Skrypt Matma Dyskretna

Publikacja wspfinansowana przez Uni Europejsk w ramach Europejskiego Funduszu Spoecznego
Matematyka dyskretna
dla studentw
kierunku
Informatyka
Hanna Furmaczyk
Karol Horodecki
Pawe yliski
SKRYPT Z MATEMATYKI DYSKRETNEJ
SKRYPT Z MATEMATYKI DYSKRETNEJ
Hanna Furmaczyk, Karol Horodecki
Pawe yliski
dla studentw
kierunku
Informatyka

Dzikujemy wszystkim Studentom, ktrych cenne sugestie i spostrzeenia
pozwoliy nam na ulepszenie zawartoci skryptu i wyeliminowanie bdw.
Dzikujemy take Autorom, z ktrych materiaw skorzystalimy, a na
przestrzeni tych kilku lat zdylimy ju o tym zapomnie.
Wydawnictwo Uniwersytetu Gdaskiego
Gdask 2010
Copyright by Hanna Furmaczyk, Karol Horodecki, Pawe yliski
Skad komputerowy (LaTeX): Pawe yliski
ISBN 978-83-7326-708-4
Recenzent:
Projekt okadki i strony tytuowej: Anna Biak Bieliska
All rights reserved
Wydawnictwo Uniwersytetu Gdaskiego, ul. Armii Krajowej 119/121.
81-824 Sopot, tel./fax (058) 523-11-37
Uniwersytet Gdaski
Wydzia Matematyki, Fizyki i Informatyki
Instytut Informatyki
80-952 Gdask, ul. Wita Stwosza 57
Zestaw zada nr 1
Oznaczenia, pojcia wstpne
Symbol sumy, j, k Z, j k:
k
i=j
x
i
= x
j
+x
j+1
+ +x
k
.
Przykad 1.1. Oblicz

5
i=1
2
i
.
Rozwizanie.
5
i=1
2
i
= 2
1
+ 2
2
+ 2
3
+ 2
4
+ 2
5
= 2 + 4 + 8 + 16 + 32 = 62.
Symbol iloczynu, j, k Z, j k:
k
i=j
x
i
= x
j
x
j+1
. . . x
k
.
Przykad 1.2. Oblicz

4
i=1
i.
Rozwizanie.
4
i=1
i = 1 2 3 4 = 4! = 24.
Zadanie 1.3. Oblicz

n
i=1
(i 2
i
) dla n = 0, 1, 2, 3, 4.
Zadanie 1.4. Oblicz

5
i=1
(i + 1).
Zadanie 1.5. Oblicz

4
i=1
(2i + 1).
Zadanie 1.6. Sprawdzi prawdziwo poniszych rwna dla podanych wartoci zmiennych,
obliczajc warto lewej i prawej strony.
a)

n
i=1
i =
(1+n)n
2
dla n = 3 i n = 6,
b)

2n
k=0
(3k 2) = (2n + 1) (3n 2) dla n = 2 i n = 3,
c)

n
i=0,iP
3
i
=
3
n+1
1
8
dla n = 3 i n = 4, gdzie P zbir liczb parzystych,
d)

1i5
i
2
= (5!)
2
e)

iT
2i = 32, gdzie T = {0, 1, 4}.
1
Dziaania na zbiorach A oraz B:
a) suma:
A B = {x : x A lub x B}
b) iloczyn (przekrj):
A B = {x : x A i x B}
c) rnica:
A \ B = {x : x A i x B}
d) rnica symetryczna:
AB = (A \ B) (B \ A)
e) iloczyn kartezjaski (produkt):
A B = {(x, y) : x A i y B}
Dla ustalonego zbioru U (uniwersum, przestrze), dopenieniem zbioru A, A U nazywamy zbir
U A i oznaczamy przez A.
Przykad 1.7. Dla A = {1, 2, 3} oraz B = {2, 4} wyznacz: AB, AB, A\ B, B \ A, AB,
AB oraz B A.
Rozwizanie.
A B = {1, 2, 3, 4}, A B = {2}, A\ B = {1, 3},
B \ A = {4}, AB = {1, 3, 4},
A B = {(1, 2), (1, 4), (2, 2), (2, 4), (3, 2), (3, 4)},
B A = {(2, 1), (2, 2), (2, 3), (4, 1), (4, 2), (4, 3)}.
Przykad 1.8. Dla A = {1, 2, 3} oraz uniwersum U = {1, 2, 3, 4, 5, 6, 7} wyznacz A.
Rozwizanie. A = {4, 5, 6, 7}.
Zadanie 1.9. Niech A = {1, 2, 3, 4, 5}, B = {1, 3, 5, 7}, C = {4, 5, 6, 7, 8} oraz U = N. Wyznacz:
a) A B C,
b) A B C,
c) A \ B,
d) A (B \ C),
e) A B,
f) A B C,
g) A B,
h) A B.
2
Niech dana bdzie rodzina zbiorw A = {A
1
, A
2
. . . , A
k
}. Wwczas:
a) suma:
_
1ik
A
i
= {x : x A
i
dla pewnego 1 i k}.
b) iloczyn (przekrj):
1ik
A
i
= {x : x A
i
dla kadego 1 i k}.
c) rnica symetryczna:
1ik
A
i
=
_
A
1
A
2
jeli k = 2;
1ik1
A
i
A
k
w przeciwnym wypadku.
Zadanie 1.10. Niech I = {1, 2, 3, 4, 5} bdzie zbiorem indeksw. Dla kadego i I okrelmy
zbir B
i
= {x N : i x 2i}. Wyznacz:
a)

iI
B
i
,
b)

iI
B
i
,
c) B
1
B
3
B
5
,
d) B
1
B
2
B
3
B
4
B
5
.
Zadanie 1.11. Niech T = {1, 2, 3, 4, 5} bdzie zbiorem indeksw. Dla kadego t T okrelmy
zbir A
t
= {y N
+
: y t} i B
t
= {y N
+
: y > t}, gdzie N
+
= N \ {0}. Wyznacz:
a) A
1
, A
2
, A
3
, A
4
, A
5
i B
1
, B
2
, B
3
, B
4
, B
5
,
b)

5
k=3
A
k
,
c)

5
i=1,iNP
A
i
, gdzie NP zbir liczb nieparzystych,
d)

4
j=1
B
j
,
e)

iT,i3
B
i
,
f)

3
i=1
(A
i
A
i+1
),
g)

kT,kP
(A
k
B
k
), gdzie P zbir liczb parzystych,
h)

kT,kP
(A
k
B
k
), gdzie P zbir liczb parzystych.
Zadanie 1.12. Niech I = {1, 2, 3, 4, 5} bdzie zbiorem indeksw. Dla kadego i I okrelmy
zbir C
i
= {x N : 1 x 30 oraz i|x}. Wyznacz:
a)

iI
C
i
,
b)

iI
C
i
.
3
Zadanie 1.13. Niech A = {1, 2, 3, 4}, B = {1, 2, 3}. Wyznacz:
a) A B,
b) B A,
c) {(a, b) AB : a < b}.
Ile wynosi liczba elementw zbiorw A B i B A.
Zadanie 1.14. Dane s zbiory: A = {k N : k parzyste k 6}, B = {1, 4},
C = {n N : 0 n 3}, D = {m N : 3 < m < 6}.
a) Wyznaczy zbiory A, C, D.
b) Znale zbiory A C, A D, D B, B D, (D B) (B D).
Zadanie 1.15. Niech S = {0, 1, 2, 3, 4} i niech T = {0, 2, 4}.
a) Ile par uporzdkowanych naley do zbioru S T, a ile do zbioru T S?
b) Wypisz elementy zbioru {(m, n) S T : m+n = 5}.
c) Wypisz i narysuj elementy zbioru {(m, n) S T : m+n 3}.
d) Wypisz elementy zbioru {(m, n) S S : m+n = 5}.
Zadanie 1.16. Wypisz wszystkie podzbiory podanych niej zbiorw. Ile jest tych podzbiorw?
a) A = {a},
b) B = {b, c},
c) C = {c, d},
d) D = B C,
e) E = B C.
Zadanie 1.17. Niech X = {a, b, c}. Wypisz elementy X
2
= X X, X
3
oraz
{(x, y) X
2
: x = y}.
Zadanie 1.18. Udowodnij, e A B wtedy i tylko wtedy, gdy A B = A.
Niech bdzie zbiorem skoczonym, zwanym dalej alfabetem. Wwczas dowolny cig zoony z
elementw tego zbioru nazywamy sowem nad alfabetem . Np. dla alfabetu = {a, b} przykad-
owe sowa to: a, abbb, aabb, aa . . . a. Zbir wszystkich sw nad alfabetem oznaczamy przez
.
Dugo sowa u oznaczamy przez |u|. Wrd sw wyrniamy sowo puste , ktre nie zawiera
adnej litery (|| = 0).
Zadanie 1.19. Wypisz 10 dowolnych sw zbioru {a, b, c}
.
Zadanie 1.20. Wypisz 5 pierwszych sw zbioru {a, b, c}
uporzdkowanych wedug porzdku

leksykogracznego (sownikowego).
4
Mwimy, e sowo u poprzedza sowo v w porzdku kanonicznym, jeeli albo |u| < |v|, albo |u| = |v|
i u poprzedza v w porzdku leksykogracznym.
Przykad 1.21. Pocztkowe sowa zbioru {0, 1}
uporzdkowane wedug porzdku kanon-

icznego to:
, 0, 1, 00, 01, 10, 11, 000, 001, 010, 011, 100, 101, 110, 111, 0000, . . .
Zadanie 1.22. Wypisz 10 pierwszych sw zbioru {a, b, c}
uporzdkowanych wedug porzdku

kanonicznego.
Zadanie 1.23. Wypisz wszystkie preksy i suksy sowa aaba.
Zadanie 1.24. Uporzdkuj nastpujcy zbir sw wedug porzdku leksykogracznego i kanon-
icznego: sowik, wrbel, kos, jaskka, kogut, dzicio, gil, kukuka, szczygie, sowa, kruk, czubatka,
drozd, sikora, dzierlatka, kaczka, gska, jemiouszka, dudek, trznadel, pomieciuszka, wilga, ziba,
bocian, szpak.
Zaokrglenia liczb rzeczywistych:
x oznacza zaokrglenie x w gr do najbliszej liczby cakowitej (sut z x),
x oznacza zaokrglenie x w d do najbliszej liczby cakowitej (podoga z x).
Zadanie 1.25. Niech x, y bd dowolnymi liczbami rzeczywistymi, a k dowoln liczb cakowit.
Udowodnij nastpujce zalenoci:
a) x +y x +y,
b) x +k = x +k,
c) x +y x +y,
d) x +k = x +k.
Zadanie 1.26. Podaj przykad liczb rzeczywistych x i y, dla ktrych zachodzi:
a) x +y > x +y,
b) x +y < x +y.
Zadanie 1.27. Podaj przykad liczby rzeczywistej x i liczby cakowitej k, dla ktrych zachodzi
k x < k x.
Zadanie 1.28. Dane s dwa wielomiany: U(x) = 4x
3
+3x+2 oraz V (x) = 2x
4
+x
2
+3x. Oblicz
ich sum i iloczyn. Oblicz wedug schematu Hornera wartoci U(1) oraz V (2).
Zadanie 1.29. Podziel wielomian U(x) = 4x
4
+ 3x
2
+x 2 przez V (x) = x
2
+x.
5
Odpowiedzi do zada
1.3.
n = 0: bdnie okrelony zakres sumowania.
n = 1: 2.
n = 2: 10.
n = 3: 34.
n = 4: 98.
1.4. 2 3 4 5 6 = 720.
1.5. 3 5 7 9 = 945.
1.6.
a) 6 = 6, 21 = 21,
b) 20 = 20, 49 = 49,
c) 10 = 10, 91 =
242
8
,
d) 14400 = 14400,
e) 0 = 32.
1.9.
a) {1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8},
b) {5},
c) {2, 4},
d) {1, 3},
e) {2, 4, 7},
f) {2, 5, 6, 8},
g) {8, 9, 10, . . .},
h) {2, 4, 6, 7, 8, . . .}.
6
1.10. Wyznaczone zbiory B
i
: B
1
= {1, 2}, B
2
= {2, 3, 4}, B
3
= {3, 4, 5, 6},
B
4
= {4, 5, 6, 7, 8}, B
5
= {5, 6, 7, 8, 9, 10}.
a) {1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10},
b) zbir pusty ,
c) {1, 2, 3, 4, 7, 8, 9, 10},
d) {1, 4, 5, 6, 9, 10}.
1.11.
a) A
1
= {1}, A
2
= {1, 2}, A
3
= {1, 2, 3}, A
4
= {1, 2, 3, 4}, A
5
= {1, 2, 3, 4, 5},
B
1
= {2, 3, . . .}, B
2
= {3, 4, . . .}, B
3
= {4, 5, . . .}, B
4
= {5, 6, . . .}, B
5
= {6, 7, . . .},
b) {1, 2, 3, 4, 5},
c) {1},
d) {2, 3, . . .},
e) {4, 5, . . .},
f) {1, 2},
g) ,
h) {1, 2, . . .},
1.12. Wyznaczone C
i
: C
1
= {1, 2, 3, . . . , 29, 30}, C
2
= {2, 4, 6, . . . , 28, 30},
C
3
= {3, 6, 9, . . . , 27, 30}, C
4
= {4, 8, 12, . . . , 24, 28},
C
5
= {5, 10, 15, . . . , 25, 30}.
a) {1, 2, 3, . . . , 29, 30} = C
1
,
b) .
1.13.
a) {(1, 1), (1, 2), (1, 3), (2, 1), (2, 2), (2, 3), . . . , (4, 1), (4, 2), (4, 3)}, 4 3 = 12
b) {(1, 1), (1, 2), (1, 3), (1, 4), . . . , (3, 1), (3, 2), (3, 3), (3, 4)}, 3 4 = 12,
c) {(1, 2), (1, 3), (2, 3)}.
7
1.14.
a) A = {0, 2, 4, 6}, C = {0, 1, 2, 3}, D = {4, 5}.
b) {1, 3, 4, 6},
{0, 2, 5, 6},
{(4, 1), (4, 4), (5, 1), (5, 4)},
{(1, 4), (4, 4), (1, 5), (4, 5)},
{(4, 4)}.
1.15.
a) 15, 15
b) ...poprawi...
c) {(0, 4), (1, 2), (1, 4), (2, 2), (2, 4), (3, 0), (3, 2), (3, 4), (4, 0), (4, 2), (4, 4)}
d) ...poprawi...
1.16.
a) P(A) = {, {a}},
|P(A)| = 2,
b) P(B) = {, {b}, {c}, {b, c}},
|P(B)| = 4,
c) P(C) = {, {c}, {d}, {c, d}},
|P(C)| = 4,
d) P(D) = {, {b}, {c}, {d}, {b, c}, {b, d}, {c, d}, {b, c, d}},
|P(D)| = 8,
e) P(D) = {, {(b, c)}, {(b, d)}, {(c, c)}, {(c, d)}, {(b, c), (b, d)}, {(b, c), (c, c)}, {(b, c), (c, d)},
{(b, d), (c, c)}, {(b, d), (c, d)}, {(c, c), (c, d)}, {(b, c), (b, d), (c, c)}, . . . , {(b, c), (b, d), (c, c), (c, d)}},
|P(E)| = 16.
1.17.
X
2
= {(a, a), (a, b), (a, c), (b, a), (b, b), (b, c), (c, a), (c, b), (c, c)}
X
3
= {(a, a, a), (a, a, b), (a, a, c), (a, b, a), (a, b, b), (a, b, c), (a, c, a), (a, c, b), (a, c, c),
(b, a, a), (b, a, b), (b, a, c), (b, b, a), (b, b, b), (b, b, c), (b, c, a), (b, c, b), (b, c, c),
(c, a, a), (c, a, b), (c, a, c), (c, b, a), (c, b, b), (c, b, c), (c, c, a), (c, c, b), (c, c, c)}
{(x, y) X
2
: x = y} = {(a, b), (a, c), (b, a), (b, c), (c, a), (c, b)}.
8
1.19. Np. {aaa, , a, bc, ca, caab, b, c, cccc, bbacc}.
1.20. {, a, aa, aaa, aaaa}.
1.22. {, a, b, c, aa, ab, ac, ba, bb, bc}.
1.23.
Preksy: , a, aa, aab, aaba.
Suksy: , a, ba, aba, aaba.
1.24.
Porzdek leksykograczny: bocian, czubatka, drozd, dudek, dzierlatka, dzicio, gska, gil,
jaskka, jemiouszka, kaczka, kogut, kos, kruk, kukuka, pomieciuszka, sikora, sowik, sowa,
szczygie, szpak, trznadel, wilga, wrbel, ziba.
Porzdek kanoniczny: gil, kos, sowa, drozd, dudek, gska, kogut, szpak, wilga, ziba, bo-
cian, kaczka, sikora, sowik, wrbel, kukuka, dzicio, jaskka, trznadel, czubatka, szczygie,
dzierlatka, jemiouszka, pomieciuszka.
1.26.
a) Np. x = 2.6, y = 2.7.
b) Np. x = 2.2, y = 2.1.
1.27. Np. k = 2, x = 2.3.
1.28.
U(x) +V (x) = 2x
4
+ 3x
3
+x
2
+ 6x + 2.
U(x) V (x) = 8x
12
+ 10x
5
+ 16x
4
+ 3x
3
+ 11x
2
+ 6x.
U(1) = 9.
V (2) = 42.
1.29. U(x) = (4x
2
4x + 7) V (x) 6x 2.
9
10
Zestaw zada nr 2
Arytmetyka
Niech b = d
r
d
r1
. . . d
1
d
0
bdzie zapisem liczby w systemie dwjkowym. Zamiana zapisu liczby b
na system dziesitny odbywa si poprzez wykonanie dodawania
d
r
2
r
+d
r1
2
r1
. . . d
1
2
1
+d
0
2
0
,
przy czym dodawanie to jest wykonywane w systemie o podstawie 10.
Przykad 2.1. Liczb 10010 zapisan w systemie dwjkowym przedstaw w systemie dziesit-
nym.
Rozwizanie. (10010)
2
= 1 2
4
+ 0 2
3
+ 0 2
2
+ 1 2
1
+ 0 2
0
= (18)
10
.
Zadanie 2.2. Podane liczby zapisane w systemie dwjkowym przedstaw w systemie dziesitnym:
a) 1010.
b) 111101.
c) 1011110.
Algorytm zwikszania liczby o 1:
1. Wska ostatni bit rozwaanej liczby.
2. Powtarzaj, co nastpuje:
2.a. Jeeli wskazywany bit to 0, to zamie go na 1; Koniec.
2.b. W przeciwnym przypadku zamie go na 0 i wska kolejny bit na lewo; jeeli nie ma
nastpnego bitu w lewo, to wstaw 1; Koniec.
Przykad 2.3. Przeled dziaanie algorytmu dodawania 1 dla liczb (a) 10010 oraz (b) 101011.
Rozwizanie.
a) 10010 + 1 = 10011, bo 10010 (= 0) 10011 (Koniec).
b) 101011 + 1 = 101100,
bo 101011 (= 1) 101010 (= 1) 101000 (= 0) 101100 (Koniec).
Zadanie 2.4. Przeled dziaanie algorytmu dodawania 1 dla nastpujcych liczb:
a) 111110.
b) 101111.
c) 10011.
11
Algorytm porwnywania liczb:
1. Jeeli liczby s rnej dugoci, to wiksz jest liczba o duszym zapisie.
2. Jeeli liczby s tej samej dugoci, to porwnujemy bit po bicie od lewej strony do prawej:
2.a. Jeeli bity s takie same, to przechodzimy do nastpnego bitu w prawo;
2.b. Jeeli bity s rne, to wiksz jest liczba o wikszym bicie na rozwaanej pozycji;
Koniec.
3. Jeeli wszystkie bity s takie same, to porwnywane liczby s rwne i Koniec.
Przykad 2.5. Przeled dziaanie algorytmu porwnywania liczb dla nastpujcych par liczb:
a) 101101 i 11110.
b) 1011101 i 1011001.
Rozwizanie.
a) Jako e dugo (liczba bitw) pierwszej liczby jest wiksza od dugoci liczby drugiej, otrzy-
mujemy 101101 > 11110.
b) (1011101 ? 1011001) (=) (1011101 ? 1011001) (=)
(1011101 ? 1011001) (=) (1011101 ? 1011001) (=)
(1011101 ? 1011001) (>) , a zatem 1011101 > 1011001.
Zadanie 2.6. Przeled dziaanie algorytmu porwnywania liczb dla nastpujcych par liczb:
a) 1111 i 10001.
b) 11010 i 10111.
c) 1111001 i 1111011.
Algorytm dodawania liczb:
Aby doda do siebie dwie liczby zapisane w systemie dwjkowym, dodajemy bit po bicie od
prawej do lewej, dodajc jednoczenie w kadym z krokw bit przeniesienia z poprzedniej
kolumny.
Przykad 2.7. Wykonaj dodawanie (a) 10101 + 111 oraz (b) 111 + 111 + 111 + 111 + 111.
Rozwizanie.
a) 10101 + 111 = 11100, poniewa
01010
10101
+ 111
11100
.
b) 111 + 101 + 111 + 111 + 111 + 101, poniewa
111001
11001
11001
1001
111
111
101
111
111
111
+ 101
100110
.
12
Zadanie 2.8. Wykonaj dodawanie:
a) 1111 + 1110.
b) 10011 + 1100.
c) 110111 + 110011.
d) 101 + 111 + 111.
e) 1011 + 1011 + 111.
Algorytm odejmowania liczb:
Aby odj od siebie dwie liczby zapisane w systemie dwjkowym, odejmujemy bit po bicie od
prawej do lewej, a w przypadku, gdy trzeba odj bit wikszy od mniejszego, poyczamy
dwjk z nastpnej (w lewo) pozycji.
Przykad 2.9. Wykonaj odejmowanie:
a) 10101 - 111.
b) 111000 - 11111.
Rozwizanie.
a) 10101 111 = 1110, poniewa
01221
10021
10101
111
1110
.
b) 111000 11111 = 11001, poniewa
020112
102112
110112
111000
11111
11001
.
Zadanie 2.10. Wykonaj odejmowanie:

a) 10011 - 1100.
b) 110111 - 110011.
c) 1010001 - 101110.
d) 1011100 - 1010111.
Algorytm mnoenia liczb:
Aby pomnoy dwie liczby (zapisane dwjkowo), mnoymy pierwsz liczb przez poszczeglne
bity drugiej, a otrzymane wyniki, kady kolejno przesunity o jedn kolumn w lewo, na
koniec sumujemy.
13
Przykad 2.11. Wykonaj mnoenie 10101 101.
Rozwizanie. 10101 101 = 1101001, poniewa
10101
101
10101
000001
1010101
1101001
.
Zauwamy, e aby uatwi sobie mnoenie liczb, majc na uwadze przemienno mnoenia, wygod-
niej jest mnoy liczb o wikszej liczbie jedynek przez liczb o mniejszej liczbie jedynek, tzn.
rozpatrywa iloczyn 10101 101 raczej ni iloczyn 101 10101.
Zadanie 2.12. Wykonaj mnoenie:
a) 101 111.
b) 1111 111.
c) 10011 1100.
d) 111000 111.
Przykad 2.13. Wykonaj dzielenie 1101001 : 101.
Rozwizanie. 1101001 : 101 = 10101, poniewa
10101
1101001 : 101
1011001
0011001
10101
00101
00101
0
.
Zadanie 2.14. Wykonaj dzielenie:

a) 100011 : 101.
b) 1101001 : 111.
c) 110001 : 111.
d) 11000 : 1000.
e) 1010001 : 1001.
Uwaga 1. Liczba jest podzielna przez 2 (lub 10), jeli ostatni bit rwny jest 0.
Uwaga 2. Liczba jest podzielna przez 2
i
(1 0...0
. .
i zer
), jeli ma na kocu i bitw rwnych 0.
Niech b bdzie liczb zapisan w systemie dziesitnym. Zamiana zapisu liczby b na system
dwjkowy odbywa si poprzez rozoenie b na sum kolejnych potg dwjki:
b = d
r
2
r
+d
r1
2
r1
. . . d
1
2
1
+d
0
2
0
,
gdzie d
i
{0, 1}. Wwczas b = (d
r
d
r1
. . . d
1
d
0
)
2
.
14
Przykad 2.15. Zamie zapis z dziesitnego na dwjkowy liczby 81.
Rozwizanie.
(81)
10
= (64 + 16 + 1) = 1 2
6
+ 0 2
5
+ 1 2
4
+ 0 2
3
+ 0 2
2
+ 0 2
1
+ 1 2
1
= (1010001)
2
.
Zadanie 2.16. Zamie zapis z dziesitnego na dwjkowy liczb:
a) 111.
b) 169.
c) 411.
Drugi sposb polega na kolejnym dzieleniu liczby w sposb cakowity przez 2 i zapamitywaniu
reszt z dzielenia. Reszty te, zapisane w odwrotnej kolejnoci, tworz zapis binarny liczby.
Przykad 2.17. Korzystajc z w/w opisanego sposobu zamie zapis z dziesitnego na dwjkowy
liczby 81.
Rozwizanie. (81)
10
= (1010001)
2
, poniewa
liczba iloraz reszta
81 40 1
40 20 0
20 10 0
10 5 0
5 2 1
2 1 0
1 0 1
.
Zadanie 2.18. Korzystajc z w/w opisanego sposobu zamie zapis z dziesitnego na dwjkowy
liczb z Zadania 2.16.
W systemie szesnastkowym uywa si nastpujcych cyfr: 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, A, B, C, D, E, F.
Przyjmijmy notacj, e liczb zapisan w systemie szesnastkowym poprzedza znak dolara $.
Przykad 2.19. Zamie zapis liczby $A1 z szesnastkowego na dziesitny.
Rozwizanie. $A1 = 10 16
1
+ 1 16
0
= 160 + 1 = (161)
10
.
Zadanie 2.20. Zamie zapis z szesnastkowego na dziesitny liczb:
a) $A91.
b) $C2.
c) $FCA.
Przykad 2.21. Zamie zapis liczby 320 z dziesitnego na szesnastkowy.
Rozwizanie. 320 = 1 16
2
+4 16
1
+0 16
0
= $140. Moemy take skorzysta ze sposobu opisanego
w Przykadzie 2.17, tym razem dzielc przez 16:
liczba iloraz reszta
320 20 0
20 1 4
1 0 1
.
15
Zadanie 2.22. Zamie zapis z dziesitnego na szesnastkowy liczb:.
a) 199.
b) 541.
c) 855.
Przykad 2.23. Zamie zapis liczby $A1 z szesnastkowego na binarny.
Rozwizanie. $A1 = (10100001)
2
, poniewa
A 1
1010 0001
.
Zadanie 2.24. Zamie zapis z szesnastkowego na binarny liczb:
(a) $A91.
(b) $C2.
(c) $FCA.
Przykad 2.25. Zamie zapis liczby 10111100 z binarnego na szesnastkowy.
Rozwizanie. (10111100)
2
= $BC, poniewa
1011 1100
B C
.
Zadanie 2.26. Zamie zapis z binarnego na szesnastkowy liczb:
(a) 1011101.
(b) 100010.
(c) 111110110.
Zapis 0.d
1
d
2
. . . d
r
w systemie dziesitnym oznacza liczb d
1
10
1
+d
2
10
2
. . . d
r
10
r
.
Analogicznie, zapis 0.d
1
d
2
. . . d
r
w systemie dwjkowym oznacza liczb: d
1
2
1
+d
2
2
2
. . . d
r
2
r
.
Przykad 2.27. (0.11)
2
= 1 2
1
+ 1 2
2
= . . .
3
4
. . . = 7 10
1
+ 5 10
2
= (0.75)
10
Aby zamieni zapis uamka z systemu dziesitnego na binarny naley rozwaany uamek kolejno
mnoy (w systemie dziesitnym) przez 2, wypisujc kolejno otrzymywane czci cakowite, do
momentu, a cz uamkowa bdzie rwna 0.
Przykad 2.28. Zamie zapis liczby (0.8125)
10
z dziesitnego na binarny.
Rozwizanie.
cz cakowita cz uamkowa
0. 0.8125
1 0.625
1 0.25
0 0.5
1 0.0
Otrzymujemy ostatecznie, e (0.8125)
10
= (0.1101)
2
.
16
Zadanie 2.29. Zamie zapis z dziesitnego na binarny liczb:
a) 0.5625.
b) 0.15625.
c) 0.328125.
d) 0.78125.
e) 7.5625.
f) 11.15625.
g) 13.328125.
Przykad 2.30. Wykonaj nastpujce dziaania:
a) (56)
7
+ (43)
7
,
b) (41)
5
(24)
5
,
c) (13)
6
(4)
6
.
Rozwizanie.
a) (56)
7
+ (43)
7
= (132)
7
, poniewa
110
56
+ 43
132
.
b) (41)
5
(24)
5
= (12)
5
, poniewa
36
41
24
12
.
c) (13)
6
(4)
6
= (100)
6
, poniewa
20
13
4
100
.
Zadanie 2.31. Wykonaj nastpujce dziaania:

a) (13)
4
+ (33)
4
.
b) (122)
3
+ (122)
3
+ (122)
3
.
c) (456)
7
+ (223)
7
.
d) (302)
4
(13)
4
.
e) (4236)
7
(2543)
7
.
f) (13)
4
(3)
4
.
g) (135)
7
(642)
7
.
Przykad 2.32. Pewna liczba x zapisana w zapisie semkowym ma 5 cyfr. Ile bdzie miaa
cyfr w zapisie szesnastkowym?
Rozwizanie. Liczba x, ktra w zapisie semkowym ma 5 cyfr, naley do zbioru
{(10000)
8
, (10001)
8
, . . . , (77776)
8
, (77777)
8
}.
17
Jednym z poprawnych rozwiza jest przeksztacenie zapisu (10000)
8
i (77777)
8
w odpowiednie
zapisy w systemie dziesitnym, a nastpnie przeksztacenie tak otrzymanych zapisw w system
szesnastkowy. Otrzymamy wtedy:
(10000)
8
= 1 8
4
+0 8
3
+0 8
2
+0 8
1
+0 8
0
= 4096 = 1 16
3
+0 16
2
+0 16
1
+0 16
0
= $1000,
(77777)
8
= 7 8
4
+7 8
3
+7 8
2
+7 8
1
+7 8
0
= 32767 = 7 16
3
+15 16
2
+15 16
1
+15 16
0
= $7FFF.
A zatem liczba x w zapisie szesnastkowym bdzie miaa 4 cyfry.
Drugie rozwizanie jest duo prostsze. Opiera si ono na spostrzeeniu, e 8 i 16 s potgami
dwjki. Zatem w atwy sposb moemy zamieni zapisy (10000)
8
i (77777)
8
w zapis dwjkowy, z
ktrego w rwnie atwy sposb otrzymamy zapis szesnastkowy.
(10000)
8
= 1 000 000 000 000 = 1 0000 0000 0000 = $1000,
(77777)
8
= 111 111 111 111 111 = 111 1111 1111 1111 = $7FFFF.
Zadanie 2.33. Pewna liczba x zapisana w zapisie czwrkowym ma 7 cyfr.
a) Ile bdzie miaa cyfr w zapisie semkowym?
b) Ile bdzie miaa cyfr w zapisie dwjkowym?
Zadanie 2.34. Pewna liczba x zapisana w zapisie semkowym ma 5 cyfr. Ile bdzie miaa cyfr
w zapisie czwrkowym?
2.1 Reprezentacja liczb w komputerze
Zmienne typu integer przechowywane s zwykle w dwch bajtach, czyli 16 bitach. Pierwszy bit
okrela znak liczby jeeli wynosi on 0, to liczba jest dodatnia, w przeciwnym razie liczba jest
ujemna.
Jeeli liczba jest dodatnia, to pozostae pitnacie bitw stanowi zapis binarny tej liczby.
Liczby ujemne przechowywane s w tak zwanym systemie uzupenieniowym, tzn. liczba
ujemna o wartoci bezwzgldnej x przedstawiana jest jako liczba 2
16
x w postaci binarnej.
Przykad 2.35. Rozwamy liczb (82)
10
. Jest ona liczb dodatni. Jej zapis w postaci binarnej
to 1010010. Zatem jest ona przechowywana w postaci:
znak 15 bitw
0 000 0000 0101 0010
, czyli ostatecznie 82 = (0000 0000 0101 0010)
int
.
10
. Jest ona liczb ujemn. Zapis jej wartoci bezwzgld-
nej, czyli 82, w postaci binarnej to 1010010. Zatem jest ona przechowywana w postaci:
1 0000 0000 0000 0000
. .
16 zer
1010010
1111 1111 1010 1110
, czyli ostatecznie 82 = (1111 1111 1010 1110)
int
.
18
10
. Jest ona liczb ujemn. Jej zapis w postaci int
mona rwnie uzyska nastpujco:
Zapis jej wartoci bezwzgldnej na 16 bitach zaprzeczamy i dodajemy 1;
0000 0000 0101 0010
1111 1111 1010 1101
+ 1
1111 1111 1010 1110
Bd te odejmujemy 1 od jej wartoci bezwzgldnej na 16 bitach i zaprzeczamy.
0000 0000 0101 0010
1
0000 0000 0101 0001
1111 1111 1010 1110
Analogicznie przebiega ,rozkodowywanie.
Przykad 2.38. Rozwamy liczb 1111 1111 1010 1110. Jako e pierwszy bit jest rwny 1,
zatem jest to liczba ujemna. Wyznaczamy j nastpujco:
Sposb 1:
1 0000 0000 0000 0000
1111 1111 1010 1110
0000 0000 0101 0010
, co daje nam 82, ale e pierwszy bit by rwny 1, zatem
kodowan liczb jest -82.
Sposb 2 (zapis zaprzeczamy i dodajemy 1):
1111 1111 1010 1110
0000 0000 0101 0001
+ 1
0000 0000 0101 0010
Sposb 3 (odejmujemy 1 od zapisu i zaprzeczamy):
1111 1111 1010 1110
1
1111 1111 1010 1101
0000 0000 0101 0010
Przykad 2.39. Rozwamy liczb 0000 0000 0101 0010. Jako e pierwszy bit jest rwny 0,
zatem jest to liczba dodatnia. Jako e jej zapis binarny to 1010010, zakodowan liczb jest (82)
10
.
19
Zadanie 2.40. Korzystajc z opisanych wyej trzech rnych sposobw, zapisz w int nastpujce
liczby:
a) 131 i -131.
b) 79 i -79.
c) 211 i -211.
Zadanie 2.41. Korzystajc z opisanych wyej trzech rnych sposobw, zapisz w systemie
dziesitnym nastpujce liczby zapisane w int:
a) 0000 0000 1111 0011 i 1111 1111 0000 1100.
b) 0000 0000 0110 0110 i 1111 1111 1001 1001.
c) 0000 0001 0001 0001 i 1111 1110 1110 1110.
2.2 Przeszukiwania binarne
Niech A = {0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15}. Zamy, e w grze przeciwnik wybiera x
ze zbioru A, a my musimy za pomoc jak najmniejszej iloci pyta odgadn t liczb. Wwczas
sposb postpowania moe by nastpujcy:
Dzielimy A na A
1
= {0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7} i A
2
= {8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15} i pytamy,
do ktrego zbioru naley x. Nastpnie znowu dzielimy ten zbir A
i
na poowy i pow-
tarzamy pytanie, itd.
Przykad 2.42. Niech x = 10.
{0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7} {8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15}
Nie Tak
{8, 9, 10, 11} {12, 13, 14, 15}
Tak Nie
{8, 9} {10, 11}
Nie Tak
{10} {11}
Tak Nie
,
czyli ostatecznie x = 10. Zadalimy 4 pytania.
Powyszy sposb rozumowania mona rozszerzy na dowolny n-elementowy zbir X: odgadnicie
elementu utosamiamy z odgadniciem liczby ze zbioru {0, 1, . . . , n1}, przy czym w najgorszym
przypadku minimalna liczba pyta, jak naley zada to log
2
n. Zatem np. majc do dyspozycji
k pyta mona odgadn cakowit liczb z przedziau od 0 do 2
k
1 (czyli element ze zbioru o
mocy 2
k
).
Zadanie 2.43.
a) Ile pyta naley zada, aby odgadn liczb z przedziau od 0 do 100000?
b) Ile pyta naley zada, aby odgadn element ze zbioru X, gdzie:
X = {x N | 1 x 33}?
c) Ile pyta naley zada, aby odgadn element ze zbioru X, gdzie:
X = {x N | 1 x 30 i x parzyste}?
20
Metod poszukiwa binarnych mona zastosowa do stwierdzenia, czy jaka liczba naturalna n
jest kwadratem innej liczby naturalnej, tzn. czy istnieje naturalna liczba k taka, e k
2
= n.
Algorytm(int n)
1. k
d
:= 1; k
g
:= n.
2. Powtarzaj a do skutku:
2.a. Jeeli k
g
k
d
1, to Koniec, n nie ma pierwiastka.
2.b. j :=
kg+k
d
2
;
2.c. Jeeli j
2
= n, to Koniec, n jest potg j;
2.d. Jeeli j
2
> n, to k
g
:= j, w przeciwnym wypadku k
d
:= j.
Przykad 2.44. Zastosuj algorytm wyznaczania pierwiastkw do znalezienia pierwiastka stopnia
2 z liczb 49 i 59.
k
d
k
g
?(k
g
k
d
1) j ?(j
2
= n) ?(>, <)
1 49 ?(49 1 1) 25 ?(25
2
= 49) >
1 25 ?(25 1 1) 13 ?(13
2
= 49) >
1 13 ?(13 1 1) 7 ?(7
2
= 49) Koniec
,
czyli ostatecznie istnieje k = 7 takie, e k
2
= 49.
k
d
k
g
?(k
g
k
d
1) j ?(j
2
= n) ?(>, <)
1 59 ?(59 1 1) 30 ?(30
2
= 59) >
1 30 ?(30 1 1) 15 ?(15
2
= 59) >
1 15 ?(15 1 1) 8 ?(8
2
= 59) >
1 8 ?(8 1 1) 4 ?(4
2
= 59) <
4 8 ?(8 4 1) 6 ?(6
2
= 59) <
6 8 ?(8 6 1) 7 ?(7
2
= 59) <
7 8 ?(8 7 1) Koniec
,
czyli ostatecznie nie istnieje k takie, e k
2
= 59. Jednake z warunkw zatrzymania algorytmu
wynika, e otrzymalimy przyblienia z dou: = 7 i z gry: = 8.
Zadanie 2.45. Zastosuj algorytm wyznaczania pierwiastkw dla znalezienia pierwiastka stopnia
2 z nastpujcych liczb:
a) 144.
b) 123.
c) 625.
d) 517.
21
2.3 Waga
Rozwamy wag szalkow, dla ktrej na lewej szalce kadziemy jaki przedmiot do zwaenia,
a nastpnie na obu szalkach kadziemy odwaniki. Jeeli waga jest w rwnowadze, wwczas
waony przedmiot ma wag rwn sumie wag odwanikw pooonych na prawej szalce minus
suma wag odwanikw pooonych na lewej szalce obok waonego przedmiotu. Zakadamy, e
zarwno odwaniki jak i sam waony przedmiot posiadaj wagi bdce liczbami naturalnymi.
Przykad 2.46. Jak uoy na szalkach odwaniki o nominaach 1, 3, 9, 27, aby zway odway
ciar 35?
Rozwizanie. W oglnoci, rozoenie k odwanikw przy odwaaniu ciaru W odpowiada przed-
stawieniu W w postaci W =
k1
i=0
d
i
3
i
, gdzie d
i
{1, 0, 1}. Aby przedstawi ciar W w
tej postaci, naley najpierw przedstawi liczb W
= W +
3
k
1
2
w systemie trjkowym: W
=
(e
k1
. . . e
0
)
3
, a nastpnie za d
i
podstawi e
i
1. Zatem w rozwaanym przykadzie, W
=
35+
3
4
1
2
= 35+40 = 75 = 2 27+2 9+1 3+0 1 = (2210)
3
, std d
0
= 1, d
1
= 0, d
2
= 1, d
3
= 1.
Zatem rozoenie jest nastpujce: odwanik o nominale 1 na lewej szalce, odwanik o nominale
3 pozostaje na stole, a odwaniki o nominaach 9 i 27 na prawej szalce (35 + 1 = 27 + 9).
Zadanie 2.47. Jak uoy na szalkach odwaniki o nominaach 1, 3, 9, 27, 81, aby zway odway
ciar: (a) 92, (b) 111?
Zadanie 2.48. Majc do dyspozycji po dwa odwaniki kadego rodzaju z 1, 3, 9, 27 wyznaczy
uoenie odwanikw na szalkach tak, aby odway ciar 65. Opisz sposb postpowania.
Analogiczne rozumowanie jak w przykadzie 2.46 mona zastosowa np. dla odwanikw innego
rodzaju bdcego potg jakiej liczby p. Wwczas potrzebujemy odwanikw nie po jednym z
kadego rodzaju, lecz po wikszej iloci: wynika to z zapisu w systemie o danej podstawie. Jeli
np. rozwaymy system odwanikw o nominaach czterech kolejnych potg p = 5, tzn. 1, 5, 25, 125,
wwczas kolejne cyfry w zapisie liczby W
= W +
5
k
1
2
w systemie o podstawie 4 nale do zbioru
0, . . . , 4. Aby otrzyma dany rozkad odwanikw na szalce, podstawiamy d
i
= e
i
p
2
= e
i
2.
Jako e d
i
{2, 1, 0, 1, 2}, potrzebujemy po dwa odwaniki z kadego rodzaju.
Zadanie 2.49. Majc do dyspozycji po dwa odwaniki kadego rodzaju z 1, 5, 25, 125 wyznaczy
uoenie odwanikw na szalkach tak, aby odway ciar 164.
22
Odpowiedzi do zada
2.2.
a) 11.
b) 59.
c) 94.
2.4.
a) 111111.
b) 110000.
c) 10100.
2.6.
a) 1111 < 10001.
b) 11010 > 10111.
c) 1111001 < 1111011.
2.8.
a) 1111 + 1110 = 11101.
b) 10011 + 1100 = 11111.
c) 110111 + 110011 = 1101010.
d) 101 + 111 + 111 = 10011.
e) 1011 + 1011 + 111 = 11101.
2.10.
a) 10011 1100 = 111.
b) 110111 110011 = 100.
c) 1010001 101110 = 100011.
d) 1011100 1010111 = 101.
2.12.
a) 101 111 = 100011.
b) 1111 111 = 1101001.
c) 10011 1100 = 11100100.
d) 111000 111 = 1100010000.
2.14.
a) 100011 : 101 = 111.
b) 1101001 : 111 = 1111.
c) 110001 : 111 = 111.
d) 11000 : 1000 = 11.
e) 1010001 : 1001 = 1001.
23
2.16.
a) (111)
10
= (1101111)
2
.
b) (169)
10
= (10101001)
2
.
c) (411)
10
= (110011011)
2
.
2.20.
a) $A91 = (2705)
10
.
b) $C2 = (194)
10
.
c) $FCA = (4042)
10
.
2.22.
a) 199 = $127.
b) 541 = $21D.
c) 855 = $357.
2.24.
a) $A91 = (101010010001)
2
.
b) $C2 = (11000010)
2
.
c) $8CA = (11110101010)
2
.
2.26.
a) (1011101)
2
= $5D.
b) (100010)
2
= $22.
c) (111110110)
2
= $1F6.
2.29.
a) 0.5625 = (0.1001)
2
.
b) 0.15625 = (0.00101)
2
.
c) 0.328125 = (0.010101)
2
.
d) 0.78125 = (0.11101)
2
.
e) 7.5625 = (111.1001)
2
.
f) 11.15625 = (1011.00101)
2
.
g) 13.328125 = (1101.010101)
2
.
2.31.
a) 112.
b) 1220.
c) 1012
d) 223.
e) 1363.
f) 111.
g) 130563.
24
2.33.
a) 5 cyfr.
b) Jeli liczba x {(1000000)
4
, (1000001)
4
, . . . , (1333333)
4
}, to w zapisie dwjkowym
ma ona 13 cyfr, w przeciwnym wypadku, jeli liczba x {(2000000)
4
, . . . , (3333333)
4
},
to w zapisie dwjkowym ma ona 14 cyfr.
2.34. Jeli liczba x {(10000)
8
, (10001)
8
, . . . , (37777)
8
], to w zapisie czwrkowym ma ona 7 cyfr,
w przeciwnym wypadku, jeli liczba x {(40000)
8
, . . . , (77777)
8
}, to w zapisie czwrkowym ma
ona 8 cyfr.
2.40.
a) 0000 0000 1000 0011, 1111 1111 0111 1101.
b) 0000 0000 0100 1100, 1111 1111 1011 0100.
c) 0000 0000 1101 0011, 1111 1111 0010 1101.
2.41.
a) 243, -244,
b) 102, -103,
c) 273, -274.
2.43.
a) log
2
100001 = 17.
b) Jako e X ma 33 elementy, naley zada co najwyej log
2
33 = 6 pyta.
c) Jako e X ma 15 elementw, naley zada co najwyej log
2
15 = 4 pytania.
2.45.
a) k = 12,
b) k
d
= 11, k
g
= 13,
c) k = 25,
d) k
d
= 22, k
g
= 23.
2.47.
a) Lewa szalka 1, prawa szalka 3+9+81.
b) Lewa szalka 0, prawa szalka 3+27+81.
2.48. Jako e 1 + 3 + 9 + 27 = 40 i mamy do wyboru po dwa odwaniki kadego rodzaju, naley
wyznaczy uoenie odwanikw dla 65 40 = 25, zakadajc, e mamy tylko jeden komplet
odwanikw. Otrzymane uoenie dla 25: lewa szalka 3, prawa szalka 1+27. W konsekwencji
dla 65 uoenie jest nastpujce: lewa szalka 3, prawa szalka 21+3+9+227. Zauwamy, e
uoenie to jest rwnowane: lewa szalka 0, prawa szalka 21+9+227, gdy w pierwszym
uoeniu mamy odwaniki o wadze 3 na obu szalkach.
2.49. Lewa szalka 11+25, prawa szalka 1125+225.
25
26
Zestaw zada nr 3
Kombinatoryka
3.1 Wariacje z powtrzeniami
Twierdzenie 3.1 (Wariacje z powtrzeniami)
Liczba cigw dugoci k ze zbioru {a, b} wynosi 2
k
.
Liczba cigw dugoci k ze zbioru n-elementowego wynosi n
k
.
Liczba funkcji z k-elementowego zbioru A w n-elementowy zbir wynosi n
k
.
Przykad 3.1. Wypisz wszystkie funkcje f: X Y , gdzie:
a) X = {1, 2, 3}, Y = {a, b};
b) X = {a, b}, Y = {1, 2, 3}.
Czy mona policzy, ile jest tych funkcji bez ich wypisywania?
Rozwizanie.
a)
x f
1
(x) f
2
(x) f
3
(x) f
4
(x) f
5
(x) f
6
(x) f
7
(x) f
8
(x)
1 a b a a b b a b
2 a a b a b a b b
3 a a a b a b b b
Zgodnie z twierdzeniem 3.1, tych funkcji jest 2
3
= 8.
b)
x f
1
(x) f
2
(x) f
3
(x) f
4
(x) f
5
(x) f
6
(x) f
7
(x) f
8
(x) f
9
(x)
a 1 2 3 1 2 3 1 2 3
b 1 1 1 2 2 2 3 3 3
Zgodnie z twierdzeniem 3.1, tych funkcji jest 3
2
= 9.
Przykad 3.2. Mamy 10 rnych piek i 2 rne puda. Kad pik wrzucamy do jednego z
pude. Na ile sposobw mona to zrobi?
Rozwizanie. Jako e powysz sytuacj mona utosami z funkcj f: {p
1
, p
2
, . . . , p
10
} {1, 2},
ktra kadej z dziesiciu piek przyporzdkowuje numer puda, liczba rozmieszcze rwna jest
liczbie rnych funkcji f. Na mocy twierdzenia 3.1 liczba ta wynosi 2
10
.
27
Przykad 3.3. Pewna osoba miaa przedosta si najkrtsz drog z punktu A do punktu B
(patrz poniszy rysunek), a nastpnie wrci z punktu B do punktu A. Sza tylko narysowanymi
ulicami. Na ile sposobw moga wybra tras?
A
B
ul. Pierwsza
u
l
.
D
r
u
g
a
u
l
.
T
r
z
e
c
i
a
u
l
.
C
z
w
a
r
t
a
u
l
.
P
i
t
a
u
l
.
S
z
s
t
a
ul. Sidma
Rozwizanie. Wybr najkrtszej drogi, zarwno tej do jak i z, rwnowany jest wyborowi ktrej
z piciu drg Druga, Trzecia, Czwarta, Pita, Szsta. Jako e takiego wyboru dokonujemy dwa
razy, liczba moliwoci wynosi 5
2
.
Istnieje te rozwizanie bardziej formalne. Zauwamy, e istnieje wzajemna odpowiednio
pomidzy najkrtszymi drogami do i z, a funkcjami
f: {do, z} {Druga, Trzecia, Czwarta, Pita, Szsta},
a tym samym, na mocy twierdzenia 3.1, liczba rnych drg/funkcji wynosi 5
2
.
Zadanie 3.4.
a) Ile istnieje liczb naturalnych 5-cyfrowych, w ktrych zapisie nie wystpuje cyfra 0 ?
b) Ile istnieje liczb naturalnych 5-cyfrowych?
c) Ile istnieje liczb naturalnych 5-cyfrowych takich, w ktrych cyfr setek jest 5 ?
Zadanie 3.5.
a) Ile jest funkcji f ze zbioru {1, . . . , n} w zbir {a, b, c}?
b) Ile spord nich spenia warunek f(1) = a?
c) Ile spord nich spenia warunek f(1) = f(2)?
Zadanie 3.6. Ile jest liczb trzycyfrowych w systemie:
a) dziesitnym,
b) dwjkowym,
c) trjkowym?
Ile jest liczb trzycyfrowych z rnymi cyframi?
Zadanie 3.7. Rzucamy 3 razy monet, a nastpnie 4 razy kostk do gry. Ile rnych wynikw
tego dowiadczenia moemy uzyska? (Zakadamy, e istotna jest kolejno).
Zadanie 3.8. Grupa znajomych przysza do ciastkarni, w ktrej byo 8 rodzajw ciastek. Kady
kupi jedno ciastko. Z ilu osb skadaa si grupa, jeeli wiadomo, e mogo by 512 rnych
moliwoci wyboru?
28
3.2 Wariacje bez powtrze
Twierdzenie 3.2 (Wariacje bez powtrze)
Liczba cigw bez powtrze dugoci k ze zbioru n-elementowego wynosi
n (n 1) . . . ((n k) + 1).
Liczba rnowartociowych funkcji z k-elementowego zbioru A w n-elementowy zbir wynosi
n (n 1) . . . ((n k) + 1).
Przykad 3.9. Wypisz wszystkie rnowartociowe funkcje f: X Y , gdzie: (a) X = {1, 2, 3},
Y = {a, b}; (b) X = {a, b}, Y = {1, 2, 3}. Czy mona policzy, ile jest tych funkcji bez ich
wypisywania?
Rozwizanie.
a) Zauwamy, e nie istnieje rnowartociowa funkcja f: X Y , gdzie X = {1, 2, 3}, Y =
{a, b}, gdy musimy trzem elementom z X przypisa rne wartoci, a zatem tych wartoci
do wyboru powinno by przynajmniej trzy, a mamy do wyboru tylko dwie.
Zgodnie z twierdzeniem 3.2, tych funkcji jest 2 1 0 = 0.
b)
x f
1
(x) f
2
(x) f
3
(x) f
4
(x) f
5
(x) f
6
(x)
a 1 1 2 2 3 3
b 2 3 1 3 1 2
Zgodnie z twierdzeniem 3.2, tych funkcji jest 3 2 = 6.
Przykad 3.10. W kawiarni, do ktrej przyszo 7 osb, byo 10 gatunkw ciastek. Kady kupi
jedno ciastko, przy czym kady kupi inne. Na ile sposobw mona byo kupi ciastka?
Rozwizanie. Powysz sytuacj mona utosami z rnowartociow funkcj
f: {o
1
, o
2
, . . . , o
7
} {1, 2, . . . , 10},
ktra kadej z siedmiu osb przyporzdkowuje inny rodzaj ciastka. Zatem liczba sposobw rwna
jest liczbie rnowartociowych funkcji f, ktra na mocy twierdzenia 3.2 wynosi 10 9 . . . 4.
Przykad 3.11. Pewna osoba miaa przedosta sie najkrtsz drog z punktu A do punktu
B (patrz rysunek poniej), a nastpnie wrci z punktu B do punktu A. Sza tylko narysowanymi
ulicami. Na ile sposobw moga wybra tras, jeli nie chciaa wraca t sam drog?
A
B
ul. Pierwsza
u
l
.
D
r
u
g
a
u
l
.
T
r
z
e
c
i
a
u
l
.
C
z
w
a
r
t
a
u
l
.
P
i
t
a
u
l
.
S
z
s
t
a
ul. Sidma
29
Rozwizanie. Zauwamy, e istnieje wzajemna odpowiednio pomidzy rnymi najkrtszymi
drogami do i z, a rnowartociowymi funkcjami
f: {do, z} {Druga, Trzecia, Czwarta, Pita, Szsta},
std, na mocy twierdzenia 3.2, liczba rnowartociowych funkcji/tras wynosi 5 4 = 20.
Zadanie 3.12.
a) Ile istnieje liczb naturalnych 5-cyfrowych o nie powtarzajcych si cyfrach takich, w ktrych
zapisie nie wystpuje cyfra 0 ?
b) Ile istnieje liczb naturalnych 5-cyfrowych o nie powtarzajcych si cyfrach?
c) Ile istnieje liczb naturalnych 5-cyfrowych o nie powtarzajcych si cyfrach takich, w ktrych
cyfr setek jest 5 ?
Zadanie 3.13. W grupie skadajcej si z 3 dziewczt i 5 chopcw, urodzonych w tym samym
roku, adna para dziewczt i adna para chopcw nie obchodzi urodzin tego samego dnia roku.
Ile jest moliwoci wystpienia takiego zdarzenia ze wzgldu na daty urodzin tych omiu osb?
Zadanie 3.14. Z ilu osb skada si grupa, jeeli wiadomo, e na 5 miejscach osoby te mog
usi na 60 sposobw?
3.3 Permutacje
Twierdzenie 3.3 (Permutacje) Liczba permutacji (czyli n-elementowych cigw bez powtrze
o elementach ze zbioru n-elementowego) wynosi
n (n 1) . . . 2 1 = n!.
Przykad 3.15. Wypisz wszystkie rnowartociowe funkcje f: X Y , gdzie X = {1, 2, 3},
Y = {a, b, c}. Czy mona policzy, ile jest tych funkcji bez ich wypisywania?
Rozwizanie.
x f
1
(x) f
2
(x) f
3
(x) f
4
(x) f
5
(x) f
6
(x)
1 a a b b c c
2 b c a c a b
3 c b c a b a
Zgodnie z twierdzeniem 3.3, tych funkcji jest 3! = 6.
Przykad 3.16. Ile rnych 4-cyfrowych liczb mona utworzy z cyfr 1, 2, 3, 4 tak, aby adna
cyfra w liczbie nie powtarzaa si?
Rozwizanie. Jako e kada 4-cyfrowa liczba o niepowtarzajcych si cyfrach ze zbioru {1, 2, 3, 4}
jednoznacznie odpowiada 4-elementowemu cigowi bez powtrze, na mocy twierdzenia 3.3 liczb
tych jest 4! = 24.
30
Zadanie 3.17.
a) Ile rnych 5-cyfrowych liczb mona utworzy z cyfr 1, 2, 3, 4, 5 tak, aby adna cyfra w liczbie
nie powtarzaa si?
b) Ile rnych 5-cyfrowych liczb mona utworzy z cyfr 1, 2, 3, 4, 5 tak, aby adna cyfra w liczbie
nie powtarzaa si i aby na miejscu dziesitek staa 5 lub 4 ?
Zadanie 3.18. Rodzina 6-osobowa (rodzice i czworo dzieci) ustawia si w szeregu do zdjcia. Ile
rnych fotograi mona otrzyma, jeeli:
a) kady moe sta obok kadego,
b) rodzice stoj na dwch kocach szeregu?
Zadanie 3.19. 20-osobowa grupa wsiada do autobusu. Najpierw wsiada 12 pa, a za nimi 8
panw. Ile istnieje rnych moliwoci tego zdarzenia?
Zadanie 3.20. Ile jest rnych sposobw ustawienia na pce dziea 5-tomowego tak, aby:
a) tomy I i II stay obok siebie,
b) tomy I i II nie stay obok siebie?
Zadanie 3.21. Na ile sposobw mona rozsadzi:
a) 3 osoby na 3-osobowej karuzeli,
b) 4 osoby na 4-osobowej karuzeli,
c) n osb na n-osobowej karuzeli?
Uwaga. Jako e karuzela si krci, dwa rozsadzenia uwaamy za rne, jeeli co najmniej jedna
osoba ma co najmniej z jednej strony innego ssiada czyli rozsadzenia takie jak na poniszym
rysunku s identyczne.
1
2 3
3
1 2
Zadanie 3.22. Na ile sposobw mona rozsadzi przy okrgym stole:
a) 3 osoby,
b) 4 osoby,
c) n osb?
Uwaga. Rozsadzenia przedstawione na powyszym rysunku traktujemy jako rne.
Zadanie 3.23. W ilu permutacjach zbioru {1, . . . , 5} jedynka stoi przed dwjk (niekoniecznie
bezporednio)?
31
3.4 Permutacje z powtrzeniami
Twierdzenie 3.4 (Permutacje z powtrzeniami)
Niech dane bdzie n elementw, gdzie elementw typu 1 (nierozrnialnych) jest n
1
, elementw
typu 2 (nierozrnialnych) jest n
2
, . . ., elementw typu k (nierozrnialnych) jest n
k
. Wwczas
liczba sposobw, na ktre mona uporzdkowa te elementy w rzdzie, wynosi
_
n
n
1
, n
2
, . . . , n
k
_
=
n!
n
1
! . . . n
k
!
.
Przykad 3.24. Ile rnych sw mona utworzy z liter sowa:
a) ULICA,
b) MARTA,
c) LALKA.
Rozwizanie. Majc na uwadze z Twierdzenie 3.4 oraz:
a) e wszystkie litery w sowie ULICA s rne, otrzymujemy 5!.
b) e w sowie MARTA s dwie litery A, otrzymujemy
5!
2!
.
c) e w sowie LALKA mamy dwie litery L i dwie litery A, otrzymujemy
5!
2!2!
.
Zadanie 3.25. Ile rnych liczb 5-cyfrowych mona utworzy z cyfr 1, 1, 1, 2, 2?
Zadanie 3.26. Ile rnych nieparzystych liczb 6-cyfrowych mona utworzy z cyfr 2, 2, 4, 4, 7, 9?
Zadanie 3.27. Na ile rnych sposobw mona nawlec na sznurek 10 korali: 4 czarne, 4 czerwone
i 2 biae, jeli ustalimy pocztek i koniec sznurka? A jeli potraktujemy sznurek jako naszyjnik?
3.5 Kombinacje
Twierdzenie 3.5 (Kombinacje)
Liczba wyborw k-elementowego podzbioru ze zbioru n-elementowego wynosi
_
n
k
_
=
n!
k!(n k)!
.
Przykad 3.28. Na ile sposobw mona podzieli grup 8-osobow na dwie grupy: 5-osobow
i 3-osobow? Na ile sposobw mona podzieli grup 8-osobow na dwie rwne grupy?
Rozwizanie. Zauwamy, e wybr trzech osb z omiu automatycznie wyznacza wybr piciu osb
z tej samej grupy. Tym samym sposobw podziau grupy 8-osobowej na dwie grupy (5-osobow i
3-osobow) jest
_
8
3
_
= 56. Co wicej, powysza obserwacja implikuje, e
_
8
3
_
=
_
8
5
_
, a w oglnoci
_
n
k
_
=
_
n
nk
_
. Jeli natomiast rozwaymy wybr czteroosobowej grupy, wwczas musimy pamita,
e temu samemu podziaowi odpowiadaj dwa rne wybory grupy, tzn. wybr osb 1, 2, 3, 4 z
omiu i otrzymany podzia jest rwnowany wyborowi osb 5, 6, 7, 8, bo podzia jest ten sam,
zatem rozwaanych podziaw jest
1
2

