You are on page 1of 54

Cz 4 19.

PROBLEMY STATECZNOCI 1

Andrzej Gawcki - Mechanika materiaw i konstrukcji prtowych 2003r. Alma Mater


19.
PROBLEMY STATECZNOCI


19.1. WIADOMOCI WSTPNE

19.1.1. Bifurkacja stanu rwnowagi

Zagadnienia statecznoci nale do najtrudniejszych, a zarazem kluczowych problemw
mechaniki. Naszkicujemy je wstpnie na przykadzie idealnie sprystego prta pryzmatycznego
poddanego dziaaniu osiowej siy ciskajcej (rys. 19.1a). Pod wpywem dostatecznie maej siy
ciskajcej prt ulega jedynie skrceniu, a o prta pozostaje prostoliniowa (odcinek OB na rys. 19.1b). Z
dowiadczenia wiemy jednak, e przy wikszym obcieniu pojawia si pewien stan rwnowagi
chwiejnej, kryjcy w sobie niebezpieczestwo, e wskutek jakiej drobnej przyczyny (wstrzs,
przypadkowe uderzenie) prt zmieni nagle sw prostoliniow posta i przyjmuje pooenie wygite. T
nag zmian nazywamy wyboczeniem prta. Zjawisko wyboczenia jest jedn z form utraty statecznoci.
Utrata statecznoci moe nastpi wwczas, gdy sia osiowa P osignie pewn warto krytyczn P
kr
..
Wartoci tej towarzysz zatem dwa stany rwnowagi odpowiadajce prostoliniowej lub krzywoliniowej
osi prta. Na wykresie P (rys. 19.1b) jest to punkt B. W punkcie tym nastpuje wic rozwidlenie
stanu rwnowagi, czyli tzw. bifurkacja.


Rys. 19.1

19.1.2. Zagadnienie Eulera

Podejmiemy prb wyznaczenia siy krytycznej na podstawie analizy wygitej postaci rwnowagi
prta. Jedyn przyczyn wygicia osi prta jest moment zginajcy
| |
M x P w x ( ) ( ) = (rys. 19.1a),
obliczony po odstpieniu od zasady zesztywnienia. Tak ustalon funkcj momentu wprowadzimy do
rwnania rniczkowego linii ugicia. Zaoymy dodatkowo, e:
krzywizny wygitej osi prta s mae,
pomijamy wpyw si poprzecznych,
pomijamy wpyw skrcenia osi prta.
Wszystkie wyej wymienione zaoenia odpowiadaj teorii wyboczenia prta sprystego,
zbudowanej przez Eulera w poowie XVIII wieku.
Rwnanie rniczkowe linii ugicia przyjmuje zatem nastpujc posta:
EJ w M x P w = = ' ' ( ) ( ),
skd
(a) w w ' ' , + =
2 2


gdzie
2
= P EJ / ( ). Oglnym rozwizaniem tego rwnania jest funkcja:
w x C x C x ( ) cos sin . = + +
1 2

Cz 4 19. PROBLEMY STATECZNOCI 2

Andrzej Gawcki - Mechanika materiaw i konstrukcji prtowych 2003r. Alma Mater


Z warunkw brzegowych mamy:
w C C
w C
( ) , , ,
' ( ) , .
0 0 0
0 0 0
1 1
2
= + = =
= =


Wobec tego
w x x ( ) ( cos ). = 1
Poniewa na swobodnym kocu prta w(l) = , wic musi zachodzi warunek:
= cos . l 0
Z rwnania tego wynika, e albo = 0, albo cosl = 0. Jeeli = 0, to w 0, a zatem nie ma
wyboczenia. Jeeli natomiast cosl = 0, to musi by speniona zaleno:
(b) l n n = = ( ) , , , ... 2 1
2
1 2


Z tego rwnania wyznaczymy wartoci , dla ktrych moe wystpi wyboczenie. Ugicie pozostaje
jednak nieokrelone. Uwzgldniwszy, e
2
= P EJ / ( ) , na podstawie rwnania (b) otrzymujemy:

P
EJ
l n
n ( )
( ) , = 2 1
2


skd
(c) P
n EJ
l
n ( )
( )
. =
2 1
4
2 2
2


Otrzymalimy zatem nieskoczenie wiele rozwiza. Z praktycznego punktu widzenia interesuje nas
jednak tylko najmniejsza sia P
(n)
, wystpujca dla n = 1. Jest to poszukiwana sia krytyczna:

(d) P P
EJ
l
kr
= =
( )
.
1
2
2
4



Wartoci tej odpowiada tak zwana pierwsza posta wyboczenia (n = 1), ktr okrela rwnanie:

w
x
l
( )
cos .
1
1
2
=
|
\

|
.
|



Trzy pierwsze postacie wyboczenia odpowiadajce wartociom n = 1, n = 2 i n = 3 ilustruje rys. 19.2.


Rys. 19.2
Cz 4 19. PROBLEMY STATECZNOCI 3

Andrzej Gawcki - Mechanika materiaw i konstrukcji prtowych 2003r. Alma Mater



19.1.3. Uwzgldnienie duych przemieszcze

Opisana wyej uproszczona teoria wyboczenia pozwala obliczy jedynie si krytyczn i
odpowiadajc jej posta wyboczenia. Jest to tak zwana liniowa teoria wyboczenia, gdy zastosowano
liniowe rwnanie rniczkowe linii ugicia. Trzeba jednak podkreli, e problemy statecznoci s
zawsze nieliniowe i nie obowizuje tu zasada superpozycji. Odstpimy obecnie od zaoenia, e
krzywizny s mae i zastosujemy dokadny wzr na skoczon krzywizn. Ugicia prta mog by
wwczas dowolnie due. Rwnanie rniczkowe linii ugicia jest nieliniowe i przybiera posta:
(e)
( )
w
w
w
' '
'
( )
/
1
2
3 2
2
+
= lub
( )
t
t
t
' '
'
,
/
1
2
3 2
2
+
=
gdzie t w = (por. rys. 19.3a). Zauwamy, e zachodz tosamoci:
1
2
2
d t t t dx t t dx ( ) ' ( ' ), =
1
2
2
d t t t dx t t dx ( ' ) ' ' ' ' ' ( ' ). =
Po pomnoeniu obu stron rwnania (e)
2
przez t'dx otrzymujemy:
( )
d t
t
d t
( ' )
'
( ),
/
2
2
3 2
2 2
1+
=
skd po scakowaniu:
(f)
( )
1
1
2
2
1/ 2
2 2
1
+ = +

t t C ' .
Sta C
1
wyznaczymy z warunkw brzegowych na kocu utwierdzonym (x = 0), gdzie w = 0 i w' = 0,
czyli = t 0 i t' = 0. Wynika std, e dla t = pochodna t' = 0. Uwzgldniwszy ten warunek
stwierdzamy, e C
1
2 2
1 2 = / .


Rys. 19.3


Dalsze zadanie polega wic na rozwizaniu nieliniowego rwnania rniczkowego pierwszego rzdu:
(g)
( )
1
1
1
1
2
2
2 2 2
+ =

t
t
' .


Cz 4 19. PROBLEMY STATECZNOCI 4

Andrzej Gawcki - Mechanika materiaw i konstrukcji prtowych 2003r. Alma Mater


Po prostych przeksztaceniach rwnanie to mona doprowadzi do postaci:
( )
( ) ( )
dx
t dt
t t
=

(
1
1
2
1
1
4
2 2 2
2 2 2 2 2


,
lub po wykorzystaniu rwnania wyjciowego (g)
2
do postaci:
( ) ( )
1
1
1
4
2
2 2 2 2 2
+ =

(
t dx
dt
t t
' .


Lewa strona tego rwnania przedstawia element dugoci zdeformowanej osi prta dl t dx = + 1
2
' , co
po obustronnym scakowaniu prowadzi do zalenoci:
(h)
( )

dl
dt
t t
l
=


2 2 2 2 2
0 0 1
1
4
.
Poniewa zaoenie o nieciliwoci osi prta jest nadal aktualne, lewa strona rwnania (h) daje w wyniku
warto l. Praw stron mona by przedstawi w postaci nieelementarnej caki eliptycznej (por. np.
Timoshenko, Gere [48], Naleszkiewicz [30]). Wybierzemy jednak nieco inna drog, prowadzc do
postaci nadajcej si do bezporednich oblicze (por. np. Ballenstedt [2]). W tym celu zauwamy, e
(i)
2
2
2
= =
|
\

|
.
|
P
EJ
p
l

,
gdzie p P P = /
kr
, przy czym P EJ l
kr
=
2 2
2 / ( ) i stosownie do wzoru (d) oznacza si krytyczn (tzw.
eulerowsk) obliczon wedug teorii liniowej.
Jeeli skadnik
2 2 2
4 ( ) / t jest mniejszy od jednoci, tzn. gdy
( ) ( )
1
4 4
1
2 2 2
2
2 2
=
|
\

|
.
|
< t p
l
t

,
to

( )
( ) ( )
1
1
1
4
1
1
2 4
1 3
2 4 4
2 2 2
2
2 2 2
4
2 2
2

= +
|
\

|
.
|
+

|
\

|
.
|
+


t
p
l
t p
l
t

...
Rozwinicie to pozwala kolejno scakowa skadniki prawej strony rwnania (h). Po scakowaniu
otrzymujemy:
l p
l
l
l
p
l
p = = +
|
\

|
.
|
|
\

|
.
|
+

|
\

|
.
|
|
\

|
.
|
+

(
(

2 2
1
1
2 4
1 3
2 4 4
2 2 2 4

... ,
skd
(j) p
l
p
l
p = +
|
\

|
.
|
|
\

|
.
|
+

|
\

|
.
|

|
\

|
.
|
+ 1
1
2 4
1 3
2 4 4
2 2 2 4

...
Wzr (j) okrela zaleno midzy si P a ugiciem .
Jeeli = 0, to sia P jest rwna eulerowskiej sile krytycznej (p = 1). Wikszym wartociom siy P
odpowiadaj cile okrelone dwie wartoci przemieszczenia . Dla nieduych wartoci /l szereg po
Cz 4 19. PROBLEMY STATECZNOCI 5

Andrzej Gawcki - Mechanika materiaw i konstrukcji prtowych 2003r. Alma Mater


prawej stronie wzoru (j) jest bardzo szybko zbieny. Uwzgldniwszy jedynie dwa wyrazy tego szeregu
otrzymamy:
(k)

l
p
p

8 1

.
Nietrudno si przekona, e niewielkiemu zwikszeniu obcienia towarzysz znaczny przyrost ugi i
katastrofalny wzrost napre normalnych. Naprenia te obliczamy ze wzoru na mimorodowe ciskanie
(por. rys. 19.3c, d):

max
, = = + = +
|
\

|
.
|
= +
|
\

|
.
|
P
A
P
W
p
P
A r
p
r

kr
kr
1 1
gdzie
kr kr
= P A / , a r oznacza promie rdzenia przekroju (r = W/A). Zatem
(l)

= = +
|
\

|
.
|
max
.
kr
p
l
l
r
1


Przyjmiemy przykadowo, e wysoko supa l = 5 m, a przekrj supa jest rur o rednicy zewntrznej
70 mm i gruboci cianki 3 mm. Promie rdzenia przekroju r = 1,606 cm, czyli l/r = 311,4. Dla tych
danych ze wzorw (k) i (l) obliczono wartoci zestawione w tablicy III.
Tablica III
p = P/P
kr

1 1,001 1,002 1,003 1,004
/l

0
1
0,0569
18,74
0,0804
26,10
0,0984
31,75
0,1136
36,52

Wykres zalenoci P() ilustruje rys. 19.3b. Charakterystyczne jest to, e w rozwaanym przypadku
wykres ten jest symetryczny wzgldem osi P. Obserwowany znaczny wzrost napre po niewielkim
przekroczeniu wartoci siy krytycznej pozwala stwierdzi, e wyboczenie prta jest rwnoznaczne z
wyczerpaniem nonoci konstrukcji. Z punktu widzenia bezpieczestwa konstrukcji naprenie krytyczne
traktuje si zatem jako warto niszczc.

19.1.4. Wpyw si poprzecznych i skrcenia osi prta

Omwimy obecnie konsekwencje odejcia od dalszych zaoe teorii Eulera. Przedstawimy wpyw si
poprzecznych i skrcenia osi prta na warto siy krytycznej.
Wpyw siy poprzecznej przeanalizujemy na gruncie teorii liniowej. Z rwnania rwnowagi elementu
dl, wycitego w konfiguracji odksztaconej (rys. 19.4b) wynika, e
Q P P w x = sin ' ( ),
gdzie
w x w x w x
M Q
( ) ( ) ( ). = +


Rys. 19.4

Cz 4 19. PROBLEMY STATECZNOCI 6

Andrzej Gawcki - Mechanika materiaw i konstrukcji prtowych 2003r. Alma Mater


Funkcja w x
M
( ) spenia rwnanie rniczkowe
w x
M
EJ
M
"( ) , =
a pochodna funkcji w x
Q
( ) jest rednim ktem cinania:
w x
k
GA
Q
Q
' ( ) , =
skd
w x
k
GA
dQ
dx
k
GA
Pw
Q
"( ) ' ' . = =
Poniewa w w w
M Q
" " ", = + wic
w x
M
EJ
P k
GA
w ' ' ( ) ' ' . = +


Po uwzgldnieniu, e M = P( w), otrzymujemy rwnanie rniczkowe:
(m) w w ' ' , + =
1
2
1
2

gdzie

1
2
1
=

|
\

|
.
|
P
EJ
kP
GA
.
Postpujc podobnie jak w zadaniu Eulera otrzymujemy warunek:

1
2 1
2
1 2 l n n = = ( ) , , , ...


Dla n = 1
P
EJ
kP
GA
l
( )
( )
.
1
1
2
2
1
4

|
\

|
.
|
|
=


Uwzgldniajc, e sia eulerowska krytyczna wynosi P EJ l
E
=
2 2
2 / ( ) dostajemy:
P P
kP
GA
E
( )
( )
,
1
1
1 =
|
\

|
.
|
|

skd
(n) P P
P
k
GA
P
E
E
kr
= =
+
( )
.
1
1

Ze wzoru (n) wynika, e uwzgldnienie wpywu si poprzecznych powoduje zmniejszenie wartoci siy
krytycznej. Warto ta jest zazwyczaj niewiele mniejsza od P
E
. Istotne rnice mog wystpi w prtach
zoonych poczonych przewizkami lub krzyulcami. Warto doda, e wzr (n) obowizuje rwnie dla
innych warunkw podparcia prta.
W przypadku stosunkowo krtkich prtw wykonanych z materiau o bardzo wysokiej granicy
sprystoci istotny wpyw moe mie skrcenie osi prta przed utrat statecznoci (por. yczkowski,
[57]). Ostateczny wzr na si krytyczn uwzgldniajcy to skrcenie ma posta:

Cz 4 19. PROBLEMY STATECZNOCI 7

Andrzej Gawcki - Mechanika materiaw i konstrukcji prtowych 2003r. Alma Mater


(o) P
P
P
EA
E
E
kr
=
+
2
1 1
4
,
gdzie P
E
oznacza si krytyczn obliczon wedug teorii Eulera. Odnotowa trzeba, e dla P EA
E
> / 4
wyboczenie prta w ogle nie wystpuje.


19.1.5. Wpyw imperfekcji

Do tej pory zakadalimy, e obcienie prta jest przyoone idealnie osiowo, a o prta jest idealnie
prosta. W praktyce zaoenia te nigdy nie s spenione. Wobec tego konieczne jest wyrobienie sobie
pogldu na wpyw wyej wymienionych imperfekcji.
Przyjmijmy przykadowo, e sia P dziaa na pewnym mimorodzie e (por. rys. 19.5a). Jeli
ograniczymy si do bardzo maych ugi, otrzymamy nastpujce rwnanie rniczkowe linii ugicia:

EJw P e w ' ' ( ). = +

Rozwizanie tego rwnania ma posta:
w x e
x
x
( )
cos
cos
, =
1


gdzie = P EJ / ( ). Dla x = l sum maksymalnego ugicia i wstpnego mimorodu e wyraa wzr:
(p)
| |

c
P e e
P l
e f P = + =

= ( )
cos ( )
( )
1

.

Wykresy funkcji (P) ilustruje rys. 19.5b (linie przerywane).





Rys. 19.5


atwo zauway, e dy do nieskoczonoci, gdy cos(l) dy do zera, czyli gdy l dy do /2.
Widzimy zatem, e asymptot funkcji P() jest warto siy P wynikajca z warunku: l = /2, skd
P P EJ l
E
= =
2 2
2 / ( ) . Z powyszego wynika, e gdy sia P dziaajca na pewnym mimorodzie jest
Cz 4 19. PROBLEMY STATECZNOCI 8

Andrzej Gawcki - Mechanika materiaw i konstrukcji prtowych 2003r. Alma Mater


bliska eulerowskiej wartoci krytycznej, nastpuje gwatowny przyrost poprzecznego ugicia. Zwrmy
uwag na to, e cakowite ugicie
c
mona przedstawi jako iloczyn wstpnego mimorodu e i pewnej
funkcji f(P) uzalenionej od aktualnej wartoci siy ciskajcej. Powikszanie mimorodu powoduje jedy-
nie wiksze ugicie, nie wpywa ono jednak na pooenie asymptoty (por. rys. 19.5b). Bardziej cise
rozwizanie nieliniowe ilustruj wykresy zaznaczone na rys. 19.5b liniami cigymi. Warto doda, e
analogiczne wnioski wypywaj z analizy ciskania prta o pocztkowej krzywinie (por. rys. 19.5c).

