertelnym niebezpieczestwie zagraajcym Litwie", a nawet - z powoaniem si na Dugosza - wspominaj, e Litwini byli bliscy porzucenia swych siedzib i osiedlenia si gdzie indziej. Niewtpliwie pooenie geopolityczne Litwy, atakowanej z dwch stron przez zakon krzyacki i zjednoczony z nim zakon kawalerw mieczowych (inflancki) zmierzajce do zagarnicia mudzi, nie naleao do najwygodniejszych. Nie sdz jednak, by Litwini rozpatrywali tego rodzaju ewentualno. Podzielam 276

pogld Henryka owmiaskiego, e Zakon nie zagraa samemu istnieniu pastw polskiego i litewskiego. Natomiast - jak susznie stwierdza znakomity historyk - "istnienie potnego Zakonu nad Batykiem oznaczao ogranicze-

nie suwerennoci pastw zaplecza na polu gospodarczym, wystawienie tych pastw na eksploatacj gospodarcz przez Krzyakw [...], cakowite odcicie od Batyku", a wic "zarazem skrpowanie pod wzgldem politycznym". O ile jednak byt Litwy jako pastwa nie by bezporednio zagroony, to nie oznacza bynajmniej, by nie staa ona przed koniecznoci szybkich i zasadniczych decyzji. Najwaniejsz bya u schyku XIV wieku kwestia chrystianizacji Litwy. Zachowanie bowiem pogastwa, gdy caa Europa bya chrzecijask, wicej, gdy uzalenione od Litwy ziemie ruskie wyznaway od wiekw religi chrzecijask (w obrzdku wschodnim), stawao si anachronizmem nie do utrzymania. Trzeba pamita bowiem, e Litwa czasw Olgierda (1341-1377) zapanowaa nad rozlegymi obszarami Rusi sigajc na wschodzie a po grn Wog, w bezporednie ssiedztwo konkurujcej z ni w akcji jednoczenia ziem ruskich Moskwy, a po dolny Dniepr na poudniu. Syn Olgierda i ruskiej ksiniczki Julianny Jagieo sprawami Rusi zajmowa si najbardziej. Rywalizujc z wielkim ksiciem moskiewskim Dymitrem sprzymierzy si z chanem Zotej Ordy Mamajem, kiedy ten w 1380 roku wyprawi si przeciw Moskwie. Na wypraw Jagieo zda jednak tak, by nie wzi udziau w bitwie na Kulikowym Polu nad Donem, gdzie Dymitr, zwany odtd Doskim, rozbi na gow zastpy tatarskie. Zainteresowany w osabieniu Moskwy Jagieo dba rwnoczenie, by nie odcina sobie w przyszoci drogi do porozumienia z ni. W rok potem uwizi on podstpnie swego stryja Kiejstuta - dziercego cz zachodni Litwy, obroc tradycji pogaskiej i wroga Zakonu, z ktrym miewa ju wczeniej zatargi. Kiejstut w wizieniu rycho - i zapewne nie bez przyczynienia si do tego bratanka - ycie zakoczy. Z Zakonem natomiast Jagieo zawar w roku 1382 traktat pokojowy, w ktrym zobowiza si m.in. w cigu czterech lat przyj chrzest z ca Litw. Trudna sytuacja zarwno wewntrzna, jak

i zewntrzna wymagay gitkoci i obrotnoci. Nie brako ich Jagielle, przy czym spryt nie zawsze szed w parze z dotrzymywaniem przyjtych zobowiza czy lojalnoci nawet w stosunku do najbliszych. Od czasu, gdy zasiad na tronie polskim, Jagieo zmieni si. Nie musia ju dziaa perfas et nc;fus, a korona na gowie zobowizywaa do postpowania, ktre by odpowiadao piastowanej godnoci, a przede wszystkim reguom postpowania przyjtym w Polsce. Wrmy jednak do tego, co spowodowao t zasadnicz odmian w losach Jagiey, jak byo powoanie go na krla Polski. Podejmujc realizacj tej koncepcji panowie maopolscy nie tylko spraw krzyack mieli na oku. Chodzio im take o Ru Halick opanowan za rzdw krla Ludwika przez Wgry. Odzyskanie jej byo moliwe przy pomocy Litwinw, ktrzy usadowili si w ucku i w Kijowie. Jagieo jako krl polski zapewnia te spokj na granicy pnocno-wschodniej i zabezpieczenie kraju przed niszczcymi najazdami litewskimi. Dla Kocioa polskiego 277

dokonanie chrystianizacji Litwy oznaczao nowe biskupstwa prowincji gnienieskiej, ale byo te spraw prestiow. Polacy drog pokojow mieli dokona tego, co przez wiek nie udawao si potdze krzyackiej. Plany polskie dogadzay Jagielle. Zdawa on sobie dobrze spraw, e Litwa musi weji to najrychlej - w skad spoecznoci chrzecijaskiej. Do wyboru pozostawaa tylko droga, w jaki to sposb uczyni. Pocztkowo myla o polubieniu crki Dymitra Doskiego, co byo te form sojuszu z Moskw, i nawet zawar porozumienie w tej mierze. Jednak perspektywa zwizku z Jadwig bya bardziej tentujca. Mioci wasnej wielkiego ksicia pochlebiaa perspektywa korony krlewskiej. Jemu samemu, jego braciom i litewskiemu otoczeniu Polska imponowaa swoj kultur i po-

zycj. Jednoczenie musieli czu si usatysfakcjonowani, e s dla Polakw podanymi partnerami. Mieli te w tym interes wewntrznopolityczny. Element litewski, cho panujcy, stanowi mniejszo w Wielkim Ksistwie, ktrego granice objy - jak wiemy -- znaczn cz ziem ruskich. W tej sytuacji chrzest w obrzdku wschodnim oznacza asymilacj grupy panujcej przez liczniejsz i kulturalnie wyej stojc ludno rusk. Natomiast przyjcie chrztu w obrzdku aciskim za porednictwem Polski nie tylko pozbawiao Krzyakw argumentu uzasadniajcego ich ustawiczne wyprawy, tzw. rejzy, na Litw, ale jednoczenie wywyszao wielkiego ksicia, jego braci (mia ich a jedenastu), licznych braci stryjecznych i panw litewskich w stosunku do ruskich kniaziw i bojarw, neutralizujc skutecznie odczuwany dotd w stosunku do Rusinw kompleks niszoci. Doprowadzi on ju wcze278

niej do przyjcia przez niektrych ksit litewskich osadzonych na Rusi prawosawia. Tym pilniejsza stawaa si dla Jagiey konieczno generalnego rozstrzygnicia sprawy. Upewnione co do stanowiska polskiego poselstwo litewskie wysane na Wgry od Jagiey i jego braci do krlowej-matki Elbiety Boniaczki zwrcio si do niej z prob, aby przyja Jagie za syna i wydaa za crk swoj Jadwig, a on swoje dziedzictwo - Litw - przyczy do Krlestwa Polskiego. Jagieo ujmowa zwizek w kategoriach patrymonialnych. Wielkie Ksistwo stanowio wasno Giedyminowiczw i gdy naczelnik dynastii zostawa krlem ssiedniego pastwa, dziedzictwo swoje do niego przycza. Tak te formuowa to akt w Krewie. Ujcie takie byo jednak anachronizmem w stosunkach polskich, gdzie Korona Krlestwa Polskiego stanowia jednostk polityczn niezalen od osoby panujcego. Std, gdy Jagieo widzia przyszo jako poczenie w swoim rku dziedzictwa o-

ny i wasnego, panowie krakowscy widzieli j w rozcigniciu panowania Krlestwa Polskiego nad ziemiami Litwy i Rusi, czyi ich inkorporacji. Takie rozwizanie byo sprzeczne zarwno z interesami dynastii, jak i panw litewskich. Std, gdy po koronacji Jagiey ksita litewscy i ruscy skadali akty hodownicze zobowizujc si do wiernoci parze krewskiej i Koronie, zoenia hornagium odmwi przyrodni brat Jagiey Andrzej - ksi poocki, a kilku innych ksit zwlekao z jego dokonaniem. Utrzymanie odrbnoci pastwowej Wielkiego Ksistwa - mimo postanowie aktu krewskiego - byo naturalnym skutkiem rnicy etapw rozwoju obu krajw. Obroc, wicej symbolem pastwowoci litewskiej sta si stryjeczny brat Jagiey Witold Kiejstutowicz. Skcony z Jagie i std poszukujcy oparcia oraz schronienia u Krzyakw, z czasem obj z ramienia Jagiey zarzd Wielkim Ksistwem. Inicjatywa porozumienia wysza od Jagiey. Jako krl polski nie potrzebowa ju uywa podstpw dla utrzymania si przy wadzy. Docenia on zdolnoci, rzutko, energi Witolda, jego popularno na Litwie. Rozum polityczny nakazywa mie w nim sprzymierzeca i przyjaciela, nie wroga. Utrzymujc polityczn odrbno Litwy mia j Witold zachowa pod zwierzchnictwem Jagiey. Program ten Jagielle udao si w peni zrealizowa. Witold, ktry umocni swoj pozycj na Litwie, przybra tytu wielkiego ksicia, gdy Jagieo tytuowa si najwyszym ksiciem Litwy. Odtd Witold by najbliszym wsppracownikiem, a jednoczenie lojalnym partnerem Jagiey. Ich cisa wsppraca, mimo rnic charakteru (Witold by porywczy, Jagieo refleksyjny i spokojny), trwaa a do zgonu Witolda w 1430 roku. 279

Pomidzy interesami Jagiey a jego polskiego monowadczego otoczenia istniaa w od-

niesieniu do Litwy zasadnicza rnica. Utrzymanie odrbnoci Litwy, gdzie wadza wielkoksica po mierci Witolda miaa powrci do Jagiey czy jego dziedzicw, odpowiadao monarsze, zwaszcza e panowie polscy stale akcentowali, i jest on wadc elekcyjnym. Rada krlewska z kolei obstawaa przy programie inkorporacji, odsuwajc najwyej, pod naciskiem okolicznoci, jego realizacj. Najwaniejsz z tych okolicznoci bya potrzeba skupienia si dla rozstrzygajcej rozprawy z Zakonem. Do rozprawy tej przygotowywa si Jagieo wraz z Witoldem dugo i starannie skupiajc siy zbrojne oraz przygotowujc grunt pod wzgldem politycznym. W 1408 roku Witold zawar pokj nad rzek Ugr z Moskw zabezpieczajc sobie spokj od wschodu. Nastpnie, za poduszczeniem Witolda, wybucho powstanie na mudzi wspierane przez Litw. Jednoczenie Polska owiadczya, e atak na Litw zostanie uznany za casus belli. Zrobiono wic wszystko, by zmusi Zakon pierwszy do wszczcia krokw wojennych, co pniej wykorzystaa polska dyplomacja przeciwstawiajc agresywno Zakonu pokojowej polityce Jagiey. Dziaania wojenne wszczte w 1409 roku, a nastpnie przerwane, wznowiono w roku nastpnym, ktry sta si decydujcym momentem w zmaganiach Polski i Litwy z zakonem krzyackim. Bitwa pod Grunwaldem 15 lipca 1410 roku stanowi nie tylko najwiksze wydarzenie panowania Jagieowego, ale naley do paru najwaniejszych dat w historii Polski, ktre weszy do historii powszechnej. Zwycistwo grunwaldzkie zaamujc potg zakonu krzyackiego zahamowao na kilka wiekw ekspansj niemieck na wschd. Wsplne zwycistwo zacienio zwizek Polski i Litwy. Oba pastwa zdaway sobie spraw, e ich wspdziaanie byo konieczn przesank tego wiekopomnego zwycistwa. Niechtny Jagielle Jan Dugosz najwiksz zasug zwycistwa przypisa Witoldowi, ktremu Jagieo mia powierzy naczelne dowdztwo. Powtarzali to za Dugoszem pniejsi historycy. Dopiero Stefan M. Kuczyski

w ksice "Wielka wojna z zakonem krzyackim" udowodni, e to Jagieo dowodzi pod Grunwaldem zarwno wojskami polskimi jak i pozostajcymi pod bezporedni komend Witolda - litewskimi. cznie wojska polsko-litewskie, liczce 90 chorgwi (50 polskich, 40 litewskich) o oglnej liczebnoci 30 tysicy jazdy, wsparte posikami tatarskimi obliczanymi na 2 tysice jazdy i oddziaami, ktre przysa lennik Jagiey hospodar modawski, byy znacznie liczniejsze ni krzyackie, liczce 51 chorgwi, ale ustpoway im - zwaszcza gdy chodzi o Litw - pod wzgldem uzbrojenia i wyszkolenia bojowego. W rezultacie w pierwszej czci bitwy jazda zakonna zmusia do odwrotu chorgwie litewskie i tatarskie. Tylko trzy chorgwie smoleskie dotrzymay pola i mimo cikich strat doczyy si do wojsk koronnych. W drugiej czci bitwy sytuacja ulega zasadniczej zmianie. Militarn przewag cikiej jazdy krzyackiej potrafi Jagieo skutecznie zneutralizowa przez zastosowanie przejtej od Tatarw taktyki polegajcej na uderzaniu od razu caoci si, co umoliwiao przeamanie liniowego szyku przeciwnika, jak rwnie od flank i od tyu. Trafna bya te decyzja uderzenia na umocniony obz krzyacki, co dopenio pogromu Zakonu. Poleg sam wielki mistrz. Wzito wielu jecw. Mona powiedzie, e zwycistwo przekraczao oczekiwania zwycizcw. Po jednodniowym wypoczynku wojska Jagiey, powoli opanowujc teren i obsadzajc zamki (Olsztyn, Olsztynek, Morg i inne), zday pod Malbork, stolic Zakonu i potn - jak to wida i dzi - twierdz. Mia mu to za ze Dugosz reprezentujcy tu pogld Zbig280

niewa Olenickiego. "Ludzie biegli w sztuce wojennej - pisa dziejopis - za najwikszy to bd poczytywali krlowi, e nie posa wojska do opanowania zamku Marienburga, co ww-

czas atw byo rzecz, gdy zamek ten bez obrony i niemal pusty sta dla zwycizcw otworem". Czy mona byo posuwa si szybciej? Zdania w tej mierze byy - i s - podzielone. W kadym razie czas ten wykorzystali Krzyacy, ktrzy zdyli przygotowa obron. Wspczeni historycy w wikszoci bior w obron Jagie dowodzc, e szybsze posuwanie si w warunkach opanowywania kraju nie byo moliwe, a zdobycie Malborka wymagao armii oblniczej (piechoty, artylerii), ktrej ani Polska, ani Litwa nie posiaday. W dwadziecia kilka dni po rozpoczciu oblenia stolicy Zakonu Witold wycofa si ze swoimi wojskami na Litw. Wycofanie to interpretowano rozmaicie. Obecnie zwraca si gwnie uwag, e wojska litewskie poniosy pod Grunwaldem wielkie straty (do 50 procent) oraz e Litwie zagrozi w tym czasie najazd zakonu inflanckiego, ktrego tylko jedna chorgiew uczestniczya w bitwie pod Grunwaldem. Faktem jest, e wycofanie si Witolda odbyo si za zgod Jagiey, ktry przyda mu nawet eskort z szeciu chorgwi polskich, majcych osania Litwinw przed nagym napadem przeciwnika. Pozwolio to Pawowi Jasienicy napisa, e "Jagieo ani na chwil Litwinem by nie przesta". Z tego niewtpliwego faktu wyciga jednak wtpliw ju przesank, e "suy swojej ojczynie wspierajc j polskimi siami". A e w interesie Litwy - jak sdzi Jasienica - nie leaa likwidacja Zakonu, std kunktatorstwo, ktre obrcio si przeciw zwycizcom, i na ostatek ostry = inspirowany w czci przez Dugosza - sd wartociujcy: "Nikt tak wielkiego zwycistwa w rwny sposb nigdy nie zmarnowa". Rzeczywicie zafiksowane w traktacie pokojowym z 1411 roku warunki, jak odzyskanie mudzi na czas ycia Jagiey i Witolda (po czym miaa ona powrci do Zakonu, co zreszt nigdy nie nastpio), zwrot Siemowitowi IV mazowieckiemu czci zastawionej Krzyakom dzielnicy oraz niemaa, co prawda, suma 100 tys. kp groszy praskich (= 300 tys. dukatw)

za wykup jecw to stosunkowo niewiele po tak wietnym zwycistwie. Daleko std jednak do tak ostrego sdu jak wyraony przez Jasienic. Od chwili powoania na tron polski Jagieo gros czasu i si powica sprawom Polski. Regularnie co roku - jak to ustali Antoni Gsiorowski - objeda wszystkie ziemie Krlestwa, rozstrzygajc na miejscu spory, sprawujc sdy i kontrolujc dziaalno starostw i urzdnikw ziemskich. Dopiero w kocu listopada wyjeda na Litw, by spdzi tam Boe Narodzenie i Nowy Rok. W Koronie, w przerwie midzy podrami, rad przebywa nie na Wawelu, ktrego nie lubi, ale najczciej w Korczynie, gdzie wybudowa sobie rezydencjalny dwr. Po Grunwaldzie wymogi sojuszu w walce o utrzymanie na stae mudzi skoniy Litw do zacienienia wizi z Polsk. Z drugiej strony dla panw koronnych stao si jasne, e zwizek ten winien si oprze ju nie na zasadzie inkorporacji, ale rwnorzdnego zwizku obu pastw. Odpowiadao to zarwno Jagielle jak i Witoldowi. Wyrazem nowego ukadu bya unia zawarta w 1413 roku w Horodle. Stanowia ona, e zwizek obu pastw bdzie mia charakter trway. Odtd wielki ksi na Litwie mia by ustanawiany przez krla za zgod panw oraz szlachty litewskiej i polskiej. Odwrotnie, ewentualny wybr krla w Polsce mia si odbywa za rad panw i szlachty litewskiej. Dla omawiania spraw interesujcych obie strony przewidziano wsplne polsko-litewskie zjazdy i sejmy. Umocniono wi midzy obu pastwami przez adopcj 47 najznaczniej281

szych rodw panw i bojarw litewskich do polskich herbw szlacheckich. Unia horodelska - mimo przejciowych wstrzsw i modyfikacji, z ktrych najwaniejsz bya przewaga unii personalnej nad wyznaczaniem dla Litwy osobnego wielkiego ksicia

- staa si podstaw wizi midzypastwowej na przeszo ptora wieku, bo a do unii lubelskiej (1569). Zasuga to obu wadcw: Jagiey i Witolda, e potrafli w drodze kompromisu tak uoy wzajemne stosunki, e odpowiaday dugofalowym interesom obu spoeczestw i pastw. Po pokoju toruskim przyszo jeszcze Jagielle kilkakrotnie wojowa z Zakonem. Raz w 1414, drugi w 1422 roku, kiedy po zwycistwie si polsko-litewskich Krzyacy na zawsze zrzekli si mudzi. Wreszcie w 1433 roku wojska polskie wraz z zacinymi rotami czeskich husytw, zwanych "sierotkami", doszli do Batyku. Walczcy z Zakonem krl polski budzi ywe sympatie wrd Czechw, gdzie w tym czasie rozwija si ruch narodowo-religijny, ktrego przywdc ideowym, a potem symbolem, by Jan Hus. Po zwycistwie pod Grunwaldem napisa on do Jagiey list gratulacyjny "z radoci, ktrej ani pirem nie opisa, ani sowem nie wyrazi". Std te, gdy husyci odparli zwycisko podjte przeciw nim wyprawy cesarza Zygmunta Luksemburczyka, zwrcili si do Jagiey proponujc mu objcie tronu czeskiego. Mimo sympatii dla ruchu husyckiego Jagieo odpowiedzia odmownie. Propozycj Czechw zaakceptowa natomiast - za zgod krla - Witold, ktry wysa do Czech, jako namiestnika, bratanka Jagiey ksicia Zygmunta Korybutowicza. Intencj Witolda i Jagiey byo, po uzyskaniu tronu czeskiego, doprowadzi do porozumienia husytw z papiestwem kadc kres zarwno sehizmie jak i wojnom. Ugody nie chciao jednak papiestwo goszc program wytpienia herezji. Pod naciskiem hierarchii duchownej, w szczeglnoci Zbigniewa Olenickiego realizujcego polityk kurii rzymskiej, krl wycofa si ze sprawy czeskiej. Wraz z Witoldem odwoa on Korybutowicza oraz towarzyszcych mu polskich i litewskich rycerzy. Co wicej, pod naciskiem episkopatu wyda krl edykt wieluski (1424), ktry przyrwnywa wyznawanie husytyzmu do zbrodni obrazy majestatu, groc za najsurowszymi

karami. Jednoczenie nakazywa w nim Jagieo sprawdzanie przez specjalnie powoanych inkwizytorw prawowiernoci kadego przybywajcego lub powracajcego z Czech. Na zwolennikw husytyzmu posypay si represje. Biskup poznaski Andrzej z Bnina nakaza spali na stosie piciu ministrw (tzn. kazno282

dziei) husyckich wydanych mu przez oblony Zbszyn. Polityka wyznaniowa Jagiey, skonnego do tolerancji religijnej, nie biega lini prost. Neofita, by unikn zarzutu nieprawowiernoci, szed na daleko idce ustpstwa wobec da papiestwa i jego reprezentantw w kraju, ale gdy interes kraju wymaga, siga do pomocy tyche husytw w walce z Zakonem. Warte s przypomnienia dzieje Jagieowego maestwa z Zofi Holszask. Po mierci trzeciej swej ony, Elbiety Granowskiej, 70-letni ju i nie majcy wci synw Jagieo poj za on mod, siedemnastoletni ksiniczk Zoft Holszask. Pochodzca z XVI wieku ruska "Kronika Bychowca" opisuje, e kiedy podczas pobytu u ksicia Semena Druckiego krl pozna jego dwie siostrzenice: Wasylis (zwan Bieuch) i Zofi Holszaskie, zwrci si do towarzyszcego mu Witolda, by pomwi z opiekunem, czy nie wydaby za niego Zofi. Na propozycj Witolda ksi Drucki mia odpowiedzie: "<<Krl Jagieo to brat twj koronowany i hospodar wielki. Nie mogoby si lepiej sta siostrzenicy mojej, iby za Jego [Krlewsk] Mo wysza. Ale mi si nie godzi haby czyni i sromoty starszej siostrze jej, iby ona przed starsz wysza za m, niech wic Jego Mo starsz pojmie>>. I kiedy wielki ksi Witold krlowi Jagielle to powiada, on odrzek: <<Sam ja to wiem, e siostra starsza jest cudniejsza, ale ma wsiki, a to znaczy, e jest dziewk krzepk, a ja jestem czowiek stary i nie mie si na ni pokusi>>. A potem wielki ksi Witold pomylawszy z ksiciem Semenem, wezwali przed siebie ksicia Iwana Wo-

dimierowicza Bielskiego, bratanka swego, i zmwili za niego t starsz siostr Wasylis Bieuch, a Zofi zarczyli z krlem Jagie". Pochodzca z rodu ksit kijowskich Zofia, zwana czasem Sok, bya prawosawna. Przesza na katolicyzm dopiero w przeddzie lubu, ale nadal chtnie otaczaa si Rusinami. Koronowana - mimo oporw panw maopolskich - obdarowaa krla dwoma synami: Wadysawem i Kazimierzem. Mimo e - jak przynajmniej sdzi Jagieo - miaa mniej temperamentu od starszej siostry, nie ustrzega si pomwie o przyprawianie rogw podstarzaemu mowi. O blisze stosunki z krlow obwiniano a szeciu rycerzy, a czterech nawet uwiziono. Sprawa bya rozpatrywana przez sd rady krlewskiej. Zgodnie z wczesn procedur krlowa oczycia si z zarzutw przysig wasn i wspprzysinikw dobranych spord osb znanych jako zwolennicy Olenickiego, wic nie podejrzanych o stronniczo. Chodzio nie tylko o dobre imi krlowej, ale o to, czy zrodzeni z niej synowie, jako pochodzcy z prawego oa, maj prawo do ojcowskiego dziedzictwa. 283

Od chwili narodzin pierworodnego Wadysawa (1424) gwnym celem polityki wewntrznej ostatnich dziesiciu lat panowania Jagiey byo zapewnienie swemu synowi tronu polskiego. Nie byo to rzecz prost. Wykorzystujc zasad elekcyjnoci tronu stronnictwo monowadcze ze Zbigniewem Olenickim na czele uzaleniao zgod na powoanie do rzdw jednego z synw Jagieowych od dalszych przywilejw. Sformuowano je w akcie sporzdzonym w Brzeciu Kujawskim na zjedzie oglnopolskim zwanym ju wwczas "sejmem walnym wszego krlestwa" (1425), ale kiedy krl wzbrania si go potwierdzi, w rok potem na sejmie w czycy panowie mieczami posiekali pergamin, na ktrym go spisano. Starajc si przezwyciy opr rady krlew-

skiej krl szuka poparcia w miastach. Przychylne mu wystawiy dokumenty, e "nigdy innego ani innych panw sobie nie obior ani zadaj, jak dugo ci (tj. synowie Jagieyprzyp. J.B.) y bd". Sojusz krla i miast by jednak za saby, by przeciwstawi si skutecznie monowadcom i idcej za nimi szlachcie. Dlatego te wielk wag miao w planach Jagiey zapewnienie dla synw sukcesji Wielkiego Ksistwa. Kiedy wic w 1429 roku na zjedzie w ucku krl rzymski, Zygmunt Luksemburczyk, pragnc porni Litw z Koron, zaproponowa koronacj Witolda na krla Litwy, Jagieo popar t propozycj, liczc na to, e po mierci bezpotomnego Witolda korona krlewska przejdzie na jego syna. Poniewa za -- jak uwaano wwczas powszechnie - Korona nie moga by wcielona do Korony, Polska, by utrzyma zwizek midzy obu pastwami, bdzie musiaa powoa na tron dziedzicznego krla Litwy. Zdecydowana opozycja rady krlewskiej zmusia jednak Jagie, by odstpi od tego projektu. Co wicej, za inspiracj rady, zgodzi si on odstpi tron polski Witoldowi, by ten, otrzymujc upragnion godno krlewsk, zachowa jednoczenie uni. Witold - lojalny wobec Jagiey - tej propozycji nie przyj. Posw Luksemburczyka do Witolda zatrzymali Wielkopolanie, a wysannikw jadcych z koron zmuszono do zawrcenia z drogi. Spowodowao to, e realizacja caego, bardzo zaawansowanego projektu, jako e gocie ju zjechali na koronacj, spalia na panewce. Bya to poraka Witolda, ktry rycho zmar (w padzierniku 1430 r.), ale i popierajcego go Jagiey. Zwyciyli monowadcy polscy repre284

zentujcy interes pastwowy sprzeczny tym razem z interesem dynastycznym. Skoro nie dao si ani zama, ani przechytrzy monowadczej opozycji, trzeba byo si z ni porozumie i pj na ustpstwa w imi

zapewnienia synowi sukcesji. W marcu 1430 roku na zjedzie w Jedlni krl wyda przywilej powtarzajcy wszystkie prawa szlachty i dodajcy do nich synn zasad neminem captivubimu.s nisi iure victum. Odtd nie wolno byo uwizi osiadego szlachcica, zanim nie zostanie skazany prawomocnym wyrokiem. W zamian za to zgromadzona "caa spoeczno Krlestwa" przyrzekaa, e po mierci Jagiey powoa na tron tego z jego synw, ktry bdzie zdatniejszy do rzdw, pod warunkiem wszake uprzedniego zatwierdzenia przywilejw i przestrzegania ich w praktyce. Tak wic, cho dynastia Jagiellonw rzdzia w Polsce przez blisko dwa wieki, rzdy jej opieray si nie na prawie dziedziczenia, ale na elekcji, ktra w praktyce nie wychodzia jednak poza krg potomkw Jagiey. By wic zaoycielem dynastii, ktra swe panowanie zawdziczaa staej, przy kadej zmianie tronu ponawianej, zgodzie stanw. Podkrelano nieraz, e elekcyjno doprowadzia do osabienia wadzy krlewskiej i wadzy pastwowej w ogle. Z drugiej jednak strony przejawiajcy si w elekcjach konsens spoeczny by wakim elementem wyksztacania si polskiej kultury politycznej. Sprzyjao temu rozwojowi odnowienie w 1400 roku zaoonej przez Kazimierza Wielkiego wszechnicy krakowskiej. Przeznaczya na ten cel przed mierci klejnoty swoje Jadwiga, ale zasug Jagiey bya realizacja tego dziea. Daje temu wyraz po dzi dzie nazwa uniwersytetu. Dla odnowionej wszechnicy, obok istniejcych wczeniej wydziaw nauk wyzwolonych, medycyny i prawa, uzyska Jagieo zgod papiea na otwarcie wydziau teologicznego, czego odmwiono ongi Kazimierzowi, a co dopiero tworzyo w peni zorganizowany uniwersytet. Uzasadnieniem powoania wydziau teologicznego bya midzy innymi potrzeba ksztacenia ksiy dla rozpowszechniania katolicyzmu na Litwie. Umia te Jagieo wykorzysta uczonych krakowskich dla obrony sprawy Polski i Litwy na soborze w Konstancji, gdzie zabysn Pawe Wodko-

wic rozwijajc doktryn suwerennoci pastw, rwnie pogaskich, oraz przeprowadzajc wnikliwe odrnienie wojen sprawiedliwych i niesprawiedliwych. Te ostatnie prowadzili Krzyacy napadajc spokojnych mudzinw i Litwinw pod pozorem nawracania ich na wiar chrzecijask. Wbrew niechtnemu Jagielle Dugoszowi, ktry - jak wiemy -- by rzecznikiem pogldw Olenickiego i nie aowa monarsze ciemnych barw, przedstawia si on wspczesnemu historykowi jako wybitny m stanu i dowdca wojskowy. Jako m stanu potrafi rozgrywa pomylnie wielkie zagadnienia polityki midzynarodowej majc za partnerw cesarza, papiea i najprzedniejsze dynastie Europy. Cho nie pntrafi zlikwidowa zakonu krzyackiego, zda stale do jego osabienia i izolacji. Poprzez rozsdny kompromis potrafi zneutralizowa separatyzm litewsko-ruski oraz uoy si z bratem stryjecznym i pocztkowo rywalem - Witoldem, czynic z niego lojalnego i cennego wsppracownika. Przywizany do swej cilejszej ojczyzny - Litwy, dba jak najtroskliwiej o interesy pastwowe swojej drugiej ojczyzny - Polski i godnie j reprezentowa. e czy to z widokami dynastycznymi, nie mona bra mu za ze. Czsto uparty, rozumia jednak, e polityka jest sztuk realizacji rzeczy moliwych, i rozgrywa trudne partie z majcym wasne koncepcje polityczne monowadztwem. Musia nieraz ustpi, by wygra w nastpnej turze. Obcy religijnemu fanatyzmowi, dba o pokojowe wspycie z ludnoci prawosawn, cho jako neofita, dbay o to, by 285

da wyraz swej prawowiernoci, szed nieraz - jak w stosunku do husytyzmu - daleko w tym kierunku. Sam niewyksztacony, rozumia dobrze potrzeb owiaty i nauki. W yciu osobistym by bezporedni i prosty. Jak zanotowa Dugosz, po zwyciskiej bitwie pod Koronowem (w par miesicy po Grun-

waldzie) krl odwiedzi wszystkich rannych rycerzy, wynagradzajc szczodrze tych, ktrzy si w bitwie odznaczyli. "Rzekby = napisa dziejopis - e to nie krl, ale czowiek zwyczajny, ktry dla rwnego sobie adnej nie szczdzi pomocy i usugi". Jada krl niewyszukane potrawy, nie pija piwa ani syconych miodw, a jedynie wod. Dziao si to moe nie tylko ze wzgldu na wstrzemiliwo, bo potrawy podawa mu zawsze ten sam zaufany suga. Ba si zapewne Jagieo otrucia, a byy w tej mierze precedensy wrd Giedyminowiczw. Ulubion krlewsk rozrywk byy polowania. Kocha przyrod i do pnych lat zachowa wraliwo na jej pikno. Nawet mier jego, 1 czerwca 1434 roku, bya skutkiem zapalenia puc, kiedy to na wiosn w Medyce (koo Przemyla) "z upodobania i zwyczaju, jaki mia w caym yciu, a ktry by zachowa jeszcze z czasw pogastwa, poszed do lasu dla suchania sowika i ucieszenia si jego sodkim pieniem, a zabawiwszy na tym suchaniu a do pnej nocy, zazibi si mocno [...] i od tego czasu zacz na siach zapada". Nie powstrzyma si Dugosz, by i przy tej okazji nie wypomnie krlowi pogaskich upodoba, ktre jednak musiay budzi sympati zarwno u wspczesnych jak budz je u potomnych. Pozostawi po sobie Wadysaw Jagieo zwizek dwch pastw jeszcze niespjny, ale liczcy si do pierwszych potg wczesnej Europy. Od niego bierze pocztek dynastia Jagiellonw, z ktrej panowaniem zwizane s czasy najwikszej wietnoci Korony Krlestwa Polskiego.

Rafa Karpiski WADYSAW III WARNECZYK Krtkie, zaledwie dwudziestoletnie ycie Wadysawa III krla Polski i Wgier, a szcze-

glnie jego mier na przedpolach Warny byy i s nadal oceniane cakowicie odmiennie w historiografii. Jedni widz w nim niedorosego modzieniaszka, ulegajcego w Polsce wpywom wszechpotnego kardynaa Zbigniewa Olenickiego, na Wgrzech za Jana Hunyady'ego, wojewody i potnego magnata, marionetk zgoa dajc si powodowa sprytnemu legatowi papieskiemu Julianowi Cesariniemu; inni szlaehetnego wadc, ostatniego krzyowca przepojonego ide walki o wiar wit, bronicego do ostatka chrzecijastwa i cywilizacji europejskiej. Obok spiowego posgu krla bez skazy, funkejonowa inny: wadcy-krzywoprzysicy, ktry zatna po kilku dniach rozejm zawarty z Turkami, zapalczywego mokosa, winnego klski warneskiej. Na progu biecego stulecia, gdy wiadomo historyczna zacza stanowi wany element wizi szerszych warstw spoecznych, walezono zajadle o Warneczyka ubolewajc, e podania o krzywoprzysistwie krla "przeszy z uczonych dzie do podrcznikw przeznaczonych dla uytku modziey, a nawet dziatek". Byo wic imi Wadysawa wykorzystywane niejednokrotnie w rozlicznych utarezkach i polemikach ideowych: religijnych i narodowych przede wszystkim, a jego "ycie pomiertne", legenda o nim, jest rwnie ciekawa jak ycie doczesne. Wadysaw przyszed na wiat, kiedy tracono ju nadziej, e sdziwy krl Jagieo pozostawi mskiego potomka. Trzy pierwsze zwizki maeskie Wadysawa Jagiey nie day przecie dziedzica. W takich okolicznociach, za porad ksicia Witolda, Jagieo, liczcy okoo siedemdziesiciu lat, poj za on mod Sok z Holszan. Dugosz, niechtny Jagiellonom, pisze, e byo to maestwo "niemie Polakom, a krlowi nachylajcemu si do staroci niepotrzebne i niestosowne". Co wicej, oblubienica, kniaziwna litewska, spowinowacona z Jagie w trzecim i czwartym stopniu, "kwitnca na w czas dziewica -- bodaj siedemnastoletnia - bya urod wicej ni cnotami zalecan". Odbyte w Nowogrdku z wielk okazaoci zalubiny i wesele nierwnych wiekiem maon-

kw day wreszcie staremu krlowi tak dugo oczekiwanego syna. Zapewne w siedemnacie miesicy po lubie dnia 31 padziernika 1424 roku - przyszed na wiat pierworodny Jagiey Wadysaw. Z tego maestwa doczeka si krl jeszcze dwch synw: zmarego w niemowlctwie Kazimierza i kolejnego Kazimierza Andrzeja, zwanego Jagielloczykiem, nastpcy po Warneczyku na tronie polskim. Wiadomo o urodzinach pierworodnego zaslaa monarch w Przemylu. Uradowaa go wielce, jak i cay nard. "Po jej otrzymaniu krl przez cay dzie nie wychodzi z kocioa, ale cay czas trawi na modlitwie, dzikczynieniu Boga i pobonych uczynkach. Tak za podana dla wszystkich bya ta wiadomo, tak radosna i uroczysta, e i opatrzno Boga uwielbiali, i podziwiali podno sdziwego krla". Chrzest dugo oczekiwanego krlewicza odby si w Krakowie 18 lutego 1425 r. (ojcem chrzestnym - per procuram - by papie Marcin); na t uroczysto ksi litewski Witold przysa bratankowi srebrn koysk. Jagieo rycho rozpocz starania o zapewnienie sukcesji Wadysawowi. Na zjedzie w Brzeciu Kujawskim (1425), na prob i nalegania, krl uzyska zapewnienie na pimie, e 287

nowo narodzony syn obejmie po nim tron. Zobowizanie to zostao opatrzone warunkiem potwierdzenia wolnoci i przywilejw oraz nowych zrzecze monarchy na rzecz rycerstwa. Od wypenienia zobowiza krlewskich zalee miao nastpstwo Wadysawa na tronie polskim. Nie spieszy si jednak Jagieo z wypenieniem obietnic. Przycinity wreszcie w rok pniej na zjedzie czyckim owiadczy, "e ani dawnych praw nie potwierdzi, ani nowych nie da", co tak rozjuszyo tam rycerstwo, e w akt okrelajcy sukcesj "natychmiast - i w oczach krla, nie bez trzaskw i szczku byskajcych mieczw, ktre wszystkich nabawiy trwogi, na najdrobniejsze kawa-

ki goymi szablami rozsiekali" (ten fakt zakorzeni si w wiadomoci spoecznej i przypominany bdzie przez nard polityczny - szlacht - monarchom nie wywizujcym si z obietnic bd naruszajcym prawa). Sprawa sukcesji bya wic otwarta, zwaszcza e mona byo szachowa krla sposobionym wczeniej do tronu Fryderykiem brandenburskim zarczonym z crk Jagiey - Jadwig. Cho Jagielle udao si uzyska - za cen przywileju jedlneskiego (1430) wprowadzajcego zasad neminem captivabimus nisi iure victum - zapewnienie, e po jego zgonie wadz obejmie ktry z jego synw, Wadysaw lub Kazimierz, rycha mier Jadwigi, przyrodniej siostry modszych braci, daa podstaw do uporczywych plotek na dworze. Domylano si otrucia, a zbrodni przypisywano macosze, krlowej Zofii, dcej do zapewnienia tronu swym synom. Rzeczywicie w 2gon eliminowa kandydatur Fryderyka brandenburskiego, ktry liczyby si powanie jedynie jako maonek Jadwigi. Jagieo - zdaniem Dugosza - przyj mier crki nie z takim alem, jak na ojca przystao, "na pogrzebie krlewny nie widziano, eby chocia z uroni albo najmniejszy smutek okaza". Sprawa objcia tronu bya wic w zasadzie przesdzona, nie rozstrzygnito jedynie, ktry z krlewiczw otrzyma koron. Walka monarchy z monowadztwem o zapewnienie dziedzicznej, silniejszej wadzy zakoczya si niepowodzeniem. Ale warunek, jaki wpisano do aktu jedlneskiego - elekcja dokona si miaa jedynie midzy synami Jagieowymi - zaspokaja ambicj monarchy. Jagieo przed mierci (31 maja 1434) w Grdku poleci zebranym wok niego panom "synw swoich, a osobliwie starszego Wadysawa, ktry z twarzy i przymiotw by do niego wielce podobny", by moe nie dlatego jedynie, e zwyczajowe prawo opowiadao si za starszym, ale moe dlatego rwnie, e modszy Kazimierz urodzi si, gdy krl "by w wieku zgrzybiaym raczej ni podeszym, na co si czsto uskara". Do szybkiej koronacji Wadysawa par Zbigniew

Olenicki w trosce o zachowanie swej potnej pozycji, straszc widrnem domowej niezgody czy nawet wojny. Mimo to opozycja pod przewodnictwem Spytka z Melsztyna i Dziersawa

z Rytwian staraa si przekreli plany Olenickiego, nie godzc si na koronacj bez elekcji. Najpierw na zjedzie w Opatowie, potem w przededniu i tak odoonej koronacji w Krakowie, oponenci Olenickiego, wrd ktrych obok Spytka najaktywniejsi byli Abraham Zbski, sdzia poznaski, i Jan Strasz z Kocielnik, starali si przeszkodzi w elekcji i nie dopuci do koronacji. Wybr dokonany zosta mimo protestw wymienionych trzech wielmow, a uroczysto koronacyjna Wadysawa w katedrze krakowskiej zakcona zostaa przez Spytka z Melsztyna, tak e przecigna si od poudnia a do wieczora. Po koronacji dziesicioletni krl zaprzysig prawa, przywileje i wolnoci, formalnie rozpoczynajc panowanie. Rwnie i kolejny dzie nie by fortunny: oto nie doszo do odebrania hodu od mieszczan i rajcw krakowskich z powodu ktni midzy biskupami i ksitami mazowieckimi o pierwszestwo w orszaku i miejsce po prawicy krlewskiej. Wobec maoletnoci krla (za penoletniego zosta uznany Wadysaw, gdy ukoczy lat 14, na zjedzie w Piotrkowie w 1438 r.) ustanowiono rzdy namiestnikw-opiekadlnikw w poszczeglnych prowincjach. O losach kraju decydowa jednake wszechwadny Zbigniew Olenicki i skupieni wok niego monowadcy. Swoista regencja Olenickiego napotykaa na powane przeszkody. Obz monowadczy nie by przecie jednolity. Na czele malkontentw, przeciwnikw biskupa krakowskiego, sta wybitny pan maopolski Spytek z Melsztyna. Zjednawszy sobie cz rednio zamonego rycerstwa, rzuci je przeciwko swemu rywalowi. Spytek, uwaany przez literatur za przywd-

c obozu husyckiego w Polsce, daleki by, jak si wydaje, od hase ideowych tego zoonego ruchu. W swej agitacji wykorzystywa husyckie postulaty walki z obowizkiem dziesicinnym (co jednao mu stronnikw wobec ksztatujcej si koniunktnry na zboe) i preponderancj Kocioa. Sabo aparatu wykonawczego i policyjnego, nasilajca si anarchia, ktra przeksztaci si miaa w otwart wojn domow, zakoczon klsk konfederatw Spytka (Grotniki, maj 1439) przyczyniaa si do organizowania si spoeczestwa rycerskiego. Dyo ono do zapewnienia krajowi niezbdnego pokoju i poszanowania praw. Ten proces konsolidacji rednio zamonego rycerstwa zdyskontuje jednake dopiero nastpca Wadysawa, Kazimierz Jagielloczyk, opierajcy si w walce o wzmocnienie wadzy i podniesienie autorytetu monarszego wanie na rycerstwie. Czeg mg si nauczy mody wadca, jakie praktyczne nauki wynie z dowiadcze wartko toczcego si ycia politycznego, z obserwowanej walki o wadz, ktrej by przecie bliskim, cho biernym obserwatorem? Trudno 289

orzec. Nie wdajc si w zbyt atwe psychologizowanie, domniemywa mona, e upr, to cecha Wadysawa, ktra objawi si najpeniej w najwaniejszym momencie jego ycia - na polach warneskich, okrelona zostaa przez pierwszy okres panowania, ktre nie byo rzdzeniem. Krl, za ktrego sprawowano wadz, podejmowano decyzje, ktry by "malowanym krlem", w zmienionej sytuacji chcia wreszcie zamanifestowa swoj wol, sw decyzj. Pamitajmy, e zgin majc zaledwie ukoczone lat dwadziecia. Ale epoka Wadysawa, zwanego pniej Warneczykiem, niosa ze sob nie tylko wane przemiany spoeczne w kraju. Europa rodkowa, Europa tworzcych si narodowych monarchii stanowych, stawiaa przed Jagiellonami nowe, ciekawe problemy. Wrd meand-

rw wczesnej polityki zagranicznej, w zwizku z otwart wojn domow w Czechach, Jagiellonowie, Polska, mieli wane atuty do wygrania. Husyci czescy proponowali przecie tron praski bratu Wadysawa, Kazimierzowi. Plany te, krzyowane skutecznie przez Olenickiego, nie mogy by zrealizowane. Nowe moliwoci otwieray si na Wgrzech. Projekt powoania krla polskiego na tron budziski nie zrodzi si dopiero w 1440 roku, ale dwa lata wczeniej, u schyku panowania Zygmunta Luksemburskiego (zm. 1437), kiedy to Olenicki, popierajc antyhusyck polityk tego cesarza, stara si jednoczenie zapewni sukcesj po nim Jagiellonom w Czechach i na Wgrzech. Obawia si grocego Polsce okrenia luksembursko-krzyackiego. Cho i te plany nie day si zrealizowa, a na Wgrzech tron obj zi Zygmunta, Albrecht Habsburg, podjte zostay przez stron polsk dziaania zbrojne w pnocnych Wgrzech (Sowacja) w celu osadzenia Wadysawa, syna Jagiey, nad Dunajem. Z okresu tych walk pochodz liczne oskarenia Albrechta pod adresem Polakw o wspprac z Turkami. mier Habsburga (1439), po dwuletnim panowaniu, postawia znowu na porzdku dziennym uni polsko-wgiersk. Wgry naraone coraz bardziej na niebezpieczestwo tureckie staray si znale sojusznika w celu podjcia wsplnej akcji. Zdawano sobie spraw, e era uniwersalizmu redniowiecznego i duch oglnochrzecijaskiej krucjaty jest ju anachronizmem, e walk z Turcj podejm krzepnce monarchie narodowe, zagroone bezporednio agresj otomask. Stany wgierskie, a zwaszcza obz narodowy, odpowiedziay przychylnie na polsk inicjatyw unii. Jak si wydaje, stron skadajc ofert bya Polska, kontynuujca polityk Olenickie290

go sprzed lat kilku, a nie Wgry. Posowie polscy na sejm wgierski dysponowali argumentami mocniejszymi ni przedstawiciele kandy-

datw serbskiego i austriackiego, ubiegajcych si rwnie o panowanie nad Dunajem, choby ze wzgldu na spraw tureck. W przygotowywanej unii najtrudniejsze byo wyeliminowanie wdowy po Albrechcie, krlowej Elbiety, spodziewajcej si dziecka, ktremu chciaa zapewni tron. Przewaga bya jednak po stronie zwolennikw Wadysawa. Zamano, jak si okazao na krtko, opr krlowej, ktra godzia si na maestwo z Wadysawem i jego wybr nawet w wypadku, gdyby urodzi si jej syn. Poselstwo wgierskie, ktre przybyo do Krakowa, by przedstawi oficjalne warunki Wadysawowi i zaprosi go na tron wgierski, znalazo si wkrtce w kopotliwej sytuacji. Opr stawiali niektrzy wielmoe polscy wicy swe aspiracje polityczne raczej ze spraw czesk ni wgiersk. Wskazywali oni, e przy braku obecnoci krlewskiej, w pastwie wzronie zagroenie tatarskie. Rwnie krl wykazywa niech do maestwa ze znacznie ode starsz Elbiet. Zanim jednak zakoczono rokowania, przyby wysaniec znad Dunaju z wiadomoci o urodzeniu si pogrobowca (nb. Elbieta zapewniaa stany, e z pewnoci urodzi syna). Wydawao si, e ukady zostan zerwane. Jednake posowie wgierscy wykazali stanowczo, przedstawili swe penomocnictwo na wypadek powicia przez Elbiet syna i ponowili ofert tronu wgierskiego dla krla Wadysawa. Rzecz znamienna, Wgry miay do rozwizania prawie identyczne problemy wewntrzne jak Polska. Szo o spraw niebah, o wprowadzenie w ycie zasady elekcyjnoci tronu, tote nie uznano sukcesyjnych roszcze Elbiety, std te stanowczo poselstwa wgierskiego, reprezentujcego opinie sejmu budziskiego na temat wyszoci decyzji sejmowych nad zasad dziedzicznoci. Elbieta nie rezygnowaa jednak atwo. Najpierw chciaa via facti ukaza bezzasadno stara zmierzajcych do osadzenia Jagiellona nad Dunajem. Przeprowadzia wic koronacj kilkumiesicznego syna koron wywiezion potajemnie z Wyszehradu ju wczeniej (co wiadczyo o nieszczerych od pocztku obiet-

nicach ugody z Wadysawem); nastpnie podja montowanie stronnictwa, ktre oparoby si zbrojnie Wadysawowi i nie dopucio go na Wgry. Znalaza poparcie u wielmow, liczcych na to, e sprawowa bd rzdy w zastpstwie pogrobowca. Opowiedziao si za ni rwnie kilkanacie miast, rzecz interesujca, lecych na terenach dzisiejszej Sowacji, a wic zwizanych wymian handlow z Polsk. Tak przygotowana koalicja wystpia zbrojnie przeciwko przyszemu Warneczykowi. Bya jednak sabsza ni stronnictwo sejmowe, dce do wprowadzenia elekcyjnoci tronu, popierajce uni wgiersko-polsk, widzce Jagiellona na tronie nad Dunajem. Zdobywszy przewag, Wadysaw opanowa Bud, gdzie w braku insygniw koronacyjnych uwieczono go koron zdjt z relikwiarza zawie291

rajcego szcztki w. Stefana. Ale Elbieta i jej stronnicy nie skapitulowali. Doszo do otwartej wojny domowej, tym groniejszej, e nad Bakanami wisiao niebezpieczestwo tureckie. Dwuletnie zapasy Wadysawa z Elbiet nie ukaday si pocztkowo pomylnie dla stronnikw Jagielloczyka. Dysponowa on ograniczonymi siami, a rycerstwo polskie wspierajce go w pierwszym okresie walk zniechcao si do interwencji tym bardziej, e nie uzyskano znaczcego sukcesu. Wojna wyczerpywaa siy obu przeciwnikw, zmczya powanie spoeczestwo wgierskie, ktre szczerze pragno jej koca. Otwarty konflikt domowy na Wgrzech nie by jedynie spraw rodkowoeuropejsk. Ku Wgrom naraonym na ataki tureckie zwraca swe zainteresowania Koci, przeywajcy take trudne dni. Dziaao w owym czasie dwch papiey: Eugeniusz IV i popierany przez sobr bazylejski Feliks V. Wanie Eugeniusz IV dy do zmontowania ligi antytureckiej, ktrej potencjalny sukces wzmocniby jego i tak mocno nadwtlon wadz i podbudowa presti. Papie ten, przygldajcy si uwa-

nie rozgrywkom na Wgrzech, podj si akcji mediacyjnej. Wysany nad Dunaj legat Julian Cesarini skoni Elbiet i Wadysawa do kompromisu, ktry nie by korzystny dla spoeczestwa wgierskiego, odpowiada natomiast planom Eugeniusza IV. Historycy domylaj si, e hasa krucjaty, jakie przedstawi Wadysawowi wysannik papiea, trafiy na podatny grunt. Modociany krl zaangaowa si, nie baczc na interesy Wgier, Polski i dynastii Jagiellonw, w niebezpieczn wojn z Turcj. Jej pocztek nie zapowiada jednake tragicznego koca. Wczeniej jeszcze, w trakcie toczcej si wojny domowej, udao si Wgrom odeprze napr turecki, a w 1442 roku dziaania zbrojne prowadzone przez Hunyady'ego przyniosy sukcesy, ktre zabezpieczay wcale dobrze krlestwo Arpadw. Mimo to zorganizowano w nastpnym roku wypraw zakoczon kilkoma istotnymi sukcesami. Wok tych zwycistw (zajcie Niszu i Sofii, bitwy koo Kruszewca i pod Zlatnic) rozwinito propagand znacznie wykraczajc poza ich realistyczn ocen. W takiej oto atmosferze zwycistw, przy niechci do wojny i na Wgrzech, i w Polsce, podjto, z rezultatem wcale korzystnym dla pastw chrzecijaskich, rokowania pokojowe z muzumanami w Szegedynie. Jednak zawarty tu traktat pokojowy na dziesi lat, zaprzysiony, jak si wydaje, przez Wadysawa, zosta zerwany prawie natychmiast. Jeszcze raz wzio gr dowiadczenie dyplomatyczne Cesariniego i jego argumentacja za wojn. Tumaczono Wadysawowi, e traktat zawarty z niewiernymi Turkami jest niewany, e papie uwalnia krla od przysigi na pokj, e nie mona sojusznikw pozostawi ich losowi (Burgundii i Wenecjan, przygotowujcych flot do zablokowania cienin czarnomorskich i odcicia si tureckich od pomocy z Azji Mniejszej), e decydujce nad nimi zwycistwo i wypdzenie ich z Europy jest ju bliskie. Efektem byo podjcie nowej wyprawy. Ta zakoczya si tragicznie. Zawioda flota wenecka, a armia chrzecijaska, mimo e faktycznie dowodzi

Jan Hunyady, jeden z wybitniejszych dowdcw epoki, popenia bdy, ktrych nastpstw nie udao si unikn. Na polach Warny leg krl, w odwrocie =.spiritu.s moven.s jego antytureckiej polityki - Julian Cesarini, liczne zas tpy rycerstwa, a jedynie zrczny manewr Hunyady'ego uratowa wojska krzyowe od cakowitego unicestwienia. Krl pad w walce podczas szary na obwarowane fortyfikacjami polowymi ugrupowanie janczarw osaniajcych sutana. Klska 10 listopada 1444 roku przyniosa koniec ostatniemu krzyowcowi Europy. Jednak nie w caej Europie uwierzono w cik porak pod Warn. Do niektrych pastw 292

docieray wieci wrcz o zwycistwie odniesionym przez wojska Wadysawa (Florencja). Kolportowano te uporczywie wieci, e krl nie zgin, e ocala z pogromu. Te wiadomoci, zdaniem Kallimacha, szerzyli m.in. ci, ktrzy krla opucili w bitwie; jest to aluzja do zachowania Hunyady'ego na polach warneskich, obwinianego, zreszt niesusznie, za zbyt szybkie wycofanie si z walki. Widziano wic Wadysawa na dworze konstantynopolitaskim, to znowu powtarzano, e krl powrci do kraju, gdzie przygotowuje Wgrw i Polakw do nastpnej wyprawy. Wenecja, Wooszczyzna, Siedmiogrd, Albania i Raszka (Stara Serbia) miay by miejscem pobytu Wadysawa po bitwie. To on, przemierzajc konno wiat, organizowa wypraw wszystkich krlw wiata przeciwko Turkom. Obok tych optymistycznych wiadomoci budzcych nadziej na ryche pokonanie Turkw kryy take inne. Wadysaw mia co prawda ocale cudownie, ale za pochopne zerwanie zaprzysionego traktatu z Turkami pokutowa i oddawa si ascezie. Takim mia go widzie niejaki Mikoaj Floris, podajcy si za niegodnego towarzysza niedoli krla. W 1466 roku Lew z Romitalu, wielmoa czeski, wdrujcy po Hiszpanii, spotka pustelnika liczcego wwczas okoo 70 lat

(sic!), w ktrym towarzysz Czecha, Polak, rozpozna Wadysawa po szeciu palcach u stp. Ta wiara w szczliwe ocalenie krla bya, jak si wydaje, powszechna. Kazimierz Jagielloczyk wykorzystywa do gry na zwok brak wiadomoci o losach swego starszego brata, w czasie pertraktacji zwizanych z objciem korony polskiej. Nic wic dziwnego, e pojawio si kilku pseudo-Warneczykw. W kilka lat po bitwie jaki obkany, w czeskiej miejscowoci Stadice, podawa si za krla Artura i krla polskiego; przybywao do "wielu szlachty, rycerzy i prostych ludzi ze wszystkich stron - dziwic si, co to takiego". W 1452 roku sycha byo w Nadrenii o Warneczyku, ktry musia zyska zwolennikw, skoro ksi Henryk Gogowski i wrocawianie dopytywali si w Polsce, czy krl Wadysaw powrci do kraju. W Midzyrzeczu, dokd przyby w Samozwaniec, rycho go zdemaskowano. Okazao si, e by to notoryczny oszust, znany wczga Jan z Wilczyny koo Ryczywou, podajcy si wczeniej za ksicia Leona, siostrzeca Anny Mazowieckiej, a potem mianujcy si ksiciem Ostrogskim. Za w Poznaniu koo roku 1460 niejaki Rychlik rwnie "udawa si za krla polskiego". Zrazu miano go straci, sprawa ta zostaa odoona do sdw krlewskich: matka krlowa, Zofia z Holszan, nie uznaa w Rychliku swego syna. "Kazano mu zatem zrobi koron papierow, sta w niej pod prgierzem i dwa razy na dzie smaga rzgami, a potem chowali go w wizieniu poczciwie a do mierci, aby nikt o nich nie mwi, e krla swego umorzyli". O tym, jaki by prawdziwy Wadysaw, czym si charakteryzowa, stwierdzi jest bardzo trudno. Zwykle przecie odczytujemy psychiczny obraz wadcy i dokonujemy oceny analizujc jego czyny i dokonania. y zbyt krtko, by ujawni cechy swego nie w peni zreszt uksztatowanego charakteru. Wydaje si, e czsto decydowali za niego ludzie, wobec ktrych nie potrafi zdoby si na stanowczo. By ulegy, niedowiadczony, ale przy tym dzielny, odwany, przepojony cnotami rycer-

skimi i chci obrony wiary, skromny. Potrafi jedna sobie ludzi miym obejciem, mimo braku urody, co notowali wspczeni. Wadysaw naley z pewnoci do najbardziej znanych wadcw redniowiecznej Polski. Zasuga to przede wszystkim wydarze, ktre przyszo mu ksztatowa, i propagandy, jaka si wok nich rozwina. Legendy o jego czynach, o jego rycerskim i bogatym yciu zapadniay wyobrani wspczesnych mu, jak i nastpnych pokole. Sw popularno za ycia 293

zawdzicza Wadysaw nowoytnej ju, a nie redniowiecznej propagandzie, jak wok jego postaci rozwija dwr papiea Eugeniusza IV. Przykuwaa uwag take klska warneska przyczyniajca si do powstania legendy o wadcy, ktry poleg w starciu dwu rnych cywilizacji. Przeszed przeto Wadysaw do ludowego eposu sowiaskiego jako obroca przed Turkami (nb. w ludowych pieniach poudniowosowiaskich Wadysaw wystpuje czsto jako Jan, Janko - znamienna to kontaminacja Jana Hunyady'ego, zasuonego autora zwycistw nad Turkami, i krla), do dramatw hiszpaskich z pocztku XVII wieku (m.in. Lope de Vegi "Krl bez krlestwa"), do tworzcej si ideologii przedmurza. Jeszcze w XV wieku panegirysta Wadysawa, Kallimach, pisa o swoim bohaterze jako o jednoczycielu Sowiaszczyzny w obliczu niebezpieczestwa muzumaskiego, a do tej wczesnohumanistycznej koncepcji jednoci sowiaskiej z zupenie innych pobudek nawie car Rosji Mikoaj I. W 1828 roku po zdobyciu Warny wystpi on jako mciciel Warneczyka i rozkae wysa do Warszawy dwanacie dzia zdobytych na Turkach, z ktrych mia by odlany pomnik Wadysawa. I idea panslawistyczna, czytelna w carskiej decyzji, i ch zjednania sobie spoeczestwa Krlestwa Polskiego w przededniu wybuchu powstania listopadowego - oto m.in. skadniki legendy o Ja-

gieowym synu. Uczczony zbudowanym w 1935 roku mauzoleum, ktre odwiedzane jest przez turystw polskich, tak licznie spdzajcych urlopy w Bugarii, zasuguje Wadysaw na przypomnienie jako wadca mao szczliwy, tragiczny. Za ycia toczono o niego walk, ktrej istot nie zawsze chyba mg przenikn, a po mierci jego posta stanowia wany skadnik tradycji historycznej, wykorzystywanej do biecych celw politycznych przez rne prdy ideowe.

Juliusz Bardach KAZIMIERZ JAGIELLOCZYK Syn Wadysawa Jagiey i Zofii Holszaskiej obj rzdy na Litwie w wieku zaledwie lat trzynastu. By rok 1440, gdy z Wilna nadesza wiadomo o zamordowaniu przez spiskowcw wielkiego ksicia Zygmunta Kiejstutowicza. Wyprawiono wwczas pospiesznie na Litw Kazimierza jako namiestnika jego starszego brata Wadysawa III - krla Polski i Wgier. Jednak dbali o samodzielno Wielkiego Ksistwa litewscy panowie-rada obwoali od razu Kazimierza wielkim ksiciem litewskim. Stanowio to formalne zerwanie unii. Panowie polscy nie chcieli jednak zrezygnowa ze zwizku z Litw. Tote w pi lat potem, gdy upewniono si ostatecznie, e krl Wadysaw III zgin rzeczywicie pod Warn, uroczyste poselstwo polskie z udziaem samego Zbigniewa Olenickiego stano w padzierniku 1445 roku w Grodnie przed obliczem Kazimierza, proszc go o objcie tronu polskiego. Wielki ksi litewski uchyli si od natychmiastowej odpowiedzi, przyrzekajc udzielenie jej w roku nastpnym. Nie znaczyo to, by nie pragn zasi na tronie krlewskim w Krakowie. Jeli zwleka, to dlatego, e panowie polscy z Olenickim na czele jako warunek powoania na tron wysuwali nie tylko danie potwierdzenia praw szlachty, ale rwnie i daw-

nych aktw unii, ktre przewidyway, e Polacy bd mieli gos przy wyznaczeniu nowego wielkiego ksicia oraz e Litwa bdzie podporzdkowana Krlestwu Polskiemu. A na to Kazimierz Jagielloczyk nie chcia i nie mg si zgodzi. Z poselstwami polskimi rozmawia jako dziedziczny wadca, hospodar Wielkiego Ksistwa, ktre stao wwczas u szczytu potgi. Akcentowa on mocno rwnouprawnienie Litwy w stosunku do Polski. Stanowisko to panowie polscy ostatecznie musieli zaakceptowa. W czterdziestych latach XV wieku Litwa nie obawiaa si ju agresji ze strony Krzyakw. Interweniowaa ona z powodzeniem w wewntrzne walki o stolec wielkoksicy w Moskwie, a jej granice obejmoway Wiam, przebiegajc o sto kilkadziesit kilometrw od Moskwy. Sprawowaa te zwierzchnictwo nad Nowogrodem Wielkim i Pskowem - bogatymi republikami miejskimi Rusi pnocnej. Na poudniu Wielkie Ksistwo sigao a po dniestrowe limany nad Morzem Czarnym. Majc zapewnione poparcie wikszoci magnatw litewskich, zwalczajc z powodzeniem syna zabitego Zygmunta-Michaa, zwanego Michajuszk, ktry = w lad za ojcem - usiowa zdoby stolec wielkoksicy, zaspokajajc drog rozsdnych kompromisw tendencje autonomiczne mudzi, Smoleszczyzny, Woynia i Kijowszczyzny, mody hospodar potrafi wykorzysta w peni swoj pozycj. To nie on zabiega o tron Krlestwa, ale panowie polscy prosili, by zechcia na nim zasi. Dopiero we wrzeniu 1446 roku wyrazi zgod na przyjcie korony polskiej na podyktowanych przez siebie warunkach. Przed koronacj wyda przywilej dla stanw Wielkiego Ksistwa, w ktrym zapewnia, e "pastw, czyli ziem naszych Wielkiego Ksistwa nie uszczuplimy, lecz jak byo w swoich granicach za przodkw naszych, a w szczeglnoci jak je dziery Aleksander-Witold nasz stryj, tak i my bdziemy je trzymali, dzieryli i ochraniali w caoci i nienaruszone, a nawet za Bo pomoc bdziemy si starali je rozszerzy". Ta gwarancja nie tylko niezalenoci, ale i nienaruszalnoci terytorium Litwy da-

waa pene zadouczynienie litewskim i ruskim kniaziom i panom. Koronowany 25 czerwca 295

1447 roku na krla Polski wystawi akt, w ktrym stwierdza, e "za jednomylnym obustronnym postanowieniem, wol i zgod zaczylimy, nakonilimy i przywiedli Krlestwo Polskie i Wielkie Ksistwo Litwy do braterskiego zwizku, chcc by im panem i rzdc". Mody wadca jako rezultat unii personalnej proklamowa wic sojusz midzy obu pastwami. Oznaczao to upadek koncepcji inkorporacyjnej. Wielkie Ksistwo wystpowao obok Krlestwa jako rwnorzdny partner. W wikszym ni jego ojciec stopniu Kazimierz Jagielloczyk dba o interesy pastwowe Litwy. Nieraz zatrzymywa si na cae lata w Wilnie. Sprawom litewskim powica wiele czasu i uwagi. By nie tylko nominalnym, ale i faktycznym hospodarem. Przez pidziesit dwa lata panowania na Litwie nie wyznaczy tam osobnego wielkiego ksicia podlegego krlowi, odrzucajc idce w tym kierunku dania Michajuszki i bdcego po jego stronie Olenickiego, ktry w ten sposb chcia osabi Kazimierza, by nastpnie uzaleni go od rady krlewskiej. Zwalcza te z powodzeniem opozycj czci panw litewskich, ktrzy zmierzajc do cakowitego uniezalenienia Litwy chcieli osadzi na tronie wileskim osobnego wielkiego ksicia. W deniach tych opozycja litewska nie cofaa si przed zamachami na ycie hospodara. W jednym z nich Kazimierz zosta ranny, ale nie zboczy z raz obranej drogi i bezporednie rzdy nad Wielkim Ksistwem utrzyma. W nieobecnoci hospodara rzdy na Litwie sprawowali zbiorowo panowie-rada dziaajc w jego imieniu, co zapobiegao wyroniciu konkurenta skupiajcego du wadz w swoim rku. W aktach i wypowiedziach Kazimierz Jagielloczyk nawizywa stale do tradycji Witolda, ktry dla kniaziw i panw litewskich by uosobieniem samodzielnoci politycznej

Wielkiego Ksistwa. Dba o to, by uchodzi w ich oczach za "prawego i przyrodzonego dziedzica" Litwy, mudzi i Rusi. Pod jego bezporednim wpywem zosta zaagodzony w pocztku 1454 roku jtrzcy dugo stosunki polsko-litewskie spr o Woy, ktry pozostawiono Litwie wbrew interesom panw maopolskich upatrujcych w tej ziemi teren swojej ekspansji. Nie znaczy to, by Kazimierz Jagielloczyk zaniedbywa sprawy Polski, o czym mona si byo przekona choby w czasie wojny trzynastoletniej z Zakonem. Rozwija te oywion dziaalno na poudnie od Karpat, by osadzi swoich synw na tronach Czech i Wgier. Kontynuujc tradycje ojca, prowadzi - w penym tego sowa znaczeniu - polityk europejsk. Oeniony z Elbiet z Habsburgw, zwan w Polsce Rakuszank, mia z ni Kazimierz Jagielloczyk trzynacioro dzieci, z ktrych dochowao si jedenacioro, piciu synw i sze crek. Wedug tradycji Kazimierz Jagielloczyk nie umia sam czyta ani pisa. Natomiast synw ksztaci troskliwie. Ich poziom 296

wyksztacenia nie odbiega od tego, jaki cechowa wczesnych monarchw Europy zachodniej. Rakuszank nazywano matk krlw, bo czterech jej synw zasiado na tronie. Wadysaw by krlem czeskim i wgierskim, Jan Olbracht polskim, Aleksander wielkim ksiciem litewskim i krlem polskim, podobnie najmodszy Zygmunt I zwany Starym. Dwaj pozostali to zmary w modym wieku i kanonizowany z czasem Kazimierz, ktry zosta patronem Litwy, a ktrego kult wprowadzono ju za ycia jego brata Zygmunta I, oraz przeznaczony do kariery duchownej Fryderyk, ktry otrzyma - drugi w Polsce po Olenickim kapelusz kardynalski. Litewska dynastia - niedawno jeszcze pogaska wpisywaa si ju nie tylko w dzieje Europy, ale i Kocioa. Najdusz i najcisz walk, jak przyszo Kazimierzowi prowadzi, bya wojna trzynas-

toletnia z zakonem krzyackim. Toczya j Polska samotnie, Litwa bowiem nie zainteresowana - po odzyskaniu mudzi w dalszej walce z Zakonem nie wzia w niej praktycznie udziau. Zapowiadaa si ona zrazu dla Korony korzystnie. Oto stany pruskie zwrciy si w 1454 roku do krla, by zechcia przyczy je do Krlestwa Polskiego. Ju samo sformuowanie petycji stanw zdawao si oznacza koniec Zakonu. Po proklamowaniu przez Kazimierza Jagielloczyka - wbrew odosobnionemu oporowi Olenickiego na radzie krlewskiej - inkorporacji Prus, wszystkie niemal miasta: Gdask, Toru, nawet Krlewiec uznay go za swego pana i wadc. Jedynie stolica zakonna Malbork oraz Chojnice i Sztum nie podday si krlowi. Pod dobrymi auspicjami rozpoczta kampania nie przyniosa jednak spodziewanego rychlego zwycistwa. Pospolite ruszenie Wielkopolski pod wodz krla ponioso klsk pod Chojnicami. Przewaa pogld, e w bitwie tej Kazimierz Jagielloczyk mimo osobistego mstwa nie sprawdzi si jako dowdca. Nie bya to jednak przyczyna jedyna. Na klsk pod Chojnicami wpyny te przemiany, jakie zaszy w onie stanu szlacheckiego. Od czasu Grunwaldu dawni rycerze przeksztacili si w ziemian, dla ktrych sprawy wojenne stay si dalekie, a nieraz i cakiem obce. Pospolite ruszenie szlachty utracilo wic niemao ze swych walorw bojowych, ale wiksze jeszcze znaczenie miay zmiany techniki wojennej. Coraz wiksze znaczenie zyskiway zacine piechota i artyleria konieczne do zdobywania silnie ufortyfikowanych zamkw. Przypomnijmy sobie zreszt, e ju po Grunwaldzie armia polsko-litewska oparta na chorgwiach rycerskiej jazdy okazaa si niezdolna do zdobycia Malborka. Kazimierz zda sobie rycho spraw z potrzeby wojsk oblniczych i rozwin aktywn dziaalno, ktra miaa dostarczy mu rodkw finansowych potrzebnych na prowadzenie wojny. Walor powszechnodziejowy i niezaleny od epoki ma klasyczne powiedzenie Napoleona I, ktry na zapytanie, czego mu

297

potrzeba do zwyciskiego prowadzenia wojny, odpowiedzia, e trzech rzeczy: "Pienidzy, pienidzy i jeszcze raz pienidzy". Za uzyskane pienidze Kazimierz nie tylko zaciga onierzy, ale te zapaci zalegy od nie opaconym przez Krzyakw onierzom zacinym stanowicym zaog Malborka, ktrzy w zamian otworzyli mu bramy zamku. Kazimierz Jagielloczyk wjecha uroczycie do stolicy Zakonu, ktrej nie umia zdoby po Grunwaldzie jego ojciec. Wojna toczya Si jednak dalej, ospale i ze zmiennym szczciem. Dopiero gdy komend nad wojSkiem obj utalentowany dowdca Piotr Dunin, sprawy poszy lepiej. W bitwie pod arnowcem w 1462 roku wojska polskie pod wodZ Dunina roZbiy przewaajce siy krzyackie, a okrty z Gdaska i Elblga zniszczyy w roku nastpnym flotyll krzyack na Zalewie Wilanym. PolSkie zwycistwa militarne, zdeCydowanie antykrzyacka pozycja Stanw pruSkich z Gdaskiem, Toruniem i Elblgiem na Czele, ktre okazyway te wydatn pomoc finansow borykajcemu si ze staymi trudnociami w tym zakreSie krlowi, zmusiy Zakon do daleko idcych ustpstw. Zdaniem Stefana M. Kuczyskiego wojna trzynaStoletnia "zostaa doprowadzona do pomylnego dla Polski koca jedynie dziki niezomnej postawie krla". Mg on j wykaza dlatego, e znalaZ dla siebie poparcie wrd rzesz redniej szlachty oraz w stanach pruskich, a zWaSZCZa w wikszyCh miaStach. Pokj toruski zawarty przez Kazimierza Z Zakonem w 1466 roku by kompromisem. Na mocy jego postanowie zachodnie ziemie paStwa krzyaCkiego, zwane odtd PruSami KrlewSkimi = w odrnieniu od PruS ZakonnyCh oraz dominium biskupw warmiSkich z Lidzbarkiem i OlSztynem, weszy w skad KrleStwa PolSkiego. Polska, i to bya rzeCz najwaniejSza, zyskiwaa dostp do morza wraz Ze znacznymi portami GdaSkiem

i Elblgiem. W granicaCh Krlestwa znalaz si Cay bieg Wisy. Zmieniao to w zasadniczy SpoSb Sytuacj ekonomiCzn, ale take i polityczno-militarn kraju. Wielki Mistrz zachowywa wadz nad pnocno-wschodni czci PruS z Krlewcem, ale ju jako lennik krla polskiego. Z wojny trzynaStoletniej Zakon wySzed wic pokonany, ale nie zniszCzony. Umiejtno kompromisw, niech do rozWiza kracowych podkrelana jest nieraz jako charakterySlyCzna cecha polityki Jagiellonw. Jak kada taktyka nie moe by jednak absolutyzowana. Czy bya dobra, Czy za, zaleao od tego, jakim celom suya. Kompromis oceniamy pozytywnie, gdy przynosi zagodzenie konfliktw wewntrznych czy zatargw 298

midzy Koron a Wielkim Ksistwem. Tym razem dotyczy on przeciwnika, od ktrego - jak uczyo dowiadczenie - niczego dobrego spodziewa si nie byo mona. Uzasadnieniem pokoju byo wyczerpanie finansowe Korony i niech szlachty do ponoszenia dalszych uciliwych ciarw. Rwnie kltwa, ktr papie rzuci na Zwizek Pruski, powodowaa okrelone trudnoci dla polityki polskiej, co skaniao Kazimierza do ustpliwoci. Miaa ona poprawi stosunki z Rzymem. Poddane wadzy Kazimierza Jagielloczyka stany Prus Krlewskich traktoway swj zwizek z Koron jako rodzaj unii. Na mocy aktu inkorporacji utrzymay one osobne urzdy, wasny sejm stanowy i skarb, odrbne prawo. Niemieckie w znacznej wikszoci miasta zachoway duy zakres samodzielnoci. Dopiero w 1569 roku sejm lubelski, ten sam, na ktrym zawarto uni realn z Litw, uchwali realizacj inkorporacji Prus Krlewskich. Nie naley jednak czyni z tego zarzutu Kazimierzowi Jagielloczykowi. Poszanowanie odrbnoci wizao mocniej Prusy Krlewskie z Polsk ni pospieszna, narzucona si unifikacja. Dowodem tego bya choby patriotyczna postawa

