Professional Documents
Culture Documents
GEODEZJA INYNIERYJNO-PRZEMYSOWA
Cz I
Wydanie pierwsze
SPIS TRECI
SPIS TRECI ..........................................................................................................2 1. WIADOMOCI OGLNE ....................................................................................2
1.1. Charakterystyka prac wystpujcych w geodezji inynieryjno-przemysowej ................................... 2 1.2. Wybrane instrukcje i przepisy techniczne .............................................................................................. 3
4.1.Projekt zagospodarowania dziaki lub terenu ......................................................................................... 2 4.2. Geodezyjne opracowanie planu realizacyjnego...................................................................................... 2 4.3. Dokumentacja tyczenia............................................................................................................................. 7 4.4. Rodzaje prace geodezyjnych prowadzonych w czasie budowy i eksploatacji obiektu budowlanego 9
9.2. Projektowanie powierzchni paskich....................................................................................................... 6 9.2.1. Modele powierzchni topograficznych. ................................................................................................ 6 9.2.2. Realizacja paszczyzn bilansujcych masy ziemne ............................................................................. 9
LITERATURA..........................................................................................................2
1. WIADOMOCI OGLNE
prowadzenie pomiarw sytuacyjno-wysokociowych dla uzyskania map inynieryjno-gospodarczych, aktualizacj istniejcych podkadw mapowych, wykonanie podziaw nieruchomoci i ich rozgraniczania, prowadzenie pomiarw realizacyjnych zrnicowanych dokadnociowo, prowadzenie pomiarw inwentaryzacyjnych z wykorzystaniem metod geodezyjnych, fotogrametrycznych i termowizyjnych, prowadzenie pomiarw przemieszcze i odksztace oraz interpretacji geometrycznej uzyskanych wynikw, rozwizywanie zagadnie prawnych. Do prowadzenia czynnoci techniczno-prawnych i organizacyjnych we wszystkich etapach realizacji rnorodnych przedsiwzi inwestycyjnych wymagana jest zarwno specjalistyczna wiedza z zakresu pomiarw inynierskich jak te szeroka znajomo problemw budownictwa i inynierii. Wiedza ta pozwoli w pierwszym przypadku uzyska wysok dokadno ostatecznych rezultatw pomiarw, prowadzonych zazwyczaj w bardzo trudnych warunkach terenowych i obserwacyjnych. W drugim za przypadku znajomo technologii wznoszenia obiektw i znajomo jego konstrukcji pozwoli na waciwy dobr i organizacj prac geodezyjnych prowadzonych zarwno w czasie budowy jak i eksploatacji tego obiektu.
przeznaczenie terenw oraz linie rozgraniczajce tereny o rnych funkcjach lub rnych zasadach zagospodarowania, linie rozgraniczajce ulice, place, drogi publiczne, tereny z infrastruktur techniczn, tereny dla celw publicznych itd., warunki ksztatowania zabudowy i urzdzania terenu z podaniem linii zabudowy, gabarytw obiektw i intensywnoci zabudowy, zasady i warunki podziau terenu na dziaki budowlane, granice obszarw: przeznaczonych na zorganizowan dziaalno inwestycyjn; objtych ochron rodowiska, lenych itd., Do waniejszych powinnoci przy opracowywaniu planu przestrzennego zagospodarowania nale: ogoszenie o przystpieniu do sporzdzania planu, uzgodnienie projektu planu z: wojewod, zarzdami gmin ssiednich, zarzdem miasta do ktrego gmina naley, wadzami wojskowymi, pisemne zawiadomienie o terminach wyoenia planu rozesane do wszystkich zainteresowanych, wyoenie planu do publicznego wgldu na 21 dni, przyjmowanie protestw i ich rozpatrywanie, ogoszenie w wojewdzkim dzienniku urzdowym. Plan stanowi podstaw gospodarki gruntami, a take wydawania decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji, ktra okrela linie rozgraniczajce teren inwestycji oraz ustala warunki techniczne realizacji inwestycji, warunki ochrony rodowiska, wymagania ochrony osb trzecich.
11) prawo do dysponowania nieruchomoci na cele budowlane - to tytu prawny wynikajcy z prawa wasnoci, uytkowania wieczystego, zarzdu, ograniczonego prawa rzeczowego, 12) pozwolenie na budow - decyzja administracyjna zezwalajca na rozpoczcie i prowadzenie budowy, 13) dokumentacja budowy - to pozwolenie na budow wraz z projektem budowlanym, dziennikiem budowy, protokoy odbiorw czciowych i kocowych a take rysunki i opisy suce realizacji obiektu, operaty geodezyjne i ksika obmiarw, a w przypadku realizacji obiektu metod montau - dziennik montau, 14) dokumentacja powykonawcza - to dokumentacja budowy z naniesionymi zmianami dokonanymi w toku wykonywania robt oraz geodezyjne pomiary powykonawcze, 15) teren zamknity - teren lub obiekt budowlany dostpny tylko dla osb uprawnionych.
2.4. Rozporzdzenie Ministra Gospodarki Przestrzennej i Budownictwa z dnia 21. 02. 1995 r. w sprawie rodzaju i zakresu opracowa geodezyjnokartograficznych oraz czynnoci geodezyjnych obowizujcych w budownictwie
Przepisy tego rozporzdzenia okrelaj wymagania stawiane przed wykonawcami robt geodezyjnych (posiadajcych uprawnienia zawodowe) podczas projektowania, budowy, remontu i uytkowania obiektw budowlanych dla ktrych wymagane jest pozwolenie na budow. Przy realizacji sieci uzbrojenia terenu obowizuj inne przepisy.
Jeli buduje si pojedynczy obiekt o prostej konstrukcji, ktry jest usytuowany w granicach jednej nieruchomoci to projekt mona wykona na mapie jednostkowej w ukadzie lokalnym dla danej inwestycji. Jednak wwczas punkty osnowy geodezyjnej naley utrwali znakami z trwaego materiau i sporzdzi dla nich opisy topograficzne.
Wykonawca prac geodezyjnych jest zobowizany do przekazania oryginau dokumentacji z inwentaryzacji powykonawczej do orodka dokumentacji geodezyjnej i kartograficznej w formie i zakresie przewidzianym innymi przepisami. Map powsta w wyniku geodezyjnej inwentaryzacji powykonawczej przekazuje si kierownikowi budowy.
2.5. Ustawa z dnia 29. 04. 1985r. o gospodarce gruntami i wywaszczeniu nieruchomoci oraz Ustawa o zmianie Ustawy z dnia 29. 09. 1990r.
Ustawa okrela zasady gospodarowania gruntami zabudowanymi i przeznaczonymi w planach zagospodarowania przestrzennego na cele zabudowy. Podaje te zasady wywaszczania. Ustawa nie zajmuje si gruntami przeznaczonymi na cele gospodarki rolnej i lenej. Gminy mog tworzy zasoby gruntw na cele zabudowy miast i wsi w tym na budownictwo wielorodzinne oraz na wznoszenie budowli i urzdze zwizanych z tym budownictwem. Po nabyciu gruntw do zasobw przez zarzdy gmin przygotowuje si dla nich opracowania geodezyjne cznie z projektami podziaw nieruchomoci. Granice nieruchomoci przyjmuje si wg. istniejcego stanu prawnego lub z ewidencji gruntw i budowli. Jeeli w planach zagospodarowania przestrzennego przewidziano grunty pod skoncentrowane budownictwo jednorodzinne to po okreleniu przez rad gminy granic takich obszarw wykonuje si najpierw scalenie a potem podzia na dziaki budowlane oraz dokonuje si zmian w ksigach wieczystych (lub tworzy si nowe) i ewidencji gruntw i budynkw. Pozyskiwanie gruntw na wasno Skarbu Pastwa, lub na wasno gminy jest moliwe w drodze umowy lub wywaszczenia. Postpowanie wywaszczeniowe wszczyna si na wniosek zarzdu gminy jeli nieruchomoci potrzebnej na cele publiczne nie udaje si kupi w drodze umowy. Grunty stanowice wasno Skarbu Pastwa i wasno gminy mog by sprzedawane osobom prawnym i osobom fizycznym, albo oddawane tym osobom w uytkowanie wieczyste, uytkowanie, dzieraw lub najem.
2.6. Zarzdzenie Ministrw Gospodarki Przestrzennej i Budownictwa oraz Rolnictwa i Gospodarki ywnociowej z dnia 5. 08. 1996r. w sprawie rozgraniczania nieruchomoci
Podstaw ustalenia przebiegu granic nieruchomoci stanowi dokumenty stwierdzajce stan prawny nieruchomoci oraz dokumenty geodezyjne umoliwiajce wyznaczenie pooenia punktw granicznych. Stan prawny dokumentuj: odpisy z ksig wieczystych, wypisy aktw notarialnych o przeniesieniu wasnoci, orzeczenia sdu i ugody sdowe, decyzje administracyjne przenoszce wasno, inne dokumenty odnoszce si do tytuu wasnoci. Do dokumentw pozwalajcych wyznaczy przebieg granic w terenie nale: szkice graniczne, protokoy graniczne, ugody, zarysy pomiarowe z pomiaru granic, szkice wyznaczenia granic dziaek wydzielonych w wyniku scalenia, wymiany gruntw lub podziau nieruchomoci, a take: mapy jednostkowe nieruchomoci, mapy katastralne, mapy scalenia i wymiany gruntw, plany parcelacyjne, mapa ewidencji gruntw, mapa zasadnicza.
Dokumenty geodezyjne powinny pochodzi z pastwowych zasobw geodezyjno-kartograficznych, chocia dopuszczalne jest korzystanie z innych materiaw jeli moliwe jest stwierdzenie ich wiarygodnoci (np. nazwisko wykonawcy, firma) Ustalenie granic przebiega w nastpujcych etapach: zgoszenie pracy w orodku dokumentacji geodezyjno-kartograficznej, analiza informacji znajdujcych si w posiadanych dokumentach (w tym i tych, ktre dostarczy waciciel), przygotowanie szkicu przebiegu granic, ustalenie terminu rozgraniczenia i zawiadomienie stron. Czynnoci w terenie: wskazanie stronom granicy, stabilizacja punktw granicznych, sporzdzenie protokou granicznego, pomiar granicy i charakterystycznych elementw sytuacyjnych pozwalajcych na odtworzenie granicy. W razie sporu dy si do zawarcia ugody lub sprawa trafia do sdu.
Goda map s nastpujce: sekcja podziaowa 343 (nr strefy, nr pasa, nr supa) 1:50 000 (20km x 32km) 343.4 1:25 000 (10km x 16km) 343.41 1 :10 000 (5km x 8km) 343.442. 1 : 5 000 (2.5km x 4km) 343.442.2 1 : 2 000 ( 1km x 1.6km) 343.442.25 1 : 1 000 (0.5km x 0.8km) 343.442.25.4 1 : 500 (0.25km x 0,4km) 343.442.25.4.4
redni bd wysokoci na mapach topograficznych we wszystkich skalach nie moe przekracza: 1/3 zasadniczego cicia warstwicy dla terenw o nachyleniu do 20, 2/3 20 - 60, 1 powyej 60. Dokadno mapy zasadniczej charakteryzuj nastpujce bdy: bd pooenia punktu osnowy geodezyjnej 0,15mm, bd pooenia punktw sytuacyjnych I grupy, dokadno wzgldem najbliszych punktw osnowy geodezyjnej 0,3mm, bd pooenia pozostaych punktw 0,6mm. rednie bdy wysokoci przyjmuje si podobnie jak dla map topograficznych. Do celw projektowych istotna jest dokadno wzajemnego usytuowania na mapie dwch rnych punktw sytuacyjnych wzgldem siebie. Ocenia si i redni bd takiej odlegoci powinien si mieci w granicach od 0,3 do 0,4mm czyli dla skali: 1:1000 bdzie (0,3 - 0,4)m, 1:5000 bdzie (1,5 - 2,0)m, Dostarczenie projektantowi map o wysokiej dokadnoci nie tylko poprawi precyzj projektowania lecz pozwoli take na lepsze wpasowanie nowej inwestycji w istniejc w terenie zabudow. Rwnie uatwiona bdzie geodezyjna realizacja projektu w terenie poprzez dokadniejsze przygotowanie danych do tyczenia. Trzeba tu jednak doda, e przy geodezyjnym opracowaniu projektu inwestycji skadajcej si z szeregu elementw zachowujcych wzgldem siebie cile ustalone warunki geometryczne korzystanie z miar graficznych musi zosta ograniczone jedynie do wyznaczenia pooenia jednego punktu i jednego kierunku. Pooenie pozostaych elementw projektu bdzie wynika z realizacji ustalonych warunkw geometrycznych. Oparcie tyczenia takiego projektu na miarach graficznych, wzitych z mapy doprowadzi do znieksztacenia przyjtych przez projektanta warunkw geometrycznych.
Projekt zagospodarowania terenu przedstawiajcy usytuowanie wszystkich obiektw budowlanych konkretnej inwestycji podlega geodezyjnemu wytyczeniu w terenie. Celem geodezyjnego wytyczenia jest zapewnienie przestrzennego usytuowania obiektw zgodnie z wymogami projektu, czyli zachowanie przewidzianego w projekcie usytuowania tyczonych obiektw wzgldem siebie oraz wzgldem obiektw istniejcych i granic terenu inwestycji. Ponadto prace geodezyjne powinny by wykonane z dokadnoci zapewniajc uzyskanie wymaganych w projekcie ksztatw obrysw obiektw budowlanych i ich wymiarw. W przypadku tyczenia pojedynczych budynkw zlokalizowanych w granicach dziaki mona stosowa postpowanie uproszczone nie wymagajce korzystania z osnowy geodezyjnej. Przykadowy plan zagospodarowania dziaki pod budow domu mieszkalnego przedstawiono na rysunku 2. Tyczenie budynku prowadzi si w odniesieniu do granic dziaki. Najpierw tyczy si punkty A i B a nastpnie z tych punktw tyczy si punkty C i D. Taka kolejno pomiarw zapewnia dokadn realizacj prostokta ABCD eliminujc w procesie tyczenia obrysu budynku bdy odtworzenia granic dziaki. Kontrol poprawnoci wytyczenia obrysu mona przeprowadzi porwnujc dugoci przektnych AC i BD pomierzonych w terenie z dugociami obliczonymi z nominalnych wymiarw prostokta. Znacznie trudniejszy przypadek tyczenia obrysu budynku wzgldem granic dziaki przedstawiono na rysunku 3.
