Skrypt PPM 1 PPM w znaczeni wskim Znaczenie wskie a. Normy kolizyjne.

. Normy te rozgraniczaj sfery dziaania systemw prawnych w przestrzeni przez okrelenie ich waciwoci (kompetencji). S wic normami dotyczcymi stosowania norm merytorycznych (normami o normach) i std w nauce prawa prywatnego midzynarodowego okrela si je czasem mianem norm kompetencyjnych". Ksztatuj wszak kompetencj sdu do orzekania wedug treci norm wchodzcych w skad takiego albo innego systemu prawnego. Innymi sowy, okrelaj, jakie prawo (prawo jakiego pastwa) powinno stanowi podstaw rozstrzygnicia danej sprawy. b. Prawo prywatne midzynarodowe w swej kolizyjnej czci obejmuje przeto og norm rozgraniczajcych - w stosunkach z zakresu prawa cywilnego, rodzinnego i opiekuczego oraz prawa pracy - sfery dziaania systemw prawnych rnych pastw przez okrelenie, ktre z nich naley stosowa. c. Obecnie w pastwach czonkowskich Unii Europejskich wyrni naley dwa skadniki: europejskie i krajowe prawo prywatne midzynarodowe. d. Normy kolizyjne obcego prawa prywatnego midzynarodowego mog by stosowane jedynie na podstawie i w granicach dopuszczonych przez normy kolizyjne obowizujce w danym pastwie. Rol tak odgrywaj normy o odesaniu. e. Oprcz norm, za ktrych porednictwem nastpuje wskazanie prawa waciwego (por. np. art. 935 ustawy z 1965 r.), istniej normy powoane do wypeniania jedynie rnych funkcji pomocniczych (por. np. art. 2, 5, 6 ustawy z 1965 r.). f. Przepisy prawa prywatnego midzynarodowego ujmowanego wsko s w przewaajcej mierze przepisami bezwzgldnie wicymi (iuris cogen-tis). Wola stron moe stanowi podstaw wskazania prawa waciwego jedynie w przypadkach przewidzianych w ustawie z 1965 r. (por. art. 25 1 oraz art. 32 1 p.p.m.) lub w innych przepisach g. Stosunek z elementem obcym to taki stosunek, ktry nie jest w caoci zamknity w obrbie jednego pastwa (pastwa, w ktrym dokonywana jest jego ocena). 2 Znaczenie szerokie a. Prawo prywatne midzynarodowe w znaczeniu szerokim obejmuje prawo prywatne midzynarodowe w znaczeniu wskim (jest to cz kolizyjna tego prawa) oraz normy merytoryczne prawa prywatnego midzynarodowego. b. Cele unifikacji norm prawa materialnego s ambitne. Ujednolicenie to zmierza mianowicie do ostatecznego wyeliminowania konfliktw pomidzy systemami prawnymi rnych pastw. c. Ujednolicone prawo - poza wyjtkiem, o ktrym bya mowa wyej - stosuje si tylko do sytuacji zawierajcych jaki element midzynarodowy, tj. wykraczajcych w pewien sposb poza ramy jednego obszaru prawnego (obszaru prawnego jednego pastwa). W wyniku unifikacji dochodzi wic z reguy do powstania w pastwach uczestniczcych w przedsiwziciu unifikacyjnym - w zakresie materii objtych aktem unifikacyjnym - swoistego dualizmu prawnego. d. Wystpuj wwczas obok siebie dwa reimy prawne: prawo ujednolicone regulujce sytuacje (stany faktyczne) z elementem midzynarodowym oraz reim odnoszcy si do stosunkw czysto wewntrznych. e. Do prawa prywatnego midzynarodowego w znaczeniu szerokim nale te normy ujednoliconego prawa materialnego5, ktre odnosz si wycznie do sytuacji (stosunkw) z elementem midzynarodowym. S one normami merytorycznymi. Ich waciwo nie opiera si na normie kolizyjnej. S bowiem normami bezporednio regulujcymi stosunki, ktrych dotycz. Rzadko jednak stanowi regulacj wyczerpujc. f. W prawie merytorycznym poszczeglnych pastw napotka mona normy, ktre dotycz wycznie sytuacji odpowiednio powizanych z obcym obszarem praw nym (sytuacji z elementem obcym, zagranicznym). g. Wrd norm tego rodzaju na uwag zasuguj zwaszcza normy okrelajce, jak naley w danym pastwie traktowa obce osoby fizyczne i prawne, czy i jakim podlegaj ograniczeniom w nabywaniu i wykonywaniu praw w zakresie prawa cywilnego, rodzinnego i prawa pracy. Wchodz one w skad tzw. prawa obcych (cudzoziemcw). h. Prawo prywatne midzynarodowe w znaczeniu szerokim obejmuje normy kolizyjne, rozgraniczajce sfery dziaania systemw prawnych rnych pastw (przez okrelenie, ktre z nich naley stosowa), oraz normy merytoryczne (ujednolicone lub czysto wewntrzne), regulujce sytuacje (stosunki) z elementem midzynarodowym (obcym).

rda prawa prywatnego midzynarodowego 1 Akty prawa wewntrznego a. Na plan pierwszy wrd rde krajowego prawa prywatnego midzynarodowego wysuwa si ustawa z 12 listopada 1965 r. (Dz.U. Nr 46, poz. 290 ze zm.). Ustawa okrela - na co zwraca uwag art. 1 1 - prawo waciwe dla midzynarodowych stosunkw osobistych i majtkowych w zakresie prawa cywilnego, rodzinnego i opiekuczego oraz prawa pracy". Wesza ona w ycie 1 lipca 1966 r. i uchylia ustaw z 2 sierpnia 1926 r. o prawie waciwym dla stosunkw prywatnych midzynarodowych (Prawo prywatne midzynarodowe - Dz.U. Nr 101, poz. 581 ze zm.) 2 Umowy midzynarodowe a. Przepis art. 87 ust. 1 Konstytucji RP do rde powszechnie obowizujcego prawa w naszym kraju zalicza min. ratyfikowane umowy midzynarodowe. W myl art. 91 ust. 1 Konstytucji ratyfikowana umowa midzynarodowa, po jej ogoszeniu w Dzienniku Ustaw RP, stanowi cz krajowego porzdku prawnego i jest bezporednio stosowana, chyba e jej stosowanie jest uzalenione od wydania ustawy. Zgodnie z art. 91 ust. 2 Konstytucji umowa midzynarodowa ratyfikowana za uprzedni zgod wyraon w ustawie ma pierwszestwo przed ustaw, jeeli ustawy tej nie da si pogodzi z umow. b. Polska jest uczestnikiem wielu konwencji multilateralnych zawierajcych normy kolizyjne. c. W ostatnich latach Polska przystpia do wielu konwencji dotyczcych zagadnie rodzinnych i opiekuczych. d. Regulacj merytorycznoprawn oraz nieliczne normy kolizyjne zawiera Konwencja Narodw Zjednoczonych o umowach midzynarodowej sprzeday towarw, sporzdzona w Wiedniu 11 kwietnia 1980 r. e. Powizana jest z ni konwencja o przedawnieniu w midzynarodowej sprzeday towarw, sporzdzona w Nowym Jorku 14 czerwca 1974 r. f. Wiele konwencji dotyczy zagadnie cile zwizanych z interesujc nas dziedzin prawa. g. Na uwag zasuguj liczne konwencje bilateralne. 3 Europejskie prawo prywatne midzynarodowe a. Przystpienie Polski do Unii Europejskiej oznacza przejcie przez nasze pastwo caego prawnego dorobku wsplnotowego, z zastrzeeniem wynegocjowanych okresw przejciowych i innych odstpstw. b. W dniach 4-5 listopada 2004 r. na szczycie Rady Europejskiej przyjty zosta Program Haski: wzmacnianie wolnoci, bezpieczestwa i sprawiedliwoci w Unii Europejskiej" (Dz.Urz. UE 2005 C 53/1). c. W dniu 11 lipca 2007 r. przyjte zostao rozporzdzenie (WE) nr 864/2007 Parlamentu Europejskiego i Rady, dotyczce prawa waciwego dla zobowiza pozaumownych - Rzym II"10 (Dz.Urz. UE 2007 L 199/40) d. Z kolei 17 czerwca 2008 r. przyjte zostao rozporzdzenie Rzym I" (Dz.Urz. UE 2008 L 177/6 ze zm.), okrelajce prawo waciwe dla zobowiza umownych. 4 Prawo zwyczajowe a. Prawo zwyczajowe cigle jeszcze w niektrych systemach prawnych odgrywa w zakresie prawa prywatnego midzynarodowego donios rol. Pniej te ni w innych dziedzinach prawa (w wielu systemach prawnych) ustpuje miejsca prawu stanowionemu. NORMY KOLIZYJNE PRAWA PRYWATNEGO MIDZYNARODOWEGO Zagadnienia oglne 1 Budowa normy kolizyjnej a. Normy kolizyjne prawa prywatnego midzynarodowego, w odrnieniu od norm prawa merytorycznego, nie reguluj wprost stosunkw yciowych, lecz jedynie wskazuj, jakie prawo merytoryczne (prawo jakiego pastwa) jest w danym wypadku waciwe. b. Hipoteza normy kolizyjnej zawiera zwykle opis ujtej abstrakcyjnie (stypizowanej) sytuacji yciowej lub grupy takich sytuacji, do ktrej lub do ktrych dana norma si odnosi. Ta cz normy kolizyjnej nosi nazw zakresu (zob. 5). Nadto - wedug H. Trammera - w hipotezie normy kolizyjnej mieci si opis pewnych okolicznoci uzupeniajcych zakres - majcych stanowi baz faktyczn cznika" c. W dyspozycji normy kolizyjnej mieci si nakaz zastosowania prawa jakiego obszaru pastwowego oraz kryterium wskazujce w sposb abstrakcyjny, o prawo jakiego pastwa chodzi w danej normie, noszce nazw cznika (zob. 6) d. Wedug H. Trammera cznik (wskanik abstrakcyjny) zawiera przede wszystkim okrelnik nominalny, skadajcy si z dwch elementw: z podstawy i z dopeniacza. Podstaw okrelnika nominalnego jest np. obywatelstwo", miejsce zamieszkania", miejsce pooenia". Dopeniaczem okrelnika nominalnego jest np. spadkodawcy", dziecka", rzeczy"

W kadej normie kolizyjnej wystpuje subokrelnik temporalny. W przepisach ustawy z 1965 r. wyraaj go takie zwroty, jak: z chwili urodzenia", z chwili uznania", z chwili wystpowania z daniem", z chwili mierci", z chwili dokonania czynnoci", kadoczesne". f. Subokrelnik temporalny okrela, z jakiej chwili powizanie (wyznaczone za porednictwem kryterium speniajcego rol cznika) midzy dan sytuacj yciow (mieszczc si w zakresie normy kolizyjnej) a odpowiednim obszarem prawnym (obszarem jakiego pastwa) rozstrzyga o waciwoci prawa. g. W celu wyraenia nakazu zastosowania prawa jakiego obszaru pastwowego przepisy ustawy z 1965 r. posuguj si takimi zwrotami, jak: co podlega prawu pastwa, do czego waciwe jest prawo pastwa lub stosuje si prawo pastwa, o czym rozstrzyga prawo pastwa. 2 Rodzaje norm kolizyjnych a. Najczciej spotykany jest podzia norm kolizyjnych na normy zupene, normy jednostronne i niezupene normy dwustronne. b. Normy zupene wskazuj dla okrelonych sytuacji (stosunkw) prawo waciwe bez wzgldu na to, czy jest nim prawo wasne, czy obce. Odnosz si wic take do sytuacji powizanych wycznie z obcymi obszarami prawnymi. Normy takie przewaaj w naszej ustawie z 1965 r. c. Normy jednostronne okrelaj jedynie zakres zastosowania prawa wasnego do stosunkw odpowiednio powizanych z wasnym obszarem prawnym (np. art. 10, 11 2 p.p.m.). Z kolei niezupene normy dwustronne okrelaj sfer dziaania prawa wasnego oraz tylko czciowo prawa obcego. d. Wyrni te mona normy kolizyjne pierwszego stopnia, rozgraniczajce sfery dziaania praw merytorycznych rnych pastw w przestrzeni, oraz normy kolizyjne drugiego stopnia (nadrzdne normy prawa prywatnego midzynarodowego), rozgraniczajce sfery dziaania norm kolizyjnych pierwszego stopnia rnych pastw. e. Wedug powszechnie przyjtej (niepisanej) normy kolizyjnej drugiego stopnia sdy kadego pastwa stosuj w pierwszej kolejnoci wasne normy kolizyjne pierwszego stopnia. 3 Zakres normy kolizyjnej a. Jak ju Jak ju o tym bya mowa, zakres normy kolizyjnej zawiera oznaczenie rodzaju sytuacji (stosunkw), jakich dana norma dotyczy, a wic opis pewnej stypizowanej sytuacji lub grupy takich sytuacji, ktre norma ta obejmuje. b. Dopiero zatem po zastosowaniu normy kolizyjnej i ustaleniu prawa waciwego mona stwierdzi, czy konkretna sytuacja yciowa, podcignita pod zakres odpowiedniej normy kolizyjnej, jest - wedug waciwego dla niej prawa merytorycznego - stosunkiem prawnym i jakim. 4 cznik normy kolizyjnej Uwagi oglne a. cznik to termin uywany na oznaczenie elementu (czynnika, probierza, kryterium), ze wzgldu na ktry do danego stosunku stosuje si normy okrelonego systemu prawnego. b. czniki nawizujce do rnych postaci wizi pomidzy osob fizyczn lub prawn a okrelonym obszarem prawnym (takich jak obywatelstwo, zamieszkanie lub pobyt osoby fizycznej, siedziba lub miejsce utworzenia osoby prawnej) nosz nazw cznikw personalnych (podmiotowych, osobistych, osobowych). Jeeli rol cznika odgrywa inne kryterium (np. miejsce pooenia rzeczy, dokonania czynnoci prawnej, wykonania zobowizania, siedziby wadzy orzekajcej), mamy wwczas do czynienia z cznikiem przedmiotowym. Z kolei wybr prawa bywa okrelany (co jest jednak w nauce sporne) mianem cznika subiektywnego (dla odmiany wszystkie inne czniki mona by nazywa cznikami obiektywnymi). c. Normy kolizyjne mog przewidywa dla okrelonego stosunku bd waciwo jednego, bd kilku praw. W tych ostatnich wypadkach spotykamy si z rnymi kombinacjami, np. z czn lub rwnoleg albo alternatywn waciwoci prawa dwu lub wicej pastw, albo te z zasadnicz waciwoci jednego prawa i posikow innego d. Istniej te normy kolizyjne, ktre przewiduj jedynie posikow waciwo jakiego prawa. Ogln zasad posikowej waciwoci prawa polskiego wyraa art. 7 p.p.m. W myl tego przepisu, jeeli nie mona ustali okolicznoci, od ktrych zaley waciwo okrelonego prawa obcego, albo jeeli nie mona stwierdzi treci waciwego prawa obcego, stosuje si prawo polskie. e. W zalenoci od tego, za pomoc jakiego cznika wskazuje norma kolizyjna jakie prawo, okrelamy je odpowiedni nazw. Mwimy wic, e waciwe jest prawo ojczyste (czyli wskazane cznikiem obywatelstwa, lex patriae), prawo miejsca zamieszkania (domicylu, lex domicilii), prawo miejsca siedziby przedsibiorstwa, prawo miejsca pooenia przedmiotu praw rzeczowych lub - wziej prawo miejsca pooenia rzeczy (lex rei sitae), prawo miejsca sporzdzenia czynnoci (lex loci actus) lub - bardziej szczegowo - prawo miejsca zawarcia umowy (lex loci contractus), prawo miejsca zawarcia maestwa (lex loci celebrationis matrimonii), prawo miejsca, gdzie zaszed fakt, ktry
e.

wywoa zobowizanie, lub - wziej - prawo miejsca deliktu (lex loci delicti commissi), prawo miejsca siedziby wadzy orzekajcej (lexfori), prawo miejsca wystpienia szkody (lex loci damni) itp. f. Ju bez nawizania do jakiego jednego staego cznika mwi si te o prawie waciwym dla samej czynnoci, prawie waciwym dla samego roszczenia lub prawie waciwym dla samego stosunku (lex causae). Porwnaj np. art. 12 zd. 1 p.p.m. g. Pojcie statut" (zwykle z jakim dodatkiem) w znaczeniu dalekim temu, w jakim terminem tym posugiwaa si szkoa statutowa (zob. 2.II). Termin ten wspczenie oznacza prawo waciwe dla jakiego zakresu na podstawie miarodajnych w tej mierze norm kolizyjnych. W zalenoci od zakresu, o jaki chodzi, statut przybiera tak lub inn nazw. 5 cznik obywatelstwa a. Obywatelstwo oznacza wi prawn pomidzy osob fizyczn a pastwem. Wi ta bywa te okrelana mianem przynalenoci osoby do pastwa. Prawo wskazane cznikiem obywatelstwa nosi nazw prawa ojczystego (lex patriae). b. Obywatelstwo jako podstawowy cznik w sferze norm kolizyjnych dotyczcych zdolnoci osoby fizycznej, stosunkw rodzinnych i spadkowych odgrywa w wietle postanowie ustawy z 1965 r. donios rol c. Wykorzystanie wza nieulegajcego atwo zmianom, a tym samym pewna stao statutu, jest wskazane zwaszcza w stosunkach osobistych i rodzinnych. Zwizek midzy prawem rodzinnym a prawem spadkowym nakazuje z kolei w zakresie prawa spadkowego siga do tych samych cznikw, ktre uywane s w normach kolizyjnych regulujcych waciwo prawa dla stosunkw rodzinnych. Istnieje te atwo w dowodzeniu istnienia obywatelstwa. d. Przeciwko cznikowi obywatelstwa podnosi si natomiast, i nie zawsze orodek dziaalnoci yciowej osoby, zwaszcza dziaalnoci gospodarczej, znajduje si na obszarze pastwa ojczystego danej osoby. Twierdzi si te, e nawizuje on do wza wycznie prawnego, niewystpujcego jawnie na zewntrz. Nadto cznik ten zawodzi w wypadku bezpastwowcw oraz sprawia kopoty w sytuacji podwjnego lub wielorakiego obywatelstwa. e. Wedle powszechnie przyjmowanej na wiecie zasady o tym, czy kto jest obywatelem okrelonego pastwa, rozstrzyga prawo tego pastwa. Zasada ta znalaza wyraz w art. 2 Konwencji haskiej z 12 kwietnia 1930 r. w sprawie pewnych zagadnie dotyczcych kolizji ustaw o obywatelstwie (Dz.U. z 1937 r. Nr 47, poz. 361 ze sprost.). f. Ta sama osoba jest czasem uznawana za swego obywatela przez dwa lub wiksz liczb pastw (przypadki podwjnego lub wielorakiego obywatelstwa). W myl art. 2 1 p.p.m. w razie podwjnego lub wielorakiego obywatelstwa, gdy jednym z tych obywatelstw jest obywatelstwo polskie, naley stosowa jako prawo ojczyste prawo polskie. Natomiast cudzoziemiec majcy obywatelstwo dwch lub wicej pastw podlega jako prawu ojczystemu prawu tego z nich, z ktrym jest najcilej (najsilniej) zwizany (art. 2 2 p.p.m.). g. cznik obywatelstwa zawodzi w stosunku do bezpastwowcw (apatrydw, apolidw). Bezpastwowcem jest ten, kto przez urodzenie nie naby adnego obywatelstwa, bd ten, kto utraci dotychczasowe obywatelstwo i nie naby nowego. W myl art. 3 p.p.m. w wypadku, gdy ustawa przewiduje waciwo prawa ojczystego, a obywatelstwa danej osoby ustali nie mona albo osoba ta nie ma obywatelstwa adnego pastwa, stosuje si, zamiast prawa ojczystego, prawo pastwa, w ktrym znajduje si miejsce zamieszkania danej osoby, chyba e z treci danej normy kolizyjnej wynika co innego. 6 cznik miejsca zamieszkania a. cznik miejsca zamieszkania (domicylu) wystpuje w ustawie z 1965 r. bd jako cznik samoistny (art. 26, 27 1, 33 1 p.p.m.), bd jako cznik posikowy (zamiast obywatelstwa, w razie jego braku, art. 3 p.p.m.). Zdarza si te, e wystpuje wsplnie z cznikiem obywatelstwa (por. art. 31 2 p.p.m.).Pojcie miejsca zamieszkania jest rnie rozumiane w prawie poszczeglnych pastw (czasem inaczej w prawie merytorycznym, a inaczej w prawie prywatnym midzynarodowym). b. Przy poszukiwaniu rozwizania na tle naszej ustawy z 1965 r. wchodz w gr nastpujce moliwoci: o tym, czy dana osoba ma zamieszkanie w okrelonym pastwie, rozstrzyga prawo tego pastwa, pojcie zamieszkania w ustawie z 1965 r. ma tak tre, jak nadaje mu polski Kodeks cywilny, zamieszkanie jako cznik jest pojciem samoistnym polskiego prawa prywatnego midzynarodowego, naley wic samodzielnie, nie krpujc si postanowieniami prawa merytorycznego wasnego lub obcego, dokona odpowiedniego jego oznaczenia na uytek norm kolizyjnych, w ktrych ono wystpuje.

Rozwizanie pierwsze przypomina sposb postpowania powszechnie przyjty przy ustalaniu obywatelstwa danej osoby. Nie wolno jednak zapomina o rnicach pomidzy obywatelstwem a miejscem zamieszkania. Obywatelstwo oznacza bowiem wze prawny wicy osob fizyczn z pastwem, natomiast w wypadku miejsca zamieszkania chodzi przewanie (cho na tle poszczeglnych prawodawstw w niejednakowym stopniu) o czynnik faktyczny (na og o to, gdzie zerodkowana jest dziaalno yciowa czowieka). Omawiane rozwizanie stwarza te niebezpieczestwo do czstego (czstszego ni przy pozostaych rozwizaniach) powstawania sytuacji wielorakiego miejsca zamieszkania lub w ogle braku miejsca zamieszkania danej osoby na terytorium jakiegokolwiek pastwa. d. Przy ocenie rozwizania drugiego, poza znanymi zaletami i wadami metody kwalifikacyjnej, ktra stanowi jego podstaw, trzeba bra pod uwag konsekwencje, do jakich kwalifikacja wedle legis fori prowadzi w rozwaanym wypadku. Rzuca si wwczas w oczy to, i nie wszystkie przepisy naszego k.c. dotyczce miejsca zamieszkania (art. 25-28) nadaj si do wykorzystania na gruncie kolizyjnoprawnym. Tak w szczeglnoci nieprzydatne wydaj si przepisy art. 26-28 k.c. Przemawia to przeciwko omawianemu rozwizaniu. Trafny wydaje si trzeci punkt widzenia. e. Wydaje si wic, e rwnie na terenie naszego prawa prywatnego midzynarodowego przy ocenie zamieszkania naley bra pod uwag zarwno okolicznoci obiektywne (miejsce faktycznego osiedlenia si, miejsce, gdzie zerodkowana jest dziaalno yciowa danej osoby), jak i subiektywne (zamiar staego pobytu - animus manendi). Przy ocenie elementu subiektywnego miejsca zamieszkania po stronie osoby pozbawionej monoci samodzielnego przejawiania zamiaru mona by bra pod uwag stanowisko w tej mierze przedstawicieli ustawowych takiej osoby (jest to jednak dyskusyjne). f. Zaproponowane rozwizanie naley stosowa wycznie przy wykadni polskich norm kolizyjnych, posugujcych si cznikiem miejsca zamieszkania. W wypadku wielorakiego miejsca zamieszkania (co przy przyjciu ostatniej metody jego ustalania moe si zdarzy zupenie wyjtkowo), jeeli jednym z wchodzcych w gr miejsc zamieszkania jest miejsce zamieszkania w Polsce, bra mona pod uwag dwa nastpujce rozwizania: zastosowanie jako prawa miejsca zamieszkania prawa polskiego (analogia z art. 2 p.p.m.), uznanie, i osoba, o ktr chodzi, ma miejsce zamieszkania w tym pastwie, w ktrym skupia si gwna, przewaajca jej aktywno yciowa. Przeciwnicy posuenia si w tym przypadku analogi z art. 2 p.p.m. nie bez racji zwracaj uwag na rnice zachodzce pomidzy miejscem zamieszkania a obywatelstwem. g. Jeeli w wypadku wielorakiego miejsca zamieszkania chodzi wycznie o miejsce zamieszkania w pastwach obcych, wwczas za decydujce trzeba uzna to miejsce zamieszkania, w ktrym skupia si gwna, przewaajca aktywno yciowa danej osoby. h. Wypada zauway, e wyrana wskazwka dotyczca ustalania miejsca zamieszkania osoby fizycznej znajduje si w rozporzdzeniu Rady nr 44/2001 z 22 grudnia 2000 r. o jurysdykcji oraz uznawaniu i wykonywaniu orzecze w sprawach cywilnych i handlowych (Dz.Urz. WE 2001 L 12/1 ze zm.). W myl art. 59 rozporzdzenia sd pastwa czonkowskiego, rozpatrujcy dan spraw - przy ustalaniu, czy osoba fizyczna ma miejsce zamieszkania na terytorium jego pastwa - stosuje swoje prawo. Jeeli jednak strona nie ma miejsca zamieszkania w pastwie czonkowskim, ktrego sd rozpatruje spraw, sd ten - przy ustalaniu, czy strona ma miejsce zamieszkania w innym pastwie czonkowskim zastosuje prawo tego innego pastwa. Podobne postanowienia znajduj si w Konwencji lugaskiej (art. 52). Chodzi tu o ustalenie miejsca zamieszkania jako kryterium przesdzajcego o istnieniu jurysdykcji. 7 cznik pobytu zwykego i prostego a. Pobyt zwyky, nazywany te pobytem staym, oznacza miejsce, w ktrym ze-rodkowana jest aktywno yciowa osoby fizycznej. Nie jest miejscem pobytu zwykego miejsce, w ktrym dana osoba przebywa przypadkowo lub przelotnie (pobyt wakacyjny, udzia w ekspedycji naukowej) albo gdy nie ma wolnoci w poruszaniu si (np. odbywa kar pozbawienia wolnoci, sub wojskow). b. Przez pobyt prosty rozumie si na og kade, nawet przemijajce, chwilowe przebywanie w oznaczonym miejscu. Wymaga si jednak i tu jakiego, choby nieznacznego okresu przebywania w danym miejscu (sam przejazd przez jakie pastwo nie stanowi nawet prostego w nim pobytu). c. Polska ustawa z 1965 r. nie posuguje si cznikiem pobytu (zwykego lub 64 prostego). cznik pobytu zwykego wystpuje natomiast w niektrych konwencjach podpisanych przez Polsk d. cznikiem pobytu zwykego, obok cznika miejsca zamieszkania, posuguje si projekt ustawy o prawie prywatnym midzynarodowym. e. Przy ustalaniu zarwno miejsca zamieszkania, jak i miejsca zwykego pobytu na uytek przepisw kolizyjnych uwzgldnia naley dwa elementy: miejsce faktycznego osiedlenia si - czyli miejsce stanowice centrum aktywnoci yciowej osoby (element obiektywny, tzw. corpus), oraz zamiar zamieszkiwania lub pobytu (element subiektywny, tzw. animus). Rnica dotyczy stopnia nasilenia obu tych elementw. Zwyky pobyt oznacza nieco sabsze powizanie danej osoby z okrelonym pastwem.
c.

Nie musi mu towarzyszy zamiar osiedlenia si w tym pastwie na stae. Wystarczajce jest osiedlenie si na jaki czas (np. na okres studiw, pracy uzyskanej w jakim pastwie). Wskazywanie jakich cisych kryteriw czasowych nie jest podane. Wiele zaley od oceny okolicznoci konkretnego przypadku. 8 Inne czniki a. W polskim prawie prywatnym midzynarodowym - poza omwionymi w dotychczasowych rozwaaniach - wystpuj rwnie inne czniki: czniki personalne dotyczce osb prawnych (por. rozdz. IV 17), cznik wyboru prawa (por. rozdz. VI 25 II), czniki przedmiotowe, a wrd nich m.in. czniki: miejsca dokonania czynnoci prawnej (por. rozdz. V 20), miejsca zawarcia umowy (por. rozdz. VI 25 III. A.e), miejsca zawarcia maestwa (por. rozdz. VIII 32), miejsca pooenia przedmiotu praw rzeczowych (por. rozdz. VII 29 II. A), miejsca pooenia nieruchomoci (por. rozdz. VI 25 III. A.f), miejsca nastpienia zdarzenia (innego ni czynno prawna) bdcego rdem zobowizania (por. rozdz. VI 26 I), miejsca nastpienia szkody (por. rozdz. VI 26 II.C). Wykadnia normy kolizyjnej 1 Znaczn wag przywizuje si do ich wykadni. Nie s te wolne od luk (np. nie uregulowano w ustawie waciwoci prawa do oceny dbr osobistych osoby fizycznej i prawnej, zob. 18). 2 Wykadni oraz wypeniania luk w prawie prywatnym midzynarodowym dokonywa naley wedug prawide wyksztaconych w ramach innych dziedzin prawa, zwaszcza za prawide przyjtych w doktrynie i praktyce prawa cywilnego. Pamita jednak przy tym trzeba o celach i funkcjach norm kolizyjnych prawa prywatnego midzynarodowego, w szczeglnoci za o tym, e normy te su do rozgraniczenia sfer dziaania rnych systemw prawnych w przestrzeni. Zagadnienie kwalifikacji normy kolizyjnej 1 Przez kwalifikacj - w obrbie tej dziedziny prawa -naley rozumie wykadni wyrae okrelajcych zakres normy kolizyjnej, podejmowan w celu ustalenia przesanek jej stosowania. Kwalifikacja ma wic umoliwi stwierdzenie, czy dany stan faktyczny (stosunek lub jego elementy, sytuacja yciowa) moe by przyporzdkowany do zakresu okrelonej normy kolizyjnej. 2 Nadto przyjmuje si na og, e w ramach kwalifikacji powinno doj do wyodrbnienia z prawa waciwego zespou norm, na podstawie ktrych ma by dokonana ocena prawna rozpatrywanego stanu faktycznego, co jest rwnoznaczne z bliszym wyjanieniem zakresu wskazania danej normy kolizyjnej. 3 rda trudnoci kwalifikacyjnych upatruje si najczciej: a. w nadawaniu w poszczeglnych systemach prawnych tak samo brzmicym wyraeniom rnych znacze, zwaszcza gdy s to wyraenia okrelajce jednoczenie przesanki stosowania norm kolizyjnych (dotyczy to np. sposobu rozumienia pojcia posiadania, miejsca zamieszkania), b. w wystpowaniu w jednych systemach prawnych instytucji nieznanych innym systemom (np. wedug prawa polskiego - odmiennie ni wedug k.c.niem. i k.c.austr. - umowy dziedziczenia s niedopuszczalne, z kolei prawo francuskie jest przeciwne nadto umowom o zrzeczenie si dziedziczenia), c. w odmiennej ocenie prawnej na tle poszczeglnych systemw prawnych tych samych zdarze i ich skutkw (np. zerwanie zarczyn w jednych systemach prawnych pociga za sob odpowiedzialno z tytuu niewykonania umowy, wedug innych moe co najwyej uzasadni odpowiedzialno ex delict). 4 Spory dotycz zarwno samego poj68 cia kwalifikacji i sposobu okrelania punktu odniesienia (przedmiotu) zabiegw kwalifikacyjnych, jak i sposobu dokonywania kwalifikacji (metod kwalifikacyjnych). Zapatrywania w tej ostatniej kwestii uj mona w nastpujce grupy: a. Pierwsz historycznie i bardzo liczn grup stanowi zwolennicy kwalifikacji wedug merytorycznej legis fori. W myl zaoe tej metody przy ustalaniu treci poj wystpujcych w normach kolizyjnych wasnego prawa prywatnego midzynarodowego sd powinien kierowa si wskazwkami zaczerpnitymi z wasnego prawa merytorycznego; tak je pojmowa, jak rozumiane s one we wasnym prawie merytorycznym. Powouje si na presti prawa obowizujcego w siedzibie sdu orzekajcego. Wreszcie podnosz, e kwalifikacja wedug merytorycznej legis fori jest atwa i prosta, gdy sdziemu najlepiej jest znane wasne prawo. Przeciwnicy omawianej metody kwalifikacji zwracaj uwag, i nie uwzgldnia ona funkcji i celw norm kolizyjnych, jednoczenie za narzuca prawu prywatnemu midzynarodowemu schematy i podziay przyjte we wasnym prawie merytorycznym. Metoda ta zawodzi w przypadku instytucji cywilnoprawnych nieznanych wasnemu prawu merytorycznemu, prowadzi za niekiedy do impasu w sytuacji, gdy prawo obce wskazane jako

waciwe rni si znacznie od prawa merytorycznego wasnego (posuguje si odmiennymi schematami i podziaami). Wreszcie nie nadaje si do wykorzystania przy dokonywaniu zabiegw kwalifikacyjnych na tle konwencyjnych norm kolizyjnych. b. Zwolennicy kwalifikacji wedug legis causae(prawa merytorycznego wskazanego) podlegajce kwalifikacji wyraenia naley wic pojmowa w taki sposb, w jaki rozumiane s one w prawie merytorycznym rzdzcym danym stosunkiem. Metodzie tej, nie bez racji, zarzuca si bd logiczny typu petitio principii, skoro zaleca ona posugiwanie si prawem waciwym w celu ustalenia, czy jest ono waciwe. c. Zwolennicy teorii autonomicznej Dy jednoczenie naley do uniezalenienia norm kolizyjnych prawa prywatnego midzynarodowego od prawa merytorycznego (postulat emancypacji norm kolizyjnych). Tworzenie wasnych (autonomicznych) poj prawa prywatnego midzyna-rodowgo wymaga bada prawnoporwnawczych. Doprowadzi to w konsekwencji do upodobnienia prawa prywatnego midzynarodowego poszczeglnych pastw, a tym samym stworzy przesanki do umidzynarodowienia" tego prawa (powstania wsplnego dla wszystkich pastw midzynarodowego prawa prywatnego). Jak na razie, brak widokw na szybk realizacj tych nadziei. d. Teoria kwalifikacji wedug kolizyjnej legis fori, nazywana te kwalifikacj funkcjonaln (celowociowa wykadnia), nawizuje do zaoe teorii autonomicznej. Za oczywisty uznaje odrbny w stosunku do norm prawa merytorycznego - charakter norm kolizyjnych. Normy kolizyjne prawa prywatnego midzynarodowego danego pastwa wchodz - obok prawa merytorycznego - w skad jego systemu prawnego. Mimo to jednak wykadnia wyrae wystpujcych w normach prawa prywatnego midzynarodowego powinna by dokonywana samodzielnie na uytek tych norm, niezalenie od tego, jak s one rozumiane we wasnym prawie merytorycznym e. Dokonujc wykadni danej normy kolizyjnej, trzeba bada, jakie interesy" (w sferze kolizyjnoprawnej) norma ta ma chroni w deniu do urzeczywistnienia idei sprawiedliwoci midzynarodowej". 5 Na doktryn polsk przemony wpyw wywar pogld K. Przybyowskiego (wyraony w 1935 r.). Jego zdaniem decydujce znaczenie ma wykadnia poszczeglnych norm. Jeeli z ich treci (ani ze specjalnych wyjaniajcych przepisw) co innego nie wynika - naleaoby zawarte w nich pojcia okreli samodzielnie dla zakresu prawa prywatnego midzynarodowego, zgodnie z jego celami i odrbnym charakterem, nie krpujc si w tej mierze a priori przepisami jakiego okrelonego prawa merytorycznego" 6 Polska ustawa z 1965 r. nie zawiera adnej wyranej wskazwki dotyczcej kwalifikacji. Brak te dowodw na uksztatownie si jakiego jednolitego stanowiska naszej judykatury. 7 Wydaje si, e godne zalecenia s wskazania sformuowane w ramach ostatniej koncepcji (o ktrej mowa w pkt 4, nr boczny 72). Taki te punkt widzenia zdaje si przewaa w naszej doktrynie 8 Jeeli sd polski wyjtkowo stosuje obce normy kolizyjne (por. rozdz. III 10), powinien on zawarte w nich wyraenia pojmowa zgodnie z zasadami przyjtymi w pastwie, o ktrego normy chodzi. OZNACZENIE I ZASTOSOWANIE PRAWA WACIWEGO Kwestia wstpna 1 Kwestia wstpna w prawie prywatnym midzynarodowym (la uestion prealable, Vorfrage, preliminary uestion) oznacza odrbny wzgldem sprawy gwnej, samoistny stosunek (samoistn sytuacj prawn), ktrego ocena wywiera wpyw na rozstrzygnicie sprawy gwnej. 2 Sytuacja przedstawia si zgoa inaczej, gdy kwestia wstpna wyoni si w trakcie stosowania do oceny sprawy gwnej obcego systemu prawnego. Nie ulega wtpliwoci, e obce prawo merytoryczne waciwe dla sprawy gwnej nie moe by stosowane do oceny kwestii wstpnej. Zachodzi zatem konieczno oddzielnego poszukiwania prawa waciwego do oceny stosunku wystpujcego w roli kwestii wstpnej. 3 Najwiksz popularno zyska pogld, i do oceny kwestii wstpnej stosowa naley prawo wskazane przez norm kolizyjn legis fori, miarodajn ze wzgldu na rodzaj kwestii, o jak w danym wypadku chodzi1. Przy takim podejciu osiga si harmoni w obrbie wasnego porzdku prawnego (materielle Harmonie, conformity). 4 Wedug drugiego pogldu przy ocenie kwestii wstpnej stosowa naley prawo wskazane przez normy kolizyjne legis causae, a wic normy kolizyjne wchodzce w skad systemu prawnego waciwego dla sprawy gwnej. Na tej drodze - twierdzi si - moe by osignita midzynarodowa jednolito rozstrzygni w danej sprawie (international uniformity, Uharmonie juridiue international, Gesetzesharmonie). Sd kadego pastwa rozstrzygajcy dan spraw - w przypadku zgodnoci norm

kolizyjnych rnych pastw dotyczcych kwestii gwnej - bdzie bowiem ocenia kwesti wstpn wedug tego samego prawa 5 Spotyka si wreszcie gosy proponujce rezygnacj z dokonania raz na zawsze wyboru midzy pierwsz i drug metod. Wedle tych pogldw nie jest moliwe znalezienie jednego staego sposobu postpowania, lecz trzeba, uwzgldniajc okolicznoci konkretnego przypadku, way, ktrej idei przyzna pierwszestwo: czy, dc do wewntrznej harmonii rozstrzygni, zrezygnowa z midzynarodowej jednolitoci rozstrzygni, czy te kosztem pierwszej osign drug. 6 Od kwestii wstpnej odrni naley tzw. kwesti czstkow lub wycinkow. Pojawi si ona moe przy rozpatrywaniu sprawy gwnej, jednake nie podlega prawu waciwemu dla sprawy gwnej. Wskazanie prawa waciwego dla kwestii czstkowej (wycinkowej) nastpuje na podstawie odrbnej normy kolizyjnej. Chodzi tu zawsze o norm kolizyjn wchodzc w skad tego systemu prawnego, z ktrego strony nastpuje wskazanie prawa waciwego dla sprawy gwnej. Chodzi tu zatem o normy kolizyjne obowizujce w siedzibie sdu orzekajcego. 7 Przykad kwestii czstkowej (wycinkowej) stanowi zdolno do czynnoci prawnych oraz forma czynnoci prawnej w sytuacji, gdy przedmiotem sprawy gwnej jest stosunek oparty na czynnoci prawnej. Wskazanie prawa waciwego dla zdolnoci i formy nastpi na podstawie odrbnych, miarodajnych w tej mierze norm kolizyjnych (por. art. 9 i 12 p.p.m.). 8 W doktrynie wyrnia si nadto tzw. kwesti pierwotn lub wyjciow (Erstfrage). Termin ten uywany jest na oznaczenie skadnika stanu faktycznego opisanego w hipotezie normy kolizyjnej, majcego charakter materialnoprawnej przesanki zastosowania normy kolizyjnej i wymagajcego w zwizku z tym oceny wedug prawa merytorycznego. 9 Przyjmuje si, e ilekro kwestia pierwotna (wyjciowa) pojawi si przy ustalaniu przesanek zastosowania wasnej normy kolizyjnej, do oceny owej kwestii naley zastosowa prawo wskazane przez miarodajn w danym zakresie (ze wzgldu na charakter kwestii, o ktr chodzi) norm kolizyjn wchodzc w skad wasnego systemu prawnego. Odesanie 1 Organy kadego pastwa zasadniczo stosuj tylko wasne prawo prywatne midzynarodowe. Wyjtek od tego zachodzi m.in. w przypadku odesania. Normy regulujce odesanie rozstrzygaj tzw. konflikty negatywne pomidzy systemami kolizyjnymi rnych pastw. Udzielaj one odpowiedzi na pytanie, jak naley postpi przy okrelaniu prawa waciwego w sytuacji, gdy normy kolizyjne prawa wskazanego nie przewiduj dla rozpatrywanego przypadku waciwoci wasnego prawa. 2 Odesanie prowadzi do wyczenia waciwoci prawa wskazanego przez wasn norm kolizyjn na rzecz waciwoci prawa, do ktrego odsya norma kolizyjna wchodzca w skad systemu prawnego wskazanego. Do odesania dochodzi zatem wtedy, gdy norma kolizyjna prawa prywatnego midzynarodowego obowizujca w pastwie, w ktrym dokonywana jest ocena danego stosunku (norma kolizyjna prawa wskazujcego), przewiduje w danym przypadku waciwo obcego prawa, a prawo to (moc swej normy kolizyjnej) kae stosunek ten ocenia wedug innego prawa, gdy uznaje za rozstrzygajce inne powizanie ocenianego stosunku z okrelonym obszarem prawnym, ni powizanie, ktrym kieruje si norma kolizyjna prawa wskazujcego. Z kolei prawo, do ktrego nastpio odesanie ze strony prawa wskazanego, moe odsya" do kolejnego systemu prawnego. 3 Odrnia si odesanie zwrotne i dalsze. Z odesaniem zwrotnym mamy do czynienia wwczas, gdy normy kolizyjne prawa wskazanego (prawa pastwa B) przewiduj w rozpatrywanym zakresie waciwo prawa wskazujcego (prawa pastwa A), prawo wskazane odsya wic z powrotem do prawa wskazujcego. a. Przykad: W wypadku oceny w Polsce dziedziczenia nieruchomoci pooonej w Polsce, wchodzcej w skad spadku po obywatelu francuskim, prawem wskazanym przez norm kolizyjn z art. 34 p.p.m. jest prawo francuskie. Jednake w zwizku z tym, e prawo francuskie poddaje ocen dziedziczenia nieruchomoci prawu miejsca pooenia nieruchomoci, dojdzie do odesania zwrotnego. Ostatecznie waciwe okae si wic prawo polskie. 4 Z kolei odesanie dalsze zachodzi wtedy, gdy wskazane obce prawo odsya do jakiego innego systemu prawnego (ten z kolei moe odsya do prawa nastpnego). Odesanie dalsze jest odesaniem przyjtym, jeli prawo prywatne midzynarodowe pastwa, do ktrego nastpio odesanie, przewiduje w rozpatrywanym przypadku waciwo wasnego prawa. a. Przykad: W wypadku oceny w Polsce dziedziczenia ruchomoci pozostawionych przez spadkodawc, bdcego obywatelem francuskim z ostatnim miejscem zamieszkania w Londynie, prawem wskazanym przez norm z art. 34 p.p.m. jest prawo francuskie (jako prawo ojczyste). Jednake prawo francuskie poddaje dziedziczenie ruchomoci prawu ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy. Odsya wic w tym przypadku do prawa angielskiego. Bdzie to odesanie przyjte, gdy

w Anglii dziedziczenie ruchomoci podlega rwnie prawu ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy. 5 Odesanie dalsze lub zwrotne moe by odesaniem czciowym, zoonym lub penym. Z odesaniem penym (zwrotnym lub dalszym) mamy do czynienia wwczas, gdy odesanie nastpuje w takim samym zakresie, w jakim nastpio wskazanie (ze strony prawa wskazujcego). 6 Odesanie czciowe wystpuje w wypadku, gdy prawo wskazane odsya do prawa wskazujcego (odesanie czciowe zwrotne) lub do prawa trzeciego (odesanie czciowe dalsze) tylko w czci zakresu normy kolizyjnej, na podstawie ktrej nastpio wskazanie. 7 Odesanie zoone zachodzi wtedy, gdy prawo wskazane samo nie uznaje si za waciwe, nie odsya jednak do jednego systemu prawnego, lecz do dwu (lub wicej) systemw prawnych (odesanie czciowe zwrotne i rwnoczenie czciowe dalsze lub odesania czciowe dalsze do rnych systemw prawnych). 8 Spotka mona rwnie koncepcj tzw. odesania podwjnego. W myl tej koncepcji sd pastwa A powinien w kwestii waciwoci prawa postpi tak, jak postpiby w danym przypadku sd pastwa B, w zwizku z czym rozstrzygajcy spraw sd pastwa A powinien zbada nie tylko normy kolizyjne zwyke (pierwszego stopnia) pastwa B, ale take normy kolizyjne drugiego stopnia tego pastwa, dotyczce odesania. Metoda ta zawodzi, gdy sposb rozumowania sdu pastwa A stosuj rwnie sdy pastwa B. Powstaje wwczas sytuacja bez wyjcia. Zarwno z punktu widzenia sdw pastwa A, jak i sdw pastwa B, gdyby sdy te chciay oprze si na omawianej tutaj koncepcji, nie wiadomo, jakie prawo naleaoby ostatecznie stosowa. 9 Rola odesania ulega zwikszeniu po wejciu w ycie ustawy z 1965 r. Wprawdzie art. 4 2 tej ustawy postanawia: Jeeli obce prawo ojczyste, wskazane jako waciwe przez ustaw niniejsz, kae stosowa do danego stosunku prawnego inne prawo obce, stosuje si to inne prawo", z czego wynika, e odesanie dalsze w wietle nowej ustawy zostao utrzymane w tych samych granicach, w jakich istniao wedle ustawy poprzedniej, to jednak art. 4 1 ustawy z 1965 r. odesanie zwrotne ujmuje nieco szerzej, stanowic, e: Jeeli prawo obce, wskazane jako waciwe przez ustaw niniejsz, kae stosowa do danego stosunku prawnego prawo polskie, stosuje si prawo polskie". 10 Zarwno na tle ustawy z 1926 r., jak i wedug ustawy obowizujcej obecnie nie wchodzi w gr tzw. odesanie zwrotne porednie. 11 Odesanie dalsze nastpuje te tylko do prawa pastwa trzeciego (C), wskazanego przez normy kolizyjne pastwa odsyajcego (B), bez wzgldu na to, czy zostanie przez normy kolizyjne pastwa C przyjte. Norm kolizyjnych pastwa C si nie uwzgldnia. Prawo polskie przyjo wic konstrukcj tzw. odesania jednostopniowego. 12 Konwencja rzymska z 1980 r. o prawie waciwym dla zobowiza umownych w art. 15 wycza odesanie. W myl tego przepisu wskazanie dla zobowizania umownego jako waciwego prawa okrelonego pastwa obejmuje wycznie normy prawa merytorycznego obowizujcego w tym pastwie, a nie normy kolizyjne jego prawa prywatnego midzynarodowego. Prawo wskazane jako waciwe wedug konwencji to prawo merytoryczne. Odesanie wyczaj te rozporzdzenia Rzym I (art. 20) i Rzym II (art. 24). Niejednolite prawo 1 Jako prawo niejednolite traktowane jest prawo pastwa, w ktrym bd na jego rnych obszarach (np. w poszczeglnych dzielnicach, kantonach lub republikach), bd w rnych zakresach osobowych (np. ze wzgldu na wyznanie lub pochodzenie) obowizuj odrbne zespoy norm merytorycznych. 2 Niejednolito prawa bywa przyczyn konfliktw interlokalnych (np. midzy-dzielnicowych, midzykantonalnych lub midzyrepublikaskich) lub interpersonalnych (midzyosobowych). 3 Jeeli prawo wskazane przez norm kolizyjn prawa prywatnego midzynarodowego jest niejednolite, nasuwa si pytanie, ktry spord wchodzcych w gr zespow norm merytorycznych naley w danym przypadku zastosowa. Wyran wskazwk w tej mierze zawiera art. 5 p.p.m. Zgodnie z tym przepisem: Jeeli w pastwie, ktrego prawo jest waciwe, obowizuj rne systemy prawne, prawo tego pastwa rozstrzyga, ktry z tych systemw stosowa naley". Rozstrzygajce znaczenie maj wic wewntrzne normy kolizyjne (kompetencyjne) pastwa, o ktrego prawo chodzi, takie jak normy jego prawa midzy-dzielnicowego (midzyrepublikaskiego, midzykantonalnego) lub midzyosobowego. 4 W braku rozstrzygnicia w prawie pastwa, ktrego prawo jest waciwe lub gdy ustalenie tego rozstrzygnicia okae si niemoliwe, sdzia polski powinien zastosowa ten system prawny wchodzcy w skad prawa waciwego, ktry jest najcilej zwizany z ocenianym stosunkiem. Trudnoci, o ktrych mowa, nie uzasadniaj signicia do art. 7 p.p.m. i zastosowania na jego podstawie prawa polskiego.

W nielicznych jedynie przypadkach, i to wycznie w zakresie konfliktw interlokalnych, rozstrzygnicia poszukiwa mona w samej normie kolizyjnej prawa prywatnego midzynarodowego (por. art. 28 p.p.m.). Z normy tej bowiem moe niekiedy wprost wynika, ktry z zespow norm merytorycznych prawa waciwego, bdcego prawem niejednolitym, naley zastosowa. Na podstawie art. 28 p.p.m. zobowizania z umw giedowych naley zatem ocenia wedug norm obowizujcych w siedzibie giedy, bez wzgldu na stanowisko w tej mierze norm regulujcych konflikty interlokalne w prawie pastwa, w ktrym znajduje si siedziba giedy. 6 W podobny sposb, jak w przypadku konfliktw interpersonalnych i interlokalnych, naley postpowa w sytuacji, gdy w systemie prawnym waciwym na podstawie naszej normy kolizyjnej p.p.m. wystpuj konflikty intertemporalne. Konflikty te naley w zwizku z powyszym rozstrzyga zgodnie ze wskazwkami norm prawa midzyczasowego (prawa przechodniego), wchodzcych w skad waciwego systemu prawnego. 7 Szczeglne unormowanie dotyczce sytuacji niejednolitoci prawa znalazo si w art. 19 konwencji rzymskiej z 1980 r. o prawie waciwym dla zobowiza umownych. W myl art. 19 ust. 1 konwencji w sytuacji niejednolitoci prawa (ze wzgldu na kryterium przestrzenne) w obrbie zobowiza umownych przy okrelaniu prawa waciwego na podstawie konwencji kada z jednostek terytorialnych, w ktrej obowizuje oddzielna regulacja zobowiza umownych, bdzie traktowana tak, jak gdyby bya odrbnym pastwem. Z kolei art. 19 ust. 2 konwencji kae respektowa - przy rozstrzyganiu wewntrznych konfliktw interlokalnych - krajowe normy kolizyjne rozstrzygajce te kolizje. 8 Pastwo konwencyjne o niejednolitym systemie prawnym moe jednak nakaza stosowanie norm konwencyjnych przy rozstrzyganiu rwnie wewntrznych konfliktw interlokalnych. Z tej moliwoci skorzystao Zjednoczone Krlestwo Wielkiej Brytanii i Irlandii Pnocnej. Oddzielne unormowanie znalazo si te w rozporzdzeniach Rzym I (art. 22) i Rzym II (art. 25). Zmiana statutu 1 Chodzi tu o zjawisko, ktrego istot stanowi to, e stosowanie tych norm prowadzi czsto - z rnych zreszt powodw (o czym niej) - do zetknicia si kolejno dochodzcych do gosu w charakterze prawa waciwego norm merytorycznych, wchodzcych w skad systemw prawnych rnych pastw (a wic obowizujcych na rnych obszarach). Pojawiaj si przy tym problemy zwizane z rozgraniczeniem pola dziaania statutu dawnego i nowego 2 Przyczyny zmiany statutu bywaj rne. Do zmiany statutu moe doj w wyniku: a. zmiany miarodajnych dla okrelonego zakresu norm kolizyjnych prawa prywatnego midzynarodowego, obowizujcych na danym obszarze, prowadzcej do tego, e inne prawo merytoryczne (prawo innego pastwa) wskazyway normy dawne, a inne wskazuj normy kolizyjne nowe, b. zmiany powizania danego stosunku (lub jego elementu) rozstrzygajcego o waciwoci prawa wedle miarodajnych norm kolizyjnych prawa prywatnego midzynarodowego, obowizujcych na danym obszarze (a wic np. w Polsce), tak i zamiast dotychczas waciwego staje si od jakiej chwili waciwy system prawny obowizujcy na innym obszarze (w innym pastwie). 3 Zmiana powizania rozstrzygajcego o waciwoci prawa moe nastpi albo aa skutek dziaania wiadomego (a niekiedy rozmylnego) stron (np. zmiany obywatelstwa w wyniku stara zainteresowanych osb, zmiany miejsca zamieszkania lub pobytu, przeniesienia siedziby osoby prawnej, zmiany miejsca pooenia rzeczy), albo w wyniku okolicznoci od stron niezalenych (np. pozbawienia obywatelstwa moc zarzdzenia waciwego organu pastwowego). 4 Przesunicie granic pastwowych moe prowadzi zarwno do zmiany obowizujcych na danym obszarze norm kolizyjnych (i w wyniku tego do zmiany statutu), jak i norm merytorycznych. 5 Zagadnienie zmiany statutu w wyniku zmiany norm kolizyjnych prawa prywatnego midzynarodowego obowizujcych na danym obszarze (w danym pastwie) sprowadza si w istocie rzeczy do pytania, czy w rozpatrywanym zakresie naley zastosowa dawn, czy te now norm kolizyjn prawa prywatnego midzynarodowego okrelonego pastwa. 6 Ustawa z 1965 r. (podobnie jak ustawa z 1926 r.) nie rozstrzyga wyranie zagadnie przechodnich z zakresu prawa prywatnego midzynarodowego. W praktyce i literaturze przyjmuje si jednak zgodnie, e przy rozstrzyganiu konfliktw intertemporalnych w polskim prawie prywatnym midzynarodowym naley posugiwa si (stosujc je odpowiednio) reguami prawa przechodniego uksztatowanymi na uytek stosunkw cywilnoprawnych i wystpujcych w obrbie tych stosunkw konfliktw intertemporalnych. 7 Najdoniolejsz grup stanowi przypadki zmiany statutu na skutek zmiany powizania danego stosunku (sytuacji, stanu faktycznego) lub jego elementu, rozstrzygajcego o waciwoci prawa, w wyniku aktywnoci stron. Na okrelenie sytuacji tego rodzaju uywana bywa nazwa: konflikty ruchome.