Gdaska w dobie rozbiorw. Warto mie na uwadze i to, e taka postawa moga skoni pozosta pod rzdami Zakonu cz Prus do przyczenia si w przyszoci do Korony. wiadczy to raczej o politycznej dalekowzrocznoci Kazimierza. W wielonarodowociowym zwizku obejmujcym Polsk, Litw i liczne ziemie ruskie byo miejsce rwnie i dla autonomicznych Prus Krlewskich. Po objciu tronu polskiego istotne znaczenie dla Kazimierza Jagielloczyka posiadaa sprawa umocnienia jego pozycji wewntrznej. Po latach rzdw monowadczych za czasw Wadysawa III przychodzi mody monarcha, ktry nie chcia by "krlem malowanym". Wykorzystujc suce monarsze prawo nominacji na urzdy dajce dostp do rady krlewskiej wprowadza do niej, wykorzystujc wakanse, ludzi sobie oddanych. Jednoczenie podj zwycisk walk o uzyskanie prawa nominacji biskupw. Miao to znaczenie nie tylko ze wzgldu na wysok pozycj tych, jak ich okrelano - ksit Kocioa, ale i dlatego, e biskupi wchodzili w skad rady krlewskiej, zajmowali wic wysokie stanowiska w hierarchii pastwowej. Walka, ktr krl stoczy o nominacj biskupa krakowskiego, zakoczya si zwycistwem jego kandydata i staa si precedensem na przyszo. Warto jednak podkreli, e i dwaj kontrkandydaci, jeden wysunity przez papiea, drugi przez kapitu, uzyskali infuy, ale w innych diecezjach. Krl umia godzi wasne zwycistwo z posuniciami, ktre, agodzc gorycz poraki, nie przysparzay mu wrogw, ale jednay nowych stronnikw rwnie spord niedawnych oponentw. Zaleao 299

mu te na tym, by mie Koci jako cao po swej stronie. Niektrzy historycy uwaaj, e polityka Kazimierza Jagielloczyka zmierzaa do utworzenia w Polsce monarchii absolutnej. Stanowisko to nie wydaje si zasadne. Jak wiadomo, wczesny absolutyzm w Europie - bo o tym tu

moe by mowa - opiera si na rozbudowie administracji, realizujcej polityk wadcy, oraz armii zacinej, stanowicej or w jego rku. Jedno i drugie wymagao trwaych podstaw finansowych, ktre uzyskiwano z regularnie ciganych podatkw, ce oraz dochodw domeny pastwowej. Trzeba stwierdzi, e Kazimierz Jagielloczyk nie potrafi zagwarantowa staych rde dochodu, a domena krlewska za jego rzdw ulegaa postpujcemu zmniejszaniu. Krl stale walczy z brakiem pienidzy. Bywa on tak dotkliwy, e raz zastawi nawet drogocenne szaty swej ony w zamian za poyczk w gotwce. W tej sytuacji wojsko zacine by krl w stanie utrzymywa tylko w czasie dziaa wojennych, kiedy sejm uchwali na ten cel podatki. I tych pienidzy czsto nie wystarczao, a rekwizycje niepatnego onierza i troska o zaspokojenie jego pretensji naleay do staych i powanych kopotw krlewskich. Z tez o wczesno-absolutystycznych rzdach Kazimierza Jagielloczyka pozostaje w sprzecznoci fakt, e wanie za jego panowania wyksztaciy si formy parlamentaryzmu szlacheckiego. Ich fundamentem byy wydane przez krla w 1454 roku, pod naciskiem szlachty zgromadzonej na wypraw wojenn, przywileje nieszawskie. Przewidyway one, e krl nie zwoa pospolitego ruszenia ani nie wyda nowych praw bez uprzedniej zgody sejmikw ziemskich. W praktyce krl zachowa swobod przedstawiania swoich propozycji bd sejmikom ziemskim, zwoywanym dla kadego wojewdztwa (a czasem nawet ziemi) z osobna, bd sejmom prowincjonalnym: maopolskiemu, ktry zbiera si w Korczynie, i wielkopolskiemu - w Kole. Mg te wnie spraw od razu na sejm walny Krlestwa, ktry najczciej zbiera si w pooonym centralnie Piotrkowie. Zdarzao si nieraz, e przedstawiciele ziem uchylali si od uchway podatku na sejmie walnym i dali przekazania jej sejmom prowincjonalnym bd sejmikom ziemskim. Bywao te, e jedna prowincja uchwalaa podatek, gdy druga go odmawiaa. Zmuszao to krla

do staego paktowania ze szlacht i utrudniao mu uzyskanie podatkw, na ktre szlachta przyzwalaa niechtnie i z oporami. Dalekie rwnie od modelu wczesnego absolutyzmu byo istnienie opozycji, z ktr krl musia si powanie liczy. Na pocztku jego rzdw bya t opozycj cz rady krlewskiej kierowana przez Zbigniewa Olenickiego, z ni krlowi udao si z czasem upora. Wystpienia Olenickiego przeciwko inkorporacji Prus izoloway go, a jego mier wiosn 1455 roku pozbawia grup monowadcz przywdcy. Pojawia si natomiast opozycja redniej szlachty. Kiedy po nadaniu przywilejw Maopolsce w 1456 roku Kazimierz wybiera si na Litw, musia przyrzec maopolskiemu sejmowi prowincjonalnemu w Korczynie, e po powrocie zoy specjalny sejm do naprawy stanu Rzeczypospolitej. W trzy lata pniej Jan Rytwiaski, starosta sandomierski, na sejmie w 1459 roku - jak pisa Adolf Pawiski "biorc na siebie jakby rol marszaka poselskiego [...] cierpkimi zarzutami zasypywa krla za jego nieudolno i niedbao w zarzdzie publicznym, wini go za rozszarpanie skarbu, dbr koronnych, za nadmierny ucisk podatkowy, psucie monety, zaniedbanie wymiaru sprawiedliwoci", wreszcie za sprzyjanie Litwie ze szkod dla Korony. W odpowiedzi "Kazimierz pokornie mniemane winy usprawiedliwia w odpowiedzi na gos trybuna szlachty maopolskiej..." Nawet jeli jest w tym 300

"pokornie" sporo przesady, to daleko std do absolutyzmu czy nawet jego namiastki. Nie znaczy to, by krl by bezsilny wobec opozycji. Nadawaniem urzdw, dbr czy dochodw potrafi on zjednywa sobie nawet zacitych przeciwnikw. Tote w pniejszych latach spotykamy tego Rytwiaskiego ju jako kasztelana, a potem wojewod, w roli jednego z bardziej wymownych obrocw polityki Jagielloczyka. Dalekie to od metod, ktrymi posugiwali si wadcy absolutni, likwiduj-

cy fizycznie swoich przeciwnikw. Nie wynikao to z jakich szczeglnych humanitarnych predyspozycji Kazimierza Jagielloczyka. W czasie walki o wadz z Michajuszk na Litwie cina on bez pardonu gowy bojarom, ktrzy naleeli do obozu jego przeciwnika. Podobnie rzecz si miaa po wykryciu spisku w 1480 roku zawizanego w porozumieniu z Moskw i majcego na celu zamordowanie krla i krlewiczw, a wyniesienie na tron litewski Michaa Olelkowicza lub oderwanie czci ziem ruskich od Litwy. Wwczas to na placu egzekucji nad Wili spady gowy kniaziw Michaa Olelkowicza i Iwana Semenowicza Holszaskiego, bliskiego - dodajmy - krewnego matki Kazimierza. Stosunki polityczne w Koronie, kultura polityczna polskiego spoeczestwa szlacheckiego byy jednak odmienne ni na Litwie. Nie byo tu spiskw na ycie monarchy, ale z drugiej strony i on by ograniczony, gdy chodzi o rodki zmierzajce do realizacji swoich celw. Nie mg stosowa przymusu, nie mg nikogo zastraszy. Pozostawao kaptowanie zwolennikw przy pomocy rozdawnictwa godnoci i dbr. Umocnienie wadzy krlewskiej byo uzalenione od sojuszu z miastami, ktre w wikszoci pastw wczesnej Europy wystpoway jako sojusznik monarchii. Rozumia to - jak wiemy - Jagieo i wykorzystywa w swoim deniu do zabezpieczenia tronu synom. Kazimierz Jagielloczyk nie poszed jednak t drog. Przywileje nieszawskie dyskryminoway mieszczan poddajc ich sdom szlacheckim w wypadku zranienia lub zabicia szlachcica w miecie. Rwnie podatki nakadano na miasta, bez wysuchania ich gosw, na podstawie uchway szlacheckiego sejmu czy sejmiku. W 1463 roku zbiorowa kara mierci orzeczona przez sd krlewski dotkna burmistrza i dwu rajcw oraz trzech innych mieszczan stoecznego Krakowa jako odwet za zabicie przez tum mieszczan monego pana, Andrzeja Tczyskiego, ktry w sporze kaza obi patnerza. Byo to oczywistym wyrazem pozycji zajtej przez monarch, ktry stan po stronie

szlachty. Miasta w Polsce zostay zdominowane przez szlacht, a monarchia utracia potencjalnego sojusznika. Kazimierz Jagielloczyk nie wykaza tu umiejtnoci wykorzystania antagonizmw spoecznych w interesie wadzy krlewskiej. I w tym wzgldzie daleki by od innych wadcw doby wczesnego absolutyzmu. Duo uwagi powica Kazimierz Jagielloczyk sprawom dynastycznym, w szczeglnoci osadzeniu swoich synw na tronach Czech i Wgier. Z.narodowym krlem czeskim Jerzym z Podiebradu pozostawa w przyjaznych stosunkach umocnionych w 1462 roku zjazdem i ugod w Gogowie. Opiera si nawoywaniom papiey do wojen z husytami, liczc, e takie postpowanie zapewni mu poparcie zarwno Jerzego jak i spoeczestwa czeskiego dla kandydatury jednego z jego synw na tron czeski. I rzeczywicie po mierci krla Jerzego Czesi na sejmie w 1471 roku obrali krlem syna Kazimierzowego Wadysawa. Nazywano go pniej rex bene, jako e podobno zwyk na wszystko odpowiada: bene (dobrze). Chwalili go sobie magnaci czescy, a panowie wgierscy po mierci rodzimego krla Macieja Korwina woleli powoa jego, a nie proponowanego przez Kazimierza Jagielloczyka Aleksandra na tron wgierski. Nie bya to jednak osobowo zdolna do umocnienia pozycji dynastii na 301

poudnie od Karpat, tote Habsburgom, dziki ulubionej przez nich polityce maestw, udao si ju w pocztkach XVI wieku opanowa trony w tych obu krajach wcielajc je do monarchii habsburskiej. Polityka dynastyczna Kazimierza oceniana jest przez wikszo wspczesnych historykw krytycznie. Podkrela si zazwyczaj, e podporzdkowanie sobie tak rozlegych i zrnicowanych krajw przekraczao moliwoci Jagieowego syna. "Dynastyczne ambicje drogo kosztoway" konkludowa Pawe Jasienica. Sdz, e jest to do typowe rozumowanie c#K port. Historyk znajcy pniejszy przebieg wy-

darze z wyyn dowiadcze historycznych skonny jest poucza krla, co winien, a czego nie powinien by czyni. Warto tu przypomnie sowa Tadeusza Manteuffla, ktry zaleca w tej mierze wicej skromnoci piszc: "Razi mnie to, e historyk posuwa si do klepania po ramieniu opisywanych przez siebie ludzi i pouczania ich, e powinni byli postpi tak, a nie inaczej. To zakrawa na mieszno i naleaoby z tym zerwa w caej rozcigoci, zwaszcza e historyk nie jest najczciej ani politykiem, ani mem stanu". Jagiellonowie na tronach w Pradze i Budzie niekoniecznie musieli osabia Polsk. Bd, ktry popeniaj krytycy (m.in. radziecka "Istorija Polszi" i P. Jasienica), polega na tym, e Kazimierzowi Jagielloczykowi przypisuje si zamiar utworzenia zuniowanego pastwa polsko-litewsko-czesko-wgierskiego. W istocie sprawa unii bynajmniej nie staa na porzdku dziennym. Kazimierz Jagielloczyk chcia osadzi na trzech tronach krlewskich swoich synw, ale jako wadcw suwerennych. Wi pomidzy pastwami Jagiellonw miaa stanowi nie unia, ale wsplnota dynastii. Zwracao si to, warto zauway, nawet przeciwko unii polsko-litewskiej. Kiedy bowiem po mierci Kazimierza Jagielloczyka w 1492 roku na tron polski powoano Jana Olbrachta, w Wilnie, zgodnie z wol ojca, zasiad Aleksander, co oznaczao zerwanie unii personalnej midzy obu pastwami. Ostatnie lata Kazimierza Jagielloczyka byy powicone sprawom Rusi. W cigu XV wieku rosa potga Wielkiego Ksistwa Moskiewskiego. Wielki ksi Iwan III Srogi oeni si z potomkini cesarzy bizantyskich - Zofi Paleolog. Stao si to punktem wyjcia dla doktryny o Moskwie jako o trzecim Rzymie. Iwan III, ktry w 1480 roku zrzuci ostatecznie zwierzchnictwo chanw Zotej Ordy, dy do zjednoczenia pod swymi rzdami ziem ruskich, co musiao go doprowadzi do konfliktu z Litw. Kazimierz Jagielloczyk mia przeciwko sobie nie tylko wadc moskiewskiego, ale i cz wasnych poddanych spord kniaziw

i bojarw ruskich, ktrzy orientowali si w kierunku Moskwy. U schyku lat osiemdziesitych XV wieku szereg kniaziw nad grn Ok podlegych Litwie podporzdkowywao si ze swoimi dzielnicami Iwanowi III. Inni, ktrych dzielnice nie graniczyy ze wschodnim ssiadem Litwy, opuszczajc swoje siedziby, zbiegali do Moskwy. Jest to sprzeczne z zakorzenionym w polskiej wiadomoci historycznej pogldem, wedle ktrego wolnoci szlacheckie wywieray atrakcyjny wpyw na kniaziw i bojarw ruskich wic ich z Jagiellonami i Litw. Rzecz jednak w tym, e u schyku XV wieku, a i pniej, Wielkie Ksistwo Litewskie dalekie byo jeszcze od modelu demokracji szlacheckiej. Wrd wielu przyczyn niemae znaczenie mia fakt, e prawosawni kniaziowie i panowie czuli si dyskryminowani, bowiem prawo nie dopuszczao ich do udziau w najwyszych godnociach pastwowych, rezerwujc je dla katolikw -- Litwinw. Popychao to cz spord nich w kierunku Moskwy, o czym ju bya mowa w zwizku ze spiskiem z roku 1480. Zagadnienie to zbada szczegowo amerykaski historyk O.P. Backus w rozprawie "Motives of West Russian nobles in 302

deserting Lithuania for Moscow" (Kansas 1957), ukazujc t dugo niedocenian w nauce historycznej tendencj. W polityce wschodniej Kazimierz Jagielloczyk utrzymywa przyjazne stosunki z chanem Ordy Nadwoaskiej, co spowodowao, e chan krymski Mengli Girej zwiza si z Moskw i pustoszy ziemie ukraiskie. Zaznaczyo si te u schyku jego panowania niebezpieczestwo ekspansji tureckiej, kiedy Turcy posuwajc si na zachd zdobyli w 1476 roku znajdujc si pod protektoratem Kazimierza koloni genuesk Kaff na Krymie, a w dziesi lat potem Kili i Biaogrd. Wyjcie na Morze Czarne, tak wane dla handlu wschodniego, zwaszcza Lwowa, ale take ziem poudniowo-

-wschodnich Wielkiego Ksistwa, zostao w ten sposb opanowane przez mocarstwo, ktre przyporzdkowao sobie Tatarw krymskich i zaciyo na dziejach caego regionu w stuleciach nastpnych. Umierajc w 1492 roku pozostawi Kazimierz Jagielloczyk swoim nastpcom wiele nie rozwizanych problemw. Nie jego w tym wina czy bd. Ani wzrost znaczenia Moskwy, ani ekspansja turecka na kraje naddunajskie nie naleay do spraw, ktre nawet najzrczniejsza polityka moga zahamowa czy zneutralizowa. W wczesnych warunkach dziaa on w sposb rozsdny i rozwany. Powoujc na stolec wielkoksicy Aleksandra stwarza na Litwie stay orodek wadzy centralnej, ktry mg skutecznie pokierowa polityk wschodni. Jagiellon na tronie w Budzie oraz zhodowanie Wooszczyzny i Modawii miay na celu stworzenie moliwie skutecznej zapory przeciw ekspansji tureckiej. Pomylane to byo dobrze, ale realny ukad si gra na niekorzy polityki Jagiellonw, zarwno na poudniu jak i na wschodzie. Gdy chodzi o osobowo krla, to wspczesny Kazimierzowi historyk i kontynuator Dugosza, Maciej z Miechowa, pozostawi tak oto charakterystyk krla: "By za krl Kazimierz postaci wyniosej, twarzy podunej i penej [...] od modoci a do koca ycia zawsze myliwy i owca [...] zawsze trzewy, pi wod, a win i sycery (mid sycony z wod - przyp. J.B.) nie uywa i nawet zapachu ich nie lubi i si brzydzi. Do miostek skonny, lubi ani. W biesiadach pobaliwy i wytrway, na trudy, zimno, dym i wiatr, upa najcierpliwszy. Kler szanowa, od poddanych da pienidzy, przyrzeczeniach pamita, by prawdomwny, poyczki zwraca". Polityczn ocen krla najblisz rzeczywistoci da znany historyk Jan Dbrowski: "Mode lata Kazimierza - pisa - zdaway si zapowiada w nim wielkiego monarch, 303

ktry dokona przebudowy pastwa polskiego na nowych podstawach. Nie brakowao mu ani energii, ani silnej woli, ani zrcznoci w przeprowadzaniu swoich zamiarw. Druga cz panowania nadzieje te zawioda [...]. Nie mia Kazimierz zrozumienia dla doniosoci reformy finansowej i podatkowej ani dla organizacji armii staej." W rezultacie te "pastwa polskiego na nowoytne nie przetworzy". Nie jest to jednak opinia powszechna. Sdy potomnych o Kazimierzu Jagielloczyku s nader zrnicowane. Monarchistyczny publicysta Cat Mackiewicz nazywa go najwikszym z krlw polskich, odmawiajc jednoczenie tytuu - "wielkiego" ostatniemu z Piastw. Konserwatywnego publicyst frapowaa przypisywana przez niego Kazimierzowi Jagielloczykowi idea dynastyczno-imperialna majca doprowadzi do utworzenia wielkiej federacji rodkowoeuropejskiej. Inni mieli na krla bardziej krytyczne spojrzenie. Niemao przyczyni si do tego Jan Dugosz, ktrego Kazimierz powoa na wychowawc synw krlewskich, mimo e musia wiedzie o tym, i ten nalea do bliskich wsppracownikw Olenickiego i reprezentowa w znacznym stopniu pogldy przywdcy opozycji monowadczej. W swojej "Historii Polski" nie szczdzi Dugosz zarzutw polityce zarwno Jagiey, jak i jego syna. Rwnie osobowoci obu Jagiellonw nie zarysoway si pod pirem dziejopisa nazbyt pochlebnie. Nie podwayo to jednak pozycji krlewskiego pedagoga. Krl ceni uczonego historyka, cho jego oceny daway raczej negatywny - a na pewno stronniczy --- obraz rzdw Kazimierza Jagielloczyka. Nie da on - jak wielu innych wadcw - dytyrambw na swoj cze. Zasada wolnoci sowa i nauki przekroczya ju w Polsce XV wieku wysokie progi krlewskiego zamku. I cho dzi prostujemy niejeden sd Dugosza oddajc sprawiedliwo Kazimierzowi Jagielloczykowi, dobrze jest zapamita, e umiejtno krytycznego widzenia przeszoci okazaa si wakim elementem edukacji krlewiczw oraz innych czytel-

nikw dziea Dugosza. Przyczynia si te ona do wyksztacenia szlacheckiej elity politycznej, ktra bdzie nadawaa kierunek yciu politycznemu Polski doby Odrodzenia.

Rafa Karpiski JAN I OLBRACHT Jeden i jedyny zwizek maeski Kazimierza Jagielloczyka z Elbiet crk Albrechta krla rzymskiego, czeskiego i wgierskiego wyda liczne potomstwo. Pierworodnym by Wadysaw, ktry osign tron praski i budziski, kolejnym dzieckiem Jadwiga wydana za ksicia bawarskiego Jerzego, nastpnym Kazimierz, przedwezenie in uckire.sanetitati.s zmary i wyniesiony na otarze ( 1602), trzecim za synem Jan Olbracht. Mia Olbrachti modsze rodzestwo: braci - Aleksandra, Zygmunta i Fryderyka (dwaj pierwsi dostpili po nim kolejno godnoci krlewskiej w Polsce, Fryderyk za zosta kardynaem i arcybiskupem gnienieskim) oraz sze sistr -- Zofi, trzy Elbiety, Ann i Barbar. Tak rozrodzona familia (razem trzynacioro dzieci) i jej pierwsze sukcesy = powoanie najstarszego Wadysawa na tron czeski i wgierski = zapowiada mogy jak najlepsze nadzieje na przyszo. Wydawao si, e Jagiellonowie na trwae opanuj stolice rodkowoeuropejskie, e utworz pod swoim berem blok pastw, ktry bdzie pierwszoplanow potg europejsk. Rzeczywisto okazaa si jednak inna. Niemniej w kocu XV wieku polityka dynastyczna Jagiellonw wicia sukcesy, a ekspansja domu litewskiego bya w penym rozkwicie. Spodziewano si rwnie, e wikszy dorobek zostawi swym nastpcom Jan Olbracht. Trzeci syn Kazimierza Jagielloczyka urodzi si 27 grudnia 1459 roku w Krakowie. Pierwsze wic imi, ktre nadano mu na odbytym w trzy dni pniej chrzcie, przynis patron dwudziestego sidmego dnia tego miesica,

w. Jan Ewangelista, za drugie otrzyma najpewniej z inicjatywy matki, ktra nawizywaa tu do tradycji imperialnej na pamitk swego ojca - Albrechta II krla rzymskiego (niemieckiego), czeskiego i wgierskiego. Spolszczonej formy tego imienia - Olbracht, czy te aciskiej Albertus, uywali wspczeni krlowi, a take i nastpne pokolenia, znacznie czciej ni imienia pierwszego. I by moe dziki przypadkowemu, bd co bd, niepolskiemu imieniu, jak te i dla rymu zwizanego z najwiksz klsk, jak ponis w czasie krtkiego panowania (Bukowina) - "za Jana Olbrachta wygina szlachta" - nie pomija go i dzisiaj pami historyczna. Oto nasze spoeczestwo, tak zapatrzone w przeszo, posiada jednak znikom wiedz historyczn. Zdarza si usysze na egzaminie uniwersyteckim (szczliwie jeszcze nie na Wydziale Historycznym), e krlem by Tarnowski czy Lubomirski; ale nawet tak wanie znajcy przeszo wasnego kraju s w stanie, obok kilku najwybitniejszych naszych monarchw, wymieni Jana Olbrachta. Krlewicz Olbracht - ulubieniec matki - pod jej opiek pozostawa do smego roku ycia. Zapewne ona, crka, ona i matka krlw, rozbudzaa w nim wynios ambicj i dum krlewsk. Jako dorosy ju mczyzna "zawsze wysoko nosi dostojestwo rodu Jagiellonw". W 1467 roku powierzono Janowi Dugoszowi opiek nad wychowaniem i wyksztaceniem synw Kazimierza Jagielloczyka. Dugoszowi zawdzicza wszechstronne, moe troch tradycyjne redniowieczne wyksztacenie, w ktrym jednak znalazo si miejsce dla nowych, odrodzeniowych pierwiastkw. Te wanie szczeglnie zaszczepia Olbrachtowi i jego braciom emigrant polityczny z Florencji, obywatel uroczego San Gimignano, Filip Buonaccorsi, zwany Kallimachem. 305

Nie sposb precyzyjnie okreli, jak znaczny by wpyw tego wybitnego humanisty, czowie-

ka niespokojnego, obdarzonego trudnym charakterem, na wychowankw. Starsza literatura podnosia przede wszystkim zasugi Dugosza w ksztatowaniu osobowoci i wiedzy Olbrachta, nowsza stoi na stanowisku, e nie mona tu pomija wpywu Kallimacha. Na Wawelu, gdzie mody Olbracht spdza wikszo czasu, y w warunkach luksusu dworu krlewskiego. Gdy Dugosz zabiera synw krlewskich "dla wieego powietrza" do Tyca, Niepoomic, Scza czy Lublina, stwarza im tam surowsze warunki. Prostoty i szorstkoci ycia prowincjonalnego poznawanego w dziecistwie nie wprowadzi Olbracht na swj dwr krlewski. Lubi wygody, a sztuk kulinarn ceni wysoko; nawet w gocinie, np. u Gdaszczan, "wymaga bardzo wybrednego stou". Ze szk Dugoszowych wynis znajomo aciny, ukadania mw po polsku - do dygnitarzy wieckich i po acinie = do dostojnikw kocielnych. Jego nauczyciel - dajcy tym samym wiadectwo o sobie - zanotowa, e w 1474 roku Jan Olbracht, podobnie jak bracia, "wybornym gosem" wita kardynaa Marka, legata papiea Sykstusa IV. Zna rwnie wcale dobrze niemiecki, take woski. Ten ostatni zapewnie dziki Kallimachowi. Wiedza przekazywana krlewiczowi nie ograniczaa si tylko do ksikowej. Gdy ukoczy lat 15, wyszed spod opieki Dugosza i dalsza jego edukacja odbywaa si publicznie, na dworze krlewskim; wtedy bliej dopiero pozna Kallimacha. By to okres przygotowywania rzdw, a szczycio si wczesne polskie monowadztwo tym, e "krlewscy synowie zawsze publicznie otrzymuj wychowanie i adn miar w ciemnoci wychowa si nie mog". Widzimy wic go w Malborku w roku 1476 przy boku ojca, zaangaowanego w konflikt dotyczcy obsady biskupstwa warmiskiego, i przy wszystkich waniejszych wydarzeniach politycznych. Aktywniejsze jeszcze sposobienie Jana Olbrachta do rzdw nastpio w roku 1484. Zaj drugie po krlu miejsce w pastwie, bowiem jego najstarszy brat zosta w 1471 roku krlem Czech, za drugi syn Kazimierza Ja-

gielloczyka - Kazimierz - zmar. Ambicji i dzy wadzy nie brakowao wychowankowi Dugosza i Kallimacha. Gdy doszed do lat sprawnych, w czasie zjazdu w Brzeciu nad Bugiem "panowie litewscy nalegali na krla [...) z wielk usilnoci, aeby jednego z synw, ktrych mia przy sobie, to jest Kazimierza lub Olbrachta, uczyni swoim namiestnikiem na Litwie (dla grocego ww306

czas niebezpieczestwa moskiewskiegoprzyp. R.K.) [...] Tej proby - chocia jeden z krlewiczw, Olbracht, skrycie to opakiwa - krl nie przyj". Dugosz relacjonujcy wydarzenia dorzuca od siebie zoliwie, e krlewicz "wczenie oglda si na lata ojcowskie", tzn. wzdycha do lat ojcowskich, do godnoci ojcowskich. Samodzielnego stanowiska doczeka si zapewne ju w roku 1486. Autor monografii o Janie Olbrachcie Fryderyk Papee dowid, e w tym wanie roku uzyska krlewicz godno zastpcy krla na Rusi z uprawnieniami wojskowymi i politycznymi i e bya to jednoczenie pierwsza prba ubezpieczenia kresw poudniowo-wschodnich. Rzeczywicie z itinerarium wynika cisy zwizek Olbrachta z t prowincj. W rok po nominacji, w zwizku z konfliktami na pograniczu, pod Kopystrzynem nad Murachw znis znaczny zagon tatarski. Uznano ten sukces Olbrachta jako "wietne prymicje rycerskiego zawodu i dzielnoci"; wici je te cay kraj. Cho w nastpnych latach tego ruskiego namiestnictwa wybitniejszych zwycistw nie odnis, nie ponis te poraek i zabezpiecza granice starannie. W ruskim okresie dziaalnoci zacza si ksztatowa opinia wysoko stawiajca cnoty i przymioty rycerskie Olbrachta: mstwo i odwag przede wszystkim, take umiejtnoci dowdcze. W parze z t sza zapewne i inna - o jego surowoci, moe take o bezwzgldnoci i porywczoci: rozkaza bowiem jednego z dowd-

cw zagonu tatarskiego wzitego do niewoli pod Kopystrzynem ci na polu bitwy. W sumie administracja Rusi przyniosa Olbrachtowi zdecydowane korzyci. Bernard Wapowski odnotowa, e by odtd powszechnie uwaany za najgodniejszego nastpc po ojcu. Wiosn 1490 roku zakoczya si dla Olbrachta ruska szkoa samodzielnoci politycznej, otworzya za perspektywa osignicia korony wgierskiej. Oto 6 kwietnia tego roku zmar wybitny krl wgierski Maciej Korwin. Korona w. Stefana bya elekcyjna i postanowi ubiega si o ni Olbracht. Aspiracje do korony byy oczywicie uzgodnione z ojcem i najwybitniejszymi monowadcami wszystkich prowincji Korony. Wydawao si, e uzyska rwnie Olbracht poparcie magnatw wgierskich z wpywowym wojewod siedmiogrodzkim Stefanem Batorym i wybitnym wodzem Baejem Magyarem. Jednak starania Olbrachta popieraa przede wszystkim rednio zamona i drobna szlachta, gwnie grnowgierska (z terenw dzisiejszej Sowacji). Zdecydowanie mu przeciwny by natomiast Stefan Zapolya, konkurent Batorego, najpotniejszy wwczas magnat na Wgrzech. Rozszerzano przeto uporczywie plotki o porywczoci kandydata: mia on publicznie uderzy w twarz wielmo, ktry obrazi krla Kazimierza. Akcja Zapolyi, ukadajcego si ju wczeniej z Wadysawem Jagielloczykiem co do objcia korony wgierskiej, zniechcia zapewne magnatw popierajcych dotd Olbrachta. I chocia og szlachty wgierskiej okrzykn go krlem na 'polu Rakos (od nazwy tego pola polski "rokosz"), uniewaniono t elekcj. Magnaci, wystpujcy teraz w miar solidarnie, powierzyli koron wgiersk najstarszemu synowi Kazimierza - Wadysawowi, nazywanemu "krl dobrze". (Woleli mie krla ulegego, bez charakteru, by za sprawowa rzdy). Jan z Gogowa, profesor Uniwersytetu Krakowskiego, na wiadomo o koronacji Wadysawa na krla Wgier mia wykrzykn: Tie vobis Hungari et totae Christianitati, guiu istum bovem coronaverunt, co znaczy:

"Biada wam, Wgrzy, i caemu chrzecijastwu, skoro ukoronowalicie tego wou". Dwr polski na wiadomo o elekcji Olbrachta natychmiast zorganizowa wypraw na Wgry. Jak zwykle brak pienidzy utrudni zacignicie powaniejszych si, przeto wyruszono z niewystarczajcymi i niekarnymi, bo le 307

opacanymi oddziaami. Akcj militarn prowadzi Olbracht umiejtnie i z rozmysem, uleg bez walki bratu Wadysawowi, dysponujcemu nieporwnywalnie wikszymi siami. Ukad, jaki zawar w tej sytuacji z Wgrami, przyzna mu ksistwo gogowskie (lsk wwczas - przejciowo - nalea do korony wgierskiej). Z traktatu tego nie wywiza si jednak i rozpocz wojn z bratem w Sowacji. Mimo pocztkowych sukcesw musia, jako sabszy, zgodzi si z Wadysawem na rokowania, w ktrych prbowali pogodzi braci wysannicy ojca - krla Kazimierza. Moc podpisanego 20 lutego 1491 roku pokoju koszyckiego rozszerzono lskie ukontentowanie Olbrachta za zrzeczenie si korony wgierskiej. Obiecywano mu te koron wgiersk po mierci starszego brata. Rycho obj przez penomocnika gogowskie ksistwo i pod pozorem, e Wadysaw (w tym czasie uwikany w wojn z Maksymilianem Habsburgiem zgaszajcym roszczenia do korony wgierskiej) nie wypenia postanowie pokoju koszyckiego i nie przekazuje mu kolejnych ziem lskich, odnowi wojn. I te zmagania o panowanie na Wgrzech, prowadzone bezwzgldnie, niszczce strasznie kraj (zacini Olbrachta pozostawili po sobie z saw) przynosiy Olbrachtowi sukcesy; fina by jednak aosny. W decydujcej bitwie pod Preszowem w dzie Nowego Roku ponis wyran klsk. Sam walezy niezwykle mnie, brawurowo, "dwa konie pod nim pady, trzeci ran w brzuch odnis, tak e maa tedy nie dostawao, e go dwaj Czechowie w pogoni

zapuszczeni nie pojmali". Przegrana przyczynia si do okrojenia wadztwa lskiego przyznanego Olbrachtowi na mocy zerwanego przeze pokoju koszyckiego. Pozostawiono mu jedynie ksistwo gogowskie, ktre winien by zwrci po objciu korony polskiej, a mimo to uywa tytuu.supremus dux Silesiae, jaki przyj po pokoju koszyckim, za Gogw odda dopiero po klsce bukowiskiej. Sam Olbracht powierzonym mu lskiem si nie interesowa. Zarzdzali tu Jan Karnkowski, "m rycerski, lecz surowy i niesprawiedliwy", czy te zwyrodniay odak, awanturnik Jan II ks. agaski. Wymuszano od Gogowian podatki, ograniczano autonomi miejsk, tak e wadztwo Olbrachtowe w Gogowskiem kojarzyo si mieszkacom z "twardymi obcieniami, biedami i troskami". Przedstawiony tu zbrojny konflikt midzy Jagielloczykami pokazuje, e jedno polityki dynastii to w wikszym stopniu wynik spekulacji historiograficznych ni rzeczywisto. Oczywicie pierwsz wypraw Olbrachta i pierwsz wojn (druga wojna prowadzona bya przeze zapewne na wasn rk, wbrew krlowi) popiera Kazimierz widzc w modszym synu sprawniejszego, operatywniejszego wadc, ktry lepiej potrafi rozwiza narzucajce si konflikty z Turkami. Ten wybitny wadca myla take o odrodzeniu unii polsko-wgierskiej. Si rzeczy musia jednak poredniczy midzy walezcymi ze sob synami. Dwuletni okres walk o koron wgiersk ukazuje Olbrachta jako czowieka wielkich, lecz niczaspokojonych ambicji, otaczajcego si awanturnikami, stosujcego rnorakie rodki, upartego, lecz take dobrego dowdc i mnego rycerza. Czy sprawa wgierska i nadwerona opinia utrudniy Olbrachtowi elekej w Polsce? Tak przypuszczaj, nie bez racji, niektrzy historycy. Wakans za na tronie polskim nastpi rycho; 7 czerwca 1492 roku, okoo trzeciej nad ranem, zmar Kazimierz Jagielloczyk. Przed mierci, zgodnie z przysugujcymi mu prero-

gatywami, na wielkoksicy tron litewski wyznaczy kolejnego po Olbrachcie syna - Aleksandra. Kandydatura uzgodniona bya z pana308

mi litewskimi, ktrzy zapewne obawiali si popdliwego, ulegajcego wpywom zachodnim Olbrachta. W duchu antyolbrachtowskim mona interpretowa mow Litawora Chreptowicza, ktry podczas uroczystoci wyniesienia Aleksandra do godnoci wielkiego ksicia Litwy mia do powiedzie: "Prosimy ci, aby nie woskim, ktre jest obudne, ani czeskim albo niemieckim obyczajem, ale prawdziwym litewskim i Witodowym przykadem nas rzdzi i sdzi". Kazimierz Jagielloczyk jednoczenie poleci mia na tron polski Jana Olbrachta. Panowie polscy zraeni samodzieln decyzj Litwinw, ktrzy nie przekonsultowali z Koron obsady tronu litewskiego, nie byli jednak jednomylni w zaakceptowaniu tej kandydatury. Nawet obawa, by decyzja Litwy nie stworzya precedensu (tzn. by Litwa nie narzucaa swych ksit jako jedynych kandydatw do korony), nie powstrzymaa ich od oferty, jak zoyli Aleksandrowi "przyjemniejszymi obyczajami i wrodzon szczodrobliwoci obdarzonemu". Nie byjednak Aleksanderjedynym konkurentem Olbrachta do korony polskiej. Zgosi sw kandydatur rwnie Wadysaw Jagielloczyk, ktry myla zrazu zapewni tron polski sobie, pniej za popiera Zygmunta (pniejszego krla), a take ksi pocki Janusz II. Olbracht agitowa wrd szlachty i mieszczastwa. I cho przeciwni mu monowadcy obruszeni byli "wielkomylnoci jego i wynios dum", za zwycistwa Olbrachtowe przypisywali wycznie "mstwu onierzy i fortunie", zdoa mimo "rozpustnego i swawolnego postpowania Mazurw" przeprowadzi sejm elekcyjny po swojej myli. Zawdzicza szczliwe rozwizanie (27 sierpnia) i poparciu Aleksandra, i szlachty, i mieszczan (szczeglnie wikszych miast: Krakowa, Lwo-

wa, Gdaska, Torunia, Elblga), i sporej grupie monowadcw, i wreszcie matki, ktra cenia go spord swych synw najbardziej, a w krytycznym momencie przysaa mu na piotrkowski sejm 1600 zacinych opaconych funduszami mieszczan krakowskich. Wedle przewaajcych opinu historiografii polityk wewntrzn prowadzi podobn jak ojciec. U bogaccej si na handlu zboowym szlachty szuka poparcia. Ju na sejmiku generalnym maopolskim w Nowym Korczynie (1493), potem na sejmie w Piotrkowie w tyme roku potwierdzi dotychczasowe oglnostanowe przywileje szlacheckie, formuujc jednoczenie konstytucj wymierzon przeciwko zbiegostwu chopw. W interesie ju nie tylko szlachty zawarowa przywrcenie bezpieczestwa publicznego nadweronego mocno w schykowym okresie rzdw Kazimierza Jagielloczyka. Jednoczenie wida w jego dziaalnoci prawodawczej zapowiedzi zbliajcej si reformacji. Koci jako instytucja by dla nabierajcego coraz wikszego znaczenia stanu szlacheckiego gronym konkurentem. Wydany wic zostaje zakaz sprzeday i darowizn nieruchomoci duchowiestwu wieckiemu i zakonnemu, wystpiono take otwarcie przeciwko ingerencji duchownej w sdownictwo wieckie. Nie znaczy to oczywicie, by Olbracht - jak sdzili niektrzy historycy - by "wolnomylny" czy te letni w sprawach wiary. Przywileje wydane na rzecz szlachty, ograniczajce dziaanie Kocioa, byy wynikiem wczesnego ukadu si w spoeczestwie, a take odbiciem stanowiska krla, ktry, podobnie jak jego ojciec, broni swych uprawnie nominacyjnych. Ale jego polityka wewntrzna bya take funkcj i wykadnikiem aspiracji midzynarodowych. Sejm piotrkowski 1496 roku poprzedza przygotowywan wypraw przeciwko Turkom. Zapewnienie poparcia szlachty dla wojny musiao si wiza ze zrzeczeniem pewnych uprawnie krlewskich. Std oglnostanowy przywilej piotrkowski szczeglne moliwoci 309

stwarza szlachcie, zapewniajc jej wolnoci celne, uatwiajc spaw zboa, ograniczajc do minimum prawo wychodu chopa ze wsi, jak te zakazujc sezonowych migracji zarobkowych. Owe wolnoci i przywileje, jakie uzyskaa tu szlachta, nie oznaczaj, e tylko t warstw krl uwaa za zaplecze wadzy. Sojusz, przynajmniej z niektrymi rodami monowadczymi, by koniecznoci. W jego otoczeniu widzimy zarwno ludzi, ktrych zjedna administrujc Rusi (Spytek Jarosawski, Buczaccy, Mikoaj Kamieniecki, Mikoaj Lubraski), take utrzymujcych si przy dworze od czasw jego ojca (Jan Ostrorg, Szydowieccy, z ktrymi si wychowywa), wreszcie wybranych do wsppracy (z Prus - ukasz Watzelhrode; z Wielkopolski - Szamotulscy, Lubrascy, Leszczyscy, Kocieleccy, Ambroy Pampowski; z Maopolski - dwaj Mikoajowie: Firlej i Lanckoroski, Wacaw Przerembski czy Maciej Drzewicki). Najtrudniej jest jednak okreli polityk Olbrachta wobec mieszczan. Jak wiemy, popary go w czasie elekcji miasta. Nieatwo oceni znaczenie tego sojuszu; sami mieszczanie uwaali go za istotny. Nekrolog Olbrachta pomieszczony w ksigach miejskich krakowskich zanotowa: Gratus in electione omni plebi ("Zawdzicza elekcj plebejom"). Odwdziczy si monarcha miastom potwierdzajc ich przywileje i obok ciepych sw za wierno zazna310

czy, e "nikogo innego tylko nas z caym pragnieniem i caym afektem dali". Interweniowa u obcych monarchw w sprawie polskich kupcw. I pniej take, obok potwierdzania starych, nadawa miastom nowe uprawnienia. Krakw odzyska swj przywilej z roku 1306 dotyczcy wjtostwa, utracony w zwizku z buntem wjta Alberta, oraz, podobnie jak Lww, zwolnienia podatkowe. Ale ta linia po-

stpowania nie jest konsekwentna. Pod naciskiem szlachty zakazano mieszczanom posiadania dbr ziemskich, co dotyczyo nie tylko nabywania nieruchomoci poza miastami, ale i obowizku sprzeday ziem ju posiadanych; ograniczono powanie dostp plebejuszy do wyszych godnoci kocielnych. Mimo tych powanych zmian, ktrych istot poznay naprawd dopiero nastpne pokolenia, akta miejskie, zwaszcza krakowskie, przechoway bardzo pochlebne opinie kraju o krlu. Na tym tle najgorzej rysuje si pooenie chopw. O Olbrachcie jako gospodarzu powiedzie moemy niewiele. Dba o dochody skarbowe, niezbdne do prowadzenia polityki zagranicznej. Stara si naprawi monet, co zrealizowa tylko czciowo. W jego czasaeh budowano co prawda wiele: rozbudowano fortyfikacje krakowskie, wzniesiono liczne mosty w Toruniu, Sandomierzu, pod Krakowem i Malborkiem, ale czy te budowle mona zapisa na konto zasug krlewskich'? Wykazywa niejednokrotnie stanowczo i zdecydowanie, karzc konfiskatami (ok. 2000 osb) winnych niestawiennictwa na wypraw modawsk, czy te naduywajcych zaufania administratorw mennicy. Jego doradca polityczny, Kallimach, zapewne podsuwa mu model scentralizowanego pastwa, z siln wadz monarsz, nie mona jednak - okrelajc cele krla w polityce wewntrznej -- posugiwa si zbyt intensywnie traktatem okrelanym jako tzw. rady Kallimacha. Te bowiem w zachowanej postaci s moim zdaniem apokryfem prawdopodobnie z czasw wojny kokoszej. Jednak wanie w roku 1493 - zgodnie ze stanowiskiem tradycyjnej historiografii - uksztatowa si ostatecznie dwuizbowy sejm walny. Trudno wic przyj pogld, e jego polityka wewntrzna zmierzaa ku budowie monarchii absolutnej. Program rozwoju terytorialnego pastwa okrelia szlachta w Nowym Korczynie: "aby raczej Korona bya rozszerzona ni uszczuplona". Krl sfinalizowa w 1494 roku ostateczne zczenie ksistwa zatorskiego z Koron, co byo tym istotniejsze, e oddzielao ono od Pol-

ski wczeniej uzyskany Owicim. Rycho te nastpio przyczenie Pocka. Ju sd lenny w 1468 roku przyzna Koronie ziemi pock i wisk, jednake pozostay one w rku ksit mazowieckich. Kiedy zmar bezpotomnie ich wadca Janusz II - konkurent Olbrachta do tronu polskiego - Konrad III Rudy, jedyny wwczas ksi mazowiecki (wadca na Czersku, take Warszawie i Zakroczymiu), zagarn ziemie po zmarym bracie. Waciwie tylko demonstracji Olbrachta, ktry zwoa pospolite ruszenie kujawskie i rawskie, i zupienie przez piechot krlewsk dwch wsi przygranicznych przesdzio spraw: "wszyscy strachem przeraeni zapragnli pokoju". Mimo zorzecze i paczu Konrada, ktry wyzywa Olbrachta na pojedynek, wczono Pockie i Wiskie do Korony. Ukrcono te Konrada III, ktry jeszcze w 1492 roku prbowa si sprzymierzy z ksiciem Moskwy Iwanem III "na Kazimirowych ditiej". W zasadzie pozbawiono go wszystkich ziem, jakie posiada, a jedynie ze wzgldu na tradycj oddano mu w lenno "ksistwo czerskie z prawem nastpstwa". Zobowizano go te do "zerwania, przecicia, zniesienia i uniewanienia" wszystkich zawartych ukadw. Usiowa take Olbracht, ale chyba bezsku311

tecznie, doprowadzi do hodu Bogusawa X ksicia pomorskiego z racji posiadania przeze dwch starostw pruskich: Lborka i Bytowa, ktre Korona od 1466 roku traktowaa jako lenno. Z Prusami Krlewskimi postpowa przezornie, nie zaognia sporw o autonomi tych ziem, ktre charakteryzoway schyek rzdw jego ojca. Zdawa sobie bowiem spraw i ze strategicznego, i fiskalnego znaczenia tej prowineji. By w Prusach lubiany i ju po jego zgonie zanotowano: "Ta mier caym Prusom wydaa si najwiksz ruin, najlepiej bowiem sprzyja sprawom pruskim, tak e niektrzy

Polacy mwili: pruski to, a nie polski umar krl". Stanowczo wykaza wobec Prus Ksicych, zmusiwszy wielkiego mistrza Jana von Tieffen do zoenia przysigi wiernoci (1494), za w trzy lata pniej jeden jedyny raz w naszych dziejach -- musia si stawi wielki mistrz na wypraw wojenn jako lennik Polski. Po mierci Jana mistrzem zosta Fryderyk saski, ktry korzystajc z protekcji cesarza Maksymiliana i trudnej midzynarodowej sytuacji Polski odmawia wykonania postanowie wieczystego pokoju toruskiego. Szantaowa Ol brachta stwierdzajc, e "sawny Zakon przy w. Rzeszy i nacji niemieckiej ma pozostawa", a Olbracht zagrozi mu wojn ubezpieczywszy si przymierzem z Wgrami i Francj. Te plany rozwizania konfliktu z Zakonem przerwaa mier krla. W kadym razie przeprowadzi w kurii rzymskiej uznanie Prus za integraln cz Korony Polskiej. Iluzoryczne natomiast byy projekty przesiedlenia Krzyakw na Podole lub do Modawii, przedstawione krlowi przez ukasza Watzelhrode. Wobec Litwy postpowa podobnie jak jego dziad Jagieo przyjmujc tytu najwyszego jej ksicia. Uwaa si wie za zwierzchnika Aleksandra, kontrolujc, ale te i uzgadniajc z nim polityk zagraniczn. By realist i w wczesnej sytuacji midzynarodowej wzywa Aleksandra do utrzymania pokoju z Moskw. Stara si, by w przyszoci dylemat trapicy pastwo polskie i litewskie - unia czy dziedziczno - by rozwizany przez ograniczenie elekcji "do przesawnego domu jagielloskiego". Ostateczne rozwizanie tej sprawy byo jednak nieco odmienne: w 1499 roku uzgodnili panowie polscy i litewscy, e "w razie mierci krla polskiego, bez wiedzy i rady panw i szlachty 312

W. Ksistwa Litewskiego do elekeji nowego krla nie przystpimy, lecz z nimi pospou, jeli wezwani w naleytym czasie przyby zechc,

krla pana wybierzemy". W praktyce jednak realizowano zasad elekeji w obrbie potomkw Jagiellonw, i to nawet gdy dynastia jagielloska wygasa po mieczu. Stosunki z Turej i Tatarami nie ukaday si ju tak pomylnie. Na pocztku panOwania wprawdzie zawar Olbracht korzystny rozejm z Turkami, ci za zobowizali si do powstrzymywania Tatarw. Jednak i klska zadana wojskom polsko-litewskim przez Tatarw pOd Winiowcem (1494), i dwa niszczce najazdy tatarskie z przeomu wiekw uniemoliwiy, przy niechci szlachty, aktywno Olbrachta na odcinku polityki tureckiej. O organizOWanEj przeto przez papiea Aleksandra VI w jubileuszowym roku 1500, nieudanej zreszt, krucjaty nie przystpi. Cie jednak najwikszy na polityk zewntrzn Olbrachta rzuca wyprawa mOdawska roku 1497. Wszak zacz si ju miaa pod zymi auspicjami: utopi si ko krlewski w niewielkim potoku, "grom pod namiOty zabi jednego szlachciea i koni dwanacie", pewien szlachcic, "ktremu si gOwa skazia, wOa jawnie, i naszy na ze id". Odradzan0 krlowi t wypraw, m.in. duchOwielistw0, tak e porywczy monareha "zajawszy srOgO jednego z biskupciw kaza tnu i precz mwic, e ksidzu mszej nie wojny patrze przystoi". Zapewne celem tEgo wysiku zbrojneg0 by0 opanowanie wybrzey czarnomorskich, szczeglnie zajtych przez Turkw wanych portw Kilii i BiaOgrodu. Nie jest to jednak wcale pewne. Wspczeni uwaali nawet, e atak na Turcj jest pOzorEm, e chodzio o opanowanie Modawii, by osadzi tu krlewicza Zygmunta. Zuyto niemao papieru i atramentu spierajc si zawzicie o to, czy winnym dwulicowej polityki by krl, ktry mia dy do destytucji hospodara mOdawskiego Stefana Wielkiego, czy t0 wanie Stefana, ktry nie dotrzyma rozejmu z Polakami, naley obciy zdrad. Fryderyk Papee i Olgierd Grka, dwaj badacze tego fragmentu dziejw Olbrachtowych, dochodzili do wnioskw calkOwicie rozbienych. 1 obecna nasza wiedza nie ma w tym wzgldzie

jednoznacznego i precyzyjnego stanowiska. W kadym razie ta wyprawa "nierzdna i niesawna", ktra "wiele smutku i aoci spou wszystkim w Polszcze przyniOsa", nie bya tak krwawa, jak oceniali t0 jEszcze do niedawna historycy. Klsk w lasach bukowiskich, w wwozie pod Komianem, "gdzie Woosz drzewa spuszczaa" na rycerstwo polskie, wykorzystywan0 do propagandy antykrlewskiej w nastpnych pokoleniach pokazujc, jak to ju rzekomo Olbracht podjudzany przez Kallimacha (nb. prOmotora wyprawy) dy do wygubienia szlachty. Wykorzystywano te wypraw 1497 roku do wystpie przeciw cudzoziemcom. Niby pod adresem Olbrachta i Kallimacha, ale w rzeczywistoci ku pamici sobie 313

wspczesnych pisa Bielski, e "upadek przychodzi takim, ktrzy cudzoziemcom wicej wierz i na nie przekadaj sprawy wszelkie". Niepowodzenia modawskie byy za w rzeczywistoci kolejn kompromitacj pospolitego ruszenia. Krl "przyjechawszy do Krakowa z Wooch po owej porace sromotnej jakoby co dobrego sprawi, kolacje, biesiady, tace strojc, by wes; powiadaj, i raz w nocy tylko samotrze po miecie ceklowa, a gdy si pijany na pijanicw natrafi, powadzi si z nimi, tame go raniono, z ktrej rany dugo chorowa, prawie go by Bg tym szwankiem sromotnym skara, gdy godnoci i urzdu swojego zabaczy". S to wiadomoci pniejsze o lat okoo dwadziecia od wydarze, ktre opisuj, przekazane tu w formie jeszcze pniejszej (Maciej Stryjkowski), znajduj jednak potwierdzenie we wspczesnych rdach. I nawet obroca Olbrachta pisa: "Wszystkie ideay, w ktrych si wychowa i urs, rozwiay si wniwecz. Nastpio tedy psychologiczne i moralne zaamanie". Czy to zaamanie byo wynikiem cikich dowiadcze i rozgorycze wyniesionego z wyprawy modawskiej, swoist reakcj nie

najsilniejszego przecie charakteru, czy take powodowaa je choroba datujca si co najmniej od schyku lata 1497 roku? Czy by to morbu.s gallicus, ktry "niewiasta jedna z odpustu rzymskiego do Krakowa za upominek przyniosa, ktra niemoc w Polszcze jako osobliwa plaga Boa za wszeteczestwem ludzi swowolnych prdko si rozniosa [...] zwaszcza u tych, ktrzy radzi wino mocne, takie inne trunki pij, a niewiast przygldaj"? Nie obwiniajmy i nie osdzajmy tu krla ani go nie usprawiedliwiajmy, tym bardziej e przyczyna zgonu nie jest cakowicie pewna. Czas uciech i zabawy min, krl za powrci do stanowczego sterowania naw pastwow. I cho zoony chorob, rozwija udane projekty. Wtedy te, gdy gotowa si do rozwizania zbrojnie konfliktu z zakonem krzyackim, zabraa go mier, w Toruniu 17 czerwca 1501 roku. y, jak skrupulatnie obliczy Miechowita, lat czterdzieci jeden, miesicy pi, dni dwadziecia, panowa lat osiem, osiem miesicy i dwadziecia cztery dni. Potomka nie zostawi, cho "na cielesn mio by poniekd natarczywszy (znamy nawet imi pewnej jego kochanki, niejakiej Wswny, mieszczanki krakowskiej - przyp. R.K.), a wdy jednak nieonatym umar", cho swatano go i z jedn z Habsburanek, potem z Germaine de Foix, kuzynk krlowej francuskiej Anny. "By wysokiego wzrostu, oczu piwnych, na twarzy z pewnym wyrzutem i wysikiem. Tgi, kocisty i silny, okoo piersi, rk i ng gstszym, na gowie rzadkim wosem okryty [...] W ruchach szybki, czsto u boku z mieczykiem przypasanym wystpowa, namitnociom i chuciom jako czowiek wojskowy folgowa". Pisano te jeszcze w XVI w., amplifkujc i rozwijajc charakterystyki kronikarzy czasw Olbrachta, Miechowity i Wapowskiego, e by "czujny, miay i opatrzny, w sprawach prdki, doskonaego rozumu, dowcipu wielkiego, w naukach, a osobliwie w historiach kocha si, krasomwca wielki w aciskim i niemieckim jzyku, szczodrobliwoci przeciwko ludziom rycerskim i wielkoci umysu wielu in-

szych celowa". Ale obok tego wyidealizowanego portretu znajduj si i u wspczesnych mu dziejopisw wysoce nieprzyjazne oceny jak ta, e mieszkacom Krlestwa by w najwyszym stopniu nienawistny. U wspczesnych historykw doczeka si natomiast ocen zasadniczo odmiennych. Obok bezwzgldnych sdw Jakuba Caro czy Olgierda Grki, poprzez bardziej umiarkowane Oskara Haleckiego, do yczliwych Fryderyka Papeego i z lekka ju idealizujcych Ludwika Kolankowskiego i Jzefa Garbacika, ktrzy dopatrywali si w Olb314

rachcie wadcy humanistycznego, starajcego si realizowa renesansow teori wadzy. Nagrobek Olbrachta, wystawiony mu przez matk w katedrze krakowskiej, skada si z gotyckiej jeszcze pyty i architektonicznej, kamiennej oprawy uwaanej za pierwsze dzieo renesansu w Polsce. Moe - z pewnym uproszczeniem - ten dwoisty stylistycznie monument sepulklarny odbija skomplikowan osobowo krla.

Juliusz Bardach ALEKSANDER W roku 1492, kiedy po mierci Kazimierza Jagielloczyka w Polsce powoano na tron Jana Olbrachta, w Wielkim Ksistwie Litewskim obj wadz jego modszy (urodzony w 1461 roku) brat Aleksander. Biograf Aleksandra, Fryderyk Papee, tak przedstawia - w oparciu o Macieja z Miechowa - swego bohatera: ".. przewysza rodzestwo swoje pod wzgldem tgoci tizycznej, ale ustpowa mu w zdolnociach umysowych. Wyrasta na krpego modzieca, kocistego i muskularnego, jednak brakowao mu szczeglnie tak cenionego wwczas daru wymowy,

i to nie tylko w publicznych przemwieniach, ale i potocznych [...]. Jednake mia zawsze szacunek dla ludzi wiedzy i mia [...] wiele cennych przymiotw jagielloskich". Na stolec wielkoksicy przemaczy go ojciec ju w 1484 roku, kiedy rozpoczto rozmowy w sprawie maestwa przyszego hospodara z crk wielkiego ksicia moskiewskiego Iwana III Srogiego i wywodzcej si z rodu cesarzy bizantyjskich Zofii Paleolog - Helen. Na Litw przyby Aleksanderjesieni 1491 roku wraz z ojcem jako desygnowany przeze nastpca i ju pozosta w Wilnie. Objcie rzdw przez Aleksandra dokonao si za zgod potnego monowadztwa litewskiego. Std jednym z pierwszych aktw nowego hospodara byo wydanie przywileju, w ktrym potwierdza dotychczasowe prawa i wolnoci panw, ale jednoczenie rozszerza je, by = = jak czytamy w akcie - "przez nowe aski, ustpstwa i wolnoci poddanych swoich pocieszy". Odwoywa si w nim nieraz do tradycji swego wielkiego imiennika Aleksandra-Witolda, ktrego imi byo symbolem niezalenoci i potgi Wielkiego Ksistwa. Odpowiadao to deniom litewskiego monowadztwa, ktre pragno mie monareh na miejscu. Powstrzymao to Aleksandra nawet przed wyjazdem do Krakowa na pogrzeb ojca. Z chwil jego powoania na stolec wielkoksicy nastpio zerwanie unii personalnej z Koron, cho z Janem Olbrachtem czyy go nadal braterskie stosunki, umoliwiajce utrzymanie przymierza midzy obu krajami. Suwerenno Wielkiego Ksistwa podkrela przepis przywileju z roku 1492 o samodzielnej dyplomacji Litwy wjej stosunkach z obcymi krajami. Najwiksze wszake znaczenie miao podkrelenie roli rady wielkoksicej. W szczeglnoci zastrzeono, e uchway rady nie mog by pniej zmieniane przez hospodara. Zobowizywa si on rwnie, e nie bdzie gniewa si na panw, ktrzy na radzie bronili odmiennego ni on stanowiska. Nie mia te odtd nadawa wyszych urzdw bez wysuchania opinii rady. Spotniaa za rzdw Kazimierza Jagielloczyka oli-

garehia magnacka na Litwie umocniaa swoje pozycje, ograniczajc ju prawnie wadz hospodara. Najwaniejsz spraw, jaka staa przed wielkim ksiciem, byo uoenie stosunkw z Moskw, ktra w drugim roku panowania Aleksandra zdobya Wiam. Toczyy si te walki na pograniczu, gdzie podlegli dotd Litwie miejscowi kniaziowie przechodzili do suby moskiewskiej. Na Litwie nie byo ochoty do wojny. Hospodar i panowie-rada zdawali sobie spraw, e wicej nie bd mogli rozszerza swoich dziedzin, dlatego te byli za rozwizaniem pokojowym. Ukad zawarty w 1494 roku oparto na zasadzie uznania.statu.s quo, jakie powstao w wyniku dziaa wojennych. Iwan III wciela do swego pastwa Wiam i cz grodw nad Ok. Jednoczenie obie strony zobowizyway si nie przyjmowa w poddastwo ksit suebnych z ich dziedzinami, co 316

miao przede wszystkim znaczenie dla Litwy chronic jej stan posiadania na granicy wschodniej. Po zawarciu pokoju doszo wreszcie do skutku maestwo Aleksandra z dziewitnastoletni ju Helen. Ksiniczka bya pikna i, jak zanotowa kronikarz, posowie litewscy "lubowali si jej kras". Osignite ju porozumienie w sprawie maestwa, ktre miao utrwali pokj zabezpieczajcy Litw od wschodu, omal si jednak nie rozbio o kwesti wiary. Iwan III zada od przyszego zicia zarczenia, e nie bdzie zmusza ony do zmiany wyznania i e zachowa ona swj "grecki zakon"; co wicej, e w adnym wypadku wyznania swego nie porzuci. Biskupi katoliccy prbowali oponowa przeciw temu, co dodatkowo przecigno rokowania o blisko rok. Wreszcie musieli ustpi pr#ed oczywist racj stanu. Maestwo Aleksandra uoyo si szczliwie, o czym pisaa Helena w listach do rodzicw. Okazaa si ona nie tylko kochajc o-

n, ale i lojaln wsppracownic polityczn ma, starajc si o pokojowe uoenie stosunkw pomidzy Litw a Moskw. Aleksander umia skupia wok siebie doradcw i wsppracownikw najwyszej klasy, co stanowi zalet cenn, a u rzdzcych nieczst. Mg on liczy na lojalno swoich wsppracownikw, a ich osignicia wzmac317

niay pozycj monarehy jak te suyy dobru publicznemu. Do najwybitniejszych spord nich naley zaliczy Erazma Cioka - mieszczanina z pochodzenia, ktrego Aleksander cign na Litw na stanowisko swego sekretarza. Zdolny i wytrawny dyplomata, wykonywa on z powodzeniem trudne i delikatne misje w Rzymie i na dworze cesarskim w Ratyzbonie, zanim obj stanowisko biskupa pockiego. Drugim czoowym wsppracownikiem Aleksandra, ju po elekcji na krla Polski, by antagonista Cioka - co nie jest te rzadkie - Jan aski, ktry rycho postpi na stanowisko kanclerza, a potem prymasa, i by najwybitniejszym mem stanu wczesnego Odrodzenia w Polsce. Jako hospodar, Aleksander dba o rozwj Wilna. Za jego to rzdw zbudowano przepikny koci w. Anny, o ktrym w trzysta lat potem Napoleon mia mwi, e chtnie przenisby to cacko do Parya. Podj te budow murw miejskich i innych budynkw, m.in. klasztoru dominikaskiego i dworu gocinnego dla kupcw moskiewskich. Polityka Aleksandra zmierzaa do wzmocnienia mieszczastwa najpierw na Litwie, a potem, po elekeji na krla, i w Polsce. Uchyli on midzy innymi - niestety na krtko - przepis konstytucji koronnej z 1496 roku zakazujcy mieszczanom posiadania dbr ziemskich. Na Litwie takiego zakazu wwczas jeszcze nie byo. Rwnoczenie z trosk o rozwj rodzimego mieszczastwa i ciganiem mieszczan niemieckich wyda Aleksander w 1495 roku edykt

o wygnaniu ydw z Wielkiego Ksistwa. Byo to w trzy lata po wygnaniu ydw z Hiszpanii. Przykad okaza si zaraliwy. Uzasadnia to wadca wzgldami religijnymi, ale w istocie chodzio o sprawy zgoa doczesne. Po wojnie skarb wieci pustkami, a sam hospodar i panowie byli przewanie zadueni u bogatyeh ydw wypoyczajcych pienidze na procent. Wygnanie wierzycieli rozwizywao radykalnie spraw. Co wicej, majtki wygnacw przechodziy na rzecz monarehy, a to miao - jak spodziewa si - zasili jego fnanse. Ale majtki poydowskie zostay rozdrapane przez monych i dworzan, za zmniejszenie wpyww z podatkw i ce paconych przez ydw okazao si cikim ciosem dla skarbu. Std od 1503 roku pozwolono ydom wrci na Litw. Edykt o wygnaniu nie rozciga si na ydw, ktrzy przyjli chrzest. Spord nich rekrutowa si bliski wsppracownik Aleksandra, Jan Abraham Ezofowicz (uywa on rwnolegle obu imion =- chrzecijaskiego i ydowskiego). Nobilitowany, doszed do wysokiej godnoci podskarbiego litewskiego, cieszc si staymi wzgldami monarchy. Maestwo z pikn Helen nie na dugo zapewnio spokj z Moskw. W roku 1500 wybucha wojna. Jedna armia rosyjska zaja Zadnieprze z miastami Braskiem i Putywlem. Druga pocigna na Smolesk, ktremu na odsiecz popieszy Aleksander na czele gwnych si litewskich. Ich przedni hufiec pod wodz ksicia Konstantego Ostrogskiego zaatakowa nierozwanie przewaajce siy rosyjskie nad rzek Wiedrosz i ponis cakowit klsk, a liczni dostojnicy litewscy z Ostrogskim znaleli si w niewoli. W tej krytycznej sytuacji Aleksander, nie ryzykujc walnej rozprawy ornej w polu, umocni Poock, Witebsk i Smolesk oraz zacieni skierowany przeciw Moskwie sojusz z mistrzem zakonu inflanekiego. Rwnoczenie zawar sojusz z chanem Ordy Nadwoaskiej Szach Achmetem, gdy po stronie Moskwy wystpowa jego przeciwnik - chan krymski Mengli Girej. Po obu stro-

nach posugiwano si nadal tatarskimi sprzymierzecami. Dnia 17 czerwca 1501 roku zmar Jan Olbracht. Na wie o tym Aleksander opuci armi i pody na Podlasie "nad granic lack". Std, z Mielnika, kierowa akcj majc na ce318

lu uzyskanie korony polskiej. W Polsce w czasie bezkrlewia wadz przejli brat krlewski kardyna-prymas Fryderyk wraz z kanclerzem Krzesawem Kurozwgckim i podskarbim Jakubem Szydowieckim. Po uroczystym pogrzebie Jana Olbrachta na Wawelu zajto si przygotowaniami do elekcji. Kandydatami do tronu poza Aleksandrem byli jego dwaj bracia: Wadysaw -- krl Czech i Wgier oraz najmodszy Zygmunt - ksi gogowski. Fryderyk, Kurozwcki i Szydowiecki majc za sob wikszo panw-rady koronnej popierali kandydatur Aleksandra liczc na to, e ten, zajty sprawami litewskimi, a zwaszcza wojn z Moskw, przekae cao wadzy w Koronie w ich rce. Za odnowieniem unii wypowiadali si tym razem rwnie panowie litewscy. Trudnoci w wojnie z Moskw, wieo poniesiona klska nad Wiedrosz skaniay ich do szukania oparcia w Polsce. Dlatego te poparli oni gorco kandydatur Aleksandra na tron krakowski. Na sejmie elekcyjnym w Piotrkowie posowie litewscy zwracajc si do panw koronnych wyraali nadziej, e "takiej aoci wielkiemu ksiciu nie zrobicie, aby innego pana wybra". Monowadcy polscy godzc si na Aleksandra uwaali jednak, e naley wykorzysta sytuacj, aby wzmocni swoj pozycj polityczn, a take zacieni wi pomidzy Krlestwem a Wielkim Ksistwem. W tym celu sporzdzili dwa akty, od zaakceptowania ktrych przez Aleksandra uzalenili objcie przez niego tronu polskiego. Dopiero po wyraeniu zgody na nie Aleksander ze swoim pocztem przekroczy granic Krlestwa, udajc si do Krakowa. Dnia 12 grudnia 1501 roku zos-

ta koronowany w katedrze wawelskiej przez swego brata kardynaa-prymasa Fryderyka. Koronowano go samego, jako e biskupi - poparci przez Rzym - odmwili koronacji prawosawnej Heleny. Pisaa si odtd ona jako "ona krla Aleksandra, wielka ksina litewska", cho potocznie tytuowano j krlow, a i sama tak siebie nazywaa. Odmow koronacji ony Aleksander odczu jako jeszcze jeden despekt. Z punktu widzenia ustrojowego waniejsze byy ograniczenia, do ktrych zobowiza si wczeniej w Mielniku. Spord zaaprobowanych i podpisanych tam przez elekta aktw jeden dotyczy zacienienia unii, drugi stanowi przywilej zmierzajcy do skupienia caoci wadzy w rku monowadczej elity. "Czytajc go - pisa Micha Bobrzyski - odnosimy wraenie, jakbymy mieli przed sob jak konstytucj rzeczypospolitej weneckiej. [...] Widzimy w nim nakrelon wyrazistymi rysami form rzdu arystokratyczn, i to w najskrajniejszym tego sowa znaczeniu". Wstp przywileju, prze319

ciwstawiajc osobiste rzdy monarehy rzdom arystokracji, stanowi teoretyczne uzasadnienie drastycznego ograniczenia wadzy krlewskiej. "Nie byoby rzeczy podaszej na wiecie -== czytamy w nim - jak y pod dobrym i sprawiedliwym panujcym; jednake czste dowiadezenia nauczyy, e panujcy rzdzi chc jedynie dowolnoci swoj, a gdy przedniejsi spord panw sprzeciwiaj si ich zamachom, wtedy sro si niezmiernie, zwraczijc wszystkie swe siy i myli przeciw ich prawu, osobom i mieniu. Lepiej wic by poddanym radzie ludzi roztropnych i prawych ni bufor dowolnoci i namitnoci panujcego, a pki senat swoj powag rozstrzyga i stanowi, pty pastwo w sile swojej si utrzymuje". Przywilej mielnicki skada ca wadz w pastwie w rce senatu. Krlowi, ktrego stale - i nie bez kozery - tytuowa prinec#p-

.sem, przyznawa tylko funkej przewodniczcego senatu. We wszystkich sprawach krl mia by poddany jego uchwaom, ktre winien by wykonywa. Na stray tego staa klauzula przewidujca, e gdyby krl dopuci si gwatu przeciw osobie ktre#o z senatorw lub okaza si nieposuszny uchwaom senatu, caa spoeczno Krlestwa miaa by zwolniona od przysigi na wierno i miaa go uwaa nie za monarch, ale za tyrana i nieprzyjaciela. Takie byo sformuowanie przepisu znanego pniej jako artyku o wypowiedzeniu posuszestwa, ktry w zagodzonej formie znalaz si w artykuach henrykowskich, przedoonych w 1573 roku do zaprzysienia Henrykowi Walezemu, jako podstawa ustrojowa Rzeczypospolitej. Gdy chodzi o uni z Litw, przygotowany w 1501 roku akt przewidywa, e odtd nie bdzie ona posiada osobnego wielkiego ksicia, ale wsplny dla obu pastw monarcha bdzie wybierany za kadym razem na zjedzie elekcyjnym w Piotrkowie. Oznaczao to likwidacj dziedzicznoci tronu w Wielkim Ksistwie i skadao decyzj o przyszym wsplnym wadcy w rce panw polskich, ktrzy na elekcji mieli zapewnion wikszo. Akt unu przewidywa ponadto w razie potrzeby wsplne narady oraz ujednolicenie systemu monetarnego. Akt ten przyjty przez Aleksandra zosta rwnie zaprzysiony przez dwudziestu siedmiu przedstawieieli Litwy, ktrzy zobowizali si, e sejm litewski przyjmie jego postanowienie. Ta ostatnia klauzula staa si furtk, ktra umoliwia nastpnie uchylenie mocy obowizujcej aktu unii mielnickiej, gdy nie odpowiada on wikszoci panw litewskich i ruskich ani samemu Aleksandrowi. Uzyskan przejciowo przewag panowie polscy starali si = jak widzielimy oblec w formy prawne. Jak to jednak nieraz si zdarza, kiedy formuuje si w postaci prawa stan rzeczy nie odpowiadajcy realnemu ukadowi si, ycie rycho przeszo nad nim do porzdku. Na tym przykadzie potwierdzio si raz jeszcze, e prawo musi odpowiada wymogom spoecznej

i politycznej rzeczywistoci. W przeeiwnym razie sta,je si rycho martw liter. Zgodnie z przewidywaniami kardynaa Fryderyka, po koronacji krl powrci wkrtce na Litw, pozostawiajc rzdy w rkach kardynaa-prymasa, kanelerza i podskarbiego. Jeli uczyni to, by skompromitowa rzdy monowadcze, nie mg wybra lepszej drogi. Okazao si rycho, e monowadcza oligarchia nie umiaa pokierowa zarzdem kraju. Panowie rozdrapywali midzy siebie dochody pastwowe cznie z podatkami i cami, ktre uchwali na cele obrony sejm koronacyjny. Skarb pastwa wieei pustkami, a niepatny onierz zaciny dokonywa na wasn rk rekwizycji z wielkim uciemieniem dla ludnoci. Stan, jaki zapanowa, oddaje najlepiej list podkanelerzego Macieja Drzewickiego, ktry tak charakteryzowa sytuacj w Krlestwie: "Tuta_j wszystko zostao rozdrapane bezwstydnie i z najwiksz szkod Rzeczypospolitej; ka-

320

dy bowiem pragnie by bogatym, krla i pastwo w ty odrzucajc, ale dosy dowiadczylimy, co znacz prywatne zasoby a publiczny niedostatek". Nie by tu bez winy i sam Aleksander. Starajc si wzmocni swoj pozycj przez kaptowanie stronnikw, dokonywa licznych nada, rozdawa dobra i sumy skarbowe midzy litewskich i polskieh panw. Spotykao si to z opozycj szlachty, a rozrzutno krlewska spowodowaa, e po jego mierci mwiono, i "dogodnie i wedle czasu ze wiata ustpi pierwej, anieli Polsk i Litw wszystk roztrwoni". Sam krl broni si przed zarzutami tym, e byy to wydatki zwizane z elekcj, a wymuszone na nim przez panw. W obliczu powtarzajcych si niszczcych najazdw Tatarw krymskich, a take agresji wojewody modawskiego Stefana, ktry zaj

Pokucie z Koomyj, Polska pozostawaa bezradna i niemal bezbronna. Nie zdoano nawet powoa pospolitego ruszenia. W tych opaach rzdzcy monowadcy nie potrafili znale innego wyjcia jak tylko wzywa krla, aby "niezwocznie, jakby na skrzydach" wraca do Krlestwa. "Czy moe by wyraniejsze przyznanie si do zupenego niedostwa kliki rzdzcej?'# - zapytywa retorycznie Fryderyk Papee. Aleksander zajty rokowaniem z Iwanem III sam przyby nie mg, ale wyda ordynacj obrony Rusi. Przewidywaa ona, e w wypadku najazdu tatarskiego obok pospolitego ruszenia szlachty maj by powoywani do obrony chopi - po jednym z piciu gospodarstw. Cho sejmik ruski liczb chopskich obrocw kraju dwukrotnie pomniejszy ograniczajc do jednego z dziesiciu dymw, osignito pozytywny rezultat w postaci aktywizacji obrony kraju. W tym samym kierunku zmierzaa wydana przez krla instrukcja, by na sejm walny zwoany do Piotrkowa w marcu 1503 roku obok szlachty wezwa przedstawicieli wikszych miast: Krakowa, Lwowa, Lublina i innych, eby nie wymawiay si od udziau w obronie kraju. W tyme 1503 roku Aleksander doprowadzi do zawarcia szecioletniego rozejmu z Moskw, opartego na uznaniu stanu powstaego w wyniku wojny, oraz picioletniego z sutanem tureckim, ktry zobowiza si, e w tym czasie ani on sam, ani jego poddani - wic Tatarzy krymscy - nie bd czynili adnych szkd w Koronie i Litwie. Pokojowa polityka Aleksandra zmierzaa do zabezpieczenia wschodnich rubiey jego pastwa, rezygnujc z Zadnieprza i terenw na wschd od Smoleska, ktre znalazy si pod panowaniem Moskwy. Wiosn 1503 roku zmar kardyna-prymas Fryderyk "dug niemoc francusk zemdlony". wieo przyniesiona do Polski choroba bya wwczas bardzo zjadliwa, stajc si bezporedni przyczyn licznych zgonw.