19.1.6. Wpyw obcie poprzecznych

Omwimy jeszcze wpyw obcienia poprzecznego na charakter wykresw P().



Rys. 19.6

Na wstpie wyprowadzimy rwnanie rniczkowe linii ugicia dla prta ciskanego i jednoczenie
obcionego poprzecznie. W tym celu rozpatrzymy rwnowag wycitego elementu belki o dugoci dx
(rys. 19.6b):
warunek rwnowagi si pionowych
Q qdx Q +dQ = 0,
skd
q
dQ
dx
= , (19.1)
warunek rwnowagi momentw
M qdx
dx
Q dQ dx M Md P dw + + + + + =
2
0 ( ) ( ) .
Po pominiciu maych wartoci drugiego rzdu otrzymujemy:
dM
dx
Q P
dw
dx
= + . (19.2)
Rwnanie rniczkowe linii ugicia ma posta:
EJw M " . = (19.3)
Zrniczkowanie tego rwnania wzgldem x oraz wykorzystanie rwnania (19.2) prowadzi do rezultatu:
( ")' ' . EJw Pw Q + = (19.4)
Po ponownym zrniczkowaniu powyszego rwnania i wykorzystaniu zalenoci (19.1) otrzymujemy:
( ")" " . EJw Pw q + = (19.5)
Wzory (19.3), (19.4) i (19.5) przedstawiaj trzy postacie rwnania rniczkowego linii ugicia prta
mimorodowo ciskanego o dowolnych warunkach brzegowych. S one suszne rwnie dla
mimorodowego rozcigania, jeeli zmienimy znak siy P.
Cz 4 19. PROBLEMY STATECZNOCI 9

Andrzej Gawcki - Mechanika materiaw i konstrukcji prtowych 2003r. Alma Mater


Dla ilustracji powyszych wywodw wyznaczymy funkcj ugicia prta wspornikowego obcionego
na swobodnym kocu dwoma siami: pionow P i poziom H (rys. 19.7). Przyjmijmy, e w czasie
obcienia stosunek obu si jest stay i e



Rys. 19.7

= H P / . Wykorzystamy tu rwnanie rniczkowe linii ugicia (19.3), gdy funkcja momentw
zginajcych jest znana:
(r) EJw H l x P w " ( ) ( ). = +
Rwnanie to po przeksztaceniu mona zapisa nastpujco:
| |
w w l x " ( ) , + = +
2 2

gdzie
2
= P EJ / ( ). Rozwizaniem tego rwnania jest funkcja (por. Ballenstedt [2]):
| |
w x x
l l x
l
( )
sin( ) sin ( )
cos( )
. = +




Najwiksze ugicie = w(l) okrela wzr:
( )
( )
. P l
l
l
=

tg
1
Rwnanie to opisuje zaleno midzy przemieszczeniem a si P. Przedstawimy je w postaci
bezwymiarowej, uwzgldniwszy stosownie do wzoru (i), e l P P p = = ( / ) / ( / ) 2 2
kr
:
( ) , p
p
p
=
|
\

|
.
|

(
(
(
(
tg

2
2
1
gdzie = / . l Nietrudno zauway, e dla p = 1, czyli dla P = P
kr
, przemieszczenie . Widzimy
zatem, e obecno obcienia poprzecznego nie wpywa na warto krytyczn siy ciskajcej P. Wpyw
obcienia poprzecznego na przebieg wykresw P() jest podobny do wpywu imperfekcji. Stwierdzenie
to ilustruj dodatkowe wykresy funkcji p() zamieszczone na rys. 19.7b.
Na koniec wyprowadzimy jeszcze jeden bardzo uyteczny wzr przybliony na obliczanie ugi prta
zginanego i ciskanego. W rozwaanym wyej zadaniu dla P = 0 maksymalne ugicie prta
wspornikowego
Cz 4 19. PROBLEMY STATECZNOCI 10

Andrzej Gawcki - Mechanika materiaw i konstrukcji prtowych 2003r. Alma Mater

0
3
3
=
Hl
EJ
.
Wobec tego
= = = H P
EJ
l pP p
kr
/ ,
3 12
3
0
2
0


gdzie
0 0
= / . l Po podstawieniu tej wartoci do wzoru na (p) otrzymujemy:
( ) . p
p
p
p
=
|
\

|
.
|

(
(
(
(
0
2
12 2
2
1

tg

Wyraenie w nawiasie mona zapisa w sposb przybliony, jeeli uwzgldnimy trzy wyrazy rozwinicia
funkcji tg w szereg potgowy:
tg + +
1
3
2
15
3 5
.
Wwczas otrzymujemy:
tg

2
2
1 1
12 16
2
15
1
12
1
10 12
1
1
2 4 2 2 2 2
p
p
p
p p p p
p
|
\

|
.
|
+ + = +
|
\

|
.
|
|

.
Po uwzgldnieniu uzyskanego rezultatu we wzorze na (p) otrzymujemy przyblion formu suc do
obliczania ugi prta z uwzgldnieniem siy ciskajcej:
( ) p
p

0
1
1
. (19.6)
atwo sprawdzi, e wzr (19.6) daje bardzo dobre przyblienie nawet dla duych wartoci p.
Na podstawie oglnej analizy mona pokaza, e wzr (19.6) ma charakter uniwersalny i obowizuje
dla dowolnych warunkw brzegowych (por. Timoshenko, Gere [48]). Symbol
0
oznacza tu ugicie bez
udziau si osiowych, a drugi czon f p p ( ) / ( ) = 1 1 oznacza wspczynnik zwikszajcy, ktry zaley
od stosunku p P P = / .
kr
Warto doda, e wspczynnik ten mona rwnie stosowa do szacowania
wpywu imperfekcji, jakkolwiek dokadno takiego oszacowania bywa nieco gorsza (por. np. wzr (p)).

19.1.7. Rozciganie mimorodowe

Utrata statecznoci wystpuje si z reguy w prtach ciskanych. Siy rozcigajce na og stabilizuj
ugicia. Ilustracj tego zjawiska mog by wykresy podane na rys. 19.8a. Wykresy te odpowiadaj
rozwizaniu rwnania rniczkowego (r), w ktrym zmieniono znak siy P.

Rys. 19.8

Cz 4 19. PROBLEMY STATECZNOCI 11

Andrzej Gawcki - Mechanika materiaw i konstrukcji prtowych 2003r. Alma Mater


19.1.8. Definicja statecznoci. Punkty graniczne i punkty bifurkacji

Przedmiotem dotychczasowych rozwaa byo zjawisko bifurkacji stanu rwnowagi. problem
statecznoci jest jednak rozumiany znacznie szerzej. Niestateczno definiuje si na og jako proces, w
ktrym niewielka zmiana przyczyny powoduje bardzo du zmian skutku. W definicji tej mieci si
zjawisko wyboczenia, kiedy niewielka zmiana siy (przyczyny) powoduje du zmian poprzecznego
ugicia (skutku). Zjawisko szerzej pojtej utraty statecznoci obserwujemy rwnie w czasie dziaania
siy pionowej na wze kratownicy Misesa (por. p. 17.2). Zbliajc si bowiem do punktu granicznego
rejestrujemy coraz wiksze przemieszczenia pionowe. W chwili osignicia obcienia odpowiadajcego
punktowi granicznemu, w ktrym dP d / = 0, nastpuje gwatowny przyrost wartoci przemieszczenia
wiadczcy o utracie statecznoci. Dalszy wzrost siy po przeskoku odpowiada jednak procesowi
statecznemu. W innych przypadkach osignicie punktu granicznego moe oznacza cakowite
wyczerpanie nonoci konstrukcji.


Rys. 19.9
Oglnie biorc, utrata statecznoci wystpuje bd w punkcie bifurkacji, bd w punkcie granicznym.
Ilustracj tych uwag jest rys. 19.9, na ktrym przedstawiono punkt graniczny i dwa przypadki bifurkacji
stanu rwnowagi. Odnotowa trzeba, e osignicie punktu bifurkacji nie zawsze oznacza utrat nonoci
konstrukcji. Sytuacj tak ilustruje rys. 19.9c, stan pobifurkacyjny jest tutaj nadal stateczny, gdy
dP d / > 0 . Zagadnienia te omwimy dokadniej w dalszych czciach tego rozdziau.


19.2. PODEJCIE ENERGETYCZNE

19.2.1. Uwagi wstpne

Rozwamy konstrukcj idealnie spryst bdc pocztkowo w stanie rwnowagi, poddan dziaaniu
obcienia konserwatywnego. Ukad moe odej od tego stanu rwnowagi, jeeli wystpi pewne siy
zakcajce, w nastpstwie ktrych pojawi si przemieszczenia rozwijajce si z okrelonymi
prdkociami. Z zasady zachowania energii wiadomo, e suma energii potencjalnej ukadu i energii
kinetycznej E
k
jest staa:
+ = E
k
const.
Stan rwnowagi ukadu zachodzi, gdy energia potencjalna osiga ekstremum. Przyjmijmy, e ukad jest
pierwotnie w stanie rwnowagi charakteryzujcym si minimaln wartoci energii potencjalnej.
Nadajmy ukadowi pewn ma prdko pocztkow. Warto energii potencjalnej moe jedynie
wzrasta, czemu towarzyszy zmniejszenie si energii kinetycznej, stosownie do zasady zachowania
energii. Przypadek ten odpowiada stanowi rwnowagi statecznej. Rwnowag stateczn mona
zobrazowa na przykadzie analogii, zilustrowanej na rys. 19.10a, na ktrym przedstawiono kulk
toczc si po zakrzywionej powierzchni. Pierwotny stan rwnowagi


Cz 4 19. PROBLEMY STATECZNOCI 12

Andrzej Gawcki - Mechanika materiaw i konstrukcji prtowych 2003r. Alma Mater



Rys. 19.10
odpowiada minimum energii potencjalnej; kulka znajduje si w zagbieniu. Po wyprowadzeniu kulki z
pierwotnego pooenia rwnowagi przez nadanie jej maej prdkoci pocztkowej obserwujemy oscylacje
kulki w otoczeniu pooenia rwnowagi. W pooeniu tym energia potencjalna osiga minimum, a
prdko kulki jest najwiksza. Prdko ta zmniejsza si w miar odchodzenia od pierwotnego pooenia
rwnowagi.
Rozwamy teraz sytuacj, gdy pocztkowe pooenie rwnowagi nie odpowiada minimum energii
potencjalnej. Wwczas, stosownie do zasady zachowania energii, impuls powoduje wzrost energii
kinetycznej. Pojawiaj si due przemieszczenia, rozwijajce si ze znacznymi prdkociami. Opisany
przypadek odpowiada niestatecznemu stanowi rwnowagi, a jego ilustracj s rys. 19.10b, c. Stan
rwnowagi obojtnej odpowiada toczeniu si kulki na paszczynie poziomej (rys. 19.10d).
Bardziej zoon sytuacj przedstawia rys. 19.11, na ktrym dla maych zaburze pooenie
pocztkowe mona uzna za stateczne. Jeli jednak zakcenie jest dostatecznie due, to kulka moe zaj
pooenie rwnowagi o niszym poziomie energetycznym. Problem ten wystpuje w zjawisku przeskoku.


Rys. 19.11

Powysze uwagi pozwalaj zmodyfikowa nieco zasad minimum energii potencjalnej:
Ukad konserwatywny jest w stanie rwnowagi statecznej tylko wtedy, gdy warto energii
potencjalnej osiga minimum wzgldne.

19.2.2. Matematyczna interpretacja zasady minimum energii
potencjalnej
*)


Rozwamy konstrukcj spryst, ktrej stan odksztacenia jest cakowicie okrelony przez parametr
T, a obcienie stanowi staa sia P. Wwczas energi potencjaln mona zapisa jako funkcj parametru
T:
= ( ). T
Funkcj t obrazuje wykres na rysunku 19.12. Naszym celem jest znalezienie


Rys. 19.12

*)
Por. [14, 38, 40, 45, 50].
Cz 4 19. PROBLEMY STATECZNOCI 13

Andrzej Gawcki - Mechanika materiaw i konstrukcji prtowych 2003r. Alma Mater



punktw rwnowagi i okrelenie, czy s one stateczne czy niestateczne. Wybieramy dowolny punkt
krzywej (T) o wsprzdnych
0
, T
0
. Zbadamy przyrost energii potencjalnej po zmianie wsprzdnej
T
0
o ma warto t, z wykorzystaniem rozwinicia w szereg Taylora:


( ) ( ) ... T t T
T
t
T
t
0 0
2
2
2
1
2
+ = + + +


gdzie pochodne funkcji odnosz si do punktu T = T
0
. Rozwinicie to mona zapisa nieco inaczej:

0 0
2
+ = + + + ..., (19.7)
gdzie ,
2
,...oznaczaj kolejne wariacje energii potencjalnej. Warunkiem koniecznym ekstremum
(maksimum lub minimum) energii jest znikanie pierwszej wariacji . Wobec tego warunek rwnowagi
ma posta:


T
= = 0 0 lub , (19.8)
a warunkami minimum energii s zalenoci:


T
T
= > = > 0 0 0 0
2
2
2
, lub ,

(19.9)
dla wszystkich kinematycznie dopuszczalnych wartoci t. Wynika std kryterium statecznoci konstrukcji


2
2
2
0 0


T
> > lub . (19.10)
Jeeli
2 2
0 / T < , ukad jest niestateczny, a jeli
2 2
0 / T = , to w celu ustalenia statecznoci
ukadu trzeba zbada znaki wyszych pochodnych (wariacji) energii potencjalnej. Na przykad, gdy
/ T = 0 i jednoczenie
2 2
0 / T = , to
3 3
0 / T < oznacza ukad niestateczny. Jeeli

3 3
/ T byoby rwnie rwne zeru, wtedy
4 4
0 / T > oznaczaoby ukad stateczny, a

4 4
0 / T < ukad niestateczny. Postpowanie to powielamy a do skutku.
Dla ilustracji powyszych stwierdze rozwaymy pionowy idealnie sztywny prt o dugoci l,
utwierdzony sprycie w fundamencie za porednictwem spryny o sztywnoci rwnej c (rys. 19.13).
Prt jest obciony si pionow P. Naley obliczy warto krytyczn siy P, dla ktrej pionowe
pooenie prta staje si niestateczne. Energia potencjalna w pozycji wychylonej



Rys. 19.13


Cz 4 19. PROBLEMY STATECZNOCI 14

Andrzej Gawcki - Mechanika materiaw i konstrukcji prtowych 2003r. Alma Mater


= = = ( ) ( ) ( cos ).
1
2
1
2
1
2 2
c P u c Pl
Rol parametru odksztacenia odgrywa tu kt . Rwnowaga zachodzi, gdy / = 0 , tzn.

= = c Pl sin . 0
Dla maych przemieszcze mona przyj, e sin , std

= = ( ) . c Pl 0
Rwnowaga jest moliwa w dwch przypadkach:
= = 0 lub . P
c
l

Pierwszy z nich odpowiada pozycji nie wychylonej (nie wyboczonej). Drugi okrela warto P, dla ktrej
jest moliwy stan rwnowagi w pozycji wychylonej. Stateczno rwnowagi okrela druga pochodna
funkcji ():

2
2
0
0
0

=
>
=
<

c Pl
stan stateczny
stan krytyczny
stan niestateczny


Z powyszego wynika, e P P c l = =
kr
/ i jest wartoci krytyczn, poniej ktrej pionowe pooenie
prta jest stateczne.
W omwionym wyej zadaniu energia potencjalna bya funkcj jednej zmiennej , a warunki
rwnowagi i statecznoci byy wyraone przez pochodne czstkowe funkcji (). W ukadach cigych
trzeba bada wariacje funkcjonau energii potencjalnej. Rozwamy zatem dla przykadu pryzmatyczny
prt wspornikowy obciony osiow si P (rys. 19.14). Przyrost pionowego przemieszczenia punktu
przyoenia siy na skutek wyboczenia przy zaoeniu nieciliwoci osi prta mona zapisa, jak
nastpuje:
u ds dx w dx w dx
l l l
= = +
|
\

|
.
|

( ) ' ( ' ) . 1 1
1
2
2 2
0 0 0

Wobec tego przyrost pracy obcienia zewntrznego
2
1
2
2
0
L P u P w dx
l
= =

( ' ) .