10

W ustawie z 1965 r. (podobnie jak w ustawach obcych) brak jest oglnego uregulowania omawianych zagadnie. Istniej jednak rozwizania szczegowe. Jedno z nich zawiera art. 24 2 p.p.m. 9 Istniej te przepisy, ktre wyranie przewiduj waciwo kadoczesnego prawa (por. art. 17 1 p.p.m., podobnie moe by interpretowany art. 24 1 p.p.m.). 10 W zalenoci od tego, jak ujty jest subokrelnik temporalny normy kolizyjnej, zwyko si wyrnia statut niezmienny (norma precyzuje wwczas chwil miarodajn w celu okrelenia prawa waciwego) lub zmienny (mamy z nim do czynienia w wypadku waciwoci kadoczesnego prawa). 11 naley sfery dziaania poszczeglnych, kolejno miarodajnych praw w konkretnych przypadkach rozgraniczy sprawiedliwie, kierujc si oglnymi, odpowiednio dostosowanymi zasadami prawa intertemporalnego (midzyczasowego), chyba e ich modyfikacji w jakim kierunku wymaga ta specjalna sytuacja, z ktr tu si spotykamy 12 Z reguy kierowa si bdziemy zasad waciwoci kadoczesnego statutu dla zdarze, jakie miay miejsce w okresie powizania z tym statutem. Zasada ta ma dwie strony: pozytywn i negatywn. Jej stron pozytywn okrela si mianem natychmiastowego lub bezporedniego oddziaywania na dany stosunek nowego statutu. Oznacza to, i nowy statut ma w zasadzie pen swobod dziaania w swoim przedziale czasowym. Moe wic przewidywa wyganicie praw i sytuacji powstaych pod dawnym statutem, moe te nadawa owym prawom lub sytuacjom odmienn tre lub zakres ni ten, jaki miay poprzednio. Z kolei stron negatywn omawianej zasady ujmuje si w postaci zakazu wstecznego dziaania nowego statutu, a wic wkraczania nowego statutu na teren dawnego w odniesieniu do oceny zdarze, jakie nastpiy w okresie waciwoci statutu dawnego. Obejcie prawa 1 Obejcie prawa w prawie prywatnym midzynarodowym polega na uchyleniu si stron (strony) od skutkw zastosowania prawa w normalnym toku rzeczy waciwego przez odpowiednie (i rzeczywiste) zwizanie danego stosunku z innym prawem w taki sposb, by mogo ono uchodzi w wietle norm kolizyjnych obowizujcych w siedzibie sdu za waciwe do oceny tego stosunku. 2 W poszczeglnych przypadkach mona przeciwdziaa obejciu prawa w normalnym toku rzeczy waciwego w ten sposb, e prawo to zostanie jako waciwe zastosowane. Skutek obejcia prawa dotyczy wic wycznie sfery kolizyjnoprawnej. Wolno do niego siga tylko wyjtkowo, w racych przypadkach niewtpliwego i rozmylnego dziaania in fraudem bezwzgldnie obowizujcych norm prawnych, i jedynie wtedy, gdy same normy kolizyjne w sposb kategoryczny wskazuj waciwo okrelonego systemu prawnego. Klauzula porzdku publicznego 1 Prawo obce, wskazane jako waciwe przez normy kolizyjne prawa prywatnego midzynarodowego danego pastwa, zawiera czasem rozwizania szokujce z punktu widzenia podstawowych zasad porzdku prawnego tego pastwa i przyjmowanego tam systemu wartoci w sferze politycznej, spoecznej i gospodarczej. 2 Swoist klap bezpieczestwa" i form obrony przed trudnymi do akceptacji skutkami waciwoci obcego prawa stanowi klauzula porzdku publicznego (ordre public, kollisionsrechtliche Vorbehaltsklausel, public policy). 3 W Polsce przewiduje j art. 6 p.p.m. W myl tego przepisu prawa obcego stosowa nie mona, jeeli jego stosowanie miaoby skutki sprzeczne z podstawowymi zasadami porzdku prawnego RP". 4 Pojcie porzdku prawnego, ktrym operuje klauzula, jest pojciem blankietowym i elastycznym. 5 Wspczenie mwi si niekiedy o midzynarodowym porzdku publicznym, obejmujcym zesp wartoci oglnoludzkich, uznanych w takich porozumieniach, jak: Powszechna Deklaracja Praw Czowieka z 1948 r., Pakty Praw Czowieka z 1966 r. czy te Europejska Konwencja Praw Czowieka i Podstawowych Wolnoci. Ten nadrzdny zesp wartoci i wyraajce go zasady mog odegra rol przy stosowaniu klauzuli porzdku publicznego. 6 Zawarcie konwencji z jakim pastwem nie oznacza wcale akceptacji - i to na przyszo - wszystkich jego wewntrznych norm pod ktem zastosowania ich u nas" 7 Przy rozpatrywaniu podstaw ingerencji klauzuli porzdku publicznego trzeba bra pod uwag porzdek prawny aktualny (z chwili orzekania), i to jedynie podstawowe zasady tego porzdku prawnego. omawianym tutaj instrumentem naley posugiwa si rozwanie, sigajc do wyjtkowo i nie wychodzc poza granice istotnych potrzeb. 8 Z punktu widzenia stron zainteresowanych mona wyrni dziaanie klauzuli dozwalajce i zakazujce. Dziaanie dozwalajce klauzuli zachodzi wtedy, gdy strona dziki zastosowaniu klauzuli osiga wicej, ni osigaaby, gdyby zastosowano (waciwe) prawo obce. Dziaanie zakazujce polega za na tym, e na skutek dziaania klauzuli wprowadza si ograniczenie nieznane obcemu prawu

11

waciwemu, co oczywicie pogarsza pooenie strony. Ze stanowiska wasnego prawa dziaanie klauzuli moe by pozytywne lub negatywne. O dziaaniu pozytywnym mwimy wtedy, gdy w miejsce wyczonej normy obcej stosuje si norm wasnego prawa. 9 Zastosowanie klauzuli porzdku publicznego nie prowadzi automatycznie do waciwoci wasnego prawa (stosowania legis fori). 10 W kadym konkretnym przypadku posugiwania si klauzul naley przede wszystkim rozway moliwo ograniczenia skutkw dziaania klauzuli jedynie do skutkw negatywnych. 11 Szczeglne unormowanie klauzuli porzdku publicznego znalazo si w art. 16 konwencji rzymskiej o prawie waciwym dla zobowiza umownych. W myl tego przepisu zastosowania prawa waciwego (jeeli ta waciwo oparta jest na normach konwencyjnych) mona odmwi jedynie wwczas, gdy takie zastosowanie w sposb oczywisty byoby nie do pogodzenia z porzdkiem publicznym pastwa sdu orzekajcego. Wynika z niego wyrana przestroga przed naduywaniem klauzuli porzdku publicznego. Oddzielne unormowanie klauzuli porzdku publicznego znajduje si te w rozporzdzeniach Rzym I (art. 21) i Rzym II (art. 26). Problemy zwizane z pojmowaniem i stosowaniem prawa waciwego zasady oglne 1 Sd lub inny polski organ jako prawo waciwe moe stosowa bd prawo obowizujce w Polsce, bd prawo obce. W myl przyjmowanej u nas zasady rwnorzdnego traktowania praw obowizujcych na rnych terytoriach prawo obce powinno by traktowane na rwni z prawem wasnym. 2 Waciwo prawa obcego nie stanowi wyjtku od jakiej generalnej zasady (lub domniemania) waciwoci legis fori, bo zasada taka (lub domniemanie) w prawie polskim nie obowizuje. W kadym razie tego rodzaju zasady nie wolno doszukiwa si w art. 7 p.p.m. 3 Obce prawo waciwe stosowa naley w granicach jego waciwoci, wyznaczonej przez normy kolizyjne wasnego prawa prywatnego midzynarodowego. Normy te stwarzaj podstaw do zastosowania prawa obcego. Tylko wyjtkowo i jedynie w przypadkach przewidzianych przez normy kolizyjne wasnego prawa prywatnego midzynarodowego mog by przy tym brane pod uwag obce normy kolizyjne. 4 Nie tylko polskie, lecz rwnie obce prawo waciwe naley stosowa jako prawo. Nie mona wic prawa obcego traktowa tak, jak gdyby to by zwyky fakt, ani te twierdzi, e w rozpatrywanej sytuacji chodzi jedynie o stwierdzenie faktu nabycia praw podmiotowych pod rzdem obcego prawa. 5 Zastosowane przez sd lub inny polski organ obce prawo waciwe pozostaje mimo to prawem obcym. Nie dochodzi wic w trakcie stosowania prawa obcego do wczenia (inkorporacji) norm obcego prawa do naszego systemu prawnego. 6 Obowizywanie i tre norm obcego prawa waciwego naley ustala zgodnie z zasadami przyjtymi w pastwie, o ktrego prawo chodzi. 7 Prawo waciwe (zarwno polskie, jak i obce) powinno by zastosowane z urzdu niezalenie od tego, czy strony si na nie powoay. 8 Czasem podstaw waciwoci okrelonego systemu prawnego stanowi wola stron (por. art. 25 1 oraz 32 p.p.m. dopuszczajce tzw. wybr prawa). Jednake prawo wybrane jest rwnie stosowane przez sd z urzdu. 9 Zastosowanie prawa obcego nie zaley od kolizyjnoprawnej wzajemnoci. Jest wic niezalene od tego, czy sd pastwa, o ktrego prawo chodzi w sytuacji powizanej z naszym obszarem prawnym w sposb podobny do tego, jaki zachodzi w rozpatrywanym przypadku (co na podstawie naszych norm kolizyjnych uzasadnia waciwo prawa obcego), zastosowaby nasze prawo. 10 Niezastosowanie w ogle lub bdne zastosowanie prawa waciwego (tak wasnego, jak i obcego) stanowi naruszenie prawa materialnego przez bdn jego wykadni lub niewaciwe zastosowanie z wszystkimi tego konsekwencjami procesowymi. Niezastosowanie waciwego prawa obcego stanowi naruszenie odpowiedniej normy kolizyjnej prawa prywatnego midzynarodowego. 11 W myl art. 1143 1 k.p.c: Sd z urzdu ustala i stosuje waciwe prawo obce. Sd moe zwrci si do Ministra Sprawiedliwoci o udzielenie tekstu tego prawa oraz o wyjanienie obcej praktyki sdowej". Zgodnie z art. 1143 2 k.p.c: Sd moe zwrci si do Ministra Sprawiedliwoci rwnie o udzielenie informacji co do istnienia wzajemnoci w stosunkach z pastwem obcym". Natomiast 3 tego artykuu stanowi, e: Celem ustalenia treci prawa obcego lub obcej praktyki sdowej albo istnienia wzajemnoci sd moe zastosowa take inne rodki, w tym zasign opinii biegych". Problemy zwizane z pojmowaniem i stosowaniem prawa waciwego dopuszczalno stosowania obcego prawa publicznego. Przepisy wymuszajce swoje zastosowanie.

12

W ostatnich latach coraz wicej zwolennikw zyskuje jednak pogld odmienny. Wielu autorw sdzi, e sd, stosujc prawo obce, powinien bra pod uwag - jeli zachodz okrelone przesanki - take normy prawa publicznego, wchodzce w skad waciwego systemu prawnego, i to nie tylko wtedy, gdy przewiduje to wyranie jego porzdek prawny lub gdy taki obowizek wynika z umw midzynarodowych. Dopuszczalno stosowania obcego prawa publicznego bywa uzaleniana od nastpujcych przesanek: a. chodzi tu o normy prawa publicznego, wchodzce w skad waciwego systemu prawnego; podstaw ich waciwoci stanowi wic norma kolizyjna obowizujca w siedzibie sdu, miarodajna dla podlegajcego ocenie stosunku; b. normy te wspuczestnicz w normowaniu podlegajcego ocenie stosunku, wspierajc regulacj prywatnoprawn tego stosunku (zachodzi wic wi o duym stopniu intensywnoci pomidzy nimi a podlegajcym ocenie stosunkiem) c. z ich treci lub celu nie wynika, e naley im nadawa wycznie terytorialny zasig (ograniczony do terytorium pastwa, w ktrym one obowizuj); d. ich zastosowanie nie prowadzi do skutkw sprzecznych z podstawowymi zasadami porzdku prawnego obowizujcego w siedzibie sdu; innymi sowy ich zastosowaniu nie sprzeciwia si klauzula porzdku publicznego. 2 We wspczesnej nauce prawa prywatnego midzynarodowego, w ramach koncepcji przepisw wymuszajcych swoje zastosowanie" (zob. 1 II), coraz powszechniejsze uznanie zyskuje pogld opowiadajcy si za stosowaniem przy ocenie okrelonego stosunku - obok prawa, ktremu stosunek ten zasadniczo podlega - wasnych lub obcych przepisw wymuszajcych swoje zastosowanie", jeli tylko spenione s okrelone przesanki, ktre to uzasadniaj. 3 Wrd przesanek stosowania obcych przepisw wymuszajcych swoje zastosowanie" w doktrynie15 wymieniane s nastpujce: a. obcy przepis znajduje zastosowanie jedynie w razie istnienia wasnej woli zastosowania" i tylko w ramach wyznaczonego t wol zakresu; b. chodzi tu o przepis wchodzcy w skad systemu prawnego, z ktrym oceniany stosunek pozostaje w bliskim (intensywnym) zwizku faktycznym; c. pastwo, do ktrego systemu prawnego w przepis naley, ma faktyczn mono wymuszenia respektowania tego przepisu; d. zastosowanie przepisu jest uzasadnione (rozsdne") z midzynarodowego punktu widzenia; e. zastosowaniu obcego przepisu nie sprzeciwia si klauzula porzdku publicznego forum. 4 Z kolei art. 7 Konwencji rzymskiej z 1980 r. o prawie waciwym dla zobowiza umownych ujty zosta nastpujco: a. W przypadku stosowania, zgodnie z Konwencj, prawa okrelonego pastwa, mona przyzna skuteczno przepisom bezwzgldnie wicym innego pastwa, z ktrymi sytuacja wykazuje cisy zwizek, wwczas i w takim zakresie, w jakim - wedug prawa tego pastwa - przepisy te znajduj zastosowanie niezalenie od tego, jakiemu prawu podlega umowa. Przy podjciu decyzji, czy takim przepisom bezwzgldnie wicym przyzna skuteczno, naley bra pod uwag ich charakter i przedmiot, a take konsekwencje ich zastosowania lub niezastosowania. b. Postanowienia niniejszej konwencji nie naruszaj stosowania przepisw prawa pastwa sdu orzekajcego, ktre w odniesieniu do danego stanu faktycznego wymuszaj swoje zastosowanie, bez wzgldu na to, jakie prawo ma zastosowanie do umowy. 5 Postanowienia dotyczce przepisw wymuszajcych swoje zastosowanie znajduj si te w rozporzdzeniach Rzym I (art. 9) i Rzym II (art. 16). W myl art. 16 rozporzdzenia Rzym II: Przepisy niniejszego rozporzdzenia nie ograniczaj stosowania przepisw prawa siedziby sdu, ktre znajduj zastosowanie do oceny stanu faktycznego bez wzgldu na to, jakiemu prawu podlega zobowizanie pozaumowne". Warto te wspomnie o przepisie art. 17 tego rozporzdzenia, ktry stanowi, e: Oceniajc postpowanie osoby, ktrej przypisuje 6 Przepis art. 9 rozporzdzenia Rzym I rni si nieco od art. 7 Konwencji rzymskiej z 1980 r. Nadano mu nastpujce brzmienie: a. Przepisy wymuszajce swoje zastosowanie to przepisy, ktrych przestrzeganie uwaane jest przez pastwo za tak istotny element ochrony jego interesw publicznych, takich jak organizacja polityczna, spoeczna lub gospodarcza, e znajduj one zastosowanie do stanw faktycznych objtych ich zakresem bez wzgldu na to, jakie prawo jest waciwe dla umowy zgodnie z niniejszym rozporzdzeniem. b. Niniejsze rozporzdzenie nie narusza stosowania przepisw wymuszajcych swoje zastosowanie pastwa sdu orzekajcego. c. Mona przyzna skuteczno przepisom wymuszajcym swoje zastosowanie pastwa, w ktrym ma nastpi lub nastpio wykonanie zobowiza wynikajcych z umowy, w zakresie, w jakim przepisy te

13

powoduj, e wykonanie umowy jest niezgodne z prawem. Rozwaajc przyznanie skutecznoci takim przepisom, uwzgldnia si ich charakter i cel oraz skutki ich zastosowania lub niezastosowania". Problemy zwizane z pojmowaniem i stosowaniem prawa waciwego sposoby usuwania niektrych trudnoci w trakcie stosowania prawa waciwego. 1 Zabiegi kwalifikacyjne a. Perturbacjom grocym w wyniku zetknicia si trudnych do pogodzenia norm nalecych do rnych systemw prawnych w pojedynczych przypadkach zapobiega mona za porednictwem odpowiednich zabiegw kwalifikacyjnych. Chodzi tu zwaszcza o kwalifikacj rozgraniczajc sfery dziaania konkurujcych ze sob norm kolizyjnych. Rozstrzygnicie nastpuje wic w przypadkach tego rodzaju na paszczynie kolizyjnoprawnej. 2 Dostosowanie a. Zabiegi podejmowane na paszczynie merytorycznoprawnej w celu usunicia trudnoci, o ktrych bya wyej mowa, mog przede wszystkim polega na prbach dostosowania (Anpassung, l'adaptatio) stykajcych si ze sob rnych systemw prawnych. Ich celem jest usuwanie sprzecznoci lub co najmniej braku harmonii midzy normami nalecymi do rnych systemw prawnych utrudniajcych lub uniemoliwiajcych ich stosowanie. b. Dostosowanie moe w szczeglnoci polega na stworzeniu swoistej syntezy norm wchodzcych w skad rnych systemw prawnych, tak jakby pochodziy od jednego ustawodawcy. c. Jeeli jednak midzy stykajcymi si systemami prawnymi zachodzi sprzeczno wykluczajca moliwo syntezy, konieczna staje si rezygnacja z zastosowania waciwych norm merytorycznych. Trzeba je zastpi norm merytoryczn prawa prywatnego midzynarodowego sformuowan na uytek konkretnego przypadku przez sdziego. Ona te stanowi bdzie podstaw rozstrzygnicia. Przykad takiej niepisanej normy merytorycznej zostanie podany w rozwaaniach dotyczcych kommorientw. 3 Ocena rwnowanoci (ekwiwalentnoci) poj lub instytucji prawnych. a. Jeeli w trakcie stosowania prawa waciwego zachodzi konieczno uwzgldninia refleksw zdarzenia, ktre miao miejsce pod rzdem innego prawa (lub na ktre wywaro wpyw inne prawo), niejednokrotnie pojawia si potrzeba dokonania oceny rwnowanoci (ekwiwalentnoci) poj (lub instytucji prawnych) zaczerpnitych z innego systemu prawnego lub uksztatowanych pod wpywem innego systemu prawnego ni prawo waciwe. b. Praktyczny walor ma wic odpowied na pytanie, jak przy ocenie tej rwnowanoci (ekwiwalentnoci) poj lub instytucji prawnych naley si zachowa. 4 Dostosowanie czynnoci prawnej do wymaga niewaciwego prawa a. Osoba (osoby) dokonujca czynnoci prawnej dostosuje j do wymaga okrelonych w prawie, ktre nie jest prawem waciwym, lub doprowadzi do innego jej powizania z niewaciwym prawem. b. Czynnociami prawnymi dostosowanymi do wymaga niewaciwego prawa mog by czynnoci nalece do rnych dziaw prawa cywilnego. c. W tych przypadkach rwnie trzeba poszukiwa rozstrzygnicia w prawie waciwym. Jedynym rodkiem zaradczym na pojawiajce si wtpliwoci i trudnoci moe by staranna jego wykadnia. d. Sposb przezwycienia tych trudnoci16 musi by dostosowany do okolicznoci konkretnego przypadku. Zalee te bdzie od charakteru tych trudnoci. CZ SZCZEGOWA OSOBY FIZYCZNE I PRAWNE OSOBY FIZYCZNE Prawo waciwe 1 Przy ustalaniu statutu personalnego osoby fizycznej decydujc rol odgrywa cznik obywatelstwa. 2 W myl art. 9 1 p.p.m.: zdolno prawna i zdolno do czynnoci prawnych osoby fizycznej podlega jej prawu ojczystemu" (a wic prawu wskazanemu za porednictwem cznika obywatelstwa). Jeeli jednak nie mona ustali obywatelstwa danej osoby albo osoba, o ktrej zdolno chodzi, nie ma obywatelstwa adnego pastwa (jest bezpastwowcem, apatryd) na podstawie art. 3 p.p.m. zamiast prawa ojczystego stosuje si prawo miejsca zamieszkania. Wreszcie, jeli ustalenie miejsca zamieszkania apatrydy jest niemoliwe lub gdy nie ma on miejsca zamieszkania w adnym pastwie - na mocy art. 7 p.p.m. jego zdolno ocenia si wedug prawa polskiego. W wypadku wielorakiego obywatelstwa osoby, o ktr chodzi, postpowa naley zgodnie ze wskazwkami zamieszczonymi w art. 2 p.p.m. 3 Istnieje wiele wyjtkw od zasady wyraonej w art. 9 1 p.p.m. 4 Odstpstwa od powyszej zasady wprowadza sama ustawa z 1965 r. (art. 9 3, art. 10); odrbnie i czciowo inaczej reguluje uznanie za zmarego i stwierdzenie zgonu (art. 11 p.p.m.). Stosowanie art. 9

14

1 p.p.m. wyczaj dalsze przepisy ustawy z 1965 r., ktre obejmuj take zdolno w jakim wycinkowym zakresie (np. zdolno do zawarcia maestwa" naley do zakresu normy kolizyjnej z art. 14 p.p.m., zdolno testowania - do zakresu normy z art. 35 p.p.m.). 5 Na osobn wzmiank zasuguje art. 12 ust. 1 Konwencji genewskiej z 1951 r. dotyczcej statusu uchodcw, do ktrej w 1991 r. przystpia take Polska Status osobowy kadego uchodcy okrela prawo pastwa jego staego zamieszkiwania, a jeeli nigdzie stale nie zamieszkuje, prawo pastwa, w ktrym przebywa". 6 Odnosi si on wycznie do uchodcw w rozumieniu Konwencji (i Protokou uzupeniajcego) oraz obejmuje jedynie status osobowy uchodcy". 7 W bliskim pokrewiestwie z art. 9 1 pozostaje art. 23 p.p.m., okrelajcy prawo waciwe dla opieki i kurateli. Wydaje si, e zakresem zastosowania przepisu art. 23 p.p.m. obj naley m.in. wszystkie dziaajce oglnie akty (zarzdzenia) o charakterze opiekuczym, dotyczce danej osoby (np. upenoletnienie lub uwasnowol-nienie, a nawet ubezwasnowolnienie). Jednake ich wpyw na zdolno prawn ocenia trzeba wedug prawa waciwego dla zdolnoci (statutu personalnego). Zdolno prawna 1 Zdolno prawna osoby fizycznej naley zasadniczo do zakresu statutu personalnego. 2 Statut personalny rozstrzyga przeto: a. o przesankach, od ktrych spenienia jest uzalenione uzyskanie zdolnoci prawnej; statut personalny decyduje wic o tym, czy do uzyskania zdolnoci prawnej przez noworodka wystarczy, e przyjdzie on na wiat ywy (tak prawo niemieckie), czy te musi spenia dalsze wymagania i jakie, np. by zdolny do ycia (por. art. 725 k.c.franc), y przez jaki czas, mie posta czowieka (figura humana - por. art. 30 k.c.hiszp.); b. o chwili uzyskania zdolnoci prawnej i zasadach obliczania wieku osoby fizycznej (m.in. jak z tego punktu widzenia traktowa dzie urodzenia czowieka); jednake zarwno samo urodzenie si dziecka, jako fakt przyrodniczy, jak i to, czy dziecko przyszo na wiat ywe, naley ocenia wedug zasad wiedzy medycznej, ktra z natury rzeczy ma (a w kadym razie powinna mie) charakter uniwersalny; c. o domniemaniach prawnych co do ycia i mierci (chodzi tu take o domniemania dotyczce kommorientw, a wic osb, ktre zginy we wsplnym niebezpieczestwie, por. np. art. 9 i 32 k.c.pol., 23 k.c.austr.); d. o dziaajcych w sposb generalny ograniczeniach zdolnoci prawnej, o przyczynach jej utraty. 3 Wszystkie ustawodawstwa na wiecie wi koniec zdolnoci prawnej osoby fizycznej ze mierci, traktowan jako fakt biologiczny. 4 mier cywilna dotrwaa do naszych czasw w nielicznych systemach prawnych, najczciej zreszt w formie szcztkowej. Instytucja ta jest sprzeczna z podstawowymi zasadami porzdku prawnego RP, jeeli wic przewiduje j prawo obce (stanowice statut personalny cudzoziemca) - ingerencja klauzuli porzdku publicznego bdzie nieodzowna. 5 Ograniczenia zdolnoci prawnej z powodu przynalenoci rasowej, kastowej lub wyznaniowej (wystpujce w prawie obcym) s sprzeczne z podstawowymi zasadami porzdku prawnego RP. Uzasadniona wic bdzie w takich przypadkach ingerencja klauzuli porzdku publicznego. 6 Zagadnienie sytuacji prawnej dziecka pocztego jest od wiekw przedmiotem sporw i wtpliwoci w doktrynie prawa cywilnego. Za trafny uchodzi pogld, e o tym, czy dziecko poczte, lecz jeszcze nienarodzone (nasciturus), moe naby okrelone prawa (lub ewentualnie take obowizki), rozstrzyga prawo waciwe dla praw (i obowizkw), o ktrych nabycie chodzi (lex causae). 7 Zgodnie z przyjtym rozwizaniem o monoci dziedziczenia dziecka pocztego (lub monoci uzyskania zapisu) decyduje statut spadkowy (art. 34 p.p.m.). 8 W myl wspomnianej ju szczegowej reguy z art. 19 2 zd. 3 p.p.m. uznanie dziecka pocztego podlega prawu ojczystemu matki (zastosowanie w omawianym zakresie postanowienia art. 19 2 zd. 2 p.p.m. napotykaoby bowiem znaczne trudnoci). 9 Zgodnie z art. 8 p.p.m.: cudzoziemcy mog mie w Polsce prawa i obowizki na rwni z obywatelami polskimi, chyba e ustawa stanowi inaczej". 10 Pozycj prawn cudzoziemcw w Polsce reguluje w sposb kompleksowy ustawa z 13 czerwca 2003 r. o cudzoziemcach (tekst jedn. Dz.U. z 2006 r. Nr 234, poz. 1694 ze zm.). Wedug przyjtej w niej definicji cudzoziemcem jest kady, kto nie ma obywatelstwa polskiego (art. 2), a wic take bezpastwowiec. Ustawa nakazuje te, by cudzoziemca, bdcego obywatelem dwch lub wicej pastw, traktowa jako obywatela tego pastwa, ktrego dokument podry stanowi podstaw wjazdu na terytorium RP (art. 5). Ustawy tej nie stosuje si min. do obywateli pastw czonkowskich Unii Europejskiej oraz czonkw ich rodzin, a take do obywateli pastw Europejskiego Obszaru Gospodarczego, ktre nie nale do Unii, ale na podstawie umw zawartych z Uni korzystaj ze

15

swobody przepywu osb i czonkw ich rodzin, w zakresie uregulowanym w ustawie z 14 lipca 2006 r. o wjedzie na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, pobycie oraz wyjedzie z tego terytorium obywateli pastw czonkowskich Unii Europejskiej i czonkw ich rodzin (Dz.U. Nr 144, poz. 1043 ze zm.). 11 W myl art. 16 Midzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych z 1966 r. (Dz.U. z 1977 r. Nr 38, poz. 167 i 169 za.) kady ma prawo do uznania wszdzie jego podmiotowoci prawnej. Podobn zasad wyraa art. 6 Deklaracji Praw Czowieka z 1948 roku. Uznanie za zmarego i stwierdzenie zgonu 1 Wedug art. 11 1 p.p.m. do uznania osoby zaginionej za zmar stosuje si jej prawo ojczyste; to samo dotyczy stwierdzenia zgonu. Jednake zgodnie z art. 11 2 p.p.m. - gdy w sprawie o uznanie cudzoziemca za zmarego lub stwierdzenie jego zgonu orzeka sd polski -stosuje si prawo polskie. 2 Przepis art. 11 1 p.p.m. nie okrela wyranie subokrelnika temporalnego normy, ktra z przepisu tego wynika. Nie ulega jednak wtpliwoci, e chodzi tutaj o prawo pastwa, ktrego obywatelem bya dana osoba w chwili ostatniej o niej wiadomoci. Art. 11 1 p.p.m. przeciwdziaa wyczeniu waciwoci prawa polskiego w sprawie dotyczcej obywatela polskiego rozpatrywanej przez sd obcy. 3 Zakres normy kolizyjnej z art. 11 1 p.p.m. naley ujmowa szeroko. Norma ta obejmuje nie tylko uznanie za zmarego i stwierdzenie zgonu, lecz rwnie instytucje do uznania za zmarego i stwierdzenia zgonu zblione (np. uznanie za zaginionego lub nieobecnego). Nieco inaczej moe by natomiast ujmowany zakres normy z art. 11 2 p.p.m. Zwaywszy, e waciwe na podstawie tej normy moe by jedynie prawo polskie, i to tylko wtedy, gdy zachodzi jurysdykcja sdw polskich, naley doj do wniosku, e omawiana norma obejmuje jedynie uznanie za zmarego i stwierdzenie zgonu w znaczeniu, jakie pojciom tym nadaje prawo polskie. Jeli tylko uzasadniona jest jurysdykcja sdw polskich, waciwe jest prawo polskie. Brak wic moliwoci orzeczenia przez sd polski o uznaniu za zaginionego obywatela obcego na podstawie jego prawa ojczystego. 4 Sd polski przy okazji rozstrzygania okrelonej sprawy (np. sprawy spadkowej) moe z powoaniem si na art. 11 1 p.p.m. (lub ewentualnie art. 9 1 p.p.m.) ustali podstaw domniemania mierci wedug zasad obowizujcych w prawie ojczystym cudzoziemca, cho do orzekania o uznaniu za zmarego nie jest waciwy. Wydaje si, e na powysze pytanie - w imi midzynarodowej harmonii rozstrzygni - naley udzieli odpowiedzi twierdzcej. 5 Jak wynika z art. 11 2 p.p.m., granice zastosowania prawa polskiego przy orzekaniu o uznaniu za zmarego lub stwierdzeniu zgonu cudzoziemca wyznaczaj normy jurysdykcyjne. Zawiera je art. 1106 k.p.c. Zdolno do czynnoci prawnych 1 Do zakresu zastosowania statutu personalnego naley - co wyranie wynika 139 z art. 9 1 p.p.m. - ocena zdolnoci do czynnoci prawnych osoby fizycznej. 2 Statut ten rozstrzyga nie tylko o przesankach zdolnoci do czynnoci prawnych, lecz take o treci (stopniu, rodzaju) zdolnoci wymaganej do dokonania okrelonej czynnoci prawnej i skutkach (konsekwencjach) jej braku. 3 Statut ten rozstrzyga w szczeglnoci o: a. przesankach zdolnoci do czynnoci prawnych (a wic o wpywie na zdolno wieku i ubezwasnowolnienia, oddziaywaniu na zdolno wystpujcego w niektrych systemach prawnych upenoletnienia lub uwasnowolnienia), b. stopniach zdolnoci (a wic o tym, czy dana osoba ma zdolno pen, ograniczon, czy te nie ma jej w ogle), c. przejawach i nastpstwach ograniczonej zdolnoci do czynnoci prawnych, m.in. wic o tym, czy ograniczony w zdolnoci moe dokona czynnoci prawnej samodzielnie, czy te jedynie za zgod osb trzecich (np. przedstawiciela ustawowego) lub organu pastwowego (wadzy opiekuczej), czyja zgoda jest potrzebna i czy konieczna jest zgoda wyraona ex ant lub rwnoczenie z dokonaniem czynnoci prawnej, czy te wystarczy potwierdzenie dokonane ex post, d. skutkach dokonania czynnoci prawnej przez niezdolnego lub ograniczonego w zdolnoci do czynnoci prawnych; wedug jego postanowie okrela wic naley rodzaj niewanoci lub bezskutecznoci czynnoci prawnej, dopuszczalno i przesanki konwalidacji, mono powoania si na niewano lub bezskuteczno przez kontrahenta osoby niezdolnej. 4 Przepis art. 9 1 p.p.m. nie okrela wyranie subokrelnika temporalnego statuowanej w nim normy kolizyjnej. Nie ulega jednak wtpliwoci, e przy ocenie zdolnoci do czynnoci prawnych naley stosowa prawo wskazane cznikiem obywatelstwa z chwili dokonania czynnoci prawnej. 5 Nie naley do zakresu statutu personalnego ocena dopuszczalnoci dokonania czynnoci prawnej okrelonego rodzaju. W tej mierze stosowa zasadniczo naley prawo, ktremu dana czynno prawna podlega (decyduje wic lex causae).

16

Jak jednak oceni zdolno okrelonej osoby do dokonania czynnoci prawnej nieznanej jej statutowi personalnemu lub wedug tego statutu niedopuszczalnej? Wydaje si, i samo to, e statut personalny nie zna czynnoci prawnych okrelonego rodzaju lub uznaje je za niedopuszczalne, nie zwalnia nas z obowizku dokonania oceny zdolnoci do czynnoci prawnych wedug jego postanowie (a co najmniej z denia do znalezienia w jego postanowieniach stosownego rozwizania). Wyjtek na rzecz siedziby przedsibiorstwa (art. 9 3 p.p.m.) 1 Jeeli osoba fizyczna (lub osoba prawna) dokonuje czynnoci prawnej w zakresie swego przedsibiorstwa, jej zdolno - zgodnie z art. 9 3 p.p.m. - podlega prawu pastwa, w ktrym znajduje si siedziba tego przedsibiorstwa. Termin przedsibiorstwo" wystpuje tu w znaczeniu funkcjonalnym i oznacza zawodowe, zarobkowe prowadzenie zorganizowanej dziaalnoci gospodarczej (gwnie produkcyjnej, usugowej lub handlowej). Siedzib przedsibiorstwa stanowi za miejsce, w ktrym znajduje si orodek (centrum) owej dziaalnoci. 2 Omawiany przepis obejmuje swym zakresem jedynie zdolno do czynnoci prawnych. Wyjtek na rzecz polskiej legis loci actus (art. 10 p.p.m.) 1 Wyjtek od wyraonej w art. 9 1 p.p.m. zasady waciwoci legis patriae przy ocenie zdolnoci do czynnoci prawnych osoby fizycznej na rzecz waciwoci polskiej legis loci actus przewiduje art. 10 p.p.m. Przepis ten stanowi: Jeeli cudzoziemiec niezdolny wedug swego prawa ojczystego dokona w Polsce czynnoci prawnej majcej wywrze skutek w Polsce, zdolno cudzoziemca podlega tym zakresie prawu polskiemu, o ile wymaga tego ochrona osb dziaajcych w dobrej wierze. Przepisu tego nie stosuje si do czynnoci prawnych z zakresu : prawa rodzinnego i opiekuczego oraz prawa spadkowego". 2 Uyte w art. 10 wyraenie cudzoziemiec" obejmuje wycznie osob fizyczn; nie odnosi si wic do zagranicznych osb prawnych. Chodzi tu jednak zarwno o obywatela obcego pastwa, jak i apatryd majcego miejsce zamieszkania za granic. 3 Niezdolno cudzoziemca moe wynika nie tylko z powodu nieosignicia okrelonego wieku, lecz rwnie z innych przyczyn 4 Omawiany przepis obejmuje nie tylko przypadki, gdy prawo ojczyste uznaje dan osob za zupenie niezdoln, lecz take sytuacje ograniczonej zdolnoci do czynnoci prawnych 5 Chodzi jednak wycznie o tak niezdolno, ktra prowadzi do niewanoci (bezwzgldnej lub wzgldnej) lub bezskutecznoci czynnoci prawnej. 6 Przepis art. 10 p.p.m. nie wymaga, by czynno prawna zostaa dokonana z obywatelem polskim. Kontrahentem cudzoziemca moe by zarwno osoba fizyczna, jak i osoba prawna. 7 Przewidziany w art. 10 p.p.m. wymg dokonania czynnoci prawnej w Polsce naley rozumie jako wymg rzeczywistego dokonania czynnoci prawnej w naszym kraju (a wic faktycznego dopenienia tutaj wszystkich przesanek niezbdnych do dokonania czynnoci prawnej). 8 Zastosowanie art. 10 p.p.m. zaley od dobrej wiary kontrahenta niezdolnego cudzoziemca. Za dziaajc w dobrej wierze naley uzna osob, ktra nie wie o niezdolnoci cudzoziemca, jeli ta niewiedza jest usprawiedliwiona przez okolicznoci towarzyszce dokonaniu czynnoci prawnej2. Dobra wiara powinna dotyczy zdolnoci cudzoziemca w zakresie tej czynnoci prawnej, o ktr w danym przypadku chodzi. W zej wierze dziaa wic nie tylko ten, kto wie o niezdolnoci cudzoziemca, lecz take ten, kto powinien wiedzie 9 W art. 10 p.p.m. wyranie powiedziano, e przepisu tego nie stosuje si do czynnoci prawnych z zakresu prawa rodzinnego i opiekuczego oraz prawa spadkowego. 10 Kolejny wyjtek od zasady oglnej wyraonej w art. 9 1 p.p.m., majcy zastosowanie w obrbie zobowiza umownych, przewiduje art. 13 rozporzdzenia Rzym I. W myl tego przepisu w przypadku umowy zawartej midzy osobami, ktre znajduj si w tym samym pastwie, osoba fizyczna, ktra miaaby zdolno prawn i zdolno do czynnoci prawnych na podstawie prawa tego pastwa, moe powoa si na brak zdolnoci prawnej lub zdolnoci do czynnoci prawnych wynikajcy z prawa innego pastwa jedynie wwczas, gdy w chwili zawarcia umowy druga strona umowy wiedziaa o tym braku lub nie wiedziaa o nim z powodu niedbalstwa Zdolno wekslowa i czekowa 1 Wedug art. 11 ust. 1 zd. 1 pr.weksl.: Zdolno osoby do zacigania zobowiza wekslowych ocenia si wedug jej prawa ojczystego". W zdaniu drugim ust. 1 art. 11 wyranie przewidziano konieczno uwzgldnienia stanowiska kolizyjnego systemu ojczystego w przedmiocie omawianej tutaj zdolnoci, co prowadzi moe do odesania zwrotnego lub dalszego (tylko jednorazowego). Wreszcie - w myl postanowienia ust. 2 art. 77 pr.weksl. - ten, kto wedug prawa, ustalonego zgodnie z postanowieniami ust. 1, nie ma zdolnoci wekslowej: mimo to jest wanie zobowizany, jeeli podpisa weksel w kraju,

17

wedug ktrego ustaw miaby zdolno wekslow. Przepisu tego nie stosuje si do obywatela polskiego, ktry zacign zobowizanie wekslowe za granic". 2 Podobne uregulowanie waciwoci prawa do oceny zdolnoci czekowej zawiera art. 62 pr.czek. OSOBY PRAWNE Prawo waciwe 1 W doktrynie prawa prywatnego midzynarodowego spotka mona zarwno pojcie statutu personalnego, jak i pojcie przynalenoci (okrelane te czasem mylco mianem obywatelstwa) osoby prawnej. Obu tych poj nie naley utosamia. 2 Statut personalny to prawo, ktremu - na podstawie miarodajnych w tym aspekcie norm kolizyjnych podlega ocena zdolnoci i innych elementw statusu osobowego osoby prawnej. Z kolei ze wzgldu na okrelone wizi czce osob prawn z danym pastwem mwi si o jej przynalenoci do tego pastwa. 3 Czsto przynaleno osb prawnych bywa ustalana na podstawie tego samego czynnika, ktry wystpuje w roli cznika normy kolizyjnej wyznaczajcej statut personalny osoby prawnej. Statutem personalnym jest wwczas system prawny pastwa, do ktrego osoba prawna naley". 4 W prawie prywatnym midzynarodowym przydatne jest pojcie statutu personalnego. Pojcie przynalenoci osoby prawnej nadaje si za do wykorzystania w prawie obcych. 5 Najszerszy zasig, zwaszcza na kontynencie europejskim, uzyskaa teoria siedziby osoby prawnej. W myl jej zaoe statut personalny stanowi system prawny pastwa, na ktrego obszarze osoba prawna ma sw siedzib. Sporne jest jednak, czy decydujce w tej mierze znaczenie przyzna postanowieniom statutu osoby prawnej, czy te raczej bada rzeczywisty stan rzeczy. Jeeli pragnie si pj drug drog, nasuwa si pytanie, jakie okolicznoci uzna za rozstrzygajce: siedzib zarzdu czy te miejsce, w ktrym osoba realizuje swoje podstawowe cele (koncepcja centrum eksploatacyjnego). 6 Szeroko reprezentowana jest rwnie teoria powstania osoby prawnej. Wedug jej zaoe (nie zawsze zreszt jednakowo formuowanych) statut personalny osoby prawnej stanowi prawo pastwa, na ktrego obszarze osoba prawna powstaa i zgodnie z ktrym powstaa (a wic ktremu zawdzicza uzyskanie osobowoci prawnej). 7 Z rnych powodw (najczciej w nastpstwie wojen) dochodzia czasem do gosu teoria kontroli, nazywana te teori przewaajcych (lub decydujcych) wpyww. Zgodnie z jej zaoeniami naley w kadym konkretnym przypadku ustala powizanie osoby prawnej z okrelonym pastwem, biorc pod uwag, kto wywiera przemony wpyw na jej dziaalno (w czyich rkach znajduje si zarzd, skd pochodz kapitay itp.). Chodzi tu wic raczej o okrelenie przynalenoci osoby prawnej (najczciej w celu ustalenia przesanek stosowania przepisw restrykcyjnych) ni o poszukiwanie jej statutu personalnego. 8 W myl art. 9 2 p.p.m. zdolno osoby prawnej podlega prawu pastwa, w ktrym osoba ta ma siedzib". Przepis ten wskazuje wyranie prawo waciwe jedynie dla zdolnoci. W podobny sposb naley jednak postpowa przy poszukiwaniu prawa waciwego dla wikszoci dalszych elementw statusu osobowego osoby prawnej. 9 Ustawodawca polski nawiza do teorii siedziby osoby prawnej. Nasuwa si jednak pytanie, jak siedzib t pojmowa. Na tle art. 9 2 p.p.m. rozstrzygajce znaczenie naley przyzna rzeczywistej siedzibie (niekoniecznie pokrywajcej si ze statutow) osoby prawnej. Pod pojciem tym kryje si faktyczna, trwaa siedziba organw zarzdzajcych (kierujcych) dan osob prawn. 10 Do postawienia pytania, czy przedstawiona interpretacja art. 9 2 p.p.m. zachowaa aktualno po wejciu Polski do Unii, skania orzecznictwo ETS, w szczeglnoci za wyroki: z 5 listopada 2002 r. w sprawie Uberseering BV przeciwko Nordic Construction Company Baumanagement GmbH. Niemiecki sd odwoawczy przedstawi ETS nastpujce pytania: a. czy stanowi naruszenie art. 43 (obecnie art. 20 TFUE) i 48 TWE (obecnie art. 48 TFUE) odmowa spce zdolnoci prawnej i sdowej w pastwie czonkowskim, do ktrego przeniosa swoj faktyczn siedzib, jeeli zaoono j (przed przeniesieniem) przy zachowaniu prawa innego pastwa czonkowskiego, a w razie pozytywnej odpowiedzi na to pytanie, b. czy swoboda zakadania przedsibiorstw wymaga, aby zdolno prawn i sdow ocenia na podstawie prawa tego pastwa, w ktrym spka zostaa zaoona. 11 Odpowiedzi ETS byy nastpujce: a. spka zaoona zgodnie z prawem jednego pastwa czonkowskiego powinna by uznana w innym pastwie czonkowskim, do ktrego przeniosa sw rzeczywist siedzib, b. pastwo czonkowskie, do ktrego spka przeniosa swoj rzeczywist siedzib, powinno uzna jej zdolno prawn i sdow, przyznan jej przez prawo pastwa, w ktrym powstaa. 12 Nie wydaje si, by wspomniane orzeczenia przymuszay de leg lata do porzucenia koncepcji siedziby osoby prawnej w ujciu przyjmowanym do tej pory. Zwracaj jednak uwag na konieczno

18

korygowania - w obrbie pastw czonkowskich Unii Europejskiej - wynikw zastosowania prawa pastwa, w ktrym osoba prawna ma rzeczywist siedzib, przy ocenie jej zdolnoci, w sytuacji gdy osoba ta powstaa w innym pastwie czonkowskim zgodnie z prawem w pastwie tym obowizujcym. 13 De leg ferenda rozwaa mona odstpienie od koncepcji siedziby na rzecz koncepcji miejsca powstania osoby prawnej (teoria inkorporacji) z zastrzeeniem, e jednoczenie zostanie wprowadzony instrument chronicy bezpieczestwo obrotu. 14 W podpisanych przez Polsk bilateralnych konwencjach w odniesieniu do zdolnoci osb prawnych wystpuj dwa rozwizania: pierwsze nawizuje do teorii siedziby osoby prawnej 6, drugie za - do teorii powstania osoby prawnej7. Niektre konwencje zagadnienie zdolnoci osoby prawnej pomijaj. 15 Oddzielne unormowanie sposobu ustalania miejsca zamieszkania" spek i osb prawnych znajduje si w Konwencji lugaskiej z 2007 r. (art. 59 i 60) oraz w Rozporzdzeniu Rady (WE) nr 44/2001 z 22 grudnia 2000 r. o jurysdykcji oraz uznawaniu i wykonywaniu orzecze w sprawach cywilnych i handlowych (art. 60). 16 W myl art. 60 ust. 1 rozporzdzenia spki i osoby prawne maj swoje miejsce zamieszkania" w miejscu, w ktrym znajduje si: a. ich statutowa siedziba, b. ich gwny organ zarzdzajcy lub c. ich gwne przedsibiorstwo. 17 Oznacza to, e w razie powizania spki lub osoby prawnej poprzez te czynniki z rnymi pastwami czonkowskimi, na podstawie art. 2 ust. 1 istnieje jurysdykcja sdw wszystkich wskazanych w taki sposb pastw. Powodowi przysuguje wwczas swobodny wybr midzy nimi 18 W art. 60 ust. 2 zamieszczono oddzieln regu objaniajc pojcie siedziby statutowej dla Zjednoczonego Krlestwa Wielkiej Brytanii i Irlandii. Zgodnie z tym przepisem przez pojcie siedziby statutowej naley rozumie registered office lub - gdy go w ogle brak - place of incorporation (miejsce nabycia osobowoci prawnej), albo gdy takiego miejsca w ogle brak - miejsce, zgodnie z ktrego prawem nastpio formation (utworzenie). 19 Wspomnie te trzeba o art. 60 ust. 3, w myl ktrego w celu ustalenia, czy trust ma siedzib w pastwie czonkowskim, przed ktrego sdami zawisa sprawa, sd stosuje swoje prawo prywatne midzynarodowe. 20 Prawo polskie nie wymaga adnego odrbnego aktu uznania osobowoci prawnej zagranicznej osoby prawnej. Przyjmuje si u nas zasad automatycznego i bezwarunkowego uznania, jeeli tylko osoba prawna istnieje i ma osobowo prawn wedug postanowie swego statutu personalnego. 21 Od uznania osobowoci prawnej zagranicznych osb prawnych odrni trzeba zagadnienie dopuszczalnoci podjcia przez zagraniczn osob prawn lub fizyczn dziaalnoci na terytorium danego pastwa. 22 Ustawa z 2 lipca 2004 r. o swobodzie dziaalnoci gospodarczej (tekst jedn. Dz.U. z 2007 r. Nr 155, poz. 1095 ze zm.) w art. 6 ust. 1 stanowi: Podejmowanie, wykonywanie i zakoczenie dziaalnoci gospodarczej jest wolne dla kadego na rwnych prawach, z zachowaniem warunkw okrelonych przepisami prawa". Warunki te dla osb zagranicznych okrela art. 13 23 Trzeba w tym miejscu wspomnie jeszcze o dyrektywie nr 2005/56/WE Parlamentu Europejskiego i Rady o transgranicznej fuzji spek kapitaowych z rnych pastw czonkowskich (dziesita dyrektywa dotyczca prawa spek) z 26 padziernika 2006 r.9. Dyrektywa ta zostaa implementowana ustaw z 25 kwietnia 2008 r. nowelizujc Kodeks spek handlowych (Dz.U. Nr 86, poz. 524). 24 Na wzmiank w tym kontekcie zasuguje wyrok ETS w sprawie SEVIC10. Trybuna stan na stanowisku, e przepisy krajowe utrudniajce spkom poczenie transgraniczne s niezgodne z gwarantowan przez Traktat swobod przedsibiorczoci (art. 43 i 48 Traktatu). Zakres zastosowania statutu personalnego 1 Do zakresu dziaania statutu personalnego osoby prawnej naley przede wszystkim ocena: a. kwestii zwizanych z istnieniem osoby prawnej (powstanie, przeksztacenie i ustanie osoby prawnej), b. zdolnoci prawnej i zdolnoci do czynnoci prawnych, c. jej charakteru prawnego (przyporzdkowanie danej osoby prawnej do tego czy innego typu osb prawnych oraz podtypw), d. wewntrznej struktury, e. zasad funkcjonowania, w tym take przesanek przypisania osobie prawnej woli jednostek penicych funkcje jej organu (wedug postanowie tego statutu ustala wic naley kompetencje

19

poszczeglnych organw, obowizujcy czasem tryb powzicia i wyraenia woli, ewentualny wymg reprezentacji cznej), f. stosunkw pomidzy czonkiem a osob prawn typu korporacyjnego, przesanek nabycia i utraty czonkostwa oraz praw i obowizkw zwizanych z czonkostwem, g. odpowiedzialnoci czonkw organw zarzdzajcych osoby prawnej za szkody wyrzdzone przez osob prawn osobom trzecim, h. skutkw naruszenia postanowie statutu personalnego oraz dopuszczonych ich moc do gosu postanowie aktu zaoycielskiego lub statutu osoby prawnej. 2 Statutowi personalnemu podlega nazwa osoby prawnej. 3 W szczeglnych okolicznociach nie jest jednak wykluczone zastosowanie w drodze analogii art. 10 p.p.m. ze wzgldu na potrzeb ochrony bezpieczestwa obrotu w Polsce i dobrej wiary kontrahenta zagranicznej osoby prawnej, ktra powouje si na sw specjaln zdolno prawn (wynikajc na przykad z przyjmowanej w prawie anglo-amerykaskim koncepcji ultra-vires). 4 Fuzja dwu osb prawnych (np. spek) majcych siedziby w rnych pastwach wymaga zachowania przesanek przewidzianych w obu wchodzcych w gr sys temach prawnych (w obu statutach personalnych). 5 Postpowanie zmierzajce do zarejestrowania osoby prawnej odbywa si zgodnie z przepisami obowizujcymi w siedzibie organu rejestrowego. Jednake material-noprawne skutki wpisu do rejestru okrela statut personalny osoby prawnej. 6 Statutem personalnym osb prawnych majcych siedzib w Polsce jest prawo polskie. 7 Akty wadcze organw wasnego pastwa podjte w stosunku do przedsibiorstwa pastwowego traktowane by musz jako akty zewntrzne (fait duprince). Zmiana statutu 1 Nie mona z gry wyklucza moliwoci zmiany statutu w obrbie osb prawnych. Przyczyn zmiany statutu moe by zmiana przynalenoci pastwowej terytorium, na ktrym znajduje si siedziba osoby prawnej, lub przeniesienie siedziby osoby prawnej z jednego pastwa do innego. 2 Jednake przeniesienie siedziby doprowadzi do zmiany statutu (przy zachowaniu osobowoci prawnej) tylko wtedy, gdy zezwalaj na to postanowienia dotychczasowego i nowego statutu oraz gdy zostan dopenione wymagania przewidziane w obu statutach. 3 Przeniesienie siedziby osoby prawnej z pastwa do pastwa w obrbie Europejskiego Obszaru Gospodarczego nie moe prowadzi do utraty osobowoci prawnej. Waciwo prawa siedziby przedsibiorstwa 1 Jeeli osoba prawna dokonuje czynnoci prawnej w zakresie swego przedsibiorstwa, jej zdolno - w myl art. 9 3 p.p.m. - podlega prawu pastwa, w ktrym znajduje si siedziba tego przedsibiorstwa. Wyjtek ten dotyczy jedynie zdolnoci, nie obejmuje za pozostaych elementw statusu osoby prawnej. 2 Norma z art. 9 3 p.p.m. znajdzie zastosowanie, jeeli osoba prawna ma - poza obszarem pastwa, w ktrym znajduje si jej siedziba - zorganizowane, funkcjonujce stale, dodatkowe centra swej dziaalnoci gospodarczej (produkcyjnej, usugowej lub handlowej). Mog one tworzy (niemajce osobowoci prawnej) filie przedsibiorstwa macierzystego (znajdujcego si w siedzibie osoby prawnej). Uomne osoby prawne 1 W obrocie cywilnoprawnym bior te udzia twory pozbawione osobowoci prawnej (maj one z reguy zdolno sdow i procesow), nazywane uomnymi osobami prawnymi. 2 Do uomnych osb prawnych naley stosowa odpowiednio art. 9 2 p.p.m. Waciwe wic bdzie prawo pastwa, na ktrego obszarze ma siedzib organ zarzdzajcy uomn osob prawn. Wedug tego prawa naley ocenia pozycj prawn tworu, o ktry chodzi, jego organizacj i zasady funkcjonowania. Do uomnych osb prawnych stosuje si te odpowiednio art. 9 3 p.p.m. Midzynarodowe osoby prawne 1 Osoba prawna, ktrej status prawny okrela akt normatywny o charakterze midzynarodowym (a wic akt podjty cznie przez dwa lub wicej pastwa), jest midzynarodow osob prawn. 2 Z prawnego punktu widzenia nie s midzynarodowymi osobami prawnymi osoby powizane jedynie pod wzgldem ekonomiczno-politycznym z wicej ni jednym pastwem (ktrych kapita lub kadra kierownicza, albo jedno i drugie, pochodz z wicej ni jednego pastwa), jeli status osobowy osoby prawnej, o ktr chodzi, zosta uksztatowany na podstawie krajowego systemu prawnego. Spki europejskie, spdzielnie europejskie 1 Societas Europaea jest europejsk spk akcyjn. Reguluj j dwa doniose akty: rozporzdzenie Rady (WE) Nr 2157/2001 z 8 padziernika 2001 r. w sprawie statutu spki europejskiej (Dz.Urz. WE 2001 L

20

294/1 ze zm.), obowizujce od 8 padziernika 2004 r., oraz dyrektywa Rady 2001/86/WE w sprawie uzupenienia statutu spki europejskiej w odniesieniu do zaangaowania pracownikw (Dz.Urz. WE 2001 L 294/22). 2 Z kolei europejskiego zgrupowania interesw gospodarczych (EZIG) dotyczy rozporzdzenie Rady WE z 25 lipca 1985 r. (Dz.Urz. WE 1985 L 199/1). 3 Aktami prawa wewntrznego s ustawa z 4 marca 2005 r. o europejskim zgrupowaniu interesw gospodarczych i spce europejskiej (Dz.U. Nr 62, poz. 551 ze zm.) oraz ustawa z 22 lipca 2006 r. o spdzielni europejskiej (Dz.U. Nr 149, poz. 1077). 4 18 sierpnia 2006 r. weszo w ycie rozporzdzenie Rady (WE) Nr 1435/2003/ "WE z 22 lipca 2003 r. w sprawie statutu spdzielni europejskiej (Dz.Urz. WE 2003 L 207/1 ze zm.). Wspomnie te trzeba o dyrektywie Rady 2003/72/WE z 22 lipca 2003 r. uzupeniajcej statut spdzielni europejskiej w odniesieniu do zaangaowania pracownikw (Dz.Urz. WE 2003 L 207/25). DOBRA OSOBISTE OSOBY FIZYCZNEJ I PRAWNEJ 1 W polskiej ustawie z 1965 r. brak wyranego unormowania waciwoci prawa dla dbr osobistych osoby fizycznej i prawnej oraz ich ochrony prawnej. 2 Na czoo musi by oczywicie wysunity statut personalny (z powoaniem si na analogi z art. 9 1 i 2 p.p.m.). 3 Nazwisko osoby fizycznej i jego ochrona podlegaj statutowi personalnemu 165 danej osoby. Z kolei wpyw poszczeglnych zdarze rodzinnoprawnych na nazwisko osoby, ktrej te zdarzenia dotycz, powinien by zasadniczo oceniany wedug prawa waciwego dla tych zdarze i ich skutkw. Oznacza to, e wpyw przysposobienia na nazwisko (a take imi) przysposobionego naley ocenia wedug legis adoptionis (prawa wskazanego przez norm z art. 22 1 p.p.m.). Zmiana nazwiska w wyniku zawarcia maestwa podlega prawu wskazanemu przez norm z art. 17 p.p.m., a z powodu rozwodu - statutowi rozwodowemu (art. 18 p.p.m.). 4 Nazwa osoby prawnej i jej ochrona podlegaj zasadniczo statutowi personalnemu osoby, o ktr chodzi. 5 Firma jako nazwa, pod ktr przedsibiorca (bdcy osob prawn lub osob fizyczn) prowadzi swoj dziaalno i wystpuje w obrocie, podlega prawu siedziby przedsibiorstwa nalecego do przedsibiorcy, o ktrego firm chodzi. 6 Wpis nazwy (firmy) do odpowiedniego rejestru podlega prawu pastwa, w ktrym rejestr jest prowadzony. Przepisy obowizujce w tym pastwie mog przewidywa odpowiednie rodki na wypadek naruszenia wycznoci do uywania zarejestrowanej nazwy. 7 Rozporzdzenie Rzym II, okrelajce prawo waciwe dla zobowiza pozaumownych, wyczyo z zakresu swego zastosowania zobowizania pozaumowne wynikajce z naruszenia prawa do prywatnoci i innych dbr osobistych, w tym zniesawienie" (art. 1 ust. 2 pkt g). W zwizku z tym kwestia ta zostaa unor mowana w projekcie ustawy o prawie prywatnym midzynarodowym z 2010 r. 8 Artyku 16 ust. 1 projektu podtrzymuje przyjmowan dotychczas na tle naszego prawa zasad waciwoci prawa ojczystego do oceny dbr osobistych osoby fizycznej. Jednake art. 16 ust. 2 stanowi, e osoba fizyczna, ktrej dobro osobiste jest zagroone naruszeniem lub zostao naruszone moe da ochrony na podstawie prawa pastwa, na ktrego terytorium nastpio zdarzenie powodujce to zagroenie naruszenia lub naruszenie, albo prawa pastwa, na ktrego terytorium wystpiy skutki tego naruszenia". 9 W myl art. 16 ust. 3 projektu jeeli do naruszenia dobra osobistego doszo w rodkach spoecznego przekazu, o prawie do odpowiedzi, sprostowania lub innego podobnego rodka ochronnego rozstrzyga prawo pastwa, w ktrym ma siedzib albo zwyky pobyt nadawca lub wydawca". 10 Powysze przepisy stosuje si odpowiednio do ochrony dbr osobistych osb prawnych oraz jednostek organizacyjnych wystpujcych w roli podmiotw nie-majcych osobowoci prawnej (art. 20 projektu). CZYNNOCI PRAWNE. PRZEDSTAWICIELSTWO, PRZEDAWNIENIE.