W tyme 1503 roku zmar ksi mazowiecki Konrad III Rudy, pozostawiajc wdow ksin Ann, z domu Radziwiwn, i dwch nieletnich sy#w - Stanisawa i Janusza. Korzystajcy na Litwie z poparcia Radziwiw Aleksander pozostawi lenno mazowieckie wdowie i jej synom. Wicej zawaya tu jednak postawa samych Mazowszan, a nie bez znaczenia moga by i suma 30 tysicy dukatw, ktr zapisaa Aleksandrowi ksina Anna. W pocztku XVI wieku Mazowsze bronio jeszcze swej odrbnoci, a mieszczanie warszawscy zamknli bramy miasta przed wysannikami Aleksandra wyzywajc Polakw od wisielcw. "W takim razie - odpowiedzieli posowie - sami siebie zniewaylicie, bo ani Niemcami, ani Morawianami, ale Polakami jestecie". Umiarkowanie dao tu najlepsze skutki. W wier wieku potem doszo do pokojowej inkorporacji Mazowsza do Korony, a od unii lubelskiej Warszawa staa si miejscem obrad wsplnego, polsko-litewskiego sejmu. Wreszcie od schyku

2I Poezet krilw.. 321

tego XVI stulecia zostaa ona miastem "rezydencjonalnym" krla, czyli faktyczn stolic zuniowanej Rzeczypospolitej. Urzdow pozosta Krakw, gdzie nadal dokonywano koronacji kolejnych wadcw. Szczeglne znaczenie za panowania Aleksandra miay sejmy piotrkowski w 1504 i radomski w 1505 roku. Okreliy one model ustrojowy Polski na nastpne stulecia. Doszo do tego w rezultacie porozumienia midzy posami szlacheckimi a monarch, skierowanego przeciwko monowadczej oligarchii. W Piotrko-

322

Koci w. Anny w Wilnie

wie uchwalono, e odtd krl nie mia nadawa, zastawia i sprzedawa dbr koronnych bez zezwolenia senatu udzielonego na sejmie walnym, wic pod kontrol posw ziemskich. W razie zastawu ich zastrzeono, e dochd zastawionych dbr bdzie policzony na spacenie zacignitego dugu. Starano si w ten sposb zapewni powrt zastawionych dbr do domeny krlewskiej. Postanowienie to zwracao si przeciw monowadcom, ktrzy otrzymywali nadania i zastawy dbr koronnych, cignc z nich ogromne dochody, gdy skarb pastwa wieci pustkami. Sejm 1504 roku unormowa te organizacj i kompetencje najwyszych urzdw pastwowych, tzw. ministeriw. Zgodnie z konstytucj tego sejmu marszaek koronny by gospodarzem i mistrzem ceremonii na krlewskim dworze. Do jego uprawnie naleao te sdownictwo nad naruszajcymi spokj w miejscu pobytu krla, a rwnie ustanawianie cen produktw, co miao zapobiec droynie zwizanej z pobytem dworu. Jego pomocnikiem i zastpc mia by marszaek nadworny. Podobnie uoono stosunki midzy podskarbim koronnym a nadwornym. Ten ostatni dysponowa samodzielnie tylko kwotami na potrzeby dworu. Inaczej rzecz si miaa z kanclerzem i podkanclerzym. Co do nich, przyjmowano, e peni wsplnie swoje funkcje, ktre obejmoway zarwno sprawy polityki zagranicznej, jak i wewntrznej. Zastrzeono jedynie, e odtd jeden z nich mia by wieckim, drugi duchownym. Kady akt wychodzcy z kancelarii monarszej winien by zaopatrzony w piecz kanclerza lub podkanclerzego. Ustalona wwczas organizacja najwyszych urzdw utrzymaa si a do schyku szlacheckiej Rzeczypospolitej w XVIII stuleciu. W pocztku 1505 roku na sejmie litewskim w Brzeciu nad Bugiem - wbrew stanowisku grupy monowadcw zwizanych z panami

polskimi - odmwiono zatwierdzenia aktu unii mielnickiej. Zwyciya partia, na czele ktrej sta przywdca kniaziw i panw ruskich ksi Micha Gliski i Radziwiowie, a ktra wspdziaaa cile z Aleksandrem. Przywdca partii przeciwnej, wojewoda trocki Zabrzeziski, straci nawet przejciowo urzd, a biskup wileski Wojciech Tabor przesta by wzywany na rad hospodarsk, gdzie z urzdu zajmowa pierwsze miejsce. Odrzucenie paktu unii oznaczao nawrt do zasady dziedzicznoci w Wielkim Ksistwie. Pozwolio to Aleksandrowi desygnowa w swoim testamencie na stolec wielkoksicy brata Zygmunta, przyjt#go zgodnie przez panw-rad, jako pochodzcego "z przyrodzonych hospodarw". Rycho potem w Polsce na sejmie radomskim dokonano dalszego usprawnienia ustroju Krlestwa. Wzili w nim udzia - jak czytamy w konstytucji tego sejmu - oprcz "panw rad duchownych i wieckich take posowie ziem i miast rozkazem krlewskim wezwani, ktrzy cae ciao Rzeczypospolitej imieniem obecnych i nieobecnych reprezentowali". Zjazd by liczny, jak wynika z tego, e obecny w Radomiu chan tatarski Szach Achmet wyraa zdziwienie, e krl ma tak wielu ludzi do rady, a tak mao do wojny. Sejm radomski trwa dwa i p miesica. Wrd jego postanowie na czoo wybija si konstytucja Nihil novi, sankcjonujca kompetencje ustawodawcze izby poselskiej i senatu, ktre wesp z krlem tworzyy odtd - jako tzw. trzy stany sejmujce - sejm szlacheckiej Rzeczypospolitej. "Poniewa prawa oglne i ustawy - czytamy w niej - dotycz nie pojedynczego czowieka, ale ogu narodu, przeto na tym walnym sejmie radomskim wraz ze wszystkimi krlestwa naszego praatami, radami i posami ziemskimi za suszne i sprawiedliwe uznalimy, jako te postanowilimy, i odtd na potomne czasy nic nowego (nihil novi) stanowionym by nie ma przez nas i naszych nastpcw bez wsplnego zezwolenia senatorw i posw ziem-

323

skich, co by byo z ujm i ku ucieniu Rzeczypospolitej oraz ze szkod i krzywd czyjkolwiek tudzie zmierzao ku zmianie prawa oglnego i wolnoci publicznej". W miejsce monopolu wadzy magnackich oligarchw wchodzi model gwarantujcy uczestnictwo we wadzy krlowi, monowadczemu senatowi i reprezentacji szlacheckiego oguu w postaci posw ziemskich skupionych w zyskujcej z czasem coraz wiksze znaczenie izbie poselskiej. Zatwierdzajc konstytucj Aleksander zastrzeg, e "gdybymy cokolwiek przeciw wolnociom, przywilejom, swobodom i prawom Krlestwa uczynili, uznajemy to ipso facto za niewane i adne". Klauzula ta, chronic prawa stanw, odbiegaa jednak daleko od postanowie przywileju mielnickiego. Nie byo w niej ju mowy o wypowiadaniu posuszestwa krlowi ani o moliwoci traktowania go jako nieprzyjaciela czy tyrana. Zwizek ze szlacht pozwoli Aleksandrowi w cigu kilku lat odbudowa w znacznym stopniu pozycj wadzy monarszej. Gorzej wiodo mu si w sprawach z lennami - Modawi i Prusami Zakonnymi, ktre przysparzay krlowi wiele kopotw, podobnie jak najazdy Tatarw krymskich rzdzonych przez Mengli Gireja, ktry mci si za popieranie jego przeciwnika, chana zawoaskiego - Szach Achmeta, przez Aleksandra. Pokonany przez Mengli Gireja musia Szach Achmet szuka azylu na Litwie, co stao si dodatkowym pretekstem dla mnocych si napadw. Drug, rwnie wan jak konstytucja Nihil novi, dla ustroju spraw byo zatwierdzenie przez Aleksandra na tyme radomskim sejmie zbioru praw uoonego przez kanclerza Jana askiego, std te zwanego popularnie "Statutem askiego". Byo to zebranie statutw

i przywilejw szlachty, praw miejskich, czciowo przywilejw i statutw kocielnych obowizujcych w Krlestwie. Nie bya to jeszcze kodyfikacja prawa, a jedynie jego zebranie w jednej ksidze. Znaczenie zasadnicze mia przede wszystkim fakt, e Statut askiego zosta ogoszony drukiem, a to - jak pisa krl w zatwierdzajcym go przywileju - "aby znajomo prawa z wyjtkowej powszechn sta si moga". Powoywano si odtd na jako na fundament praw Krlestwa. Wrd praw obowizujcych zawartych w Statucie nie znalaz si ani przywilej mielnicki, ani akt unii z 1501 roku. Stanowio to przypiecztowanie klski koncepcji rzdw monowadczych. W roku 1506 na sejmie w Lublinie wybierajcy si na Litw krl powierzy zarzd Krlestwem z tytuem wicesgerenta najwyszemu dostojnikowi wieckiemu, kasztelanowi krakowskiemu, Spytkowi z Jarosawia, obstawiajc go oddanymi sobie osobami. Mona przypuszcza, e wwczas ju, po pierwszym ataku paraliu, organizowa on pastwo na okres przyszego bezkrlewia. Po kilku miesicach -19 sierpnia 1506 roku w Wilnie zmar Aleksander bezpotomnie w wieku 45 lat. Do grobu sprowadzia go ta sama choroba, ktra przed kilku

324 Krl Aleksander na sejmie (drzeworyt ze "5latutw" askiego)

laty spowodowaa zgon jego brata kardynaa-prymasa. Jeszcze na kilka dni przed mierci dosza do radosna wiadomo o walnym zwycistwie odniesionym pod Kleckiem przez wojska litewskie pod wodz kniazia Michaa Gliskiego nad pustoszcym kraj najazdem Tatarw krymskich, ktrzy doszli a pod Lid. W pozostawionym testamencie Aleksander zapisa modszemu bratu Zygmuntowi nie tyl-

ko wszystkie swoje posiadoci i skarby, ale wrcz uczyni go "jedynym dziedzicem i sukcesorem swoim i swojej ojcowizny w Krlestwie i Wielkim Ksistwie Litewskim". Bya to desygnacja nastpcy na dziedziczny tron litewski oraz zalecenie elekcji na tron polski, co byo nie bez znaczenia przy wyborze, stanowic istotny argument dla zwolennikw Zygmunta. Pochowano Aleksandra - mimo wyranego nakazu testamentowego - nie jak innych krlw na Wawelu, ale w podziemiach katedry wileskiej. Z czasem grb krlewski popad w zapomnienie i dopiero odkryto go na nowo po pierwszej wojnie wiatowej przy restauracji bazyliki wileskiej. W tym pochwku znalaza - mona sdzi - wyraz, obok innych motyww, rwnie niech magnatw Krlestwa oligarchw wobec wadcy, ktry w sojuszu ze szlacht ogranicza ich przewag w pastwie. Zmuszeni ustpowa wobec ywego, brali odwet na niebozczyku. Piecz wiksza Aleksandra

Henryk Rutkowski ZYGMUNT I STARY

Wczenie postarza si w swym usposobieniu, a panowa dugo, od roku 1506 do 1548, i doy lat 81, ale nie tylko dlatego otrzyma przydomek Stary. Okrelenie to narodzio si wwczas, kiedy jego syn Zygmunt August zosta w dziecistwie ukoronowany. Chocia mody krl by jedynie nastpc tronu, odtd naleao odrnia w Polsce dwch koronowanych Zygmuntw, starego i modego. Pniej zwyke okrelenie utrwalio si przy imieniu ojca jako przydomek, uywany zamiennie z licz-

b porzdkow, gdy syna ostatecznie wyrniao drugie imi. Po mierci Aleksandra Zygmunt I zosta najpierw ogoszony wielkim ksiciem litewskim, a nastpnie wybrany krl'em polskim. Midzy grudniow elekcj a styczniow koronacj, w sam dzie Nowego Roku 1507 ukoczy 40 lat. Mia ju dowiadczenie w sprawowaniu wadzy, zdobyte dziki swemu bratu Wadysawowi, krlowi czeskiemu i wgierskiemu, ktry osadzi go na ksistwach gogowskim i opawskim, a nastpnie mianowa namiestnikiem caego lska. Wkrtce po elekcji Zygmunt rozesa swoich poborcw, aby w zwizku ze zbliajc si koronacj zebrali podatek okolicznociowy od miast krlewskich i kocielnych oraz od ydw. Dobry gospodarz nie gardzi adnym groszem, zwaszcza e obejmowa skarb pusty i zaduony. Jak wiadomo, wczesn sytuacj polityczn w Polsce charakteryzoway m.in. szerokie uprawnienia sejmowej izby poselskiej, wprowadzone lub potwierdzone w 1505 roku przez konstytucj Nihil novi. Izba poselska ze swej natury bya nieporwnanie dalsza krlowi ni senat zoony przede wszystkim z magnatw i stanowicy elit wadzy. Senatorowie wcznie z biskupami byli mianowani przez monarch (co prawda doywotnio, czyli moliwo manewru bya ograniczona). Zupenie inaczej przedstawiaa si izba poselska, nawet w pierwszej poowie rzdw Zygmunta Starego, kiedy obok delegatw niszej szlachty znajdowali si w niej jeszcze przedstawiciele senatorw. Na skad tej izby krl nie mia wpywu, posowie wybrani na sejmikach reprezentowali przed tronem anonimowe masy szlacheckie. Poprzedni wadcy: Kazimierz Jagielloczyk, Jan Olbracht i Aleksander wbrew naturalnej bliszoci monych szukali oparcia w redniej szlachcie, gdy to wanie prowadzio ich do zamierzonych celw politycznych. Zygmunt jednak postpowa inac;zej, opar swoje rzdy na senacie i wybiera takie kierunki polityki, ktre zgadzay si z interesami magnatw lub tylko

czciowo si z nimi rozmijay. Odpowiedzi na to bya opozycja szlachty, pragncej uczestniczy w rzdach i zmniejszy przewag gospodarcz magnaterii przez odebranie jej przywaszczonych krlewszczyzn, czyli przez tzw. egzekucj dbr. Wolno sdzi, e Zygmunt I mia wysoko rozwinite poczucie krlewskiej suwerennoci, wynikajcej z boskiego charakteru wadzy "pomazaca". To przekonanie czy z drugim, e jako potomek Jagiey jest panem przyrodzonym Krlestwa, ezyli dziedzicem korony, a nie tylko wybracem swoich poddanych. Suwerenno monarchw polskich na zewntrz, tj. zwaszcza niezaleno od cesarza rzymskiego panujcego w Rzeszy Niemieckiej i od papiea, bya faktem oczywistym. Inaczej natomiast widziano spraw suwerennoci wewntrz pastwa, tutaj z autorytetem krlewskim wspzawodniczya suwerenno prawa, ktremu podporzdkowywano take krla. Zyg-

326

munt by praworzdny, uznawa autorytet norm prawnych, tak samo jak i norm moralnych, a nawet odznacza si wyjtkowym legalizmem i skrupulatnoci. Mimo takich zasad nie chcia pogodzi si z tymi przywilejami szlacheckimi i ustawami, ktre ocenia jako sprzeczne z krlewsk suwerennoci, i jeeli musia si stosowa do nich, uwaa to za skrpowanie zymi prawami. Dlatego te w pewnych wypadkach, kiedy nie groziy zbyt daleko idce konsekwencje, Zygmunt Stary ama prawo. Przykadem moe by nieprzestrzeganie ustawy zakazujcej czenia wysokich urzdw w jednym rku. Monarcha nie uznawa tego zakazu, poniewa aby zapewni sobie wiern sub najbliszych doradcw i wsppracownikw oraz by ich sowicie wynagrodzi, dawa im przez czenie urzdw bogate uposaenia. Dotyczyo to zwaszcza kanclerza Krzyszto-

fa Szydowieckiego i podkanclerzego biskupa Piotra Tomickiego. Na senatorski styl rzdw miao istotny wpyw - jak si wydaje - przywizywanie przez krla wielkiej wagi do hierarchii stanw i grup, ktr zgodnie z tradycyjnym pogldem uznawa za wyraz adu spoecznego. Wiadomo, e Zygmunt I sam przyczynia si do awansu stanowego pojedynczych osb i rodzin (wystarczy przypomnie nobilitacj Bonerw), nie skpi przywilejw dla poszczeglnych miast oraz chroni poddanych wsi krlewskich przed wzrostem obcie, a nawet w pnym okresie panowania przychyli si do projektu, eby ujednolici dla wszystkich kar za zabjstwo. To wszystko jednak nie zmienia faktu, e swoj polityk umacnia hierarchi spoeczn. Dobitnym przykadem jest sdownictwo nad chopami - w 1518 roku monarcha odmwi rozpatrywania skarg chopw przeciwko panom. Nawet jeeli sprawy chopskie rozpatrywano w sdach pastwowych jeszcze dugo po tej decyzji i nie wywara ona duego wpywu na zaostrzenie poddastwa, to sama wiadczy wymownie o stanowisku krla. Takiej postawy mona si dopatrywa rwnie w stosunku Zygmunta do sejmu. Posowie szlacheccy byli dla niego izb rzeczywicie nisz, z ktr nie godzio si zawiera porozumienia sprzecznego ze stanowiskiem senatu, albo, co gorsza, wyxnierzonego przeciwko ludziom obdarzonym najwyszymi godnociami. By natomiast monarcha czowiekiem dla szlachty przystpnym i nie odmawia - przeciwnie ni chopom z dbr prywatnych - suchania skarg. Stanisaw Orzechwski w tekcie ogoszonym jako "Mowa aobna [...] do szlachty polskiej na pogrzebie Zy#'nunta Ja#ello-

327 Zygmunt Stary (popiersie wedug drzeworytu z kroniki Kromera)

czyka, krla polskiego" (orygina po acinie) tak pisa: "Wielka jest, Panowie a Bracia, sawa tej askawoci krla Zygmunta, nie wiem bodaj, czy nie najwiksza na wiecie. Chcia, by w wolnej Rzeczypospolitej obywatele mogli swobodnie gos podnosi, swobodnie wypowiada swoje zdania, swobodnie wreszcie wysuwa dania, upomina si, stawia zarzuty. [...] Postanowi w tej Rzeczypospolitej postpowa z wami nie jak z niewolnikami, lecz jak z dziemi, nie jak z poddanymi, lecz jak z towarzyszami i przyjacimi, z najwiksz yczliwoci, aby zarwno on sucha swoieh, jak swoi jego". Zygmunt I by sprawiedliwy i wyrozumiay, chcia panowa patriarehalnie, budzi w spoeczestwie uczucia szacunku i mio-

328 ci, a nie strachu albo lekcewaenia. Na og mu si to udawao. W cytowanej mowie, ktra jest utrzymana w tonie przesadnej pochway, lecz poza tym odpo ; #iada obrazowi krla znanemu z innyeh rde, Orzechowski podkrela, e Zygmunt zjednywa sobie wszystkich prawdziwie krlewskim majestatem. Bywa jednak nie tylko dostojny i powany, lecz take artobliwy. Szeroko powtarzano jego doweipne odpowiedzi; na przykad mwiono, e gdy pewien dworzanin prosi go o pienidze sowami: "Najjaniejszy krlu, midzy wszytkimi dworzany to si rozsawio, e mi da dziesi tysicy zotych", monareha odpowiedzia: "Powiadaje ty, e wzi, a ja bd powiada, em da". Zygmunta Starego cechowaa rozwaga i przezorno, umia dostrzega przeeiwlege wartoci i trzewo ocenia racje, czsto rezygnowa z doranych korzyci na rzecz dalszych perspektyw. Mia wszake cech stanowic dla monarehy obcienie nader ujemne: by niezdecydowany, przewanie namyla si dugo przed podjciem decyzji, a czasem nawet nie mg samodzielnie na ni si zdoby. Wskutek braku zdecydowania i nie zawsze wystarezajcej stanowezoci ulega wpywom osb, ktre ceni i darzy zaufaniem, jak rwnie bywa podatny na usilne nalegania innych. Te cechy, potgujce si z biegiem lat, w pewnych sytuacjach staway si rwnoznaczne ze saboci. Kiedy w 1524 roku ziemie poudniowo-wschodnie pastwa zostay spustoszone przez najazdy turecki i tatarski, krl za idc za gosem czci senatorw i posw nie zebra pospolitego ruszenia ani te nie zdoa w por uzyska od szlachty pienidzy na wojsko, biskup-poeta Andrzej Krzycki, chocia nalea do ludzi najbliej zwizanych z dworem, woa o silniejszego monarch. W momencie wstpienia na tron Zygmunt

Stary by jeszcze nieonaty, ale y w nie zalegalizowanym zwizku z Katarzyn TelniczanZygmunt Stary (miniatura z modlitewnika)

k, szlachciank albo mieszczk z Moraw, ktra mu urodzia syna i dwie crki. Pniej wyda j za m za magnata Andrzeja Kocieleckiego, a synowi zapewni godnoci kocielne: Jan "z ksit litewskich" by biskupem wileskim, nastpnie poznaskim. Pierwsz on krla zostaa w 1512 roku Barbara Zapolya z monowadczej rodziny wgierskiej, za po jej mierci monareha oeni si w 151 t3 roku z Bon, modsz od niego o dwadziecia siedetn lat ksiniczk wosk z rodu Sforzw. Jak wiadomo, imi krlowej Bony silnie si utrwalio w naszej tradycji, ale jest to na og za sawa, z pomwieniami o trucicielstwo wcznie. Chocia w nauce historycznej wystpuj do rozbiene pogldy na rol, jak Bona odegraa w dziejach Polski, obeenie przewaa ocena raczej negatywna. Krlowa bya ambitna i zachanna, dbaa przede wszystkim o interesy osobiste i o dobro dynastii, z tego te punktu patrzya na sprawy pastwa. Wywierajc na ma silny wpyw, chciaa narzuci Polscc obce metody rzdzenia, ktre nie odpowiaday tutejszym warunkom. Skrzlnie gromadzia majtek wykupujc z zastctwu i biorc we wasn administracj liczne dobra krlewskie, a przez wpyw na rozdawnictwo urzdw tworzya w senacic wasne stronnictwo. Z jej inicjatywy odbya si popieszna elekeja i koronacja nieletniego syna, co byo sprzeczne z ustalon tradycj i zupenie zbdne, a rozjtrzyo opini szlacheck. Rola polityczna krlowej Bony coraz bardziej rosa, w miar jak starzejcy si krl traci energi. W ostatnich latach jego panowania nie istniaa w pastwie jedna wadza centralna i jedna polityka, krl - wedug dzisiejszej terminologii - prawie odszed na emerytur, chocia nie przekaza rzdw nastpcy (w 1544 roku Zygmunt August zosta tylko namiestnikiem na Litwie).

Osignicia Zygmunta Starego w polityce wewntrznej dotyczyy gwnie spraw skarbowych i wojskowych. Monarcha znacznie zwikszy dochody z dbr krlewskich wykupujc wiele zastawionych majtkw i zawierajc nowe umowy dzierawcze na korzystnych dla skarbu warunkach. Potrafi rwnie prawie co roku skoni sejm do uchwalenia podatku nadzwyczajnego; ktry stanowi podstaw utrzymania "obrony potocznej" na kresach poudniowo-wschodnich. Byli to onierze zawodowi, przewanie w liczbie okoo dwch tysicy jazdy i kilkuset piechoty. W naszych czasach takie liczby s oczywicie znikome, ale wtedy miay znaczenie dla obrony przed Tatarami IuM Woochami (Modawianami). Za zgod izby poselskiej na podatki krl wielokrotnie paci ustpstwami w sprawach, ktre w danej chwili uwaa za drugorzdne, i w ten sposb szlachta otrzymywaa dalsze przywileje, odbijajce si niekorzystnie na pooeniu niszych stanw. W rozgrywkach z sejmem Zygmunt I nie mg wszake zrealizowa powaniejszych zamierze, zwaszcza programu reform skarbowo-wojskowych (najbardziej radykalny projekt przewidywa zamian obowizku pospolitego ruszenia na podatek). Monarcha,

329 Zygmunt Stary (medal Hansa Schwartza z 1527 r.)

chocia potrafi i na kompromis, nie by do elastyczny, nie mia skonnoci do gry politycznej i cakowicie brakowao mu przewrotnoci = stawia sejmowi jasno swoje dania i oczekiwa ich przyjcia. Z drugiej za strony, jak w ogle by nieskory do dziaania z pozycji siy, tak te nie umia zmusi szlachty do posuszestwa. Nawet odwrotnie, kiedy wraz z senatem znalaz si w obliczu mas szlacheckich zgromadzonych na pospolite ruszenie, szed pod naciskiem na wiksze ustpstwa. Tak

byo w latach wojny z Krzyakami ( 1519= -=1521), tak zwaszcza w 1537 roku pod Lwowem, gdzie doszo do pierwszego polskieg0 r0koszu. Magnaci nazwali ten rokosz pOgardliwie wojn kokosz (e to zamiast i na wypraw przeciwko Modawii i tam wycina wr0ga, zarnito wiele kur), ale to wydarzenie nadwtlio ich przewag polityczn. Zygmunt Stary, ktry uznawa masy szlacheckie za niedojrzae do wsprzdzenia pastwem i by przeciwnikiem wzmocnienia sejmu, ju w 1522 roku ubolewa: "Wydawao nam si zawsze najzgubniejszym, e senatorowie nasi spierajc si midzy sob i baczc na swoje sptawy prywatne, powoduj stay wzrost autorytetu szlachty w prowadzeniu spraw Rzeczypospolitej". Aczkolwiek wbrew swej woli, take sam monareha przyczyni si swoj polityk do wzmocnienia izby poselskiej i zarazem do osabienia wasne# pOzycji. Zygmunta I cechowaa pobonO, z wiekiem jeszcze si pogbiajca, ale oddziela on sprawy polityczne od religii, bo przecie jako krl musia widzie w papieu przede wszystkim monarch, a w polskich biskupach = senatorw. Do reformacji odnis si negatywnie i wydawa przeciw luteranom edykty, ktrych jednake nie realizowano i faktycznie panOwaa w Polsce tolerancja. Nie naruszya ona pokoju wewntrznego, stanowicego dla krla warto nadrzdn. Rewolta prOtestaneka, ktra wybucha w Gdasku w 1525 rOku, zostaa surowo stumiona przez Zygmunta wanie dlatego, e bya rewolt i przewrcia w miecie dotychczasowy porzdek spoeczny. Interesy pastwa, a nie wzgldy wyznaniowe decydoway rwnie w polityce zagranicznej wobec protestantw i Turkw. Monarcha wraz ze swymi doradcami prowadzi polityk polsk racjonalnie i realistycznie, unikajcjednoczesnej walki z wieloma wrogami oraz wybierajc rozwizania korzystne, lecz nie ryzykowne. Zgodnie z tymi zasadami zostaa zaatwiona sprawa dwch krajw lennych. Po zwyciskiej wojnie z Krzyakami, lecz w niepomylnej sytuacji midzynarodowej, przyjto roz-

wizanie kOmpromisowe: pastwo niemieckie w Prusach nie zostao zniszczone, ale przeksztacOne w wieckie ksistwo luteraskie, zwizane z Polsk znacznie silniej ni poprzedni0 Zakon. Traktat ten, zawarty w 1525 roku w Krakowie i potwierdzony synnym hodem ksicia Albrechta, przecina zwizki pastwa pruskiego z cesarzem i papieem. Naley podkreli, e by to pierwszy w Europie ukad midzy krlem katolickim a ksiciem protestanckim. Drugie lenno to Mazowsze: gdy ze mierci Janusza III w 1526 roku wygasa mazowiecka llnla PlaslW, kslslWO t0 zostao wcielone do Korony wbrew tendenejOm do podtrzymania jeg0 Odrbnoci. Oprcz wojny pruskiej POlska toczya za panOwania Zygmunta tarego jeszcze wojny z Talarami i z MOdawi, brOnic si przed najazdami z tych slron, ale granice pastwa pozOstay niezmieniOne. Poza tym trzeba przypomnie udzia wOjsk polskich w wojnach Litwy z Moskw, prowadzonych ze zmiennym szczciem, lecz w bilansie ujemnym dla Wielkiego Ksistwa Litewskiego. Najwaniejsze wydarzenia tego frontu przypady na rok 1514: utrata Smoleska, ktry by miastem duym i wanym strategicznie, oraz wietne zwycistwo wo_jsk lilewsko-polskich pod Orsz. Natomiast mimo naciskw zewntrznych i we-

330

wntrznyeh (ze strony Habsburgw i ich stronnikw w Polsce) udao si unikn wojny z Turcj, a nawet zawarto z ni trway pokj (w miejsce wczeniejszych rozejmw), co oznaczao przeamanie redniowiecznej zasady solidarnoci chrzecijaskiej. Polska nie bya wtedy bezporednio zagroona przez Turcj, a porwanie si z powodw ideologicznych na wojn byoby w wczesnych warunkach naraeniem si na prawie pewn klsk. W polskiej polityce zagranicznej najwikszcz

naczenie miay stosunki z dworem cesarskim, wpywajce na sprawy z innymi krajami. Stosunki te przechodziy przez rne fazy, wahay si od zwizkw niemal przyjaznych do stanu prawie otwartej wojny. Zygmunt I dy do utrzymania rwnowagi politycznej z Habsburgami i stara si przeciwdziaa ich akcjom szkodzcym Polsce; na przykad popiera na Wgrzech przeciwnika Habsburgw Jana Zapoly, a w 1515 roku na gonym zjedzie z bratem Wadysawem i z cesarzem Maksymilianem w Wiedniu, aprobujc ustpstwa brata na rzecz rodziny cesarskiej w sprawach Czech i Wgier, doranie poprawi sytuacj midzynarodow wasnego pastwa. Taka bya realna polityka krcila polskiego wobec cesarstwa, ale na wasny uytek prawdopodobnie zachowa on jeszcze co innego: odziedziczy po matce, Elbiecie Habsburskiej zwanej Rakuszank, marzenia o sukcesji na tronie wiedeskim. Za przykadem starszego brata umieci na swej wielkiej pieczci koronnej m.in. herb Habsburgw. Jak sam nosi imi po pradziadku cesarzu, tak te synowi nada imiona cesarskie; rwnie nastpny syn, zmary po przedwczesnym urodzeniu Olbracht, otrzyma imi po przodku-cesarzu Albrechcie. Pozostaje jeszcze zwrci uwag na wkad Zygmunta Starego do kultury polskiej. Jest to przede wszystkim wkad poredni, wniesiony przez fundatora dzie artystycznych i opiekuna twrcw, ale mona rwnie powiedzie o wkadzie bezporednim. Monarcha by wsptwrc wszystkich waniejszych dzie sztuki, wykonywanych na jego zlecenie, poniewa osobicie kontrolowa i zatwierdza ich projekty, a nie byy to tylko formalne akceptacje. Kiedy Bartomiej Berecci sporzdzi model kaplicy, ktr miano wybudowa przy katedrze krakowskiej, i przedstawi krlowi, ten napisa pniej do swego bankiera i doradcy Jana Bonera, e projekt mu si spodoba, "jednake niejedno polecilimy w nim zmieni wedle naszego zamysu". Zygmunt Stary nalea do najwybitniejszych

mecenasw sztuki na tronie. Co wicej, aden z wadcw polskich nie dorwna mu w tworzeniu takich dzie, ktrych najwaniejszym celem byo uprzytamnia ludziom wspczesnym

331 Kaplica Zygmuntowska

i pototnnytn majestat krlewski. Ju jako krlewicz przebywajc na Wgrzech zapozna si z nowymi prdami w sztuce, napywajcymi z Woch, i wyrobi swj smak artystyczny. W tym le okresie spowodowa wkroczenie re-

nesansu do Polski: z jego inicjatywy Franciszek Florentczyk wykona na Wawelu renesansow opraw nagrobka Jana Olbrachta oraz przebudowa pnocno-zachodni cz zamku (tj. od strony katedry). Gdy Zygmunt zosta krlem, ju w roku koronacji rozpocza si przebudowa i rozbudowa caego zamku wawelskiego, ktra po latach stworzya znan nam

`##

Porlret Zygmunta,5ttirego ze zbiorw na Wawelu okaza rezydencj. Wntrze dzielio si na kilka czci uytkowych, wrd ktrych byo osobne mieszkanie krla na pierwszym pitrze skrzyda poudniowo-wschodniego i mieszkanie krlowej w skrzydle pnocno-zachodnim. Jak wiadomo, atmosfera zamku krlewskiego

bya pena sprzecznoci, gdy w jednej czci panowaa powaga i spokj, w drugiej cieray si rne denia polityczne lub zawizyway intrygi, a jeszcze gdzie indziej zbierali si na wesoe biesiady czonkowie koa "oralcw i opilew" (co prawda czasy wietnoci tego koa, do ktrego naleeli m.in. poeci Andrzej Krzycki i Jan Dantyszek, przypaday na pocztek panowania Zygmunta, kiedy zamek by dopiero we wczesnej fazie budowy). W dekoracji zamku doszy do gosu m.in. treci filozoficzno-moralne, zwaszcza o charakterze stoickim. Zgodnie z wczesn# mod na senteneje umieszczono nad wieloma drzwiami i oknami aciskie napisy, pochodzce z utworw antycznych, a wybrane niewtpliwie przez samego krla lub z jego udziaem. Znalazy si wrd nich aforyzmy Seneki, z ktrych jeden poucza: "zego rozum nie moe, czsto uzdrowi zwoka", a inny w wczesnym tumaczeniu tak brzmi: "askawie si kademu uka, pochlebia adnemu nie masz, poznaj si (zaprzyjanij si - przyp. H.R.) nie z wielmi ludmi, kademu bd sprawiedliwy". Treci polityczne zostay wyraone m.in. przez liczne herby: Polski, Litwy (zarazem Jagiellonw), Habsburgw i Sforzw. Sprawiona wwczas wspaniaa zastawa srebrna przedstawiaa tradycj i wielko dynastii jagielloskiej, a wymalowany na drugim pitrzc krugankw fresk z medalionami cesarzy staroytnych i redniowiecznych przypomina potenejalne uprawnienia Zygmunta do tronu imperialnego i podkrela jego rwnorzdno z cesarzem. T sam funkcj, co zamek wawelski, ale w znacznie mniejszej skali, miaa spenia rezydenc#ja Zygmunta I w miecie sejmowym Piotr-

332 A) A Kl4 Wi l8

. rt #.

kowie. Zamek, a raczej paac wybudowano w formie wiey mieszkalnej, grujcej nad okolic, gdzie krl izolowa si od szlacheckich poddanych i tym samym zaznaeza swoj nadrzdno. Dekoracja arehitektoniczna apartamentw krlewskich na Wawelu i paacu-wiey w Piotrkowie wiadczy, e prywatne upodobania Zygmunta byy po stronie sztuki gotycko-renesansowej, czciowo wyrosej z rodzimych tradycji. Natomiast tam, gdzie chodzio o wystawienie pomnika, monareha odwoa si cakowicie do stylu podziwianego w papieskim Rzymie lub we Floreneji, z ktrej przybywali do Polski arehitekci i rzebiarze. Zbudowana przez Berecciego kaplica Zygmuntowska nazywana jest per renesansu w naszym kraju. Zostaa przeznaczona na mauzoleum Barbary Zapolyi i Zygmunta, a penic funkeje grobowe i kultowe bya rwnoczenie pomnikiem chway fundatora. Przedstawiono go w kaplicy kilkakrotnie - w posgu nagrobnym jako picego krla-rycerza, w postaci Aleksandra Wielkiego i jako Salomona. Heroizacja dwch pierwszych wyobrae oraz inskrypcje wiadcz, e tytuem do chway Zygmunta miay by przede wszystkim zwycistwa wojenne, chocia on sam w rzeczywistoci nie by wodzem. W arehitekturze i dekoracji kaplicy Zygmuntowskiej zawarto tez, e wadza krla polskiego = jako pochodzca od Boga - jest suwerenna. Myl t wyraono m.in. przez umieszczenie ponad kopu i latarni korony zamknitej, czyli symbolu wadzy suwerennej, jak wadza cesarza. Pierwszy w Polsce umieci ten symbol na pieczci wielkiej Jan Olbracht, ale ostatecznie przyjto koron zamknit i upowszechniono j w wiadomoci spoecznej w

czasach Zygmunta Starego. Chocia jego aktywno kulturalna przejawiaa si gwnie w architekturze i w sztukach z ni zwizanych, nie mona pomin roli Zygmunta jako mecenasa literatury. Dwr krlewski stwarza zapotrzebowanie na poezj, ktra miaa uwietnia uroczystoci rodzinne i upamitnia wydarzenia polityczne, #a take sta si na swj sposb ogniskiem poezji. Kancelaria krlewska skupiaa grono zdolnych humanistw, ktrzy znaleli si pod wpywem myli Erazma z Rotterdamu, nawizali z nim bliskie kontakty i zainteresowali krla jego osob. Monareha zaprasza wielkiego Rotterdamczyka do Polski, a tamten wprawdzie nie przyjecha, ale porwnywa Zygmunta Starego do Salomona, jak rwnie pisa do Dantyszka (w licie z 1532 r.): "Przysae mi te wizerunek krla, bezsprzecznie zajmujcego pierwsze miejsce wrd monarchw tego wieku". Zygmunt I fundowa i wsptworzy takie dziea sztuki oraz uywa takich symboli, ktre

333 Gowa Zygmunta Starego (fragment nagrobka z katedry waweltkiej)

miay rozwija w spoeczestwie kult krla-suwerena. W konfrontacji z rzeczywistoci polityczn te zamysy raczej nie mogy odnie zwycistwa, ale jakie ich odbicie w wiadomoci spoecznej przecie musiao pozosta. Odbicie zgodne z tym wraeniem, jakie wywieray dodatnie cechy krla Zygmunta. Mimo wszystkich zarzutw, ktre podnoszono przeciwko niemu, cieszy si do koca dugiego panowania - a do mierci 1 kwietnia 1548 roku - duym autorytetem osobistym i szerok popularnoci. Jako spadek po Zygmuncie Starym dotrway do nas przede wszystkim jego dziea na Wa-

welu: zamek, kaplica Zygmuntowska, a wrd zabytkw o mniejszych rozmiarach pikny miecz ceremonialny. Z polskich insygniw krlewskich, ktre w roku trzeciego rozbioru Prusacy zrabowali i potem zniszczyli, ocalay i wrciy do kraju tylko dwa: Szczerbiec oraz miecz zygmuntowski, uywany w ceremonu pasowania na rycerzy. Na jego srebrnej, zoconej oprawie wida napis: Sigismundus rex iustus (Zygmunt krl sprawiedliwy). Monarcha zostawi potomnoci wielki dzwon, ktry zawieszony nad miejscem kryjcym poczet (niekompletny) prochw krlewskich odzywa si w chwilach osobliwych. I zostawi krl Stary swojego bazna. Staczyk, ktrego uwieczniy najprzedniejsze pira czasw zygmuntowskich, bawi monarch facecjami, przede wszystkim politycznymi (zreszt co u krla nie byo polityk?). wietnie zorientowany w zawiociach spraw publicznych Staczyk bawi, ale nie otumania pochlebstwami, przeciwnie - by gosem krytyki. Dlatego, kiedy przeszed do legendy, sta si symbolem gorzkiej mdroci politycznej i trzewego patriotyzmu.

Janusz Tazbir ZYGMUNT II AUGUST

August Zygmuntw nie wyclal te Tuty, Cho go nie do.szedl dojrzulymi luty (Ze lwa nie ry., lecz take lew sig rocfzi; To,sig num o tym cnym krlu rzec godzi) Nie wydal w cnocie i w, grzecznej dzielno.ei, Nie wydal w spruwuch rhcerskich, w, zacno.ci Tymi sowy piewnik historyczny z koca

XVI wieku charakteryzowa ostatniego przedstawiciela dynastii Jagiellonw na polskim tronie. Zawarta w nich zostaa entuzjastyczna chwalba zmarego przed p wiekiem wadcy ("nie wyda rodzica" znaczyo bowiem w wczesnej polszczynie dorwna mu, nie przynie ojcu wstydu). Przez blisko czterysta lat mia te syn Bony i Zygmunta I Starego zdecydowanie "dobr pras" zarwno wrd historykw, jak literatw czy malarzy. Opromienia go bowiem blask "zotego wieku", epoki odpowiadajcej, przynajmniej w zakresie rozkwitu kultury, przeomowi XVI i XVII stulecia w Hiszpanii, czasom elbietaskim w Anglii czy "grand siecle'owi" we Francji. Dopiero ostatnio zaczto si bardziej krytycznie przyglda Zygmuntowi Augustowi; doczeka si nawet osobistego wroga w postaci Pawa Jasienicy, ktry nie znosi zreszt caej dynastu Jagiellonw. Rwnie jednak i powani badacze zaczli si zastanawia, czy krl wyzyska w peni t wyjtkowo pomyln konfiguracj, w jakiej znalaza si Polska w poowie XVI wieku. Koniunktura gospodarcza sza wwczas w parze z polityczn, na ktr zoya si zarwno pomylna sytuacja midzynarodowa, jak i umiejtne sterowanie zagraniczn oraz wewntrzn polityk pastwa. Tak wic antagonizmy stanowe nie doprowadziy - mimo wszystko = do zaburze i rokoszw, ktre tak bardzo miay si da w Polsce we znaki w nastpnym stuleciu. Z drugiej strony - mimo ostrych sporw wyznaniowych - uniknito wojen reli gijnych. Dlatego te z dum patrzono na zachd Europy w takich wanie walkach pogrony. Wewntrznej koniunkturze politycznej odpowiadaa zagraniczna; po unii lubelskiej Rzeczpospolita staa si najpotniejszym pastwem rodkowo-wschodniej Europy. Pastwo krzyackie, przeksztacone w wieckie ksistwo, a przez to samo izolowane od popierajcego je dawniej papiestwa i cesarstwa, bdzie przez cay okres panowania Zygmunta Augusta szuka poparcia w Polsce. Nadajc w roku 1550 inwestytur bratankom ksicia Albrechta

Hohenzollerna, a nastpnie (1563) wyraajc zgod na przejcie lenna pruskiego we wadanie elektorw brandenburskich, krl popeni niewtpliwie powany bd polityczny, ktrego skutki trudno jednak byo wwczas przewidzie (zawayy tu rodzinne powizania domu Jagiellonw z ks. Albrechtem). Jeli idzie o innych ssiadw, to walki z Moskw toczono na peryferiach olbrzymiego pastwa, z ostatecznie pomylnym dla Polski wynikiem. Stosunki ze Szwecj, pomimo niezaatwienia sporu o Estoni, polepszyy si zdecydowanie, gdy w roku 1568 tamtejszy tron obj Jan III Waza, oeniony z siostr Zygmunta. Wreszcie do rozprawy z Turcj Polska, mimo zabiegw Habsburgw (oraz Rzymu), nie daa si wcign. W zwizku z t tak pomyln sytuacj, ma si krlowi za ze, i nie przyczyni si do stworzenia form ustrojowych, ktre by odpowiaday potrzebom nowoytnego pastwa i zapewniy stabilno instytucji politycznych na nast335

pne dziesitki lat. Istotnie, poehonity pocztkowo sporem o koronacj Barbary, nie zajmowa si zbytnio sprawami reforia ustrojowych pastwa; zwizany w pierwszym okresie swoich rzdw z magnateri nie pragn te realizacji postulatw ruchu egzekucyjnego. Aktywizacja zarwno wewntrznej jak i zagranicznej (udzia w walce o Batyk) polityki Zygmunta Augusta nastpia dopiero w latach szedziesitych XVI wieku. Na sejm 156# roku Zygmunt August poleci swemu dworowi ubra si w szare kubraki ("barw t ziemiask nazywajc"), co trafnie odczytano jako demonstracj polityczn. Odtd te, przy cisym wspdziaaniu z posami, ktrzy reprezentowali oglnoszlachecki ruch egzekucji praw, przeprowadzono wiele poytecznych reform podatkowych i gospodarezych, wzmacniajcych zasoby finansowe pastwa i krla. Wyrazio si to m.in. w uregulowaniu sytuacji dbr Rzeczypospolitej (krlewszczyzn), z ktrych wiele po-

wrcio c1o skarbu pastwa, oraz w utworzeniu staego wo#ska kosztem czci dochodw z tych majtkw. Zniesiono te odrbnoci prowincjonalne Prus Krlewskich, jak rwnie przeprowadzono wreszcie uni z Litw ( 1569), co pocigno za sob zrzeczenie si przez Zygmunta Augusta dzicdzicznych praw dynastii Jagielloskiej do ziem Wielkiego Ksistwa. Sporo tego jak na jedno panowanie; przymtio, jeli zaoymy, i pod berem Zygmunta Augusta miano przeprowadzi wszystkie konieczne reformy, wyraajce si w usprawnianiu funkcjonowania sejmu czy zaprowadzeniu sprystej i kierowanej odgrnie administracji. Wiele inkaustu wylano take w dyskusjach nad uni, przypisujc jej zgubne dla przyszoci skutki. Wywaone i bezstronne stanowisko zaj w tej sprawie Juliusz Bardach piszc, i zawarta w Lublinie ugoda nie bya ponurym aktem przemocy, lecz wiadezya "dowodnie o atrakcyjnoci polskiego wzorca polityczno336

-kulturowego dla szlachty litewskiej i ruskiej. Dua te bya w jej realizacji zasuga Zygmunta Augusta, ktry potrafi w sposb realistyczny ocenia istniejc sytuacj, ukad si i moderujc tendeneje skrajne - przeprowadza to, co leao we wsplnym interesie szlachty obu krajw". Podobnie mona by okreli rwnie i stosunek ostatniego z Jagiellonw do sporw religijnych, toczonych wwczas z tak wielkim zacietrzewieniem. Do wezenie zacz si interesowa pogldami przywdcw reformacji; ju w roku 1536 legat papieski, Pamfil Strasoldo, pisa z oburzeniem, i modziutki nastpca tronu polskiego jest bliski odstpstwa. Spowiednik matki, mnich-apostata, Franciszek Lismanino, podsuwa mu ksiki protestanekie, na dworze za Zygmunta Augusta jako wielk0rzdcy Litwy (1543 154f3) peno byo mniej lub bardziej jawnych zwolennikw nowej wiary. W tym te duchu gosili swe nauki nadwor-

ni kaznodzieje, Jan z Kominka i Wawrzyniec z PrzasnysZa, ktrych zreszt cign pniej z Wilna do KrakOwa. Ju jako krl przyjmowa askawie dedykowane mu przeZ prZywdcw reformacji dziea (Luler powici Zygmuntowi egzemplarz swego przekadu Biblii, a Kalwin jeden z komentarzy do Nowego Testamentu). Nie brako wrd nich i przedstawicieli p01skiej reformacji; Rej dedykowa krlowi sw "Postyll", Jan Seklucjan za przekad NowegO Testamentu, pira Stanisawa MurzynOwskiego, utrzymany w duchu luteraskim. Zygmunt August zabiega te u Albrechta Hohenzollerna o inne dziea protestanekie; WsZystkO t0 Wladczyo, i nie maj racji zoliwcy sugerujcy, jakoby ostatni z Jagiellonw wolne chwile powica wycznie sprawom oa lub kontemplacji bogatej kolekcji klejnotw. Jego stosunek do reformacji stanowi do dzi dnia przedmiot oywionych sporw wrd badaczy, z ktrych jedni posdzaj Zygmunta Augusta, i by cichym Zwolennikiem protestantyzmu, z czym jednak ze wzgldw koniunkturalnych wola si nie ujawnia, drudzy natomiast widz w nitzi szczerego katolika, pragncego burz reformacji po prostu przeczeka. Jego skonno do cigego odkadania decyzji (przez co wspezenie nazywali krla "dojutrkiem") i do pozostawiania spraw religijnych ich wasnemu IOsowi miaa by faktycznie "opowiedzeniem si za katolicyzmem, ktrego zwycistwo ju od pocztku przewidywa" (H.D. Wojtyska). Rozbiene opinie czy mimo wszystko przekonanie o realizmie politycznym wadcy, ktry na spory wyznaniowe patrzy przede wszystkim pod ktem interesw pastwa i dynastu. Krl nie by skonny do zmiany konfesji; niewiele by mu to dao, skoro i tak trzyma w swoich rkach sprawy nominacji biskupw Oraz szafunku beneficjw duchownych. Sekularyzacja dbr kocielnych, poczona - jak wiadczy przykad angielski - z ich rozdawnictwem midzy magnateri i szlacht, niezbyt 337

musiaa go pociga. udzili si wic przywcidcy polskiej reformacji, widzc w Zygmuncie Augucie kandydata na swego Henryka Vlll. Pewne jest natomiast, i przemocy w sprawach wiary uywa nie chcia, pragn by raczej "krlem wszystkich Polakw", mediatorem stojcym ponad skconymi ze sob wyznaniami, przede wszystkim za pozosta realist do szpiku koci. Z duym sceptycyzmem musia wic Zygmunt August sucha rad nuncjusza Alojzego Lippomano, ktry podczas swojej misji w Polsce (1556=-1557) mia mu doradza, aby dla okieznania "hydry reformacji" ci omiu czy dziesiciu jej czoowych magnackich protektorw. W olbrzymim pastwie wspyy ze sob, nie bez tar, rne nacje: szlachta wodzia si za by z magnateri, wielcy panowie najedali wzajemnie. Wikszo wystpiaby jednak zgodnie przeciwko naruszaniu zasadniczych przywilejw stanowych pod pozorem walki z "herezj". Pachokowie porywajcy szlacht z majtkw i wlokcy j do trybunaw duchownych = na taki widok wycignyby si z pochew szable najbardziej nawet zawzitych katolikw. Ostatni z Jagiellonw by wierny linii politycznej caej tej dynastii, ktra za wszelk cen pragna unikn zamieszek i wojen domowych. Jakiekolwiek akty przemocy nie mieciy si za zarwno w polskim, jak i litewskim modelu ustrojowym: "cinanie gw" mogoby doprowadzi wrcz do odpadnicia Wielkiego Ksistwa, w ktrym magnateria odgrywaa tak powan rol. Wystarezy przypomnie, i w radzie wielkoksicej wodzili rej Radziwiowie, bdcy zarazem protektorami reformacji. Naruszenie zasad tolerancji grozio wic rozpadem caej tej wsplnoty nie tylko rnojzycznych, ale i rnowyznaniowych grup ludzkieh, ktre skaday si na polsko-litewsk Rzeczpospolit (bo przecie ju w XV wieku wyznawcy prawosawia ssiadowali na jej ziemiach ze zwolennikami islamu czy monfityztnu). Swoboda wyznania dotyczya zreszt nie tylko magnaterii i szlachty (ktre to warstwy

wywodziy j ze swoich przywilejw stanowych), ale czciowo rwnie i miast. Jeli zamonym orodkom tniejskim Prus Krlewskich monareha nada prawo wyznawania luteranizmu, to i wzgldy finansowe odegray tu pewn rol. Czy jednak podpisujc analogiczne przywileje dla zborw kalwiskich w Krakowie i Wilnie ulega Zygmunt August wycznie naciskowi ich magnackich protektorw? W roku 1556 doniesiono mu, i sochaczewscy ydzi namwili Dorot azck do kradziey komunii, a nastpnie mieli jakoby wytoczy z niej krew. Czterech z nich (na interwencj Lippomana) spalono za to, wraz z azck, na stosie. Krl, ktry dowiedzia si o wszystkim po 338

fakcie, poleci pozostaych oskaronych wypuci. Egzekucja sochaczewska cigna gromy na i tak nie cierpianego przedstawiciela Rzymu, tym bardziej e jego propozyeji zaatwienia "przez szafot" problemu reformacji rnowiercy nie omieszkali rozgosi szeroko po kraju. Lippomano musia opuci Polsk, egnany urgliwym wierszykiem Jana Kochanowskiego. Pospieszy do Rzymu z donosem, i polski monarcha sprzyja "heretykom". Nie bya to dla papiea rewelacja, skoro w tym samym roku 1556 Pawe IV usysza z osupieniem od posa krlewskiego (Stanisawa Maciejowskiego), i dla uspokojenia umysw w Polsce konieczne jest wprowadzenie komunu pod dwiema postaciami, jzyka polskiego do naboestw oraz zniesienie celibatu ksiy i zwoanie soboru narodowego. Na dobr opini Zy#nunta Augusta u potomnych zoyo si rwnie jego ycie osobiste. Romans z Barbar, uwieczony maestwem, ktre wymagao przezwycienia licznych a powanych przeszkd, zafascynowa zwaszcza wyobrani romantykw. Posuy on za kanw wielu dramatw i powieci, trafi do filmu, ma wreszcie szanse przedostania si w charakterze serialu na ekrany naszej telewi-

zji. Niemiertelny temat "trdowatej", mioci zdolnej przezwyciy bariery stanowe, lecz zaszczutej przez zawistne otoczenie, moe zawsze 339

liczy na wdzicznych odbiorcw. Zgodnie z motywem brukowego romansu obok ukochanej-anioa winien si pojawi demon za, ktry czyni wszystko, co moe, by przeszkodzi poczeniu kochajeych serc. W przypadku Zygmunta anioem miaa by oczywicie Barbara, wdowa po Stanisawie Gasztodzie, szatanem matka, Bona, niekiedy przedstawiana nawet w roli trucicielki. Jej to przypisuj jeszcze niektrzy wspczeni nam autorzy ch do zdeprawowania modego krlewicza niemal ju od kolebki. Bona miaa mu jakoby umylnie podsuwa atwe dziewezta i pikne konie, uczy prnowania po to, "aby nie obudzio si w nim pragnienie wadzy, aby si jego energia rozpyna w pieszczotach uroczyeh modocianych kochanek" (E. Gobiowski). Z biegiem lat jednak, gdy opada romantyczna gorczka, a badacze lepiej poznali rda, zdjto z Bony odium demona. Nie znaleziono rwnie dowodw, aby z rozkazu krlowej podsunito komukolwiek trucizn; sama Bona natomiast pada jej ofiar, otruta w dalekim Bari przez niegodziwego Papacod, ktry dziaa w interesie krla Hiszpanii, Filipa II. Jej dziaalno polityczna w Polsce do dzi dnia jest owietlana krytycznie przez niektrych historykw. Przyznaj oni wprawdzie matce Zygmunta Augusta wiele zalet cechujcych kobiety woskiego renesansu, jak rozum, odwag czy inicjatyw. Z drugiej jednak strony zarzuc#i si jej brak zrozumienia dla polskich realiw politycznych oraz przenoszenie do nowej ojczyzny woskiego czy francuskiego systemu rzdw, ktry w odmiennych zgoa warunkach ustrojowych okazywa si wrcz szkodliwy (rozdawnictwo urzdw drog sprzeday, wysuwanie na plan pierwszy interesu materialnego monarehii). Wbrew Wadysawowi Pocie-

sze, ktry by wielbicielem Bony, chwilami nawet bezkrytycznym, podkrela si ostatnio, i nie posiadaa ona wasnego programu politycznego; Anna Sucheni-Grabowska zwraca za susznie uwag, e prby oderwania Mazowsza jako udzielnego ksistwa dynastii Jagiellonw czy te walk z koncepcjami unii trudno uzna za fortunne w okresie, gdy unifikacja stanowia gwn potrzeb pastwa. Rwnie i gwatowny sprzeciw wobec koronacji Barbary Radziwiwny jest uwaany obecnie przez niektrych badaczy za jedn z tragicznych pomyek Bony. O ile bowiem mona zrozumie doskonale powody, dla ktrych nie chciaa dopuci do tego maestwa, to f#ormalna wojna matki z synem, jaka toczya si w latach 154R--1550 (a wic ju po jego zawarciu), w znacznym stopniu podkopaa autorytet modego monarchy. Ludzie Bony wystpujcy przeciwko niemu na sejmach i sejmikach wypowiadali si rwnoczenie przeciwko wzmocnieniu wadzy monarszej, koncepejom unifikacji ustrojowej czy projektom zacienienia unii z Litw. Jednoczenie za starali si zdyskredytowa mod krlow, przedstawiajc j jako "nierzdnic", ktra miaa rzekomo a 3i kochankw. Warto jednak przypomnie, i Gasztoda polubia w bardzo modym wieku, od mierci ma nie upyn za nawet i rok do chwili, gdy w ycie Barbary wkroczy Zygmunt August. Trudno uwierzy, aby w cigu tego czasu zdya mie a tylu amantw (bo najgorsi nawet paszkwilanci nie zarzucali Radziwiwnie "cudzostwa"). Jedynym niemal rdem do jej "nieobyczajnego" prowadzenia si jest niesychanie cnotliwy, surowy i wietrzcy wszdzie rozpust kanonik Stanisaw Grski, ktry adoratorw modej wdowy utosamia z jej kochankami. Inni szli jeszcze dalej, twierdzc, jakoby bya nielubn crk Zygmunta I Starego, co pozwalao niechtnym nazywa jej zwizek z Zygmuntem Augustem wrcz kazirodezym. O bezecestwach Barbary rozpisywano si dugo i z upodobaniem; po kraju kryy na jej temat pornograficzne rysunki, Mikoaj Rej za atakowa "pana szalone-

go", on to bowiem zawini, 340

Kladc, zloto nu pur.szy,we eialo, Ktre ploduju nie bgdzie mialo, Bo ten ywot czurt zapieczgtowal, I nie w#edlug Bogu po.stgporval. Bezpodno ony Zygmunta Augusta przypisywano zreszt "francuskiej chorobie", ktr miaa zarazi rwnie i swego krlewskiego maonka. Zdaniem niektrych historykw medycyny Barbara zmara na raka szyjki macicznej; dyskusja na ten temat trwa zreszt nadal (por. t. 39 "Archiwum Historii Medycyny" 1976). Do powszechny jest jednak sd, e leki na bezpodno, jakie stosowaa, spowodoway infekcj, ktra pocigna za sob dalsze powane komplikacje. Rwnie zreszt i obecnie Barbara znajduje obrocw, dopatrujcych si w posiadaniu przez ni licznych amantw pierwszych przejaww emancypacji kobiet oraz prekursorstwa "nowych form i regu obyczajowych". Wolno jednak wtpi, czy swobodne pod wzgldem seksualnym obyczaje wielkiej mioci Zygmunta prowadziy w prostej linii do laicyzacji ycia. Trudno te zaprzeczy, i w Polsce, gdzie na sprawy etyki pciowej ludzie byli zawsze szczeglnie uczuleni, taka krlowa nie moga budzi zbytniego entuzjazmu ani szacunku u poddanych. Echem powszechnej opinii sta si anonimowy publicysta wyraajcy zaniepokojenie, i "kady teraz za przykadem krla zechce sobie bra za on nierzdnic; kada ona bdzie moga ama wiar maesk, zapatrzona w Gasztodow on#'. t cho wspczenie yjca Magorzata de Valois zmieniaa kochankw jak rkawiczki, czym si we Francji nikt specjalnie nie gorszy, to w renesansowej Polsce na rewolucj obyczajow byo stanowczo za wczenie. Przez dugi czas przypuszczano, e wanie owa lekkomylna Barbara posuya za model do jednego z najbardziej w Polsce czczonych

obrazw. Niektrzy historycy sztuki utrzymywali bowiem, e rysy jej odnajdujemy na obrazie Madonny Ostrobramskiej, ktry - jak pisa ksidz Piotr ledziewski - "jest uderzajco podobny do portretu krlowej Barbary Radziwiwny [...] Ten sam nos, ta sama broda i usta, te same oczy i oczodoy, ta sama budowa ciaa". Obecnie jednak powysza hipoteza nie znajduje ju zwolennikw; wycofa si z niej m.in. Zbigniew Kuchowicz, ktry jeszcze przed siedmioma laty widzia w wielkiej mioci Zygmunta Augusta pierwowzr obrazu wiszcego w Ostrej Bramie. W atakach na Barbar pewn rol odgrywaa, skdind nie pozbawiona realnych podstaw, obawa, e jako maonka krlewska wzmocni ona powanie "grup nacisku", ktr na Litwie stanowi mony rd Radziwiw. Potajemne odwiedziny krla u siostry byy im pocztkowo nie na rk. Duma rodowa nie pozwalaa bowiem, aby Radziwiwna staa si kochank monarchy. Wymusili wic na Zygmuncie Augucie przyrzeczenie, i zerwie znajomo z Barbar i zaprzestanie potajemnych nocnych odwiedzin. Kiedy jednak obietnicy nie dotrzyma, aby uagodzi braci, postawi spraw na paszczynie matrymonialnej; odtd te Radziwiowie uczynili wszystko, by skoni krla do lubu z ich siostr. Jeden z wczesnych kronikarzy przedstawi to nawet w taki sposb, jakoby zaskoczonego niemal in flagranti monarch zmusili do lubu w ekspresowym tempie ("i natychmiast przyzwali plebana, ktry by na to przygotowany, i zalubili krla z sw siostr w tajemnicy, tak e nikt [...] o tem nie wiedzia, z wyjtkiem Radziwiw, Kiegaja i ksidza, ktry lub dawa"). Zapewne lub nastpi w kilka dni po opisywanym wydarzeniu. Kiedy tajemnica wysza na jaw, powsta, jako si rzeko, niemay huk w caej Rzeczypospolitej. Ostatecznie krl wygra "bitw o Barbar", a zaleao mu na niej tak bardzo, i celem pozyskania biskupw dla tej sprawy wyda nawet w roku 1550 ostry dekret antyrefor341

macyjny, ktrego - jak czsto w Polsce bywao - nikt nie wzi na serio. Ju przedtem zreszt czonkowie episkopatu oddawali jej - z polecenia papiea - honory nalene krlowej. Poszedszy za gosem serca Zygmunt August zawid si jednak srodze, poniewa umiowana ona nie tylko szybko zmara, ale nie obdarzya go upragnionym potomkiem. Nie mia go rwnie z pierwsz i trzeci maonk (Elbiet i Katarzyn), ktre - podobnie jak pniej ony Zygmunta II Wazy - pochodziy z dynastu Habsburgw i rwnie byy siostrami. Z ostatniej kochanki krlewskiej, jak bya warszawska mieszczka Barbara Gianka, urodzia si krlowi creczka, za eo uszczliwiony wadca ofiarowa kochance olbrzymi sum pienidzy. Poza samym Zygmuntem AuDustem mao kto jednak wierzy w to ojcostwo; dynastia spokrewniona z wszystkimi rodami krlewskimi, jakie dzi panuj tu i wdzie w Europie, schodzia do grobu bezpotomnie. Z trzech wielkich pasji ostatniego Jagiellona: koni, klejnotw i kobiet, stanowczo najgorzej wyszed na tej ostatniej. Warto jednak doda, e mia pikn bibliotek, ktra zachowaa si czciowo w zbiorach Biblioteki Uniwersytetu Warszawskiego, a w Wilnie zaoy galeri obrazw. Lubi te muzyk i utrzymywa na dworze sta kapel. Ilistoryk przeprowadzajcy bilans jego pa342

nowania winien pamita o jake susznej konstatacji Wadysawa Konopezyskiego, ktry przed czterdziestu laty napisa: "Odkd nazwano okres 1506-I 572 wiekiem zotym, da si od jego koronowanych wyobrazicieli wietnoci i sukcesw na wszystkich polach, a gdy ieh rzeczywisto historyczna nie okazuje, Zygmuntowie nasi malej w opinii, rosn za ich kosztem rzekomo wicej obiecujcy, Ja-

giellonowie poprzednicy". Tene sam Konopczyski wyraa jednak opini, e w roku 1548 Zygmunt August mniej by jeszcze przygotowany do rzdw w pastwie ni Stanisaw August Poniatowski w roku 1764. I w zwizku z tym nasuwa si smutna refleksja, e gdyby panowanie kochanka carycy przypado na epok "zotego wieku", przeszedby zapewne do historii jako jeden z najprzedniejszych naszych monarchw, znakomity protektor nauki i sztuki. Wolno natomiast wtpi, czy Zygmunt August przeniesiony w epok rozbiorw wykazaby podobn maoduszno i brak charakteru, co budujcy azienki zamiast fabryk armat Stanisaw Poniatowski. Ostatni z Jagiellonw fundowa natomiast ludwisarnie (w Krakowie i Wilnie), interesowa si produkcj dzia oraz wspczesn sztuk wojskow. By wreszc;ic zaoycielem pierwszej polskiej marynarki wojennej na Batyku. Organizowana pocztkowo przez gdaskich eglarzy miaa z czasem przej pod bezporedni zarzd krla, ktry w roku 15fi8 powoa w tym celu specjaln Komisj Morsk. W chwili mierci Zygmunta Augusta na wykoczeniu bya pierwsza "galeona", zbudowana ju wasnymi siami. Krlewska flota wojenna miaa suy walce o panowanie nad Morzem Batyckim (dominium mari,s Balrici), prowadzonej przez Polsk z Dani, Szwecj i Moskw. Zygmunt August nie nalea do wadcw, ktrzy musieli dugo czeka na sched po ojcu. Koronowany w dziesitym roku ycia (ku susznemu skdind zgorszeniu szlachty, bo tron ju wtedy by obieralny), obj panowanie w wieku lat dwudziestu omiu. Zmar jednak rciwnie modo, zaledwie po pidziesitce, 7 lipca l572 roku w Knyszynie. czy "litewski upr dziadka Kazimierza z wosk subtelnoci Sforzw; gospodarno matki i babki z jagiellosk hojnoci i polskim humanitaryzmem" (Wadysaw Konopczyski). Dodajmy, e czu si niewtpliwie wadc dziedzicznym, a nie obieralnym. Zygmunt August rzdzi zrcznie, ale jak autokrata, umia te w razie potrzeby zdoby si na surow stanowczo, co

dobitnie wykazaa postawa zajta w czasie zatargu z Gdaskiem. Nawet magnateri krl 343

traktowa jako sojusznika, lecz nigdy wsprzdc paristwa. Ostatni z Jagiellonw zostawi po sobie testament, wydany piknie przed czterema laty (jako VIII tom rde do dziejw Wawelu). Zygmunt sporzdzi go po acinie, przekadu na pikn polszczyzn dokona sam Piotr Skarga. Dokument ten nosi wiele cech indywidualnych; na uwag zasuguje m.in. gwny adresat testamentu, ktrym jest caa Rzeczpospolita. Jej te (po mierci sistr krlewskich) miaa przypa bogata kolekcja arrasw, zbroje i armaty. Wyprzedzi wic Zygmunt August znacznie epok, ktrej wadcy traktowali swoje zbiory jako prywatn wasno, bez skrupuw sprzedawan lub rozdawan. Nasz pierwszy hymn pastwowy ("Modlitwa za Rzecz Pospolit nasz i za krla"), napisany przez Andrzeja Trzecieskiego modszego, by powicony ostatniemu z Jagiellonw. Protestancki poeta prosi w nim Boga: Krrilu Augustu z jegu poddanynzi Chowaj w lu.sce #wc;j milo.ciwie z nimi Wydana przed dwudziestu laty pikna ksika Konstantego Crzybowskiego o polskim parlamentaryzmie doby Odrodzenia zostaa przez autora zaopatrzona w pen wyrazw czci i uznania dedykacj dla ostatniego z Jagiellonw. Jego dziaalno - osignicia i pomyki - zasuguj bez wtpienia na now monogra-

Janusz Tazbir HENRYK WALEZY Przebywa w Polsce niespena p roku;

wsptwrca "nocy w. Bartomieja" niedugo wytrwa na tronie "pastwa bez stosw". Jego krtkie panowanie nie obfitowao w interesujce wydarzenia polityczne, przynioso za to niezwykle ciekaw i powodujc rnorakie konflikty konfrontacj odmiennych stylw rzdzenia i sprzecznych ze sob obyczajw. Mowa tu oczywicie o trzecim synu Henryka II de Valois i Katarzyny Medycejskiej, znanym w dziejach Francji jako Henryk III, w historii Polski za jako Henryk Walezy. By czowiekiem odwanym (czemu da dowd w zwyciskich bitwach z hugenotami, jakie stoczy w roku 1569 pod Jarnac i Moncontour), jeszcze bardziej jednak ambitnym i nie przebierajcym w rodkach politykiem. Nie darmo w skad rozlegego wyksztacenia, ktre odebra, wchodzia midzy innymi uwana lektura Makiawela. We Francji Henryk de Valois czu si dobrze; niemal wszystkie jednak stronnictwa pragny si go moliwie szybko pozby z ojczyzny. Hugenotom zawadza, poniewa by zwolennikiem polityki antyhiszpaskiej i przy ich zwalczaniu siga raczej po miecz ni po piro. Zasiadajcy na francuskim tronie brat Henryka, Karol IX, widzia w nim przeciwnika bardziej elastycznej polityki wobec protestantw i zazdroci mu miejsca, ktre najmodszy syn Katarzyny Medycejskiej zajmowa w jej sercu. Tej za pilno byo do ziszczenia proroclwa, jakie kiedy usyszaa, a mianowicie przepowiedni, e wszystkich swoich synw ujrzy po kolei na tronie. Kady by tu dobry; skoro nic nie wyszo ze swatw z krlow angielsk Elbiet czy z zamiarw polubienia Marii Stuart, Katarzyna Medycejska zacza si nawet cakiem serio zastanawia nad moliwociami zdobycia dla swego pupila tronu... Algierii, pozostajcej pod protektoratem Turcji. Kiedy wszystkie te plany spaliy na panewce, zwrcono (za rad przywdcy francuskich hugenotw, admiraa Gasparda de Coligny i dyplomaty Jeana de Monluca) uwag na Polsk, kraj w oczach Francuzw rwnie egzotyczny, jak Algieria, i take pozostajcy w dobrych

stosunkach z Wysok Port. Monluc by katolickim biskupem Walencji, co mu nie przeszkadzao zreszt ani w posiadaniu syna, ani te w ywieniu gorcych sympatii dla kalwinizmu. Synem tym by Jean de Balagny, ktry tu przed mierci ostatniego z Jagiellonw zjawi si w Knyszynie, aby uzyska zgod Zygmunta Augusta na maestwo jego siostry Anny z Henrykiem de Valois. Do umierajcego krla posa nie dopuszczono, po zgonie za Zygmunta zjawi si w Polsce wysany w tej samej misji ojciec niefortunnego dyplomaty, Jean de Monluc. Biskup z Walencji wyjecha z Parya na tydzie przed rzezi tamtejszych hugenotw, jaka miaa miejsce w nocy z 23 na 24 sierpnia 1572 roku. Nowiny rozchodziy si wwczas wolno, ale i podre nie trway zbyt szybko; tak wic niemal rwnoczenie z pojawieniem si Monluca nad Wis doszy tu pierwsze informacje o przebiegu "nocy w. Bartomieja". Rozpowszechniali je nie tylko protestanci, wrd ktrych nie brako cudem niemal ocalonych wiadkw rzezi paryskiej. Tak znakomitego argumentu nie omieszkali bowiem rwnie wykorzysta agenci polityczni dynastii Habsburgw, ktrzy zachwalajc swego kandydata na tron polski (arcyksicia Ernesta), 345

przeciwstawiali go stale "gwnemu sprawcy rzezi paryskiej", jakim mia by Henryk de Valois. Niemal co tydzie napyway z rnych stron do Rzeczypospolitej szlacheckiej rysunki i sztychy, ukazujce tortury zadawane hugenotom oraz - obu braci Walezjuszy. Polacy mogli wic oglda pretendenta do ich korony, jak - obok Karola IX - zachca "lud rozjuszony do krwi rozlewu", karcc uczestnikw zaj za nie do okrutne postpowanie. Wszystko to wzburzyo wczesn opini publiczn tak bardzo, e - jak donosi do Parya sekretarz Monluca, Jean Choisnin -- "nie godzio si prawie wspomina imion krla, krlowej