Rys. 19.14

Cz 4 19. PROBLEMY STATECZNOCI 15

Andrzej Gawcki - Mechanika materiaw i konstrukcji prtowych 2003r. Alma Mater



Zatem energi potencjaln wyboczenia prta wyraa wzr:

( ) ( ' ' ) ( ' ) . w U L EJ w dx P w dx
l l
= =

2
1
2
1
2
2 2
0 0
(19.11)
Funkcj parametru odksztacenia peni tu ugicie poprzeczne w(x). Przyrost energii potencjalnej jest
wynikiem przyrostu funkcji w(x) o funkcj t(x). Funkcja t(x) jest kinematycznie dopuszczalnym
przemieszczeniem speniajcym te same warunki brzegowe co funkcja w(x), a jest sta o nieskoczenie
maej wartoci. Wtedy energi potencjaln wyraa si nastpujco:
+ = + = + + =
= +

(
(
+
+

(
(



( ) ( ' ' ' ' ) ( ' ' )
( ' ' ) ( ' ) ' ' ' ' ' '
( ' ' ) ( ' ) .
w t EJ w t dx P w t dx
EJ w dx P w dx EJ w t dx P w t dx
EJ t dx P t dx
l l
l l l l
l l

1
2
1
2
1
2
1
2
1
2
1
2
2 2
0 0
2 2
0 0 0 0
2 2 2
0 0

Z powyszego wida wyranie, jak posta maj wariacje funkcjonau; rzd wariacji odpowiada potdze
parametru :
=

( ' ' ' ' ' ' ) , EJw t P w t dx


l
0
(19.12)
| |

2 2 2 2
0
1
2
=

EJ t P t dx
l
( ' ' ) ( ' ) . (19.13)
Stany rwnowagi odpowiadaj rwnaniu = 0. Warunek ten rozpiszemy cakujc dwukrotnie przez
czci rwnanie (19.12) i przyrwnujc je do zera:
| |
| |
( )
EJ w l t l w t w l t l w t
P w l t l w t EJw Pw t dx
l
+
+ + =

' ' ( ) ' ( ) ' ' ( ) ' ( ) ' ' ' ( ) ( ) ' ' ' ( ) ( )
' ( ) ( ) ' ( ) ( ) ' ' .
0 0 0 0
0 0 0
0
IV

Dla rozwaanego prta wspornikowego obowizuj nastpujce warunki brzegowe:
x w w t t = = = = = 0 0 0 0 0 0 0 0 0 : ( ) , ' ( ) ( ) , ' ( ) , oraz
x l M l Q l = = = : ( ) ( ) , 0 0 i
co wedug wzorw (19.3) i (19.4) prowadzi do zalenoci:
w l EJw l P w l ' ' ( ) , ' ' ' ( ) ' ( ) , = + = 0 0
t l EJt l P t l ' ' ( ) , ' ' ' ( ) ' ( ) . = + = 0 0
Z warunkw tych wynika, e suma skadnikw stojcych poza cak jest rwna zeru. Wobec tego
rwnowaga ukadu zachodzi wtedy, gdy
( ' ' ) . EJw Pw t dx
l
IV
+ =

0
0

Cz 4 19. PROBLEMY STATECZNOCI 16

Andrzej Gawcki - Mechanika materiaw i konstrukcji prtowych 2003r. Alma Mater


Jeeli przyrost ugicia t(x) jest dowolny i rny od zera oraz spenia warunki brzegowe zadania, to
rwnowaga jest osigana, gdy wyraenie podcakowe zawarte w nawiasie jest rwne zeru. Odpowiada to
spenieniu rwnania rniczkowego:
EJw Pw
IV
= = ' ' 0
lub
w w
IV
+ =
2
0 ' ' , . (19.14)
gdzie
2
= P EJ / ( ). Rwnanie (19.14) pokrywa si z wczeniej wyprowadzonym rwnaniem
rniczkowym linii ugicia (19.5) dla prta mimorodowo ciskanego, jeeli przyjmiemy w nim, e q = 0.
Pozostaje jeszcze odpowiedzie na pytanie, jakie warunki odpowiadaj stanowi krytycznemu, gdy

2
0 = . Z rwnania (19.13) widzimy, e dla P = 0,
2
0 >
i rwnowaga jest stateczna. W miar wzrostu siy P warto
2
maleje, by dla P = P
kr
osign
warto zero, czyli
| |

2 2 2 2
0
1
2
0 ( ) ( ") ( ' ) . P EJ t P t dx
l
kr kr
= =

(19.15)
Poniewa funkcja t(x) spenia wszystkie wymagania stawiane funkcji w(x), z rwnania (19.15) wynika, e
przyrost energii potencjalnej w stanie krytycznym jest rwna zeru. Zatem
1
2
1
2
2 2
0 0
EJ t dx P t dx
l l
( ") ( ' ) =

kr
, (19.16)
skd
P
EJ t dx
t dx
l
l
kr
=

( ")
( ' )
.
2
0
2
0
(19.17)
Wzr (19.17) nosi nazw ilorazu Rayleigha i suy do przyblionego wyznaczania siy krytycznej przez
przyjcie z gry pewnej funkcji t(x), speniajcej warunki brzegowe zadania.
Dla przykadu przyjmiemy, e w prcie wspornikowym z rys. 19.14 funkcja t(x) ma w przyblieniu
ksztat paraboli drugiego stopnia o rwnaniu:
t x
l
x ( ) . =

2
2

Funkcja ta spenia warunki brzegowe t(0) =0, t'(0) = 0. Obliczymy caki wystpujce w rwnaniu (19.17):
( ' ) , t dx
l
x dx
l
l l
2
2
4
0
2
2
0
4
4
3
= =


( ' ' ) t dx
l
dx
l
l l
2
2
4
0
2
3
0
4
4
= =


.

Zatem wedug rwnania (19.17) otrzymujemy e P EJ l
kr
3
2
/ , wobec wyniku cisego
P EJ l EJ l
kr
= =
2 2 2
2 2 467 / ( ) , / .

Duo lepsze przyblienie otrzymamy, jeeli drug pochodn t''(x), bdc krzywizn wygitej osi
prta, wyrazimy przez moment zginajcy:
t x M EJ P t EJ "( ) / ( ) ( ) / ( ). = =
Wwczas
Cz 4 19. PROBLEMY STATECZNOCI 17

Andrzej Gawcki - Mechanika materiaw i konstrukcji prtowych 2003r. Alma Mater


1
2
1
2
0
2
2
0 0
M
EJ
dx P t dx
l l
=

kr
( ' ) ,
lub
( )
P
EJ
t dx P t dx
l l
kr
kr
2
2
0
2
0
0 =

( ' ) ,
skd
P
EJ t dx
t dx
EJ l
l
l
kr
=

( ' )
( )
, / .
2
0
2
0
2
2 50


Bd tego przyblienia jest teraz bardzo may i wynosi tylko 1,3%. Poniewa przybliona linia ugicia
wymaga naoenia pewnych wizw na rozwizanie dokadne (prt jest sztywniejszy), wartoci si
krytycznych s zawsze obarczone bdem przez nadmiar. Jest to zasadnicza wada metody Reyleigha.

19.3. STANY POKRYTYCZNE
*)


19.3.1. Wiadomoci oglne

W praktyce inynierskiej do dnia dzisiejszego poprzestaje si z reguy na wyznaczeniu obcienia
krytycznego bez analizy pokrytycznego zachowania si konstrukcji. Wynika to zarwno z duych
trudnoci matematycznych wystpujcych podczas badania duych przemieszcze, jak i trudnoci
fizycznej interpretacji stanw pokrytycznych. Podstawy nowoczesnej teorii stanw pokrytycznych przy
obcieniach konserwatywnych zbudowa Koiter w swej pracy doktorskiej ogoszonej w 1945 roku.
Prac t przetumaczono na jzyk angielski dopiero w 1967 roku, gdy pojawiy si ju inne, pniejsze
publikacje Koitera z zakresu statecznoci. Okazuje si, e przyczyny szeregu niepowodze
konstrukcyjnych oraz wielokrotnie stwierdzanych bdw eksperymentalnych tkwi z niedocenianiu
wagi problematyki stanw pokrytycznych. Istot tej problematyki zilustrujemy na kilku przykadach.
W analizie stanw pokrytycznych decydujce znaczenie maj pochodne czstkowe funkcji energii
potencjalnej wzgldem parametru odksztacenia konstrukcji T. Dlatego dla skrcenia zapisu
wprowadzimy oznaczenia:




I II III
= = =

T
T T
, , ,...
2
2
3
3
(19.18)
Powrcimy do zadania rozwaanego w p. 19.2.2 (rys. 19.13). Przyjmiemy, e parametrem obcienia
jest kt obrotu prta, czyli T = . Energia potencjalna
( , ) ( cos ), T P cT Pl T =
1
2
1
2
(19.19)
a warunek rwnowagi ma posta:

I
( , ) sin . T P
T
cT Pl T = = =

0 (19.20)
Rwnowaga zachodzi dla dwch przypadkw:
T = 0 (19.21)
lub

*)
Por. [14, 38, 50].
Cz 4 19. PROBLEMY STATECZNOCI 18

Andrzej Gawcki - Mechanika materiaw i konstrukcji prtowych 2003r. Alma Mater


P T
cT
l T
( )
sin
. =

(19.22)
W nie wychylonej pozycji prta (T = 0) rwnowaga jest speniona dla dowolnej wartoci siy P. Tak
zwana gwna (fundamentalna) cieka rwnowagi odpowiada prostej T = 0, a druga cieka
(pokrytyczna) dana jest wzorem (19.22). Obie cieki rwnowagi na paszczynie (T, P) ilustruje
rys. 19.15b.


Rys 19.15

Problem statecznoci rozstrzyga badanie znaku drugiej pochodnej energii potencjalnej, wyraonej
wzorem:


II
( , ) cos . T P
T
c Pl T = =

2
2
(19.23)
Na gwnej ciece rwnowagi (T = 0) otrzymujemy

II
( , ) , 0 P c Pl =
skd wida, e dla P P c l P < = >
kr II
/ , ( , ) , 0 0 czyli energia potencjalna osiga minimum i
rwnowaga jest stateczna. Dla P > P
kr
, rwnowaga jest niestateczna, bo
II
( , ) . 0 0 P <
Aby wykaza, e druga cieka rwnowagi (19.20) jest stateczna, trzeba udowodni, e energia na tej
ciece osiga lokalne minimum w punkcie bifurkacji. Poniewa
I kr II kr
( , ) ( , ) , 0 0 0 P P = =
poszukujemy wartoci nastpnych pochodnych:

III
( , ) sin , T P Pl T = skd
III kr
( , ) , 0 0 P =

IV
( , ) sin , T P Pl T = skd
IV kr
( , ) . 0 0 P c = >
Widzimy wic, e funkcja ( , ) T P na pokrytycznej ciece rwnowagi rzeczywicie osiga lokalne
minimum. Do tego samego wyniku dojdziemy, rozwijajc funkcj ( , ) T P w szereg Taylora. Godne
uwagi jest to, e podobny jakociowo wynik uzyskalimy w p. 19.1.3 (rys. 19.3), gdzie badalimy due
przemieszczenie sprystego prta wspornikowego.


Rys. 19.16

Cz 4 19. PROBLEMY STATECZNOCI 19

Andrzej Gawcki - Mechanika materiaw i konstrukcji prtowych 2003r. Alma Mater


Rozwamy obecnie nieco inne zadanie, przedstawione na rys. 19.16. Zbadamy deformacje ukadu
zoonego z pionowego idealnie sztywnego prta poczonego na jednym kocu z fundamentem za po-
rednictwem przegubu. Drugi koniec jest podparty idealnie sprystym prtem poziomym o sztywnoci
podunej rwnej c. Prt sprysty przenosi zarwno ciskanie, jak i rozciganie, a jego o podczas
deformacji jest zawsze pozioma. Cakowite przemieszczenie poziome punktu przyoenia siy P wynosi
Tl. Energi potencjaln ukadu zdeformowanego wyraa wzr:
( , ) . T P cl T Pl T =
|
\

|
.
|
1
2
1 1
2 2 2
(19.24)
Otrzymujemy std warunek rwnowagi:

I
( , ) T P cl T PT
l
T
=

=
2
2
1
0 (19.25)
oraz drug pochodn:

II
( , ) . T P cl Pl
T
PT
l
T
=

|
\

|
.
|
2
2
2
2
3
1
1
1
(19.26)
Z warunku rwnowagi (19.25) wynika, e
T cl
P
T

|
\

|
.
|
|
=
1
0
2
.
Wobec tego albo
T = 0, (19.27)

albo
P P T cl T = = ( ) . 1
2
(19.28)

Obie ciekik (19.27) i (19.28) przecinaj si w punkcie krytycznym, gdzie
P = P
kr
= cl. W punkcie tym

II
( , ) . 0
2
P cl Pl =

Wida std, e pionowe pooenie supa jest stateczne, jeli P < P
kr
,. Ze wzoru (19.28) i rys. 19.16b
wynika natychmiast, e cieka pokrytyczna jest w kadym punkcie niestateczna. Ponadto mona
pokaza, e
III kr
( , ) 0 0 P = oraz
IV kr
( , ) , 0 3 0
2
P cl = < co dodatkowo dowodzi, e obcienie
pokrytyczne jest niestateczne.
Zbadamy jeszcze jeden ukad, w ktrym idealnie sztywny prt poczony przegubowo z fundamentem
jest podparty ukonym prtem sprystym o sztywnoci c i nachylonym pod ktem 45 (rys. 19.17a).
Energi potencjaln wyraa wzr:
( )
( , ) , T P cl T Pl T = +
|
\

|
.
|
2
2
2
1 1 1 1 (19.29)
a rwnowaga zachodzi, gdy

I
( , ) . T P cl
T
PT
l
T
=
+
|
\

|
.
|

=
2
2
1
1
1
1
0 (19.30)
Rwnanie (19.30) jest spenione dla T = 0 (gwna cieka rwnowagi) przy dowolnej wartoci siy P.
Stateczno tej cieki okrela druga pochodna energii potencjalnej:

Cz 4 19. PROBLEMY STATECZNOCI 20

Andrzej Gawcki - Mechanika materiaw i konstrukcji prtowych 2003r. Alma Mater

II
( , ) , 0
1
2
2
P cl Pl =
skd widzimy, e jeli P P cl < =
kr
/ 2 , to wystpuje rwnowaga stateczna, a jeli P P >
kr
rwnowaga
niestateczna.


Rys. 19.17

Warunek rwnowagi (19.30) jest speniony take, jeeli sia P zmienia si wedug zalenoci:
P T
cl
T
T T ( ) . =
|
\

|
.
| 1 1
2
(19.31)
Rwnanie to okrela ciek pokrytyczn. Trzecia pochodna energii potencjalnej
w punkcie bifurkacji (T = 0, P P =
kr
)

III kr
( , ) , 0
3
4
0
2
P cl = <
co wskazuje, e krytyczny stan rwnowagi jest niestateczny. Pozostaje jeszcze okrelenie pokrytycznego
zachowania si badanej konstrukcji. Dla T = 0 wzr (19.31) jest symbolem nieoznaczonym typu 0/0. W
takim przypadku najdogodniej jest rozwin funkcj P(T) w szereg potgowy. Wykorzystamy znany
wzr na rozwinicie funkcji pierwiastkowej:
1 1
1
2
1 1
2 4
1 1 3
2 4 6
1
2 3
=




a a a a a ..., , ,
co prowadzi do wyniku:
P T cl T T T ( ) ... . + +
|
\

|
.
|
1
2
3
8
1
16
11
128
2 3
(19.32)
Ze wzoru (19.32) wnioskujemy, e dla T = 0
P P cl = =
kr
1
2

oraz
dP
dT
cl = <
3
8
0. (19.33)
Otrzymalimy zatem bardzo wany rezultat. Okazuje si, e w punkcie bifurkacji cieka pokrytyczna ma
pochylenie niezerowe. Przebieg cieki pokrytycznej objania rys. 19.17b.

19.3.2. Klasyfikacja punktw bifurkacji

Zadania rozwizane w p. 19.3.1. pozwalaj na wprowadzenie uytecznej klasyfikacji punktw bifur-
kacji. W zalenoci od charakteru wykresw P(T) punkty bifurkacji moemy podzieli na niesymetryczne
i symetryczne. Punkty niesymetryczne (rys. 19.18a,b) charakteryzuj si tym, e w punkcie bifurkacji
Cz 4 19. PROBLEMY STATECZNOCI 21

Andrzej Gawcki - Mechanika materiaw i konstrukcji prtowych 2003r. Alma Mater


(dla T = 0)
III
0, a pochodna dP dT / 0 . W symetrycznych punktach bifurkacji

III
i = = 0 0 dP dT / , natomiast pochodna
IV
moe by dodatnia lub ujemna. Jeeli
IV
< 0, to sy-
metryczny punkt bifurkacji jest niestateczny (rys. 19.18c). Symetryczny i stateczny punkt bifurkacji wy-
stpuje, gdy
IV
> 0 (rys. 19.18d).



Rys. 19.18


19.3.3. Wpyw imperfekcji

Omwione w p. 19.3.1 trzy modele wyczerpuj charakterystyczne cechy zachowania si konstrukcji w
zakresie pokrytycznym. W celu przeniesienia uzyskanych rezultatw na konstrukcje realne trzeba
uwzgldni wpyw imperfekcji, okrelonych parametrem e. Wpyw tego parametru na przebiegi funkcji
P(T) ilustruje rys. 19.19.