Dopuszczalno oraz dokonanie czynnoci prawnej 1 O dopuszczalnoci dokonania czynnoci prawnej okrelonego rodzaju !it rozstrzyga prawo waciwe dla czynnoci prawnej, o ktr chodzi. 2 W zgodzie z dotychczasowymi ustaleniami pozostaje zasada, e dojcie do skutku umowy podlega, w moliwie szerokim zakresie, prawu rzdzcemu umow. Wedug tego prawa naley wic ocenia istnienie i zgodno zoonych przez strony owiadcze woli (konsens), rokowania, ofert i jej przyjcie

21

(z wyjtkami, o ktrych dalej), skutki przyjcia oferty z zastrzeeniami, skutki spnionego nadejcia do oferenta odpowiedzi oblata wysanej w terminie, chwil i miejsce zawarcia umowy. 3 Nasuwa si jednak pytanie, czy prawu waciwemu dla umowy (lub temu, ktre byoby waciwe, gdyby umowa dosza do skutku) mona podda rwnie ocen skutkw milczenia strony, ktra otrzymaa odpowiednie owiadczenie drugiej strony. Chodzi tu w szczeglnoci o skutki milczenia oblata (po otrzymaniu oferty). 4 Milczenie oblata moe wic by traktowane na rwni z przyjciem oferty tylko wtedy, gdy przewiduje to prawo jego miejsca zamieszkania lub siedziby (z okresu, w ktrym milczenie miao miejsce). Ze wzgldu na istniejc rwnoczenie potrzeb ochrony oferenta rozwaa mona wprowadzenie jeszcze dodatkowego zastrzeenia: milczenie oblata doprowadzi do zawarcia umowy (bdzie uznane za przyjcie oferty), jeli skutek taki przewiduje nadto prawo rzdzce umow. 5 Szczegln regulacj istnienia i wanoci materialnej" umowy obligacyjnej przewiduje Konwencja rzymska z 1980 r. o prawie waciwym dla zobowiza umownych. 6 W myl art. 8 ust. 1 Konwencji istnienie i wano umowy (lub jednego z jej postanowie) ocenia si wedug prawa, ktre (zgodnie z Konwencj) byoby waciwe, gdyby umowa lub jej postanowienie byy wane. Jeeli jednak z okolicznoci sprawy wynika, e nie byoby uzasadnione dokonywanie oceny skutkw zachowania si jednej ze stron wedug prawa okrelonego zgodnie z ustpem 1, strona ta w celu ustalenia, e nie wyrazia zgody na zawarcie umowy, moe powoa si na prawo pastwa swojego miejsca zwykego pobytu (art. 8 ust. 2). FORMA CZYNNOCI PRAWNEJ Prawo waciwe 1 Coraz czciej dochodzi do gosu w zakresie formy prawo waciwe dla czynnoci prawnej. 2 Du popularnoci w naszych czasach cieszy si rozwizanie, ktre pozwala stronom zachowa bd wymagania dotyczce formy, przewidziane w prawie waciwym dla danej czynnoci prawnej (lex causae), bd wymagania wynikajce z prawa pastwa, w ktrym czynno prawna jest dokonana (lex loci actus). 3 Zgodnie z art. 12 p.p.m. forma czynnoci prawnej podlega prawu waciwemu dla tej czynnoci; wystarcza jednak zachowanie formy przewidzianej przez prawo pastwa, w ktrym czynno zostaje dokonana". 4 Zgodnie z art. 78 pr.weksl. i art. 64 pr.czek. form owiadczenia wekslowego i czekowego ocenia si wedug prawa pastwa, w ktrym owiadczenie zostao podpisane. Jeeli jednak owiadczenie wekslowe i czekowe, niewane z punktu widzenia wymaga prawa miejsca podpisania, odpowiada prawu kraju, w ktrym zostao podpisane pniejsze owiadczenie, wanoci pniejszego owiadczenia nie uchybia okoliczno, e forma wczeniejszego owiadczenia bya nieprawidowa. Zobowizania wekslowe lub czekowe zacignite za granic przez obywatela polskiego s wane w Polsce w stosunku do innego obywatela polskiego take wwczas, jeeli zostay zacignite z zachowaniem formy przewidzianej przez prawo polskie. 5 Szczeglne uregulowanie formy znajduje si w Konwencji rzymskiej z 1980 r. o prawie waciwym dla zobowiza umownych. Dotyczy ono wycznie formy umw obligacyjnych podlegajcych konwencji (z punktu widzenia zarwno kryterium przedmiotowego, jak i czasowego). W tym wic zakresie zastosowanie art. 12 ustawy z 1965 r. jest wyczone. 6 Przepis art. 9 ust. 1 konwencji dla umw dochodzcych do skutku pomidzy osobami znajdujcymi si w tym samym pastwie ustanawia alternatywn waciwo legis causae (czyli prawa waciwego na podstawie konwencji) oraz legis loci actus (prawa pastwa, w ktrym umowa zostaa zawarta). Wystarczy dopeni wymagania co do formy przewidziane w jednym z tych systemw prawnych. Jeeli umowa dochodzi do skutku midzy osobami znajdujcymi si w rnych pastwach, przy jej zawarciu wystarczy dopeni wymagania co do formy przewidziane w prawie jednego z tych pastw lub w prawie waciwym dla umowy wedug postanowie konwencji (art. 9 ust. 2). Omawiany przepis nie okrela prawa, wedug ktrego naley oceni sankcj niezachowania formy wymaganej przez wchodzce w gr systemy prawne. Ta wtpliwo rozstrzygana jest na korzy prawa przewidujcego sankcj agodniejsz. 7 Prawem waciwym wedug postanowie konwencji moe by bd prawo wybrane przez strony (art. 3 konwencji), bd prawo wskazane przez normy konwencyjne posugujce si cznikami obiektywnymi (art. 4 i n. konwencji). 8 Art. 9 ust. 4 reguluje oddzielnie form dla czynnoci prawnych jednostronnych, odnoszcych si do zamierzonej lub wczeniej zawartej umowy. Wystarczy - przy dokonaniu takiej czynnoci prawnej dopeni wymagania w zakresie formy przewidziane przez prawo waciwe na podstawie przepisw

22

konwencji (prawo pastwa, ktremu - zgodnie z konwencj - umowa podlega lub ktremu umowa podlegaaby, gdyby do jej zawarcia doszo) albo przez prawo pastwa, w ktrym owa czynno prawna jednostronna zostaa dokonana. Chodzi tu o takie czynnoci prawne, jak: oferta, owiadczenie o uchyleniu si od skutkw prawnych swego owiadczenia woli z powodu bdu lub groby, wypowiedzenie umowy, odstpienie od umowy. 9 Wiele wtpliwoci wywouje przepis art. 9 ust. 6 konwencji. Przewiduje on co do formy umw, ktrych przedmiotem jest prawo rzeczowe na nieruchomoci lub prawo korzystania z nieruchomoci, warunkow waciwo legis rei sitae, uzalenion od krajowych norm kolizyjnych pastwa, w ktrym nieruchomo jest pooona. 10 Uregulowanie kolizyjne formy umw obligacyjnych znajduje si te w rozporzdzeniu Rzym I (art. 11), ktre zastpio konwencj rzymsk z 1980 r. Przepis art. 11 ma nastpujc tre: 1. Umowa zawarta midzy osobami, ktre - lub ktrych przedstawiciele - znajduj si w tym samym pastwie w chwili jej zawarcia, jest wana ze wzgldu na form, jeeli spenia wymagania dotyczce formy okrelone przez prawo waciwe dla umowy zgodnie z niniejszym rozporzdzeniem lub prawo pastwa, w ktrym umowa zostaa zawarta. 2. Umowa zawarta midzy osobami, ktre - lub ktrych przedstawiciele - znajduj si w rnych pastwach w chwili jej zawarcia, jest wana ze wzgldu na form, jeeli spenia wymagania co do formy okrelone przez prawo waciwe dla umowy zgodnie z niniejszym rozporzdzeniem lub prawo pastwa, w ktrym w chwili zawarcia umowy znajduje si ktrakolwiek ze stron lub jej przedstawiciel, lub prawo pastwa, w ktrym ktrakolwiek ze stron miaa w tym czasie miejsce zwykego pobytu. 3. Jednostronna czynno prawna, ktra odnosi si do umowy ju zawartej lub umowy, ktra ma by zawarta, jest wana ze wzgldu na form, jeeli spenione s wymagania co do formy okrelone przez prawo, ktre zgodnie z niniejszym rozporzdzeniem jest lub byoby waciwe dla umowy, lub przez prawo pastwa, w ktrym ta czynno prawna zostaa dokonana, lub prawo pastwa, w ktrym osoba, ktra dokonaa czynnoci, miaa w tym czasie miejsce zwykego pobytu. 4. Ustpw 1, 2 i 3 niniejszego artykuu nie stosuje si do umw, ktre s objte zakresem art. 6. Do formy tych umw stosuje si prawo pastwa, w ktrym konsument ma miejsce zwykego pobytu. 5. Niezalenie od ust. 1-4 umowy, ktrych przedmiotem jest prawo rzeczowe na nieruchomociach lub prawo do korzystania z nieruchomoci, podlegaj wymaganiom dotyczcym formy przewidzianym przez prawo pastwa, w ktrym nieruchomo jest pooona, jeeli zgodnie z tym prawem: a) wymagania te stosuje si bez wzgldu na miejsce zawarcia umowy i prawo dla tej umowy waciwe; oraz b) wymaga tych nie mona wyczy w drodze umowy". 11 Oddzielne unormowanie formy w zakresie jednostronnych czynnoci prawnych dotyczcych zobowiza pozaumownych znajduje si w art. 21 rozporzdzenia Rzym II. Zgodnie z tym przepisem czynno prawna tego rodzaju jest wana ze wzgldu na form, jeeli czyni zado wymaganiom dotyczcym formy, przewidzianym przez prawo waciwe dla danego zobowizania pozaumownego lub przez prawo pastwa, w ktrym czynno zostaa dokonana. Zakres zastosowania prawa waciwego dla formy 1 Przy rozstrzyganiu zagadnie kwalifikacyjnych w obrbie formy postpowa naley zgodnie z zaoeniami przyjtej wczeniej metody kwalifikacyjnej ( 8). Zasigu normy z art. 12 p.p.m. nie mona wic zacienia jedynie do wymaga co do formy, znanych prawu polskiemu. 2 Przyjmuje si na og, e wyraenie forma uyte w art. 12 p.p.m. obejmuje 180 wymagania dotyczce sposobu ucielenienia owiadczenia woli (ustno lub pisemno przy skadaniu owiadczenia woli, ewentualne wymagania dotyczce utrwalenia ustnego owiadczenia woli, wymagania dotyczce zachowania formy pisemnej), udziau wiadkw przy dokonaniu czynnoci prawnej (cznie z wymogiem zgodnoci zezna wiadkw przy ustalaniu treci zoonego owiadczenia woli), udziau organu pastwowego przy dokonaniu czynnoci prawnej, uwierzytelnienia (np. urzdowego potwierdzenia podpisu lub daty) itp. 3 Nie naley do zakresu formy, lecz do materialnoprawnych przesanek dokonania czynnoci prawnej, wymg wpisu do odpowiedniego rejestru (np. do ksig wieczystych, rejestru zastaww). Do zakresu formy nie naley rwnie wymg zgody na dokonanie czynnoci prawnej osoby trzeciej lub organu pastwowego. 4 Prawo waciwe dla formy okrela wymagania dotyczce formy, sposb ich dopenienia oraz skutki niezachowania formy. Jeeli wic przy dokonaniu czynnoci prawnej nie zachowano ani wymaga w zakresie formy przewidzianych przez prawo waciwe dla czynnoci prawnej, ani te wymaga ustanowionych przez prawo pastwa, na ktrego obszarze czynno prawna zostaa

23

dokonana, skutki niezachowania formy bd oceniane wedug prawa waciwego dla czynnoci prawnej. Odnie to naley take do sytuacji, gdy wymg co do formy ustanowiony przez prawo miejsca dokonania czynnoci prawnej jest wymogiem pod rygorem ogranicze dowodowych (forma ad probationem), natomiast prawo waciwe dla czynnoci prawnej przewiduje w danym przypadku form pod rygorem niewanoci (forma ad solemnitatem). 5 Z powyszego wynika, e regua przewidujca waciwoci legis loci actus w zakresie formy czynnoci prawnej dziaa jedynie uzupeniajco, stwarza mianowicie moliwo dopenienia wymaga przewidzianych w zakresie formy w tym prawie z tym skutkiem, i nie mona kwestionowa (z powodu formy) wanoci czynnoci prawnej. 6 Regua ta nie nadaje si do stosowania w przypadku, gdy zawarcie umowy nastpuje inter absentes, a strony umowy znajduj si w chwili zawierania umowy w rnych pastwach. W takim bowiem przypadku wystpuje trudno w ustaleniu miejsca zawarcia umowy. Jest te nieprzydatna, gdy czynno prawna, o ktrej dokonanie chodzi, jest wedug prawa miejsca dokonania czynnoci prawn niedopuszczaln. Nie jest natomiast wykluczone (cho zalee to bdzie od okolicznoci konkretnego przypadku) jej stosowanie w przypadku, gdy czynno prawna, o ktrej dokonanie chodzi, jest jedynie prawu miejsca dokonania nieznana. 7 Wtpliwoci co do sankcji w razie niezachowania wymaga dotyczcych formy pojawiaj si na tle uregulowa posugujcych si konstrukcj alternatywnej waciwoci rnych systemw prawnych (np. art. 9 Konwencji rzymskiej i art. 11 rozporzdzenia Rzym I). Przyjmuje si na og, e pierwszestwo naley przyzna prawu, ktre przewiduje sankcj agodniejsz. Rozwizanie takie wydaje si uzasadnione na tle wspomnianych przepisw Konwencji rzymskiej z 1980 r. oraz rozporzdzenia Rzym I. W obrbie zobowiza umownych naley bowiem liczy si z przewaajc na wiecie niechci do formalizmu oraz tendencjami sprzyjajcymi wanoci umowy. 8 Prawu waciwemu do oceny formy podlegaj nie tylko wymagania dotyczce formy, okrelone przez ustawodawc, lecz rwnie wymagania tego rodzaju ustanowione przez same strony. Prawo to rozstrzyga o dopuszczalnoci ustanowienia przez strony wymaga dotyczcych formy, o zakresie swobody przysugujcej w tej mierze stronom oraz o skutkach niezachowania wymaga, ktre strony ustanowiy. Wady owiadczenia woli 1 Wady owiadczenia woli jako przesanka wanoci czynnoci prawnej podlegaj prawu waciwemu dla czynnoci prawnej, ktrej dotycz (lex causae) Take wpyw choroby psychicznej lub niedorozwoju umysowego na wano czynnoci prawnej naley ocenia nie na podstawie prawa wskazanego przez normy kolizyjne miarodajne dla zdolnoci (art. 9 p.p.m.), lecz wedug prawa waciwego dla czynnoci prawnej, o ktr chodzi. 2 Prawo, ktremu dana czynno prawna podlega, rozstrzyga zarwno o przesankach, od ktrych zaley prawna donioso poszczeglnych wad, jak i o skutkach wad. Jeeli wykonanie owego uprawnienia (np. uprawnienia do uchylenia si od skutkw prawnych swej czynnoci prawnej) wymaga zoenia odpowiedniego owiadczenia woli, prawem waciwym dla tego owiadczenia woli bdzie ten system prawny, ktremu podlega wada owiadczenia woli. Wymagania dotyczce formy takiego owiadczenia woli podlegaj prawu wskazanemu przez normy kolizyjne miarodajne dla formy. Tre czynnoci prawnej jako przesanka jej wanoci 1 Tre czynnoci prawnej jako przesanka wanoci czynnoci prawnej podlega prawu waciwemu dla czynnoci prawnej, o ktr chodzi (lex causae). Czynno prawna nie moe naruszy norm bezwzgldnie wicych (iuris cogentis) prawa dla niej waciwego. 2 W prawie, ktremu czynno prawna podlega, poszukiwa naley dyrektyw wykadni owiadcze woli; przy wykadni trzeba postpowa zgodnie z tymi dyrektywami. 3 Wedug prawa waciwego dla czynnoci prawnej naley ustala, jakie czynniki -poza owiadczeniami woli - mog by brane pod uwag przy ustalaniu skutkw czynnoci prawnej (treci kreowanego przez czynno prawn stosunku prawnego). Prawo to wyznacza wic znaczenie w tej mierze zwyczajw. 4 Prawo waciwe dla czynnoci prawnej rozstrzyga o dopuszczalnoci warunkw lub terminw oraz okrela skutki dokonania danej czynnoci prawnej jako warunkowej (lub zawierajcej termin). 5 Przy ksztatowaniu treci czynnoci prawnej strony nadto musz si liczy z przepisami wymuszajcymi swoje zastosowanie (obowizujcymi zwaszcza w ich pastwach lub w pastwie, w ktrym maj nastpi skutki czynnoci prawnej), ktre dochodz do gosu obok statutu waciwego dla danej czynnoci prawnej. Przedstawicielstwo ustawowe

24

Upowanienie do dziaania w charakterze przedstawiciela ustawowego powizane jest zwykle z okrelonym stosunkiem rodzinnym lub opiekuczym. Podlega wic zasadniczo prawu waciwemu dla tego stosunku. Upowanienie rodzicw do reprezentowania dzieci pozostajcych pod ich wadz rodzicielsk ocenia naley wedug prawa wskazanego przez norm z art. 19 1 p.p.m. (statut stosunkw midzy rodzicami a dzieckiem), podobnie upowanienie przysposabiajcego wedug prawa wskazanego przez norm z art. 22 1 p.p.m. (statut przysposobienia). Statut opieki (wskazany przez norm z art. 23 1 p.p.m.) rozstrzyga o upowanieniu opiekuna do dziaania w charakterze przedstawiciela ustawowego podopiecznego. 2 Upowanienie maonka do reprezentowania drugiego maonka podlega statutowi stosunkw osobistych i majtkowych midzy maonkami (art. 17 p.p.m.). Penomocnictwo 1 W ustawie z 1965 r. brak jest przepisu wskazujcego prawo waciwe dla penomocnictwa. 2 W doktrynie zwraca si uwag na to, e stosunki towarzyszce penomocnictwu przedstawiaj obraz trjkta. Mamy zwykle bowiem do czynienia z nastpujcymi stosunkami: a. pomidzy penomocnikiem a reprezentowanym (stosunek podstawowy lub wewntrzny penomocnictwa), b. pomidzy penomocnikiem a osob trzeci (stosunek zewntrzny penomocnictwa), c. pomidzy reprezentowanym a osob trzeci, powstajcy w wyniku dziaania penomocnika w imieniu i ze skutkami dla reprezentowanego (stosunek wynikajcy z czynnoci prawnej wykonawczej, nazywanej te czynnoci gwn). 3 Nasuwa si w zwizku z tym pokusa, by penomocnictwo podda prawu rzdzcemu jednym z tych stosunkw (zwaszcza pierwszym lub trzecim). Ostatnio jednak zdaje si dominowa w doktrynie nurt autonomiczny, zmierzajcy do poszukiwania dla penomocnictwa samodzielnego cznika. Najczciej zgaszane s propozycje, by cznikiem tym byo miejsce dziaania penomocnika, cho nie brak rwnie sugestii, aby stosowa prawo miejsca zamieszkania mocodawcy lub penomocnika. 4 Konieczne s jednak wyjtki. Nie wydaje si, by naleao rezygnowa z moliwoci wyboru prawa. Nie da si te (i nie byoby to podane) cakowicie wyeliminowa w omawianym zakresie dziaania prawa waciwego dla czynnoci prawnej bdcej rdem stosunku podstawowego penomocnictwa (statutu stosunku podstawowego) oraz prawa, ktremu podlega czynno prawna zdziaana przez penomocnika z osob trzeci i wyniky z niej stosunek prawny (statutu czynnoci prawnej wykonawczej). 5 Rozwizanie, ktre pragn rekomendowa, przedstawia si nastpujco: Penomocnictwo podlega prawu wybranemu przez mocodawc. 6 W braku wyboru prawa penomocnictwo podlega prawu miejsca dziaania penomocnika. Miejscem dziaania penomocnika jest miejsce, w ktrym penomocnik rzeczywicie wypeni swoj misj (zoy lub przyj owiadczenie woli). 7 Nieco inne rozwizanie naley przyj w sytuacji, gdy okrelona osoba trudni si zawodowo dziaalnoci w charakterze penomocnika i ma sta siedzib. W takim przypadku miejsce staej siedziby wyznacza statut penomocnictwa. Niezbdny jest rwnie wyjtek obejmujcy penomocnictwo do dokonania czynnoci prawnej rozporzdzajcej dotyczcej nieruchomoci, podlegajcej prawu miejsca jej pooenia 8 Statutowi penomocnictwa podlega w szczeglnoci: ocena jednostronnej czynnoci prawnej, moc ktrej mocodawca udzieli penomocnictwa (m.in. ustalenie, czy owiadczenie woli musi by skierowane do adresata), umocowanie przysugujce penomocnikowi (jego istnienie, zakres i wyganicie), skutki dziaania bez umocowania lub jego przekroczenia (m.in. ochrona dobrej wiary osoby, z ktr penomocnik dokona czynnoci prawnej). 9 Jeeli penomocnictwo zostao oparte na stosunku podstawowym (umowie zlecenia, umowie o prac itp.), to zachodzi konieczno starannego rozgraniczenia pola dziaania statutu penomocnictwa i statutu stosunku podstawowego. W roli obu statutw niekoniecznie przecie musi wystpowa prawo tego samego pastwa. 10 Pamita te trzeba o znaczeniu statutu waciwego dla czynnoci prawnej zdziaanej przez penomocnika (statutu czynnoci prawnej wykonawczej). Statutowi temu podlega w szczeglnoci ocena dopuszczalnoci dziaania w danym zakresie przez penomocnika (z jego postanowie moe wynika wymg osobistego dziaania osoby dokonujcej czynnoci prawnej, tzn. zakaz dziaania przez penomocnika). 11 Zdolno mocodawcy do udzielenia penomocnictwa podlega jego statutowi personalnemu (art. 9 p.p.m.). O tym, czy penomocnictwo moe by udzielone osobie ograniczonej w zdolnoci do czynnoci prawnych, rozstrzyga statut penomocnictwa. O zdolnoci penomocnika (czy ma on pen, czy

25

ograniczon zdolno do czynnoci prawnych) decyduje jednak jego statut personalny (art. 9 1 p.p.m.). 12 Forma penomocnictwa podlega prawu wskazanemu przez normy z art. 12 p.p.m. Przepis art. 99 1 k.c.pol. moe by stosowany tylko w razie waciwoci do oceny formy penomocnictwa prawa polskiego. Nie mona mu przypisywa bezporednich skutkw kolizyjnoprawnych. 13 W myl art. 12 zd. 1 p.p.m. do oceny formy penomocnictwa stosowa naley prawo pastwa, ktremu podlega penomocnictwo (statut penomocnictwa). W przypadku penomocnictwa do dokonania czynnoci prawnej rozporzdzajcej dotyczcej nieruchomoci, bdzie nim prawo pastwa miejsca pooenia nieruchomoci (art. 24 p.p.m.). Przedawnienie 1 Zgodnie z art. 13 p.p.m.: przedawnienie roszczenia podlega prawu waciwemu dla tego roszczenia". Zakres tego przepisu naley ujmowa szeroko. Norma z art. 13 p.p.m. obejmuje nie tylko przedawnienie, lecz rwnie inne instytucje z zakresu dawnoci, bdce wyrazem wpywu biegu czasu na istnienie lub moliwo dochodzenia roszczenia (do jej zakresu naley rwnie prekluzja wystpujca w obrbie roszcze). 2 Wydaje si, e uzasadnione jest rwnie odpowiednie stosowanie powyszej normy do instytucji dawnoci, przewidujcych wpyw biegu czasu na istnienie praw podmiotowych lub moliwo wykonywania uprawnie niebdcych roszczeniami (chodzi tu m.in. o terminy do skadania owiadcze woli prawoksztatujcych lub zawiadomie, terminy do wytaczania powdztw). Podobne rozwizanie mona te przyj w odniesieniu do przemilczenia. 3 Prawu wskazanemu przez norm z art. 13 p.p.m. podlegaj: ocena pocztku biegu przedawnienia, dugo terminw, przerwa lub zawieszenie biegu przedawnienia, odroczenie upywu przedawnienia, skutki przedawnienia. 4 Przyczyn szczeglnie dokuczliwych perturbacji przy stosowaniu prawa obcego jest traktowanie w niektrych systemach prawnych (np. w prawie anglo-amery-kaskim) instytucji przedawnienia jako instytucji prawa procesowego. 5 Wydaje si, e wybrn z tej kopotliwej sytuacji mona, uciekajc si do zabiegw zwanych dostosowaniem. Chodzi tu o dostosowanie obcego unormowania, ktre traktuje przedawnienie jako instytucj prawa procesowego, do wasnych norm, ktre uznaj je za instytucj prawa materialnego. 6 I wreszcie wspomnie trzeba o konwencyjnym unormowaniu przedawnienia. 1 grudnia 1995 r. wesza w ycie w stosunku do Polski Konwencja o przedawnieniu w midzynarodowej sprzeday towarw, sporzdzona w Nowym Jorku 14 czerwca 1974 r. Konwencja ta obejmuje regulacj przedawnienia roszcze wynikajcych z midzynarodowej umowy sprzeday. Pojcie midzynarodowoci objaniono w art. 2 Konwencji przy wykorzystaniu kryterium siedziby handlowej stron. Umowa sprzeday ma charakter midzynarodowy, gdy strony - w czasie jej zawarcia - maj siedziby handlowe w rnych pastwach. Konwencja nie dotyczy szczeglnych okresw, w cigu ktrych od jednej ze stron wymaga si jako przesanki nabycia lub wykonania roszczenia, aby powiadomia drug stron lub przedsiwzia jakiekolwiek dziaania inne ni wszczcie postpowania (art. 1 ust. 2 Konwencji). ZOBOWIZANIA Uwagi oglne\ 1 W zakresie zobowiza z czynnoci prawnych niemal powszechnie dopuszcza si na wiecie wybr prawa. Brak jest natomiast jednolitoci przy poszukiwaniu prawa waciwego w braku wyboru prawa. 2 Cigle - mimo nieustannej i uzasadnionej krytyki - wykorzystywany jest cznik miejsca zawarcia kontraktu (waciwo legis loci contractus) lub - ujmujc rzecz szerzej - cznik miejsca dokonania czynnoci prawnej (waciwo legis loci actus). 3 Zachowuje te aktualno, cho pierwszoplanow rol odgrywa w nielicznych systemach prawnych, cznik miejsca wykonania zobowizania (waciwo legis loci solutionis), mimo komplikacji, jakie wywouje w zakresie zobowiza synallagmatycznych (gdy wchodzce w gr wiadczenia maj by spenione w rnych pastwach). 4 Idea szczegowych regu kolizyjnych da poszczeglnych typw stosunkw umownych zwyciya po raz pierwszy w 1908 r. w toku obrad Instytutu Prawa Midzynarodowego na sesji we Florencji (tzw. reguy florenckie). 5 Do urzeczywistnienia podobnej idei zmierza, cieszca si duym powodzeniem na kontynencie europejskim, teoria charakterystycznego wiadczenia, rozwinita i ostatecznie sformuowana przez uczonego szwajcarskiego Adolfa Schnitzera. Zgodnie z jej zaoeniami stosunek zobowizaniowy powinien podlega prawu pastwa, z ktrym - za porednictwem domicylu lub siedziby - powizana

26

10

11 12

13 14

15 16

jest strona zobowizana do spenienia wiadczenia dla danego stosunku charakterystycznego (z reguy niepieninego). W nawizaniu do tych zaoe formuowane s szczegowe reguy kolizyjne. Angielska koncepcja prawa najbardziej odpowiedniego" (proper law ofthe contract). Przy ustalaniu prawa waciwego wedug tej koncepcji poszukuje si prawa, z ktrym stosunek zobowizaniowy wykazuje cisy i naturalny zwizek. Chodzi wic o poszukiwanie prawa najbardziej odpowiedniego dla danego kontraktu czy te prawa pozostajcego z kontraktem w najdoniolejszym zwizku. Z najbardziej rozwinit analiz indywidualn okolicznoci kadego stanu faktycznego spotykamy si w ramach tzw. metod a posteriori, uzaleniajcych rozstrzygnicia kolizyjne od porwnania treci, celw i rezultatw zastosowania odpowiednich norm merytorycznych konkurujcych systemw prawnych. Analiza treci i celw tych norm pozwala ustali ich zasig przestrzenny, jak rwnie wyoni ten system prawny, ktry jest najsilniej zainteresowany" rozstrzygniciem sporu, porwnanie za skutkw zastosowania konkurujcych norm z punktu widzenia susznoci i sprawiedliwoci prowadzi do wskazania tzw. lepszej normy prawnej. Polska ustawa z 1965 r. zawiera w art. 25-29 szczegowe unormowanie waciwoci prawa w zakresie zobowiza umownych. Po wejciu w ycie w Polsce konwencji rzymskiej z 1980 r. o prawie waciwym dla zobowiza umownych, co nastpio 22 stycznia 2008 r., znaczenie tej regulacji zmalao. Przepisy te zachoway moc w odniesieniu do umw obligacyjnych wyczonych z zakresu zastosowania konwencji (por. art. 1 ust. 3). Bd te stosowane do stanw faktycznych powstaych przed wejciem w ycie konwencji. Dnia 17 czerwca 2008 r. Parlament Europejski i Rada przyjy rozporzdzenie nr 593/2008 (Dz.Urz. UE 2008 L 177/6), o prawie waciwym dla zobowiza umownych (rozporzdzenie Rzym I), z dat pocztkow jego stosowania wyznaczon na dzie 17 grudnia 2009 r. (z wyjtkiem art. 26, ktry stosuje si od 17 czerwca 2009 r.). Rozporzdzenie Rzym I zastpio konwencj rzymsk z 1980 r. (stwierdza to wyranie art. 24 rozporzdzenia zastrzegajc jednak wyjtek dotyczcy terytoriw tych pastw czonkowskich, ktre s objte zakresem zastosowania konwencji, ale do ktrych - w myl art. 299 TWE (obecnie art. 349 TFUE) - nie stosuje si rozporzdzenia. Rozporzdzenie Rzym I stosuje si do umw zawartych po dniu 17 grudnia 2009 r. (art. 28). Do umw zawartych przed t dat, ale po rozpoczciu obowizywania w Polsce konwencji rzymskiej z 1980 r., stosuje si konwencj rzymsk. Odrbne przepisy reguluj zobowizania wekslowe i czekowe ( 25 VI). Konwencja nie obejmuje wszystkich zobowiza umownych (por. wyczenia z art. 1 ust. 2 i 3). Kolizyjnoprawne uregulowanie zobowiza umownych ustawy z 1965 r. pozostao zatem w mocy take po wejciu w ycie konwencji w odniesieniu do umw nieobjtych regulacj konwencyjn. W myl art. 20 konwencja rzymska nie uchybia stosowaniu przepisw, ktre w kwestiach szczeglnych rozstrzygaj kolizje praw w przestrzeni w zakresie zobowiza umownych i ktre s lub mog by w przyszoci zamieszczone w aktach normatywnych organw UE lub w aktach prawa wewntrznego, wydanych w wykonaniu aktw normatywnych organw UE. Chodzi zwaszcza o przepisy chronice konsumentw (o usugach turystycznych, o ochronie nabywcw prawa korzystania z budynku lub pomieszczenia mieszkalnego w oznaczonym czasie w kadym roku timesharing) Wskazwk w sprawie stosunku konwencji rzymskiej do innych konwencji formuuje art. 21. W myl tego przepisu wejcie w ycie konwencji rzymskiej nie uchybia stosowaniu innych konwencji, ktrych stron jest lub stanie si w przyszoci Polska. Pojawia si pytanie o stosunek Konwencji rzymskiej do Konwencji wiedeskiej o umowach midzynarodowej sprzeday towarw z 1980 r. W myl art. 90 konwencji wiedeskiej nie ma ona pierwszestwa przed jakimkolwiek porozumieniem midzynarodowym (ju obowizujcym lub takim, ktre zacznie obowizywa w przyszoci), ktre zawiera postanowienia dotyczce spraw regulowanych przez t konwencj (z zastrzeeniem, e chodzi o sytuacj, gdy strony maj swoje siedziby handlowe w pastwach bdcych stronami takiego porozumienia). Wydaje si, e w przypadku sprzeday midzynarodowej podlegajcej konwencji wiedeskiej pierwszestwo - przy poszukiwaniu miarodajnej regulacji - naley przyzna postanowieniom tej konwencji. Przepisy szczeglne regulujce waciwo prawa dla zobowiza umownych znajduj si rwnie w wielu konwencjach bilateralnych podpisanych przez Polsk. Przewiduj one dla stosunkw dotyczcych nieruchomoci generaln waciwo prawa pastwa, bdcego stron konwencji, na obszarze ktrego nieruchomo jest pooona. Tylko w niektrych konwencjach podkrelono wyranie, e odnosi si to take do zobowiza umownych dotyczcych nieruchomoci. W wielu konwencjach bilateralnych, ktrych stron jest Polska, znajduj si oddzielne postanowienia regulujce waciwo prawa dla zobowiza umownych. Z reguy skonstruowane s one wedug nastpujcego schematu: zobowizania

27

umowne (zobowizania ze stosunkw umownych) podlegaj prawu tego pastwa bdcego stron konwencji, na ktrego terytorium umowa zostaa zawarta, chyba e uczestnicy stosunku zobowizaniowego poddadz ten stosunek wybranemu przez siebie prawu. 17 Wydaje si, e na podstawie omawianych postanowie konwencyjnych moe by wybrane take prawo pastwa trzeciego (dopuszczalny jest wic wybr nieograniczony). Jednake waciwo legis loci contractus, nastpujca w razie braku wyboru prawa waciwego, odnosi si wycznie do przypadkw, gdy umow zawarto na obszarze pastwa konwencyjnego. Od przedstawionego wyej schematu odbiegaj unormowania znajdujce si w konwencjach podpisanych przez Polsk z Bugari, Wgrami i Federacj Rosyjsk. W kwestiach nieuregulowanych w konwencjach bilateralnych znajd zastosowanie normy kolizyjne powszechnego prawa prywatnego midzynarodowego 18 Tak konwencja rzymska, jak i rozporzdzenie Rzym I odnosz si do zobowiza umownych. Rni si jednak nieco lista wycze. W rozporzdzeniu Rzym I uregulowano w oddzielnym przepisie (art. 7) niektre postaci umw ubezpieczenia (takiej regulacji w konwencji rzymskiej nie byo). Znalazo si w nim take unormowanie potrcenia (art. 17). 19 Inaczej unormowano stosunek rozporzdzenia do konwencji bilateralnych i multilateralnych, ktrych stronami s wycznie pastwa czonkowskie. Pierwszestwo w stosunku do takich konwencji ma rozporzdzenie (art. 25 ust. 2). Ma to due znaczenie w przypadku Polski, ze wzgldu na znaczn liczb konwencji bilateralnych, w tym take z pastwami czonkowskimi Unii Europejskiej. Od chwili rozpoczcia stosowania rozporzdzenia Rzym I do umw obligacyjnych zawartych po tej dacie, powizanych z obszarami prawnymi pastw czonkowskich Unii, stosowane bdzie rozporzdzenie a nie postanowienia konwencji, ktrych stronami s te pastwa. 20 Wedug art. 1 ust. 1 rozporzdzenia Rzym I jego postanowienia stosuje si w sprawach powizanych z prawem rnych pastw (nie tylko pastw czonkowskich Unii). W myl art. 2 rozporzdzenia Rzym I prawo wskazane przez rozporzdzenie stosuje si bez wzgldu na to, czy jest ono prawem pastwa czonkowskiego Unii. 21 W pkt 7 preambuy rozporzdzenia Rzym I zosta wyraony postulat denia do zapewnienia spjnoci regulacji mieszczcych si w rozporzdzeniu Rzym I, rozporzdzeniu Rzym II i rozporzdzeniu Bruksela I (rozporzdzenie Rady 44/2001 z 22 grudnia 2000 r. w sprawie jurysdykcji i uznawania orzecze sdowych oraz ich wykonywania w sprawach cywilnych i handlowych, Dz.Urz. WE 2001 L 12/1). 22 13 marca 1995 r. Polska ratyfikowaa Konwencj Narodw Zjednoczonych o umowach midzynarodowej sprzeday towarw, sporzdzon w Wiedniu 11 kwietnia 1980 r. Wesza ona w ycie w stosunku do Polski 1 czerwca 1996 r. W myl art. 1 ust. 1 Konwencja ma zastosowanie do umw sprzeday. Z art. 1 ust. 1 wynika nadto, e Konwencja odnosi si do sprzeday towarw. Sprzeda energii elektrycznej wyczono wyranie w art. 2 lit. f Konwencji. 23 Konwencja obejmuje tylko takie transakcje wymienne, w ktrych obowizkowi dostawy towaru z jednej strony odpowiada obowizek wiadczenia pieninego (zapaty ceny) z drugiej strony. Umowa zamiany rzeczy ruchomych nie jest wic zasadniczo objta zakresem zastosowania Konwencji. Zgodnie z art. 1 ust. 1 lit. a Konwencja ma zastosowanie do umw sprzeday midzy stronami majcymi siedziby handlowe w rnych pastwach, jeeli pastwa te s stronami Konwencji. W razie wielorakiej siedziby handlowej - stosownie do art. 10 lit. a - naley bra pod uwag t siedzib, ktra ma najcilejszy zwizek z umow i z jej wykonaniem, ze wzgldu na okolicznoci znane stronom lub rozwaane przez nie w jakimkolwiek czasie przed zawarciem lub w chwili zawarcia umowy". 24 W braku siedziby handlowej strony umowy (w domyle: bdcej osob fizyczn) w myl art. 10 lit. b dochodzi do gosu cznik miejsca zwyczajnego pobytu strony (habitual residence, gewhnliches Aufenthaltsort), nazwany niezbyt szczliwie w tekcie polskim Konwencji miejscem staego zamieszkania". 25 Postanowienie art. 1 ust. 2 uzalenia zastosowanie Konwencji od tego, czy strony byy - w chwili zawarcia umowy - wiadome tego, e maj siedziby handlowe w rnych pastwach. W myl tego przepisu posiadanie przez strony siedzib handlowych w rnych pastwach nie jest uwzgldniane (a wic nie dojdzie do zastosowania Konwencji), jeeli fakt ten nie wynika z umowy, z jakichkolwiek stosunkw midzy stronami lub te z informacji ujawnionej przez strony w jakimkolwiek czasie przed zawarciem umowy. 26 Obszern list wycze zawiera art. 2 Konwencji (sprzeda konsumencka, na licytacji, na drodze egzekucji przez organy wymiary sprawiedliwoci, udziaw, akcji, tytuw inwestycyjnych, papierw wartociowych, pienidzy, okrtw, statkw, poduszkowcw i statkw powietrznych, energii elektrycznej). 27 Konwencja wiedeska reguluje jedynie zawarcie umowy sprzeday oraz prawa i obowizki sprzedawcy i kupujcego, wynikajce z takiej umowy (art. 4). Poza zakresem unormowa konwencyjnych pozostay

28

wic inne kwestie zaliczane tradycyjnie do zakresu zastosowania statutu kontraktowego. W art. 4 Konwencji podkrelono, e Konwencja nie reguluje wanoci umowy, o ile co innego nie wynika wyranie z jej postanowie. 28 Ponad wszelk wtpliwo Konwencja nie normuje zdolnoci stron do zawarcia umowy sprzeday. 29 Z Konwencji wyczona zostaa odpowiedzialno sprzedawcy za produkt wadliwy w takim zakresie, w jakim obejmuje ona szkod na osobie (w zwizku ze spowodowan przez towar mierci lub utrat zdrowia jakiejkolwiek osoby, por. art. 5). 30 Konwencja nie reguluje rwnie skutkw prawnorzeczowych umowy sprzeday. Liczy si wic trzeba w tym zakresie z postanowieniami statutu rzeczowego. 31 Konwencja hoduje zasadzie braku formalizmu przy zawieraniu umw sprzeday. Zasada ta znalaza wyraz w art. 11. Konwencja (chodzi tutaj o jej pierwsze trzy czci) znajduje bezporednie zastosowanie do umw sprzeday, ktre mieszcz si w zakresie jej regulacji. 32 Jeli wic ma doj lub doszo do zawarcia umowy, ktra jest umow sprzeday w rozumieniu Konwencji, jednoczenie za spenione s inne przesanki jej zastosowania (w szczeglnoci strony umowy maj siedziby handlowe w rnych pastwach, a pastwa te s stronami Konwencji) oraz brak jest okolicznoci wyczajcych zastosowanie Konwencji, umowa, o ktr chodzi, podlega postanowieniom Konwencji. 33 Na mocy art. 6 Konwencji strony mog jednak (wyranie lub w sposb dorozumiany) wyczy zastosowanie Konwencji w caoci lub w czci albo zmodyfikowa jej stosowanie, uchylajc lub zmieniajc skutki ktregokolwiek z jej postanowie. 34 Nadto Konwencja moe doj do gosu w sposb poredni. Konwencj naley stosowa, jeeli z norm prawa prywatnego midzynarodowego wynika waciwo (dla umowy sprzeday) prawa pastwa konwencyjnego. W pastwach konwencyjnych Konwencja ma wic zasadniczo pierwszestwo przed ustawodawstwem krajowym. 35 W art. 1 ust. 1 lit. b Konwencji jest mowa o normach prawa prywatnego midzynarodowego. Jeeli takim sdem jest sd powszechny okrelonego pastwa, zastosuje on normy kolizyjne prawa prywatnego midzynarodowego obowizujce w tym pastwie. 36 Normy kolizyjne prawa prywatnego midzynarodowego obowizujce w poszczeglnych pastwach dopuszczaj zwykle wybr prawa waciwego przez strony. Zasada pierwszestwa stosowania Konwencji przed prawem krajowym znajdzie zastosowanie take w razie wyboru prawa waciwego przez strony, a wic w sytuacji gdy strony poddadz (w drodze wyboru prawa) umow sprzeday prawu pastwa, bdcego stron Konwencji, chyba e strony na podstawie art. 6 wycz zastosowanie Konwencji, poddajc umow sprzeday prawu krajowemu. Wybr statutu kontraktowego 1 W myl niemal powszechnie przyjmowanego na wiecie stanowiska okrelenie prawa waciwego dla umownego stosunku zobowizaniowego moe nastpi w drodze wyboru prawa, dokonanego przez strony tego stosunku. 2 Strony uzyskuj te moliwo dostosowania zawieranej umowy do wymaga wynikajcych z prawa, ktre w razie sporu zostanie zastosowane przez organ rozstrzygajcy spr. Nie musz te zbyt szczegowo okrela w umowie swych praw i obowizkw, gdy te w sposb jasny wynikaj z prawa wybranego. Mog jednak do treci umowy wprowadzi podane przez siebie modyfikacje w granicach przysugujcej im - na podstawie prawa wybranego - swobody kontraktowej. 3 WSTP W ustawie z 1965 r. wybr prawa w zakresie zobowiza umownych uregulowany zosta w art. 25 1. Zgodnie z tym przepisem: Strony mog podda swe stosunki w zakresie zobowiza umownych wybranemu przez siebie prawu, jeeli pozostaje ono w zwizku z zobowizaniem". Jednake w myl art. 25 2 p.p.m. zobowizania dotyczce nieruchomoci podlegaj prawu pastwa, w ktrym nieruchomo jest pooona; wybr prawa jest wic w tym zakresie niedopuszczalny. 4 Sposb i chwila dokonania wyboru prawa a. Wybr prawa moe nastpi tylko przez wol rzeczywicie owiadczon. Wol tak stanowi zarwno wola owiadczona wyranie, jak i wyraona w sposb dorozumiany. Dorozumiana wola stron moe wynikn porednio z postanowie kontraktu, z zachowania si stron zarwno w trakcie zawierania kontraktu, jak i po jego zawarciu, oraz z innych okolicznoci dotyczcych danego kontraktu. b. Na tle prawa polskiego nie ma znaczenia tzw. wola hipotetyczna (prawdopodobna), czyli przypuszczenie, jak strony postpiyby, gdyby wyboru prawa dokonay. Strony mog dokona wyboru prawa rwnoczenie z zawarciem kontraktu przez zamieszczenie w tym celu w kontrakcie odpowiedniej klauzuli albo w oddzielnej umowie (pactum de leg utendd), zawartej wczeniej lub pniej ni kontrakt gwny.

29

Strony mog ograniczy si do okrelenia cznika wskazujcego prawo waciwe. Dopuszczalna jest wic klauzula kontraktowa, przewidujca waciwo na przykad prawa pastwa, w ktrym ma siedzib (domicyl) jedna ze stron umowy. Do wyboru prawa waciwego doprowadzi zatem wczenie do umowy oglnych warunkw, zawierajcych klauzul okrelajc prawo waciwe przy uyciu cznika. Nie powinno si te kwestionowa dopuszczalnoci upowanienia przez strony sdu do ustalenia prawa waciwego na podstawie norm kolizyjnych prawa prywatnego midzynarodowego obowizujcego w siedzibie sdu lub zamieszczenia w klauzuli wyboru prawa postanowienia przewidujcego, e strony poddaj dan umow prawu waciwemu dla tego rodzaju umw wedug prawa prywatnego midzynarodowego okrelonego (przez strony) pastwa (klauzula wyboru prawa odwoujca si do prawa prywatnego midzynarodowego okrelonego pastwa). 5 Charakter prawny wyboru prawa a. wyrni mona dwa gwne nurty: wedug pogldu pierwszego wol stron prowadzc do wyboru prawa naley traktowa jako fakt spoeczny (czy te stan faktyczny), ustalony na podstawie istniejcych okolicznoci, bez potrzeby odniesienia si do jakiegokolwiek systemu prawnego; pogld drugi uznaje za, e w omawianym przypadku mamy do czynienia ze zdarzeniem prawnym, na ktre skadaj si owiadczenia woli stron, co pociga za sob konieczno korzystania - przy ocenie tego zdarzenia - z postanowie okrelonego systemu prawnego. przewaa ten drugi punkt widzenia b. Wybr prawa waciwego dla stosunku zobowizaniowego (statutu kontraktowego) jest wyborem kolizyjnoprawnym. c. Od wyboru kolizyjnoprawnego odrni trzeba materialnoprawne wskazanie regulacji prawnej, nazywane te wyborem materianoprawnym. Chodzi tu o spotykany w praktyce obrotu sposb ksztatowania przez strony treci stosunku zobowizaniowego w ramach przysugujcej im swobody kontraktowej, polegajcy na odwoaniu si do okrelonych postanowie wchodzcych w skad dowolnego zbioru przepisw. Postanowienia te staj si z mocy odpowiedniej klauzuli kontraktowej skadnikami umowy. Strony mog przy tym sign do przepisw obowizujcych w jakim pastwie, postanowie zamieszczonych w projektach ustaw lub konwencji, a nawet prywatnych kodyfikacji. To, co stronom w tej mierze wolno, wynika z postanowie prawa, ktremu stosunek zobowizaniowy podlega. 6 Dopuszczalno i ograniczenia wyboru prawa a. Zakres swobody stron przy wyborze prawa na tle ustawy z 1965 r. okrela art. 25 1 tej ustawy. Z przepisu tego wynika, e wybrane moe by tylko prawo (a nie np. zesp norm o innym charakterze) oraz e wolno wybra jedynie prawo pozostajce w zwizku ze stosunkiem zobowizaniowym. Ustawodawca nie precyzuje bliej charakteru tego zwizku. Przy ocenie istnienia zwizku stosunku zobowizaniowego z prawem wybranym na tle art. 25 1 p.p.m. uzasadnione jest liberalne podejcie. Tak te tendencj obserwowa mona w naszej doktrynie. Zwizek, o ktrym mowa, wynika jednak musi z obiektywnie istniejcych okolicznoci. Wybr prawa dopuszczalny jest tylko dla tzw. transakcji midzynarodowych8. Umowy czysto wewntrzne podlegaj prawu pastwa, z ktrego obszarem s zwizane. 7 Wano wyboru prawa a. Przyjcie pogldu, e wybr prawa jest czynnoci prawn, zmusza do poszukiwania systemu prawnego waciwego do jego oceny b. Wydaje si, i punkt wyjcia tych poszukiwa stanowi powinny normy kolizyjne forum, a dopiero gdy przy ich zastosowaniu nie jest moliwe rozstrzygnicie rozwaanych kwestii, wchodzi moe w gr pomocnicze stosowanie prawa merytorycznego okrelonego pastwa. Na tle naszej ustawy z 1965 r. ocena poszczeglnych przesanek wanoci umowy o wybr prawa przedstawia si nastpujco: Zdolno stron - take w rozwaanym zakresie - podlega prawu wskazanemu przez normy kolizyjne z art. 9 p.p.m. (naley bra tutaj pod uwag nie tylko art. 9 1 i 2, lecz rwnie art. 9 3 p.p.m.). Zwaywszy, i art. 25 1 p.p.m. nie ustanawia adnego szczeglnego wymogu co do formy wyboru, wolno przyj, e wedle prawa polskiego wybr moe nastpi w formie dowolnej. Natomiast wpyw wad owiadczenia woli na wano wyboru prawa - ze wzgldw czysto praktycznych i mimo trafnoci twierdzenia, i rozwizanie takie dotknite jest bdem logicznym (petitio principii) - ocenia naley wedug prawa merytorycznego wybranego9. Przepis art. 25 1 p.p.m. nie reguluje rwnie kwestii zwizanych z dojciem do skutku wyboru prawa, takich jak: kiedy owiadczenia woli stron uzna za zoone, w jakiej chwili i w jakim miejscu naley uwaa porozumienie stron za dokonane (jeli dochodzi ono do skutku inter absente), czy oferta obejmujca wybr prawa moe by odwoana. Wydaje si, e take w tym zakresie stosowa naley prawo wybrane. 8 Wybr czciowy lub zoony. Dopuszczalno warunku lub terminu a. Ustawa z 1965 r. nie rozstrzyga wyranie kwestii dopuszczalnoci poddania przez strony umownego stosunku zobowizaniowego waciwoci wicej ni jednego systemu prawnego (zoony wybr prawa) ani te ograniczenia wyboru prawa
c.