Z uwagi na konieczno korzystania z miar graficznych plan powinien by sporzdzony w skali 1:200 lub nawet 1:100. Do tyczenia mona tu wykorzysta metod biegunow. Dugoci celowych pomidzy stanowiskiem instrumentu 1 a punktami A-L oraz kty kierunkowe pomidzy granic dziaki 1-2 a punktami A-L wyznacza si graficznie wprost z posiadanego planu. Jeeli wymagania dokadnociowe realizacji ksztatu i wymiarw obrysu budynku bd wiksze ni uzyskiwane proponowan wyej metod biegunow, wwczas przygotowanie danych do tyczenia powinno by oparte na wykorzystaniu wsprzdnych punktw A-L. Wsprzdne takich punktw mona obliczy w przyjtym lokalnym ukadzie wsprzdnych w oparciu o wymiary i warunki geometryczne przedstawione w projekcie. Miary graficzne maj w tym przypadku pozwoli jedynie na lokalizacj jednego punktu budynku (lub granicy) i jednego kierunku wychodzcego z tego punktu w przyjtym ukadzie wsprzdnych. Zgodnie z wymogami Prawa Budowlanego tyczenie obiektw budowlanych przedstawionych na planie zagospodarowania terenu przyszej inwestycji naley wykona w odniesieniu do osnowy geodezyjnej.
Tym samym tre planu zagospodarowania terenu przedstawion przez projektanta naley uzupeni o punkty osnowy geodezyjnej oraz wsprzdne punktw osnowy i punktw reprezentujcych obiekty budowlane.
Ostatecznie plan realizacyjny zagospodarowania terenu zawiera tre skadajc si z niej wyszczeglnionych pozycji dobranych stosownie do rodzaju inwestycji: granice terenu inwestycji, granice strefy ochronnej, granice robt ziemnych (wydzielonych rejonw, tarasw, skarp, roww), obiekty i urzdzenia istniejce, obiekty projektowane (obrysy, osie gwne, elementy charakterystyczne, nazwy), wymiary obiektw, rozstawy osi, odlegoci wzajemne midzy obiektami projektowanymi, a take odlegoci od obiektw istniejcych, sie uzbrojenia terenu (osie przewodw gwnych i odganych, osie podpr, punkty podcze, oznaczenia przewodw), osie torw kolejowych, rozjazdy, skrzyowania, urzdzenia techniczne i towarzyszce obiekty inynierskie, charakterystyczne punkty osi i korony drogi, zwyke i wielopoziomowe skrzyowania drg, urzdzenia techniczne i towarzyszce obiekty inynierskie, osie i linie brzegowe ciekw i zbiornikw wodnych, linie zalewowe, wodne budowle inynierskie, wsprzdne paskie punktw zaamania granic, obrysw, osi a take punktw gwnych i charakterystycznych punktw poszczeglnych obiektw budowlanych, wysokoci punktw wyznaczajcych poziom zerowy obiektu budowlanego, wysokoci charakterystycznych punktw pionowego uksztatowania terenu, punkty istniejcej i projektowanej osnowy geodezyjnej wraz z ich wsprzdnymi i oznaczeniami. Dla ogromnych przedsiwzi inwestycyjnych (np. zakad metalurgiczny) plan realizacyjny moe by przygotowywany etapowo. Wwczas naley prowadzi tzw. plan koordynacyjny, ktrego tre stanowi bdzie zinwentaryzowany fragment inwestycji ju zrealizowanej uzupeniony o kolejny fragment projektu zagospodarowania terenu. Etapowe sporzdzanie planu realizacyjnego zapobiega rnego rodzaju kolizjom i usuwa ewentualno przeprojektowywania pierwotnego planu realizacyjnego. W przypadku duego
zagszczenia treci planu moe on by niekiedy przygotowany oddzielnie dla rnych obiektw budowlanych (budynki, trasy komunikacyjne, sie uzbrojenia terenu, roboty ziemne). Podstawowe dane do tyczenia, lokalizujce obiekty w terenie, zawarte s zarwno w planie realizacyjnym zagospodarowania terenu jak i w projektach technicznych poszczeglnych obiektw budowlanych. Dlatego te, przygotowanie danych do tyczenia powinno by wykonane z wykorzystaniem penej dokumentacji projektowej, gdy wwczas uzyska si moliwo zarwno skontrolowania poprawnoci dokumentacji projektowej jak i potwierdzenia prawidowoci przygotowania danych do tyczenia. Wymg tyczenia projektowanych obiektw wzgldem osnowy geodezyjnej stwarza potrzeb okrelenia wsprzdnych punktw tyczonych w ukadzie wsprzdnych osnowy geodezyjnej. Wykonanie tej czynnoci przyjto okrela jako geodezyjne opracowanie planu realizacyjnego. Opracowanie to prowadzi si w nastpujcych etapach: 1) obliczenie wsprzdnych punktw planu realizacyjnego w lokalnym ukadzie wsprzdnych, 2) wyznaczenie parametrw transformacji lokalnego ukadu planu realizacyjnego na ukad wsprzdnych osnowy geodezyjnej, 3) obliczenie wsprzdnych punktw planu realizacyjnego w ukadzie wsprzdnych osnowy geodezyjnej. Plan zagospodarowania terenu (rys. 4) opracowany przez projektanta ma posta rysunku wykonanego na mapie w okrelonej skali.
Rysunek ten zawiera informacje o usytuowaniu projektowanych obiektw wzgldem siebie i wzgldem obiektw istniejcych, a take przedstawia ksztaty obrysw i ich wymiary. W szczeglnoci podane s: warunki wzajemnej prostopadoci i rwnolegoci osi oraz linii obrysw obiektw wzgldem siebie oraz wzgldem osi i linii obrysw innych obiektw, warunki zachowania okrelonych ktw i odlegoci pomidzy osiami i liniami obrysw obiektw, promienie ukw, dugoci stycznych, kty zwrotu, odlegoci midzy obiektami projektowanymi a obiektami istniejcymi w terenie, wysokoci punktw zerowych i wysokoci charakterystycznych punktw pionowego uksztatowania terenu. Wymienione wyej dane geodezyjne uzupenione niekiedy o miary graficzne brane z mapy wykorzystuje si do obliczenia wsprzdnych tyczonych punktw w lokalnym ukadzie wsprzdnych Oxy planu realizacyjnego. Ustalenie takiego ukadu wsprzdnych sprowadza si do przyjcia na planie punktu pocztkowego O oraz osi Ox. Mona na przykad za punkt O przyj punkt przecicia dwch gwnych osi planu realizacyjnego, przy czym jedna z tych osi bdzie reprezentowa o Ox lokalnego ukadu wsprzdnych. W oparciu o przyjty ukad wsprzdnych oraz wyszczeglnione na planie warunki geometryczne i rnego rodzaju wymiary oblicza si wsprzdne punktw reprezentujcych tre planu zagospodarowania terenu. Czynnoci etapu drugiego maj doprowadzi do wpasowania treci planu zagospodarowania terenu w sytuacj istniejc w terenie . Ten etap oparty jest na wykorzystaniu miar graficznych wicych plan zagospodarowania z sytuacj istniejc w terenie a przedstawion na mapie. Warto w tym miejscu przypomnie, e na mapach uytych do projektowania naniesione s punkty osnowy geodezyjnej (instrukcja K-1). Efekt wpasowania mona w najprostszym przypadku osign przez nadanie pocztkowi ukadu lokalnego O wsprzdnych, a osi Ox - azymutu, obliczonych bezporednio w ukadzie osnowy geodezyjnej Oxy (terenowym). Jeli zatem pocztek ukadu O zlokalizowano w punkcie 1 a o Ox przechodzi przez punkt 2 (rys. 5), to naley obliczy wsprzdne tych dwch punktw w ukadzie terenowym Oxy.
Obliczenia wsprzdnych punktw 1 i 2 opiera si na wsprzdnych punktw osnowy geodezyjnej 101-105 i pomierzonych graficznie na mapie odlegociach punktw 1 i 2 od punktw osnowy 101-105. Wprowadzenie w etapie pierwszym wsprzdnych terenowych punktu O i azymutu 1-2 (obliczonego ze wsprzdnych terenowych) dla osi Ox prowadzi bezporednio do wyznaczania wsprzdnych punktw tyczonych w ukadzie terenowym. Wpasowania obydwu ukadw wsprzdnych mona te dokona stosujc ponisze wzory transformacji izometrycznej.
1 n4
( Vx2i + Vy2i )
i i
Trzeci etap geodezyjnego opracowania planu zagospodarowania terenu polega na obliczeniu wsprzdnych wszystkich tyczonych punktw w ukadzie terenowym Oxy. Czynnoci przeliczenia wsprzdnych x, y poszczeglnych punktw z ukadu lokalnego na ukad terenowy prowadzi si z wykorzystaniem obliczonych parametrw transformacji: xo, yo, . Oprcz wsprzdnych paskich tyczonych punktw, plan realizacyjny zawiera rwnie wysokoci punktw wyznaczajcych jednoznacznie poziom zerowy wznoszonych obiektw budowlanych, jak rwnie wysokoci wybranych punktw sieci uzbrojenia podziemnego i nadziemnego, a take wysokoci punktw charakterystycznych pionowego uksztatowania terenu. Wysokoci tych punktw poddane s zazwyczaj w odniesieniu do przyjtego w Kraju poziomu odniesienia (poziom zera mareografu w Kronsztadzie) i nie wymagaj przelicze. S one realizowane w dowizaniu do punktw pastwowej osnowy wysokociowej (reperw) lub dowizanych do nich reperw roboczych stanowicych sie punktw usytuowanych na terenie inwestycji. Wysokoci wszystkich punktw wyznaczane s w systemie wysokoci normalnych. Wsprzdne punktw osnowy geodezyjnej i wsprzdne punktw tyczonych planu realizacyjnego mog by rwnie podawane w formie zestaww tabelarycznych. W takim przypadku wszystkie punkty planu realizacyjnego powinny posiada odpowiednie oznaczenia cyfrowe (numery).
kontrolnych) wicych punkty obiektu tyczonego wzgldem siebie oraz wicych punkty obiektu tyczonego z punktami obiektw wzniesionych lub istniejcych.
Rezultaty wykonanych oblicze su do sporzdzenia dokumentu bdcego bezporedni podstaw tyczenia. Dokumentem tym jest szkic dokumentacyjny przygotowany na podstawie planu realizacyjnego. Szkic taki (rys.6) zawiera: rysunek realizowanego obiektu lub jego fragmentu sporzdzony w oparciu o plan realizacyjny bez obowizku zachowania skali, istniejce przewody i urzdzenia podziemne, punkty osnowy geodezyjnej, wsprzdne punktw osnowy i punktw tyczonych, obliczone dane do tyczenia i miary kontrolne, numer zlecenia i oznaczenie dokumentacji na podstawie ktrej sporzdzono szkic, nazwisko sporzdzajcego i dat wykonania szkicu. Dane do tyczenia oraz miary kontrolne mog by zestawione tabelarycznie lub wypisywane bezporednio na rysunku szkicu dokumentacyjnego. Po wykonaniu tyczenia sporzdza si szkic tyczenia na ktrym uwidacznia si wszystkie dane liczbowe uzyskiwane w toku prac tyczeniowych wraz z miarami kontrolnymi. Szkic tyczenia (rys. 7) sporzdza si jako dokument wycinkowy jednego okrelonego etapu wytyczenia. Szkic taki moe by sporzdzony na kopii szkicu dokumentacyjnego. Wykonanie tyczenia naley udokumentowa odpowiednimi wpisami do dziennika budowy z jednoczesnym przekazaniem kierownikowi budowy dwch egzemplarzy szkicw tyczenia. Wszystkie szkice dokumentacyjne i szkice tyczenia przechowuje wykonawca prac geodezyjnych do chwili zakoczenia budowy po czym przekazuje je zamawiajcemu.