[Katarzyny Medycejskiej] i ksicia andegaweskiego [Henryka de Valois]". Damy za, rozprawiajce o popenionych w dalekiej Francji zbrodniach, pakay podobno tak rzsistymi zami, jak gdyby "tych dziejw okropnych naocznym byy wiadkiem". Polemika na temat rzezi paryskiej, ktra zreszt zasuguje w przyszoci na obszern monograti, stanowia nie tylko fragment wielkiego sporu o toleranej. Na gruncie polskim bya ona bowiem zarazem integraln czci debaty na temat, kto ma obj tron oprniony po mierci ostatniego z Jagiellonw. Przeciwnicy francuskiej kandydatury, pragnc pozbawi Henryka de Valois jakichkolwiek szans, tumaczyli szlachcie przy kadej okazji, e jest on z natury nieprzejednanym, okrutnym i podstpnym wrogiem nie tylko samych protestantw (czego dowid w pamitn noc sierpniow), ale i toleraneji religijnej jako takiej. W pamfletach okrelano najmodszego z Walezjuszy mianem Heroda i tyrana, ktry =- gdy tylko zasidzie na polskim tronie - to niezwocznie urzdzi nad Wis drug "noc w. Bartomieja". Nic wic dziwnego, i zrozpaczony Monluc pisa cynicznie do Parya, e jeli naprawd chciano, aby francuski krlewicz obj ten tron, to rze hugenotw naleao przynajmniej odoy. Oficjalnie jednak w licznych pisemkach pose francuski przedstawia wydarzenia paryskie jako nastpstwo spisku kalwiskiego majcego na celu obalenie samego monarehy. Doradcy Karola IX mieli mu wwczas zaleci wybranie - dla dobra ojczyzny mniejszego za, a mianowicie egzekucj przywdcw sprzysienia bez sdu i postpowania dowodowego. Zarwno Monluc jak jego kolega, Guy de Pibrac, z polskich za publicystw Jan Dymitr Solikowski starali si przekona szlacht, i Henryk Walezy pragn rzekomo za wszelk cen zapobiec wypadkom paryskim, a gdy mimo to doszo do "nocy w. Bartomieja", przeciwstawia si furii oraz okruciestwu tumw, a nawet jakoby ukrywa zagroonych hugenotw. Zwaszcza Monluc nie krpowa 346

si w doborze argumentw; wszystkie uwaa za dobre, byle tylko prowadziy do celu. miano si nawet, e "gdyby dano od niego, aby most zoty na Wile postawi, to fraszka - odpowie zaraz". Obiecywa wszystko i wszystkim, na prawo i na lewo; nic wic dziwnego, e pniej zewszd czyniono mu wyrzuty o niedotrzymanie wikszoci z tych obietnic. Wrd jego zobowiza byy jednak i takie, z ktrych pniej nie tylko sam biskup Waleneji, ale i jego mocodawca, ju jako krl polski, nie mg si wycofa. One te, a nie zdolnoci propagandowe Monluca, sprawiy, i szlachta zdecydowaa si w kocu na obir Henryka "Gaweskiego", jak go nazywali Mazurzy, w oczach ktrych zami zupenie "Rdesta" (arcyksicia Ernesta). Wyrazicielem oglnych nastrojw by podskarbi koronny, kalwinista Hieronim Bueski, ktry francuskiemu dyplomacie powiedzia wprost, aby nie sili si przekonywa, i jego kandydat "nie bra udziau w rzezi i nie jest weale okrutnym tyranem", gdy rzdzc w Polsce i tak "bdzie musia raczej on si ba poddanych, a nie poddani jego". Pewno siebie, ktra pozwalaa powoa na tron Rzeczypospolitej zwolennika nietolerancji religijnej, czerpano przede wszystkim z gwarantujcych toleranej ustaw, uchwalonych jeszcze za ycia ostatniego z Jagiellonw. Pod niewtpliwym wpywem wydarze "nocy w. Bartomieja" uchwalono potwierdzajc dotychczasowy stan rzeczy konfederacj warszawsk (1573). Jej sygnatariusze zobowizali si nie tylko nie przelewa krwi z powodu rnic w wierze ani nie kara inaczej wierzcych, ale i przeciwstawia si zwierzchnoci (czyli przede wszystkim wadzy monarszej), gdyby chciaa podobne kary stosowa. Echa niedawnych wydarze paryskich odzywaj si zarwno w samym tekcie tej ustawy, powoujcej si na wojny i zamieszki, ktre "po inszych krlestwach janie widzimy", jak i w wystpieniach katolikw, usprawiedliwiajcych akces do konfede-

racji faktem, i - jak to pisa biskup Franciszek Krasiski - "wiee francuskie przykady" wskazuj, do czego prowadzi nietolerancja religijna. Co wicej, maopolscy magnaci protestanccy, zachceni zreszt do tego po cichu przez samego Monluca, postawili przyszemu elektowi warunki (postulata polonica) majc na celu zaprowadzenie rwnie i w jego ojczynie tolerancji religijnej. Tak wic polscy kalwinici domagali si, aby Karol IX ogosi powszechn amnesti dla ich francuskich wspwyznawcw, przyzna swobody religijne tamtejszym zwolennikom Genewy, przywrci potomkom pomordowanych "w miesicu sierpniu w Paryu, a nastpnie w innych miastach francuskich" hugenotw godnoci, dobra i urzdy. Karol IX mia rwnie zwin oblenie ich twierdz, pozostawiajc je w rkach kalwiskich. Pod jedn z takich twierdz (La Rochelle) wie o elekcji na tron polski (maj 1573) zastaa zreszt Henryka de Valois, ktry bezskutecznie prbowa zdoby to znakomicie ufortyfikowane miasto. Stojc na czele zdziesitkowanego prze gd i zaraz wojska przyj on z radoci polskie warunki, stwarzajce moliwo honorowego zwinicia oblenia. Ju wczeniej jednak, nie porozumiewajc si w tej sprawie z dworem paryskim, zaprzysig te warunki Jean de Monluc, co w niemaym stopniu przyczynio si do uwieczenia skroni Henryka polsk koron. O ile jednak historycy wspczeni pozytywnie oceniaj nasz ingerencj w wewntrzne sprawy obcego pastwa, jak postulata polonica bez wtpienia stanowiy, to ju inne ustpstwa Monluca budz dzi zasadnicze wtpliwoci. Jak wszyscy z podrcznikw wiemy, polegay one nie tylko na "paktach konwentach", w ktrych - obok obietnicy zbudowania eskadry wojennej i podwignicia Akademu Krakowskiej - znalaza si rwnie zapowied sprowadzenia na obron Polski piechoty 347

gaskoskiej oraz otwarcia mieszkacom Rzeczypospolitej dostpu do terytoriw zamorskich, bdcych w posiadaniu Francji. Co waniejsze jednak, Monluc wstpnie zaprzysig, a nowy elekt ostatecznie potwierdzi, artykuy henrykowskie. Okrelay one oglne zasady ustroju pastwa polsko-litewskiego w sposb znacznie ograniczajcy wadz monarsz (gwaraneja wolnej elekcji, staa kontrola ze strony senatorw-rezydentw, potwierdzenie zasad konfederacji warszawskiej). W razie przekroczenia tych artykuw nard szlachecki zastrzeg sobie prawo do rokoszu, krl zwalnia bowiem "obywatele koronne od posuszestwa i wiary". Jak wida politycy szlacheccy poszli cakowicie za rad wojewody krakowskiego Jana Firleja, ktry na sejmie elekcyjnym 1573 roku tumaczy im, e "majc do czynienia z krlem cudzoziemskim, otoczonym bogactwami i fortelami francuskimi", naley go mocno skrpowa ustawami strzegcymi zotej wolnoci. Warstwa tak przywizana do swoich praw i przywilejw braa sobie na panujcego przedstawiciela dynastii dcej do asolutyzmu. Rozprawiajc nieustannie o korzyciach mogcych pyn z "Piasta" na tronie, wieczya koron skro cudzoziemca, i to w okresie, gdy bufor nie tylko we Francji, ale i w wikszoci krajw europejskich nastpowa stay wzrost wadzy centralnej. Rozmiowana w swoich wolnociach, spodziewaa si, e krl zechce je ogranicza. Co wicej, uwaaa to za cakiem naturaln dla niego tendencj, podobnie jak naturaln dnoci szlachty miao by cige temu przeciwdziaanie. W ten sposb elekcja Henryka Walezego zapocztkowaa z jednej strony tak charakterystyczn dla szlacheckiej Rzeczypospolitej nieufno warstwy rzdzcej wobec jej "doywotniego prezydenta", z drugiej za panowanie krlw traktujcych tron polski jako odskoczni dla realizacji wasnej polityki dynastycznej. W przypadku syna Katarzyny Medycejskiej nie chodzio jednak tylko o

sprzecznoci natury polityczno-ustrojowej czy o rozbiene pogldy na temat toleraneji. Dwudziestodwuletni krl, ktry 24 stycznia 1574 roku przekroczy polsk granic pod Midzyrzeczem, musia szokowa swoich nowych poddanych zarwno wygldem, jak i... zapachem. Ambasador wenecki w Paryu, Morisoni, donosi we wrzeniu poprzedniego roku swoim mocodawcom, i Henryk wydawaby si nawet powany, gdyby nie ubir i ozdoby, "w ktrych si lubuje", te bowiem "nadaj mu pozory mikkoci i prawie kobiecej delikatnoci". Oprcz wspaniaych strojw, zdobionych w drogie kamienie i pery, nosi jeszcze naszyjnik ze zota i bursztynu, ktry wydziela zapach niezwykle miy, uszy ma za przekute "na wzr mody damskiej. Nie zadawala si on noszeniem jednego kolczyka w kadym z nich, potrzeba mu a podwjnych wraz z wisiorkami, ozdobionymi drogimi kamieniami i cennymi perami". Podobnie ubierao si te jego otoczenie, w ktrym nie brako ulubiecw Henryka Walezego (tak zwanych mignon.s), malujcych sobie twarze bardziej od kobiet, uywajcych obficie perfum i strojcych si w klejnoty oraz koronki. Rwnie i do Polski przenikay zreszt plotki, i niektrzy z nich odgrywali rol krlewskich kochanek. Do tak pontnego oskarenia (pierwszy pederasta na polskim tronie!) nawizywaa aluzyjnie i nasza publicystyka, w ktrej czytamy, e Walezy nie tylko sprowadza sobie "do piknego ogrodu blisko Zwierzyca francuskie rozpustnice", ale "nadto woskim ohydnym naogom nie przepuci". Materiaw do oskare nie brakowao; nudzc si bowiem w Polsce niemiosiernie Henryk wypenia wolny czas w sposb, ktry nie mg mu zyska aprobaty szlachty, skoro wieczory i noce spdza na rozrywkach, a dnie

348

najchtniej na spaniu. Od czasu do czasu przebywa pod pozorem choroby i po dwa tygodnie w ku, aby w ten sposb unikn przyjmowania interesantw. Zachowywa si, sowem, jak rozkapryszone dziecko, ktre, cho na rozkaz matki przyjo na siebie pewne obowizki, to jednak postanowio na przekr caemu wiatu pokaza, jak bardzo go one nudz. Tace czy gr w karty znano ju dobrze na dworach dwch ostatnich Jagiellonw; wolt jednak, ktr mody krl wprowadzi do Polski, nie tylko jego nowi poddani uwaali za szczeglnie wyuzdan, skoro autor "ywotw pa swawolnych" (Pierre Brantme) twierdzi, i figury tanecznic byy tam tak miae, e kady z widzw odkrywa dla siebie "co przyjemnego". W karty za Henryk Walezy nie tylko przegrywa olbrzymie sumy, czerpane ze skarbu pastwa, ktry ueiekajc pozostawi pustym, ale i czyni to najehtniej maje za partnerki dziewczta w stroju Ewy. Tak przynajmniej utrzymuje Reinhold Heidenstein; pisze on, i "krl bez adnego dozorcy zostawiony, razem z otaczajcymi go Francuzami oddawa si polowaniu, grze w karty, tacom i rozpustnym ucztom, na ktre jak powiadano = nagie dziewezta bya wprowadzane" (notabene w dziewitnastowiecznym tumaczeniu tego fragmentu skromnie opuszczono sowo "nagie"). Podczas gdy krl "uprawia na pokojach rozpust ze swymi Francuzami", senatorowie daremnie czekali na posuchanie. Szczeglnie si oburzano, i wolt mia Walezy taczy w obecnoci czcigodnych matron i samej Anny Jagiellonki, ktra - bidulka - uwaaa si prawie za narzeczon modszego od niej o lat blisko trzydzieci amanta. Wrczony skrycie przez sprytnego Monluca portret urodziwego kandydata przeway podobno sympati podstarzaej - nawet jak na nasze pojcia - panny na stron kandydatury francuskiej. Nie zadbano jednak o wstawienie warunku maestwa do "paktw konwentw", a i sam Walery ujrzawszy infantk nie kwapi si do pojcia jej za on. Gorszyo to szlacht

na rwni niemal z personaln polityk (jak bymy dzi powiedzieli) modego monarchy. W rozdawnictwie dbr ulega bowiem sugestiom swoich faworytw, wskutek czego oburzano si, e rozdaje je "ludziom modym, a take niegodnym". Sytuacj pogorszya awantura Samuela Zborowskiego z Janem Tczyskim, w trakcie ktrej Zborowski miertelnie zrani senatora Andrzeja Wapowskiego, usiujcego zapobiec starciu. Wyrok, jaki Walezy 349

wyda w tej sprawie, nie zadowoli nikogo; krril skaza bowiem sprawc tylko na banicj, bez utraty czci i dobrej sawy, samych za Zborowskich dalej wynosi na zaszczytne stanowiska. Odbia si tu nieznajomo miejscowego prawodawstwa oraz izolacja od otoczenia (warto doda, i Henryk poza rodzimym zna tylko jzyk woski, nic wic dziwnego, i na posiedzeniach senatu nudzi si niepomiernie i szybko z nich wychodzi). Pamitano mu rwnie dobrze opr, jaki usiowa stawia przy potwierdzaniu raz ustalonych praw. Ju podczas zaprzysigania artykuw henrykowskich w katedrze Notre-Dame w Paryu magnaci protestanecy musieli mu wrcz powiedzie, e jeli nie potwierdzi zasad toleraneji, to nie zostanie krlem (przeszo to do historii jako synne.si nun iurubi.r, non regnubis). Podobna scena powtrzya si zreszt i w katedrze wawelskiej podczas koronacji (21 lutego 1574). Krlewska odmowa przysigi na kady z artykuw henrykowskich z osobna sprawia za, e sejm koronacyjny rozszed si bez powzicia jakichkolwiek uchwa. Pod wpywem jego uczestnikw w wielu wojewdztwach zaczto mwi o detronizacji "tyrana", ten za z kolei nie kry si przed otaczajcymi go Francuzami (by wrd nich i ojciec przyszego kardynaa Richelieu) z odraz do "dzikich Scytw". Dawajej zreszt wyraz zapewne i w korespondencji, a warto doda, i Henryk Walezy z jedn poczt potrafi wysa do Franeji p setki listw! Musia te tsknym okiem spoglda na rodakw,

opuszczajcych piesznie i caymi gromadami szlacheck Rzeczpospolit. W 1574 roku pose francuski, Arnaud du Ferrier, donosi Katarzynie Medycejskiej: "Drogi s tu pene Francuzw ju wracajcych z Polski", ktrzy - pragnc usprawiedliwi swj nagy wyjazd = narzekaj na grubiastwa i ze traktowanie, jakie ich miao spotka ze strony mieszkacw tego kraju. W rzeczywistoci za wyjechali, poniewa myleli, e "im wolno y w Polsce rozpustnie jak we Francji i za to zostali tam ukarani". Jeszeze gorsz opini mia na ten temat pastor Krzysztof Trecy, ktry pisa, i przybyszom znad Sekwany, przyzwyczajonym do rozkosznego ycia, nie podoba si "znakomity ustrj naszej Rzeczypospolitej, gdy oni uznaj tylko tyrani". W rzeczywistoci jednak, jak to wynika ze wspczesnych pamfletw oraz pniej ogoszonych pamitnikw, u podoa tego rozczarowania leay zarwno rnice klimatu jak i obyczaju, zczone nieraz cile ze sob. Przyjazd Walezego nastpi bowiem w trakcie do ostrej zimy; ubrani lekko Francuzi musieli na mrozie wysuchiwa dugich oracji oraz wystawa dla powitania i ogldania tumw szlachty, witajcych nowego krla. W tych warunkach brak futra mg nieraz przesdza o

350 Henryk Walezy (miedzioryt H. Wierixa)

trwajcej pniej przez cae ycie niechci do ciepo ubranych Polakw. Po drodze cudzoziemcy nocowali nie zawsze po dworach, ktre przecie nie byy w stanie pomieci lak znacznej liczby goci, lecz niekiedy i w kurnych chatach chopskich. Ju do Poznania Francuzi dotarli "p ywi, p umarli, bez porzdku i wystawnoci", w znacznej mierze pieszo, "cali zabrudzeni". Po drodze do Krakowa nkay ich gwatowne nieyce, kiedy za przybyli do w-

czesnej stolicy pastwa i ujrzeli liche kwatery (wikszo domw zaja ju tumnie przybya szlachta), "rozwciekleni, najgorszymi przeklestwami obsypywali cay nard polski". Odtd te prawie nic si ju im nie podobao. Krytykowali dugie i wystawne uczty, na ktrych pijastwo byo przeplatane nie koczcymi si oracjami, oraz wybrzydzali na kuchni, mao urozmaicon, za to pieprzn i tust. Krytyka obja take i nasz charakter narodowy: francuscy pamflecici pomawiali wic Polakw o skonno do anarchii, gniewu, pychy i gadulstwa. Ci za ze swej strony nie pozostali duni. Ju wkrtce po przyjedzie Walezego zaczy bowiem kry pamflety ostro atakujce zarwno nowego elekta, jak i jego rodakw. Warto za doda, i Walezy nalea do osb, ktre nie wymagay "literackiej lub plastycznej deformacji, same przez si bowiem swym autentycznym wygldem tworz karykatur" (H. Dziechciska). Pitnowano w tych pamfletach "francuskie obyczaje, lekcewaenie przysigi, przeladowanie uczciwyeh ludzi, udzce obietnice krlewskie oraz wiele innych zdronoci" (Stanisaw Orzelski). Walka toczya si nie tylko na pira; raz po raz w Krakowie dochodzio bowiem do zbrojnych star, "tak i rzadki dzie, kiedy kilku Francuzw abo naszych nie zabito", jak pisze Joachim Bielski. Henryk, ktry znajdowa utwory antyfrancuskie podobno nawet w ku, musia wic czu si coraz bardziej nieswojo w tym obcym mu pod kadym wzgldem pastwie. Powesela dopiero wtedy, gdy otrzyma wiadomoci o cikiej chorobie brata. Pragnc pozostawijak najlepsze wraenie w kraju, ktry mia zamiar niebawem opuci, zacz udawa, i si przekona do miejscowych obyczajw. Posun si przy tym do takich wyrzecze, e pi krajowe piwo, ktrego nie cierpia, i nadskakiwa Annie Jagiellonce. Infantka przyja to wida za dobr monet, skoro polecia haftowa na sukniach francuskie lilie... W par dni jednak po otrzymaniu wiadomoci o mierci brata umkn, jak wiadomo, noc

(z 18 na 19 czerwca l 574) potajemnie z Polski w asycie tylko kilku rodakw. W pogo puci si Andrzej Tczyski i to na czele oddziau Tatarw, jakby pragnc jeszcze na kocu utwierdzi Francuzw w przekonaniu, e uchodz z naprawd barbarzyskiego kraju. Daremnie baga krla o powrt: Henryk Walezy poprosi go tylko o dwie rzeczy, a mianowicie, eby listy do senatu i szlachty, ktre krl ukry za piecem w swoim pokoju, odda adresatom. Druga proba dotyczya zajcia si losem pozostayh w Krakowie Francuzw. Istotnie, wielu z nich uwiziono lub ograbiono, innym przetrzepano skr, pragnc cho w ten sposb zemci si za ucieczk rodaka. Wzia ich jednak w obron niepomna urazy Anna Jagiellonka, ktra wytumaczya krakowianom, i nie naley "niebota krzywdzi" za niegodne zachowanie si Walezego. Jego ucieczka wywoaa now fal publicystyki antyfrancuskiej, zwaszeza e dopiero wtedy dotary do Polski nieprzychylne krajowi i mieszkacom utwory ludzi z otoczenia Henryka. Na zawarte w nich zarzuty odpowiedzia godnie Jan Kochanowski piknym wierszem aciskim. Poeta z dum przeciwstawia polsk tolerancj wydarzeniom "nocy w. Bartomieja", porwnujc rodzime uczty z francuskimi, "gdzie oknami wyrzucaj okrwawione trupy ludzi".

351

A nu.rz Polcrk nie eierpi pysznego Fruncuzu, Hardemu hurdj, b#dzic:, by mu do.stu guzu. Toc' mi je.st pruH#y bart>ar, co hardy, zloliwy, I cokoliviek z nim pocznie.rz, odmienny a Iyw,#i, - pisano w anonimowym wierszu "Odpowied przez Polaka wszetecznemu Francuzowi". Tak wic pierwsza konfrontacja obu narodw nie wypada zbyt pomylnie. Zawdziczamy j Walezemu, ktry dugo jeszcze stara

si zwodzi szlacht moliwoci powrotu. Take i francuskie bero nie przynioso mu szczcia. Burzliwe panowanie Henryka III Walezjusza, rozmaicie oceniane przez historykw, zakoczyo si - jak wiadomo - po pitnastu latach tragicznym zgonem krla. Z niejak satysfakcj odnotowa to anonimowy poeta ze schyku XVI wieku, w pierwszych polskich "piewach historycznych" piszc: Gdy milezkiem zjechal wnet fruncuski punic# Odbiegl.szy pol.skich tlustorolnych grunic, Tg zdrudg zdrad mnich mu te nagrodzil Cdy nie pohybnym noem w brzuch ugr>dzil. Inny ze wspczesnych (Aleksander Gwagnin) pisa za, e gdyby Walezy nie uciek z Krakowa

Chii,uly Ny byl dr>,stcFpil, do.stcFpil i.slan,y Ochronilby by! gur-cllu i u.szed! r>.slaiv##'. W "barMarzyskiej" mronej i tak pod kadym wzgldem dla Walezego obcej Polsce mgby on umrze z nudw, ale nigdy od sztyletu. W obu krajach dugo pamitano o tym krtkim epizodzie, jakim byy proczne rzdy zniewieciaego wadcy, ktry zreszt do koca ycia uywa tytuu krla Polski. Echa pobytu Walezego nad Wis znajdujemy nawet w "Prbach" Montaigne'a, nie mwic ju o licznych wzmiankach u francuskich i polskich historykw. Take i w grafice temat ten do czsto wystpowa, e wymienimy choby znany sztych, na ktrym szlachcic polski rozbija tarcz herbow wiaroomnego monarchy.

Maria Bogucka ANNA JAGIELLONKA

Anna Jagiellonka na pewno nie bya postaci ciekaw i barwn, nie odznaczaa si wybitnymi zaletami intelektu czy charakteru. Niezbyt inteligentna, maostkowa, czsto mieszna, zawsze nieszczliwa - oto ostatnia z rodu Jagiellonw. Przy tym nie byy to nieszczcia na wielk skal, mogce budzi podziw i szacunek, obrosn w legend. Po prostu nie wiodo jej si w yciu: brak posagu, pne zampjcie, samotno... Rzeczy najbardziej przecitne, nie wywoujce zainteresowania, nie kreujce crki Zygmunta Starego na heroin legendy. Tak si jednak zoyo, e ta pospolita i pod wzgldem charakteru i osobistych losw kobieta tkwia w samym sercu burzliwej, bogatej w konflikty epoki. Bezpotomna mier brata spowodowaa, e jako ostatnia pozostaa przy yciu reprezentantka wielkiej dynastii, wadajcej Polsk od wielu dziesicioleci, miaa odegra wan rol na arenie dziejowej. Bya te - drug obok Jadwigi Andegaweskiej - kobiet koronowan na krla Polski, a nie tylko na krlow, jak inne polskie wadczynie. Ju choby wic z tego jedynie powodu naley si jej specjalna uwaga. Urodzia si 18 padziernika 1523 r. jako przedostatnie dziecko Zygmunta I i Bony. Ulubiecami Bony byli: pierworodna Izabela, a przede wszystkim jedyny syn i nastpca tronu - Zygmunt. Niemniej trzy najmodsze crki: Zofia, Anna i Katarzyna otrzymay rwnie staranne wyksztacenie. Prawdopodobnie znay acin, biegle waday woskim, jzykiem rodzinnym matki, czsto uywanym na Wawelu przez Bon i jej italskich dworzan. Uczono je te zapewne historu i geografii - Bona sama bya wszechstronnie wyksztacona i zadbaa chyba o to samo dla swych crek. Modo trzech sistr upyna w cieniu despotycznej matki, zbyt zajtej walk o wadz w Rzeczypospolitej i gromadzeniem majtku,

aby si moga interesowa naprawd swymi modszymi crkami. Nie miay wasnego dworu - co wiadczy o ich niskiej randze w hierarchii Wawelu, ale zajmoway pokoje bogato umeblowane. Ubieraa je matka jednakowo, jakby byy bliniaczkami, zawsze modnie i bardzo strojnie. W przelicznych sukniach, obwieszone cennymi klejnotami, trzy panny stanowiy pikne to dla Bony w czasie wszystkich uroczystoci stojc za jej krzesem lub idc krok za ni w pochodzie. Strojc i karmic akociami (jak wiadcz rachunki krlewskie, na Wawelu jadano obficie i smacznie), nie dooono jednak stara, aby korzystnie wyda dziewczta za m. Gdy po mierci Zygmunta Starego i ostatecznym skceniu si z synem Bona wyjechaa z Krakowa na Mazowsze, Anna wraz z Zofi i Katarzyn wci niezamne towarzyszyy matce - wszystkie trzy zahukane, niemiae, oddane dewocji, jako jedynej namiastce osobistego ycia. Bona, ktra aowaa pienidzy na wyposaenie modszych crek, wydaa tylko Zofi za m (1556) za ksicia Brunszwiku, Henryka. O may wos zreszt wydano by za niego Ann, gwacc prawo do zampjcia starszej, gdy Zofia zapada nagle na zdrowiu; gdyby nie wydobrzaa na czas, losy Anny potoczyyby si cakiem inaczej, z dala od Polski. W 1562 r. Katarzyn wyswata za Jana finlandzkiego Zygmunt August, poszukujcy sojusznikw dla swych planw batyckich. Rozwaano wwczas ewentualno wydania za Jana Anny, ale ksi wola modsz i adniejsz pann; Anna wielkodusznie zgodzia si ustpi siostrze swe prawo pierwszestwa do za-

23 Poczet krlw 353

mpjcia. Ostatecznie, poniewa najstarsza z crek Bony, Izabela, od dawna zwizaa swe losy z Wgrami (bya w 1539 r. polubiona Ja=

nowi Zapolyi), po wyjedzie Bony do Woch i nastpnie po mierci Zygmunta Augusta w 1572 r., Anna Jagiellonka pozostaa na zamku warszawskim zupenie samotna. mier krlewskiego brata, ostatniego Jagiellona, stanowia przeomowy moment w yciu Anny Jagiellonki. W modoci niezbyt czsto zauwaany cie energicznej matki, potem traktowana przez brata jako uciliwa rezydentka, braa udzia w wydarzeniach tylko na prawach statystki. Teraz znalaza si nagle niby na pustej scenie, wobec ogromnej widowni. Wydane za m za granic siostry nie mogy w rozgrywkach elekcyjnych odgrywa wikszej roli. Jedynie Anna reprezentowaa dynasti Jagiellonw, bya upostaciowaniem tradycji, zakorzenionej od dziesicioleci. Magnaci obawiajcy si, aby nie pragna wykorzysta sytuacji, pocztkowo wzili j pod ostr kuratel. Ale rycho pozycja Anny ulega wzmocnieniu wskutek przywizania, jakie zaczy jej okazywa masy szlacheckie. Jagiellonka nie bya w peni przygotowana do nowej sytuacji, trapiy j lki i niepewno, jak naley si zachowa. "Jako ywo, na adn krlewn nie przyszy tak wielkie rzeczy jako na mnie" - pisaa do siostry Zofii brunszwickiej w lecie 1572 r. Infans Regni Poluniue - tak tytuuje j szlachta przywizana do Jagielloskiego domu, bezradnie rozgldajca si wrd kandydatw do polskiego tronu. Ju w czasie pierwszego bezkrlewia gos Anny mia wielk wag, zwaszcza e testament zmarego krla przekazywa na jej i jej sistr rzecz rozlege dobra.Iagiellonw i czyni j - na spk z dwiema pozostaymi siostrami - wacicielk skarbw krlewskich zoonych w Tykocinie. Przebywajce poza granicami kraju Jagiellonki miay mae szanse wejcia w posiadanie swcijcj czci spadku; inaczej rzecz si miaa z Ann. Z dnia na dzie staa si jedn z najbogatszych osb w Polsce, a e po Bonie odziedziczya zmys gospodarski i zamiowanie do bogactwa, rozpocza energiczne starania o objcie zapisanych dbr. Szo to opornie - niemniej znaczenie Anny roso. Nic te dziwnego, e jej gos zaway na wyborze na krla Hen-

ryka Walezego, zwaszcza e elekcja odbywaa si na Mazowszu, ktrego szlachta specjalnie przywizana bya do Jagiellonki. Wrczony skrycie przez sprytnego posa francuskiego Montluca portret urodziwego ksicia sprawi, e infantka postanowia poprze francuskiego kandydata do polskiej korony; zrczny Francuz zoy uroczyste zobowizanie, e jego pan, gdy tylko zostanie polskim krlem, rozpocznie starania, aby od stanw Rzeczypospolitej uzyska rk Anny Jagiellonki. Przyrzeczenia tego nie sformuowano jednak na pimie, a i posowie polscy, prowadzcy petraktacje z elektem w Paryu, nie przeforsowali punktu o maestwie w formalnej ugodzie. Walezy po przybyciu do Polski nie mia zamiaru polubi Jagiellonki, cho jaki czas utrzymywa j w przekonaniu, e do tego dojdzie. Niemniej atwo rozgrzeszy Francuza z owej niesolidnoci, biorc pod uwag, e mia zaledwie 21 lat, podczas gdy Anna liczya ju 49 wiosen i wedle wczesnych poj bya nie tylko star pann, ale wrcz star kobiet. Co gorsza Walezy zdajc sobie spraw, e objcie przez Ann dbr jagielloskich da jej ogromnie siln pozycj w kraju, lekcewac testament zmarego krla, pocz owe majtnoci rozdawa wrogim Jagiellonce magnatom. Krtkie panowanie Walezego rozczarowao nie tylko Ann Jagiellonk, ale i wikszo senatorw i szlachty polskiej. Zreszt rycha ucieczka Francuza na wie o mierci brata i zwolnieniu tronu w Paryu (czerwiec 1574) otwara w Polsce drugie bezkrlewie, jeszcze bardziej burzliwe i trudne ni pierwsze. Ponownie te wzrosy szanse Anny Jagiellonki na odegranie samodzielnej roli w polityce. Wynik

354

elekcji by trudny do przewidzenia. Magnaci, szczeglnie litewscy, stali przy Ernecie Habsburgu, a nastpnie przy samym cesarzu Mak-

symilianie Habsburgu (od momentu gdy ten zgosi sw kandydatur). Popieray cesarza take Prusy Krlewskie, a zwaszcza bogate i wpywowe miasto Gdask. rednia i drobna szlachta protestowaa ostro przeciw kandydaturze austriackiej. Wybr Habsburga grozi wojn z Turcj, przede wszystkim jednak obawiano si, e cesarz zacznie wprowadza do Polski absolutystyczne formy wadzy. Antyhabsburska szlachta, pomna wieych rozczarowa do Walezego, podejrzliwa teraz wobec kadego cudzoziemca, chowajc w sercu wierno rodzimej, Jagielloskiej dynastii, coraz goniej woaa o wybr pana swojskiego, o wybr "Piasta". Kim mia by w "Piast", klarowao si powoli, wyranie te rosy wpywy "ostatniej z rodu" - Anny Jagiellonki, mimo i jako kobieta nie miaa w Polsce szans na sprawowanie rzeczywistej wadzy. W tej sytuacji 12 grudnia 1575 r. grupa senatorw, ktrej przewodzi prymas Jakub Uchaski, liczc na zaskoczenie przeciwnikw, ogosia cesarza Maksymiliana krlem. W warszawskiej kolegiacie w. Jana odpiewano pospiesznie uroczyste Te Deum i stronnictwo habsburskie uwaao ju, e odnioso pene zwycistwo. W trzy dni pniej run jednak grom z jasnego nieba: szlachta okrzykna krlem "zrodzon z krwi polskiej" Ann Jagiellonk, przeznaczajc jej na ma ksicia Siedmiogrodu, walecznego Stefana Batorego. Wkrtce doczono do tego jeden, niezwykle niemiy dla Anny warunek - koronacj uzaleniono od scedowania przez ni na rzecz pastwa odziedziczonych po Zygmuncie Augucie dbr. Po krtkim cho gwatownym oporze, paczc i przeklinajc, jak zanotowali wiadkowie, Jagiellonka zrzeczenie podpisaa.1 maja 1576 r. odby si lub na zamku wawelskim, w sali jadalnej przerobionej na kaplic, po czym koronowano "mod" par w katedrze. W wieku 53 lat Anna nie tylko wysza za m, ale zostaa krlem Polski, co si nigdy nie udao jej matce, ambitnej Bonie. Zarwno jednak korona, jak zampjcie przyniosy Jagiellonce same rozczarowania. Ba-

tory, wadca "nie malowany", trzyma ster wadzy twardo w doni i tytu krlewski nie da Annie moliwoci mieszania si do rzdw. W dodatku niedobrane wiekiem (m by od niej modszy o 10 lat) maestwo okazao si nieszczliwe. "Pani infantka jest mocno niezadowolona, nie majc takiego, jak si spodziewaa, autorytetu oraz bdc mao zaspokojona przez towarzystwo maonka" - pisa w pocztkach czerwca 1576 r. nuncjusz papieski Laureo. Ja-

355 /\nna Jagiellonka (portret . Cranacha)

ko Batory, spdziwszy z Ann zaledwie trzy czy cztery noce, unika dalszych kontaktw. Oeni si, aby obj tron, narzucona maonka bya mu niemia. Cae prawie lata 1577-1578 miay zej Annie i Stefanowi na rozce, a stosunki midzy nimi ukaday si podczas krtkich spotka coraz gorzej. "Rozterka midzy krlem a krlow - pisa w sierpniu 1578 r. nuncjusz Caligari - nie da si naprawi. Mwi tu, e krl nie ma do niej (tj. do ony - MB) ufnoci, e boi si trucizny z jej rki, z ktr to sztuk dobrze bya obeznana jej matka Bona". Pewna poprawa nastrojw zdawaa si nastpie na przeomie 1578 i 1579 r. Batory zjecha na wita Boego Narodzenia i Nowego Roku do Warszawy, a Anna Jagiellonka usiowaa za wszelk cen umili mu tu pobyt. "My teraz tutaj bardzo swobodnie czas przepdzamy. Krl i krlowa kochaj si, jedz, pi i komunikuj czsto razem, ku wielkiej wszystkich radoci. Krlowa jest tak wiea i dobrze na zdrowiu, e nie uwaabym za cud, gdyby miaa zaj w ci" - pisa nuncjusz w kocu stycznia 1579 r. Wkrtce jednak okazaQ si, e to byy tylko pozory pogody i szczcia. Batory wyjecha z Warszawy 3 lutego i wkrtce zawiadomi Ann, e w zwizku z przygotowaniami do wojny z Moskw spdzi cae lato na Litwie.

Krlowa uznaa to za afront i odczua tym boleniej, im bardziej niedawno udzia si zmian uczu maonka. "W wieczr w. Macieja (24 lutego - MB) - pisa w dwa dni potem Caligari - kazaa krlowa owieci sale i przygotowa instrumenta muzyczne, aby wyprawi bal dla swych panien i dworzan, ale otrzymawszy wiadomo, e krl zostanie na Litwie, kazaa pogasi wiata i wynie instrumenty i w wielkim gniewie ustpia na swoje komnaty". Kolejny smutny karnawa obchodzi dwr na warszawskim zamku. Ostatecznie wic - mimo i wysza za m i zdobya koron - niewiele si zmienio w osobistym yciu Anny Jagiellonki. Znw samotnie tkwia w Warszawie. Przyjmowaa tu wprawdzie teraz licznych goci, m.in. cudzoziemskich posw, organizowaa intrygi przeciw Batoremu, cieszya si skadanymi jej hodami, bya to jednak wci egzystencja pozbawiona penej satysfakcji, a w dodatku przepojona lkiem przed rozwodem. Kiedy po zdobyciu Poocka zim 1579/1580 Batory na krtko przyby do Warszawy, krlowa oczekiwaa go "z wielkim a otwartym smutkiem", a wkrtce zaaranowaa rozmow, w czasie ktrej wymoga na Stefanie owiadczenie, e nie podejmie krokw rozwodowych. Zawiedzona w poyciu maeskim i odsunita od spraw politycznych, wyywaa si Anna w dziaalnoci gospodarczej. Mimo zrzeczenia si, wymuszonego w dniu koronacji, przez kilka lat jeszcze zarzdzaa znaczn czci dbr pojagielloskich i czerpaa z nich doehody. Dopiero w lutym 1580 r. podpisaa ostateczny akt rezygnacji. W konstytucjach tego roku znajduje si uchwaa o "oprawie"; zapisano j, podobnie jak Bonie, doywociem na Mazowszu. Z majtkw litewskich przyznano Annie 11 tysicy zotych dochodu i zezwolono na zapis 60 tysicy zotych dworzanom, sugom, stronnikom. Dobra oprawne krlowej miay opaca kwart do Rawy, mimo iju w 1577 r. staraa si Anna o zwolnienie jej od tego podatku. Przeja te Jagiellonka pretensje do wo-

skich wierzytelnoci po Bonie; wskutek zabiegw (za porednictwem Hozjusza) w Rzymie Filip II zdecydowa si wypaca jej procenty do poyczonych mu przez Bon sum, ale w okrojonych do 1/3 rozmiarach. Oznaczao to jednak roczne wpywy rzdu kilkunastu tysicy dukatw przekazywanych z Woch. Potrzeba utrzymywania staych kontaktw z Wochaxni (take ze wzgldu na osobiste przyjanie, np. z czonkami domu Medyceuszy panujcych w Toskanii) spowodowao zainteresowanie Anny poczt krlewsk, zorganizowan swego czasu na zlecenie Zygmunta Augusta. Po mier-

356

ci brata Anna Jagiellonka ju w 1574 r. podja decyzj wznowienia linii pocztowej Polska-Wochy i utrzymywania jej na wasny koszt. Opinie o ubstwie Anny Jagiellonki naley woy midzy bajki. Rozporzdzaa ona znacznymi pienidzmi (wpywy z mazowieckiej oprawy, z dbr litewskich, z up krakowskich wedle zapisu brata, przekazy z Woch), ktre daway jej moliwoci dziaania. Wielkie sumy pochania dwr, ktry zgodnie ze swymi zamiowaniami do luksusu zorganizowaa na wysokiej stopie, nie szczdzc grosza na odzie dla licznych dworzan i sug, na bogato zastawiony st, na bale i przyjcia. Z zachowanej korespondencji wiemy, e zabiegano o umieszczenie crki czy syna na jej dworze i nie byo tam atwo si dosta. Swoje panny wyposaaa hojnie, gdy wychodziy za m, dworzanom wydawaa listy polecajce i opiekowaa si nimi we wszystkich sytuacjach yciowych. Niemniej atmosfera na dworze bya za: rzdzili faworyci (m.in. maestwo aliskich), saba krlowa ulegaa mocniejszym charakterem przyjacikom, nie zawsze trafnie dobranym, nie brakowao intryg. Wybuchowy charakter Jagiellonki dodatkowo wywoywa konflikty. W dziaalnoci gospodarczej bya za to nad

podziw rozsdna i zapobiegliwa. Kontynuuje i zakacza roboty wszczte jeszcze przez Bon na terenie Ujazdowa. Obszerny, cho drewniany paac, z ktrego okien rozciga si wspaniay widok na Wis, by ulubionym miejscem pobytu krlowej. Wedle wskazwek Anny Jagiellonki rozbudowano zaplanowane swego czasu w Ujazdowie przez Bon woskie ogrody, zasadzajc w nich rne gatunki drzew i krzeww, zakadajc sadzawki, fontanny, inspekty, spor figarni, a take rozbudowujc zwierzyniec. Sam paac, wzniesiony przez Bon (w starym zameczku ksit mazowieckich mieciy si odtd pokoje dla shzby, obory i stajnie), zosta przez Ann ostatecznie wykoczony i wspaniale przyozdobiony w obicia, kosztowne sprzty, obrazy. Tu, w Ujazdowie, przyjmowaa Anna oficjalne wizyty i urzdzaa wystawne przyjcia, wrd ktr#ch zwaszcza zapisa si w pamici potomnych "fest" wydany w 1578 r. z okazji wesela Krystyny Radziwiwny, crki wojewody wileskiego Mikoaja, z faworytem Batorego, Janem Zamoyskim, podwczas podkanclerzym, a wkrtce kanclerzem koronnym. Anna, porniona z Zamoyskim o Knyszyn, postaraa si wykorzysta t okazj dla ugodzenia si z wpywowym politykiem. Uroczystoci uwietnio wystawienie Odpruii#y po.sliv greckich Jana Kochanowskiego. Patronowaa wic Jagiellonka zalkom naszego teatru i usiowaa wskrzesi chlubne tradycje kulturalne dworu Zygmunta Starego. Staraniem Anny przebudowano take paac krlewski w obzowie pod Krakowem; Jagiellonka powierzya tu prowadzenie prac wietnemu architektowi woskiemu, Santi Gucciemu. W rezultacie obzw przeksztaci si w jedn z najpikniejszych polskich rezydencji renesansowych; paac otoczony by rozlegym woskim parkiem, w ktrym zasadzono najwyszukasze roliny, zbudowano groty, fontanny, urzdzono sadzawki z wyspami, labirynty, budzce podziw przybywajcych do Polski cudzoziemcw, m.in. w 1596 r. kardynaa Gaetano. Bardzo wiele zawdziczaa Annie Jagiellonce Warszawa. Jej dwr dodawa blasku i przy-

spiesza ttno ycia miasta. Krlowa troszczya si, aby przywileje Warszawy nie byy przez szlacht naruszane, staraa si wyposay miasto w nowe (np. w 1583 r. nadaa mieszkacom Warszawy prawo poboru ca wodnego), u warszawskich dostawcw zaopatrywaa swj dwr w niezbdne towary. Z pomoc warszawskich mieszczan kontynuowaa te rozpoczt jeszcze przez Zygmunta Augusta przebudow Zamku Krlewskiego; jej kosztem podwyszono ca budowl o jedno pitro, zastpiono cz starych drewnianych cian murowanymi i wzniesiono wie.

357

Wielkim osigniciem Anny Jagiellonki byo po mierci krla,staraniem jego siostry.W obazakoczenie budowy pierwszego staego mostu wie przed poarem (konstrukcja bya drewniana Wile,ktry poczy Warszaw lewobrze- na) Anna kazaa wznie u wylotu mostu na n z przedmieciem - Prag.Budow mostu lewym brzegu Wisy kamienn baszt wysok rozpocz Zygmunt August jeszcze w 1568,ale na trzy pitra,z dwiema stranicami dla obser; ukoczono go dopiero latem 1573r.,a wic ju wacji ssiednich budynkw.Na baszcie umiesz358

Wielkim osigniciem Anny Jagiellonki byo po mierci krla, staraniemjego siostry. W obazakoczenie budowy pierwszego staego mostu wie przed poarem (konstrukcja bya drewniana Wile, ktry poczy Warszaw lewobrze- na) Anna kazaa wznie u wylotu mostu na n z przedmieciem - Prag. Budow mostu lewym brzegu Wisy kamienn baszt wysok rozpocz Zygmunt August jeszcze w 1568, ale na trzy pitra, z dwiema stranicami dla obser-

ukoczono go dopiero latem 1573 r., a wicju wacji ssiednich budynkw. Na baszcie umiesz-

1 t Y C

Panorama Warszawy z ok. 1590 r. (z miedziorytu A. Hogenberga wg rysunku J. Hofnagla)

358

czono tablic z aciskim napisem o nastpujcej treci: "Aby mostu staego, zacztego wspaniaym nakadem i cudn sztuk przez Zygmunta Augusta, krla, brata, a po jego mierci przez Ni podobn robot dokoczonego, nie ogarn kiedy nagy poar od le strzeonych ssiednich domostw przedmieszczaskich i ogarniajc nie obrci niespodzianie w perzyn, Anna Jagiellonka, krlowa polska, wielkich krlw maonka, siostra, crka, kazaa obwarowa to przedmurze najbezpieczniejszym ogrodzeniem ceglanym, wyprowadzonym od fundamentu". Tablica ta wiadczy o zrozumiaej dumie z dokoania wielkiego, poytecznego dziea, a take o chci wykorzystania budowli w celach propagandowo-politycznych. Most otwarto w pocztkach kwietnia 1573 r. - mia on suy przede wszystkim szlachcie przybyej wanie tumnie do Warszawy na elekcj. Gboka religijno z jednej strony, poczucie dynastyczne z drugiej, nakazujce uwietnia wspomnienia o rodzie Jagiellonw, spowodoway liczne dziaania mecenasowskie Anny Jagiellonki. Ufundowaa dziesitki ozdobnych obrusw i ornatw (wiele wykonaa osobicie, bya zrczn hafciark) do kociow zwaszcza warszawskich i krakowskich, a take liczne naczynia liturgiczne i inne sprzty zwizane z kultem. Szczeglnie opiekowaa si kaplic krlewsk na Wawelu, m.in. jej sumptem pokryto kaplic nowym pozacanym dachem. To Anna zamwia i opacia wykonanie rzeby nagrobnej Zygmunta Augusta ju w 1573 r.; pracy podj si jej ulubiony artysta woski Santi Gucci, by moe przy wspudziale Jana Marii Padovano. W latach 1577-1585 Santi Gucci wykona w kaplicy zygmuntowskiej take jej wasn pyt grobow. Pod koniec ycia

(1589) polecia wykona pomnik nagrobny Stefana Batorego (rwnie Santi Gucci), ktry umiecia jednak nie w kaplicy zygmuntowskiej, lecz z dala od wasnego grobowca, w kaplicy mariackiej. W latach 1589-1593 wzniosa kosztowny pomnik grobowy Bonie - w bazylice w. Mikoaja w Bari. Wszystkie te pomniki zawieray wyrany program ideowopolityczny, podkrelajcy wielko i wspaniao wadcw Polski i Litwy z rodu Jagiellonw. Gboka religijno Anny manifestowaa si m.in. uposaeniem hospicjum polskich pielgrzymw w Rzymie (1580), dofinansowaniem fundacji nagrobka w. Jacka w Krakowie (1583); dziki jej staraniom powstao w Warszawie pod koniec lat osiemdziesitych bractwo pobone pod wezwaniem w. Anny, ktrego celem byo zwalczanie herezji i schizmy. Walka z herezj bya jednym z wanych motyww dziaalnoci Anny Jagiellonki. W zwizku z tym przyjania si z Hozjuszem, popieraa gorliwie jezuitw, bya zwaszcza protektork ks. Piotra Skargi. Nie jest chyba rzecz przypadku, e wanie powierzone Annie Mazowsze okazao si najwierniejsz wobec Kocioa katolickiego dzielnic Rzeczypospolitej. Obok patronatu religijnego i artystycznego rozwijaa Anna - cho w mniejszym zakresie - mecenat naukowy. W czasie pobytu w Krakowie w 1583 r. zwiedzia budynki uniwersytetu i potem przekazaa na rzecz uczelni dary pienine oraz cz ksigozbioru Zygmunta Augusta. Czsto wspieraa pieninie zdoln modzie, wyjedajc za granic na studia; zaopatrywaa j take w listy polecajce. Przy dworze krlowej w Warszawie funkcjonowao co w rodzaju szkki, ksztaccej niezamon modzie, ktrej rodzice zdoali zaskarbi wzgldy wadczyni. Bya to jednoczenie wylgarnia modych, inteligentnych dworzan, uywanych do rnych misji. Opiekowaa si intelektualistami - m.in. godno jej sekretarza sprawowa przez wiele lat wybitny filolog Andrzej Patrycy Nidecki. mier Batorego (grudzie 1586 r.) otworzya nowe bezkrlewie, w czasie ktrego krlo-

wa-wdowa miaa odegra raz jeszcze szczegln rol. W warunkach ostrego napicia i walk

359

midzy rnymi grupami szlachty i magnatw ubiegao si o polsk koron kilku kandydatw: Habsburgowie, car Fiodor oraz modociany siostrzeniec Anny, syn Katarzyny Jagiellonki i Jana finlandzkiego, Zygmunt Waza. Cay swj, niemay ju w tym czasie, autorytet i wpywy, zaangaowaa sdziwa Jagiellonka w poparcie Wazy. Szlachta garna si ku niej, jako do ostatniego wspomnienia penych chway czasw zygmuntowskich. "Oto jeszcze Pan Bg ku pociesze zostawi tanquam reliquins inclytae Jagiellonicae familiae (jako pozostao sawnej rodziny Jagiellonw - MB) Wasz Krlewsk Mo, ktra dawno ojca pogrzebaa, matk opakaa i dwie siestrze, potem brata pogrzebaa i teraz oto maonka postradaa" - woano ku niej z rozczuleniem w czasie spotka. Anna Jagiellonka wykorzystaa wszystkie swe moliwoci, aby poprze kandydatur siostrzeca. Poselstwu austriackiemu owiadczya otwarcie, e nie okae si mniej yczliw synowi swej siostry, ktrego za wasne dziecko uwaa, ni cesarz swym braciom, kandydujcym do polskiego tronu. Poniosa w tej sprawie ju wielkie ofiary i gotowa jest ponie jeszcze wiksze. Dla dobra kraju moe zoy 200 tysicy talarw (suma ogromna na owe czasy), a wszelkie wakujce na Mazowszu godnoei i urzdy bdzie rozdawa tylko tym, ktrzy popr kandydatur Wazy. Pienidze i obietnice Anny Jagiellonki w poczeniu z ruchliwoci opowiadajcego si take za Waz Jana Zamoyskiego zrobiy swoje. 19 sierpnia 1587 r. szlachta okrzykna krlem Jagiellona po kdzieli. Wzruszona do ez krlowa-wdowa bya obecna w kolegiacie w. Jana przy odpiewaniu Te Deum. W trzy dni p-

niej zwolennicy Habsburga obrali jednak krlem arcyksicia Maksymiliana. Dopiero starcie zbrojne rozstrzygno spraw na korzy Wazy. Spotkanie z dziemi Katarzyny - wraz z Zygmuntem przybya do Polski jego siostra Anna - musiao nieco rozczarowa star krlow. Chodny, zamknity w sobie Zygmunt nie nadawa si do roli wymarzonego "synaczka". Moda Wazwna, dziewczyna pena rozsdku i taktu, bardziej umiaa sobie zaskarbi wzgldy ciotki, cho rniy si wyznaniem (Anna Wazwna bya zagorza luterank). Natomiast mody Waza zachowywa wobec starej damy dystans, nie dawa te sob powodowa; prby mieszania si do rzdw nie udaway si. W dodatku ryche maestwo Zygmunta z Ann Austriaczk nie byo po myli Jagiellonki, przeciwnej zblieniu z Habsburgami. Wkrtce doszy do tego maostkowe zatargi o pierwszestwo z modziutk krlow. "yje jeszcze ciotka krlewska, krlowa Anna, ona Stefana Batorego - notowa w 1592 r. pose wenecki Piotr Duodo - da ona mie pierwszestwo przed panujc krlow. Std poszo, i gdym szed z czoobitnoci moj do modej krlowej, spotkao mi kilku dworzan i chciao zaprowadzi do krlowej ciotki. Lecz ja nie poszedem, co bardzo mio byo krlowi, ktry pragnie, aby maonka jego wielk cze odbieraa. Std pochodzi, e midzy ciotk a siostrzenic nie najlepsze panuje porozumienie". Ostatnie lata upyny wic Jagiellonce znowu - jak prawie cae ycie - w rozgoryczeniu. Oczywicie nigdy nie doszo do otwartego zerwania. Stara dama trzymaa do chrztu dzieci krlewskie, przesyano wzajemnie listy i drobne podarki. Protegowany Anny Jagiellonki, ksidz Piotr Skarga, zosta kaznodziej krlewskim. Niemniej nie widywano si zbyt czsto. Anna Jagiellonka zapeniaa dni rzdami na Mazowszu: wydawaa dekrety nakazujce starostom szanowa dawne przywileje miejskie, staraa si hamowa wzrastajcy wyzysk chopstwa. Drobne sprawy gospodarcze oraz troski zwizane z nie koczcym si procesem o sukcesj

wosk (dobra nalece niegdy do Bony), a take czuwanie nad kocioami warszawskimi, musztrowanie duchowiestwa (Skarga by moe

360

z przeksem w kazaniu pogrzebowym zauway, e "ksiom warszawskim za biskupa staa") stanowiy tre ostatnich lat Jagiellonki. Na wiosn 1596 r. zacza powaniej niedomaga. Ostatni jej list z 18 czerwca tego roku do ksiy kaplicy krlewskiej na Wawelu, w ktrym donosi o wysaniu kosztownego obrusa, zawiera dopisek do niejakiej panny Myliskiej, aby "krupek jczmiennych, co najpikniejszych, biaych, chdogich" kupia i wysaa do Warszawy "prze nasze niedobre zdrowie". Zygmunt III bawi podwczas w Warszawie. W jego te obecnoci 9 wrzenia 1596 r. zmara Anna Jagiellonka, doywszy bardzo sdziwych na owe czasy 73 lat. Krl przywdzia aob, a za nim czer spowia cay dwr. Ciao zmarej wystawiono w jednej z sal zamku warszawskiego, caej obitej kirem z tej okazji. "Wokoo przybite byy herby zmarej krlowej malowane na kitajce (tkanina jedwabna - MB). Wisia take jej portret, jak mwi, bardzo podobny. Na rodku wzniesiono katafalk z baldachimem u gry, na wzr kopuy, wspartym na czterech kolumnach. Wszystko powleczone byo czarnym aksamitem, wokoo okraa balustrada z woskowymi wiecami. Ogromny, aksamitny, czarny caun pokrywa trumn, w ktrej zwoki krlowej byy zoone. Na wierzchu leaa korona, bero i jabko zote. W sali tej przez dzie i noc kapani bez ustanku piewali modlitwy". Anna Jagiellonka, tak czua na punkcie krlewskiej godnoci, zostaa uczczona po zgonie jak prawdziwa wadczyni. W trzy tygodnie po zgonie nastpio uroczyste wyprowadzenie zwok do Krakowa - miejsca spoczynku polskich krlw. W kondukcie

brao udzia 500 ubogich, odzianych na koszt krla w czarne szaty, duchowni, senatorzy, dworzanie, wreszcie mieszczanie warszawscy, ktrzy przez tyle lat zyli si z obecnoci Jagiellonki w Warszawie. Za trumn postpowa krl, prowa rzez obu marszakw, koronnego i litewskiego, i niesiono insygnia wadzy: koron, jabko oraz bero, widomy znak, e zmara bya krlem Polski. Uroczysty pochd dotar a za ogrody krlewskie Ujazdowa. Tutaj, o dwie mile od miasta, towarzyszcy opucili trumn i wrcili do Warszawy. Anna Jagiellonka samotnie ruszya w sw ostatni podr na Wawel, gdzie 12 listopada miaa spocz w przygotowanym obok ojca i brata grobie. "Zesza ze wiata w wieku, w ktrym mier wczesn ju nie jest, ale mimo to al po sobie zostawia, bya to bowiem bardzo zacna niewiasta i ostatnia gazka rodu Jagielloskiego" - napisa Reinhold Heidenstein. Kronikarz wyraa w ten sposb powszechne odczucia wspczesnych. Wraz z t niezbyt

361 Anna Jagiellonka w stroju wdowim (portret prawdopodobnie M. Kobera)

mdr, sab i prn kobiet, ktra nie umiaa wykorzysta niezwykych, sprzyjajcych jej okolicznoci dla czego wikszego ni zaspokojenie osobistych, egoistycznych pragnie, odchodzia w przeszo caa wietna zygmuntowska epoka. Sama zreszt w dziejach Polskimimo braku specjalnych talentw, ale wskutek zbiegu okolicznoci - odegraa powan rol. Jej gos, jako gos ostatniej z rodu Jagiellonw, zauway mocno na trzech pierwszych elekcjach. Walezy, Batory, Zygmunt III Waza to krlowie z jej poparcia i intryg. Na tym wanie polega zaczenie Anny Jagiellonki w historii Polski schyku XVI w.

Nagrobek Anny Jagiellonki w katedrze wawelskiej

Janusz Tazbir STEFAN BATORY

Po Walezym obj tron polski czowiek stanowicy pod wieloma wzgldami jego przeciwiestwo. Tamten by zniewieciaym modziecem, ten mczyzn po czterdziestce, znanym ze swych sukcesw na polach bitew. Henryka wprowadzia na tron magnateria, nie tylko zreszt katolicka, Batorego wyniosy gosy szlachty. Ona to 15 grudnia 1575 roku okrzykna krlem Ann Jagiellonk, "przydajc jej za maonka" siedmiogrodzkiego ksicia. W Walezym widziano wspautora "nocy w. Bartomieja", za SteFanem oywion agitacj prowadzili arianie. Do grona zwalczanych przez wszystkie Kocioy panujce antytrynitarzy naleeli bowiem zarwno jego agenci polityczni w Polsce, Hieronim Filipowski i Jerzy Blandrata, jak i popierajcy go gorliwie marszaek izb poselskiej, Mikoa# Sienicki. Nic wic dziwneg, i ten sam Jan Koehanowski, ktry penym# szyderstwa sowami egna uciekajcych z P ski, wraz z krlem-rodakiem, Francuzw, o Stefanie Batorym w roku 1578 pisa: Serce nic#omylnie tu.s#y, e cig z Bolesluwy Rwno Polsku kla Mgdzie. a ty nie uslurvaj Ale doMrych pocztkw coraz dokonawuj Je.sze# e le piej !. . . Na pocztku panowania niemal wszystko zapowiadao idyll; szczeglny entuzjazm szlachty wywoywao nie tylko rycerskie usposobienie nowego wadcy, ale i to, i tak czsto wykazywa je wanie w walce z powszechnie

przez ni nie cierpianymi Habsburgami, ktrzy go zreszt przez trzy lata wizili w Wiedniu. W czasie swoich krtkich rzadw w Siedmiogrodzie, gdzie panowa od maja 1571 roku, Batory musia toczy cikie walki z popieranym przez nich Kasprem Bekieszem. Dopiero niedugo przed objciem polskiego tronu udao mu si rozbi Bekiesza w krwawej bitwie pod Sanpaul. O mao co rwnie i w nowej ojczynie nie musia prowadzi wojny o koron z cesarzem Maksymilianem, ktrego na trzy dni przed elekcj Batorego prymas Jakub Uchaski, przy poparciu magnaterii, zwaszcza litewskiej, ogosi krlem polskim. Na szczcie dla Rzeczypospolitej rycha mier Maksymiliana zaegnaa grob wojny domowej. Elekeja Habsburga oznaczaa w pojciu szlachty nieuchronny konflikt z Turcj, ktrego chciano za wszelk cen unikn. Szczeglnie mieszkacy Rusi Czerwonej (na czele ze swoim przywdc politycznym, starost beskim, Janem Zamoyskim) "si wysiedzie w pokoju za obraniem tego pana nie spodziewali, w gardle zwaszcza nieprzyjacielowi bdc". Powszechnie #natomiast wiedziano, i Batory nie tylko by lennikiem Wysokiej Porty, ale i umia utrzymywa dobre stosunki z sutanem. Nie chciano za przyj do wiadomoci faktu, e le Transylvuin, dit roi cle Pologne (Siedmiogrodzianin, zwany krlem polskim - jak gq z przeksem nazywali Francuzi) nigdy w gruncie rzeczy nie pogodzi si z podziaem jego ojezyzny na podlege Habsburgom krlestwo wgierskie, ziemie okupowane przez Turcj i uzaleniony od niej Siedmiogrd. Za swego gwnego wroga uwaa Batory cigle i stale Wysok Port; std te braa si jego energia wykazana w walce z Moskw. "Wszak, majc ju jeden tron na Wawelu, drugi na Kremlu, wyparby atwo Turkw znad Cisy i przywdzia jeszcze trzeci koron - w. Stefana!", stwierdza susznie Wacaw Sobieski.

363

Jeli wic znaczn cz jego panowania wypeni zbrojny konflikt na wschodzie, stao si to z jednej strony dlatego, e krl uwaa, i droga do zjednoczenia Wgier wiedzie przez Moskw; z drugiej za, starcie militarne Rzeczypospolitej z pastwem Iwana IV Gronego byo nieuniknione, skoro car dy do zaboru Inflant oraz przyczenia ziem biaoruskich nalecych do Wielkiego Ksistwa Litewskiego. Trudno jednak nie wspomnie, e walce o Poock, Pskw czy Wielkie uki krl Polski podporzdkowa jej ywotne interesy na pnocy. Wykazaa to dowodnie przede wszystkim sprawa Gdaska, ktry najduej z miast pruskich trzyma si stronnictwa "cezarianw" (zwolennikw cesarza Maksymiliana), aby pod tym pozorem nie dopuci do ograniczenia swej autonomii. Zbuntowane miasto wezwao na pomoc flot dusk, ktra uniemoliwia jego blokad od strony morza; siy ldowe wzmocnia za zacina piechota szkocka. Starcie zakoezyoby si jednak sukcesem militarnym Batorego, gdyby nie to, i szykujc si do wojny na wschodzie poszed na daleko idcy kompromis ("nie byy to - pisze Wadysaw Konopczyski warunki, odpowiadajce godnoci wielkiego pastwa i dzielnego krla"). Polska zrezygnowaa ze cisego podporzdkowania sobie "Chaska" (jak wwezas nazywali satyrycy nasz najwikszy port nad Batykiem), Slefan Batory zyskiwa natomiast 200 lys. zotych polskich kontrybucji, ktre miay posuy na walk z Moskw. Dokadnie drugie tyle wpyno do kasy krlewskiej tytuem zapaty za zgod na przyznanie Ilohenzollernom brandenburskint opieki nad umysowo chorym Albrechtem Fryderykiem pruskim. Ten niebezpieczny w skutkach ukad wiza z jednej strony Prusy Ksice z Brandenburgi#l, z drugiej za stanowi pierwszy krok na drodze do odpadnicia pruskiego lenna od Pol-

ski. Jak wiemy choby z obrazu Matejki, ktry wisi dzi w Muzeum Narodowym w Warszawie ("Batory pod Pskowem"), sumy pruskie oraz wysiek militarny spoeezestwa szlacheckiego umoliwiy przeprowadzenie zwyciskiej kampanii na wschodzie. Krl pokierowa ni w sposb wiadczcy o jego lalentach wojskowych, armia bya dobrze przygotowana zarwno do akcji w polu (silne oddziay jazdy), jak i do dziaa oblniczych). Stefan Batory da si te pozna w roli utalen-

364 Slefan BaLory wedug portretu M. Koebera

towanego stratega, skoro zamiast wkroczy bezporednio do Inflant, uderzy na graniczce z nimi ziemie wielkoruskie, przez co i Inflanty odci stopniowo od Moskwy, i sam ofensyw uczyni o wiele skuteczniejsz. Nie zapomnia take i o propagandzie wojennej; suyy jej najwietniejsze pira, z Janem Kochanowskim (Orfeu.sz Sarmucki) na czele. W czasie wypraw przeciw Gdaskowi i Moskwie towarzyszya Batoremu drukarnia obozowa, zwana potocznie latajc, ktra wypuszczaa komunikaty o kolejnych zwycistwach. Docenia wic krl Stefan znaczenie szybkiej informacji. Nic wic dziwnego, e w tak nowoczesny sposb prowadzona kampania zakoczya si zwyciskim dla Rzeczypospolitej rozejmem w Jamie Zapolskim (stycze 1582), przyznajcym jej Inflanty oraz ziemi poock. Krl polski mg si czu w peni usatysfakcjonowany takim wynikiem paroletnich zmaga, zwaszcza e i spoeczestwo szlacheckie nie widziao potrzeby prowadzenia dalszych walk na wschodzie. Batory czu si jednak nadal rwnie i ksiciem Siedmiogrodu (nie zrezygnowa zreszt ani z tytuu, ani te z wadzy, sprawowanej tam za porednictwem brata, Krzysztofa Batorego). Std rozejm zawarty na okres dzie-

siciu lat gotw by naruszy nawet przed ustalonym terminem, byleby tylko szybciej, po podporzdkowaniu Rosji, mc uderzy na Turcj. Szuka przeciwko niej sojusznikw zarwno w Rzymie, jak i w Hiszpanii; aby pozyska sobie Filipa II, stara si ograniczy dostaw zboa do zbuntowanych Niderlandw, a tamtejsze stany poucza o obowizku posuszestwa wobec wadcy. Nie darmo wic mieszkacy walczcego z Batorym Gdaska wznosili okrzyki na cze Gezw. W Rzeczypospolitej nie sposb byo prowadzi wojny bez poparcia, a przynajmniej zgody, ze strony szlachty. Std te bray si posunicia w polityce wewntrznej krla, ktre - jak zauwaa susznie Andrzej Wyczaski =- "byy dodatkiem do projektw polityki zagranicznej monarchy i jego otoczenia, rodkiem, a nie celem dziaalnoci". Skoro pienidzy gdasko-pruskich okazao si za mao na prowadzenie aktywnej militarnie polityki na wschodzie, krl musia sign do poborw nakadanych na szlacht. I ta jednak nie uchwalia ich za darmo; cen, i to do wygrowan, byo powoanie (1578) trybunau koronnego dla szlachy, ktry przejm pniej Litwa, Prusy Krlewskie i Ukraina. Przynioso to znaczne uszezuplenie wadzy krlewskiej, podobnie zreszt jak stae odwoywanie si Batorego od sejmw do sejmikw osabiao pozycj centralnych instytucji pastwa. Zapocztkowana przez egzekucjonistw za Zygmunta Augusta reforma wewntrzna Rzeczypospolitej nie bya wic kontynuowana, poniewa krl nie mia ani chci, ani te czasu na blisze zajcie si t kwesti. Rwnie i Jan Zamoyski, druga po Stefanie Batorym osoba, niewiele w tym zakresie zdziaa. Przychylny temu tandemowi Konopczyski pisze, i "wielki kanclerz" dopiero "stopniowo wyzwalal si z wielbiciela elekeji viritim i demagoga na prawdziwego ma stanu", podczas gdy niektrzy wspezeni nam badacze zarzucaj Zamoyskiemu, i by przede wszystkim pochonity robieniem kariery oraz powikszaniem majt-

ku (zaczwszy od paru wsi umiera jako waciciel dbr obejlnujcych obszar 6400 kmz, nie liczc trzylnanych w dzierawie krlewszczyzn). Sdy takie wydaj si jednak mocno przesadne, zwaywszy choby na zasugi kulturalne twrcy ordynacji zamojskiej czy stanowcz postaw, jak umia zachowa w walce z narastajc anarchi. Jego wsppraca z krlem przebiegaa harmonijnie, a trudno powiedzie, aby Zamoyski w niej dominowa. Batory nie nalea zreszt do ludzi, ktrzy daliby sob rzdzi. Zarwno krla, jak i jego przyjaciela obrzucano te botem za doprowadzenie do ujcia

365

. ea#

366 i kani Samuela Zborowskiego. cicie dumnego banity na dziedzicu wawelskim (maj 1584) wywoao istn burz protestw na sejmikach i sejmie. Brat straconego Krzysztof nazywa monarch "psem wgierskim", wiele te pisano o zajadoci Batorych na krew ludzk, wywodzc to z trzech smoczych zbw znajdujcych si w ich herbie. I cho na sdzie sejmowym przedstawiono niezbite dowody zdrady stanu ze strony obu Zborowskich (Krzysztofa i Samuela), to jednak przekonanie o okruciestwie krla utrwalio si w wiadomoci szlachty. Nawet Joachim Bielski czyni do tego chyba aluzj, gdy go porwnuje z wygldu do Attyli. Kronikarz mia tu by moe na myli fakt, i w Siedmiogrodzie wielu magnackich przeciwnikw Batorego spotka los Samuela. Posada "doywotniego prezydenta Rzeczypospolitej" nie naleaa bez wtpienia do najwdziczniejszych. W trakcie debat nad spraw Zborowskieh nawet przywyky do burzliwych sesji sejmu siedmiogrodzkiego Batory chwyta czasem za kord, gdy mu Mikoaj Kazimirski Stefan Batory (miedzioryt wspczes#y)

Medalc Stefana Balorego i Jana Zamoyskicgo

grozi zerwaniem obrad. Na nazwanie go nebulo dumny trybun szlachecki odpar, e nie jest hultajem czy nicponiem, ale obroc wolnoci oraz pogromc tyrana. Daremnie te Batory przypomina Jakubowi Niemojewskiemu, i jest krlem nie malowanym, lecz rzeczywistym. Wszystkie te krtkie spicia odbyway si po acinie, poniewa monarcha nigdy nie nauczy si jzyka swoich poddanych tak doMrze, aby mc w nim zabra gos puMlicznie. Kiedy wic jednemu z dostojnikw duchownych wypomnia, e nie zna aciny, chocia jest biskupem, ten od razu zareplikowa, i jeszcze dziwniejszy jest krl Polski nie mwicy po polsku. ZMorowscy, jak rwnie Niemojewski, byli kalwinami; jeden z najgoniejszych i najbardziej dokuczliwych krzykaczy sejmowych, wspominany ju przez nas Kazimirski, nalea do zMoru ariaskiego. Ludzi tych w szeregi antyMatoriaskiej opozycji popchna przede wszystkim ch obrony zagroonych jakoby przez krla przywilejw szlacheckich. Polityka wyznaniowa Batorego, oparta na dowiadczeniach siedmiogrodzkich, bya bowiem nacechowana umiarkowaniem i deniem do zachowania tolerancji religijnej. Sejm w Torda ju na pi lat przed uchwaleniem konfederacji warszawskiej (w roku 1568) zezwoli na swobodne wyznawanie, obok katolicyzmu, trzech innych konfesji, a mianowicie kalwinizmu, luteranizmu i unitarianizmu, ktrego wyznawcy stanowili tamtejszy odpowiednik braci polskich zwanych arianami. Zarwno w Siedmiogrodzie, jak i w Rzeczypospolitej szlacheckiej stronnictwa polityczne byy tworzone ponad gowami walczcych ze sob Kociow, a nie

na zasadzie przynalenoci wyznaniowej. Batory przybywa wic z kraju, w ktrym parysk rze hugenotw potpiano podobnie mocno jak i nad Wis. C.o wicej, obir swj, jak ju wspominalimy, zawdzicza agitacji prowadzonej gwnie przez rnowiercw. Std te po Polsce kryy nawet pogoski, e rwnie i nowy krl jest "heretykiem"; nic wic dziwnego, e kiedy tu wjeda, wysano kogo ze specjaln misj, aby sprawdzi, czy

367

Stefan Batory bywa na mszy. Wikszo episkopatu, jak rwnie jezuici ogldali si tu w duym stopniu na Rzym, ktry uzna jego elekcj dopiero po mierci Maksymiliana. Nuncjusz papieski, Wincenty Laureo, tak dalece za zaangaowa si w popieranie Habsburgw, e skompromitowany musia w roku 1576 na rozkaz Batorego opuci Polsk. Nie-

chtne mu stanowisko zajli take jezuici; mimo to krl w czasie swego dziesicioletniego panowania okazywa zarwno temu zakonowi, jak caemu duchowiestwu znaczne (przede wszystkim materialne i moralne) poparcie w walce z reformacj. wiadcz o tym hojne dotacje na zakadanie kolegiw i kociow, fundacja akademii jezuickiej w Wilnie (1579), polityka wyznaniowa na terenie Inflant, wyranie idca na rk kontrreformacji. U genezy tej polityki leao przekonanie, e zwyciski katolicyzm moe sta si si wzmacniajc zarwno samo pastwo, jak i wadz rzdzcego w nim monarchy. Rwnoczenie jednak w Wielkim Ksistwie Litewskim, Prusach Krlewskich czy Koronie Batory konsekwentnie przestrzega postanowie konfederacji warszawskiej. Swemu tolerancyjnemu usposobieniu dawa te parokrotnie wyraz: w roku 1577 krl ostro potpi ekscesy krakowskich studentw, ktrzy sprofanowali tamtejszy cmentarz protestancki. W dwa lata pniej Stefan Batory wyda rozporzdzenie nakazujce stawianie przed sd wszystkich winnych jakichkolwiek rozruchw w miecie; za napady na witynie i domy rnowiercw wadca poleci kara mierci. Widzc w tumultach przejaw anarchizacji ycia publicznego, z ktr tak usilnie walczy na sejmach, doprowadzi do tego, i podczas jego rzdw w stolicy pastwa nie doszo po roku 1577 do adnych rozruchw religijnych. Kiedy za w roku 1581 widowni ich stao si Wilno, a tamtejszy biskup, Jerzy Radziwi, gorliwy jak kady konwertyta, dokona uroczystego uuto-dc#Je z ksiek protestanckich (bo o paleniu kacerzy nie mogo by w Polsce mowy), krl w surowym mandacie ostro potpi nie tylko studentw biorcych udzia w rozruchach, ale i samego biskupa. Monarcha podkreli, e nie cierpi, aby wiar szerzono "przemoc, ogniem i elazem, zamiast nauczaniem i dobrymi przykadami". Stwierdzi te, e zaprzysig przestrzegania konfederacji i pragnie tej przysigi dotrzyma; daremnie wic Hieronim Powodowski doradza mu, aby

w stosunku do braci polskich nie cofn si przed "rzgi elaznej uyciem". Kiedy w roku I585 uwiziono i oddano pod sd drukarza ariaskiego, Aleksego Rodeckiego, krl poleci go zwolni, owiadczajc, i nie bdzie przeladowaniami rozszerza wiary, "chocia bym te-

368 Stefan Batory (portret)

go nie by poprzysig, sam rozum, ustawa Rzeczypospolitej i francuskie przykady dostatecznie by mi tego nauczyy". Na tolerancyjn postaw wadcy bd si powoywa polscy protestanci przez cay XVII i XVIII wiek. Wspczeni Batoremu kalwini i arianie uwaali jednak, i zdecydowanym popieraniem kontrreformacji le spaca dug wdzicznoci, jaki u nich zacign w trakcie zabiegw o tron polski. Bdc za przede wszystkim szlacht, a dopiero w dalszej kolejnoci czonkami tego czy innego Kocioa, podzielali te narastajc w spoeczestwie szlacheckim niech do "nie malowanego" krla. Nie umia on nawiza dialogu z izb poselsk, ktra, pozostajc do obojtn na sukcesy militarne swego wadcy, podejrzewaa go o denie do "despotyzmu" i ch ograniczenia swobd szlacheckich. Zdaniem Jana Czubka, wybornego znawcy staropolskiej publicystyki politycznej, zgon Batorego "nie tylko nie obudzi alu po sobie, ale nawet wywoa u ogromnej wikszoci wczesnej szlachty co w rodzaju ulgi". Istotnie, jeli nawet pominiemy jako skrajnie tendencyjne gwatowne napaci sprzedajnych paszkwilantw, do ktrych nalea midzy innymi Bartosz Paprocki, czy ataki ze strony rodziny Zborowskich (oraz ich przyjaci), to przecie zarwno Bielski, jak nunejusz Spannocchi, a nawet przychylny krlowi Heidenstein, wszyscy oni powiadezaj zgodnie niech ku niemu istniejc.

Podobnie jak przedtem, za czasw Bony i Henryka Walezego, tak i teraz gwnym zarzutem byo forytowanie przez wadc jego rodakw. Ci sami Wgrzy, nad ktrych losem pod rzdami Habsburgw szlachta tak ubolewaa, widzc w nim grone memento dla siebie, gospodarujcy teraz u boku Batorego, obdarzeni przez niego zaufaniem, stanowiskami w wojsku i nadaniami, stawali si przedmiotem najzacieklejszych atakw. Spannocchi pisa, i przybysze z Siedmiogrodu "tak dalece oburzyli na siebie umysy szlachty", i ta za nic w wiecie nie wybierze ponownie adnego z Madziarw na tron. "Sdz bowiem Polacy, e aczkolwiek wielkie mieli poytki ze sprawiedliwych rzdw Batorego, wikszych doznali szkd, znoszc wyuzdan (jak wwczas mwili) swawol wojska wgierskiego". Sporo byo bez wtpienia w tych wszystkich narzekaniach przesady. Najczciej wypowiadali je ludzie majey z krlem osobiste porachunki. "Jakie mordy, gwaty on, ubogich dzieweczek, wyupywanie sklepw, wydzieranie pospolitemu czowiekowi ywnoci na drogach i dbr od nich si dzieje" --- taki oto

24 Poczet krlw... Nagrobek Stefana Batorego w katedrze wawelskiej

obraz przemarszu piechoty wgierskiej roztacza na sejmie Krzysztof Zborowski, ktremu krzywda "pospolitego czowieka" najmniej oczywicie leaa na sercu. Wspczeni historycy wgierscy twierdz zreszt, e ich rodakw na dworze Batorego nie byo tak znowu

duo. Przy wczesnym systemie aprowizacji i zakwaterowania armii, kade wojsko dawao si cywilnej ludnoci mocno we znaki, cho oczywicie w apokaliptycznej wizji Zborowskiego jest sporo zrozumiaej skdind przesady. Szlachta nie moga jednak darowa krlowi tego, co w lapidarnym skrcie uj na sejmie 1585 roku Prokop Pkosawski, a mianowicie e "bierze chleb przed syny koronnemi, dawa go postronnym". Nawet Heidenstein pisze, e podczas wyprawy moskiewskiej na tle podziau upw "ktnie midzy Polakami i Wgrami tak zawzite urosy, e si z orem na siebie porwali". Jak wida, atwo jest y w zgodzie uwiecznionej w przysowiu o "dwch bratankach", kiedy kady mieszka u siebie, a oba kraje dziel wysokie gry... Bezporednia konfrontacja mnsi prowadzi do rozczarowa; przeya je rwnie Anna Jagiellonka, ktra niewielk zdaje si miaa ze Stefana Batorego jako z ma pociech. Pocztkowo zreszt i to wspycie zapowiadao si na podobn idyll jak stosunki krla z narodem szlacheckim, ktry go na tron powoa. Moda staem, bo nie wiekiem, maonka bya pena iluji, skoro w tydzie po lubie kasztelan miski Jan Hlebowicz pisa: "widz chopa dopada, gb nosi wysoko i hardo, ale widz po samym, e go rzdzi nie bdzie, bo prawy chop!" Annie Jagiellonce nie szo moe tyle o rzdzenie, co o zwyczajne kobiece szczcie. C z tego, kiedy modszy o dziesi lat maonek unika wyranie swej leciwej oblubienicy. Gdy za prbowaa odwiedza go w jego komnacie, pocz wymyk si na noc z sypialni. Dotknita do ywego krlowa dostaa tak duej gorczki, e musiano jej nawet krew puszcza. Podobnych afrontw byo wiele; Batory spdza sporo czasu w rozjazdach nie zawsze zreszt dyktowanych potrzebami pastwa. Jeli nie na wojnie, to na polowaniu, sowem wszdzie, byle z dala od zaniedbywanej ony, ktrej tumaczy wykrtnie, i nie sta go na kosztowny, dworski styl ycia. Moga w tym by zreszt wiadoma ironia krla nie pozbawionego poczucia humoru. Posiada je zapew-

ne, skoro twierdzi, i prosi moe zosta kanonikiem (ktra to godno duchowna bya w Polsce zastt'zeona tylko dla szlachty), poniewa woaj na nie "maluki", a wic ma nazwisko koczce si na -ski. Batory potrafi te by wielkoduszny: ukara wprawdzie surowo magnackich przywdcw prohabsburskiego powstania w Siedmiogrodzie, ale Bekieszowi, ktry stan na jego czele, przebaczy. Czowiek, ktrego nazwisko pozostao w naszym jzyku jako nazwa paszcza, nalea pniej do grona najbliszych, zaufanych przyjaci krla. Nie przeszkadzao krlowi ariaskie wyznanie Bekiesza, uwaanego zreszt przez wspczesnych niemal za ateusza. Rwnoczenie za Batory chtnie rozmawia ze Skarg, ktry towarzyszy mu w trakcie oblenia Poocka. Prawdziw pasj jego ycia nie byy bowiem sprawy wyznaniowe, lecz wojna, rozumiana jako sposb realizacji gwnego celu, a mianowicie wyzwolenia Wgier spod tureckiej okupacji. mier Batorego (12 grudnia 1586) zastaa go w trakcie gorczkowego montowania ligi antytureckiej oraz przygotowa do nowego pochodu na Moskw. Zgon przyszed tak niespodziewanie i nie w por, i rozeszy si nawet pogoski o otruciu krla. Jeszcze dzi niektrzy (jak H.Z. Scheuring) bior je na serio, twierdzc, jakoby sprawcami zbrodni byli agenci bliej nie okrelonej konspiracyjnej organizacji protestanckiej, ktra nie chciaa dopuci do triumfu katolickiej Europy. Istotnie, po mierci Batorego dwaj lekarze krlewscy, a miano-

370

wicie Mikoaj Bucella (arianin) i Szymon Symoniusz (konwertyta-katolik, zbliony chyba do wolnomylicielstwa) wszczli gwatown polemik, w ktrej oskarali si nawzajem o spowodowanie mierci pacjenta. Uczeni mowie zarzucali sobie ignorancj, ale nie wia-

dom z wol; warto te przypomnie, i wczesny poziom wiedzy medycznej by tak niski, e wystarczyo sucha jednego lekarza, aby zosta wyprawionym na tamten wiat. Stefan Batory za trzyma ich dwch przy sobie i co gorsza, mia zgubny zwyczaj suchania na przemian rad Bucelli i Symoniusza; dao to zgoa katastrofalne skutki. Jeli ju jednak mamy powtarza krce wspczenie na jego temat plotki, to warto doda, i nielubnym synem Batorego z pikn crk borowego z litewskich lasw mia by rzekomo Dymitr Samozwaniec (legend t uwiecznia Zofia Kossak-Szczucka w "Zotej wolnoci"). Byby to drugi, obok Aleksandra Kostki-Napierskiego, bastard krlewski o wielkich ambicjach i tragicznym kocu.