30

do niektrych tylko jego elementw, obejmowanych zazwyczaj zakresem zasto sowania statutu kontraktowego (czciowy wybr prawa), przy pozostawieniu w pewnym zakresie waciwoci prawa wskazanego przez norm kolizyjn po sugujc si cznikiem obiektywnym. b. Za dopuszczalny mona wic zasadniczo uzna zarwno zoony, jak i czciowy wybr prawa. Z praktycznego punktu widzenia byoby te podane, aby strony day wyraz temu, ktry spord wybranych systemw prawnych traktuj jako statut obejmujcy kwestie wyranie niewymienione we wskazwkach wytyczajcych zakresy zastosowania wybranych systemw prawnych. Ze wzgldu na groce komplikacje zwizane z rozszczepieniem statutu kontraktowego nieodzowne jest niezwykle staranne sformuowanie klauzuli umownej przewidujcej zoony lub czciowy wybr prawa. c. Za dopuszczalne mona uzna uzalenienie skutecznoci wyboru prawa od warunku lub terminu oraz czasowe ograniczenie dziaania wyboru (inne ni okres, w ktrym kontrakt ma wiza strony). 9 Zmiana lub uchylenie wyboru. Skutki wyboru nastpczego a. Brak rwnie przeszkd do dopuszczenia moliwoci zmiany dokonanego ju raz wyboru oraz do przyjcia dopuszczalnoci uchylenia wyboru prawa wczeniej dokonanego. Umowa o zmianie lub uchyleniu wyboru powinna by traktowana podobnie jak sam wybr - jako czynno prawna z dziedziny prawa kolizyjnego. Do oceny wanoci takiej czynnoci prawnej stosowa naley te same zasady, wedle ktrych postpuje si przy ocenie wanoci wyboru. Wybr prawa dokonany ju w czasie istnienia stosunku zobowizaniowego z reguy dziaa wstecz, chyba e strony postanowiy inaczej. b. Zmiana wyboru zasadniczo nie dziaa wstecz, chyba e strony postanowi inaczej. Podobnie te nie powinno w zasadzie dziaa wstecz uchylenie wyboru, oczywicie jeeli co innego nie wynika z woli stron. c. Jest rzecz zrozumia, i wybr prawa dokonany w czasie trwania stosunku zobowizaniowego, zmiana wyboru lub jego uchylenie nie mog narusza praw osb trzecich. 10 Klauzule usztywniajce" waciwo prawa a. Przyjmuje si na og, e wyborem prawa objty jest okrelony system prawny wraz z wchodzcymi w jego skad normami intertemporalnymi. Oznacza to, i w razie zmian w prawie wybranym po dokonaniu wyboru prawa, o tym, czy stosowa przepisy nowe, czy dawne, rozstrzygaj normy intertemporalne wchodzce w skad systemu prawnego wybranego. b. Nasuwa si jednak pytanie, czy strony mog usztywni" (z czasowego punktu widzenia) waciwo prawa przez dodanie do klauzuli wyboru prawa postanowienia przewidujcego, e jako prawo wybrane naley stosowa prawo jakiego pastwa wedug stanu na okrelony dzie (np. chwila dokonania wyboru prawa). Na og przyjmuje si, i klauzule usztywniajce waciwo prawa s dopuszczalne. Dyskusyjne za s ich skutki. c. Odwoanie si do prawa wybranego w ksztacie, jaki to prawo miao we wskazanej przez strony dacie (np. w chwili dokonania wyboru), jest skuteczne tylko w granicach norm dyspozytywnych prawa waciwego dla umowy. d. Z klauzul usztywniajc waciwo prawa nie wolno myli klauzuli wyboru prawa, w ktrej strony w celu wskazania prawa waciwego posuguj si cznikiem obiektywnym wraz z subokrelnikiem temporalnym, a wic wytyczaj jedynie sposb ustalenia prawa waciwego (np. poddaj umow sprzeday prawu pastwa siedziby lub miejsca zamieszkania powoda z chwili wytoczenia powdztwa). Subokrelnik temporalny odgrywa bowiem inn rol ni klauzula usztywniajca. Okrela on, z jakiej chwili powizanie pomidzy umow, o ktr chodzi, a odpowiednim obszarem prawnym rozstrzyga o waciwoci prawa. e. Za dopuszczalne naley te uzna uzalenienie przez strony skutecznoci dokonanego przez siebie wyboru prawa od warunku, e nie ulegnie ono po dokonaniu wyboru (jakimkolwiek lub radykalnym) zmianom. 11 Stosowanie prawa wybranego a. Prawo wybrane powinno by zastosowane w caoci do danego stosunku zobowizaniowego, a wic nie tylko w granicach norm dyspozytywnych merytorycznej legis fori. Prawu wybranemu podlega te ocena wanoci samego kontraktu (jednake z wyjtkiem zdolnoci stron i formy, ktre podlegaj prawu wskazanemu przez oddzielne normy kolizyjne). Nie uwzgldnia si jednak norm prawa prywatnego midzynarodowego obowizujcych w pastwie, ktrego prawo zostao wybrane (chyba e co innego wynika z woli stron). Wybr prawa wedug konwencji rzymskiej z 1980 r. o prawie waciwym dla zobowiza umownych. 1 Zakresem zastosowania konwencji rzymskiej objte s zobowizania umwne o charakterze midzynarodowym (cho tego ostatniego wyraenia nie uyto w tekcie konwencji). W tumaczeniu polskim kocowego fragmentu art. 1 ust. 1 kryterium midzynarodowoci zostao wyraone przy uyciu

31

formuy o brzmieniu: zobowiza umownych w stanach faktycznych, ktre wykazuj zwizek z prawem rnych pastw". 2 Z art. 1 ust. 1 konwencji wynika, e do jej postanowie naley siga zawsze wtedy, gdy stan faktyczny, obejmujcy zobowizanie umowne, powizany jest - za porednictwem obiektywnych wizi - z wicej ni jednym obszarem prawnym. Rwnie wtedy, gdy sdem orzekajcym jest sd innego pastwa konwencyjnego ni pastwo, z ktrego prawem jest w caoci powizany oceniany stan faktyczny, pojawi si konieczno ustalenia prawa waciwego przy uyciu konwencji. 3 Tylko jeden przepis konwencji dotyczy zobowiza umownych w stanach faktycznych powizanych w caoci z obszarem jednego tylko pastwa. Jest to art. 3 ust. 3 konwencji. Stwarza on podstaw do nadania wyborowi" przez strony prawa obcego (w stanie faktycznym w caoci powizanym z jednym tylko obszarem prawnym) charakteru materialnoprawnego wskazania regulacji prawnej. 4 Prawo wskazane przez strony znajduje w takim przypadku zastosowanie jedynie w granicach przysugujcej stronom swobody kontraktowej. Granice tej swobody wyznacza prawo pastwa, ktremu zobowizanie umowne podlega, a wic prawo pastwa, z ktrym jest ono w caoci powizane. 5 Pojciu zobowizania umownego w rozumieniu art. 1 ust. 1 konwencji rzymskiej naley nadawa autonomiczne znaczenie, ustalone przy uyciu kwalifikacji funkcjonalnej. Podane jest przy tym denie do jednolitej wykadni i stosowania przepisw konwencji we wszystkich pastwach czonkowskich przy uwzgldnieniu midzynarodowego charakteru tych przepisw (art. 18 konwencji). 6 Doniose znaczenie przy ustalaniu zakresu zastosowania konwencji rzymskiej ma jej art. 2, podkrelajcy uniwersalny charakter zamieszczonych w niej norm kolizyjnych. W myl tego przepisu prawo wskazane przez konwencyjne normy kolizyjne stosuje si take wtedy, gdy nie jest to prawo pastwa bdcego stron konwencji. 7 Postanowienia konwencji rzymskiej (w zakresie swej regulacji) wyczaj wic zastosowanie krajowych norm kolizyjnych dotyczcych tych samych materii. Maj pierwszestwo przed krajowym prawem prywatnym midzynarodowym. Obszern list wycze z zakresu zastosowania konwencji zawiera art. 1 ust. 2 i 3. Konwencja rzymska nie obejmuje zobowiza z jednostronnych czynnoci prawnych. 8 Z art. 3 ust. 1 konwencji rzymskiej wynika, e dopuszczalny jest wybr nieograniczony. Strony mog wic wybra take prawo pastwa, ktre nie pozostaje w jakimkolwiek zwizku ze stosunkiem zobowizaniowym, dla ktrego wybr nastpuje. Mog te wybra prawo pastwa niebdcego stron konwencji rzymskiej. Wedug konwencji (podobnie jak na podstawie art. 25 1 ustawy z 1965 r.) wybra mona jedynie prawo obowizujce w okrelonym pastwie (na caym ub przynajmniej na czci jego terytorium, por. art. 19 konwencji). Ewentualny wybr" Regu midzynarodowych kontraktw UNIDROIT lub Zasad europejskiego prawa umw (nazywanych Zasadami Profesora O. Lando) albo te innych regu obejmowanych mianem legis mercatoriae wywoa jedynie skutki materialnoprawnego wskazania regulacji prawnej. Granice doniosoci prawnej tej regulacji wyznaczaj przepisy bezwzgldnie wice prawa, ktremu dany stosunek zobowizaniowy podlega. 9 Konwencja nie stwarza moliwoci wyczenia umowy spod prawa. W konwencji w sposb wyrany rozstrzygnito kwesti dopuszczalnoci wyboru nastpczego i zmiany wyboru prawa (art. 3 ust. 2 zd. 1). Postanowiono te, e zmiana okrelenia prawa waciwego, dokonana po zawarciu umowy, nie narusza jej wanoci ze wzgldu na form i nie narusza praw osb trzecich. 10 W wietle art. 3 konwencji rzymskiej strony mog wybra prawo waciwe take dla zobowiza dotyczcych nieruchomoci. Wejcie w ycie w Polsce konwencji rzymskiej wprowadzio wic do stanu prawnego obowizujcego w naszym kraju bardzo istotn zmian. Oto bowiem przewidziane w art. 25 2 ustawy z 1965 r. wyczenie dopuszczalnoci wyboru prawa dla zobowiza dotyczcych nieruchomoci utracio z t chwil moc prawn. Wybr prawa dla zobowiza dotyczcych nieruchomoci sta si dopuszczalny. Dotyczy to take nieruchomoci pooonych w Polsce. 11 Wedug art. 3 ust. 1 konwencji rzymskiej wybr moe by bd wyrany, bd dorozumiany. 12 Przepis art. 3 ust. 1 (infine) dopuszcza wybr prawa nie tylko dla caoci, lecz rwnie dla czci umowy (depecage). 13 Strony mog uzaleni skuteczno wyboru prawa od warunku lub terminu. Wybr prawa wedug rozporzdzenia Rzym I 1 Brzmienie art. 3 rozporzdzenia Rzym I w znacznej mierze pokrywa si z brzmieniem art. 3 konwencji rzymskiej. Wypowiedziane wyej uwagi powicone wyborowi prawa wedug konwencji rzymskiej odnie wic mona take do uregulowania wyboru prawa w rozporzdzeniu. 2 W rozporzdzeniu znalaz si jednak przepis, ktry nie ma odpowiednika w konwencji. Jest to art. 3 ust. 4, w myl ktrego w sytuacji, gdy wszystkie inne (poza wyborem prawa) elementy stanu faktycznego w chwili dokonania wyboru s zlokalizowane w jednym lub wicej pastw czonkowskich, dokonany przez

32

strony wybr prawa waciwego innego ni prawo pastwa czonkowskiego nie narusza stosowania przepisw prawa wsplnotowego, w odpowiednich przypadkach w ksztacie, w jakim zostay one wdroone w pastwie czonkowskim sdu, ktrych nie mona wyczy w drodze umowy. Wybr prawa przewidziany w art. 3 ust. 1, 2 i 5 rozporzdzenia Rzym I dotyczy moe jedynie zobowizania umownego objtego zakresem stosowania rozporzdzenia. 3 Niedopuszczalne jest wyczenie umowy obligacyjnej spod prawa. Poddanie umowy reguom, ktre nie s prawem obowizujcym w jakim pastwie (np. reguom midzynarodowych kontraktw UNIDROIT lub zasadom europejskiego prawa umw lub reguom Incoterms) wywouje skutki jedynie tzw. materialnoprawnego wskazania, a nie wyboru kolizyjnoprawnego. Jest wic skuteczne jedynie w granicach materialnoprawnej swobody kontraktowej, ktrej granice wyznaczaj przepisy wice bezwzgldnie prawa waciwego dla danej umowy. Materialnoprawne wskazanie regulacji prawnej nie usuwa wic potrzeby poszukiwania prawa waciwego. 4 W wietle postanowie rozporzdzenia dopuszczalny jest zarwno wybr uprzedni (nastpujcy przed powstaniem zobowizania umownego), jak i nastpczy (po powstaniu zobowizania). Wolno te stronom zmieni wczeniejszy wybr prawa. Dokonana przez strony zmiana w zakresie waciwoci prawa nie narusza jednak ani wanoci umowy ze wzgldu na wymagania dotyczce formy, ani praw osb trzecich, na przykad porczycieli (art. 3 ust. 2 zd. 2). 5 Rozstrzygnito w rozporzdzeniu pozytywnie kwesti dopuszczalnoci wyboru prawa dla czci umowy (art. 3 ust. 1 zd. 2). Za dopuszczalny uzna naley take tzw. wybr prawa zoony (poddanie umowy i wynikajcego z niej stosunku zobowizaniowego prawu wicej ni jednego pastwa). Podane jest jednak w takim przypadku wskazanie przez strony zakresu zastosowania poszczeglnych, wybranych przez strony, systemw prawnych. 6 Wybr prawa jest czynnoci prawn prawa prywatnego midzynarodowego. Taki jego charakter potwierdza porednio art. 3 ust. 5 rozporzdzenia nakazujcy stosowanie przy poszukiwaniu prawa waciwego do oceny istnienia i wanoci wyboru prawa postanowie art. 10, 11 i 13 rozporzdzenia. 7 Ograniczenia zakresu zastosowania prawa wybranego przewiduj: art. 6 ust. 2 rozporzdzenia w odniesieniu do umw konsumenckich i art. 8 ust. 1 w odniesieniu do umw o prac. Dopuszczaj one wprawdzie nieograniczony wybr prawa, jednake dokonany przez strony wybr prawa nie moe pozbawia osob chronion (konsumenta i pracownika) ochrony przysugujcej na podstawie przepisw bezwzgldnie wicych prawa, ktre byoby waciwe w braku wyboru prawa. 8 Ograniczony wybr prawa przewidziano w art. 5 ust. 1 rozporzdzenia dotyczcym umowy przewozu osb i w art. 7 ust. 3 rozporzdzenia w odniesieniu do umw ubezpieczenia innych ni objte zakresem art. 7 ust. 2 rozporzdzenia. Ograniczenie polega na dopuszczeniu wyboru prawa tylko w ramach cznikw wymienionych w tych przepisach. Poszukiwanie statutu kontraktowego w braku wyboru prawa Stan prawny na tle ustawy z 1965 r. 1 W braku wyboru prawa przy ustalaniu prawa waciwego dla zobowiza umownych stosowa naley art. 26-29 ustawy z 1965 r., jeli z odrbnych przepisw nie wynika co innego. Nieodzowne jest przy tym zachowanie okrelonej kolejnoci przy zwracaniu si do poszczeglnych przepisw ustawy. Ze wzgldu na ow kolejno wspomniane przepisy mona uszeregowa nastpujco: 1) art. 28, 2) art. 26, 3) art. 27, 4) art. 29. 2 Waciwo prawa siedziby giedy lub miejsca targw publicznych (art. 28 p.p.m.) a. W myl art. 28 p.p.m. do zobowiza z umw giedowych lub zawartych na tar gach publicznych stosowa naley prawo obowizujce w siedzibie giedy lub w miejscu odbywania si targw publicznych. b. Poddanie zobowiza z umw giedowych lub zawieranych na targach publicznych prawu obowizujcemu w pastwie, na ktrego obszarze znajduje si ich siedziba, stanowi szczeglny przejaw wykorzystania cznika miejsca zawarcia umowy. c. Norma z art. 28 p.p.m. moe znale zastosowanie wtedy, gdy zobowizanie nie dotyczy nieruchomoci (art. 25 2 p.p.m.) i strony nie dokonay wyboru prawa (art. 25 1 p.p.m.). Z kolei przysuguje jej pierwszestwo przed normami z art. 27 i 29 p.p.m., a take - co jednak jest dyskusyjne przed norm z art. 26 p.p.m. d. Zasig jedynie do takich umw, ktre wi si cile z dan gied lub targiem e. Przepis art. 28 p.p.m. przywizuje wag do rzeczywistej (a nie fikcyjnej) siedziby giedy lub miejsca targw publicznych.

33

Zasigiem normy z art. 28 p.p.m. naley obj jedynie umowy rzeczywicie zawarte na giedzie lub targu publicznym. Jeeli wic targ odegra jedynie rol inspirujc, a umowa dosza do skutku poza targiem, przepis art. 28 p.p.m. nie moe by stosowany. 3 Waciwo prawa miejsca zamieszkania lub siedziby stron (art. 26 p.p.m.) a. Zobowizania z innych umw ni te, o ktrych mowa w art. 28 p.p.m. - jeeli strony w chwili zawarcia umowy maj siedzib albo miejsce zamieszkania w tym samym pastwie - przepis art. 26 p.p.m. poddaje waciwoci prawa tego pastwa. b. Przepis art. 26 p.p.m. przywizuje wag do powizania istniejcego w chwili zawarcia umowy. c. Nasuwa si pytanie, jak zwrot ten rozumie. Moliwoci jest kilka. Wrd nich na uwag zasuguj: wykorzystanie w omawianym zakresie wskazwek wynikajcych z merytorycznej legis fori (w prawie polskim wchodzioby w gr uwzgldnienie art. 70 lk.c), przyjcie na stae na uytek normy z art. 26 p.p.m. rozwizania wystpujcego w jakim obcym prawie merytorycznym, traktowanie kwestii chwili zawarcia umowy jako okolicznoci czysto faktycznej, ustalanej przy uwzgldnieniu ogu okolicznoci konkretnego stanu faktycznego, bez skrpowania z gry rozwizaniami wystpujcymi w prawie merytorycznym (wasnym lub obcym). d. Wiele zdaje si przemawia za ostatnim rozwizaniem 4 Waciwo prawa miejsca zamieszkania lub siedziby strony zobowizanej do wiadczenia charakterystycznego" (art. 27 p.p.m.) a. Jeeli nie zachodz przesanki okrelone w art. 28 i 26 ustawy z 1965 r., w myl 242 art. 27 1 tej ustawy stosowa naley: do zobowiza z umowy sprzeday rzeczy ruchomych lub umowy dostawy -prawo pastwa, w ktrym w chwili zawarcia umowy ma siedzib albo miejsce zamieszkania sprzedawca lub dostawca; do zobowiza z umowy o dzieo, umowy zlecenia, umowy agencyjnej, umowy komisu, umowy przewozu, umowy spedycji, umowy przechowania, umowy skadu - prawo pastwa, w ktrym w chwili zawarcia umowy ma siedzib albo miejsce zamieszkania przyjmujcy zamwienie, przyjmujcy zlecenie, agent, komisant, przewonik, spedytor, przechowawca lub przedsibiorstwo skadowe; do zobowiza z umw ubezpieczenia - prawo pastwa, w ktrym w chwili zawarcia umowy ma siedzib zakad ubezpiecze; do zobowiza z umw o przeniesienie praw autorskich - prawo pastwa, w ktrym w chwili zawarcia umowy ma siedzib albo miejsce zamieszkania . nabywca tych praw. b. Reguy kolizyjne zawarte w art. 27 1 p.p.m. koryguje norma z art. 27 3 p.p.m. oraz uzupenia norma z art. 27 2 p.p.m. c. W my1 art. 27 3 ustawy z 1965 r. do zobowiza z umw, objtych zakresem norm kolizyjnych z art. 27 1, zawieranych w zakresie przedsibiorstwa, zamiast prawa pastwa, w ktrym ma siedzib osoba prawna albo miejsce zamieszkania osoba fizyczna, stosuje si prawo pastwa, w ktrym znajduje si siedziba przedsibiorstwa. Przepis ten znajduje zastosowanie jedynie wtedy, gdy ustalenie siedziby przedsibiorstwa jest moliwe. Jeeli nie mona ustali siedziby przedsibiorstwa, naley stosowa art. 27 1 p.p.m. Trzeba wic podj prb ustalenia miejsca zamieszkania osoby fizycznej lub siedziby osoby prawnej. d. Z kolei zgodnie z art. 27 2 p.p.m., jeeli nie mona ustali siedziby albo miejsca zamieszkania strony, ktrej siedziba lub miejsce zamieszkania rozstrzyga o waciwoci prawa w myl art. 27 1 p.p.m., stosuje si prawo pastwa, w ktrym umowa zostaa zawarta (waciwo legis loci contractus). Jeeli istniej przesanki umoliwiajce zastosowanie art. 27 3 p.p.m., wwczas nie zachodzi potrzeba badania, czy zachodz przesanki zastosowania art. 27 1 lub art. 27 2 p.p.m. e. Normy kolizyjne z art. 27 1 p.p.m. posuguj si dwoma cznikami personalnymi: cznikiem miejsca zamieszkania oraz cznikiem siedziby. Pierwszy cznik brany jest pod uwag wtedy, gdy stron zobowizan do wiadczenia charakterystycznego jest osoba fizyczna, drugi za wtedy, gdy stron t jest osoba prawna. f. Kwalifikacja funkcjonalna, ktr naley posugiwa si przy ustalaniu zakresu norm kolizyjnych z art. 27 1 p.p.m., ogranicza dopuszczalno i konieczno sigania do analogii jako podstawy rozszerzenia zakresu art. 27 1, chocia jej zupenie nie wyklucza". g. Normy kolizyjne z art. 27 1 p.p.m. posuguj si subokrelnikiem temporalnym z chwili zawarcia umowy". Chwil t naley ustala - podobnie jak to przyjlimy wyej w wywodach na temat art. 26 p.p.m. - samodzielnie na uytek omawianych norm kolizyjnych, nie krpujc si unormowaniami chwili zawarcia umowy w prawie merytorycznym. Uwzgldnia przy tym trzeba caoksztat okolicznoci konkretnego przypadku. Rozstrzyga powinno - jak si wydaje - powizanie (w postaci miejsca
f.

34

zamieszkania lub siedziby strony zobowizanej do wiadczenia charakterystycznego) z chwili, gdy miay miejsce najbardziej wakie zdarzenia w ramach procedury zawarcia umowy. h. Na oddzielne rozwaenie zasuguje norma z art. 27 1 pkt 4 p.p.m. Wyjanienia wymaga zwaszcza zwrot okrelajcy zakres tej normy: umowy o przeniesienie praw autorskich". i. Chodzi tu wic o takie umowy, ktrych skutkiem jest uzyskanie przez nabywc prawa" jakich uprawnie do korzystania z prawa autorskiego bez wzgldu na to, jaki rodzaj rozporzdzenia ze strony autorskouprawnionego stanowi tego podstaw. j. Norma kolizyjna z art. 27 1 pkt 4 p.p.m. obejmuje wic umowy wydawnicze, umowy suce do udostpnienia publicznoci dzie chronionych przez prawo autorskie (np. umowa o przedstawienie dziea w teatrze), umowy umoliwiajce nabywcy korzystanie z dziea w inny sposb ni przez jego rozpowszechnienie (np. umowy midzy twrcami wkadw autorskich i producentem dziea filmowego), wreszcie umowy zmierzajce do przeniesienia prawa autorskiego bez zobowizania do korzystania z tego prawa w jakikolwiek sposb. k. Niektre spord umw uregulowanych w art. 27 p.p.m. mog wystpowa w roli stosunku podstawowego penomocnictwa. Najczciej rol t odgrywa umowa zlecenia. W kadym takim przypadku zachodzi konieczno odgraniczenia zakresu zastosowania statutu kontraktowego i statutu penomocnictwa. 5 Waciwo logis loci contractus (Art. 29 p.p.m.) a. Waciwo prawa pastwa, w ktrym umowa zostaa zawarta, przewiduje nor ma z art. 29 ustawy z 1965 r. b. Nasuwa si wic pytanie, czy przy ustalaniu miejsca zawarcia umowy na uytek omawianej normy kolizyjnej naley kierowa si rozwizaniami przyjmowanymi w tej mierze w prawie merytorycznym (por. np. art. 70 2 k.c), czy te powinno si dy do samodzielnego rozstrzygnicia. c. Wydaje si, e prawidowy jest ten drugi sposb postpowania. Podjte w jego ramach zabiegi kwalifikacyjne bd zmierza do ustalenia pastwa, z ktrego obszarem jest najcilej zwizany sam fakt powstania umownego stosunku zobowizaniowego. Decydujce znaczenie bdzie miao rzeczywiste (faktyczne) umiejscowienie zdarze, ktre w ramach procedury zawarcia umowy doprowadziy (ub doprowadzi miay) do powstania umownego stosunku zobowizaniowego. Bra przy tym trzeba pod uwag og okolicznoci konkretnego przypadku13. d. Przepis art. 29 p.p.m. znajdzie zastosowanie m.in. do darowizny, najmu, dzierawy, leasingu (o ile umowy te nie dotycz nieruchomoci), umowy kooperacyjnej zawierajcej jedynie zobowizanie do kooperacji (bez ostatecznego ustalenia zobowiza wykonawczych) lub umowy spki. 6 Zobowizania dotyczce nieruchomoci a. W myl art. 25 2 p.p.m.: gdy zobowizanie dotyczy nieruchomoci, podlega ono prawu pastwa, w ktrym nieruchomo jest pooona". Jest to przepis bezwzgldnie wicy (ius cogens). Wycza on zatem w zakresie swej regulacji moliwo wyboru prawa. Zabiegi majce na celu rozpoznanie, czy chodzi o ruchomo, czy te nieruchomo, maj w tym przypadku charakter zabiegw kwalifikacyjnych. Od ich wynikw zaley bowiem przyporzdkowanie rozpatrywanej sprawy do zakresu odpowiedniej normy kolizyjnej. b. Do art. 25 2 p.p.m. wolno siga dopiero wtedy, gdy przedmiot, ktrego zobowizanie dotyczy wedug stanowiska legis rei sitae - stanowi nieruchomo. c. cznik situs rei odgrywa w omawianym przypadku podwjn rol: najpierw suy do odszukania systemu prawnego miarodajnego do rozstrzygnicia zagadnienia kwalifikacyjnego, nastpnie za - gdy w wyniku przeprowadzonych zabiegw kwalifikacyjnych okae si, e w danym przypadku chodzi o nieruchomo - przy jego uyciu (tym razem ju na podstawie art. 25 2 p.p.m.) nastpi wskazanie prawa waciwego dla podlegajcego ocenie zobowizania. d. Nie stanowi zobowiza dotyczcych nieruchomoci - w rozumieniu art. 25 2 p.p.m. - umowy o wiadczenie usug. Normie z art. 25 2 p.p.m. nie podlega wic umowa zlecenia (nawet wtedy gdy jej przedmiotem jest dokonanie czynnoci prawnej dotyczcej nieruchomoci) oraz umowa o dzieo (choby w jej wykonaniu miao doj do przeksztacenia nieruchomoci). e. Take umowa ubezpieczenia nieruchomoci nie podlega omawianej tutaj normie, lecz normie z art. 27 1 pkt 3 p.p.m. 7 Trudnoci wystpujce przy poszukiwaniu prawa waciwego dla niektrych umw a. Na oddzielne rozwaenie zasuguje problem poszukiwania prawa waciwego dla umw mieszanych. b. Sposb postpowania przy ustalaniu prawa waciwego dla umowy mieszanej (w braku wyboru prawa) zaley od tego, z jak odmian umowy mieszanej mamy do czynienia w rozpatrywanym przypadku, oraz od rodzaju skadnikw umowy mieszanej.

35

W pierwszej kolejnoci naley zawsze zbada, do jakich wynikw prowadzioby odrbne ustalenie, przy zastosowaniu miarodajnych norm kolizyjnych, prawa waciwego dla poszczeglnych skadnikw umowy mieszanej. Jeeli okae si, e wszystkie skadniki umowy mieszanej mieszcz si w zakresie tej samej normy kolizyjnej (np. w zakresie normy z art. 29 p.p.m.) lub wprawdzie naley je przyporzdkowa do zakresw rnych norm kolizyjnych (np. norm art. 27 1 pkt 1 i 2 p.p.m.), ale kada z tych norm wskazuje (in concret) ten sam system prawny, wwczas za waciwy dla caej umowy mieszanej uzna naley system prawny przez t norm lub te normy wskazany. d. Sprawa komplikuje si wtedy, gdy zastosowanie do poszczeglnych skadnikw umowy mieszanej rnych norm kolizyjnych prowadzioby do waciwoci systemw prawnych dwu lub wicej pastw. Nasuwa si kilka moliwych rozwiza: poddanie umowy mieszanej waciwoci kilku systemw prawnych, dochodzcych do gosu obok siebie (koncepcja rozczonkowania statutu umownego), poddanie caego stosunku prawu waciwemu dla skadnika najbardziej znaczcego umowy mieszanej (metoda kolizyjnej absorpcji), zastosowanie do oceny caego stosunku prawa wskazanego przez norm kolizyjn z art. 29 p.p.m. e. M.A. Zachariasiewicz - Jej zdaniem metoda kolizyjnej absorpcji powinna mie zdecydowanie pierwszestwo przed innymi rozwizaniami, a z koncepcji rozczonkowania statutu umownego wolno korzysta tylko wtedy, gdy poszczeglne czci kontraktu s w znacznej mierze samodzielne (w przeciwnym wypadku lepiej jest - jej zdaniem - sign do art. 29 p.p.m.). f. W pierwszej kolejnoci trzeba - jak si wydaje - prbowa znale rozwizanie, posugujc si metod kolizyjnej absorpcji. Jeeli jednak prba zastosowania metody kolizyjnej absorpcji nie da pozytywnego wyniku, trzeba stara si znale rozwizanie, posugujc si metod pierwsz. Dopiero w ostatecznoci (w braku lepszego rozwizania) moe by wykorzystana metoda trzecia. g. Jeeli jednym ze skadnikw umowy mieszanej jest zobowizanie dotyczce nieruchomoci, pozostanie do rozwaenia, czy ca umow (na zasadzie kolizyjno-prawnej absorpcji) podda prawu waciwemu dla tego skadnika na podstawie art. 25 2 p.p.m. (z tak tendencj trzeba si liczy), czy te raczej zdecydowa si na rozczonkowanie statutu umownego, poszukujc oddzielnie prawa waciwego dla poszczeglnych skadnikw umowy mieszanej. Trudnoci pojawiaj si przy ustalaniu prawa waciwego dla umowy zamiany. h. Jeeli zobowizanie przynajmniej jednej ze stron umowy zamiany dotyczy nieruchomoci, na podstawie art. 25 2 ustawy z 1965 r. naley stosowa prawo miejsca pooenia nieruchomoci. Jeeli jednak kada z wchodzcych w gr nieruchomoci jest pooona w innym pastwie, nasuwaj si nastpujce rozwizania: kumulatywne stosowanie obu wchodzcych w gr statutw (ocena umowy i wynikajcego z niej stosunku zobowizaniowego wedug obu waciwych systemw prawnych); rozszczepienie statutu kontraktowego (ocena zobowizania kadej ze stron wedug prawa miejsca pooenia nieruchomoci, ktr dana strona dysponuje"); czciowo kumulatywne, czciowo za rozczne zastosowanie wchodzcych w gr statutw. i. Mimo wtpliwoci, ktrych ukry si nie da, skonny jestem opowiedzie si 256 za ostatnim rozwizaniem. j. Jeeli umowa zamiany nie dotyczy nieruchomoci. Osobicie skaniam si ku drugiemu rozwizaniu. Nasuwaj si nastpujce moliwoci: przyporzdkowanie umowy zamiany do zakresu normy z art. 29 ustawy z 1965 r.14; stosowanie w drodze analogii art. 27 1 pkt 1 ustawy z 1965 r., ale tylko wtedy, gdy ze wzgldu na waciwoci jednego ze wiadcze jest moliwe uznanie go za wiadczenie charakterystyczne dla caego stosunku zobowizaniowego15 (np. w umowie zamiany samochodu na biuteri za wiadczenie charakterystyczne dla stosunku zobowizaniowego mona by uzna wiadczenie samochodu); w braku przesanek do analogicznego zastosowania art. 27 1 pkt 1 ustawy z 1965 r. znajdzie zastosowanie art. 29 ustawy z 1965 r.; rozwizania omwione wyej w ramach rozwaa powiconych umowie zamiany dotyczcej nieruchomoci. k. Osobicie skaniam si ku drugiemu rozwizaniu. l. Spory budzi w polskiej literaturze przedmiotu zagadnienie waciwoci prawa dla umw licencyjnych. W pierwszej licznie reprezentowany jest pogld, e w braku wyboru prawa i przesanek do stosowania art. 26 ustawy z 1965 r. naley - na podstawie art. 29 ustawy z 1965 r. - stosowa legem loci contractus16, cho niektrzy jego zwolennicy wycofali si z zajtego wczeniej stanowiska. Druga grupa autorw proponuje, by - z powoaniem si na analogi z art. 27 1 pkt 1 ustawy z 1965 r. - do umw licencyjnych stosowa prawo miejsca zamieszkania lub siedziby licencjodawcy17.
c.

36

Wedug trzeciego stanowiska (reprezentowanego przez S. Sotysiskiego18) stosowa naley prawo siedziby licencjobiorcy, a przy umowach multiterytorial-nych - prawo pastwa, w ktrym znajduje si centrum gospodarczego wykorzystania technologii (z powoaniem si na analogi z art. 27 1 pkt 4 ustawy z 1965 r.). Zgodnie z czwartym pogldem19 przy poszukiwaniu prawa waciwego dla umowy licencyjnej (w braku wyboru prawa i moliwoci stosowania art. 26 i 28 ustawy z 1965 r.) naley przede wszystkim podj prb analogicznego zastosowania art. 27 1 ustawy z 1965 r. Chodzi tu moe jednak bd o stosowanie w drodze analogii art. 27 1 pkt 4 (co prowadzi do waciwoci prawa kraju licencjobiorcy), bd art. 27 1 pkt 1 (co prowadzi do waciwoci prawa kraju licencjodawcy). m. Wybr pomidzy tymi ewentualnociami powinien zalee od okolicznoci konkretnego przypadku. 8 Stan prawny po wejciu w ycie konwencji rzymskiej z 1980 r. o prawie waciwym dla zobowiza umownych a. W razie braku wyboru prawa poszukiwania prawa waciwego dla zobowiza umownych dokonywa naley zgodnie ze wskazwkami zamieszczonymi w art. 4 konwencji (jeli pomin umowy konsumenckie i umow o prac, ktrych dotycz art. 5 i 6 konwencji). b. W myl art. 4 ust. 1 - w braku wyboru prawa - umowa podlega prawu pastwa, z ktrym jest najcilej zwizana. Jeeli dajca si wydzieli cz umowy (stosunku zobowizaniowego) wykazuje cilejszy zwizek z innym pastwem, mona - w drodze wyjtku - do jej oceny zastosowa prawo tego innego pastwa. c. Dalsze postanowienia art. 4 ustanawiaj wiele presumpcji: dla umowy, ktrej przedmiotem jest prawo rzeczowe na nieruchomoci lub prawo korzystania z nieruchomoci, przewiduje si waciwo prawa pastwa, w ktrym nieruchomo jest pooona (art. 4 ust. 3), umowa o przewz towarw podlega prawu pastwa, w ktrym przewonik w chwili zawarcia umowy ma gwne przedsibiorstwo, o ile w pastwie tym znajduje si take miejsce zaadunku ub wyadunku albo gwne przedsibiorstwo nadawcy (art. 4 ust. 4), inne umowy - zgodnie z art. 4 ust. 2 - podlegaj prawu pastwa, w ktrym strona majca speni wiadczenie charakterystyczne ma w chwili zawarcia umowy miejsce zwykego pobytu lub siedzib (chodzi tu o siedzib zarzdu); jeeli jednak umowa zostaa zawarta przez t stron w ramach dziaalnoci zawodowej - waciwe jest prawo pastwa, w ktrym znajduje si jej gwne przedsibiorstwo lub w ktrym - jeeli wedug umowy wiadczenie ma by spenione przez przedsibiorstwo inne ni gwne - znajduje si to inne przedsibiorstwo. d. Wymienionych wyej presumpcji nie stosuje si, gdy z caoksztatu okolicznoci wynika, e umowa wykazuje cilejsze zwizki z innym pastwem (art. 4 ust. 5 zd. 2). Mamy tu do czynienia z regu korekcyjn, wykorzystujc kryterium cilejszego zwizku. e. Zgodnie z art. 4 ust. 5 zd. 1 presumpcji przewidzianej w art. 4 ust. 2 nie stosuje si, jeeli wiadczenia charakterystycznego w zobowizaniu nie da si ustali. f. Siedziba zarzdu (central administration, Hauptverwaltung) - w rozumieniu art. 4 ust. 2 - oznacza miejsce, w ktrym podejmowane s podstawowe decyzje kierownictwa (zarzdu) spki, stowarzyszenia lub osoby prawnej". g. Z kolei siedziba gwnego przedsibiorstwa (principal place of business, Hauptniederlassung) na tle omawianego przepisu oznacza miejsce, z ktrego osoba prawna lub inny podmiot nawizuj kontakty gospodarcze z otoczeniem bliszym lub dalszym. h. Poszukujc sposobu rozumienia zwrotu inne przedsibiorstwo ni gwne", wystpujcego rwnie w art. 4 ust. 2, mona odwoa si do dorobku ETS, wyrok ETS z 22 listopada 1978 r. w sprawie 33/78 (Somafer), w ktrym znalazo si stwierdzenie: przez pojcie filii, agencji lub innego oddziau rozumie si orodek dziaalnoci gospodarczej, ktry wystpuje na stae jako jednostka zamiejscowa centrali, ma kierownictwo i jest tak przedmiotowo wyposaony, e moe prowadzi interesy z osobami trzecimi w taki sposb, e osoby te, chocia wiedz, e by moe zostanie nawizany stosunek prawny z central znajdujc si zagranic, nie musz zwraca si bezporednio do tej centrali, lecz mog zawiera transakcje w tym orodku dziaalnoci gospodarczej, ktry jest jednostk zamiejscow owej centrali". i. Przepis art. 4 ust. 2 Konwencji nawiza do teorii wiadczenia charakterystycznego. j. Ustalenie wiadczenia charakterystycznego nie nastrcza wikszych trudnoci w obrbie umw obligacyjnych rodzcych zobowizanie tylko po jednej stronie (umw jednostronnie zobowizujcych). wiadczeniem charakterystycznym dla umowy darowizny jest wiadczenie darczycy, dla umowy porczenia - wiadczenie porczyciela, a dla umowy gwarancji bankowej - wiadczenie banku udzielajcego gwarancji. Umowa gwarancji bankowej zawierana jest najczciej w wykonaniu umowy zlecenia zawartej midzy bankiem a dunikiem gwnym. Ta ostatnia umowa podlega oczywicie wasnemu prawu.

37

W obrbie umw obligacyjnych dwustronnie zobowizujcych cech istotn przy rozpoznaniu wiadczenia charakterystycznego jest jego niepieniny charakter. Nie ma wic wtpliwoci, e w umowie sprzeday wiadczenie charakterystyczne spenia sprzedawca, w umowie o dzieo przyjmujcy zamwienie, w umowie dzierawy - wydzierawiajcy, w umowie najmu - wynajmujcy, w umowie przechowania - przechowawca, a w umowie zlecenia - zleceniobiorca. l. Wtpliwoci pojawiaj si w przypadku umw, w ktrych wiadczenie obu stron ma charakter pieniny lub do pieninego zbliony. Naley wwczas przy poszukiwaniu wiadczenia charakterystycznego zwraca uwag na takie okolicznoci, jak znaczenie wiadcze obu stron, korzyci i ryzyka przez nie ponoszone. m. Za wiadczenie charakterystyczne w umowie poyczki lub kredytu naley wic uzna wiadczenie udzielajcego poyczki lub kredytu, dla umowy rachunku bankowego - wiadczenie banku prowadzcego rachunek. n. Trzeba te podkreli, e rwnie domniemanie na rzecz waciwoci legis rei sitae w przypadku zobowiza dotyczcych nieruchomoci (przewidziane w art. 4 ust. 3) moe by wyczone - ze wzgldu na okolicznoci konkretnego przypadku - na rzecz prawa innego pastwa, jeeli umowa pozostaje w cilejszym zwizku z tym innym pastwem, ni z pastwem, na ktrego terytorium pooona jest nieruchomo. o. Okrelajc zakres normy kolizyjnej z art. 4 ust. 3, twrcy konwencji posuyli si nastpujcym zwrotem: umowa, ktrej przedmiotem jest prawo rzeczowe na nieruchomoci (droit reel immobilief) lub prawo do korzystania z nieruchomoci idroit d'utilisation d'un immeuble). Zwrot ten obejmuje bez wtpienia umowy zobowizujce do przeniesienia wasnoci lub innego prawa rzeczowego (np. uytkowania wieczystego) istniejcego na nieruchomoci, umowy zobowizujce do ustanowienia, zmiany lub zniesienia ograniczonego prawa rzeczowego, umowy zobowizujce do oddania nieruchomoci do uywania lub (i) korzystania (np. umowa najmu, dzierawy, uyczenia, leasingu). Do zakresu normy kolizyjnej z art. 4 ust. 3 konwencji naley te zaliczy timesharing uksztatowany przy wykorzystaniu modelu obligacyjnego. p. Norma kolizyjna z art. 4 ust. 3 konwencji nie obejmuje za umw o wiadczenie 267 usug, jeli nawet punktem odniesienia usugi jest nieruchomo (np. umowa o roboty remontowe, umowa o budow zakadu grniczego pod ziemi) lub prawo na nieruchomoci (np. zlecenie zbycia nieruchomoci). Prawa waciwego dla tych umw - w braku wyboru prawa - poszukiwa naley przy wykorzystaniu wskazwek z art. 4 ust. 2 konwencji (odwouj si one do koncepcji charakterystycznego wiadczenia). q. Rozstrzygajce znaczenie przy rozgraniczaniu ruchomoci i nieruchomoci naley przyzna stanowisku prawa miejsca pooenia rzeczy. r. Do art. 4 ust. 3 konwencji wolno sign dopiero wtedy, gdy przedmiot, ktrego zobowizanie dotyczy - wedug legis rei sitae - stanowi nieruchomo. s. W konwencji rzymskiej znalazy si rwnie postanowienia o prawie waciwym do oceny formy wymaganej przy zawieraniu umw obligacyjnych (art. 9 konwencji). Wyczaj one w zakresie umw podlegajcych konwencji postanowienia prawa krajowego (art. 12 ustawy z 1965 r.). t. Oddzielnie unormowane s w konwencji umowy konsumenckie. Zgodnie z art. 5 ust. 1 przez umowy konsumenckie rozumie si umowy, ktrych przedmiotem jest dostarczenie rzeczy ruchomych lub wiadczenie usug na rzecz osoby, konsumenta, w celu, ktry nie moe by uznany za zwizany z jej dziaalnoci zawodow lub gospodarcz, jak rwnie umw dotyczcych finansowania takiej dziaalnoci". u. Jest wysoce wtpliwe, czy pojciem konsumenta mog by objte inne podmioty ni osoby fizyczne. v. Przepis art. 5 ust. 2 nie wycza w obrbie umw konsumenckich wyboru prawa. Zgodnie z tym przepisem wybr prawa waciwego przez strony nie moe prowadzi do pozbawienia konsumenta ochrony przysugujcej mu na podstawie przepisw bezwzgldnie obowizujcych w pastwie, w ktrym ma on miejsce zwykego pobytu: jeeli w pastwie tym zawarcie umowy zostao poprzedzone specjalnie uczynion propozycj lub reklam i konsument dokona czynnoci, ktre w tym pastwie s niezbdne do zawarcia umowy, albo jeeli kontrahent konsumenta lub przedstawiciel kontrahenta otrzyma w tym pastwie zamwienie konsumenta, albo jeeli umowa dotyczy sprzeday towarw, a konsument wyjecha z tego pastwa za granic i tam zoy zamwienie, o ile wyjazd konsumenta zosta zorganizowany przez kontrahenta w celu nakonienia konsumenta do zawarcia umowy". w. Odwoanie si do cznika miejsca zwykego pobytu konsumenta napotykamy te w art. 5 ust. 3, ktry prawo wskazane tym cznikiem nakazuje stosowa w braku wyboru prawa (ale tylko do umw zawartych w okolicznociach opisanych w ust. 2).
k.

38

Zgodnie z art. 5 ust. 4 postanowie art. 5 nie stosuje si do: umw przewozu, umw o wiadczenie usug, jeeli usugi nalene konsumentowi maj by wiadczone wycznie w innym pastwie ni pastwo, w ktrym konsument ma miejsce zwykego pobytu. Przepis art. 5 stosuje si jednak do umw o podr obejmujcych kombinowane wiadczenia przewozowe i zakwaterowanie za wspln cen (art. 5 ust. 5). y. Umowne zobowizania transportowe objte s zakresem zastosowania konwencji rzymskiej z 1980 r. o prawie waciwym dla zobowiza umownych. Dopuszczalny jest wic w odniesieniu do nich wybr prawa zgodnie z unormowaniem mieszczcym si w art. 3 konwencji. W braku wyboru prawa w myl art. 4 ust. 4 konwencji w odniesieniu do umw przewozu towarw domniemywa si, e wykazuj one najcilejszy zwizek z tym pastwem, w ktrym w chwili zawarcia umowy przewonik mia swoje gwne przedsibiorstwo, jeeli w pastwie tym znajduje si take miejsce zaadunku lub miejsce rozadunku albo gwne przedsibiorstwo nadawcy. W kocowym fragmencie tego przepisu wyjaniono, e za umowy przewozu towarw (na jego uytek) uznaje si take umowy czarterowe na jeden rejs i inne umowy, ktre su przede wszystkim przewozowi towarw. z. Wypada podkreli, e regua korekcyjna z art. 4 ust. 5 konwencji znajduje zastosowanie rwnie do umw przewozu towarw, ktrych dotyczy domniemanie z art. 4 ust. 4. Take w tym zakresie moe si okaza, e przy uwzgldnieniu caoksztatu okolicznoci okrelona umowa przewozu towarw wykazuje cilejszy zwizek z innym pastwem ni pastwo, na ktrego rzecz przemawia domniemanie z art. 4 ust. 4 Konwencji. aa. Do umw przewozu osb - w braku wyboru prawa - stosowa naley art. 4 ust. 2 konwencji rzymskiej (domniemanie zgodne z teori charakterystycznego wiadczenia). bb. W myl art. 5 ust. 4 lit. a konwencji przepisu art. 5 (dotyczcego umw konsumenckich) nie stosuje si do umw przewozu. Jednake - stosownie do art. 5 ust. 5 Konwencji - art. 5 naley stosowa do umw o podr obejmujcych kombinowane wiadczenia przewozowe i zakwaterowanie za wspln cen. 9 Poszukiwanie prawa waciwego w braku wyboru prawa wedug rozporzdzenia Rzym I. a. Wskazwek, jak postpowa przy ustalaniu prawa waciwego dla zobowizania umownego w braku wyboru prawa, udzielaj przepisy art. 4-8 rozporzdzenia. Oglne unormowanie znajduje si w art. 4. W dalszych przepisach oddzielnie uregulowano umow przewozu (art. 5), umowy konsumenckie (art. 6), umowy ubezpieczenia (art. 7) oraz indywidualne umowy o prac (art. 8). b. W art. 4 ust. 1 okrelono waciwo prawa dla omiu grup umw, przy czym grupy te wyrnione zostay przy wykorzystaniu rnych kryteriw. O przynalenoci do jednej z szeciu pierwszych grup (lit. a-f) decyduje przedmiot umowy, ostatnie dwie grupy (lit. g, h) wyrnia sposb zawarcia umowy. c. Oto brzmienie art. 4 ust. 1: umowa sprzeday towarw podlega prawu pastwa, w ktrym sprzedawca ma miejsce zwykego pobytu; umowa o wiadczenie usug podlega prawu pastwa, w ktrym usugodawca ma miejsce zwykego pobytu; umowa, ktrej przedmiotem jest prawo rzeczowe na nieruchomoci lub prawo do korzystania z nieruchomoci, podlega prawu pastwa, w ktrym nieruchomo jest pooona; niezalenie od lit. c), umowa dotyczca czasowego korzystania z nieruchomoci na uytek wasny, zawarta na okres nie duszy ni sze kolejnych miesicy, podlega prawu pastwa, w ktrym oddajcy nieruchomo do korzystania ma miejsce zwykego pobytu, pod warunkiem e biorcy do korzystania jest osob fizyczn i ma miejsce zwykego pobytu w tym samym pastwie; umowa franczyzy podlega prawu pastwa, w ktrym franczyzobiorca ma miejsce zwykego pobytu; umowa dystrybucji podlega prawu pastwa, w ktrym dystrybutor ma miejsce zwykego pobytu; umowa sprzeday towarw w drodze licytacji podlega prawu pastwa, w ktrym odbywa si licytacja, jeeli miejsce to mona ustali; umowa zawarta w ramach wielostronnego systemu, ktry kojarzy lub uatwia kojarzenie wielu transakcji kupna i sprzeday instrumentw finansowych w rozumieniu definicji z art. 4 ust. 1 pkt 17 dyrektywy 2004/39/WE, zgodnie z reguami innymi ni uznaniowe i ktry podlega jednemu prawu, podlega temu wanie prawu". d. Dla umw obligacyjnych, ktrych przedmiotem jest prawo rzeczowe na nieruchomoci lub prawo do korzystania z nieruchomoci - zgodnie z tradycj - przewidziano waciwo legis rei sitae (lit. c). Pamitajmy jednak, e na podstawie art. 3 rozporzdzenia take dla tych umw strony mog dokona wyboru prawa waciwego.
x.

39

Wyjtek od waciwoci legis rei sitae przewidziano dla umw objtych zakresem ust. 1 lit. d. Chodzi tu o krtkoterminowe (do szeciu miesicy) umowy o czasowe korzystanie z nieruchomoci na uytek wasny. O waciwoci prawa decyduje wwczas cznik miejsca zwykego pobytu strony oddajcej nieruchomo do korzystania, jeeli biorcy do korzystania jest osob fizyczn i ma miejsce zwykego pobytu w tym samym pastwie. Jeeli te ostatnie przesanki nie s spenione, umowa o czasowe krtkoterminowe korzystanie z nieruchomoci - zgodnie z regu ogln (lit. c) - podlega legi rei sitae. f. Do teorii charakterystycznego wiadczenia odwoano si w art. 4 ust. 2. Przepis ten naley stosowa, po pierwsze, jeeli oceniana umowa nie naley do umw wymienionych w art. 4 ust. 1, oraz po drugie - jest umow, ktrej skadniki byyby objte zakresem wicej ni jednego z przypadkw okrelonych w ust. 1 lit. a, h. Waciwe jest w tych sytuacjach prawo pastwa miejsca zwykego pobytu strony zobowizanej do spenienia wiadczenia charakterystycznego. g. Regu korekcyjn, odnoszc si do wszystkich umw objtych zakresem ust. 1 i 2 (a wic take umw obligacyjnych dotyczcych nieruchomoci) ustanowiono w art. 4 ust. 3. W myl tego przepisu jeeli ze wszystkich okolicznoci sprawy wyranie wynika, e umowa pozostaje w znacznie cilejszym zwizku z pastwem innym ni pastwo wskazane w ust. 1 lub 2, stosuje si prawo tego innego pastwa". h. I wreszcie w art. 4 ust. 4 znalaza si regua dopeniajca unormowanie waciwoci prawa w omawianym zakresie. W myl tego przepisu jeeli nie mona ustali prawa waciwego zgodnie z ust. 1 lub 2, umowa podlega prawu pastwa, z ktrym wykazuje najcilejszy zwizek". i. W tym miejscu naley zwrci uwag na rnice oglnego uregulowania waciwoci prawa dla zobowiza umownych w konwencji rzymskiej i rozporzdzeniu Rzym I. j. Przepisowi zredagowanemu w rozporzdzeniu zgodnie z koncepcj charakterystycznego wiadczenia (art. 4 ust. 2) nadano charakter przepisu uzupeniajcego art. 4 ust. 1. Przepis ten obejmuje bowiem jedynie: umowy niewymienione w art. 4 ust. 1 oraz umowy, ktrych skadniki s objte zakresem wicej ni jednego spord przypadkw okrelonych w art. 4 ust. 1 lit. a, h. Zobowizania z jednostronnych czynnoci prawnych 1 Czynnoci prawne jednostronne odgrywaj w obrocie midzynarodowym niepomiernie mniejsz rol ni umowy. Wymienia si wrd nich przyrzeczenie publiczne, przyjcie przekazu przez przekazanego, wystawienie dokumentu zawierajcego zobowizanie do zapaty (min. weksla i czeku uregulowanych w oddzielnych przepisach) i inne. W myl art. 30 p.p.m.: przepisy o prawie waciwym dla zobowiza umownych stosuje si odpowiednio do zobowiza z jednostronnych czynnoci prawnych". Chodzi tu o przepisy art. 25-29 p.p.m. 2 Dla zobowiza niedotyczcych nieruchomoci, wynikajcych z jednostronnych czynnoci prawnych, moliwy jest oczywicie wybr prawa. Stosuj si do niego wszystkie przedstawione ju wyej zasady z nastpujcymi zastrzeeniami: wyboru moe zasadniczo dokona osoba dokonujca jednostronnej czynnoci prawnej w owiadczeniu zoonym rwnoczenie z jej dokonaniem albo te przed lub po jej dokonaniu. Z chwil jednak, gdy obie strony stosunku zobowizaniowego s ju znane (bo nastpia ju na przykad indywidualizacja wierzyciela w przypadku przyrzeczenia publicznego), wybr moe nastpi wycznie w drodze porozumienia obu stron stosunku zobowizaniowego; odpada wic moliwo dokonania wyboru w drodze jednostronnego owiadczenia woli. To, co powiedziano wyej, odnosi si take do uchylenia lub zmiany wyboru prawa, jeli nawet by on dokonany przez jedn stron. 3 W braku wyboru prawa rozwaa najpierw naley moliwo wykorzystania w omawianym zakresie art. 28 p.p.m. 4 Wydaje si, e (w sytuacji gdy nie dokonano wyboru prawa i nie zachodz przesanki z art. 28 p.p.m.) zobowizanie z jednostronnej czynnoci prawnej ocenia naley wedug prawa miejsca zamieszkania lub siedziby osoby, ktra czynnoci prawnej dokonaa. Wniosek taki wypywa z odpowiedniego zastosowania art. 26 p.p.m. Jeeli jednak czynno prawna jednostronna rodzca zobowizanie stanowi czynno prawn podjt w zakresie przedsibiorstwa, zamiast prawa pastwa, w ktrym ma miejsce zamieszkania lub siedzib osoba dokonujca czynnoci prawnej, stosuje si prawo pastwa, w ktrym znajduje si siedziba przedsibiorstwa osoby dokonujcej czynnoci prawnej. 5 Wniosek taki uzasadnia mona powoaniem si na art. 27 2 lub art. 29 p.p.m. 6 Wydaje si, e wejcie w ycie konwencji rzymskiej nie powinno zmienia samoczynnie kolizyjnoprawnej regulacji zobowiza z jednostronnych czynnoci prawnych. Dziki art. 30 ustawy z 1965 r. zachowaj wic znaczenie przepisy art. 25-29 tej ustawy. Zagadnienie jest jednak dyskusyjne. Zobowizania wekslowe i czekowe
e.

40

W myl art. 79 pr.weksl. skutki zobowizania akceptanta weksla okrela prawo miejsca patnoci weksla. Skutki zobowiza innych osb podpisanych na wekslu okrela prawo kraju, w ktrym osoby te zoyy podpisy. 2 Prawo miejsca wystawienia weksla, okrela terminy zwrotnego poszukiwania w stosunku do wszystkich osb, ktre weksel podpisay (art. 80 pr.weksl.), rozstrzyga o tym, czy posiadacz weksla trasowanego nabywa wierzytelno, ktra bya podstaw wystawienia weksla (art. 81 pr.weksl.). Prawo kraju miejsca patnoci rozstrzyga, czy przyjcie moe by ograniczone do czci sumy wekslowej i czy posiadacz jest zobowizany do przyjcia zapaty czciowej (art. 82 pr.weksl.), okrela rodki, jakie naley przedsiwzi w razie zaginicia lub kradziey weksla. 3 Zgodnie z art. 65 pr.czek. skutki zobowiza czekowych okrela si wedug prawa pastwa, w ktrym zobowizania te zostay zacignite. Zakres zastosowania prawa waciwego 1 Prawu waciwemu dla czynnoci prawnej (statutowi kontraktowemu lub statutowi jednostronnej czynnoci prawnej) podlega ocena zarwno samego rda zobowizania (umowy lub czynnoci prawnej jednostronnej), jak i powstaego z czynnoci prawnej stosunku zobowizaniowego. 2 Ze stwierdzenia, i wykadnia umowy mieci si w zakresie zastosowania statutu kontraktowego, wynika, e w postanowieniach tego statutu poszukiwa naley regu wykadni umw. 3 Wedug postanowie statutu kontraktowego (lub statutu jednostronnej czynnoci prawnej) naley ocenia w szczeglnoci nastpujce kwestie: a. dopuszczalno dokonania czynnoci prawnej okrelonego rodzaju (bya ju o tym mowa w rozdz. V 19); b. przesanki wanoci czynnoci prawnej (z wyczeniem jednak zdolnoci i formy), a wrd nich wady owiadczenia woli i tre jako przesank wanoci czynnoci prawnej (chodzi tu zwaszcza o granice swobody kontraktowej stron, znaczenie regu pozanormatywnych, np. zasad uczciwego obrotu); zdolno stron oraz wymagania dotyczce formy podlegaj - jak ju bya o tym mowa -prawu wskazanemu przez odrbne normy kolizyjne (art. 9 i 12 p.p.m.); c. reguy dotyczce wykadni owiadcze woli; d. warunki lub terminy (dopuszczalno warunku lub terminu, skutki zamieszczenia warunku lub terminu, m.in., czy ziszczenie si warunku ma moc wsteczn, jakie skutki rodzi zamieszczenie w czynnoci prawnej warunku niemoliwego albo sprzecznego z prawem lub normami innego rodzaju); e. tre stosunku zobowizaniowego i zasady wykonania zobowizania (chodzi tu m.in. o miar starannoci, ktrej powinien dooy dunik przy wykonaniu zobowizania); f. niewykonanie lub nienaleyte wykonanie zobowizania; g. sposb i zakres wynagrodzenia szkody; h. zagadnienia zwizane ze zmian lub rozwizaniem umowy (chodzi tu zarwno o rozwizanie umowy w drodze porozumienia stron, jak i odstpienie od umowy lub jej wypowiedzenie); prawo waciwe dla gwnego stosunku zobowizaniowego obejmuje rwnie czynnoci prawne podjte w jego ramach (dotyczy to zarwno umw, jak i czynnoci prawnych jednostronnych); i. przyczyny wyganicia zobowizania; j. czy zobowizanie jest dziedziczne. 4 Strony, dc do usunicia wtpliwoci interpretacyjnych, wczaj czsto do umowy sowniczek zawierajcy definicje uywanych przez nie terminw. Jest to praktyka zasugujca na poparcie. Nie mog one jednak uchyli oglnych regu interpretacyjnych, mieszczcych si w postanowieniach statutu kontraktowego, jeli maj one charakter norm iuris cogentis. 5 Reguy wykadni umw, mieszczce si w postanowieniach statutu kontraktowego, okrelaj jedynie kierunek postpowania, nie uwalniaj za od trudnoci zwizanych z wyjanianiem sensu uytych w umowie terminw technicznopraw-nych. Nie powinny te utrudnia wyjaniania owych terminw. Przy objanianiu terminw, o ktrych mowa, w braku odmiennych wskazwek podanych przez strony naley siga do wiata poj okrelonego systemu prawnego. Powstaje jednak pytanie, jak ten system odszuka. 6 Wydaje si, e przy poszukiwaniu odpowiedzi na to pytanie naley bra pod uwag caoksztat okolicznoci danego przypadku i rozwizania poszukiwa oddzielnie w kadym rozpatrywanym przypadku. 7 Okolicznoci towarzyszce zawarciu kontraktu mog te wskazywa, e strony - posugujc si okrelonymi wyraeniami - miay na wzgldzie sens nadawany tym wyraeniom w reguach interpretacyjnych ujednoliconych na uytek midzynarodowego obrotu handlowego lub w reguach interpretacyjnych powszechnie zwyczajowo stosowanych w danej dziedzinie midzynarodowego obrotu handlowego.

41

W obrocie handlowym due znaczenie maj wiadczenia pienine. Zwrci wic trzeba uwag na znaczenie prawa waluty (lex valutae, lex pecuniae, lex monetae), czyli prawa pastwa, ktre kreowao dany rodzaj pienidza (uznao okrelone znaki za pienidz). Zachodzi te konieczno odgraniczenia zakresu zastosowania prawa waluty i statutu kontraktowego (obligacyjnego). Pomocne przy tym okazuje si odrnienie norm kreujcych (organizujcych) system monetarny jako instytucj publicznoprawn danego pastwa od norm okrelajcych rol pienidza w wykonaniu zobowizania21. 9 Do zakresu zastosowania legis valutae zaliczy naley gwnie kwestie regulowane normami pierwszego rodzaju. W sytuacji wic gdy wykonanie zobowizania ma nastpi przez zapat okrelonej sumy pieninej, wycznie w postanowieniach legis valutae poszukiwa naley odpowiedzi na takie pytania, jak: jakie rodzaje znakw s pienidzem, jaka jest ich warto nominalna i kursowa (stosunek do innych walut); prawo to decyduje rwnie o zmianie wartoci pienidza, dopuszczalnoci i zasadach wymienialnoci skonstruowanego przez siebie pienidza, przeliczeniach w razie zmian rodzaju pienidza. 10 Z kolei statut kontraktowy rozstrzyga - co do zasady - czy wiadczenie pienine ma by spenione wedle wartoci nominalnej (okrelonej przez prawo waluty), czy wedug jakiej innej miary; decyduje zatem o dopuszczalnoci waloryzacji (tak sdowej, jak i umownej), a wic m.in. o dopuszczalnoci umownych klauzul waloryzacyjnych (np. klauzuli zota, klauzul walutowych, klauzul indeksowych), uniezaleniajcych wiadczenie dunika od nominalnej wartoci pienidza, w ktrym wyraone zostao zobowizanie pienine. Statut kontraktowy wyznacza zakres swobody stron co do oznaczenia waluty umowy (m.in. rozstrzyga o dopuszczalnoci oznaczenia w umowie wiadczenia pieninego w kilku walutach). W postanowieniach statutu kontraktowego naley poszukiwa wskazwek, jak walut przyj, gdy strony nie okreliy jej w umowie (wedle najczciej przyjmowanej reguy prawa merytorycznego walut umowy stanowi w takim przypadku waluta bdca w obiegu w miejscu patnoci), lub jak postpi, gdy okreliy j nieprecyzyjnie (uyy nazwy wieloznacznej). 11 Jak wynika z dotychczasowych wywodw, zasady wykonania zobowizania umownego podlegaj statutowi kontraktowemu. T ogln wypowied trzeba jednak skorygowa. Nie da si bowiem cakowicie wyczy w zakresie zagadnie zwizanych z wykonaniem zobowizania prawa miejsca wykonania zobowizania. Wykonanie zobowizania umownego pozostaje bowiem w cisym zwizku faktycznym z obszarem pastwa, w ktrym wykonanie to nastpuje. 12 Oddziaywanie to jest szczeglnie wyrane - jak wykaza W. Popioek22 - w zakresie tzw. warunkw (sposobw", modalnoci") wykonania. Najoglniej rzecz biorc, chodzi tutaj o pewne aspekty techniczne", szczegy aktywnoci wykonawczej. Owe warunki" (detale") wykonania przyporzdkowywane s, na podstawie szczeglnych norm kolizyjnych (wyranie stanowionych lub uznawanych za obowizujce przez judykatur i doktryn), prawu miejsca wykonania. W ustawie z 1965 r. takiej normy szczegowej brak. Wydaje si, mimo to, podane uznanie jej za obowizujc take w polskim prawie prywatnym midzynarodowym23. 13 Statutowi kontraktowemu podlegaj te zagadnienia zwizane z umown waloryzacj oraz okrelenie ewentualnego odszkodowania na rzecz wierzyciela, jeeli w zwizku ze zwok dunika i deprecjacj waluty patnoci wierzyciel ponis szkod. 14 Statutowi kontraktowemu podlegaj te zasady i przesanki naliczania odsetek oraz ich wysoko z tytuu opnienia wiadczenia pieninego. 15 Powiedziano wyej, e statutowi kontraktowemu podlega ocena niewykonania lub nienaleytego wykonania zobowizania. Oznacza to, e wedug jego postanowie naley ustali, czy zosta speniony zesp przesanek odpowiedzialnoci kontraktowej (czy nastpio nienaleyte wykonanie zobowizania lub te czy dunik w ogle nie wykona zobowizania, czy wierzyciel ponis szkod i jak, czy speniona jest przesanka zwizku przyczynowego), rozkad ciaru dowodu (ewentualne domniemanie winy), okolicznoci uwalniajce od odpowiedzialnoci. Statut kontraktowy decyduje te o roszczeniach przysugujcych wierzycielowi, take o tym, czy wierzycielowi przysuguje wybr midzy wchodzcymi w gr roszczeniami i czy moe on wystpi na drog sdow z okrelonym daniem (np. z daniem wydania orzeczenia zobowizujcego dunika do spenienia wiadczenia w naturze, z tym e chodzi tu wycznie o material-noprawne przesanki takiego dania, o instrumentach procesowych gwarantujcych realizacj orzeczenia decyduje bowiem lex fori processualis)24. Do statutu kontraktowego trzeba te sign przy ocenie uprawnie z tytuu rkojmi za wady fizyczne lub prawne. Wedug jego postanowie bd oceniane min. klauzule kontraktowe przewidujce kary umowne. 16 Wtpliwoci istniej w wypadku porczenia. Nasuwa si bowiem pytanie, czy dla porczenia naley poszukiwa odrbnego statutu, czy te ocenia je wedle prawa waciwego dla zobowizania, ktrego porczenie dotyczy.