4.4. Rodzaje prace geodezyjnych prowadzonych w czasie budowy i eksploatacji obiektu budowlanego
Oprcz projektu zagospodarowania terenu przedstawiajcego przestrzenne usytuowanie obiektu i urzdze budowlanych sporzdza si projekt architektoniczno-budowlany poszczeglnych obiektw budowlanych. Projekt architektoniczno-budowlany obiektu budowlanego powinien zawiera zwizy opis techniczny oraz cz rysunkow. W opisie technicznym okrela si: przeznaczenie obiektu, jego kubatur i zestawienie powierzchni, ukad konstrukcyjny obiektu oraz rozwizania konstrukcyjno-materiaowe, podstawowe dane technologiczne obiektw usugowych i produkcyjnych, rozwizania budowlane i instalacyjno-techniczne obiektw liniowych, rozwizania i sposb funkcjonowania zasadniczych urzdze rnych instalacji technicznych, w tym przemysowych,
charakterystyk energetyczn i ekologiczn obiektu. Cz rysunkowa przedstawia: widoki boczne (elewacje), a take widok z gry, rzuty wszystkich charakterystycznych poziomw obiektu, w tym przekrycia oraz przekroje przedstawiajce: rozwizania budowlano-konstrukcyjne i powizanie z podoem; wspzaleno midzy elementami budowlanymi obiektw a urzdzeniami technologicznymi i przemysowymi; budowle przemysowe i inne tworzce cao techniczno-uytkow jak komin, zbiornik, chodnia, z podaniem wszystkich wymiarw, urzdzenia instalacji technicznych i elementy oglnobudowlanego wyposaenia technicznego. Cz rysunkowa projektu architektoniczno-budowlanego sporzdzana jest w skali dostosowanej do specyfiki i charakteru obiektu budowlanego oraz stopnia dokadnoci oznacze graficznych. Projekty powinny by sporzdzone w skalach nie mniejszych ni: 1:200 dla obiektw budowlanych o duych rozmiarach, 1:100 dla pozostaych obiektw i wydzielonych czci obiektw duych, 1:50 dla obiektw lub ich wydzielonych czci podlegajcych przebudowie lub modernizacji. W stosunku do obiektu budowlanego liniowego skale rysunkw dostosowa naley do potrzeb realizacyjnych obiektu. Podobnie jak przy tyczeniu lokalizacyjnym podstawowym dokumentem jest projekt zagospodarowania terenu tak w czasie budowy konkretnego obiektu budowlanego takim dokumentem jest projekt architektoniczno-budowlany. Pozwala on na przygotowanie danych do wytyczenia szczegw obiektu budowlanego zgodnie z wymogami projektu. Celem geodezyjnej obsugi budowy i montau obiektu jest zatem zapewnienie waciwego wzajemnego pooenia elementw tworzcych obiekt z zachowaniem jego wymaganego ksztatu i wymiarw. Znakomita wikszo obiektw budowlanych wznoszona jest obecnie przy cisej wsppracy wykonawcw prac budowlano-montaowych z wykonawcami prac geodezyjnych. Wsppraca ta rozpoczyna si ju w trakcie robt ziemnych i jest kontynuowana w fazie budowy fundamentw, wznoszenia elementw nonych i przekry dachowych, a take podczas budowy i montau wyposaenia technicznego, eksploatacyjnego i technologicznego. Prace geodezyjne kontynuowane s rwnie po zakoczeniu budowy i rozpoczciu eksploatacji, a ich celem jest wyznaczanie przemieszcze i odksztace budowli oraz sprawdzanie rnorodnych warunkw geometrycznych zapewniajcych prawidowe funkcjonowanie obiektu budowlanego i urzdze produkcyjnych. Tyczenie sytuacyjne szczegw, ktrych lokalizacja musi by wskazana z wysok dokadnoci prowadzi si w oparciu o osnow budowlano-montaow utworzon przez gwne osie tyczonego obiektu lub jednoznacznie zwizan z tymi osiami. W pracach o mniejszych wymaganiach dokadnociowych mona zrezygnowa z zakadania osnw budowlano-montaowych , a tyczenie elementw zespow konstrukcyjnych i technicznych mona opiera na ukadach osi konstrukcyjnych tych zespow oraz na uprzednio wytyczonych i skontrolowanych elementach. Tyczenie wysokociowe opiera si na reperach roboczych, ktrych wysokoci wyznaczono w dowizaniu do reperw sieci pastwowej. Repery robocze sytuuje si poza zasigiem przemieszcze podoa spowodowanych przez obiekt w takiej liczbie aby bya moliwo kontrolowania wysokoci punktw wyznaczanych. Korzystne jest usytuowanie reperw roboczych w takiej odlegoci od obiektu aby przeniesienie wysokoci z reperu na obiekt mogo by dokonane z wykorzystaniem jednego stanowiska niwelatora. Dokumentami tyczenia szczegw s podobnie jak przy tyczeniu lokalizacyjnym: szkic dokumentacyjny i szkic tyczenia, sporzdzone na podstawie projektu architektoniczno-budowlanego i wynikw wykonanego tyczenia. Ponadto sporzdza si rwnie szkice kontrolne zawierajce wyniki powykonawczych pomiarw inwentaryzacyjnych, ktre prowadzi si w poszczeglnych fazach wznoszenia obiektu w celu stwierdzenia poprawnoci: wykonania wykopw i deskowa, ustawienia rub fundamentowych, ustawienia elementw nonych itp. Wykonane czynnoci tyczenia, inwentaryzacji jak rwnie wykonane pomiary przemieszcze obiektu i jego podoa w czasie budowy naley bezwzgldnie potwierdzi wpisem do dziennika budowy. Odpowiednie szkice tyczenia i kontroli oraz wyniki pomiarw przemieszcze przekazuje si kierownikowi budowy. W razie stwierdzenia niedopuszczalnych rozbienoci midzy wynikami pomiarw, a ustaleniami projektu architektoniczno-budowlanego, fakt ten naley odnotowa w dzienniku budowy. Bezporednio po zakoczeniu budowy prowadzi si pomiary inwentaryzacyjne w celu zebrania danych dotyczcych zagospodarowania terenu, w tym take jego uksztatowania pionowego. Inwentaryzacja przewodw podziemnych powinna by wykonana przed ich przykryciem. Zebrane w toku takich pomiarw informacje pozwalaj na opracowanie mapy inwentaryzacyjnej wzniesionej inwestycji i s rwnie wykorzystywane do wprowadzenia zmian na mapie zasadniczej.
Obiekty budowlane i budowle inynierskie, ktre podczas budowy i montau oraz w czasie eksploatacji s zagroone przemieszczeniami i odksztaceniami majcymi wpyw na ich bezpieczestwo i prawidow prac, poddawane s pomiarom okresowym. Zakres i czstotliwo pomiarw przemieszcze i odksztace jest zazwyczaj okrelona w projekcie technicznym lub instrukcji eksploatacji obiektw.
Osnowa budowlano-montaowa suy do tyczenia szczegw konkretnego obiektu budowlanego, ktrego poszczeglne fragmenty (elementy konstrukcyjne) musz by usytuowane w przestrzeni z wysok dokadnoci, trudn do uzyskania przy wykonywaniu tyczenia w oparciu o osnow szczegow. Osnowa tego typu jest osnow lokaln lecz zlokalizowan w oparciu o punkty osnowy szczegowej. Konstrukcja geometryczna osnw budowlano-montaowych jest dostosowana do ksztatu wznoszonego obiektu. Przedstawiony wyej klasyczny podzia poziomych osnw realizacyjnych moe w konkretnych rozwizaniach wystpowa w formie uproszczonej. Moliwe jest na przykad dowizanie osnw budowlanomontaowych bezporednio do punktw osnowy podstawowej, jak rwnie dopuszczalne jest zakadanie dla maych obszarw inwestycji tylko osnowy szczegowej. Takie uproszczenia konstrukcji geometrycznej sieci realizacyjnych s szczeglnie uzasadnione przy korzystaniu w pracach tyczeniowych z tachymetrw elektronicznych i odbiornikw satelitarnych. Funkcj poziomej sieci realizacyjnej spenia moe istniejca na danym terenie osnowa geodezyjna, zagszczana w razie potrzeby dodatkowymi punktami. Adaptowana osnowa istniejca musi jednak spenia wymogi dokadnociowe ustalone dla realizowanej inwestycji. Najczciej jednak osnowa realizacyjna o wysokiej dokadnoci rozwizywana jest jako osnowa lokalna, a dopiero pniej przyjty ukad lokalny jest transformowany na ukad pastwowy 1965 z wykorzystaniem punktw dostosowania. Punktami dostosowania s tu punkty istniejcej w terenie osnowy geodezyjnej, ktre wczono fizycznie do zakadanej sieci realizacyjnej i objto wsplnymi obserwacjami ktw i dugoci prowadzonymi w nowo zaoonej sieci realizacyjnej. Obecno tych punktw w procesie wyrwnania sieci realizacyjnej w jej ukadzie lokalnym nie nakada na to wyrwnanie adnych dodatkowych warunkw. W klasyfikacji poziomych osnw realizacyjnych rozrni jeszcze mona dwa rodzaje sieci: sieci w ktrych na warto wsprzdnych punktw nie naoono warunkw rwnoci z wartociami projektowanymi, sieci w ktrych wartoci wsprzdnych punktw po wyrwnaniu rwne s zaoonym w projekcie wartociom nominalnym. W pierwszym przypadku lokalizowanie punktw w terenie cechuje si pewn dowolnoci w doborze miejsca osadzenia znaku pomiarowego, za w drugim przypadku miejsce osadzenia znaku jest okrelone cile w planie realizacyjnym. Uzyskanie nominalnych wartoci wsprzdnych wie si tu z przesuwaniem pierwotnego rodka gowicy znaku o wartoci poprawek trasowania uzyskanych z wyrwnania sieci.
Dokumentacja geodezyjna dotyczca sieci istniejcych na danym terenie pozwala zorientowa si projektantowi do jakiej klasy dokadnoci nale te punkty. Jeli ta dokadno bdzie odpowiednia dla potrzeb pomiarw realizacyjnych, a jednoczenie usytuowanie punktw nie koliduje z przyszymi pracami budowlanymi to punkty takie s wczone do sieci realizacyjnej i wykorzystywane do jej nawizania. Przy niszej od wymaganej dokadnoci istniejcych w terenie punktw osnowy geodezyjnej, mog one zosta wczone do sieci realizacyjnej, jednak nie jako punkty nawizania, a jedynie jako punkty dostosowania, pozwalajce na dokonanie transformacji wsprzdnych punktw osnowy realizacyjnej z ukadu lokalnego na ukad pastwowy z zachowaniem skali sieci realizacyjnej. Na og sieci poziome, w ktrych pooenie punktw wyznacza si przy uyciu najnowszych technik pomiarowych, bd znajdoway si w wyszej klasie dokadnoci ni sieci zakadane w okresie wczeniejszym. Mona jednak zauway, e w wielu regionach Kraju na istniejcych punktach osnw II i III klasy prowadzi si obserwacje metodami GPS, nadajc tym punktom nowe dokadniej okrelone wsprzdne. W kolejnym etapie pracy projektant przeprowadza wstpn analiz dokadnoci , w wyniku ktrej powinny zosta wskazane zarwno przewidziane do obserwacji elementy geometryczne sieci jak i dokadnoci prowadzenia tych obserwacji. W uzasadnionych dokadnociowo przypadkach wskazania takie mog by dokonane w oparciu o wymogi sformuowane w Instrukcji G-1 w zakresie osnw geodezyjnych II i III klasy. Midzy innymi w instrukcji tej ustalono i bd pooenia punktu osnowy II klasy wzgldem punktw nawizania moe osiga warto mp 0,05m jeli zostan zachowane bdy pomiaru ktw i dugoci bokw w sieci zestawione w tabeli 1. Tabela 1 Dugo elementu w sieci 0,5 - 2 km 2 - 4 km 4 - 8 km rednie bdy pomiaru Kta Dugoci boku 4 2 x 10-5 2,5 1,2 x 10-5 1,5 8 x 10-6
Uzyskanie bdu pooenia punktu mp 0,10m w osnowach geodezyjnych III klasy, przy stosowaniu metody wcicia, jest moliwe przy zachowaniu dokadnoci pomiaru ktw i dugoci wyszczeglnionych w tabeli 2 Tabela 2 Dugo elementu w sieci 0,4 - 1,5 km 1,5 - 3,0 km 3,0 - 5,0 km rednie bdy pomiaru Kta Dugoci boku 10 5 x 10-5 5 2,5 x 10-5 3 1,5 x 10-5
Indywidualna wstpna analiza dokadnoci zaprojektowanej lokalnej sieci realizacyjnej powinna by oparta na wymaganej dokadnoci usytuowania obiektu lub realizacji ksztatu i wymiarw tego obiektu. Dopuszczalne odchyki w tym zakresie powinny by podane w planie zagospodarowania terenu, w normach branowych lub bezporednio przez zleceniodawc prac geodezyjnych. Na podstawie podanych odchyek, w ramach wstpnej analizy dokadnoci, ustala si wymagane dokadnoci wyznaczenia punktw osnowy realizacyjnej, a w dalszym rozwiniciu jej struktur geometryczn i dokadno obserwacji polowych. Przygotowany projekt sieci realizacyjnej weryfikuje si jeszcze w ramach wywiadu terenowego i po wprowadzeniu niezbdnych poprawek przystpuje si do wyznaczenia poszczeglnych punktw sieci w terenie i ich utrwalenia odpowiednimi znakami ziemnymi lub ciennymi. Tyczenie punktw osnowy realizacyjnej prowadzi si w nawizaniu do zidentyfikowanych szczegw terenowych. Punkty ktrym maj by nadane nominalne wsprzdne projektowane musz zosta zlokalizowane z dokadnoci zapewniajc moliwo wprowadzenia poprawek trasowania na specjalnie przygotowanej gowicy znaku o wymiarach 10cm x 10cm.
Elementami geometrycznymi wicymi poszczeglne punkty i pozwalajcymi na wyznaczenie ich pooenia s kty pomidzy liniami czcymi punkty i dugoci tych linii. Ustalenie wartoci wymienionych elementw przy zastosowaniu tradycyjnych technik pomiaru wymaga istnienia wizur wzdu linii czcych punkty. Spenienie tego warunku wpywa w sposb decydujcy na konstrukcj geometryczn zakadanej sieci. Brak wizur midzy punktami nie jest jednak przeszkod w wyznaczaniu ich pooenia przy stosowaniu techniki satelitarnej GPS. Stwarza to niewtpliwie moliwoci atwiejszego wyboru lokalizacji punktw osnowy realizacyjnej. Projektowanie lokalizacji punktw osnowy podstawowej i szczegowej prowadzone jest w oparciu o ten sam plan realizacyjny. Stanowi on oparcie dla sieci szczegowych, ktrych konstrukcja geometryczna moe by zrnicowana zarwno dla poszczeglnych fragmentw terenu inwestycji jak i dla poszczeglnych faz prac budowlanych. Sie podstawowa powinna ponadto zabezpieczy potrzeby prowadzenia w trakcie budowy i po jej zakoczeniu pomiarw inwentaryzacyjnych i pomiarw przemieszcze. Mona przyj i punkty tworzce sie podstawow powinny by rozmieszczone rwnomiernie na terenie budowy i na terenach przylegych w miejscach szczeglnie chronionych, na odkrytych wzniesieniach terenowych, a nawet na dostpnych dachach trwaych budynkw. Najczciej ksztat takiej osnowy bdzie zbliony do konstrukcji przedstawionej na rysunku 8, a zastosowanej przy budowie ogromnego zakadu metalurgicznego.
Jest to sie trilateracyjna o bokach od 850m do 2,5km. Konstrukcja geometryczna przedstawiona na rysunku 8 moe te by traktowana jako sie ktowa z kilkoma elementami liniowymi i jako pena sie liniowo-ktowa. W przypadku inwestycji obszarowo mniejszych punkty osnowy podstawowej w wikszoci mog by zlokalizowane poza terenem budowy (rys. 9).