_
8
4
_
= 35.
Zadanie 3.29. Mamy do wyboru 3 rodzaje chlebw i 4 rodzaje buek. Chcemy kupi 2 rne
chleby i 2 rne buki. Na ile sposobw moemy to zrobi?
32
Zadanie 3.30. Ustawiamy 30 rnych ksiek na 4 pkach tak, aby na pierwszej pce byo
10 ksiek, na drugiej 8, na trzeciej 7, a na czwartej 5). Ile jest takich ustawie, gdy
nieistotne jest ustawienie/kolejno ksiek na pce, a ile w przypadku, gdy kolejno/ustawienie
jest istotne?
Przypomnijmy, e w kartach do gry mamy cztery kolory jest to kier , karo , tre
oraz pik . Par stanowi dwie te same gury ze zbioru {9,10,W,D,K,A} (w przypadku talii
zoonej z 24 kart) lub ze zbioru {2,3,4,5,6,7,8,9,10,W,D,K,A} (w przypadku talii zoonej z 52
kart); analogicznie, trjk stanowi trzy te same gury, np. trzy damy, a kareta to cztery gury,
np. kareta asw.
Zadanie 3.31. Z talii 52 kart losujemy 10 kart. Ile istnieje moliwych wynikw losowania, w
ktrych wylosujemy 2 damy?
Zadanie 3.32. Z talii 24 kart wybieramy 5 kart. Ile jest takich wyborw, w ktrych dostaniemy:
a) 5 kart w jednym kolorze,
b) 1 par i 1 trjk,
c) 2 pary rnych gur,
d) 2 pary?
Zadanie 3.33. Na ile sposobw mona utworzy 5 par z 10 osb?
Zadanie 3.34. Na ile sposobw mona rozda 52 karty czterem osobom (po rwno)?
Zadanie 3.35. Znajd liczb rozda przy grze w bryda, w ktrych kady z grajcych otrzyma
dokadnie jednego asa i jednego krla.
Zadanie 3.36. Z ilu osb skada si klasa, jeeli wiadomo, e 2-osobow delegacj mona wybra
na 300 sposobw?
3.6 Zadania rne
Zadanie 3.37. Ile prostych mona przeprowadzi przez 5 punktw, z ktrych adne 3 nie s
wspliniowe?
Zadanie 3.38. Ile przektnych ma:
a) siedmiokt wypuky,
b) n-kt wypuky?
Zadanie 3.39. Pokoje w mieszkaniu, ktrego plan przedstawia poniszy rysunek, maj by
pomalowane w taki sposb, aby pokoje majce wsplne drzwi byy pomalowane rnymi kolorami.
Na ile sposobw mona pomalowa mieszkanie majc do dyspozycji n kolorw?
33
Zadanie 3.40. Wyobramy sobie, e poniszy rysunek przedstawia prostoktn krat ulic 6 4.
Chcemy przej ulicami od A do B idc najkrtsz drog. Ile jest takich drg? Uoglnij wynik
na krat o dowolnych wymiarach n k.
A
B
Zadanie 3.41.
a) Ile rozwiza ma rwnanie x
1
+x
2
+x
3
+x
4
+x
5
= 6, gdzie kade x
i
jest nieujemn liczb
cakowit?
Wskazwka. Rozway prostoktn krat 6 4 i najkrtsze drogi z lewego dolnego rogu do
prawego grnego rogu.
b) Ile rozwiza ma rwnanie x
1
+ x
2
+ . . . + x
k
= n, gdzie kade x
i
jest nieujemn liczb
cakowit?
Zadanie 3.42. Zamy, e mamy przedmioty w k rnych typach, e liczba przedmiotw
kadego typu jest nieograniczona oraz e przedmioty jednego typu s nierozrnialne. Na ile
sposobw mona wybra n przedmiotw spord tych k typw przy zaoeniu, e dopuszczalne s
powtrzenia typw i e kolejno wybranych przedmiotw jest nieistotna?
Wskazwka. Patrz poprzednie zadanie.
Zadanie 3.43. W kolejce do kina stoi n osb. Osoby te s wpuszczane do kina w k grupach, z
ktrych kada skada si z jednej lub wicej osb. Na ile sposobw mona utworzy tych k grup?
Wskazwka. Rozway wstawianie bramek pomidzy osoby jako podzia na grupy.
Zadanie 3.44. Ile rozwiza ma rwnanie x
1
+ x
2
+. . . +x
k
= n, gdzie kade x
i
jest dodatni
liczb cakowit?
Wskazwka. Patrz poprzednie zadanie.
Zadanie 3.45. Zastosowa odpowied do poprzedniego zadania w celu przedstawienia uzasad-
nienia, e liczba rozwiza rwnania x
1
+x
2
+. . . +x
k
= n, gdzie kade x
i
jest nieujemn liczb
cakowit, wynosi
_
n+k1
k1
_
.
Wskazwka. Rozway podstawienie y
i
= x
i
+ 1 oraz odpowiednio powstae rwnanie.
Zadanie 3.46. Mamy 30 jednakowych piek, ktre wrzucamy do rnych 5 pude. Ile jest takich
rozmieszcze, e adne pudo nie jest puste?
Zadanie 3.47. Mamy r jednakowych kul i n rnych komrek. Ile jest takich rozmieszcze kul
w komrkach, e adna komrka nie jest pusta?
Zadanie 3.48. Mamy r jednakowych kul i n rnych komrek. Ile jest wszystkich moliwych
rozmieszcze kul w komrkach?
Zadanie 3.49. W poczekalni u lekarza w rzdzie z n krzese siedzi k pacjentw w ten sposb,
e adni dwaj z nich nie znajduj si na ssiednich krzesach. Na ile sposobw moe by wybrany
odpowiedni zbir krzese?
Zadanie 3.50. Jeeli na obwodzie koa jest rozmieszczonych n punktw i kada para punktw
jest poczona lini prost, to koo dzieli si na pewn liczb obszarw. Pokaza, e jeli adne
trzy proste nie przetn si wewntrz koa, to liczba obszarw bdzie rwna co najwyej 1+n+
_
n
2
_
.
34
3.7 Wasnoci
Przykad 3.51. Wyka, e
_
n
k
_
=
_
n1
k1
_
+
_
n1
k
_
.
Rozwizanie. Lew stron rwnania stanowi ilo wyborw k liczb ze zbioru {1, 2, . . . , n}. Za-
uwamy, e zbiory k-elementowe mona podzieli na te, ktre zawieraj liczb n, oraz te, ktre
jej nie zawieraj. W pierwszym przypadku tych zbiorw jest
_
n1
k1
_
(bo zakadajc, e n naley
do zbioru, pozostaje wybra k 1 elementw ze zbioru {1, . . . , n 1}), w drugim natomiast tych
zbiorw jest
_
n1
k
_
(bo wybieramy k liczb ze zbioru {1, 2, . . . , n1}). I dokadnie suma iloci tych
wyborw jest po prawej stronie rwnania.
Powysz rwno mona wykaza te rozwijajc lew stron rwnania. A dokadnie:
_
n1
k1
_
+
_
n1
k
_
=
(n1)!
(k1)!((n1)(k1))!
+
(n1)!
k!(nk1)!
=
k(n1)!
k(k1)!(nk)!
+
(n1)!(nk)
k!(nk1)!(nk)
=
(n1)!(k+nk)
k!(nk)!
=
(n1)!n
k!(nk)!
=
n!
k!(nk)!
=
_
n
k
_
.
Zauwamy na koniec, e z denicji zachodzi
_
n
n
1
_
=
_
n
n
1
,n
2
_
dla dowolnych n
1
i n
2
takich, e
n
1
+ n
2
= n, a zatem, poniewa
_
n1
n
1
1,n
2
_
=
_
n1
n
1
1
_
oraz
_
n1
n
1
,n
2
1
_
=
_
n1
n
1
_
, powysz rwno
moemy zapisa jako
_
n
a, b
_
=
_
n 1
a 1, b
_
+
_
n 1
a, b 1
_
.
Zadanie 3.52. Niech a, b i c bd liczbami naturalnymi takimi, e a +b +c = n. Wyka, e

_
n
a, b, c
_
=
_
n 1
a 1, b, c
_
+
_
n 1
a, b 1, c
_
+
_
n 1
a, b, c 1
_
.
Przykad 3.53. Udowodnij rwno
_
n
k
_
=
_
n1
k1
_
+
_
n2
k1
_
+. . . +
_
k
k1
_
+
_
k1
k1
_
.
Rozwizanie. Zauwamy, e lewa strona jest z denicji iloci wyborw k liczb ze zbioru {1, 2, . . . , n}.
Z drugiej strony, zauwamy, e wrd wszystkich podzbiorw k-elementowych mona wyrni te,
ktre maj 1 jako najmniejszy element, nastpnie te, ktre maj 2 jako najmniejszy element, . . ., i
na koniec te, ktre maj n k jako najmniejszy element i dokadnie suma iloci tych wyborw
jest po prawej stronie rwnania.
Zadanie 3.54. Udowodnij rwno
n
k=0
_
n
k
_
= 2
n
.
Wskazwka. Rozway ilo wszystkich podzbiorw zbioru n-elementowego.
_
n
0
_
_
n
1
_
+
_
n
2
_
. . . + (1)
n1
_
n
n1
_
+ (1)
n
_
n
n
_
= 0.
Wskazwka. Skorzysta z wasnoci z Przykadu 51.
k
r=0
_
n
r
__
m
kr
_
=
_
m+n
k
_
.
Wskazwka. Rozway wybr k osb spord grupy n kobiet i m mczyzn.
35
n
i=0
_
n
i
__
ni
ki
_
= 2
k
_
n
k
_
.
Wskazwka. Rozway kolorowanie k spord n obiektw, majc do dyspozycji dwa kolory.
n
k=0
_
n
k
_
2
=
_
2n
n
_
.
Wskazwka. Rozway wybr n osb spord grupy n kobiet i n mczyzn.
Zadanie 3.59. Z powyszego zadania moemy wywnioskowa, e chcc wybra z grupy 2n osb,
skadajcej z n kobiet i n mczyzn, podzbir o takiej samej liczbie kobiet i mczyzn, podzbir
ten moe by wybrany na
_
2n
n
_
sposobw. Zakadajc, e po wybraniu takiego podzbioru chcemy
ustali ponadto przywdc wrd mczyzn i przywdczyni wrd kobiet, wywnioskowa, e
n
k=1
k
2
_
n
k
_
2
= n
2
_
2n2
n1
_
.
Wskazwka. Rozway wybr grupy z przywdc.
_
n
m
__
m
k
_
=
_
n
k
__
nk
mk
_
.
Wskazwka. Rozway sytuacj, w ktorej mamy dokona wyboru m osobowej delegacji spord n
osb, a nastpnie w tej delegacji wybra k-osobowy zarzd.
Zadanie 3.61. Udowodnij rwno:
n
k=0
k
_
n
k
_
= n2
n1
.
Wskazwka. Rozway rwnanie (1 +x)
n
=
n
k=0
_
n
k
_
x
k
, pochodn oraz podstawienie x = 1.
3.8 Zasada wczania i wyczania
Twierdzenie 3.6 (Zasada wczania i wyczania)
|A B| = |A| +|B| |A B|,
|A B C| = |A| +|B| +|C| |A B| |A C| |B C| +|A B C|,
|
n
_
i=1
| =
I{1,...,n}
I=
(1)
|I|+1
|A
I
, gdzie A
I
=
iI
A
i
.
Przykad 3.62. Wyznacz liczb elementw |ABC| oraz |C| wiedzc, e |A| = 12, |B| = 10,
|A B| = 4, |B C| = 2, |A C| = 2, |A B C| = 20.
Rozwizanie. Na podstawie zasady wczania-wyczania otrzymujemy, e |C| +|A B C| = 6.
Zauwamy, e |A B C| |B C| = 2, a zatem |A B C| moe byc rwne 0, 1 lub 2.
Otrzymujemy wtedy, e |C| {4, 5, 6}.
Przykad 3.63. Oblicz, ile dodatnich liczb mniejszych od 100 jest podzielnych przez 2, 3 lub 5.
Rozwizanie. Niech D oznacza zbir liczb podzielnych przez 2, T przez 3 i P przez pi, DP zbir
liczb podzielnych przez 2 i 5, itp. Z zasady wczania-wyczania otrzymujemy, e |D T P| =
49 + 33 + 19 16 9 6 + 3 = 73.
36
Zadanie 3.64. Wyznacz liczb elementw |A B C| oraz |C| wiedzc, e |A| = 10, |B| = 9,
|A B| = 3, |A C| = 1, |B C| = 1, |A B C| = 18.
Zadanie 3.65. Ile osb jest w grupie, jeli wiemy, e 10 zna Francuski, 15 zna Szwedzki, 12 zna
Duski? Ponadto spord nich 5 zna Francuski i Szwedzki, 4 zna Francuski i Duski, a 3 Szwedzki
i Duski. Tylko 2 zna wszystkie 3 jzyki.
Zadanie 3.66. Ile osb jest w grupie, jeli wiemy, e 18 zna Francuski, 11 zna Niemiecki, 15 zna
Duski, 13 zna Turecki, Duski i Turecki zna 8, Francuski i Niemiecki zna 9, Turecki i Francuski
zna 7, Duski i Francuski zna 8, Niemiecki i Turecki zna 9, Niemiecki i Duski zna 5, Niemiecki i
Francuski i Duski zna 3, Niemiecki i Francuski i Turecki zna 4, Francuski i Duski i Turecki zna
3, Niemiecki i Francuski i Turecki i Duski zna 2?
Zadanie 3.67. Oblicz, ile dodatnich liczb mniejszych od 100 nie jest podzielnych przez adn z
liczb 2, 3, 5 lub 7.
3.9 Zasada szuadkowa Dirichleta
Przykad 3.68. Pewna grupa ludzi wita si podajc sobie rce. Nikt nie wita si z samym
sob, a adna para nie wita si wicej ni raz. Pokaza, e bd istniay 2 osoby, ktre witay si
tyle samo razy.
Rozwizanie. Mamy n osb. Moliwe liczby powita to od 0 do n1, przy czym nie jest moliwe,
by jednoczenie wystpowaa osoba z 0 i osoba z n 1 powitaniami. Zatem liczba moliwych
rnych iloci powita jest rwna co najwyej n 1. Skoro osb jest n, z zasady szuadkowej
Dirichleta otrzymujemy tez.
Zadanie 3.69. Pawe ma w szuadzie 200 biaych skarpetek i 300 czarnych. Lewe skarpetki s
nieodrnialne od prawych. Niestety Pawe nie potra odrni koloru biaego od czarnego. Ile
skarpetek musi on zabra, aby mie pewno, e cho dwie bd tego samego koloru? Ile skarpetek
musi on zabra, aby mie pewno, e cho 10 bdzie tego samego koloru?
Zadanie 3.70. Pokaza, e wrd 25 studentw zdajcych egzamin zawsze znajdzie si piciu,
ktrzy otrzymali t sam ocen przy skali ocen: 2, 3, 3+, 4, 4+, 5.
Zadanie 3.71. Uzasadnij, e wrd dowolnych 14 liczb naturalnych znajdziemy dwie, ktre przy
dzieleniu przez 13 daj t sam reszt.
Zadanie 3.72. Majc danych 10 dowolnych rnych liczb dodatnich mniejszych od 107 pokaza,
e bd istniay dwa rozczne podzbiory tych liczb, ktrych elementy daj tak sam sum.
Zadanie 3.73. Udowodnij, e wrd dowolnych n+1 liczb cakowitych bdzie istniaa para liczb
rnicych si o wielokrotno n.
Wskazwka. Majc dane liczby l
0
, . . . , l
n
rozway n szuadek ponumerowanych 0, 1, . . . , n 1.
Nastpnie rozway kad z liczb l
i
l
0
i woy j do szuadki odpowiadajcej reszcie z dzielenia
tej liczby przez n.
Zadanie 3.74. Uzasadnij, e wrd dowolnych piciu punktw nalecych do wntrza kwadratu
o boku 2 zawsze s dwa punkty odlege o nie wicej ni

2.
Wskazwka. Podzieli kwadrat 2 2 na cztery jednakowe szuadki.
37
Zadanie 3.75. Udowodnij, e wrd dowolnych n + 1 liczb cakowitych ze zbioru {1, 2, . . . , 2n}
istnieje taka, ktra jest wielokrotnoci innej.
Wskazwka. Rozway n szuad ponumerowanych kolejnymi liczbami nieparzystymi 1, 3, . . . , 2n1.
Kad z wylosowanych liczb wkadamy do szuady z numerem m, jeeli k = 2
r
m dla jakiego r 0.
3.10 Algorytmy generowania podzbiorw i permutacji
Algorytm generowania podzbiorw zbioru {1, . . . , n}.
pierwszy podzbir to ;
kolejny podzbir po podzbiorze A:
znajdujemy najwikszy element nie nalecy do A, czyli a = max{i A};
jeeli nie ma takiego a, to rozwaany podzbir A jest ostatnim Koniec;
w przeciwnym przypadku, dodajemy a do zbioru A i usuwamy z A wszystkie
elementy wiksze od a.
Przykad 3.76. Rozwamy zbr {1, 2, 3, 4, 5, 6} i zamy, e wygenerowalimy podzbir A =
{1, 2, 3, 6}. Spord elementw nienalecych do A algorytm znajduje najwikszy, czyli a = 5.
Wstawiamy 5 do A i usuwamy wszystkie x > 5, czyli tutaj tylko 6, otrzymujc {1, 2, 3, 5}.
Zadanie 3.77. Wypisz 10 kolejnych podzbiorw zbioru {1, 2, 3, 4, 5, 6}.
Zadanie 3.78. Wypisz 10 kolejnych podzbiorw zbioru {1, 2, 3, 4, 5, 6, 7} poczynajc od podzbioru
{1, 2, 3, 5}.
Algorytm generowania k-elementowych podzbiorw {1, . . . , n}.
pierwszy podzbir to {1, . . . , k};
kolejny podzbir po podzbiorze A = {a
1
, . . . , a
k
}, gdzie a
1
< . . . < a
k
:
znajdujemy najmniejsze i takie, e a
i
+ 1 A;
jeeli a
i
= a
n
, to rozwaany podzbir A = {n k + 1, . . . , n} jest ostatnim
Koniec;
w przeciwnym przypadku, zwikszamy a
i
o jeden, a elementy mniejsze od a
i
zamieniamy na i 1 najmniejszych kolejnych liczb, tzn. a
j
:= j, dla j < i.
Przykad 3.79. Rozwamy zbir {1, 2, 3, 4, 5, 6, 7} i zamy, e wygenerowalimy ju podzbir
{2, 3, 4, 6}. Algorytm znajduje i = 3, bo a
i
= 4 i a
i
+ 1 = 5 {2, 3, 4, 6}. Zatem a
i
:= a
i
+ 1 = 5,
a elementy a
1
, a
2
przyjmuj odpowiednio wartoci 1 i 2. Zatem kolejny podzbir to {1, 2, 5, 6}.
Zadanie 3.80. Wypisz 10 kolejnych 3-elementowych podzbiorw zbioru {1, 2, 3, 4, 5, 6}.
Zadanie 3.81. Wypisz 10 kolejnych 5-elementowych podzbiorw zbioru {1, 2, 3, 4, 5, 6, 7}.
38
Algorytm generowania permutacji zbioru {1, . . . , n}.
pierwsza permutacja to a
i
= i, dla 1 i n,
kolejna permutacja po permutacji (a
1
. . . a
n
):
znajdujemy najwiksze j speniajce warunek a
j
< a
j+1
jeeli nie ma takiego j, to rozwaana permutacja jest permutacj ostatni
Koniec
w przeciwnym przypadku, zamieniamy a
j
z najmniejszym a
k
takim, e a
k
> a
j
i k > j, a nastpnie odwracamy porzdek elementw a
j+1
, . . . , a
n
Przykad 3.82. Rozwamy permutacj (436521). Algorytm znajduje j = 2 i a
j
= 3. Mamy
3 < 6 = a
3
oraz 3 < 5 = a
4
, zatem zamieniamy a
2
z a
4
. Nastpnie odwracamy kolejno elementw
a
3
, a
4
, a
5
, a
6
, otrzymujc (451236).
Zadanie 3.83. Wypisz 10 kolejnych permutacji zbioru {1, 2, 3, 4, 5, 6} poczynajc od permutacji
(456321).
Zadanie 3.84. Wypisz 10 kolejnych permutacji zbioru {1, 2, 3, 4, 5, 6, 7} poczynajc od permu-
tacji (5463721).
3.11 Permutacje raz jeszcze
Na permutacj n-elementow mona patrze jak na dowoln rnowartociow funkcj ze zbioru
{1, 2, . . . , n} na ten sam zbir. Na oznaczenie permutacji uywa si zapisu
=
_
1 2 . . . n
(1) (2) . . . (n)
_
.
Przykadem permutacji jest
=
_
1 2 3 4 5
2 5 4 3 1
_
,
ktra jest funkcj przyjmujc nastpujce wartoci: (1) = 2, (2) = 5, (3) = 4, (4) = 3 oraz
(5) = 1. Dwie permutacje mona skada tak, jak si skada funkcje. Zoenie permutacji
1
i
2
okrelone jest wzorem
1

2
(x) =
1
(
2
(x)).
Na przykad dla permutacji
1
=
_
1 2 3 4
2 1 4 3
_
oraz
2
=
_
1 2 3 4
3 1 4 2
_
ich zoenie =
1

2
wynosi
=
_
1 2 3 4
4 2 3 1
_
,
poniewa (1) =
1
(
2
(1)) =
1
(3) = 4, (2) =
1
(
2
(2)) =
1
(1) = 2,
poniewa (3) =
1
(
2
(3)) =
1
(4) = 3, oraz (4) =
1
(
2
(4)) =
1
(2) = 1.
39
Zbir S
n
wszystkich permutacji na zbiorze {1, 2, . . . , n} z dziaaniem zoenia ma nastpujce
wasnoci:
a) Zoenie permutacji jest czne, czyli, dla kadych trzech permutacji
1
,
2
oraz
3
zachodzi
1
(
2

3
) = (
1

2
)
3
.
b) Wrd permutacji istnieje identyczno id, czyli permutacja, ktra kademu x z dziedziny
przypisuje warto id(x) = x. Identyczno jest elementem neutralnym operacji skadania
permutacji, poniewa dla kadej permutacji zachodzi
id = id = .
c) Dla kadej permutacji istnieje permutacja odwrotna (funkcja odwrotna)
1
speniajca
warunek

1
=
1
= id.
Na przykad dla permutacji
=
_
1 2 3 4 5
2 5 4 3 1
_
permutacj odwrotn
1
jest
1
=
_
1 2 3 4 5
5 1 4 3 2
_
.
Moemy sprawdzi np. dla x = 3:

1
(3) = (
1
(3)) = (4) = 3.
Wyznaczenie permutacji odwrotnej odbywa si w nastpujcy sposb: jeli (x) = y, to
1
(y) =
x, gdy wwczas otrzymamy
1
(y) = (
1
(y)) = (x) = y = id(y).
Zadanie 3.85. Majc dane poniej permutacje
1
i
2
, oblicz
1

2
,
2

1
,
1
1
,
1
2
.
1
=
_
1 2 3 4 5
2 5 4 3 1
_
,
2
=
_
1 2 3 4 5
1 5 4 3 2
_
Przykad 3.86. Wypisz wszystkie 4-elementowe permutacje speniajce warunek (2) = 4
(porwnaj z Zadaniem 3.17).
Rozwizanie.
_
1 2 3 4
1 4 2 3
_
,
_
1 2 3 4
1 4 3 2
_
,
_
1 2 3 4
2 4 1 3
_
,
_
1 2 3 4
2 4 3 1
_
,
_
1 2 3 4
3 4 1 2
_
,
_
1 2 3 4
3 4 2 1
_
.
40
Zadanie 3.87. Ile jest 6-elementowych permutacji speniajcych warunek:
a) (2) = 3;
b) (2) = 3 oraz (3) = 2?
Zadanie 3.88. Wyznacz liczb permutacji ze zbioru S
6
, ktre speniaj
2
= id, = id.
Czsto stosuje si cykliczn notacj permutacji. Rozwamy dla przykadu permutacj
=
_
1 2 3 4 5
2 5 4 3 1
_
.
Zauwamy, e (1) = 2, (2) = 5 oraz (5) = 1 mwimy tym samym, e elementy 1, 2 oraz
5 tworz cykl (1 2 5) dugoci 3. Analogicznie, majc na uwadze, e (3) = 4 oraz (4) = 3,
otrzymujemy cykl (3 4) dugoci 2. Permutacj moemy teraz zapisa jako
= (1 2 5) (3 4),
albo rwnowanie
= (1 2 5)(3 4) (tzn. bez znaku operatora ).
Dowoln permutacj zbioru X = {1, . . . , n} moemy rozoy na rozczne cykle w sposb
nastpujcy:
1) Wybieramy dowolny element x X, ktry nie jest jeszcze w adnym cyklu.
2) Iterujemy permutacj otrzymujc kolejno:
x,
1
(x),
2
(x),
3
(x), . . .
a do uzyskania
j
(x) = x, gdzie
i
(x) = . . .
. .
i razy
(x), i = 1, 2, . . . , j.
3) Dodajemy do rozkadu cykl
_
x
1
(x)
2
(x)
3
(x) . . .
j1
(x)
_
.
4) Jeli w zbiorze X pozostay jeszcze elementy niepokryte przez aden cykl, to wracamy do
kroku (1) naszej procedury.
Jeli permutacja zoona jest z k rozcznych cykli, to zapisujemy j jako
= (x
1
. . .)(x
2
. . .) . . . (x
k
. . .),
gdzie w kolejnych nawiasach s elementy kolejnych cykli zaczynajcych si odpowiednio od x
1
, . . . , x
k
.
Naley podkreli, e nie ma znaczenia kolejno cykli, ani to, od jakiego elementu zaczynamy cykl
np. (1 2 5)(3 4) i (3 4)(2 5 1) oznaczaj t sam permutacj wane natomiast s dugoci
cykli i kolejno elementw je tworzcych. A dokadnie, zachodzi nastpujce twierdzenie.
Twierdzenie 3.7 (Rozkad permutacji na cykle) Rozkad permutacji na cykle jest jednoznaczny
z dokadnoci do kolejnoci cykli i elementw pocztkowych.
41
Przykad 3.89. Rozwamy permutacj
=
_
1 2 3 4 5 6 7 8 9
3 4 7 1 5 2 6 9 8
_
.
Rozkad na cykle jest nastpujcy:
pierwszy cykl: 1, (1) = 3, (3) = 7, (7) = 6, (6) = 2, (2) = 4, (4) = 1;
drugi cykl: 5, (5) = 5;
trzeci cykl: 8, (8) = 9, (9) = 8.
Otrzymujemy ostatecznie = (1 3 7 6 2 4)(5)(8 9).
Zadanie 3.90. Niech
1
= (1 2 3)(4 5 6)(7 8) oraz
2
= (1 3 5 7)(2 6)(4)(8). Wyznacz
1

2
,
2

1
,
2
1
,
3
1
,
2
2
,
3
2
oraz
1
1
, i przedstaw je w postaci cyklicznej.
Zadanie 3.91. Permutacja S
n
jest nazywana cykliczn, jeli jest posta w notacji cyklicznej
skada si z jednego cyklu dugoci n. Wyka, e istnieje dokadnie (n1)! permutacji cyklicznych
w zbiorze S
n
.
Przykad 3.92. Dwanacie kart ponumerowanych 1, . . . , 12 ley na stole w nastpujcy sposb:
1 2 3
4 5 6
7 8 9
10 11 12
Zbieramy te karty od lewej do prawej, z kolejnych 4 wierszy, a nastpnie rozkadamy je, ale tym
razem z gry na d, w kolejnych 3 kolumnach.
1 5 9
2 6 10
3 7 11
4 8 12
Ile razy musimy powtrzy powysz operacj, aby otrzyma pierwotne uoenie kart?
Rozwizanie. Niech bdzie permutacj, ktra okrela zmian uoenia kart, a dokadnie, mamy
(i) = j, jeli karta j pojawia si na pozycji zajmowanej uprzednio przez kart i. Wwczas notacja
cykliczna jest postaci (1)(2 5 6 10 4)(3 9 11 8 7)(12). Cykle (1) oraz (12) oznaczaj, e karty
1 i 12 zawsze pozostaj na swoim miejscu. Jako e pozostae cykle maj dugo 5, dokadnie ta
liczba powtrnych przeoe kart wystarczy, aby znalazy si one w swoim pierwotnym uoeniu.
(Zauwamy take, e
5
= id.)
Zadanie 3.93. Rozwi powyszy problem z kartami przy zaoeniu, e dostpnych jest 20 kart
i rozwaamy uoenie postaci: 5 wierszy po 4 karty.
Typem permutacji nazywamy wektor (c
1
, c
2
, . . . , c
n
), gdzie c
i
jest liczb cykli dugoci i w
rozkadzie na cykle. Zazwyczaj typ permutacji zapisuje si jako [1
c
1
2
c
2
. . . n
cn
], przy czym czsto
pomija si te wartoci, dla ktrych c
i
= 0.
42
Przykad 3.94. Permutacja = (1 3 7 6 2 4)(5)(8 9) ma jeden cykl dugoci 1, jeden cykl
dugoci 2 oraz jeden cykl dugoci 6, a wic jest typu [1
1
2
1
6
1
].
Transpozycja to permutacja typu [1
n2
2
1
]. Innymi sowy, transpozycja dokonuje tylko jednego
przestawienia dwch elementw.
Przykad 3.95. Dla permutacji S
7
=
_
1 2 3 4 5 6 7
1 2 6 4 5 3 7
_
mamy = (1)(2)(3 6)(4)(5)(7) = (2 5), a wic jest typu [1
5
2
1
], czyli jest transpozycj.
Twierdzenie 3.8 Dowolny cykl z S
n
jest zoeniem n 1 transpozycji.
Poniewa, na mocy twierdzenia 3.7, dowolna permutacja moe by rozoona na cykle, zatem z
powyszego twierdzenia wynika, e kada permutacja jest zoeniem transpozycji. W szczeglnoci,
kada permutacja typu [1
c
1
2
c
2
. . . n
cn
] ma rozkad na co najwyej c
2
+ 2c
3
+ . . . + (n 1)c
n
transpozycji.
Przykad 3.96. Jak atwo sprawdzi, permutacja cykliczna = (1 2 3) S
5
jest zoeniem
transpozycji
1
= (1 3) oraz
2
= (1 2).
x 1 2 3 4 5
1
3 2 1 4 5
2
2 1 3 4 5
x 1 2 3 4 5
1