Rys. 19.19

Model z rys. 19.19a odpowiada ciskaniu sprystego prta wspornikowego, a wykresy P(T, e)
jakociowo s identyczne z wykresami podanymi wczeniej na rys. 19.5b. Punkt bifurkacji jest tu
symetryczny i stateczny. Wasnoci te ma wikszo konstrukcji prtowych. Z charakteru wykresw
P(T, e) wynika, e do bezpiecznej oceny nonoci wystarczy tutaj obliczenie obcienia bifurkacyjnego.
Stwierdzenie to nie obowizuje jednak, gdy symetryczny punkt bifurkacji jest niestateczny. Przypadek
ten ilustruje rys. 19.19b, na ktrym imperfekcje powoduj znaczne zmniejszenie obcienia krytycznego
Cz 4 19. PROBLEMY STATECZNOCI 22

Andrzej Gawcki - Mechanika materiaw i konstrukcji prtowych 2003r. Alma Mater


(punkt A) w stosunku do obcienia bifurkacyjnego (punkt B). Wykresy przedstawione na rys. 19.19b s
charakterystyczne dla ukw i cienkich powok.
Sytuacje z rys. 19.19c, na ktrym wystpuje niesymetryczny punkt bifurkacji, s rzadziej spotykane w
praktyce (np. kratownice o wzach sztywnych, pewne szczeglne przypadki ram, zamknite powoki
kuliste). Z punktu widzenia bezpieczestwa konstrukcji przypadki te s jednak bardzo wane, bo i tu
obserwujemy utrat statecznoci dla obcienia mniejszego od obcienia bifurkacyjnego.
Na zakoczenie naley podkreli, e konstrukcje charakteryzujce si niestatecznymi punktami
bifurkacji (rys. 19.19b, c) wykazuj du czuo na imperfekcje i wymagaj szczeglnej uwagi przy
szacowaniu ich nonoci.
Opisane wyej i przewidziane teoretycznie zjawiska towarzyszce stanom pokrytycznym zostay
potwierdzone eksperymentalnie. W zakresie konstrukcji prtowych najszerzej znane s badania
dowiadczalne, ktre zapocztkowa w 1965 roku Roorda [37].

19.4. WYZNACZANIE OBCIE KRYTYCZNYCH I FORM UTRATY
STATECZNOCI W PRTACH PROSTYCH

19.4.1. Uwagi wstpne

Ze wzgldu na kinematyk problemy statecznoci mona podzieli na dwie grupy:
paska utrata statecznoci, w ktrej wygita o prta po utracie statecznoci jest krzyw pask,
przestrzenna utrata statecznoci, w ktrej odksztacona o prta jest krzyw przestrzenn.
Do pierwszej grupy zaliczamy wyboczenie prtw ciskanych, ktre w teorii liniowej nosi nazw
wyboczenia eulerowskiego. Do grupy drugiej zaliczamy m. in. utrat paskiej postaci zginania
(zwichrzenie), wyboczenie skrtne i wyboczenie gitno-skrtne. Tutaj ograniczymy si do wyznaczania
obcie krytycznych (bifurkacyjnych) w prtach prostych. Zasadnicze rozwaania bd oparte na
liniowej teorii statecznoci sprystej. Problemy statecznoci w obszarze odksztace sprysto-
plastycznych omwimy dokadniej przy analizie wyboczenia gitnego.

19.4.2. Paska utrata statecznoci prtw ciskanych. Wyboczenie

Rozwaymy dowolnie podparty prostoliniowy prt sprysty o zmiennej sztywnoci, poddany
dziaaniu idealnie osiowej siy ciskajcej P. Do wyznaczenia obcienia krytycznego w tym dosy
oglnie sformuowanym zadaniu zastosujemy rwnanie rniczkowe linii ugicia w postaci (19.5).
Poniewa obcienie poprzeczne q nie wystpuje, rwnanie to przybiera posta:
| |
EJ x w P w ( ) " " " , + = 0 (19.34)
gdzie J(x) oznacza jeden z gwnych momentw bezwadnoci przekroju prta. Po podstawieniu, e J(x)
= J
1
(x), gdzie J
1
= const, oraz
2
1
= P EJ / ( ) , otrzymujemy:
| |
( ) " " " . x w w + =
2
0 (19.35)
Rozwizanie oglne tego rwnania mona przedstawi nastpujco:
w x C x C x C x C ( ) ( , ) ( , ) , = + + +
1 1 2 2 3 4
(19.36)
gdzie
1 2
( , ) ( , ) x x i s funkcjami, ktrych posta zaley od funkcji (x). Dla prta o staej
sztywnoci (J(x) = J, (x) = 1) rozwizanie (19.36) przybiera posta:
w x C x C x C x C ( ) sin( , ) cos( , ) . = + + +
1 2 3 4
(19.36a)
Stae C
i
(i = 1, 2, 3, 4) oblicza si na podstawie warunkw brzegowych, dwch na kadym kocu prta.
Dla najczciej spotykanych sposobw podparcia przyjmujemy nastpujce warunki brzegowe:
utwierdzenie w = 0, w' = 0,
podpora przegubowa w = 0, M = 0, czyli w'' = 0,
Cz 4 19. PROBLEMY STATECZNOCI 23

Andrzej Gawcki - Mechanika materiaw i konstrukcji prtowych 2003r. Alma Mater


koniec swobodny M = 0, czyli w'' = 0,
| |
Q x w w = + = 0 0
2
, ( ) " ' ' . czyli (19.37)
Do sformuowania powyszych warunkw wykorzystano wzory (19.3) i (19.4) wice siy
wewntrzne z funkcj ugicia. Po podstawieniu rozwizania (19.36) lub (19.36a) do warunkw (19.37)
otrzymujemy ukad czterech rwna liniowych jednorodnych ze wzgldu na stae C
i
:
a C a C a C a C
a C a C a C a C
a C a C a C a C
a C a C a C a C
11 1 12 2 13 3 14 4
21 1 22 2 23 3 24 4
31 1 32 2 33 3 34 4
41 1 42 2 43 3 44 4
0
0
0
0
+ + + =
+ + + =
+ + + =
+ + + =

,
,
,
,
(19.38)
gdzie wspczynniki a
ij
(i, j = 1, 2, 3, 4) s funkcjami parametru . Wyznacznik ukadu (19.38) ma
posta:
| |
Det a
a a a a
a a a a
a a a a
a a a a
ij
=
11 12 13 14
21 22 23 24
31 32 33 34
41 42 43 44
. (19.39)
Jeeli
| |
Det a
ij
0 , to C C C C
1 2 3 4
0 = = = = . Wwczas rozwizanie ukadu (19.38) jest trywialne, co
oznacza, e wyboczenie nie wystpuje, bo w(x) 0. Aby cho jedna staa cakowania bya rna od zera,
wyznacznik ukadu musi by rwny zeru. Wtedy oprcz prostoliniowej postaci rwnowagi prta mog
wystpi rwnie krzywoliniowe postacie rwnowagi. Warunek
| |
Det a
ij
( ) = 0 (19.40)
jest zatem kryterium osignicia stanu krytycznego. Rozwinicie wyznacznika prowadzi do rwnania
przestpnego ze wzgldu na (P). Najmniejszy rzeczywisty i dodatni pierwiastek tego rwnania okrela
najmniejsz si krytyczn P P
( ) 1
=
kr

i pierwsz posta wyboczenia. Pozostae pierwiastki rzeczywiste i dodatnie okrelaj wysze siy
krytyczne i wysze postacie wyboczenia. Przedstawione rozumowanie ma sens tylko dla pewnej klasy
rwna rniczkowych, w ktrych dla jednorodnych warunkw brzegowych oprcz rozwizania
trywialnego istniej jeszcze rozwizania niezerowe dla staych cakowania. Wasno t maj zawsze
rwnania rniczkowe statecznoci.

Rys. 19.20

W celu ilustracji rozwaa obliczymy si krytyczn dla prta pryzmatycznego przedstawionego na
rys. 19.20a. Poniewa EJ = const, wic rozwizanie rwnania rniczkowego (19.35) przybiera posta
(19.36a). Warunki brzegowe s nastpujce: w w l w w l ( ) ( ) ; ' ( ) ; "( ) . 0 0 0 0 0 = = = = Obliczamy pochodne
funkcji w(x):
Cz 4 19. PROBLEMY STATECZNOCI 24

Andrzej Gawcki - Mechanika materiaw i konstrukcji prtowych 2003r. Alma Mater


w x C x C x C '( ) sin cos , = + +
1 2 3

w x C x C x "( ) cos sin . =
1
2
2
2

Podstawienie warunkw brzegowych prowadzi do ukadu jednorodnych rwna liniowych:
w C C ( ) : , 0 0 0
1 4
= + =
w C C ' ( ) : , 0 0 0
2 3
= + =
w l C l C l C l C ( ) : cos sin , = + + + = 0 0
1 2 3 4

w l C l C l "( ) : cos sin . = = 0 0
1
2
2
2

Kryterium osignicia stanu krytycznego odpowiada zerowaniu si wyznacznika tego ukadu rwna:

| |
Det a
l l
l l
ij
=

(
(
(
(
=
1 0 0 1
0 1 0
1 1
0 0
0
2 2



cos sin
cos sin
.
Po obliczeniu wartoci wyznacznika otrzymujemy rwnanie przestpne ze wzgldu na (l):

l + tg(l) = 0.
Rwnanie to ma nieskoczenie wiele pierwiastkw (por. rys. 19.20b). Najmniejszy z nich
( ) , ,
( )
l
1
4 493 czyli
l
P
EJ
( )
, ,
1
4 493 =
skd
P P
EJ
l
EJ
l
EJ
l
( )
( , )
( , ) ( , )
.
1
2
2
2
2
2
2
4 493
0 699 0 70
= =

=



kr

(19.41)

Posta linii ugicia mona okreli z dokadnoci do jednej staej:

w x C l x
l x
l
( ) ( )
sin ( )
cos
. =


Zmiana znaku krzywizny tej linii wystpuje, gdy

w x C
l x
l
' ' ( )
sin ( )
cos
,
0
2 0
0 =

=


skd
x l
n
n
0
0 1 2 = =

; , , , ...
Wobec tego dugo pfali sinusoidy dla n = 1
l x
l
l
l = = =
0
4 493
0 70

( ) ,
, .

Cz 4 19. PROBLEMY STATECZNOCI 25

Andrzej Gawcki - Mechanika materiaw i konstrukcji prtowych 2003r. Alma Mater


Ksztat pierwszej postaci wyboczenia ilustruje rys. 19.20a.

Rezultaty przedstawionego wyej sposobu postpowania dla sprystych prtw pryzmatycznych (EJ
= const) przy najczciej spotykanych warunkach podparcia zestawiono na rys. 19.21.

Rys. 19.21

Budowa wzorw na obliczanie siy krytycznej nasuwa myl, by niezalenie od sposobu podparcia
prta si t wyznaczy z jednego uniwersalnego wzoru. Jest to tzw. wzr Eulera:
P
EJ
l
w
kr
=

2
2
, (19.42)
gdzie przez l
w
oznaczono tzw. dugo wyboczeniow, uwzgldniajc warunki brzegowe. Dugo t
okrela si zazwyczaj jako iloczyn rzeczywistej dugoci prta l i wspczynnika dugoci wyboczeniowej
:
l l
w
= . (19.43)
Dugo wyboczeniowa odpowiada dugoci pfali sinusoidy przedstawiajcej dan posta wyboczenia.
Wartoci bezwymiarowego wspczynnika mieszcz si w dosy szerokim zakresie. Na przykad, dla
prtw ram dochodz do kilkunastu, a nawet kilkudziesiciu. Przypomnie trzeba, e J we wzorze Eulera
oznacza jeden z gwnych momentw bezwadnoci przekroju prta. Wobec tego sia krytyczna
odpowiada mniejszej wartoci stosunku J/l
w
. Jeeli zatem warunki brzegowe w obu paszczyznach
gwnych s takie same (tj. l l
w w
I II
= ), to J = J
II
= J
min
.
Dotychczasowe rezultaty uzyskalimy przy zaoeniu, e prt jest idealnie sprysty i ma
nieograniczon wytrzymao. W rzeczywistoci jednak wasnoci mechaniczne materiau prta zale od
poziomu napre normalnych. Dlatego celowe jest obliczenie naprenia krytycznego
kr
,
odpowiadajcego sile krytycznej dla prta o osi prostoliniowej:

kr
kr
=
P
A
. (19.44)
Poniewa niewielki wzrost siy ponad warto krytyczn w krzywoliniowej postaci rwnowagi powoduje
drastyczny wzrost napre normalnych (por. p. 19.1.2), naprenie krytyczne mona traktowa jako
naprenie niszczce. Po uwzgldnieniu wzoru Eulera (19.42) naprenie krytyczne

kr
kr
= =

=
P
A
EJ
l A
E
s
w

2
2
2
2
, (19.45)
gdzie
s
l
i
i
J
A
w
= = , .
Cz 4 19. PROBLEMY STATECZNOCI 26

Andrzej Gawcki - Mechanika materiaw i konstrukcji prtowych 2003r. Alma Mater


Bezwymiarowy wspczynnik s nazywamy smukoci prta, a i oznacza promie bezwadnoci przekro-
ju. Zaleno (19.45) wskazuje na to, e naprenie krytyczne zaley od moduu sprystoci i smukoci
prta:
kr kr
= ( , ). E s Nie jest to zatem staa materiaowa, lecz staa konstrukcyjna. Wykres zalenoci

kr
( ) s dla ustalonej wartoci moduu sprystoci ilustruje rys. 19.22. Jest to tzw. hiperbola Eulera.



Rys. 19.22

Ze wzoru (19.45) wynika, e jeli smuko zmierzaaby do zera (prty bardzo krpe), to naprenie
niszczce (krytyczne) dyoby do nieskoczonoci, czyli
kr
( , ) . E 0 W materiaach o ograniczonej
wytrzymaoci wniosek ten jest oczywicie niesuszny, gdy zniszczenie prta osiowo ciskanego
wystpuje, gdy naprenie jest rwne granicy plastycznoci
P
. W najprostszym przypadku, gdy materia
jest sprysto-idealnie plastyczny (rys. 19.23a), wzr (19.45) obowizuje tylko dla
kr

P
.
Wymaganie to okrela pewn graniczn smuko s
P gr
( ):

2
2

=
E
s
P
P
gr
( )
,


skd
s
E
P
P
gr
( )

= . (19.46)

Poniej tej wartoci naprenie krytyczne jest rwne granicy plastycznoci (por. prosta AC na rys. 19.22).
Mamy wic:



kr
gr
gr
( )
, ( ),
, ( ).
s
E
s
s s
s s
P
P P
=

2
2
0
(19.47)

Cz 4 19. PROBLEMY STATECZNOCI 27

Andrzej Gawcki - Mechanika materiaw i konstrukcji prtowych 2003r. Alma Mater



Rys. 19.23

Lepszym przyblieniem funkcji () jest wykres z rysunku 19.23b, gdzie granica proporcjonalnoci

H
jest nisza od granicy plastycznoci
P
. Wzr Eulera obowizuje oczywicie tylko dla
kr

H
.
Zatem smuko graniczna s
H gr
( ) wynosi:
s
E
H
H
gr
( ) .

= (19.48)

Powstaje zatem problem wyznaczenia funkcji
kr
(s) dla maych smukoci, gdy 0 s s
gr H
( ). Nie
wnikajc bliej w analiz zakresu sprysto-plastycznego mona przyj rozwizanie najprostsze, a
mianowicie zaleno liniow odpowiadajc prostej BC na rysunku 19.22a. Wwczas


kr
gr
gr
gr
( )
, ( ),
( )
( )
, ( ).
s
E
s
s s
s
s s s
H
P
P H
H
H
=

2
2
0
(19.49)

Warto doda, e wyniki bada dowiadczalnych prowadzonych nieprzerwanie od okoo stu lat
ukadaj si w obrbie trjkta ABC. Pierwsze z nich to obszerne badania Tetmajera, ktry podobnie
jak Jasiski zaproponowa liniow zaleno
kr
(s). Inna propozycja pochodzi od Ostenfelda i
Johnsona (parabola drugiego stopnia). Propozycje te (przedstawione na przeomie XIX i XX wieku) maj
charakter empiryczny. Gbsz analiz teoretyczn tego ciekawego problemu zapocztkowa Engesser w
1889 roku. Metoda Engessera w gruncie rzeczy zakada, e materia jest nieliniowo-sprysty. Wwczas
w wyraeniu na krzywizn zamiast moduu Younga E wystarczy podstawi warto pochodnej
d d E
t
/ , = czyli tzw. modu styczny. Wwczas

P
E J
l
t
w
kr
=

2
2
(19.50)
oraz

kr gr
=

2
2
0
E
s
s s
t
H
, ( ). (19.50a)

Rozumowanie Engessera w swej oryginalnej wersji dotyczyo materiau sprysto-plastycznego. Zawiera
ono szereg niedocigni, gdy:

modu styczny jest w rzeczywistoci zmienny na dugoci prta,
Cz 4 19. PROBLEMY STATECZNOCI 28

Andrzej Gawcki - Mechanika materiaw i konstrukcji prtowych 2003r. Alma Mater


dugoci wyboczeniowe dla przypadkw, gdy naprenia przekraczaj granic proporcjonalnoci, s
inne ni w teorii Eulera,
w krzywoliniowej postaci rwnowagi we wknach odcianych (po stronie wypukej) modu spr-
ystoci jest wikszy i jednoczenie rwny moduowi pocztkowemu.