42

17 W razie potrcenia wierzytelnoci podlegajcych odmiennym systemom prawnym przyj trzeba

kumulatywn waciwo wchodzcych w gr statutw, ktrym wierzytelnoci te podlegaj, zarwno w zakresie przesanek, sposobu dokonania, jak i skutkw potrcenia. Do potrcenia dojdzie wic w rozpatrywanym przypadku jedynie wtedy, gdy spenione s przesanki potrcenia przewidziane w obu wchodzcych w gr systemach prawnych. 18 O dopuszczalnoci przelewu25 rozstrzyga prawo, ktremu podlega dana wierzytelno. Prawo to stosowa rwnie naley do oceny stosunku midzy nowym wierzycielem a dunikiem, przesanek skutecznoci przelewu wobec dunika, skutkw spenienia wiadczenia przez dunika (m.in. do rk dotychczasowego wierzyciela, gdy nie zosta powiadomiony o przelewie). 19 Obok statutu kontraktowego (lub statutu jednostronnej czynnoci prawnej) 291 w obrocie midzynarodowym liczy si rwnie trzeba z wymuszajcym stosowaniem przepisw odpowiednio powizanych z danym stosunkiem zobowizaniowym. Na uwag zasuguj zwaszcza przepisy oddziaujce na sposb wykonania zobowizania. W wypadku umowy o budow kompletnego obiektu przemysowego bd to m.in. obowizujce w pastwie, w ktrym inwestycja jest realizowana, normy prawa budowlanego, przepisy o ochronie przeciwpoarowej, o ochronie rodowiska naturalnego, przepisy sanitarne itp. Stan prawny po wejciu w ycie konwencji rzymskiej 1 Oddzielny przepis reguluje zakres zastosowania statutu kontraktowego w konwencji rzymskiej z 1980 r. o prawie waciwym dla zobowiza umownych. 2 W myl art. 10 ust. 1 konwencji prawu waciwemu dla umowy, ustalonemu na podstawie postanowie konwencji (art. 3-6 i art. 12), podlegaj w szczeglnoci: a. jej wykadnia; b. wykonywanie wynikajcych z niej zobowiza; c. skutki cakowitego lub czciowego niewykonania tych zobowiza, cznie z okreleniem wysokoci szkody, w zakresie, w jakim rozstrzygaj o tym przepisy prawa oraz w granicach uprawnie przyznanych sdowi przez prawo procesowe; d. rne sposoby wyganicia zobowiza oraz przedawnienie i utrata praw wynikajca z upywu terminw; e. skutki niewanoci umowy. 3 Co do tzw. modalnoci wykonania zobowizania - w myl art. 10 ust. 2 konwencji - bierze si pod uwag prawo pastwa, w ktrym nastpuje wykonanie". 4 Wyjtek wprowadza art. 11 konwencji. Postanowienie to, w przypadku umowy zawartej midzy osobami znajdujcymi si w chwili zawarcia umowy w tym samym pastwie, przyznaje osobie fizycznej, ktra miaaby zdolno do zawarcia umowy wedug prawa tego pastwa (czyli wedug legis loci actus) mono powoania si na brak zdolnoci wynikajcy z prawa innego pastwa (z prawa stanowicego statut personalny osoby) tylko wtedy, gdy w chwili zawarcia umowy druga strona wiedziaa o tym braku lub nie wiedziaa o nim z powodu niedbalstwa. 5 Zgodnie z art. 10 ust. 1 pkt b konwencji konwencyjnemu statutowi kontraktowemu podlega wykonanie zobowizania. Jeeli jednak wykonanie zobowizania polega na dokonaniu czynnoci prawnej, to czynno ta podlega wasnemu statutowi (statut czynnoci prawnej wykonawczej). Samo odnowienie (novatio) podlega prawu waciwemu dla odnawianego stosunku zobowizaniowego. Nie mona jednak z gry wykluczy odmiennych rozwiza kolizyjnoprawnych w odniesieniu do stosunku zobowizaniowego uksztatowanego w wyniku odnowienia. Zdecyduj waciwoci tego stosunku. 6 Dla kompensacji wymaga trzeba spenienia przesanek, od ktrych uzalenione jest potrcenie w statutach miarodajnych dla stosunkw, ktre potrcenie obejmuje. 7 Oddzielnie unormowano w konwencji rzymskiej przelew wierzytelnoci. W myl art. 12 ust. 1 zobowizania midzy cedentem i cesjonariuszem podlegaj prawu, ktre zgodnie z postanowieniami konwencji waciwe jest dla wicej ich umowy. Przepis ten nakazuje poszukiwa prawa waciwego dla okrelonego w nim zakresu przy zastosowaniu art. 3 i n. konwencji. 8 Z kolei w myl art. 12 ust. 2 konwencji prawo, ktremu podlega wierzytelno, rozstrzyga o jej zbywalnoci, stosunkach midzy cesjonariuszem a dunikiem, przesankach skutecznoci przelewu wobec dunika i skutku zwalniajcym wiadczenia przez dunika. 9 W konwencji rzymskiej brak szczeglnego unormowania formy przelewu. Stosowa wic naley w tym zakresie oglne normy konwencyjne miarodajne dla formy umw i innych czynnoci prawnych objtych konwencj. W myl art. 9 ust. 1 konwencji wystarczy wic, e przy zawarciu umowy o przelew przez strony znajdujce si w tym samym pastwie zostan dopenione wymagania przewidziane przez prawo pastwa, ktremu umowa - zgodnie z postanowieniami konwencji - podlega lub przez prawo pastwa, w

43

ktrym dosza do skutku. Jeeli jednak umow zawary strony znajdujce si w rnych pastwach, do jej wanoci z punktu widzenia wymaga w zakresie formy wystarczy, e czyni ona zado wymaganiom przewidzianym w prawie dla niej waciwym lub w prawie jednego z pastw, w ktrych znajdoway si w chwili zawarcia umowy osoby zawierajce umow (art. 9 ust. 2 konwencji). Jeeli prawo waciwe dla przelewu wymaga zgody dunika na przelew, owiadczenie woli dunika - w myl art. 9 ust. 4 konwencji - powinno by zoone w formie przewidzianej przez prawo waciwe dla przelewu lub przez prawo miejsca udzielenia zgody. 10 W myl art. 15 za prawo waciwe danego pastwa - w rozumieniu kon- 298 *** wencji - uwaa si normy prawa merytorycznego (cywilnego, handlowego) danego pastwa (z wyczeniem norm prawa prywatnego midzynarodowego). Oznacza to, e w zakresie zastosowania konwencji odesanie jest wyczone (wyczone jest wic zastosowanie art. 4 ustawy z 1965 r.). 11 Unormowano te zastosowanie klauzuli porzdku publicznego, postanawiajc w art. 16, e zastosowania prawa wskazanego przez konwencyjne normy kolizyjne mona odmwi jedynie wtedy, gdy takie zastosowanie w sposb oczywisty byoby nie do pogodzenia z porzdkiem publicznym pastwa sdu orzekajcego. Zakres zastosowania statutu kontraktowego na tle rozporzdzenia Rzym I 1 W myl art. 12 ust. 1 rozporzdzenia prawo waciwe dla umowy (statut kontraktowy) ma zastosowanie w szczeglnoci do: ,, a. jej wykadni; b. wykonywania wynikajcych z niej zobowiza; c. w granicach uprawnie przyznanych sdowi przez prawo procesowe, skutkw cakowitego lub czciowego niewykonania tych zobowiza, cznie z okreleniem wysokoci szkody, w zakresie, w jakim rozstrzygaj o tym przepisy prawa; d. rnych sposobw wyganicia zobowiza oraz przedawnienia i utraty praw wynikajcej z upywu terminw; e. skutkw niewanoci umowy." 2 Natomiast zgodnie z art. 12 ust. 2 rozporzdzenia bierze si pod uwag prawo pastwa, w ktrym nastpuje wykonanie" w odniesieniu do sposobu wykonania oraz rodkw, ktre moe podj wierzyciel w przypadku nienaleytego wykonania". 3 Prawo waciwe dla formy umw obligacyjnych wskazuj normy kolizyjne ustanowione w art. 11 rozporzdzenia. 4 W rozporzdzeniu uregulowano te takie instytucje, jak przelew wierzytelnoci, subrogacja umowna i ustawowa, wielo dunikw, potrcenie i niektre kwestie zwizane z prowadzeniem dowodu. 5 Rozporzdzenie nie narusza w zasadzie stosowania postanowie statutu personalnego stron umowy ustalonego na podstawie odrbnych przepisw (obecnie art. 9 p.p.m.). Wyjtek przewiduje art. 13 rozporzdzenia, w myl ktrego w przypadku umowy zawartej midzy osobami, ktre znajduj si w tym samym pastwie, osoba fizyczna, ktra miaaby zdolno prawn i zdolno do czynnoci prawnych na podstawie prawa tego pastwa, moe powoa si na brak zdolnoci prawnej lub zdolnoci do czynnoci prawnych wynikajcy z prawa innego pastwa jedynie wwczas, gdy w chwili zawarcia umowy druga strona umowy wiedziaa o tym braku lub nie wiedziaa o nim z powodu niedbalstwa." 6 Artykuy 14-18 Rozporzdzenia RZYM I ZOBOWIZANIA WYNIKAJCE ZE ZDARZE NIE BDCYCH CZYNNOCIAMI PRAWNYMI Stan prawny w okresie obowizywania ustawy z 1965r. 1 Przepis art. 31 p.p.m. stanowi, e zobowizanie nie wynikajce z czynnoci prawnej podlega prawu pastwa, w ktrym nastpio zdarzenie bdce rdem zobowizania ( 1). Jednake gdy strony s obywatelami tego samego pastwa i maj w nim miejsce zamieszkania, waciwe jest prawo tego pastwa" ( 2). Mamy wic w naszej ustawie do czynienia z dwoma powizaniami rozstrzygajcymi o waciwoci prawa w omawianym zakresie: z wysunitym na czoo cznikiem lokalnym (art. 31 1) oraz ze swoicie wzmocnionym" powizaniem personalnym (przepis art. 31 2 p.p.m. wymaga bowiem zbiegu obywatelstwa i miejsca zamieszkania stron stosunku zobowizaniowego). 2 Norma kolizyjna przywizujca wag do powizania o charakterze personalnym zostaa zamieszczona w 2 art. 31 p.p.m., mimo to od niej naley rozpoczyna poszukiwanie prawa waciwego. Dopiero w razie stwierdzenia, e powizanie to nie zachodzi (strony nie s bowiem obywatelami tego samego pastwa i nie maj w nim miejsca zamieszkania), naley sign do powizania lokalnego, przewidzianego przez norm z art. 31 1 p.p.m.

44

Przepis art. 31 2 p.p.m. wspomina wyranie o obywatelstwie i miejscu zamieszkania. Powizania tego rodzaju mog dotyczy osb fizycznych. Wydaje si jednak, e przepis ten naley stosowa odpowiednio take do osb prawnych 4 Dotyczy to zarwno stosunkw zobowizaniowych, ktrych stronami s osoby prawne (do zastosowania art. 31 2 p.p.m. wystarczy, e osoby prawne maj siedzib w tym samym pastwie), jak i stosunkw midzy osobami fizycznymi i osobami prawnymi (do zastosowania art. 31 2 p.p.m. wymaga si bdzie, by osoba prawna miaa siedzib w pastwie, ktrego obywatelem jest i w ktrym ma miejsce zamieszkania osoba fizyczna). 5 Powizanie, o ktrym mowa w art. 31 2 p.p.m., powinno istnie w chwili nastpienia zdarzenia bdcego rdem zobowizania. Pniejsze zmiany nie wpyn ju na utrwalon w taki sposb waciwo prawa. Dotyczy to zarwno zmiany obywatelstwa lub miejsca zamieszkania jednej ze stron stosunku zobowizaniowego, jak i zmian w osobach wierzyciela lub dunika w sytuacji, gdy nowy wierzyciel lub nowy dunik ma inne obywatelstwo lub inne miejsce zamieszkania ni jego poprzednik. 6 W kocu wypada zauway, e rwnie w omawianym tutaj zakresie naley si liczy z pomocnicz waciwoci prawa polskiego na podstawie art. 7 p.p.m. Wejdzie ona w gr m.in. w przypadku, gdy brak jest powizania personalnego przewidzianego w art. 31 2 p.p.m., zdarzenie za bdce rdem zobowizania nastpio w miejscu niepodlegajcym suwerennoci adnego pastwa. 7 Zakres norm kolizyjnych z art. 31 p.p.m. ujty zosta szeroko. Normy te obejmuj nie tylko zobowizania z (szeroko rozumianych) czynw niedozwolonych, lecz take zobowizania wynikajce z innych zdarze niebdcych czynnociami prawnymi (naley tu wymieni w szczeglnoci prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia oraz bezpodstawne wzbogacenie). 8 Normy kolizyjne okrelajce prawo waciwe dla zobowiza z czynw niedozwolonych i innych zdarze niebdcych czynnociami prawnymi (nie tylko z czynw niedozwolonych) spotka mona take w konwencjach podpisanych przez Polsk. Niektre posuguj si cznikiem lokalnym (miejsca zdarzenia) jako cznikiem jedynym 9 Wtpliwoci powstaj przy poszukiwaniu odpowiedzi na pytanie, czy norma konwencyjna, posugujca si cznikiem lokalnym jako jedynym, wycza przepis art. 31 2 p.p.m. w sytuacji, gdy zdarzenie bdce rdem zobowizania miao wprawdzie miejsce na obszarze drugiego pastwa konwencyjnego, jednak e zastosowanie art. 31 2 p.p.m. prowadzioby do waciwoci prawa polskiego. Rozstrzygnicie tej wtpliwoci zaley od sposobu ujmowania w omawianym zakresie tzw. sytuacji konwencyjnych oraz ujcia wzajemnej relacji obu paragrafw art. 31 p.p.m. 10 Polska ratyfikowaa ju Konwencj hask o prawie waciwym dla wypadkw drogowych z 4 maja 1971 r. 11 Prawem waciwym ktremu podlegaj te instytucje wedug art. 3 - jest prawo pastwa, w ktrym nastpi wypadek. 12 Wmyl art. 5 konwencji prawu waciwemu - na podstawie art. 3 lub 4 dla odpowiedzialnoci wobec pasaera bdcego ofiar - podlega odpowiedzialno ; uszkodzenie rzeczy przewoonych w pojedzie, nalecych do pasaera ub : mierzonych pasaerowi. 13 Prawu waciwemu - na podstawie wspomnianych przepisw dla odpowiedzialnoci wobec waciciela pojazdu - podlega odpowiedzialno za uszkodzenie rzeczy przewoonych w pojedzie, innych ni rzeczy wymienione wyej. 14 Odpowiedzialno za uszkodzenie rzeczy znajdujcych si poza pojazdem lub pojazdami podlega prawu pastwa, w ktrym nastpi wypadek. Jednake odpowiedzialno za uszkodzenie rzeczy osobistego uytku ofiary znajdujcej si poza pojazdem lub pojazdami podlega prawu pastwa rejestracji, jeeli prawo to byoby waciwe do odpowiedzialnoci wobec ofiary zgodnie z art. 4. 15 W przypadku pojazdu niezarejestrowanego lub zarejestrowanego w kilku pastwach prawo pastwa, w ktrym pojazdy te stale stacjonuj, zastpuje prawo pastwa rejestracji. To samo stosuje si, jeeli ani waciciel, ani posiadacz, ani kierowca pojazdu nie maj w czasie wypadku miejsca zwyczajnego pobytu w pastwie rejestracji (art. 6). 16 Niezalenie od prawa waciwego przy okrelaniu odpowiedzialnoci bierze si pod uwag przepisy o bezpieczestwie ruchu na drogach obowizujce w miejscu i w czasie wypadku (art. 7). 17 Konwencja znajduje zastosowanie nawet wtedy, gdy prawo waciwe nie jest prawem pastwa konwencyjnego (art. 11 zd. 2). Statut deliktowy 1 Trudnoci kwalifikacyjne przy ocenie powizania lokalnego a. Najpowaniejsze trudnoci kwalifikacyjne sprawia wielomiejscowo stanu faktycznego deliktu, polegajca na powizaniu poszczeglnych elementw tego stanu z obszarami prawnymi rnych pastw. Moe ona dotyczy zarwno samego czynu, jak i jego skutkw (szkody). Zgodnie z utrwalonym ju w

45

naszej nauce podziaem (wprowadzonym przez M. Soniaka) wyrni naley wielomiejscowo prost i zoon b. Wielomiejscowo prosta zachodzi wwczas, gdy z obszarem jednego pastwa zwizany jest czyn, z obszarem innego pastwa - skutek. c. Z kolei z wielomiejscowoci zoon mamy do czynienia wtedy, gdy powizanie z wicej ni jednym obszarem prawnym dotyczy bd czynu, bd skutku, bd te i czynu, i skutku. d. Jak zatem postpi w przypadku stanu faktycznego powizanego, z omawianego punktu widzenia, z wicej ni jednym obszarem prawnym e. Sugeruje si wic przyznanie decydujcego znaczenia bd miejscu czynu (co jest korzystne w przypadku wielomiejscowoci szkody, ale mao uyteczne w sytuacji wielomiejscowoci czynu lub deliktu z zaniechania), bd miejscu szkody (unika si wwczas trudnoci towarzyszcych pierwszemu rozwizaniu, ale natrafia na komplikacje w wypadku wielomiejscowoci po stronie szkody). Bronione s te koncepcje kompromisowe. Proponuje si mianowicie, by sd dokonywa swobodnego wyboru pomidzy dwoma wspomnianymi kryteriami, lub te formuuje si dodatkowe kryteria, przy ktrych uyciu wybr ten powinien nastpi (np. kryterium korzyci poszkodowanego czy te rodzaju zasady odpowiedzialnoci). f. Powracajc do naszej ustawy, naley stwierdzi, e nieodzowne jest elastyczne postpowanie przy dokonywaniu kwalifikacji powizania lokalnego. Sdzia polski (jak susznie zauway M. Soniak) moe swobodnie wiza waciwo prawa z rnymi czynnikami (kryteriami) lokalizujcymi, zalenie od okolicznoci danej sprawy, nie krpujc si z gry przyjtymi zaoeniami, ale opierajc si na wnikliwej analizie konkretnego stanu faktycznego 2 Zakres statutu deliktowego a. Statutowi deliktowemu podlega ocena zarwno samego rda zobowizania, jak i stosunku zobowizaniowego wynikego z czynu niedozwolonego. b. Statut deliktowy rozstrzyga wic o przesankach odpowiedzialnoci deliktowej i sposobie ich ujmowania (a wic o pojciu szkody, sposobie rozumienia zwizku przyczynowego, stopniach i zakresie winy, bezprawnoci, podstawach wyczenia odpowiedzialnoci). Przy ocenie bezprawnoci zachowania mog mie jednak rwnie znaczenie przepisy obowizujce w miejscu zdarzenia, ktre naley uwzgldni niezalenie od tego, jaki system prawny wystpuje w roli statutu deliktowego, a wic rwnie wtedy, gdy zdarzenie bdce rdem zobowizania miao miejsce za granic, a statut deliktowy - na podstawie art. 31 2 p.p.m. - stanowi prawo polskie. c. Wedug postanowie statutu deliktowego naley ustali, komu przysuguj roszczenia w ramach odpowiedzialnoci deliktowej, czy tylko bezporednio, czy take porednio poszkodowanemu (por. np. roszczenia przewidziane w art. 446 k.c.pol.). Statut ten wyznacza krg odpowiedzialnych z tytuu czynu niedozwolonego, decyduje, czy osoby ponoszce odpowiedzialno odpowiadaj solidarnie, oraz rozstrzyga o ewentualnych roszczeniach regresowych pomidzy wspodpowiedzialnymi. Obejmuje on rwnie roszczenia zwrotne osoby trzeciej, ktra zaspokoia roszczenia odszkodowawcze poszkodowanego d. Do zakresu statutu deliktowego naley ocena rozkadu ciaru dowodu. Wedug jego postanowie naley ustali, jaki rodzaj szkd podlega naprawieniu oraz czy poza odszkodowaniem nale si jeszcze (i komu) jakie inne rekompensaty. Podlegaj mu take zasady ustalania odszkodowania. Jednake w przypadku transferu odszkodowania za granic trzeba si liczy z koniecznoci zachowania przepisw wymuszajcych swoj waciwo (np. przepisw dewizowych). e. Zgodnie z art. 31 3 p.p.m. statut deliktowy rozstrzyga, czy osoba ograniczona w swej zdolnoci ponosi odpowiedzialno deliktow (podlega mu wic ocena tzw. zdolnoci deliktowej). 3 Zbieg norm kolizyjnych dotyczcych odpowiedzialnoci kontraktowej i deliktowej a. Zwykle zakada si, e zakresy norm kolizyjnych prawa prywatnego midzynarodowego, wchodzce w skad okrelonego systemu prawnego, wyczaj si. b. Nie wydaje si jednak, by naleao cakowicie wykluczy wyjtki. Za uzasadniony uwaam w szczeglnoci wyjtek obejmujcy normy kolizyjne dotyczce odpowiedzialnoci deliktowej i kontraktowej. Powinien on polega na dopuszczeniu zbiegu tych norm. Przemawiaj za tym dwa wane argumenty: po pierwsze - fakt dopuszczenia zbiegu odpowiedzialnoci ex contractu i ex delicto w prawie merytorycznym wielu pastw (por. art. 443 k.c.pol.), po drugie - postulat zapewnienia poszkodowanemu naleytej ochrony prawnej. c. Proponowane rozwizanie stwarza moliwo poszukiwania przez poszkodowanego ochrony prawnej w sytuacji, gdy zbieg norm kolizyjnych zachodzi zarwno w ramach statutu kontraktowego, jak i deliktowego. Nie oznacza to oczywicie, e kada z obranych drg prowadzi w kadym przypadku do celu. Nie chodzi te o uzyskanie przez poszkodowanego podwjnego odszkodowania. d. Obie zbiegajce si normy kolizyjne traktowa trzeba na rwni. Statut prowadzenia cudzej sprawy bez zlecenia

46

Prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia (negotiorum gestio) naley do zakresu norm kolizyjnych z art. 31 p.p.m. Prawo waciwe do oceny prowadzenia cudzej sprawy bez zlecenia (statut negotiorum gestionis) ustala wic naley na podstawie tego przepisu, zachowujc wspomnian ju wczeniej kolejno. W pierwszej kolejnoci sprawdzamy istnienie powizania z art. 31 2 p.p.m. Dopiero w braku przesanek do zastosowania art. 31 2 p.p.m. wolno sign do przepisu art. 31 1 p.p.m. 2 Norma kolizyjna z art. 31 1 p.p.m. posuguje si cznikiem lokalnym. 3 Wydaje si, e czynnik najbardziej znaczcy winno by uznane miejsce dziaalnoci gestora (locus gestionis). Negotiorum gestio podlega wic prawu pastwa, w ktrym skoncentrowana jest dziaalno gestora. 4 Jeeli gestor prowadzi cudz spraw na obszarze kilku pastw, trzeba stara si ustali pastwo, w ktrym koncentrowaa si gwna (przewaajca) dziaalno gestora. Statut bezpodstawnego wzbogacenia 1 Prawo waciwe do oceny bezpodstawnego wzbogacenia (statut bezpodstawnego wzbogacenia) wskazuj normy kolizyjne z art. 31 p.p.m. Pierwszestwo przysuguje normie z art. 31 2 p.p.m. Dopiero w braku powizania personalnego przewidzianego w tym przepisie sign naley do normy z art. 31 1 p.p.m., posugujcej si cznikiem lokalnym. 2 W wypadku zastosowania normy kolizyjnej z art. 31 1 p.p.m. bezpodstawne wzbogacenie zostanie poddane prawu pastwa, w ktrym nastpio przesunicie majtkowe na rzecz wzbogaconego. W sytuacji gdy bezpodstawne wzbogacenie stanowi nastpstwo nienalenego wiadczenia, prawem waciwym bdzie prawo pastwa, w ktrym wiadczenie zostao spenione. 3 Kierowa si naley zasad najsilniejszego powizania, uwzgldniajc caoksztat okolicznoci konkretnego przypadku i cel, ktremu omawiana tutaj instytucja suy. 4 Statut bezpodstawnego wzbogacenia obejmuje take bezpodstawne wzbogacenie bdce nastpstwem nienalenego wiadczenia. Jednake przy ocenie, czy wiadczenie byo nalene, czy te nienalene, decydujc rol odegra statut, ktremu podlega stosunek, w ktrego ramach wiadczenie zostao spenione (waciwo legis causae). Reim odpowiedzialnoci kontraktowej a zobowizania ze zdarze niebdcych czynnociami prawnymi. 1 Przepisy regulujce odpowiedzialno deliktow z reguy nie zawieraj penego odrbnego unormowania skutkw naruszenia istniejcego ju zobowizania. Wykorzystuje si wic w tej mierze postanowienia reimu kontraktowego. 2 Z kolizyjnoprawnego punktu widzenia decydujce znaczenie w powyszym zakresie przyzna naley systemowi prawnemu wskazanemu przez norm kolizyjn obejmujc swym zakresem czyny niedozwolone (a wic statutowi deliktowe-mu). 3 To, co powiedziano wyej o zobowizaniach z czynw niedozwolonych, odnie naley rwnie do zobowiza z innych rde, objtych zakresem normy z art. 31 p.p.m. Stan prawny po wejciu w ycie rozporzdzenia RZYM II Zagadnienia oglne 1 Pojcie zobowizania pozaumownego", uyte w celu okrelenia zakresu rozporzdzenia, powinno by rozumiane w sposb autonomiczny (por. pkt 11 preambuy). 2 W myl art. 31 rozporzdzenie stosuje si do zdarze powodujcych szkod, ktre nastpi po jego wejciu w ycie. 3 W dniu 11 lipca 2007 r. przyjty zosta ostateczny tekst rozporzdzenia (WE) Nr 864/2007 Parlamentu Europejskiego i Rady regulujcego waciwo prawa dla zobowiza pozaumownych - Rzym II (Dz.Urz. UE 2007 L 199/40). Dat pocztkow stosowania rozporzdzenia wyznaczono w art. 32 na 11 stycznia 2009 r. (z wyjtkiem art. 29, ktry stosuje si od 11 lipca 2008 r.). 4 Pojcie zobowizania pozaumownego", uyte w celu okrelenia zakresu rozporzdzenia, powinno by rozumiane w sposb autonomiczny (por. pkt 11 preambuy). 5 Normy kolizyjne dotyczce odpowiedzialnoci deliktowej zamieszczone w rozporzdzeniu obejmuj nie tylko odpowiedzialno opart na zasadzie winy, lecz rwnie na zasadzie ryzyka. Zakresem zastosowania statutu deliktowego objta jest rwnie zdolno deliktowa (bez wzgldu na to, jak pojcie to jest rozumiane w prawie merytorycznym poszczeglnych pastw). 6 W myl art. 28 ust. 1 rozporzdzenie nie uchybia stosowaniu konwencji Silili midzynarodowych, ktrych stronami, w chwili wejcia w ycie rozporzdzenia, jest jedno lub kilka pastw czonkowskich. Jednake w stosunkach pomidzy pastwami czonkowskimi - zgodnie z art. 28 ust. 2 - pierwszestwo przed konwencjami (zawartymi wycznie pomidzy dwoma lub wicej pastwami czonkowskimi) ma rozporzdzenie. W zwizku z brzmieniem art. 28 ust. 1 rozporzdzenia pozostaje w mocy i powinna

47

by w dalszym cigu stosowana konwencja haska z 4 maja 1971 r. o prawie waciwym dla wypadkw drogowych. Jej stronami s bowiem rwnie pastwa nienalece do Unii Europejskiej. 7 Rozporzdzenie nie uchybia stosowaniu wsplnotowych szczeglnych regulacji kolizyjnoprawnych (art. 27). Wytycza ono ramy dopuszczalnoci wyczenia stosowania prawa waciwego ze wzgldu na klauzul porzdku publicznego, zastrzegajc, e do wyczenia moe doj jedynie wtedy, gdy takie stosowanie jest w sposb oczywisty niezgodne z porzdkiem publicznym pastwa siedziby sdu (art. 26). 8 Jeeli wskazanie prawa waciwego nastpuje na mocy rozporzdzenia, stosowa naley wycznie normy merytoryczne prawa wskazanego. Nie wolno siga do norm kolizyjnych prawa prywatnego midzynarodowego wchodzcych w skad tego prawa. Oznacza to, e odesanie jest wykluczone (art. 24). 9 Trafnie w art. 16 zwrcono uwag na potrzeb liczenia si z przepisami prawa siedziby sdu, stosowanymi bez wzgldu na to, jakiemu prawu podlega zobowizanie pozaumowne (przepisy wymuszajce swoje zastosowanie), a w art. 17 na zasady bezpieczestwa i postpowania, obowizujce w miejscu i czasie wystpienia zdarzenia stanowicego rdo odpowiedzialnoci, przy ocenie zachowania si osoby, o ktrej odpowiedzialno chodzi. 10 Warto te zwrci uwag na unormowanie formy jednostronnych czynnoci prawnych dotyczcych zobowizania pozaumownego. W myl art. 21 przy dokonaniu takiej czynnoci prawnej wystarczy dopeni wymagania w zakresie formy przewidziane bd przez prawo waciwe dla zobowizania pozaumownego, bd przez prawo pastwa, w ktrym czynno zostaa dokonana. Mamy tu wic do czynienia z alternatywn waciwoci legis causae oraz legis loci actus. Jeeli nie zostan dopenione wymagania adnego z tych praw co do sankcji, naley -jak si wydaje - stosowa prawo przewidujce sankcj agodniejsz. 11 Przepis art. 22 ust. 2 dopuszcza wszelkie rodki przewidziane bd przez prawo siedziby sdu, bd przez jedno z praw, o ktrych mowa w art. 21 (czyli przez legem causae lub legem loci actus), jeli tylko taki rodek dowodowy moe by przeprowadzony przed sdem. Wybr prawa waciwego 1 Przepis art. 14 ust. 1 pkt a) dopuszcza dla zobowiza pozaumownych jedynie tzw. nastpczy wybr prawa. Wybr prawa zasadniczo moe wic by dokonany w porozumieniu zawartym po wystpieniu zdarzenia powodujcego szkod. 2 Jednake podmioty prowadzce dziaalno gospodarcz - w myl art. 14 ust. 1 pkt b) - mog dokona wyboru prawa rwnie w porozumieniu swobodnie wynegocjowanym przed wystpieniem zdarzenia powodujcego szkod (uprzedni wybr prawa). 3 Dopuszczalno nie tylko wyboru prawa nastpczego, lecz rwnie uprzedniego w stosunkach midzy przedsibiorcami naley oceni pozytywnie. W praktyce obrotu chodzi moe o przedsibiorcw powizanych nimi zobowiza umownych. Rwnoczesne wskazanie prawa waciwego dla ewentualnych zobowiza pozaumownych i zobowiza umownych moe wzmacnia wzajemne zaufanie stron w stosunkach umownych. Stanowi bdzie czynnik sprzyjajcy rozwojowi wsppracy pomidzy podmiotami pozostajcymi w trwaych ukadach gospodarczych. 4 Wyboru prawa mona dokona wyranie lub w sposb dorozumiany, z tym e musi on w sposb dostatecznie pewny wynika z okolicznoci sprawy. Nie moe narusza praw osb trzecich (art. 14 ust. 1 zd. 2). 5 Jeeli wszystkie elementy stanu faktycznego w chwili wystpienia zdarzenia powodujcego szkod s zlokalizowane w innym pastwie ni pastwo, ktrego prawo zostao wybrane, wybr prawa" wywouje jedynie skutki materialno-prawnego wskazania regulacji prawnej. Taki wybr prawa" nie wycza zatem stosowania takich przepisw tego innego pastwa, ktrych nie mona wyczy w drodze umowy (art. 14 ust. 2). 6 Jeeli lokalizacja wszystkich elementw stanu faktycznego (w chwili wystpienia zdarzenia powodujcego szkod) kieruje nas do pastwa czonkowskiego (lub kilku pastw czonkowskich), wybr prawa pastwa niebdcego czonkiem Unii nie wycza stosowania przepisw prawa wsplnotowego (ktrych nie mona wyczy w drodze umowy) i to w ksztacie, w jakim zostay one implementowane w pastwie czonkowskim sdu. 7 Trzeba jeszcze zwrci uwag na to, e w zakresie niektrych zobowiza pozaumownych wybr prawa jest wyczony. Dotyczy to zobowiza pozaumownych wynikajcych z czynw nieuczciwej konkurencji lub praktyk ograniczajcych woln konkurencj (art. 6 ust. 4) oraz zobowiza pozaumownych wynikajcych z naruszenia prawa wasnoci intelektualnej (art. 8 ust. 3). 8 Zgodnie z art. 7 dla zobowizania pozaumownego wynikajcego ze szkody w rodowisku naturalnym lub ze szkody na osobie lub mieniu bdcej nastpstwem takiej szkody, prawo waciwe wskazuje

48

zasadniczo norma z art. 4 ust. 1 (przewiduje ona waciwo prawa miejsca szkody - lex loci damni). Jednake art. 7 zezwala poszkodowanemu na poddanie swych roszcze prawu pastwa, w ktrym nastpio zdarzenie powodujce szkod. Prawo waciwe w braku wyboru prawa 1 Czyny niedozwolone zasady oglne a. Twrcy rozporzdzenia przyjli nastpujc kolejno ustanowionych regu: w art. 4 ust. 1 zostaa zawarta norma podstawowa posugujca si cznikiem miejsca powstania szkody (waciwo legis loci damni); przewiduje ona, e prawem waciwym dla zobowizania pozaumownego wynikajcego z czynu niedozwolonego jest prawo pastwa, w ktrym powstaje szkoda, niezalenie od tego, w jakim pastwie miao miejsce zdarzenie powodujce szkod oraz niezalenie od tego, w jakim pastwie lub pastwach wystpuj skutki porednie tego zdarzenia; w przepisie tym chodzi o miejsce, gdzie nastpia szkoda bezporednia; miejsce szkd porednich nie ma adnego znaczenia, artyku 4 ust. 2 wprowadza odstpstwo od tej zasady na rzecz cznika personalnego, przewidujc waciwo prawa pastwa, w ktrym osoba, ktrej przypisuje si odpowiedzialno, i poszkodowany maj w chwili powstania szkody miejsce zwykego pobytu (chodzi o miejsce zwykego pobytu w tym samym pastwie), wreszcie w art. 4 ust. 3 przewidziana zostaa regua korekcyjna, w myl ktrej, jeeli ze wszystkich okolicznoci sprawy wyranie wynika, e czyn niedozwolony pozostaje w znacznie cilejszym zwizku z innym pastwem ni pastwo wskazane w art. 4 ust. 1 i 2, naley stosowa prawo tego innego pastwa. b. W trakcie stosowania rozporzdzenia w pierwszej kolejnoci trzeba rozway, czy istniej przesanki do zastosowania normy z art. 4 ust. 2. Dopiero w razie negatywnej odpowiedzi naley uwzgldni norm z art. 4 ust. 1. c. W obu przypadkach uzyskany wynik wskazania trzeba zweryfikowa, wykorzystujc wskazwki wynikajce z reguy korekcyjnej z art. 4 ust. 3. d. Nasuwa si bowiem pytanie, jak postpi w sytuacji wielomiejscowoci szkody, a wic gdy czyn niedozwolony wywouje szkod w kilku pastwach. Tylko czciowo zmniejsza te trudnoci wskazwka wypowiedziana w art. 4 ust. 1, e przy poszukiwaniu kolizyjnoprawnych rozstrzygni nie bierze si pod uwag porednich nastpstw czynu niedozwolonego. e. Wydaje si, e w sytuacji wielomiejscowoci szkody, prowadzcej do powizania zobowizania z czynu niedozwolonego z wicej ni jednym pastwem, naley dy do znalezienia jednego systemu prawnego jako waciwego, kierujc si ide cilejszego zwizku. f. Norma z art. 4 ust. 2 odwoujca si do cznika zwykego pobytu znajduje zastosowanie zarwno wtedy, gdy stronami stosunku zobowizaniowego s osoby fizyczne, jak i wtedy, gdy jedn ze stron jest osoba prawna lub obydwoma stronami s osoby prawne lub jednostki organizacyjne bez osobowoci prawnej. g. Wskazwek, jak ustala miejsce zwykego pobytu osoby prawnej lub uomnej osoby prawnej, udzielaj postanowienia art. 23. W myl art. 23 ust. 1 miejscem tym jest miejsce siedziby zarzdu. h. Trudnoci pojawi si w przypadku uomnej osoby prawnej (np. handlowej spki osobowej prawa polskiego), ktra w swej strukturze organizacyjnej nie ma zarzdu. Naley wwczas - jak sdz poszukiwa miejsca, w ktrym skupia si gwna (przewaajca) aktywno danego podmiotu, a zwaszcza miejsca, z ktrego zarzdzane s jego interesy. i. Zgodnie z art. 23 ust. 1 zd. 2 w przypadku wystpienia zdarzenia powodujcego szkod lub powstania szkody w ramach dziaalnoci filii, agencji lub innego oddziau, za miejsce zwykego pobytu uznaje si siedzib tej filii, agencji lub innego oddziau. j. Z kolei - w myl art. 23 ust. 2 - za miejsce zwykego pobytu osoby fizycznej dziaajcej w ramach prowadzonej przez ni dziaalnoci gospodarczej uznaje si miejsce gwnego przedsibiorstwa. 2 Odpowiedzialno za produkt a. Pierwszestwo przy rozpatrywaniu odpowiedzialnoci za produkt ma art. 4 ust. 2. W pierwszej kolejnoci waciwe jest wic prawo pastwa, w ktrym w chwili powstania szkody strony maj miejsce zwykego pobytu. Miejsce zwykego pobytu osoby prawnej lub podmiotu bez osobowoci prawnej ustala naley przy wykorzystaniu wskazwek z art. 23 (bya ju o tym mowa wyej). b. W braku przesanek z art. 4 ust. 2 zgodnie z art. 5 ust. 1 prawem waciwym dla zobowizania pozaumownego z tytuu szkody wyrzdzonej przez produkt jest: prawo pastwa, w ktrym poszkodowany ma, w chwili powstania szkody, miejsce zwykego pobytu, jeeli produkt zosta wprowadzony do obrotu w tym pastwie, lub w braku takiego prawa, prawo pastwa, w ktrym produkt nabyto, jeeli zosta on wprowadzony do obrotu w tym pastwie, lub w przypadku gdy nie zachodzi ta okoliczno,

49

3.

prawo pastwa, w ktrym powstaa szkoda, jeeli produkt zosta wprowadzony do obrotu w tym pastwie. c. Prawem waciwym jest jednak prawo pastwa miejsca zwykego pobytu osoby, ktrej przypisuje si odpowiedzialno, jeeli osoba ta nie moga w uzasadniony sposb przewidzie wprowadzenia produktu lub produktu tego samego rodzaju do obrotu w pastwie, ktrego prawo stosuje si zgodnie z lit. a-c. d. Oddzieln regu korekcyjn ustanowiono w art. 5 ust. 2. W myl tego przepisu, jeeli ze wszystkich okolicznoci sprawy wyranie wynika, e czyn niedozwolony pozostaje w znacznie cilejszym zwizku z pastwem innym ni pastwo wskazane w ust. 1, stosuje si prawo tego innego pastwa. Znacznie cilejszy zwizek z innym pastwem moe polega, w szczeglnoci, na istnieniu wczeniejszego stosunku pomidzy stronami, takiego jak umowa, cile zwizanego z danym czynem niedozwolonym. Nieuczciwa konkurencja i praktyki ograniczajce woln konkurencj a. Przepis art. 6 uzyska brzmienie: 1. Prawem waciwym dla zobowizania pozaumownego wynikajcego z czynu nieuczciwej konkurencji jest prawo pastwa, w ktrym wystpuje lub jest prawdopodobne wystpienie naruszenia stosunkw konkurencyjnych lub zbiorowych interesw konsumentw. 2. W przypadku gdy czyn nieuczciwej konkurencji narusza wycznie interesy oznaczonego konkurenta, stosuje si art. 4. Prawem waciwym dla zobowiza pozaumownych a) wynikajcych z ograniczenia konkurencji jest prawo pastwa, na ktrego rynku praktyki te wywouj skutek lub na ktrego rynku zachodzi prawdopodobiestwo wywoania przez nie skutku; b) w sytuacji kiedy praktyki te wywouj skutek lub zachodzi prawdopodobiestwo wywoania przez nie skutku na rynku wicej ni jednego pastwa, osoba dochodzca odszkodowania, wszczynajca postpowanie w sdzie miejsca zamieszkania pozwanego, moe zamiast tego oprze swoje danie na prawie sdu, do ktrego zwrcia si o rozstrzygnicie sprawy, pod warunkiem e rynek tego pastwa czonkowskiego naley do rynkw bezporednio i w istotny sposb dotknitych ograniczeniem konkurencji, z ktrego to wynika zobowizanie pozaumowne stanowice podstaw dania. Jeeli postpowanie wszczynane jest na podstawie waciwych przepisw o jurysdykcji przeciwko wicej ni jednemu pozwanemu w tym sdzie, danie moe by oparte na prawie tego sdu, tylko pod warunkiem, e ograniczenie konkurencji, ktrego dotyczy danie wobec kadego z tych pozwanych, bezporednio i w istotny sposb wpywa rwnie na rynek pastwa czonkowskiego tego sdu. 4. Prawo waciwe majce zastosowanie zgodnie z niniejszym artykuem nie moe zosta wyczone w drodze porozumienia zawartego zgodnie z art. 14. Szkody w rodowisku naturalnym a. W myl art. 7 prawem waciwym dla zobowizania pozaumownego wynikajcego ze szkody w rodowisku naturalnym lub ze szkody na osobie lub w mieniu bdcej nastpstwem takiej szkody, jest prawo okrelone zgodnie z art. 4 ust. 1, chyba e osoba dochodzca odszkodowania decyduje si podda swoje roszczenie prawu pastwa, w ktrym nastpio zdarzenie powodujce szkod. Naruszenie praw wasnoci intelektualnej a. Przepisowi art. 8 nadano nastpujce brzmienie: Prawem waciwym dla zobowiza pozaumownych wynikajcych z naruszenia prawa wasnoci intelektualnej jest prawo pastwa, na podstawie ktrego dochodzi si ochrony. W przypadku zobowizania pozaumownego wynikajcego z naruszenia jednolitego wsplnotowego prawa wasnoci intelektualnej, prawem waciwym dla wszelkich kwestii niepodlegajcych odpowiedniemu instrumentowi wsplnotowemu jest prawo pastwa, w ktrym naruszenie to miao miejsce. Prawo waciwe majce zastosowanie zgodnie z niniejszym artykuem nie moe zosta wyczone w drodze umowy zawartej zgodnie z art. 14. Spory zbiorowe a. Pierwszestwo w zakresie sporw zbiorowych (np. strajkw, lokautw) ma art. 4 ust. 2. Przy ustalaniu miejsca zwykego pobytu pracodawcy bdcego osob prawn lub uomn osob prawn stosowa naley wskazwki z art. 23 (bya ju o nich mowa). b. W braku przesanek z art. 4 ust. 2 prawem waciwym dla zobowizania pozaumownego z tytuu odpowiedzialnoci osoby bdcej pracownikiem lub pracodawc, lub z tytuu odpowiedzialnoci organizacji reprezentujcych ich interesy zawodowe za szkody spowodowane sporem zbiorowym, planowanym lub prowadzonym, jest prawo pastwa, w ktrym spr taki ma zosta lub zosta podjty. Bezpodstawne wzbogacenie

50

Przepis art. 10 stanowi, e: Jeeli zobowizanie pozaumowne z tytuu bezpodstawnego wzbogacenia, w tym take z tytuu nienalenego wiadczenia, dotyczy istniejcego pomidzy stronami stosunku, takiego jak stosunek wynikajcy z umowy lub z czynu niedozwolonego, ktry jest cile zwizany z tym bezpodstawnym wzbogaceniem, podlega ono prawu waciwemu dla tego stosunku. W przypadku gdy prawa waciwego nie mona ustali na podstawie ust. 1, a strony maj, w chwili wystpienia zdarzenia bdcego rdem bezpodstawnego wzbogacenia, miejsce zwykego pobytu w tym samym pastwie, stosuje si prawo tego pastwa. W przypadku gdy prawa waciwego nie mona ustali na podstawie ust. 1 lub 2, prawem waciwym jest prawo pastwa, w ktrym nastpio bezpodstawne wzbogacenie. W przypadku gdy ze wszystkich okolicznoci sprawy wyranie wynika, e zobowizanie pozaumowne z tytuu bezpodstawnego wzbogacenia pozostaje w znacznie cilejszym zwizku z pastwem innym ni pastwo wskazane w ust. 1-3, stosuje si prawo tego innego pastwa. 8 Prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia (negatorium gesto) a. Wedug art. 11: Jeeli zobowizanie pozaumowne z tytuu prowadzenia cudzych spraw bez zlecenia dotyczy istniejcego wczeniej midzy stronami stosunku, takiego jak umowa lub czyn niedozwolony, ktry jest cile zwizany z tym zobowizaniem, podlega ono prawu waciwemu dla tego stosunku. W przypadku gdy prawa waciwego nie mona ustali na podstawie ust. 1, a strony maj, w chwili wystpienia zdarzenia powodujcego szkod, miejsce zwykego pobytu w tym samym pastwie, stosuje si prawo tego pastwa. W przypadku gdy prawa waciwego nie mona ustali na podstawie ust. 1 lub 2, prawem waciwym jest prawo pastwa, w ktrym miao miejsce dziaanie. W przypadku gdy ze wszystkich okolicznoci sprawy wyranie wynika, e zobowizanie pozaumowne z tytuu prowadzenia cudzych spraw bez zlecenia pozostaje w znacznie cilejszym zwizku z pastwem innym ni pastwo wskazane w ust. 1-3, stosuje si prawo tego innego pastwa. 9 Culpa in contrahendo a. W pkt 30 preambuy rozporzdzenia podkrelono, e uyte tam pojcie culpa in contrahendo jest pojciem autonomicznym. Obejmuje ono przypadki naruszenia obowizku tajemnicy oraz zerwania negocjacji umownych. Artyku 12 dotyczy jedynie zobowiza pozaumownych bezporednio zwizanych z kontaktami handlowymi przed zawarciem umowy. Zakresem tego przepisu nie jest objty przypadek szkody na osobie, ktrej strona doznaa podczas negocjacji (stosuje si wwczas art. 4 lub inne miarodajne przepisy rozporzdzenia). b. Tak rozumiana culpa in contrahendo podlega - w myl art. 12 ust. 1 rozporzdzenia - prawu waciwemu dla umowy zawartej przez strony lub prawu, ktre byoby dla niej waciwe, gdyby strony do zawarcia umowy doprowadziy. Zasadniczo wic rozporzdzenie odpowiedzialnoci z tytuu culpae in contrahendo (w rozumieniu przyjtym w rozporzdzeniu) pozostawia w zakresie zastosowania statutu (rzeczywistego lub hipotetycznego) miarodajnego dla umowy, ktrej zawarciu towarzyszyy zachowania podpadajce pod pojcie culpa in contrahendo. W razie umowy obligacyjnej bdzie to statut kontraktowy wyznaczany dawniej przez Konwencj rzymsk z 1980 r. o prawie waciwym dla zobowiza umownych a obecnie przez rozporzdzenie Rzym I. c. Jeeli jednak nie da si ustali prawa waciwego dla umowy, w myl art. 12 ust. 2 rozporzdzenia Rzym II stosuje si: prawo pastwa, w ktrym powstaa szkoda, niezalenie od tego, w jakim pastwie miao miejsce zdarzenie powodujce szkod oraz niezalenie od tego, w jakim pastwie lub pastwach wystpiy skutki porednie tego zdarzenia, lub w przypadku gdy strony maj, w chwili wystpienia zdarzenia powodujcego szkod, miejsce zwykego pobytu w tym samym pastwie, prawo tego pastwa, lub w przypadku gdy ze wszystkich okolicznoci sprawy wyranie wynika, e zobowizanie pozaumowne wynikajce z kontaktw handlowych majcych miejsce przed zawarciem umowy, pozostaje w znacznie cilejszym zwizku z pastwem innym ni pastwo wskazane w lit. a) i b), prawo tego innego pastwa. Zakres stosowania prawa waciwego 1 W myl art. 15 rozporzdzenia prawu waciwemu dla zobowizania pozaumownego podlegaj w szczeglnoci: a. podstawa i zakres odpowiedzialnoci, w tym oznaczenie osb, ktre mog by pocignite do odpowiedzialnoci za swoje czyny; b. przesanki zwolnienia z odpowiedzialnoci, jej ograniczenia i wspodpowiedzialno; c. istnienie, charakter i ocena szkody lub dochodzonego sposobu jej naprawienia;
a.

51

2 3 4

5 6

7 8

rodki, ktre sd moe podj w celu zapobieenia naruszeniu lub szkodzie, lub w celu zaniechania naruszenia, lub wyrzdzenia szkody, lub w celu zapewnienia naprawienia szkody, w granicach uprawnie przyznanych sdowi na mocy waciwego dla niego prawa procesowego; e. kwestia zbywalnoci roszczenia o naprawienie szkody, w tym dopuszczalnoci jego dziedziczenia; f. osoby uprawnione do odszkodowania za szkody poniesione osobicie; g. odpowiedzialno za czyny innych osb; h. sposoby wyganicia zobowizania, przedawnienie i terminy zawite, w tym pocztek, przerwanie i zawieszenie biegu przedawnienia lub terminu zawitego. Przepis art. 18 dopuszcza moliwo dochodzenia roszczenia o odszkodowanie bezporednio przeciwko ubezpieczycielowi osoby odpowiedzialnej, jeeli przewiduje to prawo waciwe dla zobowizania pozaumownego lub prawo waciwe dla umowy ubezpieczenia. Rozporzdzenie stosuje si do zobowiza pozaumownych w sprawach cywilnych i handlowych, powizanych z prawami rnych pastw (art. 1 ust. 1 zd. 1). Do istotn wskazwk uatwiajc wykadni pojcia zobowiza pozaumownych zawiera art. 2 ust. 1. Stanowi on, e - na uytek rozporzdzenia szkoda obejmuje wszelkie nastpstwa czynu niedozwolonego, bezpodstawnego wzbogacenia, prowadzenia cudzych spraw bez zlecenia lub culpa in contrahendo. Zgodnie z art. 2 ust. 2 rozporzdzenie stosuje si take do zobowiza pozaumownych, co do ktrych zachodzi prawdopodobiestwo ich powstania. Rozporzdzenia nie stosuje si do spraw podatkowych, celnych lub administracyjnych (co jest oczywiste) oraz do odpowiedzialnoci pastwa za dziaania i zaniechania w wykonywaniu wadzy publicznej (acta iure imperii), co stanowi ograniczenie zasigu rozporzdzenia. Istniej liczne wyczenia z zakresu zastosowania rozporzdzenia. Okrela je art. 1 ust. 2 w sposb nastpujcy: a. zobowizania pozaumowne wynikajce ze stosunkw rodzinnych oraz stosunkw uznawanych, zgodnie z prawem dla nich waciwym, za majce podobne skutki, w tym zobowizania alimentacyjne; b. zobowizania pozaumowne wynikajce z maeskich ustrojw majtkowych, z ustrojw majtkowych stosunkw uznawanych, zgodnie z prawem dla nich waciwym, za majce podobne skutki do maestwa, z dziedziczenia testamentowego i ustawowego; c. zobowizania pozaumowne wynikajce z weksli, czekw, weksli wasnych oraz innych zbywalnych papierw wartociowych w zakresie, w jakim zobowizania z tych innych zbywalnych papierw wartociowych wynikaj z ich zbywalnego charakteru; d. zobowizania pozaumowne wynikajce z prawa spek i innych jednostek organizacyjnych, posiadajcych osobowo prawn lub jej nieposiadajcych, dotyczce kwestii takich jak: utworzenie poprzez rejestracj lub w inny sposb, zdolno prawna, ustrj wewntrzny lub rozwizanie spek i innych jednostek organizacyjnych posiadajcych osobowo prawn lub jej nieposiadajcych, osobista odpowiedzialno organw i wsplnikw za zobowizania spki lub jednostki organizacyjnej oraz osobista odpowiedzialno audytorw wobec spki lub wobec jej wsplnikw w zwizku z badaniem dokumentw rachunkowych; e. zobowizania pozaumowne wynikajce ze stosunkw pomidzy zaoycielami, powiernikami i beneficjentami trustu utworzonego dobrowolnie; f. zobowizania pozaumowne wynikajce ze szkd jdrowych; g. zobowizania pozaumowne wynikajce z naruszenia prawa do prywatnoci i innych dbr osobistych, w tym zniesawienie. Przepis art. 3 nada normom kolizyjnym zamieszczonym w rozporzdzeniu charakter uniwersalny. Stanowi on bowiem, e prawo wskazane przez rozporzdzenie stosuje si bez wzgldu na to, czy jest ono prawem pastwa czonkowskiego. W rozporzdzeniu zamieszczono te wskazwki co do ciaru dowodu. W myl art. 22 ust. 1 do domniema prawnych lub regu okrelajcych ciar dowodu, w zakresie, w jakim odnosz si one do zobowiza pozaumownych, stosuje si lex causae (czyli prawo wskazane jako waciwe dla zobowizania pozaumownego moc rozporzdzenia). Przepis art. 19 odnosi si do subrogacji. Stanowi on, e jeeli okrelonej osobie (wierzycielowi A) przysuguje wierzytelno z pozaumownego tytuu przeciwko dunikowi (osobie B) i gdy osoba trzecia (osoba C) ma obowizek zaspokojenia wierzyciela albo faktycznie go zaspokaja, zwalniajc dunika ze zobowizania, prawo, ktremu podlega obowizek osoby trzeciej (osoby C), okrela, czy i w jakim zakresie osoba ta moe wykonywa wzgldem dunika (osoby B) te uprawnienia, ktre przysugiway wobec dunika (osoby B) wierzycielowi (osobie A) zgodnie z prawem waciwym dla wicego ich stosunku.
d.