2
2 3 1 4 5
W oglnoci zachodzi:
(x
1
x
2
x
3
. . . x
k1
x
k
) = (x
1
x
k
)(x
1
x
k1
) . . . (x
1
x
3
)(x
1
x
2
).
Permutacja jest parzysta, gdy jest zoeniem parzystej liczby transpozycji, w przeciwnym
wypadku jest nieparzysta. Znak sign() permutacji to
sign() = (1)
r
,
gdzie r jest liczb transpozycji, na ktre mona rozoy .
Przykad 3.97. Roz podan permutacj S
9
na cykle i transpozycje. Wyznacz typ tej
permutacji. Czy permutacja jest parzysta?
=
_
1 2 3 4 5 6 7 8 9
3 6 4 5 1 2 9 7 8
_
.
Rozwizanie. Rozmy najpierw permutacj na cykle:
cykl pierwszy: (1 3 4 5);
cykl drugi: (2 6);
43
cykl trzeci: (7 9 8).
A zatem = (1 3 4 5)(2 6)(7 9 8), a tym samym jest typu [2
1
3
1
4
1
]. Aby przedstawi teraz
jako zoenie transpozycji, najpierw rozkadamy kady z cykli, zgodnie ze sposobem podanym
wyej:
(1 3 4 5) = (1 5)(1 4)(1 3).
(2 6) bez zmian.
(7 9 8) = (7 8)(7 9).
A zatem otrzymujemy, e = (1 5)(1 4)(1 3)(2 6)(7 8)(7 9) i jest permutacj parzyst.
Zadanie 3.98. Permutacje
1
,
2
S
7
zadane tabelami:
1
=
_
1 2 3 4 5 6 7
3 4 6 5 7 1 2
_

2
=
_
1 2 3 4 5 6 7
4 7 3 5 1 6 2
_
roz na cykle i transpozycje. Wyznacz typy tych permutacji.
Zadanie 3.99. Roz podan permutacj S
14
na cykle i transpozycje. Wyznacz typ tej
permutacji. Czy permutacja jest nieparzysta?
=
_
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14
14 2 7 3 4 1 10 8 13 9 11 12 5 6
_
44
Odpowiedzi do zada
3.4.
a) 9
5
.
b) 9 10
4
.
c) 9 10
3
.
3.5.
a) 3
n
.
b) 3
n1
.
c) 3
n2
3 2 = 2 3
n1
.
3.6.
a) 9 10
2
.
b) 1 2
2
.
c) 2 3
2
.
Z rnymi cyframi:
a) 9 9 8.
b) brak.
c) 2 2 1.
3.7. 2
3
6
4
.
3.8. Grupa skadaa si z 3 osb.
3.12.
a) 15120.
b) 27216.
c) 2688.
3.13. 365
2
364
2
363
2
362 361.
3.14. Grupa skada si z 3 osb.
3.17.
a) 120.
b) 48.
45
3.18.
a) 720.
b) 48.
3.19. 12! 8!.
3.20.
a) 48.
b) 72.
3.21.
a) 2!.
b) 3!.
c) (n 1)!.
3.22.
a) 3!.
b) 4!.
c) n!.
3.23. 60.
3.25. 10.
3.26. 60.
3.27. Jeli ustalimy koniec i pocztek, wwczas liczba sposobw wynosi
10!
4!4!2!
, jeli natomiast
rozwaymy naszyjnik, wwczas otrzymamy
1
10

1
2

10!
4!4!2!
sposobw.
3.29. 18.
3.30.
30!
10!8!7!5!
oraz 30!.
3.31.
_
4
2
_
_
48
8
_
.
3.32.
a) 4
_
6
5
_
.
b) 6
_
4
2
_
5
_
4
3
_
.
c)
_
6
2
_
_
4
2
_
_
4
2
_
_
16
1
_
.
d)
_
6
2
_
_
4
2
_
_
4
2
_
_
16
1
_
+
_
6
1
_
_
20
1
_
.
46
3.33.
(
10
2
)(
8
2
)(
6
2
)(
4
2
)
5!
.
3.34.
_
52
13
_
_
39
13
_
_
26
13
_
_
13
13
_
.
3.35. [
_
4
1
_
_
4
1
_
_
44
11
_
] [
_
3
1
_
_
3
1
_
_
33
11
_
] [
_
2
1
_
_
2
1
_
_
22
11
_
] [
_
1
1
_
_
1
1
_
_
11
11
_
].
3.36. Klasa skada si z 25 osb.
3.37. 10.
3.38.
a) 14.
b)
_
n
2
_
n.
3.39. n(n 1)
2
(n 2).
3.40.
a)
_
10
4
_
.
b)
_
n+k
k
_
.
3.41.
a)
_
10
4
_
.
b)
_
n+k1
k1
_
.
3.42.
_
n+k1
k1
_
.
3.43.
_
n1
k1
_
.
3.44.
_
n1
k1
_
.
3.46.
_
29
4
_
.
3.47.
_
r1
n1
_
.
3.48.
_
r+n1
n1
_
.
3.49.
_
nk+1
k
_
.
3.52.
_
n1
a1,b,c
_
+
_
n1
a,b1,c
_
+
_
n1
a,b,c1
_
=
(n1)!
(a1)!b!c!
+
(n1)!
a!(b1)!c!
+
(n1)!
a!b!(c1)!
=
a(n1)!
a(a1)!b!c!
+
b(n1)!
a!b(b1)!c!
+
c(n1)!
a!b!c
(c1)!
=
(a+b+c)(n1)!
a!b!c!
=
n(n1)!
a!b!c!
=
n!
a!b!c!
=
_
n
a,b,c
_
.
47
3.64. |A B C| {0, 1}. |C| = 4 |A B C|, std |C| {3, 4}.
3.65. W grupie jest 27 osb.
3.66. W grupie jest przynajmniej 21 osb, ale nie wicej ni 24.
3.67. Liczb mniejszych od 100 i niepodzielnych przez 2, 3, 5, ani 7 jest 22.
3.77.
{6}
{5}
{5, 6}
{4}
{4, 6}
{4, 5}
{4, 5, 6}
{3}
{3, 6}
3.78.
{1, 2, 3, 5, 7}
{1, 2, 3, 5, 6}
{1, 2, 3, 5, 6, 7}
{1, 2, 3, 4}
{1, 2, 3, 4, 7}
{1, 2, 3, 4, 6}
{1, 2, 3, 4, 6, 7}
{1, 2, 3, 4, 5}
{1, 2, 3, 4, 5, 7}
{1, 2, 3, 4, 5, 6}
3.80.
{1, 2, 3}
{1, 2, 4}
{1, 3, 4}
{2, 3, 4}
{1, 2, 5}
{1, 3, 5}
{2, 3, 5}
{1, 4, 5}
{2, 4, 5}
{3, 4, 5}
48
3.81.
{1, 2, 3, 4, 5}
{1, 2, 3, 4, 6}
{1, 2, 3, 5, 6}
{1, 2, 4, 5, 6}
{1, 3, 4, 5, 6}
{2, 3, 4, 5, 6}
{1, 2, 3, 4, 7}
{1, 2, 3, 5, 7}
{1, 2, 4, 5, 7}
{1, 3, 4, 5, 7}
3.83.
{4, 6, 5, 1, 2, 3}
{4, 6, 5, 1, 3, 2}
{4, 6, 5, 2, 1, 3}
{4, 6, 5, 2, 3, 1}
{4, 6, 5, 3, 1, 2}
{4, 6, 5, 3, 2, 1}
{5, 1, 2, 3, 4, 6}
{5, 1, 2, 3, 6, 4}
{5, 1, 2, 4, 3, 6}
{5, 1, 2, 4, 6, 3}
3.84.
{5, 4, 6, 7, 1, 2, 3}
{5, 4, 6, 7, 1, 3, 2}
{5, 4, 6, 7, 2, 1, 3}
{5, 4, 6, 7, 2, 3, 1}
{5, 4, 6, 7, 3, 1, 2}
{5, 4, 6, 7, 3, 2, 1}
{5, 4, 7, 1, 2, 3, 6}
{5, 4, 7, 1, 2, 6, 3}
{5, 4, 7, 1, 3, 2, 6}
{5, 4, 7, 1, 3, 6, 2}
3.85.
1

2
=
_
1 2 3 4 5
2 1 3 4 5
_
2

1
=
_
1 2 3 4 5
5 2 3 4 1
_
49
1
1
=
_
1 2 3 4 5
5 1 4 3 2
_
1
2
=
_
1 2 3 4 5
1 5 4 3 2
_
3.87.
a) 5!.
b) 2 5!.
3.88. 190.
3.90.
1

2
= (1)(2 4 5 8 7)(3 6)
2

1
= (1 6 4 7 8)(2 5)(3)
2
1
= (1 3 2)(6 5 4)(7)(8)
3
1
= (1)(2)(3)(4)(5)(6)(7 8)
2
2
= (1 5)(2)(3 7)(4)(6)(8)
3
2
= (1 7 5 3)(2 6)(4)(8)
1
1
= (1 3 2)(4 6 5)(8 7)
3.93. 9.
3.98.
1
= (1 3 6)(4 5 7 2), a tym samym
1
jest typu [3
1
4
1
].
Rozkad na transpozycje:
1
= (1 6)(1 6)(4 2)(4 7)(4 5).
2
= (1 4 5)(2 7)(3)(6), a tym samym
1
jest typu [1
2
2
1
3
1
].
Rozkad na transpozycje:
1
= (1 5)(1 4)(2 7).
3.99.
= (1 14 6)(2)(3 7 10 9 13 5 4)(8)(11)(12), a tym samym jest typu [1
4
3
1
7
1
].
= (1 6)(1 14)(3 4)(3 5)(3 13)(3 9)(3 10)(3 7), a zatem jest parzysta.
50
Wskazwki dla Prowadzcych
3.8. 8
x
= 512, zatem x = 3.
3.12.
a) 9 8 7 6 5 = 15120.
b) 9 9 8 7 6 = 27216.
c) 8 8 7 6 = 2688.
3.13. (365 364 363) (365 364 363 362 361) = 365
2
364
2
363
2
362 361.
3.14. 5 4 . . . ((5 x) + 1) = 60, std x = 3.
3.17.
a) 5! = 120.
b) 2 4! = 48.
3.18.
a) 6! = 720.
b) 2 4! = 48.
3.20.
a) Traktujc tomy I i II jako jeden (wtedy moliwe ustawienie I-II lub II-I) otrzymujemy 2 4! =
48.
b) Korzystajc z (a): 5! 2 4! = 3 4! = 72.
Nie korzystajc: 2 3 3! (gdy jeden z tomw na pierwszej pozycji, drugi gdzie na lewo) plus
2 2 3! (gdy jeden z tomw na drugiej pozycji, drugi gdzie na lewo) plus 2 3! (gdy jeden z
tomw na trzeciej pozycji, a drugi dokadnie i tylko na pitej), co daje w sumie 3 4! = 72.
3.21. (a) Gdyby osoby stay w miejscu, mielibymy 3!. Jednake karuzela krci si, wic ich
pooenie wzgldem otaczajcych je przedmiotw jest bez znaczenia, wane jest jedynie ich pooe-
nie. Dlatego permutacje, ktre w trakcie krenia przechodz jedna w drug, naley uzna za
jednakowe. Jako e z kadej permutacji mona za pomoc obrotu otrzyma jeszcze dwie nowe,
pierwotn liczb permutacji naley podzieli przez 3, std 2!. Analogicznie: (b) 3! i (c) (n 1)!.
3.22. Majc na uwadze rozwaania powyej:
a) 3!.
b) 4!.
c) n!.
51
3.23. 4! (gdy 1 na pierwszej pozycji) plus 3 3! (gdy 1 na drugiej pozycji) plus 2 3! (gdy 1 na
trzeciej pozycji) plus 3! (gdy 1 na czwartej pozycji), co daje w sumie (4+3+2+1)3! = 103! = 60.
3.25.
5!
3!2!
= 10.
3.26. 2
5!
2!2!
= 60.
3.27. Jeli ustalimy koniec i pocztek, wwczas liczba sposobw wynosi
10!
4!4!2!
, jeli natomiast
rozwaymy naszyjnik, wwczas naley uwzgldni rwnowano tych permutacji, ktre w trakcie
krenia przechodz jedna w drug, oraz tych, ktre powstaj przez lustrzane odbicie naszyjnika,
tym samym otrzymujemy:
1
10

1
2

10!
4!4!2!
.
3.29.
_
3
2
_
_
4
2
_
= 18.
3.30. W przypadku nieistotnoci kolejnoci:
_
30
10
_
_
20
8
_
_
12
7
_
_
5
5
_
=
30!
10! 20!

20!
8! 12!

12!
7! 5!

5!
5! 0!
=
30!
10! 8! 7! 5!
.
Biorc pod uwag kolejno ustawienia:
_
30
10
_
10!
_
20
8
_
8!
_
12
7
_
7!
_
5
5
_
5! = 30!.
3.36.
_
x
2
_
= 300, std x(x 1) = 600, zatem x = 25.
3.37.
_
5
2
_
= 10.
3.38.
a)
_
7
2
_
7 = 14.
b)
_
n
2
_
n.
3.40.
a) Kada najkrtsza droga z A do B musi zawiera 10 odcinkw, z ktrych dowolne cztery
musz by do gry, a pozostae musz by w prawo. Std liczba najkrtszych drg jest
rwna liczbie sposobw wskazania, ktre cztery spord dziesiciu odcinkw musz by do
gry. Mamy
_
10
4
_
takich wyborw.
b) Uoglnienie:
_
n+k
k
_
.
3.41.
a) Rozwamy krat 64. Jeli potraktujemy liczb przebytych odcinkw w rzdzie i1 jako x
i
,
wwczas kada z najkrtszych drg stanowi pewne rozwizanie rwnania x
1
+x
2
+x
3
+x
4
+
x
5
= 6. Istnieje wic wzajemnie jednoznaczna zaleno midzy drogami i rozwizaniami i
std wynika, e liczba tych rozwiza wynosi
_
10
4
_
.
52
b) Uoglnienie:
_
n+k1
k1
_
.
3.42. Kady taki wybr mona utosami z pewnym rozwizaniem rwnania x
1
+ + x
k
= n,
gdzie x
i
jest nieujemne i okrela liczb przedmiotw typu i. Zatem liczba rozwiza rwnania
wynosi
_
n+k1
k1
_
.
3.43. Kady taki wybr rwnowany jest wstawieniu k 1 barierek w n 1 moliwe miejsca
pomidzy osobami w kolejce, zatem rozwizanie:
_
n1
k1
_
.
3.44. Zauwamy, e rozbicie n na dodatnie x
i
rwnowane jest rozdzieleniu kolejki na grupy w
zadaniu powyej, zatem rozwizanie:
_
n1
k1
_
.
3.45. Zauwamy, e rwnanie x
1
+ +x
k
= n, gdzie x
i
jest nieujemne, rwnowane jest rwnaniu
(x
1
+1) + +(x
k
+1) = n+k, gdzie x
i
+1 jest nieujemne, czyli rwnaniu y
1
+ +y
k
= n+k,
gdzie y
i
jest dodatnie. Z poprzedniego zadania:
_
n+k1
k1
_
.
3.46. Niech x
i
> 0, i = 1, . . . , 5, bdzie liczb piek w pudle i. Wwczas zachodzi x
1
+x
2
+x
3
+
x
4
+x
5
= 30. Z porzedniego zadania otrzymujemy zatem, e liczba rozmieszcze takich, e adne
pudo nie jest puste, wynosi
_
29
4
_
.
3.47. Rozumowanie analogiczne do powyszego prowadzi do:
_
r1
n1
_
.
3.48. Niech x
i
0, i = 1, . . . , r, bdzie liczb piek w pudle i. Wwczas zachodzi x
1
+. . . x
n
= r.
Z zadania 42(b) otrzymujemy zatem, e liczba wszystkich rozmieszcze wynosi
_
r+n1
n1
_
.
3.49. Problem rwnowany jest wybraniu spord n k + 1 miejsc pomidzy wolnymi n k
krzesami (rozcznych) miejsc do wstawienia k krzese. Tym samym szukana liczba to
_
nk+1
k
_
.
3.50. Dowd oprzemy na indukcji wzgldem n.
(0) Koo bez adnej linii ma jeden obszar.
(n) Zamy, e liczba obszarw utworzonych przez n prostych wynosi co najwyej
1 +n +
_
n
2
_
.
(n + 1) Zamy, e mamy n + 1 prostych i rozwamy (n + 1)-sz prost l. Usumy j. Z za-
oenia indukcyjnego liczba obszarw utworzonych przez n prostych wynosi co najwyej
1 +n +
_
n
2
_
. Dodajmy z powrotem prost l (w ten sam sposb).
aaa Jeli l nie przecina adnej z istniejcych linii, to liczba obszarw zwiksza si o
jeden. Dodatkowo, za kadym razem, kiedy linia l przecina jedn z n linii wewntrz
koa, liczba obszarw ponownie powiksza si o 1. Tym samym otrzymujemy, e liczba
obszarw wynosi co najwyej
1 +n +
_
n
2
_
+ 1 +n = 1 + (n + 1) +
n(n1)
2
+n = 1 + (n + 1) +
n(n1)+2n
2
= 1 + (n + 1) +
n(n+1)
2
+n = 1 + (n + 1) +
_
n+1
2
_
,
co naleao wykaza.
53
3.52.
_
n1
a1,b,c
_
+
_
n1
a,b1,c
_
+
_
n1
a,b,c1
_
=
(n1)!
(a1)!b!c!
+
(n1)!
a!(b1)!c!
+
(n1)!
a!b!(c1)!
=
a(n1)!
a(a1)!b!c!
+
b(n1)!
a!b(b1)!c!
+
c(n1)!
a!b!c
(c1)!
=
(a+b+c)(n1)!
a!b!c!
=
n(n1)!
a!b!c!
=
n!
a!b!c!
=
_
n
a,b,c
_
.
3.54. Majc na uwadze, e
_
n
0
__
n
n
_
= 1 oraz rwno
_
n
k
_
=
_
n1
k
_
+
_
n1
k1
_
, lewa strona rozwaanego
rwnania przyjmuje posta
1
_
_
n 1
0
_
+
_
n 1
1
_
_
+
_
_
n 1
2
_
+
_
n 1
2
_
_
. . .+(1)
n1
_
_
n 1
n 2
_
+
_
n 1
n 1
_
_
+(1)
n
= 0.
Zauwamy, e kady z czynnikw
_
n1
k
_
, 1 k n2, wystpuje zarwno ze znakiem +, jak i ,
a zatem wspczynniki te sumuj si nawzajem do 0. Pozostaje 1
_
n1
0
_
+(1)
n1
_
n1
n1
_
+(1)
n
=
1 1 + (1)
n1
+ (1)
n
, co oczywicie sumuje si do 0.
3.60. Na podstawie zasady wczania-wyczania otrzymujemy, e |C| + |A B C| = 4. Za-
uwamy, e |A B C| moe byc rwne 0 lub 1. Mamy wtedy, e |C| jest rwne 3 lub 4.
3.62. Niech F oznacza zbir osb znajcych francuski, N D zbir osb znajcych niemiecki i
duski, etc. Mamy wtedy, e |D F N T| = 19 + |D N T|. Ale 2 |D N T| 5 (co
wynika z licznoci |D N| i |D F N T|. Std |D F N T| {21, ..., 24}.
3.63. Niech D oznacza zbir liczb podzielnych przez 2, T przez 3 i P przez pi, DP zbir liczb
podzielnych przez 2 i 5, itd. Z zasady wczania-wyczania otrzymujemy, e liczb mniejszych od
100 i niepodzielnych przez 2, 3, 5, ani 7 jest 99 |DT P S| = 99 (49 +33 +19 +14 16
9 7 6 4 2 + 3 + 2 + 1 0) = 22.
3.72. Wszystkich podzbiorw zbioru 10-elementowego jest 2
10
= 1024. Maksymalna moliwa
suma liczb z zadanego podzbioru to 98 +99 +... +107 = 1015. Na podstawie zasady szuadkowej
atwo jest wykaza dan wasno naley pamita, aby zbiory byy rozczne, a zatem jeli
nie s usuwamy cz wspln.
3.88.
_
6
2
_
_
4
2
_
_
2
2
_
+
_
6
2
_
_
4
2
_
+
_
6
2
_
= 190.
3.93. Wyznaczona permutacja kolejnych zmian pozycji kart ma posta
(1)(2 6 7 12 18 10 8 17 5)(3 11 13 4 16 19 15 14 9)(20),
a zatem, jako e mamy dwa cykle dugoci 9, potrzebujemy 9 przeoe.
54
Zestaw zada nr 4
Prawdopodobiestwo
Przykad 4.1. Czterem graczom rozdano 52 karty. Niech I
k
, k = 1, 2, 3, 4, bdzie zdarzeniem
polegajcym na tym, e pierwszy gracz otrzyma co najmniej k asw. Przez II
k
, III
k
, IV
k
ozna-
czono analogicznie zdarzenia dla drugiego, trzeciego i czwartego gracza. Co mona powiedzie o
liczbie asw u czwartego gracza, wiedzc, e zaszo zdarzenie:
a) IV
1
,
b) I
2
II
2
,
c) I
1
II
1
III
1
,
d) IV
2
IV
3
,
e) I
1
II
1
III
1
IV
1
,
f) I
3
IV
1
,
g) (I
2
II
2
) III
2
?
Rozwizanie.
a) Zdarzenie IV
1
polega na otrzymaniu co najmniej jednego asa przez czwartego gracza. Zdarze-
nie IV
1
jest zdarzeniem przeciwnym temu zdarzeniu, a zatem polega na nieotrzymaniu przez
niego adnego asa.
b) Zdarzenie I
2
II
2
polega na otrzymaniu co najmniej dwch asw przez pierwszego gracza
i na otrzymaniu co najmniej dwch asw przez drugiego gracza. Poniewa s tylko cztery
asy, wic powysze zdarzenie polega na otrzymaniu dokadnie dwch asw przez pierwszego
gracza i dokadnie dwch asw przez drugiego gracza. Oczywicie w takim przypadku po-
zostali gracze nie mogli dosta adnego asa.
c) W zdarzeniu I
1
II
1
III
1
zarwno pierwszy, drugi i trzeci gracz nie otrzymali adnego z
asw, std wynika, e gracz czwarty otrzyma dokadnie cztery asy.
d) Zdarzenie IV
2
oznacza, e czwarty gracz posiada dwa, trzy lub cztery asy. Analogicznie,
zdarzenie IV
3
oznacza, e czwarty gracz posiada trzy lub cztery asy. Std wynika, e zdarze-
nie IV
2
III
3
polega na otrzymaniu przez czwartego gracza dokadnie dwch asw.
e) Zdarzenie I
1
II
1
III
1
IV
1
polega na otrzymaniu przez kadego z graczy dokadnie po
jednym asie.
f) Zdarzenie I
3
IV
1
polega na otrzymaniu przez pierwszego gracza trzech asw i przez czwartego
gracza jednego asa.
55
g) Zdarzenie (I
2
II
2
) III
2
polega na otrzymaniu przez pierwszego albo drugiego gracza co
najmniej dwch asw i na otrzymaniu przez trzeciego gracza co najmniej dwch asw. Std
wynika, e albo pierwszy albo drugi gracz ma otrzyma dokadnie dwa asy i take trzeci
gracz ma otrzyma dwa asy, a zatem czwarty gracz bdzie pozbawiony asa.
Zadanie 4.2. Wemy pod uwag dwie wielkoci: X wzrost ma, Y ony. Kadej parze
maeskiej mona przypisa punkt na paszczynie o wsprzdnych (x, y), gdzie x > 0 i y > 0
(I. wiartka ukadu wsprzdnych). Niech zdarzenie A polega na tym, e m ma wzrost wikszy
ni 1, 8m; zdarzenie B m wyszy od ony; zdarzenie C ona ma wzrost wikszy ni 1, 8m.
a) Zilustrowa to zdarzenie geometrycznie.
b) Wyjani, na czym polegaj zdarzenia A B C, A\ (A B), A B C.
c) Wyjani, dlaczego A C B.
Zadanie 4.3. Rzucamy dwiema kostkami do gry. Niech zdarzenie A polega na tym, e suma
oczek jest liczb nieparzyst, zdarzenie B na otrzymaniu jedynki co najmniej na jednej kostce.
Opisa zdarzenia A B, A B, A B oraz obliczy ich prawdopodobiestwa zakadajc, e
zdarzenia elementarne w liczbie 36 s jednakowo moliwe.
Przykad 4.4. Dokonujemy trzech rzutw monet. Jakie jest prawdopodobiestwo zajcia
zdarzenia A polegajcego na tym, e orze pojawi si dwa razy? Jakie jest prawdopodobiestwo
zajcia zdarzenia B polegajcego na tym, e orze pojawi si co najmniej dwa razy? Jakie jest
prawdopodobiestwo zajcia zdarzenia C polegajcego na tym, e orze pojawi si co najwyej
dwa razy?
Rozwizanie. Zbir zdarze elementarnych jest nastpujcy:
{OOO, OOR, ORO, ROO, RRR, ORR, ROR, RRO}.
Majc na uwadze liczb zdarze elementarnych sprzyjajc kademu ze zdarze, otrzymujemy
P(A) =
3
8
, P(B) =
1
2
i P(C) =
7
8
.
Zadanie 4.5. Wybieramy jedn z cyfr 1, 2, 3, 4, 5, a nastpnie z pozostaych drug. Obliczy
prawdopodobiestwo tego, e za pierwszym (drugim, obydwa razy) bdzie wybrana nieparzysta
liczba.
Zadanie 4.6. Fabryka produkuje towar sztukowy: 3 razy tyle biaego co czarnego, a 5 razy tyle
biaego co niebieskiego. Jakie jest prawdopodobiestwo p tego, e biorc sztuk losowo, otrzyma
si sztuk czarn?
Zadanie 4.7. W urnie s kule o numerach 1, 2, 3, 4, 5. Wybieramy losowo dwie kule bez zwraca-
nia. Obliczy prawdopodobiestwo p tego, e otrzymamy kule o kolejnych rosncych numerach.
Zadanie 4.8. Cyfry 1, 2, 3, 4, 5 s napisane na piciu kartkach tak, e kadej cyfrze odpowiada
jedna kartka. Pobieramy losowo jednoczenie trzy kartki. Jakie jest prawdopodobiestwo p tego,
e suma otrzymanych liczb jest liczb parzyst?
56
Zadanie 4.9. Z elementw a
1
, a
2
, a
3
utworzono wszystkie moliwe permutacje. Obliczy prawdo-
podobiestwo tego, e w wybranej losowo permutacji:
a) s nie mniej ni dwie inwersje;
b) element a
2
tworzy jedn inwersj.
Twierdzenie 4.9 Prawdopodobiestwo zdarzenia A polegajcego na zajciu przynajmniej jed-
nego ze zdarze A
1
lub A
2
rwna si sumie prawdopodobiestw tych zdarze zmniejszonej o praw-
dopodobiestwo cznego ich zajcia, tzn.
P(A) = P(A
1
) +P(A
2
) P(A
1
A
2
).
Przykad 4.10. Obliczy prawdopodobiestwo tego, e losujc z talii 52 kart jedn kart,
otrzymamy pika lub asa.
Rozwizanie. Oznaczmy przez A
1
zdarzenie polegajce na otrzymaniu pika, A
2
zdarzenie polega-
jce na otrzymaniu asa, Azdarzenie polegajce na zajciu przynajmniej jednego z wyej wymienionych
zdarze. Zauwamy, e zdarzenie A
1
A
2
polega na otrzymaniu asa pik. Tym samym ze wzoru
otrzymujemy
P(A) = P(A
1
) +P(A
2
) P(A
1
A
2
) =
13
52
+
4
52

1
52
=
4
13
.
Zadanie 4.11. Dwaj myliwi jednoczenie ujrzeli zajca i jednoczenie strzelili do niego. Za-
kadamy, e dla kadego z myliwych prawdopodobiestwo zabicia jednym strzaem zajca wynosi
1
3
. Jakie jest prawdopodobiestwo tego, e zajc zostanie zastrzelony?
Zadanie 4.12. Z urny, w ktrej znajduje si 20 kul biaych i 2 kule czarne, wyjmuje si kolejno
n kul, przy czym kad wycignit kul kadzie si z powrotem do urny. Znale najmniejsz
warto n tak, przy ktrej prawdopodobiestwo wylosowania chocia raz czarnej kuli jest wiksze
od
1
2
.
Zadanie 4.13. Dane s P(A) =
1
3
, P(A B) =
1
4
i P(A B) =
2
3
. Oblicz P(B), P(A B),
P(B \ A).
Zadanie 4.14. Dane s P(A B) =
1
4
, P(A B) =
1
2
i wiadomo, e P(A \ B) = P(B \ A).
Oblicz P(B) i P(B \ A).
4.1 Prawdopodobiestwo warunkowe
Definicja 4.1 Prawdopodobiestwem warunkowym P(A|B) zdarzenia A przy zaoeniu, e za-
szo zdarzenie B nazywamy iloraz prawdopodobiestwa cznego zajcia zdarze A i B do praw-
dopodobiestwa zajcia zdarzenia B:
P(A|B) =
P(A B)
P(B)
, gdzie P(B) > 0.
Definicja 4.2 Mwimy, e zdarzenie A jest niezalene od zdarzenia B, jeli zachodzi jeden z
dwch przypadkw: P(A|B) = P(A) i P(B) > 0 albo P(B) = 0.
57
Twierdzenie 4.10
Na to, aby zdarzenia A i B byy niezalene, potrzeba i wystarcza, aby P(A B) = P(A) P(B).
Przykad 4.15. Rzucamy trzema kostkami. Jakie jest prawdopodobiestwo, e na adnej kostce
nie wypadnie 6, jeeli na kadej kostce wypada inna liczba oczek?
Rozwizanie. Oznaczmy przez Azdarzenie polegajce na niewypadniciu szstki na adnej z kostek,
a przez B zdarzenie polegajce na wypadniciu na kadej z kostek innej liczby oczek. Wwczas,
z klasycznej denicji prawdopodobiestwa oraz majc na uwadze wzr P(A|B) =
P(AB)
P(B)
, otrzy-
mujemy, e
P(A|B) =
543
6
3
654
6
3
=
_
5
3
_
_
6
3
_ =
1
2
.
Zadanie 4.16. Rzucamy dwiema kostkami do gry. Obliczy prawdopodobiestwo:

a) zdarzenia A polegajcego na otrzymaniu sumy oczek nie wikszej od czterech;
b) zdarzenia B polegajcego na otrzymaniu dwch oczek co najmniej na jednej kostce;
c) zdarzenia A B polegajcego na tym, e co najmniej na jednej z kostek otrzymamy dwa
oczka i e suma oczek nie bdzie wiksza od czterech;
d) zdarzenia polegajcego na tym, e suma oczek nie bdzie wiksza od czterech, jeli wiadomo,
e co najmniej na jednej kostce otrzymano dwa oczka.
Zadanie 4.17. W pudeku s dugopisy: 10 czerwono-niebieskich, 2 niebieskie, 7 zielonych, i
zielono-czerwony. Losujemy jeden dugopis.
a) Jakie jest prawdopodobiestwo zdarzenia A
c
polegajcego na tym, e otrzymanym du-
gopisem mona pisa w kolorze czerwonym?
b) Jakie jest prawdopodobiestwo zdarzenia A
c
polegajcego na tym, e otrzymanym du-
gopisem mona pisa w kolorze czerwonym, jeli wiadomo, e dugopis ten pisze:
1) na niebiesko (zdarzenie A
n
),
2) na zielono (zdarzenie A
z
)?
Zadanie 4.18. W urnie znajduj si 3 kule biae i 4 kule czarne. Jakie jest prawdopodobiestwo
zajcia zdarzenia B polegajcego na otrzymaniu dwch kul biaych przy zaoeniu, e losujemy z
urny dwa razy i po pierwszym losowaniu kula nie zostaje zwrcona do urny?
Zadanie 4.19. Udowodnij, e jeli zdarzenia A i B s niezalene, to niezalene s take zdarzenia
A i B oraz A i B.
Przykad 4.20. Rzucamy dwiema kostkami do gry. Niech A
1
oznacza zdarzenie polegajce na
wyrzuceniu nieparzystej liczby oczek na pierwszej kostce, A
2
parzystej liczby oczek na drugiej
kostce, A
3
nieparzystej bd parzystej liczby oczek na obu kostkach. Zbada niezaleno zdarze
A
1
, A
2
i A
3
.
58
Rozwizanie. Analizujc moliwe zdarzenia elementarne otrzymamy, e
P(A
1
) = P(A
2
) = P(A
3
) =
1
2
.
Ponadto P(A
1
A
2
) = P(A
1
A
3
) = P(A
2
A
3
) =
1
4
, a zatem zdarzenia A
1
, A
2
, A
3
s niezalene
parami. W szczeglnoci P(A
2
A
3
) = P(A
2
)P(A
3
). Zauwamy, e P(A
1
|(A
2
A
3
)) = 0, gdy jeli
zaszo zdarzenie A
2
A
3
, tzn. wyrzucilimy na obu kostkach parzyst liczb oczek, to niemoliwe
jest otrzymanie zdarzenia A
1
, tj. wyrzucenia nieparzystej liczby oczek na jednej z koci. Zatem
P(A
1
) P(A
2
) P(A
3
) = P(A
1
A
2
A
3
) i zdarzenia nie s niezalene zespoowo.
Zadanie 4.21. Niech przestrze zdarze elementarnych bdzie zbiorem 3-elementowych cigw
zero-jedynkowych. Rozwamy zdarzenia:
a) na 1. wsprzdnej stoi 0;
b) na 1. i 3. wsprzdnej stoi 0;
c) na 1. i 3. wsprzdnej mamy rne wartoci;
d) na wszystkich wsprzdnych to samo.
Jakie jest klasyczne prawdopodobiestwo tych zdarze? Czy zdarzenia te s parami niezalene?
Rozway przestrze dla cigw n-elementowych.
Twierdzenie 4.11 Jeli zdarzenia A
1
, , A
n
tworz ukad zupeny zdarze, to prawdopodobiestwo
dowolnego zdarzenia B wyliczamy ze wzoru
P(B) = P(A
1
) P(B|A
1
) +. . . +P(A
n
) P(B|A
n
).
Przykad 4.22. W urnie s 4 kule biae i 3 czarne. Losujemy dwie kule. Jakie jest praw-
dopodobiestwo wylosowania kul w rnych kolorach?
Rozwizanie. Niech B oznacza zdarzenie polegajce na wylosowaniu za pierwszym razem kuli
biaej, a C wylosowaniu kuli czarnej. Niech R oznacza wylosowanie za drugim razem kuli
rnej od tej za pierwszym razem. Wwczas z twierdzenia o prawdopodobiestwie zupenym
(cakowitym) otrzymujemy
P(R) = P(B) P(R|B) +P(C) P(R|C) =
4
7

1
2
+
3
7

2
3
=
4
7
.
Zadanie 4.23. W kadej z 5 urn pierwszej serii znajduj si 4 kule biae i 6 kule czarnych, w
kadej z 8 urn drugiej serii znajduje si 9 kul biaych i 6 kul czarnych. Sigamy losowo do jednej z
urn i i wycigamy jedn kul. Jakie jest prawdopodobiestwo, e wylosowana kula bdzie biaa?
Zadanie 4.24. Losujemy jedn kul z jednej z 4 urn typu A i 16 urn typu B. W kadej z urn
typu A znajduje si 7 kul biaych i 3 kule czarne, natomiast w kadej z urn typu B znajduj si
4 kule biae i 6 kul czarnych. Jakie jest prawdopodobiestwo zajcia zdarzenia C polegajcego na
wylosowaniu kuli biaej?
Zadanie 4.25. Mamy dwie urny z kulami: w I. urnie s 2 kule biae i 4 czarne, w II. urnie s
3 kule biae i 3 czarne. Rzucamy kostk do gry. Jeli wypadnie 1 lub 2, to losujemy kul z I.
59
urny, jeli wypadnie 3, 4, 5, 6, to losujemy kul z II. urny. Jakie jest prawdopodobiestwo, e
wylosujemy kul bia?
Zadanie 4.26. Z urny, w ktrej jest b kul biaych i c kul czarnych, wyjto losowo jedn kul. Jakie
jest teraz prawdopodobiestwo wylosowania kuli biaej, jeli nie znamy koloru kuli poprzednio
wylosowanej?
Zadanie 4.27. Z urny, w ktrej jest b kul biaych i c kul czarnych, wyjto losowo jedn kul i
nie ogldajc jej, wrzucono do drugiej urny, w ktrej byo b
1
kul biaych i c
1
kul czarnych. Jakie
jest teraz prawdopodobiestwo wylosowania kuli biaej z drugiej urny?
Zadanie 4.28. W urnie jest n kul, w tym k n biaych. n osb losuje kul po kolei bez
zwracania. Jakie jest prawdopodobiestwo wylosowania kuli biaej dla: (a) 2-giej osoby, (b) 3-ciej
osoby?
Zadanie 4.29.* Przeprowadzamy seri kolejnych dowiadcze tak, e w wyniku kadego z nich
moe zaj zdarzenie A albo zdarzenie przeciwne A. Oznaczmy zajcie zdarzenia A w n-tym
dowiadczeniu przez A
n
i zdarzenia do przeciwnego przez A
n
, oraz odpowiednio przez p
n
praw-
dopodobiestwo zajcia zdarzenia A
n
i q
n
odpowiednie prawdopodobiestwo zajcia zdarzenia
przeciwnego, tzn. p
n
= P(A
n
), q
n
= P(A
n
) = 1 p
n
. Niech teraz w przypadku zajcia zdarzenia
A w n-tym dowiadczeniu prawdopodobiestwo zajcia zdarzenia A w (n+1)-dowiadczeniu rwna
si a. W przypadku za, gdy nie zajdzie zdarzenie A w n-tym dowiadczeniu, prawdopodobiestwo
jego zajcia w (n+1)-szym dowiadczeniu niech rwna si b, tzn. P(A
n+1
|A
n
) = a, P(A
n+1
|A
n
)=b.
W tak postawionym zagadnieniu naley obliczy prawdopodobiestwo zajcia zdarzenia A w
(n + 1)-szym dowiadczeniu znajc prawdopodobiestwa p
1
, a, b.
Zadanie 4.30.* Niech prawdopodobiestwo, e po wyjedzie z domu napotkamy na pierwszym
skrzyowaniu zielony sygna wietlny, bdzie rwne
1
2
. Sygnalizacja jest tak ustawiona, e w przy-
padku zatrzymania si na dowolnym skrzyowaniu przy wietle czerwonym prawdopodobiestwo
tego, e na nastpnym skrzyowaniu zastaniemy wiato zielone jest rwne
95
100
, natomiast praw-
dopodobiestwo tego, e jeli na dowolnym skrzyowaniu bdziemy mieli wiato zielone, to i na
nastpnym bdziemy mieli wiato zielone, jest rwne
1
10
.
a) Obliczy prawdopodobiestwo, e po wyjedzie z garau na trzecim skrzyowaniu bdziemy
mieli wiato zielone.
b) Obliczy prawdopodobiestwo graniczne, tj. lim
n
p
n+1
, gdzie p
k
oznacza prawdopodobie-
stwo, e po wyjedzie z garau na k-tym skrzyowaniu bdziemy mieli wiato zielone.
4.2 Schemat Bernoulliego
Twierdzenie 4.12 Prawdopodobiestwo tego, e na n przeprowadzonych dowiadcze wedug
schematu Bernoulliego uzyska si k sukcesw w dowolnej kolejnoci, wyraa si wzorem
P
n,k
=
_
n
k
_
p
k
q
nk
,
gdzie 0 < p 1 i q = 1 p.
Przykad 4.31. W urnie mamy N kul, wrd ktrych M jest biaych, pozostae s czarne.
Losujemy n razy po jednej kuli, zwracajc j za kadym razem. Obliczy prawdopodobiestwo
wylosowania k kul biaych.
60
Rozwizanie. Zwrot kuli za kadym razem zapewnia stay skad urny przy kadym losowaniu, a co
za tym idzie, spenienie warunku niezalenoci dowiadcze i jednakowego prawdopodobiestwa
wylosowania kuli biaej w kadym dowiadczeniu rwnego
M
N
. Szukane prawdopodobiestwo w
myl twierdzenia Bernoulliego jest wic nastpujce
P
n,k
=
_
n
k
_
(
M
N
)
k
(1
M
N
)
nk
=
_
n
k
_
M
k
(N M)
nk
N
n
.
Zadanie 4.32. Pewna gra polega na rzucie kostk i monet. Wygrana nastpuje przy cznym
otrzymaniu pitki i ora. Jakie jest prawdopodobiestwo tego, e w trzech grach wygrana nastpi
dokadnie raz?
Zadanie 4.33. Co jest bardziej prawdopodobne u rwnego si gry przeciwnika: (1) wygranie 3
partii z 4 czy 5 z 8? (2) wygranie nie mniej ni 3 partii z 4, czy nie mniej ni 5 partii z 8?
Zadanie 4.34. Obliczy prawdopodobiestwo tego, e na 7 rzutw kostk co najwyej 3 razy
wypadnie liczba oczek nie mniejsza ni 4.
Zadanie 4.35. Dana jest urna, w ktrej s kule: 6 czarnych i 9 biaych. Losujemy 5 razy
po jednej kuli, kadc za kadym razem wycignit kul z powrotem do urny. Jakie jest praw-
dopodobiestwo tego, e otrzymamy co najwyej 3 razy kul bia?
61
Odpowiedzi do zada
4.3. P(A B) =
1
6
, P(A B) =
23
36
, P(A B) =
1
3
.
4.5. Wprowadmy nastpujce oznaczenia:
A zdarzenie polegajce na wyrzuceniu nieparzystej liczba oczek za pierwszym razem;
B zdarzenie polegajce na wyrzuceniu nieparzystej liczba oczek za drugim razem;
C przekrj zdarze A i B.
Wwczas zachodzi P(A) =
3
5
, P(B) =
3
5
i P(C) = P(A B) =
3
10
.
4.6.
5
23
.
4.7.
1
5
.
4.8.
3
5
.
4.9.
a)
1
2
.
b)
1
3
.
4.11.
5
9
.
4.12. 8.
4.13. P(B) =
3
4
, P(A B) =
5
12
, P(B \ A) = 0.
4.14. P(B) =
3
8
, P(B \ A) =
1
8
.
4.16.
a) P(A) =
1
6
.
b) P(B) =
11
36
.
c) P(A B) =
1
12
.
d) P(A|B) =
3
11
.
4.17. P(A
c
) =
11
20
, P(A
c
|A
n
) =
10
12
, P(A
c
|A
z
) =
1
8
.
4.18.
1
7
.
4.21.
a) P(A) =
1
2
.
b) P(B) =
1
4
.
c) P(C) =
1
2
.
d) P(D) =
1
8
.
Oglnie: P(D) =
1
2
n1
.
Zdarzenia te nie s parami niezalene.
62
4.23.
34
65
.
4.24.
23
50
.
4.25.
4
9
.
4.26.
b
b+c
.
4.27.
b
b+c

b
1
+1
b
1
+c
1
+1
+
c
b+c

b
1
b
1
+c
1
+1
.
4.28.
k
n
. (Patrz Zadanie 26.)
4.29.
b
1a+b
.
4.30. Korzystajc ze wzoru otrzymanego w Zadaniu 4.29 otrzymujemy:
a) p
3
=
0,95(1(10,1+0,95)
3
)
10,1+0,95
+ (0, 5
0,95
10,1+0,95
) (0, 1 0, 95)
3
0, 837174;
b) w granicy liczby skrzyowa zbiegajcej do nieskoczonoci: p = lim
n
p
n+1
0, 513514.
4.32.
121
576
.
4.33.
a) Bardziej prawdopodobne jest wygranie 3 z 4 partii ni 5 z 8.
b) Bardziej prawdopodobne jest wygranie nie mniej ni 5 z 8 partii od wygrania nie mniej ni
3 z 4 partii.
4.34.
1
2
4.35.
2072
3125
.
63
4.2.
a) Zdarzenia A, B i C moemy zakodowa nastpujco: A := {(m, z) R R : m > 1.8},
B := {(m, z) R R : m > z} oraz C := {(m, z) R R : z > 1.8}.
b) Zgodnie z opisem z podpunktu (a), zdarzenie A B C zapisujemy jako
{(m, z) R R : m > 1.8 m > z z > 1.8},
czyli polega ono na tym e m jest wyszy od ony i oboje mierz wicej ni 1.8 metra.
Zdarzenie
(A B) = {(m, z) RR : m > 1.8 (m > z)}
odpowiada sytuacji w ktrej m co prawda mierzy 180 cm wzrostu, ale nie jest wyszy od
ony. Nastpnie,
A B C = {(m, z) R R : m > 1.8 m z z > 1.8}
jest zdarzeniem odpowiadajcym sytuacji, w ktrej oboje maonkowie mierz wicej ni 180
cm wzrostu i ona jest wysza od ma, jak w poprzednim przykadzie.
c) A C = {(m, z) R R : m > 1.8 z 1.8}, z czego wynika e do zbioru A C nale
te pary (m, z) dla ktrych m > 1.8 z czyli w szczeglnoci pary speniajce m > z, ktre
nale do B. poniewa kada para z AC jest jak par ze zbioru B, otrzymalimy podane
zawieranie: A C B.
4.3. Zdarzenie AB polega na otrzymaniu na obu kostkach nieparzystej sumy oczek i otrzymaniu
jedynki wycznie na jednej kostce. Zdarzenie AB polega na tym, e suma oczek jest nieparzysta
albo chocia na jednej kostce pojawia si 1. Zdarzenie A B polega na otrzymaniu jako sumy
oczek liczby nieparzystej przy jednoczesnym wykluczeniu jedynki na jakiejkolwiek kostce. Zbir
zdarze elementarnych skada si z nastpujcych jednakowo moliwych zdarze:
{(i, j) : (1 i 6) (1 j 6)}.
Zbir AB skada si z nastpujcych zdarze elementarnych: (1, 2), (1, 4), (1, 6), (2, 1), (4, 1), (6, 1).
Korzystajc z klasycznej denicji prawdopodobiestwa, mamy, e P(A B) =
6
36
=
1
6
. Analo-
gicznie, liczba zdarze elementarnych sprzyjajcych zdarzeniu AB wynosi 23, std P(AB) =
23
36
zauwamy, e A B A B i P(A B) < P(A B); zbir A B skada si z 12 zdarze
elementarnych, std P(A B) =
1
3
zauwamy, e A B A B i P(A B) < P(A B).
4.5. Zbir zdarze elementarnych skada si ze wszystkich moliwych par postaci (i, j), i = j, i, j
{1, 2, 3, 4, 5}. Z zaoenia, kade ze zdarze elementarnych jest jednakowo prawdopodobne. Oz-
naczmy przez A, B i C zbiory zdarze elementarnych sprzyjajcych zajciu zdarzenia wymienionego
odpowiednio w punktach (a),(b) i (c). Majc na uwadze liczb zdarze elementarnych sprzyjajc
kademu ze zdarze, otrzymujemy P(A) =
12
20
=
3
5
, P(B) =
12
20
=
3
5
i P(C) =
6
20
=
3
10
= P(AB).
64
4.6. Oznaczmy ilo czarnego towaru przez x. Wtedy biaego towaru bdzie 3x, a niebieskiego
3
5
x. Wszystkiego towaru jest wic
23
5
x. Std szukane prawdopodobiestwo jest rwne
p =
x
23
5
x
=
5
23
.
4.7. Sprzyjajce s tu te przypadki, w ktrych otrzymuje si kule w nastpujcych ukadach:
(1, 2), (2, 3), (3, 4) i (4, 5). Wszystkich moliwych przypadkw jest tyle, ile mona utworzy rnych
zbiorw dwuelementowych ze zbioru picioelementowego, w ktrych do tego kolejno jest istotna,
tzn.
_
5
2
_
2! = 20. Zatem szukane prawdopodobiestwo to p =
4
20
=
1
5
.
4.8. Na parzysto sumy nie ma wpywu kolejno skadnikw, a cyfry w danej sumie nie
bd si powtarzay. Ilo wszystkich moliwych trjek (skadnikw sumy) jest, bez uwzgld-
nienia porzdku, rwna
_
5
3
_
. Ilo przypadkw sprzyjajcych zdarzeniu jest rwna iloci sposobw
wylosowania dwch cyfr nieparzystych i jednej spord parzystych, co ostatecznie daje
p =
_
3
2
_
_
2
1
_
_
5
3
_ =
3
5
.
4.9. Wypiszmy wszystkie moliwe permutacje i zliczmy dla kadej z nich ilo inwersji, i tak
w permutacji a
1
a
2
a
3
jest 0 inwersji, a
1
a
3
a
2
jest 1 inwersja, a
2
a
1
a
3
jest 1 inwersja, a
2
a
3
a
1
s 2
inwersje, a
3
a
1
a
2
s 2 inwersje, a
3
a
2
a
1
s 3 inwersje. Element a
2
tworzy inwersj w permutac-
jach podkrelonych. Korzystajc z zaoenia losowego wyboru permutacji i klasycznej denicji
prawdopodobiestwa otrzymamy p
1
=
1
2
i p
2
=
1
3
.
4.11. Zastrzelenie zajca mogo nastpi bd przez pierwszego myliwego zdarzenie A
1
, bd
przez drugiego myliwego zdarzenie A
2
, bd przez obu myliwych jednoczenie zdarzenie
A
1
A
2
. Oznaczajc fakt zastrzelenia zajca przez A, mamy
P(A) = P(A
1
) +P(A
2
) P(A
1
A
2
) =
1
3
+
1
3