Jarema Maciszewski ZYGMUNT III

Przez dugi czas nie pywa po morzach statek nazwany jego imieniem. Nie by nigdy patronem puku kawalerii ani druyny harcerskiej. Na prno szuka by w polskich miastach jego ulicy, placu czy alei. Na jego sarkofagu w podziemiach katedry wawelskiej adna rka nie skada kwiatw. Pozostaa tylko kolumna na placu Zamkowym w Warszawie, bardziej symbol miasta ni wiadectwo pamici o osobie, ktrej wizerunek utrwali ongi w spiu artysta. Pozostay wzmianki w podrcznikach historu i powszechna wiedza o tym, i jego to decyzj prowincjonalne, nie stanowice wwczas wanego centrum ycia gospodarczego i kulturalnego miasto mazowieckie stao si stolic pastwa. A przecie wadca ten zasiada na tronie

Rzeczypospolitej prawie czterdzieci pi lat - spord krlw polskich duej od niego panowa tylko Wadysaw Jagieo. By najwaniejszym decydentem i uczestnikiem wydarze, brzemiennych w dalekosine skutki. Boryka si musia z nader trudnymi problemami politycznymi, spoecznymi, gospodarczymi czy religijno-wyznaniowymi. Sterowa lub sterowa usiowa naw pastwow w burzliwych czasach. Prowadzi liczne wojny, czynnie wcza si w polityk europejsk. Dlaczego przemin prawie bez echa w legendzie? Dlaczego w niewielu utworach literackich spotykamy jego imi? Dlaczego utrwali si w powszechnym przekonaniu pogld, i by to "krl niewielkich zashig i sawy" (A. Sonimski)? Bo przecie - wydawaoby si - czasy Zygmunta III to jeszcze okres wietnoci dawnej Rzeczypospolitej. Wtedy to wanie - dokadnie w roku 1618 - wypada apogeum eksportu polskiego zboa, co jest jakim syntetycznym dla owych czasw wskanikiem zamonoci kraju i jego mieszkacw. Za jego panowania od rozejmu w Deulinie (1619) do utraty Rygi (1621) pastwo polsko-litewskie osigno swj najwikszy w historu rozmiar terytorialny. Z panowaniem krla Zygmunta zczone s takie wydarzenia dziejowe jak Byczyna, Kircholm, Kuszyn, Chocim, Puck i Trzciana, jak zwycistwo polskiej 0oty wojennej pod Oliw. Literatura przeywaa swj wiek srebrny, a jzyk ojczysty doskonali si jako sprawne narzdzie trudnej sztuki przekonywania i argumentowania, ostatecznie wypierajc acin z ycia publicznego. Nieprzerwanie trwa proces formowania si polskiego oglnonarodowego jzyka literackiego, w czym niemay udzia mieli wybitni pisarze wywodzcy si z rodzin mieszczaskich. Kontrreformacja nie zdya jeszcze dokona spustosze w umysach ludzkich. Poziom szk - take jezuickich - by wci wysoki. Oficyny drukarskie miay co i dla kogo drukowa, wznawia. Nigdy przedtem i nigdy potem - a do cza-

sw rozbiorw kraj nie dysponowa rwnoczenie, czy niemal rwnoczenie, tak licznym orszakiem wybitnych ludzi: znakomitych wodzw, przewidujcych politykw, wytrawnych parlamentarzystw, wietnych mwcw Niech za dowd wystarczy jake zreszt niepena lista znakomitoci tamtych czasw: Jan Zamoyski, Jan Karol Chodkiewicz, Stanisaw kiewski, Stanisaw Koniecpolski, Krzysztof Radziwi, Stanisaw Lubomirski, Lew Sapieha, Feliks Kryski, Zbigniew i Jerzy Ossoliscy, Stanisaw Karnkowski, Krzysztof Arciszewski. Prawd jednak jest rwnie, e Zygmunt III zasta Rzeczpospolit mocarstwem, a zostawi - jak to bliska przyszo miaa wykaza - pastwo osabione, nie umiejce czy nie

372

mogce rozwiza adnego ze swych najistotniejszych problemw wewntrznych i zagranicznych. To wanie w cigu owych dugich czterdziestu piciu lat na wszystkich niemal odcinkach ycia spoecznego i pastwowego dokonywa si, z wolna, lecz wyrazicie, regres. Byy w tym czasie wygrane bitwy i przegrane wojny, wygrane wojny i zaprzepaszczone szanse polityczne okresu pokoju. Byy take klski. Byo politycznie bezproduktywne trwonienie rodkw materialnych i si moralnych spoeczestwa w dziaaniach sprzecznych z dalekosin racj stanu pastwa. Osd historu by surowy. Przytaczajca wikszo polskich historykw odnosia si krytycznie do decyzji Zygmunta III, do jego polityki i bez sympatii do jego osoby. Dopiero Wadysaw Konopczyski, a po nim Stanisaw Herbst i Wadysaw Czapliski starali si osabi krytyczny sd o tym wadcy, wskazujc na szereg pozytywnych cech i korzystnych wynikw dziaania Zygmunta III. Zygmuntowi III przyszo y i dziaa

w epoce przeomu. Czasy renesansu i reformacji przechodziy w barok i kontrreformacj. W Europie nastpowaa stopniowa zmiana ukadu si prowadzca do wyranej polaryzacji politycznej, ktrej apogeum miaa sta si wojna trzydziestoletnia. Ostrzej zarysoway si rnice w tempie rozwoju ekonomiczno-spoecz-

373 Orszak weselny Zygmunta III i krlowej Konstancji (karton przypisywany G. Drinkowi)

Zygmunt III (miedzioryt J. Orlandiego) nego krajw, w ktrych formoway si elementy ukadu kapitalistycznego, i krajw, w ktrych przewaay formy gospodarowania oparte na paszczynie i osobistym poddastwie chopw. Bdem byoby obarcza Zygmunta III za wszystkie niepowodzenia, omyki, stracone szanse i zmarnowane wysiki. Otaczay go bez wtpienia szczeglne uwarunkowania - spoeczne, ustrojowe, obyczajowe, a nade wszystko ekonomiczne. Nieodparcie jednak nasun si musi pytanie, czy rzeczywicie obiektywne uwarunkowania i czynniki zewntrzne determinoway taki wanie, a nie inny bieg wydarze. Czy polityka krla dysponujcego potnym jeszcze arsenaem rodkw sprawowania wadzy i znacznymi jeszcze moliwociami dziaania, przy wzgldnej saboci ssiadw, nie bya jedn z przyczyn pogbiania si regresu zamiast jego zahamowania? Choby w jednej, jake podatnej wiadomemu dziaaniu jednostki wysunitej na kluczowe w pastwie stanowisko dziedzinie - polityce zagranicznej - mg Zygmunt III pozostawi po sobie spucizn lepsz, korzystniejsz dla przyszoci pastwa. Mira korony szwedzkiej (tu zreszt trudno mu si dziwi - bya to wszak w jego mniemaniu nalena mu ojcowizna. Zoony mierteln chorob, pozbawiony mowy, przekaza uroczycie i ze wzruszeniem koron Wazw najstarszemu synowi Wadysawowi. Prawowitym krlem szwedzkim uwaa si do koca swych dni), co przesaniao mu - z oczywist szkod dla interesw Rzeczypospolitej - realia polityczne. Nie potraf lub nie chcia wybiec wyobrani poza dorane skutki takiej czy innej decyzji, patrze dalej ni rok lub dwa naprzd. Moe, gdyby zdoby si na bardziej dalekosine spojrzenie, gdyby sucha rad mdrych ludzi, ktrych w jego otoczeniu nie brakowao - nie wizaby si tak cile i tak bezkompromisowo z domem habsburskim. Moe nie wsparby urojonych roszcze zbiegego mnicha do koro-

ny carw i nie rozpoczby - gwacc rozejm - zbrojnej interwencji w Moskwie. "Pa.s.sim (powszechnie) jest to w rozumieniu ludzkim - pisa otwarcie do krla Stanisaw kiewski - e WKM (Wasza Krlewska Mo) nie in rem (sprawom) Rzeczypospolitej, ale sobie privutim (osobicie) poytku z tej ekspedycji patrzysz". Moe nie posyaby lisowczykw na pomoc nadwtlonemu ciosami wgierskich i czeskich powstacw Cesarstwu lub te za pomoc t kazaby sobie zapaci cho czci polskiego przecie etnicznie lska. "Przyjdzie na pewno czas - pisa Stanisaw ubieski na pocztku wojny trzydziestoletniej - kiedy albo lzacy

374 ET SvE c.'I#, R#, N#A#rlVVS# LITf-i<#1N1lE, DVX, )\VSSl#, PRvS,slr##i#a;uo.l,#fo#

pamitni na to, od kogo si odczyli, wrc do swych ojcw, albo te Polakom nie braknie racji do przypomnienia swych praw [...], co do ktrych nie moe zaj przedawnienie" (cyt. wg W. Czapliskiego). Moe pojby, e awantury modawskie musz na Rzeczpospolit cign nawanic tureck (Cecora, Chocim), jeeli wszczyna je sojusznik Habsburgw. Na dziaania Jana Zamoyskiego - wroga Habsburgw - w Modawii i Wooszczynie Turcy nie odpowiadali uyciem siy. Moe wreszcie nie dawaby krl Zygmuntwbrew opinii duej czci szlachty, a take du-

####:, ,a.#

# A. . l i: .

#et'

'# 5 ##r

1,i# r.### c# ej czci mieszkacw Prus Ksicych - kurateli, a potem lenna w tym ksistwie elektorowi brandenburskiemu, wpuszczajc - jak pisa sdziwy prymas Karnkowski - "wa w zanadrze". To, przed czym chcieli ubezpieczy si traktatowo statyci polscy doby Zygmunta Starego - zrealizowa konsekwentnie i do koca Zygmunt III. Poczenie pod jedn wadz Brandenburgii i Prus Ksicych stao si za jego panowania faktem dokonanym. Zygmunt III przez dugie lata nie by w stanie zrozumie Polski, jej racji pastwowych i mentalnoci jej obywateli. Nie chcia podda

##f #L! tlit'#lxHf,#167 d.t#r # t;# Y#!'#OI.fiiE er,r#ctt: ! #. X #&t # #,# J#wljw, ..: l## #, ".#z#, ,..:f:##.#te

Zygmunt III pod Smoleskiem (portret T. Dolabelli) *;

375 " F##i=, #: p#;'- ::#Ik ,r, f E #=Er,ia :...#

si tej prawdzie, e podstawowe zaoenia ustrojowe Rzeczypospolitej miay ju sw dug histori, swe skomplikowane uwarunkowania i e wszelkie prby wtoczenia pastwa polsko-litewskiego w schemat ustroju politycznego lansowany przez ideologw kontrreformacji, Roberta Bellarmina przede wszystkim, i praktycznie realizowany w pastwach habsburskich musi prowadzi do ostrych star wewntrznych i do sparaliowania lub tylko osabienia moliwoci dziaania wadzy. Nie chcia Zygmunt III przyj do wiado-

moci, e ustalone formy ycia politycznego w Rzeczypospolitej wyznacza fakt, e w odrnieniu od wszystkich pozostaych krajw europejskich dziesi procent jej mieszkacw cieszyo si - przynajmniej formalnie - szerokimi prawami politycznymi. Byo to dla monarchy na pewno cikie ograniczenie, ale by to rwnoczenie potny atut, ktry umia wykorzystywa jego wuj Zygmunt August i jego znakomity poprzednik Stefan Batory. Wykorzystujc bowiem masy szlacheckie, a take posugujc si umiejtnie wcale jeszcze nie najsabszym mieszczastwem, m# krl polski skutecznie przeciwstawia si presji magnackiej lub te kanalizowa j zgodnie ze swymi koncepcjami i sw wol. Nie zrozumia Zygmunt III, e Polacy wytworzyli w XVI wieku sobie waciw i do wysok kultur polityczn, chocia jej tylko zawdzicza, e korona polska na jego gowie nie podzielia losu szwedzkiej. Jednym z podstawowych wyznacznikw polskiej kultury politycznej bya tolerancja religijna, element niezbdny w polityce wewntrznej wielonarodowego i wielowyznaniowego pastwa. Przesad byoby twierdzi, e Zygmunt III chcia wzorem hiszpaskiego Filipa II czy te cesarza Ferdynanda II rozprawia si z innowiercami przy pomocy stosu i miecza. Przesadnie te niektrzy historycy oceniali nietolerancyjno Zygmunta. To rodzona jego siostra, Anna Wazwna, wychowana w wierze luteraskiej, cieszya si przywizaniem i mioci brata, ktry nie zabrania jej dyskretnego organizowania naboestw luteraskich nawet na zamku wawelskim. Umia te Zygmunt przeciwstawi si sugestiom politycznym Kocioa katolickiego - w pewnym momencie zacz prowadzi elastyczn polityk wobec prawosawia. Szkoda natomiast, e nie okaza si skrajnym ultramontaninem, gdy decydowa si na nadanie kurateli i lenna w Prusach Ksicych Brandenburczykowi. Ale rwnoczenie spokojnie gra w pik w Krakowie na dziedzicu zamkowym, gdy w miecie rabowano sklepy i warsztaty miesz-

czan-protestantw i bezezeszezono ewangelickie cmentarze. Stara si ograniczy dostp do urzdw i godnoci niekatolikom. Godzi si milczco na tumulty religijne. Wspiera cenzur kocieln. Nie dopuci = za namow spowiednika -- do kompromisowego rozstrzygnicia na sejmie 1606 roku sporu o tzw. proces konfederacji warszawskiej (czyli o prawne zabezpieczenie penego przestrzegania przepisw o tolerancji religijnej). By jednym z gwnych ordownikw unii brzeskiej i policyjnych metod wdraania jej w ycie, co w istocie zmusio hierarehi prawosawn do walki z pastwem i zaostrzyo konf7ikty spoeczne. W ten sposb, aczkolwiek dugie jeszeze lata tolerancja bya niezaprzeezaln wartoci polskiego yc:ia spoecznego, krl Zygmunt III dopuszcza do pierwszych przejaww wichrowania i unicestwiania trwaych wartoci polskiej kultury politycznej, stworzonej w czasach renesansu. Wpywao to wprost na osabienie spjni wewntrznej olbrzymiego pastwa. Uwierzy w pierwszych latach swego panowania - pewnie tego potem gorzko aowa - e virtor lege.s dubit (zwycizca nada prawa), i wszed w ostry konffikt z "narodem szlacheckim", ktry ba si ju nie tylko wzmocnienia wadzy krlewskiej w ogle, lecz wadzy krle-

376

wskiej tego konkretnego krla, ktry przecie na pocztku ostatniego dziesiciolecia XVI wieku po prostu kupczy koron polsk z Habsburgami. Zadowalanie si prodkami byo cech jego metody dziaania w polityce wewntrznej. Nie rokosz Zebrzydowskiego sam przez si by nieszczc:iem kraju (zgdmy si w tym miejscu = wyjtkowo =- z Michaem Bobrzyskim), ale sposb jego przezwycienia. Nie byo bowiem ani zwycizcy, ani pokonanego. Pokonanym okaza si autorytet wadzy, a per-

spektywicznym zwycizc magnateria. Jedyny prawny skutek rokoszu - to takie objanienie przepisu de non prue.stundu oboedientia (o prawie wypowiedzenia posuszestwa), by w praktyce nikt nie mg ze skorzysta. Po takich faktach, jak sejm inkwizycyjny 159# roku i rokosz sandomierski (Zebrzydowskiego) w latach 1606 i 1607 - gruntowna "naprawa Rzeczypospolitej" bya ju chyba niemoliwa. Stale, a do koca panowania Zygmunta brakowao po temu wystarezajcej dozy zaufania spoeczestwa szlacheckiego do krla i jego polityki. Owszem, stosunki szlachty z tronem ulegy potem pewnej poprawie - poczwszy od roku 1616 wszystkie sejmy koczyy si powziciem uchwa, ataki opozycji znajdoway tylko umiarkowany posuch w spoeczestwie. Uwaano, e mimo swoich wad i bdw krl jest przecie czynnikiem adu wewntrznego i porzdku w pastwie. Dopiero jednak w ostatnich latach panowania rysowa si zacza jakby pewna moliwo peniejszej i zgodniejszej wsppracy krla i stanw Rzeczypospolitej. Krl bowiem w ostatnim dziesicioleciu swych rzdw lepiej wczuwa si w rol konstytucyjnego monarchy, trafniej dostrzega interes pastwa. "W wielu przypadkach to liczenie si krla nie tylko z realn sytuacj pisze Jan Seredyka - ale take z interesami pastwa, powoduje decyzje wrcz dramatyczne, bo sprzeczne z jego osobistymi pogldami i deniami". Niemniej adne istotniejsze reformy nie zostay przeprowadzone. A kto wie, moe wanie czasy Zygmunta III byy ju ostatni chwil na dokonanie skutecznej reformy systemu dziaania organw pastwowych, chocia bez wszelkiej wtpliwoci nie byo ju adnych warunkw po temu, by w Rzeczypospolitej mg si uksztatowa absolutyzm na wzr czy to francuski, czy hiszpaski. Byy natomiast wszystkie szanse po temu, by naprawi system skarbowy, unowoczeni armi, oprze obron pastwa na zdrowych i mocnych zasadach, umocni stan bezpieczestwa wewntrznego, ulepszy sposb

obradowania i konkludowania sejmu, przeprowadzi reform elekcji. Innymi sowy - bez uciekania si do rozwiza ekstremalnych byy moliwoci trwaego umocnienia systemu "monarehii mieszanej" (monarehia mixta) opierajcej si na zasadzie silnej wadzy krlewskiej ograniczonej sprawnie dziaajcym organem reprezentacji stanowej, tj. sejmem walnym i sejmikami. Za mao ju jednak wwczas mia krl Zygmunt czasu, by dokona cho czciowej naprawy pastwa, skoro nie wykorzysta go wczeniej. Jego zblienie z "narodem szlacheckim" nastpio zbyt pno. A przecie wisiao nad nim przez czas cay - dugie czterdzieci pi lat domniemanie, e w ojczynie swej matki czuje si obco, e jej nie miuje. Niepokojco dla uszu zatroskanych o dobro kraju obywateli (a takich jeszcze nie brako) brzmie musiay testamentalne niejako wezwania starego kanclerza i hetmana wielkiego koronnego Jana Zamoyskiego, ktry na sejmie 1605 roku, a wic w niespena trzy miesice przed sw mierci, mwi do krla Zygmunta: "Miuje t ojezyzn nasz, bo jest ci to tak, e ci Szwecja genuit (urodzia), ale ci ta excepit (przyja) i genus (rd, pochodzenie) twe maternum (macierzyste, matczyne) i ciebie ozdobia, ubogacia, wsawia, na gowach naszych posadzi-

377

a". Jeli o uczucie trzeba byo apelowaznaczy to, e go nie dostawao. Otacza si przez dugie lata Niemcami. Krlewicza Wadysawa - ukochanie i nadziej narodu - wychowywali bawarska Niemka Urszula Meierin i cakowicie zniemczony kasztelan gdaski Micha Konarski. Na dworze krlewskim trudno byo odetchn swojskoci. Rycho wida zapomnia krl Zy#nunt, e podczas swego pierwszego uroczystego wjazdu do Krakowa - a byo to 8 grudnia 1587 roku

- zyska serca tak dostojnikw, jak i gawiedzi sw w polskim jzyku wygoszon odpowiedzi na mow powitaln. Witano w nim nie tylko nowego krla, ktrego koronacja kada kres okresowi niepokoju wewntrznego, niepewnoci i wrcz wojny domowej z udziaem si obcych, rozstrzygnitej na polach Byczyny. Witano w nim siostrzeca ostatniego Jagiellona, syna wydanej za morze do Szwecji krlewny Katarzyny, witano ostatni latorol domu Jagieowego. Dowiadczenia trzech wolnych elekcji wzbudzay tsknot do wasnej dynastii, do jednoznacznoci personalnej w czasie bezkrlewia, do sytuacji oczywistych, e po ojcu nastpowa syn, a po bracie brat, formalnie jedynie potwierdzani wol zbiorow stanu szlacheckiego. Mia zatem na starcie olbrzymie szanse. Przeciwnicy zostali pokonani, a gwny rywal - Maksymilian Habsburg - wzity do niewoli przebywa pod stra w Krasnymstawie. Wystartowa le. "Jakie ecic nam nieme diabl przywieli" mia si wyrazi po pierwszym spotkaniu z modym monarch Jan Zamoyski. Zygmunt III bowiem zrazi do siebie kolejno tych wszystkich, ktrym zawdzicza tron. By moe chcia wyzwoli si od razu spod wpyww potnego kanclerza - by tego jednak dopi, musia dokona gruntownej reorientacji politycznej. Wybrany zosta krlem jako kandydat antyhabsburski, jako krl zapragn prowadzi polityk prohabsbursk, co oznaczao konieczno dopuszczenia do ask i zyskania poparcia wikszoci byych maksymilianistw. Trzeba przyzna, e stosujc umiejtnie polityk rozdawnictwa dbr i urzdw potrafi w sposb niesychanie zrczny doprowadzi w cigu niewielu lat do dekompozycji istniejcych ugrupowa politycznych. Wpywy Zamoyskiego w elicie wadzy skurczyy si niepomiernie. Wielu jego dotychczasowych stronnikw = zwaszcza duchownych, jak Piotr Tylicki czy Wojciech Baranowski

378 Zygmunt III (portret nieznanego malarza z galerii Pittich)

- przeszo do obozu krlewskiego. Za to Zamoyski ponownie sign po rzd dusz szlacheckich. Inicjatywy, a raczej pomysy i zamiary krla, byy w samym zarodku sparaliowane. Ustrj Rzeczypospolitej umoliwia konstruktywne dziaanie tylko drog wspdziaania tronu i szlachty. Kady inny ukad polityczny powodowa sytuacj "politycznego pata" i torowa drog rosncym wpywom magnateru. Tak te w konsekwencji si stao. Zygmunt III potrafi wprawdzie stworzy zalene od siebie stronnictwo, skadajce si z kilkunastu oddanych mu senatorw - z czasem nawet liczba ich zwikszaa si wyranie - lekceway natomiast masy szlachty, nie szuka w nich oparcia i poparcia. Moga wic znale je tym atwiej opozycyjna grupa magnatw, umiejtnie wykorzystujca zawsze dla szlachty aktualny straszak absolutystyczny. Ale uproszczeniem byoby sprowadza problemy polityczne pierwszych dziesicioleci rzdw Zygmunta III tylko do ukadw personalnych czy metod rzdzenia. Rnice midzy Zygmuntem i jego stronnictwem a Zamoyskim i innymi odamami opozycji byy gbsze i bardziej zasadnicze. Dotyczyy one zarwno polityki zagranicznej (Zamoyski by zdecydowanie przeciwny wszelkim zwizkom z Habsburgami) jak i wewntrznej. Obz Zamoyskiego reprezentowa ideay tolerancji religijnej, obce mu byy idee kontrreformacji, przeciwstawia si rosncym wpywom Kocioa i zakonu je-

379 Zamek krlewski w Warszawie, stan sprzed drugiej wojny wiatowej

zuitw. Inaczej Zygmunt. W restytucji wpyww i znaczenia Kocioa widzia cel nadrzdny. Chcia rzdzi na wzr wadcy absolutnego. Ludzie, ktrymi si otacza, nie naleeli do najpopularniejszych, a nade wszystko - poza kilkoma chlubnymi wyjtkami - do najwybitniejszych. Ci ostatni, aczkolwiek nie angaowali si w walk z krlem, do czsto pozostawali na uboczu. Wszystko to nie mogo nie prowadzi do konfliktw, tym bardziej e swoim postpowaniem w pierwszych latach panowania (zakulisowe rozmowy ze swym ojcem krlem Szwecji Janem III w Rewlu, prby kup-

czenia koron polsk z Habsburgami, zamiar wyjazdu na dugo lub na stae do Szwecji itd.) ujawnionym wobec opinii publicznej na sejmie inkwizycyjnym I 592 roku utraci lub powanie naruszy moliwoci dziaania, jakie pocztkowo posiada. By moe nie rozumia klimatu politycznego i kulturalnego wczesnej Polski, by moe postawa jego wynikaa ze szczeglnych warunkw, w ktrych wychowywa si w Szewcji. Urodzi si wszak w wizieniu (20 czerwca 1566 roku w Gripsholm), do ktrego wtrci jego rodzicw - ksicia finlandzkiego Jana i Katarzyn Jagiellonk - szalony i okrutny stryj, krl Szwecji Eryk XIV. Wychowywa si - ju jako krlewiez szwedzki od roku 1569 - w cieniu okropnoci, ktre dziay si za rzdw Eryka. Matka, a take znajdujcy si na szwedzkim dworze jezuici, wpajali mu zelotyzm katolicki i niech do rnowiercw. Uczono go, e powoaniem krla-katolika jest sta si wieckim mieczem w. Piotra. Tron polski przyj niechtnie, blisza mu bya ojczysta Szwecja. Utrata jej (1598/99) bya dla niego najciszym ciosem, z ktrym nigdy nie pogodzi si do koca. Szwedzi po prostu go nie chcieli - bliszy im by stryj Zygmunta, ksi S#dermanlandu Karol. "Przymierze polsko-szwedzkie - pisa Wadysaw Konopczyski - byo ze stanowiska geopolitycznego rwnie racjonalne, jak unia bya nienaturalna [...]. da w XVI wieku od krla, aby wid do zbawienia luteran i katolikw, aMy dogadza yczeniom stanw na sejmach polskich i szwedzkich, aby bywa na zawoanie w Krakowie i Sztokholmie, aby Estoni uczciwie achowa dla Szwecji i uczciwie odda Polakom, to byo w wytworzonym zwizku nonsensem". Zapewne przesad jest twierdzi, e dugoletnie wojny polsko-szwedzkie cignce si z przerwami a po rok 1660 byy li tylko skutkiem zerwania unii personalnej i polityki dynastycznej polskich Wazw. Stawka bya powaniejsza: Dominium Maris Baltici. Nie ulega wszake wtpliwoci, e spory dynastyczne do-

daway walkom polsko-szwedzkim zacitoci,

380 Zygmunt III (fragment kolumny na placu Zamkowym w Warszawie)

uniemoliwiay kompromisowe rozwizanie sprzecznoci, a nade wszystko wykluczay inn ni stan wrogoci alternatyw polityczn. Na dziaanie Zygmunta III sprawa szwedzka wywieraa przez dugie lata wpyw oczywisty. S historycy, ktrzy nawet motyww podjcia przez Zygmunta decyzji wojny z Moskw ("Okropna i duga wojna; jeeli j uwaa bdziemy w wzgldzie susznoci i moralnoci [...) najniesuszniej od Polakw zaczta" -- napisa Julian Ursyn Niemcewicz) dopatruj si w sprawie szwedzkiej sdzc, i krl Zygmunt poszukiwa pragn drogi do Sztokholmu przez Moskw. Nie mona take zaprzeczy, e sprawa korony szwedzkiej uniemoliwiaa mu w pocztkowym stadium wojny trzydziestoletniej znalezienie innych rozwiza, jak faktycznie prohabsburska polityka. Nie by jednak czowiekiem ciasnym, ograniczonym doktrynerem. Wyksztacenie odebra staranne, wada biege - poza ojczystym szwedzkim i macierzystym polskim - jzykami woskim, niemieckim, aciskim, a take zapewne ruskim. Posiada swoiste hobby: zajmowa si zotnictwem i alchemi. Sprawowa skuteczny mecenat artystyczny w duchu manieryzmu: na dworze jego przebywali malarze (najwybitniejszy: Tomasz Dolabella), muzycy, zotnicy. Wzbogaci wasnym sumptem kolekcj arrasw, przebudowa zamki w Warszawie, Krakowie i obzowie. ycie rodzinne mia raczej udane. Wprawdzie pierwsza ona Anna Habsburanka zmara modo po kilkuletnim poyciu pozostawiajc mu jedynego syna Wadysawa (dwoje dzieci z tego maestwa zmaro w niemowlctwie), jednak drugie mae-

stwo z rodzon siostr zmarej ony arcyksiniczk Konstancj (1605) byo uwaane za szczliwe i dobrane. Dochowaa si te para krlewska piciorga dzieci, ktre doyy lat dojrzaych: czterech synw i crk. Fatum jednak ciyo nad polsk lini Wazw: poza zmarym w dziecistwie synkiem Wadysawa IV pozostali synowie Zygmunta III (dwch z nich zreszt zmaro modo) nie pozostawili dziedzica. Zygmunt III mia zaciekych przeciwnikw. Obrzucano go w anonimowych utworach obelgami, pisano paszkwile. Zarzucano mu - najcnotliwszemu chyba z krlw polskich - zepsucie i rozwizo. Zraa ludzi swym zimnym zachowaniem, milczeniem, nadmiernym dystansem, a take powolnoci w podejmowaniu decyzji. "Osawiona powolno w podejmowaniu decyzji - stwierdza Wadysaw Czapliski - bya niewtpliwie jakim brakiem charakteru krlewskiego, pyna jednak z chci podejmowania decyzji przemylanych, najwaciwszych oraz z pewnej podejrzliwoci wobec swych doradcw". Styl bycia monarchy, ktry zreszt nie stroni od uciech stou, mylistwa, teatru i innych rozrywek, nie odpowiada jednak szlachcie. Kryo rwnie przekonanie, grone dla autorytetu monarchy, e nie ma on szczliwej rki, owego utu szczcia towarzyszcego podejmowanym przedsiwziciom. "Wszdzie gdziekolwiek si jeno ludzie KJM (krla jegomoci) obrc, z aski Boej szczliwy progres i koniec = pisa w czasie jednej z wypraw wojennych bliski krlowi Jakub Zadzik tu (tzn. tam, gdzie krl przebywa - przyp. J.M.) tylko wszystkie przedsiwzicia nasze wstrt bior". Dwukrotnie w cigu czterdziestu piciu lat niech do osoby krla wywoaa dziaanie ekstremalne. Raz - w dobie rokoszu - w skali masowej, kiedy to pod Jeziorn grupa nieprzejednanych rokoszan podpisaa akt detronizacji, drugi raz w skali indywidualnej w roku 1620. Mao wtedy brakowao, a Norwid nie mgby napisa: "aden krl polski nie sta na szafocie". Przy-

padkowi i niezrcznoci zamachowca, a take pomocy syna Wadysawa zawdzicza Zygmunt III (i Rzeczpospolita), e Micha Piekarski nie wpisa si wwczas na list krlobjcw.

381

Ale mia take zagorzaych stronnikw i admiratorw. Umia, wykorzystujc swe krlewskie prerogatywy, stworzy grup ludzi cakowicie od siebie zalenych. Wielu z nich zapocztkowao byskotliwe kariery swych rodw. Szczeglnej asce i szczeglnej polityce Zygmunta III w zakresie rozdawnictwa dbr i urzdw zawdziczaj swe kariery rodowe Potoccy, Sapiehowie, Ossoliscy, Koniecpolscy, Lubomirscy. Dopiero od czasw Zygmunta III kariery indywidualne zacz#y przeksztaca si w kariery rodowe. Mia take autentycznych zwolennikw. Jednym imponowaa icie monarsza godno, spokj w chwilach trudnych, upr i stanowczo, innym odwaga osobista w chwilach decydujcych. Da jej wyraz choby w czasie bratobjczej bitwy pod Guzowem (1607). Potrafi swym majestatem, ale i askawoci, ugina tak dumne i nieposkromione charaktery jak Jan Karol Chodkiewicz, ktry na znak szczcia z odzyskania krlewskiej aski rozbija o czoo drogocenne puchary. Nie by mciwy - dopuszcza do ask swych d#wnych przeciwnikw, nie kara stanowczo wyranych wykrocze przeciw porzdkowi publicznemu. Nie chcia? Nie mg? Wydaje si, e jednak bardziej to pierwsze, co w tym przypadku nie stanowio zalety wadcy. Znany z dziea Wadysawa oziskiego "Prawem i lewem" stan bezprawia i gwatw na ziemi przemyskiej i sanockiej uleg przecie zasadniczej poprawie, gdy starost tam zosta Marcin Krasicki. Mona wic byo w tamtych czasach bardziej sta-

nowczo tpi warchow, upiecw, gwacicieli porzdku publicznego i prawa. Nie byo to jednak przedmiotem szczeglnej troski krla Zygmunta. By czowiekiem obowizkowym i pracowitym. Nawet w ostatnich latach i miesicach swego ycia (zmar w Warszawie 30 kwietnia 1632 roku) powinnoci swe krlewskie wykonywa mimo choroby dokadnie i starannie. "Orem nie by - pisa Wadysaw Konopczyski - swe rzemioso krla konstytucyjnego spenia poprawnie, nie aowa nerww na mczce sesje sejmowe [...] y trzewo, przystojnie, kulturalnie, w zgodzie z sumieniem i na poziomie idei swego wieku". Zadania jednak przerosy jego moliwoci. W kadym innym czasie czowiek na tronie polskim wyposaony w te wanie cechy charakteru i osobowoci co Zygmunt III by moe dobrze zapisaby si w pamici narodu. Zygmunt nie by w stanie sprosta epoce. Trudnoci i problemy, ktre na napieray, wymagay na tronie ora. Zygmunt nim nie by. I dlatego pozosta w pamici narodu takim, jakim przedstawi go mistrz Matejko: zimnym, dalekim, nieprzystpnym, a nade wszystko obcym.

Wadysaw Czapiski WADYSAW IV

Zanim o jakim czowieku powiemy, czym nie by, powinnimy sobie uwiadomi, czym by. Tomasz Carlyle

Idc za wskazwk angielskiego pisarza zapytajmy wpierw, kim by Wadysaw Zygmuntowicz, jak go nazywano, zanim zosta krlem.

Powszechnie wiadomo, e by ten polski Waza pierwszym mskim potomkiem Zygmunta III, krla Polski i Szwecji, oraz Anny Habsburanki, urodzonym na ziemi polskiej w obzowie pod Krakowem dnia 9 czerwca 1595 roku. Od pocztku widziano w nim dziedzica ojca, albowiem byo wysoce prawdopodobne, e po mierci Zygmunta III wybr szlachty padnie na tego najstarszego syna krlewskiego. Wczenie te zwrcili na niego uwag obserwatorzy krajowi i zagraniczni. Gdy mia 18 lat, pose krla hiszpaskiego pisa o nim jako o modziecu "wielkich nadziei", wyposaonym "w wszystkie dary natury, zapalonym onierzu". Dziki sukcesom odniesionym przez hetmana Stanisawa kiewskiego wybrano go jako pitnastoletniego modzieca wielkim ksiciem moskiewskim. Odtd, chocia nigdy nie naoy na gow czapki Monomacha, nosi a do roku 1635 ten tytu, nie zwaajc na to, e Rosjanie zraeni polityk jego ojca rycho wybrali swym wadc Michaa Romanowa. Udzia w kolejnych wyprawach przeciw Rosji w latach 1617-1618, przeciw Turkom w roku 1621, wreszcie przeciw Szwedom w latach 1626-1629 sprawi, e krlewicz pogbi sw pocztkowo tylko teoretyczn wiedz wojskow. W czasie podry europejskiej w latach 1624-1625 zapozna si rwnie z sztuk wojenn pastw zachodnich, przypatrzy sposobom dowodzenia wybitnych dowdcw hiszpaskich, aby zdobyte wwczas dowiadczenia wykorzysta, gdy mg ju samodzielnie dowodzi wojskami. Mona te chyba bez obawy popenienia omyki stwierdzi, e w czasie jego panowania sprawy wojskowe byy mu najblisze, podobnie jak bliscy mu byli sudzy Marsa: oficerowie i onierze. Tote w jego najbliszym otoczeniu, nawet w latach pokojowych, widzimy zdolnych oficerw. Znajomo rzeczy wojskowych zademonstrowa Wadysaw w caej peni dopiero po roku 1632, kiedy to, wybrany jednomylnie krlem Polski i wielkim ksiciem litewskim, obj rzdy. Ju w czasie pierwszej wojny toczonej w latach 1632-1634 przeprowadzi wa-

n zmian w wojsku polskim kadc wikszy ni dotd nacisk na rozbudow piechoty i artylerii. Stworzone wwczas przez niego i wyposaone na sposb nowoytny oddziay piechoty, tak zwanego cudzoziemskiego autoramentu, tworzyy w czasie tej wojny ponad 60 procent caej arr#-Zii. Budzio to podziw wspczesnych. Kazimierz Leon Sapieha pisa wwczas: "Krl bierze przed sob Gustawow manier wojowania, chce mie wicej w wojsku cudzoziemskim obyczajem wiczonego ludu, anieli polskiego husarza". Tym jednak zmianom zawdzicza Wadysaw IV swe sukcesy w kampanii smoleskiej. Rwnoczenie przystpi krl do rozbudowy polskiej artylerii. Rezultaty tej dziaalnoci pokazay si dopiero w pniejszych latach. Pod koniec bowiem jego panowania stao w budowanych przez krla arsenaach, jak je wwczas nazywano cekhauzach, ponad 300 armat, w tym wiele wyprodukowanych w krajowych, popieranych przez krla ludwisarniach. Dodajmy, e Wadysaw posiada jeszcze pene zrozumienie dla sprawy marynarki wojennej i w okresie przygotowa do wojny ze Szwedami stworzy niemal z niczego flot wpraw-

383

dzie zoon jedynie z dwunastu okrtw, zdoln jednak do rozbudowy i osignicia pl#Lnowanej przez krla liczby dwudziestu czterech jednostek bojowych. Niestety, jedynie w sferze pomysw pozosta ciekawy plan krla zaoenia w Zatoce Puckiej nowego portu, ktry w jakim stopniu mia ograniczy potg Gdaska. Czy Wadysaw IV by rwnie zdolnym wodzem? Wspczeni nam historycy wojskowoci oceniaj na og wysoko umiejtno modego wadcy operowania jazd i piechot. Piszc o kampanii smoleskiej, jeden z nich stwierdza: "W wybitnym umyle Wadysawa

IV stopia si harmonijnie tradycyjna polska sztuka wojenna z nowymi moliwociami, jakie niosa ze sob piechota cudzoziemskiego autoramentu i artyleria regimentowa". Cieplej pisze o niLn wybitny historyk wojskowoci, Marian Kukiel: "W poczuciu swych talentw strategicznych i organizatorskich krl Wadysaw czyha na okazj uwikania Rzeczypospolitej, usposobionej na wskro pokojowo, w wielk wojn zaczepn. [...) Najwikszy moe wdz, jakiego Polska od czasw Chrobrego miaa na tronie [...), nie znalaz upragnionej sposobnoci dokonania zamierzonych czynw". Drug dziedzin, ktra przycigaa umys krla i w ktrej wyznawa si dobrze, to sztuka. Dopiero badania historykw XX wieku, Stanisawa Windakiewicza, Hieronima Feichta, Karoliny Targosz wydobyy na jaw w caej peni zasugi Wadysawa IV w dziedzinie propagowania muzyki, przede wszystkim za twrczoci operowej. Dla tej dziedziny sztuki utrzymywa Wadysaw na swym dworze muzyk i chr, stworzy pierwsz sta sal widowiskow#E na zamku warszawskim, wreszcie opaca szereg wybitnych piewakw, piewaczek, kompozytorw. Wrcid tych ostatnich zabysnli: AdaLn Jarzbski, Marcin Mielezewski, Wincenty Lilius i inni. W czasie panowania Wadysawa IV wystawiono te dziesi oper, urzdzono dwanacie przedstawie operowych i kilka baletowych. Zainteresowania sztuk#E nie ograniczay si jednak do opery i muzyki. Gromadzi Wadysaw IV chtnie obrazy, sprowadza rzeby i produkowane w Belgii kobierce (tzn. opony), interesowa si architektur, wreszcie podarowa Warszawie jeden z najpikniejszych do dnia dzisiejszego pomnikw, kolumn Zygmunta III, ktra, grujc nad Starym Miastem; staa si niemal symbolem naszej stolicy. Czy przy tym wszystkim ten krl czytajcy chtnie dziea historyczne. poezje, interesujcy si dysputami naukowymi i dowiadczeniami

3R4 Wadysaw IV jako modzieniec (mieclzioryL W.A. Kiliana wedug Ph. Holbeina)

fizycznymi posiada rwnie i gbsze zainteresowania naukowe, jak to chc niektrzy historycy kultury? Czy mona o nim mwi jako o krlu uczonym'? Sdz, e raczej nie. Nie naley bra zbyt dosownie zdawkowych wypowiedzi dyplomatw zjawiajcyeh si na jego dworze. Jeli do kadego rda trzeba podchodzi ostronie, to specjalnie do takich wypowiedzi, zwaszcza e ludzi skonnych do chwalenia wadcw nie brak nigdy i nigdzie. Nietuzinkowy jest stosunek Wadysawa IV do spraw religijnych. Wychowany w okresie triumfujcego katolicyzmu potrydenckiego przez gorcego katolika Zygmunta III, przez zelotk, ochmistrzyni krlewsk, Urszul Maierin, by Wadysaw IV, moe czciowo przez przekor, wadc tolerancyjnym, przewyszajcym pod tym wzgldem innych wspczesnych mu wadcw, gorliwych katolikw czy protestantw, przewanie nie majcych zrozumienia dla obcych wyzna. Przeniknity rodzcymi si wwczas ideami irenicznymi marzy Wadysaw IV przez cae ycie o pogodzeniu Kocioa katolickiego z Cerkwi wschodni, snu rwnie marzenia o jakim porozumieniu wszystkich wyzna chrzecijaskich. Tote pod koniec swego panowania zorganizowa w Toruniu rozmow bratersk (colloquium ehuriturivum) midzy katolikami a protestantami rnych odcieni, naturalnie bez widocznego rezultatu. Pocztkowo, trzeba przyzna, to tolerancyjne usposobienie krla czyo si z pewnym jego indyferentyzmem w sprawach wiary i moralnoci, z czasem jednak stao si wyrazem gbszego zrozumienia spraw religijnych. Na jego dworze przebywali protestanci: arianin Eliasz Arciszewski modszy, kalwin Gerard Denhof, ale te i szermierz odrodzonego kato-

licyzmu Walerian Magni, wielki poeta jezuicki Maciej Sarbiewski. Utrzymywa te krl dobre stosunki zarwno z arcykatolikiem Albrychtem Stanisawem Radziwiem, jak z przywdc protestantw wielkopolskich, Rafaem Leszczyskim, oraz z wodzem kalwinw litewskich Krzysztofem Radziwiem. Objwszy rzdy po elekcji na podwarszawskiej Woli w roku 1632 i po koronacji na Wawelu z pocztkiem roku 1633 umia Wadysaw z godnoci i umiejtnie piastowa wadz krlewsk. Budzi te respekt nie tylko u szlachty, ale i u senatorw, ktrych w razie potrzeby umia strofowa i upomina. Dla pozostaej rodziny, najpierw czterech braci i siostry, stara si by zastpc ojca. "Zniewalasz, Mio Wasza - pisa do Jana Alberta, modszego swego brata - serce nasze braterskie do tym wikszej ku sobie mioci, gdy w peregrynacji dozwolonej zachowujesz dan sobie od nas informacj i z tym si odzywasz, e w dalszej drodze trzyma si chcesz woli naszej". W podobnym tonie pisywa do pozostaego rodzestwa, nawet do dygnitarzy koronnych i litewskich. Z szacunkiem odnosili si te do niego posowie obcych pastw, tym bardziej e ten urodzony pyknik umia atwo nawizywa kontakt z obcymi, umia ich sobie pozyskiwa. Nuncjusz Visconti stwierdza te, e krl posiada "sztuk zadziwiajc czy dar przyrodzony jednania sobie umysw". "Ci nawet - pisa dalej - co go znaj, nie mog unikn jego czarujcej wymowy, ci za, co go zrazu ze wstrtem i uprzedzeniem suchaj, odchodz ujci i przekonani". Podobnie i posowie inych pastw podkrelali z naciskiem t serdeczno, ktr krl umia okazywa tym, ktrzy si do niego zbliali. Przebywajcy z nim wiele jego lekarz nadworny Maciej Vorbek-Lettow przyznaje w swym pamitniku, e nigdy u krla "zmarszczonego przeciw sobie nie widzia czoa". Byo to o tyle dziwne, e w przeciwiestwie do swego ojca Wadysaw nie znalaz szczcia w maestwie ani z nieadn Habsburank Cecyli Renat, ani potem z ksi-

niczk Gonzag de Nevers, Ludwik Mari. Jak si zdaje, silniejsze uczucia ywi jedynie

zs Pc#czet krcikiw 385

do swej naonicy Jadwigi uszkowskiej. Skoro za potem musia j wydali z dworu i wyda za dworzanina Wypyskiego, szuka pociechy i zapomnienia w ramionach rnych niewiast lekkiego prowadzenia. Zdawao si, e czowiek, ktry umia sobie pozyskiwa ludzi, a rwnoczenie, jak stwierdza wspomniany Visconti, troskliwie kry najgbsze tajniki swego serca, winien by by dobrym politykiem. Sprawa ta jednak nie przedstawia si prosto. Wadysaw IV, jak wikszo politykw, mia przed oczyma przez cae niemal ycie jeden cel - odzyskanie korony szwedzkiej. By to jednak cel osobisty, w adnym stopniu nie zespolony z interesem pastwa i narodu, przeeiwnie - odczuwany wwczas przez szlacht jako co obcego. "eby krl nie myla o Szwecji, tego on nie tylko dla Polakw, ale dla nieba nie uczyni" - pisa o nim jego podkanclerzy Trzebieski. Istotnie tak byo. Temu celowi gotw by krl podporzdkowa wszystko, wpdzi nard swj w wojn, pocieszajc si chyba jedynie tym, e wojna uatwia utrzymanie karnoci w narodzie. Rozumiejc za, e zrealizowanie w peni tego celu Inoe napotka na zbyt powane trudnoci, gotw by krl zadowoli si rozwizaniem poowicznym, gotw by przyj, za cen zrzeczenia si pretensji do korony szwedzkiej i wszelkich dziaa przeciw pnocnemu ssiadowi, rekompensat w postaci jakiej prowineji, chociaby Intlant szwedzkich, oddanych mu w dziedziczne wadanie. By zrealizowa swj cel w peni czy te poowicznie, prbowa Wadysaw rnych sposobw. W pierwszych miesicach krlowania usiowa narzuci si stronom walczcym

w Niemezech, cesarzowi i Szwedom, w charakterze uczciwego porednika. Bez rezultatu. Nastpnie w roku 1635, gdy upywa termin rozejmu Rzeczypospolilej ze Szwecj, usiowa porwa nard do wojny uwaajc, e szlachta zainteresowana w zniesieniu blokady handlowej Gdaska poprze jego zalniary. Nieoczekiwanie jednak Szwedzi pod naciskiem sojuszniczej Franeji zwolnili bez walki wybrzea pruskie i krl musia pod naciskiem zadowolonej szlachty i magnaterii zgodzi si na przeduenie rozejmu. W roku 1639 usiowa Wadysaw sprowokowa wojn ze Szwecj rzucajc na Inflanty szwedzkie oficera cesarskiego Botha na czele do silnego oddziau. Napad jednak nie uda si, zajta za wojn w Niemezech Szwecja ograniczya si do "powanego ostrzeenia". Par lat pniej stara si krl skoni krla duskiego Chrystiana IV do uderzenia

386 Wadysaw IV (portret nieznanego malarza)

na Szwecj, czynic mu nadziej na pomoc ze strony polskiej. Chrystian IV istotnie myla wwczas o wojnie ze Szwecj, a ewentualna pomoc Polski moga stanowi dla niego powan zacht. Nieoczekiwanie jednak, gdy wszystko byo przygotowane do spotkania na wysokim szczeblu w celu omwienia szczegw, Duczyk rozmyli si i zerwa dalsze rokowania z krlem polskim. Nie uday si te prby krla Wadysawa nakonienia cesarza do naruszenia granic polskich, by w ten sposb sprowokowa Szwecj do uderzenia na Rzeczpospolit. Niepowodzeniem skoczyy si te prby wcignicia Rosji do wojny z Szwecj. Obserwujc te uporczywe a koczce si niepowodzeniem prby wszczcia wojny z Szwecj lub te dojcia z ni do porozumienia na drodze pokojowej, trudno oprze si wraeniu,

e krl by raczej marzycielem, a nie politykiem. Ostrzej rzecz biorc mona by go wrcz okreli jako fantast. Czy rzeczywicie Wadysaw IV nim by? Analizujc poszczeglne pomysy krla przekonujemy si, e nieraz byy one nierealne, nie bray pod uwag owych okolicznoci, niemniej przy bliszym badaniu ich przekonujemy si, e w wikszoci wypadkw chodzio tu jeszcze o co innego. Oto krlowi brakowao tego przysowiowego utu szczcia, bez ktrego nie ma powodzenia w yciu. Kt bowiem mg przewidzie, e Szwedzi ustpi bez walki z Prus, kiedy przecie porty pruskie zapewniay im tak powane dochody? Nie mona byo spodziewa si, e palcy si do wojny ze Szwecj Chrystian IV tak kaprynie przerzuci ster swej polityki. Przy tym wszystkim jednak nie twierdzimy, jakoby w poszczeglnych wypadkach krl by bez winy. Zbyt mao uwagi powica on rozpoznaniu sytuacji, nie stara si o pozyskanie szczegowszych informacji, wreszcie nie zawsze by konsekwentny. Obserwujemy to zwaszcza przy prbach realizacji mniejszych, ale wanych planw krlewskich. Tak na przykad wiemy, e gdyby w czasie rokowa z Gdaskiem w roku 1636 okaza wicej wytrwaoci, osignby wwczas swj cel i uzyska zgod miasta na naoenie ce w porcie gdaskim. W zwizku z tym aczkolwiek nie okrelibym Wadysawa IV jako politycznego fantast, to jednak nie mog go uzna za wybitnego polityka. Gdy chodzi o rzdy w pastwie, dy krl z uporem, chocia nie zawsze konsekwentnie, do wzmocnienia swej wadzy. Wychowany w okresie tworzenia silnych monarchii absolutystycznych na Zachodzie czu si le w republikaskiej, parlamentarnej Polsce. Niewiele pomg tu fakt, e urodzony w Polsce od pitnastego roku ycia uczestniczy w obradach sejmw, e szlachta obdarzaa go pocztkowo sympati i zaufaniem. Mimo oficjalnego pod-

387

Wadysaw IV (portret ze szkoy Rubensa)

krelania swych zwizkw z Polsk, w gruncie rzeczy marzy krl o tym, by posiada jaki kraj, chociaby niewielki, w ktrym mgby rzdzi absolutnie, nie skrpowany przez t gadatliw, burzliw szlacht, ktra ze swej strony nie mylaa wcale o tym, by ugi si pod jarzmo wadzy absolutnej, wiedzc na og dobrze, jak wyglda ycie w pastwach absolutnych: Turcji, Rosji czy Francji. Tote nic dziwnego, e krl widzc, i na drodze pokojowej nie dogada si z szlacht, marzy o wszczciu jakiejkolwiek wojny, by na czele zwyciskich wojsk narzuci sw wol poddanym. Nic dziwnego jednak, e szlachta orientujca si w tym dobrze kada si w poprzek zamierzeniom krlewskim tak w roku 1635, gdy chodzio o wojn ze Szwecj, jak i w roku 1646, kiedy krl chcia rozpta wojn z Turcj. Nie umia te Wadysaw IV dogada si z wikszoci swych doradcw i ministrw, ktrzy przewanie nie myleli o tym, by popiera zamysy krla, wwczas gdy nie byy one akceptowane przez szlacht. Wszystko to razem sprawio, e schodzc przedwczenie do grobu Wadysaw IV nie tylko nie zrealizowa adnego z swych wielkich celw politycznych, ale zostawi po sobie w spadku nie rozwizany problem kozacki, ktry te rycho mia si okaza zgubny dla Rzeczypospolitej. mier jego, zwaszcza e przypada na pierwsze miesice powstania Chmielnickiego, wywoaa w kraju wielkie wraenie. Pocztkowo jednak chyba nieliczni aowali szczerze zmarego i gotowi byli wraz z jego medykiem Vorbek-Lettowem westchn z gbi serca: "Niech Bg Jego Krlewskiej Moci duszy miociw bdzie". Wadysaw IV w stroju koronacyjnym (portrel nieznanego malarza)

Tadeusz Wasilewski JAN II KAZIMIERZ

Wybitny znawca historii nowoytnej Polski Wiktor Czermak stwierdzi w 1901 roku, e Jana Kazimierza trudno zaliczy do tych trzech tylko krlw elekcyjnych: Stefana Batorego, Wadysawa IV i Jana Sobieskiego, w ktrych postaciach jest co, co na pierwszy rzut oka czy na pierwsze wspomnienie usposabia do nich sympatycznie, a blisze poznanie si z nimi pierwszego tego wraenia nie rozprasza. Janowi Kazimierzowi mamy zbyt wiele do zarzucenia, a zbyt mao umiemy powiedzie na jego usprawiedliwienie, abymy si wobec niego zdoali zdoby na uczucie ywsze i serdeczniejsze od wspczucia i pobaania. Zarzuci mu Czermak uleganie lada czyim wpywom, a przede wszystkim ony Ludwiki Maru, zrcznej i przebiegej kobiety, ktra uczynia z niego powolne dla siebie narzdzie. Krytykowa te pieszczenie w sercu przez lat kilkanacie myli, aby porzuci Rzeczpospolit i ycia dokona na obczynie z dala od swoich. Charakter mia chwiejny i kapryny, usposobienie dziwaczne i dziwnie draliwe, inteligencj i zdolnoci dosy mierne. Wychowywaa go gwnie Urszula Maierin, ulubienica jego rodzicw, nie posiadajca sama odpowiedniego wyksztacenia, oraz jezuici z otoczenia krla i krlowej. Powyszy osd Czermaka jest powtrzeniem, w zagodzonej nieco formie, jeszcze surowszej charakterystyki krla Jana Kazimierza przedstawionej przez Jzefa Kazimierza Plebaskiego w ksiee wydanej w Warszawie w roku 1862 "Jan Kazimierz Waza. Maria Ludwika.

Dwa obrazy historyczne". Obaj historycy zarzucili mu nawet wrogi stosunek do wasnego narodu powtarzajc bezkrytycznie zarzut arianina Samuela Grdzkiego, sugi Jerzego Rakoczego, e Jan Kazimierz mia powiedzie w modoci, i woli patrze na psa ni na Polaka. Skrajnie odmiennie charakteryzowa Jana Kazimierza Karol Szajnocha stwierdzajc, e by w pierwszych latach panowania krlem rzdnym, czynnym, szczliwym. Przedstawia go jako doskonaego i odwanego wodza i wytrwaego ma stanu, ktry potrafi wysiedzie po trzydzieci cztery godziny jednym cigiem w sali sejmowej, aby tylko odejciem swym nie dopuci do zerwania ostatniej sesji i rozchwiania tym caego sejmu. Dopiero bunt pospolitego ruszenia po zwycistwie pod Beresteczkiem i jego konsekwencje, kleska pod Batohem, a nastpnie odstpstwo narodu w latach "potopu", do reszty zamay krla i uczyniy go bezwolnym narzdziem w rku krlowej. Umar w 5zedziesitym trzecim roku ycia na obczynie wkrtce po wiadomoci o wziciu Kamieca Podolskiego przez Turkw. Szajnochowsk koncepcj postaci Jana Kazimierza zaaprobowa w swych pracach Antoni Walewski, przyj nastpnie i spopularyzowa Henryk Sienkiewicz w "Potopie". Historycy polscy ulegajcy czsto sugestiom wielkiego pisarza poszli jednak raczej za osdem Plebaskiego i Czermaka powtrzonym nastpnie przez Kubal i Konopczyskiego. Polemika wok oceny postaci Jana Kazimierza trwa nadal, gdy w ostatnim trzydziestoleciu w obronie jego wystpili przede wszystkim historycy sztuki wojskowej podkrelajcy jego talent wojskowy, a nawet uzdolnienia jako polityka, i zwracajcy uwag na mocn wi midzy krlem a rodowiskiem onierskim. Oceniajc wypowiedzi wspczesnych naley

389

staranniej ni dotychczas odci si od osdw wypowiadanych u schyku ycia krla lub po jego mierci, przenoszcych nawet do lat jego modoci oskarenia i zarzuty formuowane w latach najwikszych niepowodze, w okresie rokoszu Lubomirskiego i po abdykacji. Jan Kazimierz urodzi si z matki Konstancji, arcyksiniczki austriackiej, drugiej ony Zygmunta III, 22 marca 1609 roku w Krakowie. Gdy mia lat siedem i osiem, uchodzi przez czas krtki za przypuszczalnego nastpc ojca na tronie, gdy jego starszy, przyrodni

Konstancja Austriaczka z krlewiczem Janem Kazimierzem (portret nieznanego malarza w galerii Pittich)

390

brat Wadysaw wyprawi si wwczas na Moskw po tron carski. U schyku ycia Zygmunta III krlowa Konstancja intrygowaa na rzecz syna usiujc skupi wok niego obz ultrakatolicki w Polsce, tak zwan fakcj austriack lub hiszpask, aby przeciwstawi go jako kontrkandydata do tronu pasierbowi, znanemu z tolerancji religijnej Wadysawowi, szukajcemu niejednokrotnie oparcia w obozie protestanckim i we Francji. Zamierzenia te przecia mier Konstancji poprzedzajca o rok zgon Zygmunta III. Mody krlewicz pozosta jednak nadal sztandarow postaci "fakcji austriackiej" w Polsce. Nic zatem dziwnego, e pozycja jego na krlewskim dworze starszego brata bya co najmniej dwuznaczna, mimo przywizania, jakie okazywa mu Wadysaw; og szlachecki i rodowisko onierskie faworyzujce swego ulubieca krlewicza Wadysawa byo mu nieyczliwe. Krl francuski Ludwik XIII poleci 2 grudnia 1635 roku swemu ambasadorowi w Polsce Claude de Mesmes d'Avaux wykorzystanie podejrze krla Wa-

dysawa wobec brata Kazimierza, faworyzowanego przez Hiszpanw, w celu zwizania go z Francj. Mode lata spdzi Jan Kazimierz w duej mierze na wyprawach wojennych. Wzi udzia w wyprawie smoleskiej brata, gotowa si do wojny z Turcj, a nastpnie wyruszy do Wiednia, aby dowiedzie si, jakich posikw moe Polska oczekiwa w razie wojny ze Szwedami. Zacign si tam w sub cesarsk jako dowdca czterotysicznego oddziau lisowczykw zwerbowanego w Polsce. Genera cesarski Gallas odda mu dowdztwo puku kirynikw, na czele ktrego wzi udzia w niefortunnej dla siebie i onierzy cesarskich potyczce z Francuzami pod Metz. Po zawarciu rozejmu ze Szwedami w Sztumskiej Wsi krl Wadysaw odwoa brata z Niemiec. Powrci do Polski na czele trzech tysicy wygodzonych w spustoszonych Niemczech lisowczykw, a cay obradujcy wwczas sejm przywita go miechem. W Polsce nie zdoa uzyska dla siebie ani pozycji nalenej bratu krlewskiemu, ani bogatych starostw zapewniajcych due dochody. Wyruszy wic w 1638 roku do Hiszpanii, majc tam przyobiecane stanowisko wicekrla Portugalii i by moe take godno admiraa floty. W drodze zaaresztowali go na rozkaz kardynaa Richelieu Francuzi pod nieoczekiwanym i habicym zarzutem szpiegostwa i wizili przez dwa lata, do lutego 1640 roku. Powrciwszy do Polski przebywa w niej do maja 1643 roku, po czym uda si do Woch, aby nieoczekiwanie, wbrew woli oburzonego na jezuitw brata, wstpi w Loretto do ich zakonu w charakterze braciszka-nowicjusza. Gdy krl Wadysaw po roku pogodzi si z powoaniem brata, Jan Kazimierz wystpi nieoczekiwanie z zakonu otrzymujc jednoczenie kapelusz kardynalski. Nowej godnoci nienawidzi, nosi si po wiecku i powrciwszy do Polski zacz myle o maestwie. Perypetie te ugruntoway opini o nim jako o czowieku niestaym i niepewnym.

Po mierci Wadysawa IV wystpi jako gwny kandydat do tronu i uzyska go 20 listopada 1648 roku dziki poparciu kanclerza Jerzego Ossoliskiego i krlowej wdowy Ludwiki Marii, za ktr kryy si wpywy francuskie. Ukoronowany 17 stycznia 1649 roku, oeni si w maju tego roku z Ludwik Mari uzyskawszy uprzednio dyspens papiesk. Dzieje wewntrzne Rzeczypospolitej w latach 1649-1655, poprzedzajcych bezporednio katastrof "potopu", nale do najsabiej opracowanych. Tym trudniej jest oceni rol, jak odegraa w tym czasie para krlewska. Przemony wpyw miaa na dworze krlowa Ludwika Maria, Jan Kazimierz nie by jednak bezwolnym narzdziem w jej reku. Krzysztof Opaliski donis 2 maja 1650 roku bratu ukaszowi w licie pisanym w Warszawie, e

391

"krl krlowej ulega jako suka. Co ta chce, to si stanie, bo go ju i aje". Gdy krl sprzeciwia si odebraniu starostw Konstancji Grudziskiej, krlowa "ledwo go nie wypchna z Nieportu". Z listu tego wnosi moemy, e krl prbowa nieraz przeprowadzi sw wol wbrew krlowej i dochodzio midzy nimi do czstych sprzeczek. W polityce wewntrznej zauway moemy wielk dbao pary krlewskiej o wasne dochody pynce z ekonomii, ce i kopal soli. Zarzd ich odbierano magnatom naraajc si na ich gniew. Rwnie w polityce nominacyjnej para krlewska prowadzia bardzo przemylan polityk. "Krl i Krlowa rzekli, e biskupami ich kreacji nie bd chyba ludzie Boga si bojcy" pisa Krzysztof Opaliski do brata ukasza. Krl, wedug Opaliskiego, z dum twierdzi, e popiera cnot i rzetelno i takich tylko ludzi przybiera do senatu. Wyranie kcia si z t pikn zasad inicjatywa krlowej Ludwi-

ki Marii podniesienia wysokoci podarunkw, przewanie skadanych w pieoidzu, wymaganych w zamian za otrzymywanie urzdu lub aski krlewskie. Od ksicia Bogusawa Radziwia zadano w roku 1663 a 110 tys. zotych za wojewdztwo smoleskie (nie dajce dochodw, gdy pozostawao we wadzy Rosji), buaw poln i arend ekonomii mohylewskiej. Na taki wydatek nie byo sta nawet magnata, a c dopiero przedstawicieli redniej szlachty. Mimo zasady sprzedawania godnoci Jan Kazimierz chtnie wprowadza do senatu i mianowa ministrami "ludzi nowych" nie nalecych dotd do grnej warstwy magnaterii. W ten sposb weszli do grupy rzdzcej krajem nie tylko Hieronim Radziejowski, krajczy krlowej, lecz take kilku nastpnych kanclerzy lub podkanclerzy: Stefan Koryciski, Andrzej Trzebicki, Mikoaj Pramowski, referendarz Jan Wydga, podskarbi wielki Jan Andrzej Morsztyn, regimentarz Stefan Czarniecki, a na Litwie kanclerz Krzysztof Pac oraz podskarbi wielki i hetman polny Wincenty Gosiewski. Dwch z nich - Morsztyna i Paca - okreli moemy mianem "ziciw dworu krlewskiego", gdy polubili cudzoziemskie dworki Ludwiki Maru. Jako naczelny dowdca armii wykaza si Jan Kazimierz wielk odwag w czasie wyprawy pod Zborw (1649) na odsiecz oblonym zbaraczykom, podjtej po przyniesieniu listw ze Zbaraa przez Mikoaja Skrzetuskiego, towarzysza chorgwi kozackiej. Wedug "Opisania zborowskiej bitwy" pira Mockiego, stolnika wyszogrodzkiego, gdy orda tatarska zmusia do odwrotu jazd polsk, krl przypad z dobytym rapierem woajc: "Panowie, nie odstpujcie mnie i Ojczyzny wszystkiej, a kiedy ju w p obozu naszych wspierano, krl uchodzcych za chorgwie i wodza chwyta, animowa, drugich zabija chcia, aby nie uciekali [...]. Noc musia z zapalonymi pochodniami po obozie chodzi mwic: nie uciekajcie wy ode mnie, ja od was nie uciekam, strae i puki obiega".

W dwa lata pniej wykaza pod Beresteczkiem uzdolnienia strategiczne i due zaangaowanie osobiste. Wedug Albrychta Stanisawa Radziwia sam krl "rad i rk t bitw kierowa". Na wypraw wanieck wyruszy w 1653 roku osobicie, gdy bez niego onierze zawizaliby konfederacj. Umia z nimi nawiza bezporedni kontakt, cieszy si wrd nich uznaniem, wymienia z nimi psy i konie. Ju po abdykacji ujo si za nim 1 listopada 1671 r. pod Bracawiem w czasie wyprawy koo generalne dywizji koronnych piszc w instrukcji dla swych posw wysyanych do krla Michaa: "nie wygasn z serc naszych widziane i dzielone przez wodza z onierzem za cao Ojczyzny w tak wielu okazyjach prace, dziea odwagi i heroiezne czyny, przykroci pogody

392

ponoszcego, w bezsennych nocach z odatem prawie na nagiej rozoonego ziemi, rwno z prostym onierzem w krwawych bojach, w kadej godzinie fortun wyzywajcego". Sympati obdarza Jana Kazimierza towarzysz husarski i zarazem znany historyk i poeta Wespazjan Kochowski, mimo swych powiza z Lubomirskimi. Jan Kazimierz uchodzi, w przeciwiestwie do swego starszego brata, za gorliwego wyznawc katolieyzmu. Nienawidzcy go Janusz Radziwil nazywa krla jezuit. W rzeczywistoci jednak jego wielka gorliwo jako katolika wizaa si najpierw z proaustriack orientacj polityczn, a pniej z wojn prowadzon przez Rzeczpospolit wycznie z krajami protestanekimi lub prawosawnymi, wzgldnie z Tatarami, wyznawcami islamu (do 1653 r.). W czasie dwudziestu jeden lat panowania Jan Kazimierz odby eo najmniej dziewi pielgrzymek do Czstochowy, a ponadto odwiedza inne miejsca kultu maryjnego: Czerwisk,

Sokal i yrowicze. Przed wyprawami skada luby, a po zwycistwie wota dzikczynne. W cigu roku nieraz obehodzi kocioy miejskie i odbywa rekolekcje na warszawskich Bielanach. Wbrew rozpowszechnionej opinii podobne zachowanie byo w wieku kontrreformacji do powszechne nie tylko u magnatw i szlachty, lecz take u wadcw. Nawet Wadysaw IV, uchodzcy powszechnie za obojtnego wobec religu, w czasie pitnastu lat swego panowania a sze razy odwiedzi Czstochow, by wic tam niemal tak samo czsto jak jego modszy brat i nastpca na tronie. Opini wadcy niezwykle religijnego zawdzicza Jan Kazimierz zoonym przez siebie 1 kwietnia 1656 roku lubom lwowskim, w ktrych zobowiza si poprawi dol ludu walczcego wwczas ze szwedzkimi najezdnikami i oddawa kraj pod opiek Matki Boskiej Czstochowskiej. Akt ten, wywoany trudn wczesn sytuacj kraju, nie by niczym niezwykym w wczesnej Europie. Krl Ludwik XIII odda 10 lutego 1638 roku Francj pod opiek Matki Boskiej w zwizku ze spodziewanym potomkiem, przyszym krlem Ludwikiem XIV. Po zoeniu lubw lwowskich, jezuita Jan Chdzyski nawoywa w swych kazaniach magnateri i szlacht, aby ulya doli nie tylko chopw i mieszezan, lecz take ubogiej szlachty. Krl Jan Kazimierz stawia jednak zawsze wyej racj stanu (lub moe raczej wasne interesy dynastyczne) ni interesy Kocioa jako caoci i klasztoru jasnogrskiego jako siedziby czczonego przez siebie cudownego obrazu maryjnego. Gdy paulini w czasie bitwy stoczonej 4 wrzenia 1665 roku nie udzielili schronienia za murami fortecy czstochowskiej rozbitym przez Jerzego Lubomirskiego oddziaom armii krlewskiej, rozgniewany Jan Kazimierz po przybyciu do klasztoru usun z niego zaog klasztorn, wprowadzi na jej miejsce wasnych onierzy i obj sw administracj wszystkie dobra i dochody klasztoru. Nie wiemy niestety, jak dugo utrzyma w mocy te zarzdzenia.

Dwr krlewski przedkada rwnie wasne interesy nad dobro Rzeczypospolitej. Dla Jana Kazimierza waniejszy by tytu szwedzki ni moliwo uzyskania pomocy szwedzkiej w walce z carem Aleksym Michajowiczem. W czasie wojny z Rosj w 1654 roku wiksz wag przykada do sprawy popierania opozycji antyradziwiowskiej na Litwie i tworzenia odrbnej dywizji wojska pod dowdztwem Wincentego Gosiewskiego ni do naleytego przygotowania armii do kolejnej kampanii wojskowej. Dwr krlewski okaza si bezsilny wobec potnej koalicji magnackiej, do ktrej weszy okoo 1652-1653 roku cztery najpotniejsze rody: Opaliscy, Lubomirscy, Leszczyscy i Radziwiowie. Opozycja nie zdoaa wpraw-

393

dzie przeprowadzi detronizacji krcila, wykorzystaa jednak sprzyjajcy moment najazd szwedzki, aby prZej na stron krla Karola X Gustawa. Niewiele umiemy powiedzie o zachowaniu krla w czasie tej katastrofy i pobytu na wygnaniu. Nie wiemy, czy zamierza abdykowa. Wedug anonimowego, plotkarskiego dzieka wydanego po raz pierwsZy w 1679 roku w Paryu "Casimir Roy de Pologne", w czasie pobytu w Gogwku krl Jan Kazimierz kocha si bez pamici w dwrce swej ony Annie Sch#nfeld i zajty by gwnie tym romansem. Wobec zazdroci maonki postanowi wyda sw kochank za Jana Zamoyskiego, aby widywa j nadal i by przez ni kochanym. Ludwika Maria potrafia pokrzyowa mu te plany, gdy wydaa za Jana Zamoyskiego sw dwrk francusk Mari d'Arquien, mimo e bya ona zakochana ju wtedy w Janie Sobieskim. Jak dotd badacze nie potrafili wykaza nieprawdziwoci tej opowieci. Anna Sch#n-

feld bya dwrk Ludwiki Marii ju w 1654 roku, gdy wymieni j poeta dworski Jan Andrzej Morsztyn w wierszu "Balet krlewski" jako jedn z "nimf myliwyCh". Do grona taczcych naleay rwnie "pasterka" Katarzyna Denhoffowa, pniejsza kochanka krla, by moe ju od 1659 roku, oraz "niwiarka" Maria d'Arquien, przyjacika Anny Seh#nfeld. Romans krla Z pikn Niemk mia wedug powyszej biografii wiele momentw farsowych. Porednik, dworak krlewski baron Saint-Cyr spus Z Cza dla krla drabink przez okno, aby ten mg dosta si do ukochanej, a raz gwardZici wzili krla, przekradajcego si cicho noc przez korytarZ zamkowy do ukochanej, za jakiego Zoczyc i nie poskpili mu razw. Po powrocie do kraju ze lskiego wygnania zaj si dwr krlewski spraw reformy sposobu sejmowania i przeprowadzaniem elekcji nastpcy za ycia krla. Mia nim zosta pocZtkowo arCyksi Karol Habsburg, jako prZysZy nl sloStrZenlCy Ludwiki Marii. LiczC na to krlowa do atwo zgodzia si na nalegania ambasadora austriackiego Lisoli i wymoga na krlu zrzecZenie si w 1657 roku praw do lenna pruskiego. Interes dynastyczny ju nie krla, lecz krlowej, waniejszy by ni dobro Rzeczypospolitej. Wpyw ony na krla niewtpliwie stale wZrasta. Wedug pana Cailleta, wysanego przez ksicia Kondeusza do Polski jesieni 1662 roku, krl Jan Kazimierz, ktry by dotd bardzo mocnego zdrowia, zaCz obeCnie sabn. Unika trudw panowania i chtnie chroni si na wie, nie dlatego, e jest mionikiem wsi i oww, lecz dla uniknicia zgieku i interesw. Brak mu zupenie wy-

394 Jan Kazimierz (portret nicznanego malarza)

trwaoci i w kadej sprawie chce jak najprdzej dotrze do jej koca. Wedug sw sekretarza krlowej, wyranie nieyczliwego Janowi Kazimierzowi Piotra de Noyers, krl nigdy nie umia si do niczego przyoy, nie przeczyta w yciu ani jednej caej ksiki, lubi samotno i otacza si chtnie karami, psami, maymi ptaszkami i mapami. Dziki podobnemu usposobieniu krla krlowa kierowaa jego krokami nie na zasadzie zaufania i mioci, lecz dlatego, e krl, gdy ona zbyt dugo mu dokucza, "woli wreszcie

e # :s#;r.w# :#. # * . #. Jan Kazimierz (sztych Clemcnta de Jonghe)

395

C.A. S r.M r Rv S

ustpi, ni y w ustawicznej niezgodzie". Do tych rodkw nacisku naleay wedug ambasadora brandenburskiego Hoverbecka "nieustanne nalegania, naprzykrzanie si, skargi, pacze i inne sztuczki". Ambasador francuski, biskup betereski de-Beziers, stwierdza, e "krl i krlowa sprzeciwiaj si sobie we wszystkim i krlowa wymusza na krlu wszystko, wicej nuc go ni przekonujc. Std pochodzi, e najczciej taj si ze swymi dziaaniami". Krlowa zawsze jednak zwyciaa w tych starciach i zawsze narzucaa sw wol. Jej wpyw by tak wielki, e nie potrafili mu skutecznie przeciwdziaa nawet zaufani dworzanie Jana Kazimierza, wywierajcy rwnie duy wpyw na niego - dwaj kolejni podkomorzowie Wilhelm Butler i Teodor Denhoff, m krlew= skiej kochanki. Wedug historyka Wawrzyca Rudawskiego Ludwika Maria wodzia ma "jak may Etiopczyk sonia", a pamitnikarz Jerlicz nienawidzcy krlowej stwierdza, e

"jako niedwiedzia za nos krla zwodzia". Tym razem prby reform wewntrznych wywoay nie oglne odstpstwo magnateru na rzecz obcego monarchy, lecz wojn domow zwan rokoszem Lubomirskiego. Klska poniesiona z rk rokoszan w 1666 roku pod Mtwami na Kujawach bardzo krla dotkna. Po mierci krlowej, od 1667 roku Jan Kazimierz myla ju tylko o abdykacji. Nie zatrzymaa go na tronie i w kraju nawet Katarzyna Denhoffowa, podkomorzyna koronna, w ktrej si podobno kocha i ktra jeszcze za ycia Ludwiki Marii cieszya si wielkimi wpywami na dworze. Gdy przyby do Francji, krl Lud#vik XIV obdarzy go zgodnie z wczeniej zawart umow siedmioma opactwami, w tym opactwem paryskim Saint Germain des Pres, w ktrym dotd znajduje si jego grobowiec. We Francji wstpi, wedug plotek rozpowszechnionych po jego mierci, w zwizek maeski z dawn praczk z Grenoble Mari Mignot, wdow od 1660 roku po Franciszku de 1'Hopital, marszaku Francji. Jan Kazimierz zachowa do koca ycia yw pami o Ludwice Marii, gdy w testamencie datowanym 12 i 13 grudnia 1672 roku w Nevers ustanowi sw dziedziczk jej siostr ksin palatynow Ann Gonzag. Przed mierci zamierza powrci do Polski. Na ostatni mierteln chorob zapad jesieni 1672 roku na wie o upadku Kamieca Podolskiego. Zwraca si wwczas do papiea Klemensa X z prob o udzielenie pomocy Rzeczypospolitej przeciwko Turkom. Franeuzi, stykajcy si z nim we Francji, zdziwieni

396 Jan Kazimierz (sztych wedug W. Hondiusa)

byli tak wielk uczuciowoci krla, ktry nie pamita o stracie swego krlestwa, a tak tro-

szczy si o strat jednej tylko miejscowoci. Zmar Jan Kazimierz 16 grudnia 1672 roku w Nevers. Ciao przewieziono do Polski i pochowano uroczycie 31 stycznia 1676 roku na Wawelu, jednoczenie z ciaem krla Michaa Korybuta. Serce Jana Kazimierza znajduje si do dzi w kociele Saint Germain des Pres w Paryu.