52

10 Rozporzdzenie Rzym II nie objo zakresem swej regulacji roszcze sucych ochronie dbr osobistych
oraz odpowiedzialnoci za szkody wyrzdzone dziaaniami lub zaniechaniami przy wykonywaniu wadzy publicznej. Kwestie te pozostawiono ustawodawcy krajowemu w projekcie ustawy o p.p.m. zaproponowano nastpujce unormowanie: Art. 33. Prawo waciwe dla zobowiza ze zdarzenia niebdcego czynnoci prawn okrela rozporzdzenie Parlamentu Europejskiego i Rady nr 864/2007/ WE z 11 lipca 2007 r. dotyczce prawa waciwego dla zobowiza pozaumownych - Rzym II (Dz.Urz. UE 2007 L 199/40)". a. Art. 18. 2. Osoba fizyczna, ktrej dobro osobiste jest zagroone naruszeniem lub zostao naruszone moe da ochrony na podstawie prawa pastwa, na ktrego terytorium nastpio zdarzenie powodujce to zagroenie naruszenia lub naruszenie, albo prawa pastwa, na ktrego terytorium wystpiy skutki tego naruszenia. b. Jeeli do naruszenia dobra osobistego osoby fizycznej doszo w rodkach spoecznego przekazu, o prawie do odpowiedzi, sprostowania lub innego podobnego rodka ochronnego rozstrzyga prawo pastwa, w ktrym ma siedzib albo miejsce zwykego pobytu nadawca lub wydawca." c. Art. 35. Odpowiedzialno cywilna za dziaania i zaniechania organw wykonujcych w danym pastwie wadz publiczn podlega prawu tego pastwa". Zobowizania zwizane ze stosunkami z innych dziedzin prawa cywilnego 1 Chodzi tu m.in. o zobowizania przewidziane w przepisach prawa rzeczowego (por. np. art. 224 2 i 225 k.c.pol.), prawa spadkowego (np. zobowizania z zapisu lub zachowku) i prawa rodzinnego (np. obowizki alimentacyjne). Zobowizanie tego rodzaju podlega prawu waciwemu dla stosunku, z ktrym jest zwizane 2 W obrbie tego rodzaju zobowiza zachodzi czsto konieczno posugiwania si normami merytorycznymi regulujcymi odpowiedzialno kontraktow. STOSUNKI PRACY Stan prawny w okresie ustawy z 1965r. 1 Prawo waciwe a. Ustawa z 1965 r. powicia stosunkom pracy odrbny tytu (X, art. 32-33). Istnieje te wiele przepisw szczeglnych mieszczcych si w oddzielnych aktach normatywnych. b. W myl art. 32 p.p.m. strony mog podda stosunek pracy wybranemu przez siebie prawu, jeeli pozostaje ono w zwizku z tym stosunkiem. c. Okrelenie prawa waciwego w drodze wyboru prawa nastpi moe jedynie dla stosunku pracy powizanego z obszarami prawnymi dwu lub wicej pastw. Stosunek pracy powizany wycznie z polskim obszarem prawnym podlega zawsze tylko prawu polskiemu (wniosek taki wywie mona zreszt take z art. 33 p.p.m.). d. Wywody dotyczce wyboru prawa zamieszczone w 25 (II) odnosz si take do wyboru prawa waciwego dla stosunkw pracy. e. Prawo waciwe na wypadek braku wyboru okrela przepis art. 33 p.p.m. f. Zgodnie z postanowieniem art. 33 1 p.p.m. (jeeli strony nie dokonay wyboru prawa) stosunek pracy podlega prawu pastwa, w ktrym strony w chwili powstania tego stosunku maj miejsce zamieszkania albo siedzib; jeeli praca jest, bya lub miaa by wykonywana w przedsibiorstwie pracodawcy, rozstrzyga - zamiast jego miejsca zamieszkania albo siedziby - siedziba przedsibiorstwa. Przepis ten przyznaje znaczenie wymienionym w nim powizaniom o charakterze personalnym. g. Warto tutaj zwrci uwag na subokrelnik temporalny normy z art. 33 1 p.p.m. W tej roli wystpuje chwila powstania stosunku pracy". Pniejsza zmiana powizania rozstrzygajcego o waciwoci prawa, np. przeniesienie si pracodawcy bdcego osob fizyczn i pracownika do innego (lecz dla obu stron tego samego) pastwa z tym skutkiem, e obie strony uzyskay tam domicyl, nie wywrze wpywu na waciwo prawa. Zachodzi tu zatem przypadek petryfikacji statutu stosunku pracy. h. Zgodnie z art. 33 1 zd. 2 p.p.m., jeeli praca jest, bya lub miaa by wykonywana w przedsibiorstwie pracodawcy (bdcego osob prawn lub fizyczn), zamiast jego siedziby lub miejsca zamieszkania bierze si pod uwag siedzib przedsibiorstwa. i. Nasuwa si pytanie, kiedy praca moe by uwaana za wykonywan w przedsibiorstwie pracodawcy". Chodzi tu - jak si wydaje - o wykonywanie pracy w ramach zatrudnienia w przedsibiorstwie. Samo wic delegowanie pracownika za granic do wykonywania tam okrelonych czynnoci w ramach zatrudnienia u pracodawcy krajowego nie stoi na przeszkodzie zastosowaniu omawianej normy. j. Siedziba przedsibiorstwa pracodawcy jest brana pod uwag zamiast siedziby osoby prawnej (lub miejsca zamieszkania osoby fizycznej) tylko wtedy, gdy przedsibiorstwo naley do pracodawcy.

53

Stosownie do art. 33 2 p.p.m., jeeli strony nie maj miejsca zamieszkania albo siedziby w tym samym pastwie i nie dokonay wyboru prawa, stosuje si prawo pastwa, w ktrym praca jest lub miaa by wykonywana Qex loci laboris). Cho nie wynika to wyranie z powyszego przepisu, naley przyj, e przepis ten obejmuje sytuacje, gdy strony nie maj miejsca zamieszkania lub siedziby w tym samym pastwie w chwili powstania stosunku pracy. l. cznik miejsca wykonywania pracy oznacza miejsce rzeczywistego, faktycznego wykonywania pracy lub, gdy praca dopiero miaa by wykonywana w przyszoci, miejsce, gdzie miao nastpi jej rzeczywiste wykonywanie. m. Nie da si wykluczy w rozwaanym tutaj zakresie zastosowania prawa polskiego na podstawie art. 7 p.p.m., np. gdy nie dokonano wyboru prawa i brak przesanek do zastosowania normy z art. 33 1 p.p.m., a ustalenie miejsca, gdzie praca bya, jest lub miaa by wykonywana, okazuje si niemoliwe, lub gdy praca bya wykonywana w rnych pastwach, a z adnym z wchodzcych w gr pastw nie bya zwizana w jaki szczeglny sposb (w zwizku z czym nieprzydatna staje si te zasada najsilniejszego zwizku). n. Omawianie wyjtkw od prawide ustanowionych w ustawie z 1965 r. pada rozpocz od przepisw Kodeksu pracy. Wedug art. 6 1 k.p. stosunek pracy midzy obywatelem polskim a polskim przedstawicielstwem, misj lub inn placwk za granic podlega przepisom kodeksu (cilej rzecz biorc prawu polskiemu). Stosownie do art. 6 2 k.p. stosunek pracy midzy obywatelem polskim a przedstawicielstwem, misj albo inn placwk pastwa obcego lub instytucji midzynarodowej, dziaajcymi na obszarze Polski, podlega przepisom kodeksu (prawu polskiemu), jeeli umowy, ukady lub porozumienia midzynarodowe nie stanowi inaczej. Przepis ten utraci jednak moc z chwil wejcia w ycie w Polsce konwencji rzymskiej z 1980 r. o prawie waciwym dla zobowiza umownych. o. W myl art. 2 ustawy z 23 maja 1991 r. o pracy na morskich statkach handlowych (Dz.U. Nr 61, poz. 258 ze zm.) stosunek pracy na statku podlega prawu pastwa bandery statku, chyba e strony podday ten stosunek innemu prawu. Ustawa - odmiennie ni art. 32 p.p.m. - dopuszcza nieograniczony wybr prawa. Przepis ten take utraci moc z chwil wejcia w ycie w Polsce konwencji rzym skiej z 1980 r. o prawie waciwym dla zobowiza umownych. p. Jednakowe unormowanie waciwoci prawa dla stosunkw pracy znalazo si w konwencjach podpisanych przez Polsk z b. Czechosowacj (art. 45), Rosj (art. 44), Rumuni (art. 49), Litw (art. 45), otw (art. 47) i Ukrain (art. 42). Konwencje te przewiduj, e strony stosunku pracy mog podda ten stosunek wybranemu przez siebie prawu. q. Powany wpyw na rozwj prawa pracy poszczeglnych pastw, w kierunku poprawy szeroko pojtych warunkw pracy i zabezpieczenia spoecznego, wywiera Midzynarodowa Organizacja Pracy (International Labour Organization), powoana w wyniku obrad konferencji paryskiej w 1919 r. jako cz skadowa systemu organizacyjnego Ligi Narodw. Wrd pastw, ktre ratyfikoway wiele konwencji przyjtych przez MOP, znajduje si take Polska. 2 Zakres zastosowania statutu stosunku pracy a. Statut stosunku pracy ustalony na podstawie miarodajnych w tej mierze norm kolizyjnych prawa prywatnego midzynarodowego obejmuje gwnie te normy prawa pracy, ktre sformuowane s zgodnie z zaoeniami niewadczej metody regulacji. Niewykluczone s jednak odstpstwa. b. Olbrzymie znaczenie dla bliszego sprecyzowania zakresu stosowania prawa waciwego dla stosunku pracy (statutu stosunku pracy) ma ustalenie sposobu rozumienia samego pojcia stosunek pracy". c. W rozwaanym przez nas zakresie chodzi najczciej o stosunek wynikajcy z umowy (jest dyskusyjne, czy przepisy art. 32 i 33 p.p.m. obejmuj take stosunki pracy wynikajce z innych rde)31. W ramach tego stosunku jedna strona, zwana pracownikiem (moe nim by tylko osoba fizyczna), jest zobowizana do wykonywania za wynagrodzeniem pracy dla strony drugiej, nazywanej pracodawc (moe nim by tak osoba fizyczna, jak i prawna). Cech rozpoznawcz stosunku pracy stanowi podporzdkowanie pracownika osobie pracodawcy, co oznacza, e pracownik powinien stosowa si przy wykonywaniu pracy do wskazwek technicznych pracodawcy oraz pozostawa do dyspozycji pracodawcy w okrelonym miejscu i czasie. d. Zdolno stron umowy o prac podlega prawu wskazanemu przez odrbne nor359 my kolizyjne, miarodajne dla zdolnoci. Chodzi tutaj w szczeglnoci o normy z art. 9 p.p.m. (a wic take o majcy due znaczenie przy ocenie zdolnoci pracodawcy art. 9 3 p.p.m.); nie jest wykluczone zastosowanie take art. 10 p.p.m.
k.

54

Wymagania dotyczce formy umowy o prac podlegaj prawu wskazanemu przez odrbne normy kolizyjne (art. 12 p.p.m.). f. Natomiast wpyw wad owiadczenia woli na wano umowy o prac oraz wymagania dotyczce treci ocenia naley wedug prawa waciwego dla umowy o prac (statutu stosunku pracy). Statut ten obejmuje zasadniczo take czynnoci prawne dokonywane w ramach stosunku pracy, np. wypowiedzenie, rozwizanie umowy w drodze porozumienia stron (z wyjtkiem jednak zdolnoci i formy jako przesanek wanoci tych czynnoci prawnych). g. W zakresie stosunkw pracy liczy si trzeba z ingerencj norm wymuszajcych" swoje zastosowanie. Chodzi tu o normy, z ktrych treci wnosi si o ich zasigu w przestrzeni. h. Wymagania wynikajce z przepisw wymuszajcych" swoje zastosowanie traktowane s czasem jako wymagania minimalne, zwaszcza pod adresem pracodawcw, i wwczas dopuszczalne s bardziej korzystne dla pracownika postanowienia pojedynczej umowy. Bardziej korzystne postanowienia mog te by zamieszczane w ukadach zbiorowych. i. Statutowi stosunku pracy podlega ocena treci stosunku pracy, a wic wzajemnych praw i obowizkw pracodawcy i pracownika przy uwzgldnieniu - o czym ju bya mowa - norm wymuszajcych" swoj waciwo. Po stronie pracodawcy bd to wic przede wszystkim uprawnienia: do dania wiadczenia pracy przez pracownika zgodnie z umow, z tytuu niewykonania lub nienaleytego wykonania umowy o prac, w ramach tzw. odpowiedzialnoci ex contractu, oraz obowizki: dopuszczenia pracownika do pracy, zapewnienia pracownikowi waciwych warunkw pracy (w tym zakresie jednak powan rol odgrywaj normy wymuszajce" swoj waciwo), zapaty wynagrodzenia. j. Prawu waciwemu dla umowy o prac podlegaj rwnie uprawnienia i obowizki pracownika, a zatem odpowiadajce obowizkom pracodawcy uprawnienia: do dania dopuszczenia do pracy, do dania wynagrodzenia za prac, z tytuu niewykonywania przez pracodawc innych obowizkw oraz odpowiadajcy uprawnieniom pracodawcy obowizek naleytego wykonania przez pracownika umowy o prac (niewypenienie tego obowizku moe rodzi obowizek zastpczy zapaty odszkodowania). k. Statut stosunku pracy obejmuje take uprawnienia i obowizki stron o charakterze dodatkowym. l. Zagadnienie waciwoci prawa w zakresie wypadkw przy pracy jest rnie rozstrzygane w literaturze. Brak te zgodnoci w judykaturze obcych sdw. m. Proponuje si w tej mierze m.in. stosowanie statutu stosunku pracy, statutu de-iktowego lub prawa miejsca wypadku (lex loci facti), prawa obowizujcego w siedzibie przedsibiorstwa (z uzasadnieniem, e chodzi tu o skutki ponoszenia ryzyka zawodowego), wreszcie dopuszcza si zbieg obu reimw. 3 Stan prawny po wejciu w ycie konwencji rzymskiej z 1980r. o prawie waciwym dla zobowiza umownych a. W konwencji rzymskiej znajduje si unormowanie waciwoci prawa dla stosunkw pracy (art. 6). Z chwil jej wejcia w ycie utraciy moc nie tylko art. 32 i 33 ustawy z 1965 r., ale nadto art. 6 Kodeksu pracy, art. 2 ustawy z 23 maja 1991 r. o pracy na morskich statkach handlowych oraz art. 10 Prawa lotniczego. b. W myl art. 6 konwencji prawo waciwe dla umowy o prac moe by 365 i okrelone w drodze wyboru prawa. Jednake wybr prawa nie moe prowadzi do pozbawienia pracownika ochrony, jak zapewniaj mu bezwzgldnie wice przepisy prawa, ktre byoby waciwe w braku wyboru prawa. c. W braku wyboru prawa wedug art. 6 ust. 2 konwencji stosuje si: prawo pastwa, w ktrym pracownik, wykonujc umow, zazwyczaj wiadczy prac, jeli nawet zosta on tymczasowo oddelegowany do innego pastwa, albo prawo pastwa, w ktrym znajduje si przedsibiorstwo pracodawcy zatrudniajcego pracownika, jeeli zazwyczaj nie wiadczy on pracy w jednym i tym samym pastwie. d. Jeeli jednak z caoksztatu okolicznoci wynika, e umowa o prac (stosunek pracy) wykazuje cilejszy zwizek z innym pastwem, stosuje si prawo tego innego pastwa (regua korekcyjna z art. 6 ust. 2 infine). 4 Umowa o prac wg rozporzdzenia RZYM I a. Przepisowi art. 8 rozporzdzenia Rzym I nadano nastpujce brzmienie: 1. Indywidualna umowa o prac podlega prawu wybranemu przez strony zgodnie z art. 3. Taki wybr prawa nie moe jednak prowadzi do pozbawienia pracownika ochrony przyznanej mu na
e.

55

podstawie przepisw, ktrych nie mona wyczy w drodze umowy, na mocy prawa, jakie, w przypadku braku wyboru byoby waciwe zgodnie z ust. 2, 3 i 4 niniejszego artykuu. W zakresie, w jakim strony nie dokonay wyboru prawa waciwego dla indywidualnej umowy o prac, umowa podlega prawu pastwa, w ktrym lub - gdy takiego brak - z ktrego pracownik zazwyczaj wiadczy prac w wykonaniu umowy. Za zmian pastwa, w ktrym zazwyczaj wiadczona jest praca, nie uwaa si tymczasowego zatrudnienia w innym pastwie. Jeeli nie mona ustali prawa waciwego zgodnie z ust. 2, umowa podlega prawu pastwa, w ktrym znajduje si przedsibiorstwo, za porednictwem ktrego zatrudniono pracownika. Jeeli ze wszystkich okolicznoci wynika, e umowa wykazuje cilejszy zwizek z pastwem innym ni wskazane w ust. 2 lub 3, stosuje si prawo tego innego pastwa". PRAWO RZECZOWE. POSIADANIE. PRAWA NA DOBRACH NIEMATERIALNYCH Prawo waciwe 1 Dominujc rol przy wyznaczaniu statutu rzeczowego odgrywa obecnie na wiecie cznik miejsca pooenia przedmiotu praw rzeczowych i posiadania. 2 W myl art. 24 1 p.p.m. wasno i inne prawa rzeczowe podlegaj prawu pastwa, w ktrym znajduje si ich przedmiot. Postanowienie art. 24 3 p.p.m. nakazuje zasad t stosowa odpowiednio do posiadania. 3 Odrbne uregulowanie znajduje si w Prawie lotniczym i w Kodeksie morskim. 4 Wedug art. 11 ust. 1 pr.lotn.: Prawa rzeczowe na statku ocenia si wedug prawa pastwa przynalenoci danego statku". W myl art. 11 ust. 2 pr.lotn. prawa rzeczowe na statku powietrznym ustanowione zgodnie z prawem obcego pastwa, w ktrym statek powietrzny by zarejestrowany w chwili ich ustanowienia, i wpisane do rejestru statkw powietrznych tego pastwa uznaje si rwnie w Polsce, jeeli zostay wpisane do polskiego rejestru statkw powietrznych. 5 W myl art. 355 1 k.m.: Prawa rzeczowe na statku podlegaj prawu pastwa jego bandery". Z kolei art. 355 2 k.m. stanowi, e Prawa rzeczowe na statku wpisane w staym rejestrze statku podlegaj prawu pastwa rejestru". Dalsze paragrafy art. 355 k.m. maj brzmienie: Prawa rzeczowe na statku w budowie podlegaj prawu pastwa, w ktrym statek jest budowany" ( 3); Do przywilejw na statku stosuje si prawo pastwa, w ktrym dochodzone jest przed sdem roszczenie o zaspokojenie wierzytelnoci zabezpieczonej przywilejem" ( 4). 6 Waciwo legis rei sitae dla stosunkw prawnych dotyczcych nieruchomo ci przewiduj podpisane przez Polsk konwencje z b. Czechosowacj (art. 36), Biaorusi (art. 36), Estoni (art. 37), Litw (art. 36), otw (art. 38), Rosj (art. 35), Rumuni (art. 40), Ukrain (art. 32), Wgrami (art. 45 ust. 1), Bugari (art. 46) i b. Jugosawi (art. 33). 7 Do dziedziny prawa obcych nale przepisy ustawy z 24 marca 1920 r. o nabywaniu nieruchomoci przez cudzoziemcw (tekst jedn. Dz.U. z 2004 r. Nr 167, poz. 1758 ze zm.). W myl art. 1 ustawy nabycie nieruchomoci przez cudzoziemca wymaga zezwolenia. 8 Szczeglne unormowanie pojawio si w ustawie z 2 kwietnia 2004 r. o niektrych zabezpieczeniach finansowych (Dz.U. Nr 91, poz. 871 ze zm.). W myl art. 13 tej ustawy umowa o ustanowienie zabezpieczenia finansowego na niematerialnych instrumentach finansowych, prawa wynikajce z tego zabezpieczenia, pierwszestwo praw, a take zaspokajanie si z takiego zabezpieczenia podlegaj wycznie prawu pastwa, w ktrym jest prowadzony rachunek papierw wartociowych, inny rachunek, na ktrym zapisywane s instrumenty finansowe niebdce papierami wartociowymi, konto depozytowe lub inna ewidencja papierw wartociowych, w ktrej zabezpieczenie to zostao odnotowane. Prawu temu podlega rwnie nabycie w dobrej wierze niematerialnych instrumentw finansowych. Zagadnienia kwalifikacyjne cznik miejsca pooenia przedmiotu prawa rzeczowego (lub posiadania) 1 Wtpliwoci pojawiaj si natomiast przy oznaczaniu pooenia ruchomoci. Na og przyjmuje si, e chodzi tutaj o rzeczywiste pooenie rzeczy w znaczeniu czysto fizycznym (situs naturalis). 2 cznik situs rei rozumiany w sposb przedstawiony wyej zawodzi lub prowadzi do przypadkowych rozstrzygni w odniesieniu do rzeczy znajdujcych si w transporcie (res in transitu). Z tych wzgldw dla rzeczy w transporcie poszukiwane s inne rozwizania. 3 Spotka mona wypowiedzi zmierzajce w rnych kierunkach2. 4 Pierwszy nurt dy do ustalenia jednej sztywnej reguy. Reprezentuj go min. propozycje poddania praw rzeczowych na rzeczach w transporcie: a. prawu miejsca wysania (legi loci expeditionis)3, b. prawu miejsca przeznaczenia (legi loci destinationis)4 lub prawu miejsca faktycznego zakoczenia transportu (miejsca wydania rzeczy),

56

prawu pastwa, do ktrego naley rodek transportu, w stosunku do towarw przewoonych na statkach morskich lub powietrznych, d. prawu obowizujcemu w siedzibie sdu rozstrzygajcego spr (legifori), e. prawu aktualnego miejsca pooenia rzeczy (aktualnej legi rei sitae), f. prawu wybranemu przez strony (legi voluntatis), przy zastrzeeniu jednak, i wybrane moe by zasadniczo bd prawo miejsca wysania, bd prawo miejsca przeznaczenia, a prawo pastwa tranzytowego jedynie wwczas, gdy wskutek dokonania czynnoci rzecz miaaby wej do obrotu w tym pastwie5. 5 W ramach drugiego nurtu wysuwane s rozmaite koncepcje kompromisowe, zmierzajce do wydzielenia pola dziaania rnych powiza (np. miejsca wysania i miejsca przeznaczenia) dochodzcych do gosu obok siebie w zakresie z gry ustalonym. 6 Goszony jest rwnie pogld o koniecznoci elastycznego podejcia i poszukiwania rozwizania de casu ad casum w zalenoci od okolicznoci konkretnego przypadku6. 7 Trafny wydaje si trzeci punkt widzenia. Na gruncie prawa polskiego (wobec milczenia ustawodawcy) naley wic w kazdym konkretnym przypadku poszukiwa prawa najbardziej odpowiedniego ze wzgldu na powizanie stanu faktycznego z okrelonym obszarem prawnym. Bra mona przy tym pod uwag zarwno okolicznoci czsto obiektywne, jak i wol stron. Za najbardziej odpowiednie najczciej zostanie zapewne uznane prawo miejsca wysania, rzadziej prawo miejsca przeznaczenia, w nielicznych wypadkach prawo pastwa tranzytowego. 8 Waciwo prawa pastwa tranzytowego, na ktrego terytorium rzecz znajduje si przejciowo, uzasadnia w szczeglnoci moe fakt nastpienia w tym czasie zdarze, ktre pocigny za sob skutki prawnorzeczowe (np. spowodoway powstanie ustawowego prawa zastawu). 9 Zasig przedstawionych wyej prawide okrelajcych sposb postpowania w wypadku rei in transitu zaley od sposobu rozumienia transitus.. Najczciej przyjmuje si, e z rzecz w transporcie (in transitu) mamy do czynienia wtedy, gdy rzecz jest przewoona z jednego pastwa do drugiego przez terytorium pastwa trzeciego lub przynajmniej przez pene morze. Wycza to w zasadzie moliwo stosowania omawianych prawide w wypadku wysania rzeczy z pastwa do pastwa przez wspln granic. Mamy wtedy do czynienia jedynie ze zmian statutu rzeczowego, nastpujc w chwili, gdy rzecz znajdzie si poza granicami pastwa wysania. Nie narusza to jednak zasady waciwoci legis rei sitae. 10 Kryterium miejsca pooenia jest nieprzydatne przy okrelaniu prawa waciwego dla praw rzeczowych na statkach morskich lub powietrznych. W tym zakresie - jak to wynika z powoanych ju wyej przepisw - o waciwoci prawa rozstrzyga cznik bandery lub miejsca zarejestrowania statku. 11 Nasuwa si pytanie, czy czniki te wyznaczaj prawo waciwe jedynie dla praw rzeczowych, ktrych przedmiotem jest sam statek (wraz z wyposaeniem), czy rwnie dla praw rzeczowych na towarach, wzgldem ktrych statek stanowi jedynie rodek transportowy. Z art. 355 k.m. mona wnosi, e lex banderae nie obejmuje towarw przewoonych na statku morskim. Przy wyznaczaniu ich statutu rzeczowego znajd wic zastosowanie przedstawione wyej prawida dotyczce rei in transitu. 12 Podobne rozwizanie przyjto w obecnie obowizujcym Prawie lotniczym (art. 11), usuwajc w ten sposb wtpliwoci wystpujce na tle art. 10 dawnego Prawa lotniczego. Oznacza to, e obecnie towary przewoone drog lotnicz - ju bez adnych wtpliwoci - naley podda prawidom dotyczcym rei in transitus. 13 Na oddzieln wzmiank zasuguj dokumenty reprezentujce" towar (np. konosamenty). Na og przyjmuje si, e o tym, czy dokument reprezentuje" towar, decyduje prawo miejsca pooenia towaru. Nie ulega te wtpliwoci, e do oceny nabycia praw na samym dokumencie (papierze wartociowym) waciwe jest prawo miejsca pooenia dokumentu (lex cartae sitae). Dokument moe by bowiem rwnie traktowany jak rzecz. 14 Znaczne trudnoci wystpuj przy ustalaniu miejsca pooenia" prawa, gdy jest ono przedmiotem prawa rzeczowego (np. uytkowanie lub zastaw wierzytelnoci). 15 Proponuje si bd lokalizacj prawa (bdcego przedmiotem prawa rzeczowego) w pastwie, ktrego prawu ono (ze wzgldu na sw natur) podlega, bd - gdy prawem tym jest wierzytelno - przyznanie rozstrzygajcego znaczenia miejscu zamieszkania dunika lub wierzyciela 16 Podsumowujc, miejscem pooenia" zastawionej wierzytelnoci bdzie pastwo, ktrego prawu wierzytelno ta podlega. Natomiast hipoteka na wierzytelnoci zabezpieczonej hipotecznie podlega bdzie prawu miejsca pooenia nieruchomoci obcionej hipotek zabezpieczajc t wierzytelno. 17 Wydaje si jednak, e pierwszestwo naley przyzna nastpujcej wskazwce: jeeli prawo, bdce przedmiotem prawa rzeczowego, ma swj zmysowy punkt odniesienia w postaci rzeczy, decydujce
c.

57

znaczenie przy poszukiwaniu systemu prawnego waciwego do oceny prawa rzeczowego na prawie mona przyzna miejscu pooenia owej rzeczy. Dopiero w braku takiego zmysowego punktu odniesienia naley jak si wydaje przyj, e prawo bdce przedmiotem prawa rzeczowego pooone jest w pastwie, ktrego prawu ono (ze wzgldu na sw natur) podlega. Pojcie praw rzeczowych i posiadania 1 Chodzi tu o sposb rozumienia takich terminw, jak wasno", inne prawa rzeczowe", posiadanie". Jak zatem postpowa przy ocenie, czy w rozpatrywanym przypadku chodzi o prawo rzeczowe (lub posiadanie) w celu ustalenia przesanek zastosowania norm z art. 24 p.p.m.? 2 Niektrzy sdz, e kierowa si naley w omawianym zakresie wskazaniami wasnego prawa merytorycznego (kwalifikacja wedug legis fori), inni skaniaj si ku kwalifikacji praw rzeczowych (i posiadania) wedug systemu merytorycznego rei sitae 3 Podejmowane s prby sformuowania kolizyjnego pojcia praw rzeczowych12 i posiadania13. Wrd cech wyrniajcych prawa rzeczowe na czoo wysuwana jest ich bezwzgldna skuteczno. Zakres statutu rzeczowego 1 Do zakresu zastosowania statutu rzeczowego naley ocena powstania, zmiany, przeniesienia lub wyganicia praw rzeczowych. Statutowi temu podlegaj oczywicie czynnoci prawne wywoujce skutki prawnorzeczowe (np. umowa o przeniesienie wasnoci, umowa o ustanowienie ograniczonego prawa rzeczowego, zrzeczenie si ograniczonego prawa rzeczowego). 2 Tytu nabycia prawa rzeczowego (np. umowa zobowizujca do przeniesienia wasnoci lub ustanowienia ograniczonego prawa rzeczowego) podlega - stosownie do swej natury - odrbnemu statutowi. 3 Statut rzeczowy rozstrzyga o tym, czy umowa wywoujca skutki prawnorzeczowe jest kauzalna czy te abstrakcyjna, oraz o rodzaju kauzalnoci (kauzalno w znaczeniu materialnym lub formalnym). Sama causa podlega jednak zwykle wasnemu statutowi. 4 Wedug postanowie statutu rzeczowego naley ustala, czy dana umowa, majca wywoa skutki prawnorzeczowe (np. umowa o przeniesienie wasnoci), jest umow konsensualn czy te realn, oraz jak rol odgrywa wpis do odpowiedniego rejestru (ksig wieczystych, rejestru statkw, rejestru bankowego). 5 Umowa zobowizujca do przeniesienia wasnoci (lub umowa zobowizujca do ustanowienia ograniczonego prawa rzeczowego) wywoa nie tylko skutki obligacyjne, lecz zarazem prawnorzeczowe, jeli zarwno statut kontraktowy, jak i statut rzeczowy przyjmuj zasad podwjnego skutku czynnoci prawnych obligacyjnych (jej wyrazem jest np. art. 155 1 naszego k.c.) oraz brak jest w danym przypadku okolicznoci wyczajcych jej dziaanie. Podobnie zapis testamentowy wywoa od razu skutki prawnorzeczowe, jeli zarwno statut spadkowy, jak i statut rzeczowy posuguj si konstrukcj zapisu o podwjnym skutku (legatum per vindicationerri). 6 Do statutu rzeczowego naley ocena nabycia rzeczy ruchomej od nieuprawnionego do rozporzdzania. 7 Chodzi tu oczywicie o prawo miejsca pooenia rzeczy z chwili zdarzenia" pocigajcego za sob omawiany skutek prawny (art. 24 2 p.p.m.). Z komplikacjami naley si liczy w sytuacji, gdy zdarzenie" majce doprowadzi do nabycia wasnoci jest rozcignite w czasie a rzecz przed spenieniem wszystkich przesanek wymaganych do nabycia wasnoci zostanie przewieziona do innego pastwa. Oglnie rzecz ujmujc, mona powiedzie, e stosowa naley prawo tego pastwa, na ktrego obszarze rzecz znajduje si w chwili ostatecznego zamknicia si" stanu faktycznego wymaganego do nabycia wasnoci. 8 Wedug jego postanowie naley te rozstrzygn, czy i w jakiej mierze wolno bra pod uwag fakty, ktre zaistniay w czasie, gdy rzecz znajdowaa si w poprzednim pastwie. Nie obejdzie si jednak bez koniecznoci podejmowania zabiegw zmierzajcach do dostosowania obu stykajcych si z sob przy tej okazji systemw prawnych1 9 Statutowi rzeczowemu podlegaj te inne - poza czynnociami prawnymi -zdarzenia wywoujce skutki prawnorzeczowe, np. zasiedzenie, przemilczenie, znalezienie, przetworzenie, poczenie, pomieszanie, skutki wyrojenia lub zajcia przez rj pszcz cudzego ula. 10 Statut rzeczowy rozstrzyga o treci praw rzeczowych. 11 Majtek jako zbir praw i obowizkw majtkowych (universitas) nie podlega statutowi rzeczowemu, lecz odrbnemu statutowi zgodnie ze sw natur (spadek - statutowi spadkowemu, wsplny majtek maonkw - statutowi stosunkw majtkowych midzy maonkami). Poszczeglne prawa majtkowe wchodzce w skad okrelonego majtku podlegaj wasnym statutom (prawa rzeczowe - statutowi rzeczowemu).

58

12 Statut rzeczowy obejmuje swym zakresem wspwasno. 13 To, co powiedziano wyej o stosowaniu statutu rzeczowego do oceny praw rzeczowych, odnie mona
(odpowiednio) take do posiadania. Statut rzeczowy rozstrzyga wic m.in. o charakterze prawnym wadztwa osoby nad rzecz i jego skutkach w sferze prawa rzeczowego, o sposobach nabycia, przeksztacenia lub przeniesienia oraz przyczynach utraty posiadania, domniemaniach zwizanych z posiadaniem, ochronie posiadania, stosunkach midzy wspposiadaczami, o tym, jakie rzeczy mog by przedmiotem posiadania. 14 Zdolno i forma jako przesanki wanoci czynnoci prawnych wystpujcych w obrbie prawa rzeczowego podlegaj prawu wskazanemu przez odrbne normy kolizyjne (art. 9 i 12 p.p.m.). W zakresie formy znajd zastosowanie oba prawida przewidziane w art. 12 p.p.m. (zob. 20). Zmiana statutu rzeczowego 1 Statut rzeczowy rozstrzyga wic m.in. o charakterze prawnym wadztwa osoby nad rzecz i jego skutkach w sferze prawa rzeczowego, o sposobach nabycia, przeksztacenia lub przeniesienia oraz przyczynach utraty posiadania, domniemaniach zwizanych z posiadaniem, ochronie posiadania, stosunkach midzy wspposiadaczami, o tym, jakie rzeczy mog by przedmiotem posiadania. 2 Zmiana statutu rzeczowego w zakresie nieruchomoci zdarza si rzadko. Moe by ona rezultatem zmiany norm kolizyjnych w pastwie miejsca pooenia nieruchomoci lub przesunicia granic pastwowych (jeli towarzysz temu zmiany prawa obowizujcego na terenach wczonych do danego pastwa). 3 Czciej dochodzi do zmiany statutu rzeczowego w odniesieniu do ruchomoci. 4 Wszystkie prawa rzeczowe (a wic w szczeglnoci wasno, a take ograniczone prawa rzeczowe) istniejce na rzeczy podlegaj do chwili zmiany statutu dotychczasowemu statutowi, po zmianie statutowi nowemu. 5 W ustawie z 1965 r. znajduje si przepis zawierajcy czciowe uregulowania zagadnie wicych si ze zmian statutu rzeczowego. Przepis art. 24 2 p.p.m. stanowi, e: Nabycie i utrata wasnoci, jak rwnie nabycie i utrata oraz zmiana treci lub pierwszestwa innych praw rzeczowych podlegaj prawu pastwa, w ktrym znajdowa si przedmiot tych praw w chwili, gdy nastpio zdarzenie pocigajce za sob wymienione skutki prawne. Wynika z niego, e o tym, czy okrelony fakt (lub zesp faktw) doprowadzi do nabycia, zmiany lub utraty prawa rzeczowego, rozstrzyga prawo pastwa, w ktrym rzecz znajdowaa si w chwili zaistnienia tego faktu (lub zespou faktw). 6 Na og przyjmuje si (cho goszone s rwnie pogldy przeciwne), e konsensualna umowa o przeniesienie wasnoci, zawarta pod rzdem prawa wymagajcego do wywoania skutku rzeczowego wydania rzeczy, nie moe automatycznie pocign za sob skutkw rzeczowych tylko z powodu zmiany statutu (a wic z chwil znalezienia si rzeczy na obszarze pastwa, ktrego prawo nadaje umowie o przeniesienie wasnoci charakter umowy konsensualnej). W takim przypadku naley raczej oczekiwa ponownego zawarcia przez strony konsensualnej umowy o przeniesienie wasnoci (a wic odnowienia porozumienia stron co do przeniesienia wasnoci), wymaganej przez nowy statut. 7 Trudnoci powstaj w sytuacji, gdy zdarzenie majce prowadzi do nabycia lub utraty prawa rzeczowego stanowi stan faktyczny rozcignity w czasie (np. zasiedzenie, przemilczenie) i pod rzdem dotychczasowego statutu nie doszo do zamknicia si" owego stanu faktycznego, np. w trakcie biegu terminu zasiedzenia, ale przed jego upywem rzecz zostanie przeniesiona do innego pastwa. Nasuwa si pytanie: jakie prawo naley wwczas zastosowa? Przepis art. 24 2 p.p.m. nie udziela na to pytanie wyranej odpowiedzi. Wydaje si jednak, e naley przyj zasadniczo waciwo tego prawa, pod ktrego rzdem nastpi ostateczne zamknicie" si stanu faktycznego, a wic pod ktrego rzdem bdzie mia miejsce ostatni fakt wymagany do wywoania skutkw prawnorzeczowych (w wypadku zasiedzenia bdzie to statut rzeczowy z chwili upywu zasiedzenia) 8 Do oceny roszcze sucych do ochrony prawa rzeczowego stosowa naley statut rzeczowy z chwili wytoczenia powdztwa, i to take wtedy, gdy zdarzenie, ktre spowodowao powstanie roszczenia, miao miejsce pod rzdem poprzedniego statutu. 9 Przepis art. 24 2 p.p.m. stosuje si take do posiadania. W obrbie posiadania mog wystpi rwnie niektre spord poruszonych wyej kwestii. Prawa na dobrach niematerialnych 1 Nasza ustawa z 1965 r. - podobnie jak wikszo ustaw o prawie prywatnym midzynarodowym na wiecie - nie reguluje wyranie waciwoci prawa w zakresie prawa autorskiego i wynalazczego. 2 Zgodnie z przewaajcym w doktrynie wiatowej pogldem autorskie prawa podmiotowe podlegaj prawu pastwa, w ktrym nastpuje realizacja wynikajcych z nich uprawnie, s zatem tam pooone", gdzie s wykorzystywane. Stwierdzenie to wyraa jedno z zaoe przyjmowanej powszechnie koncepcji tzw. terytorializmu praw autorskich. W myl dalszych zaoe tej koncepcji

59

powstanie, tre i zganiecie praw autorskich ocenia naley wedug prawa pastwa, w ktrym dochodzi si ochrony (waciwo legis loci protectionis). Zakres ochrony praw autorskich jest wic terytorialnie ograniczony. Jednoczenie jednak z zasady terytorializmu wynika, e rwnoczenie istnieje tyle odrbnych autorskich praw podmiotowych, ile systemw prawnych chroni dane dzieo 3 Prawa autorskiego dotyczy Konwencja berneska o ochronie dzie literackich i artystycznych z 9 wrzenia 1886 r. 4 W ramach UNESCO podjto prb pogodzenia koncepcji przyjmowanych w prawie autorskim pastw kontynentu europejskiego z koncepcjami prawa pastw systemu anglo-amerykaskiego oraz otwarcia drogi do przystpienia do porozumienia midzynarodowego take pastw rozwijajcych si. Rozpoczte w 1949 r. prace nad przygotowaniem projektu konwencji powszechnej zostay uwieczone sukcesem i doprowadziy w 1952 r. do uchwalenia Konwencji genewskiej (zrewidowanej nastpnie w 1971 r. w Paryu). Polska ratyfikowaa t Konwencj wraz z poprawkami paryskimi (Dz.U. z 1978 r. Nr 8, poz. 28 i 29). 5 Prawa autorskiego dotyczy Konwencja berneska o ochronie dzie literackich i artystycznych z 9 wrzenia 1886 r.W ramach UNESCO podjto prb pogodzenia koncepcji przyjmowanych w prawie autorskim pastw kontynentu europejskiego z koncepcjami prawa pastw systemu angloamerykaskiego oraz otwarcia drogi do przystpienia do porozumienia midzynarodowego take pastw rozwijajcych si. Rozpoczte w 1949 r. prace nad przygotowaniem projektu konwencji powszechnej zostay uwieczone sukcesem i doprowadziy w 1952 r. do uchwalenia Konwencji genewskiej (zrewidowanej nastpnie w 1971 r. w Paryu). Polska ratyfikowaa t Konwencj wraz z poprawkami paryskimi (Dz.U. ' i z 1978 r. Nr 8, poz. 28 i 29). 6 Obie podstawowe w zakresie prawa autorskiego konwencje zawieraj trzy rodzaje norm: normy merytoryczne (minimum konwencyjne), normy kolizyjne i normy prawa obcych. 7 Konwencyjne normy prawa obcych rozstrzygaj, czy dana sytuacja (dany stan faktyczny) jest na tyle powizana ze stronami konwencji (stanowi wic tzw. sytuacj konwencyjn), e naley do niej stosowa konwencyjne normy merytoryczne i kolizyjne. Do stanw faktycznych niemieszczcych si w zakresie owych sytuacji konwencyjnych" w pastwach bdcych stronami konwencji stosowane bd wewntrzne (pozakonwencyjne) normy kolizyjne prawa prywatnego midzynarodowego. 8 Zatem w myl art. 4 ust. 1 i art. 6 ust. 1 Konwencji berneskiej (w wersji rzymskiej z 1928 r.) znajduje ona zastosowanie do praw autorskich - obywateli pastw czonkowskich, gdy chodzi o ich dziea nieogoszone lub ogoszone po raz pierwszy w jednym z pastw czonkowskich - oraz do praw autorw -obywateli innych pastw, gdy chodzi o ich dziea ogoszone po raz pierwszy w jednym z pastw czonkowskich. 9 Normy kolizyjne Konwencji berneskiej nawizuj do wspomnianej ju wyej zasady terytorializmu. W myl art. 4 ust. 2 zd. 2 Konwencji berneskiej (w wersji rzymskiej z 1928 r.): zakres ochrony, jako te rodki dochodzenia jej zawaro-wane w celu ochrony jego praw, s normowane wycznie wedug ustawodawstwa tego kraju, w ktrym da si ochrony". 10 W art. 4 ust. 1 cyt. Konwencji mona si mianowicie dopatrze normy kolizyjnej przewidujcej waciwo prawa pastwa czonkowskiego, w ktrym dochodzi si ochrony, skoro w myl wyraonej tam zasady asymilacji podmiotowi uprawnionemu wedle Konwencji powinny by przyznane takie same prawa, jak obywatelom pastwa, w ktrym podmiot w pragnie ze swych praw skorzysta. 11 Powyszej normy kolizyjnej nie wolno utosamia z nakazem stosowania legisfori20, do czego mgby skania zwrot prawo pastwa, w ktrym da si ochrony". W istocie rzeczy nie chodzi tu bowiem o waciwo prawa tego pastwa, przed ktrego sdem dochodzi si ochrony (cho tak najczciej w praktyce bdzie), ale o waciwo prawa pastwa, dla ktrego terytorium dochodzi si ochrony". 12 Prawo wskazane przez konwencyjne normy kolizyjne jest waciwe do oceny 397 powstania, treci i zganicia praw autorskich. Statut praw autorskich rozstrzyga rwnie o przedmiocie i podmiocie prawa autorskiego oraz okrela zakres i rodki jego ochrony21. Statut ten nie obejmuje za zdolnoci prawnej i zdolnoci do czynnoci prawnych podmiotw prawa autorskiego, zobowiza z umw autorskich, dziedziczenia praw autorskich. 13 Zagadnienia te podlegaj prawu wskazanemu przez odpowiednie, miarodajne dla danego zakresu, pozakonwencyjne krajowe normy kolizyjne prawa prywatnego midzynarodowego (jeli oczywicie dla jakiego zakresu nie istniej inne ujednolicone konwencyjne normy kolizyjne). Prawo wasnoci przemysowej 1 Take w zakresie ochrony wasnoci przemysowej akceptowana jest niemal powszechnie zasada terytorializmu. Zasada ta oznacza, e o rodkach i zakresie ochrony uprawnionego z patentu rozstrzyga prawo pastwa, ktrego organy patentu udzieliy. Du rol odgrywa Konwencja paryska o ochronie wasnoci przemysowej z 20 marca 1883 r.

60

Poza Konwencj parysk istniej te inne umowy midzynarodowe. Jedn z podstawowych zasad przyjtych w Konwencji paryskiej jest zasada asymilacji (traktowania krajowego). Odzwierciedla ona w zakresie ochrony wasnoci przemysowej zasad terytorializmu i moe stanowi podstaw do wnioskw kolizyjnoprawnych (podobnych do tych, o ktrych ju bya mowa wyej). Konwencja paryska przewiduje te minimum ochrony konwencyjnej. Donios zasad przyjt w Konwencji stanowi zasada pierwszestwa (priorytetu) konwencyjnego: patentu na wynalazek udziela si temu, kto pierwszy zgosi taki wynalazek do waciwego organu; moe on powoywa si (w okresie 12 miesicy) na dat pierwszego (prawidowego) zgoszenia w jednym z pastw zwizkowych, take w razie ubiegania si o patent w innych pastwach. W ustawie z 30 czerwca 2000 r. - Prawo wasnoci przemysowej (tekst jedn. Dz.U. z 2003 r. Nr 119, poz. 1117 ze zm.) podkrelono, e ustawa nie narusza postanowie umw midzynarodowych (art. 4 ust. 1). Przewidziano te odpowiednie stosowanie przepisw ustawy w razie niepenej regulacji konwencyjnej lub pozostawienia niektrych kwestii w gestii organw krajowych w zakresie trybu udzielania ochrony na wynalazki, wzory uytkowe, wzory przemysowe, znaki towarowe, oznaczenie geograficzne lub topografie ukadw scalonych (art. 4 ust. 2). W myl art. 5 ust. 1 ustawy: Osoby zagraniczne korzystaj z uprawnie wynikajcych z ustawy na podstawie umw midzynarodowych". Zgodnie z art. 5 ust. 2 zd. 1: Osoby zagraniczne mog, jeeli nie narusza to postanowie umw midzynarodowych, korzysta z uprawnie wynikajcych z ustawy na zasadzie wzajemnoci". PRAWO RODZINNE I OPIEKUCZE

MATERIALNE PRZESANKI ZAWARCIA MAESTWA Prawo waciwe 1 Wikszo systemw prawnych poddaje materialne przesanki zawarcia maestwa waciwoci prawa ojczystego. Spotka mona jednak rwnie inne rozwizania (waciwo legis domicilii, legis loci celebrationis lub kombinacje rnych zasad). 2 Przepis art. 14 p.p.m. stanowi, e: O monoci zawarcia maestwa rozstrzyga w stosunku do kadej ze stron jej prawo ojczyste". 3 Jeeli nupturient jest bezpastwowcem, jego mono zawarcia maestwa" -na podstawie art. 3 p.p.m. - podlega legi domicilii. 4 W sytuacji gdy bezpastwowiec nie ma miejsca zamieszkania w adnym pastwie lub jego miejsca zamieszkania ustali si nie da, stosownie do art. 7 p.p.m. stosowa naley prawo polskie. 5 W razie podwjnego lub wielorakiego obywatelstwa nupturienta postpowa naley wedug wskazwek zawartych w art. 2 p.p.m. 6 Du rol w omawianym zakresie odgrywa klauzula porzdku publicznego (art. 6 p.p.m.). Moe ona dziaa zarwno w kierunku zakazujcym, jak i dozwalajcym. 7 cznikiem obywatelstwa posuguj si na og bilateralne konwencje podpisane przez Polsk. 8 W konwencji polsko-rosyjskiej (art. 24 ust. 1 zd. 2) pojawia si regua uzupeniajca wspomnian wyej regu ogln, w myl ktrej w zakresie przeszkd do zawarcia maestwa stosuje si ponadto prawo tej strony konwencji, na ktrej terytorium maestwo jest zawierane. 9 Zasada swobody zawierania maestw zostaa wyraona w doniosych dokumentach midzynarodowych. Zgodnie z art. 16 ust. 1 Powszechnej Deklaracji Praw Czowieka z 1948 r. mczyni i kobiety, bez wzgldu na jakiekolwiek rnice ras, narodowoci i wyznania, maj prawo po osigniciu penoletnoci do zawarcia maestwa i zaoenia rodziny. Ich prawa w tym zakresie s rwne. Prawo mczyzn i kobiet w wieku maeskim do zawarcia maestwa i zaoenia rodziny podkrela art. 23 ust. 2 Midzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych z 19 grudnia 1966 r. 10 W myl art. 12 Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Czowieka i Podstawowych Wolnoci, podpisanej przez Polsk 26 listopada 1991 r., mczyni i kobiety w wieku maeskim maj prawo do zawarcia maestwa i zaoenia rodziny. 11 Wymienione akta okrelaj nadrzdny system wartoci i zasad, ktry moe odegra ogromn rol przy posugiwaniu si klauzul porzdku publicznego. Zakres zastosowania prawa waciwego 1 Wystpujce w art. 14 p.p.m. wyraenie mono zawarcia maestwa" rozumie naley szeroko. Obejmuje ono wszystkie materialne wymogi wanoci maestwa (tzw. przeszkody zrywajce), wymagania dotyczce prawidowego powzicia i owiadczenia woli oraz tzw. przeszkody tamujce (nienalece do wymogw wanoci maestwa)2. Z zakresu normy kolizyjnej z art. 14 p.p.m. wyczone s jedynie kwestie dotyczce formy zawarcia maestwa. Nale one do zakresu normy z art. 15 p.p.m.

61

W myl art. 14 p.p.m. mono zawarcia maestwa oceniana jest oddziel- 407 nie dla kadego z nupturientw wedug prawa ojczystego. Od tego proponowane jest w doktrynie odstpstwo w przypadku przeszkd dziaajcych dwustronnie3. 3 Zgodnie z koncepcj dopuszczajc podzia przeszkd do zawarcia maestwa na jednostronne i dwustronne przeszkoda jednostronna dziaa tylko wtedy, gdy okolicznoci, ktre j stanowi, zachodz po stronie tego nupturienta, ktrego prawo ojczyste j przewiduje. W takim te zakresie, w jakim chodzi o przeszkody jednostronne, nie s brane pod uwag okolicznoci zachodzce po stronie drugiego nupturienta. To wic, e po stronie drugiego nupturienta zachodzi okoliczno, ktra wedug prawa ojczystego pierwszego nupturienta stanowi przeszkod do zawarcia maestwa, pozostanie bez znaczenia, jeli prawo ojczyste drugiego nupturienta nie przewiduje podobnej przeszkody. 4 Z kolei przeszkod dwustronn naley respektowa take wtedy, gdy obejmuje ona okolicznoci dotyczce drugiego nupturienta, mimo e jego prawo ojczyste przeszkody takiej nie przewiduje. Innymi sowy, jeeli przeszkoda ma charakter dwustronny, przy ocenie monoci zawarcia maestwa naley bra pod uwag nie tylko okolicznoci dotyczce tego nupturienta, ktrego prawo ojczyste dan przeszkod przewiduje, lecz rwnie okolicznoci zachodzce po stronie osoby, z ktr w nupturient pragnie zawrze maestwo. Bez znaczenia jest przy tym to, czy prawo ojczyste tej drugiej osoby przewiduje podobn przeszkod do zawarcia maestwa. 5 Obywatelka polska (stanu wolnego) nie moe wyj za m za mczyzn pozostajcego ju w zwizku maeskim, jeli nawet jego prawo ojczyste na to zezwala. 6 Konstrukcja przeszkd dwustronnych jest jednak przez niektrych autorw krytykowana i odrzucana4. Zarzuca si jej - nie bez racji - brak oparcia w ustawie oraz podnosi si, e te same cele mona osign, posugujc si klauzul porzdku publicznego. 7 W celu uatwienia kierownikowi urzdu stanu cywilnego, przed ktrym maestwo jest zawierane, wypenienia cicych na nim obowizkw art. 56 ust. 1 pr. a.s.c. nakada na cudzoziemca, zamierzajcego zawrze maestwo w Polsce, obowizek przedoenia temu kierownikowi dokumentu stwierdzajcego, e zgodnie z waciwym prawem moe zawrze maestwo. Owym waciwym prawem jest prawo wskazane przez norm z art. 14 p.p.m., przy uwzgldnieniu art. 3 i 4 p.p.m. Jeeli uzyskanie dokumentu, o ktrym mowa, napotyka trudne do przezwycienia przeszkody, sd w postpowaniu nieprocesowym na wniosek cudzoziemca moe go zwolni od zoenia dokumentu (art. 56 ust. 2 pr. a.s.c.)5. Sd zobowizany jest zarazem ustali, czy osoba ubiegajca si o zwolnienie moe zawrze maestwo z okrelon osob w myl prawa w tej mierze waciwego (w art. 56 ust. 3 pr. a.s.c). Wolno mu posugiwa si take klauzul porzdku publicznego (art. 6 p.p.m.). 8 Dotychczasowe wywody nasuwaj wniosek, e nie jest wykluczone zawarcie w naszym kraju przez cudzoziemca maestwa, ktre bdzie wadliwe (nie wane lub uniewanialne) z punktu widzenia jego prawa ojczystego (tzw. mae stwo uomne, matrimonium claudican). 9 Przy ocenie monoci zawarcia zarczyn naley wic stosowa - w drodze analogii - norm z art. 14 p.p.m. FORMA ZAWARCIA MAESTWA Prawo waciwe 1 W myl art. 15 p.p.m.: Forma zawarcia maestwa podlega prawu pastwa, w ktrym jest ono zawierane" ( 1). Jednake, gdy maestwo jest zawierane poza granicami Polski, wystarcza zachowanie formy wymaganej przez prawo ojczyste obojga maonkw" ( 2). 2 Jak z tego wynika - w wypadku maestwa zawieranego w Polsce - musi by zachowana forma przewidziana przez prawo polskie. Dziaa wic wwczas w caej rozcigoci zasada waciwoci legis loci celebrationis. 3 Odmiennie sytuacja przedstawia si wtedy, gdy maestwo zawierane jest poza granicami Polski. Wystarcza wwczas zachowanie formy wymaganej przez prawo ojczyste obojga nupturientw. W stosunku do nupturienta, ktry jest bez pastwowcem, naley bra pod uwag - zamiast prawa ojczystego - prawo jego miejsca zamieszkania (art. 3 p.p.m.). Obie ustanowione w art. 15 p.p.m. reguy nie s reguami w peni rwnorzdnymi. 4 Swoist moliwo uzupenienia aktu stanu cywilnego sporzdzonego za granic w obcym urzdzie stanu cywilnego przewiduje art. 62 ust.3 pr. a.s.c. Przepis ten stanowi: Jeeli obywatel polski zawierajcy maestwo w zagranicznym urzdzie stanu cywilnego nie zoy, owiadczenia w sprawi swojego nazwiska, moe je zoy wraz z wnioskiem o wpisanie aktu maestwa do polskiej ksigi maestw, a gdy maestwo zawierali obywatele polscy, mog take zoy owiadczenie o nazwisku dzieci zrodzonych z tego maestwa". Przepis art. 62 ust. 4 pr. a.s.c. dopuszcza te moliwo zoenia takiego owiadczenia przed konsulem.