Dla inwestycji liniowych (drogi, koleje, cieki wodne) punkty osnowy podstawowej rozmieszczone w odlegoci 500m do 2,5km mog tworzy acuch trjktw lub cig poligonowy (rys. 10 i 11).
Przykad wykorzystania istniejcej w terenie osnowy geodezyjnej II i III klasy do rozbudowania szczegowej osnowy realizacyjnej przedstawiono na rysunku 12.
Znajdujce si w rejonie przyszej inwestycji budynki mona wykorzysta do zakadania na nich znakw ciennych lub dachowych, ktre razem ze znakami ziemnymi utworz sie realizacyjn. Wzajemne powizanie tych punktw konstrukcjami liniowo-ktowymi przedstawiono na rysunku 13. Konstrukcje geometryczne szczegowych osnw realizacyjnych s na og dostosowane do ksztatu tyczonych obiektw. Najczciej bd to cigi poligonowe o bokach 200 - 300m dowizane do punktw osnowy podstawowej i tworzce niekiedy sieci poligonowe. Dla obiektw rwnomiernie usytuowanych w wybranych fragmentach terenu inwestycji mona stosowa sie czworoktw (rys.14).
Szczegowa sie realizacyjna, w ktrej punkty otrzymuj nominalne wsprzdne projektowane ma najczciej ksztat regularny i wystpuje jako sie kwadratw lub prostoktw (rys. 15).
Konstrukcje geometryczne sieci budowlano-montaowych s cile zwizane z ukadem osi konstrukcyjnych i ksztatem wznoszonego obiektu. Blisza charakterystyka tych sieci zostanie przedstawiona cznie z pracami geodezyjnymi prowadzonymi w czasie budowy i montau wybranych obiektw w dalszej czci opracowania.
Gowice tych znakw powinny posiada wyranie zaznaczony rodek. Gowice znakw przeznaczonych do utrwalania punktw osnowy regularnej wyposaone s w pyt stalow niekiedy z naniesion na ni siatk centymetrow lub ukadem dwch wzajemnie prostopadych osi przecinajcych si w rodku pyty. Przy stabilizacji tych znakw naley zapewni rwnolego krawdzi pytki do osi ukadu wsprzdnych sieci realizacyjnej. Takie usytuowanie pytki jest niezbdne do wnoszenia poprawek trasowania uzyskanych w wyniku wyrwnania sieci regularnej. Punkty obierane na budynkach utrwala si tarczami sygnalizacyjnymi o wyranym znaku w ksztacie krzya. Stosowanie tachymetrw elektronicznych wywouje potrzeb utrwalania takich punktw pryzmatami dalmierczymi (np.3600), lub specjaln foli odblaskow z naniesionym centrem znaku. Obserwacje, ktrych celem jest wyznaczenie wartoci elementw geometrycznych wicych punkty osnowy realizacyjnej mona rozpocz po ustabilizowaniu si znakw. S to najczciej obserwacje kierunkw i dugoci prowadzone wzdu linii tworzcych konstrukcj geometryczn sieci. Linie te mog czy zarwno ssiednie punkty sieci jak i punkty dalsze jeli zachodzi potrzeba wzmocnienia mocy geometrycznej sieci. Rodzaj instrumentw i liczba serii pomiarowych powinny by okrelone w ramach wstpnej analizy dokadnoci. Instrumentami predestynowanymi do prowadzenia obserwacji w sieciach geodezyjnych s dzi niewtpliwie rnej klasy tachymetry elektroniczne (total station). Z uwagi na rol jak peni maj podstawowe sieci realizacyjne, do pomiaru ktw i dugoci w tych sieciach powinny by uyte instrumenty charakteryzujce si najwyszymi parametrami dokadnociowymi. Przykadem takiego instrumentu jest tachymetr TC 2002 firmy Leica, w ktrym dokadno odczytu kierunku wynosi 1cc, za odlegoci mona mierzy z dokadnoci (1mm + 1 ppm). Przy pomiarach odlegoci do 200m, tachymetr ten zapewnia dokadno rzdu 0,2mm. Pomiar w cigach i sieciach poligonowych korzystnie jest prowadzi metod trzech statyww. W pracach o najwyszej precyzji decydujcy wpyw na dokadno ostatecznych rezultatw pomiarw maj warunki w jakich prowadzi si obserwacje. Std te powinno si unika prowadzenia obserwacji w czasie sonecznej pogody, wzgldnie naley stosowa parasole ochronne. Pomiary w sieciach szczegowych prowadzone s na og z nisz dokadnoci ni w sieciach podstawowych. Decyzje w tym wzgldzie podejmuje si w ramach wstpnych analiz dokadnoci. W ostatnich kilku latach instrumentaria przedsibiorstw geodezyjnych wzbogaciy si o odbiorniki satelitarne pozwalajce wyznaczy pozycje punktw w odniesieniu do ukadu 32 satelitw krcych po
orbitach o promieniu okoo 20 tysicy kilometrw. Technika GPS jest ju szeroko stosowana w pomiarach rnego typu osnw. Rwnie w pomiarach zwizanych z zakadaniem sieci realizacyjnych technika ta bdzie wypiera tradycyjnie prowadzone pomiary ktowo-liniowe. Ze wzgldu na osigane dokadnoci wyznacze pozycji punktw najkorzystniej jest stosowa metod statyczn lub metod rapid static. W pierwszej z nich stosujc czas obserwacji od 60 do 80 minut mona wyznaczy pooenia punktw z dokadnoci 3 - 5mm dla odlegoci midzy punktami do 5km. Metoda rapid static wymaga prowadzenia obserwacji w czasie 10 - 15 minut i zapewnia wyznaczenie pooenia punktw z dokadnoci okoo 1cm. Duo mniejsze dokadnoci uzyskuje si przy stosowaniu metody kinematycznej i pseudokinematycznej.
ml = (a + b x l)
(1)
korzystajc z charakterystyk dokadnociowych dalmierzy podawanych przez produkujce je firmy [np. ml = (2 + 3 x 10-6 l)mm]. Tabela 3
410001 + 00000000 kod 0 - rozpoczcie obserwacji na stanowisku 410002 + 00000088 42.... + 00000032 43.... + 00001441 kod 88 nr stan. wys. instr. 410003 + 00000053 42.... + 00000995 43.... + 00000018 kod 53 cinienie temper. 410004 + 00000087 42.... + 00000031 43.... + 00001339 kod 87 nr celu wys. sygn. 410005 + 00000087 42.... + 00000033 43.... + 00001444 kod 87 nr celu wys. sygn. 110006 + 00000033 21.322 + 35670072 22.322 + 10019630 110007 + 00000031 21.322 + 16156632 22.322 + 10014596 110008 + 00000031 21.322 + 36156591 22.322 + 29985 187 110009 + 00000033 21.322 + 15670025 22.322 + 29980123 nr celu kier. poziomy kier. pionowy 410010 + 00000080 42.... + 00000032 kod 80 nr stan. 110011 + 00000033 21.322 + 35670043 22.322 + 10019814 110012 + 00000031 21.322 + 16156703 22.322 + 10014541 110013 + 00000031 21.322 + 36156698 22.322 + 29985263 110014 + 00000033 21.322 + 15670067 22.322 + 29980266 nr celu kier. poziomy kier. pionowy
31...26 + 03152130 31...26 + 03028895 31...26 + 03028895 31...26 + 03152131 odleg. pochyl.
32...26 + 03152115 32...26 + 03028887 32...26 + 03028887 32...26 + 03152116 odl. pozioma
31...26 + 03152128 31...26 + 03028893 31...26 + 03028893 31...26 + 03152131 odl. pochyl.
Tabela 4 32 995,0 18,0 11,0 1,441 cinienie temp. wys. instr. 33 .00000 315.2150 -.9743 100.1975 1.444 31 204.86563 302.8920 -.5914 100.1470 1.339 kier.poziomy odl. pochyl. rnica kier. pion. wys. sygn. wysok. 32 995.0 18.0 11.0 1.441 33 .00000 315.2149 -.9753 100.1977 1.444 31 204.86646 302.8919 -.5882 100.1464 1.339
1 seria
2 seria
W wyrwnaniu wynikw pomiarw poziomych sieci realizacyjnych korzysta si z rwna obserwacyjnych ktw i dugoci. Rwnanie obserwacyjne kta ma posta
obs + = przybl + d
(2)
w ktrym przybl oblicza si ze wsprzdnych przyblionych trzech punktw wyznaczajcych ten kt (rys. 18), za d okrelone jest zalenoci:
d = (
+(
)dx C + ( )dy C x C y C
= arctg
yP yC y yC arctg L xP xC xL xC
(4)
wzgldem wsprzdnych punktw L, P, C i wprowadzeniu ich do wzoru (2) rwnanie obserwacyjne ktw poziomych przyjmie posta
= sin CL cos CL sin CP cos CP dx L + dy L + dx P dy P + l CL l CL l CP l CP
(5)
+(
Rwnanie obserwacyjne dugoci dla odcinka PK (rys.19) uzyskuje si w podobny sposb po obliczeniu pochodnych czstkowych funkcji
l PK = ( y K y P ) 2 + ( x K x P ) 2
Rwnanie to wystpuje w postaci:
(6)
(7)
Jeli na stanowisku obserwacyjnym obserwowano pk kierunkw wwczas dla kadego z nich ukada si rwnanie obserwacyjne typu:
k =
(8)
Ukad rwna obserwacyjnych uoonych dla wszystkich pomierzonych w terenie wielkoci przyjmuje w zapisie macierzowym nastpujc posta: V=AX-L gdzie: V - macierz poprawek obserwacyjnych, A - macierz wspczynnikw rwna obserwacyjnych, X - macierz niewiadomych czyli poprawek do przyblionych wsprzdnych punktw sieci realizacyjnej, L - macierz wyrazw wolnych czyli rnic wielkoci obserwowanych i odpowiadajcych im wielkoci obliczonych z przyblionych wsprzdnych punktw. Rozwizanie tego ukadu rwna przy zachowaniu zasady Gaussa VTP V= min, wyraa si wzorem
T T X = ( A P A) 1 A P L
(9)
(10)
przy czym X oznacza estymator oszacowania macierzy niewiadomych, P - oznacza macierz wag ukadu rwna obserwacyjnych (9).
Uzyskane z wyrwnania niewiadome dx, dy pozwalaj na obliczenie wyrwnanych wsprzdnych punktw poziomej osnowy realizacyjnej wedug zalenoci
(11)
Dokonanie oceny dokadnoci zaoonej sieci realizacyjnej wymaga w pierwszej kolejnoci obliczenia redniego bdu jednostkowego czyli estymatora odchylenia standardowego
( 0 ) 2 =
( A X L) T P ( A X L) nu
(12)
gdzie: n - oznacza liczb wszystkich rwna obserwacyjnych u - oznacza liczb niewiadomych wystpujcych w ukadzie rwna (9) Na podstawie wartoci redniego bdu jednostkowego mona zorientowa si czy rwnania obserwacyjne zostay waciwie zrwnowaone dokadnociowo oraz czy sie jest wolna od wpywu bdw systematycznych. Dalsza charakterystyka dokadnociowa sieci wymaga obliczenia macierzy kowariancji wsprzdnych jej punktw wedug wzoru
Cov( x, y) = ( o )( A P A) 1
2 T
(13)
(14)
(15)
Poszczeglne elementy macierzy kowariancji wykorzystuje dokadnociowego sieci realizacyjnej. Charakterystykami tymi s : 1) bdy wsprzdnych
do
scharakteryzowania
m x = V( x )
(16)
m y = V( y)
2) bdy pooenia punktw
2 m p = m x + m 2 = V( x ) + V( y) y
(17)
(A , B ) =
2 2
x + y 2
x2 y2 + 2 x ,y 2
(18)
tg2 =
Kontrola:
2 x , y 2x 2y
(19)
ponadto
m l = V ( l ) = f l Cov ( x , y )f l
gdzie: V(l) - wariancja dowolnej odlegoci midzy punktami fl - macierz jednokolumnowa pochodnych czstkowych funkcji
(20)
l i, j = ( x i x j ) 2 + ( y i y j ) 2
wzgldem wsprzdnych punktw kocowych rozwaanego odcinka Cov(x,y) - macierz kowariancji wsprzdnych punktw osnowy (14) 5) rednie bdy dowolnych ktw
m = V ( ) = f Cov ( x , y )f
gdzie: f - macierz jednokolumnowa pochodnych czstkowych funkcji
(21)
= arctg
y yC yP yC arctg L xL xC xP xC
wzgldem wsprzdnych punktw L, C, P okrelajcych ten kt. W przypadku wyrwnania sieci regularnych, wartociami przyblionymi dugoci bokw i ktw w tych sieciach s ich nominalne wartoci projektowane (np. przybl = 900, lprzybl = 300m). Uzyskane z wyrwnania niewiadome ,czyli poprawki dx, dy do wsprzdnych punktw nosz nazw poprawek trasowania i su do korygowania pierwotnych punktw zaznaczonych na gowicach znakw pomiarowych. Przykadowy szkic poprawek trasowania przedstawiono na rysunku 21, za wnoszone poprawki wzgldem punktu pierwotnego na rys. 22.