1
9
=
5
9
.
Istnieje potrzeba uzasadnienia wzoru P(A
1
A
2
) = P(A
1
) P(A
2
), ale zamy, e tak zachodzi
(bo zdarzenia s niezalene).
4.12. Jeeli przez E oznaczymy zdarzenie polegajce na tym, e w n losowaniach przynajmniej
raz pojawi si kula czarna, to E oznacza bdzie zdarzenie, e wrd tych n losowa pojawiy
si kule wycznie biae. Z warunku zadania mamy, e P(E) = (
20
22
)
n
, co tym samym daje
P(E) = 1 (
10
11
)
n
>
1
2
. Std otrzymujemy, e (
10
11
)
n
<
1
2
, czyli po zlogarytmowaniu n > 7, a wic
n = 8.
4.13. Po pierwsze, jako e P(A) = 1P(A), mamy P(A) =
2
3
. Nastpnie, majc na uwadze wzr
P(A B) = P(A) +P(B) P(A B), otrzymujemy, e P(B) =
1
4
, a std P(B) =
3
4
. Idc dalej,
jako e P(A B) = P(A\ B) = P(A) P(A B) (bo zdarzenia A\ B i P(A B) s rozczne),
mamy P(A B) =
5
12
. Podobnie, P(B \ A) = 0. (Wniosek: B A.)
65
4.14. Po pierwsze, majc na uwadze wzr P(A B) = P(A) +P(B) P(A B), otrzymujemy,
e P(A) + P(B) =
3
4
(1). Z zalenoci P(A \ B) = P(B \ A) otrzymujemy, e P(A) = P(B).
Ostatecznie z (1) daje to P(B) =
3
8
. Otrzymujemy rwnie P(B \ A) = P(B) P(A B) =
1
8
.
4.16. Korzystajc z klasycznej denicji prawdopodobiestwa, otrzymujemy:
a) P(A) =
1
6
;
b) P(B) =
11
36
;
c) P(A B) =
1
12
.
d) Majc na uwadze wzr P(A|B) =
P(AB)
P(B)
, otrzymujemy, e
P(A|B) =
1
12
11
36
=
3
11
.
4.17.
a) Z klasycznej denicji prawdopodobiestwa, otrzymujemy, e P(A
c
) =
11
20
.
b) P(A
c
|A
n
) =
10
12
> P(A
c
), P(A
c
|A
z
) =
1
8
< P(A
c
).
4.18. Oznaczmy przez B
1
zdarzenie polegajce na wylosowaniu kuli biaej za pierwszym razem,
a przez B
2
kuli biaej za drugim razem. Jak wida zajcie zdarzenia B
2
jest zalene od zajcia
zdarzenia B
1
, gdy po wylosowaniu pierwszej kuli biaej zmniejsza si ilo kul biaych w urnie (bo
z def., A jest niezalene od B, jeli P(A|B) = P(A) i P(B) > 0, lub P(B) = 0). Zajcie zdarzenia
B polega na cznym zajciu zdarze B
1
i B
2
. Std P(B) = P(B
1
B
2
) = P(B
1
) P(B
2
|B
1
), a
poniewa P(B
1
) =
3
7
oraz P(B
2
|B
1
) =
1
3
, std P(B) =
1
7
.
4.19.
P(A) P(B) = P(A) (1 P(B)) = P(A) P(A (B))
= P(A \ B) +P(A B) P(A B) = P(A\ B) = P(A B).
Podobnie, zachodzi:
a 1 P(A B) = P(A B) oraz
P(A)P(B) = (1 P(A))(1 P(B)) = 1 P(A) P(B) +P(A B)
= 1 P(A) P(B) +P(A)P(B) = 1 P(A B),
a std P(A B) = P(A)P(B).
4.21. W oglnym przypadku, analizujc moliwe zdarzenia elementarne otrzymamy, e P(A) =
1
2
,
P(B) =
1
4
, P(C) =
1
2
, P(D) =
1
2
n1
. Zdarzenia te nie s parami niezalene, bo np. P(A B) =
1
4
= P(A) P(B) =
1
2

1
4
=
1
8
.
4.23. Niech A oznacza zdarzenie polegajce na wybraniu urny typu pierwszego, a B wybra-
niu urny typu drugiego. Niech C oznacza wylosowanie kuli biaej. Wwczas z twierdzenia o
prawdopodobiestwie zupenym otrzymujemy
P(C) = P(A) P(C|A) +P(B) P(C|B) =
5
13

2
5
+
8
13

9
15
=
34
65
.
66
4.24. Niech A oznacza zdarzenie polegajce na wybraniu urny typu A, a B wybraniu urny
typu B. Niech C oznacza wylosowanie kuli biaej. Wwczas z twierdzenia o prawdopodobiestwie
zupenym otrzymujemy
P(C) = P(A) P(C|A) +P(B) P(C|B) =
1
5

7
10
+
4
5

4
10
=
23
50
.
4.25. Niech K
1,2
oznacza zdarzenie polegajce na wypadniciu na kostce 1 lub 2, a K
1,2
zdarze-
nie do przeciwne. Niech B oznacza wylosowanie kuli biaej. Wwczas z twierdzenia o praw-
dopodobiestwie zupenym otrzymujemy
P(B) = P(B|K
1,2
) P(K
1,2
) +P(B|K
1,2
) P(K
1,2
) =
1
3

1
3
+
1
2

2
3
=
4
9
.
4.26. Losowanie kuli z urny o ustalonym skadzie pociga za sob nastpujc alternatyw wyk-
luczajcych si zdarze: albo wylosowano kul bia zdarzenie B, albo kul czarn zdarzenie C.
Wwczas zdarzenie Z o ktrym mowa w zadaniu, polega na wylosowaniu kuli biaej w nastpnym
cigniciu. Z twierdzenia o prawdopodobiestwie cakowitym mamy zatem
P(Z) = P(B) P(B|B) +P(C) P(B|C) =
b
b+c

b1
b+c1
+
c
b+c

b
b+c1
=
b(b1+c)
(b+c)(b+c1)
=
b
b+c
.
4.27. Zdarzenie B polegajce na wylosowaniu kuli biaej z drugiej urny moe zaj na skutek
jednego z dwu wykluczajcych si zdarze wylosowania albo kuli biaej za pierwszym razem
zdarzenie B
1
, albo odpowiednio kuli czarnej zdarzenie przeciwne do B
1
. Tym samym, otrzymu-
jemy
P(B) = P(B
1
) P(B
2
|B
1
) +P(B
1
) P(B
2
|B
1
) =
b
b +c

b
1
+ 1
b
1
+c
1
+ 1
+
c
b +c

b
1
b
1
+c
1
+ 1
.
4.28. Patrz Zadanie 26.
4.29. Zdarzenie A
n+1
polega na zajciu jednego z dwch zdarze wykluczajcych si: A
n

A
n+1
i A
n
A
n+1
, a zatem A
n
= (A
n
A
n+1
) (A
n
A
n+1
). Korzystajc z twierdzenia o
prawdopodobiestwie cakowitym mamy, e
P(A
n+1
) = P(A
n
) (A
n+1
|A
n
) +P(A
n
) P(A
n+1
|A
n
).
Po wprowadzeniu podanych oznacze mamy, e p
n+1
= p
n
a
n
+q
n
b. Wyznaczajc p
n+1
otrzy-
mujemy, e
p
n+1
= p
1
c
n
+b (1 +c +. . . +c
n1
) = (p
1
b
1 c
) c
n
+
b(1 c
n
)
1 c
,
gdzie c = a b. Zauwamy, e uzyskany tutaj cig prawdopodobiestw jest najprostszym przy-
padkiem tzw. acucha Markowa. Przy przejciu granicznym, gdy n , otrzymujemy
p = lim
n
p
n+1
=
b
1 a +b
.
Ciekawym jest fakt, e p nie zaley od pocztkowej wartoci p
1
.
67
4.30. Korzystajc ze wzoru otrzymanego w Zadaniu 4.29 otrzymujemy:
a) p
3
=
0,95(1(10,1+0,95)
3
)
10,1+0,95
+ (0, 5
0,95
10,1+0,95
) (0, 1 0, 95)
3
0, 837174;
b) w granicy liczby skrzyowa zbiegajcej do nieskoczonoci: p = lim
n
p
n+1
0, 513514.
4.32. Dowiadczenie polega na rzucie kostk i monet. Bdziemy uwaa je za udane, jeeli
otrzymamy pitk i ora. Prawdopodobiestwo, e dowiadczenie si uda p = P(pitka i orze).
Poniewa zdarzenia polegajce na wyrzuceniu pitki i ora si niezalene, otrzymujemy p =
P(pitki) P(ora) =
1
6

1
2
=
1
12
. W naszym przypadku n = 3 i k = 1, zatem w myl twierdzenia
Bernoulliego
P
3,1
=
_
3
1
_
(
1
12
) (
11
12
)
2
=
121
576
.
4.33. Zaoenie rwnej siy gry pociga za sob, e prawdopodobiestwo wygrania p rwne jest
prawdopodobiestwu poraki q =
1
2
. Rozegranie partii mona uwaa za przeprowadzenie dowiad-
czenia. Zakadajc dodatkowo, e wynik jednej partii nie wpywa na wynik kolejnej, otrzymujemy
dowiadczenia niezalene. W celu obliczenia odpowiednich prawdopodobiestw mona zatem za-
stosowa wzr Bernoulliego.
a) P
4,3
=
_
4
3
_
(
1
2
)
3
(
1
2
) =
1
4
; P
8,5
=
_
8
5
_
(
1
2
)
5
(
1
2
)
3
=
7
32
.
Zatem P
4,3
> P
8,5
.
b) P
4,3k4
= P
4,3
+P
4,4
= (
1
2
)
4
_
_
4
3
_
+
_
4
4
_
_
=
5
16
.
P
8,5k8
= P
8,5
+P
8,6
+P
8,7
+P
8,8
= (
1
2
)
8
_
_
8
5
_
+
_
8
6
_
+
_
8
7
_
+
_
8
8
_
_
=
93
256
.
Zatem P
4,3k4
< P
8,5k8
.
4.34. Sukces oznacza zdarzenie wypadnicia 4, 5 lub 6, zatem prawdopodobiestwo sukcesu wynosi
1
2
. Mamy n=7 prb, liczba sukcesw k spenia k 3, std otrzymujemy prawdopodobiestwo
wypadnicia co najwyej 3krotnie 4 5 lub 6 rwne:
P
0,7
+... +P
3,7
=
_
7
0
_
(
1
2
)
0
(
1
2
)
7
+
_
7
1
_
(
1
2
)
1
(
1
2
)
6
+
_
7
2
_
(
1
2
)
2
(
1
2
)
5
+
_
7
3
_
(
1
2
)
3
(
1
2
)
4
=
1
2
7
(1 + 7 + 21 + 35) =
64
2
7
=
1
2
.
68
Zestaw zada nr 5
Funkcje boolowskie
Zadanie 5.1. Ktre z poniszych rwnoci s tosamociowe w algebrze Boolea B = {0, 1}?
a) p +qr = q +pr
b) (r q)r = r qr
c) (p +q)r = pr(q +r) +qr
d) p q = p q
Zadanie 5.2. Dla jakich wartoci logicznych zmiennych zdaniowych p, q oraz r ponisze formuy
s (i) prawdziwe; (ii) faszywe?
a) (p q)
b) pq p
c) ((p qr) (q p)) q
Przykad 5.3. Przedstaw implikacj x y za pomoc operatora NAND (dysjunkcja).
Rozwizanie. Przypomnijmy, e
NAND(x, y) = (x y), NOR(x, y) = (x y), x = NAND(x, x) = NOR(x, x).
Z denicji wiemy, e x y jest rwnowane x y. Nastpnie, korzystajc z podwjnego
zaprzeczenia oraz faktu, e (a b) a b, otrzymujemy
x y (((x) y)) ((x) y) (x y) NAND(x, y) NAND(x, NAND(y, y)).

Zadanie 5.4. Przedstaw:
a) zaprzeczenie implikacji y x za pomoc operatora NOR,
b) f(x, y) = x y za pomoc operatora NOR,
c) f(x, y) = x y za pomoc operatora NOR,
d) f(x, y) = x y za pomoc operatora NOR,
e) f(x, y) = x y za pomoc operatora NAND,
f) f(x, y) = x y za pomoc operatora NAND.
69
Definicja 5.3 Funkcja progowa T
n
k
(x
1
, . . . , x
n
) o n zmiennych z progiem k osiga warto 1,
jeeli liczba jedynek wrd (wartoci) argumentw x
1
, x
2
, . . . , x
n
wynosi przynajmniej k, tj. liczba
jedynek osignie lub przekroczy prg k. Formalnie funkcja progowa T
n
k
(x
1
, . . . , x
n
) okrelona jest
nastpujco:
T
n
k
(x
1
, . . . , x
n
) =
_
1 gdy liczba jedynek wrd x
1
, . . . , x
k
jest rwna lub wiksza od k,
0 w przeciwnym przypadku.
W naszych rozwaaniach zakadamy, e 1 k n.
Przykad 5.5. Funkcje progowe dwch zmiennych:
T
2
1
(x, y) = x +y, T
2
2
(x, y) = xy.
Zamy, e mamy ju wyznaczone funkcje progowe n 1 zmiennych. Za ich pomoc moemy
skonstruowa wyraenia dla funkcji progowych n zmiennych.
k = 1: T
n
1
(x
1
, . . . , x
n1
, x
n
) =
_
n
i=1
x
i
.
1 < k < n: T
n
k
(x
1
, . . . , x
n1
, x
n
) = T
n1
k
(x
1
, . . . , x
n1
) +T
n1
k1
(x
1
, . . . , x
n1
) x
n
.
Powysza zaleno wynika z nastpujcej obserwacji: prg k jest osignity wrd zmien-
nych x
1
, . . . , x
n1
, x
n
wtedy i tylko wtedy, gdy jest on osignity albo tylko wrd zmiennych
x
1
, . . . , x
n1
albo jeeli x
n
= 1 i osignity jest prg k 1 wrd zmiennych x
1
, . . . , x
n1
.
k = n: T
n
n
(x
1
, . . . , x
n1
, x
n
) =
_
n
i=1
x
i
.
Zadanie 5.6. Napisz wyraenia dla wszystkich funkcji progowych
a) trzech zmiennych,
b) czterech zmiennych.
Definicja 5.4 Wprowadmy oznaczenie x
1
= x oraz x
0
= x. Nastpnie, dla dowolnego wektora
a {0, 1}
n
, niech a(i) oznacza i-t wsprzdn wektora a. Rozwamy teraz wyraenie m
a
(x) =
x
a(1)
1
x
a(2)
2
. . . x
a(n)
n
. Zauwamy, e m
a
(x) = 1 wtedy i tylko wtedy, gdy dla kadego i zachodzi
x
i
= a(i), czyli dla x = a. Wwczas dysjunkcyjna posta normalna (ozn. DNF) funkcji f dana
jest wzorem:
f(x) =
af
1
(1)
m
a
(x).
Rozwamy teraz wyraenie s
a
(x) = x
a(1)
1
x
a(2)
2
. . . x
a(n)
n
. Zauwamy, e s
a
(x) = 0 wtedy i
tylko wtedy, gdy dla kadego i zachodzi x
i
= a(i), czyli dla x = a. Wwczas koniunkcyjna posta
normalna (ozn. CNF) funkcji f dana jest wzorem:
f(x) =
af
1
(0)
s
a
(x).
70
Przykad 5.7. Funkcja f : B
3
B przyjmuje wartoci rwne 1 tylko dla wektorw (1, 0, 0),
(0, 1, 0) i (0, 0, 1). Przedstaw t funkcj w postaciach normalnych (dysjunkcyjna DNF i koni-
unkcyjna CNF).
Rozwizanie. W praktyce oznacza to, e aby przedstawi funkcj f w postaci DNF istotne s te
argumenty, dla ktrych przyjmuje ona warto 1.
x y z f(x, y, z)
0 0 0 0
0 0 1 1
0 1 0 1
0 1 1 0
1 0 0 1
1 0 1 0
1 1 0 0
1 1 1 0
x y z m
a
()
0 0 0 1
0 0 1 x y z
0 1 0 x y z
0 1 1 1
1 0 0 x y z
1 0 1 1
1 1 0 1
1 1 1 1
Ostatecznie posta dysjunkcyjna wyglda nastpujco:
f(x, y, z) = (x y z) (x y z) (x y z).
Natomiast, aby przedstawi funkcj f w postaci CNF istotne s te argumenty, dla ktrych przyj-
muje ona warto 0.
x y z f(x, y, z)
0 0 0 0
0 0 1 1
0 1 0 1
0 1 1 0
1 0 0 1
1 0 1 0
1 1 0 0
1 1 1 0
x y z s
a
()
0 0 0 x y z
0 0 1 1
0 1 0 1
0 1 1 x y z
1 0 0 1
1 0 1 x y z
1 1 0 x y z
1 1 1 x y z
Ostatecznie posta koniunkcyjna wyglda nastpujco:
f(x, y, z) = (x y z) (x y z) (x y z) (x y z) (x y z).

Zadanie 5.8. Przedstaw ponisze funkcje w postaciach normalnych DNF i CNF:
a) f(x, y, z) = (x y) (y z),
b) f(x, y, z) = x ((y z)),
c) f(x, y, z) = (x y) z,
d) f(x, y, z) = [(x y) (x z)] (x z),
e) f(x, y, z) = (x y) (x y).
Przykad 5.9. Narysuj sie boolowsk dla funkcji f(x, y, z) = x y z 1. Jaki jest koszt i
gboko otrzymanej sieci?
71
Rozwizanie. Przykadow sie boolowsk przedstawia poniszy rysunek (naley wspomnie, e
posta sieci nie jest okrelona jednoznacznie). Koszt poniszej sieci (liczba tzw.bramek) wynosi 8,
a jej gboko (dugo najduszej cieki) wynosi 4.
x y z 1

f
Zadanie 5.10. Narysuj sie boolowsk dla funkcji z zadania 5.10 przed i po zamianie na postacie
normalne. Jaki jest koszt i gboko otrzymanych sieci?
Zadanie 5.11. Dla poniszej sieci sprawd wynik przy x
1
= 0, x
2
= 1, y
1
= 1, y
2
= 1.
x2
y2 x1
y1

s3 s2 s1
Zadanie 5.12. Jaki zbir przedstawia wyraenie W(x, y, z) = xy +xz +yz, jeeli x = {1, 2, 4},
y = {1, 3, 5} oraz z = {2, 3, 5}.
Zadanie 5.13. Niech X bdzie zbiorem studentw, K podzbiorem studentw grajcych w
koszykwk, S grajcych w siatkwk, P uprawiajcych pywanie. Przedstaw wyraenia
boolowskie opisujce nastepujce podzbiory:
a) studentw uprawiajcych tylko jedn dyscyplin sportu,
b) studentw uprawiajcych co najmniej jedn dyscyplin sportu,
c) siatkarzy, ktrzy nie graj w koszykwk.
Zadanie 5.14. Jaki cig przedstawia wyraenie W(x, y, z) = xy+xz+yz, jeeli x = (1, 0, 0, 1, 1, 0, 1),
y = (1, 1, 1, 0, 0, 1, 0) oraz z = (0, 0, 1, 1, 0, 1, 1).
Przykad 5.15. Dla wektorw x = (1, 0, 0, 1, 1), r
1
= (0, 1, 1, 0, 0), r
2
= (1, 0, 1, 0, 0), policzy
Par(x) i Par
r
i
(x), i = 1, 2.
72
Rozwizanie. Zgodnie z denicj:
Par(x) =
5
i=1
x
i
= x
1
x
2
x
3
x
4
x
5
, gdzie x = x
1
x
2
x
3
x
4
x
5
.
Zatem Par(x) = 1. Nastpnie korzystajc z denicji
Par
r
(x) =
5
i=1
(x
i
r
i
) = (x
1
r
1
)(x
2
r
2
)(x
3
r
3
)(x
4
r
4
)(x
5
r
5
), gdzie x = x
1
x
2
x
3
x
4
x
5
.
otrzymujemy, e Par
(0,1,1,0,0)
((1, 0, 0, 1, 1)) = 0 oraz Par
(1,0,1,0,0)
((1, 0, 0, 1, 1)) = 1.
Zadanie 5.16. Dla wektorw x = (0, 1, 1), r
1
= (0, 0, 1), r
2
= (0, 1, 0), r
3
= (1, 0, 1), r
4
= (1, 1, 0),
policzy Par(x) i Par
r
i
(x), i = 1, 2, 3, 4.
Przykad 5.17. Dany jest wektor x = (0, 1, 1). Dla jakich wektorw r B
3
, Par
r
(x) = 1?
Rozwizanie. Zgodnie z denicj otrzymujemy, e
Par
(r
1
,r
2
,r
3
)
((0, 1, 1)) =
3
i=1
(x
i
r
i
) = (0 r
1
) (1 r
2
) (1 r
3
) = 0 r
2
r
3
= r
2
r
3
= 1.
Rwno ta pociga za sob, e albo r
2
= 1 i r
3
= 0 albo r
2
= 0 i r
3
= 1; zauwamy, e r
1
jest
dowolne. Zatem szukane r {(0, 0, 1), (1, 0, 1), (0, 1, 0), (1, 1, 0)}.
Zadanie 5.18. Dane s 2 wektory:
a) x = (1, 0, 1) i y = (0, 1, 0). Dla jakich wektorw r B
3
zachodzi Par
r
(x) = Par
r
(y)?
b) x = (1, 1, 0) i y = (0, 0, 1). Dla jakich wektorw r B
3
zachodzi Par
r
(x) = Par
r
(y)?
c) x = (0, 1, 0) i y = (0, 0, 1). Dla jakich wektorw r B
3
zachodzi Par
r
(x) = Par
r
(y)?
73
Odpowiedzi do zada
5.1.
TAK: b) c)
NIE: a) d)
5.2.
a) i) (p, q) = (1, 0)
ii) pozostae przypadki
b) i) (p, q) = (1, 0)
c) i) (p, q) {(0, 0, 0), (0, 0, 1), (1, 0, 0), (1, 0, 1)}
5.4.
a) (y x) NOR(NOR(y, y), x)
b) x y NOR(NOR(x, y), NOR(x, y))
c) x y ((x y)) NOR(NOR(x, x), NOR(y, y))
d) x y NOR(NOR(NOR(x, x), y), NOR(NOR(x, x), y))
e) x y NAND(NAND(x, y), NAND(x, y))
f) x y NAND(NAND(x, x), NAND(y, y))
5.7.
T
3
1
(x, y, z) = x +y +z
T
3
2
(x, y, z) = xy +yz +xz
T
3
3
(x, y, z) = xyz
T
4
1
(x, y, z, t) = x +y +z +t
T
4
2
(x, y, z, t) = xy +yz +xz +xt +yt +zt
T
4
3
(x, y, z, t) = xyz +xyt +yzt +xzt
T
4
4
(x, y, z, t) = xyzt
5.10.
a) DNF: f(x, y, z) = (x y z) (x y z) (x y z) (x y z)
CNF: f(x, y, z) = (x y z) (x y z) (x y z) (x y z)
b) DNF: f(x, y, z) = (x y z) (x y z) (x y z) (x y z) (x y z)
CNF: f(x, y, z) = (x y z) (x y z) (x y z)
74
c) DNF: f(x, y, z) = (x y z) (x y z) (x y z)
CNF: f(x, y, z) = (x y z) (x y z) (x y z) (x y z) (x y z)
d) DNF: f(x, y, z) = (x y z) (x y z) (x y z)
CNF: f(x, y, z) = (x y z) (x y z) (x y z) (x y z) (x y z)
e) CNF: f(x, y, z) = (x y z) (x y z) (x y z) (x y z) (x y z)
(x y z) (x y z) (x y z)
5.13. s
1
= 1, s
2
= 0, s
3
= 1
5.14. W(x, y, z) = {1, 2, 3, 5}
5.15.
a) (K S P) (K SP) (K S P)
b) K S P
c) S K
5.16. W(x, y, z) = (1, 0, 1, 1, 0, 1, 1).
5.18. Par(x) = 0, Par
r
1
(x) = Par
r
2
(x) = Par
r
3
(x) = Par
r
4
(x) = 1
5.20.
a) r {(0, 1, 1), (1, 1, 0), (1, 0, 1), (0, 0, 0)}
b) r {(0, 1, 1), (1, 1, 0), (1, 0, 1), (0, 0, 0)}
c) r {(0, 1, 0), (1, 1, 0), (0, 0, 1), (1, 0, 1)}
75
76
Zestaw zada nr 6
Teoria liczb
Przykad 6.1. Niech r bdzie reszt z dzielenia b przez a. Zamy, e c|a i c|b. Wyka, e c|r.
Rozwizanie. Niech b = a q +r. Mamy a = c n, b = c m, a zatem r = b a q = c (mn q).
Tym samym c jest dzielnikiem r.
Zadanie 6.2. Zamy, e a|b, gdzie a i b s dowolnymi liczbami dodatnimi. Niech r bdzie
reszt z dzielenia c przez a i niech s bdzie reszt z dzielenia c przez b. Co jest reszt z dzielenia
s przez a?
Twierdzenie 6.3 Niech a = b mod m, c = d mod m. Wwczas:
(a +c) = (b +d) mod m,
(a c) = (b d) mod m,
ac = bd mod m.
Przykad 6.4. Oblicz (50 51 + 15) mod 7.
Rozwizanie. Jako e 50 = 1 mod 7, 51 = 2 mod 7 oraz 15 = 1 mod 7, na mocy powyszego
twierdzenia otrzymujemy
(50 51 + 15) mod 7 = (1 2 + 1) mod 7 = 3 mod 7.
Zadanie 6.5. Oblicz:
a) 15 36 mod 7,
b) 15
3
(37)
3
mod 7,
c) (26
4
18 + 2004) mod 5,
d) 7000 mod 9,
e) 1958 mod 17,
f) 10
39
mod 11,
g) 2
39
mod 5,
h) 7
40
mod 10.
Zadanie 6.6. Oblicz ostatni cyfr liczby 2
100
.
Dla relacji przystawania modulo m zdeniujmy klasy abstrakcji dla dowolnej liczby cakowitej
x, klas abstrakcji elementu x deniujemy w nastpujcy sposb: [x] = {y | y = x mod m}.
Zauwamy, e klasy abstrakcji maj nastpujce wasnoci:
Jeeli x = y mod m, to [x] = [y].
Jeeli [x] [y] = , to [x] = [y].
77
Zadanie 6.7. Wyznacz klasy abstrakcji relacji kongruencji dla m = 6.
Zadanie 6.8. Jak wygldaj dziaania dodawania i mnoenia w piercieniu Z
6
.
Zadanie 6.9. W piercieniu Z
8
rozwi nastpujce rwnania:
a) 1 +x
1
= 0,
b) 1 +x
2
= 2,
c) 5 +x
3
= 0,
d) 5 +x
4
= 2.
Rozwamy dowolny element a nalecy do piercienia Z
m
. Mwimy, e b Z
m
jest elementem
odwrotnym do a (ozn. a
1
), jeli a b = 1.
Zadanie 6.10. Przedstaw tabliczk dodawania i mnoenia w ciele Z
7
, a nastpnie podaj elementy
odwrotne do 5 i 6 w Z
7
.
6.1 Najwikszy wsplny dzielnik, elementy odwrotne
Algorytm Euklidesa wyznaczania NWD(a, b).
1. Dopki a = b wykonuj:
1.a Jeli a > b, podstaw a := a b;
1.b w przeciwnym wypadku podstaw b := b a.
2. Zwr a.
Szybki algorytm wyznaczania NWD(a, b).
1. Dopki a b = 0 wykonuj:
1.a Jeli a > b, podstaw a := a mod b;
1.b w przeciwnym wypadku podstaw b := b mod a.
2. Zwr max{a, b}.
Przykad 6.11. Oblicz NWD(32, 12) uywajc powyszych dwch algorytmw.
Rozwizanie.
Algorytm 1.
a b
32 12
20 12
8 12
8 4
4 4
Otrzymujemy zatem NWD(32, 12) = 4.
78
Algorytm 2.
a b
32 12
8 12
8 4
0 4
32 = 2 12 + 8
12 = 1 8 + 4
8 = 2 4 + 0
Otrzymujemy zatem NWD(32, 12) = 4.
Zadanie 6.12. Oblicz NWD(a, b), gdzie:
a) a = 68, b = 36,
b) a = 600, b = 1050,
c) a = 1547, b = 560.
Twierdzenie 6.13 Niech d bdzie najwikszym wsplnym dzielnikiem dodatnich naturalnych
liczb a i b. Wwczas istniej liczby cakowite x i y takie, e xa +yb = d.
Przykad 6.14. Podaj x i y (cakowite), dla ktrych NWD(32, 12) = x 32 +y 12.
Rozwizanie. Aby rozwiza powysze rwnanie korzystamy z szybkiego algorytmu wyznaczania
NWD(a, b). Przypomnijmy wyliczenia tego algorytmu poczynione w zadaniu 6.11 w celu wyz-
naczenia NWD(32, 12).
32 = 2 12 + 8
12 = 1 8 + 4
8 = 2 4 + 0
Rozwaajc teraz kolejne kroki od przedostatniego rwnania, otrzymamy:
4 = 12 1 8
= 12 1 (32 2 12)
= (1) 32 + 3 12.
A zatem szukanymi liczbami s x = 1 i y = 3.
Zadanie 6.15. Zastosuj powyszy algorytm w celu rozwizania nastpujcych rwna:
a) 68x + 36y = NWD(68, 36),
b) 600x + 1050y = NWD(600, 1050),
c) 1547x + 560y = NWD(1547, 560).
Zauwamy, e jeeli liczba a z przedziau 1 a m 1 jest wzgldnie pierwsza z m, tzn.
NWD(a, m) = 1, wwczas a ma w Z
m
element odwrotny wzgldem mnoenia:
NWD(a, m) = 1, a zatem
istniej x i y takie, e x a +y m = 1
x a +y m = 1 / mod m
79
x a = 1 mod m
x = a
1
.
Przykad 6.16. Znajd element odwrotny do 7 w Z
26
.
Rozwizanie. Aby znale rozwizanie, znowu korzystamy z roszerzonego algorytmu Euklidesa.
Rozszerzony algorytm Euklidesa.
Wejcie: dwie liczby naturalne a i b.
Wyjcie: NWD(a, b) oraz liczby cakowite x, y takie, e xa +yb = NWD(a, b).
1. Podstaw c := 0; x
a
:= 1; y
a
:= 0; x
b
= 0; y
b
= 1.
2. Dopki a b = 0, wykonuj:
2.a Jeli a b, to
2.a.1 c := a b;
2.a.2 a := a mod b;
2.a.3 x
a
= x
a
x
b
c;
2.a.4 y
a
= y
a
y
b
c.
2.b W przeciwnym wypadku
2.b.1 c := b a;
2.b.2 b := b mod a;
2.b.3 x
b
= x
b
x
a
c;
2.b.4 y
b
= y
b
y
a
c.
3. Jeli a > 0, to x := x
a
; i y := y
a
.
aaaaaw przeciwnym wypadku, jeli b > 0, to x := x
b
; i y := y
b
.
4. Zwr NWD(a, b) := a +b oraz liczby x i y.
Wykonanie algorytmu ilustruje ponisza tabela.
a b c x
a
y
a
x
b
y
b
7 26 0 1 0 0 1
7 5 3 1 0 3 1
2 5 1 4 1 3 1
2 1 2 4 1 11 3
0 1 2 26 7 11 3
Otrzymujemy NWD(26, 7) = 1, a zatem bdzie istnia element odwrotny do 7 w Z
26
. Ponadto
odczytujemy, e 1 = (11) 7 + 3 26. Std 7
1
= 11 mod 26 = 15, czyli 15 jest elementem
odwrotnym do 7 w Z
26
.
Zadanie 6.17. Znajd elementy odwrotne do wszystkich elementw odwracalnych w Z
8
.
Zadanie 6.18. Znajd element odwrotny do 11 w Z
19
.
8
rozwi rwnania 3 x
1
= 1 oraz 3 x
2
= 2.
17
rozwi rwnania 8 x
1
= 2 oraz 9 x
2
= 4.
Zadanie 6.21. Znajd cakowite rozwizanie (x, y) speniajce rwnanie 17x + 40y = 1.
80
6.2 Ukady rwna, szyfry liniowe
Twierdzenie 6.22 Rozwamy funkcj liniow () postaci ax = b mod m, gdzie 0 a i b < m.
Wwczas:
1) Jeeli NWD(a, m) = 1, wwczas istnieje rozwizanie, ktre moemy wyznaczy znajdujc
a
1
, poniewa x = a
1
ax = a
1
b mod m.
2) Jeli NWD(a, m) = d, wwczas rozwizanie istnieje wtt d|b. I w tym przypadku kongruencja
() jest rwnowana kongruencji a
x = b
mod m
, gdzie a
= (a/d), b
= (b/d), m
= (m/d).
Przykad 6.23. Niech a = 7 i b = 12. Korzystajc z przeksztacenia anicznego
C(x) = (ax +b) mod n
zaszyfruj wiadomo AZURE RAY w 26-literowym alfabecie.
Rozwizanie. Przyjmujc A = 0, Z = 25, U = 20, R = 17, E = 4, Y = 24, otrzymujemy:
C(0) = (7 0 + 12) mod 26 = 12, czyli M,
C(25) = (7 25 + 12) mod 26 = 5, czyli F,
C(20) = (7 20 + 12) mod 26 = 22, czyli W,
C(17) = (7 17 + 12) mod 26 = 1, czyli B,
C(4) = (7 4 + 12) mod 26 = 14, czyli O,
C(24) = (7 24 + 12) mod 26 = 24, czyli Y,
a tym samym zaszyfrowana wiadomo brzmi MFWBO BMY.
Zadanie 6.24. Niech a = 7 i b = 12. Korzystajc z przeksztacenia anicznego
C(x) = (ax +b) mod n
zaszyfruj wiadomo INFORMA w 26-literowym alfabecie.
Przykad 6.25. W przechwyconym kryptogramie najczciej wystpujc liter jest K, potem
D. Wiedzc, e w jzyku angielskim najczciej wystpuj litery E i T oraz e uyto funkcji
kodujcej postaci C(x) = (ax +b) mod m, wyznacz t funkcj oraz funkcj dekodujc.
Rozwizanie. Z warunkw zadania otrzymujemy, e C(4) = 10 oraz C(19) = 3, czyli przyjmujc
C(x) = ax +b otrzymujemy nastpujcy ukad rwna:
_
4a +b = 10 mod 26
19a +b = 3 mod 26
.
Odejmujc stronami, otrzymujemy rwnanie 15a = 7 mod 26 = 19 mod 26, a std a = 15
1
19 mod 26. Korzystajc z rozszerzonego algorytmu Euklidesa wyznaczamy 15