Na trzeci z wyej wymienionych bdw zwrci uwag Karman, wobec czego Engesser przerobi
swj wzr wprowadzajc pewna inn warto moduu E
r
, uwzgldniajc odcienie (tak zwana teoria
podwjnego moduu). Okazao si jednak, e poprawka ta prowadzi do zbyt duych wartoci si
krytycznych. Fakt ten zinterpretowa w 1947 roku Shanley. Stwierdzi on, e przy wzrocie siy
ciskajcej odcienie wkien po stronie wypukej nie nastpuje i dlatego pierwotna teoria Engessera
wykazuje duo lepsz zgodno z dowiadczeniem. Podczas wyboczenia w obszarach sprysto-
plastycznych prty zachowuj si, jakby byy wykonane z materiau nieliniowo-sprystego. Fakt ten do
dnia dzisiejszego nie znalaz jeszcze zadowalajcego wyjanienia.

Omwienie teorii Engessera-Karmana i Engessera-Shanleya wraz z przykadami zawiera wiele
podrcznikw [2, 34, 48, 53, 55]. Dlatego nie przytaczamy tu szczegw, tym bardziej, e w normach
projektowania prtw ciskanych stosuje si jeszcze inne podejcie. Praktyczny sposb sprawdzania
warunku wytrzymaociowego polega bowiem na spenieniu nierwnoci:



obl dop
= =
P
A s n
P
( )
,
0
(19.51)
gdzie (s) 1 i jest tzw. wspczynnikiem wyboczeniowym, n
0
wspczynnikiem bezpieczestwa
wikszym od jednoci i zalenym od smukoci prta, a
obl
oznacza fikcyjne naprenia obliczeniowe.
Wzr (19.51) obowizuje zarwno w obszarze sprystym, jak i niesprystym. Wspczynnik
zmniejszajcy (s) jest ujty w tablicach lub opisany wzorami empirycznymi. W celu zinterpretowania
tego wspczynnika rozwamy kryterium wytrzymaociowe przedstawione w postaci nierwnoci:


=
P
A
s
n
kr
( )
.
0


Po pomnoeniu obu stron tej nierwnoci przez granic plastycznoci otrzymujemy:

P
A n
s
P
P



0
kr
( )
lub
P
A s n
P
p
=

kr
dop
( )
.
0


Porwnujc t nierwno z nierwnoci (19.51), dochodzimy do wniosku, e wspczynnik
wyboczeniowy (s) mona interpretowa jako stosunek naprenia krytycznego do granicy
plastycznoci:

( )
( )
. s
s
P

kr
1 (19.52)
Cz 4 19. PROBLEMY STATECZNOCI 29

Andrzej Gawcki - Mechanika materiaw i konstrukcji prtowych 2003r. Alma Mater



19.4.3. Przestrzenna utrata statecznoci prtw prostych

19.4.3.1. Kinematyka i rwnania rniczkowe statecznoci
Wprowadzimy prawoskrtny ukad wsprzdnych x, y, z pokrywajcy si z osi cikoci i gwnymi
osiami bezwadnoci przekroju prta. Kinematyk przestrzennej utraty statecznoci obrazuje rys. 19.24.



Rys. 19.24

Podstawowym uproszczeniem jest ograniczenie rozwaa do maych przemieszcze i przyjcie, e o
prta jest nieskracalna, czyli u(x, 0, 0) = 0. Ponadto przyjmiemy, e rzut przekroju poprzecznego na
paszczyzn prostopad do osi prta w procesie deformacji nie zmienia swoich wymiarw (zaoenie
sztywnego przekroju poprzecznego). Wobec powyszego kinematyka zdeformowanego prta jest
okrelona jednoznacznie przez trzy funkcje: wsprzdne wektora przemieszczenia punktw osi prta v(x)
i w(x) oraz kt skrcenia caego przekroju wzgldem rodka cinania
(x).
Przy ukadaniu rwna rniczkowych linii ugicia na funkcje v(x), w(x) i (x) przyjmuje si, e
jedyn przyczyn deformacji osi s momenty zginajce M M
y z 1 1
i oraz moment skrcajcy M
x1
= M.
Momenty te oblicza si w konfiguracji odksztaconej z uwzgldnieniem zmian geometrii. Osie x, y
1
i z
1

s lokalnymi osiami wsprzdnych, zwizanymi z danym przekrojem prta (por. rys. 19.24). Rwnania
rniczkowe linii ugicia prta idealnie sprystego opisuj znane zalenoci (wzory (13.29) i (13.48)):
(a)
+ =
=
=

E J GJ M
EJ M
EJ M
s x
y
y y
z
z z
1 1
1
1

' ' ' ' ,


,
.
k
k


Pierwsza zaleno wynika z teorii prtw cienkociennych Wasowa, a dwie pozostae z teorii zginania
prtw cienkich. Zgodno znakw momentw M M
y z 1 1
i ze znakami krzywizn k k
y z
i wymaga, by w
przyjtym ukadzie wsprzdnych zachodziy zwizki:
Cz 4 19. PROBLEMY STATECZNOCI 30

Andrzej Gawcki - Mechanika materiaw i konstrukcji prtowych 2003r. Alma Mater


(b)
k
k
y
z
d w
dx
w x
d v
dx
v x
= =
= =

2
2
2
2
' ' ( ),
' ' ( ).

Wobec powyszego rwnania (a) przybieraj posta:
(c)
+ =
=
=

E J GJ M
EJ w x M
EJ v x M
s x
y y
z z
1 1
1
1

' ' ' ' ,


' ' ( )
' ' ( ) .
,

Trzeba tu zwrci uwag, e stosownie do przyjtego ukadu osi dodatni moment M
z1
wedug rysunku
19.24b rozciga grne wkna prta. Naley jeszcze sprecyzowa wartoci wsprzdnych
wypadkowego wektora M
1 1 1 1
= ( , , ). M M M
x y z
Wektor ten moemy uwaa za sum dwch wektorw
M M M
1 1
0
1
= + ( , , ), v w czyli
(d)
M M M v w
M M M v w
M M M v w
x x x
y y y
z z z
1 1
0
1
1 1
0
1
1 1
0
1
= +
= +
= +

( , , ),
( , , ),
( , , ).


Indeksem 0 oznaczono momenty wynikajce w rzutowania momentw M
x
, M
y
i M
z
, wystpujcych w
konfiguracji nieodksztaconej na osie lokalnego ukadu wsprzdnych x, y i z w konfiguracji
odksztaconej:
(e)
M M x x M y x M z x
M M x y M y y M z y
M M x z M y z M z z
x x y z
y x y z
z x y z
1
0
1 1 1
1
0
1 1 1
1
0
1 1 1
= + +
= + +
= + +

cos( , ) cos( , ) cos( , ),


cos( , ) cos( , ) cos( , ),
cos( , ) cos( , ) cos( , ).

Symbolem M
1
oznaczono dodatkowe momenty pochodzce od obcie konserwatywnych i majcych
charakter si (tzn. nie-momentw). Te dodatkowe momenty bdziemy kadorazowo precyzowa w
konkretnych zadaniach. Dla przykadu podamy ich wartoci w dwch szczeglnych przypadkach
podanych na rys. 19.25.
W zadaniu z rys. 19.25a mamy:
M M P w x M P v x
x y z 1 1 1
0 = = , ( ), ( ),
a w zadaniu z rys. 19.25b:
M P w x M M
x y z 1 1 1
0 0 = ( ), , .

Rys. 19.25

Cz 4 19. PROBLEMY STATECZNOCI 31

Andrzej Gawcki - Mechanika materiaw i konstrukcji prtowych 2003r. Alma Mater


Na uwag zasuguje fakt, e pominlimy wszystkie czony nieliniowe. Dziki temu cz dodatko-
wych momentw jest rwna zeru. Dokadniejsze obliczenie prowadzi do nieliniowych rwna rnicz-
kowych, w ktrych naleaoby rwnie uwzgldni skoczone krzywizny i kty skrcenia. Wyjani si to
bliej, gdy wyznaczymy kosinusy kierunkowe odksztaconej osi prta wystpujce w rwnaniach (e).
Dla maych ktw przyjmuje si tylko pierwszy wyraz rozwiniciach funkcji trygonometrycznych w
szereg Taylora:
cos , sin . 0 tg
Majc to na uwadze i korzystajc z rys. 19.24, atwo moemy zbudowa tabel kosinusw kierunkowych:

x y z

x
1

1 v' w'

y
1

v' 1

z
1

w' 1

Po uwzgldnieniu tych wartoci wzory (e) przyjmuj posta:
(g)
M M M v M w
M M v M M
M M w M M
x x y z
y x y z
z x y z
1
0
1
0
1
0
= + +
= + +
= +

' ' ,
' ,
' .


Po podstawieniu rwna (f) i (d) do zalenoci (c) otrzymujemy ogln posta rwna rniczkowych
przestrzennej utraty statecznoci:
E J GJ M M v M w M v w
EJ w M v M M M v w
EJ v M w M M M v w
s x y z x
y x y z y
z x y z z
1 1
1
1
0
0
0




' ' ' ' ' ' ( , , ) ,
' ' ' ( , , ) ,
' ' ' ( , , ) .
+ + + + =
+ + + =
+ + =

(19.53)
Rwnanie (19.53)
1
jest suszne jedynie wwczas, gdy rodek cinania pokrywa si ze rodkiem cikoci
przekroju. Jeeli tak nie jest, to posta tego rwnania wymaga oddzielnej analizy (por. p. 19.4.3.3). W
przypadkach, gdy obcienie jest przyoone tylko na kocach prta, wystarczy w miejsce
M M M M
x y z x
, , i
1
podstawi odpowiednio wartoci M M M M
x
s
y
s
z
s
x
s ( ) ( ) ( ) ( )
, , i
1
odniesione do rodka
cinania. Szczeglny przypadek takiego obcienia zawiera analiza wyboczenia gitno-skrtnego osiowo
ciskanego prta cienkociennego w p. 19.4.3.3.


19.4.3.2. Utrata paskiej postaci zginania (zwichrzenie)

Zjawisko zwichrzenia belek odkryli niezalenie od siebie Prandtl i Mitchell w 1899 roku, a zostao
ono szczegowo zbadane przez Timoszenk w pierwszych latach biecego stulecia.

Zwichrzenie wystpuje podczas zginania belek w paszczynie wikszej sztywnoci. Najczciej zja-
wisko to wystpuje, gdy sztywno w paszczynie prostopadej do paszczyzny zginania jest bardzo ma-
a. Rozwamy zatem belk wspornikow o przekroju w ksztacie wyduonego prostokta, obcion na
swobodnym kocu momentem zginajcym M
y
(l) = M (rys. 19.26). Pod wpywem tego momentu belka
ulega wygiciu w paszczynie (x, z). W miar wzrostu momentu ugicia belki w tej paszczynie po-
wikszaj si. Przy pewnej krytycznej wartoci tego momentu nastpuje gwatowna zmiana kinematyki i
pojawia si nowe pooenie rwnowagi; belka ulega skrceniu i wygiciu w paszczynie (x, y). Nastpu-
Cz 4 19. PROBLEMY STATECZNOCI 32

Andrzej Gawcki - Mechanika materiaw i konstrukcji prtowych 2003r. Alma Mater


je zatem utrata paskiej postaci zginania, czyli zwichrzenie. Jako przyczyn zwichrzenia mona upatry-
wa wyboczenia strefy ciskanej przekroju belki w paszczynie najmniejszej sztywnoci.

Rys. 19.26

W celu wyznaczenia momentu krytycznego M
kr
, posuymy si rwnaniami (19.53), w ktrych
J M M M M M
x z x y z
= = = = = = 0 0
1 1 1
; , a M
y
(x) = M = const:
(a)
=
=
=

GJ Mv
EJ w M
EJ v M
s
y
z

' ' ,
' ' ,
' ' .
0
0
0

W dalszych rozwaaniach wykorzystamy tylko pierwsze i trzecie z tych rwna. Tworz one ukad
rwna rniczkowych zwyczajnych ze wzgldu na funkcje v(x) i (x). Po zrniczkowaniu pierwszego
z rwna wzgldem x i wyeliminowaniu za pomoc trzeciego drugiej pochodnej v'' otrzymujemy
rwnanie rniczkowe na funkcj (x):
(b) GJ
M
EJ
s
z
' '+ =
2
0
lub
' ' , + =
2
0
gdzie
2 2
= M EJ GJ
z s
/ ( ). Cak ogln tego rwnania jest funkcja:
( ) sin( ) cos( ). x C x C x = +
1 2

Poniewa kt skrcenia w utwierdzeniu jest rwny zeru i moment skrcajcy dla x = l jest take rwny
zeru, zatem warunki brzegowe s nastpujce:
( ) , ' ( ) . 0 0 0 = = GJ l
s

Wobec tego C
2
= 0 oraz
C l
1
0 = cos( ) .
Z powyszego wnioskujemy, e zwichrzenie wystpuje, gdy cos( ) . l = 0 Najmniejszy moment
krytyczny odpowiada wartoci l = /2, std
M
l
EJ GJ
z s kr
=

2
. (19.54)
Posta zwichrzenia okrelona jest z dokadnoci do staej C
1:

( ) sin( ) sin . x C x C
x
l
= =
|
\

|
.
|
1 1
2


Cz 4 19. PROBLEMY STATECZNOCI 33

Andrzej Gawcki - Mechanika materiaw i konstrukcji prtowych 2003r. Alma Mater


Wzr (19.54) daje poprawn warto obcienia krytycznego jedynie w obszarze sprystym. Poza
obszarem sprystym zwichrzenie wystpuje dla obcienia mniejszego od tego, jakie wynika ze wzoru
(19.54). W celu okrelenia zakresu wanoci wzoru (19.54) obliczymy naprenie krytyczne:

kr
kr
= =
M
W lW
EJ GJ
y y
z s

2
.
Poniewa dla prostokta o wysokoci h i szerokoci b, W bh J b h
y z
= =
2 3
6 12 / , / oraz J b h
s
=
3
3 / , wic
zwichrzenie spryste zachodzi, gdy


kr
=
+
E
b
hl
H
2
1
8 1 ( )
,
gdzie
H
jest granic proporcjonalnoci.

Postpujc podobnie jak przy wyboczeniu gitnym, wzr na naprenie krytyczne mona zapisa w
nieco innej postaci:


kr kr
= = ( ) , s
E
s

2
2
(19.55)
gdzie w rozwaanym zadaniu
(c) s
hl
b
=
+ 8 1 ( )
.



Wspczynnik s mona traktowa jako smuko belki na zwichrzenie. Uoglnienie wzoru
kr
(s) na
obszar niesprysty jest jeszcze bardziej kopotliwe ni w przypadku wyboczenia gitnego. Chodzi
gwnie o to, jak warto momentu krytycznego przypisa smukoci s = 0 i jak definiowa naprenia
krytyczne. Przyjmiemy, e naprenie to oblicza si zawsze wedug wzoru na skrajne naprenia w prcie
liniowo-sprystym. Wwczas z warunku, e moment krytyczny dla s = 0 jest rwny momentowi
plastycznemu, otrzymujemy:
M M W
P P y
P
kr
( ) ,
( )
0 = =
skd

kr
( )
( )
.
( )
( )
( )
0
0
< =
M
W
W
W
kr
y
S
P
y
P
y
S


Jest to grna ocena naprenia krytycznego. Doln (bezpieczn) ocen naprenia krytycznego
uzyskamy, przyjmujc, e moment krytyczny jest rwny momentowi wywoujcemu naprenia skrajne
rwne granicy plastycznoci. Wtedy

kr
kr
( )
( )
.
( )
0
0
= =
M
W
y
S
P


W normach konstrukcji stalowych stosuje si zazwyczaj t drug ocen przy zaoeniu, e w obszarze
sprysto-plastycznym zaleno
kr
(s) jest liniowa (prosta A
1
B
1
na rys. 19.27f).
Cz 4 19. PROBLEMY STATECZNOCI 34

Andrzej Gawcki - Mechanika materiaw i konstrukcji prtowych 2003r. Alma Mater



Rys. 19.27

Wobec tego


kr
gr
gr
gr
( )
, ,
, ,
s
E
s
s s
s
s s s
P
P H
=

2
2
0
(19.56)
gdzie
s
E
H
gr
=

.