Oblenie Jasnej Gry (sztych niemiecki)

Adam Przybo MICHA KORYBUT WINIOWIECKI

Kiedy po tak cikich klskach politycznyeh, jak utrata lenna Ksistwa Pruskiego, niepomylny pokj oliwski czy te nieudane prby przeprowadzenia elekcji za swego ycia i niezrealizowanie reformy pastwa, a wreszcie po krwawej wojnie domowej w czasie rokoszu Lubomirskiego - Jan Kazimierz zdecydowa si w 1668 roku zrezygnowa z tronu, gwatownie oywiy si dziaania obcych dworw oraz rodzimych stronnictw, by osadzi swego kandydata na polskim tronie. Niezwyka i nieprzewidziana, wrcz "cudowna" elekcja dotychczas mao znanego ksicia Michaa Korybuta Winiowieckiego w czerwcu 1669 roku rozptaa w kraju zacit walk stronnictw magnackiej frankoflskiej koncepcji i prohabsburskiej orientacji, gwnie liczcej na szable wielotysicznej braci szlacheckiej - elektorw. Wielu kandydatw ubiegao si o zoon przez Jana Kazimierza koron, cho nie byszczaa ju tak jak dawniej i bya tylko koron z wyboru. Francuskie stronnictwo, wychowane przez ambitn, rozsdn, ale i bezwzgldn w realizacji swych planw Ludwik Mari, forsowao w porozumieniu z Ludwikiem XIV pozornie ksicia neuburskiego Filipa Wilhelma, a waciwie ksicia Ludwika Wielkiego Kondeusza lub jego syna Henryka d'Enghien. Cesarskie stronnictwo prohabsburskie wysuwao ksicia lotaryskiego Karola. Kandydowa te car rosyjski Aleksy Michajowicz albo jego syn Fiodor. Obfita ulotna literatura polityczna zalecaa nadto m.in. rnych ksit woskich, a rwnie wiaroomnego elektora brandenbur-

skiego Fryderyka Wilhelma Hohenzollerna, emigrantk krlow szwedzk Krystyn Wazwn oraz nastpc tronu angielskiego ksicia Jakuba Stuarta. 19 czerwca 1669 roku krlem zosta "Piast" = Micha Korybut Winiowiecki. Zawdzicza on tron nie tyle wietnoci swego nazwiska, ile propagandzie i rozbiciu opinii szlacheckiej, gwnie na dwa wspomniane obozy. Jego kandydatur wysun biegy dyplomata i energiczny m stanu, biskup chemiski i podkanclerzy koronny w jednej osobie, Andrzej Olszowski. To on rozesa na przedelekcyjne sejmiki ulotne pismo pt. "Censura candidatorum", w ktrym krytykujc rnych kandydatw do tronu uzasadnia potrzeb elekcji rodzimego krla "Piasta" i tylko jakby mimochodem wspomnia o Michale. Nie mona stwierdzi, czy Olszowski wczeniej porozumiewa si ze swym kandydatem, raczej naley przypuszcza, e dziaa bez zgody Winiowieckiego. Pomys wyboru krla-rodaka nie by nowy. Warto przypomnie, e ju podczas pierwszej wolnej elekcji wymieniano kilku "Piastw" jako kandydatw do polskiego tronu (marszaka litewskiego Mikoaja Krzysztofa Radziwia, wojewod sandomierskiego Piotra Zborowskiego, wojewod ruskiego Jerzego Jazowieckiego). A po ucieczce z Polski Henryka Walezego zgaszano wojewod beskiego Andrzeja Tczyskiego i sandomierskiego Jana Kostk. Trybun szlachecki, Jan Zamoyski, mocno wtedy propagowa ide obioru rodaka; i obrano rodaczk Ann Jagiellonk, "przydajc jej na maonka" Stefana Batorego. W 1587 roku Zamoyski powrci do swej koncepcji, wykluczy Habsburgw i przeprowadzi wybr "Piasta" po kdzieli, Zygmunta Wazy. Wadysaw 1V i Jan Kazimierz rwnie tron swj zawdziczali m.in. i temu, e byli ju Polakami, tu urodzonymi i wychowanymi, "ciao z ciaa, ko

398

z koci krlw rzdzcych szczliwie od tylu lat w Rzeczypospolitej". Po abdykacji Jana Kazimierza odyy plany wyboru "Piasta". Jeszcze przed konwokacj w 1668 roku obcy korespondenci omawiali moliwoci obioru Dymitra lub Michaa Winiowieckich; wspominano te o ordynacie Aleksandrze Januszu Ostrogskim-Zasawskim, synu Katarzyny Sobieskiej, siostry wielkiego hetmana i marszaka. Wwczas za "Piastem" wypowiedzia si te znany i wpywowy pisarz polityczny, kasztelan lwowski Andrzej Maksymilian Fredro. Ale najdobitniej i najlepiej przemwi do szlacheckich umysw wspomniany podkanclerzy Olszowski, uywajc argumentw, e "Piastowie" dobrze rzdzili naszym krajem, a obcy nieszczliwie w Polsce panowali. Elekcja "Piasta" byaby potwierdzeniem wolnoci szlachec 399

kich, bo magnaci woleliby wybra cudzoziemca. Micha jest niebogaty, a wic nie niebezpieczny, nieonaty, mody (ma 28 lat), katolik, bez dowiadczenia politycznego i wikszych ambicji, dlatego niegrony dla "zotej wolnoci". Wynik elekeji by dla wszystkich duym zaskoczeniem, zarwno dla stronnictwa francuskiego jak i habsburskiego; chyba najbardziej zdziwiony by sam elekt, ktry siedzia wrd swoich braci sandomierzan "pokorniusieki, skurczy si nic nie mwic", kiedy zewszd ju rozlegay si okrzyki na jego cze i spieszono do z gratulacjami. Przecie do nowej roli by zupenie nieprzygotowany. Sama elekcja bya burzliwa. Ju wezeniej wykluczono od tronu Kondeusza, a celowo przecigane przez francuskich stronnikw obrady przeryway tumy zniecierpliwionych pospolitakw, uderzajc na obradujcych w szopie senatorw, strzelajc do nich, wymylajc panom od zdrajcw i groc im wyeiciem oraz wybraniem innych senatorw, ale wynik gosowania by do ostatniej chwili niep#wny. Zachowao

si kilka relacji, zreszt sprzecznych, o tym, jak doszo do powszechnej zgody 19 czerwca 1669 roku na wybr Michaa, kto pierwszy w polu elekcyjnym zawoa: I#ivut Micrcrel re.r! Wiadomo, e elektorem krla "Piasta" by te znany powszechnie Jan Pasek, i on to rwnie przekaza nam opis tej niezwykej elekeji. Trudno zdoby si na jednoznaczn opini. Na og przyjmuje si (Tadeusz Korzon, Wadysaw Konopezyski), e pierwszy wznis ten okrzyk Marcin Dbicki, chory sandomierski, a wic z Sandomierskiego, znany przywdca szlachecki i oponent przeciw projektowanym na wzr francuski reformom pastwa. Nie jest to jednak istotne, kto pierwszy da sygna do powszechnej zgody. Suszne zapewne bdzie stwierdzenie, e przy dwch zwalczajcych si koncepcjach: francuskiej i habsburskiej, zwyc:iya trzecia podkanclerzego Olszowskiego, zwaszcza e nie bya niebezpieczna, jak si wydawao, dla nikogo i e on sam j kilka miesicy wczeniej zaprojektowa. , Zdaje si nie ulega wtpliwoci, e Miha by przede wszystkim elektem szlachty, szerokiej rzeszy panw braci, a nie grupy magnatw. Jeden z dawnych historykw okreli t elekcj jako "zdziaan wpywem przemocy szlacheckiego gminu"; inny nazwa j "szalestwem szlacheckiej ochlokracji", ktra krzyczc za "Piaslem" terroryzowaa senatorw. Ale byy te gosy, e masa szlachecka bya bezkrytyczna i krtkowzroczna, gdy pozwolia si wykorzysta pewnym koteriom magnackim. Zbyt dugo draniono szlacht elekcj Francuza, wyrobia si wic w niej niech do obcej dynastii. Z pewnoci bya to pewnego rodzaju manifestacja ksenofobii. Nie wszyscy zreszt poprzednicy Michaa na tronie byli popularni w szlacheckim narodzie. Dlatego tak tumnie zebrana na elekeji szlachta wolaa wybra wasnego krla, nie skompromitowanego podejrzanymi konszachtami z obcymi agentami. On mia by wyrazem zwycistwa mas szlacheckich nad magnackimi partiami. Z pewnoci nie mg budzi oMaw o denie do absolutyz-

mu, w przeciwiestwie do kadego z obcych kandydatw, ktry z pomoc oligarehw mg zagrozi "zotej wolnoci". Idea walki z reform, zmierzajc#f do wzmocnienia tronu, sprzga si tu na polu elekcyjnym z obron zasad "zotej wolnoci" szlacheckiej, ktre wyjania Andrzej Maksymilian Fredro, a broni tak jeszcze niedawno marszaek Jerzy Lubomirski. Wspezeni polscy pisarze, zarwno pamitnikarze i historycy, jak rwnie poeci, przyjli elekej krla "Piasta" z uznaniem, a niektrzy nawet z entuzjazmem, jak np. pamitnikarze Pasek, Mikoaj Jemioowski, Joachim Jerlicz, Jan Antoni Chrapowicki czy poeta Wacaw Potocki, ktry w "Wojnie chocimskiej" zwa krcila Michaa orem i wiza z jego elekej naj-

400

lepsze nadzieje, lub inny poeta i historyk Wespazjan Kochowski, dajcy wyraz swej radoci w wierszu "Muza sowiaska" i zwcy Winiowieckiego "Wielkim Michaem". Olszowski umia odwoa si do panujcych wrd szlachty nastrojw i sprytnie zaproponowa w atmosferze podejrze i szafowania obcymi na elekcji pienidzmi wybr krla rodaka. Nie ulega wtpliwoci, e Olszowski by autorem tej elekcji; on te gwnie ponosi odpowiedzialno za losy panowania krla Michaa. Trzeba jednak przyzna mu mimo wszystko t zasug, e krokiem swym uchroni Rzeczpospolit od wojny domowej. Nie do przyjcia jest pogld niektrych historykw, e wanie wojna domowa mogaby wwczas oczyci i rozadowa niepewn atmosfer; wszak u wrt Rzeczypospolitej staa Turcja z ca sw potg, a na czynn pomoc ssiadw nie mona byo liczy. Kim by ten elekt polskiej krwi? Zapewne w znacznej mierze zawdzicza tron rycerskiej sawie ojca, wojewody ruskiego, Jeremiego Mi-

chaa, tak rozsawionego przez Sienkiewicza. Krl "Piast" bowiem niczym nie wyrni si przed sw elekcj. Wczenie osierocony przez ojca ( 1651 ), wychowywa si pod opiek matki Gryzeldy z Zamoyskich, wnuczki wielkiego kanclerza Jana, najpierw w Zamociu, potem na polskim krlewskim dworze. Dziki studiom w Pradze, Drenie i Wiedniu zdoby pewne wyksztacenie i znajomo kilku jzykw, ale doprawdy niewiele mia w nich do powiedzenia. Rycerskiej sawy ojca nie powikszy, w yciu politycznym przed 1669 rokiem nie bra udziau; nie piastowa adnego urzdu; chyba nie mia szczeglnych kwalifkacji do roli krla i to w tak trudnej sytuacji kraju, zagroonego przez Turcj, pozbawionego sojusznikw i wewntrznie nie skonsolidowanego. Czy sam by na tyle bezkrytyczny, e nie rozumia swej nieudolnoci i braku zalet tak potrzebnych dla rzdzenia pastwem? Dlaczeg wic nie zrezygnowa, dlaczego przyj t cik koron? Moe znalaz si pod naciskiem szlachty, moe nie umia oprze si silnej woli Olszowskiego; nie umiemy odpowiedzie. Ju na wstpie panowania da si ponie fali. Zrazu partia francuska oraz inni obcy agenci mogli by zadowoleni, e nie zosta wybrany aden z ich monych konkurentw, ale niegrony dla nich Micha. W kadym jednak razie elekcja "Piasta" bya, zwaszcza dla francuskiej dyplomacji, zupen klsk tym dotkliwsz, e dwr francuski nie tylko straci z gr dwa i p miliona liwrw, ale przede wszystkim dlatego, e nard szlachecki pogardzi krlewsk krwi Kondeusza. Oporni polscy magnaci dugo ocigali si z ogoszeniem krla, a potem przeszli do opozycji, a do planw detronizacji wcznie. Marzya si im monarchia na wzr pastwa Ludwika XIV, a tymczasem musieli kania si ubogiemu ksitku, ktre jeszcze przed elekcj poyczao pienidze od obcych dyplomatw, a teraz "cudem" zostao wyniesione na tron. Z.pogard wyraali si o nowym krlu: "Cocie to za krla obrali, ktry szstaka nie

mia, za co sobie grzebienia kupi". A grona to bya opozycja, nazwana przez jej uczestnikw obozem malkontentw; naleay do niej pierwsze nazwiska w kraju: prymas Mikoaj Pramowski, marszaek i hetman wielki koronny Jan Sobieski, znany poeta, a jednoczenie podskarbi wielki koronny Jan Andrzej Morsztyn, magnaci maopolscy: stolnik koronny Jan Wielopolski i wojewoda krakowski Aleksander Lubomirski, kanclerz wielki koronny Jan Leszczyski, z Litwy szwagier Sobieskiego, podkanclerzy i hetman polny Micha Kazimierz Radziwi, liczni wojewodowie i kasztelanowie. A wic pierwsi w Rzeczypospolitej senatorowie i ministrowie, ludzie inteligentni, ruchliwi, bogaci, tym bardziej niebezpieczni, bo wpywowi. Micha mg liczy przede wszystkim na

26 Poeeet krlw 401

,i x,#w#"#, - #:ma (iJ;m :c#.-#i# , ur # n :xt 5# # #ai r":# : # #-~,

swych wyborcw - og szarej szlachty, ktra w pospolitytn ruszeniu, w generalnej konfederacji, stanowia grony or malkontentw. Ale pospolite ruszenie trzeba byo dopiero zwoywa, urabia i przekonywa sejmiki, a saby i tnao przedsibiorezy krl wymaga bliskiej opieki i staej rady ze strony przyjaci. Krl Micha nie umia jednak zgromadzi wok siebie oddanego sobie stronnictwa, partii dworskiej. Otaczali go nieraz ludzie, ktrzy wprawdzie bronili go, ale nie wspdziaali ze sob, raczej wspzawodniczyli, zazdroni

o wpywy na krla. Do najbardziej oddanych krlowi nalea autor "Cenzury" i gwny sprawca elekcji, podkanclerzy Olszowski. Ale i on z czasem wda si w spory z popierajcymi

402 krla na Litwie Pacami, kanclerzem Krzysztofem i hetmanem Michaem Kazimierzem i po prostu zawid nadzieje; moe potem zobaczy swj bd w forowaniu na tron tak przecitnego kandydata? Do przyjaci krla zaliczano jego krewniaka, butnego i ambitnego Dymitra Winiowieckiego, hetmana polnego koronnego, rywalizujcego z Olszowskim i bardziej dziaajcego z nienawici do Sobieskiego ni z przekonania do racji krlewskich. Popierao te krla kilku biskupw: chemski Krzysztof egocki, poznaski Stefan Wierzbowski i krakowski Andrzej Trzebicki, zwolennik prohabsburskiej orientacji. Trudno zaliczy do obrocw krla kilku szlacheckich krzykaczy, demagogw i zrywaczy opozycyjnych sejmikw. Wspomniana opozycja malkontentw jeszcze na polu elekcyjnym najpierw usiowaa mocno skrpowa krla tzw. egzorbitanejami, tj. nadmiernymi daniami naprawy tego wszystkiego,co przekraczao ustalony porzdek prawny, a potem przez narzucone Pacta eonventa nie dopuci do ewentualnego wzmocnienia jego wadzy. Sejm koronacyjny w padzierniku i listopadzie 1669 roku sta si nastpnym polem walki. Wprawdzie oponenci musieli uczestniczy w akcie koronacji krla Michaa w Krakowie, ale doprowadzili do pierwszego w dziejach polskich zerwania sejmu koronacyjnego posugujc si tzw. egzulantami, czyli posami z ziem odstpionych Rosji na mocy rozejmu andruszowskiego (1667). Ju wtedy porozumieli si z Francj za porednictwem nadzwyczajnego posa Ludwika de Lionne, knuli spisek detronizacyjny, nie chcieli dopuci do nie odpowiadajcego ich planom krlewskiego maestwa. A krl Micha nie przeja-

wia adnej energicznej dziaalnoci. Zda si cakowicie na Olszowskiego. Bywa wtedy w kocioach i na ucztach, nie wpywa na tok obrad sejmowych, oywia si tylko wwczas, kiedy krewniacy Zamoyscy upominali si o ordynacj po jego wuju wojewodzie Janie, Micha Korybut Winiowiecki (miedzioryt M. Kusella wedug C. Sereta)

dzielnie bronion przez matk krlewsk Gryzeld. Maestwo krla miao zdecydowa, ktra polityczna koncepcja zwyciy - francuska czy habsburska, a moe jeszeze inna. Matka krlewska od dawna snua plany oenienia syna to z siostrzenic Sobieskiego Teofil Ostrogsk, to z inn "Piastwn". Wspominano te o ksiniczkach francuskich, hiszpaskich, nawet o carwnie. Zgodnie z sugesti Olszowskiego i jego zabiegami w Wiedniu krl Micha oeni si w lutym 1670 roku w Czstochowie z modziutk arcyksiniczk habsbursk Eleonor Mari Jzef, siostr cesarza Leopolda I, "nieszpetn i dobroci nieporwnanej [...] i pikn, i bardzo dobr". Sam krl nie przejawia wikszej inicjatywy, zda si na wol doradcw, gwnie Olszowskiego, "eby byo z wygod i waszmociw, i poytkiem Rzeczypospolitej". To polityczne maestwo zwizao krla i Polsk z Habsburgami i niewtpliwie wzmocnio stanowisko Michaa wobec opozycji. W onie za zyska krl wiern i przywizan towarzyszk, ktra nie opucia ma nawet w najtrudniejszych chwilach, a podsuwane jej przez malkontentw propozycje rozwodu zawsze zdecydowanie odrzucaa; zwaszeza kiedy szkalowano krla posdzajc go (zreszt niesusznie) o impotencj, a nawet rne zboczenia. Szybko te moda krlowa umiaa zjedna sobie sympati i szacunek w nowej ojezynie dziki osobistym zaletom, nawet wrd malkontentw. Polska krlowa nie spenia jednak pokadanej w niej przez habsbursk dyploma-

cj nadziei, gdy do polityki nie rwaa si. Malkontenci ju na pierwszym zwyczajnym sejmie wiosn 1670 roku przystpili do generalnych atakw. Znaleli sobie wwezas nowego kandydata do tronu w osobie siostrzeca Kondeusza, ksicia Karola de Longueville. Krla Michaa oskaryli o szereg uchybie prawom (maestwo bez zgody sejmu, obcy rezydenci na dworze, amanie paktw konwentw) i doprowadzili do zerwania sejmu. Po chwilowej konsternacji na krlewskim dworze, skoro sejmiki, niemal wszystkie, opowiedziay si za krlem i groziy malkontentom pospolitym ruszeniem, na niektrych (np. na sejmiku redzkim), doszo nawet do "huczkw", szabel i obuchw, a nawet pogbkw, jesieni 1670 roku doprowadzono do szezliwego sejmu, zalegalizowania elekeji Michaa, koronacji krlowej Eleonory; utrzymano zasadnicz lini polityczn, prohabsbursk, nie tyle dziki energii czy uporowi krla, ile konsekwencji jego doradcy Olszowskiego. Malkontenci musieli na razie pogodzi si z sytuacj, nie zrezygnowali jednak z walki. Sytuacja krla o tyle bya trudna, e trzeba byo zwaleza opozycj i rwnoczenie rozwizywa bardzo skomplikowane problemy polityki zagranicznej. Jednym z nich byo uregulowanie stosunkw z elektorem brandenburskim i ksiciem pruskim, Fryderykiem Wilhelmem Hohenzollernem, jeszcze lennikiem z ziemi lborsko-bytowskiej i przywaszczycielem starostwa drahimskiego (Czaplinek). Potwierdzenie paktw bydgoskich z 1657 roku i odnowienie lenna napotkao na zasadnicz przeszkod. Oto mieszkacy Prus Ksicych, szlachta i mieszczanie, od lat ciyli ku Polsce, buntowali si przeciw uciskowi ze strony brandenburskich urzdnikw, w Rzeczypospolitej szukali opieki i obrony. Ale kiedy przywdc pruskiej opozycji, Krystiana Ludwika Kalksteina-Stoliskiego, kaza elektor 2R listopada 1670 roku porwa spod boku krla z Warszawy i po dwuletnim wizieniu 8 listopada 1672 roku ci w Kajpedzie, sterroryzowani mieszkacy Prus musieli skapitulowa, a Rzeczpos-

polita zagroona tureckim niebezpieczestwem okazaa si bezsilna wobec tego gwatu. Wprawdzie krl Micha osobicie interweniowa, sa poselstwa z protestem do Berlina, oburzaa si szlachta na sejmikach, zbrodnia elektora pozostaa jednak nie ukarana, a krl by zmuszony

403

zgodzi si na tzw. rekognicj lenna i na odnowienie paktw bydgoskich. Natomiast dziki licznym i konsekwentnym zabiegom polskiej dyplomacji, nie bez zaangaowania krla, udao si utrzyma przyjazne i wzgldnie dobre ssiedzkie stosunki z Rosj, na podstawie zreszt niekorzystnego dla Polski rozejmu andruszowskiego (1667). Ale i w tych sprawach wewntrzna sabo Polski, jej zagroenie ze strony Turcji i problem kozacki tak dalece utrudniay dziaalno, e nie udao si Polsce odzyska za Michaa Kijowa i otrzyma konkretnej pomocy przeciw Turkom i Tatarom, pomimo wysikw polskich poselstw i dugotrwaych pertraktacji. Jeszeze bardziej skomplikowany by problem kozacki, odziedziczony przez Michaa po

Koci w Winiowcu poprzednikach, nie tylko wewntrzny, ale bardziej zwizany z ociennymi pastwami, gwnie Turcj i Rosj. Skoro Piotr Doroszenko podda si Tureji, krl stara si przeciwstawi mu mao popularnego wrd Kozakw i o miernych zdolnociach politycznych i wojskowych humaskiego pukownika Michaa Chanenk. W zbrojnej konfrontacji si polskich z Kozakami Doroszenki i nawa tureck w I671 roku jedynym obroe, prawdziwym salwatorem ojczyzny okaza si hetman Sobieski. On to w byskotliwych uderzeniach rozbi wojska kozacko-tatarskie pod Bracawiem, Winnic, Mohylowem, adyynem i jesieni 1671 roku zakoezy sw triumfaln kampani. Krl i jego doradcy nie umieli zdoby si na choby tymezasowe rozwizanie kozackiego proble-

404

mu, a w chwili niebezpieczestwa nie wykazali potrzebnej energii, a nawet nie bardzo chcieli wierzy w miertelne zagroenie. Krl niby wybiera si do obozu, ale wci opnia wymarsz. Oglda si na pomoc cara Aleksego, to cesarza Leopolda, sa bagalne uniwersay do szlachty na sejmiki, ale na teren walki dotar dopiero jesieni 1671 roku, ju po zwyciskiej wyprawie Sobieskiego na czambuy tatarskie, by po kilku tygodniach powrci do Warszawy. Chyba zdawa sobie jednak spraw z duej odpowiedzialnoci za losy kraju, kiedy usprawiedliwia si, e "bdzie nam wiadkiem pruesens et po.steru aetas, emy tak czsto [...] ostrzegali, zagrzewali Kiedy bezporednie niebezpieczestwo tureckie zawiso nad Rzeczpospolit i czausz turecki w grudniu lfi71 roku "przynis nam wojn", trzeba byo uciec si do ostatecznej pomocy = szlachty w pospolitym ruszeniu. Ale dwa sejmy, zimowy i wiosenny 1672 roku, zostay

zerwane, a opozycja z prymasem Pramowskim na czele nawizawszy jeszcze cilejsze zwizki z paryskim dworem (krcio si w Polsce wielu francuskich agentw) wrcz zadaa od krla Michaa w czerwcu 1672 roku abdykacji, wysuna plan maestwa krlowej Eleonory, po rozwodzie z Michaem, z ksiciem de Longueville. Wobec sprzeciwu cesarza Leopolda prymas 25 czerwca 1672 roku zaproponowa krlowi Michaowi zoenie korony dla dobra ojczyzny. Winiowiecki nie umia walczy; obradami sejmw zbytnio nie interesowa si, nie potrafi sobie pozyska wojska koronnego, wiernego wicej hetmanowi Sobieskiemu ni krlowi, zraa sobie sejmiki otaczaniem si cudzoziemcami, posugiwaniem si obcymi rezydentami w zagranicznych misjach, nawet swym cudzoziemskim strojem. Ale zuchwae danie Pramowskiego oddania korony spotkao si ze zgoa nieprzewidzianym oporem krla i z po msku wygoszon ripost: "Wiem, e waszmo mnie jeden koronowa, ale nie jeden obiera. Jeeli wszyscy na to pozwol i zgodz si, barzo rad do tyche rku oddam, z ktrych wziem horon, przez co przynajmniej ujd tuntum.servitutem od was, ktrzy mnie nie tylo ani jako pana, ale nawet ani jako ksicia staroytnej familu, ani jako rwnego sobie traktujecie". achn si na to prymas: "To W.K.M. chcesz, eby si krew niewinna przelewaa?" Odrzuci krl t inwektyw: "Sam waszmo tego chcesz i chcesz rce kapaskie kpa we krwi niewinnej". Prymas prbowa, zreszt niesusznie, zrzuci ca odpowiedzialno za przysze wypadki na krla: "Prote.stor przed Bogiem, e co si tylko stanie, to si za powodem W.K. Mci stanie". Krl zakoczy t przykr rozmow stanowcz i znamienn odpowiedzi: "Po tysickro razy przed tyme Bogiem protestuj, e cokolwiek byo, jest i bdzie zego, to wszystko jest i bdzie z waszmoci". Audiencja trwaa ptorej godziny, rzecz naturalna, nie moga przynie porozumienia. Zaimponowaa nam tak dzielna i niespodziewana postawa Michaa, chyba po

raz pierwszy. Nie ulk si te krl prby wojskowego zamachu stanu w Warszawie przez sprowadzenie do stolicy oddanych Sobieskiemu chorgwi, ani ogoszonego 1 lipca 1672 roku przez malkontentw manifestu, w ktrym za wszystkie nieszczcia Rzeczypospolitej obwiniali przede wszystkim krla, ani wiadomoci o podpisaniu w tym dniu przez kilkudziesiciu opozycjonistw konfederacji czy te spisku przeciw legalnemu przecie krlowi, a powoaniu na tron francuskiego kandydata. Obrocw mia znale krl Micha w szeregach szlachty, ktra w czasie sejmu zawizywaa prowincjonalne konfederacje przy swym krlu, a na sejmikach posejmowych murem za nim stawaa. Tymczasem groza niebezpieczestwa tureckiego ju bezporednio zawisa nad krajem, nie bez zgoa faszywych pogosek, e to opozycja magnacka sprowokowaa t inwazj. Bez wik-

405

szego oporu wojska sutaskie stany pod potnym Kamiecem Podolskim i 27 sierpnia 1672 roku zmusiy jego bohaterskich obrocw do kapitulacji. Obroni si Lww, pady miasta i zamki: Zborw, Zoczw, Buczacz. Znowu jedynie Sobieski sw wietn, byskawiczn kampani na tatarskie czambuy jesieni tego roku uchroni kraj od ostatecznego zniszezenia, wyzwoli tysice jasyru i na szlaku rusko-podolskim rozbi szereg ich koszy. Krl na wie o postpach Turkw i tragicznym upadku Kamieca sa bagalne listy o posiki do papiea Klemensa X, do cesarza i cara. Wprawdzie ruszy w sierpniu z Warszawy do pospolitego ruszenia pod Gob nad Wis, ale nie zdoby si na jaki wasny plan dziaania. Osaczony przez opozycj, wydawa sprzeczne rozkazy, przez co paraliowa rozpaczliwe poczynania Sobieskiego. Bez wojska, pienidzy

i obcej pomocy musia zdecydowa si na podpisanie przez komisarzy 18 padziernika 1672 roku haniebnego pokoju w sutaskim obozie pod Buczaczem nad Stryp w ziemi halickiej. Jak wiadomo, Polska utracia wwczas cae

406 Ktimieniec Podolski (miedzioryt niemiecki nieznanego autora)

Podole wraz z Kamiecem Podolskim i musiaa si zgodzi na opacanie sutanowi corocznego "podarunku" w kwocie 22 tys. zotych; prawobrzen Ukrain pozostawiono w rkach Kozakw. Tymezasem szlachta zebrana w kilkadziesit tysicy (najwyej 30 000) pospolitym ruszeniem pod Gobiem, a potem Lublinem, zamiast i przeciw Turkom, 14 padziernika 1672 roku zawizaa generaln konfederacj w obronie krla, srogie wydajc wyroki na malkontentw i odsdzajc ich od czci, urzdw i majtkw. Autorami konfederacji byli biskup Stefan Wierzbowski i wojewoda Feliks Potocki. Krl Micha nie wykazywa w konfederackim obozie adnej inicjatywy, nie poprowadzi szlachty na wroga, jedynie zadba o swj tron. Malkontenci ostro zareagowali na ich oskarenia i kary, zawizujc w Szezebrzeszynie 23 listopada zwizek onierski pod wodz## hetmana Sobieskiego w obronie obalonych przez konfederatw praw. Zanosio si na wojn domow. Na szczcie na tzw. kontynuacji konFederacji i jej generalnym zjedzie (od 4 stycznia I673 r.) dziki porednictwu krlowej Eleonory, nuncjusza Buonvisiego i rozsdniejszych senatorw (biskupa krakowskiego Andrzeja Trzebickiego, wojewody witebskiego Jana Antoniego Chrapowickiego) doszo pod groz tureckiego niebezpieczestwa do pojednania midzy zwanionymi stronami, a sejm pacytikacyjny (do R kwietnia 1673 r.) uchwali program obrony, lak piknie i skutecznie zrealizowany w zwyciskiej bitwie pod Chocimiem 11 listopada 1673 roku. Ale krl byju ciko chory; od duszego czasu niedomaga, cierpic na wrzody w przewodzie pokarmwym; jeszeze we wrzeniu dotar do Lwowa, jeszcze H padziernika dokona przegldu wspaniaej czterdziestotysicznej armii; w przeddzie zwycistwa umar bezpotomnie we Lwowie. Jego szeztki w 1676 roku spoczy w podziemiach katedry wawelskiej.

Krl Micha panowa z gr cztery lata (cile cztery lata i pi miesicy), w jednym z najtrudniejszych okresw naszych dziejw. U wspczesnych wzbudza rne uczucia, od przywizania i wiernoci do bezwzgldnej wrogoci i chci usunicia go z tronu za wszelk cen. Trudno rozway, ile w tym byo powiza z sam osob krla Michaa, a ile rozwaa w zwizku z interesem pastwa lub wasnym. Poniszy wiersz, anonimowy zoliwy paszkwil, z pewnoci napisany ju po zgonie monarchy, sumuje pogldy opozycji na osob Michaa: Obrunie cudem, Krlestwo klopotem, Szkod z2e rudy, a szelgi zlotem, Sejmy niezgod, 7#.ona urganiem, Dwr nieporzdkiem, .rludzy o.szukuniem, Senut niedbalstwem, Wur.szuwu wigzieniem, Wiede pedantem, obz uprzykrzeniem, Prymu.s skaruniem, Kamieniec nie.slaw, Izbu pociech, .strojenie zabaw, Turezyn nieszezgciem, Golb glup.stwu wiadkiem, Lww mierci, a mier nieszezgcia ostutkiem. To byl mj ywot, wigcej nic nie znalem, Nie w,iem, c#zym krlem, wiem, em byl Michulem. Historiografia poczynajc od Karola Wyrwicza, poprzez dziea Jzefa Szujskiego, Tadeusza Korzona, Wadysawa Konopczyskiego a do publicystyki Pawa Jasienicy, urowo w mniejszym lub wikszym stopniu oceniaa dziaalno tego krla "Piasta". Jedni zarzucali mu brak energii, inni talentu; wytykali mu brak planu, jakiej koncepcji politycznego dziaania, nieumiejtno postpowania z ludmi, zraanie sobie wiernych, chorobliw podejrzliwo, mciwo i pewnego rodzaju wygodnictwo. Bezsprzecznie krl Micha nie nalea do wybitnych naszych panujcych. Najwiksz jego tragedi by fakt, e przyszo mu panowa w najtrudniejszym okresie. O tron nie zabiega,

407

wysun go podkanclerzy Olszowski, sprytnie wykorzystujc dwa zwalczajce si stronnictwa, profrancuskie i prohabsburskie, i dobrze wyczuwajc niech ogu szlachty do cudzoziemskich kandydatw. A skoro Micha znalaz si na tronie, otoczony czsto zwalczajcymi si wzajemnie doradcami, skrpowany ich inicjatywami nie umia, czy nie mg, zdoby si na samodzielno dziaania. Zgodzi si na sojusz z Habsburgami zniechcajc tym samym o wiele potniejsz i bardziej mogc Polsce pomc Francj Ludwika XIV. Uwierzy w porozumienie z Rosj nie uzyskujc w zamian konkretnych rezultatw. Nie umia zapobiec wojnie z Turcj, chocia nastrczali si porednicy ugody w osobach chana czy te naddunajskich ksit. Postawi na mao wanego i ostatecznie zdradliwego Chanenk, zraajc sobie inteligentnego i mocnego na Ukrainie Doroszenk. Wobec elektora brandenburskiego okaza daleko idc pobaliwo i sabo, nie umiejc wykorzysta akcji Kalksteina. W polityce wewntrznej popeni jeden z najwikszych bdw, skoro nie dowierza, nie docenia Sobieskiego. Ale pomimo tych bardzo powanych zarzutw nie mona nie doceni i pewnych jego stron dodatnich. Bra czsto ywy i bezporedni, nawet ofiarny udzia w sejmach i posiedzeniach senatu, cigncych si nieraz caymi godzinami. Nie nastawa bezwzgldnie na swych przeciwnikw malkontentw (np. po sejmie z 1670 r.), a czasem szuka nawet pojednania, cho si to nie zawsze mu udawao (zwizki rodzinne Winiowieckich z Sobieskimi). Pilnowa spraw pastwowych, o czym wiadczy jego liczna dyplomatyczna korespondencja oraz dugi wykaz przywilejw dla miast i osb prywatnych. Z caym uporem wysya raz po ra uniwersay do szlachty i wojska, czsto nawet bagalne, kiedy zagraao bezporednie niebez-

pieczestwo. Marzy o sawie rycerskiej na czele zgromadzonego pod Lwowem wojska jesieni 1673 roku i gotw by pomimo choroby maszerowa na Turka. Nie by te pozbawiony poczucia krlewskiej godnoci, kiedy tak stanowczo odpowiedzia prymasowi w czerwcu 1672 r. na jego danie dobrowolnej abdykacji.

Zbigniew Wjcik JAN III SOBIESKI

"Krl ten pochodzi ze znakomitego i staroytnego rodu, bynajmniej jednak nie z najbardziej znaczcego ani z najbogatszego w Krlestwie" - tak pisa o Sobieskim jego lekarz nadworny Irlandczyk Bernard Connor, autor bardzo interesujcego dziea o Polsce, ktry przebywa w naszym kraju pod koniec panowania Jana III. Zdanie to, jak wiele zreszt innych w tej ksice, trafne i zmuszajce do refleksji. Rzeczywicie, jak to si stao, e owym drugim "Piastem" na tronie Rzeczypospolitej w XVII wieku by nie Radziwi, Lubomirski, Potocki, Pac czy Sapieha, lecz wanie Sobieski? Jego nieudolny poprzednik na tronie Micha Korybut Winiowiecki nie by wprawdzie bogaty w chwili, gdy wkadano mu na gow koron krlewsk, ale do czasw powstania kozackiego na Ukrainie Winiowieccy byli wacicielami olbrzymich, bajecznych wprost dbr z 230 tysicami poddanych i 600 tysicami zotych polskich dochodu rocznego, co byo sum na owe czasy ogromn. Poza tym by synem wielkiego Jaremy, idola szlachty w okresie powstania Chmielnickiego. Czy koron na gow Sobieskiego woyy tylko zrczne rczki Marysieki, pene ponad-

to pienidzy odziedziczonych po pierwszym maonku, Janie Zamoyskim? Tak uwaali i uwaaj nadal niektrzy historycy. Czy tylko dziwny zbieg okolicznoci i nieudolno dyplomacji zagranicznej doprowadziy do jego wyboru w roku 1674? Wszelka jednostronna interpretacja tego faktu jest, moim zdaniem, niesuszna. Urodzony 17 sierpnia 1629 roku na zamku w Olesku prawnuk po kdzieli hetmana kiewskiego, dziecistwo i modo spdzi Jan Sobieski podobnie jak wielu chopcw z rodzin magnackich. Ojciec jego Jakub, pniejszy kasztelan krakowski, a wic pierwszy wiecki senator Rzeczypospolitej, mia wyjtkowe zrozumienie dla spraw edukacji, sam by zreszt czowiekiem gruntownie wyksztaconym. Konieczno zdobycia wszechstronnej wiedzy wyoy obu synom, starszemu Markowi i modszemu Janowi, w prostych i dosadnych sowach: "Gupimi szlachcie staroytnej [...] szpetnie zgoa by [...]. Ludzie wiecej sobie wa chudego pachoka uczonego, anieli pana wielkiego [...] a bazna, co go sobie wic palcem ukazuj". Studiowali modzi Sobiescy w Krakowie w synnej szkole Nowodworskiego, pniej, w latach 1643-1646 na Wydziale Filozoficznym Akademu Krakowskiej, nastpnie za udali si za granic, gdzie spdzili prawie dwa i p roku (1646-1648). W czasie wojay zagranicznyCh braci zmar ich ojciec. Synowie wrcili do kraju na wie o mierci krla Wadysawa IV i wybuchu powstania na Ukrainie. Wkrtce obaj przeszli chrzest bojowy, a w synnej bitwie pod Beresteczkiem (czerwiec 1651 ) przyszy krl Polski zosta ciko ranny. Brata spotka los gorszy - zgin od noa tatarskiego w rzezi jecw polskich pod Batohem w roku nastpnym. Cay okres po powrocie do kraju a do drugiej poowy lat pidziesitych, jeli nie liczy krtkiego epizodu dyplomatycznego w roku 1654, kiedy to znalaz si w orszaku posa wielkiego do Turcji Mikoaja Bieganowskiego, spdzi Jan w szeregach. A

w tych burzliwych czasach oznaczao to waciwie bezustanne wojowanie. Niestety, mody magnat nie zawsze walczy w szeregach polskich. W czasie najazdu szwedzkiego, 16 padziernika 1655 roku, jako pukownik wojsk kwar-

409

cianych przeszed do obozu zwyciskiego Karola Gustawa. Rnie ten jego krok starali si i nadal staraj si wyjani historycy. Jedni uwaaj, i w decyzji jego nie byo adnej gbszej motywacji politycznej. Zrobi to, co zrobio cae prawie wojsko i olbrzymia wikszo szlachty. Inni sdz, e bliskie pokrewiestwo ze zdrajc podkanclerzym Hieronimem Radziejowskim skonio go do opuszezenia prawowitego krla, jeszeze inni, e by moe pocign go przykad bliskiego przyjaciela Jana Sapiehy. W kocu marca 1656 roku porzuci z kolei Szwedw, za co Karol Gustaw kaza przybi jego nazwisko do szubienicy. Okres wojen - kozackiej, moskiewskiej i szwedzkiej - rozszerzy znakomicie horyzonty wojskowe Sobieskiego, konfrontujc jego wiedz ksikow z praktyk pl bitewnych

410 w Polsce, na ktrych krzyoway si rne szkoy i metody wczesnej sztuki wojennej. Wiele nauczy si pod Beresteczkiem, wiele przebywajc w obozie szwedzkim i obserwujc z bliska jedn z najlepszych wczesnych armii europejskich, wiele w wielkiej trzydniowej bitwie pod Warszaw (28-= 30 lipca 1656), w czasie ktrej atakowa Szwedw i Brandenburczykw stojc na czele sprzymierzonych wwczas z Polsk oddziaw... tatarskich. W obozie Jana Kazimierza przyjto go z ot-

wartymi ramionami, a w nagrod za znakomit postaw bojow w najbliszych miesicach otrzyma godno chorego koronnego, ktra otwieraa widoki na buaw hetmask. Pozna te na dworze krlowej Ludwiki Marii Mari Kazimier d'Arquien, kobiet, ktra miaa si sta wielk mioci jego ycia, "niepokonan pasj", jak sam mwi, a ktra "ani sercem, ani umysem nie dorosa go nigdy", jak surowo stwierdzi jeden z biografw Sobieskiego. Nie wchodzc bliej w szczegy tego romansu, nie uwieezonego na razie maestwem, trzeba stwierdzi przede wszystkim; e literatura staropolska zawdzicza mu jeden z najwietniejszych jej zabytkw epistolograficznych. Listy bowiem zakochanego Sobieskiego do pani jego serca to istne pery piknej siedemnastowiec;znej stylistyki. Wielka mio do Marysieki miaa rwnie swe powane reperkus#e polityczne. Chory koronny zwiza si przez sw ukochan, na razie cudz on, cakowicie z dworem krlewskim. A dwr ten pod przewodem krlowej dy wwczas coraz wyraniej do reform, przede wszystkim do elekeji nowego krla za ycia Jana Kazimierza (eleetio viventc# rege). Okres ten by prawdziw szko wielkiej polityki dla Sobieskiego. Ze szkoy Ludwiki Marii wynis bez wtpienia jedno zrozumienie koniecznoci reformy Rzeczypospolitej, ktre odtd bdzie mu towarzyszy niemal do schyku ycia. Jan Sobieski wedug stalorytu J. Thomsona

Zwizawszy si z obozem reformy stan te, po dugich zreszt wahaniach, po stronie dworu wjego walce z rokoszem (1665-1666), kiedy to masy fanatycznie przywizanej do "zotej wolnoci" szlachty wystpiy pod wodz marszaka wielkiego i hetmana polnego koronnego Jerzego Lubomirskiego do walki z prbami jakichkolwiek reform, zwaszcza z elekcj vivente rege. Serce kierowane przez Marysie-

k, a take rozum wizay go z dworem, poczucie honoru onierskiego - z dawnym dowdc Lubomirskim. Nie mona zgodzi si z twierdzeniem, e tylko wpyw Marysieki i nage szczcie jej posiadania zadecydoway o tym, i Sobieski ostatecznie opowiedzia si za krlem, krlow i ich stronnictwem. Zoyy si na to i te czynniki, o ktrych mwilimy. Sobieski otrzyma po Lubomirskim oba urzdy (marszakostwo wielkie i buaw poln koronn). Szlachta znienawidzia go za to, ale rozwj wydarze po zakoczeniu rokoszu i mierci dwch gwnych drumati.r personae - Ludwiki Marii i Lubomirskiego, a zwaszcza zwyciskie odparcie najazdu kozacko-tatarskiego pod Podhajcami w padzierniku roku 1667 przysporzyo mu z kolei ogromnej popu-

#*

411 Hetman Jan Sobieski pod Chocimem wedug akwaf#orty R. de Ilooghe

larnoci. Zdecydowany ju na abdykacj Jan Kazimierz nadaje mu wkrtce wakujc buaw wielk koronn (5 lutego 1668). Nowo kreowany hetman wielki staje si niewtpliwie najpotniejsz osobistoci polityczn w Rzeczypospolitej. Na elekcji 1669 roku popiera bez zastrzee kolejne kandydatury francuskie. Niespodziewany dla wielu wybr "Piasta" Winiowieckiego by dla Sobieskiego i zaskoczeniem, i ciosem. Wraz z prymasem Pramowskim i grup innych jeszcze "malkontentw" przeszed do zdecydowanej opozycji przeciwko "nzapie", jak pogardliwie nazywa nieudolnego krla. Oficjalnie jednak nigdy z nim nie zerwa. Wkrtce sytuacja staa si niezwykle grona. Na kraj zwalia si potga turecka. Pad Kamieniec Podolski. Turcy narzucili Polsce haniebny traktat pokojowy w Buczaczu (padziernik 1672) spychajcy Rzeczpospolit waciwie do roli wasala Porty Ottomaskiej, a obdy stronnicze nie wygasy. Konserwatywna szla-

chta utworzya w obronie krla konfederacj w Gobiu, na co malkontenci z Sobieskim na czele, majc oparcie w wojsku, odpowiedzieli zorganizowaniem innej - w Szczebrzeszynie (jesie 1672). Malkontenci dyli jawnie do detronizacji Michaa Korybuta. Trudny to okres w yciu Sobieskiego. Jeszcze trudniej historykowi okres ten oceni. Hetman wielki nie by ju wwczas tylko zacietrzewionym politykiem, lecz mem stanu i wodzem, ktry mia nie tylko obowizek obrony kraju, ale i prawo podejmowania decyzji o jego losie. Broni zreszt tego kraju w momencie jego najwikszego ponienia, gdy komisarze polscy prowadzili beznadziejne negocjacje z Turkami, w momencie, gdy paajcy ku niemu nienawici konfederaci gobscy dali odebrania mu buawy hetmaskiej. Ten m stanu wystpowa nie tylko przeciwko swemu nieudolnemu monarsze, nie tylko kierowa niepodzielnie obron Rzeczypospolitej, ale potrafi jednoczenie kreli dalekosine plany rozwoju jej polityki zagranicznej, przedstawiajc na dwch kolejnych sejmach (wiosennym 1672 i zimowym 1673) dwa warianty tego rozwoju. Wotum hetmana przysane na pierwszy z powyszych sejmw stanowio rzeczywicie nie tylko znakomity przegld aktualnych stosunkw midzy Rzeczpospolit i imperium osmaskim przedstawiony w odpowiednim kontekcie sytuacji midzynarodowej, ale i konkretny plan dziaania, wizjonerskie spojrzenie w przyszo. To chyba wwczas po raz pierwszy tak wyranie sformuowa Sobieski sw wielk myl polityczn, e Polska nie jest nieuchronnie skazana na wojny z Turcj i Tatarami i moe szuka innych, korzystniejszych dla siebie rozwiza, na przykad sprzymierzy si z nimi przeciw Rosji.

412 Jan III Sobieski (portret J.E. Siemig#owskiego)

Przeciwwag tych planw byo tzw. con.silium bellicum na sejmie w czerwcu 1673 roku. Pokazywao ono alternatyw wczesnej polityki polskiej na arenie midzynarodowej. Alternatyw t bya wojna z Turcj w sojuszu z innymi jej wrogami. W jak now krucjat pastw chrzecijaskich hetman wielki nie wierzy, sprowadza wic rzecz do realnych sojuszw, a wic przede wszystkim z Austri i Moskw, a take z szyick Persj, odwiecznym politycznym i religijnym wrogiem Turkw. Ra#zi te poruszy Wooehw oraz ludy chrzecijaskie na Bakanach, znajdujce si w niewoli tureckiej. Gdy Sobieski przedstawia swj drugi memoria, w Polsce panowa ju spokj, a zwanione obozy pogodziy si w obliczu wielkiego niebezpieczestwa tureckiego. Zwycistwo chocimskie (1673) i rwnoczesna niemal mier krla Michaa otworzyy nowe bezkrlewie. Elekcja przyniosa nowy sukces "Piastowi", tym razem Sobieskiemu, mimo pocztkowej zaciekej opozycji Litwinw. Wysunicie jego kandydatury byo niewt-

413 Bitwa pod Wiedniem wedug obrazu M. Altamonlcgo

#l#IVNE;5 ! U G.#C FC1!.oM At MA#tf DVX LfTHV AKRVP#S Fx'fy#byl/#I f%?(.#t#Rk'M 'A1 UItWXlM r t Yh'v`RH,1t;l'#MtY.'l#A(752 . ' AC' TlWM!'HATllWlll OKIltSIS#MVS

pliwie wypadkow wielu czynnikw politycznych, takich jak np. niezdecydowanie polityki francuskiej wobec nowej elekeji polskiej i, wspomniana ju na wstpie, aktywno Marysieki. Trzeba jednak zdecydowanie podkreIi, i adne najzrczniejsze nawet poczynania pani hetmanowej i sprzymierzonej z ni ostatecznie dyplomacji francuskiej nie wprowadziyby jej ma na tron, gdyby nie ogromna popularno Sobieskiego, zwycizcy spod Chocii mia, zbawcy ojezyzny, zarwno wrd szlachty jak i onierzy. Na tronie polskim zasiad nie tylko znakomity wdz, ale i wybitny m stanu. Pierwsze lata panowania upywaj mu na cikiej wojnie z Turkami, z powodu ktrej odkada nawet

414 uroczyst koronacj swoj i ony. Rwnoczenie prbuje realizowa dalekosine, wielkie plany polityczne, zarwno zewntrzne jak i wewntrzne. wiadczyy one, e ster rzdw Rzeczypospolitej obj czowiek o tak szerokich horyzontach, jakich nikt z Polakw na dugo przed nim i dugo po nim nie mia. "Jan III [...) nie bdc z krwi krlewskiej mia dusz krlw" - napisze o nim jego osiemnastowieczny biograf, Francuz ksidz Coyer. Sobieski rozumia, e konieczne s zasadnicze zmiany w polityce polskiej na arenie midzynarodowej i powane wewntrzne umocnienie pastwa. Mimo gbokich tradycji antymuzumaskich zakorzenionych w jego rodzie, nazajutrz niemal po obiorze na tron usiuje dokona radykalnego zwrotu w polityce zagranicznej - pragnie zakoezy przy porednictwie Franeji wojn z Turcj, a nastpnie w oparciu o sojusz z Franej i Szwecj wszcz akcj zbrojn przeciw Brandenburgii w celu zdobycia Prus Ksicych, by tym samym mocniej usadowi si nad Batykiem. Majc znakomite rozeznanie w ukadzie si w Europie i rozumiejc dogbnie pooenie midzynarodowe Polski, Jan III orientowa si doskonale, e Brandenburgia i Rosja stanowiy dla Polski ju wwczas powane zagroenie, a na przyszo byy o wiele bardziej niebezpieczne ni Tureja. W tej sytuacji - rozumowa Sobieski -- wojny z Turej s szkodliwe dla Polski, a korzy z nich mog odnie tylko Brandenburgia i Rosja. Realizacja wspomnianych zamierze krlewskich wzmocniaby ogromnie pozycj Rzeczypospolitej wobec Rosji, z ktr Polska nie miaa jeszcze wwczas trwaego pokoju, zmuszajc pastwo carw do ustpstw w cigncych si latami rokowaniach i zaniechania ekspansywnej polityki w stosunku do Polski.

Ta nowa polityka krlewska, zwana w historiografi polskiej polityk batyck SobieJan I11 Sobieski pod Wiedniem (miedzioryl C. de la !-aye wedug rysunku J.E. Siemiginowskiego)

skiego, nie bya bynajmniej utopijna, bya osadzona na gruncie jak najbardziej realnym, miaa bowiem cakowite poparcie pierwszej potgi wczesnej Europy - Francji Ludwika XIV. Pastwo to prowadzio wtedy wojn z koalicj, w ktrej elektor brandenburski Fryderyk Wilhelm odgrywa czoow rol. Zwizanie si Jana III z Francj i jej sojusznikiem Szwecj stwarzao te moliwoci odzyskania dla Polski lska, znajdujcego si pod panowaniem Habsburgw, dziedzicznych wrogw Walezjuszy i Bourbonw. Perspektywy zaiste oszaamiajce! Mona je chyba miao porwna tylko z tymi w przeszoci, ktre otworzyy si przed Polsk po unii z Litw i po zwycistwie nad zakonem krzyackim. Opozycja, z jak spotkay si te plany w polityce zagranicznej wewntrz kraju, zmusia krla do prowadzenia cakowicie tajnej dyplomacji. Podstawowe dla realizacji zaoe polityki batyckiej traktaty - jaworowski z Francj ( 11 czerwca 1675) i gdaski ze Szwecj (4 sierpnia 1677) - zostay podpisane przez Jana II w zupenej tajemnicy. Jedynie rozejm z Turcj w urawnie (17 padziernika 1676) i nieszczsny traktat pokojowy zawarty przez wojewod chemiskiego Jana Gniskiego w Stambule (1678) byy oficjalne, legalne. Zamierzenia na arenie midzynarodowej wiza cile Sobieski z planami reform wewntrznych. Zdobyte na elektorze Prusy Ksice miay si sta, wedug zamysw Jana III, dziedzicznym ksistwem we wadaniu rodu Sobieskich. Dawaoby to rodowi temu szans rwnie na elekcyjn czy dziedziczn koron polsk, a to ju wizao si z krlewskimi planami reform wewntrznych. Krl wiedzia, e dalszy postp anarchii w yciu politycznym kraju,

ktrej najjaskrawszym przykadem byy wwczas sejmy, moe doprowadzi Polsk do katastrofy. W padzierniku 1674 roku, a wic w kilka miesicy po elekeji, zwierzy si dyplomatom francuskim, i gotw jest przeprowadzi w Polsce absolutystyczny zamach stanu. Absolutystyczny oczywicie na miar polsk, a nie francusk, nie zamierza bowiem zlikwidowa instytucji przedstawicielsko-stanowych szlachty, takich jak sejm, sejmiki czy trybunay. Nie zamierza te zbudowa w Warszawie Bastylii ani wprowadzi polskich lettres de cachet. To na pewno! Przecie zwiedziwszy w czasie swych modzieczych peregrynacji Franej nabra gbokiej niechci do absolutyzmu burboskiego, ktremu, jak sam mwi, "zgnoi najwikszego w Bastylii wolno czowieka". Z drugiej strony chcia jednak znacznie wzmocni wadz centraln, wprowadzi dziedziczno tronu, znie zgubne liberum veto, ukrci gadulstwo sejmw. Autor pisma propagandowego, ktre ukazao si w kocu grudnia 1678 roku w okresie sejmu grodzieskiego, pisma bez najmniejszej wtpliwoci inspirowanego przez krla i jego otoczenie, biadoli nad stanem pastwa i dochodzi do wniosku, e nieodzowna jest Rzeczypospolitej "mono rzdzenia i konieczno posuszestwa, czego wszystkiego ju u nas nie masz, bo sekret jest w tym, e wadza jest za maa". Jakiekolwiek wzmocnienie wadzy krlewskiej w Polsce byo w pojciu szlachty i kierujcych ni magnatw rwnoznaczne z ah.solutum dominium, a o nim sysze nie chciano, nienawidzono go wrcz patologicznie. Jak zauway trafnie jeden z cudzoziemcw, zastraszajco dziaay tu przykady turecki i moskiewski. Szczeglna zacieko opozycji skierowaa si zarwno w pierwszych latach panowania Jana II jak i pniej przeciwko prbom zapewnienia pierworodnemu krlewskiemu Jakubowi korony polskiej jeszcze za ycia ojca. Bezwzgldna i uporczywa dziaalno opozycji zachcanej do czynu przez obce dwory wrogie Sobieskiemu i przede wszystkim zmia-

415

na w midzynarodowej sytuacji politycznej doprowadzia do cakowitego zaamania si wielkich planw krlewskich. Decydujcy cios zada niewtpliwie sojusznik francuski. Le Roi-oleil przesta popiera swego alianta nad Wis z chwil, gdy w latach 1678-1679 udao mu si przeprowadzi pacyfikacj Europy zachodniej, w wyniku czego jego dotychczasowy wrg elektor Fryderyk Wilhelm sta si jego klientem i przyjacielem zarazem. Jednoczenie i w swej polityce wschodniej = wobec Turcji i Rosji - ponis Jan III zdecydowan porak. Nie udao mu si, nie z jego zreszt winy, znale jaki rozsdny modus vivendi z Port ani wspdziaa z ni przeciw Moskwie. Nie udao mu si pozyskanie teje Moskwy dla idei "zczenia si" (tj. przymierza wojskowego) przeciw imperium osmaskiemu, mimo e gorco namawia do tego cara Fiodora Aleksiejewicza, snujc przed nim, midzy innymi, miae i znakomicie przemylane plany podboju chanatu krymskiego (1679). Plany krla polskiego runy niczym domek z kart. Sobieski - m stanu ponis wielk, niepowetowan klsk, a wraz z nim tak klsk poniosa i Polska. Wspaniaa, jaka neojagielloska wizja wskrzeszenia mocarstwowej Rzeczypospolitej rozwiaa si raz na zawsze. Klska nie zaamaa go jednak. Zdecydowa si na zerwanie z polityk profrancusk i powrt do tradycyjnej w tym stuleciu polityki przymierza z Habsburgami. Mimo ogromnych trudnoci zdoa rozbi, na krtko zreszt, opozycj magnack. Cesarz Leopold I, traktujcy zrazu swego nowego sojusznika bez entuzjazmu, znalaz si wkrtce w sytuacji, ktra zmusia go do zawarcia natychmiastowego przymierza z krlem polskim. Armie tureckie pod wodz wielkiego wezyra Kara Mustafy stany pod

murami Wiednia. W wyniku traktatu podpisanego nieco wezeniej (31 marca 1683) z cesarzem, po kilku tygodniach Jan III znalaz si na czele wojsk polskich pod oblon stolic. 12 wrzenia tego roku poczone siy polskie, cesarskie i ksit Rzeszy odniosy wspaniae zwycistwo nad armi osmask. Gwnym autorem zwycistwa by bezsprzecznie krl polski, ktry po mistrzowsku, ze znakomitym wykorzystaniem warunkw topograficznych zaplanowa i przeprowadzi decyduj#cy atak husarii ze szezytw podwiedeskich. Tej roli Polakw i ich krla nie chce po dzie dzisiejszy uzna cz historykw w niektrych krajach. Z drugiej strony trzeba zdecydowanie podkreli, i zwycistwo byo wsplnym dzieem Polakw, Austriakw i Niemcw, co zwaszcza w polskiej wiadomoci historycznej nie znalazo jeszeze dostatecznego odzwierciedlenia. Zwycistwo wiedeskie przynioso Janowi III i orowi polskiemu wiekopomn chwa i odbio si gonym echem w caej Europie. Wszyscy niemal monarchowie sali zwycizcy

416 Jan III Sobieski wedug medalu J. Hohua

listy z gratulacjami i wyrazami niekamanego podziwu. Zwycistwo weszo do wielkich tradycji narodowych Polski, szczyci si nim kady Polak, ktremu nie jest obojtna przeszo wasnego narodu. Ale z perspektywy historycznej trudno ograniczy si tylko do takiego stwierdzenia. Zaamanie potgi ofensywnej Turcji i zwizanie si nastpnie z Habsburgami, Wenecj i papiestwem tzw. "Lig wit" (1684) nie przynioso Polsce waciwie adnych korzyci. W toku dalszej wojny z Turkami or polski ponosi coraz wicej poraek, blask zwycistwa wiedeskiego blad z roku na rok,

z miesica na miesic... Blada te aureola polskiego wadcy. W roku 1686 Polska zmuszona zostaa, w znacznym stopniu pod wpywem

Paac w Wilanowie sojusznikw z Ligi, pj na ustpstwa wobec Rosji i zawrze z ni niekorzystny pokj. Powiedeska polityka zagraniczna Sobieskiego ujta w "jarzmo Ligi witej", jak to wietnie okrelono w historiografii polskiej, nie miaa niestety ju nic wsplnego z wielkimi perspektywami polityki batyckiej. Byy w niej jeszcze przebyski szerszego spojrzenia, gdy

krl usiowa znale sprzymierzecw w swej walce z Turcj poza ramami Ligi, w wiecie islamu (Tatarzy, Persja) lub gdy myla o zhodowaniu Polsce ksistw naddunajskich, znajdujcych si w wasalnej zalenoci od Turcji. Prbowa te wrci do starej przyjani francuskiej. Wszystko bezskutecznie... Sytuacja wewntrz kraju pogarszaa si sy-

?7 Poczet krlw. 417

stematycznie. Magnateria, przeraona ogromnym wzrostem autorytetu krla w Europie po triumfe wiedeskim, nasilaa akcj przeciw niemu, pocigajc za sob sw klientel szlacheck. W nienawici do Sobieskiego oraz jego planw dynastycznych i reformatorskich zczyli si wszyscy niemal, bez wzgldu na orientacj w polityce zagranicznej. I "Francuzi", i "Austriacy" rozpoczli przeciw niemu bezpardonow, zaciek walk. Nie byo oszczerstwa ani kamstwa, do ktrego by si nie zniyli, byle tylko zaszkodzi krlowi. Sejmy (np. 1685, 1688/89) stay si widowni gorszcych zaj i waciwie obrazy majestatu. Jan III podejmuje jeszcze rzucon mu rkawic. Mia poparcie najbliszych powiernikw, wrd ktrych czoowe miejsce zajmowa jego sekretarz, pniejszy referendarz koronny, Stanisaw Szczuka. Za Sobieskim staa w tym czasie take cz, i to spora, szlachty. Rzecz ciekawa i godna odnotowania, e wikszo czoowych regalistw tego okresu wywodzia si ze redniej, nie za z najbogatszej szlachty. Sytuacja tak si wkrtce uksztatowaa, e krl mg prbowa zawiza konfederacj czci szlachty i rozpocz walk zbrojn z opozycj magnack. Zachca go do tego gorco jeden z jego zwolennikw, kasztelan sando-

418 Jan III z rodzin (miedzioryt B. Fariata wedug obrazu H. Gascara)

mierski Stefan Bidziski, nawoujc, by pu-

ci krew Rzeczypospolitej. Na tragicznym sejmie warszawskim 1688/89 wikszo posw daa tzw. sejmu konnego i konfederacji wojskowej w celu bezwzgldnego rozprawienia si z opozycj. Powana cz szlachty zadeklarowaa na sejmikach relacyjnych cakowite poparcie krlowi i prosia go, aby mimo wszystko "tej obkanej Rzeczypospolitej naw [...) raczy kierowa''. Krl nie potrafi jednak by konsekwentny i zdecydowany na wszystko. Popenia wiele bdw. Jeden chyba z najjaskrawszych na Litwie, gdzie zwalczajc znienawidzonych Pacw i opierajc si pocztkowo na Sapiehach doprowadzi do tak niebezpiecznego wzrostu tego rodu, e w konsekwencji doprowadzio to, ju po mierci Jana III, do wybuchu wojny domowej w Wielkim Ksistwie. Sobieski nie podj w kocu ryzyka wojny domowej, nie zdecydowa si na zniszczenie opozycji si. Na pytanie, dlaczego, mona by zaproponowa niejedn odpowied, kada z nich zawieraaby na pewno elementy prawdy, nie byaby jednak pena. Jeeli z tych ewentualnych odpowiedzi wysun tu na czoo dwie, to zdaj sobie cakowicie spraw z subiektywnego charakteru mej propozycji. Wydaje mi si jednak, e nie by on ju wwczas zdolny psychicznie, po goryczy tylu niepowodze i klsk, do podjcia tak wielkiej i brzemiennej w skutki decyzji. Poza tym przegra walk z opozycj rwnie dlatego, e nie potrafi zapomnie o tym, i sam by jednym z magnatw, nie potrafi wznie si ponad nich. I z jednej jeszcze rzeczy naley zdawa sobie spraw. Sobieski by wielkim wizjonerem, wielkim strategiem politycznym, taktykiem natomiast sabym. Nie potrafi dobrze na co dzie prowadzi gry politycznej. Na radzie senatu w marcu 1688 roku wygosi Sobieski pene tragizmu przemwienie. "Zdumiewa si i susznie - mwi z boleci - cay wiat nad nami i nad rzdami naszemi, zdumiewa sig Rzym z gow chrzecijastwa, zdumiewaj si sprzymierzecy, zdumiewa si pogastwo, ale zdumiewa si sama natura, kt-

ra najmniejszemu i najlichszemu zwierzciu dawszy sposb obrony, nam tylko samym odejmuje nie jaka przemoc albo nieuniknione przeznaczenie, alejakoby z umysujaka nasadzona zoliwo. O, dopiero zdumieje si potomno, e po takowych zwycistwach i tryumfach, po tak szeroko na wiat rozgoszonej sawie, spotka nas teraz, ach, al si Boe, wiekuista haba i niepowetowana szkoda, gdy si tedy widzimy bez sposobw i prawie bezradni albo niezdolni do rady (rzdzenia - przyp. Z.W.)". Kapitulujc przed przeciwnikami doda jeszcze krl na zakoezenie mowy zowieszcze proroctwo: "Jeszcze czterdzieci dni, a Niniwe zniszczon zostanie". Majc doskonae rozeznanie w sytuacji europejskiej Jan III zdawa sobie pod koniec ycia spraw, jak wielkie niebezpieczestwo grozi Polsce ze strony jej trzech potnych ssiadw - Rosji, Brandenburgii i Austrii. Mamy w tej sprawie wyrane, jednoznaczne wiadectwo dyplomaty francuskiego, przebywajcego w naszym kraju w 1693 roku. Peen goryczy, przeraliwie osamotniony i w kraju, i w pewnym stopniu take we wasnej rodzinie, Jan III przedwczenie starza si, stawa si maostkowy, zdziwaczay i przede wszystkim chciwy tak, e mamy prawo postawi pod znakiem zapytania jego uczciwo. Szkicujc sylwetk krla Jana skoncentrowaem si niemal wycznie na sprawach wielkiej polityki. A przecie pozostay jeszcze takie dziedziny jak jego wspaniaa sztuka wojenna, ktr podziwiali i nadal podziwiaj specjalici historu wojskowoci, jego mecenat artystyczny, jego zamiowania do lektury, jego ciekawa doprawdy osobowo intelektualna. A dzieje jego wielkiej mioci, Marysieki, ktr historycy chyba jednak troch skrzywdzili. A legenda krla Jana, a polemiki wok jego postaci i

419

ewentualna rozprawa ze znan ksik Boya... To moe przy innej okazji. Sdz jednak, e na potrzeby niniejszego szkicu warto przypomnie mao lub w ogle nieznane dotd fakty dotyczce ukochanej crki krla Jana, Teresy Kunegundy i jego wnuczki Maru Klementyny. Teresa Kunegunda urodzia si 4 marca 1676 na zamku wawelskim, zmara w Wenecji 10 marca 1730 roku. W 1686 roku, w czasie rokowa polsko-rosyjskich o "pokj wieczysty" wpywowa grupa bojarw moskiewskich zgosia w najgbszej tajemnicy propozycj oenku 14-letniego cara Piotra z 10-letni krlewn polsk. Bojarzy chcieli w ten sposb przeszkodzi maestwu modego cara z crk faktycznego sternika rosyjskiej nawy pastwowej, kniazia Wasyla Golicyna, faworyta regentki carwny Zofii. To zbyt by wywyszyo rd Golicynw, a na to bojarzy nie chcieli si zgodzi. Plany mariau polsko-rosyjskiego nie zostay zrealizowane gwnie prawdopodobnie z tego powodu, e dwr polski nie okaza bliszego zainteresowania t propozycj. Teres Kunegund wydano ostatecznie w 1694 roku za elektora bawarskiego, Maksymiliana II Emanuela (1679-1726) z dynastii Wittelsbachw. Maestwo to nie byo szczliwe. Biograf modej Sobieskiej, Micha Komaszyski pisa niedawno: "Teresa Kunegunda przesza do historii Polski jako ukochana jedynaczka zwycizcy spod Wiednia i niezbyt szczliwa maonka elektora Bawarii Maksymiliana Emanuela. Jeli dziejopisarze polscy rozdzierali szaty nad niefortunnym jej zwizkiem, to historycy bawarscy stawali po stronie elektora". Maksymilian Emanuel i Teresa Kunegunda mieli kilkoro dzieci. Najstarszym ich synem by Karol Albert ( 1697-1745), ktry w 1742 roku wybrany zosta na cesarza rzymsko-niemieckiego. A wic wnuk Sobieskiego cesarzem witego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego! Maria Klementyna Sobieska (1702-1735),

crka najstarszego syna Jana i Marii Kazimiery Sobieskich, Jakuba, i jego ony Jadwigi E1biety, crki Filipa Wilhelma, elektora Palatynatu, wysza w 1719 roku za m za Jakuba III Stuarta, pretendenta do tronu angielskiego. Z maestwa tego przyszed na wiat Karol Edward, zwany Modszym Pretendentem do tronu Anglu. To te istotny szczeg dotyczcy historii rodu Sobieskich. Chciabym na zakoczenie doda jeszcze co innego. Za niewzruszony niemal dogmat uchodzi twierdzenie, e w polityce licz si tylko rezultaty i tylko nimi mierzy si wielko politykw i mw stanu. Przy ocenie postaci wybitnych w naszej historii jest to kryterium nie do przyjcia. Wolno nam przeto stwierdzi, e Sobieski by nie tylko wielkim wodzem, ale rwnie wybitnym politykiem i mem stanu. Nakreli plan zasadniczej reformy wewntrznej pastwa, pomylanej w ten sposb, by wzmocniwszy wadz krlewsk, nie wprowadzaa ona do Rzeczypospolitej absolutyzmu nie tylko typu moskiewskiego czy tureckiego, lecz nawet francuskiego czy habsburskiego. Walki o reform pastwa nie podejmowa Jan III ze straconych pozycji, przeciwnie, istniejce cise iunctim midzy poczynaniami na forum midzynarodowym i zamierzeniami wewntrz kraju dawao mu w pierwszych latach panowania wielkie szanse. Pniej niestety brako mu ju konsekwencji w dziaaniu. A zreszt przeszkd, ktre wyrosy przed nim, nie pokonaby chyba nikt. . . W jednym z diariuszy z koca XVII wieku czytamy pod dat 18 czerwca 1696 roku: "Dzisiejsze nocy hora 10 (17 czerwca - przyp. Z.W.) odda Panu Bogu ducha krl jegomo [...] z cikim krzykiem na on wiat poszed".