1
w Z
26
, otrzymujc
15
1
= 7. A zatem a = 7 19 mod 26 = 3. Nastpnie np. z drugiego rwnania wyznaczamy b:
b = 10 4a mod 26 = 10 4 3 mod 26 = 2 mod 26 = 24 mod 26.
A zatem funkcja kodujca C(x) jest postaci C(x) = 3x + 24.
81
Funkcj dekodujc D(y) = ay +b moemy wyznaczy w podobny sposb przyjmujc D(10) =
4, a tym samym otrzymujc nastpujcy ukad rwna:
_
10a +b = 4 mod 26
3a +b = 19 mod 26
.
Otrzymamy w rezultacie D(y) = 9y + 18.
Innym sposobem jest spojrzenie na funkcj dekodujc jako na funkcj odwrotn do funkcji
C(x), a tym samym policzenie D(y) ze wzoru na C(x). A dokadnie, przeksztacamy:
y = 3x + 24
y 24 = 3x
3
1
y 3
1
24 = x.
Jako e 3
1
= 9 w Z
26
, otrzymujemy x = 9y + 18. Std D(y) = 9y + 18.
Zadanie 6.26. W dugim kryptogramie zaszyfrowanym za pomoc przeksztacenia anicznego
najczciej wystpuje litera H, potem C.
a) Odszyfruj fragment wiadomoci ...WVB... .
b) Zaszyfruj wiadomo HIGH.
Przykad 6.27. Rozwi poniszy ukad rwna:
_
14x +y = 1 mod 26
24x +y = 15 mod 26
.
Rozwizanie. Odejmujc stronami (III) otrzymujemy rwnanie 10x = 14 mod 26. Zauwamy, e
zachodzi NWD(10, 26) = 2 oraz i 2|14, a zatem zgodnie z twierdzeniem 6.22 rozwaamy rwnanie
5x = 7 mod 13.
Jako e 5
1
= 8 w Z
13
, otrzymujemy
x = 5
1
7 mod 13 = 8 7 mod 13 = 4 mod 26.
Zauwamy, e jest to rozwizanie w Z
13
, a my szukamy rozwiza w Z
26
. Jako e rozwizaniami
rwnania 5x = 7 mod 13 s dowolne liczby postaci x = 4 + 13n, gdzie n Z, rozwiza rwna-
nia 10x = 14 mod 26 szukamy wanie pord liczb postaci (4 + 13n) mod 26. W konsekwencji
otrzymujemy, e drugim rozwizaniem w Z
26
, oprcz x = 4, jest take x = 4 + 13 = 17.
Pozostaje wyznaczy y np. z pierwszego rwnania:
dla x = 4 otrzymujemy y = 1 14x mod 26 = 1 14 4 mod 26 = 23;
dla x = 17 otrzymujemy y = 1 14x mod 26 = 1 14 17 mod 26 = 23.
A zatem szukanymi rozwizaniami w Z
26
s x = 4 i y = 23 oraz x = 17 i y = 23.
Zadanie 6.28. Rozwi poniszy ukad rwna.
_
3x +y = 1 mod 27
9x +y = 13 mod 27
82
Przykad 6.29. Rozwi rwnanie x
2
3x + 2 = 0 mod 53.
Rozwizanie. Rwnanie x
2
3x + 2 = 0 mod 53 rwnowane jest rwnaniu
(x 2)(x 1) = 0 mod 53.
Zatem rozwizania s nastpujce: x = 2 mod 53 oraz x = 1 mod 53.
Zadanie 6.30. Rozwi nastpujce rwnania:
a) x
2
2x = 0 mod 11,
b) x
2
= 4 mod 23.
6.3 Chiskie twierdzenie o resztach
Zadanie 6.31. Dla jakich par reszt a
1
i a
2
istniej liczby speniajce ponisze ukady kongru-
encji?
a)a
_
a
1
= a mod 4
a
2
= a mod 6
aaaaab)aaaa
_
a
1
= a mod 3
a
2
= a mod 6
aaaaac)aaaa
_
a
1
= a mod 3
a
2
= a mod 5
Uwaga. Uprzedzajc rozwizanie, zauwamy, e ilo par reszt, dla ktrych istnieje liczba spenia-
jca ukad kongruencji wynosi (a
1
a
2
)/d, gdzie d = NWD(a
1
, a
2
).
Twierdzenie 6.32 (Chiskie twierdzenie o resztach) Niech m
1
, . . . , m
r
bd dodatnimi liczbami
wzgldnie pierwszymi, to znaczy dla kadej pary 1 i < j r mamy NWD(m
i
, m
j
) = 1, oraz
niech a
1
, . . . , a
r
bd dowolnymi resztami. Wtedy istnieje liczba cakowita a taka, e:
_
_
a
1
= a mod m
1
a
2
= a mod m
2
. . .
a
r
= a mod m
r
.
W szczeglnoci, rozwizaniem powyszego ukadu jest a =
r
i=1
a
i
M
i
N
i
, gdzie:
M
i
= M/m
i
,
M =
r
i=1
m
i
,
a N
i
spenia N
i
M
i
= 1 mod m
i
.
Ponadto, jeeli liczby a i b s rozwizaniami powyszego ukadu kongruencji, to ich rnica a b
dzieli si przez iloczyn wszystkich liczb m
i
, czyli przez M =
r
i=1
m
i
.
Przykad 6.33. Rozwi poniszy ukad kongruencji.
_
2 = a mod 3
0 = a mod 4
Rozwizanie. Zgodnie z twierdzeniem 6.32, wyznaczamy:
83
M = 3 4 = 12, czyli M
1
= 12/3 = 4, zatem N
1
4 = 1 mod 3, std N
1
= 1.
M = 3 4 = 12, czyli M
2
= 12/4 = 3, zatem N
2
3 = 1 mod 4, std N
2
= 3.
Zatem a
1
= 2, a
2
= 0, a std a = 2 4 1 + 0 3 3 mod 12 = 8.
Zadanie 6.34. Rozwi ponisze ukady kongruencji.
aaaaa)aa
_
1 = a mod 3
4 = a mod 5
aaaab)aa
_
2 = a mod 3
3 = a mod 5
aaaac)aa
_
_
_
2 = a mod 3
3 = a mod 5
5 = a mod 7
Zadanie 6.35. Niech m
1
i m
2
bd dowolnymi liczbami cakowitymi. Dla jakich par reszt a
1
i
a
2
istnieje liczba a speniajca poniszy ukad kongruencji?
_
a
1
= a mod m
1
(0 a
1
m
1
1)
a
2
= a mod m
2
(0 a
2
m
2
1)
Przykad 6.36. Ile wynosi reszta z dzielenia 1997199919 przez 15?
Rozwizanie. Rozwamy ukady kongruencji:
_
1 = M mod 3
4 = M mod 5
_
1 = x mod 3
4 = x mod 5
Majc na uwadze Chiskie twierdzenie o resztach, zachodzi (3 5)|(Mx), a std Mx = k 3 5,
czyli M = k 15 +x. Pozostaje zatem wyznaczy x. Rozwamy poniszy ukad kongruencji.
_
1 = x mod 3
4 = x mod 5
Ukad ten wystpuje w zadaniu 6.32(a) otrzymujemy zatem, e x = 4. Jako e 4 jest jedyn
liczb ze zbioru {0, . . . , 14}, ktra spenia kongruencj (bo 3 i 5 s wzgldnie pierwsze), zatem
otrzymujemy, e 1997199919 mod 15 = 4.
Zadanie 6.37. Ile wynosi reszta z dzielenia 19831583279 przez 20?
6.4 Pierwiastki kwadratowe
Liczb y nazywamy pierwiastkiem kwadratowym liczby x w piercieniu Z
m
, jeli
x = y
2
mod m.
Na przykad atwo sprawdzi, e w Z
5
pierwiastkami 4 s 2 i 3, poniewa 2
2
mod 5 = 3
2
mod 5 = 4,
a np. liczba 2 nie posiada pierwiastka. Ponadto zauwamy, e jeli y jest pierwiastkiem x, wwczas
my take:
(my)
2
= m
2
2my +y
2
m
y
2
= x.
W oglnym przypadku rozwamy liczb m, ktra jest iloczynem k rnych liczb pierwszych p
1
<
p
2
< . . . < p
k
. Wemy teraz dowoln liczb y, dla ktrej:
y mod p
1
= 1 lub y mod p
1
= 1,
84
y mod p
2
= 1 lub y mod p
2
= 1,
. . .
y mod p
k
= 1 lub y mod p
k
= 1.
Wwczas y
2
mod p
i
= 1, i = 1, . . . k, i z Chiskiego twierdzenia o resztach wynika, e
y
2
= 1 mod p
1
. . . p
k
.
Jeli 2 < p
1
< p
2
< . . . < p
k
, wwczas 1 = 1 mod p
i
, i = 1. . . . , k i tym samym bdziemy mieli
2
k
rnych pierwiastkw z 1:
y
1
: y mod p
i
= 1, i = 1, . . . , k.
y
2
: y mod p
1
= 1, y mod p
i
= 1, i = 2, . . . , k.
. . .
y
2
k : y mod p
i
= 1, i = 1, . . . , k.
Przykad 6.38. Ile jest pierwiastkw kwadratowych z 1 w Z
30
? Wska je.
Rozwizanie. Jako e 30 = 2 3 5, wszystkie szukane pierwiastki wyznaczy mona z kolejnych
ukadw rwna:
1. y
1
mod 2 = 1, y
1
mod 3 = 1, y
1
mod 5 = 1;
2. y
2
mod 2 = 1, y
2
mod 3 = 1, y
2
mod 5 = 1;
3. y
3
mod 2 = 1, y
3
mod 3 = 1, y
3
mod 5 = 1;
4. y
4
mod 2 = 1, y
4
mod 3 = 1, y
4
mod 5 = 1;
5. y
5
mod 2 = 1, y
5
mod 3 = 1, y
5
mod 5 = 1;
6. y
6
mod 2 = 1, y
6
mod 3 = 1, y
6
mod 5 = 1;
7. y
7
mod 2 = 1, y
7
mod 3 = 1, y
7
mod 5 = 1;
8. y
8
mod 2 = 1, y
8
mod 3 = 1, y
8
mod 5 = 1.
Zauwamy jednak, e p
1
= 2 i 1 = 1 mod 2, a tym samym bd tylko cztery rne pierwiastki
kwadratowe, tzn. wystarczy wyznaczy tylko liczby y
1
, y
2
, y
3
oraz y
4
.
1. Liczb y
1
speniajc
_
_
_
y
1
mod 2 = 1
y
1
mod 3 = 1
y
1
mod 5 = 1
jest y
1
= 1.
2. Liczb y
2
speniajc
_
_
_
y
2
mod 2 = 1
y
2
mod 3 = 1
y
2
mod 5 = 1 = 4
jest y
2
= 19.
85
3. Liczb y
3
speniajc
_
_
_
y
3
mod 2 = 1
y
3
mod 3 = 1 = 2
y
3
mod 5 = 1
jest y
3
= 11.
4. Liczb y
4
speniajc
_
_
_
y
4
mod 2 = 1
y
4
mod 3 = 1 = 2
y
4
mod 5 = 1 = 4
jest y
4
= 29.
A zatem wszystkimi pierwiastkami kwadratowymi z 1 w Z
30
s 1, 11, 19 oraz 29.
Zadanie 6.39. Poka, e w Z
105
jest osiem pierwiastkw kwadratowych z 1.
6.5 Algorytmy mnoenia i potgowania
Algorytm mnoenia liczb (Algorytm rosyjskich chopw)
Wejcie: dwie liczby naturalne a i b.
Wyjcie: iloczyn a b.
1. Podstaw A := a; B := b.
2. Dopki B = 0, wykonuj:
2.a A := 2 A;
2.b K := K div 2;
3. Dodaj te wyrazy z kolumny odpowiadajcej wartociom A,
dla ktrych w kolumnie odpowiadajcej wartociom B jest liczba nieparzysta.
Przykad 6.40. Zastosuj powyszy algorytm w celu obliczenia 24 20.
Rozwizanie. Kolejne kroki algorytmu przedstawia ponisza tabela.
A B
24 20
48 10
96 5
192 2
384 1
768 0
A zatem 24 20 = 96 + 384 = 480.
Zadanie 6.41. Czy w powyszym algorytmie ma znaczenie, e a > b? Sprawd tez dla 20 24.
86
Zadanie 6.42. Zastosuj powyszy algorytm w celu obliczenia
a) 36 15,
b) 41 21.
Algorytm mnoenia modulo.
Wejcie: liczby naturalne a, b i m.
Wyjcie: a b mod m.
1. Podstaw A := a; B := b.
2. Dopki B = 0, wykonuj:
2.a A := 2 A mod m;
2.b B := B div 2;
3. Dodaj te wyrazy z kolumny odpowiadajcej wartociom A, dla ktrych w kolumnie odpowiada-
jcej wartociom B jest liczba nieparzysta.
Przykad 6.43. Zastosuj powyszy algorytm w celu obliczenia 24 20 mod 7.
A B
24 20
6 10
5 5
3 2
6 1
5 0
Otrzymujemy zatem, e 24 20 mod 7 = (6 + 5) mod 7 = 4.
Zadanie 6.44. Zastosuj powyszy algorytm w celu obliczenia:
a) 36 15 mod 7,
b) 41 21 mod 5.
Algorytm szybkiego potgowania modulo.
Wejcie: podstawa a oraz wykadnik k.
Wyjcie: a
k
mod m.
1. Podstaw A := a; K := k.
2. Dopki K = 0, wykonuj:
2.a A := A
2
mod m;
2.b B := B div 2;
3. Wymn te wyrazy w kolumnie A, dla ktrych w kolumnie K jest liczba nieparzysta.
87
Przykad 6.45. Zastosuj powyszy algorytm w celu obliczenia 8
11
mod 21.
A K
8 11
1 5
1 2
1 1
1 0
Otrzymujemy zatem, e 8
11
mod 21 = 8 1 1 mod 21 = 8.
Zadanie 6.46. Zastosuj powyszy algorytm w celu obliczenia:
a) 4
14
mod 15,
b) 8
64
mod 65,
c) 12
64
mod 65,
d) 10
32
mod 33.
6.6 Funkcja Eulera
Niech n bdzie dowoln liczb dotatni. Funkcj Eulera deniujemy nastpujco:
(n) = |{1 b < n : NWD(b, n) = 1}|,
czyli (n) jest to liczba liczba elementw wzgldnie pierwszych z n. Funkcja Eulera ma nastpujce
wasnoci:
1) (1) = 1.
2) (p) = p 1, gdzie p jest liczb pierwsz.
3) (p
) = p
p
1
, gdzie p jest liczb pierwsz.
4) (p
1
1
. . . p
r
r
) = (p
1
1
p
1
1
1
) ... (p
r
r
p
r1
r
), gdzie p
i
jest liczb pierwsz, i = 1, . . . , r.
Przykad 6.47. Ile jest dodatnich liczb wzgldnie pierwszych z 1200?
Rozwizanie. Jako e 1200 = 2
4
3 5
2
, interesuj nas liczby dodatnie niepodzielne przez 2, 3 lub
5 i nie wiksze od 1200. Z zasady wczania/wyczania tych liczb jest
1200 (N(2) +N(3) +N(5) N(2, 3) N(2, 5) N(3, 5) +N(2, 3, 5)) =
= 1200 (1
1
2

1
3

1
5
+
1
2 3
+
1
2 5
+
1
3 5

1
2 3 5
) =
= 1200 (1
1
2
) (1
1
3
) (1
1
5
) = 320.
Moemy rwnie zastosowa tutaj funkcj Eulera:
(1200) = (2
4
3 5
2
) = (2
4
) (3) (5
2
) = 8 2 20 = 320.
Zadanie 6.48.* Korzystajc z rozumowania przeprowadzonego w powyszym zadaniu, wyka
wasnoci (3) i (4).
88
Twierdzenie 6.49 (Mae Twierdzenie Fermata) Jeli NWD(a, m) = 1, to a
(m)
= 1 mod m.
Przykad 6.50. Korzystajc z funkcji Eulera oblicz 7
1
w Z
20
.
Rozwizanie. Zauwamy, e z Maego Twierdzenia Fermata wynika nastpujcy wniosek:
Jeli NWD(a, m) = 1, wwczas w Z
m
zachodzi a
1
= a
(m)1
.
Tym samym otrzymujemy, e
7
1
= 7
(20)1
= 7
(2
2
5)1
= 7
(2
2
2)(51)1
= 7
7
= 7
1
7
2
(7
2
)
2
20
7 9 9
2
20
7 9 1
20
63
20
3.

Zadanie 6.51. Korzystajc z funkcji Eulera oblicz 5
1
w Z
21
.
Przykad 6.52. Udowodnij, e 10-a potga kadej liczby cakowitej jest postaci 11k lub 11k+1.
Rozwizanie. Jeli 11|a, to oczywicie 11|a
10
. Zamy zatem, e 11 nie dzieli a. Wwczas
NWD(a, 11) = 1 i z Maego Twierdzenia Fermata otrzymujemy, e a
(11)
= 1 mod 11, czyli
a
10
= 1 mod 11, a zatem a
10
= 11k + 1 dla pewnego k.
Zadanie 6.53. Udowodnij, e kwadrat liczby cakowitej jest zawsze postaci 5k, 5k+1 lub 5k1.
Zadanie 6.54. Udowodnij, e 9-ta potga kadej liczby cakowitej jest postaci 19k lub 19k + 1
lub 19k 1.
Zadanie 6.55. Udowodnij, e 20-a potga kadej liczby cakowitej jest postaci 25k lub 25k + 1.
Wskazwka. a
20
1 = (a
4
1)(a
16
+a
12
+a
8
+a
4
+ 1).
6.7 Szyfry RSA
Przykad 6.56. Korzystajc z algorytmu RSA zaszyfruj wiadomo x = 10 od Boba do Alicji.
Klucz, ktry upublicznia Alicja, to (e, n) = (9, 87).
Rozwizanie. W algorytmie RSA klucz do szyfrowania (e, n) jest jawny i funkcja szyfrujca jest
nastpujca:
C(x) = x
e
mod n.
Zatem naley wyliczy 10
9
mod 87. Korzystajc z algorytmu szybkiego potgowania modulo otrzy-
mujemy C(10) = 76, czyli zaszyfrowana wiadomo, ktr Bob przele Alicji, to 76.
Przykad 6.57. Odszyfruj wiadomo y = 76, ktr otrzymaa Alicja. Klucz prywatny Alicji
to (n, d) = (87, 25).
Rozwizanie. Funkcja deszyfrujca, ktrej powinna uy Alicja to
D(y) = y
d
mod n.
Zatem musimy wyliczy D(76) = 76
25
mod 87. Korzystajc z algorytmu szybkiego potgowania
modulo otrzymujemy D(76) = 10. Std wiadomo, ktra zostaa przesana Alicji, to 10.
Przykad 6.58. Sprbuj odszyfrowa wiadomo y = 29 przeznaczon dla Alicji, znajc tylko
jej klucz publiczny (e, n) = (9, 33).
89
Rozwizanie. Aby odszyfrowa wiadomo, musimy sprbowa wyliczy warto d. Aby to uczyni,
musimy pozna rozkad liczby n na dwa czynniki pierwsze p oraz q. W naszym przypadku zachodzi
n = 33 = 311. Zatem p = 3 i q = 11. (W rzeczywistoci liczba n zawiera kilkaset bitw i poznanie
jej rozkadu nie jest prost spraw). Teraz musimy wyliczy (n) = (33) = 210 = 20. Liczba d w
algorytmie RSA jest liczb odwrotn do e w Z
(n)
. Stosujc jedn z poznanych metod, wyliczamy
9
1
= 9 mod 20. Zatem znamy ju klucz prywatny Alicji (n, d) = (33, 9) i wykorzystujc funkcj
deszyfrujc D(y) = y
d
mod n, wyliczamy D(29) = 8 mod 33.
Zadanie 6.59. Klucz publiczny Alicji to (e, n) = (11, 85) (p = 5, q = 17).
a) Zaszyfruj wiadomo 6.
b) Zaszyfruj wiadomo 23.
c) Odszyfruj wiadomo 22.
d) Odszyfruj wiadomo 29.
6.8 Test Fermata
Algorytm testu pierwszoci (test Fermata).
1. Losuj liczb 2 a < n, d := NWD(a, n).
2. Jeli d > 1, to liczba n nie jest pierwsza; Stop.
3. Jeli d = 1, to niech p := a
n1
(mod n).
3.a Jeeli p = 1, to liczba n nie jest pierwsza; Stop.
3.b Jeeli p = 1, to liczba n jest prawdopodobnie pierwsza; Stop.
Przykad 6.60. Zastosuj powyszy test dla n = 21 oraz:
a) a = 2;
b) a = 8.
Rozwizanie.
a) Jako e NWD(2, 21) = 1, korzystajc np. z algorytmu szybkiego potgowania, obliczamy
p = 2
20
mod 21, otrzymujc p = 4. A zatem algorytm zwrci odpowied liczba 21 nie jest
pierwsza.
b) Natomiast w przypadku, gdy a = 8, otrzymamy NWD(8, 21) = 1 oraz p = 8
20
mod 21 = 1.
Zatem algorytm zwrci odpowied: liczba 21 jest prawdopodobnie pierwsza.
Zadanie 6.61. Zastosuj test Fermata dla liczb:
a) a = 5 oraz n = 39,
b) a = 12 oraz n = 65.
c) a = 17 oraz n = 561.
90
6.9 Zadania dodatkowe
Przykad 6.62. Udowodnij, e liczba

2 jest niewymierna.
Rozwizanie. Zamy, e liczba
2 jest wymierna, a zatem moe by zapisana jako

a
b
. Z rwnoci
2 =
a
b
otrzymujemy, e 2b
2
= a
2
. Rozwamy teraz faktoryzacj obudwu stron, a w szczeglnoci
liczb wystpie dwjki. Zamy, e w rozkadzie b dwjka wystpuje m razy, a w rozkadzie a
odpowiednio n razy. Wwczas 2 wystpuje 2m+ 1 razy w rozkadzie 2b
2
i 2n razy w rozkadzie
a
2
. Tym samym, 2m + 1 = 2n. Ale e jest to niemoliwe dla dowolnych liczb naturalnych m i n,
otrzymujemy sprzeczno.
Zadanie 6.63.* Udowodnij, e liczba
p, gdzie p jest liczb pierwsz, jest niewymierna. Udowod-

nij fakt bardziej oglny: liczba

n, gdzie n jest dowoln liczb naturaln nie bdc kwadratem
adnej innej liczby, jest liczb niewymiern.
Zadanie 6.64.* Analogicznie do zadania powyej, sformuuj i udowodnij twierdzenie o niewymier-
noci odpowiednich liczb postaci
k
n.
Zadanie 6.65.* Wyka, e wrd dowolnych n liczb ze zbioru {1, 2, . . . , 2n 1} znajd si dwie
wzgldnie pierwsze.
Zadanie 6.66.* Udowodnij, e istnieje nieskoczenie wiele liczb pierwszych.
Wskazwka. Rozway liczb liczb n! + 1 i dowolny jej dzielnik p bdcy liczb pierwsz.
Zadanie 6.67.* Udowodnij, e dla dowolnej liczby dodatniej k istnieje cig k kolejnych liczb
zoonych.
Wskazwka. Rozway cig liczb (k + 1)! + 2, (k + 1)! + 3, . . . , (k + 1)! + (k + 1).
Zadanie 6.68.* Niech n bdzie liczb naturaln. Policzmy (d) dla kadego z dzielnikw n oraz
zsumujmy wszystkie uzyskane wartoci. Czym jest ta suma? Sformuuj wniosek i go udowodnij.
Zadanie 6.69.* Dla danego n rozwamy sum
NWD(d,n)=1
d. Czym jest ta suma? Sformuuj
wniosek i go udowodnij.
Twierdzenie 6.70 (The Prime Number Theorem)
Niech (n) oznacza liczb liczb pierwszych pomidzy 1, 2, . . . . , n. Wwczas (n)
n
ln n
.
Przykad 6.71. Ile jest 200-cyfrowych liczb pierwszych?
Rozwizanie. Z powyszego twierdzenia wynika, e liczb pierwszych co najwyej 200-cyfrowych jest
okoo
10
200
200 ln 10
, a liczb pierwszych co najwyej 199-cyfrowych jest
10
199
199 ln10
. Otrzymujemy zatem, e
liczb pierwszych 200-cyfrowych jest okoo
10
200
200 ln 10

10
199
199 ln 10
1.95 10
197
.
Zauwamy, e liczba dowolnych liczb 200-cyfrowych wynosi 10
200
10
199
= 9 10
199
, czyli 200-
cyfrowych liczb pierwszych jest duo.
91
Algorytm testu pierwszoci (test Millera-Rabina).
1. Sprawdzamy, czy n jest potg jakiej liczby naturalnej.
Jeli jest, to liczba n nie jest pierwsza; Stop.
2. Losujemy liczb 2 a < n i sprawdzamy:
jeli d = NWD(a, n) > 1, to liczba n nie jest pierwsza; Stop.
3. Znajdujemy liczby m i k takie, e n 1 = m 2
k
, gdzie m jest nieparzyste.
4. Obliczamy p = a
m
mod n.
4.a Jeli p = 1, to liczba n jest pierwsza; Stop.
4.b Obliczamy po kolei:
a
2m
mod n, a
2
2
m
mod n, . . . , a
2
k
m
mod n.
4.c Jeli adna z tych liczb nie jest rwna 1, to n nie jest pierwsza; Stop.
4.d Zamy, e a
2
i
m
mod n = 1. Rozwamy p
= a
2
i1
m
mod n.
4.d.1 Jeli p
= 1, to liczba n nie jest pierwsza; Stop.

4.d.2 W przeciwnym wypadku liczba n jest pierwsza.
Przykad 6.72. Zastosuj powyszy test dla n = 21 oraz a = 8.
Rozwizanie. Sprawdzamy, czy 21 nie jest potg adnej liczby nie jest. Otrzymujemy nastpnie
NWD(8, 21) = 1, a zatem przechodzimy do kroku 3.: dla a = 8 i n = 21 wyznaczone m i k s
rwne odpowiednio 5 i 2. Wyznaczamy teraz p = 8
5
mod 21 = 8, a nastpnie wyliczamy po kolei:
8
25
mod 21 = 1,
8
2
2
5
mod 21 = 1.
Otrzymujemy, e i = 1. A e p
= 8
2
0
5
mod 21 = 8
5
mod 21 = p = 8 = 1, std liczba 21 nie
jest pierwsza.
Zadanie 6.73. Zastosuj test Millera-Rabina dla liczb:
a) a = 5 oraz n = 39,
b) a = 12 oraz n = 65,
c) a = 17 oraz n = 561.
92
Odpowiedzi do zada
6.2. Reszt z dzielenia s przez a jest r.
6.5. a) 1; b) 1; c) 2; d) 7; e) 3; f) 10; g) 3; h) 1.
6.6. Ostatni cyfr liczby 2
100
jest 6.
6.7.
[0] = {. . . , 12, 6, 0, 6, 12, . . .},
[1] = {. . . , 11, 5, 1, 7, 13, . . .},
[2] = {. . . , 10, 4, 2, 8, 14, . . .},
[3] = {. . . , 9, 3, 3, 9, 15, . . .},
[4] = {. . . , 8, 2, 4, 10, 16, . . .},
[5] = {. . . , 7, 1, 5, 11, 17, . . .}.
6.9. a) x
1
= 7; b)x
2
= 1; c) x
3
= 3; d) x
4
= 5.
6.10. 5
1
= 3, 6
1
= 6.
6.12. a) 4; b) 150; c) 7.
6.15. a) d = 4, x = 1, y = 2; b) d = 150, x = 2, y = 1.
6.17. Elementy odwrotne: 3
1
= 3, 5
1
= 5, 7
1
= 7.
6.18. 11
1
= 7.
6.19. x
1
= 3, x
2
= 6.
6.20. x
1
= 13, x
2
= 8.
6.21. x = 7, y = 3.
6.24. QZVGBM.
6.26. a) LOW, b) GXPG.
6.28. x = 2 i y = 22, x = 11 i y = 22, oraz x = 20 i y = 22.
6.30.
a) x = 0 mod 11 lub x = 2 mod 11,
b) x = 2 mod 23 lub x = 21 mod 23.
6.31.
a) (0, 0), (1, 1), (2, 2), (3, 3), (0, 4), (1, 5), (2, 0), (3, 1), (0, 2), (1, 3), (2, 4), (3, 5).
93
b) (0, 0), (1, 1), (2, 2), (3, 3), (0, 3), (1, 4), (2, 5).
c) Wszystkie pary.
6.34. a) a = 4; b) a = 8; c) a = 68.
6.35. Pary postaci (a
1
, (a
1
+d i) mod m
2
).
6.37. 19.
6.39. Pierwiastki: 1, 29, 34, 41, 64, 71, 76, 104.
6.44. a) 1; b) 1.
6.46. a) 1; b) 1; c) 1; d) 1.
6.51. 17.
6.59. a) 29; b) 22; c) 23; d) 79.
6.61.
a) n = 39 nie jest pierwsza.
b) n = 65 jest prawdopodobnie pierwsza.
c) n = 561 nie jest pierwsza.
6.73.
a) n = 39 nie jest pierwsza.
b) n = 65 nie jest pierwsza.
c) n = 561 nie jest pierwsza.
94
6.2. Mamy b = am, c = aq+r i c = bt+s. Zatem s = cbt = (aq+r)(am)t = (qmt)a+r.
Jako e 0 r < a, reszt z dzielenia s przez a jest r.
6.6. Naley policzy 2
100
mod 10.
6.26.
a) Funkcja deszyfrujca D(y) = (ax +b) mod 26 spenia nastpujcy ukad rwna.
_
7a +b = 4 mod 26
2a +b = 19 mod 26
.
Odejmujc stronami otrzymujemy (15)
26
11 = 5a mod 26. Zatem a = 5
1
11 mod 26.
Wyznaczamy element odwrotny do 5 w Z
26
: 5
1
= 21. Std a = 21 11 mod 26 = 23.
Ponadto b = (19 2 23) mod 26 = 19 46 mod 26 = 25 . Std D(y) = 23y + 25 mod 26, a
zatem fragment wiadomoci brzmi ...LOW....
b) Funkcj szyfrujc C(x) wyznaczamy albo z odpowiedniego ukadu rwna, albo z faktu, e
jest ona funkcj odwrotn do funkcji D(y). Otrzymujemy zatem, e C(x) = 17x+17, a tym
samym zaszyfrowana wiadomo to GXPG.
6.28. Odejmujc stronami (III) otrzymujemy rwnanie 6x = 12 mod 27. Zauwamy, e zachodzi
NWD(6, 27) = 3 oraz i 3|12, a zatem zgodnie z twierdzeniem 6.22 rozwaamy rwnanie
2x = 4 mod 9.
Jako e 2
1
= 5 w Z
9
, otrzymujemy
x = 2
1
4 mod 9 = 5 4 mod 9 = 2 mod 9.
Zauwamy, e jest to rozwizanie w Z
9
, a my szukamy rozwiza w Z
27
. Jako e rozwizaniami
rwnania 2x = 4 mod 9 s dowolne liczby postaci x = 2+9n, gdzie n Z, rozwiza rwnania 6x =
12 mod 27 szukamy wanie pord liczb postaci (2 + 9n) mod 27. W konsekwencji otrzymujemy,
e drugim i trzecim rozwizaniem w Z
27
, oprcz x = 4, jest odpowiednio take x = 2 + 9 = 11
oraz x = 2 + 18 = 20.
Pozostaje wyznaczy y np. z pierwszego rwnania:
dla x = 20 otrzymujemy y = 1 3x mod 26 = 1 3 20 mod 27 = 22.
A zatem szukanymi rozwizaniami w Z
26
s x = 2 i y = 22, x = 11 i y = 22 oraz x = 20 i y = 22.
6.30.
a) Rwnanie x
2
2x = 0 mod 11 rwnowane jest rwnaniu (x 2)x = 0 mod 11. Zatem
rozwizania s nastpujce: x = 2 mod 11 i x = 0 mod 11.
95
b) Rwnanie x
2
= 4 mod 21 rwnowane jest rwnaniu (x 2)(x + 2) = 0 mod 23. Zatem
rozwizania s nastpujce: x = 2 mod 23 i x = 21 mod 23.
6.31.
a) Wystarczy sprawdzi kolejnych 24 liczb (bo mamy mod 4 oraz mod6). Zatem sprawdzajc
kolejne liczby np. od 0 do 23 otrzymamy pary: (0, 0), (1, 1), (2, 2), (3, 3), (0, 4), (1, 5), (2, 0),
(3, 1), (0, 2), (1, 3), (2, 4) i (3, 5).
4 6
. . . . . . . . .
0 0 0
1 1 1
2 2 2
3 3 3
4 0 4
5 1 5
6 2 0
7 3 1
8 0 2
9 1 3
10 2 4
11 3 5
4 6
12 0 0
13 1 1
14 2 2
15 3 3
16 0 4
17 1 5
18 2 0
19 3 1
20 0 2
21 1 3
22 2 4
23 3 5
. . . . . . . . .
b) Analogicznie otrzymamy pary: (0, 0), (1, 1), (2, 2), (3, 3), (0, 3), (1, 4), (2, 5).
c) Analogicznie otrzymamy wszystkie pary.
6.34.
a)
M = 3 5 = 15, czyli M
1
= 15/3 = 5, zatem N
1
5 = 1 mod 3, std N
1
= 2.
M = 3 5 = 15, czyli M
2
= 15/5 = 3, zatem N
2
3 = 1 mod 5, std N
2
= 2.
a
1
= 1, a
2
= 4, std a = 1 5 2 + 4 3 2 = 34 mod 15 = 4.
b)
M = 3 5 = 15, czyli M
1
= 15/3 = 5, zatem N
1
5 = 1 mod 3, std N
1
= 2.
M = 3 5 = 15, czyli M
2
= 15/5 = 3, zatem N
2
3 = 1 mod 5, std N
2
= 2.
a
1
= 2, a
2
= 3, std a = 2 5 2 + 3 3 2 = 38mod = 8.
c)
M = 3 5 7 = 105, czyli M
1
= 105/3 = 35, zatem N
1
35 = 1 mod 3, std N1 = 2.
M = 3 5 7 = 105, czyli M
2
= 105/5 = 21, zatem N
2
21 = 1 mod 5, std N
2
= 1.
M = 3 5 7 = 105, czyli M
3
= 105/7 = 15, zatem N
3
15 = 1 mod 7, std N
3
= 1.
a
1
= 2, a
2
= 3, a
3
= 5, std a = 2 35 2 + 3 21 1 + 5 15 1 mod 105 = 68.
96
6.35. a
1
= a mod m
1
, czyli a
1
mod m
1
= a, std a = a
1
+m
1
l
1
. Analogicznie a = a
2
+m
2
l
2
.
Otrzymujemy zatem, e a
1
+ m
1
l
1
= a
2
+ m
2
l
2
, czyli a
2
= a
1
+ m
1
l
1
m
2
l
2
. Niech
NWD(m
1
, m
2
) = d, wwczas a
2
= a
1
+d [(m
1
/d) l
1
(m
2
/d) l
2
]. Jako e kady ze skadnikw
rnicy w nawiasie jest cakowity, rnica rwnie, std a
2
= a
1
+d i , po uwzgldnieniu zaoenia
o a
2
, dochodzi mod m
2
, czyli pary s postaci (a
1
, (a
1
+d i) mod m
2
).
6.37. Rozwamy ponisze dwa ukady kongruencji.
_
3 = M mod 4
4 = M mod 5
_
3 = x mod 4
4 = x mod 5
Majc na uwadze Chiskie twierdzenie o resztach, zachodzi (4 5)|(Mx), a std Mx = k 4 5,
czyli M = k 20 +x. Pozostaje zatem wyznaczy x. Rozwamy poniszy ukad kongruencji.
_
3 = x mod 4
4 = x mod 5
Zachodzi:
M = 4 5 = 20, czyli M
1
= 20/4 = 5, zatem N
1
5 = 1 mod 4, std N
1
= 1;
M = 4 5 = 20, czyli M
2
= 20/5 = 4, zatem N
2
4 = 1 mod 5, std N
2
= 4;
a
1
= 3, a
2
= 4, std x = 3 5 1 + 4 4 4 = 15 + 64 = 79
20
19.
Otrzymujemy x = 19. Jako e 19 jest jedyn liczb ze zbioru {0, . . . , 19}, ktra spenia kongruencj
(bo 4 i 5 s wzgldnie pierwsze), zatem reszta wynosi 19.
6.39. Jako e 105 = 3 5 7, wszystkie pierwiastki kwadratowe wyznaczy mona z nastpujcych
zalenoci:
1. y
1
mod 3 = 1, y
1
mod 5 = 1, y
1
mod 7 = 1.
2. y
2
mod 3 = 1, y
2
mod 5 = 1, y
2
mod 7 = 1.
3. y
3
mod 3 = 1, y
3
mod 5 = 1, y
3
mod 7 = 1.
4. y
4
mod 3 = 1, y
4
mod 5 = 1, y
4
mod 7 = 1.
5. y
5
mod 3 = 1, y
5
mod 5 = 1, y
5
mod 7 = 1.
6. y
6
mod 3 = 1, y
6
mod 5 = 1, y
6
mod 7 = 1.
7. y
7
mod 3 = 1, y
7
mod 5 = 1, y
7
mod 7 = 1.
8. y
8
mod 3 = 1, y
8
mod 5 = 1, y
8
mod 7 = 1.
Jako e 1 = 1 mod p, p {3, 5, 7}, otrzymamy osiem rnych pierwiastkw: 1, 76, 64, 34, 71, 41, 29, 104.
6.48.
(3) Jako e n = p
, interesuj nas tylko liczby niepodzielne przez p. Z zasady wczania/wyczania

tych liczb jest
p
N(p) = p
p
= p
p
1
.
97
(4) Jeli n = p
1
1
. . . p
r
r
, to interesuj nas liczby niepodzielne przez adne z p
i
, i = 1, . . . , r. Z
zasady wczania/wyczania tych liczb jest
n ((N(p
1
) +. . . +N(p
r
)) (N(p
1
, p
2
) +. . . +N(p
r1
, p
r
)) + (1)
r
N(p
1
, . . . , p
r
)) =
= n
_
1 (
1
p
1
+. . . +
1
p
r
) + (
1
p
1
p
2
+. . . +
1
p
r1
p
r
) + (1)
r
1
p
1
. . . p
r
_
=
= n (1
1
p
1
) . . . (1
1
p
r
) =
= p
1
1
(1
1
p
1
) . . . p
r
r
(1
1
p
r
) =
= (p
1
1
p
1
1
1
) ... (p
r
r
p
r1
r
).
Zadanie 6.74. 51 Jako e a = 5 oraz m = 21 = 3 7, otrzymujemy (21) = (3 1) (7 1) = 12
oraz NWD(5, 21) = 1. Zatem z Maego Twierdzenia Fermata otrzymujemy, e
5
1
= 5
(21)1
= 5
((31)(71))1
= 5
11
= 5
1
5
2
((5
2
)
2
)
2
21
5 4 (4
2
)
2
21
20 16
2
21
(1) (5)
2
21
4
21
17.
6.53. Jeli 5|a, to oczywicie 5|a
2
. Zamy zatem, e 5 nie dzieli a. Wwczas NWD(a, 5) = 1
i z Maego Twierdzenia Fermata otrzymujemy, e a
(5)
= 1 mod 5, czyli a
4
= 1 mod 5. A zatem
5|(a
4
1), czyli 5|(a
2
1) (a
2
+ 1). Jako e 5 jest liczb pierwsz, wic albo 5|(a
2
1) albo
5|(a
2
+ 1). Std a = 5k + 1 lub a = 5k 1 dla pewnego k.
6.54. Jeli 19|a, to oczywicie 19|a
9
. Zamy zatem, e 19 nie dzieli a. Wwczas NWD(a, 19) =
1, a z Maego Twierdzenia Fermata, a
(19)
= 1 mod 19, czyli a
18
= 1 mod 19. A zatem 19|(a
18
1),
czyli 19|(a
9
1) (a
9
+ 1). Jako e 19 jest liczb pierwsz, wic albo 19|(a
9
1) albo 19|(a
9
+ 1).
Std a = 19k + 1 lub a = 19k 1 dla pewnego k.
6.55. Jeli 5|a, to oczywicie 5
2
|a
2
i wwczas 25|a
20
. Zamy zatem, e 5 nie dzieli a. Wwczas
NWD(a, 5) = 1, a z Maego Twierdzenia Fermata, a
(5)
= 1 mod 5, czyli a
4
= 1 mod 5, a std
a
4n
= 1 mod 5) dla dowolnego n.
Skorzystajmy teraz ze wskazwki. Skoro a
20
1 = (a
4
1)(a
16
+a
12
+a
8
+a
4
+1) i z poprzednich
rozwaa mamy, e zarwno (a
4
1) = 0 mod 5, jak i (a
16
+a
12
+a
8
+a
4
+ 1) = 0 mod 5, zatem
(a
20
1) = 0 mod 25. Std a
20
= 1 mod 25, czyli a = 25k + 1 dla pewnego k.
6.61.
a) d = NWD(5, 39) = 1, zatem musimy obliczy p rwne 5
38
mod 39. Korzystajc np. z
algorytmu szybkiego potgowania otrzymamy, e p = 25. Zatem algorytm zwrci odpowied
liczba 39 nie jest pierwsza.
b) d = NWD(12, 65) = 1, p = 12
64
mod 65 = 1, zatem algorytm zwrci odpowied liczba 65
jest prawdopodobnie pierwsza.
c) d = NWD(17, 561) = 17, zatem algorytm zwrci odpowied liczba 561 nie jest pierwsza.
98
6.63. Zamy, e liczba

p jest wymierna, a zatem moe by zapisana jako
a
b
. Z rwnoci
p =
a
b
otrzymujemy, e pb
2
= a
2
. Rozwamy teraz faktoryzacj obudwu stron, a w szczeglnoci
liczb wystpie liczby p. Zamy, e w rozkadzie b liczba pierwsza p wystpuje m razy, a
w rozkadzie a odpowiednio n razy. Wwczas p wystpuje 2m + 1 razy w rozkadzie pb
2
i 2n
razy w rozkadzie a
2
. Tym samym, 2m + 1 = 2n. Ale e jest to niemoliwe dla dowolnych liczb
naturalnych m i n, otrzymujemy sprzeczno: liczba

p nie jest wymierna.
W oglnym przypadku, jeli n jest liczb zoon nie bdc potg innej liczby naturalnej,
wwczas w rozkadzie n istnieje liczba pierwsza p, ktra wystpuje nieparzyst liczb razy. Z
rwnoci

n =
a
b
wynika, e nb
2
= a
2
. Rozwamy teraz faktoryzacj obudwu stron, a w szczegl-
noci liczb wystpie liczby p. Zamy, e w rozkadzie b liczba pierwsza p wystpuje m razy,
a w rozkadzie a odpowiednio n razy. Wwczas p wystpuje 2m + k razy w rozkadzie nb
2
,
gdzie k jest liczb nieparzyst, i 2n razy w rozkadzie a
2
. Tym samym, 2m +k = 2n. Ale e jest
to niemoliwe dla dowolnych liczb naturalnych m i n (k nieparzyste), otrzymujemy sprzeczno:
liczba

n nie jest wymierna.
6.64. Niech n bdzie liczb naturaln nie bdc k-t potg innej liczby naturalnej. Zamy,
e
k
n jest wymierna. Wwczas, niezalenie od tego, czy n jest liczb zoon czy pierwsz, z
zaoenia o niebyciu k-ta potg innej liczby naturalnej wynika, e w rozkadzie n istnieje liczba
pierwsza p, ktra wystpuje t razy oraz k | t. Z rwnoci
k
n =
a
b
mamy, e nb
k
= a
k
, a zatem
liczba wystpie p w rozkadzie lewej strony nie bdzie podzielna przez k, w przeciwiestwie do
liczby wystpie po prawej stronie. Otrzymujemy sprzeczno.
6.65. Rozwamy szuadki {1}, {2, 3}, {4, 5}, . . . , {2n 2, 2n 1}. Wwczas albo spord n liczb
znajd si dwie, ktre bd w tej samej szuadce {i, i + 1}, co oznacza, e s wzgldnie pierwsze,
albo te jedna z nich rwna jest 1 i jest ona wzgldnie pierwsza z kad inn.
6.66. Wystarczy pokaza, e dla dowolnej liczby naturalnej n istnieje liczba pierwsza p wiksza
od n. Rozwamy zatem liczb n! +1 i dowolny jej dzielnik p = 1 bdcy liczb pierwsz. Zamy,
e p n. Wwczas z denicji n! mamy, e p | n!. Ale to prowadzi do wniosku, e p dzieli rnic
(n! + 1) n! = 1. Sprzeczno, zatem p > n.
6.67. Niech n = k + 1 i rozwamy cig n! + 2, n! + 3, . . . , n! + n. Czy moliwe jest, aby ktra
z tych liczb bya pierwsza? Ot nie. Po pierwsze, pierwsza liczba jest parzysta, poniewa n! i 2
s parzyste. Druga liczba jest podzielna przez 3 (n > 2), itd. W oglnoci, n! + i jest podzielne
przez i, i = 2, 3, . . . , n. Zatem liczby te nie s pierwsze i jest ich dokadnie n 1 = k.
6.68. Sprawdzenie dla paru liczb prowadzi do przypuszczenia, e sum jest n. Aby to udowod-
ni, rozwamy uamki postaci
1
n
,
2
n
, . . . ,
n
n
i upromy je najbardziej jak to moliwe. Najpierw
zauwamy, e mianowniki w rozwaanych nieskracalnych uamkach s wycznie podzielnikami n.
Rozwamy zatem dowolny z otrzymanych nieskracalnych uamkw jest on postaci
a
d
, gdzie d
jest dzielnikiem n, a 1 a d i NWD(a, d) = 1, jako e uamek jest nieskracalny (oznaczmy te
wasnoci a przez ()).
Ile w danym cigu jest nieskracalnych uamkw z tym samym mianownikiem d? Ot co
najwyej (d) tyle ile jest liczb wzgldnie pierwszych z d.
99
Pytanie, czy dla dowolnego
a
d
speniajcego () w pierwotnym cigu uamkw wystpuje
skracalny do niego? Niech n = k d i niech a spenia (). Wwczas uamek
ka
kd
=
ka
n
1
wystpuje w naszym cigu.
Tym samym istnieje wzajemna jednoznaczno pomidzy wszystkimi moliwymi uamkami
postaci
a
d
speniajcymi () a nieskracalnymi uamkami powstaymi z pierwotnego cigu. Jako e
liczba wszystkich uamkw wynosia n, teza zachodzi.
6.69. Sprawdzamy dla kilku liczb, np. dla n = 1 oraz n = 2 suma wynosi 1, . . . . Zamy, e
n > 2. Jeli k jest wzgldnie pierwsze z n, wwczas nk take: suma tych liczb daje n. Zauwamy,
e k = n/2. Jako e jest (n)/2 takich par, rozwaana suma wynosi
n(n)
2
.
6.73.
a) 39 nie jest potg adnej liczby naturalnej oraz NWD(5, 39) = 1. Zatem dla a = 5 i n = 39
wyznaczone m i k s rwne odpowiednio 19 i 1. Nastpnie, p = 5
19
mod 39 = 8, a zatem
wyliczmy:
5
219
mod 39 = 25 = 1.
Std 39 nie jest pierwsza.
b) 65 nie jest potg adnej liczby naturalnej oraz NWD(12, 65) = 1. Zatem dla a = 12 i
n = 65 wyznaczone m i k s rwne odpowiednio 1 i 6. Nastpnie, p = 12
1
mod 65 = 12, a
zatem wyliczmy kolejno:
12
2
mod 65 = 14mod = 1.
12
4
mod 65 = 1.
. . .
Otrzymujemy, e i = 2. A e p
= 12
2
1
mod 65 = 14 = 1, std 65 nie jest pierwsza.
c) 561 nie jest potg adnej liczby naturalnej oraz NWD(17, 561) = 17, a zatem 561 nie jest
pierwsza.
100
Zestaw zada nr 7
Stosy, kolejki, drzewa
Operacje na stosie.
Dodanie elementu na wierzch stosu.
Zdjcie elementu z wierzchu stosu.
Sprawdzenie, czy stos jest pusty.
Operacje na kolejce.
Dodanie elementu na koniec kolejki.
Usunicie elementu z pocztku kolejki.
Sprawdzenie, czy kolejka jest pusta.
Drzewa. Drzewo posiada wierzchoek wyrniony zwany korzeniem. Ponadto dowolny wierz-
choek moe mie dziecko/syna (relacja ojciec-syn), ale za wyjtkiem korzenia dowolny wierz-
choek jest synem dokadnie jednego innego wierzchoka. Wierzchoki nie posiadajce synw zwane
s limi. Wysoko/gboko drzewa to dugo najduszej cieki od korzenia do licia. Za-
uwamy, e przy tak okrelonej denicji, dla kadego elementu w drzewie istnieje dokadnie jedna
cieka prowadzca od korzenia do tego wierzchoka.
Drzewa binarne. W drzewie binarnym kady wierzchoek ma co najwyej dwch synw. Wierz-
choki mona etykietowa cigami zoonymi z 0 i 1. Wwczas korze drzewa oznaczony jest przez
, natomiast jeli jaki wierzchoek oznaczony jest przez x, to jego lewego syna etykietujemy x0,
prawego x1. Przy takim etykietowaniu wierzchokw kolejne bity wierzchoka wyznaczaj ciek
od korzenia do tego wierzchoka: 0 w lewego syna, 1 w prawego syna.
7.1 Algorytmy przeszukiwania drzew
Algorytm przeszukiwania drzewa binarnego w gb.
1. Odwiedzamy korze, wkadamy go na STOS, i zaznaczamy jako odwiedzony.
2. Dopki STOS nie jest pusty, powtarzamy:
2.a. jeeli v jest wierzchokiem na wierzchu stosu, to sprawdzamy, czy istnieje syn u wierzchoka
v, ktry nie by jeszcze odwiedzony (najpierw lewy, potem prawy syn);
2.b. jeeli u jest takim wierzchokiem, to odwiedzamy u, wkadamy go na STOS i zaznaczamy
jako odwiedzony;
2.c. jeeli takiego u nie ma, to zdejmujemy v ze stosu.
Uwaga. Zauwamy, e w dowolnym kroku wierzchoki na STOSIE tworz ciek od korzenia do
wierzchoka aktualnie odwiedzanego.
Algorytm przeszukiwania drzewa binarnego wszerz.
1. Odwiedzamy korze, wstawiamy go do KOLEJKI i zaznaczamy jako odwiedzony.
2. Dopki KOLEJKA nie jest pusta, powtarzamy:
2.a bierzemy wierzchoek v z pocztku KOLEJKI;
2.b wstawiamy wszystkich synw v na koniec KOLEJKI i zaznaczamy je jako odwiedzone.
101
Przykad 7.1. Przeszukaj metod w gb i wszerz ponisze drzewo binarne.
0 1
00 01 10 11
011
Rozwizanie.
w gb
etykieta stos

0 , 0
00 , 0, 00
0 , 0
01 , 0, 01
011 , 0, 01, 011
01 , 0, 01
0 , 0

1 , 1
10 , 1, 10
1 , 1
11 , 1, 11
1 , 1

wszerz
etykieta kolejka

0, 1 0, 1
00, 01 1, 00, 01
10, 11 00, 01, 10, 11
01, 10, 11
011 10, 11, 011
11, 011
011

Zadanie 7.2. Przeszukaj metod w gb i wszerz ponisze drzewa.