Cz 4 19. PROBLEMY STATECZNOCI 35

Andrzej Gawcki - Mechanika materiaw i konstrukcji prtowych 2003r. Alma Mater


Zaleno powysza jest identyczna z zalenoci (19.49), stosowan w problemie wyboczenia gitnego.
Przy takim sformuowaniu zagadnienia spraw podstawow jest okrelenie smukoci na zwichrzenie,
ktrej warto zaley od sposobu obcienia i warunkw brzegowych.
W praktyce moliwo utraty paskiej postaci zginania uwzgldnia si przez zastosowanie
wspczynnika zmniejszajcego naprenia skrajne, czyli tzw. wspczynnika zwichrzenia
L
.
Sprawdzenie warunku wytrzymaociowego polega na spenieniu nierwnoci:

M
W
s
n
y
y
S ( )
( )
.

kr
0


Nierwno t mona zapisa nieco inaczej:
M
W
s
n
y
y
S
P
P
( )
( )

kr
0

lub
M
W s
n
y
y
S
L
p
( )
( )
,

0
dop
(19.57)
gdzie

L kr P
s s ( ) ( ) / . = 1
Sens wspczynnika
L
jest zatem taki sam jak wspczynnika wyboczeniowego (por. wzr (19.52)).
Przedstawimy obecnie szkice rozwiza kilku innych przypadkw zwichrzenia belek.
Rozwaymy zginanie belki wspornikowej obcionej si P zaczepion w rodku cikoci przekroju
swobodnego (rys. 19.28). Przyjmiemy, e przekrj belki jest dwuteownikiem, wobec czego wycinkowy
moment bezwadnoci J

jest rny od zera. Przy ukadaniu rwna (19.53) trzeba uwzgldni, e


M M P l x M
x y z
= = = 0 0 , ( ), ,
| |
M P v x M M
x y z 1 1 1
0 0 = = = ( ) , , .
Wobec powyszego ukad rwna (19.53) przybiera posta:
| |
E J GJ P l x v P v x
s 1
0

' ' ' ' ( ) ' ( ) , + =


EJ w P l x
y
' ' ( ) , = 0
EJ v P l x
z
' ' ( ) . = 0

Rys. 19.28

Cz 4 19. PROBLEMY STATECZNOCI 36

Andrzej Gawcki - Mechanika materiaw i konstrukcji prtowych 2003r. Alma Mater


Rwnanie dla kta skrcenia otrzymuje si przez zrniczkowanie pierwszego rwnania wzgldem x i
wyeliminowanie pochodnej v'' z rwnania trzeciego:
E J GJ
P l x
EJ
s
z
1
2 2
0


IV


= ' '
( )
.
Po przyjciu nowej zmiennej t = l x rwnanie powysze przybierze posta:
(d)
d
dt
GJ
E J
d
dt
P
E J EJ
t
s
z
4
4
1
2
2
2
1
2
0



= ,
przy czym warunki brzegowe naoone na funkcj (x) s nastpujce:
dla t = 1:
1) kt skrcenia jest rwny zeru: (l) = 0,
2) deplanacja jest rwna zeru: '(l) = 0,
dla t = 0:
3) moment skrcajcy jest rwny zeru: E J GJ
s 1
0 0 0

= ' ' ' ( ) ' ( ) ,


4) bimoment jest rwny zeru: E J
1
0 0

= ' ' ( ) .
Rwnanie (d) mona scakowa, przyjmujc rozwizanie w postaci szeregu nieskoczonego. Z
warunkw brzegowych otrzymuje si rwnanie przestpne, z ktrego oblicza si krytyczne wartoci siy
P. Wyniki tych oblicze mona przedstawi w postaci wzoru:

(e) P
EJ GJ
l
z s
kr
=
2
2
,
gdzie
2
jest bezwymiarowym wspczynnikiem zalenym od parametru

= l GJ EJ
s
2
/ ( ). Tablice
wspczynnika
2
zawiera monografia Timoszenki i Gere [48]. Przykadowo dla rwnego kolejno 0,1; 1;
3; 10; 40, wspczynnik
2
wynosi odpowiednio 44,3; 15,7; 10,7; 7,58; 5,64. Dla dostatecznie duych
wartoci mona stosowa wzr przybliony

2
2
4 013
1
1
( )
,
. =

|
\

|
.
|

Gdy przekrj belki jest wskim prostoktem, to J

= 0 i rwnanie (d) modyfikuje si do postaci:


(f)
d
dt
t
2
2
1
2 2
0

+ = .
gdzie
1
2 2
= P EJ GJ
z s
/ ( ). Oglnym rozwizaniem tego rwnania jest funkcja:


( ) , t t C J t C J t =
|
\

|
.
|
+
|
\

|
.
|

( 1 1/ 4
1 2
2 1/ 4
1 2
2 2

przy czym J J
1 4 1 4 / /
oraz

s funkcjami Bessela pierwszego rodzaju o wskanikach 1/4 i 1/4. Stae C
1
i
C
2
wyznacza si z wymagania, by kt skrcenia na podporze utwierdzonej by rwny zeru ((l) = 0) oraz
by moment skrcajcy na kocu swobodnym by rwny zeru (czyli '(0) = 0). Z drugiego warunku
wynika, e C
1
= 0, natomiast z pierwszego otrzymujemy:
C J l
2 1/ 4
1 2
2
0
|
\

|
.
|
=


.
Cz 4 19. PROBLEMY STATECZNOCI 37

Andrzej Gawcki - Mechanika materiaw i konstrukcji prtowych 2003r. Alma Mater


Najmniejszy pierwiastek tego rwnania
*)

1
2
2 2 0063 l / , , = skd

(g) P
l
EJ GJ
z s kr
=
4 013
2
,
.
Blisza analiza rozwaanego zadania wskazuje, e bardzo duy wpyw na warto siy krytycznej ma
sposb przyoenia siy P. Jeeli sia jest zaczepiona nad rodkiem cikoci przekroju (rys. 19.29a, b), to
obcienie krytyczne jest mniejsze
od wartoci wynikajcej ze wzorw (e) i (g). Przyoenie siy poniej rodka cikoci powiksza si
krytyczn. Dla ilustracji powyszych stwierdze podamy przybliony wzr na si krytyczn w belce
wspornikowej o przekroju prostoktnym:

(h) P
l
EJ GJ
a
l
EJ
GJ
z s
z
s
kr
=

(
4 013
1
2
,
,
gdzie a oznacza odlego od rodka cikoci przekroju do lecego nad nim punktu zaczepienia siy.
Wzr (h) mona stosowa rwnie, gdy sia jest przyoona w punkcie lecym poniej rodka cikoci.
Wwczas a jest ujemne i sia krytyczna jest wiksza od siy odpowiadajcej zaczepieniu siy w rodku
cikoci przekroju.


Rys. 19.29


Zwichrzenie belki wystpuje rwnie wtedy, gdy obcienie jest rozoone w sposb cigy. Jeeli dla
przykadu na belk dziaa obcienie poprzeczne q
z
= q, rwnomiernie rozoone wzdu osi belki o
przekroju prostoktnym, to
(i) q l
EJ GJ
l
z s
kr
=
12 85
2
,
.
Wida std, e rwnomierne rozoenie obcienia spowodowao okoo trzykrotny wzrost wartoci
krytycznej.

Na zakoczenie wyznaczymy krytyczn warto momentu M
y
= M. belki pryzmatycznej poddanej
czystemu zginaniu. Koce belki s podparte w sposb widekowy (rys. 19.30).


*)
Wartoci funkcji Bessela s stabelaryzowane (por. np. [1])
Cz 4 19. PROBLEMY STATECZNOCI 38

Andrzej Gawcki - Mechanika materiaw i konstrukcji prtowych 2003r. Alma Mater



Rys. 19.30

Rozwaymy dwa przypadki: belk o przekroju dwuteowym i belk o przekroju prostoktnym. We
wzorze (19.53) naley podstawi: M M M M
x y z
= = = 0 0 , , , M M M M
z x y z
= = = = 0 0
1 1 1
, . Mamy
zatem ukad rwna rniczkowych:
(j)
E J GJ Mv
EJ w M
EJv M
s
y
1
0
0
0

' ' ' ' ' ,


' ' ,
' ' .
+ =
+ =
+ =


W dalszych rozwaaniach wykorzystamy tylko rwnania (j)
1
i (j)
3
. Po zrniczkowaniu pierwszego z
nich wzgldem x i wyeliminowaniu pochodnej v'' z zalenoci (j)
3
dochodzimy do nastpujcego
rwnania rniczkowego na kt skrcenia (x):
(k)
IV
= 2 0
1 2
' ' ,
gdzie


1
1
2
2
1
2
= =
GJ
E J
M
EJ E J
s
z
, .
Oglnym rozwizaniem rwnania (k) jest funkcja:


( ) sin( ) cos( ) , x C x C x C e C e
x x
= + + +

1 1 2 1 3 4
2 2

przy czym
1
i
2
s dodatnimi wielkociami rzeczywistymi:

1 1 1
2
2 2 1 1
2
2
= + + = + + , .
Stae cakowania okrelimy z warunkw na podporach prta. Poniewa koce belki nie mog si skrca,
lecz maj swobod deplanacji, otrzymujemy po dwa warunki brzegowe dla x = 0 i x = 1:
= 0, ''= 0,
gdy bimoment B na podporach jest rwny zeru ( ' ' ). B E J = =
1
0

Z warunkw dla x = 0
otrzymujemy, e
C C C
2 3 4
0 + + = ,
+ + = C C C
2 1
2
3 2
2
4 2
2
0 .
Poniewa 1 0
2 1
2
+ ( / ) , wic C
2
= 0 oraz C
3
= C
4
, a funkcj (x) zapiszemy jak nastpuje:
( ) sin( ) sinh( ). x C x C x =
1 1 4 2
2
Z warunkw dla x = l otrzymujemy dwa rwnania na stae C
1
i C
4
:
Cz 4 19. PROBLEMY STATECZNOCI 39

Andrzej Gawcki - Mechanika materiaw i konstrukcji prtowych 2003r. Alma Mater


(l)
C l C l
C l C l
1 1 4 2
1 1
2
1 4 2
2
2
2 0
2 0
sin( ) sinh( ) ,
sin( ) sinh( ) .


=
+ =



Po przyrwnaniu wyznacznika tych rwna do zera otrzymujemy:
( )
sin( ) sinh( ) .
1 2 1
2
2
2
0 l l + =
Poniewa
1
i
2
s wielkociami rnymi od zera, zatem zwichrzenie zachodzi, gdy

(m) sin(
1
l) = 0.
Z ukadu rwna na stae C
1
i C
4
wnioskujemy wic, e C
4
= 0, a posta zwichrzenia okrela zaleno:

( ) sin( ). x C x =
1 1

Z rwnania (m) wynika, e
1
= l n (n = 1, 2, ...), std

+ + =
1 1
2
2
2
2
2

l
n .
Po podstawieniu wyraenia na
1
i
2
otrzymujemy krytyczn warto momentu dla n = 1:

(n) M
l
EJ GJ
E J
GJ
l
z s
s
kr
= +
|
\

|
.
|
|

1
1
2
2

.
W przypadku przekroju prostoktnego J

= 0, wobec czego rwnanie (k) modyfikuje si do postaci:



(o) ' ' . + =
2
2
0
Po rozwizaniu zadania brzegowego ( ) ( ) ( ) 0 0 = = l otrzymujemy:

(p) M
l
EJ GJ
z s kr
=

.
Uzyskana warto wynika rwnie ze wzoru (n), jeli przyj w nim, e J

= 0. Naley zwrci uwag,


e warto momentu krytycznego okrelon wzorem (p) mona byo przewidzie na podstawie analizy
wyniku uzyskanego dla belki wspornikowej (wzr (19.54)).


19.4.3.3. Wyboczenie skrtne i wyboczenie gitno-skrtne

Wyboczenie gitno-skrtne mona zaobserwowa w prtach cienkociennych o przekroju otwartym
poddanych mimorodowemu lub osiowemu ciskaniu. Podstawy teorii wyboczenia gitno-skrtnego
zbudowano tu przed drug wojn wiatow.
Rozwamy ciskanie cienkociennego prta pryzmatycznego si P przyoon w rodku cikoci SC
(rys. 19.31a, b). Sia jest przyoona za porednictwem sztywnych przepon czoowych, co gwarantuje, e
w stanie podkrytycznym o prta bdzie prostoliniowa i nie wystpi skrcanie. Podstaw analizy s w
dalszym cigu rwnania (19.53), w ktrych uwzgldnimy, e rodek cinania nie pokrywa si ze
rodkiem cikoci przekroju.
Cz 4 19. PROBLEMY STATECZNOCI 40

Andrzej Gawcki - Mechanika materiaw i konstrukcji prtowych 2003r. Alma Mater



Rys. 19.31

Przemieszczenia osi cikoci przekroju, stosownie do wzoru (b) w p. 13.2.2 wynosz:

(a)
v x v x z x
w x w x y x
S
S
0
0
( ) ( ) ( ),
( ) ( ) ( ),
= +
=


gdzie v(x) i w(x) oznaczaj przemieszczenia rodka cinania, (x) kt skrcania przekroju wok rodka
cinania, a y
S
i z
S
wsprzdne rodka cinania odmierzone w ukadzie gwnych osi rodkowych y, z.
Wobec tego w rozwaanym zadaniu
(b)
| |
| |
M M P w x P w x y x
M M P v x P v z z x
y y S
z z S
1 1 0
1 1 0
= = =
= = = +

( ) ( ) ( ) ,
( ) ( ) ( ) .


Pozostaje jeszcze wyznaczenie momentu skrcajcego M
x1
. Moment ten pojawia si na skutek deplanacji
przekroju wywoanej skrcaniem prta. Na skutek skrcania wystpuje skadowa styczna naprenia ,
rwnolegego do pierwotnej osi prta (por. rys. 19.31d):
(c) = .
Kt mona obliczy z kinematyki odksztacenia prta na podstawie analizy skrcania ssiednich
przekrojw o kt d (rys. 19.31e):
(d) = dx d ,
gdzie jest odlegoci badanego punktu od rodka skrcania. Z zalenoci (c) i (d) otrzymujemy:
(e)

= =
d
dx
' .
Obliczone w ten sposb naprenia styczne daj moment skrcajcy wzgldem rodka cinania:
(f)
| |

1 1
2 2
2 2
0
M dA dA
P
A
dA
P
A
y y z z dA
P
A
J
x
A A A
S S
A
= = = =
= + =



' '
' ( ) ( ) ' ,

Cz 4 19. PROBLEMY STATECZNOCI 41

Andrzej Gawcki - Mechanika materiaw i konstrukcji prtowych 2003r. Alma Mater


przy czym

( )
J J J A y z
y z S S 0
2 2
= + + + . (19.58)
Deplanacja przekroju wywouje jeszcze inne dodatkowe momenty skrcajce wzgldem punktu S. W
konfiguracji pierwotnej wystpuj bowiem momenty zginajce wzgldem tego punktu o wartociach:
(g) M P z M P y
yS S zS S
= = i .
Po wyboczeniu momenty te rzutowane na o x daj moment skrcajcy (por. wzr (19.53)):

2 1
M M v M w Pz w Pz v Py w
x yS zS S S S
= + = = ' ' ' ' ' .
Suma momentw skrcajcych wzgldem osi rodkw cinania wynosi wic
(h) M M M
J
A
P Pz v Py w
x x x S S 1 1 1 2 1
0
= + = + ' ' ' .
Wobec powyszego rwnania (19.53) przyjmuj posta:

(i)
E J GJ J P A Pz v Py w
EJ w P w Py
EJ v P v Pz
s S S
y S
z S
1 0
0
0
0

+ + =
+ =
+ + =

' ' ' ' ( / ) ' ' ' ,


' ' ,
' ' .

Wyprowadzony wyej ukad rwna nie jest dostosowany do dowolnych warunkw brzegowych. Na
przykad rwnania (b) nie s suszne dla prtw wspornikowych, a rwnanie (h) nie uwzgldnia
ewentualnego wystpienia momentu skrcajcego jako reakcji podporowej po wyboczeniu prta. Dlatego
ogln posta rwna statecznoci uzyskamy przez jednokrotne zrniczkowanie pierwszego
i dwukrotne zrniczkowanie dwch pozostaych rwna (i) wzgldem zmiennej x. Ostateczna posta
ukadu rwna statecznoci gitno-skrtnej przy ciskaniu osiowym jest wic nastpujca:
( )
E J GJ J P A Py w Pz v
EJ w P w Py
EJ v P v Pz
s S S
y S
z S
1 0
0
0
0

+ =
+ =
+ =

IV
IV
IV
/ ' ' ' ' ' ' ,
' ' ' ' ,
' ' ' ' .
(19.59)
W przypadku szczeglnym, gdy rodek cinania pokrywa si ze rodkiem cikoci przekroju, mamy
y
S
= z
S
= 0 i rwnanie (19.59) przybiera posta:
( )
E J GJ J P A
EJ w P w
EJ v P v
s b
y
z
1
0
0
0

=
+ =
+ =

IV
IV
IV
/ ' ' ,
' ' ,
' ' ,
(19.60)
przy czym J
b
= J
y
+ J
z
i oznacza tutaj biegunowy moment bezwadnoci przekroju.
Ukad rwna (19.60) stanowi w istocie rzeczy trzy oddzielne rwnania na poszukiwane funkcje
( ), ( ) ( ). x w x v x i Dwa ostatnie rwnania ukadu (19.60) prowadz do eulerowskich si krytycznych
przy wyboczeniu w obu paszczyznach gwnych:
P P EJ l P P EJ l
y y y wy z z z wz kr kr
= = = =
2 2 2 2
/ ( ) , / ( ) .
Pierwsze rwnanie ukadu (19.60) daje si krytyczn odpowiadajc tzw. wyboczeniu skrtnemu. Gdy
J

= 0, rwnanie to jest spenione, jeeli


GJ
J
A
P
s
b
s
=
kr
0.
Cz 4 19. PROBLEMY STATECZNOCI 42

Andrzej Gawcki - Mechanika materiaw i konstrukcji prtowych 2003r. Alma Mater


Std sia krytyczna przy wyboczeniu skrtnym wynosi:
P P GA J J
s s s b kr
= = ( / ). (19.62)
Jak wida sia krytyczna nie zaley tu od dugoci prta. W przypadkach, gdy J

0, rwnanie
statecznoci przy wyboczeniu skrtnym przybiera posta:

IV
+ =
3
2
0
''
, (19.63)
gdzie
( )

3
2
1
=
|
\

|
.
|
P
A
J GJ E J
b s
/ .
Rozwizaniem rwnania (19.63) jest funkcja
( ) sin( ) cos( ) . x C x C x C x C = + + +
1 3 2 3 3 4
(19.64)
Kryterium statecznoci odpowiada znikaniu wyznacznika ukadu rwna liniowych ze wzgldu na stae
cakowania. Jeeli oba koce prta o dugoci l s podparte widekowo, to warunki brzegowe s
nastpujce:
kt skrcania jest rwny zeru: 1) (0) = 0, 2) (l) = 0,
bimoment jest rwny zeru: 3) ''(0) = 0, 4) ''(l) = 0,
a warunek statecznoci przybiera posta:
| |
Det a
l l
l l
ij
=

(
(
(
(
=
0 1 0 1
1 1
0 1 0 0
0 0
0
3 3
3
2
3 3
2
3
sin( ) cos( )
sin( ) cos( )
.