Andrzej Zahorski AUGUST II

Elektor saski Fryderyk August I z rodu Wettinw, ktry jako krl Polski przyj imi Augusta II, a zwany by przez wspezesnych Mocnym ze wzgldu na herkulesow si, wrd wielu Polakw ma opini najgorszego spord wszystkich wadcw, jacy zasiadali na tronie Rzeczypospolitej. Sporo osb sdzi, e by to potwr, ktry zniesawi poczet krlw polskich, osobnik o miedzianym czole, wadca bez czci, honoru, charakteru, zdrajca i przeniewierca, oszust i szalbierz. Nie szezdzili Augustowi sw twardych i ocen surowych dwaj sumienni badacze jego dziejw Wadysaw Konopczyski i Jzef Feldman, ale dostrzegli w jego charakterze rwnie cechy dodatnie. Najwybitniejszy wspezesny badacz czasw saskich Jzef Andrzej Gierowski spojrza na krla Augusta II inaczej, w jego ujciu cechy diaboliczne tego wadcy znikny, pojawi si natomiast dramat polityka inteligentnego, bystrego, o zdumiewajcej energu i odpornoci, czowieka bezwzgldnego i upartego, ktry popeni ogromne Mdy, ale i nie by pozbawiony zasug. Istota niepowodze tkwia i w charakterze Sasa, i w czynnikach ode niezalenych, ktrych adn miar przezwyciy nie mg. Ksiki Gierowskiego pokazay czytelnikowi, jak niezmiernie trudna bya epoka, w ktrej przyszo Augustowi II rzdzi, i jak czsto rzekomo wielkie jego bdy byy wynikiem fatalnego zbiegu okolicznoci. Dysponujc bogatym i rnorodnym dorobkiem historiografii polskiej, a take niemieckiej odnoszcej si do tego wadcy, sprbujmy moliwie najbezstronniej oceni rol jego jako krla Polski. Jak si wyej rzeko, by to czowiek atletycznej budowy, ama podkowy i gi elazo, jako mczyzna by pikny i pocigajcy, o ogromnej sile witalnej i niewiarygodnej odpornoci na trudy fizyczne. Biesiady, hulanki, pijastwo to upodobania, ktre towarzyszyy mu do ostatnich dni ycia. C to by za smok

na kobiety! Ilo pa, ktre przesuny si przez jego krlewsko-elektorskie oe, nie zostaa wprawdzie dokadnie zliczona, bo przerasta to moliwoci historykw, ale wiadomo, e byy wrd nich ksine i hrabiny, mieszczki i podrzdne aktoreczki, a take zwyczajne plebejki. adnych narodowociowych czy klasowych przesdw tu August nie przejawia, byle pani bya pontna. Kto tam si pniej podmiewa, e August przyczyni si swym nieokieznanym temperamentem do wzrostu ludnoci w Warszawie i Drenie. Natomiast te wszystkie damy, stanowice o urodzie jego ycia, na sprawy polityczne miay wpyw minimalny; te rzeczy rozgrywa wycznie "midzy nami, mczyznami". Co do wyksztacenia saskiego Herkulesa, to byo ono typowe dla wczesnych rodzin panujcych, okreli je mona jako wyksztacenie dworskie, dajce oglne i powierzchowne rozeznanie w wczesnym stanie wiedzy. Uzupeni je August, co wwczas byo typowe, podrami po dworach europejskich. Jego uroda, pikna prezeneja, temperament i nieograniczona pewno siebie wytworzyy w nim wiar we wasne niezmierzone moliwoci i chorobliwie wygroway ambicj. Ciekawo jego wzbudzay modne wwezas: alchemia, kabalistyka i astrologia. Pozbawiony metafizycznych skonnoci, w sprawach religijnych prezentowa ju owieceniowy sceptycyzm. Urodzony w 1670 roku przey lata modziecze w okresie najwikszego rozkwitu wpyww Ludwika XIV. Mody August zapatrzy si z uwielbieniem najwyszym w "Krla

421

Soce" i pozosta wierny do koca temu za- y si zakorzeni w jego saskiej stolicy w Drechwytowi. Krl Francji stanowi dla model nie, a na skutek dalszych wydarze politycz-

wadcy. Absolutyzm w duchu francuskim sta nych Drezno oddziaywa zaczo na Warszasi dla jako dla elektora saskiego i krla pol- w stajc si w wielu dziedzinach pomostem skiego wzorem do naladowania. Po objciu kultury midzy Paryem a stolic Rzeczyposrzdw pragn wprowadzi siln absolutn polite#. Dowiadezenia wojskowego nabra wadz krlewsk i stao si to ideowym fun- August na rnych szczeblach dowodzenia damentem, na ktcirym opiera gwne zrby w walce przeciwko Francji w Niderlandach swego programu politycznego. Zreszt Franeja i nad Renem (1689 1693). A ju po objciu Ludwika XIV imponowaa mu nie tylko jako tronu elektorskiego w Saksonii w 1694 roku model ustrojowy, ale rwnie w dziedzinie kul- w cigu dwch nastpnych lat nauczy si sztutury. Francuski klasycyzujcy barok i wykwin- ki dowodzenia na najwyszym szczeblu jako tne rokoko przy poparciu Augusta atwo mog- wdz armii cesarsko-saskiej przeciw Turkom

4:?#.

r#n##

422 t # # n -"#, : #,. W#azd Augusta II do Krdkowa na uroezystoci koronacyjne

Soce" i pozosta wierny do koca temu za- y si zakorzeni w jego saskiej stolicy w Drechwytowi. Krl Francji stanowi dla model nie, a na skutek dalszych wydarze polityczwadcy. Absolutyzm w duchu francuskim sta nych Drezno oddziaywa zaczo na Warszasi dla jako dla elektora saskiego i krla pol- w stajc si w wielu dziedzinach potnostem skiego wzorem do naladowania. Po objciu kultury midzy Paryem a stolic Rzeczyposrzdw pragn wprowadzi siln absolutn politej. Dowiadczenia wojskowego nabra

wadz krlewsk#E i stao si to ideowym fun- August na rnych szezeblach dowodzenia damentem, na ktrytn opiera gwne zrby w walce przeciwko Franeji w Niderlandach swego programu politycznego. Zreszt Francja i nad Renem (16X9 1693). A ju po objciu Ludwika XIV imponowaa mu nie tylko jako tronu elektorskiego w Saksonii w 1694 roku model ustrojowy, ale rwnie w dziedzinie kul- w cigu dwch nastpnych lat nauczy si sztutury. Francuski klasycyzujcy barok i wykwin- ki dowodzenia na najwyszym szczeblu jako tne rokoko przy poparciu Augusta atwo mog- wdz armii cesarsko-saskiej przeciw Turkom

, 4,# "#,#* # #" #-

'# #. e # l #.

. -.h.n, . . ' ci

#i;i

422 Wjazd Augusta II do Krakowa na uroezystoei koronacyjne

na terenie Wgier. W bitwach odznacza si wielk brawur i odwag, natomiast nie mia uzdolnie operacyjnyeh i nigdy nie zabysn

talentem jako wdz. Gdy obj rzdy nad Saksoni, by to kraj rozwinity gospodarezo, jeden z przodujcych na terenie Niemiec. Dua zamono panowaa wrd mieszczastwa i szlachty, Lipsk by jednym z wikszych orodkw handlu tranzytowego w Europie. Reprezentacja polityczna klas uprzywilejowanych - stany saskie - nie aprobowaa programu wzmocnienia wadzy elektora, nie pragna wcale, aby August przeszczepi system rzdw Ludwika XIV do Saksonii. Mimo rnych manewrw i gwatw ze strony Augusta nie potrafi on zama jej prerogatyw. Stanowio to przyczyn, dla ktrej August nie mg bez ogranicze czerpa z zasobw Saksonii do swoich rozgrywek w Polsce. Stany zakaday sprzeciw, co stanowio hamulec, z ktrym nie mg sobie, mimo przernych wybiegw i grb, poradzi. W konsekwencji zaway to niekorzystnie na jego pozycji w Polsce. Gdy August wysuwa sw kandydatur na tron Polski po mierci Jana III, mia na uwadze dwa eele. Pierwszy, szerszy - wzmocnienie Saksonii i Polski przez poczenie zasobw obu tych pastw, aby wsplnie utworzyy znaczn potg w Europie rodkowo-wschodniej mogc stanowi siln podstaw dla dynastii Wettinw przy prbie wydarcia korony cesarskiej Habsburgom. Pierwszy cel okaza si chimeryczny i August musia ze szybko zrezygnowa. Natomist drugiemu, wszemu programowi pozosta wierny do grobowej deski. Chodzio mianowicie o trwae zwizanie Polski z dynasti Wettinw przez wprowadzenie w Rzeczypospolitej rzdw dynastycznych i absolutnych. Zabra si do dziea ostro i realizacj swych zamierze w Polsce rozpocz od zadania gwatu wolnej elekeji. W wyniku bowiem agitacji dworu wersalskiego wybr mia prawie zapewniony kandydat francuski ksi Conti i zapewne zostaby krlem Polski, gdyby Polacy mogli si swobodnie wypowiedzie. Jednake energicznie zaczy dziaa pastwa ocienne, a car Piotr I wrcz zagrozi wojn

owiadezaj#c, e wybr kandydata Franeji, sojuszniczki Turcji, na tron polski uzna za akej wrog Rosji. August uzyska wic poparcie jako kandydat antyfrancuski; nie zapomina te i o argumentach brzczcych, sypn pienidzmi i z wojskiem saskim wkroczy do Polski. Na polu elekcyjnym na Woli 27 czerwca 1697 roku mniejszo zastraszona lub przekupiona okrzykna Augusta krlem Polski. Wprawdzie ksi Conti prbowa ldowa w Zatoce Gdaskiej, ale szybko zwin agle stwierdzajc zupeny brak szans na zwycistwo.

423 August II (portret L. Silvestre'a)

Szlacht polsk uj August II przyjciem 2 czerwca 1697 roku religii katolickiej, co doprowadzio do rodzinnych swarw, gdy ona jego, Krystyna Eberhardyna, zagorzaa luteranka, nie chciaa zmieni wiary, dlatego te nigdy do Polski nie przyjechaa, bo nie bdc katoliczk nie moga by koronowana na krlow Polski. Aby zapewni tron swemu synowi, pniejszemu krlowi Augustowi III, ojciec odebra go matce, powierzy opiece jezuitw i doprowadzi do przyjcia przeze katolicyzmu. Krystyna Eberhardyna, ktra nienawidzia ma wzbudzajcego w niej wstrt sw rozpust i cynizmem, sama o usposobieniu powanym i zasadniczym, po konwersji syna doznaa ciosu bardzo bolesnego, z mem bya w cakowitej separacji, prawie go nie widujc. Luteranizm silnie zakorzeniony by w Saksonii, dlatego te sascy poddani Augusta czuli si zagroeni przez swego wadc, katolickiego neofit. Jednak obawy ich byy ponne. August nie mia zamiaru nikogo na si nawraca, katolicyzmu odrestaurowywa. Katolicyzm suy mu jako fasada potrzebna do utrzymania rzdw w Polsce. Sam faktycznie chyba w nic nie wierzy, eho gdy zaistniaa potrzeba publicz-

na, potrafi akcentowa nawet z okruciestwem swe oddanie dla wieo przyjtej wiary. Elekcja Augusta II ma szczegln wymow; wprawdzie przekupstwo istniao i na elekejach poprzednich krlw polskich, nigdy jednak nacisk obcych pastw i jawna interwencja wojskowa kandydata na krla nie przybraa form rwnie brutalnych. Od tej pory natomiast bya to ju staa praktyka. Obce potencje bd odtd decydowa, kto ma by krlem Polski. Jest to wyrana zapowied utraty penej suwerennoci pastwa, a proces ten pogbiao dalsze panowanie krla Sasa. Elekej Augusta II jednoznacznie oceni Wadysaw Konopczyski: "Bezkrlewie 1696-97 r. najdusze i najniemoralniejsze w dziejaeh naszych ujawnio zupen dezorientacj polityczn## spoeczestwa wrd intryg cudzoziemskich, gboki zanik ducha publicznego [...] i dao narodowi krla, ktry go jeszcze gorzej mia znieprawi". Pocztki rzdw Augusta Mocnego zapowiaday si jednak pomylnie. Dogasaa wanie wieloletnia wojna koalicji zwanej Lig wit z Turcj i krl polski spodziewa si na zarysowujcej si wielkiej klsce Tureji i spodziewanym rozbiorze tego kraju dobrze zarobi. Snu nierealne plany, e opanuje Konstantynopol, a w mniej pomylnym przypadku chocia posidzie Modawi i za cen jej poczenia z Polsk wprowadzi w Rzeczypospolitej rzdy dynastyczne. Rzeczywisto zadaa cios tym Augustowym fantazjom. Turcja nie ulega likwidacji, skoczyo si na oglnym pokoju karowickim w 1699 roku, w ktrym Polsce przypad Kamieniec Podolski, co w opinii polskiej nie byo zasug Augusta II, ale nagrod ciko, krwawo i ofiarnie zapracowan przez Jana III, ktry odnis tu swj ostatni sukces, lecz ju pogrobowy. Skoro nie nasuna si okazja obalenia zasad ustrojowych Polski w oparciu o uzyskanie popularnoci wrd Polakw przez przyczenie Modawii, August II dla tych samych absolutystyczno-dynastycznych celw prbowa wykorzysta wybuch ostrej wojny domowej, jaka rozpalia si na Litwie. Powodem konflik-

tu bya tyrania potnego rodu Sapiehw, ktra tak dokuczya szlachcie i pomniejszym magnatom, e doszo do walki. Krl pod pretekstem mediacji wprowadzi wojska saskie na Litw i tak manewrowa, eby oficjalnie zachcajc do pojednania jeszcze bardziej rozsierdzi zwalezajce si strony. Doszo do krwawej bitwy pod Olkienikami (2 XI 1700), gdy rozwcieczona szlachta rozniosa na szablach jednego z Sapiehw, a inni pouciekali, gwnie do Szwecji. Zabiegali teraz u krla Szwedw Karola XII o podjcie wojny z Augustem II prze-

424

niewierc, podstpnym dwulicowym kamc i tyranem. Akeja Sapiehw u boku Karola XII miaa o tyle due znaczenie, e wanie szykowaa si wielka zawierucha wojenna zwana drug wojn pnocn. Gwnym przeciwnikiem w tej wojnie bya Szwecja zwalczana przez koalicj rosyjsko-sasko-dusk. Celem za tej wojny byo pozbawienie Szwecji jej posiadoci nadbatyckich. Wojna ta (1700-1721) jest mniej znana w spoeczestwie polskim, ni na to zasuguje. Nastpstwa jej byy bowiem ogromnie wane dla caej Europy, a w tym i dla Rzeczypospolitej. Przyniosa ona przede wszystkim w nastpstwie trwae ograniczenie suwerennoci pastwowej Polski, ktra z tego ciosu podwign si ju nie potrafia i odtd staa si faktycznie pastwem wasalnym ograniczonym w swej samodzielnoci politycznej przez ssiadw. Okrelmy, jak rol odegra w tej wojnie August II. Celem, jaki sobie postawi przystpujc do walki, byo opanowanie Inflant szwedzkich, z ktrej to zdobyczy chcia uczyni pastwo dziedziczne Wettinw. W zamyle jego miay Inflanty odegra tak sam rol jak uprzednio Modawia. Za cen ich przyczenia do Rzeczypospolitej spodziewa si uzyska

nastroje szlachty sprzyjajce wprowadzeniu rzdw absolutnych w Polsce. Zamierza August II utworzy zuniowane pastwo polsko-saskie rzdzone absolutnie. Spodziewa si, e z tych perypetii wojennych na wschodzie Europy wyjdzie jako krl potny na wzr Ludwika XIV, a przy tym panowa bdzie nad bardziej rozlegym terytorium ni kr francuski. Dla uzgodnienia walki i przyszego podziau zdobyczy spotkali si w Rawie Ruskiej w 1698 roku dwaj alianci: Piotr I i August II. Co za kapitalne zetknicie tych dwch wadcw o ciekawych indywidualnociach! Piotr I, faktyczny twrca nowej Rosji, ear o kamiennym sercu, barbarzyskich obyczajach, chopskim sprycie, lisiej przebiegoci, wielkiej inteligencji, charakter peen sprzecznoci o odruchach penych powicenia i samozaparcia. I jego sprzymierzeniee, August II, rwnie inteligentny i przebiegy, bardziej cyniczny w polityce, chimeryczny fantasta, zuchway i zdolny do ryzyka jak i Piotr, ale przy tym nie posiadajcy tak genialnego jak Rosjanin wyczucia rzeczywistoci. Obaj byli siaczami, pod wzgldem fizycznym przedstawiali si jak dwa potne niedwiedzie. Obaj zaczynali gr jak najserdeczniejsi przyjaciele, a skocz jak zdecydowani wrogowie. Tymczasem szli rka w rk przeciw Szwedom. Wojna pnocna zacza si, eby posuy si synnym okreleniem Szwejka, "przesawnym laniem". Karol XII pobi Duczykw, Rosjan, Sasw, po czym wkroczy do Polski, mimo zabiegw polskich senatorw tumaczcych, e Rzeczpospolita jest pastwem neutralnym, a wojn prowadzi wycznie August II jako elektor saski. Bez walki zaj Warszaw, doprowadzi do ogoszenia detronizacji Sasa#i na komedianckiej elekeji pod szwedzkimi muszkietami wybra kaza antykrla w osobie wojewody poznaskiego Stanisawa Leszczyskiego (13 lipca 1704). Miaa wic Polska dwch krlw, ale w oczach wikszoci prawowitym wadc byjednak August II. upiestwa szwedzkie zraay szlacht do Leszczy-

skiego, ktra w zawizanej konfederacji sandomierskiej opowiedziaa si po stronie Augusta II. Nadto Sas wzmocni sw pozycj przymierzem narewskim zawartym z Piotrem I (30 sierpnia 1704), w ktrym car zapowiedzia mu udzielenie dalszej pomocy, a po wojnie zapewnia,oddanie Inflant. Byo to jednak dzielenie skry na niedwiedziu, bo Karol XII cigle by gr i postanowi przede wszystkim skoncentrowa si na wyeliminowaniu gwnego, jak sdzi, sprawcy koalicji przeciwszwedzkiej, obmierzego mu Augusta II. Po zwyeistwach

425

w Polsce wtargn wic do Saksopii zmuszajc Sasa do haniebnej kapitulacji w Altransztadzie (24 wrzenia 1705), w myl ktrej elektor saski zrzeka si korony polskiej. Tym wszystkim w oczach Polakw i cae_j Europy wykaza brak charakteru i sabo, a wydajc w rce Karola przywdc opozycyjnej szlachty inflanckiej, Reinholda Patkula, popeni najpospolitsz podo. Mimo swych owiadcze August Mocny nie # zaprzesta intrygowa, w Polsce podtrzymywa # kontakty z magnatami, podkopywa Leszczy# skiego i zaMiega na dworach europejskich ; o powrt do Rzeczypospolitej. Czas swj sp-

r ~#..# dza uczestniczc w wojnie sukcesyjnej hiszpaskiej przeciw Francuzom w Belgii (1707) i budowa przerne polityczne domki z kart, to marzc o koronie belgijskiej, to znw neapolitaskiej, to wreszcie nawet jerozolimskiej. Wszystkie te dziecinne igraszki Augusta II przeciy decydujco wieci ze wschodniej Europy. Oto w bitwie pod Potaw (8 lipca 1709) car Piotr I zada druzgocc i zupen klsk Karolowi XII. Bitwa ta stanowi prawdziw epok w dziejach Europy rodkowo-wschodniej, oznacza definitywny koniec potgi Szwecji i narodziny potgi Rosji, ktra wpywem swym sign miaa nie tylko na tereny nad-

Paac Bruhl# w Wttrszawic

426

batyckie odebrane Szwedom, ale rwnie na obszar Rzeczypospolitej. W wyniku tego doniosego zwycistwa Piotra I August wraca do Polski wezwany przez swoieh stronnikw zgrupowanych w konfederacji sandomierskiej, odwouje sw abdykacj jako wymuszon i obejmuje rzdy nad Polsk. Jednake wadza jego bya bardzo krucha i niepewna. Wraca faktycznie z aski Piotra w wyniku jego zwycistwa potawskiego. Car decydowa si na utrzymanie go na tronie i w nowym przymierzu zawartym w Toruniu (20 padziernika 1709) obieca mu pomoc wojskow i "swe dobre usugi". Ale jake zupenie zmienia si sytuacja od czasw pierwszego spotkania obu monarchw w Rawie Ruskiej! Wtedy Piotr I i August II mwili jak rwny z rwnym, byli aliantami w caym tego sowa znaczeniu. Obecnie August II by tylko "u boku" Piotra I i o rwnoci sprzymierzecw nie mogo by mowy. August zalea od Piotrowej decyzji, car decydowa, czy dostanie co przy podziale szwedzkich posiadoci i czy w ogle bdzie dalej w Polsce rzdzi. A tu tymczasem intrygi Karola XII i Leszezyskiego, ktrzy mieli swoich wpywowych poplecznikw w Polsce, gmatway sytuacj jeszcze bardziej. WpI-awdzie na jaki czas osaba kuratela rosyjska, bo wo#na z Turej w latach 17 I 0-1713 bya dla Piotra niepomylna, ale oywiy si rwnie w Polsce zabiegi zwolennikw Leszezyskiego. Zamiary zdetronizowania Augusta II zapalay wyobrani wielu polskich magnatw groc now wojn domow. August II po takich perypetiach i dziki obcej pomocy wracajc do Polski niewiele zmieni swj program polityczny. Nadal pragn .przeksztacenia Rzeczypospolitej w dziedziczne dla Wettinw, absolutne pastwo. Chcia cakowicie podporzdkowa sobie sejm, znie liberum veto. Wykorzystujc czas wojny rzdzi przez wiele lat ( 1701-171 H) bez zwoywania sejmw (odbyy si wwczas tylko trzy sejmy .1~

nadzwyczajne). Takie postpowanie krla, ktry w rzdach opiera si na radzie konfederackiej z eliminacj sejmu, wywoao zaniepokojenie szlachty i musia on z tych prb zrezygnowa. Prbowa zaszezepi w Polsce niektre wzory saskie. Nie udao mu si jednak utworzenie, jak w Saksonii, tajnego gabinetu zoonego z osb przez siebie mianowanych, jako nowego w Polsce organu wadzy wykonawczej.

427 Plan paacu i ogrodu saskiego w Warszawie

PrMowa wreszcie Attgust Mez powodzenia ograniczy wszechwadz hetmanw i walezy o zapewnienie sobie wpywu na obsadzenie godnoci duchownyeh. Cigle brakowao mu pienidzy. Chcia wzmocni skarb krlewski drog racjonalnego zagospodarowania krlewszczyzn. Wzrostu zamonoci kraju dopatrywa si w rozwoju handlu i rzemiosa, std stara si o rozszerzenie przywilejw tniast, uzdrowienie polityki celnej, inicjowa rozbudow grnictwa. Duo jego pomysw byo ciekawych i susznych, jednake idea uM.soluluirz rlominiuni, o ktr go stale podejrzewano, bya w Polsce nie do zrealizowania. W czasach Augusta II kiekuj ju rne zdrowe prdy reformatorskie. Jeden z nich, "repuMlikaski", pragn zreformowania sejmu oraz sejmikw i powoania wok nieh wadz centralnych i stanowczo odrzuca absolutyzm. W myl swych zamierze krl dy natomiast do podporzdkowania sobie sejmu i wadz centralnych. Szlachta w wikszoci odczuwaa gbok obaw przed wprowadzeniem tyranii krlewskiej. Zdawaa sobie co prawda spraw, e jest le, ale nie akceptowaa w wikszoci reform z obawy, e przynios one zagad jej przywilejw. Sdz, e znacznie pontniejsza bya w swej koncepcji reforma republikaska, jako bardziej zgodna z polsk myl polityczn, a bya rwnie gbsza, bo przecie rzd absolutny, nieodzowny czsto w czasie wojny, prowadzi w razie przeduania tego systemu na nastpne lata do doranych sukcesw, ale nis rwnie na dalsz met powane niebezpieczestwa, jak wyjaowienie myli politycznej, dotkliwe spustoszenie w psychice i mentalnoci rzdzonych, przyzwyczajonych do biernej akceptacji poczyna rzdu, ktry odzwyczaja od myle-

nia i krytycyzmu, a nagradza bierne i bezmylne posuszestwo. Ot mniejszo szlachty z podskarbim Janem Jerzym Przebendowskim gotowa bya poprze zamierzenia Sasa, wikszo jednak bya tej koncepcji krla przeciwna. Absolutyzm nie c:icszy si poparciem starych rodw magnackich, dlatego te August II tworzy now magnateri. Wspomnijmy przykadowo, e to on do rzdu wielkoci w pastwie doprowadzi podupady stary rd Czartoryskich, on te wprowadzi na widowni polityczn Mardzo utalentowanego szlachetk Stanisawa Poniatowskiego. Ale i tu spotka go na og zawd, bo ludzie przeze do wysokich godnoci wyniesieni te nie byli skonni do popierania krla bez zastrzee. Lapidarnie i trafnie te rne trudnoci Sasa podsumowa Gierowski, piszc: "Dratnatem Augusta II byo, e nie tylko nie potrafi realizowa swych niejednokrotnie ciekawych zamysw, ale e wiele z nic;h przynioso skutki odwrotne do zamierzonych". Najgroniejszym nastpstwem dla Polski byo to, e prby reform Augusta II

428 August II wedug sztychu F. Scheneka

wanie wzmocniy nastroje konserwatywne i niech do wszelkich reform zakorzenia si na dugi czas w sercach i umysach szerokich rzesz szlachty. Zniszezenia w wojnie pnocnej byy bardzo dotkliwe, zacofanie gospodarcze Polski w stosunku do Europy zachodniej, ktre ju byo widoczne w drugiej poowie XVII wieku, jeszcze si pogbio i spowodowao, e denie do postpu, ktre ju od lat dwudziestych XVIII wieku mona obserwowa wrd szlachty, byo jednak bardzo wolne. Zbyt duo trzeba byo zalegoci nadrobi. August II stara si oddziaywa na te dziedziny gospodarki, ktre

byy dla podstawowe z punktu widzenia jego zamierze absolutystycznych. Dwr Sasa, liczny i bogaty, imponowa Polakom, a podobao si i to, e by on ksiciem Rzeszy. Nieokieznana zmysowo krla u jednych budzia zgorszenie, a u drugich podziw dla jego niezmierzonej siy i temperamentu. August II by te mecenasem, zwaszcza w dziedzinie architektury. Drezno zawdzicza mu wiele piknych budowli, szczeglnie za paac Zwinger. Pragn te August Mocny, aby i jego miasto rezydencjalne w PolsceWarszawa - zostao rozbudowane. Trudnoci polityczne i nie zakoczona wojna nie przeszkadzay mu, aby okoo 1713 roku zapocztkowa prace nad wielkim przedsiwziciem w stolicy. Pragn wznie sobie w Warszawie wspania rezydencj, ktra stanowiaby naleyt opraw dla jego majestatu. W ten sposb powstaje w stolicy Polski synne zaoenie urbanistyczne zwane Osi Sask. Dzieo to zyskao wysok ocen specjalistw jako czoowe osignicie urbanistyki polskiej okresu pnego baroku. Wspomnijmy te, e za Augusta II wytyczono od placu Trzech Krzyy w kierunku poudniowym Drog Kalwaryjsk, ktra wioda do grobu Chrystusa usytuowanego w pobliu paacu Ujazdowskiego. Droga ta daa pocztek dzisiejszym Alejom Ujazdowskim. Przyczyni si te August II do budowy koszar dla Gwardii Pieszej Koronnej, ktre stany na terenach dzisiejszej Cytadeli. Wznis nadto krl osiem budynkw koszarowych przed paacem Kazimierzowskim, dzisiejszym gwnym gmachem Uniwersytetu Warszawskiego, ktry podarowa swemu ulubionemu dworzaninowi Jzefowi Sukowskiemu. Napywali do Warszawy za Augusta II rzemielnicy, wrd nich liczni Sasi pracujcy na potrzeby dworu krlewskiego. August II udzieli zgody pijarom na zaoenie w Warszawie pierwszego czasopisma oglnokrajowego "Kuriera Polskiego". Warszawa zawdzicza wiele Augustowi, ktry stworzy w niej sw rezydencj z dynamizmem i rozmachem zaplanowan, lecz oczywicie wielu rzeczy, ktre rozpocz,

nie ukoezy, bo brakowao mu na to pienidzy. Po restauracji swych rzdw w Polsce bardzo prdko zorientowa si August II, e spad do roli krla zalenego od potnego ssiada, ktry zapewni mu tron, a teraz trzyma elazn rk. Okazao si te, e wbrew uprzednim nadziejom nie otrzyma August II Inflant, bo car zakwestionowa jego prawo do tego nabytku. August Mocny stara si przeciwstawi przygniatajcej przewadze wezorajszego wyzwoliciela, a dzisiejszego gnbiciela. Gotw by nawet porozumie si osobno ze Szwecj. Car szybko zorienlowa si w zamierzeniach Augusta II i zacz tworzy w Polsce stronnictwo swych poplecznikw, ktre mogo krlowi zagrozi rokoszem. August od czasu powrotu do Polski trzyma tu wojsko saskie, ktre gnbio i wykorzystywao Polakw. Nadto za szlachta podejrzewaa, e stanowi ono w planach Augusta sprawne narzdzie dla wprowadzenia absolutyzmu. Obawy szlachty, e August II dy do absolutystycznego zamachu stanu, wyadoway si w zawizaniu konfederacji tarnogrodzkiej dla obrony przywilejw. Krl prbowa roza-

429

dowa nastroje i zgasza gotowo przystpienia do konfederacji. Jednake przywdcy konfederacji odtrcili te propozycje krla i uciekli si pod opiek cara. August II czyni dalsze manewry, aby si pojedna ze szlacht bez obcej interweneji, gdy jednak konfederaci zagrozili mu detronizacj, zdecydowa si prosi o rosyjsk mediacj. Tak doszo do pamitnego Sejmu Niemego 1717 roku, gdzie wprawdzie skrpowano wszechwadz hetmanw, zakazano tworzenia konfederacji, ale i krla zmuszono do ograniczenia liczby wojsk saskich w Polsce i uzalenienia decyzji monarszej od Rady Senatu. Liczb wojska polskiego

ustalono na 24 tys., co byo liczb znikom wobec wielkoci armii ssiadw. Wiele reform skarbowych wwczas przeprowadzonych miao charakter korzystny. Rola posa rosyjskiego na sejmie bya decydujca, znaczyo to, e faktycznie car stawa si gwarantem zawartego ukadu midzy krlem i jego poddanymi. Ref#ormy podjte na tym sejmie nie zostay ukoczone. Wiele zaleao od tego, czy uda si je rozwin i wykoezy na sejmach nastpnych. Jeszcze w 1719 roku prbowa August II odzyska suwerenno i slara si skoni Habsburgw i krla Anglu do wsplnej akeji przeciw Piotrowi. Prba wyrwania si spod Piolrowego dyktatu nie udaa si Augustowi Mocnemu. Pooya t akcj krla gboka do nieuFno szlachty. Sas przegra spraw ret#orm kraju i odzyskania niepodlegoci Rzeczypospolitej. August zbyt cynicznie dotd oszukiwa, aby mu wierzono teraz, gdy rzeczywicie gra rzetelnie, a opozycja szlachecka rozbudowywana pod auspicjami Prus i Rosji pooya kres podjtym wwczas przezornym i susznym planom ratowania Rzeczypospolitej. Rok 1720 ostatecznie przekreli wszelkie prby Augusta II. Zorientowa si on wwczas, e z Polakami si nie pojedna, reForm nie przeprowadzi, a rosyjskiego uchwytu nie zdoa rozerwa. Postanawia wic dziaa inaczej, bez udziau Polakw i w sekrecie przed nimi ofiarowywa ssiadom po kawale ziemi polskiej, aby w pozostaym w jego rku kadubie ziemi polskiej wprowadzi ref#ormy. Obieeywa wiele Hohenzollernom brandenburskim, podjudza do specjalnie ostrych wyrokw na luteraskie wadze Torunia w I724 roku po zamieszkach na tle religijnym, aby wobec Europy obnay Fanatyzm wyznaniowy Polakw i uczyni Europ skonniejsz do ustpstw na rzecz rozbioru Rzeczypospolitej. Fryderyk I, krl pruski, zabiega ju w 1709 roku u Piotra I o Prusy Krlewskie, mud i Kurlandi, ale uzyska tward odpowied cara: e.r.sei nicht pruktikabel. Car Piotr nie pragn zagady Rzeczypospolitej, nie zgadza si

te na jej rozbir, bo uwaa za niekorzystne wzmacnianie jej ziemiami ociennych pastw niemieckich. Car prowadzi polityk zmierzajc do narzucenia swego protektoratu nad ca Polsk, tej polityce pozosta wierny i przekaza j swym naslpcom. Ostatnie lata rzdw Augusta II s mao znane, niektre problemy zbada ostatnio Andrzej Rosner. August w latach I732 i 1733 podj ostatni dramatyczn prb przeprowadzenia ref#ormy w pastwie: inicjatorami jej byli Czartoryscy z nim wspdziaajcy. Sejm 1732 roku opozycja zerwaa ju z trudem. Zaniepokojeni ssiedzi zawizali w tyme roku traktat Trzech Czarnych Orw majcy na celu utrzymanie zastoju i anarchii w Polsce. Ale krl by dobrej myli i wydaje si, e sejm 1733 roku mia due szanse naprawy Rzeczypospolitej. Niestety po wielkim pijastwie krl zjecha mierlelnie chory do Warszawy. I w strasznej mce, przeklinajc tych, co go do Polski przywiedli, na Zamku Krlewskim w nocy z 31 stycznia na 1 lutego ycie zakoczy. Ostatnie sowa, jakie wyrzek, brzmie miay: "Cae moje ycie byo jednym nieprzerwanym grzechem. Boe, zlituj si nade mn". Ten nieprzecitnie zdolny czowiek, o przeogrom-

430

nych ambicjach, czsto trafnych ocenach i poczynaniach by politykiem, ktry nie cofa si i nie rezygnowa do koca. Historia Polski nie zna postaci rwnie penej siy, uporu, o tak sprzecznych, czsto chimerycznych deniach. By to czowiek nietuzinkowy, stanowicy niepospolit mieszanin zalet ma stanu i wad cynicznego oszusta. ycie przegra, polityki polskiej wygra nie potrafi, umia do koca y z rozmachem i fantazj, zdumiewajc ognist zmysowoci i tempe:amentem. Bajeczny, barwny, tragiczny krl stan na bezdro-

ach przedostatniego aktu polskiego dramatu i nie potrafi mimo wielu wysikw zapobiec klsce kraju znajdujcego si na skraju przepaci.

Andrzej Zahorski STANISAW LESZCZYSKI

Stanisaw Leszezyski y najduej ze wszystkich polskich krlw, bo blisko 90 lat. A przypado mu y w okresie dla dziejw Polski wanym, faktycznie decydujcym o jej dalszych tragicznych losach, o rozbiorach i likwidacji Rzeczypospolitej jako pastwa. Urodzi si za Jana III w roku 1677, a wic na par lat przed odsiecz wiedesk, czyli ostatnim w dawnej Rzeczypospolitej wielkim zwycistwem ora polskiego. Umar w roku 1766, ju za Stanisawa Augusta, tym razem na par lat przed katastrof pierwszego rozbioru. Pochodzi z wpywowego rodu magnatw wielkopolskich. Leszczyscy od wielu ju pokole dzieryli godnoci senatorskie i ministerialne, byli skoligaceni z wieloma monymi rodzinami w caym kraju. Gospodarni i oszczdni wykazywali zainteresowanie problemami kultury i ycia artystycznego. Wizali si z reformacj, ale po powrocie w poowie XVII wieku do katolicyzmu zachowali tolerancj w sprawach religijnych, przykadali te wag do wyksztacenia - cenili ludzi ksiek i pira. Zarzuci im za mona pych rodow, prywat znamienn dla wielu polskich magnatw, ktrzy bez waha czy rozdarcia sumienia prowadzi potrafili wasn polityk wbrew krlowi i z niekorzyci Rzeczypospolitej, lecz z myl o splendorze wasnego rodu. Pocztek lat mskich Stanisawa Leszczy-

skiego przypada na okres, gdy ju sawa i potga Polski, jeszcze widoczne w jego dziecistwie, gwatownie si zaamuj. "Rzeczpospolita staje si karczm zajezdn", uwidacznia bezsi i obnaa wobec caej Europy swe saboci ustrojowe. Zanika zrozumienie polskiej racji stanu wrd elity rzdzcej, a rwnoczenie rodzi si i potnieje denie do naprawy. Zatacza coraz szersze koa przekonanie obejmujce liczne krgi magnatw i szlachty, e w ojczynie le si dzieje, e trzeba kraj zreformowa, unowoczeni, wzmocni, bo inaczej grozi ruina i zagada caoci. Uwiadomienie sobie wasnego upadku jest wanym etapem na drodze do podjcia prb naprawy. Tylko jak i ku lepszemu, tego zdezorientowana, karmiona od wiekw fikej rzekomej rwnoci szlachta polska nie widzi. Obawa przed tyrani krla, rozdarcie inter majestatem et libertatem stanowi podstawowy dylemat, ktrego rozwiza nie umie. Std tyle szamotania wewntrznego, tyle poszukiwa, tyle szlachetnych odruchw, tyle zaprzepaszczonych myli i idei, takie nieraz traktowanie jawnego wstecznictwa jako postpu, a odrzucanie myli szlachetnych i twrczych w panicznym strachu, e wiod na bezdroa. Stanisaw Leszezyski by nieodrodnym synem swego wieku. Oceni go mona tylko na tle jego epoki; jego umysowo, mentalno, psychik da si zrozumie wwczas, gdy bdziemy pamita, e by to z urodzenia, wychowania magnat polski okresu budzcego si Owiecenia. Std tak wiele w jego postpowaniu, w jego dziaalnoci politycznej, w jego pogldach kontrowersji. Podobnie jak wielu magnatw tej epoki czsto bdzi, czsto szuka po omacku, czsto nie wiedzia, gdzie ley zo. Bystry i inteligentny, a jednak nierzadko zagubiony, stpajcy po bezdroach, stanowi wdziczne pole dla ocen sprzecznych. Nic wic dziwnego, e tyle o nim wypowiedziano pogldw rnych, tyle wzbudzi wtpliwoci w dzieach historykw, przez jednych akceptowany z entuzjazmem, przez innych za ostro potpiany. Zbyt czsto wydajc na wyrok hi-

storycy izolowali go nadmiernie od spoeczestwa jego epoki, od uksztatowanej na przeo-

432

mie XVII i XVIII wieku elity wadzy, ktra rzdzia Rzeczpospolit. Dopiero to to pozwala wyway ocen sprawiedliwsz, rozoy naleycie blaski i cienie. Umysowo Stanisawa Leszczyskiego budzia zainteresowanie koryfeuszy myli politycznej we Francji w XVIII wieku. W sowach penych gbokiego uznania pisa o nim Monteskiusz, natomiast Wolter oczywicie nie byby sob, gdyby poza sowami sympatii nie dorzuci i drobnych uszczypliwoci. Na przeomie XVIII i XIX wieku w Polsce i Francji pisze si o krlu Stanisawie z wyrazami najwyszego sacunku i sympatii, podkrela si jego wielk kultur umysow, jego walory jako ma stanu. Gdy po powstaniu styczniowym historyczna szkoa krakowska wypracowywaa now syntez historii Polski, to oceniajc Stanisawa Leszezyskiego, jeden z najbardziej znanych historykw tej szkoy Jzef Szujski wprowadzi go do polskiego panteonu narodowego piszc, e by to "krl rozumny, wolny od namitnoci, znany z cnt [...], ktrego jakoby po raz ostatni w tej wanie postaci, z tymi agodnymi, anielskimi przymiotami dawao niebo, aby Polakw skupi okoo wadzy i prawa". A w kilkadziesit lat pniej, na przeomie XIX i XX wieku, jake inny Leszezyski wyjrza z prac Pierre Boye, historyka francuskiego, ktry dziejom krla Stanisawa powici swe ycie. Badania tego francuskiego erudyty pokazay bowiem Leszezyskiego jako fgur nieciekaw, poniej przecitnego poziomu polityka i czowieka. Ta przeczerniona ocena wynika z oburzenia Boyego, e Francja w czasach Ludwika XV wizaa si ze spraw polsk, komplikujc sobie przez to stosunki z Rosj. Boye pisa sw podstawow ksik o Le-

szczyskim przed pierwsz wojn wiatow, w dobie francuskich nadziei na przymierze z caratem i jak wielu wczesnych Francuzw uwaa, e popieranie sprawy polskiej byo ju w XVIII wieku bdem polityki jego kraju. Francuzi starali si bowiem wcign w orbit swych wpyww nard i pastwo skazane na zagad, gmatwajc sobie niepotrzebnie stosunki z rosncymi w potg pastwami w Europie rodkowej, wrogimi Polsce. Cay ten prezentystyczny punkt widzenia francuskiego dziejopisa musi by oczywicie zakwestionowany jako nieprzekonywajcy. Nie podzielili te historycy polscy okresu midzywojennego dwudziestolecia niechci Boyego do Stanisawa Leszczyskiego, aczkolwiek odeszli od entuzjastycznej oceny Jzefa Szujskiego, dostrzegajc w krlu wiele wad i wskazujc na bdy, lecz w ostatecznym rachunku podnoszc te powane jego zalety jako reformatora pastwa i ma stanu oddanego sprawie niepodlegoci Polski (Jzef Feldman). Z nauki w gimnazjum wyniosem obraz Leszezyskiego jako prawego, lecz nieszczliwego polityka i szlachetnego reformatora. Sdz, e ten model Stanisawa I, dobrego wadcy, do oderwany od epoki i kontekstu spoecznego, funkejonuje w odczuciu spoecznym i dzi je'st te do powszechny w opinu tych, ktrzy profesjonalnie nie zajmuj si histori. Do tych cech oglnie mu przyznawanych naley chyba dorzuci jeszcze jedn, niewtpliwie w opinii spoecznej funkcjonujc - Leszczyski to krl-rodak, pielgnujcy polskie cnoty, przeciwstawiony kosmopolitycznym, niemoralnym i faktycznie wrogim Polsce - Sasom. Ten wanie stereotyp krla "Piasta" pasuje do wizji Matejkowskiej. Zosta on bowiem namalowany przez mistrza Matejk jako krl-swojak, postawny, bardzo polski szlachcic. Wyksztaceniem nie rni si Leszczyski specjalnie od innych magnatw tego okresu. Najwaniejszym elementem tej edukacji byli guwernerzy domowi, ktrzy obok oglnego

zarysu wczesnej wiedzy wyuczyli go jzyka francuskiego. Nie mia jednak Leszczyski uzdolnie do jzykw i mimo wielkiego osu433

chania we francuskim czyni bdy ortograficzne i nie nauczy si nigdy pisa poprawnie w tym jzyku. Nieodzownym uzupenieniem edukacji byy wojae zagraniczne. Objecha te Stanisaw jako modzieniec Europ, zawadzi o wszystkie wiksze dwory europejskie, a wedug pniejszych panegirystw, ktrym nie dajemy wiary, wzbudza wielki zachwyt rnych wybitnych wczesnych osobistoci. Zarwno staranne wychowanie i obycie, jak i osobiste walory i predyspozycje psychiczne powodoway, e od wezesnej modoci do pnej staroci by czowiekiem ujmujcym, atwo zyskujcym sobie przyjaci. Posiada du kultur i ogad towarzysk oraz typow dla ludzi tej epoki powierzchown, ale szerok wiedz o wszystkim. Jako przedstawiciel polskiej elity magnackiej mg w kocu XVII wieku, gdy rozpoczyna sw karier polityczn, spodziewa si, e osignie najwysze ministerialne godnoci w Rzeczypospolitej, urzdy kanelerza, marszaka, a nawet hetmana. Te dostojestwa to byaby normalna kariera Leszczyskiego, tak bowiem w tym czasie zapewniaa Rzeczpospolita swoim synom najzamoniejszym, pochodzcym z rodw senatorskich. Jednake zbieg okolicznoci zdecydowa, e Leszczyski wszed jeszcze o szczebel wyej i sign po koron krlewsk, jako, po Michale Korybucie i Janie Sobieskim, trzeci "Piast" wrd krlw elekcyjnych. Zanim doszo do tych wydarze, utwierdzi mody Leszezyski swoj zamono, dorzucajc do wasnych dbr dziedzicznych wielki posag swojej ony Katarzyny Opaliskiej. Zamona panna wzmocnia Leszczyskiego majtkowo i uatwia start polityczny, ale nigdy do siebie go nie przywizaa. Niezbyt pocigajca i bez polotu, ogromnie zasadnicza, ya nie z nim, ale przy nim, dzielia jego dol i niedol, ale gorzkniaa szybko i nie bya mu

pomocna w politycznych perypetiach. Pocztek dziaalnoci politycznej Leszczyskiego stanowio objcie funkcji poselskiej na sejmie konwokacy.jnym po mierci Jana III i elekcyjnym w czerwcu 1697 roku, kiedy to wybrany zosta krlem elektor saski August II Mocny. Mody jeszcze bardzo, dziewitnastoletni zaledwie i bez dowiadezenia politycznego Stanisaw Leszczyski ju wtedy wykaza zrczno w agodzeniu zaognionych spraw przy godzeniu rozjtrzonych wielmow. Broni on taktownie honoru ojca oskaronego, zreszt chyba nie bez racji, o konspiracyjne organizowanie zwizku wojskowego w czasie elekcji. Te wydarzenia na elekcji to tylko niewielki prolog jego kariery jako polityka, ktrej pierwszy doniosy akt wpisa miay wydarzenia wojny pnocnej ( 1700-1721 ). Gwnymi przeciwnika-

434 .Stanisaw Leszezyski (mezzotinta J. Stenglena wedug portretu D. Kleina)

mi w tej wojnie byli z jednej strony Karol XII, krl szwedzki, a z drugiej car Piotr I i August Mocny, ktry jednak w wojnie tej uczestniczy nie jako krl Polski, lecz tylko jako elektor saski. Nadzieja na atwe ograbienie Szwecji okazaa si zwodnicza, Karol XII zada klski Piotrowi i Augustowi, po czym, mimo owiadcze polskich senatorw o neutralnoci Rzeczypospolitej, wkroczy do Polski i bez oporu zaj Warszaw goszc, e jest przyjacielem Polakw i e ich wyzwala pragnie od haniebnych rzdw krla Sasa przeniewiercy, wadcy bez honoru i charakteru. W Polsce zakotowao si straszliwie. Wprawdzie wikszo szlachty widziaa nadal prawowitego krla w Augucie, ale jego klski, maoduszno, niezrczno wzmogy opozycj, ktra najsilniej ujawnia si

w Wielkopolsce. Ojciec Stanisawa - Rafa Leszczyski - by jednym z pierwszych magnatw oskaranych o zdrad. Tumaczy si, pisa manifesta, opiera naciskom, to kama, to nadstawia szabli, a coraz mocniej lgn do szwedzkiego protektora. Gdy w czasie tej oywionej krztaniny zmar nagle, spadkobierc

435

Elekcja Stanisawa Leszczyriskiego

jego polityki sta si syn Stanisaw, wwczas dwudziestoszecioletni wojewoda poznaski. Tymczasem Karol XII nabi sobie gow pomysem, e zdetronizuje Augusta i uszczliwi Rzeczpospolit krlem "Piastem". Szuka wic wrd Polakw odpowiedniego kandydata do korony. Najpowaniejsi z tych kandydatw, modzi Sobiescy, wpadli w zasadzk Augusta, ktry ich uwizi i w ten sposb wyeliminowa z gry. Tymczasem w kwietniu 1704 roku spotkali si po raz pierwszy Stanisaw Leszczyski i Karol XII w Lidzbarku. Szwedzki krl bardzo sobie upodoba poznaskiego wojewod i niebawem powzi decyzj, aby go zrobi krlem polskim. Wchodziy tu w gr wzgldy

G#.OS ##OL### l#OL#O$# ##EsPIEcz#I#c#.

M. 0CC. X)#g111.

Karta tytuowa "Gosu wolnego wolno ubezpieczajcego"

polityczne i psychologiczne. Politycznie Leszczyski by ju wwczas zdecydowanie zwizan# z orientacj szwedzk, spali faktycznie moliwoci porozumienia z Augustem. To dawao jak rkojmi, e bdzie Karolowi posuszny. Historycy podkrelaj rwnie stron psychologiczn kontaktu Karola i Stanisawa wskazujc na zarysowujc si tu sympati tych obu ludzi na zasadzie les extreme.s se touchent. Wygldao to bowiem tak: Karol XII, onierz i prostak, odwany do szalestwa, lakoniczny i zamknity, wrg wszelkich uciech yciowych; i Stanisaw, cywil cakowity, upatrujcy pikno ycia w wygodzie, luksusie, sybaryta w dobrej kuchni rozkochany, a przy tym czowiek o wielkiej ogadzie, zwizany z centrami kultury europejskiej, umiejcy mwi agodnie i rozlewnie. Jaka to rnica kapitalna! Tu chmurny modzieniec, krl Szwedw, i tam polski magnat, potomek moe nie tyle rycerskich tradycji Lechistanu, co przedstawiciel mikkiego europejskiego rokoka. Elekcja Stanisawa (2 lipca 1704), ktry na rozkaz szwedzki zgodzi si by wybrany na krla polskiego, to farsa, parodia i potwarz dla narodu. Wojsko szwedzkie otoczyo pole koo wsi Wola pod Warszaw, gdzie odbywaa si owa "wolna elekcja". Wio si tam po tym polu nieco senatorw kupionych przez Szwedw i gromada pijanej szlachty. Wielu wybitniejszych dygnitarzy nawet spord sprzyjajcych Szwedom nie pojawio si na elekcji ze wstydu wobec tego, co si tam wyprawiao. I oto hukny dziaa szwedzkie i "pan zasiad na majestacie", miaa Polska krla - "Piasta" Stanisawa I. By to krl bez pienidzy, z niewielkim wojskiem, cakowicie zdany na szwedzkiego protektora, ulegy wobec niego i pokorny. Snu on jakie chimeryczne plany zmian terytorialnych, baga, aby Szwedzi tak brutalnie Polski nie upili, a 4 padziernika 1705 roku w kociele w. Jana zosta koronowany na yczenie Karola XII. Po czym podpisa traktat

436

ROKUPANSKIEGQ

przyjani polsko-szwedzkiej. Nazwa nie oddaje jednak naleycie treci tego dokumentu, by to bowiem traktat penej podlegoci Polski uznajcej w Szwecji sw protektork. W myl tych postanowie Szwedzi uzyskiwali w Polsee rozlege przywileje handlowe, wypowiedzenie za tego traktatu przez Polsk byo niemoliwe, gdy istnienie jego utrwalaa odpowiednio sformuowana gwarancja, w myl ktrej Szwedzi mieli prawo wkracza z wojskiem do Polski i poucza Polakw, gdyby ci zapomnieli o koniecznoci dotrzymania narzuconych im postanowie. Rzdy Stanisawa zalene byy od zwycistw szwedzkiego miecza. Utwierdzone wic zostay w 1706 roku, kiedy to Karol XII wkroczy do Saksonii i zmusi Augusta do zrzeczenia si korony polskiej. Te wydarzenia wzmocniy Stanisawa, prbowa przeciga do siebie stronnikw Augusta, mianowa nowych dygnitarzy, usiowa zapobiega gwatom wojskowym. Wszystko zaleao jednak od dalszych zwycistw Szwedw, a tymczasem w 1709 roku Karol XII ruszy przeciw Rosji i dozna druzgoccej klski pod Potaw. Bya to bitwa o znaczeniu epokowym, od tej pory koczy si bowiem wielko Szwecji, a na jej miejsce wyrasta Rosja, ktra siga po hegemoni w Europie rodkowej. Do Polski wraca August II, a Stanisaw ucieka do Turcji, aby wraz z Karolem XII, ktry tu si schroni po klsce, skoni Turkw do interwencji przeciw Rosji. Przygotowujc t wojn Karol XII wysa do Szwecji Stanisawa jako swego regenta dla przygotowania kraju do nowej wojny. Stanisaw zosta wodzem naczelnym armii szwedzkiej, ktra z Pomorza miaa zaatakowa Polsk. Na szczcie StaniSaw nie musia rzeczywicie dowodzi, wystarczyo, e firmowa walk, bo od komenderowania armi byli dowiadczeni szwedzcy generaowie. Oczywicie w Szwecji Stanisaw nie

by lubiany, oskarano go, e jest spiritus moven.r uciliwej wojny straszliwie wyniszczajcej kraj, bo opta Karola XII, ktrego upr zmierza do utrzymania miesznego panowania Leszczyskiego w Polsce, zdecydowanie ju dla wpyww szwedzkich straconej. Sam Stanisaw widzc realnie sytuacj gotw by abdykowa, co byo przyjmowane z wielk aprobat przez dygnitarzy szwedzkich. Aby rzecz ca uzgodni z Karolem XII, przekrad si znw Stanisaw do Turcji, a tu snuli obaj przerne plany, wrd nich rwnie rozbioru Rzeczypospolitej na rzecz jej ssiadw, aby z pozostaych ziem wykroi pastwo dla Stanisawa. Zaamanie nadziei na pomoc Turkw powoduje powrt Stanisawa do Szwecji (1714). Karol XII osadza wygnanego i zawiedzionego polskiego rozbitka w swojej nadreskiej posiadoci w Ksistwie Dwch Mostw, gdzie Stanisaw zamieszka z rodzin, a mia tu swj dwr i strzegcy jego bezpieczestwa oraz oddajcy mu monarsze honory garnizon szwedzki. Liczy si wic nadal w polityce ten polski monarcha bez ziemi. Okazao si bowiem, e August II, wracajc do Polski dziki zwycistwu Piotra I, poczu, i# opieka cara jest mu zbyt cika, i prbowa odzyska samodzielno. Ogromnym niesmakiem napeniay te manewry Mocnego krla jego rosyjskiego przyjaciela i z nieoezekiwanej rosyjskiej strony wydao si, e powieje dla Stanisawa korzystny wiatr. Nie doszo do tej ostatecznoci. W Polsce osta si August II, a Stanisaw pozosta na szwedzkim garnuszku w Ksistwie Dwch Mostw i prosi aonie o wsparcie najpierw Karola XII, a po jego mierci ( 1718) nastpcw tego krla, bo mu, jak obrazowo uzasadnia, bieda w oczy zaglda. Osobicie przey Stanisaw tragedi, bo zmara mu w osiemnastej wionie starsza crka Anna, inteligentna, ukochana, budzca najlepsze rodzinne nadzieje. Krl August Mocny pragnc raz na zawsze pozby si znienawidzonego rywala, sign do metod, jake ywo przypominajcych dwudziestowiecznych gangsterw, i nasadza na opaconych opryszkw,

437

ktrzy mieli Stanisawa zamordowa lub porwa. Mimo e pierwsze zamachy si nie powiody, potnie nastraszony Stanisaw zmieni miejsce pobytu i osiad w 1719 roku w alzackim Wissemburgu. Zawiedziony, nerwowo zaamany ebrak pokryty purpur w achmanach, wydawa si by wyeliminowany z polityki na zawsze, a tu nagle przerastajcy najmielsze marzenia rozegra si jego politycznej kariery akt drugi, gony w caej Europie. Zaczyna si w nowy etap ycia politycznego Stanisawa od lubu, ktry wyglda jak bajka o krlewiczu i kopciuszku. Do zapomnianego, yjcego niemal w biedzie Stanisawa zajedaj dziewosby z Wersalu i prosz o rk jego crki dwudziestojednoletniej Marii, w imieniu czternastoletniego Ludwika XV krla Francji. Na wie o przybyciu tych goci Stanisaw zemdla z wraenia i trudno mu si dziwi. Oto zapomniany bankrut polityczny wchodzi w pokrewiestwo z dynasti panujc w najpotniejszym pastwie Europy. Francuscy dyplomaci liczyli, e Maria Leszczyska, uboga i pozbawiona wpyww, niezdolna do adnych wikszych intryg, bdzie glin w ich rku, i pod tym wzgldem si nie zawiedli. Liczyli nadto, e Maria na tronie Burbonw przyczyni si do zwikszenia wpyww francuskich w Polsce, uatwi wprowadzenie na tron polski Leszczyskiego lub jakiego ksicia francuskiego. T polsk polityk uprawia potem po dojciu do penoletnoci z upodobaniem rwnie sam Ludwik XV, traktujc j jako "sekret krlewski" w tajemnicy przed wasnym ministrem spraw zagranicznych. Spodziewano si te na dworze francuskim, e Maria da liczne potomstwo Burbonom. Rzeczywicie, byy liczne dzieci z tego stada. Co prawda niektrzy historycy (Feldman) zarzucaj Marii, e jako dewotka w urs amandi bya zbyt wstrzemiliwa, co z kolei przyczynio si do tak zdumie-

wajcej rozpusty krla, e w osupienie wprowadzi wczesn, bardzo przecie tolerancyjn pod tym wzgldem Europ. Nie mam zdania w tej sprawie i nie wiem, czy Maria ponosi tu jak odpowiedzialno za ma i czy mona jej ojcu wytyka, e zaszczepi crce zbyt wiele dewocji. Rozwimy najwaniejszy, polityczny aspekt tego zwizku maeskiego, ktry znw bezporednio dotyczy dalszych losw Stanisawa. W nocy z 31 stycznia na 1 lutego I733 roku zmar w Warszawie August Mocny. Kardyna Fleury, sternik polityki francuskiej, decyduje, aby Francja popara kandydatur Stanisawa Leszczyskiego na tron Polski. Rzucajc rkawic kardyna liczy si z gwatownym sprzeciwem Rosji i Austrii, ktre w Leszczyskim widziay przedstawiciela wpyww francuskich i sdziy, e Stanisaw I na tronie to pena emancypacja Polski, ktra z kraju o ograniczonej suwerennoci wybije si na pen niepodlego.

438 Stanisaw Leszczyriski (sztych z pracowni Carsa wedug Vanloo)

Leszczyski, w przebraniu kupca, przejeda przez Niemcy i przybywa w sekrecie do Warszawy (8 wrzenia 1733), gdzie ukrywa si w ambasadzie francuskiej. Mody Leszczyski by piknym, shtsznej postawy mczyzn, o szczupej twarzy, orlim nosie, wyrazistych duych oczach. Jednak czas dokona ju spustosze tej mskiej urody. Charakterystyczny pod tym wzgldem jest jego opis z 1733 roku w listach goczych policji austriackiej: "Otyy, redniego wzrostu, twarz okrga, due brwi siwe, nos mierny orli, zby zniszczone, sczerniae od tytoniu, wiek od 50 do 60, lecz bliej szedziesitki". Ambasador francuski Monti po raz pierwszy ukaa go thzmnie zebranej w kociele szlachcie, ktra zjechaa na elekcj w dniu 10 wrzenia,

wprowadzajc go bocznym wejciem przy otarzu kocioa w. Krzya. Krl wygnaniec, w ubiorze polskiego szlachcica, wzruszy zebranych. Z piersi wyborcw buchn okrzyk, ktry zwycisko zabrzmia na ulicach Warszawy: "Vivat krl Stanisaw!" Dnia 12 wrzenia przeszo 12 tys. szlachty okrzykno Stanisawa krlem, tego dnia w kociele w. Jana odpiewano uroczyste Te Deum. C za losw odmiana! Stanisaw Leszczyski w 1704 roku narzucony przez Szwedw, bezwolne narzdzie obcej potencji i Stanisaw Leszczyski w 1733 roku - reprezentant ducha narodowego, najzdrowszego, najsuszniejszego pdu narodu do utrzymania niezawisoci pastwa, wyraz polskich najmniejszych wysikw wymierzonych w bezczelne rzdy obcych w Rzeczypospolitej. Jake dziwne byy dzieje tego czowieka. Zdarza si w historu, ale rzadko, e m stanu o tak mrocznych pocztkach potrafi w wyniku dalszych wydarze w wiadomoci narodu uosobi jego najszlachetniejsze denia. Stawa si bowiem teraz Stanisaw Leszczyski w opinu szlachty ywym ucielenieniem niebawem przez Stanisawa Konarskiego sformuowanej idei streszczajcej si w sowie in#ependentia. Ale wanie dlatego, e ten elekt by wyrazem najszlachetniejszych de narodu, nie mg rzdzi. Do Polski wkroczyy wojska rosyjskie i 5 padziernika 1733 zorganizoway na Pradze now elekcj, gdzie "wybrano" krlem Augusta III Sasa. Stanisaw Leszczyski uszed do Gdaska, a wobec kapitulacji miasta, po bohaterskiej zreszt obronie, w przebraniu chopa schroni si na terytorium Prus. Zamieszka w Krlewcu wraz z najbliszymi swymi zwolennikami. Udzieli mu gociny krl pruski, liczc, e ewentualnie w wyniku tych walk zaokrgli swoje posiadoci kosztem ziemi polskiej. W caej Europie rozptaa si tak zwana "wojna sukcesyjna polska", ale tylko z nazwy bya ona polska. Francuzi walczyli z Austriakami nie o polsk koron, ktr gotowi byli przehandlowa, ale o wzmocnienie swoich wpyww nad Renem, o uzyskanie Lotaryngii. Francja Ludwika XV nie bya zdolna do tego, aby sign swy-

439 Stanisaw Leszczyriski i jego kanclerz Chaumont de la Glaziere (portret F.A. Vincenta)

mi wpywami ziem polskich, mikka Francja rokoka nie miaa nic z dynamizmu rewolucji, a wrd politykw nikogo na miar wielkoci Maego Kaprala. Pacyfikacja Europy przyniosa abdykacj Stanisawa jako krla Polski. Osiad jako wadca ksistw Lotaryngii i Baru, ktre po jego mierci miay zosta wczone do Franeji. Ostatni rozdzia burzliwych dziejw Stanisawa Leszezyskiego, jako ksicia Baru i Lotaryn-

gii, upyn spokojnie, bez wstrzsw i burz. Ostatnie trzydzieci lat ycia Stanisawa od szedziesitki po lat dziewidziesit upyno mu pogodnie. Rzdzi w kraju bogatym, dba o jego dalsz rozbudow, prowadzi szerok akcj charytatywn, zasyn jako mecenas sztuki, gwnie w dziedzinie architektury. Na swym dworze w Luneville gromadzi najwybitniejszych koryfeuszy ycia umysowego Europy, szczyci si mianem dobroczynnego Glozofa. W otoczeniu jego znajdowao si duo Polakw, z myl o Polakach zaoy szko rycersk. Stanisawowi wreszcie przypisywane jest autorstwo jednego z najciekawszych traktatw politycznych postulujcych gbok #apraw Rzeczypospolitej: "Gos wolny wolno ubezpieczajcy". Jest to dzieo wybitne i stanowi jedno z najwaniejszych pozycji w polskiej osiemnastowiecznej literaturze politycznej. Wielko tej pracy polega przede wszystkim na tym, e wytycza drog, ktr miay pj reformy epoki Owiecenia. "Gos wolny" wskazuje miao na wag problemw spoecznyeh, ktre naley podj. Autor dziea wyjania dobitnie szlachcie nieodzown konieczno zmian w pooeniu chopw, ktrych wyzysk doprowadzi do tak wielkiej ndzy i ponienia, e grone jego nastpstwa zaciyy nad caym polskim rolnictwem. Postuluje wic wprowadzanie gospodarki czynszowej i obdarzanie chopw wolnoci osobist. Stwierdza niezbit prawd przemawiajc do szlachty: "Co czyni fortuny i substaneje nasze, jeli nie plebeji, prawdziwi nasi chlebodawcy?" Wskazuje "Gos wolny" na nieodzown potrzeb podwignicia miast, poprawy handlu i rozwinicia przemysu w kraju. W swych pogldach politycznych autor "Gosu wolnego" jest szlacheckim republikaninem, przeciwnikiem absolutyzmu. Nie pragnie likwidacji dotychczasowych polskich instytucji pastwowych, zmierza tylko do ulepszenia aparatu pastwowego, do uczynienia go bardziej sprawnym. Chciaby wic uzdrowi sejm ograniczajc (lecz nie znoszc!) IiMerum veto. Pragnie uporzdkowa (lecz nie likwidowa!)

woln elekej krlw. Dy do wzmocnienia i usprawnienia wadzy centralnej przez utworzenie kolegialnych fachowych rad ministerialnych w takich dziedzinach administracji pastwowej jak wojsko, sprawiedliwo, skarb i policja. Marzy mu si stutysiczna armia polska i wskazuje na rne sposoby zyskania na ten cel pienidzy, pomija jednak milczco najwaniejszy - opodatkowanie szlachty. Emanuel Rostworowski przeprowadzi niezmiernie wnikliw analiz tego dziea i doszed do wniosku, e Leszczyski prawdopodobnie nie jest jego autorem, lecz tylko edytorem-wydawc w 1743 roku i latach nastpnych. Natomiast wysun hipotez, e pierwowzr dziea w jzyku polskim zosta napisany okoo 1733 roku przez jednego z litewskich stronnikw Leszezyskiego Mateusza Biaozora. Posadzi wic wspczesny historyk krla Stanisawa na awie oskaronych i przeprowadzi przekonywajco swj wywd w tym przewodzie, przypominajcym proces poszlakowy, na niekorzy Leszczyskiego, wskazujc, e "Gos wolny" napisa prawie nieznany szlachcic litewski. Zostaem prawie przekonany argumentami Rostworowskiego, jednake, jak to zawsze bywa w procesie poszlakowym, istnieje pewien margines wtpliwoci. Przyjmujc, e Leszczyski istotnie nie by autorem "Gosu wolnego", pragnbym wzi go w obron przed zbyt surowym dla wyrokiem. Aby bowiem rzecz szerzej oceni, spjrzmy na zagadnienie

440

z innej jeszcze strony. Leszezyski by wszak jednym z najwybitniejszych mw stanu swoich czasw, szefem pastwa. Dzi za wcale nas nie dziwi, e ludzie stojey u steru pastw nie pisz sami tego wszystkiego, pod czym si podpisuj i co wygaszaj, byoby to bowiem tizyczn niemoliwoci. Daj oni zatem dyrektywy, a rne zespoy fachowcw prac przy-

gotowuj. Mniema mona, e m stanu w lepszym wypadku zapoznaje si z gotowym tekstem, zanim go ogosi, w gorszym - poznaje go dopiero w momencie wygaszania. Krl Stanisaw postpi jak szef pastwa dwudziestego wieku. Podpisa si pod dzieem stanowicym program polityczny, ktry uzna za wasny. Z rnych wzgldw zrobi dobrze, ta ksika bowiem stanowica jego program polityczny bya lepiej odbierana, szerzej czytana i wywara wikszy wpyw na oywienie myli politycznej dziki temu, e w nim = krlu-wygnacu = widziano jej autora, ni gdyby powszechnie wiedziano, i wysza spod pira czowieka nieznanego, niewielkiego rodu, bez autorytelu. Jestem adwokatem krla Stanisawa, gdy dziki tej mistyfikacji "Gos wolny" silniej oddziaa na jego pokolenie, a take pokolenie nastpne, ktre w nawizaniu do tego dziea podjo wielk prb naprawy Rzeczypospolitej. Krl Stanisaw w ostatnim lotaryskim okresie swego ycia pisa duo. Pogldy jego na rne aktualne sprawy polityczne, a take w odniesieniu do rozmaitych zagadnie filozoticznych s ciekawe i dla niego znamienne. Rzeczy drukowane Leszezyskiego odbijay t ciekaw mentalno sarmack, jak zachowa mimo tak dugiego pobytu poza krajem i zwizania z francuskim centrum kulturowym. Gboko religijny, pragn godzi filozoti koryfeuszy francuskiego Owiecenia z podstawowymi zaoeniami religii chrzecijaskiej. Poszukiwa krl Stanisaw jakiego systemu zbiorowego bezpieczestwa europejskiego, ktre pooyoby kres wojnom stanowicym plag ludzkoci. Leszezyski-pacyfista pragn, eliminujc wojny, uczyni ycie czowieka szczliwym. Rozwizania praktyczne, jakie proponowa, byy naiwne, ale samo podjcie tej koncepcji wiadczy o humanitarnych zainteresowaniach dobroczynnego flozofa z Luneville. Pyny spokojne lata w piknej Lotaryngii. Sprawy polskie przestay by bolesn zadr, ale do koca dni nie wypady mu z pamici.

y za tak dugo, e jeszcze dowiedzia si o objciu tronu polskiego w roku 1764 przez Polaka = Stanisawa Augusta Poniatowskie-

f#e#.# Oj Or)t1c, ,#)t!c <# j,'rr5l<r!;' <'f<t#c"#<#r!,r' # # J#<,# 4zi 6#rb #e rr # ny 1 ni.i # i r- #.. r r , #r #;t. . ,. .. ,v Sttinisaw Leszezyriski wedug miedziorytu Colina

441

go. Nie opuciby ju pewnie Luneville, gdyby go nawet w Polsce krlem okrzyknito, ale czu si dotknity, e kandydatura jego nie zostaa wysunita. Leszczyski dyplomata, pisarz polityczny, filozof, mecenas mia te do pnej staroci rne saboci, ktre podtrzymyway jego rado ycia. Byy to rozkosze oa i stou. Syn krl Stanisaw jako smakosz i wielki koneser pci piknej. Z licznymi kochankami, przy suto zastawionych stoach i wrd zabaw ogrodowych, figlowa starzec w chwilaeh wolnych od filozoficznych duma i religijnych rozmyla, bo do koca dni swoich pozosta bardzo pobony. Artysta, ktry sporzdzi jego portret w ostatnich lat dziesitku jego ycia, by dla nielitociwy. Przedstawi go w obfitej peruce i w odzieniu arystokraty uncien r#ime 'u, karykaturalnie grubego, z wielkim wydtym brzuchem i postaci obros zwaami tuszczu. mier Stanisawa spowodowa tragiczny wypadek. 5 lutego 1766 roku, gdy samotnie sta w swym gabinecie, odzie jego zaja si od iskier z kominka i zanim przybyli domownicy, zosta bardzo poparzony. W kilkanacie dni pniej, 26 lutego zmar. Jego ycie to niemal ba lub powie kryminalna osnuta na tle epoki, ktra zdecydowaa o losach narodu.

Jzef Andrzej Gierowski AUGUST III

Niewielu krlw elekcyjnych w Rzeczypospolitej byo rwnie troskliwie przygotowywanych do penienia swych funkcji monarszych, jeszcze mniej byo rwnie nieudolnych. Istnieje przepa midzy tym, czego oczekiwano - i to nie tylko w Polsce, ale i w caej Europie - od Augusta III przed objciem tronu, a tym, czego faktycznie dokona. Zapowiadajcy si znakomicie modzieniec, houbiony na dworze wersalskim i wiedeskim, owacyjnie witany w Wenecji, obsypywany bogosawiestwami przez papiea, okaza si wadc miernym, gnunym, jak go nazwa Wadysaw Konopczyski, sabo wyczuwajcym potrzeby spoecznoci, nad ktrymi sprawowa swe rzdy. Nie przeszkadzao mu to budzi sympatii wrd swych poddanych. Niech wiadczy o tym choby charakterystyka, jak zamieci Jdrzej Kitowicz w swych "Pamitnikach": "By August co do ciaa wzrostu wielkiego, a przy tym ksztatnego, nicht go z panw nie dosiga wzrostem, tylko jeden Chodkiewicz, starosta mudzki, lecz jak by wysoki, tak by chudy, gdy przeciwnie August by tuszy do wzrostu proporcjonalnej. Min mia wspania i zawsze weso, wzrok i chd powolny. Co za do przymiotw duszy, to opisa trudno: nie wchodzi w adne poufae obcowania z panami, nie zatrudnia si adnymi interesami publicznymi, w ktrych to dwch okazjach wasno duszy najlepiej wyszpiegowa mono. Zdawa si we wszystkich sprawach publicznych i domowych na ministra". I dalej: "Nie miaa Polska i nie bdzie miaa tak dobrego, tak wspaniaego i tak hojnego krla, jak miaa Augusta III; a oraz tak nieszczliwego do Polakw, e mu nic dobrego dla kraju (cho dusznie tego pragn) zrobi nie dozwolili, rwc

sejmy cigle, a wszystk win nieadu i nierzdu std pochodzcego na niewinnego krla skadajc". Te zachwyty nad krlem, co "godzien wspomnienia sodkiego", nie powinny budzi tylko wzruszenia ramionami. Po latach nie koczcych si wojen, po penych niepewnoci i napicia rzdach Augusta Mocnego nastpi pod panowaniem Augusta III okres dugiego pokoju, ktry naruszya dopiero gospodarka obcych wojsk podczas wojny siedmioletniej. W poczuciu szlacheckim miejsce Wettina despoty zaj Wettin dobrotliwy, ktry nie wtrca si nadmiernie w sprawy swych poddanych, yczliwie patronowa wzrostowi zamonoci magnatw i szlachty, zapewnia im moliwo korzystania ze wszelkich uciech ycia i rozgrzesza od wszelkiej troski o bezpieczestwo i przyszo kraju. To wanie August III zafundowa braci szlacheckiej "saskie ostatki" i wszycy wielbiciele maej stabilizacji mog shzsznie dopatrywa si w nim swego prekursora. Historykw, ktrzy w zgoa odmienny sposb oceniaj Augusta III ("wielki pasoyt stanu", wedug Szymona Askenazego), niepokoj rda przemiany dobrze zapowiadajcego si modzieca w ociaego, bezmylnego monarch, jego degradacja psychiczna. Szuka ich naley chyba a w dziecistwie Fryderyka, takie imi bowiem otrzyma po urodzeniu, 17 padziernika 1696 roku w Drenie. Stosunki midzy jego rodzicami nawet na tle barokowych Niemiec byy wyjtkowo napite, przy czym motywy osobiste przeplatay si z religijnymi i politycznymi. Matka Augusta III, Krystyna Eberhardyna z domu Bayreuth, bya pena luteraskiego zelotyzmu, potpiaa swego ma nie tylko za nie koczce si miostki, ale i za przyjcie "rzymskiego obdu"; sama odrzucia wszelk myl o konwersji, rezygnujc tym samym z koronacji na krlow Polski.