(a)
0 1
00 01 10 11
011
0110 0111
111
1110 1111
(b)
a
b
c
d
e f
g
h i
l m
j k
o n
102
Przeszukiwanie drzewa w kolejnoci postorder.
Aby przeszuka (pod)drzewo majce swj korze w wierzchoku x:
1. Przeszukujemy jego lewe poddrzewo (z korzeniem w x0).
2. Przeszukujemy jego prawe poddrzewo (z korzeniem w x1).
3. Odwiedzamy wierzchoek x (korze drzewa).
Przeszukiwanie drzewa w kolejnoci inorder.
Przeszukiwanie drzewa w kolejnoci preorder.
Przykad 7.3. Wypisz etykiety kolejno przeszukiwanych
wierzchokw przy przeszukiwaniu rekurencyjnymi metodami
postorder, inorder i preorder podanego obok drzewa binarnego.
Rozwizanie. Etykiety kolejno przeszukiwanych wierzchokw
s nastpujce:
postorder: 00, 011, 01, 0, 10, 11, 1, ;
inorder: 00, 0, 01, 011, , 10, 1, 11;
preorder: , 0, 00, 01, 011, 1, 10, 11.
0 1
00 01 10 11
011
Zadanie 7.4. Wypisz etykiety kolejno przeszukiwanych wierzchokw przy przeszukiwaniu reku-
rencyjnymi metodami postorder, inorder i preorder drzew z zadania 7.2.
7.2 Drzewa wyrae arytmetycznych
Przykadem zastosowa drzew binarnych s drzewa wyrae arytmetycznych. W takim drzewie
licie etykietowane s staymi albo zmiennymi. Pozostae wierzchoki etykietowane s operacjami
arytmetycznymi. Kademu wierzchokowi w drzewie moemy przypisa wyraenie arytmetyczne
wedug zasady:
dla lici wyraeniami s etykiety tych lici (stae lub zmienne);
jeeli wierzchoek x ma etykiet op, a jego synom x0 i x1 przypisano odpowiednio wyraenia
W(x0) i W(x1), to wierzchokowi x przypisujemy wyraenie W(x) = W(x0) op W(x1).
Postacie wyrae arytmetycznych (posta pre- jak i postxowa nie wymagaj nawiasowania):
aaaa notacja inxowa: ((2 a) + (3/d));
aaaa notacja prexowa: + a 2 / 3 d;
aaaa notacja postxowa: 2 a 3 d / +.
Majc drzewo wyraenia arytmetycznego, aby otrzyma posta postxow/inxow/prexow
103
tego wyraenia, naley przeszuka to drzewo odpowiednio metod postorder/inorder/preorder i
wypisa po kolei etykiety odwiedzanych wierzchokw. Przy czym w celu otrzymania postaci
inxowej, przy przeszukiwaniu inorder za kadym pjciem w lewo wstawiamy nawias otwierajcy,
przy powrocie z prawej i wyjciu z wierzchoka nawias zamykajcy.
Algorytm obliczania wartoci wyraenia w postaci postxowej.
Dla kolejnych elementw zapisu wyraania powtarzamy:
1. Jeeli element jest sta albo zmienn, to wkadamy jego warto na stos.
2. Jeeli element jest znakiem operacji, to zdejmujemy dwie wartoci ze stosu, wykonujemy operacj
na tych wartociach, a nastpnie obliczon warto wkadamy na wierzch stosu.
3. Po przejciu caego wyraenia, jego warto znajduje si na stosie.
Przykad 7.5.
a) Narysuj drzewo dla wyraenia ((2 (a + 3))/(b + 4)).
b) Przedstaw to wyraenie w postaci prexowej i postxowej.
c) Nastpnie oblicz warto tego wyraenia dla postaci postxowej przy a = 2 oraz b = 1.
Rozwizanie. (a) Analizujc nawiasowanie otrzymamy nastpujce drzewo wyraenia.
/
+
2
+
b 4
a 3
(b) Szukane postacie prexowa i post-
xowa otrzymywane s przez wypisanie
etykiet wierzchokw przy przeszukiwaniu
drzewa w kolejnoci preorder i odpowie-
dnio metod postorder.
Posta prexowa: / 2 + a 3 + b 4.
Posta postxowa: 2 a 3 + b 4 + /.
(c) Zgodnie z algorytmem obliczania wartoci
wyraenia w postaci postxowej dla kolejnych el-
ementw wyraenia 2 2 3 + 1 4 + / powtarzamy:
stos
2 2
2 2, 2
3 2, 2, 3
+ 2, 5
10
1 10, 1
4 10, 1, 4
+ 10, 5
/ 2.
Warto wyraenia dla a + 2 i b = 1 wynosi 2.
Zadanie 7.6. Dla wyrae (a) 2 3 + 5 / 7 3 1 oraz (b) 1 3 + 5 8 7 / oblicz ich
warto, narysuj odpowiednie drzewa oraz przedstaw te wyraenia w postaci inxowej i prexowej.
104
7.3 Drzewa przeszukiwa binarnych
Niech W(x) oznacza warto przechowywan w korzeniu o etykiecie x drzewa T
x
.
Algorytm wstawiania elementu do drzewa przeszukiwa binarnych.
Niech y bdzie wstawianym elementem do drzewa T
x
.
1. Jeli drzewo T
x
jest puste, to W(x) := y (wze z wartoci y staje si korzeniem drzewa T
x
).
2. W przeciwnym razie porwnaj zawarto y z zawartoci korzenia drzewa T
x
:
2.a. jeli y < W(x), to wstaw y do lewego poddrzewa T
x0
drzewa T
x
;
2.b. jeli y > W(x), to wstaw y do prawego poddrzewa T
x1
drzewa T
x
.
Algorytm szukania elementu w drzewie przeszukiwa binarnych.
Niech y bdzie szukanym elementem w drzewie T
x
.
1. Jeli drzewo T
x
jest puste, to rozwaanego elementu nie ma na drzewie.
2. W przeciwnym razie porwnaj warto y z wartoci w korzeniu x drzewa T
x
:
2.a. jeli y = W(x), to w drzewie znalelimy element y;
2.b. jeli y < W(x), to szukaj y w lewym poddrzewie T
x0
;
2.c. jeli y > W(x), to szukaj y w prawym poddrzewie T
x1
Przykad 7.7. Narysuj drzewo poszukiwa binarnych powstae przy wstawianiu kolejnych liczb
30, 43, 8, 50, 40, 20, 19, 22, a nastpnie przeszukaj to drzewo w celu sprawdzenia, czy elementy 40 i
18 nale do rozwaanego drzewa.
Rozwizanie. Kolejne etapy powstawania drzewa s nastpujce (wzy biae to wzy odwiedzane
przez algorytm, a wze czerwony to wstawiony wze).
30 30
43
(< 43) 30
8 43
(8 <) 30
8 43
50
(< 50)
(< 50)
30
8 43
40 50
(< 40)
(40 <)
30
8 43
20
40 50
(20 <)
(< 20)
30
8 43
20
40 50
19
(19 <)
(< 19)
(19 <)
30
8 43
20
40 50
19 22
(22 <)
(< 22)
(< 22)
105
Jeli chodzi o wyszukanie elementw 40 oraz 18, to wykonanie algorytmu przedstawione jest
na poniszych rysunkach; biae wzy s wzami odwiedzanymi przez algorytm, a czerwony wze
jest wzem z szukan wartoci (o ile wze taki istnieje).
30
8 43
20
40 50
19 22
(< 40)
(40 <)
istnieje wze o wartoci 40
30
8 43
20
40 50
19 22
(18 <)
(< 18)
(18 <)
(18 <)
brak wza o wartoci 18
Zadanie 7.8. Narysuj drzewo poszukiwa binarnych powstae przy wstawianiu kolejnych liczb
15, 20, 23, 16, 13, 9, 14, 4, 1, a nastpnie przeszukaj to drzewo w celu sprawdzenia, czy elementy 40
i 4 nale do rozwaanego drzewa.
Zadanie 7.9. Narysuj drzewo poszukiwa binarnych powstae przy wstawianiu kolejnych wyrazw
sowik, wrbel, kos, jaskka, kogut, dzicio, gil, kukuka, szczygie, sowa, kruk, czubatka, a nastp-
nie wypisz kolejno przeszukiwane wierzchoki przy przeszukiwaniu rekurencyjn metod inorder.
106
Odpowiedzi do zada
7.2. Przeszukanie w gb.
a)
etykieta stos

0 , 0
00 , 0, 00
0 , 0
01 , 0, 01
011 , 0, 01, 011
0110 , 0, 01, 011, 0110
011 , 0, 01, 011
0111 , 0, 01, 011, 0111
011 , 0, 01, 011
01 , 0, 01
0 , 0

1 , 1
11 , 1, 11
111 , 1, 11, 111
1110 , 1, 11, 111, 1110
111 , 1, 11, 111
1111 , 1, 11, 111, 1111
111 , 1, 11, 111
11 , 1, 11
1 , 1

b)
etykieta stos
a a
b a, b
d a, b, d
h a, b, d, h
d a, b, d
b a, b
e a, b, e
i a, b, e, i
l a, b, e, i, l
i a, b, e, i
m a, b, e, i, m
i a, b, e, i
e a, b, e
b a, b
a a
c a, c
f a, c, f
j a, c, f, j
n a, c, f, j, n
j a, c, f, j
o a, c, f, j, o
j a, c, f, j
f a, c, f
c a, c
a a

Przeszukanie wszerz.
a)
etykieta kolejka

0, 1 0, 1
00, 01 1, 00, 01
10, 11 00, 01, 10, 11
01, 10, 11
011 10, 11, 011
11, 011
111 011, 111
0110, 0111 111, 0110, 0111
1110, 1111 0110, 0111, 1110, 1111
0111, 1110, 1111
1110, 1111
1111

b)
etykieta kolejka
a a
b, c b, c
d, e c, d, e
f, g d, e, f, g
h e, f, g, h
i f, g, h, i
j g, h, i, j
k h, i, j, k
i, j, k
l, m j, k, l, m
n, o k, l, m, n, o
l, m, n, o
m, n, o
n, o
o

107
7.4.
a)
Postorder: 00, 0110, 0111, 011, 01, 0, 10, 1110, 1111, 111, 11, 1, .
Inorder: 00, 0, 01, 0110, 011, 0111, , 10, 1, 11, 1110, 111, 1111.
Preorder: , 0, 00, 01, 011, 0110, 0111, 1, 10, 11, 111, 1101, 1111.
b)
Postorder: h, d, l, m, i, e, b, n, o, j, f, k, g, c, a.
Inorder: h, d, b, l, i, m, e, q, f, n, j, o, c, g, k.
Preorder: a, b, d, h, e, i, l, m, c, f, j, n, o, g, k.
7.6. (a) Zgodnie z algorytmem obliczania wartoci wyraenia 2 3 + 5 / 7 3 1 w postaci
postxowej dla kolejnych elementw wyraenia powtarzamy:
stos
2 2
3 2, 3
+ 5
5 5, 5
/ 1
7 1, 7
7
3 7, 3
1 7, 3, 1
7, 2
14
Otrzymujemy zatem, e warto wyraenia wynosi 14. Drzewo wyraenia otrzymujemy podczas
wykownywania algorytmu obliczenia tej wartoci.

/
7 3 1
+
5
2 3
Szukane postacie otrzymywane s przez wypisanie etykiet wierzchokw przy odpowiednim przeszuki-
waniu drzewa:
posta inxowa (przeszukanie inorder): ((((2 + 3)/5) 7) (3 1));
posta prexowa (przeszukanie preorder): / + 2 3 5 7 3 1.
108
(b) Zgodnie z algorytmem obliczania wartoci wyraenia 1 3 + 5 8 7 / w postaci postxowej
dla kolejnych elementw wyraenia powtarzamy:
stos
1 1
3 1, 3
+ 4
5 4, 5
8 4, 5, 8
7 4, 5, 8, 7
4, 5, 1
4, 4
/ 1
Otrzymujemy zatem, e warto wyraenia wynosi 1. Drzewo wyraenia otrzymujemy podczas
wykownywania algorytmu obliczenia tej wartoci.
/
+
1 3 5
8 7
Szukane postacie otrzymywane s przez wypisanie etykiet wierzchokw przy odpowiednim przeszuki-
waniu drzewa:
posta inxowa (przeszukanie inorder): ((1 + 3)/(5 (8 7)));
posta prexowa (przeszukanie preorder): / + 1 3 5 8 7.
7.8.
15
13 20
9 14 16 23
4
1
Wyszukanie y = 40:
aaaaaaa 15 20 23 brak.
Wyszukanie y = 4:
aaaaaaa 15 13 9 4.
109
7.9. Drzewo przeszukiwa binarnych przedstawia si nastpujco.
sowik
kos wrbel
jaskka kukuka szczygie
dzicio kogut kruk
sowa
czubatka gil
Kolejne wartoci wzw w porzdku inorder: czubatka, dzicio, gil, jaskka, kogut, kos, kruk,
kukuka, sowik, sowa, szczygie, wrbel.
110
Zestaw zada nr 8
Rekurencja
Rekurencja jest to zdolno programu (procedury lub funkcji) do wywoywania samego siebie.
Dziaanie pocedury rekurencyjnej mona zilustrowa poprzez drzewo rekursji, w ktrym korze
odpowiada pocztkowemu wywoaniu procedury, a dla dowolnego wierzchoka x odpowiadajcemu
pewnemu wywoaniu procedury, jego synowie oznaczaj rekurencyjne wywoania w celu wykonia-
nia oblicze dla x.
Przykadem algorytmu rekurencyjnego moe by rekurencyjna wersja algorytmu Euklidesa,
ktry oblicza najwikszy wsplny dzielnik liczb a i b (a, b > 0).
Algorytm (rekurencyjny) Euklidesa NWD(a, b).
1. Jeli a b = 0, zwr a +b;
2. W przeciwnym przypadku:
2.a. jeeli a b, zwr NWD(a mod b, b);
2.b. w przeciwnym przypadku, zwr NWD(a, b mod a).
Zauwamy, e w tym wypadku drzewo rekursji bdzie miao zawsze posta cieki.
NWD(32, 12)
NWD(8, 12)
NWD(8, 4)
NWD(0, 4)
Innym przykadem algorytmu rekurencyjnego moe by algorytm sortowania cigu liczb (znakw).
Dla uproszczenia bdziemy zakada, e dugo cigu jest potg dwjki.
Algorytm sortowania przez scalanie merge-sort(C).
1. Jeli C ma tylko jeden element, zwr C.
2.a. podziel C na poowy C
1
i C
2
;
2.b. merge-sort(C
1
);
2.c. merge-sort(C
2
);
2.d. pocz C
1
i C
2
w jeden cig C
z zachowaniem kolejnoci i zwr C
.
111
Uwaga. Krok (2.d) nosi nazw scalania i przebiega nastpujco. Na pocztku cig wynikowy jest
pusty i ustawiamy po jednym wskaniku na pocztku kadego ze scalanych cigw. Nastpnie (a
zabraknie elementw) porwnujemy wskazywane elementy, a mniejszy z porwnanych elementw
przepisujemy na cig wynikowy i przesuwamy wskanik w tym cigu, z ktrego by wzity element
do cigu wynikowego.
Przykad 8.1. Scal nastpujce cigi liczb: (2,5,10,13,16,23) i (1,3,4,7,15,20).
Rozwizanie. Aktualne pozycje wskanikw oznaczone s przez pogrubienie czcionki.
(2,5,10,13,16,23) (1,3,4,7,15,20) = []
(2,5,10,13,16,23) (1,3,4,7,15,20) = [1]
(2,5,10,13,16,23) (1,3,4,7,15,20) = [1,2]
(2,5,10,13,16,23) (1,3,4,7,15,20) = [1,2,3]
(2,5,10,13,16,23) (1,3,4,7,15,20) = [1,2,3,4]
(2,5,10,13,16,23) (1,3,4,7,15,20) = [1,2,3,4,5]
(2,5,10,13,16,23) (1,3,4,7,15,20) = [1,2,3,4,5,7]
(2,5,10,13,16,23) (1,3,4,7,15,20) = [1,2,3,4,5,7,10]
(2,5,10,13,16,23) (1,3,4,7,15,20) = [1,2,3,4,5,7,10,13]
(2,5,10,13,16,23) (1,3,4,7,15,20) = [1,2,3,4,5,7,10,13,15]
(2,5,10,13,16,23) (1,3,4,7,15,20) = [1,2,3,4,5,7,10,13,15,16]
(2,5,10,13,16,23) (1,3,4,7,15,20) = [1,2,3,4,5,7,10,13,15,16,20]
(2,5,10,13,16,23) (1,3,4,7,15,20) = [1,2,3,4,5,7,10,13,15,16,20,23]
Zadanie 8.2. Scal nastpujce cigi liczb: (4,8,12,14,20,30,31) i (1,5,9,10,11,21,22).
Przykad 8.3. Uywajc procedury merge-sort posortuj cig liczb 3, 7, 6, 1, 8, 5, 2, 4. Narysuj
drzewo rekursji powstajce podczas oblicze.
Rozwizanie.
3, 7, 6, 1, 8, 5, 2, 4
8, 5, 2, 4 3, 7, 6, 1
2, 4 8, 5 6, 1 3, 7
8 5 2 4 6 1 3 7
2, 4 5, 8 1, 6 3, 7
2, 4, 5, 8 1, 3, 6, 7
1,2,3,4,5,6,7,8 i
l
u
s
t
r
a
c
j
a
s
c
a
l
a
n
i
a
d
r
z
e
w
o
r
e
k
u
r
s
j
i
Zadanie 8.4. Uywajc procedury merge-sort posortuj cig liczb 8, 4, 5, 2, 6, 3, 7, 1. Narysuj
drzewo rekursji powstajce podczas oblicze.
Przykad 8.5. Przypumy, e mamy trzy paliki A, B i C. Na paliku A znajduje si n krkw
rnej wielkoci, osadzonych w porzdku od najwikszego na dole do najmniejszego na grze.
Paliki B i C s pocztkowo puste. Naley przenie wszystkie krki z palika A na palik B,
112
posugujc si w razie potrzeby palikiem C, przy czym:
(i) mona przenosi tylko po jednym krku;
(ii) nie mona umieszcza kraka wikszego na mniejszym.
Algorytm Prze(n, A, B, C): przekadanie n krkw z palika A na B korzystajc z palika C.
1. Jeli n = 1, to prze krek z A na B.
2.a. prze(n 1, A, C, B);
2.b. prze n-ty krek z A na B;
2.c. prze(n 1, C, B, A).
Przykad 8.6. Zakadajc, e wierzchoek o etykiecie
n
AB,C
odpowiada wywoaniu procedury
prze(n, A, B, C), narysuj drzewo rekursji dla przekadania czterech krkw z palika A na B;
wypisz cig przeoe.
Rozwizanie. Drzewo rekursji przedstawia si nastpujco.
4
AB,C
3
AC,B
3
CB,A
2
AB,C
2
BC,A
2
CA,B
2
AB,C
1
AC,B
1
CB,A
1
BA,C
1
AC,B
1
CB,A
1
BA,C
1
AC,B
1
CB,A
Sposb przekadania krkw wyznaczony jest przez przeszukanie powyszego drzewa w porzdku
inorder, wypisujc za kadym razem, kiedy odwiedzamy wze, wykonanie odpowiedniego przeoe-
nia krka n w kroku 2.b: #n: A B.
#1: A C; #2: A B; #1: C B; #3: A C; #1: B A;
#2: B C; #1: A C; #4: A B; #1: C B; #2: C A;
#1: B A; #3: C B; #1: A C; #2: A B; #1: C B.
Zadanie 8.7. Zakadajc, e wierzchoek o etykiecie
n
AB,C
odpowiada wywoaniu procedury
prze(n, A, B, C), narysuj drzewo rekursji dla przekadania piciu krkw z palika A na B;
wypisz cig przeoe.
Przykad 8.8. Rozwamy ponisz funkcj zdeniowan za pomoc wzoru rekurencyjnego
_
f(0) = 1;
f(n) = 2 f(n 1), n 1.
Korzystajc z indukcji matematycznej wyka, e f(n) = 2
n
.
113
Rozwizanie.
1. Krok bazowy. Dla n = 0 mamy f(0) = 1 = 2
0
.
2. Zaoenie indukcyjne. Zamy, e dla pewnego n 0 zachodzi f(n) = 2
n
.
3. Krok indukcyjny. Rozwamy n + 1. Z denicji funkcji f mamy, e f(n + 1) = 2 f(n). Z
zaoenia indukcyjnego mamy, e f(n) = 2
n
, a zatem f(n + 1) = 2 2
n
= 2
n+1
.
Zadanie 8.9. Dana jest funkcja h: N N
_
h(0) = 1;
h(n) = 2 h(n 1) + 1, n 1.
Oblicz h(1), h(2), h(3). Co oblicza funkcja h?
Zadanie 8.10. Udowodnij indukcyjnie, e algorytm przekadania krkw wymaga 2
n
1
przeoe do przeniesienia n krkw.
Przykad 8.11. Dana jest funkcja D: N N N
_
D(x, 0) = x;
D(x, y + 1) = D(x, y) + 1, y 0.
Oblicz D(2, 3). Co oblicza funkcja D?
Rozwizanie. Wyznaczmy najpierw D(2, 3).
D(2, 3) = D(2, 2) + 1 = (D(2, 1) + 1) + 1 = ((D(2, 0) + 1) + 1) + 1 = 2 + 1 + 1 + 1 = 5.
Wyznaczajc kilka innych wartoci moemy wywnioskowa, e funkcja D(x, y) wyznacza sum
liczb x i y. Pozostaje to udowodni dowd indukcyjny przeprowadzimy wzgldem y.
1. Krok bazowy. Dla dowolnego x 0 oraz y = 0 mamy D(x, 0) = x = x + 0.
2. Zaoenie indukcyjne. Dla dowolnego x 0 oraz pewnego y 0 zachodzi D(x, y) = x +y.
3. Krok indukcyjny. Rozwamy dowolne x 0 oraz y + 1. Z denicji funkcji D mamy, e
D(x, y + 1) = D(x, y) + 1. Z zaoenia indukcyjnego otrzymujemy, e D(x, y) = x + y, a
zatem D(x, y + 1) = (x +y) + 1 = x + (y + 1).
Zadanie 8.12. Dana jest funkcja M: N N N
_
M(x, 0) = 0;
M(x, y + 1) = M(x, y) +x, y 0.
Oblicz M(4, 3). Co oblicza funkcja M?
Zadanie 8.13. Dana jest funkcja X: N N
_
X(1) = 1;
X(n) = X(X(n 1)) + 1, n 2.
Co oblicza funkcja X?
114
Zadanie 8.14. Dana jest funkcja g: N N
_
g(1) = 1;
g(n) = g(n 1) + 2n 1, n 2.
Wyka, e g(n) = n
2
.
Zadanie 8.15. Dana jest funkcja g: N N
_
g(1) = 1;
g(n + 1) = 2 g(n) 1, n 1.
Wyka, e g jest funkcj sta.
Zadanie 8.16. Funkcja Ackermanna okrelona jest nastpujco (i, j, k 1, naturalne):
_
_
_
A(1, j, k) = j +k;
A(i + 1, j, 1) = j, i 1;
A(i + 1, j, k + 1) = A(i, j, A(i + 1, j, k)), gdy i, k 1.
a) Oblicz A(2, j, 1), A(2, j, 2), A(2, j, 3) oraz A(3, j, 1), A(3, j, 2), A(3, j, 3).
b) Udowodnij, e A(2, j, k) = j k oraz A(3, j, k) = j
k
.
c) Oblicz A(4, 2, 1), A(4, 2, 2), A(4, 2, 3). Udowodnij, e A(4, j, k) = j
j
}k
.
Przykad 8.17. Zapisz denicj rekurencyjn dla cigu a
0
, a
1
, a
2
, . . ., gdzie a
n
= (n+1)(2n+3).
Rozwizanie. W oparciu o denicj rozwimy wyraz a
n+1
.
a
n+1
= (n+2)(2n+5) = 2n
2
+9n+10 = 2n
2
+5n+3+4n+7 = (n+1)(2n+3)+4n+7 = a
n
+4n+7.
W konsekwencji otrzymujemy, e
_
a
0
= 3;
a
n
= a
n1
+ 4n + 3, n 1.

Zadanie 8.18. Zapisz denicj rekurencyjn dla cigu a
0
, a
1
, a
2
, . . ., gdzie a
n
= 2 (1)
n
.
Przykad 8.19. Dla x N
+
, y N przedstaw rekurencyjn denicj funkcji wykadniczej x
y
i
udowodnij za pomoc indukcji jej poprawno.
Rozwizanie. Funkcj wykadnicz p(x, y) = x
y
mona przedstawi za pomoc nastpujcego
wzoru rekurencyjnego.
_
p(x, 0) = 1;
p(x, y + 1) = p(x, y) x, gdy y 0.
1. Krok bazowy. Dla dowolnego x 0 oraz y = 0 mamy p(x, 0) =[wzr]= 1 = x
0
.
2. Zaoenie indukcyjne. Dla dowolnego x 0 oraz pewnego y 0 zachodzi p(x, y) = x
y
.
3. Krok indukcyjny. Rozwamy dowolne x 0 oraz y + 1.
p(x, y + 1) =[wzr]= p(x, y) x =[zaoenie]= x
y
x = x
y+1
.
Zadanie 8.20. Przedstaw rekurencyjn denicj operacji odejmowania jedynki w liczbach natu-
ralnych, ktra okrelona jest wzorem max{x1, 0}. Udowodnij za pomoc indukcji jej poprawno.
115
Zadanie 8.21. Przedstaw rekurencyjn denicj operacji odejmowania w liczbach naturalnych,
ktra okrelona jest wzorem max{x y, 0}. Udowodnij za pomoc indukcji jej poprawno.
Przykad 8.22. Posta funkcji rekurencyjnej mona obliczy (lub oszacowa) metod iteracyjn.
W metodzie tej rozwijamy kolejne wyrazy funkcji. Rozwamy dla przykadu funkcj T(n), o ktrej
wiemy, e
_
T(1) = 1;
T(n) 2 T(
n
2
) +n, n 2.
Dla uproszczenia zamy, e n jest pewn potg dwjki. Wwczas funkcj T rozwijamy w
nastpujcy sposb.
T(n) = n + 2 T(
n
2
) = n + 2(
n
2
+ 2 T(
n
4
)) = n +n + 4 T(
n
4
) = n +. . . +n + 2
i
T(
n
2
i
).
Iteracj powtarzamy, a ostatni skadnik bdzie zawiera T(1), czyli wtedy, gdy i = log
2
n. Otrzy-
mujemy w konsekwencji, e
T(n) = n +. . . +n
. .
i
+2
i
T(1) = n
log
2
n
i=1
1 + 2
log
2
n
= nlog
2
n +n.

Przykad 8.23. Zastosuj metod iteracyjn w celu wyznaczenia funkcji T(n), o ktrej wiemy,
e
_
T(1) = 1;
T(n) 3 T(
n
4
) +n, n 2.
Rozwizanie. Dla uproszczenia zamy, e n jest pewn potg czwrki. Wwczas funkcj T
rozwijamy w nastpujcy sposb:
T(n) = n+3T(
n
4
) = n+3(
n
4
+3T(
n
16
)) = n+
3
4
n+9T(
n
16
) = n+
3
4
n+. . . +(
3
4
)
i1
n+3
i
T(
n
4
i
).
4
n. Otrzy-
mujemy wtedy, e
T(n) = n +
3
4
n +. . . + (
3
4
)
i1
n + 3
i
T(1) n
i=0
(
3
4
)
i
+ 3
log
4
n
.
Jako e

i=0
(
3
4
)
i
= 4, 3
log
4
n
= n
log
4
3
, oraz log
4
3 < 1, a tym samym zachodzi n
log
4
3
n,
otrzymujemy, e
T(n) 4n +n = 5n.
Zadanie 8.24. Metod iteracyjn znajd (dokadne) rozwizanie poniszych zalenoci rekuren-
cyjnych.
a)
_
T(1) = 1;
T(n) = 2 T(
n
2
) + 1, n 2.
b)
_
T(1) = 1;
T(n) = 4 T(
n
2
) +n
2
, n 2.
116
c)
_
T(1) = 1;
T(n) = 3 T(
n
2
) +n, n 2.
d)
_
T(1) = 1;
T(n + 1) = n T(n) +n!, n 1.
e)
_
T(1) = A;
T(n) = 2 T(
n
2
) +B.
f)
_
T(1) = A;
T(n) = 2 T(
n
2
) +Bn, n 2.
g)
_
T(1) = A;
T(n) = 2 T(
n
2
) +Bn +C, n 2.
Stae A, B i C s dowolne (ale ustalone). W przypadkach (a-c) oraz (e-g) przyjmij, e rozwizanie
jest okrelone dla n = 2
k
, k N.
Zadanie 8.25.* Dana jest zaleno rekurencyjna
_
T(a) R;
T(n) = T(n a) +T(a) +n, n > a.
dla a 1 oraz n = k a dla pewnego k N. Znajd rozwizanie tej rekurencji.
8.1 Zadania dodatkowe
Przykad 8.26.* Posta funkcji rekurencyjnej mona obliczy (lub oszacowa) metod podstawia-
nia. W metodzie tej odgadujemy rozwizanie oglne, prbujemy je ucili i wykazujemy jego
poprawno. Dla przykadu oszacujmy funkcj T(n) z Przykadu 8.22:
_
T(1) = 1;
T(n) 2 T(
n
2
) +n, n 2.
Zgadujemy, e T(n) c(nlog
2
n +n) dla jakiej staej c > 0. Wykaemy, e powysza nierwno
zachodzi dla dowolnego n 1 (bdcego potg dwjki).
1. Krok bazowy.
Dla n = 1 jest to prawda: mamy T(1) = 1 c (1 log
2
1 + 1) = c, dla c 1.
2. Zaoenie indukcyjne.
Niech n 2 i zamy, e T(n
) c (n
log
2
n
+n
) dla wszystkich 1 n
< n.
3. Krok indukcyjny.
Wwczas z warunkw na funkcj T i z zaoenia indukcyjnego mamy, e
T(n) 2 c (
n
2
log
2
n
2
+
n
2
) +n = cnlog
2
n
2
+ 2n.
Jako e log
2
n
2
log
2
n 1, n 2, otrzymujemy
T(n) c nlog
2
n cn + 2n c nlog
2
n +n, dla c 1.

117
Przykad 8.27.* Dana jest funkcja T: N
+
N
_
T(1) = A;
T(n) = 4 T(
n
2
) +n.
Udowodnij, e T(n) B (n
2
n) dla n N
+
oraz pewnych A, B N. Jakie warunki musz
spenia A i B?
Rozwizanie.
1. Krok bazowy.
Jako e T(1) = 1, sugerowana nierwno T(n) B (n
2
n) przyjmujca posta T(1)
B (1
2
1) = 0 pociga za sob, e A = 0. A zatem dla n = 1, A = 0 oraz dowolnego B 0
speniony jest krok bazowy: T(1) = 0 B (1
2
1).
Niech n 2 i zamy, e dla pewnego B zachodzi T( n) B ( n
2
n) dla wszystkich
1 n < n.
3. Krok indukcyjny.
Rozwamy rekurencyjn posta funkcji T(n) = 4 T(
n
2
) + n. (Dla uatwienia zakadamy,
e n jest potg dwjki.) Z zaoenia indukcyjnego otrzymujemy, e
T(n) [zaoenie indukcyjne dla T(
n
2
)] 4 B ((
n
2
)
2
n
2
) +n
= 4 B (
n
2
4

n
2
) +n = B (n
2
2n) +n B (n
2
n) Bn +n.
Zauwamy, e dla B 1 zachodzi Bn + n 0, a tym samym dla A = 0 oraz B 1
otrzymamy, e T(n) B (n
2
n), co naleao wykaza.
Zadanie 8.28.* Dana jest funkcja T: N N
_
T(0) = T(1) = T(2) = 1;
T(n) = T(n 2) +T(n 3), n 3.
Udowodnij, e T(n) (
4
3
)
n
dla n N.
Zadanie 8.29.* Dana jest funkcja T: N
+
N
_
T(1) = 1;
T(n) = T(
n
2
) + 1, n 2.
Udowodnij, e T(n) = O(log
2
n).
Zadanie 8.30.* Dana jest funkcja T: {2
k
: k N} N
_
T(1) = 1;
T(n) = 2 T(
n
2
) + 2, n 2.
Udowodnij, e T(n) = an +b dla pewnych a i b. Wyznacz te stae.
118
Twierdzenie 8.71 (o rekurencji uniwersalnej) Niech dana bdzie funkcja T : N
+
N
+
okrelona
zalenoci reukrencyjn
T(n) = a T(
n
b
) +f(n),
gdzie a 1, b > 1, a
n
b
oznacza
n
b
lub
n
b
. Wwczas:
aaa1. Jeli f(n) = O(n
log
b
a
) dla pewnego > 0, to T(n) = (n
log
b
a
).
aaa2. Jeli f(n) = (n
log
b
a
), to T(n) = (n
log
b
a
log
2
n).
aaa3. Jeli f(n) = (n
log
b
a+
) dla pewnego > 0 oraz jeli af(
n
b
) cf(n) dla pewnej staej c < 1
aaa3. i wszystkich dostatecznie duych n, to T(n) = (f(n)).
Przykad 8.31.* Wska oszacowania rozwiza zalenoci rekurencyjnych z Zadania 8.24 (za
wyjtkiem pkt. d) korzystajc z twierdzenia o rekurencji uniwersalnej i porwnaj je z otrzymanymi
dokadnymi rozwizaniami.
Rozwizanie.
a) f(n) = 1 i funkcja f ronie wolniej ni n
log
2
2
= n, std T(n) = (n).
b) f(n) = n i funkcja f ronie wolniej ni n
log
2
3
, std T(n) = (n
log
2
3
).
c) f(n) = n
2
i funkcja f ronie tak samo, jak n
log
2
4
, std T(n) = (n
2
log
2
n).
d) nie dotyczy
e) f(n) = B i funkcja f ronie wolniej ni n
log
2
2
= n, std T(n) = (n).
f) f(n) = Bn i funkcja f ronie tak samo, jak n
log
2
2
, std T(n) = (nlog
2
n).
g) f(n) = Bn +C i funkcja f ronie tak samo, jak n
log
2
2
, std T(n) = (nlog
2
n).
Zadanie 8.32.* Korzystajc z twierdzenia o rekurencji uniwersalnej wska oszacowania rozwiza
nastpujcych rwna rekurencyjnych.
a) T(n) = 9 T(
n
3
) +n.
b) T(n) = T(
2n
3
) + 1.
c) T(n) = 3 T(
n
4
) +nlog
2
n.
d) T(n) = 3 T(
n
2
) +n.
e) T(n) = 4 T(
n
2
) +n.
f) T(n) = 4 T(
n
2
) +n
2
.
g) T(n) = 4 T(
n
2
) +n
3
.
119
Odpowiedzi do zada
8.9. h(n) = 2
n+1
1.
1. Krok bazowy. Dla n = 0 mamy h(0) =[wzr]= 1 = 2
0+1
1.
2. Zaoenie indukcyjne. Dla pewnego n 0 zachodzi h(n) = 2
n+1
1.
3. Krok indukcyjny. Rozwamy n + 1.
h(n + 1) =[wzr]= 2 h(n) + 1 =[zaoenie]= 2 (2
n+1
1) + 1 = 2
n+2
+ 1.
8.10. T(n) = 2
n
1.
1. Krok bazowy. Dla n = 1 mamy T(1) =[algorytm]= x = 2
1
1.
2. Zaoenie indukcyjne. Dla pewnego n 1 zachodzi T(n) = 2
n
1.
T(n + 1) =[algorytm]= 2 T(n) + 1 =[zaoenie]= 2 (2
n
1) + 1 = 2
n+1
1.
8.12. M(x, y) = x y.
1. Krok bazowy. Dla dowolnego x 0 oraz y = 0 mamy M(x, 0) =[wzr]= 0 = x 0.
2. Zaoenie indukcyjne. Dla dowolnego x 0 oraz pewnego y 0 zachodzi M(x, y) = x y.
3. Krok indukcyjny. Rozwamy dowolne x 0 oraz y + 1.
M(x, y + 1) =[wzr]= M(x, y) +x =[zaoenie]= x y +x = x (y + 1).
8.13. X(n) = n.
1. Krok bazowy. Dla n = 1 mamy X(1) =[wzr]= 1.
2. Zaoenie indukcyjne. Dla pewnego n 1 zachodzi X(n) = n.
X(n + 1) =[wzr]= X(X(n)) + 1 =[zaoenie]= X(n) + 1 =[zaoenie]= n + 1.
8.14.
1. Krok bazowy. Dla n = 1 mamy g(1) =[wzr]= 1 = 1
2
.
2. Zaoenie indukcyjne. Dla pewnego n 1 zachodzi g(n) = n
2
.
g(n + 1) =[wzr]= g(n) + 2n + 1 =[zaoenie]= n
2
+ 2n + 1 = (n + 1)
2
.
8.15.
1. Krok bazowy. Dla n = 1 mamy g(1) =[wzr]= 1.
2. Zaoenie indukcyjne. Dla pewnego n 1 zachodzi g(n) = 1.
g(n + 1) =[wzr]= 2 g(n) 1 =[zaoenie]= 2 1 1 = 1.
8.16. A(2, j, k) = j k.
1. Krok bazowy. Dla dowolnych j 1 oraz k = 1 mamy A(2, j, 1) =[wzr]= j = j 1.
2. Zaoenie indukcyjne. Dla dowolnych j 1 oraz pewnego k 1 zachodzi A(2, j, k) = j k.
120
3. Krok indukcyjny. Rozwamy dowolne j 1 oraz k + 1.
A(2, j, k + 1) =[wzr]= A(1, j, A(2, j, k)) =[zaoenie]= A(1, j, j k) = j +j k = j(k + 1).
A(3, j, k) = j
k
.
1. Krok bazowy. Dla dowolnych j 1 oraz k = 1 mamy A(3, j, 1) =[wzr]= j = j
1
.
2. Zaoenie indukcyjne. Dla dowolnych j 1 oraz pewnego k 1 zachodzi A(3, j, k) = j
k
.
A(3, j, k + 1) =[wzr]= A(2, j, A(3, j, k)) =[zaoenie]= A(2, j, j
k
) = j j
k
= j
k+1
.
A(4, j, k) = j
j
}k
.
1. Krok bazowy. Dla dowolnych j 1 oraz k = 1 mamy A(4, j, 1) =[wzr]= j
1
.
2. Zaoenie indukcyjne. Dla dowolnych j 1 oraz pewnego k 1 zachodzi A(4, j, k) = j
j
}k
.
A(4, j, k + 1) =[wzr]= A(3, j, A(4, j, k)) =[zaoenie]= A(3, j, j
j
}k
) = j
j
j
}k
= j
j
}k+1
.
8.18.
_
a
0
= 1;
a
n
= 4 a
n1
, n 1.
albo
_
a
0
= 1;
a
n
= a
n1
+ 2 (1)
n1
, n 1.
8.20. Posta rekurencyjna funkcji odejmowania jedynki od liczby naturalnej, tj. max{x 1, 0}:
_
_
_
minus(0) = 0;
minus(1) = 0;
minus(x) = minus(x 1) + 1, x 2.
Dowd.
1. Krok bazowy. Dla x = 0 mamy minus(0) =[wzr]= 0 = max{0 1, 0}.
1. Krok bazowy. Dla x = 1 mamy minus(1) =[wzr]= 0 = max{1 1, 0}.
Rozwamy pewne x 2 (bo dla x = 0 i x = 1 ju wykazalimy) i zamy, e dla wszystkich
0 x
< x zachodzi minus(x
) = max{x
1, 0}.
3. Krok indukcyjny.
minus(x) = [wzr] = minus(x 1) + 1 = [zaoenie] = max{(x 1) 1, 0} + 1
= max{x 1, 1} = [x 2] = max{x 1, 0}.
8.21. Posta rekurencyjna funkcji odejmowania dwch liczb naturalnych, tj. max{x y, 0}:
_
_
_
minus(x, 0) = x;
minus(0, y) = 0;
minus(x, y) = minus(x 1, y 1), x, y 1.
121
Dowd.
1. Krok bazowy. Dla y = 0 mamy minus(x, 0) =[wzr]= x = max{x 0, 0}.
1. Krok bazowy. Dla x = 0 mamy minus(0, y) =[wzr]= 0 = max{0 y, 0}.
Rozwamy pewne x, y 1 i zamy, e dla dowolnych 0 x
< x oraz 0 y
< y zachodzi
minus(x
, y
) = max{x
, 0}.
3. Krok indukcyjny.
minus(x, y) = [wzr] = minus(x 1, y 1)
= [zaoenie] = max{(x 1) (y 1), 0} = max{x y, 0}.
8.24.
a) Funkcj T rozwijamy w nastpujcy sposb:
T(n) = 1 + 2 T(
n
2
) = 1 + 2(1 + 2 T(
n
4
)) = 1 + 2 + 4 T(
n
4
) = 1 +. . . + 2
i1
+ 2
i
T(
n
2
i
).
2
n. Otrzy-
mujemy wtedy
T(n) = 1 +. . . + 2
i1
+ 2
i
T(1) = n 1 + 2
log
2
n
= n 1 +n = 2n 1.
b) Funkcj T rozwijamy w nastpujcy sposb:
T(n) = n
2
+4 T(
n
2
) = n
2
+4((
n
2
)
2
+4 T(
n
4
)) = n
2
+n
2
+4
2
T(
n
4
) = n
2
+. . . +n
2
+4
i
T(
n
2
i
).
2
n. Otrzy-
mujemy wtedy
T(n) = n
2
+. . . +n
2
. .
i
+4
i
T(1) = n
2
log
2
n
i=1
1 + 4
log
2
n
= n
2
log
2
n +n
2
.
c) Funkcj T rozwijamy w nastpujcy sposb:
T(n) = n+3 T(
n
2
) = n+3(
n
2
+3 T(
n
4
)) = n+
3
2
n+9 T(
n
4
) = n (1+. . . +(
3
2
)
i1
) +3
i
T(
n
2
i
).
2
n. Otrzy-
mujemy wtedy
T(n) = n (1 +. . . + (
3
2
)
i1
) + 3
i
T(1) = n (2 n
log
2
3
2
2) + 3
log
2
n
= 3 n
log
2
3
2n.
122
d) Funkcj T rozwijamy w nastpujcy sposb:
T(n) = n! +n T(n 1)
= n! +n ((n 1) T(n 2) + (n 1)!)
= 2n! +n (n 1) T(n 2)
= . . .
= kn! +n (n 1) (n k + 1) T(n k).
Iteracj powtarzamy, a ostatni skadnik bdzie zawiera T(1), czyli wtedy, gdy k = n1. Otrzy-
mujemy wtedy
T(n) = (n 1) n! +n! T(1) = n n!.
e) Funkcj T rozwijamy w nastpujcy sposb:
T(n) = B+2 T(
n
2
) = B+2(B+2 T(
n
4
)) = B+2B+2
2
T(
n
4
) = B (1+. . . +2
i1
) +2
i
T(
n
2
i
).
Iteracj powtarzamy, a ostatni skadnik bdzie zawiera T(1) = A, czyli wtedy, gdy i = log
2
n.
Otrzymujemy wtedy
T(n) = B (1+. . . +2
i1
) +2
i
T(1) = B (2
i
1) +2
log
2
n
A = (n1) B+n A = (A+B) nB.
f) Funkcj T rozwijamy w nastpujcy sposb:
T(n) = Bn+2T(
n
2
) = Bn+2(B
n
2
+2T(
n
4
)) = Bn+Bn+2
2
T(
n
4
) = Bn(1+. . . +1)+2
i
T(
n
2
i
).
2
n.
Otrzymujemy wtedy
T(n) = Bn(1 +. . . + 1
. .
i
)+2
i
T(1) = Bn
log
2
n
i=1
1+2
i
T(1) = Bnlog
2
n+2
log
2
n
A = Bnlog
2
n+An.
g) Funkcj T rozwijamy w nastpujcy sposb:
T(n) = C+Bn+2 T(
n
2
) = C+Bn+2(C+B
n
2
+2 T(
n
4
)) = (C+2C) +(Bn+Bn) +2
2
T(
n
4
) =
= C (1 +. . . + 2
i1
) +Bn (1 +. . . + 1) + 2
i
T(
n
2
i
).
2
n.
Otrzymujemy wtedy
T(n) = C (1 +. . . + 2
i1
) +Bn (1 +. . . + 1
. .
i
) + 2
i
T(1) =
= C(n 1) +Bnlog
2
n + 2
log
2
n
A = Bnlog
2
n + (A +C)n C.
123
8.25. Funkcj T rozwijamy w nastpujcy sposb:
T(n) = n +T(a) +T(n a)
= n +T(a) + ((n a) +T(a) +T(n 2a))
= 2(n +T(a)) a +T(n 2a)
= 2(n +T(a)) a + ((n 2a) +T(a) +T(n 3a))
= 3(n +T(a)) (a + 2a) +T(n 3a)
= 3(n +T(a)) (a + 2a) + ((n 3a) +T(a) +T(n 4a))
= 4(n +T(a)) (a + 2a + 3a) + 4 T(a) +T(n 4a)
= . . .
= i (n +T(a)) (1 + 2 +. . . + (i 1))a +T(n ka)
= i (n +T(a))
i(i1)
2
a +T(n ia).
Iteracj powtarzamy, a ostatni skadnik bdzie postaci T(a), tj. gdy n ia = a, czyli wtedy, gdy
i =
na
a
=
kaa
a
= k 1. Otrzymujemy wtedy
T(n) = (k 1) (n +T(a))
(k 1)(k 2)
2
a +T(a) = (k 1) n +k T(a)
(k 1)(k 2)
2
a.
8.28.
1. Krok bazowy. Dla n = 1, 2, 3 mamy:
T(1) =[wzr]= 1 (
4
3
)
1
;
T(2) =[wzr]= 1 (
4
3
)
2
;
T(3) =[wzr]= 1 (
4
3
)
3
.
2. Zaoenie indukcyjne. Rozwamy n 4 i zamy, e dla 3 n
< n zachodzi T(n
) (
4
3
)
n
.
3. Krok indukcyjny.
T(n) =[wzr]= T(n 2) +T(n 3) =[zaoenie] (
4
3
)
n2
+ (
4
3
)
n3
= (
4
3
+ 1) (
4
3
)
n3
.
Ale zachodzi
4
3
+ 1
64
27
, std T(n)
64
27
(
4
3
)
n3
= (
4
3
)
n
.
8.29. Mamy wykaza, e istniej stae a i b takie, e T(n) a log
2
n +b. Zakadamy, e n jest
potg dwjki.
1. Krok bazowy.
Dla n = 1 mamy T(1) =[wzr]= 1 a 0 +b = a log
2
1 +b, dla dowolnego a i b 1.
Rozwamy n 2 i zamy, e dla 1 n
< n zachodzi T(n
) = O(log
2
n
), tzn. istniej
stae a i b takie, e
T(n
) a log
2
n
+b
dla dowolnego n
< n (n
jest potg dwjki).