62

Zakres zastosowania prawa waciwego 1 Wyraenie forma zawarcia maestwa" wystpujce w art. 15 p.p.m. rozumie naley szeroko. Obejmuje ono w szczeglnoci sposb, w jaki powinny by zoone owiadczenia woli nupturientw (a wic ca ceremoni lubn), kwesti uczestnictwa przy zoeniu owiadcze woli organu pastwowego (lub osoby urzdowej), udzia wiadkw, wymagane dokumenty, wymg podania do publicznej wiadomoci (z odpowiednim wyprzedzeniem) informacji o zamiarze zawarcia zwizku maeskiego, kwesti dopuszczalnoci zawarcia maestwa przez penomocnika oraz zagadnienia zwizane ze sporzdzeniem odpowiedniego aktu stanu cywilnego. 2 Nie naley do zakresu normy z art. 15 p.p.m. (lecz do zakresu normy z art. 14 p.p.m.) wystpujcy w niektrych systemach prawnych wymg zgody na zawarcie maestwa przedstawiciela ustawowego nupturienta. 3 Przy ustalaniu prawa waciwego do oceny wymaga formalnych dotyczcych zarczyn stosowa naley per analogiam art. 15 p.p.m. Maestwo konsularne 1 Maestwa konsularne zawierane s w formie przewidzianej przez **** prawo pastwa, w ktrego imieniu dziaa przedstawiciel dyplomatyczny lub konsularny. Zawarcie takiego maestwa jest zwykle dopuszczalne, gdy zachodz nastpujce przesanki: a. aden z nupturientw nie jest obywatelem pastwa, na ktrego terytorium maestwo jest zawierane, b. przynajmniej jeden nupturient jest obywatelem pastwa, w ktrego przedstawicielstwie maestwo jest zawierane (prawo niektrych pastw wymaga, by oboje nupturienci byli obywatelami pastwa, w ktrego przedstawicielstwie maestwo jest zawierane), c. placwka dyplomatyczna lub konsularna, w ktrej maestwo ma by zawarte, ma w tej mierze uprawnienia przyznane przez prawo pastwa wysyajcego, d. na zawieranie takich maestw zezwala prawo pastwa, na ktrego obszarze przedstawicielstwo dziaa. 2 Do przyjcia owiadczenia o wstpieniu w zwizek maeski nupturientw, bdcych obywatelami polskimi, uprawniony jest konsul. Kompetencja ta obejmuje take owiadczenia w przedmiocie nazwiska maonkw i ich dzieci. Do kompetencji konsula naley te przyjcie owiadczenia od rozwiedzionego maonka o powrocie do nazwiska, ktre nosi przed zawarciem maestwa (art. 26 pkt 6 cyt. ustawy). 3 Postanowienia dotyczce maestw konsularnych spotka mona w wiele-i kro powoywanych tutaj bilateralnych konwencjach o pomocy prawnej oraz licznych konwencjach konsularnych. Por. te art. 5 lit. f Konwencji wiedeskiej o stosunkach konsularnych z 24 kwietnia 1963 r. UNIEWANIENIE MAESTWA. USTALENIE ISTNIENIA LUB NIEISTNIENIA MAESTWA Prawo waciwe 1 Ustawa z 1965 r. reguluje jedynie waciwo prawa dla uniewanienia maestwa. Pomija za instytucj ustalenia istnienia lub nieistnienia maestwa. 2 Zgodnie z art. 16 p.p.m.: Do uniewanienia maestwa stosuje si prawo okrelone w art. 14 i 15". 3 W obu przypadkach o waciwoci prawa decydowa bdzie powizanie z chwili zawarcia maestwa. 4 Podobne rozwizanie, jak w przypadku uniewanienia maestwa, naley te przyj - mimo braku wyranego rozstrzygnicia w ustawie z 1965 r. - w odniesieniu do ustalenia istnienia lub nieistnienia maestwa. Powizanie z chwili zawarcia maestwa lub z chwili rzekomego zawarcia maestwa. Zakres zastosowania prawa waciwego 1 Wystpujcy w art. 16 p.p.m. zwrot uniewanienie maestwa" pojmowa naley szeroko . Zakresem normy kolizyjnej z art. 16 naley obj og sankcji w razie naruszenia prawa waciwego do oceny materialnych i formalnych przesanek zawarcia maestwa. 2 Jeeli w okrelonych okolicznociach (np. w zwizku z wad owiadczenia woli przy zawarciu maestwa) prawo ojczyste jednego z maonkw stwarza jedynie moliwo dania rozwodu, prawo ojczyste drugiego maonka dopuszcza za uniewanienie maestwa, to sd rozpatrujcy spraw napotka trudnoci przy ustalaniu prawa waciwego. Ma bowiem do wyboru albo norm kolizyjn z art. 16, albo norm z art. 18 p.p.m. 3 Wedug postanowie statutu uniewanienia maestwa ustala naley w szczeglnoci podstawy uniewanienia, przyczyny konwalidacji maestwa, krg osb upowanionych do wytoczenia powdztwa, dopuszczalno wytoczenia powdztwa po mierci jednego z maonkw. Do zakresu tego

63

statutu naley w zasadzie ocena skutkw uniewanienia maestwa, m.in. tego, w jakim zakresie i pod jakimi warunkami moliwe jest utrzymanie niektrych skutkw maestwa po jego uniewanieniu. 4 Uniewanienie maestwa moe niekiedy podlega dwm systemom prawnym stosowanym cznie, np. gdy maonkowie s obywatelami rnych pastw, a uniewanienie ma nastpi na podstawie prawa wskazanego przez norm z art. 14 p.p.m. Prowadzi to do powstania komplikacji, jeeli oba systemy odmiennie ujmuj dziaanie podstawy uniewanienia, o ktr w danym przypadku chodzi. Pojawi si wwczas konieczno dostosowania obu wchodzcych w gr systemw prawnych. Zwykle te przyjmuje si, e naley da pierwszestwo surowszemu systemowi prawnemu, przyj wic skutki dalej idce13. 5 To, co powiedziano wyej o zakresie stosowania statutu uniewanienia maestwa, odnie naley odpowiednio do ustalenia istnienia lub nieistnienia maestwa. STOSUNKI OSOBISTE I MAJTKOWE MIDZY MAONKAMI Prawo waciwe 1 Wrd unormowa waciwoci prawa dla stosunkw osobistych i majtkowych midzy maonkami wyrni naley takie, ktre przywizuj wag do okolicznoci zwizanych z osob jednego maonka (z reguy ma), oraz takie, ktre wi waciwo prawa z okolicznociami zachodzcymi po stronie obojga maonkw (najczciej jest to obywatelstwo lub miejsce zamieszkania maonkw). Zdarzaj si jednak wyjtki na rzecz legis rei sitae (w odniesieniu do nieruchomoci). Wreszcie niektre systemy prawne dopuszczaj w omawianym zakresie wybr prawa. 2 Rnie te bywa ujmowany subokrelnik temporalny norm kolizyjnych, miarodajnych dla omawianych stosunkw. 3 Wedug art. 17 1 p.p.m.: Stosunki osobiste i majtkowe midzy maonkami podlegaj ich kadoczesnemu wsplnemu prawu ojczystemu. Kadoczesne wsplne prawo ojczyste stron rozstrzyga take o dopuszczalnoci zawarcia, zmiany lub rozwizania majtkowej umowy maeskiej". 4 Przepis art. 17 2 p.p.m. dotyczy stosunkw majtkowych wynikajcych z majtkowych umw maeskich. Stanowi on, e stosunki te podlegaj wsplnemu prawu ojczystemu maonkw z chwili zawarcia umowy. 5 Do stosunkw, o ktrych mowa zarwno w art. 17 1 p.p.m., jak i w art. 17 2 p.p.m., odnosi si art. 17 3 p.p.m. W myl tego przepisu: W braku wsplnego prawa ojczystego maonkw prawem waciwym jest prawo pastwa, w ktrym oboje maonkowie maj miejsce zamieszkania, a gdy maonkowie nie maj miejsca zamieszkania w tym samym pastwie, waciwe jest prawo polskie". 6 Jeeli strony maj wsplne prawo ojczyste, lecz nie mona ustali jego treci, stosowa naley art. 17 3 p.p.m. (waciwa wic bdzie wsplna lex domicilii), a nie art. 7 p.p.m. 7 Istnienie wsplnego prawa ojczystego od chwili zawarcia maestwa mona przyj rwnie wtedy) gdy do nabycia przez jednego z maonkw takiego samego obywatelstwa, jakie ma drugi maonek, dochodzi w chwili zawarcia maestwa w zwizku z jego zawarciem. Istnienie miejsca zamieszkania na obszarze tego samego pastwa w chwili zawarcia maestwa mona - jak si wydaje - przyj take wtedy, gdy wprawdzie maonkowie do chwili zawarcia maestwa mieszkali w rnych pastwach, jednake - zgodnie ze swym zamiarem staego osiedlenia si w jednym z wchodzcych w gr pastw poczynili jeszcze przed zawarciem maestwa odpowiednie ku temu przygotowania (istniej dowody na przystpienie do urzeczywistnienia tego zamiaru) i od chwili zawarcia maestwa zamieszkuj w tym pastwie. 8 Norm z art. 17 2 p.p.m. naley stosowa nie tylko w zakresie stosunkw majtkowych wynikajcych z majtkowych umw maeskich w okresie trwania maestwa, lecz rwnie w odniesieniu do stosunkw tego rodzaju wynikajcych z odpowiednich umw zawartych przed zawarciem maestwa przez narzeczonych (bez wzgldu na to, czy doszo do zawarcia maestwa). 9 W omawianym przez nas zakresie znaczn rol odgrywa odesanie (art. 4 p.p.m.). Trzeba si te liczy z moliwoci ingerencji klauzuli porzdku publicznego (gwnie ze wzgldu na spotykan w niektrych systemach prawnych dyskryminacj kobiet) 10 Kilkustopniowe rozwizania przewiduj bilateralne konwencje podpisane przez Polsk. Wystpujce w nich reguy mona uj w nastpujce grupy: a. jeeli maonkowie s obywatelami tego samego pastwa (strony konwencji) - stosuje si prawo tego pastwa; tak konwencje z: Wgrami b. jeeli kady z maonkw jest obywatelem innej strony konwencji - waciwe jest prawo tej strony, na ktrej terytorium maonkowie maj miejsce zamieszkania; tak konwencje z: Wgrami c. jeeli jednak w sytuacji opisanej w pkt b) kady z maonkw mieszka na terytorium innej strony konwencji - stosuje si albo prawo tej strony, na ktrej obszarze oboje maonkowie

64

mieszkali ostatnio [tak konwencje z: Wgrami (art. 32 ust. 2), albo prawo tej strony konwencji, przed ktrej sdem toczy si postpowanie d. w braku ostatniego miejsca zamieszkania na terytorium jednej ze stron konwencji (a wic gdy maonkowie nigdy nie mieszkali jednoczenie na terytorium jednej ze stron) konwencja polskowgierska (art. 32 ust. 3) przewiduje waciwo prawa tej strony, w ktrej zawis spr; e. oddzielne kolizyjne uregulowanie majtkowych umw maeskich zawieraj konwencje podpisane przez Polsk z Francj i Austri. 11 Wedug art. 6 ust. 1 konwencji polsko-francuskiej przesanki wanoci i skutki majtkowych umw maeskich okrela prawo tej strony, ktre wybrali maonkowie. W braku wyranego wyboru prawa stosuje si w powyszym zakresie prawo tej strony, na ktrej terytorium umowa zostaa zawarta (art. 6 ust. 2). Jednake zdolno stron podlega prawu tej strony, ktrej dana osoba jest obywatelem (art. 2 w zwizku z art. 6 ust. 3). W zakresie formy waciwe jest prawo strony, na ktrej terytorium umowa zostaa zawarta (art. 6 ust. 4). 12 Zgodnie z art. 26 ust. 1 konwencji polsko-austriackiej majtkowa umowa maeska (dopuszczalno rodzaju i treci oraz skutki) podlega zasadniczo prawu strony, ktrej obywatelami s maonkowie w chwili zawarcia umowy. Zakres zastosowania prawa waciwego 1 Prawu wskazanemu przez norm z art. 17 1 p.p.m. (statutowi stosunkw osobistych i majtkowych midzy maonkami) podlega ocena ogu kwestii okrelanych mianem stosunkw osobistych i majtkowych midzy maonkami. Nale tu w szczeglnoci osobiste uprawnienia i obowizki maonkw, ewentualny obowizek wsplnego zamieszkania, dopuszczalno zawarcia, zmiany lub rozwizania majtkowej umowy maeskiej, reim wsplnoci lub rozdzielnoci majtkowej, zarzd majtkiem wsplnym, upowanienia do dziaania za drugiego maonka, odpowiedzialno za dugi, obowizek alimentacyjny midzy maonkami w czasie trwania maestwa. Postanowienia omawianego statutu znajduj te zastosowanie do podziau majtku w razie ustania wsplnoci majtkowej, bez wzgldu na to, co byo tego przyczyn. 2 Prawem waciwym do oceny wanoci majtkowej umowy maeskiej (dotyczy to min. znaczenia wad owiadczenia woli) oraz stosunkw majtkowych wynikajcych z takiej umowy jest prawo wskazane przez norm z art. 17 2 p.p.m. (statut stosunkw majtkowych wynikajcych z majtkowej umowy maeskiej). Jednake zdolno i forma podlegaj prawu wskazanemu przez odrbne normy kolizyjne, miarodajne dla zdolnoci (art. 9 1 p.p.m.) i formy (art. 12 p.p.m.). ROZWD I SEPARACJA Prawo waciwe dla rozwodu 1 Unormowania kolizyjne rozwodu w poszczeglnych systemach prawnych s niezwykle zrnicowane. Najczciej w charakterze podstawy okrelnika nominalnego cznika wystpuje wprawdzie obywatelstwo, rnie jednak ujmowany jest dopeniacz okrelnika nominalnego. Waciwe bywa prawo ojczyste ma, prawo ojczyste powoda, prawo ojczyste tego z maonkw, ktry ma obywatelstwo pastwa fori, ostatnie wsplne prawo ojczyste maonkw, prawa ojczyste obojga maonkw w takim zakresie, w jakim s zgodne, wreszcie wsplne prawo ojczyste z chwili wystpienia z daniem rozwodu. Rzadziej pojawia si w roli samodzielnego cznika w omawianym zakresie domicyl. Niektre systemy prawne przewiduj dla rozwodu waciwo legis fori (czsto kryterium wyznaczajcym jurysdykcj bywa wwczas domicyl). 2 Ustawa z 1965 r. w art. 18 przewiduje dla rozwodu waciwo wsplnego prawa ojczystego maonkw z chwili wystpienia z daniem rozwodu; w braku wsplnego prawa ojczystego maonkw w owej chwili stosuje si prawo pastwa, w ktrym oboje maonkowie maj (w chwili wystpienia z daniem rozwodu) miejsce zamieszkania, a gdy maonkowie nie maj miejsca zamieszkania w tym samym pastwie - waciwe jest prawo polskie. 3 W razie podwjnego lub wielorakiego obywatelstwa jednego lub obojga maonkw ustalenie, czy maonkowie maj wsplne prawo ojczyste, powinno nastpi przy wykorzystaniu wskazwek zawartych w art. 2 p.p.m. 4 Zastosowaniu wsplnego prawa ojczystego nie powinno stan na przeszkodzie to, e prawo to jest niejednolite. Przy usuwaniu kolizji wynikych z niejednolitoci prawa waciwego postpi naley zgodnie ze wskazwk zawart w art. 5 p.p.m. 5 Wydaje si te, e w sytuacji gdy wprawdzie maonkowie s obywatelami tego samego pastwa, jednake brak jest moliwoci stwierdzenia treci wsplnego prawa ojczystego, naley sign - w celu odszukania prawa waciwego dla rozwodu - do reguy drugiej z art. 18 p.p.m. (przyj wic waciwo wsplnej legis domicilii), a nie do art. 7 p.p.m.

65

Do zastosowania wsplnej legis domicilii (w braku wsplnego prawa ojczystego maonkw) dojdzie bez wzgldu na to, czy maonkowie mieszkaj wsplnie, czy te wprawdzie oddzielnie, ale na obszarze tego samego pastwa. Przy ocenie miejsca zamieszkania naley bra pod uwag rzeczywiste miejsce zamieszkania maonkw. 7 Znaczn rol w omawianym zakresie odgrywa odesanie (art. 4 p.p.m.). Do odesania moe doj take wtedy, gdy norma kolizyjna (miarodajna dla rozwodu) systemu prawnego wskazanego przez art. 18 p.p.m. posuguje si cznikiem obejmujcym okolicznoci dotyczce tylko jednego z maonkw (np. przewiduje waciwo prawa miejsca zamieszkania ma), nie wydaje si bowiem, by naleao mechanizm odesania korygowa za pomoc klauzuli porzdku publicznego. 8 Do odesania zwrotnego moe doj take wtedy, gdy prawo wskazane przez art. 18 p.p.m. przyjmuje w zakresie rozwodu waciwo Zegis fori, jednoczenie za okolicznoci decydujce wedug prawa wskazanego o jurysdykcji krajowej zlokalizowane s w naszym pastwie 9 Polska jest ju stron Konwencji o uznawaniu rozwodw i separacji, sporzdzonej w Hadze 1 czerwca 1970 r. 10 Postanowienia dotyczce rozwodu spotka mona w licznych konwencjach bilateralnych podpisanych przez Polsk. Zachodz pomidzy nimi zarwno rnice, jak i podobiestwa. Uwypukla je nastpujca charakterystyka regu przyjtych w konwencjach. a. rozwd podlega prawu tej strony konwencji, ktrej obywatelami s maonkowie w chwili wszczcia postpowania; b. jeeli jednak maonkowie bdcy obywatelami jednej strony konwencji maj miejsce zamieszkania na terytorium drugiej strony - wwczas stosuje si prawo tej drugiej strony (czyli prawo miejsca zamieszkania); tak konwencja z Biaorusi c. gdy kady z maonkw jest obywatelem innej strony danej konwencji, unormowania s zrnicowane: sd rozpoznajcy spraw stosuje wasne prawo, np. konwencja z Kub jeeli oboje maonkowie mieszkaj na obszarze tej samej strony konwencji, waciwe jest prawo tej strony; tak konwencje z: b. Czechosowacj w niektrych konwencjach postanowiono, e stosuje si prawo strony konwencji, na ktrej obszarze maonkowie maj lub mieli ostatnie wsplne miejsce zamieszkania - np. w konwencjach z: Bugari, konwencja polsko-austriacka odwouje si za do cznika miejsca staego pobytu jeeli miejsce zamieszkania kadego z maonkw (majcych odmienne obywatelstwo) znajduje si na obszarze innej strony konwencji, waciwe jest prawo tej strony, ktrej organ rozpoznaje spraw 11 Warto te zwrci uwag na art. 28 ust. 3 konwencji polsko-austriackiej, w myl ktrego reguy okrelone w art. 28 ust. 1 i 2 konwencji nie naruszaj prawa jednej ze stron, zgodnie z ktrym orzeczenie rozwodu jest dopuszczalne tylko wwczas, gdy przyczyna rozwodu przewidziana jest rwnie w prawie tej strony. 12 W dniu 10 czerwca 1969 r. ze skutkiem od 1 czerwca 1974 r. Polska wypowiedziaa Konwencj hask z 12 czerwca 1902 r., dotyczc uregulowania kolizji ustawodawstw i jurysdykcji w zakresie rozwodu i rozczenia co do stou i oa Zakres zastosowania statutu rozwodowego

Rozwd w rozumieniu przepisw polskiego Kodeksu rodzinnego i opiekuczego (art. 56 1) oznacza konstytutywne orzeczenie sdowe powodujce rozwizanie maestwa. Podobnie te wyraenie to rozumiane jest w wielu obcych systemach prawnych. Istniej jednak systemy, ktre przewiduj w omawianym zakresie bd kompetencj innego organu pastwowego (ni sd), bd wrcz organu niepastwowego dziaajcego jedynie z upowanienia pastwa. Wedug niektrych systemw prawnych moliwe jest rozwizanie maestwa w drodze jedno lub dwustronnej czynnoci prawnej, dokonanej przez samych maonkw. Przy interpretacji wyraenia rozwd", wystpujcego w art. 18 p.p.m., naley uwzgldni wszystkie wymienione wyej sytuacje. Statut rozwodowy okrela rodzaj zdarzenia powodujcego rozwizanie maestwa (sposb rozwizania maestwa)18. Jednake sd polski, jeli tylko uzasadniona jest jego jurysdykcja, moe w zasadzie dziaa take wwczas, gdy obce prawo waciwe (na podstawie art. 18 p.p.m.) przyznaje kompetencj w zakresie rozwodw innemu organowi pastwowemu ni sd lub sdowi wyznaniowemu. Jeeli rozwizanie maestwa nastpuje przez czynno prawn, prawem waciwym dla tej czynnoci prawnej jest prawo wskazane przez norm z art. 18 p.p.m. (statut rozwodowy).

66

4 5

7 8

10 11

12

13

Wedug postanowie statutu rozwodowego naley wic ocenia nie tylko dopuszczalno takiej czynnoci prawnej, lecz rwnie jej wano. Wymagania dotyczce formy takiej czynnoci prawnej podlegaj prawu wskazanemu przez normy kolizyjne z art. 12 p.p.m. Przy ocenie zdolnoci do dokonania czynnoci prawnej ustala naley zgodnie z prawem wskazanym przez norm z art. 9 1 p.p.m. Jeeli rozwizanie maestwa ma nastpi w drodze orzeczenia sdu, statut rozwodowy rozstrzyga w pierwszej kolejnoci o dopuszczalnoci rozwizania maestwa. Jeeli jednak obcy statut rozwodowy stoi na gruncie nierozwizalnoci maestwa, nie jest wykluczona ingerencja klauzuli porzdku publicznego (w kierunku dozwalajcym). Wedug postanowie statutu rozwodowego ustala naley krg osb uprawnionych do wytoczenia powdztwa oraz przesanki (podstawy) rozwodu. Statut rozwodowy rozstrzyga nie tylko o tym, jakimi cechami powinien odznacza si fakt zaliczony do katalogu przyczyn rozwodu, ale take o tym, czy wymagan przez postanowienia statutu rozwodowego przyczyn stanowi zaistniay fakt. Decyduje on rwnie o okolicznociach, ktre pozbawiaj znaczenia wczeniej zaistniae fakty. Wedug postanowie statutu rozwodowego naley ocenia znaczenie winy Gwny skutek rozwodu w postaci rozwizania maestwa podlega statutowi rozwodowemu. Wydaje si, e statutowi rozwodowemu naley podda kwesti zmiany nazwiska w zwizku z rozwodem. Jest to jednak sporne. Broniony jest rwnie w naszej literaturze pogld o waciwoci w tej mierze prawa ojczystego osoby zmieniajcej nazwisko, z powoaniem si na art. 9 1 p.p.m.20. Statut rozwodowy obejmuje roszczenia alimentacyjne wzgldem siebie rozwiedzionych maonkw. Z kolei wpyw rozwodu na stosunki majtkowe powstae w trakcie trwania maestwa podlega prawu wskazanemu przez norm z art. 17 p.p.m. (statutowi stosunkw osobistych i majtkowych maonkw). W przedmiocie wadzy rodzicielskiej powinien wic sd orzec na podstawie prawa wskazanego przez norm z art. 19 1 p.p.m., natomiast rozstrzygnicie w kwestii obowizku alimentacyjnego wobec dziecka powinno by oparte na prawie wskazanym przez norm z art. 20 p.p.m. Moliwo wyczenia maonka od dziedziczenia w sytuacji, gdy istniay podstawy do rozwodu, lecz rozwd za ycia nie zosta orzeczony, ocenia naley wedug postanowie statutu spadkowego. Statut ten rozstrzyga rwnie o tym, czy rozwd wywiera wpyw na powoanie maonka do dziedziczenia opartego na testamencie sporzdzonym przed orzeczeniem rozwodu. Kwestie procesowe w zakresie rozwodu podlegaj Waciwoci legis fori processualis.

Separacja 1 Separacja spotykana jest w niektrych systemach prawa rodzinnego. Rozmaicie uksztatowany jest jej stosunek do rozwodu. Bywa, e stanowi konieczn przesank rozwodu (np. w prawie brazylijskim) lub tylko uatwia jego uzyskanie (np. w prawie woskim i hiszpaskim). Najczciej jednak separacja i rozwd traktowane s jako dwie niezalene (odrbne) instytucje prawa rodzinnego (np. przez prawo belgijskie, holenderskie i szwajcarskie). 2 Wprowadzajc do polskiego systemu prawnego instytucj separacji moc ustawy z 21 maja 1999 r. (Dz.U. Nr 52, poz. 532), ustawodawca nasz zdecydowa si na rwnoczesne odpowiednie uzupenienie art. 18 zd. 1 p.p.m. (obok rozwodu pojawia si w tym przepisie separacja). 3 Mimo braku wyranej wskazwki w ustawie z 1965 r. w doktrynie uznawano za oczywiste (por. w wyd. V niniejszego podrcznika, s. 211), e przy poszukiwaniu prawa waciwego dla separacji naleao stosowa art. 18 p.p.m. normujcy waciwo prawa dla rozwodu. 4 Wyran wzmiank o separacji zawiera konwencja polsko-francuska (art. 8 ust. 3). 5 Wikszo wypowiedzianych wyej uwag, dotyczcych stosowania art. 18 p.p.m. przy poszukiwaniu prawa waciwego dla rozwodu, odnosi si rwnie do stosowania tego przepisu do separacji. POCHODZENIE DZIECKA. Prawo waciwe 1 Zagadnienia zwizane z pochodzeniem dziecka zostay unormowane w art. 19 2 p.p.m. Przepis ten przewiduje trzy nastpujce reguy:

67

ustalenie i zaprzeczenie ojcostwa lub macierzystwa podlega prawu ojczystemu dziecka z chwili jego urodzenia (art. 19 2 zd. 1), b. uznanie dziecka podlega prawu pastwa, ktrego dziecko jest obywatelem w chwili jego uznania (art. 19 2 zd. 2), c. uznanie dziecka pocztego, lecz jeszcze nieurodzonego, podlega prawu ojczystemu matki (art. 19 2 zd. 3). 2 Dwie pierwsze reguy potwierdzaj ogln zasad waciwoci prawa ojczystego dziecka do oceny szeroko rozumianych stosunkw pomidzy rodzicami a dzieckiem 3 Obie wspomniane wyej reguy okrelaj miarodajn chwil (subokrenik temporalny) bran pod uwag przy ustalaniu prawa ojczystego dziecka. Wycza to moliwo zmiany statutu, dziki czemu uzyskuje si w tym zakresie wiksz pewno prawn 4 Regua trzecia posuguje si cznikiem obywatelstwa matki. Omawiana regua - odmieni ni dwie pierwsze - nie zawiera wyranego okrelenia chwili miarodajnej dla wyznaczenia prawa waciwego. Naley przyj, e decydujce znaczenie ma powizanie - za porednictwem cznika obywatelstwa matki - z chwili dokonania uznania. 5 W razie podwjnego lub wielorakiego obywatelstwa dziecka (w wypadku dwu pierwszych regu) ub matki (w wypadku reguy trzeciej) znajdzie zastosowanie art. 2 p.p.m. Jeeli dziecko lub matka s bezpastwowcami, naley postpi zgodnie ze wskazwk z art. 3 p.p.m. 6 Liczy si trzeba w omawianym zakresie z moliwoci odesania (art. 4 p.p.m.) 448 ze wzgldu na czste wystpowanie w obcych systemach prawnych odmiennych rozwiza. Zakres zastosowania prawa waciwego 1 Regua pierwsza obejmuje wszelkie przesanki ustalenia lub zaprzeczenia tak ojcostwa, jak i macierzystwa. Nie ma przy tym znaczenia to, czy dziecko pochodzi z maestwa, czy te jest dzieckiem pozamaeskim. 2 W wypadku zastosowania omawianej reguy do ustalenia pochodzenia dziecka urodzonego w maestwie prawu waciwemu podlega w szczeglnoci domniemanie pochodzenia z maestwa (jego charakter i przesanki, zagadnienie zbiegu dwch domniema), kwestia dopuszczalnoci powdztwa o ustalenie pochodzenia oraz zasadniczy skutek ustalenia ojcostwa w postaci wizi rodzinnoprawnej pomidzy mem matki jako ojcem dziecka a dzieckiem. Jednym z elementw tej wizi jest stosunek pokrewiestwa. Trzeba tu jednak pamita o odrbnym statucie dla stosunkw prawnych pomidzy rodzicami a dzieckiem, okrelonym w art. 19 1 p.p.m. 3 Prawu wskazanemu przez norm z art. 19 2 zd. 1 p.p.m. podlega - o czym ju bya mowa zaprzeczenie ojcostwa. Prawo to rozstrzyga o krgu osb uprawnionych do wytoczenia powdztwa o zaprzeczenie ojcostwa, legitymacji biernej, materialnoprawnych przesankach zaprzeczenia, domniemaniach wpywajcych na ciar dowodu, ograniczeniach czasowych zaprzeczenia. 4 Jeeli prawo wskazane przez norm z art. 19 2 zd. 1 p.p.m. stosowane jest do oceny sdowego ustalenia ojcostwa, prawu waciwemu podlegaj: legitymacja czynna i bierna, ewentualny wymg zgody dziecka na wytoczenie powdztwa przez osob, ktrej suy legitymacja czynna, dopuszczalno sdowego ustalenia ojcostwa po mierci dziecka, ocena natury prawnej powdztwa o ustalenie ojcostwa i jego przesanki, domniemania prawne, dopuszczalno i przesanki excep-tionis plurium concubentium oraz zasadniczy skutek sdowego ustalenia ojcostwa (powstanie stosunku pokrewiestwa midzy ojcem a dzieckiem). 5 To, co powiedziano wyej o ustaleniu i zaprzeczeniu ojcostwa, odnie ;; mona odpowiednio do ustalenia i zaprzeczenia macierzystwa. 6 Reguy druga i trzecia dotycz uznania dziecka. Wedug statutu uznania ocenia naley: kwalifikacje personalne wymagane po stronie uznajcego, charakter prawny uznania, prawn donioso wad owiadczenia woli, wymg zgody matki, zgody ustawowego przedstawiciela dziecka lub samego dziecka, tre aktu uznania, dopuszczalno uznania dziecka po jego mierci, przesanki uniewanienia lub odwoania uznania. Statutowi temu podlega te zasadniczy skutek uznania w postaci powstania stosunku pokrewiestwa pomidzy ojcem a dzieckiem. 7 Jeeli wrd kwalifikacji personalnych wymaganych po stronie uznajcego pojawi si odpowiedni stopie zdolnoci do czynnoci prawnych, to o tym, czy uznajcy ma wymagan zdolno, rozstrzyga jego statut personalny (art. 9 1 p.p.m.). 8 Wymagania dotyczce formy uznania podlegaj prawu wskazanemu przez normy z art. 12 p.p.m. 9 Zgodnie z wyraonym w naszej literaturze pogldem norm z art. 19 2 zd. 2 p.p.m. stosowa naley odpowiednio do innych podobnych do uznania zdarze wpywajcych na prawne stanowisko dziecka wzgldem rodzicw STOSUNKI PRAWNE MIDZY RODZICAMI A DZIECKIEM
a.

68

Prawo waciwe 1 Przepis art. 19 1 p.p.m. poddaje stosunki prawne midzy rodzicami a dzieckiem prawu ojczystemu dziecka. Motywy takiego rozwizania zostay podane ju wyej. 2 W powyszym zakresie mog rwnie znale zastosowanie przepisy art. 2 i 3 p.p.m. 3 Dodajmy, e nie ma podstaw do wyczenia odesania, jeeli norma kolizyjna wchodzca w skad ojczystego systemu prawnego dziecka wskazuje prawo merytoryczne za porednictwem cznika obywatelstwa (lub domicylu) ma matki lub domniemanego ojca. 4 Przepis, o ktrym mowa, odmiennie ni art. 19 2 p.p.m., nie okrela wyranie chwili, z ktrej powizanie (obywatelstwo dziecka) ma decydowa o waciwoci prawa. W literaturze przyjmuje si, e zasadniczo chodzi tu o kadoczesne prawo ojczyste dziecka. W razie zmiany powizania rozstrzygajcego o waciwoci prawa naley stosowa oglne zasady dotyczce zmiany statutu. Zakres zastosowania prawa waciwego 1 Statut stosunkw midzy rodzicami a dzieckiem obejmuje w szczeglnoci wszystkie kwestie dotyczce wadzy rodzicielskiej (przysugiwanie wadzy rodzicielskiej, jej tre i wykonywanie, zawieszenie, ograniczenie, pozbawienie lub ustanie). Wedug postanowie tego statutu ustala naley miejsce zamieszkania dziecka (dla celw merytorycznych, a nie kolizyjnych). Na og te omawianemu statutowi poddawana jest kwestia nabycia przez dziecko nazwiska, z tym e naley w takim wypadku bra pod uwag prawo ojczyste dziecka z chwili zdarzenia, ktre wywiera wpyw na nabycie lub zmian nazwiska. Jedynie w wypadku uznania dziecka pocztego, lecz jeszcze nie-urodzonego, o nazwisku dziecka rozstrzyga bdzie jego prawo ojczyste z chwili urodzenia. Zmiana statutu nie powinna prowadzi do zmiany nazwiska. Wypada zauway, e do podobnych w zasadzie rezultatw prowadzioby poddanie kwestii nabycia lub zmiany nazwiska statutowi pochodzenia (art. 19 2 p.p.m.). 2 Do zakresu normy z art. 19 1 p.p.m. nie nale (jest to jednak sporne) roszczenia alimentacyjne midzy rodzicami a dziemi, gdy podlegaj one statutowi alimentacyjnemu (art. 20 p.p.m.) Unormowania konwencyjne 1 Wikszo bilateralnych konwencji podpisanych przez Polsk przyja dla stosunkw prawnych midzy rodzicami a dzieckiem (co niekiedy obejmuje take kwesti pochodzenia) waciwo prawa tej strony konwencji, ktrej obywatelem jest dziecko. 2 Do cznika obywatelstwa dziecka nawizaa te konwencja polsko-rumuska. 3 Wedug konwencji polsko-francuskiej stosunki midzy rodzicami a dziemi podlegaj prawu tej strony konwencji, na ktrej terytorium maj oni miejsce zamieszkania (art. 10 ust. 1). Jeeli rodzice lub jedno z rodzicw zamieszkuj na terytorium jednej strony, a dziecko na terytorium drugiej, ich stosunki podlegaj prawu tej strony, ktrej obywatelem jest dziecko (art. 10 ust. 2). Stosunki prawne midzy dzieckiem pozamaeskim a jego ojcem i matk podlegaj prawu tej strony konwencji, ktrej obywatelem jest dziecko. PRZYSPOSOBIENIE Prawo waciwe 1 Unormowanie waciwoci prawa w zakresie przysposobienia jest na wiecie zrnicowane. Duym powodzeniem cieszy si cznik obywatelstwa, jednak istniej rozbienoci co do tego, czyje obywatelstwo ma decydowa: obywatelstwo przysposabiajcego czy te przysposabianego. Wrd rozwiza kompromisowych mona wyrni takie, ktre zmierzaj do ustanowienia rozdzielnej waciwoci prawa ojczystego przysposabiajcego i przysposabianego, oraz takie, ktre w szerszym lub wszym zakresie przyjmuj kumulatywn waciwo obu praw ojczystych. Rzadziej w roli samodzielnego cznika wystpuje w omawianym zakresie domi-cyl. Do rozpowszechnione jest rozwizanie przewidujce waciwo legis fori, przy czym jurysdykcj krajow wyznacza cznik domicylu lub zwyczajnego pobytu wnioskodawcy, czsto jednak z zastrzeeniem wyjtkw na rzecz prawa personalnego przysposabiajcego lub przysposabianego. Zdarzaj si te rozwizania ujte bardziej szczegowo i rozrniajce waciwo prawa w zalenoci od rnych okolicznoci, np. od tego, czy chodzi o obywateli wasnych, czy obcych. Mona rwnie napotka oddzielne prawida dotyczce przysposobienia wsplnego. 2 W myl postanowie ustawy z 1965 r. przysposobienie podlega prawu ojczystemu przysposabiajcego (art. 22 1 p.p.m.), nie moe jednak nastpi bez zachowania przepisw prawa ojczystego osoby, ktra ma by przysposobiona, dotyczcych zgody tej osoby, jej przedstawiciela ustawowego, zezwolenia waciwego organu pastwowego lub ogranicze przysposobienia zwizanych ze zmian dotychczasowego miejsca zamieszkania na miejsce zamieszkania w innym pastwie (art. 22 2 p.p.m.).

69

Wypada zauway, e ograniczenie przysposobienia ze wzgldu na majc nastpi - w zwizku z przysposobieniem - zmian miejsca zamieszkania dziecka w Polsce na miejsce zamieszkania za granic przewiduje art. 1142 polskiego k.r.o. (po noweli z 26 maja 1995 r., Dz.U. Nr 83, poz. 417). Na mocy art. 22 2 p.p.m. przepis ten naley stosowa w sytuacji, gdy cudzoziemiec pragnie przysposobi dziecko majce polskie obywatelstwo. 4 Jeeli przysposabiajcy lub przysposobiony jest bezpastwowcem, uwzgldnia si w miejsce prawa ojczystego prawo miejsca zamieszkania (art. 3 p.p.m.). 5 Trzeba te w zakresie przysposobienia liczy si z odesaniem (art. 4 p.p.m.). 6 Polska jest obecnie stron nastpujcych konwencji multilateralnych dotyczcych przysposobienia: a. Europejskiej konwencji o przysposobieniu dzieci, sporzdzonej w Strasburgu 24 kwietnia 1967 r. b. Konwencji o ochronie dzieci i wsppracy w dziedzinie przysposobienia midzynarodowego, sporzdzonej w Hadze 29 maja 1993 r. (wesza w ycie w stosunku do Polski 1 padziernika 1995 r. Dz.U. z 2000 r. Nr 39, poz. 448 ze zm. i 449). 7 Postanowienia dotyczce przysposobienia spotka mona w licznych bilateralnych konwencjach podpisanych przez Polsk. Najczciej spotykane rozwizanie przedstawia si nastpujco: a. regua 1: przysposobienie podlega prawu strony konwencji, ktrej obywatelem jest przysposabiajcy, b. regua 2: jeeli przysposobiony jest obywatelem drugiej strony konwencji, prawo tej strony powinno by brane pod uwag, gdy przewiduje wymg zgody osoby, ktra ma by przysposobiona, zgody jej przedstawiciela ustawowego lub waciwego organu pastwowego, c. regua 3: jeeli przysposobienia dokonuj maonkowie, z ktrych jedno jest obywatelem jednej, a drugie - obywatelem drugiej strony konwencji, wwczas przysposobienie powinno odpowiada wymaganiom przewidzianym w prawach (powinno by dokonane zgodnie z prawem) obu stron konwencji. 8 Odmienne rozwizania znalazy si w konwencji polsko-francuskiej. W myl art. 12 ust. 1 tej konwencji: warunki i skutki przysposobienia podlegaj prawu [...] strony, na ktrej terytorium zamieszkuj przysposabiany i przysposabiajcy lub maonkowie wsplnie przysposabiajcy". Jeeli przysposabiajcy lub maonkowie wsplnie przysposabiajcy zamieszkuj na terytorium jednej [...] strony, przysposabiany - na terytorium drugiej strony, warunki i skutki przysposobienia podlegaj prawu [...] strony, na ktrej terytorium nastpuje przysposobienie" (art. 12 ust. 3). 9 Jeszcze inne rozwizanie przyjto w konwencji podpisanej przez Polsk z b. Jugosawi. Wedug art. 30 ust. 1 tej konwencji: jeeli przysposabiajcy jest obywatelem jednej [...] strony, przysposabiany za obywatelem drugiej [...] strony, dla przysposobienia i jego rozwizania konieczne jest zachowanie materialnych warunkw przewidzianych przez prawo obu [...] stron". Stosunek normy z art. 22 2 do normy z art. 22 1 1 Wtpliwoci powstaj przy ocenie stosunku normy z art. 22 2 do normy z art. 22 1 p.p.m. Nasuwa si mianowicie pytanie, czy przepis art. 22 2 p.p.m. wycza 29 - w zakresie przez siebie normowanym - art. 22 1 p.p.m., czy te wprowadza dodatkow kompetencj prawa przez siebie wskazanego niezalenie od tego, jakie w tej mierze stanowisko zajmuje prawo wskazane przez norm z art. 22 1 p.p.m.30. 2 Przepis art. 22 2 p.p.m. obejmuje swym zakresem tylko niektre przesanki przysposobienia po stronie przysposabianego, a mianowicie: wymg jego zgody, wymg zgody jego przedstawiciela ustawowego, zezwolenia waciwego organu pastwowego lub ograniczenia przysposobienia zwizane ze zmian dotychczasowego miejsca zamieszkania na miejsce zamieszkania w innym pastwie. Stanowi on, e przysposobienie nie moe nastpi bez zachowania przepisw prawa ojczystego osoby, ktra ma by przysposobiona, przewidujcych wymienione w nim wymagania lub ograniczenia. 3 Nie ulega wtpliwoci, e inne przesanki przysposobienia dotyczce osoby, ktra ma by przysposobiona, niewymienione w art. 22 2 (np. wiek przysposabianego31, jego stan cywilny), bd wymagane wycznie wtedy, gdy przewiduje je statut adopcyjny (art. 22 1 p.p.m.). Natomiast w zakresie przesanek wymienionych w art. 22 2 p.p.m. naley -jak si wydaje - bra pod uwag zarwno stanowisko legis adoptionis (prawa wskazanego przez norm z art. 22 1 p.p.m.), jak i prawa wskazanego przez norm z art. 22 2 p.p.m. Oznacza to, e oba systemy prawne rozstrzygaj, ktra spord wymienionych przesanek jest wymagana w danym przypadku (wystarczy, i jedno z wchodzcych w gr praw ustanawia odpowiedni wymg), a take o tym, czy przesanka, o ktr chodzi, zostaa speniona. Mamy tu wic do czynienia z rwnoleg (i tylko w tym sensie kumulatywn) waciwoci dwu systemw prawnych, stosowanych jednak oddzielnie. 4 W procesie stosowania prawa nie dochodzi w omawianych przypadkach do tworzenia syntezy norm nalecych do rnych systemw prawnych, tak jak gdyby pochodziy od jednego ustawodawcy, lecz normy kadego z tych systemw stosowane s samodzielnie (zachowuj wic swoj odrbno).

70

Nie wydaje si, by normie z art. 22 2 p.p.m. naleao przyznawa jedynie rol normy uzupeniajcej 32, ktra dochodzi do gosu w sytuacji, gdy statut adopcyjny ustalony na podstawie art. 22 1 p.p.m. nie przewiduje wymaga, o ktrych mowa w art. 22 2 p.p.m., ani te, by norma z art. 22 2 p.p.m. -w zakresie przez siebie regulowanym - wyczaa zastosowanie normy z art. 22 1 p.p.m. Kwesti stosunku normy z art. 22 2 p.p.m. do normy z art. 22 1 p.p.m. trzeba jednak uzna za dyskusyjn. Zakres Statutu Adopcyjnego 1 Pojcie przysposobienie" wystpujce w art. 22 p.p.m. naley rozumie szeroko. Obejmuje ono wszystkie instytucje, ktrych celem jest doprowadzenie do powstania pomidzy zainteresowanymi osobami stosunku podobnego do tego, jaki istnieje pomidzy rodzicami a dziemi, jednake stosunku nieopartego na pochodzeniu33. Norma z art. 22 p.p.m. obejmuje rwnie instytucje rnice si znacznie od instytucji przysposobienia w ujciu prawa polskiego. 2 Z kolei instytucje speniajce wycznie funkcje opiekucze, bez wzgldu na sw nazw, nale do zakresu normy z art. 23 p.p.m. 3 Polska ustawa nie unormowaa oddzielnie przysposobienia dokonywanego wsplnie przez maonkw. Oznacza to, e przepis art. 22 ustawy z 1965 r. odnosi si take do przysposobienia wsplnego. Stwarza to powane trudnoci w sytuacji, gdy maonkowie maj rne obywatelstwo. 4 Przez prawo ojczyste maonkw naley rozumie prawo waciwe w myl art. 17 1 lub 3 p.p.m, gdy z kolizyjnego punktu widzenia przysposobienie wsplne jest spraw kadego z maonkw z osobna" 5 Mona wprawdzie twierdzi, i przesanki przysposobienia wymagane po stronie przysposabiajcych powinny by oceniane oddzielnie dla kadego z nich wedug ich prawa ojczystego i e to samo mona odnie do pozostaych przesanek przysposobienia (take tych wymaganych po stronie przysposabianego), ale i tak nie da si unikn cznego stosowania obu wchodzcych w gr systemw prawnych do oceny dalszych kwestii, z wszystkimi czcymi si z tym niedogodnociami i koniecznoci uciekania si do instytucji dostosowania i wypracowanych w jej ramach sposobw postpowania. 6 Dokonanie przysposobienia podlega statutowi adopcyjnemu ustalonemu wedug chwili, w jakiej do przysposobienia dochodzi (w tym zakresie mamy wic do czynienia ze statutem niezmiennym). Podobnie te chwil miarodajn w celu okrelenia prawa ojczystego przysposabianego, ktre dochodzi do gosu na podstawie art. 22 2 p.p.m., stanowi chwila przysposobienia. 7 Z kolei wzajemne prawa i obowizki stron stosunku przysposobienia (tre stosunku przysposobienia) podlegaj w zasadzie kadoczesnemu (aktualnemu) statutowi adopcyjnemu 8 Rozwizanie przysposobienia oceni naley wedug statutu adopcyjnego z chwili rozwizania. 9 Statut adopcyjny okrela sposb przysposobienia (rodzaj zdarzenia powodujcego powstanie stosunku przysposobienia). Jeeli zgodnie z postanowieniami tego statutu przysposobienie nastpuje w drodze orzeczenia sdu, wszystkie kwestie dotyczce postpowania podlegaj legi fori processualis. Take wtedy, gdy obcy statut adopcyjny przyznaje kompetencj w zakresie przysposobienia innemu organowi pastwowemu ni sd, przysposobienie w Polsce moe nastpi tylko na podstawie orzeczenia sdowego. 10 Statutowi adopcyjnemu podlegaj materialnoprawne przesanki przysposobienia wymagane zarwno po stronie przysposabiajcego, jak i po stronie przysposabianego. Chodzi tu m.in. o kwesti, kto moe przysposobi (wiek przysposabiajcego36, jego stan cywilny, sta maeski przysposabiajcych wsplnie maonkw i inne kwalifikacje osobiste wymagane od kandydatw na przysposabiajcych), kogo mona przysposobi, jaka powinna istnie rnica wieku midzy przysposabiajcymi i przysposabianymi, czy istniejcy midzy nimi wze pokrewiestwa nie stoi na przeszkodzie przysposobieniu37, czyja zgoda jest wymagana, a take o cel, ktremu przysposobienie ma suy. 11 W sytuacji gdy statut przysposobienia zezwala na wsplne przysposobienie jedynie maonkom, stwierdzenie, czy midzy osobami pragncymi przysposobi wsplnie tego rodzaju wze zachodzi, nastpi na podstawie prawa merytorycznego wskazanego przez miarodajne w tej mierze normy kolizyjne (art. 14 i 15 p.p.m.). Podobnie te naley postpi w odniesieniu do wymogu bezdzietnoci po stronie przysposabiajcego, jeli wymg taki przewiduje waciwe prawo obce. Naley wwczas bra pod uwag stanowisko prawa wskazanego przez norm kolizyjn z art. 19 2 p.p.m. 12 Statutowi adopcyjnemu podlega ocena typu (rodzaju) przysposobienia. Pojawia si tutaj pokusa, by w kwestii rozwizywalnoci przysposobienia bra pod uwag stanowisko statutu adopcyjnego z chwili dokonania przysposobienia. Taki punkt widzenia nie jest jednak pozbawiony wtpliwoci. 13 Statut adopcyjny obejmuje zagadnienia zwizane ze zmian nazwiska (lub take imienia) przysposobionego. Take tre stosunku przysposobienia naley zasadniczo do zakresu statutu adopcyjnego.

71

14 Do zakresu tego statutu - cho nie jest to wolne od wtpliwoci - naley zaliczy wzajemne
uprawnienia i obowizki alimentacyjne midzy przysposabiajcym i przysposobionym38. Jeeli wedug statutu adopcyjnego przysposobienie nie prowadzi do cakowitego zerwania wizw pomidzy przysposobionym a jego rodzin naturaln, obowizek alimentacyjny pomidzy nim a jego krewnymi lub powinowatymi podlega prawu wskazanemu przez norm z art. 20 p.p.m. wiksz ostronoci naley odnie si do innych skutkw przysposobienia. Tak w szczeglnoci o tym, czy przysposobienie stanowi przeszkod do zawarcia maestwa, rozstrzyga prawo wskazane przez norm z art. 14 p.p.m. 15 Z kolei o tym, czy do krgu spadkobiercw ustawowych po przysposabiajcym (lub jego krewnych) naley przysposobiony (i jego zstpni), decyduje zasadniczo statut spadkowy (lex successionis). Jeeli statut spadkowy przewiduje wyranie dziedziczenie przysposobionego (lub jego zstpnych), kwestia, czy dana osoba jest przysposobionym (lub jego zstpnym), stanowi kwesti wstpn, ktr naley rozstrzygn w sposb wyej wskazany (por. rozdz. III 9). Gdy natomiast w prawie waciwym dla dziedziczenia brak jest wyranych przepisw dotyczcych dziedziczenia przysposobionych (np. dlatego e prawu temu przysposobienie jest nieznane), powstaje kwestia, jak naley rozumie wystpujce w tych przepisach postanowienia dotyczce dziedziczenia dzieci, czy dziecko w rozumieniu tych przepisw oznacza take dziecko przysposobione. Chodzi tu wic w istocie rzeczy o ocen rwnowanoci poj (tzw. substytucj poj lub instytucji prawnych). Na tej drodze moe -jak si zdaje - doj do powoania do dziedziczenia przysposobionego lub jego zstpnych. Jest to jednak wycznie problem odpowiedniej interpretacji legis successionis 16 .Potrzeba podjcia podobnych zabiegw pojawi si moe w sytuacji, gdy lex successionis rnicuje powoanie do dziedziczenia w zalenoci od tego, czy przy sposobienie ma charakter przysposobienia penego, czy niepenego. 17 O tym, czy przysposabiajcy i jego krewni dziedzicz po przysposobionym i jego zstpnych, decyduje w zasadzie statut spadkowy. Nieco inaczej trzeba natomiast spojrze na kwesti dziedziczenia przysposobionego po jego krewnych naturalnych. W gruncie rzeczy chodzi tu bowiem o pytanie, czy przysposobienie spowodowao cakowite, czy te jedynie czciowe zerwanie wizw przysposobionego z jego rodzin naturaln. Ta kwestia za podlega zasadniczo statutowi adopcyjnemu. 18 W sytuacji gdy statut adopcyjny przewiduje dokonanie lub rozwizanie przysposobienia w drodze umowy, naley bra pod uwag - przy ocenie zdolnoci i formy - prawo wskazane przez miarodajne w tej mierze normy kolizyjne (art. 9 1 i art. 12 p.p.m.). ALIMENTACJA Prawo waciwe 1 W ustawie z 1965 r. w sposb wyrany zostay uregulowane jedynie roszczenia alimentacyjne oparte na wle pokrewiestwa i powinowactwa. W myl art. 20 p.p.m.: Roszczenia alimentacyjne midzy krewnymi lub powinowatymi podlegaj prawu ojczystemu osoby uprawnionej do alimentacji". 2 Jednake zgodnie z art. 21 p.p.m.: Roszczenia matki przeciwko ojcu dziecka nie pochodzcego z maestwa, zwizane z poczciem i urodzeniem si dziecka, podlegaj prawu ojczystemu matki". 3 Jeeli osoba, ktrej obywatelstwo - na podstawie art. 20 i 21 p.p.m. - rozstrzyga o waciwoci prawa, jest bezpastwowcem, w miejsce prawa ojczystego naley bra pod uwag prawo miejsca zamieszkania osoby, o ktr chodzi (art. 3 p.p.m.). W braku miejsca zamieszkania bezpastwowca lub gdy jego miejsca zamieszkania nie mona ustali, stosuje si prawo polskie (art. 7 p.p.m.). 4 W wypadku podwjnego lub wielorakiego obywatelstwa osoby, o ktr chodzi, postpowa naley zgodnie ze wskazwkami zawartymi w art. 2 p.p.m. norma z art. 20 p.p.m. przewiduje waciwo kadoczesnego statutu alimentacyjnego. 5 Art. 21 p.p.m. - zasadniczo o waciwoci prawa powinno decydowa powizanie z chwili urodzenia si dziecka lub wyjtkowo z chwili orzekania, jeli sprawa dotyczy roszcze zwizanych z poczciem dziecka i jest rozstrzygana przed urodzeniem si dziecka, co w praktyce zdarzy si moe rzadko. 6 Ustawa z 1965 r. nie reguluje wyranie waciwoci prawa do oceny roszcze alimentacyjnych opartych na wle maestwa. Wzajemne uprawnienia i obowizki alimentacyjne maonkw w czasie trwania maestwa naley zaliczy do zakresu normy kolizyjnej z art. 17 p.p.m. (statut stosunkw osobistych i majtkowych midzy maonkami). Z kolei wzajemne uprawnienia i obowizki alimentacyjne maonkw rozwiedzionych podlegaj statutowi rozwodowemu (art. 18 p.p.m.). W wypadku uniewanienia maestwa ewentualne wzajemne uprawnienia i obowizki osb, ktre pozostaway w uniewanionym maestwie, ocenia naley wedug statutu uniewanienia maestwa (art. 16 p.p.m.). Rozwizanie takie wydaje si uzasadnione take wtedy, gdy przepisy prawa waciwego do oceny uniewanienia maestwa nakazuj w omawianym zakresie stosowa odpowiednio przepisy o rozwodzie.

72

Wtpliwoci budzi przynaleno roszcze alimentacyjnych opartych na wle przysposobienia. Wchodzi tutaj bowiem w gr bd analogia z art. 20 p.p.m., bd stosowanie statutu adopcyjnego (art. 22 1 p.p.m.). Trafne - cho niepozbawione wtpliwoci - wydaje si drugie rozwizanie. 8 Polska jest stron multilateralnej Konwencji o dochodzeniu roszcze alimentacyjnych za granic, sporzdzonej w Nowym Jorku 20 czerwca 1956 r. Praktyczne znaczenie Konwencji ze wzgldu na przystpienie do niej znacznej liczby pastw jest due. Uatwia ona dochodzenie roszcze alimentacyjnych za granic bez wzgldu na rodzaj podstawy roszczenia. Konwencja nie reguluje bezporednio waciwoci prawa w omawianym zakresie. Zawiera jednak wskazwk, w myl ktrej przy rozstrzyganiu wszelkich spraw o alimenty oraz wszelkich kwestii wynikajcych w zwizku z tym, naley stosowa prawo Pastwa, do ktrego naley zobowizany, wcznie z przepisami midzynarodowego prawa prywatnego tego pastwa" (art. 6 ust. 3). 9 Zgodnie z owiadczeniem rzdowym z 7 stycznia 1961 r. (Dz.U. Nr 17, poz. 88) osoba uprawniona do zgoszenia roszczenia alimentacyjnego przeciwko osobie zobowizanej, przebywajcej za granic, moe zoy wniosek w tej sprawie w sdzie okrgowym swego miejsca zamieszkania. 10 Polska jest te stron dwu dalszych konwencji dotyczcych alimentacji: a. Konwencji o prawie waciwym dla zobowiza alimentacyjnych, sporzdzonej w Hadze 2 padziernika 1973 r. b. Konwencji o uznawaniu i wykonywaniu orzecze odnoszcych si do obowizkw alimentacyjnych, sporzdzonej w Hadze 2 padziernika 1973 r. 11 Z dniem 18 czerwca 2011 r. w zakresie zobowiza alimentacyjnych dojdzie do gruntownej zmiany stanu prawnego. Ten dzie to data pocztkowa stosowania rozporzdzenia Rady (WE) nr 4/2009 z 18 grudnia 2008 r. w sprawie jurysdykcji, prawa waciwego, uznawania i wykonywania orzecze oraz wsppracy w zakresie zobowiza alimentacyjnych (Dz.U.UE 2009 L 7/1). 12 Do tego dnia pozostan w mocy przepisy stosowane obecnie przy poszukiwaniu prawa waciwego dla zobowiza alimentacyjnych. Zakres zastosowania prawa waciwego 1 Prawo, ktremu podlega ocena roszczenia alimentacyjnego, rozstrzyga o jego przesankach, rozmiarze i sposobie okrelenia wysokoci wiadcze alimentacyjnych39. Zgodnie z tym prawem naley ustala kolejno zobowizanych do alimentacji40. 2 Jeeli obowizki alimentacyjne rnych osb wzgldem okrelonej osoby, opierajce si na odmiennych podstawach, podlegaj rnym (i rnicym si) systemom prawnym, mog pojawi si trudnoci przy stosowaniu prawa waciwego, np. na tle odmiennego ujcia kolejnoci zobowizanych do alimentacji. Trudnoci te naley usuwa w drodze zabiegw noszcych miano dostosowania" 3 Do zagadnie spornych naley kwestia stosunku normy z art. 20 p.p.m. do normy z art. 19 1 p.p.m. Chodzi tu o pytanie, czy roszczenia alimentacyjne w stosunkach pomidzy rodzicami a dziemi naley obj zakresem statutu alimentacyjnego (art. 20), czy te statutu stosunkw midzy rodzicami a dziemi (art. 19 1). 4 Trafny wydaje si pogld przyjmujcy, e roszczenia, o ktrych mowa, podlegaj prawu wskazanemu przez norm z art. 20 p.p.m. Rozwizanie to pozwala unikn poddania roszcze alimentacyjnych rodzicw przeciwko dzieciom prawu ojczystemu dziecka (do czego prowadzioby stosowanie w omawianym zakresie normy z art. 19 1 p.p.m.). 5 W kocu wypada zauway, e art. 21 p.p.m. nie ogranicza swego zasigu do roszcze alimentacyjnych, lecz dotyczy wszelkich roszcze matki przeciwko ojcu dziecka niepochodzcego z maestwa, zwizanych z poczciem i urodzeniem si dziecka. OPIEKA I KURATELA Prawo waciwe 1 W myl art. 23 1 p.p.m.: Opieka podlega prawu ojczystemu osoby, dla ktrej jest lub ma by ustanowiona". Z kolei art. 23 2 zd. 1 p.p.m. stanowi, e przepis paragrafu poprzedzajcego stosuje si odpowiednio do kurateli". O wyjtku przewidzianym w zdaniu 2 art. 23 2 bdzie mowa w dalszych rozwaaniach. 2 Jeeli podopieczny (pupil) jest bezpastwowcem, opieka lub kuratela - na podstawie art. 3 p.p.m. podlegaj prawu miejsca zamieszkania pupila; w braku miejsca zamieszkania lub gdy miejsca zamieszkania pupila ustali nie mona - stosownie do art. 7 p.p.m. - stosuje si prawo polskie. W wypadku wielorakiego obywatelstwa pupila naley postpi zgodnie ze wskazwkami zawartymi w art. 2 p.p.m. 3 Nie jest wykluczone w omawianym zakresie odesanie (art. 4 p.p.m.). Tak w szczeglnoci, jeli normy kolizyjne pastwa, ktrego obywatelem jest podopieczny, poddaj uprawnienia opiekuna do zarzdu

73

majtkiem podopiecznego waciwoci legis rei sitae, naley to prawo zastosowa. Moe tu wchodzi w gr zarwno odesanie dalsze, jak i zwrotne. 4 W zakresie opieki i kurateli - jak to wynika z art. 23 1 p.p.m. - dziaa zasada waciwoci kadoczesnego statutu. 5 Przed objciem opieki przez opiekuna istnieje moliwo wydania przez sd polski odpowiednich zarzdze dla ochrony osoby i majtku podopiecznego, jeeli wymaga tego jego dobro (art. 147 k.r.o.). 6 Odmiennie uregulowana zostaa kuratela do zaatwienia poszczeglnej sprawy {cura ad actum). W myl art. 23 2 zd. 2 p.p.m. dla kurateli tego rodzaju waciwe jest prawo, ktremu dana sprawa podlega (waciwo legis causae). 7 Polska jest stron Konwencji haskiej dotyczcej uregulowania opieki nad 497 feifH maoletnimi z 12 czerwca 1902 r. oraz Konwencji haskiej dotyczcej ubezwasnowolnienia i analogicznych zarzdze opiekuczych z 17 lipca 1905 r. 8 Polska jest nadto stron: a. Konwencji haskiej o waciwoci organw i prawie waciwym w zakresie ochrony maoletnich z 5 padziernika 1961 r. b. Konwencji o prawach dziecka przyjtej przez Zgromadzenie Oglne Narodw Zjednoczonych 20 listopada 1989 r. c. Konwencji haskiej dotyczcej cywilnych aspektw uprowadzenia dziecka za granic z 25 padziernika 1980 r. d. Wikszo wymienionych konwencji zawiera oddzielne uregulowanie ubezwasnowolnienia Naley jeszcze wspomnie o przygotowanej przez Konferencj Hask Prawa 500 Prywatnego Midzynarodowego Konwencji o midzynarodowej ochronie dorosych z 13 stycznia 2000 r. e. Wspomniana ju wyej ( 36 III) Konwencja haska o jurysdykcji, prawie waciwym uznawaniu, wykonywaniu i wsppracy w zakresie odpowiedzialnoci rodzicielskiej oraz rodkw ochrony dzieci sporzdzona w 1996 r., ktra ma by wkrtce ratyfikowana przez Polsk, obejmuje take opiek lub kuratel nad dzieckiem (maoletnim). Zakres zastosowania statutu opieki i kurateli 1 Przede wszystkim zachodzi potrzeba odgraniczenia zakresu dziaania norm kolizyjnych z art. 9 1 p.p.m. oraz z art. 23 2 zd. 1 p.p.m. Wydaje si, e statutowi opieki lub kurateli podlegaj wszystkie akty (zarzdzenia) o charakterze opiekuczym, jakie wzgldem okrelonej osoby wolno przedsiwzi. Dotyczy to min. znanego niektrym systemom prawnym upenoletnienia lub uwasnowolnienia. Statut, o ktrym mowa, okrela przesanki tego rodzaju aktw oraz wyznacza organ do tego uprawniony. Jednake wpyw tych aktw na zdolno do czynnoci prawnych danej osoby ocenia naley wedug jej statutu personalnego (czyli prawa wskazanego przez norm z art. 9 1 p.p.m.). 2 Zakresem normy kolizyjnej z art. 23 1 i 2 zd. 1 p.p.m. naley te obj instytucj ubezwasnowolnienia. Statut opieki lub kurateli rozstrzyga wic o przesankach i rodzaju ubezwasnowolnienia oraz o pieczy nad ubezwasnowolnionym. Wpyw ubezwasnowolnienia na zdolno do czynnoci prawnych ubezwasnowolnionego podlega statutowi personalnemu osoby, o ktr chodzi. W zakresie postpowania o ubezwasnowolnienie obowizuje zasada waciwoci legis fori processualis. 3 Statut opieki uzalenia na og ustanowienie opiekuna od tego, by dziecko nie pozostawao pod wadz rodzicielsk. Ocena istnienia tej przesanki nastpi wedug prawa wskazanego przez norm z art. 19 1 p.p.m. 4 Brak przeszkd do respektowania na naszym terenie przepisw obcego prawa waciwego (statutu opieki lub kurateli) przewidujcych ustanowienie opieki ex leg (bez orzeczenia sdu). 5 Statut opieki lub kurateli okrela kwalifikacje wymagane od kandydata na opiekuna lub kuratora, rozstrzyga o wyborze i zwolnieniu opiekuna lub kuratora, zakresie przysugujcej im pieczy wzgldem pupila, nadzorze nad wypenianiem przez nich uprawnie i obowizkw, a take o ewentualnym wymogu zatwierdzenia czynnoci opiekuna przez organ pastwowy (lub rad familijn). Take stosunki pomidzy podopiecznym a opiekunem lub kuratorem podlegaj omawianemu statutowi. SPRAWY SPADKOWE STATUT SPADKOWY Prawo waciwe 1 W polskiej ustawie z 1965 r. statut spadkowy (lex successionis) okrela art. 34. W myl tego przepisu: W sprawach spadkowych waciwe jest prawo ojczyste spadkodawcy z chwili jego mierci". Dziedziczenie po bezpastwowcu podlega prawu miejsca jego zamieszkania w chwili mierci (art. 3 p.p.m.), w braku miejsca zamieszkania stosuje si prawo polskie (art. 7 p.p.m.). 2 Wyjtek od zasady wyraonej w art. 34 p.p.m., dotyczcy wanoci testamentu i innych czynnoci prawnych na wypadek mierci (mortis causa), przewiduje art. 35 p.p.m.