Wyrwnanie sieci realizacyjnych moe by przeprowadzone jednoetapowo, czyli rwnoczenie dla sieci podstawowej i szczegowej jeli wszystkie punkty projektowane zostay w terenie utrwalone i poddane obserwacjom geodezyjnym. Z uwagi jednak na wielofunkcyjny charakter sieci podstawowej i dowolne w czasie i przestrzeni zakadanie sieci szczegowych ich wyrwnania prowadzone bd na og oddzielnie. W pierwszej kolejnoci wyrwnana zostanie podstawowa sie realizacyjna, a w etapach nastpnych, kolejno zakadane fragmenty sieci szczegowych. Sieci szczegowe bd wic dowizywane do sieci podstawowej i tu wyrni mona dwa podejcia do oblicze. Jeli dokadno sieci podstawowej bdzie znaczco wysza (np. o rzd dokadnoci) od sieci szczegowej to punkty tej pierwszej sieci mona bdzie przyjmowa za bezbdne w procesie wyrwnania. Jeli takiego zaoenia nie bdzie mona postawi, wwczas punkty sieci podstawowej wcza si do wyrwnania sieci szczegowej z uwzgldnieniem ich bdnoci. W takiej sytuacji oprcz rwna obserwacyjnych dla pomierzonych ktw i dugoci ukada si rwnania poprawek dla wsprzdnych punktw nawizania wedug zalenoci:
vx = dx vy = dy
Potrzebne do zrwnowaenia tych rwna , bdy rednie wsprzdnych (mx,my) punktw nawizania odszukuje si w macierzy kowariancji wsprzdnych punktw osnowy podstawowej otrzymanej wedug zalenoci (13).
czym pomiary tego typu rozpoczyna si w czasie budowy, a dla wielu obiektw kontynuuje si je rwnie w czasie ich eksploatacji. Wysokie dokadnoci wyznacze wysokociowych musz by rwnie zachowane przy tyczeniu poziomw zerowych obiektw uwidocznionych na planie realizacyjnym. Najnisze wymagania dokadnociowe obowizuj przy pracach ziemnych. Spenienie wymienionych wyej wszystkich wymaga dokadnociowych jest moliwe przy zachowaniu waciwej konstrukcji osnw wysokociowych. Podobnie jak w poziomych osnowach realizacyjnych rwnie i tu rozrnia si wysokociowe osnowy realizacyjne podstawowe i szczegowe. Osnowy te musz by dowizane do reperw sieci pastwowej II klasy o rednim bdzie niwelacji po wyrwnaniu 2mm/km. Przed rozpoczciem prac projektowych naley zatem skompletowa dokumentacj dotyczc reperw sieci pastwowej znajdujcych si na terenie inwestycji oraz w jej otoczeniu. Na jej podstawie odszukuje si w terenie wszystkie repery sieci pastwowej zarwno II klasy jak rwnie III i IV klasy. Zgodnie z instrukcj G-2 sie niwelacji pastwowej III klasy scharakteryzowana jest bdem rednim po wyrwnaniu 4mm/km, a sie niwelacji IV klasy - rednim bdem 10mm/km. Repery tych dwch ostatnich klas mog zosta wczone do szczegowej sieci realizacyjnej. Proces projektowania rozpoczyna si od lokalizacji reperw sieci podstawowej z penym wykorzystaniem wynikw bada geologicznych podoa oraz informacji zawartych na planie realizacyjnym. Repery te lokalizuje si poza rejonem prac budowlanych w miejscach gwarantujcych stabilno znakw. Podobne zasady obowizuj przy projektowaniu reperw sieci szczegowej, ktre powinny wypenia sie podstawow z zagszczeniem dostosowanym do intensywnoci projektowanej zabudowy. Do sieci tej mona wczy repery niwelacji pastwowej III klasy, a niekiedy rwnie IV klasy. Z kolei ustala si rodzaje znakw, ktre bd uyte do stabilizacji reperw. Ustalenia takie powinny uwzgldnia stopie wanoci danego punktu wysokociowego i rodzaj podoa. Przy doborze znakw do stabilizacji reperw osnowy realizacyjnej naley kierowa si przepisami instrukcji G-2. - Wysokociowa osnowa geodezyjna. Do stabilizacji mona uy znakw ziemnych, przy czym gboko ich osadzenia jest dostosowana do rodzaju podoa. Na gruntach ulegajcych atwo odksztaceniom na skutek zmian poziomu wody gruntowej lub zmiany warunkw atmosferycznych powinno si stosowa repery gbinowe o specjalnych konstrukcjach erdziowych lub rurowych i dugociach dochodzcych do kilkunastu metrw. Stabilno reperw podstawowej sieci realizacyjnej jest szczeglnie istotna gdy czsto wykorzystuje si je do kontrolowania pooenia reperw sieci szczegowej. Punkty osnw wysokociowych mog by rwnie utrwalane znakami ciennymi osadzonymi w fundamentach stabilnych obiektw budowlanych. Niekiedy znaki wysokociowe osnowy szczegowej osadzone s w postaci metalowego bolca na znakach osnowy poziomej. Przykadowe znaki ziemne przedstawiono na rysunkach 23 - 25.
Na placu budowy istniej jeszcze tak zwane repery robocze, zakadane w bezporednim otoczeniu obiektu wznoszonego. Uatwiaj one realizacj wysokoci punktw szczegowych obiektu w rnych fazach jego wznoszenia. Sposb wykorzystania tych reperw przedstawiony zostanie w ramach geodezyjnej obsugi budowy i montau obiektw. Wszystkie zaprojektowane punkty realizacyjnej osnowy wysokociowej czy si cigami niwelacyjnymi. Ponadto projektuje si rwnie cigi czce punkty osnowy podstawowej z punktami sieci niwelacji pastwowej II klasy. Obserwacje polowe prowadzi si metod niwelacji geometrycznej w taki sposb aby dla cigw wicych repery sieci pastwowej II klasy i repery podstawowej sieci realizacyjnej
uzyska bd redni 2mm/km za w sieci szczegowej 4mm/km. Takie dokadnoci zapewnia metoda niwelacji precyzyjnej z wykorzystaniem odpowiedniej klasy niwelatorw i sprztu pomocniczego, a take z zastosowaniem odpowiedniej procedury prowadzenia obserwacji.
Wyrwnanie wynikw obserwacji prowadzi si metod cis wedug obowizujcej w geodezji zasady Gaussa. Sie podstawowa z uwagi na funkcje jakie spenia na placu budowy powinna by wyrwnana w etapie I natomiast w dowizaniu do niej mona wyrwnywa sieci szczegowe zakadane w poszczeglnych rejonach inwestycji. Dla inwestycji niewielkich obszarowo realizacyjna sie wysokociowa moe by traktowana jako sie jednorodna.
Wysokoci wszystkich reperw podaje si w systemie wysokoci normalnych odniesionych do zera mareografu w Kronsztadzie.
L = ( x K x P ) 2 + ( y K y P ) 2 + ( zK zP ) 2
(22)
to po zrniczkowaniu tej funkcji wzgldem zmiennych, wsprzdnych punktu pocztkowego P(xP, yP, zP) i punktu kocowego K(xK, yK, zK) otrzymuje si rwnanie obserwacyjne w postaci
(23)
= arctg
zK zP (x K x P ) + ( y K y P )
2 2
(24)
Po zrniczkowaniu funkcji wyraonej wzorem (24) wzgldem wsprzdnych punktu P(xP, yP, zP) i K(xK, yK, zK) otrzymuje si nastpujce rwnanie obserwacyjne kta pionowego
(25)
Do zrwnowaenia ukadu rwna obserwacyjnych korzysta si z bdw rednich ktw poziomych, ktw pionowych i odlegoci nachylonych. Rozwizanie ukadu rwna obserwacyjnych wedug zasady Gaussa dostarcza szukanych poprawek dx, dy, dz. Wyrwnane wsprzdne wszystkich punktw przestrzennej sieci realizacyjnej otrzymuje si z zalenoci:
(26)
Ocen dokadnoci sieci przestrzennej prowadzi si w oparciu o macierz kowariancji wsprzdnych punktw tej sieci. Stosowanie do obserwacji techniki satelitarnej GPS rwnie umoliwia utworzenie sieci przestrzennej, przy czym wsprzdne punktw tej sieci uzyskuje si z wyrwnania prowadzonego wedug programw dostarczanych przez firmy produkujce odbiorniki satelitarne. W wyniku takiego wyrwnania otrzymuje si wsprzdne X, Y, Z punktw sieci w ukadzie przestrzennym WGS - 84. Wsprzdne te naley przeliczy na ukad pastwowy 1965 w danej strefie odwzorowawczej lub te na ukad lokalny, ktrego o x pokrywa si bdzie z poudnikiem przechodzcym przez centralny punkt osnowy realizacyjnej. Wysokoci elipsoidalne H przelicza si na wysokoci normalne Z (rys. 27) wedug wzoru Z=H- (27) gdzie: - oznacza odstp geoidy od elipsoidy.
Metoda ortogonalna (rys. 29) wymaga odoenia na kierunku odniesienia odcitej l, lokalizujcej stanowisko instrumentu S, z ktrego odkada si kt /2 uzyskujc kierunek prostopady do linii odniesienia. Na tym kierunku od punktu S odmierza si rzdn d otrzymujc punkt tyczony P. Metoda wcicia ktowego wprzd (rys. 30) oparta jest na wykorzystaniu dwch stanowisk o znanych (lub wyznaczonych) wsprzdnych tworzcych baz wcicia. Z kadego stanowiska S odkada si kty od kierunku bazy AB. Kty wcinajce (1, 2) mog te by odkadane od innych kierunkw odniesienia w przypadku gdy midzy punktami S1, S2, brak jest wizury. Metoda wcicia liniowego (rys. 31) polega na odmierzaniu przymiarami wstgowymi odlegoci l od punktw o znanych wsprzdnych i znajdowaniu punktw P w przeciciu odpowiednich ukw koowych o promieniach l.
Dugo l nie powinna przekracza dugoci uytego do pomiaru przymiaru wstgowego. Metoda ta moe by uyta jedynie do tyczenia pewnych uzupeniajcych punktw obiektu. Metoda przeci kierunkw (rys. 32) wymaga zaznaczenia na liniach odniesienia punktw kierunkowych K. Punkty te utrwalaj kierunki w przeciciu ktrych uzyskuje si pooenie punktw tyczonych P.
Metoda trygonometryczna polega na wstpnym wyznaczeniu pooenia punktu tyczonego z obranej bazy a nastpnie dokadnym (w kilku seriach) pomiarze ktw i dugoci wcinajcych ten prowizorycznie zaznaczony punkt. Uzyskane wyniki poddaje si wyrwnaniu uzyskujc w efekcie poprawki trasowania dla punktu tyczonego. Jest to przykad tyczenia dwuetapowego.
Metoda swobodnego stanowiska mimo i mieci si w pojciu metody biegunowej zostaa tu wyrniona oddzielnie, gwnie z uwagi na czenie jej tylko z nowoczesnymi tachymetrami elektronicznymi, zapewniajcymi pen automatyzacj dosy skomplikowanego przygotowania danych do
tyczenia bezporednio w terenie. Polega ona na obraniu dogodnego stanowiska obserwacyjnego S (rys. 33) i wykonaniu pomiaru ktw i dugoci d do przynajmniej dwch punktw osnowy realizacyjnej R. Na podstawie wykonanych obserwacji oblicza si wsprzdne stanowiska S, a nastpnie korzystajc ze zgromadzonych w pamici instrumentu wsprzdnych punktw osnowy realizacyjnej i wsprzdnych punktw tyczonych P oblicza si kty kierunkowe i dugoci celowych l. Po dooeniu obliczonych ktw i dugoci celowych l otrzymuje si szukane pooenia punktw tyczonych P. Metoda swobodnego stanowiska czy w sobie metod wcicia wstecz, wykorzystywan do wyznaczania wsprzdnych stanowiska i metod biegunow tyczenia punktw. Przygotowanie danych do tyczenia sytuacyjnego w wikszoci z wymienionych metod sprowadza si do obliczenia ktw i dugoci w oparciu o wsprzdne punktw osnowy realizacyjnej i wsprzdne punktw tyczonych. W metodzie przeci kierunkw wsprzdne punktw kierunkowych K (rys. 32) uzyskuje si z rozwizania ukadu rwna dwch prostych: prostej przechodzcej przez punkty osnowy realizacyjnej R i prostej przechodzcej przez punkt tyczony P. W metodzie swobodnego stanowiska konieczna jest znajomo sposobu rozwizania wcicia wstecz (liniowo-ktowego, liniowego, ktowego).
Wyznaczenie wysokoci punktu metod niwelacji geometrycznej (rys. 34) polega na odoeniu rnicy wysokoci z pomidzy reperem odniesienia R, a punktem tyczonym P, uzyskanej z wzoru:
z = zP - zR
(28)
Praktyczna realizacja tego zalecenia w pracach zwizanych na przykad z wyznaczaniem wysokoci zera budowlanego, polega na jednostanowiskowym przeniesieniu wysokoci z reperu roboczego R na punkt tyczony. Zatem realizuje si odczyt wprzd na acie ustawionej w punkcie P obliczany wedug wzoru
p = zR - zP + w (29) W innych przypadkach konieczne jest poprowadzenie cigu niwelacyjnego i biece sumowanie przewysze uzyskiwanych na kolejnych stanowiskach. Uycie elektronicznego niwelatora kodowego rozwizuje problem prowadzenia oblicze w terenie przez zastosowanie odpowiedniej procedury rejestracji wynikw obserwacji. Wyznaczenie projektowanej wysokoci punktu metod niwelacji trygonometrycznej z uyciem tachymetru elektronicznego polega na realizacji kta pionowego (rys. 35) obliczonego z zalenoci
P = arctg
z P zR + s P i lP
(30)
P = arctg
zP zR lP
(31)
Polega on na ustawieniu instrumentu midzy reperem R o znanej wysokoci, a punktem tyczonym P, ktrego pooenie sytuacyjne i wysoko projektowana s znane. Potrzebny do realizacji projektowanej wysokoci punktu P kt P otrzymuje si z zalenoci
P = arctg
lub przy zaoeniu e sR = sP
zP zR + s P s R + l R tg R lP
(32)
P = arctg
zP zR + l R tg R lP
Realizacja projektowanej wysokoci wyej podanymi sposobami prowadzona jest przez kolejne obnianie lub podwyszanie znaku utrwalajcego punkt P, a do momentu osignicia obliczonego odczytu p na acie lub osignicia obliczonego kta pionowego P do rodka sygnau dalmierczego. W niektrych rozwizaniach inynierskich uciliwoci takie mona wyeliminowa stosujc tyczenie dwuetapowe. Polega ono na tymczasowym utrwaleniu znaku reprezentujcego punkt tyczony tak, aby jego wysoko z'P bya bliska wysokoci projektowanej zP. Po wyznaczeniu wysokoci z'P metod niwelacji geometrycznej lub metod niwelacji trygonometrycznej oblicza si rnic zP wedug wzoru:
zP = zP - z'P
(33)
Obliczone rnice zP mona teraz odoy od tymczasowo utrwalonego punktu przy uyciu odpowiedniego przymiaru liniowego.