3. Krok indukcyjny.
T(n) =[wzr]= T(
n
2
) + 1 =[zaoenie] a log
2
n
2
+b + 1 = a (log
2
n log
2
2) +b + 1. Std
T(n) a log
2
n +b + (1 a) a log
2
n +b, o ile a 1.
Zatem mona przyj np. a = 1, b = 1.
124
8.30.
1. Krok bazowy.
Dla n = 1 mamy T(1) =[wzr]= 1 = a +b, dla pewnych a i b.
Rozwamy n 2 i zamy, e dla 1 n
< n zachodzi T(n
) = an
+b dla pewnych (tych

samych, co wyej) a i b.
3. Krok indukcyjny.
T(n) =[wzr]= 2 T(
n
2
) + 2 =[zaoenie]= 2 (a
n
2
+b) +b = an + 2b + 2.
Jako e chcemy wykaza, e T(n) = an +b, std a i b musz spenia an + 2b + 2 = an +b.
Std b = 2. Uwzgldniajc z pkt. (1) fakt, e a +b = 1 otrzymujemy a = 2. Zatem naley
przyj a = 3, b = 2.
8.32.
a) f(n) = n i funkcja f ronie wolniej ni n
log
3
9
= n
2
, std T(n) = (n
2
).
b) f(n) = 1 i funkcja f ronie tak samo, jak n
log
3
2
1
= n
0
, std T(n) = (log
2
n).
c) f(n) = nlog
2
n i funkcja f ronie szybciej ni n
log
4
3
, oraz 3
n
4
log
2
n
4

3
4
nlog
2
n, a zatem
T(n) = (nlog
2
n).
d) f(n) = n i funkcja f ronie wolniej ni n
log
2
3
, std T(n) = (n
log
2
3
).
e) f(n) = n i funkcja f ronie wolniej ni n
log
2
4
= n
2
, std T(n) = (n
2
).
f) f(n) = n
2
i funkcja f ronie tak samo, jak n
log
2
4
, std T(n) = (n
2
log
2
n).
g) f(n) = n
3
i f ronie szybciej ni n
log
2
4
= n
2
, oraz 4 (
n
2
)
3
1
2
n
3
, std T(n) = (n
3
).
125
126
Zestaw zada nr 9
Elementy teorii grafw
Graf nieskierowany G = (V, E) jest to para skadajca si z niepustego skoczonego zbioru wierz-
chokw V oraz zbioru krawdzi E, gdzie krawdzie to nieuporzdkowane pary wierzchokw:
E {{u, v} | u, v V }.
Graf prosty to taki graf, dla ktrego:
(1) jeli {u, v} E, to u = v (brak ptli );
(2) co najwyej tylko jedna para {u, v} E (brak multikrawdzi ).
Dwa wierzchoki u i v s ssiednie, jeli krawd e = {u, v} E. Mwimy wwczas, e wierz-
choki u, v s incydentne z t krawdzi. Podobnie dwie rne krawdzie s ssiednie, jeli maj
przynajmniej jeden wsplny wierzchoek. Stopie wierzchoka v jest liczb krawdzi z nim incy-
dentnych (ozn. deg(v)). Wierzchoek stopnia 1 nazywany jest liciem, a wierzchoek stopnia 0
wierzchokiem izolowanym. Cig liczb c = (d
1
, d
2
, ..., d
n
) nazywamy cigiem grafowym, jeli
istnieje graf G o n wierzchokach, ktrych stopnie rwne s odpowiednim wyrazom cigu c. W
dalszej czci skrypu poprzez graf w domyle rozumiemy graf prosty, w przeciwnym wypadku
wyranie mwimy multigraf.
fakt 9.1 Niech G = (V, E) bdzie dowolnym multigrafem. Wwczas
vV
deg(v) = 2|E|.
Zauwamy, e z powyszego faktu wynika, e suma stopni w dowolnym multigrae G = (V, E) jest
liczb parzyst, a w szczeglnoci, e liczba wierzchokw o nieparzystym stopniu jest parzysta.
Zadanie 9.2. Narysuj grafy o nastpujcych cigach stopni:
a) (4, 3, 2, 2, 1).
b) (3, 3, 3, 3, 3, 3).
Zadanie 9.3. Wyka (np. przez odpowiedni rysunek), e:
a) dla dowolnego parzystego n 4 istnieje n-wierzchokowy graf, ktrych wszystkie stopnie
wynosz 3;
b) dla dowolnego nieparzystego n 5 istnieje graf o n + 1 wierzchokach, spord ktrych
dokadnie n jest stopnia 3;
c) dla dowolnego n 5 istnieje graf o n wierzchokach, ktrych wszystkie stopnie wynosz 4.
127
Twierdzenie 9.4 (Havel 1955, Hakimi 1962)
Niech c = (s, t
1
, . . . , t
s
, d
1
, d
2
, ..., d
k
) bdzie nierosncym cigiem liczb. Wwczas cig stopni c jest
cigiem grafowym wtedy i tylko wtedy gdy cig stopni (t
1
1, . . . , t
s
1, d
1
, d
2
, ..., d
k
) jest grafowym.
Przykad 9.5. Ktre z nastpujcych cigw s grafowe?
a) (5, 5, 4, 4, 3, 2, 2, 1, 1).
b) (6, 5, 4, 3, 2, 2, 2, 2).
Rozwizanie. Zauwamy, e w przypadku (a) liczba wierzchokw o nieparzystym stopniu jest
nieparzysta, a zatem suma stopni jest nieparzysta i w konsekwencji otrzymujemy, e dany cig nie
jest cigiem grafowym.
W przypadku (b) warunek konieczny suma stopni ma by parzysta jest speniony:
6 + 5 + 4 + 3 + 2 + 2 + 2 + 2 = 26.
Skorzystajmy zatem z twierdzenia 9.4. Otrzymujemy:
(6, 5, 4, 3, 2, 2, 2, 2) jest cigiem grafowym
(5 1, 4 1, 3 1, 2 1, 2 1, 2 1, 2) = (4, 3, 2, 1, 1, 1, 2) jest cigiem grafowym
(4, 3, 2, 2, 1, 1, 1) jest cigiem grafowym
(3 1, 2 1, 2 1, 1 1, 1, 1) = (2, 1, 1, 0, 1, 1) jest cigiem grafowym
(2, 1, 1, 1, 1, 0) jest cigiem grafowym
(1 1, 1 1, 1, 1, 0) = (0, 0, 1, 1, 0) jest cigiem grafowym
(1, 1, 0, 0, 0) jest cigiem grafowym
(1 1, 0, 0, 0) = (0, 0, 0, 0) jest cigiem grafowym.

Jako e graf o czterech wierzchokach i bez krawdzi ma cig stopni rwny (0, 0, 0, 0), cig (0, 0, 0, 0)
jest cigiem grafowym, a zatem na mocy twierdzenia 9.4 cig (6, 5, 4, 3, 2, 2, 2, 2) jest take cigiem
grafowym.
Zauwamy, e ju dla cigu (1, 1, 0, 0, 0) wida, e cig ten jest cigiem grafowym graf o
piciu wierzchokach, z ktrych dowolne ustalone dwa wierzchoki poczone s krawdzi, ma cig
stopni rwny (1, 1, 0, 0, 0) a zatem ju na tym etapie moemy skorzysta z twierdzenia 9.4.
Przykad 9.6. Narysuj graf (prosty) o cigu stopni (6, 5, 4, 3, 2, 2, 2, 2).
Rozwizanie. W poprzednim zadaniu, w oparciu o twierdzenie 9.4, wykazalimy, e rzeczywicie
taki graf istnieje. Okazuje si, e dowd ten moe by uyty do konstrukcji szukanego grafu.
128
Krok 1. Otrzymalimy, e cig (0, 0, 0, 0) jest cigiem grafowym. Niech G
1
bdzie grafem
o cigu (0, 0, 0, 0), a dokadnie, niech G
1
bdzie 4-wierzchokowym grafem o wszystkich
stopniach rwnych zero. Z poprzednich rozwaa zachodzi
(0, 0, 0, 0) = (1 1, 0, 0, 0) jest cigiem grafowym
(1, 1, 0, 0, 0) jest cigiem grafowym.

Zatem do grafu G
1
dodajemy jeden wierzchoek, ktry czymy krawdzi z wybranym
wierzchokiem stopnia 0, otrzymujc tym samym graf G
2
o cigu stopni (1, 1, 0, 0, 0).
Z poprzednich rozwaa zachodzi
(0, 0, 1, 1, 0) = (1 1, 1 1, 1, 1, 0) jest cigiem grafowym
(2, 1, 1, 1, 1, 0) jest cigiem grafowym.

Zatem do grafu G
2
dodajemy jeden wierzchoek, ktry czymy krawdziami z dwoma
wybranymi wierzchokami stopnia stopnia 0, otrzymujc tym samym graf G
3
o cigu stopni
(2, 1, 1, 1, 1, 0).
(2, 1, 1, 0, 1, 1) = (3 1, 2 1, 2 1, 1 1, 1, 1) jest cigiem grafowym
(4, 3, 2, 2, 1, 1, 1) jest cigiem grafowym.

Zatem do grafu G
3
dodajemy jeden wierzchoek, ktry czymy krawdziami z dwoma
wybranymi wierzchokami stopnia stopnia 1, oraz z wierzchokiem stopnia 2 i 0, otrzymujc
tym samym graf G
4
o cigu stopni (4, 3, 2, 2, 1, 1, 1).
129
(4, 3, 2, 1, 1, 1, 2) = (5 1, 4 1, 3 1, 2 1, 2 1, 2 1, 2) jest cigiem grafowym
(6, 5, 4, 3, 2, 2, 2, 2) jest cigiem grafowym.

Zatem do grafu G
4
dodajemy jeden wierzchoek, ktry czymy krawdziami z trzema wierz-
chokami stopnia stopnia 1, z wierzchokiem stopnia 2, 3 oraz 4, otrzymujc tym samym
szukany graf (prosty) G
5
o cigu stopni (6, 5, 4, 3, 2, 2, 2, 2).
Zadanie 9.7. Ktre z nastpujcych cigw s grafowe?

a) (4, 4, 4, 4, 3, 3).
b) (7, 6, 5, 4, 4, 3, 2, 1).
c) (6, 6, 5, 5, 2, 2, 2, 2).
d) (6, 6, 5, 5, 3, 3, 3, 3).
Dla cigw, ktre s grafowe, narysuj odpowiednie grafy (proste).
Zadanie 9.8. Wyka indukcyjnie, e istnieje graf o cigu stopni (n, n, n 1, n 1, . . . , 2, 2, 1, 1).
Zadanie 9.9. Niech G bdzie grafem (prostym) o co najmniej dwch wierzchokach. Wyka, e
G zawiera co najmniej dwa wierzchoki tego samego stopnia. Czy jest to prawda dla multigrafw?
Wskazwka. Skorzysta z zasady szuadkowej Dirichleta.
Przykad 9.10. Przyjmujc, e G jest grafem prostym o n wierzchokach i m krawdziach
wyka indukcyjnie, e m
n(n1)
2
. Dla jakich grafw zachodzi rwno?
Rozwizanie. Dowd indukcyjny.
(1) n = 1. Wwczas graf G jest jednym wierzchokiem i jako graf prosty ma 0 =
1(11)
2
krawdzi.
(2) Zamy, e dowolny graf prosty o 1 n
< n wierzchokach ma co najwyej

n
(n
1)
2
krawdzi.
(3) Niech G bdzie dowolnym grafem o n 2 wierzchokach. Niech v bdzie dowolnym wierz-
chokiem G. Usumy ten wierzchoek z G wraz z incydentnymi do niego krawdziami. Otrzy-
many graf G
ma n
= n1 wierzchokw i, z zaoenia indukcyjnego, co najwyej

(n1)(n2)
2
krawdzi. Usunity wierzchoek v w grae G by ssiedni z co najwyej n1 wierzchokami z
grafu G
, zatem czna liczba krawdzi w grae G nie przekracza

(n1)((n2)
2
+n1 =
n(n1)
2
krawdzi.
Rwno m =
n(n1)
2
zachodzi dla grafw penych.
130
Zadanie 9.11. Niech k 0. Ustal, dla jakich wartoci n istnieje chocia jeden n-wierzchokowy
graf prosty posiadajcy dokadnie:
a) k wierzchokw izolowanych;
b) k wierzchokw wiszcych (lici).
Zadanie 9.12. Jaka jest maksymalna i minimalna liczba krawdzi w n-wierzchokowym grae
prostym posiadajcym dokadnie:
a) k wierzchokw izolowanych;
b) k wierzchokw wiszcych (lici).
9.1 Drogi i cykle
Niech dany bdzie dowolny multigraf G = (V, E). Marszrut w G nazywamy skoczony cig
krawdzi postaci {v
0
, v
1
}, {v
1
, v
2
}, . . . , {v
k
1, v
k
}; kada marszruta jednoznacznie wyznacza pewien
cig wierzchokw v
0
, v
1
, . . . , v
k
. Liczb krawdzi w marszrucie nazywamy jej dugoci. Marszrut,
w ktrej wszystkie krawdzie s rne, nazywamy acuchem. Jeli ponadto wszystkie wierzchoki
s rne (za wyjtkiem ewentualnie v
0
= v
k
), to acuch nazywamy drog (prost) lub ciek.
acuch bd droga s zamknite, gdy v
0
= v
k
. Drog prost, zamknit i zawierajc przynaj-
mniej jedn krawd nazywamy cyklem. Multigraf G = (V, E) jest spjny, jeeli dla dowolnych
dwch wierzchokw u, v V istnieje cieka czca je.
Zadanie 9.13. Znajd/narysuj graf o piciu wierzchokach, ktry:
a) posiada jeden cykl;
b) posiada trzy cykle;
c) posiada pi cykli.
Zadanie 9.14. Uzasadnij, e jeeli kady z dwch rnych cykli grafu G zawiera krawd e, to
w G istnieje cykl, ktry nie zawiera krawdzi e.
Podgrafem multigrafu G = (V, E) nazywamy dowolny multigraf H = (V

, E
) taki, e V
V oraz
E
E. Podgrafem indukowanym przez podzbir wierzchokw V

V multigrafu G = (V, E)
nazywamy taki podgraf H = (V

, E
) multigrafu G, e kada krawd e E, ktrej obydwa koce

nale do V
, naley do E
(i adna inna, z denicji podgrafu).

Zadanie 9.15.
a) Znajd/narysuj graf o szeciu wierzchokach i siedmiu krawdziach, ktry nie posiada pod-
grafu bdcego cyklem dugoci 4 (ozn. C
4
).
b) Znajd/narysuj graf o szeciu wierzchokach i dwunastu krawdziach, ktry nie posiada
podgrafu bdcego grafem penym o czterech wierzchokach (ozn. K
4
).
9.2 Izomorzm grafw
Dwa multigrafy G
1
= (V
1
, E
1
) i G
2
= (V
2
, E
2
) s izomorczne, jeli istnieje wzajemnie jednoz-
naczna odpowiednio h : V
1
V
2
pomidzy wierzchokami G
1
i wierzchokami G
2
taka, e
{u, v} E
1
{h(u), h(v)} E
2
.
131
Twierdzenie 9.16 Jeeli dwa multigrafy G
1
= (V
1
, E
1
) i G
2
= (V
2
, E
2
) s izomorczne, to:
(1) G
1
i G
2
maj tyle samo wierzchokw: |V
1
| = |V
2
|.
(2) G
1
i G
2
maj tyle samo krawdzi: |E
1
| = |E
2
|.
(3) dla dowolnego k multigrafy G
1
i G
2
maj tyle samo wierzchokw stopnia k.
Zadanie 9.17. Narysuj wszystkie grafy ze zbiorem wierzchokw V = {a, b, c}. Ktre z nich s
izomorczne? Nastpnie narysuj wszystkie nieizomorczne grafy o czterech wierzchokach.
Zadanie 9.18. Narysuj dwa najmniejsze (w sensie liczby wierzchokw i krawdzi) nieizomor-
czne grafy o takiej samej liczbie wierzchokw i krawdzi.
Zadanie 9.19. Wyka, e ponisze grafy s izomorczne.
Zadanie 9.20. Wyka, e ponisze multigrafy nie s izomorczne.
Zadanie 9.21. Ktre z poniszych grafw (b)-(d) nie s izomorczne z grafem (a)? Uzasadnij
odpowied.
a) b) c) d)
Zadanie 9.22. Istniej tylko dwa nieizomorczne grafy o cigu stopni (3, 3, 3, 3, 3, 3, 6). Wska je.
Niech G bdzie grafem prostym ze zbiorem wierzchokw V . Dopenienie G grafu G jest grafem
prostym z tym samym zbiorem wierzchokw V , w ktrym dwa wierzchoki s ssiednie wtedy i
tylko wtedy, gdy nie s ssiednie w G. Graf prosty, ktry jest izomorczny ze swoim dopenieniem
nazywamy samodopeniajcym.
Zadanie 9.23. Wyka, e liczba wierzchokw grafu samodopeniajcego wynosi 4k lub 4k + 1.
132
9.3 Drzewa
Twierdzenie 9.24 Niech T bdzie grafem o n wierzchokach. Wwczas nastpujce warunki s
rwnowane:
(1) T jest drzewem.
(2) T nie zawiera cykli i ma n 1 krawdzi.
(3) T jest spjny i ma n 1 krawdzi.
(4) T jest spjny, ale usunicie dowolnej krawdzi e rozspaja T (kada krawd jest mostem).
(5) Dowolne dwa wierzchoki grafu T poczone s dokadnie jedn drog.
(6) T nie zawiera cykli, lecz dodanie dowolnej nowej krawdzi tworzy dokadnie jeden cykl.
Zadanie 9.25. Znajd/narysuj dwa nieizomorczne drzewa o tym samym cigu grafowym.
Przykad 9.26. Wyka, e dowolne drzewo T = (V, E), |V | 2, posiada przynajmniej 2 licie.
Rozwizanie. Zamy, e w drzewie istnieje co najwyej jeden li, a zatem wszystkie wierzchoki
za wyjtkiem co najwyej jednego s stopnia przynajmniej dwa. Tym samym zachodzi
vV
deg(v) 2(|V | 1) + 1 = 2|V | 1.
Ale z drugiej strony, korzystajc z zalenoci
vV
deg(v) = 2|E| oraz faktu, e w drzewie zachodzi
|E| = |V | 1, otrzymujemy

vV
deg(v) = 2|V | 2 sprzeczno.
Zadanie 9.27. Niech T bdzie drzewem, ktrego wierzchoki s wycznie stopnia 3 lub 1. Jeli
T ma dziesi wierzchokw stopnia 3, to ile wwczas ma lici?
Zadanie 9.28. W drzewie T rednia stopni wierzchokw jest rwna 1.99. Ile krawdzi ma T?
Zadanie 9.29. Wyka, e jeli T jest drzewem, w ktrym wszystkie stopnie wierzchokw s
nieparzyste, wwczas liczba krawdzi drzewa T jest rwnie nieparzysta.
Drzewo spinajce (rozpinajce) multigrafu G = (V, E) to dowolne drzewo T = (V, E
) takie,
e E
E. Zauwamy, e T ma taki sam zbir wierzchokw co G, i kade drzewo spinajce

multigrafu G jest jego podgrafem. Mona wykaza, e kady spjny multigraf posiada drzewo
spinajce. W literaturze wystpuj dwa szczeglne drzewa spinajce s to drzewa przeszukiwa
DFS i BFS, ktre omwione zostan w nastpnej sekcji, natomiast poniej przedstawiony jest inny
prosty algorytm wyznaczania drzewa spinajcego.
Algorytm konstrukcji drzewa spinajcego.
Niech G = (V, E) bdzie spjnym (multi)grafem.
1. Dopki (multi)graf nie jest drzewem, usu dowoln krawd dowolnego cyklu.
Przykad 9.30. Zastosuj powyszy algorytm i wyznacz drzewo spinajacego poniszego grafu.
1
2
3 5
4
133
Rozwizanie. Zgodnie z algorytmem, wykonujemy:
Rozwaamy cykl o wierzchokach 1, 2, 5, 3 i usuwamy np. krawd {1, 2}.
Rozwaamy cykl o wierzchokach 2, 3, 5 i usuwamy np. krawd {3, 5}.
W otrzymanym grae nie ma ju cykli.
Otrzymujemy zatem nastpujce drzewo spinajce T = (V, E
), gdzie
V = {1, 2, 3, 4, 5} oraz E
= {{1, 3}, {2, 3}, {2, 5}, {3, 4}}.

Zadanie 9.31. Skonstruuj drzewa spinajce dla podanych niej grafw.
a
b
c
d
e
f
g
i
h
a)
a
b
c
d
e f
g
h
i
b)
Niech T = (V, E
) bdzie dowolnym drzewem spinajcym grafu G = (V, E). Cykl bazowy/podsta-

wowy w grae G jest to cykl, ktry powstaje po dodaniu dowolnej krawdzi e E do drzewa T.
Wszystkie tak powstae cykle tworz zbir cykli fundamentalnych/bazowych/podstawowych, tzw.
baz cykli dla danego drzewa spinajcego.
Przykad 9.32. Dla drzewa spinajcego skonstruowanego w przykadzie 9.30 zbir fundamen-
talnych cykli skada si z dwch cykli C
1
i C
2
, gdzie:
C
1
= ({1, 2, 3}, {{1, 3}, {2, 3}, {1, 2}}),
C
2
= ({2, 3, 5}, {{2, 3}, {2, 5}, {3, 5}}).
Zadanie 9.33. Wyznacz zbir cykli fundamentalnych dla drzew skontruowanych w zadaniu 9.31.
9.4 Przeszukiwanie grafw w gb i wszerz drzewa DFS i BFS
Algorytm przeszukiwania grafu w gb
Niech G = (V, E) bdzie danym grafem spjnym, a v V wierzchokiem pocztkowym.
1. Odwiedzamy wierzchoek v (zaznaczamy go jako odwiedzony) i wkadamy go na STOS.
2. Dopki STOS nie jest pusty, powtarzamy:
Jeeli v jest wierzchokiem na wierzchu STOSU, to sprawdzamy, czy istnieje wierzchoek
ssiedni z v, ktry nie by jeszcze odwiedzony.
2.1 Jeeli u jest takim wierzchokiem, to odwiedzamy u (zaznaczamy jako odwiedzony)
i wkadamy go na STOS.
2.2 Jeeli takiego u nie ma, to zdejmujemy v ze STOSU.
134
Uwaga 1. Jeli jest kilka wierzchokw do wyboru, to wybieramy zgodnie z ustalonym porzdkiem.
Uwaga 2. Wierzchoki na STOSIE w dowolnym kroku tworz ciek od korzenia do wierzchoka
aktualnie odwiedzanego.
Uwaga 3. Jeli w powyszej procedurze w kroku 2.1, w ktrym odwiedzamy wierzchoek u, do
pocztkowo pustego zbioru E
krawdzi dodawa bdziemy krawd {v, u}, to otrzymamy drzewo

spinajce DFS (ang. depth-rst search).
Przykad 9.34. Przeszukaj poniszy graf G = (V, E) w gb poczynajc od wierzchoka o
etykiecie 3 i skonstruuj odpowiednie drzewo spinajce DFS.
1
2
3 5
4
Rozwizanie. Przebieg algorytmu jest nastpujcy.
aktualny wierzchoek STOS zbir krawdzi drzewa DFS
3 3
1 3,1 {{1, 3}}
2 3,1,2 {{1, 3}, {1, 2}}
5 3,1,2,5 {{1, 3}, {1, 2}, {2, 5}}
2 3,1,2 {{1, 3}, {1, 2}, {2, 5}}
1 3,1 {{1, 3}, {1, 2}, {2, 5}}
3 3 {{1, 3}, {1, 2}, {2, 5}}
4 1,4 {{1, 3}, {1, 2}, {2, 5}, {1, 4}}
3 3 {{1, 3}, {1, 2}, {2, 5}, {1, 4}}
{{1, 3}, {1, 2}, {2, 5}, {1, 4}}
Zatem wierzchoki byy odwiedzane w kolejnoci 3, 1, 2, 5, 4 i otrzymalimy drzewo spinajce DFS
T = (V, E
), gdzie V = {1, 2, 3, 4, 5} oraz E
= {{1, 3}, {1, 2}, {2, 5}, {1, 4}}.

Algorytm przeszukiwania grafu wszerz
Niech G = (V, E) bdzie danym grafem spjnym, a v V wierzchokiem pocztkowym.
1. Odwiedzamy wierzchoek v (zaznaczamy go jako odwiedzony) i wstawiamy go do KOLEJKI.
2. Dopki KOLEJKA nie jest pusta, powtarzamy:
2.1 Bierzemy wierzchoek v z pocztku KOLEJKI.
2.2 Odwiedzamy wszystkie do tej pory jeszcze nie odwiedzone wierzchoki ssiednie z v
(zaznaczamy je jako odwiedzone) i wstawiamy je na koniec KOLEJKI.
Uwaga 1. Wierzchoki wstawiamy do KOLEJKI np. w kolejnoci uporzdkowania etykiet.
Uwaga 2. Wierzchoki przeszukiwane s w kolejnoci lecych najbliej korzenia.
Uwaga 3. Jeli w powyszej procedurze w kroku 2.2, w ktrym odwiedzamy wszystkie nieod-
wiedzone jeszcze wierzchoki ssiednie do v, do pocztkowo pustego zbioru E
krawdzi dodawa
135
bdziemy odpowiednie krawdzie {v, u}, to otrzymamy drzewo spinajce BFS (ang. breath-rst
search).
Przykad 9.35. Przeszukaj poniszy graf G = (V, E) wszerz poczynajc od wierzchoka o
etykiecie 5 i skonstruuj odpowiednie drzewo spinajce BFS.
1
2
3 5
4
Rozwizanie. Przebieg algorytmu jest nastpujcy.
aktualny wierzchoek odwiedzane wierzchoki KOLEJKA zbir krawdzi drzewa DFS
5 5 5
5 2,3 2,3 {{2, 5}, {3, 5}}
2 1 3,1 {{2, 5}, {3, 5}, {1, 2}}
3 4 1,4 {{2, 5}, {3, 5}, {1, 2}, {3, 4}}
1 4 {{2, 5}, {3, 5}, {1, 2}, {3, 4}}
4 {{2, 5}, {3, 5}, {1, 2}, {3, 4}}
Zatem wierzchoki byy odwiedzane w kolejnoci 5, 2, 3, 1, 4 i otrzymalimy drzewo spinajce BFS
T = (V, E
), gdzie V = {1, 2, 3, 4, 5} oraz E
= {{2, 5}, {3, 5}, {1, 2}, {3, 4}}.

Zadanie 9.36. Zastosuj algorytm przeszukiwania w gb (wszerz) do poniszych grafw i skon-
struuj odpowiednie drzewa DFS i BFS; jako wierzchoek pocztkowy przyjmij wierzchoek o
etykiecie a.
a
b
c
d
e
f
g
i
h
a)
a
b
c
d
e f
g
h
i
b)
Zadanie 9.37.* Niech v V bdzie wierzchokiem, z ktrego startuje algorytm przeszukiwania
w gb grafu G = (V, E). Udowodnij, e dla kadej pary wierzchokw x i y takich, e {x, y} E
mamy, e albo x jest potomkiem y albo y jest potomkiem x w drzewie DFS (inaczej mwic, albo
y ley na ciece z x do v w drzewie BFS albo na odwrt x ley na ciece z y do v).
Zadanie 9.38.* Niech v V bdzie wierzchokiem, z ktrego startuje algorytm przeszukiwania
wszerz grafu G = (V, E). Udowodnij, e dla dowolnego wierzchoka x V najkrtsza droga z x
do v w otrzymanym drzewie BFS jest take najkrtsz drog z x do v w grae G.
9.5 Grafy eulerowskie i hamiltonowskie
Niech dany bdzie spjny multigraf G = (V, E). Mwimy, e G jest eulerowski, jeli istnieje
acuch zamknity zawierajcy kad krawd multigrafu; taki acuch nazywamy cyklem Eulera.
Analogicznie, mwimy, e G jest peulerowski, jeli istnieje acuch zawierajcy kad krawd
grafu; taki acuch nazywamy acuchem Eulera.
136
Twierdzenie 9.39
a) Spjny multigraf G = (V, E) jest eulerowski wtedy i tylko wtedy, gdy kady jego wierzchoek
jest parzystego stopnia.
b) Spjny multigraf G jest peulerowski wtedy i tylko wtedy, gdy posiada co najwyej dwa wierz-
choki nieparzystego stopnia, z czego jeden z nich jest pocztkiem acucha Eulera, a drugi
jego kocem.
Niech dany bdzie spjny (multi)graf G = (V, E). Mwimy, e G jest hamiltonowski, jeli istnieje
cykl, ktry przechodzi przez kady wierzchoek dokadnie raz; taki cykl nazywamy cyklem Hamil-
tona. Analogicznie, mwimy, e G jest phamiltonowski, jeli zawiera ciek przechodzc przez
kady wierzchoek dokadnie raz; tak ciek nazywamy ciek Hamiltona.
Zadanie 9.40. Ustal, dla jakich wartoci n graf peny K
n
posiada:
a) cykl Eulera;
b) cykl Hamiltona.
Zadanie 9.41. Ustal, dla jakich wartoci n graf peny K
n
z usunit jedn krawdzi posiada:
a) cykl Eulera;
b) acuch Eulera;
c) cykl Hamiltona;
d) ciek Hamiltona.
Przypomnijmy, e graf G = (V, E) jest grafem dwudzielnym, jeeli jego zbir wierzchokw mona
rozbi na dwa rozczne podzbiory V
1
i V
2
takie, e V
1
V
2
= V oraz kada krawd e E ma
koce w obu zbiorach, tj. |e V
1
| = |e V
2
| = 1. Peny graf dwudzielny K
m,n
= (V
1
V
2
, E)
jest to graf, w ktrym |V
1
| = m i |V
2
| = n oraz krawdzie cz kady wierzchoek z V
1
z kadym
wierzchokiem z V
2
, tj. E = {{x, y} : x V
1
oraz y V
2
}.
Zadanie 9.42. Ustal, dla jakich wartoci n i m dwudzielny graf peny K
m,n
posiada:
a) cykl Eulera;
b) cykl Hamiltona.
Czy dwudzielny graf G o nieparzystej liczbie wierzchokw moe by grafem hamiltonowskim?
Algorytm znajdowania cyklu Eulera (o ile taki cykl istnieje)
Niech G = (V, E) bdzie spjnym multigrafem o wszystkich wierzchokach parzystego stopnia.
1. Zaczynamy od dowolnego wierzchoka v V .
2. Powtarzamy, a przejdziemy wszystkie krawdzie:
2.1 Jeeli z biecego wierzchoka x odchodzi tylko jedna krawd, to przechodzimy wzdu
tej krawdzi do nastpnego wierzchoka i usuwamy t krawd wraz z wierzchokiem x.
2.2 W przeciwnym wypadku, jeeli z x odchodzi wicej krawdzi, to wybieramy t krawd,
ktrej usunicie nie rozspjnia nam grafu, i przechodzimy wzdu tej krawdzi do
nastpnego wierzchoka, a nastpnie usuwamy t krawd z grafu.
137
Zadanie 9.43. Czy w danych niej grafach istnieje cykl/acuch Eulera? Jeli tak, wyznacz go.
a
b
c
e
d
f
a)
a
b
c
d
e
f
h
i
j
k l
m
b)
Zadanie 9.44. Czy ponisze kamyki do gry w domino mona uoy w cig tak, aby si
zamkn? Jeli tak, wska moliwe uoenie.
1
2
3
4
2
3
4
5
1
2
3
3
4
5
1
2
4
5
1 5
Algorytm z nawrotami znajdowania drogi Hamiltona (o ile taka droga istnieje)
Niech G = (V, E) bdzie spjnym grafem i pewnym wyrnionym wierzchokiem v V .
1. Wkadamy v na STOS.
2. Powtarzamy:
2.1 Jeeli u jest wierzchokiem na wierzchu stosu, to szukamy wierzchoka w o najniszym
moliwym numerze (najwczeniejszego przy ustalonym porzdku wierzchokw grafu)
ssiedniego z u i nie wystpujcego na STOSIE, jednake przy zaoeniu, e wierzchoek
w jest wikszy od wierzchoka zdjtego krok wczeniej ze STOSU (o ile by taki).
2.2 Jeli takie w znajdziemy, to wkadany je na stos jeeli dotychczasowy STOS tworzy
drog Hamiltona, to KONIEC.
2.3 Jeeli takiego w nie znalelimy, to zdejmujemy u ze stosu.
Przykad 9.45. Wypisz 25 kolejnych krokw dziaania algorytmu z nawrotami znajdowania
drogi Hamiltona dla poniszego grafu przy zaoeniu, e wierzchokiem pocztkowym jest wierz-
choek o etykiecie a.
a
b
f
d
c
e
Rozwizanie. Dziaanie algorytmu z nawrotami ilustruje ponisza tabela.
138
aktualny wierzchoek STOS
1 a a
2 b a, b
3 c a, b, c
4 d a, b, c, d
5 e a, b, c, d, e
6 d a, b, c, d
7 c a, b, c
8 f a, b, c, f
9 c a, b, c
10 b a, b
11 d a, b, d
12 c a, b, d, c
13 f a, b, d, c, f
14 c a, b, d, c
15 d a, b, d
16 e a, b, d, e
17 d a, b, d
18 b a, b
19 f a, b, f
20 c a, b, f, c
21 d a, b, f, c, d
22 e a, b, f, c, d, e
KONIEC
A zatem algorytm z nawrotami zwrci drog Hamiltona postaci a, b, f, c, d, e.
Zadanie 9.46. Wypisz 15 kolejnych krokw dziaania algorytmu z nawrotami znajdowania drogi
Hamiltona dla poniszych grafw przy zaoeniu, e wierzchokiem pocztkowym jest:
a) wierzchoek o etykiecie 5;
b) wierzchoek o etykiecie a.
2
3
4
5 7
6
8
9
10
1
a)
a
b
e
c
h
d
f
g
b)
Problem stwierdzenia, czy w danym grae G = (V, E) istnieje droga Hamiltona, jest problemem
NP-zupenym, tzn. nie istnieje deterministyczny algorytm rozstrzygajcy ten problem w czasie
wielomianowym, o ile P=NP. Zauwamy, e nie wyklucza to istnienia niewielomianowego algo-
rytmu i wanie przykadem takiego algorytmu jest omawiany wyej algorytm z nawrotami.
Zadanie 9.47. Wska graf o n wierzchokach, dla ktrego czas dziaania powyszego algorytmu
z nawrotami jest niewielomianowy.
Wskazwka. Aby oszacowa z dou czas dziaania dla danego grafu, mona oszacowa tylko np. ile
w sumie razy wkadalimy jakikolwiek z wierzchokw na stos.
139
9.6 Zadania rne
Zadanie 9.48. Udowodnij, e izomorzm grafw jest relacj rwnowanoci.
Graf regularny to graf, w ktrym kady wierzchoek jest tego samego stopnia; w szczeglnoci,
graf r-regularny, r 0, to graf, w ktrym kady wierzchoek jest stopnia r.
Zadanie 9.49. Niech n bdzie liczb naturaln, a m nieujemn liczb cakowit. Wyznacz
stopie n-wierzchokowego grafu regularnego o m krawdziach.
Przykad 9.50. Mamy dowolny graf G = (V, E). Na ile sposobw mona pokolorowa dwoma
kolorami jego wierzchoki? Na ile sposobw mona pokolorowa dwoma kolorami jego wierzchoki
tak, aby z gry wybrana krawd e = {u, v} miaa koce w rnych kolorach?
Rozwizanie. Mamy |V | wierzchokw. Skoro kademu wierzchokowi mona przypisa dwa rne
kolory, np. 0 i 1, to liczba pokolorowa wynosi 2
|V |
.
Analogicznie, jeli koce ustalonej krawdzi e = {u, v} maj mie rne kolory, wwczas albo
kolor u wynosi 0, a kolor v wynosi 1, albo na odwrt, czyli kolor u wynosi 1, a kolor v wynosi 0
natomiast pozostae wierzchoki mog otrzyma dowolny kolor. Tym samym w tym przypadku
liczba moliwych pokolorowa wynosi 2 2
|V |2
= 2
|V |1
.
Zadanie 9.51. Mamy dowolny graf G = (V, E). Na ile sposobw mona pokolorowa p kolorami
jego wierzchoki? Na ile sposobw mona pokolorowa p kolorami jego wierzchoki tak, aby z gry
wybrana krawd e = {u, v} miaa koce w rnych kolorach?
Zadanie 9.52. Rozwamy dowolne losowe pokolorowanie k +1 1 kolorami wierzchokw grafu
G = (V, E) i niech bdzie dowoln ciek prost dugoci k w grae G (o ile cieka taka
istnieje). Jakie jest prawdopodobiestwo, e wszystkie wierzchoki cieki s rnych kolorw?
Zadanie 9.53. Wyka, e jeli w spjnym grae G rednia stopni wierzchokw jest wiksza ni
dwa, wwczas G posiada przynajmniej dwa cykle. Co mona powiedzie o liczbie cykli, gdy (a)
rednia stopni wierzchokw jest mniejsza ni 2; (b) rednia stopni wierzchokw jest rwna 2?
Zadanie 9.54. Wyka, e jeli n-wierzchokowy graf (prosty) G o m krawdziach spenia warunek
m >
_
n1
2
_
, to G jest spjny.
Wskazwka. Dowd przez sprzeczno prbujemy oszacowa maksymaln liczb krawdzi
w grae zakadajc, e graf ma przynajmniej dwie skadowe spjnoci, z ktrych jedna ma
k 1 wierzchokw.
9.7 Grafy waone minimalne drzewo spinajce
Niech G = (V, E, w) bdzie grafem waonym, tzn. kadej krawdzi e E przyporzdkowana jest
pewna waga w(e). Problem Minimalnego Drzewa Spinajcego [MDS] deniujemy jako znalezienie
drzewa spinajcego T = (V, E
) w grae G o minimalnej sumie waonej
eE
w(e).
Minimalne drzewo spinajce znajduje zastosowanie np. przy wyznaczeniu najtaszej sieci drg,
torw kolejowych, itp., ktra czy danych n miast.
140
Algorytm konstrukcji minimalnego drzewa spinajcego (algorytm Kruskala, 1956)
Niech G = (V, E, w) bdzie spjnym grafem waonym z funkcj wagi w: E R.
1. T := (V, E
), gdzie E
:= .
2. Posortuj krawdzie grafu G w kolejnoci niemalejcych wag.
3. Dla kadej krawdzi e E:
jeli dodanie rozwaanej krawdzi e nie utworzy cyklu w T, wwczas E
:= E
{e}.
Przykad 9.55. Znajd minimalne drzewo spinajce dla podanego niej grafu.
2
7
3
8
3
2 5
6
4 9
9
Rozwizanie. Posortowany cig krawdzi wyglda nastpujco: 2, 2, 3, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 9. Jako e
niektre wagi krawdzi powtarzaj si, naley je rozrni np. dodajc odpowiedni indeks dolny
otrzymujemy cig 2
1
, 2
2
, 3
1
, 3
2
, 4, 5, 6, 7, 8, 9
1
, 9
2
patrz poniszy rysunek.
2
1
7
3
1
8
3
2
2
2 5
6
4 9
1
9
2
Dla uatwienia ilustracji dziaania algorytmu utosamiamy wagi krawdzi z samymi krawdziami.
Przebieg algorytmu jest nastpujcy.
rozpatrywana krawd cykl? krawdzie drzewa
2
1
2
1
2
2
2
1
, 2
2
3
1
2
1
, 2
2
, 3
1
3
2
2
1
, 2
2
, 3
1
, 3
2
4 + 2
1
, 2
2
, 3
1
, 3
2
5 + 2
1
, 2
2
, 3
1
, 3
2
6 + 2
1
, 2
2
, 3
1
, 3
2
7 2
1
, 2
2
, 3
1
, 3
2
, 7
8 + 2
1
, 2
2
, 3
1
, 3
2
, 7
9
1
+ 2
1
, 2
2
, 3
1
, 3
2
, 7
9
2
+ 2
1
, 2
2
, 3
1
, 3
2
, 7
141
Zauwamy, e skoro graf ma 6 wierzchokw, a z denicji drzewo spinajce ma 5 krawdzi, wykony-
wanie algorytmu mona byo ju przerwa, gdy dodalimy 5-t krawd o wadze 7.
Zadanie 9.56. Znajd minimalne drzewo spinajce dla podanego niej grafu.
9 5
7 3
8 4
5 2
6 2
2 3
3
8 1
Zadanie 9.57. Ponisza tabela przedstawia odlegoci pomidzy 5 miastami A,B,C,D i E.
Chcemy tak poczy miasta, aby z kadego miasta mona byo dosta si do innego, niekoniecznie
drog bezporedni, jednake chcemy wyda jak najmniej pienidzy. Jaki jest minimalny koszt
budowy takiej sieci drg, jeeli 1 km drogi kosztuje 1000000 PLN?
A B C D E
A 2 6 3 7
B 2 6 4 8
C 6 6 5 8
D 3 4 5 9
E 7 8 8 9
Zadanie 9.58.* Niech G = (V, E, w) bdzie eulerowskim grafem waonym takim, e
w(G) =
eE(G)
w(e) > 0.
Wyka, e w G istnieje cykl C taki, e w(C) =
eC
w(e) > 0.
9.8 Grafy waone najkrtsze drogi w grae
Rozwamy graf waony G = (V, E, w) z dodatni funkcj kosztu, tj. w: E R
+
. Dla prostoty
zakadamy, e jeli e / E, to w(e) = . Dla kadej drogi v
0
v
1
. . . v
k
w grae zdeniujmy jej
dugo jako sum dugoci krawdzi, czyli
k
i=1
(w({v
i1
, v
i
})).
Jeeli k = 0, wwczas droga skada si z pojedynczego wierzchoka i przyjmujemy wtedy, e jej
dugo wynosi 0.
Algorytm wyznaczania dugoci najkrtszych drg (algorytm Dijkstry)
Niech s V bdzie ustalonym wierzchokiem waonego grafu G = (V, E, w) o dodatniej funkcji
kosztu. Algorytm na wyjciu zwraca macierz D, gdzie dla wierzchoka v V warto D[v] jest
dugoci najkrtszej cieki z s do v.
142
1. D[s] := 0.
2.