74

Waciwo prawa ojczystego spadkodawcy dla spraw spadkowych przewiduje wiele obcych systemw prawnych. Licznie reprezentowane s jednak rwnie odmienne rozwizania. Wrd nich spotka mona uregulowania gwarantujce, podobnie jak nasze prawo, jednolito statutu spadkowego (np. systemy posugujce si cznikiem domicylu) oraz takie, ktre prowadz do kolizyjnego rozczonkowania spadku (wieloci statutw spadkowych) na skutek dopuszczenia do gosu obok siebie dwu cznikw; chodzi tu o systemy, ktre dziedziczenie nieruchomoci poddaj legi situs, a dziedziczenie ruchomoci - legi domicilii lub legi patriae spadkodawcy. ZAKRES STATUTU SPADKOWEGO Przesanki dziedziczenia 1 Otwarcie spadku podlega statutowi spadkowemu. Statut ten rozstrzyga zarwno o przyczynie (lub przyczynach), chwili, jak i o skutkach otwarcia spadku. Jednake domniemania dotyczce ycia i mierci podlegaj statutowi personalnemu osoby, o ktr chodzi. 2 Oglne wymagania odnoszce si do zdolnoci prawnej kandydata na spadkobierce, bdcego osob fizyczn, a wic wymagania, od ktrych zaley mono stania si podmiotem praw i obowizkw jakichkolwiek i na jakiejkolwiek drodze, podlegaj statutowi personalnemu osoby, o ktr chodzi (art. 9 1 p.p.m.), a nie statutowi spadkowemu. 3 Spadkobierc nie moe by osoba, ktra zmara przed lub rwnoczenie ze spadkodawc. 4 Zdarzaj si jednak sytuacje wyjtkowe, gdy kolejno zgonu majcych po sobie dziedziczy osb nie jest oczywista, np. w przypadku utraty ycia przez kilka osb podczas grocego im wsplnie niebezpieczestwa (przypadek tzw. kommorientw). Domniemania dotyczce kommorientw podzieli mona na dwie grupy: grup pierwsz stanowi domniemania zmierzajce do ustalenia kolejnoci zejcia miertelnego (por. np. art. 720-722 k.c.franc); do grupy drugiej nale, nie zawsze jednakowo ujmowane, domniemania rwnoczesnej mierci (por. np. 25 k.c.austr., art. 32 ust. 2 k.c.szwajc, art. 32 k.c.pol.). 5 Powstaje kwestia, wedle jakich zasad naley ustala prawo waciwe do oceny relacji midzy kommorientami, wyraajcej si w pytaniu: kto kogo przey? Wydaje si, e rozstrzygnicia poszukiwa trzeba w statucie personalnym odnonych osb. Zwaywszy, i chodzi tu o porwnanie chwili utraty zdolnoci prawnej dwu (lub kilku) osb, uwzgldnia naley statuty personalne obu (lub kilku) osb. W wypadku zderzenia si trudnych do pogodzenia z sob domniema dotyczcych kommorientw dojdzie do ich wzajemnego wyczenia si. Jeeli jednoczenie brak danych umoliwiajcych ustalenie najbardziej prawdopodobnej chwili mierci, zachodzi konieczno - w ramach zabiegw majcych charakter dostosowania - uzupenienia norm prawa prywatnego midzynarodowego prawidem o charakterze merytorycznym. Uzasadnione wydaje si przyjcie prawida przewidujcego wzajemne wyczenie w omawianej sytuacji dziedziczenia kommorientw. 6 Wymagania z zakresu zdolnoci prawnej, ktre dziaaj jedynie w sferze prawnospadkowej, powodujc utrat lub ograniczenie moliwoci dziedziczenia po kimkolwiek (czyli przyczyny tzw. bezwzgldnej niezdolnoci dziedziczenia), podlegaj statutowi spadkowemu. Wspczenie pojawiaj si one rzadko. Liczy si te trzeba z ingerencj w tej mierze klauzuli porzdku publicznego. 7 O tym, czy dziecko poczte (nasciturus) moe dziedziczy, rozstrzyga statut spadkowy. Jednake ocena warunku", od ktrego ziszczenia si zaley ostateczne uzyskanie przez dziecko poczte zdolnoci prawnej, nalee bdzie do statutu personalnego dziecka. 8 Niektre prawodawstwa dopuszczaj moliwo ustanowienia spadkobierc takiej osoby prawnej, ktra powstanie dopiero po otwarciu spadku. O tym, czy taka moliwo istnieje, rozstrzyga -jak si zdaje statut spadkowy. 9 Niegodno dziedziczenia podlega statutowi spadkowemu. Statut ten rozstrzyga m.in. o sposobie dziaania niegodnoci (czy dziaa ona ipso iure, czy te stwarza jedynie uprawnienie na rzecz okrelonych osb, ktrego realizacja wymaga wydania orzeczenia sdowego), jej przesankach (podstawach) i skutkach. Wedug legis successionis trzeba te ocenia znaczenie przebaczenia ze strony spadkodawcy2 Jeeli jednak postanowienia statutu spadkowego wymagaj, by przebaczenie nastpio w testamencie, to o tym, czy testament, ktry zawiera przebaczenie, jest wany, rozstrzyga statut czynnoci prawnych mortis causa (art. 35 p.p.m.). 10 W prawie merytorycznym niektrych pastw spotyka si przepisy wyczajce od dziedziczenia maj one mianowicie zabezpiecza spadkodawc przed wpywami z zewntrz na jego ostatni wol, chroni zatem swobod testowania w ostatnich chwilach ycia spadkodawcy. Zblione do tego s ograniczenia w rozrzdzeniu testamentem na rzecz osb sprawujcych opiek. Zakazy tego rodzaju naley ocenia wedug postanowie statutu spadkowego. Mimo e obowizujce prawo polskie zakazw takich nie przewiduje, nie wydaje si konieczna ingerencja klauzuli porzdku publicznego

75

11 Umowa o zrzeczenie si dziedziczenia podlega zasadniczo statutowi spadkowemu, a wic prawu

wskazanemu przez norm kolizyjn z art. 34 p.p.m.; wszelako co do kwestii uregulowanych w art. 35 p.p.m. stosowa naley prawo wskazane przez ten przepis (statut czynnoci prawnych mortis causa). 12 Skutki umowy o zrzeczenie si dziedziczenia oceniane bd wedug statutu spadkowego. Ustalenie zawartoci spadku 1 O zasigu spadku decyduje w gwnej mierze statut spadkowy. Z zasady tej wynika - po pierwsze - e z postanowie legis successionis czerpa naley oglne reguy, suce w tym prawie do okrelenia pojcia spadku (np. art. 922 1 i 2 k.c.pol.), po drugie - statutowi spadkowemu podlegaj tzw. dugi spadkowe powstajce z chwil mierci spadkodawcy lub po jego mierci (np. art. 922 3 k.c.pol.), po trzecie - do statutu spadkowego naley siga w poszukiwaniu szczegowych regu prawnospadkowych speniajcych pomocnicz rol przy ustalaniu zawartoci sched spadkowych lub innych korzyci osiganych ze spadku przez okrelone osoby (np. art. 993-995 k.c.pol.). 2 Znaczenie oglne, a wic nie tylko w rozpatrywanym tutaj zakresie, maj nastpujce dwa prawida: a. o istnieniu danego prawa lub obowizku rozstrzyga system prawny, ktremu to prawo lub ten obowizek podlegaj (lex causae), b. lex causae decyduje rwnie o tym, kto jest z tytuu danego prawa uprawniony lub kogo dany obowizek obcia. c. trzecie prawido: o dziedzicznoci danego prawa lub obowizku rozstrzyga statut, ktremu ze wzgldu na sw natur dane prawo (podmiotowe) lub obowizek podlegaj (lex causae). Powoanie do dziedziczenia 1 Powoanie do dziedziczenia podlega statutowi spadkowemu. Statut ten decyduje zarwno o powoaniu z ustawy (ab intestato), jak i z woli spadkodawcy. 2 Na podstawie postanowie statutu spadkowego naley ustali krg spadkobiercw ustawowych oraz porzdek ich dziedziczenia. Statutowi spadkowemu podlega take ocena transmisji. Wyznaczenie krgu spadkobiercw ustawowych nastpuje przy uyciu odpowiednich kryteriw (probierzy). W ich roli wystpuj rne typy wizw czcych spadkobiercw ze spadkodawc. Czynniki okrelajce powoanie do dziedziczenia z ustawy, takie jak zwizek maeski ze spadkodawc, pokrewiestwo, stosunek przysposobienia, maj cechy tzw. kwestii wstpnych. Przy ich ocenie naley postpowa zgodnie ze wskazwkami przyjtymi dla rozstrzygnicia kwestii wstpnej (rozdz. III 9). 3 Nie ma natomiast charakteru kwestii wstpnej wze, z ktrym mamy do czynienia w wypadku powoania do dziedziczenia tzw. wychowacw, czyli osb, ktre w okresie poprzedzajcym mier spadkodawcy pozostaway z nim w okrelonym zwizku faktycznym. Wze tego rodzaju pozbawiony jest bowiem cechy kolizyjnoprawnej samoistnoci (samodzielnoci). Przesanki istnienia owego wza naley ocenia na podstawie miarodajnej w danym przypadku merytorycznej legis successionis 4 Statut spadkowy decyduje bez wtpienia zarwno o wielkoci udziaw poszczeglnych spadkobiercw, jak i - co ju nie jest niewtpliwe - o charakterze praw przypadajcych spadkobiercom. 5 Naley jednak uciec si do klauzuli porzdku publicznego, jeeli obce prawo spadkowe przewiduje pierwszestwo dziedziczenia dzieci maeskich w stosunku do dzieci pozamaeskich, gdy przyznaje dziecku pozamaeskiemu mniejszy udzia w spadku ni dziecku pochodzcemu z maestwa lub gdy wyklucza od dziedziczenia dzieci zrodzone ze stosunkw kazirodczych lub w wyniku zdrady maeskiej (cudzostwa). 6 Statut spadkowy rozstrzyga o dziedziczeniu maonka. Wedug postanowie tego statutu naley ocenia, czy maonek w ogle dopuszczony jest do dziedziczenia ustawowego, wsplnie z jakimi innymi spadkobiercami dziedziczy, a jakich spadkobiercw od dziedziczenia wycza. Dopuszczenie maonka do dziedziczenia dopiero w braku dzieci lub innych zstpnych nie moe - jak si wydaje usprawiedliwia ingerencji klauzuli porzdku publicznego. Odwoywanie si do klauzuli porzdku publicznego najczciej nie bdzie uzasadnione nawet wtedy, gdy statut spadkowy pomija cakowicie maonka przy dziedziczeniu. 7 Statut spadkowy okrela przesanki wyczenia od dziedziczenia maonka w sytuacji, gdy istniaa podstawa do wytoczenia powdztwa o rozwd, lecz rozwd za ycia nie zosta orzeczony. 8 Dopuszczalno uniewanienia maestwa po mierci jednego z maonkw (min. czy i w jakim zakresie uniewanienie dziaa wstecz) oceni naley wedug postanowie statutu miarodajnego dla uniewanienia (art. 16 p.p.m.). To samo odnie mona do ustalenia nieistnienia maestwa 9 Za dopuszczalne uzna mona przyznanie w sferze prawnospadkowej skutkw maestwu poligamicznemu, z zastrzeeniem, e wszyscy pozostali przy yciu maonkowie traktowani bd na rwni.

76

10 Do postanowie statutu spadkowego naley te zasadniczo sign przy okrelaniu losw tzw. spadku
bezdziedzicznego.

11 Niektre bilateralne konwencje podpisane przez Polsk zawieraj w tej mierze wyrane wskazwki.
Zgodnie z nimi ruchomoci przypadaj pastwu (stronie konwencji), ktrego spadkodawca by obywatelem, nieruchomoci za pastwu (stronie konwencji), na ktrego obszarze s pooone. Nabycie spadku oraz kwestie zwizane z nabyciem spadku 1 Sposb dziedziczenia - Sposb przejcia spadku na spadkobiercw oraz sposb uzyskania korzyci ze spadku przez innych beneficjariuszy spadkowych okrela statut spadkowy. 2 Wedle jego postanowie naley ocenia sytuacj prawn spadku spoczywajcego" (he-reditasiacens). Decyduje on rwnie o tym, czy spadek przechodzi" najpierw na egzekutora" lub administratora" spadku i dopiero za ich porednictwem, po zaspokojeniu dugw, na waciwych beneficjariuszy spadkowych (np. w systemie anglosaskim), czy te bezporednio na spadkobiercw. 3 Przyjcie lub odrzucenie spadku - Statutowi spadkowemu podlega ocena monoci przyjcia lub odrzucenia spadku (mono ta nie stanowi bowiem elementu zdolnoci spadkobiercy), dopuszczalno czciowego przyjcia lub czciowego odrzucenia spadku, tre skadanego owiadczenia woli, czasowe granice, w jakich przyjcie lub odrzucenie spadku moe nastpi (nie wyklucza to moliwoci ingerencji klauzuli porzdku publicznego w sytuacji, gdy obca lex successionis przewiduje zbyt krtki termin, i to liczony od chwili otwarcia spadku), a take skutki przyjcia ub odrzucenia spadku. Statut spadkowy decyduje te o tym, czy przyjcia spadku wprost dokona moe osoba fizyczna niemajca penej zdolnoci do czynnoci prawnych. Natomiast o tym, jak zdolno ma dany spadkobierca, rozstrzyga jego statut personalny. 4 Prawo waciwe do oceny formy dla owiadczenia o przyjciu lub odrzuceniu spadku okrela art. 12 p.p.m. Wpyw wad owiadczenia woli na wano owiadczenia o przyjciu lub odrzuceniu spadku podlega statutowi spadkowemu. 5 Stosunki midzy wspspadkobiercami. Odpowiedzialno za dugi spadkowe a. Zarwno stosunki midzy wspspadkobiercami, jak i odpowiedzialno za dugi spadkowe naley zasadniczo ocenia wedle legis successionis. Bez znaczenia jest to, czy przepisy waciwego prawa spadkowego s przy regulowaniu stosunkw midzy wspspadkobiercami samowystarczalne, czy te reguluj te stosunki tylko fragmentarycznie, odsyajc" w pozostaym zakresie do wasnych (a wic nie do legis rei sitae) przepisw prawa rzeczowego b. Statut spadkowy jest te w zasadzie miarodajny do oceny przesanek i skutkw oddzielenia spadku od majtku spadkobiercy (separatio bonorur). 6 Ochrona dziedziczenia a. Statutowi spadkowemu podlega niewtpliwie ochrona dziedziczenia (hereditatis petiti). Wedle legis successionis naley zatem ocenia, komu i przeciwko komu su roszczenia majce na celu ochron dziedziczenia oraz jak maj tre. 7 Rezerwa lub zachowek a. Statutowi spadkowemu podlegaj ograniczenia w rozrzdzaniu na wypadek mierci. Wedle postanowie statutu spadkowego naley ocenia m.in. natur prawn przysugujcych okrelonym osobom uprawnie (rezerwa czy zachowek), krg osb uprawnionych, wielko przypadajcego udziau w spadku lub wysoko nalenej wierzytelnoci. Bez znaczenia jest stanowisko w tej mierze statutu personalnego uprawnionego. b. Take wydziedziczenie - jako sposb pozbawienia rezerwy lub zachowku - naley w zasadzie ocenia wedle postanowie statutu spadkowego (art. 34 p.p.m.). Jeli statut spadkowy przewiduje wymg wydziedziczenia w testamencie, to o tym, czy testament zawierajcy wydziedziczenie jest wany, rozstrzyga prawo wskazane przez art. 35 p.p.m. Jednake wymg podania w testamencie przyczyny wydziedziczenia obowizuje tylko wtedy, gdy przewidziany jest w prawie wskazanym przez norm z art. 34 p.p.m. 8 Zapis testamentowy a. Zapis testamentowy podlega w zasadzie statutowi spadkowemu. Dotyczy to zwaszcza skutkw zapisu. Powstaje jednak pytanie, czy zasada ta dziaa take co do znanego niektrym prawodawstwom (m.in. prawu woskiemu) zapisu wywoujcego bezporednio skutki prawnorzeczowe (legatum per vindicationern). b. Nie ulega wtpliwoci, e zapis testamentowy wywoa bezporednie skutki prawnorzeczowe, gdy skutki takie czy z zapisem zarwno statut spadkowy, jak i statut rzeczowy. Chodzi tu oczywicie o statut rzeczowy z chwili otwarcia spadku. Pniejsza zmiana statutu rzeczowego nie moe szkodzi skutkom prawnorze-czowym zapisu, ktre ju zaistniay, ani te nie moe samoczynnie wywoa skutkw prawnorzeczowych, jeli one do chwili zmiany statutu nie nastpiy. Za takim rozwizaniem

77

przemawia konieczno liczenia si ze stanowiskiem statutu rzeczowego przy ocenie nabycia pojedynczego prawa rzeczowego. c. Jest te oczywiste, e statut spadkowy nie moe sam doprowadzi do powstania skutkw prawnorzeczowych zapisu (jeli nawet skutki takie przewiduje) wbrew stanowisku statutu rzeczowego. d. Do kwestii dyskusyjnych naley za pytanie, czy zapis testamentowy wywoa bezporednio skutki prawnorzeczowe, jeli skutki takie wie z zapisem statut rzeczowy, podczas gdy stanowisko statutu spadkowego jest w tej mierze odmienne (por. 29, III, pkt3). 9 Wykonawca testamentu a. Pozycj prawn wykonawcy testamentu okrela statut spadkowy. Wano rozrzdzenia, ktrego moc wykonawca testamentu zosta ustanowiony, jest jedn z kwestii objtych zakresem dziaania statutu czynnoci prawnych mortis causa (art. 35 p.p.m.). Dzia spadku 1 Dzia spadku (zarwno umowny, jak i ustawowy) podlega zasadniczo statutowi spadkowemu. Statut ten rozstrzyga, czy wspspadkobiercom przysuguje wybr sposobu dziau spadku, czy te sdowy dzia spadku jest obligatoryjny. Podlega mu oczywicie take umowa o dzia spadku. Jednake zdolno d zawarcia takiej umowy oraz wymagania dotyczce formy podlegaj prawu wskazanemu przez oddzielne normy kolizyjne (art. 9 i 12 p.p.m.). 2 O zakresie swobody przysugujcej stronom przy ksztatowaniu treci umowy o dzia spadku decyduje zasadniczo statut spadkowy 3 Komplikacje wywouje rozbieno w ujmowaniu skutkw umownego dziau spadku. Prawo francuskie przyznaje umownemu podziaowi spadku charakter deklaratywny i dziaanie retroaktywne; wspspadkobierca po dziale uwaany jest za waciciela rzeczy przypadych mu w ramach dziau od chwili mierci spadkodawcy. Pod rzdem Laniem, i na gruncie wielu innych prawodawstw podzia tradycyjnie traktowany jest jako wzajemny transfer udziaw ze skutkami od chwili dziau. 4 Jest wtpliwe, czy przewidziane w postanowieniach statutu spadkowego retroaktywne dziaanie dziau spadku bdzie skuteczne take poza granicami pastwa, o ktrego prawo chodzi, zwaszcza wzgldem przedmiotw spadkowych pooonych w pastwie, ktrego prawo posuguje si inn konstrukcj (nadaje dziaowi inny charakter i nie przewiduje jego retroaktywnego dziaania). 5 Nie jest rwnie moliwe - take w zakresie dziau spadku - cakowite wyczenie doniosoci statutw miarodajnych dla poszczeglnych praw wchodzcych do spadku. Chodzi tu zwaszcza o statut rzeczowy, ustalony na podstawie miejsca pooenia przedmiotw wchodzcych w skad spadku. Wynikajce z jego postanowie wymagania dotyczce nabycia prawa wasnoci (np. wydanie rzeczy) lub innych praw rzeczowych musz by spenione take wtedy, gdy nabycie wasnoci lub innego prawa rzeczowego nastpuje w ramach dziau spadku. To samo odnosi si do wymaga dotyczcych wpisu do ksig wieczystych lub innych rejestrw. STATUT CZYNNOCI PRAWNYCH MORTIS CAUSA Prawo waciwe 1 Zgodnie z art. 35 p.p.m. o wanoci testamentu i innych czynnoci prawnych na wypadek mierci rozstrzyga prawo ojczyste spadkodawcy z chwili dokonania tych czynnoci; wystarcza jednak zachowanie formy przewidzianej przez prawo pastwa, w ktrym czynno zostaje dokonana. Jeeli spadkodawca w chwili dokonania czynnoci prawnej mortis causa by apatryd, zamiast prawa ojczystego waciwe bdzie prawo miejsca zamieszkania spadkodawcy z chwili dokonania czynnoci (art. 3 p.p.m.); w braku miejsca zamieszkania apatrydy sd polski na podstawie art. 7 p.p.m. zastosuje prawo polskie. 2 Prawo waciwe do oceny formy testamentu okrelaj postanowienia Konwencji haskiej z 5 padziernika 1961 r. dotyczcej kolizji praw w przedmiocie formy rozrzdze testamentowych 3 Przepis art. 1 tej konwencji stanowi, e testament jest wany z punktu widzenia wymaga dotyczcych formy, jeeli jest ona zgodna z prawem wewntrznym: a. miejsca, w ktrym spadkodawca dokona rozrzdzenia, albo b. obowizujcym w pastwie, ktrego obywatelem by spadkodawca bd w chwili dokonywania rozrzdzenia, bd w chwili mierci, albo c. miejsca, w ktrym spadkodawca mia miejsce zamieszkania bd w chwili dokonywania rozrzdzenia, bd w chwili mierci, albo d. miejsca, w ktrym spadkodawca mia miejsce zwykego pobytu bd w chwili dokonywania rozrzdzenia, bd w chwili mierci, albo e. w odniesieniu do nieruchomoci - miejsca ich pooenia. 4 Konwencja nie definiuje pojcia rozrzdze testamentowych", lecz nie ulega wtpliwoci, e pojcie to powinno by rozumiane szeroko. Obejmuje wic ono nie tylko rozrzdzenia majtkowe spadkodawcy

78

na wypadek mierci, lecz take - jeli waciwe prawo na to zezwala - inne jego dyspozycje mortis causa (np. uznanie dziecka, wyznaczenie opiekuna). Jednake art. 12 konwencji dopuci moliwo zastrzeenia przez kade z umawiajcych si pastw, e z zakresu stosowania konwencji wyczone bd takie klauzule testamentowe, ktre wedug prawa pastwa dokonujcego zastrzeenia nie maj charakteru spadkowego. Warto zauway, e Polska z moliwoci dokonania takiego zastrzeenia skorzystaa. 5 W myl art. 4 konwencji jej postanowienia odnosz si take do formy rozrzdze testamentowych, dokonanych w tym samym dokumencie przez dwie lub wicej osb. 6 Konwencja nie definiuje pojcia forma". Stara si jednak usun niektre wtpliwoci. I tak w art. 5 postanawia, e przepisy ograniczajce formy rozrzdze testamentowych, wice si z wiekiem, obywatelstwem lub innymi przymiotami osobistymi testatora, uwaa naley za przynalene do zakresu formy. Podobnie traktowa naley wymagania stawiane wiadkom testamentu. 7 Warto jeszcze zwrci uwag na postanowienia art. 6 konwencji. Zgodnie z tym przepisem konwencja powinna by stosowana nawet w wypadku, gdy zainteresowana osoba nie ma obywatelstwa adnego z umawiajcych si pastw lub gdy prawo waciwe (na podstawie konwencyjnych norm kolizyjnych) nie jest prawem ktregokolwiek z tych pastw. Nadto przepis ten podkrela, e stosowanie konwencyjnych norm kolizyjnych jest niezalene od jakiegokolwiek warunku wzajemnoci. Zakres statutu czynnoci prawnych mortis causa 1 Przepis art. 35 p.p.m. jest przepisem szczeglnym w stosunku do art. 34 p.p.m. Statut czynnoci prawnych mortis causa, ustalony na podstawie normy kolizyjnej z art. 35 p.p.m., jest statutem szczeglnym wzgldem oglnego statutu spadkowego okrelonego w art. 34 p.p.m. Przepis art. 35 p.p.m. jest przepisem szczeglnym take w stosunku do art. 9 1 i art. 12 p.p.m. 2 W art. 35 p.p.m. jest mowa o testamentach i innych czynnociach prawnych na wypadek mierci". Przepis ten - poza testamentami - obejmuje bez wtpienia umowy dziedziczenia. Poza tym do jego zakresu naley przyporzdkowa umow o zrzeczenie si dziedziczenia, umow darowizny na wypadek mierci (donatio mortis causa) i inne rzadziej spotykane na wiecie czynnoci prawne mortis causa (np. umow zobowizujc do nieodwoania testamentu, dopuszczaln w niektrych stanach USA). 3 Norma kolizyjna wyraona w zdaniu 1 art. 35 p.p.m. dotyczy wanoci" czynnoci prawnych, o ktrych mowa. Termin ten oznacza og przesanek wanoci czynnoci prawnej. 4 Prawu wskazanemu przez norm kolizyjn z art. 35 zd. 1 p.p.m. podlega wic ocena: a. dopuszczalnoci dokonania czynnoci prawnej okrelonego rodzaju; warto przy tym pamita, e tylko testament jest dopuszczalny niemal powszechnie na wiecie, natomiast sytuacja w obrbie innych czynnoci prawnych mortis causa jest do zrnicowana; b. wymaga dotyczcych zdolnoci jako przesanki wanoci tak testamentw, jak i innych czynnoci prawnych na wypadek mierci; c. wymaga dotyczcych formy; pamita jednoczenie naley o normie wyraonej w zdaniu 2 art. 35 p.p.m. oraz postanowieniach Konwencji haskiej z 1961 r. co do formy testamentu; d. wad owiadczenia woli (zarwno przesanek, jak i skutkw); e. dopuszczalnej treci danej czynnoci prawnej na wypadek mierci. 5 Skutki czynnoci prawnych na wypadek mierci podlegaj prawu wskazane mu przez norm z art. 34 p.p.m. (oglnemu statutowi spadkowemu).Jeeli jednak w treci czynnoci prawnej mortis causa spadkodawca obok rozrzdze o charakterze majtkowym zamieci postanowienia o charakterze niemajtkowym (uzna dziecko, wyznaczy opiekuna swych dzieci), skuteczno takiego postanowienia oceniana bdzie wedug miarodajnego w danym zakresie prawa (statutu uznania - art. 19 2 p.p.m., statutu opieki - art. 23 1 p.p.m.), a nie wedug statutu spadkowego3. 6 Postanowienia statutu czynnoci prawnej na wypadek mierci, regulujce wymagania dotyczce zdolnoci w zakresie okrelonej czynnoci prawnej mortis causa, czsto posuguj si kryteriami, ktre mog by wyjanione tylko przy zastosowaniu prawa wskazanego przez norm z art. 9 1 p.p.m. 7 Norma kolizyjna wyraona w zdaniu 2 art. 35 p.p.m. obejmuje swym zasigiem wymagania dotyczce formy czynnoci prawnych na wypadek mierci. 8 Jednake po wejciu w ycie Konwencji haskiej z 1961 r., regulujcej waciwo prawa w zakresie formy testamentw, przepis art. 35 zd. 2 p.p.m. ma praktyczne znaczenie tylko w odniesieniu do innych (ni testament) czynnoci prawnych na wypadek mierci, o ktrych zreszt ju bya mowa. 9 Konwencja haska z 1961 r. dotyczca formy testamentw pozbawia praktycznego znaczenia - w zakresie swego dziaania - przepis art. 35 p.p.m. 10 Rozpatrujc kwesti dopuszczalnoci testamentw wsplnych, zada naley dwa pytania: jakie prawo rozstrzyga o dopuszczalnoci poczenia testamentw kilku osb w jednym dokumencie oraz jakie

79

prawo jest waciwe do oceny zwizanych z tym nastpstw (ograniczenia odwoalnoci tak poczonych testamentw i ich wzajemne uzalenienie)? Odpowiedzi na pierwsze z tych pyta poszukiwa naley w prawie waciwym dla formy (por. art. 41 Konwencji haskiej), odpowiedzi na drugie pytanie udzieli prawo ojczyste spadkodawcy z chwili sporzdzenia testamentu4. 11 Norma z art. 35 p.p.m. obejmuje swym zasigiem take odwoanie testamentu w drodze czynnoci prawnej. Jednake o tym, czy dopuszczalne jest odwoanie dokonanej wczeniej czynnoci prawnej mortis causa, rozstrzyga nie prawo ojczyste spadkodawcy z chwili odwoania, ale z chwili dokonania wczeniejszej czynnoci. 12 Normy z art. 35 p.p.m. nie mona jednak rozciga na inne przyczyny pozbawienia skutecznoci testamentu (ub innej czynnoci prawnej mortis causa) zaistniae po jego sporzdzeniu, takie jak: urodzenie si dziecka testato-ra, zawarcie przez niego maestwa. Rozstrzygajce w tej mierze stanowisko przyzna naley oglnemu statutowi spadkowemu, ustalonemu na podstawie art. 34 p.p.m. DZIEDZICZENIE GOSPODARSTWA ROLNEGO W POLSCE 1 Odrbnie trzeba rozway problem dziedziczenia gospodarstwa rolnego (lub udziau w gospodarstwie rolnym) pooonego w Polsce, gdy wchodzi ono w skad spadku po obywatelu obcego pastwa lub bezpastwowcu z ostatnim miejscem zamieszkania za granic. Sytuacje tego rodzaju nie nale do rzadkoci, gwnie ze wzgldu na znaczn liczebno naszej emigracji. 2 Statutowi spadkowemu, na ktry skadaj si przepisy powszechnego prawa spadkowego polskiego lub obcego, podlega take dziedziczenie gospodarstwa rolnego pooonego w Polsce, jednak ze zmianami wynikajcymi z polskich przepisw szczeglnych o dziedziczeniu gospodarstw rolnych. 3 Uzasadnienia wystpujce w naszej literaturze zapatrywania dadz si uj w trzy nastpujce grupy: a. wedle pogldu pierwszego, stosujc do oceny dziedziczenia zasadniczo prawo ojczyste spadkodawcy, naley, z powoaniem si na klauzul porzdku publicznego, uwzgldni polskie przepisy szczeglne o dziedziczeniu gospodarstw rolnych7, b. zgodnie z koncepcj drug stosowanie naszych przepisw szczeglnych, dotyczcych dziedziczenia gospodarstwa rolnego pooonego w Polsce, uzasadnione jest ze wzgldu na wynikajc z art. 24 p.p.m. zasad waciwoci legis rei sitaea, c. trzecie stanowisko przyjmuje, e polskie przepisy szczeglne odnoszce si do dziedziczenia gospodarstwa rolnego powinny by stosowane przy ocenie dziedziczenia gospodarstwa rolnego pooonego w Polsce na podstawie niepisanej szczeglnej normy kolizyjnej, wprowadzajcej wyjtek od normy z art. 34 p.p.m.9. Trafny wydaje si ostatni punkt widzenia. JURYSDYKCJA, UZNANIE I WYKONYWANIE ORZECZE SDOWYCH Oglnie 1 Wielkim osigniciem w dziele unifikacji regulacji jurysdykcji, uznawania i wykonywania orzecze sdowych w ramach EWG byo przygotowanie konwencji, podpisanej 27 wrzenia 1968 r. w Brukseli. Ustanowia ona jednolite normy jurysdykcji oraz jednolit procedur uznawania i wykonywania orzecze sdowych, starajc si zarazem urzeczywistni ide atwego dostpu do sdu i wolnego przepywu" orzecze sdowych na obszarze swego obowizywania. Jest z ni zwizany protok luksemburski z 3 czerwca 1971 r. (wszed w ycie 1 wrzenia 1975 r.), przyznajcy kompetencj do jej interpretacji Trybunaowi Sprawiedliwoci Wsplnot Europejskich 2 1 marca 2002 r. Konwencj brukselsk zastpio rozporzdzenie 44/2001 Rady Unii Europejskiej. W celu stworzenia moliwoci poszerzenia zasigu rozwiza przyjtych Konwencji brukselskiej (z pniejszymi uzupenieniami) na inne pastwa doszo do podpisania 16 wrzenia 1988 r. w Lugano konwencji rwnolegej (bliniaczej). Na uwag zasuguje zwaszcza denie do zapewnienia jednolitej wykadni postanowie Konwencji lugaskiej. 3 Konwencja ta nie jest aktem unijnym, dlatego te nie obejmuj jej kompetencje interpretacyjne Trybunau Sprawiedliwoci Unii Europejskiej. Jednolito jej wykadni starano si zapewni w inny sposb. 4 Przepis art. 65 konwencji zalicza do jej zacznikw m.in. protok nr 2 o jednolitej wykadni, zarazem za postanawia, e wymienione w nim protokoy stanowi integraln cz konwencji. W myl art. 1 wspomnianego protokou sdy w kadym pastwie konwencyjnym w trakcie stosowania i wykadni postanowie konwencji powinny bra pod uwag zasady przyjte w orzecznictwie innych pastw konwencyjnych, dotyczcym konwencji. Jednoczenie zapowiedziano ustanowienie systemu wymiany informacji o orzecznictwie dotyczcym nie tylko Konwencji lugaskiej, lecz rwnie Konwencji brukselskiej (art. 2 protokou nr 2).

80

Nadto 16 wrzenia 1988 r. w Lugano sporzdzona zostaa deklaracja przedstawicieli rzdw pastwsygnatariuszy konwencji z Lugano, bdcych czonkami Europejskiego Stowarzyszenia Wolnego Handlu, w ktrej stwierdzili oni, i uwaaj za waciwe, aby sdy przy dokonywaniu wykadni Konwencji lugaskiej bray pod uwag zasady przyjte w orzecznictwie Trybunau Sprawiedliwoci (ETS) i sdw pastw czonkowskich Unii Europejskiej, odnoszcym si do tych postanowie Konwencji brukselskiej, ktre w gwnych zarysach zostay powtrzone w Konwencji lugaskiej. 6 Zakres zastosowania Konwencji lugaskiej okrela art. 1, stanowic, e znajduje ona zastosowanie w sprawach cywilnych i handlowych, bez wzgldu na to, jaki sd je rozpatruje. 7 Przy rozpatrywaniu zakresu zastosowania konwencji nie ma znaczenia to, czy wedle prawa krajowego sprawa podlega rozpoznaniu w procesie, czy te w postpowaniu nieproceso wym. 8 Z zakresu zastosowania konwencji wyczono: a. sprawy dotyczce stanu cywilnego (wyczenie to obejmuje m.in. rozwd) i zdolnoci osb fizycznych, ustroju majtkowego maeskiego, testamentw i dziedziczenia (dla spraw rodzinnych, opiekuczych i spadkowych przygotowywana jest oddzielna konwencja), b. sprawy z zakresu postpowania ukadowego i upadociowego oraz innych podobnych postpowa (maj one by poddane odrbnej konwencji), c. sprawy z zakresu ubezpiecze spoecznych (wyczenie to nie rozciga si na umow o prac oraz roszczenia instytucji opieki spoecznej wobec osb trzecich), d. sdownictwo polubowne (w tym zakresie obowizuj oraz s przygotowywane dalsze odrbne konwencje). 9 W art. 1 wyranie podkrelono, e konwencja nie obejmuje spraw podatkowych, celnych i administracyjnych. 10 Regu ogln, w duchu ugruntowanej w procedurze cywilnej zasady actor seuitur forum rei, wyraa art. 2 konwencji. W myl tego przepisu osoba majca miejsce zamieszkania w pastwie konwencyjnym (bez wzgldu na swe obywatelstwo) powinna by pozywana przed sdy tego pastwa, chyba e z dalszych postanowie konwencji wynika co innego (por. art. 5-18 konwencji). Cho tego wyranie w konwencji nie powiedziano, liczy si miejsce zamieszkania w chwili wniesienia pozwu (wniosku). 11 Z kolei w art. 3 ust. 1 konwencji zastrzeono, e osoba majca miejsce zamieszkania w pastwie konwencyjnym moe by pozwana w innym pastwie konwencyjnym tylko na podstawie postanowie rozdziaw od 2 do 6 (art. 5-18) konwencji. 12 Wrd szczegowych norm jurysdykcyjnych, ustanowionych w dziaach od 2 do 6 konwencji, na uwag zasuguj w szczeglnoci te, ktre dopuszczaj moliwo pozwania osoby mieszkajcej w pastwie konwencyjnym przed sdy innego pastwa konwencyjnego ni pastwo miejsca zamieszkania pozwanego, gdy uzasadnia to: a. dla umw zobowizaniowych - locus executionis (art. 5 pkt 1), b. dla umw o prac - locus laboris, a w jego braku miejsce siedziby przedsibiorstwa pracodawcy, c. w sprawach alimentacyjnych - domicyl lub miejsce zwyczajnego (staego) pobytu uprawnionego (art. 5 pkt 2) d. w sprawach z czynw niedozwolonych lub uasi-deliktw - miejsce zdarzenia wyrzdzajcego szkod (art. 5 pkt 3) e. w sprawach z powdztwa konsumenta-- domicyl pozwanego lub konsumenta (art. 14). 13 Jurysdykcja okrelona w artykuach 5, 6 i 6a ma charakter jurysdykcji przemiennej. Na tle art. 5 pkt 1 konwencji, dotyczcego jurysdykcji w zakresie zobowiza z umw, utrwalia si autonomiczna kwalifikacja pojcia zobowizania umownego. Przez to pojcie rozumie si sytuacj, w ktrej obie strony zaangaoway si dobrowolnie w stosunek zobowizaniowy1 14 Przy poszukiwaniu miejsca wykonania zobowizania, ktre odgrywa rol cznika rozstrzygajcego o jurysdykcji, naley bra pod uwag miejsce wykonania tego zobowizania (obowizku), ktrego niewykonanie (lub nienaleyte wykonanie) stanowi podstaw powdztwa3. 15 Odrzucajc autonomiczn wykadni pojcia miejsca wykonania zobowizania, Trybuna Sprawiedliwoci przyj4, e miejsce to naley okrela zgodnie z prawem, ktremu umowa podlega. Ustala si je, stosujc normy prawa prywatnego midzynarodowego obowizujce w siedzibie sdu. 16 W judykaturze Trybunau Sprawiedliwoci wyjaniono te, e w razie wielomiejscowoci deliktu powd moe dochodzi odszkodowania zarwno w pastwie miejsca dziaania sprawcy, jak i w pastwie, w ktrym nastpia szkoda 17 Jeeli szkoda nastpi w kilku pastwach konwencyjnych, stosownych roszcze mona dochodzi w kadym z tych pastw (np. w razie oszczerczej publikacji prasowej), jednak tylko w zakresie szkd w

81

kadym z tych pastw poniesionych (w pastwie miejsca publikacji bd mogy by dochodzone take szkody poniesione na skutek jej rozpowszechniania w innych pastwach)6. 18 Wyjaniajc pojcie czynu niedozwolonego lub czynu podobnego, w rozumieniu art. 5 pkt 3, przyjto wykadni autonomiczn, w myl ktrej przepis ten obejmuje wszystkie powdztwa wice si z odpowiedzialnoci cywiln pozwanego, nieopart na umowie w rozumieniu art. 5 pkt l7. 19 Warto tu jeszcze wspomnie o postanowieniu art. 18 konwencji, w myl ktrego jurysdykcj uzasadnia stawienie si pozwanego przed sd pastwa konwencyjnego (mimo braku jurysdykcji wynikajcej z innych postanowie konwencji), wyjwszy przypadki, gdy pozwany stawi si w celu zaprzeczenia jurysdykcji sdu, przed ktry zosta pozwany, lub gdy sdy innego pastwa s wycznie waciwe na podstawie art. 16 konwencji. 20 Wspomnie jeszcze trzeba o porozumieniach stron w sprawie jurysdykcji (prorogatio fori - art. 17 konwencji) oraz o ograniczeniach w tej mierze autonomii stron (w szczeglnoci art. 16 regulujcy jurysdykcj wyczn :raz art. 12 i 15 konwencji). 21 Zgodnie z art. 17 ust. 1 konwencji w sytuacji gdy przynajmniej jedna strona ma miejsce zamieszkania w pastwie konwencyjnym, a strony poddadz rozpoznawanie sporw, ktre powstay lub mog powsta midzy nimi w zwizku z okrelonym stosunkiem, sdowi lub sdom pastwa konwencyjnego, ustanowiona w ten sposb jurysdykcja ma charakter jurysdykcji wycznej. Jeeli porozumienie ustanawiajce jurysdykcj sdw pastwa konwencyjnego zostanie zawarte przez strony, z ktrych adna nie ma miejsca zamieszkania w pastwie konwencyjnym, sdy innych pastw konwencyjnych mog rozpoznawa wniesion do nich spraw dopiero wtedy, gdy sd wskazany w porozumieniu jurysdykcyjnym prawomocnie stwierdzi brak swej jurysdykcji. 22 Z art. 17 ust. 4 wynika, e w razie umowy prorogacyjnej tylko na korzy jednej strony strona ta zachowuje prawo wniesienia sprawy przed jakikolwiek inny sd waciwy na podstawie konwencji. 23 W sprawach z umowy o prac skuteczne s jedynie porozumienia w sprawie jurysdykcji zawarte po powstaniu sporu (art. 17 ust. 5). 24 Ze wspomnianego ju wyej art. 16 konwencji (regulujcego jurysdykcj wyczn) wynika, e wycznie waciwe (bez wzgldu na miejsce zamieszkania) s sdy tego pastwa konwencyjnego, ktre wskazuj czniki wystpujce w ustanowionych w tym przepisie normach jurysdykcyjnych. S to: a. w sprawach dotyczcych praw rzeczowych na nieruchomoci oraz najmu i dzierawy nieruchomoci - sdy pastwa konwencyjnego, w ktrym pooona jest nieruchomo (z tym jednak, e w sprawach dotyczcych najmu lub dzierawy nieruchomoci zawartych w celu czasowego uytku osobistego na okres nieprzekraczajcy szeciu nastpujcych po sobie miesicy waciwe s rwnie sdy pastwa konwencyjnego, w ktrym ma miejsce zamieszkania pozwany, z zastrzeeniem, e najemc lub dzierawc jest osoba fizyczna i adna ze stron nie zamieszkuje w pastwie konwencyjnym, na ktrego obszarze nieruchomo jest pooona), b. w sprawach dotyczcych wanoci, niewanoci lub rozwizania spki lub osoby prawnej majcej siedzib w pastwie konwencyjnym, albo te decyzji jej organw - sdy pastwa siedziby spki lub osoby prawnej, c. w sprawach dotyczcych wanoci wpisw w rejestrach publicznych - sdy pastwa konwencyjnego, w ktrym rejestr jest prowadzony, d. w sprawach dotyczcych wpisu do rejestru lub wanoci patentw, znakw towarowych, wzorcw, modeli lub innych podobnych wymagajcych zoenia lub wpisu do rejestru - sdy pastwa konwencyjnego, na ktrego obszarze domagano si zoenia lub wpisu do rejestru albo tych czynnoci dokonano, albo te na podstawie umowy midzynarodowej czynnoci te uwaane s za dokonane, e. w sprawach dotyczcych wykonywania orzecze - sdy pastwa konwencyjnego miejsca wykonania orzeczenia. f. Oddzielny przepis konwencji (art. 24) dotyczy rodkw tymczasowych i zabezpieczajcych. Stanowi on, e mona wnosi o zastosowanie takiego rodka przewidzianego przez prawo krajowe danego pastwa konwencyjnego do waciwych wadz tego pastwa, jeli nawet na mocy konwencji waciwym do rozpatrzenia meritum sprawy jest sd innego pastwa konwencyjnego. 25 Najbardziej spektakularne novum przynosz postanowienia konwencji o uznaniu (art. 26-29) i wykonywaniu orzecze (art. 31-45). 26 Przepis art. 26 ust. 1 ustanawia zasad automatycznego uznania orzecze wydanych przez sd pastwa konwencyjnego w kadym innym pastwie konwencyjnym bez potrzeby przeprowadzenia w tym celu jakiegokolwiek postpowania. Nie ma przy tym znaczenia to, czy jurysdykcja sdu orzekajcego opiera si na postanowieniach konwencji, czy te na innych normach jurysdykcyjnych, ani te to, czy w stanie faktycznym rozpoznanej sprawy wystpowao powizanie z obszarem innego pastwa konwencyjnego.

82

27 Pojcie orzeczenia ujte zostao w art. 25 szeroko (do wyliczenia tam zamieszczonego naley doda
postanowienia wydane w postpowaniu zabezpieczajcym).

28 Przyczyny wyczajce uznanie (art. 27 i 28 konwencji) stanowi zamknit list i zostay ujte do
wsko. W adnym wypadku - jak stanowczo stwierdza art. 29 konwencji - nie mona bada (w trakcie rozpatrywania kwestii, czy orzeczenie podlega uznaniu, czy te zachodz przyczyny uznanie wyczajce) merytorycznej susznoci zagranicznego orzeczenia. 29 W razie sporu midzy stronami o to, czy orzeczenie podlega uznaniu (art. 26 ust. 2), kada ze stron moe zwrci si do sdu o stwierdzenie tego w postpowaniu przewidzianym i unormowanym w tytule III konwencji. 30 Du donioso maj postanowienia dotyczce wykonywania zagranicznych orzecze (art. 31-45 konwencji). W myl art. 31 ust. 1 orzeczenia wydane w pastwie konwencyjnym i w nim wykonalne s wykonywane w innym pastwie konwencyjnym po stwierdzeniu tam - na wniosek osoby zainteresowanej - ich wykonalnoci. Przepis art. 32 konwencji okrela sdy, ktre w poszczeglnych pastwach konwencyjnych s w omawianym zakresie waciwe (w Polsce jest to sd okrgowy). Natomiast o sposobie wystpowania z wnioskiem, o ktrym mowa, rozstrzyga prawo krajowe pastwa, w ktrym dochodzi do stwierdzenia wykonalnoci (art. 33 ust. 1), z zachowaniem jednak regu okrelonych w art. 33 ust. 2 i 3 konwencji. 31 Odmowa stwierdzenia wykonalnoci moe nastpi tylko z tych przyczyn, ktre wyczaj uznanie orzeczenia (art. 34 ust. 2 odwouje si do art. 27 i 28 konwencji). 32 W adnym wypadku nie mona bada - przy rozpatrywaniu sprawy stwierdzenia wykonalnoci zagranicznego orzeczenia - merytorycznej susznoci tego orzeczenia (art. 34 ust. 3). 33 W tym stadium postpowania dunik nie ma moliwoci obrony, gdy nie bierze w nim udziau (art. 34 ust. 1 konwencji). Sam brak prawomocnoci orzeczenia w pastwie jego pochodzenia nie stanowi przeszkody do ubiegania si o stwierdzenie wykonalnoci orzeczenia w innym pastwie konwencyjnym. 34 Od orzeczenia zapadego w wyniku wniesienia rodka zaskarenia okrelonego w art. 40 dopuszczalna jest w Polsce kasacja. 35 1 marca 2002 r. weszo w ycie w pastwach Unii (z wyjtkiem Danii) rozporzdzenie Rady (WE) nr 44/2001 z 22 grudnia 2000 r. o jurysdykcji oraz uznawaniu i wykonywaniu orzecze w sprawach cywilnych i handlowych (Dz.Urz. WE 2001 L 12/1 ze zm.). Zastpio ono Konwencj brukselsk z 1968 r. (art. 68 ust. 1 rozporzdzenia). 36 Przypomnijmy, e rozporzdzenia s aktami wtrnego prawa unijnego, majcymi bezporednie zastosowanie w pastwach czonkowskich Unii. Przysuguje im pierwszestwo przed uregulowaniami krajowymi tych pastw. 37 Stan prawny w Polsce po 1 maja 2004 r. w rozwaanym zakresie jest do zoony: a. z jednej strony pozostaa w mocy Konwencja lugaska z 1988 r.; utracia ona jednak znaczenie w stosunkach midzy Polsk a tymi pastwami czonkowskimi Unii, ktre byy jej stronami, a w ktrych obowizuje ju rozporzdzenie nr 44/2001; zachowaa za moc w stosunkach midzy Polsk a Norwegi, Szwajcari i Islandi; ponadto znajdzie zastosowanie w dotychczasowym zakresie do wszystkich powdztw wytoczonych przed dniem wejcia w ycie w stosunku do Polski rozporzdzenia nr 44/2001; b. w stosunkach Polski z Dani, do czasu przystpienia tego pastwa do rozporzdzenia nr 44/2001 zachowaa moc Konwencja lugaska (w stosunkach Danii z pastwami czonkowskimi Unii, bdcymi stronami Konwencji brukselskiej z 1968 r., zachowaa moc ta Konwencja), sytuacja ulega zmianie po zawarciu przez Dani z Uni Europejsk umowy w sprawie waciwoci sdw oraz uznawania i wykonywania orzecze sdowych w sprawach cywilnych i handlowych (Bruksela, 19 padziernika 2005 r., Dz.Urz. UE 2005 L 299/61 z 16 listopada 2005 r.), ktra wesza w ycie 1 lipca 2007 r.; c. w stosunkach Polski z pastwami czonkowskimi Unii obowizuje rozporzdzenie nr 44/2001; dotyczy to take pastw, ktre wraz z Polsk uzyskay czonkostwo w Unii 1 maja 2004 roku. 38 Z zakresu zastosowania rozporzdzenia wyczono sprawy dotyczce: a. stanu cywilnego, zdolnoci osb fizycznych, ustroju majtkowego maeskiego, testamentw i dziedziczenia, b. postpowania ukadowego i upadociowego oraz innych podobnych postpowa, c. ubezpiecze spoecznych (wyczenie to nie rozciga si na umow o prac oraz roszczenia instytucji opieki spoecznej wobec osb trzecich), d. sdownictwa polubownego (w tym zakresie obowizuj odrbne konwencje). 39 W art. 1 wyranie podkrelono, e rozporzdzenie nie obejmuje spraw podatkowych, celnych i administracyjnych.

83

40 Podobnie ujty jest art. 1 Konwencji lugaskiej (i brukselskiej). Oglna regua dotyczca jurysdykcji
oparta zostaa w rozporzdzeniu - tak jak w Konwencjach brukselskiej i lugaskiej - na zasadzie actor seuitur forum rei. W myl art. 2 ust. 1 osoby majce miejsce zamieszkania w pastwie czonkowskim mog by pozywane - bez wzgldu na swe obywatelstwo - przed sdy tego pastwa (cznik miejsca zamieszkania pozwanego). 41 Przepis art. 3 rozporzdzenia utrzymuje zasad, wedug ktrej osoby majce miejsce zamieszkania na terytorium pastwa czonkowskiego mog by pozywane przed sdami innego pastwa czonkowskiego tylko zgodnie z przepisami rozdziaw 2-7 dziau I. Wyczone jest wic w tym zakresie zastosowanie (wobec osb, o ktrych mowa) krajowych przepisw jurysdykcyjnych przewidujcych nadmiern" jurysdykcj wasnych sdw. 42 W myl art. 5 pkt 1 rozporzdzenia (jak i wedug art. 5 pkt 1 Konwencji lugaskiej i brukselskiej), jeeli przedmiotem postpowania jest umowa lub roszczenie wynikajce z umowy, osoba majca miejsce zamieszkania w pastwie czonkowskim moe by pozwana take przed sd miejsca, gdzie zobowizanie zostao wykonane lub miao by wykonane (cznik locus executioni). 43 Twrcy rozporzdzenia podjli prb stworzenia autonomicznego pojcia miejsca wykonania zobowizania. W myl art. 5 pkt 1 lit. b.- w braku odmiennego uzgodnienia stron - miejscem wykonania zobowizania jest: a. w przypadku sprzeday rzeczy ruchomych - miejsce w pastwie czonkowskim, w ktrym rzeczy te zgodnie z umow zostay albo miay by dostarczone, b. w przypadku wiadczenia usug - miejsce w pastwie czonkowskim, w ktrym usugi zgodnie z umow byy albo miay by wiadczone. 44 Dopiero w braku przesanek do postpienia zgodnie z tymi wskazwkami zwrci si trzeba do oglnego pojcia miejsca wykonania. 45 Poszerzony zosta w rozporzdzeniu zasig cznika rozstrzygajcego o jurysdykcji dla spraw z deliktw lub uasideliktw. Jurysdykcyjnie waciwy jest nie tylko sd miejsca, gdzie nastpio zdarzenie wyrzdzajce szkod, lecz rwnie sd miejsca, gdzie takie zdarzenie moe nastpi. Usunito w ten sposb wtpliwoci istniejce na tle Konwencji, czy omawiana podstawa jurysdykcyjna obejmuje take powdztwa o charakterze prewencyjnym. 46 W myl art. 22 pkt 2 rozporzdzenia (niezalenie od miejsca zamieszkania) wyczn jurysdykcj maj w sprawach, ktrych przedmiotem s prawa rzeczowe na nieruchomociach, sdy pastwa czonkowskiego, w ktrym nieruchomo jest pooona. Jednak w sprawach dotyczcych najmu lub dzierawy nieruchomoci, zawartych na czasowy uytek prywatny, nieprzekraczajcy szeciu kolejnych miesicy, jurysdykcj maj rwnie sdy pastwa czonkowskiego, w ktrym pozwany ma miejsce zamieszkania, jeeli najemca albo dzierawca jest osob fizyczn, a waciciel oraz najemca bd dzierawca maj miejsce zamieszkania w tym samym pastwie.

84