m = 2m 2 o + 2m 2 c + m 2 e ,1 + m 2 e , 2
gdzie : mo - bd odczytu mc =
(34)
me,1 - bd centrowania instrumentu me,2 - bd centrowania sygnaw Wpyw bdu centrowania instrumentu oblicza si z zalenoci
m e,1 = e
1 1 1 + 2 2 cos 2 l p l p
(35)
m e, 2 = e
1 1 + 2 2 l p
(36)
gdzie:
e - dokadno centrowania przy uyciu pionownikw optycznych (0,3 -0,5mm) lub pionownikw drkowych (1mm) l, p - dugoci lewego i prawego ramienia kta W pracach tyczeniowych kty poziome odkada si w jednym pooeniu lunety. Jeli wic
wymagan dokadno odoenia kta oznaczy si przez m to warto m obliczona z wzoru (34) powinna spenia nierwno:
m m
(37)
Spenienie tej nierwnoci wie si z wyborem odpowiedniej klasy teodolitu (mo, mc) i odpowiedniego sposobu centrowania (me,1, me,2) lub te wykonania obserwacji w penej serii wzgldnie w kilku seriach. Bd redni kta mierzonego w kilku seriach przy jednokrotnym centrowaniu instrumentu i sygnaw wyznacza si z wzoru
ms =
2 2 mo + mc + m 2,1 + m 2, 2 e e s
(38)
m2 + m2 s= 2 o 2 c 2 m m e ,1 m e , 2
Po wyznaczeniu dokadnej wartoci kta jednym pooeniu lunety oblicza si rnic
s
(39)
= s
gdzie: - kt odoony wstpnie - kt projektowany
s
(40)
Wprowadzenie poprawki w terenie polega na odoeniu poprzecznego przesunicia liniowego punktu Po (rys. 37) obliczonego z zalenoci:
p = p
(41)
redni bd pomiaru dugoci l przymiarami wstgowymi lub drutowymi ksztatuj nastpujce bdy skadowe: bd komparacji, bd wynikajcy z niedokadnego wyznaczenia nachylenia przymiaru wzgldem poziomu, bd wynikajcy z niedokadnego pomiaru temperatury przymiaru, bd z tytuu zmiany siy nacigu oraz bd przyoenia i odczytu na skali. W wikszoci prowadzonych analiz dokadnoci wystarczy bra pod uwag tylko dwa bdy skadowe wystpujce w poniszym wzorze:
m l = m 2, t + m 2,n l l
gdzie: ml - bd pomiaru dugoci l, ml,t - bd z tytuu pomiaru temperatury przymiaru, ml,n - bd z tytuu okrelenia siy nacigu. Bdy skadowe oblicza si z zalenoci:
(42)
m l , t = lm t
(43)
m l ,n =
l mn E
gdzie:
mn - bd pomiaru siy nacigu, - powierzchnia przekroju poprzecznego przymiaru, E - modu sprystoci dla stali lub inwaru. rednie bdy pomiaru dugoci dalmierzami elektronicznymi wyznacza si z zalenoci (44)
ml = (a + b 10-6l)
(44)
Wartoci parametrw a i b podane s dla danego typu dalmierza w prospektach firmowych. Dalsze postpowanie prowadzce do zapewnienia wymaganej dokadnoci pomiaru dugoci, a take dwuetapowa realizacja odlegoci projektowanej, s analogiczne do opisanych czynnoci przy realizacji kta.
m z = n 2 + m 2 o u
(45)
przy czym: o - oznacza redni bd niwelacji na jednym stanowisku przyjmowany dla niwelacji technicznej na poziomie 2mm, a dla niwelacji precyzyjnej na poziomie 0,1mm mu - oznacza bd utrwalenia punktu wysokociowego (np. 1mm) redni bd realizacji rnicy wysokoci wyznaczonej metod trygonometryczn wyznacza si z zalenoci:
m z, t = m tg +
2 l 2
l2m2 cos
2 4
+ m2 + m2 u i
(46)
gdzie: ml - redni bd pomiaru dugoci, - kt pionowy, m - redni bd pomiaru kta , mu - redni bd utrwalenia punktu, mi - redni bd pomiaru wysokoci instrumentu. redni bd realizacji kta pionowego z pominiciem bdw mu i mi przy zaoonym bdzie mz,t oblicza si z wzoru:
m =
cos 2 l
m 2 z, t m l2 tg 2
(47)
m =
m z, t l
(48)
7.3.1. Analiza dokadnoci tyczenia punktw wedug metody narastania bdw dla obserwacji zalenych
Po przyjciu bezbdnoci punktw osnowy realizacyjnej mona stwierdzi, e na dokadno wytyczenia punktu P wpywa jedynie zastosowana metoda tyczenia, zatem suszne s nastpujce zwizki funkcyjne
x p = x p ( i , l i ) yp = yp ( i , l i )
gdzie: i - elementy ktowe odkadane podczas tyczenia, li - elementy liniowe odkadane podczas tyczenia. Narastanie bdw dla punktu tyczonego P ujmuje zaleno
(49)
(50) Bp
gdzie: Cov (xp,yp) - macierz kowariancji dla wsprzdnych punktu P, Cov (, l) - macierz kowariancji dla elementw odkadanych podczas tyczenia, - macierz pochodnych czstkowych funkcji (49). W zapisie szczegowym skadniki wzoru (50) maj nastpujc posta
(51)
m l2
(52)
x p Bp = i y p i
x p l i y p l i
(53)
Jeli na przykad tyczenie punktu P wykonano metod biegunow z punktu osnowy realizacyjnej (rys. 38), to wsprzdne punktu tyczonego P mona zapisa wzorami:
x p = X1 + l cos( ) y p = Y1 + l sin( )
(54)
, l maj posta:
x p x p l y p y p l
= l sin = cos
(55)
= l cos = sin
. l sin . m 2 cos l
l cos sin
(56)
czyli
2 2 lm lm cos 2 m 2 + sin 2 sin cos m l2 l (57) Cov ( x p , y p ) = 2 2 lm lm 2 2 2 2 sin cos m l sin m l + cos
Poniewa
2 V x p = m xp
( ) ( )
(58)
2 yp
V yp = m
zatem korzystajc z zapisu (57) mona uzyska wzory na rednie bdy wsprzdnych w postaci
m xp
lm = cos m + sin
2 2 l 2
(59)
m yp
lm = sin m + cos
2 2 l 2
mp = m
2 xp
+m
2 yp
lm = m +
2 l
(60)
W celu uwzgldnienia bdnoci pooenia punktw nawizania w ocenie dokadnoci tyczenia punktw, zalenoci funkcyjne (49) naley rozszerzy do postaci:
x p = x p ( X i , Yi , i , l i ) y p = y p ( X i , Yi , i , l i , )
gdzie: X i , Yi oznaczaj wsprzdne punktw osnowy realizacyjnej. Macierz kowariancji wsprzdnych tyczonego punktu P przyjmuje teraz posta
T Cov ( x p , y p ) = B p Cov ( X, Y, , l )B p
(61)
(62)
0 Cov ( X, Y ) Cov ( , l ) 0
(63)
gdzie Cov(X,Y) oznacza macierz kowariancji dla wsprzdnych tych punktw osnowy realizacyjnej, ktre zostay wykorzystane przy tyczeniu punktu P. Macierz pochodnych czstkowych ma posta:
x p X i B p = [B p1 B p 2 ] = y p X i
x p
x p x p Yi i l i y p y p y p Yi i l i
(64)
(65)
lub
(66)
Macierz Cov ( x p , y p ) jest zatem sum dwch macierzy. Pierwszy czon zalenoci (66) wyraa wpyw niedokadnoci osnowy realizacyjnej, a drugi - wpyw zastosowanej metody tyczenia. W wyniku wykonania dziaa wskazanych we wzorach (65) i (66) na przektnej gwnej wystpuj wariancje wsprzdnych punktu P [ V ( x p ), V ( y p )], za element Cov ( x p , y p ) wyraa kowariancj wsprzdnych x p , y p . Podane charakterystyki dokadnociowe odnosz si do pocztku ukadu wsprzdnych , czyli podane s wzgldem staego punktu przyjtego w wyrwnaniu osnowy. Na ich podstawie mona obliczy rednie bdy wsprzdnych punktu P lub parametry elipsy bdu pooenia punktu P wzgldem pocztku ukadu wsprzdnych. Jeli w przytoczonym poprzednio przykadzie oceny dokadnoci tyczenia punktu P metod biegunow (rys. 38) uwzgldni si dodatkowo wpyw niedokadnoci punktw 1, 2 osnowy realizacyjnej to oprcz pochodnych czstkowych wyraonych wzorami (55) naley jeszcze obliczy pochodne czstkowe funkcji (54) wzgldem wsprzdnych punktw 1( X1 , Y1 ) i 2( X 2 , Y2 ) . Przy obliczaniu tych pochodnych czstkowych trzeba uwzgldni zaleno azymutu od wsprzdnych punktw 1 i 2. Azymut okrelony jest bowiem wzorem:
= arctg
Y2 Y1 X 2 X1
(67)
x p X 1 x p Y1 x p X 2 x p
sin L
y p X 1 y p Y1 y p X 2 y p
= l cos
sin L cos L
cos L sin L
= 1 l cos = l cos
sin L
(68)
Macierz kowariancji wsprzdnych punktw osnowy realizacyjnej Cov ( X, Y ) otrzymuje si w procesie wyrwnania osnowy realizacyjnej po obliczeniu odwrotnoci macierzy wspczynnikw rwna normalnych. Z tej macierzy wybiera si fragment Cov ( X1 , Y1 , X 2 , Y2 ) zawierajcy wariancje i kowariancje wsprzdnych punktw 1 i 2 wykorzystanych przy tyczeniu punktu P. Macierz Cov ( , l ) o wymiarach 2 x 2 jest macierz przektniow utworzon z kwadratw rednich bdw m i formie tabelarycznej przedstawia si nastpujco:
2
m2 . l
x p X Cov ( x p , y p ) = 1 y p X 1
x p Y1 y p Y1
x p X 2 y p X 2
x p Y2 y p Y2
x p y p
x p l y p l
Cov ( X1 , Y1 ) Cov ( X1 , X2 ) Cov ( X1 , Y2 ) 0 V ( X1) Cov ( Y , X ) V ( Y1 ) Cov ( Y1 , X 2 ) Cov ( Y1 , Y2 ) 0 1 1 Cov ( X2 , X1 ) Cov ( X2 , Y1 ) V ( X2 ) Cov ( X2 , Y2 ) 0 Cov ( Y2 , X1 ) Cov ( Y2 , Y1 ) Cov ( Y2 , X2 ) V ( Y2 ) 0 2 0 0 0 0 m 0 0 0 0
x p X1 x p 0 Y1 0 x p 0 X 2 0 x p Y2 m 2 x p l x p l
y p X1 y p Y1 y p X 2 = y p Y2 y p y p l
(69)
Cov ( x p , yp ) V( xp ) = V ( yp ) Cov ( x p , yp )
W przypadku prowadzenia oceny dokadnoci pooenia wzgldem siebie dwch punktw P i K wytyczonych metod biegunow (rys. 39) z punktw 1 i 2 osnowy realizacyjnej, macierz kowariancji wsprzdnych punktw P i K otrzymuje si z zalenoci
T Bp 2 Cov ( X 1 , Y1 , X 2 , Y2 ) 0 Bp 1 T Bk 2 0 Cov ( , l ) Bp 2 T Bk 1 T Bk 2
Bp Cov ( x P , y P , x K , y K ) = 1 Bk 1
(70)
x P = X1 + l1 cos( 12 1 ) y P = Y1 + l1 sin( 12 1 )
oraz
(71)
x K = X 2 + l 2 cos( 21 + 2 ) y K = Y2 + l 2 sin( 21 + 2 )
(72)
przy czym
12 = arctg
Y2 Y1 X 2 X1
(73)
osnowy
Po obliczeniu pochodnych czstkowych funkcji (71) i (72) wzgldem wsprzdnych punktw 1( X1 , Y1 )i2( X 2 , Y2 ) oraz wzgldem elementw odkadanych: 1 , 2 , l1 , l 2 zestawia si
macierze
Cov ( x P , y P ) Cov ( x P , x K ) Cov ( x P , y K ) V( x P ) Cov ( y , x ) V( y P ) Cov ( y P , x K ) Cov ( y P , y K ) P P Cov ( x P , y P , x K , y K ) = Cov ( x K , x P ) Cov ( x K , y K ) V(x K ) Cov ( x K , y K ) V( y K ) Cov ( y K , x P ) Cov ( y K , y P ) Cov ( y K , x K )
W powyszych przykadach rozwaana bya biegunowa metoda tyczenia punktw. Dla kadej innej metody realizacji punktw postpowanie jest podobne i rozpoczyna si od napisania zwizkw funkcyjnych (61). Jeli na przykad punkt P zostanie wytyczony metod wcicia ktowego wprzd (rys. 40) to zwizki funkcyjne s nastpujce:
x P = X1 + L
(75)
L = ( X 2 X1 ) 2 + ( Y2 Y1 ) 2 12 = arctg Y2 Y1 X 2 X1
d =
dx l Al
dy l dx p B l A p
dy p dx c dy c B p ( A l A p ) B l B p )
(76)
1
dk =
- rniczka dugoci l
dx i A
dy i dx j B A
dy j B
1
(77)
dl =
gdzie
dx i cos ik A=
(78)
v = d v k = dk v l = dl
W prostym przypadku tyczenia punktu P metod biegunow z punktu osnowy realizacyjnej (rys. 38) ukada si dwa rwnania obserwacyjne dla odkadanego kta i odkadanej dugoci l. (79)
dx P v = d = cos l
v l = dl = dx P
dy P sin l
dy P
2
(80)
1
cos sin
(81)
sin Ar = l cos
cos l sin
(82)
1 m2 Pr =
1 m l2
(83)
(84)
Odwrotno macierzy wspczynnikw rwna normalnych stanowi bdzie poszukiwan macierz kowariancji wsprzdnych punktu P czyli:
Cov ( x P , . y P ) = ( A r P r A r ) 1
(85)
Otrzymana w sposobie drugim macierz Cov ( x P , y P ) jest identyczna z macierz (57) otrzyman w sposobie pierwszym. Poniewa w rwnaniach obserwacyjnych nie wystpuj wyrazy wolne, zatem nie mona obliczy estymatora wariancji resztowej i dlatego warto redniego bdu pojedynczego spostrzeenia przyjmuje si w analizach wstpnych jako m 0 = 1 . Elementy na przektnej macierzy (85) okrelaj odpowiednie kwadraty rednich bdw wsprzdnych punktu P, czyli mx i my. Charakterystyk dokadnociow punktu P stanowi rwnie elementy elipsy bdu redniego, ktre mona obliczy na podstawie elementw macierzy (85) korzystajc z zalenoci:
A =
2
xP + yP 2
+
2
( x P yP ) 2 4
2 + x P ,y P = m 2 l
(86)
B =
2
xP + yP 2
A =
( x P yP ) 2 4
=
+ 2 P ,y P = ( x
m l
)2
(87)
2 x P , y P 1 arctg 2 2 x y
P
2
P
(88)
Elementy elipsy bdu redniego punktu tyczonego metod biegunow przedstawiono na rysunku 41.
m ml = l
skd
(89)
ml =
m l
(90)
m 2 Cov ( x P , y P ) = l
m l2
(91)
co oznacza i
m x P = m yP = A = B = m l =
m l.