V := V \ {s}.
3. Dla kadego v

V podstaw D[v] := w({s, v}).
4. Dopki

V = , wykonuj:
4.1 Wybierz wierzchoek u

V taki, e D[u] = min
x
V
D[x].
4.2

V :=

V \ {u}.
4.3 Dla kadego v

V podstaw D[v] := min(D[v], D[u] +w({u, v})).
Przykad 9.59. Wyznacz drzewo najkrtszych drg w podanym niej waonym grae G =
(V, E, w) dla wierzchoka pocztkowego s.
2
2 2
1
4 2
1 1
3
1
c
d t
a
b
s
Rozwizanie. Ponisza tabela ilustruje jak w kolejnych iteracjach zewntrznej ptli algorytmu
Dijkstry wybierany jest wierzchoek u oraz jak przedstawia si zbir

V oraz macierz D.
Iteracja u

V D[s] D[a] D[b] D[c] D[d] D[t]
0 {a, b, c, d, t} 0 2 2 1
1 d {a, b, c, t} 0 4 2 2 1 5
2 b {a, c, t} 0 3 2 2 1 5
3 c {a, t} 0 3 2 2 1 5
4 a {t} 0 3 2 2 1 4
5 t 0 3 2 2 1 4
Zauwamy, e algorytm Dijkstry wyznacza tylko macierz najkrtszych odlegoci, nie zapami-
tujc w czasie wykonywania adnych dodatkowych informacji. Aby wyznaczy najkrtsz drog
z wierzchoka s do wybranego wierzchoka v mona albo zmodykowa algorytm tak, aby za
kadym razem, kiedy usuwamy wierzchoek u ze zbioru

V , dodawa on odpowiedni krawd
do konstruowanego drzewa najkrtszych drg, albo te skorzysta bezporednio z wyznaczonej
macierzy D. A dokadnie, zamy, e interesuje nas wyznaczenie najkrtszej cieki z wierz-
choka s do t w grae G = (V, E, w) z przykadu 9.59.
Najkrtsz drog wyznaczamy od koca najpierw szukamy przedostatniego wierzchoka tej
drogi, potem trzeciego od koca i tak dalej.
Przedostatni wierzchoek x najkrtszej drogi spenia rwno D[t] = D[x] + w({x, t}). W
naszym przykadzie (tylko) wierzchoek x = a spenia t rwno:
4 = D[t] = D[a] +w({a, t}) = 3 + 1.
A zatem przedostatnim wierzchokiem jest wierzchoek a.
143
Trzeci wierzchoek y od koca najkrtszej drogi z s do t a przedostatni wierzchoek
najkrtszej drogi z s do a spenia rwno D[a] = D[y]+w({y, a}). W naszym przykadzie
(tylko) wierzchoek y = b spenia t rwno:
3 = D[a] = D[b] +w({b, a}) = 2 + 1.
A zatem pozostaje na znale najkrtsz drog z s do b.
Czwarty wierzchoek z od koca najkrtszej drogi z s do t a przedostatni wierzchoek
najkrtszej drogi z s do b spenia rwno D[b] = D[z] +w({z, b}). W naszym przykadzie
(tylko) wierzchoek y = s spenia t rwno:
2 = D[b] = D[s] +w({s, b}) = 0 + 2.
W konsekwencji najkrtsza droga z s do t dugoci 4 wiedzie przez wierzchoki s, b, a i t.
Zadanie 9.60. W poniszych grafach znajd dugo najkrtszej drogi z wierzchoka a do f, a
nastpnie wyznacz t drog.
a)
6
1 1
2
4 1
4 5
1
3
f e
d
c
b
a
b)
1
2
1
1
2
2 2
3 1
2
1
1
3
3
2
2 2
2 3
j
i
h
g
f
e
d
c
b
a
9.9 Rozsyanie wiadomoci w hiperkostce
Graf zwany hiperkostk H
k
zdeniowany jest rekurencyjnie. H
1
skada si z dwch wierzchokw
poczonych krawdzi. Natomiast hiperkostk H
k
wymiaru k budujemy z dwch kostek H
k1
wymiaru k 1. W pierwszej kostce etykietujemy wierzchoki dopisujc 0 na pocztku nazwy
kadego wierzchoka, natomiast w drugiej kostce etykietujemy wierzchoki dopisujc 1 na pocztek.
Nastpnie czymy krawdziami odpowiadajce sobie wierzchoki z obu kopii, czyli wierzchoek 0x
jest poczony z wierzchokiem 1x dla kadego x z {0, 1}
k1
.
Protok rozsyania wiadomoci w hiperkostce H
k
.
1. Na pocztku wiadomo otrzymuje wierzchoek 0
k
.
2. Dla kadego i od 1 do k, wykonuj:
2.1 Kady wierzchoek o etykiecie x < 2
i1
przekazuje wiadomo do wierzchoka o etykiecie x + 2
i1
.
144
Przykad 9.61. Przeledmy dziaanie powyszego algorytmu na hiperkostce H
3
.
000
001
010
011
100
101
110
111
Hiperkostka H
3
.
W pierwszej iteracji, dla i = 1, wierzchoek 000 przekazuje wiadomo do 001.
W drugiej iteracji, dla i = 2, wierzchoek 000 przekazuje wiadomo do 010, a wierzchoek
001 do 011.
W trzeciej iteracji, dla i = 3, wierzchoek 000 przekazuje wiadomo do 100, wierzchoek
001 do 101, wierzchoek 010 do 110, a wierzchoek 011 do 111.
Zadanie 9.62. Przeled dziaanie algorytmu rozsyania wiadomoci na hiperkostkach H
4
.
Protok zbierania wiadomoci w hiperkostce H
k
.
1. Dla kadego i od 1 do k, wykonuj:
1.1 Kady wierzchoek o etykiecie x = 0
i1
1, gdzie {0, 1}
ki
,
przekazuje zebrane dane do wierzchoka o etykiecie 0
i1
0.
Przykad 9.63. Przeledmy dziaanie powyszego algorytmu na hiperkostce H
3
.
W pierwszej iteracji, dla i = 1, wierzchoek 100 przekazuje dane do 000, wierzchoek 101 do
001, wierzchoek 110 do 010, a wierzchoek 111 do 011.
W drugiej iteracji, dla i = 2, wierzchoek 010 przekazuje wszystkie dane (swoje i otrzymane)
do 000, a wierzchoek 011 do 001.
W trzeciej iteracji, dla i = 3, wierzchoek 001 przekazuje zebrane wiadomoci do 000.
Zadanie 9.64. Przeled dziaanie algorytmu zbierania wiadomoci na hiperkostce H
4
.
9.10 Pytania powtrzeniowe
Zadanie 9.65. Ktre z poniszych stwierdze jest prawdziwe? (Odpowied: TAK/NIE)
a) Relacja ssiedztwa grafu prostego jest relacj symetryczn.
b) Cig stopni grafu prostego moe by cigiem rosncym.
c) Cig stopni multigrafu moe by cigiem rosncym.
d) Podgraf indukowany w niepustym grae jest niepustym grafem.
e) Suma wyrazw cigu grafowego musi by parzysta.
f) Podgraf indukowany w grae o minimalnym stopniu > 0 jest niepustym grafem.
g) Grafy izomorczne maj identyczn liczb krawdzi i wierzchokw.
h) Grafy izomorczne maj identyczn liczb wierzchokw wiszcych.
145
i) Grafy o identycznej liczbie krawdzi, wierzchokw i wierzchokw wiszcych s izomorczne.
j) Cigi stopni grafw izomorcznych s identyczne.
k) Grafy o identycznych cigach stopni s izmorczne.
l) Grafy o identycznej liczbie krawdzi, wierzchokw, wierzchokw wiszcych i cigach stopni
f) s izomorczne.
m) Spjne grafy regularne o identycznej liczbie wierzchokw i krawdzi s izomorczne.
146
Odpowiedzi do zada
9.7.
a) Tak. b) Tak. c) Nie. d) Tak.
9.8. Dowd indukcyjny.
(1.a). n = 1. Wwczas graf G jest pojedyncz krawdzi, cig stopni: (1, 1).
(1.b). n = 2. Wwczas graf G jest ciek P
4
, cig stopni: (1, 1, 2, 2).
(2). Zamy, e cig stopni (1, 1, 2, 2, . . . , n
, n
) jest grafowy dla dowolnego n
< n.
(3). Rozwamy cig (1, 1, 2, 2, . . . , n, n), gdzie n > 2. Z zaoenia indukcyjnego istnieje graf G
re-
alizujcy cig grafowy (1, 1, 2, 2, . . . , n2, n2). Najpierw dodajmy do G
dwa nowe wierzchoki o

stopniach 0 (cig (0, 0, 1, 1, 2, 2, . . . , n2, n2) jest rwnie grafowy), a nastpnie dodajmy kolejne
dwa wierzchoki, poczmy je krawdzi, oraz kady z nich poczmy z kadym, ale po jednym tylko
(i rnym) z wierzchokw stopnia 0, 1, 2, 3, . . . , n2. Stopnie wszystkich wierzchokw nalecych
do G
wzrosy o jeden, dwa dodane na pocztku wierzchoki stay si limi, a dwa dodane ostatnio
wierzchoki s stopnia n. Zatem otrzymany graf G ma cig stopni (1, 1, 2, 2, . . . , n1, n1, n, n).
9.9. Wystarczy zastosowa zasad szuadkow. Oczywicie w grae prostym o n wierzchokach
nie moe zaistnie sytuacja, e jaki wierzchoek jest stopnia 0 (nie jest ssiedni z adnym z
wierzchokw), a jaki inny stopnia n 1 (jest ssiedni ze wszystkimi). Zatem dopuszczalne s
albo stopnie 0, 1, . . . , n2 albo 1, . . . , n1. Jako e mamy n wierzchokw i tylko n1 moliwych
wartoci stopni (w kadej z dwch sytuacji), zatem istniej dwa wierzchoki o tym samym stopniu.
9.10.
a) n = k oraz n k + 2.
b) k parzyste: n k;
b) k = 1: n 4;
b) k 3 nieparzyste: n k + 1.
9.11.
a) n = k: min = max = 0.
a) n k + 2: min =
nk
2
, max =
(nk)(nk1)
2
.
b) k parzyste: min =
k
2
, max = k +
(nk)(nk1)
2
.
b) k = 1, n 4: min = 4, max = 1 +
(nk)(nk1)
2
.
b) k 3 nieparzyste, n k + 1: min =
k
2
+ 1, max = k +
(nk)(nk1)
2
.
9.14. Niech e = {x, y} bdzie rozwaan krawdzi, a C
1
= (V
1
, E
1
) i C
2
= (V
2
, E
2
) dowolnymi
rnymi cyklami zawierajcymi krawd e. Wwczas zbir krawdzi E
3
= E
1
E
2
= (E
1
E
2
) \
(E
1
E
2
) wraz z kocami tych krawdzi tworzy cykl C
3
, ktry nie zawiera krawdzi e.
147
9.19. Rozwamy nastpujce etykietowanie grafw G
1
= (V
1
, E
1
) i G
2
= (V
2
, E
2
).
a
b
c
d
e
f
g
G
1
G
2
1
2
3
4
5
6
7
Zdeniujmy funkcj h nastpujco:
h(a) = 1, h(b) = 4, h(c) = 7, h(d) = 3, h(e) = 6, h(f) = 2, h(g) = 5.
Zachodzi:
{a, b} E
1
{h(a), h(b)} = {1, 4} E
2
;
{a, c} E
1
{h(a), h(c)} = {1, 7} E
2
;
{a, f} E
1
{h(a), h(f)} = {1, 2} E
2
;
{a, g} E
1
{h(a), h(g)} = {1, 5} E
2
;
{b, c} E
1
{h(b), h(c)} = {4, 7} E
2
;
{b, d} E
1
{h(b), h(d)} = {4, 3} E
2
;
{b, g} E
1
{h(b), h(g)} = {4, 5} E
2
;
{c, d} E
1
{h(c), h(d)} = {7, 3} E
2
;
{c, e} E
1
{h(c), h(e)} = {7, 6} E
2
;
{d, e} E
1
{h(d), h(e)} = {3, 6} E
2
;
{d, f} E
1
{h(d), h(f)} = {3, 2} E
2
;
{e, f} E
1
{h(e), h(f)} = {6, 2} E
2
;
{e, g} E
1
{h(e), h(g)} = {6, 5} E
2
;
{f, g} E
1
{h(f), h(g)} = {2, 5} E
2
.
A tym samym h jest izomorzmem grafy te s izomorczne.
9.20. Zamy, e grafy te s izomorczne. Jako e w kadym z grafw istnieje dokadnie jedna
ptla, izomorzm musi przeksztaca odpowiednie te wierzchoki w siebie oznaczmy je przez
a
1
(w grae pierwszym) oraz a
2
(w grae drugim). Nastpnie, skoro wiemy ju, e w pierwszym
grae wierzchoek a
1
musi odpowiada wierzchokowi a
2
w grae drugim, to izomorzm musi
zachowa wasnoci ich ssiadw, a w szczeglnoci take ich stopnie. Ale a
1
jest ssiedni do
dwch wierzchokw stopnia 2 oraz 4, podczas gdy a
2
jest ssiedni do dwch wierzchokw stopnia
2 oraz 3. A zatem niemoliwym jest takie przypisanie sobie tych wierzchokw, aby zachowa
148
odpowiednio pomidzy ich stopniami. Otrzymujemy tym samym sprzeczno z zaoeniem, e
grafy s izomorczne.
9.21. (b) i (c) tak; (d) nie, bo graf ten posiada nieparzysty cykl, ktrych brak w (a), a izomorzm
zachowuje dugoci cykli.
9.22. Z denicji izomorzmu wynika, e G i G maj tyle samo krawdzi zamy, e m. Jako
e suma G i G jest grafem penym, std 2m =
n(n1)
2
. Zatem m =
n(n1)
4
. Ale n i n 1 s
kolejnymi liczbami, zatem niemoliwe jest, aby 2 dzielia kad z nich, co daje, e albo 4|n albo
4|n + 1, czyli n = 4k lub n = 4k + 1.
9.27. Z faktu 9.1 otrzymujemy, e 10 3 + l 1 = 2m, gdzie l jest liczb lici. Z drugiej strony,
jako e T jest drzewem, 2m = 2(n 1) = 2n 2 = 2 (10 +l) 2. Tym samym otrzymujemy, e
l = 12.
9.28. Z treci oraz z faktu 9.1 mamy, e
1
n
vV
deg(v) =
2(n1)
n
= 1.99. Tym samym, po
przeksztaceniach, otrzymujemy n = 200.
9.29. Z faktu 9.1 otrzymujemy, e liczba wierzchokw nieparzystego stopnia jest parzysta, a
zatem n jest parzyste, co daje m = n 1 nieparzyste.
9.31.
a) Np.:
a
b
c
d
e
f
g
i
h
Drzewo spinajce T = (V, E), gdzie
V = {a, b, c, d, e, f, g, h, i} oraz
E = {{a, b}, {a, d}, {b, h}, {c, h}, {e, h}, {e, f}, {f, g}, {f, i}}.
b) Np.:
a
b
c
d
e f
g
h
i
Drzewo spinajce T = (V, E), gdzie
V = {a, b, c, d, e, f, g, h, i} oraz
E = {{a, c}, {b, d}, {c, e}, {c, d}, {d, f}, {d, g}, {g, h}, {h, i}}.
149
9.33. Dla przykadowych drzew spinajcych skonstruowanych w rozwizaniu zadania 31 zbir
cykli wyndamentalnych skada si z:
a) czterech cykli C
1
, C
2
, C
3
oraz C
4
, gdzie
C
1
= ({a, b, d, h}, {{a, b}, {b, h}, {d, h}, {a, d}}),
C
2
= ({a, b, h}, {{a, b}, {b, h}, {a, h}}),
C
3
= ({e, f, h}, {{e, f}, {f, h}, {e, h}}),
C
4
= ({f, g, i}, {{f, g}, {g, i}, {f, i}}).
b) czterech cykli C
1
, C
2
, C
3
oraz C
4
, gdzie
C
1
= ({a, c, e}, {{a, c}, {c, e}, {a, e}}),
C
2
= ({c, d, f}, {{c, d}, {d, f}, {c, f}}),
C
3
= ({d, f, g}, {{d, f}, {f, g}, {d, g}}),
C
4
= ({g, h, i}, {{g, h}, {h, i}, {g, i}}).
9.36.
a) DFS:
STOS zbir krawdzi drzewa DFS
a a
b a, b {{a, b}}
h a, b, h {{a, b}, {b, h}}
c a, b, h, c {{a, b}, {b, h}, {c, h}}
h a, b, h {{a, b}, {b, h}, {c, h}}
d a, b, h, d {{a, b}, {b, h}, {c, h}, {d, h}}
h a, b, h {{a, b}, {b, h}, {c, h}, {d, h}}
e a, b, h, e {{a, b}, {b, h}, {c, h}, {d, h}, {e, h}}
f a, b, h, e, f {{a, b}, {b, h}, {c, h}, {d, h}, {e, h}, {e, f}}
g a, b, h, e, f, g {{a, b}, {b, h}, {c, h}, {d, h}, {e, h}, {e, f}, {f, g}}
i a, b, h, e, f, g, i {{a, b}, {b, h}, {c, h}, {d, h}, {e, h}}, {e, f}, {f, g}, {g, i}}
g a, b, h, e, f, g {{a, b}, {b, h}, {c, h}, {d, h}, {e, h}}, {e, f}, {f, g}, {g, i}}
f a, b, h, e, f {{a, b}, {b, h}, {c, h}, {d, h}, {e, h}}, {e, f}, {f, g}, {g, i}}
e a, b, h, e {{a, b}, {b, h}, {c, h}, {d, h}, {e, h}}, {e, f}, {f, g}, {g, i}}
h a, b, h {{a, b}, {b, h}, {c, h}, {d, h}, {e, h}}, {e, f}, {f, g}, {g, i}}
b a, b {{a, b}, {b, h}, {c, h}, {d, h}, {e, h}}, {e, f}, {f, g}, {g, i}}
a a {{a, b}, {b, h}, {c, h}, {d, h}, {e, h}}, {e, f}, {f, g}, {g, i}}
{{a, b}, {b, h}, {c, h}, {d, h}, {e, h}}, {e, f}, {f, g}, {g, i}}
Zatem wierzchoki byy odwiedzane w kolejnoci a, b, h, c, d, e, f, g, i i otrzymalimy drzewo
spinajce DFS T = (V, E
), gdzie
V = {a, b, c, d, e, f, g, h, i} oraz
E
= {{a, b}, {b, h}, {c, h}, {d, h}, {e, h}}, {e, f}, {f, g}, {g, i}}.
150
BFS:
odwiedzane wierz. KOLEJKA zbir krawdzi drzewa DFS
a a a
a b, d, h b, d, h {{a, b}, {a, d}, {a, h}}
b d, h {{a, b}, {a, d}, {a, h}}
d h {{a, b}, {a, d}, {a, h}}
h c, e, f c, e, f {{a, b}, {a, d}, {a, h}, {c, h}, {e, h}, {f, h}}
c e, f {{a, b}, {a, d}, {a, h}, {c, h}, {e, h}, {f, h}}
e f {{a, b}, {a, d}, {a, h}, {c, h}, {e, h}, {f, h}}
f g, i g, i {{a, b}, {a, d}, {a, h}, {c, h}, {e, h}, {f, h}, {f, g}, {f, i}}
g i {{a, b}, {a, d}, {a, h}, {c, h}, {e, h}, {f, h}, {f, g}, {f, i}}
i {{a, b}, {a, d}, {a, h}, {c, h}, {e, h}, {f, h}, {f, g}, {f, i}}
Zatem wierzchoki byy odwiedzane w kolejnoci a, b, d, h, c, e, f, g, i i otrzymalimy drzewo
spinajce BFS T = (V, E
), gdzie
V = {a, b, c, d, e, f, g, h, i} oraz
E
= {{a, b}, {a, d}, {a, h}, {c, h}, {e, h}, {f, h}, {f, g}, {f, i}}.
b) DFS:
STOS zbir krawdzi drzewa DFS
a a
c a, c {{a, c}}
d a, c, d {{a, c}, {c, d}}
b a, c, d, b {{a, c}, {c, d}, {d, b}}
d a, c, b {{a, c}, {c, d}, {d, b}}
f a, c, d, f {{a, c}, {c, d}, {d, b}, {d, f}}
g a, c, d, f, g {{a, c}, {c, d}, {d, b}, {d, f}, {f, g}}
h a, c, d, f, g, h {{a, c}, {c, d}, {d, b}, {d, f}, {f, g}, {g, h}}
i a, c, d, f, g, h, i {{a, c}, {c, d}, {d, b}, {d, f}, {f, g}, {g, h}, {h, i}}
h a, c, d, f, g, h {{a, c}, {c, d}, {d, b}, {d, f}, {f, g}, {g, h}, {h, i}}
g a, c, d, f, g {{a, c}, {c, d}, {d, b}, {d, f}, {f, g}, {g, h}, {h, i}}
f a, c, d, f {{a, c}, {c, d}, {d, b}, {d, f}, {f, g}, {g, h}, {h, i}}
d a, c, d {{a, c}, {c, d}, {d, b}, {d, f}, {f, g}, {g, h}, {h, i}}
c a, c {{a, c}, {c, d}, {d, b}, {d, f}, {f, g}, {g, h}, {h, i}}
e a, c, e {{a, c}, {c, d}, {d, b}, {d, f}, {f, g}, {g, h}, {h, i}, {c, e}}
c a, c {{a, c}, {c, d}, {d, b}, {d, f}, {f, g}, {g, h}, {h, i}, {c, e}}
a a {{a, c}, {c, d}, {d, b}, {d, f}, {f, g}, {g, h}, {h, i}, {c, e}}
{{a, c}, {c, d}, {d, b}, {d, f}, {f, g}, {g, h}, {h, i}, {c, e}}
Zatem wierzchoki byy odwiedzane w kolejnoci a, c, d, b, f, g, h, i, e i otrzymalimy drzewo
spinajce DFS T = (V, E
), gdzie
V = {a, b, c, d, e, f, g, h, i} oraz
E
= {{a, c}, {c, d}, {d, b}, {d, f}, {f, g}, {g, h}, {h, i}, {c, e}}.
151
BFS:
odwiedzane wierz. KOLEJKA zbir krawdzi drzewa DFS
a a a
a c, e c, e {{a, c}, {a, e}}
c d, f e, d, f {{a, c}, {a, e}, {c, d}, {c, f}}
e d, f {{a, c}, {a, e}, {c, d}, {c, f}}
d b, g f, b, g {{a, c}, {a, e}, {c, d}, {c, f}, {b, d}, {d, g}}
f b, g {{a, c}, {a, e}, {c, d}, {c, f}, {b, d}, {d, g}}
b g {{a, c}, {a, e}, {c, d}, {c, f}, {b, d}, {d, g}}
g h, i h, i {{a, c}, {a, e}, {c, d}, {c, f}, {b, d}, {d, g}, {h, g}, {h, i}}
h i {{a, c}, {a, e}, {c, d}, {c, f}, {b, d}, {d, g}, {h, g}, {h, i}}
i {{a, c}, {a, e}, {c, d}, {c, f}, {b, d}, {d, g}, {h, g}, {h, i}}
Zatem wierzchoki byy odwiedzane w kolejnoci a, c, e, d, f, b, g, h, i i otrzymalimy drzewo
spinajce BFS T = (V, E
), gdzie
V = {a, b, c, d, e, f, g, h, i} oraz
E
= {{a, c}, {a, e}, {c, d}, {c, f}, {b, d}, {d, g}, {h, g}, {h, i}}
9.40.
a) n 1 nieparzyste.
b) n 3.
9.41.
a) Tylko dla n = 1.
b) n 1 nieparzyste oraz n = 4.
c) n 4.
d) n 1.
9.42.
a) n i m dodatnie i parzyste.
b) n = m.
NIE. W dowolnym grae o nieparzystej liczbie wierzchokw cykl Hamiltona, o ile istnieje, jest
nieparzystej dugoci. Natomiast w dowolnym grae dwudzielnym kady cykl jest parzystej du-
goci brak jest cykli nieparzystej dugoci. Zatem w grae dwudzielnym o nieparzystej liczbie
wierzchokw rwnie brak jest cykli nieparzystej dugoci, zatem tym bardziej cykli Hamiltona.
9.43.
a) Wszystkie stopnie w grae G s parzyste, zatem w grae istnieje cykl Eulera. Zaczynamy
np. od wierzchoka a. Kolejno wybierane/trawersowane krawdzie to np.:
{a, d}, {d, e}, {e, b}, {b, c}, {c, d}, {d, b}, {b, a}, {a, f}, {f, e}, {e, a}.
Uwaga. Np. po wyborze krawdzi {e, b} nie moemy wybra krawdzi {a, b}, gdy jest to
most, a s jeszcze inne krawdzie incydentne z b.
152
b) W grae istniej dwa wierzchoki o nieparzystych stopniach (d i k), zatem w grae istnieje
acuch Eulera o pocztku i kocu w wierzchokach d i k. Zaczynamy np. od wierzchoka d.
Kolejno trawersowane krawdzie to np.:
{d, a}, {a, b}, {b, c}, {c, d}, {d, b}, {b, l}, {l, a}, {a, m}, {m, l},
{l, k}, {k, j}, {j, i}, {i, k}, {k, h}, {h, e}, {e, f}, {f, h}, {h, i}, {i, e}, {e, d}, {d, k}.
Uwaga. Np. po wyborze krawdzi {b, l} nie moemy wybra krawdzi {l, k}, gdy jest to
most, a s jeszcze inne krawdzie incydentne z b; analogicznie, po wyborze krawdzi {h, e}
nie moemy wybra krawdzi {d, e}, gdy jest to most, a s jeszcze inne krawdzie incydentne
z e.
9.44. Podan sytuacj naley utosami z grafem G = (V, E) o 5 wierzchokach (V = 1, 2, 3, 4, 5),
w ktrym istnieje krawd {i, j} wtedy i tylko wtedy, gdy istnieje kostka domina [i, j] bd [j, i].
Wwczas istnienie wymaganego uoenia kostek rwnowane jest istnieniu cyklu Eulera w tak
skonstruowanym grae G.
W naszym przypadku rozwaany graf G jest grafem penym, w ktrym kady wierzchoek jest
stopnia 4, a zatem istnieje cykl Eulera np.
{1, 2}, {2, 3}, {3, 4}, {4, 5}, {5, 1}, {1, 3}, {3, 5}, {5, 2}, {2, 4}, {4, 1},
co wyznacza jednoznacznie uoenie kostek domina:
[1, 2], [2, 3], [3, 4], [4, 5], [5, 1], [1, 3], [3, 5], [5, 2], [2, 4], [4, 1].
9.46.
a) Startujc z wierzchoka 5:
1 5 5
2 2 5, 2
3 1 5, 2, 1
4 10 5, 2, 1, 10
5 3 5, 2, 1, 10, 3
6 4 5, 2, 1, 10, 3, 4
7 3 5, 2, 1, 10, 3
8 10 5, 2, 1, 10
9 7 5, 2, 1, 10, 7
10 6 5, 2, 1, 10, 7, 6
11 7 5, 2, 1, 10, 7
12 8 5, 2, 1, 10, 7, 8
13 9 5, 2, 1, 10, 7, 8, 9
14 8 5, 2, 1, 10, 7, 8
15 7 5, 2, 1, 10, 7

Algorytm z nawrotami zwrci drog Hamiltona postaci 5, 4, 3, 2, 1, 10, 9, 8, 7, 6.
153
b) Startujc z wierzchoka a:
1 a a
2 b a, b
3 c a, b, c
4 d a, b, c, d
5 e a, b, c, d, e
6 d a, b, c, d
7 f a, b, c, d, f
8 g a, b, c, d, f, g
9 h a, b, c, d, f, g, h
10 g a, b, c, d, f, g
11 f a, b, c, d, f
12 d a, b, c, d
13 c a, b, c
14 e a, b, c, e
15 d a, b, c, e, d

Algorytm z nawrotami zwrci drog Hamiltona postaci a, b, c, e, d, f, g, h.
9.48. Relacja rwnowanoci g
1
g
2
:
(1) g
1
g
1
(zwrotna)
(2) g
1
g
2
to g
2
g
1
(symetryczna)
(3) g
1
g
2
i g
2
g
3
to g
1
g
3
(przechodnia)
Wykaemy, e izomorzm jest relacj rwnowanoci.
(1) Z denicji: dowolny graf Gjest izomorczny z samym sob, a szukana funkcja h to identyczno.
(2) Jeli G
1

= G
2
, to istnieje izomorzm h przeksztacajcy graf G
1
= (V
1
, E
1
) w graf G
2
=
(V
2
, E
2
) taki, e
{u, v} E
1
{h(u), h(v)} E
2
.
Niech h
1
bdzie funkcj odwrotn do h; oczywicie h
1
jest izomorzmem. Niech x, y dowolnymi
wierzchokami grafu G
2
. Jako e G
1

= G
2
, wwczas istniej wierzchoki u i v w G
1
takie, e
h(u) = x i h(v) = y. Naley wykaza, e
{x, y} E
2
{h
1
(x), h
1
(y)} E
1
.
Ale warunek {x, y} E
2
rwnowany jest {h(u), h(v)} E
2
, a to (z zaoenia) zachodzi wtedy i
tylko wtedy, gdy {u, v} E
1
, co rwnowane jest {h
1
(x), h
1
(y)} E
1
.
(3) Jeli G
1

= G
2
, to istnieje izomorzm h przeksztacajcy graf G
1
= (V
1
, E
1
) w graf G
2
=
(V
2
, E
2
) taki, e
{u, v} E
1
{h(u), h(v)} E
2
.
Jeli G
2

= G
3
, to istnieje izomorzm g przeksztacajcy graf G
2
= (V
2
, E
2
) w graf G
3
= (V
3
, E
3
)
taki, e
{x, y} E
2
{g(x), g(y)} E
3
.
154
Wwczas niech f bdzie zoeniem g h. Oczywicie f jest izomorzmem i pozostaje jedynie
wykaza, e
{u, v} E
1
{f(u), f(v)} E
3
.
Ale z zaoenia zachodzi
{u, v} E
1
{h(u), h(v)} E
2
{g(h(u)), g(h(u))} E
3
{f(u), f(v)} E
3
,
co naleao wykaza.
9.49. r =
2m
n
.
9.51. p
|V |
oraz 2
_
p
2
_
p
|V |2
= (p 1) p
|V |1
.
9.52.
(k+1)!
(k+1)
k+1
.
Rozwizanie. 53 a) Niech n i m oznaczaj odpowiednio liczb wierzchokw i krawdzi grafu
spjnego G = (V, E). Wwczas z treci mamy, e
1
n
vV
deg(v) > 2. Tym samym z Faktu 9.1
otrzymujemy, e
m
n
> 2, a std m > n. Zatem z Twierdzenia 9.24 otrzymujemy, e w G istnieje
cykl. Jednake usunicie dowolnej krawdzi tego cyklu nie rozspaja grafu, co wicej, otrzymana
liczba krawdzi wynosi m
= m 1 n, a zatem znowu z Twierdzenia 9.24 wynika istnienie

kolejnego cyklu. Std graf G posiada przynajmniej dwa rne cykle.
W przypadku b) rozumowanie analogiczne do powyszego prowadzi do wniosku, e nie bdzie
bdzie istnia aden cykl, gdy otrzymamy m n 1, czyli graf G jest drzewem (jest spjny z
zaoenia). Natomiast w przypadku c) graf G posiada jeden cykl.
9.54. Zamy, e graf G speniajcy warunek m >
_
n1
2
_
jest niespjny. Rozwamy jego skadow
spjno o minimalnej liczbie wierzchokw k. Wwczas graf G ma co najwyej
k(k 1)
2
+
(n k)(n k 1)
2
krawdzi: odpowiada to optymistycznej sytuacji, gdy s tylko dwie skadowe spjnoci, kada
bdca grafem penym. Tym samym otrzymujemy, e
k(k 1)
2
+
(n k)(n k 1)
2
m >
_
n 1
2
_
,
k(k 1) + (n k)(n k 1) > (n 1)(n 2),
k
2
k +n
2
kn n nk +k
2
+k > n
2
3n + 2,
k
2
1 > n(k 1).
Zauwamy jednak, e skoro s przynajmniej dwie skadowe spjnoci, to n k + 1, co prowadzi
do
k
2
1 > n(k 1) k
2
1,
czyli do sprzecznoci.
155
9.55.
9 5
1
7 3
1
8
2 4
5
2
2
1
6 2
2
2
3
3
2
3
3
8
1 1
Posortowany cig krawdzi: 1, 2
1
, 2
2
, 2
3
, 3
1
, 3
2
, 3
3
, 4, 5
1
, 5
2
, 6, 7, 8
1
, 8
1
, 9.
Dla uatwienia ilustracji dziaania algorytmu utosamiamy wagi krawdzi z samymi krawdziami.
Przebieg algorytmu jest nastpujcy.
rozpatrywana krawd cykl? krawdzie drzewa
1 1
2
1
1, 2
1
2
2
1, 2
1
, 2
2
2
3
1, 2
1
, 2
2
, 2
3
3
1
+ 1, 2
1
, 2
2
, 2
3
3
2
1, 2
1
, 2
2
, 2
3
, 3
2
3
3
+ 1, 2
1
, 2
2
, 2
3
, 3
2
4 1, 2
1
, 2
2
, 2
3
, 3
2
, 4
5
1
+ 1, 2
1
, 2
2
, 2
3
, 3
2
, 4
5
2
1, 2
1
, 2
2
, 2
3
, 3
2
, 4, 5
2
6 1, 2
1
, 2
2
, 2
3
, 3
2
, 4, 5
2
, 6
7 + 1, 2
1
, 2
2
, 2
3
, 3
2
, 4, 5
2
, 6
8
1
+ 1, 2
1
, 2
2
, 2
3
, 3
2
, 4, 5
2
, 6
8
2
1, 2
1
, 2
2
, 2
3
, 3
2
, 4, 5
2
, 6, 8
9 + 1, 2
1
, 2
2
, 2
3
, 3
2
, 4, 5
2
, 6, 8
9.57. Zauwamy, e rozwizanie problemu rwnowane jest minimalnemu drzewu spinajcemu
w waonym grae penym G = (V, E, w), w ktrym wierzchoki odpowiadaj miastom, a wagi
krawdzi odlegociom pomidzy tymi miastami. Aby wyznaczy to drzewo korzystamy z algo-
rytmu Kruskala koszt otrzymanego rozwizania/drzewa wynosi 17000000 PLN.
9.60.
a)
Iteracja u

V D[a] D[b] D[c] D[d] D[e] D[f]
0 {b, c, d, e, f} 0 1 4 6
1 b {c, d, e, f} 0 1 2 4 6
2 c {d, e, f} 0 1 2 4 3 6
3 e {d, f} 0 1 2 4 3 4
4 d {f} 0 1 2 4 3 4
5 f 0 1 2 4 3 4
156
A zatem najkrtsza cieka z a do f ma dugo D[f] = 4. Wyznaczenie tej cieki:
4 = D[f] = D[e] + 1 = (D[c] + 1) + 1 = ((D[b] + 1) + 1) + 1 =
= (((D[a] + 1) + 1) + 1) + 1 = (((0 + 1) + 1) + 1) + 1 = 4.
Tym samym cieka ta wiedzie przez wierzchoki a, b, c, e, f.
b)
u

V D[a] D[b] D[c] D[d] D[e] D[f] D[g] D[h] D[i] D[j]
0 {b, c, d, e, f, g, h, i, j} 0 2 1
1 j {b, c, d, e, f, g, h, i} 0 2 4 2 4 3 2 1
2 b {c, d, e, f, g, h, i} 0 2 3 2 4 3 2 1
3 e {c, d, f, g, h, i} 0 2 3 4 2 5 4 3 2 1
4 i {c, d, f, g, h} 0 2 3 4 2 5 4 3 2 1
5 c {d, f, g, h} 0 2 3 4 2 5 4 3 2 1
6 h {d, f, g} 0 2 3 4 2 5 4 3 2 1
7 d {f, g} 0 2 3 4 2 5 4 3 2 1
8 g {g} 0 2 3 4 2 5 4 3 2 1
9 f 0 2 3 4 2 5 4 3 2 1
A zatem najkrtsza cieka z a do f ma dugo D[f] = 5. Wyznaczenie tej cieki:
5 = D[f] = D[e] + 3 = (D[j] + 1) + 3 = ((D[a] + 1) + 1) + 3 =
= (((0 + 1) + 1) + 1) + 1 = 5.
Tym samym cieka ta wiedzie przez wierzchoki a, j, e, f.
9.62.
1. 0000 0001
2. 0000 0010
0001 0011
3. 0000 0100
0001 0101
0010 0110
0011 0111
4. 0000 1000
0001 1001
0010 1010
0011 1011
0100 1100
0101 1101
0110 1110
0111 1111
157
9.64.
1. 1000 0000
1001 0001
1010 0010
1011 0011
1100 0100
1101 0101
1110 0110
1111 0111
2. 0100 0000
0101 0001
0110 0010
0111 0011
3. 0010 0000
0011 0001
4. 0001 0000
9.65.
a) TAK
b) NIE
c) TAK
d) NIE
e) TAK
f) NIE
g) TAK
h) TAK
i) NIE
j) TAK
k) NIE
l) NIE
m) NIE
158
9.2.
a) b)
9.3.
a) b) c)
n = 5 (nieparzyste) n = 6 (parzyste)
9.10.
a) n = k oraz n k + 2.
Przypadek n = k: po prostu k izolowanych wierzchokw.
Przypadek n = k +1 niemoliwy, bo ten dodatkowy jeden wierzchoek te byby izolowany
sprzeczno z liczb izolowanych wierzchokw rwn k.
Przypadek n k + 2: k izolowanych wierzchokw i np. graf peny K
nk2
na pozostaych.
b) k parzyste: n k;
k = 1: n 4 oraz k 3 nieparzyste: n k + 1.
Przypadek k parzyste: po prostu k/2 izolowanych krawdzi, a pozostae wierzchoki izolowane.
Przypadek k nieparzyste: n = k niemoliwe, bo wtedy suma stopni nieparzysta.
Przypadek k = 1 oraz n = 2, 3: niemoliwe sprzeczno z liczb wiszcych wierzchokw.
Przypadek k = 1 oraz n 4: li podpity do wierzchoka grafu penego K
n13
.
Przypadek k = 3 oraz n k + 1: k lici podpitych do jednego wierzchoka, pozostae
wierzchoki izolowane.
9.11.
a) n = k: min = max = 0.
n k + 2:
min =
nk
2
.
W zalenoci od parzystoci nk, mamy albo
nk
2
=
nk
2
krawdzi izolowanych, albo
nk3
2
krawdzie izolowane, a pozostae 3 wierzchoki tworz 3-wierzchokow ciek,
co daje
nk3
2
+ 2 =
nk
2
.
159
max =
(nk)(nk1)
2
.
k izolowanych wierzchokw i graf peny K
nk2
na pozostaych.
b) k parzyste, n k:
min =
k
2
: bo
k
2
izolowanych krawdzi, pozostae wierzchoki izolowane.
n = k: max =
k
2
bo moliwe tylko
k
2
izolowanych krawdzi.
n k + 1: max = k +
(nk)(nk1)
2
.
Jeli n = k + 1, to gwiazda o k liciach i k krawdziach.
Jeli n k + 2, to dzielimy licie na dwie dowolne grupy i podpinamy je do dwch
rnych wierzchokw penego grafu na nk wierzchokach, otrzymujc liczb krawdzi
k +
(nk)(nk1)
2
.
W obu przypadkach m = k +
(nk)(nk1)
2
k = 1, n 4:
min = 4: trjkt K
3
z doczonym liciem, pozostae wierzchoki izolowane.
max = 1 +
(nk)(nk1)
2
: graf peny K
n13
z doczonym liciem.
k 3 nieparzyste, n k + 1:
min =
k
2
+ 1.
Podpinamy 3 licie do pojedynczego wierzchoka, pozostae k 3 licie parujemy, a
reszta nk wierzchokw jest izolowanych. Otrzymujemy 3 +
k3
2
=
k
2
+1 krawdzi.
max = k +
(nk)(nk1)
2
. (Analogicznie jak w przypadku parzystego k.)
Jeli n = k + 1, to gwiazda o k liciach i k krawdziach.
Jeli n k + 2, to dzielimy licie na dwie dowolne grupy i podpinamy je do dwch
rnych wierzchokw penego grafu na nk wierzchokach, otrzymujc liczb krawdzi
k +
(nk)(nk1)
2
.
W obu przypadkach m = k +
(nk)(nk1)
2
9.13.
a) Cykl C
5
.
b) Cykl C
5
z jedn ciciw/przektn.
c) Graf peny K
4
z doczonym liciem.
160
9.15.
a) b)
9.22.
9.25. Np. dugie cieki z doczonym w zasadniczo rnym miejscu dodatkowym liciem w
obu przypadkach cig stopni (3, 2, 2, . . . , 2, 1, 1, 1), a drzewa nie s izomorczne.
9.47. Np. graf peny K
n1
, gdzie wierzchoki maj etykiety 1, 2, . . . , n 1, z doczonym n-tym
wierzchokiem o etykiecie n do wierzchoka o etykiecie 1 oraz 2. Czas dziaania: musimy na pewno
przegldn wszystkie permutacje zbioru {2, . . . , n1} zanim algorytm rozpatrzy kolejno 1, n, . . .
i chwil potem znajdzie drog Hamiltona.
161
162
Literatura
1. N. Briggs
Discrete Mathematics
Oxford University Press (2003)
2. R. Diestel
Graph theory
Springer (2000)
3. T. Gerstenkorn, T. rdka
Kombinatoryka i rachunek prawdopodobiestwa: teoria, wiczenia i zbir zada
Pastwowe Wydawnictwo Naukowe (1967)
4. N. Hartseld, G. Ringel
Pearls in graph theory: a comprehensive introduction
Dover Publications (2003)
5. E. Kowalik
Kombinatoryka
Wydawnictwa Naukowo-Techniczne (1993)
6. L. Lovasz, J. Pelikan, K. Vesztergombi
Discrete mathematics: elementary and beyond
Springer (2003)
7. J. Matousek, J. Nesetril
Invitation to Discrete Mathematics
Clarendon Press (1998)
8. A. Szepietowski
Wydawnictwo Uniwersytetu Gdaskiego (2004)
9. N. A. Vilenkin
Kombinatoryka
Pastwowe Wydawnictwo Naukowe (1972)
10. R. J. Wilson
Wprowadzenie do teorii grafw
Wydawnictwo Naukowe PWN (2008).
11. M. ynel
Materiay do zaj Matematyka dyskretna
Uniwersytet w Biaymstoku (2009)
163
164

Skrypt Matma Dyskretna

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Skrypt Matma Dyskretna

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Publikacja wspfinansowana przez Uni Europejsk w ramach Europejskiego Funduszu Spoecznego

uporzdkowanych wedug porzdku

uporzdkowane wedug porzdku kanon-

uporzdkowanych wedug porzdku

Zadanie 2.10. Wykonaj odejmowanie:

Zadanie 2.14. Wykonaj dzielenie:

Zadanie 2.31. Wykonaj nastpujce dziaania:

Zadanie 3.52. Niech a, b i c bd liczbami naturalnymi takimi, e a +b +c = n. Wyka, e

Zadanie 4.16. Rzucamy dwiema kostkami do gry. Obliczy prawdopodobiestwo:

19 mod 26. Korzystajc z rozszerzonego algorytmu Euklidesa wyznaczamy 15

2 jest wymierna, a zatem moe by zapisana jako

p, gdzie p jest liczb pierwsz, jest niewymierna. Udowod-

= 1, to liczba n nie jest pierwsza; Stop.

, interesuj nas tylko liczby niepodzielne przez p. Z zasady wczania/wyczania

Zadanie 7.2. Przeszukaj metod w gb i wszerz ponisze drzewa.

z zachowaniem kolejnoci i zwr C

< x zachodzi minus(x

< n zachodzi T(n

< n zachodzi T(n

jest potg dwjki).

< n zachodzi T(n

+b dla pewnych (tych

(5 1, 4 1, 3 1, 2 1, 2 1, 2 1, 2) = (4, 3, 2, 1, 1, 1, 2) jest cigiem grafowym

(4, 3, 2, 2, 1, 1, 1) jest cigiem grafowym

(3 1, 2 1, 2 1, 1 1, 1, 1) = (2, 1, 1, 0, 1, 1) jest cigiem grafowym

(2, 1, 1, 1, 1, 0) jest cigiem grafowym

(1 1, 1 1, 1, 1, 0) = (0, 0, 1, 1, 0) jest cigiem grafowym

(1, 1, 0, 0, 0) jest cigiem grafowym

(1 1, 0, 0, 0) = (0, 0, 0, 0) jest cigiem grafowym.

(1, 1, 0, 0, 0) jest cigiem grafowym.

(2, 1, 1, 1, 1, 0) jest cigiem grafowym.

(4, 3, 2, 2, 1, 1, 1) jest cigiem grafowym.

(6, 5, 4, 3, 2, 2, 2, 2) jest cigiem grafowym.

Zadanie 9.7. Ktre z nastpujcych cigw s grafowe?

< n wierzchokach ma co najwyej

= n1 wierzchokw i, z zaoenia indukcyjnego, co najwyej

, zatem czna liczba krawdzi w grae G nie przekracza

E. Podgrafem indukowanym przez podzbir wierzchokw V

) multigrafu G, e kada krawd e E, ktrej obydwa koce

(i adna inna, z denicji podgrafu).

E. Zauwamy, e T ma taki sam zbir wierzchokw co G, i kade drzewo spinajce

= {{1, 3}, {2, 3}, {2, 5}, {3, 4}}.

) bdzie dowolnym drzewem spinajcym grafu G = (V, E). Cykl bazowy/podsta-

krawdzi dodawa bdziemy krawd {v, u}, to otrzymamy drzewo

), gdzie V = {1, 2, 3, 4, 5} oraz E

= {{1, 3}, {1, 2}, {2, 5}, {1, 4}}.

), gdzie V = {1, 2, 3, 4, 5} oraz E

= {{2, 5}, {3, 5}, {1, 2}, {3, 4}}.

) w grae G o minimalnej sumie waonej

) jest grafowy dla dowolnego n

dwa nowe wierzchoki o

= m 1 n, a zatem znowu z Twierdzenia 9.24 wynika istnienie

You might also like