Po rozwiniciu tego wyznacznika otrzymujemy:
l l =
3
2
3
0 sin( ) ,
skd

3
1 2 = =

l
n n , , , ...
Po podstawieniu wyraenia na
3
otrzymujemy wzr na siy krytyczne:
P
A
J
GJ
n
l
E J
s
n
b
s
kr
( )
. = +
|
\

|
.
|
|
2 2
2
1


Najmniejsza warto jest miarodajn si krytyczn przy wyboczeniu skrtnym:
P P P
A
J
GJ
l
E J
s
s
s
b
s kr
kr
= = = +
|
\

|
.
|
|
( )
.
1
2
2
1

(19.65)
Postacie wyboczenia opisuje funkcja (x):
( ) sin , x C
n x
l
=
|
\

|
.
|
1

(19.66)
gdy C
2
= C
3
= C
4
= 0. Jeeli oba koce prta s cakowicie utwierdzone (deplanacja jest rwna zeru), to
warunki brzegowe 3) i 4) modyfikuj si do postaci:
3) ' ( ) , 0 0 = 4) ' ( ) l = 0 i wwczas sia krytyczna
P P
A
J
GJ
n
l
E J
s
n
s
n
b
s
kr
( ) ( )
. = = +
|
\

|
.
|
|
4
2 2
2
1


Cz 4 19. PROBLEMY STATECZNOCI 43

Andrzej Gawcki - Mechanika materiaw i konstrukcji prtowych 2003r. Alma Mater


W podsumowaniu naley stwierdzi, e dla prtw ciskanych osiowo, w ktrych rodek cikoci i
rodek cinania pokrywaj si, miarodajna jest najmniejsza sia krytyczna spord wartoci P
y
, P
z
i P
s
:
P P P P
y z s kr
= min( , , ) (19.67)
W praktycznych przypadkach wyboczenie skrtne ma istotne znaczenie dla prtw krtkich o szerokich
pkach.
Powrcimy do przypadku oglnego, opisanego rwnaniami (19.59). Rozwamy ciskanie osiowe
prta cienkociennego, ktrego oba koce w obu paszczyznach s podparte widekowo. Warunki
brzegowe s zatem nastpujce:
v v l w w l l ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) 0 0 0 0 = = = = = =
v v l w w l l ' ' ( ) ' ' ( ) ' ' ( ) ' ' ( ) ; ' ' ( ) ' ' ( ) . 0 0 0 0 0 = = = = = =
Warunki te bd spenione, jeeli rozwizania ukadu rwna (19.59) przyjmiemy w postaci:
v x D x l w x D x l x D x l ( ) sin( / ); ( ) sin( / ); ( ) sin( / ). = = =
1 2 3

Po podstawieniu tych funkcji do ukadu (19.59) otrzymujemy trzy rwnania na stae scakowania D
1
, D
2
i
D
3
:
(j)
| |
| |
| |
P EJ l D Pz D
P EJ l D Py D
Pz D Py D GJ J P A E J l D
z S
y S
S S s
+ =
+ =
+ =

2 2
1 3
2 2
2 3
1 2 0
2
1
2
3
0
0
0
/ ( ) ,
/ ( ) ,
/ / ( ) .


Dla uproszczenia zapisu zwrmy uwag na to, e w rozwaanym zadaniu brzegowym
P EJ l P EJ l P
A
J
GJ
E J
l
y y z z s s
= = = +
|
\

|
.
|
|


2 2 2 2
0
2
1
2
/ ( ) , / ( ) ,

(19.68)
i oznaczaj odpowiednio eulerowskie siy krytyczne przy wyboczeniu gitnym w obu paszczyznach
gwnych, za P
s
jest obcieniem krytycznym przy wyboczeniu wycznie skrtnym. Po uwzgldnieniu
wzorw (19.68) oraz przyrwnaniu wyznacznika ukadu (j) do zera otrzymujemy:
(k)
( )
( )
( )
P P Pz
P P Py
Pz Py
J
A
P P
z S
y S
S s s

(
(
(
(
(
=
0
0 0
0

lub po rozpisaniu wyznacznika:
J
A
P P P P P P P z P P P y P P
s y z S y S z
0 2 2
0 = ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) . (19.69a)
Otrzymalimy rwnanie trzeciego stopnia ze wzgldu na si P. Rwnanie to po uporzdkowaniu
wzgldem potg zapisuje si nastpujco:
( ) ( )
J
J
P
A
J
P z P y P P P P
P P P P P P P P P P
b
y S z S y z s
y z z s s y y z s
0
3
0
2 2 2
0
+ + + +

(
+
+ + + = ( ) .
(19.69)
Poniewa wyznacznik ukadu (j) jest symetryczny, wic rwnanie (19.69) ma zawsze trzy pierwiastki
rzeczywiste P
1
, P
2
i P
3
*)
. Najmniejszy z tych pierwiastkw jest poszukiwan wartoci krytyczn:

*)
Por. p. 21.2.
Cz 4 19. PROBLEMY STATECZNOCI 44

Andrzej Gawcki - Mechanika materiaw i konstrukcji prtowych 2003r. Alma Mater


P P P P P P P
y z s kr
= min( , , ) min( , , ).
1 2 3
(19.70)
Znak nierwnoci wskazuje, e sia krytyczna obliczona z uwzgldnieniem wyboczenia gitno-skrtnego
jest zawsze mniejsza od siy eulerowskiej i od siy wywoujcej wycznie wyboczenie skrtne. Wniosek
ten wynika ze szczegowej analizy wartoci pierwiastkw rwnania (19.69). Wartoci krytyczne
wyszego rzdu uzyskuje si, jeeli rozwizania przyjmiemy w postaci szeregu trygonometrycznego o
postaci D n x l
n
sin( / ), n = 1, 2, ... Jeeli prt jest obustronnie cakowicie utwierdzony, to warunki
brzegowe s nastpujce:
v v l w w l l ( ) ( ) ( ) ( ) ; ( ) ( ) 0 0 0 0 0 = = = = = =
v v l w w l l ( ) ' ( ) ' ( ) ' ( ) ; ( ) ( ) . 0 0 0 0 0 = = = = = =
Warunki te bd spenione, jeeli funkcje v(x), w(x) i (x) przyjmiemy w postaci:
| | | |
v x D n x l w x D n x l ( ) cos( / ) , ( ) cos( / ) , = =
1 2
1 2 1 2
| |
( ) cos( / ) , , , ... x D n x l n = =
3
1 2 1 2
Ostatecznie otrzymujemy ponownie rwnanie trzeciego stopnia (19.69), przy czym w oznaczeniach
(19.68) zamiast
2 2
/ l trzeba podstawi 4
2 2 2
n l / .
W celu ilustracji powyszych rezultatw rozwiemy przykad liczbowy. Naley wyznaczy siy
krytyczne osiowo ciskanego ceownika podpartego na obu kocach w sposb widekowy. Wymiary
geometryczne i sposb podparcia ilustruje rys. 19.32.


Rys. 19.32

Parametry geometryczne przekroju s nastpujce (por. p. 13.2.8):
A J
J J
J
y
z s
= 1,2 cm = 1,2 10 m , = 3,1cm = 3,1 10 m ,
= 20 cm = 20 10 m , = 0,00144cm = 0,00144 10 m ,
= 54,7 cm = 54,7 10 m
2 4 2 4 4
4 -8 2 4 4
6 6

8
8
12

.

Wsprzdne rodka cinania wynosz: y z
S S
= = 0 312 , , . cm Wobec tego
J J J
b y z
= + = =

231 231 10
8 4
, , , cm m
4

( )
J J A y z
b S S 0
2 2 2 4 8 4
231 1 2 312 34 8 34 8 10 = + + = + = =

, , , , , cm m .
Przyjto, e materia prta (stal) okrelony jest nastpujcymi staymi:
E = = = 21 10 21 10 0 25
6 2 8 2
, , , . kG/ cm kN / m oraz
Mamy wic:
EJ
y
= 2,13,1 = 6,51 kN m
2
,
EJ
z
= 2,120 = 42 kN m
2
,
E J
1
8
2
12 4
2 1 10
1 0 25
54 7 10 0 01226

,
( , )
, , , kN m
Cz 4 19. PROBLEMY STATECZNOCI 45

Andrzej Gawcki - Mechanika materiaw i konstrukcji prtowych 2003r. Alma Mater


GJ
s
=

+
=
2 1 0 00144
2 1 0 25
0 00121
2
, ,
( , )
, , kN m
P
y
= =
2 2
6 51 2 16 07 , / ( ) , , kN
P
z
= =
2 2
42 2 103 65 / ( ) , , kN
P
s
=

+
|
\

|
.
|
|
=

1 2 10
34 8 10
0 00121
2
0 01226 10 85
4
8
2
2
,
,
, , , .

kN
Ukad rwna (19.59) jest nastpujcy:
E J GJ
J
A
P Pz v
EJ w P w
EJ v P v Pz
s S
y
z S
1
0
0
0
0


|
\

|
.
|
+ =
+ =
+ + =
IV
IV
IV
' ' ' ' ,
' ' ,
' ' ' ' .

Drugie z tych rwna nie zaley od i wskazuje, e wyboczenie w paszczynie symetrii jest niezalene
od skrcania, a odpowiednie obcienie krytyczne jest okrelone wzorem Eulera. Wniosek ten wypywa
wprost z rwnania (19.69a), ktre przyjmuje posta:
J
A
P P P P Pz P P
s z S y
0 2
0

(
= ( ) ( ) ( ) .
Jeden z pierwiastkw tego rwnania P
1
= P
y
= 16,07 kN, a pozostae dwa to pierwiastki rwnania
wynikajce z zerowania si nawiasu kwadratowego:
J
J
P P P P P P
b
z s z s
0
2
0 + + = ( ) .
Po podstawieniu wartoci liczbowych
0 6638 114 5 1124 2 0
2
, , , , P P + =
skd
P
2
114 5 100 6
2 0 6638
162 =
+

=
, ,
,
, kN
P P P
s 3
114 5 100 6
2 0 6638
10 5 10 85 = =

= < =
kr
kN kN
, ,
,
, , .
Naprenie krytyczne

kr
kr
kN / m kG / cm = =

P
A
10 5
1 2 10
87500 875
4
2 2
,
,
.

19.4.3.4. Wyboczenie rubowe przy skrcaniu

Rozwaymy prt pryzmatyczny poddany skrcaniu momentami brzegowymi (rys. 19.33). Koce prta
s poczone z podporami za porednictwem przegubw kulistych i maj swobod obrotu w dowolnej
paszczynie. Zaoymy, e przy wyboczeniu wektor momentu skrcajcego M zachowuje swj
pierwotny kierunek. Dla uproszczenia przyjmiemy, e oba gwne momenty bezwadnoci przekroju s
rwne, czyli J J J J
y z
= = = , natomiast

0 (na przykad prt o przekroju koowym). Pod wpywem
skrcania przy dostatecznie duej wartoci momentu M oprcz prostoliniowej moe rwnie wystpi
krzywoliniowa (przestrzenna) posta rwnowagi. Dla ustalenia tej postaci utraty statecznoci
wykorzystamy ponownie rwnania (19.53), w ktrych
M M M M M M
x y z x y z
= = = = = = M, , 0 0
1 1 1
:
Cz 4 19. PROBLEMY STATECZNOCI 46

Andrzej Gawcki - Mechanika materiaw i konstrukcji prtowych 2003r. Alma Mater


GJ
EJw v
EJv w
s
=
=
+ =
' ,
' ' ' ,
' ' ' .
M
M
M
0
0
0


Rys. 19.33

Do dalszych rozwaa wykorzystamy tylko dwa ostatnie rwnania, ktre mona zapisa nastpujco:
w v
v w
' ' ' ,
' ' ' ,
=
+ =

`
)

4
4
0
0
(19.71)
gdzie
4
0 = > M/ . EJ Warunki brzegowe funkcji v(x) i w(x) przyjmuj posta:
v(0) = v(l) = w(0) = w(l) = 0.

Za pomoc rniczkowania ukad (19.71) mona sprowadzi do dwch oddzielnych rwna:
(a)
v v
w w
' ' ' '
' ' ' ' .
+ =
+ =

4
2
4
2
0
0

Po scakowaniu tych rwna otrzymujemy:
v x A x B x C ( ) sin( ) cos( ) , = + +
1 4 1 4 1

w x A x B x C ( ) sin( ) cos( ) . = + +
2 4 2 4 2

Funkcje te musz spenia tosamociowo rwnania (19.71):
+ = A x B x A x B x
2 4
2
4 2 4
2
4 1 4
2
4 1 4
2
4
0 sin( ) cos( ) cos( ) sin( ) ,
+ = A x B x A x B x
1 4
2
4 1 4
2
4 2 4
2
4 2 4
2
4
0 sin( ) cos( ) cos( ) sin( ) ,
skd A
2
= B
1
, B
2
= A
1
. Wobec tego funkcje v(x) i w(x) zawieraj cztery stae cakowania:
(b)
v x A x B x C
w x B x A x C
( ) sin( ) cos( ) ,
( ) sin( ) cos( ) .
= + +
= +

1 4 1 4 1
1 4 1 4 2



Cz 4 19. PROBLEMY STATECZNOCI 47

Andrzej Gawcki - Mechanika materiaw i konstrukcji prtowych 2003r. Alma Mater


Po podstawieniu warunkw brzegowych otrzymujemy:
v(0) = 0: B
1
+ C
1
= 0,
v(l) = 0: A l B l C
1 4 1 4 1
0 sin( ) cos( ) , + + =
w(0) = 0: A
1
+ C
2
= 0,
w(l) = 0: B l A l C
1 4 1 4 2
0 sin( ) cos( ) . + =
Warunek statecznoci przybiera posta:
0 1 1 0
1 0
1 0 0 1
0 1
0
4 4
4 4
sin( ) cos( )
cos( ) sin( )


l l
l l

(
(
(
(
=
lub po rozwiniciu wyznacznika:
| |
= 2 1 0
4
cos( ) . l
Rwnanie to ma pierwiastki ( )
4
2 l n = (n = 1, 2, ...), czyli
M
kr
( )
/ .
n
EJn l = 2 (19.72)
Najmniejsz warto momentu krytycznego otrzymujemy dla n = 1:
M M
kr
kr
= =
( )
/ .
1
2EJ l (19.73)
Postacie wyboczenia mona okreli z dokadnoci do staej. Z warunkw brzegowych mona
wyznaczy stosunki staych cakowania. Ostatecznie po podstawieniu wartoci stosunkw tych staych do
rwna (b) otrzymujemy:
v x B
l
l
x x ( )
cos( )
sin( )
sin( ) cos( ) , =

+

( 1
4
4
4 4
1
1


| |
w x B x
l
l
x ( ) sin( )
cos( )
sin( )
cos( ) . =


`
)
1 4
4
4
4
1
1


Po uwzgldnieniu, e [ cos( )] / sin( ) ( ), 1
4 4
= l l n tg rwnania powysze mona przedstawi w
postaci:
| |
v x B x
w x B x
( ) cos( ) ,
( ) sin( ).
=
=

`
)
1 4
1 4
1

(19.74)
Z rwna (19.74) wynika, e wygita o prta po wyboczeniu jest lini rubow.
Na zakoczenie warto doda, e rozwaane zadanie stanowi przypadek obcienia niekonserwatywnego,
poniewa praca momentu skrcajcego zaley od sposobu, w jaki styczna do osi na kocu prta porusza
si podczas wyboczenia. Ilustruje to rys. 19.33b. Styczna do nieznacznie wyboczonego prta moe zaj
swe kocowe pooenie przez obrt dookoa osi y (od punktu 1 do punktu 2), a potem dookoa osi z (od
punktu 2 do punktu 3). Na tej drodze moment skrcajcy nie wykona adnej pracy. Do kocowego
pooenia stycznej mona jednak doj w inny sposb: najpierw wykonujemy obrt wok osi y (od
punktu 1 do punktu 2'), a nastpnie wok osi x (od punktu 2' do punktu 3). W tym drugim wypadku
moment skrcajcy wykonuje prac rn od zera. Widzimy wic, e praca obcienia zewntrznego
zaley od sposobu przejcia od konfiguracji pierwotnej do konfiguracji aktualnej. Obcienie w takim
wypadku nie jest konserwatywne i w konsekwencji nie obowizuj kryteria energetyczne (twierdzenie o
energii potencjalnej). Nie zawsze te wolno stosowa rwnania rniczkowe (19.53) wynikajce z
rwnowagi statycznej ukadu. Rozwaany przypadek naley jednak do tej grupy obcie
niekonserwatywnych, w ktrych metoda statyczna daje wynik poprawny. W oglnym przypadku
obcienia niekonserwatywnego trzeba stosowa tzw. dynamiczne kryterium statecznoci, ktre polega
na badaniu maych drga ukadu.
Cz 4 19. PROBLEMY STATECZNOCI 48

Andrzej Gawcki - Mechanika materiaw i konstrukcji prtowych 2003r. Alma Mater



19.4.4. Stateczno przy obcieniach zoonych

19.4.4.1. ciskanie ze zginaniem

Do tej pory rozwaalimy oddzielnie osiowe ciskanie, zginanie i skrcanie. W praktyce bardzo czsto
wystpuj jednak obcienia zoone. W celu wyrobienia sobie pogldu na problem obcie zoonych
omwimy dwa najprostsze przypadki: ciskanie ze zginaniem oraz ciskanie ze skrcaniem.