W oglnym przypadku metody biegunowej (rys. 42) stanowisko A uzyskuje si odkadajc z punktu 1 kt = 0 (wtyczanie w lini 1-2) i odlego a.
Po ustawieniu instrumentu w punkcie A odkada si kt i odlego l uzyskujc pooenie punktu P. Dla tych wielkoci odkadanych zestawia si nastpujce rwnania obserwacyjne:
dx A v = cos a va = dx A cos
dy A sin a 1 dy A sin 2
(92)
cos cos l b
dx A
dy A sin sin l 1 b
vl =
dx A
dy A
dx P
dy P
Na podstawie powyszych rwna zestawia si macierz wspczynnikw rwna obserwacyjnych Ar. Macierz wagowa Pr w tym przypadku ma posta:
1 m2 Pr =
1 2 ma
1 2 m
1 m l2
(93)
Cov( x p , y p ) = ( A r P r A r ) 1
(94)
Jeli w prowadzonej analizie dokadnoci uwzgldni si zarwno niedokadno metody realizacji jak i niedokadno osnowy realizacyjnej to w rwnaniach obserwacyjnych wielkoci odkadanych przy tyczeniu wystpi rniczki wsprzdnych punktw tyczonych oraz rniczki wsprzdnych punktw nawizania (osnowy realizacyjnej). Macierz wspczynnikw tych rwna obserwacyjnych mona wic zapisa w postaci
[A
As ]
(95)
Ponadto naley jeszcze zestawi rwnania poprawek dla wsprzdnych punktw nawizania w postaci
v X = dX v Y = dY
(96)
A A= r 0
As J
(97)
Dla zrwnowaenia powyszych rwna obserwacyjnych korzysta si z macierzy wagowej ktra ma nastpujc posta
P P= r 0
0 Ps
(98)
Macierz wagowa Pr zostaa ju okrelona wczeniej jako macierz diagonalna, w ktrej wystpuj odwrotnoci kwadratw rednich bdw odkadanych wielkoci. Macierz wagowa Ps powstaje z odwrcenia macierzy kowariancji zestawionej z elementw odpowiadajcych wsprzdnym punktw uytych do nawizania, czyli
Ps = (Cov ( X, Y ))
(99)
A T N = A PA = r T A s
T
0 P r J 0
0 A r Ps 0
As J
(100)
std
A T P A N= r r r T A s P r A r
T Ar Pr As T As Pr As + Ps
(101)
Po obliczeniu odwrotnoci macierzy wspczynnikw rwna normalnych (101) uzyskuje si macierz kowariancji wsprzdnych punktw tyczonych i wsprzdnych punktw nawizania, czyli
Cov ( x , y, X, Y ) = N
(102)
Elementy tej macierzy zawieraj wariancje i kowariancje wsprzdnych punktw tyczonych w powizaniu z punktami nawizania. Macierz (102) pozwala okreli niedokadno punktw tyczonych wynikajc z niedokadnoci metody tyczenia i niedokadnoci punktw nawizania (osnowy realizacyjnej). Jeeli potrzebna jest macierz kowariancji wsprzdnych punktw tyczonych ale z uwzgldnieniem tylko niedokadnoci metody tyczenia wtedy naley zestawi macierz wspczynnikw rwna normalnych typu Nr= A r P r A r
T
(103)
Odwrotno tej macierzy jest macierz kowariancji wsprzdnych punktw tyczonych z uwzgldnieniem tylko niedokadnoci odkadania poszczeglnych elementw czyli
Cov ( x r , y r ) = ( A r P r A r ) 1
(104)
Natomiast macierz kowariancji wsprzdnych punktw tyczonych, ale tylko z tytuu niedokadnoci osnowy realizacyjnej ma posta:
(105)
W celu oceny dokadnoci wytyczenia dwch punktw P i Q wzito pod uwag konstrukcje wice przedstawione na rysunku 43.
Punkt P wyznaczany jest metod wcicia ktowego z punktw osnowy realizacyjnej A i B, za punkt Q jest tyczony metod biegunow ze stanowiska W dowizanego do punktw osnowy realizacyjnej B i C metod wcicia wstecz. Aby ustali wpyw niedokadnoci konstrukcji wicej na dokadno wytyczenia punktw P i Q wystarczy uoy nastpujce rwnania obserwacyjne: - dla punktu P
v 1
dx P = cos AP l AP dx P = cos BP l BP
dy P sin AP l AP
(106)
v2
dy P sin BP l BP
P r ,P
1 m2 = 1
1 2 m2
(107)
- dla punktu Q
va =
dx W cos BW dx W cos CW
dy W sin BW dy W sin CW
vb =
dx W
v =
sin WC cos WB b a
sin WC sin WB b a 1
(108)
dy W
v =
dx Q cos WQ l
dy W sin WB sin WQ a l 1
vl =
dx W cos WQ
dy W dx Q sin WQ cos WQ
dy Q sin WQ 1 m l2
P r ,Q
1 m2 a =
1 2 mb
1 m2
1 2 m
(109)
Macierze wspczynnikw rwna normalnych i ich odwrotno dla kadego z punktw P, Q otrzymuje si stosujc wzory (103) i (104). Zatem dokadno tyczenia punktu P z tytuu niedokadnoci metody wcicia wprzd wyraa macierz kowariancji
Cov ( x r ,P , y r , P ) = ( A r ,P P r , P A r , P ) 1
(110)
Cov ( x r ,Q , y r ,Q ) = ( A r ,Q P r , Q A r ,Q ) 1
(111)
Ustalenie cznego wpywu niedokadnoci metody tyczenia i niedokadnoci punktw nawizania na ostateczn dokadno wyznaczenia punktu P wymaga uoenia nastpujcych rwna obserwacyjnych
dx P v 1 = cos AP l AP
dy P dX B sin AP cos AB l AP l AB
(112)
dX A v 2 = cos BA l BA dYA dx P sin BA cos BP l BA l BP dy P dX B dYB sin BP _ cos BA cos BP sin BA sin BP ( ) ( ) l BP l BA l BP l BA l BP 1
oraz rwna poprawek dla wsprzdnych punktw nawizania vX,A = dXA vY,A = dYA vX,B = dXB vY,B = dYB
B
(113)
Po rozwiniciu form Hausbrandta i uporzdkowaniu niewiadomych dxP, dyP, dXA, dYA, dXB, dYB otrzymuje si dla punktu P macierz wspczynnikw rwna obserwacyjnych w postaci
B
A A P = r ,P 0
A s,P J
(114)
P r ,P PP = 0
0 P s, A ,B
(115)
Dalsze dziaania prowadzone wedug zalenoci (101) i (102) pozwalaj uzyska macierz kowariancji wsprzdnych punktu P i wsprzdnych punktw A, B, czyli Cov ( xP, yP, XA, YA, XB, YB ) = NP-1 = ( APT PP AP)-1
B B
Wpyw niedokadnoci osnowy na dokadno realizacji punktu P charakteryzuje macierz kowariancji obliczana wedug zalenoci (105) czyli Cov ( xs,P, ys,P) = Cov (xP, yP, XA, YA, XB, YB,) - Cov (xr,P, yr,P)
B B
Dla okrelenia charakterystyk dokadnociowych punktu Q naley przeprowadzi podobne postpowanie jak dla punktu P.
Wymagania dotyczce dokadnoci ostatecznych rezultatw tyczenia ksztatowa mona w oparciu o dopuszczalne odchyki budowlane lub montaowe podane w dokumentacji projektowej, normach branowych lub ustalone ze zleceniodawc w warunkach technicznych wykonania pomiarw geodezyjnych. Odchyki budowlane powinny wic okrela dopuszczalne rnice dugoci, ktw i kierunkw pomidzy wartociami projektowanymi a ostatecznie zrealizowanymi w terenie. Wnikliwa analiza dokumentacji projektowej i norm branowych pozwoli na bezporednie uzyskanie takich informacji lub te umoliwi wykonanie analiz porednich w efekcie ktrych okrelone zostan odchyki budowlane. Odchyka budowlana dL okrela graniczn niedokadno prac budowlanych i prac tyczeniowych, zatem powinna by speniona nierwno: dLt + dLb dL w ktrej: (116)
dLt - graniczna odchyka tyczenia, dLb - graniczna odchyka wykonania prac budowlano - montaowych. Rozdzielenia odchyki dL na dwie rwne czci wedug modelu probalistycznego, czyli dLt2 + dLb2 = dL2 prowadzi do nastpujcego rozwizania: dLt = dLb = 0,7dL Oglnie mona okreli graniczn odchyk tyczenia w postaci nierwnoci dLt K dL (119) (118) (117)
przy czym 0,4 K 1,0. Warto parametru K wedug instrukcji G - 3 przyjmuje si od 0,4 przy wysokim stopniu wanoci przedmiotu tyczenia do 1,0 przy niskim stopniu wanoci. Warto ta powinna by ustalona przez projektanta obiektu lub przez inspektora nadzoru budowlanego i skonsultowana pod wzgldem geodezyjnym. Przyjta graniczna odchyka tyczenia odpowiada granicznemu bdowi tyczenia czyli Mt = dLt (120)
mt - redni bd tyczenia r - wspczynnik ktrego warto zaley od wymaganego prawdopodobiestwa P nieprzekroczenia bdu granicznego Mt przyjmowany w zakresie 2 r 3. Warto wspczynnika r dla wielkoci jednowymiarowych [2] zestawiono w tabeli 5, za r dla wielkoci dwuwymiarowych [13] w tabeli 6 Tabela 5 P r P r 0,9545 2,0 0,950 2,5 0,9876 2,5 0,990 3,0 0,9973 3,0 Tabela 6 0,999 3,7
mt
przy czym 0,4 K 1,0 2,0 r 3,0]
K dL r
(122)
Ustalony redni bd tyczenia mt daje podstaw do prowadzenia szczegowych analiz dokadnoci prac tyczeniowych wedug zalenoci
m2 = m2 + m2 t r s
gdzie
(123)
mr - redni bd tyczenia z tytuu niedokadnoci metody realizacji (konstrukcji wicej), ms - redni bd tyczenia z tytuu niedokadnoci osnowy realizacyjnej. Na podstawie wzoru (123) mona na przykad oszacowa redni bd mr jeli ustalona zostaa warto mt i znane s parametry dokadnociowe osnowy realizacyjnej ms, a nastpnie dobra odpowiedni metod tyczenia zabezpieczajc uzyskanie wymaganego mr. Mona rwnie w oparciu o zaleno (123) ustali niezbdn dokadno osnowy realizacyjnej przy zaoonej metodzie realizacji punktw. W analizach tych wykorzystywane bd macierze kowariancji wsprzdnych punktw tyczonych omwione poprzednio. Mog one charakteryzowa dokadno tyczenia w rnych aspektach, a mianowicie: - z uwzgldnieniem tylko niedokadnoci metody tyczenia, - z uwzgldnieniem tylko niedokadnoci osnowy realizacyjnej, - z cznym uwzgldnieniem niedokadnoci metody tyczenia i osnowy realizacyjnej. Wystpujcy we wzorze (123) redni bd tyczenia moe dotyczy dokadnoci wyznaczenia: - poszczeglnych wsprzdnych tyczonego punktu, - pooenia tego punktu, - odlegoci pomidzy dowolnymi punktami tyczonymi, - kierunku czcego dwa punkty tyczone, - kta pomidzy kierunkami czcymi punkty tyczone . redni bd wsprzdnych i wynikajce z nich rednie bdy pooenia punktw uzyskuje si bezporednio z macierzy kowariancji wsprzdnych punktw tyczonych. Odpowiadaj im elementy na przektnej gwnej czyli
m x = V(x ) m y = V( y) m p = V(x ) + V( y)
Ustalenie rednich bdw dugoci, kierunku i kta w oparciu o macierz kowariancji punktw tyczonych wymaga realizacji zalenoci (124)
m 2 = fCov ( x , y ) f F
gdzie
(125)
F f = x 1
F y 1
F x i
F y i
l = ( x 2 x 1 ) 2 + ( y 2 y1 ) 2
- kierunku
= arctg
y 2 y1 x 2 x1
- kta
= arctg
y 3 y1 y y1 arctg 2 x 3 x1 x 2 x1
W analizach szczegowych korzystniejsza moe by inna forma zapisu wzoru (125), a mianowicie
m 2 = f m 2 A PA F 0
T
f T
(126)
co oznacza, e:
Cov ( x , y ) = m 2 ( A PA ) 1 = m 2 C 0 0
gdzie mo - redni bd pojedynczego spostrzeenia.