443

Nadzieje na zabezpieczenie Saksonii przed wpywami "papistw" wizaa z osob jedynego syna, ktrego wychowywaa w arliwym protestantyzmie. Mylaa nawet o zamachu stanu, ktry odsunby od wadzy w elektoracie odstpc i zapewni rzdy jej synowi, jako wyznawcy religii olbrzymiej wikszoci mieszkacw Saksonii. Cakowicie odmienne plany w stosunku do swego syna snu August Mocny. Widzia w nim przede wszystkim swego nastpc na tronie Rzeczypospolitej. Znaczn cz swych rzdw w Polsce wypeni te zabiegami o realizacj tego celu: czy to prbujc zapewni koron synowi za swego ycia, na wzr Zygmunta Starego, czy starajc si zyska z gry poparcie dlz niego w czasie przyszego bezkrlewia. Ale bya to tylko cz marze Wettina. W miar jak zapowiada si kryzys dynastyczny w Cesarstwie, jak wymierali mscy przedstawiciele rodu Habsburgw, ugruntowaa si daleko mielsza myl: zdobycia tronu cesarskiego dla Wettinw. Niezbdnym krokiem w tym kierunku byo maestwo z jedn z arcyksiniczek, ktrych wanie nie brakowao. Mogo ono w przyszoci otworzy drog do caoci lub czci spadku po Habsburgach i do korony cesarskiej.

ti # xr ,1i ##dattn#iwnr##ttn.wa# #g,#;au"eh#lh#R###e#.i~flur#3##r;##la#awFll.nc"'#1#Kl~# `t ^t,.,1r a.."f * #

-#W # # z# s a*#

#'bZy# '## 1 ;# # # # #7 ## , ## ### Y# y #x # * ##' #"' #&# " s-,r. a.#re* ### # #! #* #

: t#

u. w":.". .; r r.:# N#n.i #:#, "n^##.#J D##'-r#"'Y##^ ##.#r.:...wy* r.a, i;utiu. .. LrrL#,# .u:.d:j# #rd YM.#

wr.#...".iG,u Y.r# a r w#nrw r:u# h.#..f:.irh,Gw Elekcja Augusta III i Stanisawa Leszczyiiskiego #:.w...#. r: r.".,.v % < ,.; Lrq i ! ###ra..,r,# W#uiw M%l l ia(.,W

#.)#flir #/yil.l# iWdbi X

444

Realizacja wszystkich tych planw bya moliwa tylko pod warunkiem konwersji krlewicza. August Mocny nie zawaha si przed jej przeprowadzeniem, nie ogldajc si ani na opozycj w Saksonii, ani na oburzenie wadcw protestanckich, ani na stanowisko swego syna. W roku 1711 pod pretekstem przedstawienia krlewicza Piotrowi I na zjedzie w Jarosawiu zabra go spod opieki matczynej. Zacz si okres wdrwek modego Fryderyka po Europie: woono go po Niemczech, Francji, Woszech, krajach habsburskich. Powoli z jego otoczenia usuwano luteraskich opiekunw. Zastpowali ich katolicy, gwnie jezuici, jak Salerno, ktry za swe zasugi w walce o dusz modego Wettina mia z czasem zosta kardynaem. Szczeglny wpyw na krlewicza zdoby sobie wszake Jzef Kos, wojewoda inflancki, jeden z ciekawszych umysw polskich tej doby (zachowa si jego pamitnik z odbytych wsplnie podry). Zajty sprawami religijnymi, nie zdoa jednak, jak si zdaje, wprowadzi wychowanka w potrzeby Rzeczypospolitej. Fryderyk znalaz si bowiem pod naciskiem biegych teologw, ktrzy podwaali wszystkie zasady wpajane mu przez matk i starali si nakoni go do konwersji. Fryderyk pocztkowo opiera si stanowczo tym zabiegom. Przed opuszczeniem matki zoy jej solenne zobowizanie, e nie odstpi od luteranizmu. Starano si podtrzyma go w tym postanowieniu, a angielska krlowa Anna, jako opiekunka protestantyzmu, stworzya mu moliwo ucieczki, obiecujc schronienie na swym dworze. Fryderyk, jakkolwiek brzydzi

si trybem ycia swego ojca, nie zdoa mu si przeciwstawi. Uleg jego naleganiom i perswazjom jezuickiego otoczenia i 27 listopada 1712 roku potajemnie przeszed w Bolonii na katolicyzm. Dramatyczne okolicznoci konwersji krlewicza nie mogy wszake pozosta bez wpywu na jego charakter i postaw. Wiele wskazuje na to, e pocigny one za sob nie tylko poczucie winy wobec matki i luteraskich wspziomkw, ale i podwayy wiar modego Wettina w swe moliwoci. Gdy doda do tego, e przez kilka lat swoboda kontaktw krlewicza z otoczeniem bya ograniczona i e jego nadzorcy usiowali zamkn dostp do niego ludziom i ideom niepodanym, trudno si dziwi, e w ten sposb powstay nawyki, znamienne dla pniejszego zachowania si Augusta III, jego podporzdkowywanie si zaleceniom doradcw, wrd ktrych szczegln rol odgrywali odtd jezuiccy spowiednicy, oraz zamykanie si w wskim krgu rodziny lub najbliszych powiernikw. W tych warunkach rozwijao si we Fryderyku

445 Augusl III (miedzioryl I.I. Balechou'a wedug H. Rigaud)

poczucie swej maej wartoci, kompleks, ktry sta si rdem zarwno jego obnoszonej na pokaz dumy, jak i rzadkiej biernoci. Jeeli nawet August III sta si gorliwym katolikiem i uzna racj stanu, czy raczej racj dynastyczn, ktra kierowaa jego ojcem, opaci to gbokim defektem charakterologicznym. Zamanie postawy modego czowieka przynioso wprawdzie dorane korzyci, ale z odleglejszej perspektywy dao wyniki negatywne. Jakkolwiek w tych okolicznociach cakowicie utracia wpyw na syna Krystyna Eberhardyna, nie wygasa, lecz raczej przybraa na sile

wica dawniej krlewicza z matk potrzeba zalenoci. Rol matki w yciu Augusta III zacza odgrywa inna kobieta - Maria Jzefa, crka cesarza Jzefa I, zalubiona uroczycie po dugich staraniach w 1719 roku. Po przelotnych, o ile wiadomo, miostkach woskich, Maria Jzefa cakowicie opanowaa modego ma. Growaa nad nim charakterem i inteligencj; umiaa sprytnie kierowa jego poczynaniami i inspirowa zarwno samego monarch, jak i jego doradcw. Razerxt tworzyli par wyjtkowo stateczn, jak na wczesn Europ, i jeeli nawet August nie dochowywa je_j w takim stopniu wiernoci, jak gosia fama, to wyjtkowo liczne potomstwo ( I 1 dzieci) wiadezy dobrze o trwaoci zwizku. lnna rzecz, e jakkolwiek jedna z crek wysza za krla Neapolu, druga za Delfina, a trzecia za elektora bawarskiego, nie byo to potomstwo najbardziej udane. Najzdolniejszy z synw, Fryderyk Chrystian, by chorowity i zmar rwnoczenie niemal z ojcem. Ksawery, jak aden z Wettinw, potraft zy si z polskim rodowiskiem, przemyliwa o zmuszeniu ojca do abdykacji, ale wielkiego miru wrd Polakw nie mia. Karol, onaty z Franciszk Krasisk, potrafi pozyska sobie caryc Elbiet i osi na par lat w Kurlandii, jednak nie by zdolny przeciwstawi si skutecznie jej nastpcom. W kocu aden z nich nie otrzyma polskiej korony. Ostatnie dziesiciolecie panowania Augusta Mocnego stanowio okres przygotowywania nastpcy do przyszych zada. Bra systematycznie udzia w posiedzeniach tajnego gabinetu, uczestniczy w wanych rokowaniach midzynarodowych, wezytywa si we wskazwki, przygotowane dla przez najwybitniejszych ministrw saskich z Jakubem H. Flemmingiem na czele, jak rzdzi Polsk i Saksoni. Jak stwierdzi Askenazy, objawia wtedy "pewn inicjatyw osobist w sprawach publicznych". Tymezasem August 11 nie ustawa w zabiegach o zapewnienie tronu polskiego synowi. Unia dynastyczna Polski z Sa#soni, ktrej blask mocno przymiy wydarzenia wojny p-

nocnej, nabieraa znw rumiecw. W latach pokoju Saksonia przeywaa okres pomylnoci, rozwija si handel i przemys, skarb by znw wypeniony, znacznie powikszona zostaa liczebno armii i rozbudowana dyplomacja. Dla osabionej Rzeczypospolitej, ktra z trudem goia rany zadane przez dugotrwae dziaania wojenne, utrzymanie zwizku z Saksoni zdawao si zapowiada lepsze warunki dla zabezpieczenia swej caoci przed wzrastajcymi apetytami ssiadw, mimo zowrbnych pod tym wzgldem dowiadeze z Augustem II. Chocia nie doszo nigdy do trwaego wspdziaania szlachty z Wettinem, nabieray przecie na znaczeniu fakeje magnackie, gotowe do takiego wspdziaania w imi wzmocnienia pastwa, jak choby tworzcy si obz Familii, ktry tak wiele zawdzicza Augustowi. W polskiej wiadomoci historycznej symbolicznego znaczenia nabraa, opisana wietnym pirem Askenazego, nocna pijacka rozmowa Augusta II z pruskim ministrem Grumbkowem, w ktrej rzecz sza o rozbir Rzeczypospolitej. Jednostronnie nawietlony i nie wyjaniony do koca ten epizod powinien wszake ustpi w cie wobec dramatycznych scen, jakie rozegray si w Warszawie w dniach konania krla. Starannie przygotowany sejm sty-

446

czniowy 1733 roku mia przynie swego rodzaju zamach stanu i zainicjowa postulowan przez Famili reform pastwa. Choroba Augusta II przekrelia te plany i daremnie Czartoryscy koatali do drzwi onicy monarehy, ktry zmoony niemoc, nie cheia ju sysze o adnych sprawach publicznych. Nie zamysy rozbiorcze, ale wanie ten niedoszy sejm i nie zrealizowane reformy stay si jakby ostatnim posaniem ojea dla syna, klamr spinajc ich panowania. Ile to razy za Augusta III najrozsdniejsze plany wzmocnienia pastwa miay

rozpada si wraz z sejmami, a monarcha nie umia si zdoby na adne energiczniejsze dziaanie. Zreszt zarwno w Polsce, jak i w Saksonii August III i jego doradcy nie zdoali wykroczy poza wzory, ustalone za panowania Mocnego krla, i dopiero mier nieudolnego wadcy umoliwia zapocztkowanie reform w obu pastwach. W bezkrlewiu roku 1733 moliwoci elekcyjne Wettina przedstawiay si pocztkowo jak najgorzej. Ju od dawna przeciwko dalszemu powizaniu Rzeczypospolitej z Saksoni wystpoway Rosja, Prusy i Austria. Obawiano si, by przez kolejne elekeje w Polsce nie uzyskali Wettinowie sukcesji tronu, ktra moga z nich uezyni rwnorzdnych rywali z Hohenzollernami i Habsburgami. Tote trzy dwory mylay o cakowicic od nich zalenym kandydacie. Sytuacja ulega zmianie, gdy z pretensjami do tronu wystpi otwarcie Stanisaw Leszezyski. Antykrl z 1704 roku, marionetka w rku Karola XII, czowiek, ktry sw karier polityczn rozpoez, trzeba to wyranie powiedzie, od zdrady, teraz, po latach emigracji, jako te krla francuskiego stawa si symbolem ruchu narodowego, ktry jako cel postawi sobie uniezalenienie Rzeczypospolitej od obcych. Tkwi w tym paradoks historii, o tyle tragiczny, e z kolei Stanisaw, okrzyknity przez olbrzymi wikszo wyborcw szlacheckich krlem, mia spa do roli narzdzia w rku dyplomacji Wersalu, ktra wykorzystaa jego prawa do korony polskiej dla wytargowania zdobyczy terytorialnych dla Francji. Powodzenie kandydatury Stanisawa otworzyo drog do porozumienia midzy Wettinem a jego dotychezasowymi przeciwnikami. Za cen powanych ustpstw, jak uznanie sankeji pragmatycznej odsuwajcej na rzecz crek Karola VI crki Jzefa I od pretensji do dziedzietwa habsburskiego czy przekazanie stolca ksicego w Kurlandu faworytowi carycy Anny Bironowi, za zobowizanie si do przestrzegania wolnoci polskich, elektor saski uzyska poparcie Wiednia i Petersburga. Do Rzeczypospolitej wkroczyy wojska rosyjskie i pod ich

oson niezbyt liczna grupa zwolennikw Wettina, zapewne niewiele ponad 1000 ludzi, w miesic niemal po elekcji Stanisawa okrzykna we wsi Kamie, na prawym brzegu Wisy, 5 padziernika 1733 roku krlem Augusta III. Bya to niemal dosownie powtrzona, tyle e tym razem na rzecz Wettina, sceneria z 1704 roku; nawet zawizana dla poparcia Augusta III konfederdcja przybraa nazw warszawskiej. Tym razem jednak to antykrl mia utrzyma si na tronie. Zwolennicy Stanisawa nie zdoali oprze si przewadze wojsk saskich i rosyjskich; August III zosta ju 17 stycznia 1734 roku uroczycie koronowany wraz z maonk w Krakowie. Wprawdzie Francuzi i ich sprzymierzecy wygrali wojn na zachodzie, zadowolili si wszake rycho kompromisem, ktry zachowywa dla Stanisawa tytu, a Augustowi przyznawa koron polsk. Rozwizanie takie uzna rwnie sejm pacyfikacyjny, zwoany w 1736 roku, jedyny, jaki doszed za Augusta III. W spoeczestwie, ktre wieo przeyo zryw walki o niezaleno, pozycja wprowadzonego wbrew woli wikszoci w oparciu o obce siy wadcy musiaa by saba, nawet jeeli w toku wojny opowiadali si po jego stronie coraz liczniejsi magnaci. Niepewny lo-

447

jalnoci swych polskich poddanych, tym wikszym zaufaniem darzy August I11 saskich doradew. Spord nich, obok spowiednikw, jak ksia Guarini czy Liegeritz, najwikszymi wpywami cieszy si pocztkowo powiernik i faworyt z czasw modoci Aleksander Jzef Sukowski. Gdy wskutek intryg musia on opuci dwr, miejsce jego zaj zdolny dorobkiewicz, Henryk Bruhl. Nie cieszy si on dobr saw ani u wspczesnych, ani u potomnych. Czy na pewno susznie? Historycy nie wypowiedzieli w tej spra-

wie jeszcze ostatniego sowa. Karier polityczn rozpoczyna w kocowych latach panowania Augusta II, wykorzystujc walki midzy koteriami ministrw dla powolnego skupiania w swym rku coraz wikszej wadzy. Przyczyni si znacznie do oMjcia tronu polskiego przez Augusta lll: sta si wwczas osobistoci pierwszoplanow i wkrtce pozby si zrcznie wszelkich konkurentw. Odtd brylowa otoczony przez miernoty, obdarzony zaufaniem krla, kierujc polityk dworu tak w Saksonii jak i w Polsce a do swej mierci w 1763 roku -- szczeglnym trafem nastpia ona w par tygodni po zgonie Augusta III. W tych warunkach wiele zaleao od jego osobistych zdolnoci, energii, wyczucia sytuacji. Nie by politykiem szczliwym, chocia trudno nie przyzna mu pewnej zrcznoci, zwaszcza gdy si pamita, e by pierwszym ministrem w pastwie tylko drugorzdnym. Nie umia jednak realizowa dalekosinych planw, nie docenia rwnie dokonywajcych si zmian zarwno w obu poczonych uni personaln pastwach, jak i u ich ssiadw. By tradycjonalist, nieehtnym nowoc:iom, sprawnie dziaajcym w ramaeh okrelonej rutyny, ale bezradnym, gdy musia oderwa si od niej. Na nieg spada te znaczna cz odpowiedzialnoci za niepowodzenia polityki krlewskiej. Zreszt po zaamaniu si wielkich planw, po 1745 roku Brihl coraz wicej uwagi powica korzyciom osobislym czy swego najbliszego otoczenia, nawet gdyby miaa ucierpie na tym racja stanu. By lo fatalny wzr dla magnatw polskich, hoduj#cyeh i bez tego prywaeie. Ale nieprzypadkowo wanie koteria, powstaa wok jego zicia, marszaka nadwornego Jerzego Mniszcha, nie miaa sobie rwnych, jeli chodzio o zbieranie "okruszyn ze stou paskiego". Postawa taka bya szezeglnie uderzajca w zestawieniu z nowymi tendencjami, jakie zaczynay wwczas nurtowa spoeczestwo polskie. Wanie na czasy panowania Augusta III przypad rozwj wezesnego Owiecenia w Rzeczypospolitej, a wic kierunku, ktry zakada

racjonaln organizacj pastwa i spoeczestwa, rozwj gospodarczy, podniesienie ogl-

44H August III (miedzioryt J.E. Nilsontt)

nego poziomu kulturalnego. Wtedy to Stanisaw Konarski zainicjowa reform szkolnictwa, bracia Zauscy kadli podwaliny pod rozwj nowoczesnej nauki, a pisarze polityczni coraz mielej upominali si o reformy spoeczne i polityczne. Cay ten ywy ruch umysowy odbywa si wszake poza dworem krlewskim. Wprawdzie to Andrzej Stanisaw Zauski by kanclerzem wielkim koronnym przy Augucie III przez pierwsze, mdrzejsze, dziesiciolecie jego panowania. Pniej Jerzy Mniszech protegowa pijarw, nie zmienia to jednak oglnego obrazu biernoci dworu pod tym wzgldem. August III okazywa, zwaszcza we wspom-

Paac Dackerta (zwany "Pod Wiatrami") w Warszawie nianym pierwszym dziesicioleciu, pewne zrozumienie dla potrzeby reformy Rzeczypospolitej (gwnie dla spraw fiskzlno-wojskowych), nieco uwagi powica sprawom gospodarczym: wanie za jego panowania rozpowszechniy si w ekonomiach krlewskich wzory oparte na dowiadczeniach saskiej kameralistyki. Natomiast wychowanek Jzefa Kosa okazywa minimalne zainteresowanie polsk kultur. Moe zreszt nie starczyo mu na to czasu: jeeli pomin okres wojny o tron polski i wojny siedmioletniej nie przebywa na ziemiach polskich razem wziwszy duej ni dwa lata, gwnie podczas sejmu i rad senatu. Niechtnie opuszcza ulubione Drezno; nawet po-

#4 Pcrrzet krlciw..

lowania w polskich borach nie pocigay tego zapalonego myliwego i strzelca bardziej, ni wybijanie napdzanej mu w parkach zwierzyny czy celowanie do psw, ciganych wykadanym cierwem na podwrce paacowe. A przecie sztuka naleaa do nielicznych namitnoci tego wadcy. By prawdziwym znawc plastyki, szczeglnie malarstwa woskiego, i galeria drezdeska zawdzicza mu niejeden ze swych wspaniaych nabytkw. Uwielbia take muzyk, przede wszystkim oper wosk: byle usysze gos ulubionej piewaczki, rezygnowa z dyskusji z Fryderykiem II w najwaniejszych sprawach pastwowych. Niepomiernie si te gorszy, e Polacy nie wypeniali szczelnie zafundowanego im w Warszawie opernhausu. Sprowadzani przez niego malarze, architekci, muzycy uwietniali dwr w Drenie. Do Warszawy zacz ich ciga, gdy musia osi w niej na ostatnie lata swego ycia po zdobyciu Drezna przez Prusakw. Tote jego wpyw na gusta Polakw by niewtpliwie mniejszy ni wpyw jego ojca. Jedynie st monarszy, bogaty i wymylny ~ do obiadu podawano mu pono nie mniej ni dwadziecia potraw - imponowa szlachcie. Wielu starao si go naladowa, tote w przysowie poszo powiedzenie: "Jadem dzisiaj jak krl polski". Naladowano te przepych i luksus, ktrym lubi si otacza. Nie nowinki, ale tradycje sarmackie mogy wic w tym krlu, ktry nawet po polsku nie mwi, cho si chtnie po polsku nosi, znale swego patrona. Polityka wewntrzna Augusta III w Rzeczypospolitej bya cile zwizana z potrzebami sytuacji midzynarodowej. Krl by o tyle zainteresowany reformami, o ile uatwiyby one wykorzystanie Polski dla jego dynastycznych planw. Tote przejawia pewn inicjatyw pod tym wzgldem tak dugo, jak dugo realizacja tych planw zdawaa si lee w granicach jego moliwoci, czyli gdzie po lata 1746-1748. Pniej sprawy wewntrzne Rze-

czypospolitej poruszay go o tyle, o ile mogy zawa.y na przygotowywanej przez niego sukcesji tronu dla jednego z synw. Kanonem w polityce midzynarodowej byo dla Augusta III oparcie si o Rosj. By jej sojusznikiem wiernym i wytrwaym; aden z krlw polskich nie moe si z nim rwna pod tym wzgldem. Oparcie, jakie znajdowa na dworze petersburskim, zapewniao mu stosunkowo spokojne panowanie w Polsce, a take omielao do wystpie przeciwko Austru czy Prusom, zwizanych z perspektywami spadku po Habsburgach. W przeciwiestwie do Rzeczypospolitej, ktra trzymaa si bezbronnej neutralnoci wobec wielkich konfliktw europejskich, Saksonia zostaa wcignita w wir walki o hegemoni w rodkowej Europie. W miar monoci dwr drezdeski stara si wszake i w tym wypadku wspdziaa z Petersburgiem. Znajdowao to swe odbicie i w polityce polskiej Wettina. Ju w czasie wojny rosyjsko-tureckiej z lat 1736-1739, do ktrej wczya si i Austria, pojawiy si projekty wykorzystania w niej take si polskich. Suy temu miaa m.in. przygotowana na zlecenie sejmu pacyfikacyjnego wielka reforma skarbowo-wojskowa, opracowana starannie przez komisj kierowan przez prymasa Teodora Potockiego. Gdy jednak za reform opowiedzia si zarwno krl, jak i dwory petersburski i wiedeski, udaremnia j opozycja, zrywajc sejm w 1738 roku. Pod hasami obrony niezalenoci kraju i jego polityki sparaliowali w ten sposb poczynania dworu ci wszyscy, ktrzy zostali pominici przy obsadzie urzdw po wstpieniu na tron Augusta III, przede wszystkim obz Familii, ktry najbardziej zawid nadzieje Wettina podczas bezkrlewia. Ale wkrtce okazao si, e mianowany hetmanem wielkim koronnym za dostatecznie wczesne odstpienie sprawy Stanisawa Jzef Potocki nie zamierza dotrzyma wiernoci Augustowi i wdaje si w przygo-

450

towywanie konfederacji, ktrej celem byaby detronizacja Wettina przy pomocy tureckiej czy szwedzkiej. W rezultacie ani o reformie, ani o udziale Polski w wojnie nie mogo ju by mowy. Udzia Polski w wojnie z Turcj nie lea zreszt w jej interesie. Inaczej przedstawiaa si sytuacja, gdy rozpocza si wojna o lsk. Po mierci cesarza Karola VI w 1740 roku August III, mimo akceptacji sankcji pragmatycznej, jak kilku innych wadcw czeka tylko na dogodn sposobno, by wystpi w imieniu swej maonki z pretensjami do schedy. Okazj po temu dao zagarnicie lska przez Fryderyka II. Dwr drezdeski, ktry ju poprzednio toczy w Petersburgu rokowania co do moliwoci przejcia korony czeskiej, waha si teraz, ezy wiksze korzyci przyniesie udzielanie pomocy Marii Teresie, zaatakowanej take przez ma drugiej crki Jzefa I, elektora bawarskiego, czy wystpienie po stronie Fryderyka II. W kocu August III da si wcign w sojusz z Prusami. W efekcie nie uzyska obiecanych Moraw i Grnego lska, armia saska poniosa dotkliwe straty, a Fryderyk II wytargowa dla siebie w pokoju wroeawskim prawie cay lsk, nie ogldajc si na swego sprzymierzeca. Cakowita dezorientacja zapanowaa w Rzeczypospolitej. Wczenie lska do Prus byo jak najbardziej sprzeczne z jej interesem, zwikszao powanie zagroenie ze strony niebezpiecznego ssiada, nie kryjcego si z pretensjami do ziem polskich. Podyktowane wzgldami dynastycznymi stanowisko krla uniemoliwiao wszake zajcie zdecydowanego stanowiska wobec wojny lskiej. Dezorientacj pogbiao zwizanie si obozu Potockich z dworem berliskim. W rezultacie nie doszo do adnej interwencji Rzeczypospolitej w chwili, gdy rozstrzygay si losy dzielnicy, stanowicej ongi cz pastwa polskiego. Poniewczasie opamita si dwr drezdeski. Pozostawienie lska w rku pruskim grozio

rozpadem unu personalnej polsko-saskiej. August III wykona wic now wolt polityczn i zwiza si z Austri, by w zamian za udzielenie jej pomocy przeciwko Fryderykowi II uzyska obietnic wykrojenia mu korytarza przez lsk, ktry zapewniaby swobodn komunikacj Drezna z Warszaw. By to rzadki moment, kiedy interesy Augusta III i Rzeczypospolitej stay si niemal zbiene; za wzmocnieniem si militarnych Polski i wczeniem jej do walki przeciwko Prusom opowiaday si przy tym sojuszniczki Wettina - Rosja i Austria. Wsplnie z Famili, ktra ju wczeniej zwizala si z Augustem III, obz dworski przygotowa plany nowej reformy na sejm 1744 roku. Mimo wyjtkowo szerokiego poparcia, jakie zdoby dwr dla tych planw, i tym razem nie zdoano ocali sejmu. od zerwania. Intryga i pienidze pruskie i francuskie przewayy. Ale sprawa nie bya jeszcze przegrana. Z pocztkiem roku 1745 August III jako elektor saski zawar w Warszawie ukad sojuszniczy z Angli, Holandi i Austri przeciwko Prusom. Do tr`aktatu zapraszano rwnie Polsk i Rosj, obiecujc pierwszej Prusy Ksice w zamian za odstpienie Rosji czci Ukrainy czy Biaorusi. W tajnym artykule sprzymierzecy zobowizywali si pomc Augustowi III we wzmocnieniu wadzy krlewskiej w Rzeczypospolitej. Ukad pozosta wszake nie zrealizowany, gdy August III da si znw uwie mrzonkom o koronie cesarskiej, wakujcej po mierci Wittelsbacha. Gdy Wettin oddawa si bezpodnym marzeniom, Fryderyk II rozbija wojska austriackie i saskie w drugiej wojnie lskiej. Zakoczy j w Drenie, po pogromie wojsk saskich, pokojem powtarzajcym warunki pokoju wrocawskiego. August III ponownie wyszed z wojny z pustymi rkami. Nie pomogo zblienie z Francj pod koniec wojny sukcesyjnej austriackiej ani pniejsze prby szukania znw oparcia w Anglii. Prysy sny o pierwszym miejscu Wettinw w Cesar-

451

stwie. Nie powiody si take prby reform, podejmowane przy pomocy Familii na sejmach 1746 i 1748 roku. Gdy wzrastao znaczenie koterii Mniszcha, jako gwnego oparcia dla obozu dworskiego, w Familii ugruntowywao si przekonanie, e nie we wspdziaaniu z Augustem III, ale w walce z nim, na drodze zamachu stanu moliwa jest jakakolwiek reforma pastwa. Doprowadzio to w kocu do zerwania z krlem i przejcia Czartoryskich do bezwzgldnej opozycji. Tymczasem koszta prowadzonych wojen oraz polityka handlowa Fryderyka II podwa-

452 yy prosperujc poprzednio gospodark Saksonu. Wzrastao jej zacofanie w stosunku zarwno do Prus, jak i do Austrii, gdzie potrzeby militarne zmusiy dwr do podjcia gbszych przeobrae wewntrznych. Na prowadzenie takiej polityki nie byo sta Drezna. W rezultacie w latach pidziesitych istniaa ju wielka rozbieno midzy potencjaem militarnym Saksonii i jej ssiadw. Pocztek wojny siedmioletniej, kiedy znienacka zaatakowana Saksonia pada ofiar najazdu pruskiego, a armia jej kapitulowaa w Pirnie, definitywnie zepchna elektorat midzy drugorzdne kraje

August III (miedzioryt L. Zucchiego wedug portretu L. Silvestre'a)

Rzeszy. Zarazem katastrofa militarna Saksonii przekrelaa nadzieje na utrzymanie si unii personalnej polsko-saskiej. Byo znw ironi losu, e ostateczna decyzja w tej sprawie miaa zapa w Petersburgu. Jak dugo ya Elbieta, August III mg liczy na poparcie; zgodzia si ona nawet na osadzenie w Mitawie krlewicza Karola, co stanowio dobr zapowied dla wettiskiej sukcesji tronu w Polsce. Objcie wadzy przez Piotra III i przez Katarzyn II nie tylko zawayo na wyniku wojny siedmioletniej, ale i na dalszych losach zwizku polsko-saskiego. Wadcy ci nie czuli si niczym zwizani wobec Wettinw. Karol musia opuci Kurlandi, za tron Augusta III zachwia si w posadach, gdy Katarzyna II godzia si udzieli poparcia poczynaniom Familii. Niepowodzenia jedno za drugim sypay si na krla. Nie mg si nawet radzi ony: pozostaa w Drenie zdobytym przez Prusakw, by osania kraj przed bezwzgldnoci Fryderyka II, i zmara tam w 1757 roku. Czy przebywajc osamotniony na zamku warszawskim, przebudowanym przez Jakuba Fontan wedug jego ycze, zastanawia si kiedy nad bilansem swego panowania? Czy te wystarczay mu nadal prostackie zabawy z baznami i strzyenie figurek z papieru? Odcity od otoczenia wprowadzonym przez siebie surowym,

wzorowanym na Wiedniu ceremoniaem dworskim, by chyba rwnie daleki od zrozumienia wasnych bdw. Tak jak nie zdoby si na przyznanie do swej saboci przed matk... Moe znajd si kiedy historycy, ktrzy bd umieli naniza acuch de, ycze, osigni nawet, rzucajcych na Augusta III janiejsze wiato. Na razie starajmy si tylko wytumaczy, jak ksztatowaa si jego osobowo, ktra tak fatalnie zaciya na losach Rzeczypospolitej. Bo nie od dworu krlewskiego pada blask na te ponure czasy, kiedy Polska staa si karczm zajezdn dla obcych wojsk, gdy gospodark kraju rujnoway potoki monety faszowanej przez Fryderyka w drezdeskiej mennicy, burzyli si niepomiernie uciskani chopi, rway si sejmy i sejmiki, gdy pastwo znalazo si na skraju anarchii. Po zawarciu pokoju w Hubertsburgu August III natychmiast powrci do Saksonii. Przey tam jes#cze kilka pogodnych miesicy, oddajc si ulubionym rozrywkom. Zmar nagle 5 padziernika 1763 roku w Drenie.

Jerzy Michalski STANISAW AUGUST PONIATOWSKI

August II mia si wyrazi, e gdyby przed elekcj zna lepiej stosunki w Polsce, staraby si o buaw hetmask, a nie o koron. Wielkie ambicje, zrywy energii, niemae rodki czerpane z elektoratu saskiego, ktre Mocny angaowa w walk z polsk anarchi o podniesienie autorytetu krlewskiego, poszy na marne. Daremne te wysiki pogbiy jedynie dawny konflikt "midzy majestatem a wolnoci", umocniy "nard szlachecki" w nieufnoci do

tronu i w przywizaniu do "zotej wolnoci". Niepodobny do ojca syn - August III wyniesiony na tron zbrojn interwencj wbrew woli ogromnej wikszoci szlachty i'magnaterii, pozbawiony by wszelkich ambicji monarszych i za jego panowania, ku zadowoleniu pogodzonego z nim "narodu", rola krla sprowadzaa si do rozdawnictwa starostw i urzdw midzy rywalizujce o nie koterie magnackie. Wstpienie na tron Stanisawa Augusta Poniatowskiego wydawa si mogo dalszym etapem dekadencji autorytetu krlewskiego w Polsce. "Jest rzecz nieodzown, abymy wprowadzili na tron Polski Piasta dla nas dogodnego, uytecznego dla naszych rzeczywistych interesw, jednym sowem czowieka, ktry by wycznie nam zawdzicza swoje wyniesienie. W osobie hrabiego Poniatowskiego, stolnika litewskiego, znajdujemy wszystkie warunki niezbdne dla dogodzenia nam i skutkiem tego postanowilimy wynie go na tron Polski" = pisaa Katarzyna II w reskrypcie dla swych przedstawicieli dyplomatycznych w Polsce w okresie ostatniego bezkrlewia. Poniatowski by "dogodny", gdy nie mia, tak jak jego poprzednicy Wettini, oparcia w dziedzicznym pastwie i w zwizkach polityczno-dynastycznych w Europie. Nie posiada te oparcia w kraju jako magnat nie majcy wielkiej rodowej fortuny. Oparcie to znajdowa jedynie w familii Czartoryskich, jej bogactwie, jej wielkiej klienteli szlacheckiej i wyrobionym dowiadczeniu w sprawah polskiej wewntrznej polityki. Wszystko zdawao si wiadczy, e mody monarcha bdzie musia gra rol podwjnej marionetki: petersburskiego dworu i swych wujw, Augusta i Michaa Czartoryskich. Ale Stanisaw August nie pod' j adnej z tych rl, a ponadto wszed w gboki konflikt z "narodem" szlacheckim, zraonym jego nowatorstwem i podjudzanym przez magnateri. Wrogo ogromnej wikszoei magnatw wobec nowego monarehy wynikaa z nienawici do reform, z gniewu stronnikw saskich odsunitych od rozdawnictwa ask

krlewskich i z szczeglnych emocjonalnych oporw przed uznawaniem majestatu krlewskiego w Polaku, dawniej im rwnym. Je.rte. krlem, u bvle przedlem nzo.ri punem, To grzech nieudpu.r#czony. Kudv, ktry,stunem Pr#edtem.s,i z toM rcih,nul, u teruz c##eir mu.si, Nim powie# nu##uniej.szi', pierwc;j,si# zukrztu.si; - ujmowa to artobliwie Ignacy Krasicki. Po trzech latach panowania Stanisaw August w 1767 roku znalaz si o krok od detronizacji, opuszczony niemal przez wszystkich. Nastpiy potem tragiczne lata konfederacji barskiej: otwartego buntu "narodu", wiziennej niemal "opieki" Repnina i jego nastpcw, a ponadto paraliujcej wszelk inicjatyw presji ze strony Czartoryskich, lepych na niebezpieczestwo rozbioru. Potem za przyszed

454

rozbir, okupacja kraju i stolicy przez obce armie, bezkarne naduycia kliki Poniskiego, dokuczliwa aroganeja Sukowskich i wreszcie formalne sprowadzenie wadzy krla niemal do zera przez odebranie mu najwaniejszej prerogatywy: rozdawnictwa starostw i urzdw na rzecz Rady Nieustajcej. Dalszym etapem byy lata krlowania w cieniu wszechwadnego "prokonsula" Stackelberga w okrojonej i bezsilnej Rzeczypospolitej, wrd dokuczliwych szykan magnackiej opozycji. Potem triumf tej opozycji na pocztku Sejmu Czteroletniego, pozbawienie krla wpywu na podstawowe decyzje w polityce zagranicznej i na tworzenie nowej "formy rzdu" wyemancypowanej od obcej "influeneji" Rzeczypospolitej. I wreszcie ostatnie lata pseudokrlowania; odebranie wadzy i szykany ze strony konfederacji targowickiej, a jednoczenie brzemi odium za kapitulacj przed ni, dawica atmosfera tragifar-

sy sejmu grodzieskiego i Igelstr#mowskich rzdw w Warszawie, dramatyczne miesice Insurekcji: poczucie nieuchronnej, ostatecznej katastrofy pastwa, a jednoczenie strach przed radykaami gotowymi targn si na ycie bezsilnego monarchy. W kocu za wygnanie grodzieskie, pseudosplendory pozacanego wizienia petersburskiego i zgon wrd obojtnoci i gorzej ni obojtnoci rodakw. Wydawa si wic moe, e aden krl nie tylko nie mia tak tragicznego panowania, ale te, e aden nie panowa w okolicznociach tak bardzo uniemoliwiajcyeh mu wpywanie na losy kraju, aden nie by tak skazany na rol narzdzia obcych si, #iguranta, a w najlepszym razie biernego obserwatora wypadkw, i e wobec tego ostatni z pocztu krlw polskich by najwiksz wrd nich nicoci. A jednak sami wrogowie Stanisawa Augusta, ktrych za ycia i po mierci mia legion, sw zajad krytyk, przypisywaniem litanii win, obarezaniem odpowiedzialnoci za wszystkie rzeczywiste czy urojone nieszczcia, jakie spotykay Polsk za jego panowania, dawali dobitnie wiadectwo, e ostatni krl polski nie by ow nicoci, a przeciwnie, e odegra bardzo znaczn rol i mia choby ujemny, ale istotny wpyw na bieg wypadkw. Liczni za wspczeni i potomni krytycznie odnoszcy si do osoby Poniatowskiego, tym bardziej za jego zwolennicy i apologeci, nie wahali si mwi o jego panowaniu jako epoce przeomowej przynajmniej w dziejach polskiej kultury, o "czasach stanisawowskich" jako analogicznych do "czasw zygmuntowskich". Pniej za powstay takie pojcia, jak "literatura stanisawowska", "styl Stanisawa Augusta". Bo te dzieje krlowania Stanisawa Augusta mona odczyta pozytywnie. Pierwsze lata to wyjcie z marazmu czasw saskich, to "nowe wiata polskiego tworzenie", uywajc wasnych sw krla, odbudowa i reforma zdegenerowanych lub zamarych instytucji pastwowych, organizowanie nowoczesnego aparatu administracji i dyplomacji, zapocztkowanie modernizaeji i zwikszenia armii, pomnoenie

dochodw skarbowych, inicjatywy oywienia gospodarki, pierwsze, bardzo ostrone kroki w dziedzinie reform spoecznych, przemylana, wytrwaa i jak na polskie stosunki na bardzo powan skal prowadzona polityka inicjatyw i mecenatu w dziedzinie szeroko pojtej kultury. Ale przede wszystkim Stanisaw August chcia by cywilizatorem swych poddanych, chcia zmieni ich mentalno i obyczaje. Sam, dziki starannej edukacji i zagranicznym podrom, doskonay Europejczyk, brzydzi si sarmatyzmem. Propagowa wic wasnym przykadem i inspirowan przez siebie akcj propagandow nowe wzorce ocen moralnych, zachowa i obyczajw, wzorce postawy krytycznej wobec rzeczywistoci, otwartej na nowe idee, owieconej i obywatelsko zaangaowanej. Klski polityczne przygaszay arliwy entuz-

455

Stanisaw August Poniatowski (portret E.M. Louise Vigee-Lebrun) jazm, ale nie zaamay optymistycznej wiary krla w swoj misj ref#ormatora i cywilizatora, ktr wypenia bdzie przez cae panowanie. W sytuacji midzynarodowej Polski, jaka uksztatowaa si w 1764 roku, widziay pniejsze, zwaszcza dziewitnastowieczne generacje Polakw wstp do rozbiorw; std pyno potpienie wezesnej orientacji politycznej Czartoryskich i roli Stanisawa Augusta jako rzekomego pionka czy narzdzia w rkach przyszych zaborcw. Opinia taka, ktr powtarzao wielu historykw, nie wydaje si suszna. Zaleno Polski od tzw. mocarstw pnocnych bya zdeterminowana, niezalenie od takich czy innych postaw Polakw. Katarzyna II nie pragna rozbioru i jej polityka stanowia

456 przez dugi czas najistotniejszy czynnik uniemoliwiajcy w krok od dawna w rnych wersjach projektowany w gabinetach europejskich. Przymierze prusko-rosyjskie, cho otwierao drog antypolskim, antyreformatorskim podszeptom pruskim nad New, paraliowao jednak aneksyjne zamysy Fryderyka II i hamowao jego jawnie antypolskie poczynania. Stronnictwo sasko-republikaskie orientujc si na tzw. pastwa poudniowe, kierowao si nie instynktem niepodlegociowym (dowiodo tego jego postpowanie w latach 1766= 1767, gdy wzywao pomocy dworu berliskiego i petersburskiego dla obalenia reform i prosio Katarzyn II o gwarancj polskiego "zotowolnociowego" ustroju), ile swymi interesami w dziedzinie spraw wewntrzno-politycznych, a stawiajc na stron sabsz, niezdoln do skutecznej akcji, dowiodo jedynie braku rozeznania w ukadzie si europejskich. W arcytrudnym pooeniu bezsilnej Rzeczypospolilej wynik ostatniego bezkrlewia by ukcesem. Nie poniosa ona adnego uszczerbku terytorialnego i otworzya si przed ni wska i chwiejna, ale w aktualnych warunkach jedynie realna perspektywa wyjcia z anarehii i uzyskania pewnej, mwic wczesnym jzykiem, "konsystencji" (wzmocnienia) dziki zainteresowaniu dworu pelersburskiego uzyskaniem w Polsce zalenego, sabego, ale mogcego si przyda w konflikcie z Turcj sc#jusznika, zastpujcego w pewnym stopniu utraconego alianta austriackiego. Zdecydowana niech Czartoryskich do tej koncepcji, ich odmowa wspdziaania w kwestii dysydenckiej dyktowana wzgldami wewntrznopolitycznymi - obaw przed niepopularnoci i zudnym przekonaniem, e przechytrz dwr petersburski, a z drugiej strony zapdzenie si Katarzyny II w forsowanie rwnouprawnienia dysydentw (z c:zego musiaa si potem wycofa i czym unicestwia wasny sukces 1764 roku) spowodoway zniweczenie tej

szansy. Sytuacja Rzeczypospolitej na pocztku 176t3 roku po wyjciu z kryzysu konfederacji radomskiej bya o wiele gorsza ni w kocu 1764 i w 1765 roku, ale lepsza od tej, jaka zdawaa si jej zagraa w lecie roku 1767, w okresie apogeum reakcji radomskiej. Elastyczna taktyka krla przyczynia si do tego, e wikszo reform z lat 1764--1766 zostaa uratowana i uzupeniona dalszymi, uchwalonymi przez delegacj sejmow 1767/176t r., ster za rzdw nie dosta si w nieodpowiedzialne rce przywdcw konfederacji radomskiej. Podobnie udao si Stanisawowi Augustowi odzyska pozycj w bardzo trudnych latach, bezporednio po pierwszym rozbiorze, wymanewrowa klik Poniskiego i Sukowskich, podporzdkowa sobie Rad Nieustajc. Kiero#vany przeze sejm 1776 roku uchyli znaczn cz naduy i nieprzemylanych ustaw Sejmu rozbiorowego, stworzy z Rady Nieustajcej pierwszy w dziejach Polski organ centralizujcy wadz wykonawez i otworzy drog do znacznie dalej idcych reform. Zagraniczni dyplomaci i mowie stanu ze zdziwieniem i uznaniem obserwowali przebieg i wyniki owego sejmu, widzc w nim kres anarchii polskiej. Pierwszy minister saski Sacken okrela go jako najaktywniejszy sejm polski od czasw Ja-

457 Porwanie St#nisawa Augusta przez konfederalw (miedzioryl J.B. Nolhagla starszego)

na Kazimierza, francuski minister spraw zagranicznych Vergennes widzia w nim pocztek drogi do odzyskania przez Polsk stanowiska mocarstwa europejskiego. Dalszy rozwj wypadkw nie sprawdzi tych przewidywap, obca kontrola postawia weto dalszej naprawie Rzeczypospolitej. Ale w okresie politycznego marazmu midzy sejmem 1776 roku a Sejmem Czteroletnim przeywao rozkwit stanisawowskie "krlestwo na Parnasie", dziaaa pod egi-

"Kottcz krlewski" = alegoria pierwszego rozbioru Polski (miedzioryt N. Lemire'a)

458

d "mdrego krla" Komisja Edukacji Narodowej, owiecenie ogarniao coraz szersze krgi Polakw. Stanisaw August niedawno majcy przeciw sobie cay niemal nard skonfederowany, teraz potrafi zyska zaufanie powanej jego czci i stworzy regalistyczne stronnictwo ze szlachty wyzwalajcej si z magnackiej klienteli. Zjawisko to upamitni Mickiewicz w osobie Maka nad Makami, co to "z konfederata sta si stronnikiem krlewskim i trzyma z Tyzenhauzem podskarbim litewskim". Pniej Sejm Czteroletni, gdy opada pocztkowa fala republikaskich i neosarmackich nastrojw, by widowni renesansu wpyww pogodzonego ostatecznie z "narodem" krla, a zrodzona gwnie z jego koncepcji Konstytucja 3 Maja stworzya fundament, na ktrym budowa mona byo nowoczesne pastwo, a w dalszej przyszoci i nowoczesne spoeczestwo. Przed przeywajcym apogeum popularnoci w kraju i pochwa opinu europejskiej Stanisawem Augustem otwieray si nadzieje, e w dziedzicznej monarchii zainauguruje dynasti Poniatowskich. Gdy twarda rzeczywisto ukadu si midzynarodowych pooya temu wszystkiemu kres, krlowi przypada niewdziczna i nie rokujca sukcesu rola hamowania reakcji targowickiej i naduy jej prowodyrw i jeszcze bardziej beznadziejne zadanie ratowania bytu kadubowego pastwa po drugim rozbiorze. W roli tej odnosi nawet pewne istotne, cho mao efektowne, a okupione upokorzeniami i udrczeniami powodzenia. Pozostay na papierze ustrj grodzieski by daleki od pomysw targowiczan i zawiera wiele racjonalnych elementw. Alians z Katarzyn II tworzy mia, acz bardzo niepewn, oson integralnoci pozostaej resztki Rzeczypospolitej, cho za cen formalnej ju dependencji, ale w oczach Stanisawa Augusta obliczajcego szanse zbrojnej walki na 1 do 100 by to jedyny wybr. Tym razem jednak wysiki taktyki kr-

lewskiej dcej do zamienienia wikszego za na mniejsze poszy na marne. Z trudem wypracowany w Grodnie kompromis nie zosta wcielony w ycie, bo druga strona stracia przekonanie w jego celowo, a polski aktyw patriotyczny nie chcia w ogle o nim sysze. Na tym skoczya si waciwie polityczna rola Stanisawa Augusta. Jeszcze jednak w czasie Insurekcji, formalnie od wszystkiego odsunity, potrafi wywiera wpyw na niektrych jej dziaaczy, a gdy sprawdziy si jego przewidywania i nadszed moment kapitulacji, przywdcy Insurekcji zoyli w jego rce ostatni, ju zupenie beznadziejn misj pertraktowania ze zwycizc. Gdy Katarzyna II postanowia usun Stanisawa Augusta z tronu i ze stolicy, Repnin, ktremu powierzono dozr nad internowanym monarch, radzi wywie go poza granice dawnej Rzeczypospolitej, aby

459 Stanisaw August paskorzeba gipsowa

nie mg podejmowa jakiejkolwiek dziaalnoci. "Liczne przykady nas utwierdziy - motywowa ow rad - e ten wadca sta zawsze w poprzek naszym interesom, adne zorganizowane przeciw nam przedsiwzicia nie obyy si bez krla i pod jego gwnym przewodem". Czym wytumaczy, e monarcha bez istotnej wadzy i rodkw, przeznaczony do roli pionka, sta si jednym z najpierwszych, a moe nawet najpierwszym aktorem na dziejowej scenie polskiej w okresie trzydziestolecia swego panowania`? Jakie cechy i walory osobiste day mu t moliwo i jakimi sposobami zwielokrotnia nike rodki, ktre mia do dyspozycji? Stanisaw August by czowiekiem wybitnej inteligencji. Potrafi, i to szybko, zrozumie sy-

4fi0 tuacj i dostrzega rne, nieraz drobne jej skadniki, a umiejtno t rozwija w miar dowiadczenia. Jego analizy wasnego pooenia w trudnych momentach panowania: w chwili pierwszego rozbioru, wobec Stackelberga, w charakterze kaniowskiego petenta Katarzyny II czy po kapitulacji w 1792 roku uderzaj trzewoci sdu. Na og dobrze umia dostrzega motywy dziaania partnerw, w tym rwnie i wrogw. W piknej mowie w obronie "krlobjcw" przed sdem sejmowym wyjania i usprawiedliwia pobudki dziaania onierzy konfederackich, ktrzy podnieli bro przeciw niemu i targnli si na jego

ycie. "Portrety" rnych osobistoci krelone przeze w pamitnikach (np. znakomita charakterystyka Stackelberga) czy w korespondencji

azienki = teatr letni i Paac na Wodzie

znamionowaa trafno i obiektywizm. Potrafi rozumie rne stanowiska, warto i znaczenie rnych postaw. Wachlarz jego zainteresowa by bardzo szeroki, docenia znaczenie nawet bardzo drobnych czynnikw. Te dyspozycje i zdolnoci pozwalay krlowi w kadej sytuacji dostrzega choby najwsz drog dzia-

ania i stosowa owe "drobne rodki" (petit.s movens, wedug wczesnego terminu francuskiego), w ktrych uyciu bywa mistrzem i ktre, w braku najczciej innych, stanowiy jego gwny arsena. Tak wic, gdy jego poprzednicy Sasi, dysponujcy bez porwnania wikszymi rodkami kaptowania stronnikw, zdani byli wewntrz kraju na magnackie koterie, Stanisaw August za pomoc uprzejmych listw, rozdawnictwa orderw, tabakierek, maych urzdw ziemskich i przez aktywizacj senatorw i rnych dygnitarzy powiatowych stworzy silne wasne stronnictwo. Nie majc ani w czci tego prestiu i tych zasobw, jakie posiadali Katarzyna II, Fryderyk II i inni wadcy dbali o poklask owieceniowej opinu europejskiej, zdoa pozyska jej uznanie i sympati. Dziki ujmujcemu sposobowi bycia, talentom oratora i rozmwcy, atwoci w dobieraniu argumentw, potrafi mie duy wpyw na ludzi. Swego zacitego wroga, przywdc konfederacji barskiej biskupa Adama Krasiskiego, ktry po latach wycofania si z ycia publicznego przyby na Sejm Czteroletni w zamiarze kontynuowania polityki antykrlewskiej, rozbroi w pierwszej rozmowie. Dziki cechom swego charakteru i usposobienia: atwoci zapominania uraz, wyrozumiaoci (co czyo si z okrelonymi dyspozycjami jego umysowoci) potrafi spoytkowa bardzo rnorodnych ludzi, stawiajc na pewne, najmniejsze

4 Ml Sala halowa w Paacu na Wodzie w azienkach

choby ich ceehy pozytywne, cho zdawa sobie spraw z wszystkich ich cech negatywnych. Tak wic u kanclerza Modziejowskiego ceni i wykorzystywa jego inteligencj, zrczno i ogromn pracowito, u osawionego Adama Poniskiego to, e nie szkodzi nikomu, gdy to

nie przynosio mu jakiego zysku, u Augusta za Sukowskiego, ktry lubi szkodzi i interesownie, i bezinteresownie, jego - cho czsto chybione - ambicje ma stanu i reformatora. Zrczno taka sprawiaa nieraz wraenie zwykego sprytu - i mogaby za uchodzi, gdyby Stanisaw August niezalenie od swoich czysto osobistych interesw, o ktrych nie zapomina, ale ktre te i niejednokrotnie powica, nie kierowa si jasno wytknitymi, dugofalowymi celami politycznymi krla - "patrioty". Pragmatyk, dcy najrozmaitszymi rodkami do celu i zawsze aktywny, rozumia i docenia sprawy zachowania godnoci i decorum, pki i jeli byo to moliwe. Bardzo dugo opiera si wyraeniu zgody na cesje pierwszego rozbioru, cho w gbi duszy przekonany by, e jest to krok nieuchronny i e dopiero po jego dokonaniu mona bdzie stara si o jaki moliwie najznoniejszy modus vivendi z zaborcami. W czasie wojny w 1792 roku, cho nie wierzy w moliwo skutecznego zbrojnego oporu, ustanowi odznak "Virtuti Militari", ktra ju wwczas i w nastpnych epokach odegraa tak wielk rol w budzeniu owej cnoty. Wspczeni i potomni, wrd nich wielu moralizatorsko nastawionych historykw, nie miao sw potpienia dla beztruski Stanisawa Augusta w wydawaniu pienidzy ponad dochody i zakoczenia panowania kilkudziesiciomilionowymi dugami. Nie brano jednak pod uwag, e by to skutek aktywnoci krla na wszystkich polach jego dziaania, podczas gdy niky budet Rzeczypospolitej, brak dugu pastwowego by przejawem jej pasywizmu. Pienidz w rku krla stanowi najwaniejszy rodek materialny, za pomoc ktrego mg dziaa. I cho w w gruncie rzeczy skrupulatny czowiek wielokrotnie stosowa rne sanujce jego fnanse oszczdnociowe reformy i mia zwyczaj zapisywania kadej wydanej zotwki, to jednak myla przede wszystkim kategoriami wydatkw. Byy wrd nich bdce wynikiem nadmiernej chci uszczliwiania caego wiata, a zwaszcza ludzi bliskich krlews-

kiemu sercu, ale te, ktre wspczenie najbardziej potpiano, pozostawi miay najtrwalszy materialny lad w postaci azienek, zamku warszawskiego, krlewskich zbiorw sztuki. Zdaniem zreszt niektrych badaczy, zbiory te powstaway przy uyciu stosunkowo niewielkich, jak na uzyskane wartoci, rodkw.

462 Stanisaw August (portret M. Baeciarellego)

Ale trzeba si te zastanowi, dlaczego w "mdry krl", "krl patriota", w "krl kochany#' w dobie 3 Maja mia i za ycia, i u potomnych, a rwnie i w historiografii tak nieraz fataln opini. Opini t psuto mu systematycznie od wstpienia na tron. Ale kalumnie, jakie rzucano nari wwczas, a zwaszcza w dobie Radomia i Baru, byy tak oderwane

ir#.#t# Y ### 4 ## A/#dKtW#IC 'Yx. M Tl81

463 Fragmenl poczlkowy Konstylucji 3 maja

od rzeczywistoci, e przeszy bez wikszego echa. Nikt nie mg na serio dugo wierzy, e Stanisaw August by sprawc rzezi humaskiej ezy te mia zamiar zniszezy w Polsce wiar katolick. Ale pniej zaczto szerzy negatywne opinie znacznie zrczniej formuowane i znacznie bardziej podobne do prawdy. Kuni ich byy przede wszystkim zazdrosne koa nowej, ju owieconej opozycji magnackiej, z Czartoryskimi na czele. Krl dobry, ale sabego charakteru, rozumny, ale lkliwy i powodujcy si rozkazami petersburskiej protektorki, dbay przede wszystkim o wasne interesy - - oto w skrcie opinia, ktr wwczas lansowano i ktra przetrwaa czciowo do dzisiaj. Najtrwalej zaciya za nad ocen ostatniego krla polskiego jego kapitulacja w 1792 roku. Zapomniano, e bya to w gruncie rzeczy kapitulacja caego obozu konstytucyjnego, e krlowi wiadomie powierzono rol dogadania si z Katarzyn II, ale ludzie, ktrzy to uczynili, wyparli si potem (jak przede wszystkim niedoszy targowiczanin Kotaj) wszystkiego i cae odium zrzucili na krla, a udzia w sejmie grodzieskim do reszty pogry go w opinii patriotycznej. U schyku Rzeczypospolitej i w dobie porozbiorowej rozbudzony patriotyzm nie akceptowa wytyczanych przez Stanisawa Augusta drg postpowania i nie zadowala si wiatem jego wartoci. Nard, gosi romantyk Joachim Lelewel, "niepodlegoci lub mierci potrzebowa i szuka". Bohaterem narodowym zosta wic szukajcy mierci na maciejowickim polu Kociuszko, a nie zmary w petersburskim Marmurowym Paacu Stanisaw August.

Spis ilustracji W nawiasie podano skrt nazwy instytucji, z ktrej zbio#ew pochodzi dane zdjcie: ADM = Arehiwum Dokumentacji Mechanicznej, BN = Zakad Rkopisw Biblioteki Narodowej, IS PAN Instytut Sztuki Polskiej Akademu Nauk, MA Muzeum Archeologiczne w Warszawie, MN - Muzeum Narodowe w Warszawie, ODZ = Orodek Dokumentacji Zabytkw. Grodzisko w Proboszczewicach (MA, fot. T. Biniewski) 8 Fragment relacji tzw. Geografa Bawarskiego (reprodukcja) 11 Gowa drewnianego posgu z Jankowa koo Mogilna (MA, fot. T. Biniewski) 13 Inkrustowany topr wczesnoredniowieczny z Gubina (MA, fot. T. Biniewski) I4 Grot z obwka (MA, fot. T. Biniewski) 15 Denar Mieszka I (fot. St. Suchodolski) 17 Fragment "Rocznika witokrzyskiego starszego" (BN) 18 Ruiny palatium i rotundy na Ostrowie Lednickim (MA, fot. T. Biniewski) 19 Hem z Giecza (MA, fot. T. Biniewski) 20 Jeden z przekazw regestu dokumentu zwanego "Dagome iudex" (reprodukcja) 21 Rolunda NMP w Krakowie (IS PAN, fot. J. Langda) 24 Okno wschodniej absydy rotundy NMP w Krakowie (MA, fot. T. Biniewski) 25 Grot wczni w. Maurycego (IS PAN, fot. T. Kamierski) 26 Denary Bolesawa Chrobrego (MA, fot. T. Biniewski) 27 Wykupienie zwok w. Wojciecha przez Bolesawa Chrobrego (IS PAN, fot. J. Langda) 28 Miniatura z ewangeliarza z Reichenau (reprodukcja) 30 Wczesnoredniowieczny skarb z Borucina (MA, fot. T. Biniewski) 32 Kaptorga na amulety z Borucina (MA, fot. T. Biniewski) 33

Ksina Matylda wrcza ksig liturgiczn Mieszkowi II (reprodukcja) 35 Okucie sioda z Lulomierska (tS PAN, fot. T. Kamierski) 36 Fragment kolumny w krypcie pierwszej katedry w. Wacawa na Wawelu (IS PAN, fot. T. Kamierski) 37 Hem z Gorzuch koo Kalisza (IS PAN, fot. J. Langda) 39 Inicja litery "L" ze "Zotego kodeksu putuskiego" (IS PAN, fot. T. Kamierski) 41 Opactwo benedyktyskie w Tycu (IS PAN, fot. H. Poddbski) 44 Kapitele z opactwa tynieckiego (IS PAN, fot. L. Gumua) 47 Relikty krypty w. Gereona w katedrze wawelskiej (IS PAN, fot. T. Kamierski) 48 Pyta z pierwszej kaledry w. Wacawa na Wawelu (IS PAN, fot. J. Langda) 49 Denar Bolesawa Szczodrego (fot. St. Suchodolski) 53 Krypta zachodnia kocioa benedyktyskiego w Mogilnie (IS PAN, fot. J. Langda) 54 Rkoje miecza z Czerska (MA) 55 Fragment kroniki Galla Anonima (reprodukcja) 58 Koci benedyklyski w Mogilnie (IS PAN, fot. H. Poddbski) 59 Piecz Wadysawa Hermana (IS PAN, fot. J. Langda) 63 List Wadysawa Hermana do kanonikw katedry w Bambergu (reprodukcja) 64 Koci w Inowodzu (IS PAN) 65 Denar Wadysawa Hermana (fot. St. Suchodolski) 68 Krypta w. Leonarda w katedrze wawelskiej (IS PAN, fot. J. Langda) 69 Sen w. Jzefa, miniatura (IS PAN, fot. T. Kamierski) 71 Grodzisko w czyey (MA, fot. T. Biniewski) 73 Denar palatyna Sieciecha (fot. St. Suchodolski) 74 Kolegiata w. Piotra i Pawa w Kruszwicy (MA, fot. T. Biniewski) 75 w. ukasz Ewangelista, miniatura (IS PAN, fot. E.

Kozowska-Tomczyk) 78 Koci w. Andrzeja w Krakowie (IS PAN, fot. J. Langda) 79 Denar Bolesawa Krzywoustego (fot. St. Suchodolski) 81 Koci w Siewierzu (IS PAN, fot. T. Kamierski) 82

467

Krl Dawid z Chrystusem w otoczeniu prorokw, miniatura (IS PAN, fol. T. Kamierski) 83 Fragment kroniki Galla Anonima (reprodukcja) 86 Krl Herod i rze niewinitek, miniatura (1S PAN, fot. T. Kamierski) 87 Denary Wadysawa Wygnaca (fot. St. Suchodolski) 91 Kolegiata NMP w Tumie pod czyc (IS PAN, fot. T. Kamierski) 93 Opactwo Benedyktynw na Olbinie we Wrocawiu (IS PAN, fot. J. Langda) 94 Portal z kocioa opackiego na Olbinie we Wrocawiu (reprodukcja) 97 Tzw. Kielich Dbrwki z Trzemeszna (IS PAN, fot. J. Langda) 99 Sup drogowy z Konina (IS PAN, fot. T. Kamierski) 100 Denar Bolesawa Kdzierzawego (fot. St. Suchodolski) 101 Koci Kanonikw Regularnych w Czerwisku (reprodukcja) 102 Gowica z portalu kocioa w Czerwisku (IS PAN, fot. J. Langda) 103 Posadzka krypty kocioa w Wilicy (reprodukcja) 1 O6 Fragment dokumentu Henryka Sandomierskiego (reprodukcja) I 07 Fryz kocioa w Zagoci (reprodukcja) 110 Fragment drzwi gnienieskich (reprodukcja) 111 Piecz Mieszka Starego (IS PAN, fot. J. Langda) 1 I 5 Patena Mieszka Starego z kocioa w Ldzie (IS

PAN, Fot. J. Langda) 1 I6 Posta Mieszka Starego z paleny ldzkiej (IS PAN, fot. J. Langda) 117 Zwornik sklepienia kapitularza w opactwie jdrzejowskim (reprodukcja) 120 Pyta nagrobna z kocioa w. Pawa lub w. Wojciecha w Kaliszu (IS PAN, fot. T. Makowiak) 121 Tympanon portalu kolegiaty NMP w Tumie pod czyc (IS PAN, fot. M. Kopydowski) 123 Absyda transeptu kolegiaty w. Marcina w Opatowie (IS PAN, fol. T. Kamierski) 124 Zwornik sklepienia w kociele cysterskim w Koprzywnicy (reprodukcja) 129 Kapitularz cysterski w Wchocku (IS PAN, fot. J. Langda) I 32 Tympanon fundacyjny opactwa na Olbinie we Wrocawiu (IS PAN, fot. J. Langda) 133 Figurka wojownika na szpili z Opola (IS PAN, fol. A. Szczodrak) 134 Pieczcie Leszka Biaego (reprodukcje) 136 Koci cysterski w Sulejowie (IS PAN) 138 Fragment dokumentu Leszka Biaego (reprodukcja) 139 Kapitularz opactwa cystersw w Koprzywnicy (IS PAN, fot. T. Kamierski) 143 Pieczcie Grzymisawy i Pakosawa (reprodukcje) 144 Denar przypisywany Wadysawowi Laskonogiemu (MN, fot. W. Jerke) 148 Koci i klasztor Dominikanw w Sandomierzu (IS PAN, fot. T. Kamierski) 149 Wntrze kocioa Dominikanw w Sandomierzu (IS PAN, fot. W. Wolny) 150 Dokument Wadysawa Laskonogiego dla cystersw w eknie (reprodukcja) I51 Tympanon w kolegiacie NMP w Wilicy (IS PAN, fot. T. Kamierski) 153 roda lska, widok miasta z lotu ptaka (ODZ, fot. Z. Siemaszko) 156 Zwornik z kaplicy zamkowej w Legnicy (IS PAN, fol. J. Langda) 157 Zalubiny Henryka Brodatego i w. Jadwigi (IS PAN) I60 Budowa kocioa w Trzebnicy (IS PAN) 161

Fragment tympanonu kocioa cysterek w Trzebnicy (IS PAN, Fot. J. Langda) 162 Kolumna z ornatu w. Jadwigi (IS PAN) 163 Henryk Brodaty z rodzin (IS PAN) 166 Fryz kaplicy zamkowej w Legnicy (IS PAN, fot. J. Langda) 167 Koci Franciszkanw w Krakowie (1S PAN, fot. J. Langda) 168 Bitwa pod Legnic (IS PAN) 169 Piecz Bolesawa ysego (reprodukcja) 173 Pismo "Ksigi henrykowskiej" (reprodukcja) 174 Wntrze katedry we Wrocawiu (IS PAN, fot. M. Kopydowski) 175 Piecz Konrada Mazowieckiego (reprodukcja) 178 Kielich ofiarowany przez Konrada Mazowieckiego

468

katedrze pockiej (IS PAN, fot. E. Kozowska-Tomczyk) 182 Patena ofiarowana przez Konrada Mazowieckiego katedrze pockiej (IS PAN, fot. E. Kozowska-Tomezyk) 183 Koci w Skalbmierzu (IS PAN, fot. W. Wolny) 184 Piecz Bolesawa Wstydliwego (reprodukcja) 187 Krakw lokacyjny (IS PAN) I90 Fragment diademu na hermie w. Zygmunta z katedry pockiej (reprodukcja) 191 Brakteat przypisywany Bolesawowi Wstydliwemu (MN, fot. W. Jerke) 194 Trzonek noa ze Starego Scza (reprodukcja) 195 Piecz Leszka Czarnego (MN, fot. W. Jerke) 197 Brama Floriaska w Krakowie (IS PAN, fot. A. Ole) 200 Nagrobek Leszka Czarnego w kociele Dominikanw w Krakowie (reprodukeja) 201 Piecz Leszka Czarnego (MN, fot. W. Jerke) 202 Henryk Probus po turnieju rycerskim (IS PAN, fot. J. Langda) 204 Popiersie Henryka Probusa z nagrobka ksicia (re-

produkcja) 205 Nagrobek Henryka Probusa (reprodukcja) 210 Koci w. Krzya we Wrocawiu (reprodukcja) 21 I Pieczcie Przemysa II (reprodukcja) 214 Piecz Przemysa II (MN, fot. W. Jerke) 217 Wacaw II, miniatura (reprodukcja) 219 Grosz praski Wacawa II (MN, fot. W. Jerke) 220 Zamek w Bdzinie (IS PAN, J. Nowicki) 221 Wacaw II, rzeba (reprodukcja) 222 Nowy Scz lokacyjny (ODZ, fot. Z. Siemaszko) 223 Koci NMP w miejscowoci Sedlec koo Kutnej Hory (reprodukcja) 228 Fragment murw miejskich Krakowa (IS PAN, fot. H. Poddbski) 229 Piecz Henryka Gogowskiego (reprodukcja) 233 Wrocaw, widok z lotu ptaka (ODZ, fot. J. Tomaszewski) 236 Piecz Henryka Gogowskiego (reprodukcja) 237 Brze Kujawski, widok z lotu ptaka (ODZ, Fot. K. Jaboski) 239 Zamek w Chcinach (IS PAN) 240 Rgkoje miecza sprawiedliwoci, wtrnie koronacyjny miecz krlw polskich (IS PAN, fot. J. Langda) 24 I Piecz majestatyczna Wadysawa okietka (IS PAN, fot. J. Langda) 243 Denar Wadysawa okietka (MN, fot. W. Jerke) 244 Wadysaw okielek, rzeba gowy z grobowca w katedrze wawelskiej (IS PAN, fot. J. Langda) 245 Tablica erekcyjna kolegiaty wilickiej (IS PAN, fot. S. Rakowski) 248 Korona, bero i ostrogi z grobu Kazimierza Wielkiego (reprodukcja) 249 Zamek w Kole (IS PAN, fot. W. Wolny) 250 Piecz majestatyczna Kazimierza Wielkiego (IS PAN, fot. W. Mdroszkiewicz) 251 Nagrobek Kazimierza Wielkiego (IS PAN, Fot. A. Bochnak) 252 Piecz herbowa Siemowita IlI (reprodukcja) 255

Wiea zamku w Rawie (IS PAN) 258 Piecz herbowa wiksza Siemowita I11 (reprodukcja) 259 Piecz majestatyczna Ludwika Wgierskiego (MN, fot. W. Jerk#) 263 Koci Boego Ciaa na Kazimierzu w Krakowie (1S PAN, fot. J. Langda) 266 Piecz Wadysawa Opolczyka (reprodukcja) 267 Piecz majestatyczna Jadwigi (MN, fot. W. Jerke) 271 Dziedziniec Collegium Maius (IS PAN, fot. J. Szandomirski) 274 Ruiny zamku w Trokach (IS PAN) 276 Pgrosz koronny Wadysawa Jagiey (reprodukcja) 277 Pieczcie Wadysawa Jagiey (reprodukcja) 278 Wadysaw Jagieo ze sceny fundacyjnej w kaplicy w. Trjcy na zamku w Lublinie (IS PAN) 282 Orze z nagrobka Wadysawa Jagiey (IS PAN, fot. St. Kolowca) 284 Wadysaw Warneczyk, miniatura (reprodukcja) 288 Piecz majestatyczna Wadysawa Warneezyka (reprodukeja) 289 Koci w. Katarzyny na Kazimierzu w Krakowie (IS PAN, fot. M. Moraczewska) 290

469

Denar Wadysawa Warneczyka (reprodukcja) 29I Yiecz wiksza Ka#n>ierza Jagielloezyka (reprodukeja) 296 Szelg pruski Kazimierza Jagielloczyka (reprodukcja) 297 Popiersie Kazimierza Jagielloczyka (IS PAN, fot. T. Przypkowski) 298 Koci w. Jana w Toruniu (IS PAN, fot. W. Wolny) 299 Pyta nagrobka Kazimierza Jagielloczyka (IS PAN, fot. W. Wolny) 303 Pieczcie Jana Olbrachta (reprodukcja) 306

Barbakan w Krakowie (IS PAN, fol. J. Szandomirski) 310 Popiersie Jana Olbrachta (S PAN, fot. St. Kolowca) 3 I 2 Piecz Jana Olbrachta (MN, fot. W. Jerke) 313 Koronacja krla Aleksandrtt, miniatura (IS PAN, fot. S. Deptuszewski) 317 Krl na majeslacie, miniatura (IS PAN, I#ol. J. Langda) 3 I 9 Koci w. Anny w Wilnie (IS PAN, fot. W. Poddbski) 322 Krl Aleksander na sejmie (IS PAN, fol. J. Langda) 324 Piecz wiksza Aleksandra (MN, fot. W. Jerke) 325 Zygmunt Stary, popiersie (IS PAN, fot. St. Jaworski) 327 Zygmunt Stary, miniatura (IS PAN, I#ol. S. Deptuszewski) 328 Zygmunt Stary, medal (IS PAN, f#ot. E. Kozowska-Tomezyk) 329 Kaplica Zygmunlowska (IS PAN, fot. M. Moraczewska) 331 Portret Zygmunta Starego (IS PAN) 332 Gowa Zygmunta Starego (IS PAN) 333 Medal dwunastoletniego Zygmunta Augusta (IS PAN) 336 Portret Zygmunta Augusta (IS PAN) 337 Zygmunt August, miedzioryt (IS PAN, fot. St. Jaworski) 338 Dziedziniec zamku wawelskiego (IS PAN) 339 Arras z monogramem Zygmunta Augusta (IS PAN) 342 Zygmunt August, drzeworyt (IS PAN) 343 Henryk Walezy, portrel (IS PAN) 346 Henryk Walezy, miedzioryt woski (IS PAN) 349 Henryk Walezy, miedzioryl (IS PAN) 350 Anna Jagiellonka, portret (IS PAN) 355 Panorama Warszawy z ok. 1590 r. (Muzeum Historyczne w Warszawie) 358 Anna Jagiellonka, portret (IS PAN, Fot. H. Jaworski) 3fil Nagrobek Anny Jagiellonki (IS PAN) 362 Stefan Batory, portret (IS PAN) 364 Stefan Batory, miedzioryt (IS PAN) 366

Medale Stefana Batorego i Jana Zamoyskiego (IS PAN) 366 Stefan Batory, portret (IS PAN) 368 Nagrobek Stefana Batorego w katedrze wawelskiej (IS PAN, fot. J. Langda) 369 Orszak weselny Zygmunta III i krlowej Konstaneji (IS PAN, fot. St. Stpniewski) 373 Zygmunt III, miedzioryt (IS PAN) 374 Zygmunt III pod Smoleskiem (IS PAN, fot. W. Wolny) 375 Zygmunt III, portret (IS PAN, fot. S. Deptuszewski) 378 Zamek krlewski w Warszawie (IS PAN) 379 Zygmunt I11, fragment kolumny na placu Zamkowym w Warszawie (IS PAN) 380 Wadysaw IV jako modzieniec, miedzioryt (IS PAN) 384 Wadysaw IV, portret (IS PAN, fot. E. Kozowska-Tomczyk) 386 Wadysaw IV, porlret (IS PAN, fot. J. Golez) 387 Wadysttw IV w stroju koronacyjnym (IS PAN, fol. W. Wolny) 388 Konstaneja Austriaczka z krlewiczem Janem Kazimierzem (IS PAN, fot. J. Langda) 390 Jan Kazimierz, portret (IS PAN, fot. St. Jaworski) 394 Jan Kazimierz, sztych (IS PAN, fot. E. Kozowska-Tomezyk) 395 Jan Kazimierz, sztych (IS PAN) 396 Oblenie Jasnej Gry, sztych (reprodukcja) 397 Koronacja Michaa Korybuta Winiowieckiego (IS PAN, fot. J. Langda) 399 Micha Korybut Winiowiecki, miedzioryt (IS PAN) 402 Koci w Winiowcu (IS PAN) 404

470

Kamieniec Podolski, miedzioryt (repro ukcja) 406 Jan Sobieski, staloryt (IS PAN) 410

Hetman Jan Sobieski pod Chocimiem (IS PAN) 411 Jan III Sobieski, portret (IS PAN) 412 Bitwa pod Wiedniem (IS PAN) 413 Jan III Sobieski pod Wiedniem (IS PAN) 414 Jan III Sobieski, medal (IS PAN) 416 Paac w Wilanowie (IS PAN, fot. H. Poddbski) 417 Jan III z rodzin, miedzioryt (IS PAN, fot. J. Langda) 418 Wjazd Augusta II do Krakowa na uroczystoci koronacyjne (IS PAN, fot. J. Langda) 422 August II, portret (IS PAN) 423 Paac BrGhla w Warszawie (IS PAN, fot. H. Poddbski) 426 Plan Paacu i Ogrodu Saskiego (IS PAN) 427 August II, sztych (IS PAN) 428 Stanisaw Leszczyski, mezzotinta (IS PAN) 434 Elekcja Stanisawa Leszczyskiego (IS PAN, fot. J. Langda) 435 Karta tytuowa "Gosu wolnego wolno ubezpieczajcego" (BN) 436 Stanisaw Leszczyski, sztych (IS PAN) 438 Stanisaw Leszczyski i jego kanclerz Chaumont de Ia Glaziere (reprodukcja) 439 Stanisaw Leszczyski, miedzioryt (IS PAN) 441 Elekcja Augusta III i Stanisawa Leszczyskiego (IS PAN, fot. J. Langda) 444 August III, miedzioryt (IS PAN) 445 August III, miedzioryt (IS PAN, fot. J. Langda) 448 Paac Duckerta w Warszawie (IS PAN) 449 August III, miedzioryt (IS PAN) 452 Stanisaw August Poniatowski, portret (IS PAN, fot. W. Mdroszkiewicz) 456 Porwanie Stanisawa Augusta przez konfederatw (IS PAN) 457 "Koacz krlewski", alegoria pierwszego rozbioru Polski (IS PAN) 458 Stanisaw August, paskorzeba (IS PAN) 459 azienki, teatr letni i Paac na Wodzie (IS PAN, fot. M. M oraczewska) 460 Sala balowa w Paacu na Wodzie w azienkach (IS PAN, fot. H. Poddbski) 461 Stanisaw August, portret (IS PAN, fot. H. Poddb-

ski) 462 Fragment pocztkowy Konstytucji 3 Maja (ADM) 463

Spis treci Wstp (Andrzej Garlicki) 5 SIEMOWIT, LESTEK, SIEMOMYS (Benedykt Zientara) 9 MIESZKO I (Aleksander Gieysztor) 16 BOLESAW I CHROBRY (Benedykt Zientara) 26 MIESZKO II (Benedykt Zientara) 35 KAZIMIERZ I ODNOWICIEL (Benedykt Zientara) 43 BOLESAW II SZCZODRY (Aleksander Gieyszlor) 52 WADYSAW I HERMAN (Stanisaw Trawkowski) 62 ZBIGNIEW (Stanisaw Trawkowski) 72 BOLESAW III KRZYWOUSTY (Slarcisaw Trawkowski) 80 WADYSAW II WYGNANIEC (Benedykt Zientara) 90 BOLESAW IV KDZIERZAWY (Tadeusz Wasilewski) 98 HENRYK SANDOMIERSKI (Micha Tymowski) I05 MIESZKO III STARY (Benedykt Zientara) 114 KAZIMIERZ II SPRAWIEDlIWY (Tadeusz Wasilewski) 122 MIESZKO PLTONOGI (Benedykt Zientara)I31 LESZEK BIAY (Henryk Samsonowicz) 136 WADYSAW LASKONOGI (Benedykt Zientara) 147 HENRYK I BRODATY (Benedykt Zientara) I 55 FIENRYK II POBO#Z.NY (Benedykt Zicntara) 165 BOLESAW YSY (ROGATKA) (Benedykt Zientara) 172 KONRAD I MAZOWIECKI (Henryk Samsonowicz) I 78

BOLESAW V WSTYDLIWY (Rafa Karpiski) 186 LESZEK CZARNY (Henryk Samsonowicz) 146 HENRYK IV PROBUS (Benedykt Zientara) 203 PRZEMYS II (Benedykt Zientara) 212 WACAW II (Benedykl Zientara) 218 WACAW III (Benedykt Zientara) 226\ HENRYK III GOGOWSKI (Benedykt Zientara) 232 WADYSAW 1 OKIETEK (Jan Baszkiewicz) 238 KAZIMIERZ III WlELK1 (Henryk Samsonowicz) 247 SIEMOWIT III MAZOWIECKI (Stefan Krzysztof Kuczyski) 254 LUDWIK WGIERSKI (Andrzej Wyrobisz) 262 JADWIGA (Andrzej Wyrobisz) 269 WADYSAW II JAGIEO (Juliusz Bardach) 275 WADYSAW III WARNECZYK (Rafa Karpiski) 287 KAZIMIERZ JAGIELLOCZYK (Juliusz Bardach) 295 JAN I OLBRACHT (Rafa Karpiski) 305 ALEKSANDER (Juliusz Bardach) 316 ZYGMUNT I STARY (Henryk Rulkowski) 326 ZYGMUNT II AUGUST (Janusz Tazbir) 335 HENRYK WALEZY (Janusz Tazbir) 345 ANNA JAGIELLONKA (Maria Bogucka) 353 STEFAN BATORY (Janusz Tazbir) 363 ZYGMUNT III (Jarema Maciszewski) 372 WADYSAW IV (Wadysaw Czapliski) 383 JAN II KAZIMIERZ (Tadeusz Wasilewski) 389 MICEA KORYBUT WINIOWIECKI (Adam Przybo) 398 JAN III SOBIESKI (Zbigniew Wjcik) 409 AUGUST II (Andrzej Zahorski) 421 STANISAW LESZCZYSKI (Andrzej Zahorski) 432 AUGUST III (Jzef Andrzej Gierowski) 443 STANISAW AUGUST PONIATOWSKI (Jerzy Michalski) 454 Spi.s ilustrarji 467

Jan Matejko Poczet krlw i ksit polskich Reprodukcje "Pocztu krlw i ksit polskich'# Jana Matejki ze zbiorw Muzeum Narodowego we Wrocawiu wykonaa Krajowa Agencja Wydawnicza.