Rozwaymy prt pryzmatyczny o dugoci l poddany jednoczesnemu ciskaniu si P i zginaniu
momentem M
y
= M. Przekrj prta jest wyduonym prostoktem (b < h), a oba koce prta s podparte
widekowo (rys. 19.34). Rwnania (19.53) przyjmuj posta:

+ =
+ + =
+ + =

GJ M v
EJ w M P w
EJ v M P v
s
y
z

' ' ,
' ' ,
' ' .
0
0
0
(19.75)


Rys. 19.34

Drugie z tych rwna opisuje deformacje prta w paszczynie (x, z), a pierwsze i trzecie opisuj
deformacj przestrzenn. Rozwizanie drugiego rwnania jest nastpujce:

w x
M
P
l
l
x
l
( )
cos
cos cos , =
|
\

|
.
|

|
\

|
.
|

|
\

|
.
|




2
2 2
(19.76)
gdzie
2
= P EJ
y
/ ( ). Maksymalne ugicie w poowie rozpitoci prta

(a)
| |
=
|
\

|
.
|
=

w
l Ml
EJ
l
l l y
2 8
2 1 2
2 2
2
2
cos( / )
( / ) cos( / )




i przybiera warto nieskoczon dla l / / , 2 2 = czyli dla siy

(b) P P EJ l
y y kr
= =
2 2
/ ( ).
Cechy charakterystyczne zalenoci (a) przedstawiono ju w p. 19.4.2 przy okazji omawiania wpywu
obcienia poprzecznego na przebieg zalenoci P() (por. rys. 19.35a).
Cz 4 19. PROBLEMY STATECZNOCI 49

Andrzej Gawcki - Mechanika materiaw i konstrukcji prtowych 2003r. Alma Mater



Rys. 19.35

Nowe efekty obserwujemy natomiast analizujc dwa pozostae rwnania ukadu. Rwnania te, po
zrniczkowaniu pierwszego z nich wzgldem x, zapiszemy nastpujco:

' ' ' ' ,


' ' .
=
+ + =

M
GJ
v
v
M
EJ
P
EJ
v
s
z z
0
0
(19.77)
Funkcje v(x) i (x) przyjmiemy w postaci:
(c) v x C
x
l
x C
x
l
( ) sin , ( ) sin , =
|
\

|
.
|
=
|
\

|
.
|
1 2


co gwarantuje spenienie warunkw brzegowych:
(d) v v l l ( ) ( ) ( ) ( ) . 0 0 0 = = = =
Po podstawieniu zalenoci (c) do rwna (19.77) uzyskujemy ukad rwna na stae cakowania:
(e)
M
GJ
C C
l
P
EJ
C
M
EJ
C
s
z z
=
+
|
\

|
.
|
|
+ =

1 2
2
2
1 2
0
0
,
.


Po przyrwnaniu do zera wyznacznika tego ukadu otrzymujemy:
(f)
M
GJ EJ
P
EJ
l
s z z
2 2
2
+ =

.
Poniewa zwichrzenie belki poddanej wycznemu dziaaniu momentu zginajcego zachodzi dla (por. p.
19.4.3.2)
M M
l
GJ EJ
s z
= =
kr

,
a eulerowska sia krytyczna
P P EJ l
z z kr
= =
2 2
/ ( ),
wic wzr (f) mona zapisa w bardziej oglnej postaci:
M
M
P
P
kr kr
|
\

|
.
|
+
|
\

|
.
|
=
2
1. (19.78)
Cz 4 19. PROBLEMY STATECZNOCI 50

Andrzej Gawcki - Mechanika materiaw i konstrukcji prtowych 2003r. Alma Mater


Widzimy zatem, e obecno siy ciskajcej zmniejsza warto momentu, przy ktrym wystpuje zwi-
chrzenie belki, i na odwrt: obecno momentu zginajcego zmniejsza warto siy ciskajcej, przy kt-
rej wystpuje wyboczenie eulerowskie. Wzr (19.78) ilustruje interakcj obu form utraty statecznoci
wyboczenia eulerowskiego i zwichrzenia.
Obrazem rwnania (19.78) jest linia interakcji przedstawiona na rys. 19.35b. Ze wzoru (19.78) wynika
ponadto, e dla ujemnych wartoci siy P, tzn. dla rozcigania, stateczno ukadu na zwichrzenie jest
wiksza. Poza tym stwierdzamy, e znak momentu zginajcego nie wpywa na warto krytyczn siy
ciskajcej.

19.4.3.2. ciskanie ze skrcaniem
*)


W przypadku jednoczesnego ciskania i skrcania prta pryzmatycznego o przekroju zwartym, nie
cienkociennym (rys. 19.36), w ktrym gwne momenty bezwadnoci s rwne (J
y
= J
z
= J), rwnania
(19.53) przyjmuj posta:
+ =
+ =
+ + =
GJ
EJw v P w
EJv w P v
s
' ,
' ' ' ,
' ' ' .
M
M
M
0
0
0

Do dalszych rozwaa wykorzystamy tylko dwa ostatnie rwnania, ktre zapiszemy nastpujco:
w v w
v w v
' ' ' ,
' ' ' ,
+ =
+ =



2 1
2
2 1
2
0
0
(19.79)
gdzie
1 2
= = P EJ EJ / ( ), / ( ). M Za pomoc rniczkowania i po wyeliminowaniu pochodnych
rwnania te mona sprowadzi do dwch oddzielnych rwna rniczkowych czwartego rzdu na
funkcje v(x) i w(x):
( )
( )
v v v
w w w
IV
IV
+ + + =
+ + + =
2 0
2 0
1
2
2
2
1
4
1
2
2
2
1
4


' ' ,
' ' .
(19.80)


Rys. 19.36

Podstawienie v x r
rx
( ) = prowadzi do rwnania charakterystycznego czwartego stopnia:

( )
r r
4
1
2
2
2 2
1
4
2 0 + + + = ,
o pierwiastkach urojonych:
r i r i r i r i
1 1 2 1 3 2 4 2
= = = = , , , ,
gdzie i = 1 oraz



1 2
1
2
2
2
1
2
1
2
2
2
2
2
2
1 1
2
2
,
. =
+

+
|
\

|
.
|
|

(
(
(


*)
Por. [30, 48, 54]
Cz 4 19. PROBLEMY STATECZNOCI 51

Andrzej Gawcki - Mechanika materiaw i konstrukcji prtowych 2003r. Alma Mater


Identyczne pierwiastki ma rwnanie charakterystyczne na funkcj w(x). Wobec tego caki oglne rwna
(19.80) s funkcjami trygonometrycznymi argumentw
1
x oraz
2
x :

v x C x C x C x C x
w x C x C x C x C x
( ) sin( ) cos( ) sin( ) cos( ),
( ) sin( ) cos( ) sin( ) cos( ).
= + + +
= + + +

`
)
1 1 2 1 3 2 4 2
5 1 6 1 7 2 8 2


(19.81)
Mamy zatem osiem staych cakowania, a tylko cztery warunki brzegowe:

v v l w w l ( ) ( ) ( ) ( ) . 0 0 0 = = = = (19.82)
Dodatkowe zalenoci midzy staymi cakowania wynikaj z wymagania, by funkcje (19.81) speniay
tosamociowo ukad rwna wyjciowych (19.79). Zalenoci te przyjmuj posta:
dla rwnania dla rwnania ( . ) : ( . ) :
, ,
, ,
, ,
19 79 19 72
1 2
1
1
2
1
2
1 2
6 1
1 2
1
2
1
2
6
2
1
2
1
2
1 2
5 2
1 2
1
2
1
2
5
3
2
2
1
2
2 2
8 3
2 2
2
2
1
2
8
4
2
2
1
2
2 2
C C C C
C C C C
C C C C
C
=
















C C C
7 4
2 2
2
2
1
2
7
, . =




(19.83)
Ze zwizkw (19.83) wynika, e



1
2
1
2
1 2
1

= ,


2
2
1
2
2 2
1

= , (19.84)
oraz C C C C C C C C
1 6 2 5 3 8 4 7
= = = = , , , .
Budowa rwna (19.84) wskazuje, e
1
i
2
s pierwiastkami rwnania kwadratowego:

2
2 1
2
0 = , (19.84a)
przy czym znak w drugim skadniku nie wpywa na warto argumentu funkcji trygonometrycznej; moe
jedynie zmieni znak staych cakowania.

Stwierdzamy zatem, e rozwizania ukadu rwna (19.79) s nastpujce:

v x C x C x C x C x
w x C x C x C x C x
( ) sin( ) cos( ) sin( ) cos( ),
( ) sin( ) cos( ) sin( ) cos( ),
= + + +
= + + +

`
)
1 1 2 1 3 2 4 2
2 1 1 1 4 2 3 2


(19.85)
gdzie
1
i
2
s pierwiastkami rwnania kwadratowego
2
2 1
2
0 =
o rozwizaniach:


1 2 2
2
1
2
2 2 2
2
1
2
4
4
= + +
= +

,
.
(19.86)

Wykorzystanie warunkw brzegowych (19.82) prowadzi do kryterium statecznoci:
Cz 4 19. PROBLEMY STATECZNOCI 52

Andrzej Gawcki - Mechanika materiaw i konstrukcji prtowych 2003r. Alma Mater


0 1 0 1
1 0 1 0
0
1 1 2 2
1 1 2 2
sin( ) cos( ) sin( ) cos( )
cos( ) sin( ) cos( ) sin( )
.


l l l l
l l l l

(
(
(
(
=

Po rozpisaniu wartoci wyznacznika dochodzimy do rwnania:
| | | |
sin( ) sin( ) cos( ) cos( ) ,
1 2
2
1 2
2
0 l l l l = (19.87)
ktre jest spenione, gdy
sin( ) sin( ) cos( ) cos( )
1 2 1 2
0 l l l l + = (19.87a)
albo gdy
sin( ) sin( ) cos( ) cos( ) .
1 2 1 2
0 l l l l + = (19.87b)

Znalezienie pary najmniejszych pierwiastkw rwnania (19.87) wbrew pozorom nie jest atwe.
Najprostszym sposobem uzyskania waciwego rozwizania jest zastosowanie wzoru na sum funkcji
trygonometrycznych wystpujcych w rwnaniu (19.87b):

sin( ) cos( ) sin( )) cos( ),
1 1 2 2
l l l l + = +
czyli

|
\

|
.
|

|
\

|
.
|
=
|
\

|
.
|

|
\

|
.
|
2
4 4
2
4 4
1 2
sin cos sin cos ,

l l
skd

1 2
2 1 2 l l n n = + = , , , ... (19.88)

Po podstawieniu n = 1 oraz wykorzystaniu wzoru (19.86) na
1
i
2
otrzymujemy:

M
( ) EJ
P
EJ
l
2
2
2
4 4
+ =

,
lub
M
2
2 2
2
2
1


EJ
l
P
EJ
l
|
\

|
.
|
+ = . (19.89)
Wartoci mianownikw umieszczone w nawiasach oznaczaj odpowiednio krytyczny moment skrcajcy
M
kr
(wzr (19.73)) i krytyczn si eulerowsk P
kr
. Zaleno (19.89) mona zatem zapisa nastpujco:

M
M
kr kr
|
\

|
.
|
+
|
\

|
.
|
=
2
1
P
P
. (19.90)

Uzyskana krzywa interakcji jest analogiczna do zalenoci (19.78), obowizujcej przy jednoczesnym
zginaniu i ciskaniu. Ze wzoru (19.90) wynika, e rozciganie prta (P < 0) ma dziaanie stabilizujce;
wyboczenie skrtne wystpuje wtedy przy wikszej wartoci momentu skrcajcego.

Cz 4 19. PROBLEMY STATECZNOCI 53

Andrzej Gawcki - Mechanika materiaw i konstrukcji prtowych 2003r. Alma Mater


19.4.4.3. Wzr Dunkerleya


Jeeli obcienia zoone s konserwatywne, to powierzchnia statecznoci (interakcji) w przestrzeni
si wewntrznych P
1
, P
2
, P
3
, ...., P
n
:
f P P P
n
( , , ..., )
1 2
0 = , (19.91)

jest wypuka (por. np. yczkowski [57]). Wobec tego wzr przybliony dla dodatnich (ciskajcych)
wartoci P
i
takich, e
f P P P
P
P
n
i
i
i
n
( , ,..., ) ,
1 2
1
1 0 = =
=

kr
(19.92)

jest dolnym (bezpiecznym) oszacowaniem stanu statecznego. Zaleno (19.92) nosi nazw wzoru
Dunkerleya. Na rysunku 19.35b wzr Dunkerleya odpowiada prostym zaznaczonym liniami
przerywanymi.
W przypadku obcie niekonserwatywnych moe si zdarzy, e powierzchnia statecznoci jest
wklsa i wzr (19.92) nie daje oceny bezpiecznej.


19.4.5.Uwagi o lokalnej utracie statecznoci prtw cienkociennych

Wszystkie dotychczasowe rozwaania dotyczyy statecznoci globalnej. Interesowao nas wygicie lub
skrcenie osi prta, przy czym zakadalimy hipotez sztywnego rzutu przekroju poprzecznego. W
prtach cienkociennych pojawia si nowe zjawisko, tzw. lokalna (miejscowa) utrata statecznoci. Polega
ona na tym, e w odrnieniu od statecznoci globalnej przekrj poprzeczny deformuje si, a o prta
pozostaje prostoliniowa. Zjawisko lokalnej utraty statecznoci jest charakterystyczne dla powok, a wic i
dla prtw cienkociennych, ktre w istocie rzeczy s dugimi powokami lub ukadem dugich pasm
pytowych. Omawiany problem ilustruje rys. 19.37, na ktrym przedstawiono posta lokalnej utraty
statecznoci ciskanego ceownika.

Rys. 19.37

Rnorodno form utraty statecznoci przy ciskaniu prtw cienkociennych sprawia, e ograniczenie
si do wyboczenia gitnego (eulerowskiego) moe prowadzi do znacznych bdw. Jako [przykad niech
nam posuy wykres
kr
(s) z podrcznika Brzoski [7] sporzdzony dla ciskania rwnoramiennego k-
townika duraluminiowego (rys. 19.38). Wyboczenie gitne w paszczynie najmniejszej sztywnoci wy-
stpuje wwczas, gdy smuko prta jest dostatecznie dua. Jeeli smuko prta jest mniejsza, to wy-
stpuje wyboczenie gitno-skrtne. Z kolei utrata statecznoci prtw o bardzo maej smukoci odpowia-
da wyboczeniu lokalnemu. Naprenie krytyczne przy lokalnej utracie statecznoci oblicza si na gruncie
teorii pyt i powok. Zaley ono od wymiarw przekroju poprzecznego. Lokalne naprenie krytyczne
Cz 4 19. PROBLEMY STATECZNOCI 54

Andrzej Gawcki - Mechanika materiaw i konstrukcji prtowych 2003r. Alma Mater


jest proporcjonalne do gruboci cianki ktownika, a cilej biorc, zaley ono od stosunku gruboci
cianki do pozostaych wymiarw liniowych przekroju poprzecznego (np. od stosunku g/h).



Rys. 19.38

You might also like