Sokkia, Nikon, Topcon, Pentax. Waniejsze dane techniczne wybranych typw tachymetrw elektronicznych zestawiono w tabeli 7. Tachymetry elektroniczne pozwalaj na pomiar ktw poziomych, ktw pionowych i odlegoci oraz na wyznaczanie i wprowadzanie poprawek kompensujcych wpywy bdw instrumentalnych. Procesy pomiaru, wywietlania wynikw, transmisji i rejestracji danych pomiarowych sterowane s z centralnego mikroprocesora. Klawiatura zintegrowana z instrumentem pozwala na wprowadzenie danych numerycznych lub alfanumerycznych i uruchamia rne funkcje zwizane z realizacj pojedynczego programu lub caego ich pakietu. Rezultaty pomiaru ktw i dugoci, informacje wprowadzane przez klawiatur oraz wyniki oblicze wykonywane w tachymetrze mog by wywietlane oraz automatycznie rejestrowane. Rejestracja taka dokonywana moe by zarwno w wewntrznej pamici instrumentu jak rwnie na odpowiednich nonikach magnetycznych oraz w zewntrznych rejestratorach lub mikrokomputerach. Tabela 7 Firma Typ instrumentu TC 600 TC 1010 TC 1100 TC 1800 TC 2002 Geodimetr 520 540 610 620 640 650 Rec Elta 2 Rec Elta 3 Rec Elta 4 Rec Elta 5 Elta 50 SET 2C SET 5E SET 6E DTM-A 5 LG DTM-A 10 LG DTM-A 20 LG GTS - 4 PTS - V2 PTS - V3 PTS - V5 PC1 - 1 m [] 5 3 3 1 0,5 2 1 3 2 1 1 1 2 3 5 6 2 5 6 2 3 5 2 2 3 5 10 ml [mm] 3 + 3 ppm 2 + 3 ppm 2 + 2ppm 2 + 2 ppm 1 + 1 ppm 3 + 3 ppm 2 + 2 ppm 3 + 3 ppm 3 + 3 ppm 2 + 2 ppm 1 + 1 ppm 2 + 2 ppm 3 + 2 ppm 3 + 2 ppm 5 + 3 ppm 5 + 3 ppm 3 + 2 ppm 5 + 3 ppm 5 + 5 ppm 2 + 2 ppm 3 + 3 ppm 3 + 3 ppm 3 + 2 ppm 2 + 2 ppm 3 + 2 ppm 3 + 3 ppm 5 + 3 ppm r. zasig (1 pryzmat) [m] 1400 2000 2200 2200 1200 1500 1500 1200 1800 2500 3500 1800 1600 1000 1000 800 1200 1000 700 2700 2500 2000 2000 2400 2200 1900 800 Waga [kg] 4,2 5,0 6,1 6,4 7,0 6,2 6,2 7,2 7,2 7,2 7,2
Leica
Geotronics
Carl Zeiss
3,5 5,6 5,6 4,8 7,0 7,0 7,0 6,9 6,2 6,2 6,2 4,7
Tachymetry elektroniczne typu total station posiadaj oprogramowanie standardowe i aplikacyjne. Oprogramowanie standardowe suy do sterowania prac instrumentu i umoliwia prowadzenie rnorodnych podstawowych operacji jak na przykad: - pomiar odlegoci i ktw, - kompensacj wpywu nachylenia osi pionowej instrumentu oraz bdu indeksu koa pionowego, - wprowadzanie poprawek atmosferycznych, - obliczanie odlegoci zredukowanej na poziom lokalny lub na poziom morza i na powierzchni odwzorowania, - obliczanie rednich bdw pomiaru dugoci i ktw, - obliczanie wsprzdnych x, y, z punktw obserwowanych. Oprogramowanie aplikacyjne skada si z szeregu programw specjalnych umoliwiajcych rozwizywanie typowych zada geodezyjnych wystpujcych w pomiarach inwentaryzacyjnych i
realizacyjnych. Oprogramowanie to moe by wymieniane i dostosowywane do rozwizywania konkretnych zagadnie. Tyczenie treci planu realizacyjnego z wykorzystaniem tachymetrw elektronicznych jest czynnoci w znacznym stopniu zautomatyzowan. W zasadzie rezygnuje si obecnie z przygotowywania szkicw dokumentacyjnych i wypisywania na nich danych do tyczenia, gdy dane te mona obliczy korzystajc z oprogramowania tachymetru. Szkic dokumentacyjny bdzie to zatem tylko odrys z planu realizacyjnego (dokumentacji projektowej) jednake z wyszczeglnieniem wsprzdnych punktw osnowy realizacyjnej i wsprzdnych wszystkich punktw tyczonych. Wsprzdne te musz zosta wprowadzone do pamici wewntrznej samego tachymetru lub do wsppracujcych z tym tachymetrem rejestratorw polowych, czy te nonikw magnetycznych typu karta pamici PCMCIA lub inny modu rejestrujcy. Wprowadzone wsprzdne przechowuje si w oddzielnie zdefiniowanym i wydzielonym archiwum wsprzdnych funkcjonujcym obok archiwum podstawowego w ktrym gromadzone s wyniki prowadzonych obserwacji ktw i odlegoci. Wsprzdne punktw zaoonej osnowy realizacyjnej bd w pierwszej kolejnoci wykorzystywane przy zagszczaniu tej osnowy metod poligonow, metod swobodnego stanowiska lub innymi metodami przydatnymi w konkretnych warunkach terenowych. Uzyskane w wyniku odpowiednich obserwacji i oblicze wsprzdne punktw zagszczajcych podstawow osnow realizacyjn powinny by przeniesione do istniejcego ju archiwum wsprzdnych. Dopiero w nastpnym etapie wsprzdne punktw podstawowej i szczegowej osnowy realizacyjnej cznie ze wsprzdnymi punktw tyczonych s wykorzystywane do przygotowania danych pozwalajcych wytyczy w terenie punkty planu realizacyjnego. Wsprzdne punktw osnowy realizacyjnej i wsprzdne punktw tyczonych wprowadzane s do pamici tachymetru bezporednio z jego klawiatury lub te porednio z komputera z wykorzystaniem odpowiednich czy i urzdze peryferyjnych. Wprowadzone wsprzdne punktw stanowi podstaw wykorzystania wikszoci programw specjalnych przydatnych w pomiarach realizacyjnych. Najczciej stosowane w tachymetrach elektronicznych programy specjalne omwione zostan poniej: 1) Wprowadzanie wsprzdnych stanowiska - Station Coordinates Wsprzdne stanowiska mona wprowadzi dwoma sposobami. W pierwszym z nich korzysta si z klawiatury tachymetru za pomoc ktrej wprowadza si numer punktu oraz jego wsprzdne Eo, No, Ho i dokonuje si rejestracji tych informacji. W sposobie drugim korzysta si z archiwum wsprzdnych wprowadzajc numer punktu i wywoujc przypisane mu wsprzdne. 2) Orientacja krgu poziomego (rys. 44) - Orientation Dla zorientowania teodolitu ustawionego na stanowisku So celuje si na punkt P, ktrego wsprzdne s znane. Na podstawie wsprzdnych punktw So i P oblicza si azymut tego kierunku, uzyskujc orientacj krgu wzgldem osi N ukadu wsprzdnych. Azymut kierunku moe by obliczony po wywoaniu odpowiedniego programu (Orientation) i wyszukaniu w pamici instrumentu wsprzdnych punktw So i P. Azymut ten mona te obliczy w sposb powszechnie znany nie korzystajc z programu zainstalowanego w pamici instrumentu.
3) Swobodne stanowisko (rys. 45) - Free Station, Resection Wyznaczenie wsprzdnych stanowiska bezporednio w terenie oparte jest najczciej na wykorzystaniu znanej konstrukcji wcicia wstecz. Odpowiednie programy pozwalajce na rozwizanie tego zadania instalowane s obecnie w wikszoci tachymetrw elektronicznych. Pozwalaj one na wyznaczenie poziomych wsprzdnych stanowiska (No,Eo) lub wsprzdnych przestrzennych (No, Eo, Ho) z wykorzystaniem obserwacji liniowych, ktowych lub ktowo-liniowych do odpowiednio licznej grupy
punktw odniesienia Pi (Ni, Ei, Hi). Wsprzdne punktw odniesienia powinny by zmagazynowane w archiwum wsprzdnych pamici tachymetru lub te bd one wprowadzane z klawiatury instrumentu. Korzystanie z tych programw wymaga wprowadzenia numeru stanowiska i wysokoci instrumentu hi. Nastpnie celuje si na kolejne punkty odniesienia wywoujc z archiwum wsprzdne punktw przez wprowadzenie do programu ich oznacze. Wycelowanie na kady punkt odniesienia czy si z wprowadzeniem wysokoci reflektora hr i wykonaniem odpowiednich obserwacji. Po wykonaniu obserwacji do ostatniego punktu odniesienia zostan wywietlone ostateczne wyniki oblicze wsprzdnych stanowiska No, Eo, Ho. Mog one by przeniesione do archiwum wsprzdnych. Jeli wsprzdne stanowiska uzyskano z wci dostarczajcych obserwacji nadliczbowych, wwczas program pozwala na obliczenie parametrw charakteryzujcych dokadno sytuacyjnego i wysokociowego wyznaczenia pooenia stanowiska.
Metoda biegunowa jest metod najpowszechniej stosowan w procesach tyczeniowych, std te odpowiednie programy uatwiajce przygotowanie danych do tyczenia instalowane s we wszystkich typach tachymetrw elektronicznych. Kady z tych programw wymaga wprowadzenia wsprzdnych stanowiska So (No, Eo Ho) oraz dokonania orientacji krgu poziomego. Po wprowadzeniu numeru punktu tyczonego T i odszukaniu jego wsprzdnych w archiwum (wzgldnie wprowadzeniu ich z klawiatury) obliczony zostaje azymut i odlego do punktu tyczonego (rys. 46). Tyczenie polega na ustawieniu reflektora w punkcie R i wykonaniu obserwacji kta poziomego i odlegoci. Wwczas wywietlona zostanie rnica pomidzy ktem obliczonym i pomierzonym oraz rnica D pomidzy odlegoci obliczon i pomierzon. Przesuwanie pryzmatu wywoywa bdzie zmiany wywietlanych rnic i D. Punkt T zostanie wytyczony w momencie gdy obydwie wymienione rnice osign warto zero. Jeli punkt T ma by rwnie tyczony wysokociowo (metoda biegunowa 3D) wwczas zgodnie z procedur postpowania ujt w programie zainstalowanym w tachymetrze naley wprowadzi wysoko instrumentu hi w celu obliczenia wysokoci osi obrotu lunety instrumentu oraz wysoko hr pryzmatu dalmierczego. Tyczenie wysokociowe rozpoczyna si po zakoczeniu tyczenia sytuacyjnego punktu T. Polega ono na ustawieniu pryzmatu w punkcie T i wykonaniu pomiaru odlegoci i kta pionowego na podstawie ktrych obliczona zostanie aktualna wysoko punktu T oraz rnica pomidzy wysokoci projektowan a aktualn. Podnoszenie lub obnianie punktu na ktrym spoczywa sygna dalmierczy wywouje zmiany wywietlanej rnicy wysokoci. Tyczenie wysokociowe koczy si w momencie gdy obliczona rnica wysokoci osignie warto zerow. 5) Tyczenie metod wci ktowych (rys. 47)
W tej metodzie tyczenia korzysta si rwnoczenie z dwch instrumentw ustawionych w punktach S1 i S2. Orientacja krgu poziomego na kadym z tych stanowisk moe by dokonana w oparciu o znane wsprzdne stanowisk S1 i S2 po wzajemnym wycelowaniu na siebie lunet tych instrumentw. Program wymaga wywoania punktu tyczonego T czyli odszukania w archiwum jego wsprzdnych i obliczenia ktw wcinajcych 1, 2. Przemieszczanie sygnau reprezentujcego punkt tyczony prowadzi si do momentu uzyskania zerowych wartoci rnic 1, 2 pomidzy ktami obliczonymi (projektowanymi), a uzyskiwanymi z obserwacji. Rnice te s pokazywane na wywietlaczach obydwu instrumentw. Przy tyczeniu przestrzennym do programu wprowadza si wysokoci instrumentw a nastpnie oblicza si kty pionowe 1, 2. Rnice 1, 2 ktw obliczonych i pomierzonych s na bieco wywietlane, co umoliwia ich wyzerowanie poprzez odpowiednie przemieszczanie sygnau reprezentujcego punkt tyczony w przestrzeni. 6) Tyczenie metod ortogonaln (rys. 48) Prezentowana tu metoda ortogonalna jest pewn odmian metody biegunowej. Jej wykorzystanie wymaga zorientowania krgu poziomego, wywoania waciwego programu, wprowadzenia wsprzdnych punktu tyczonego T. Nastpnie ustawia si sygna dalmierczy w rejonie punktu tyczonego na przykad w punkcie R. Uruchamia si procedur pomiaru odlegoci i ktw otrzymujc na wywietlaczu wielkoci wymaganych przesuni pryzmatu wzdu celowej (D) i w kierunku prostopadym do celowej (Q). Wyzerowanie tych rnic przez odpowiednie przemieszczenie sygnau dalmierczego prowadzi do uzyskania wymaganej pozycji punktu tyczonego T.
Metoda ta wymaga zorientowania krgu poziomego, wywoania waciwego programu, wprowadzenia wsprzdnych punktu tyczonego T i wykonania obserwacji do dwch sygnaw dalmierczych ustawionych w punktach R1 i R2. Program umoliwia obliczenie odlegoci D1 i D2, ktre naley odoy przy wykorzystaniu przymiarw wstgowych. 8) Tyczenie rekurencyjne W niektrych tachymetrach instalowane s programy pozwalajce wytyczy punkt w odniesieniu do jednego lub dwch punktw ju wytyczonych. Jeli na przykad wytyczony zosta punkt T1 (rys. 50) to po wprowadzeniu wsprzdnych punktu T2 wywietlone zostaj wielkoci D i Q pozwalajce na wytyczenie punktu T2 metod ortogonaln.
Inne oprogramowane rozwizanie przedstawiono na rysunku 51. Tyczenie kolejnego punktu T3 oparte jest na wykorzystaniu dwch punktw ostatnio wytyczonych czyli T1 i T2. Po wprowadzeniu wsprzdnych punktu T3 wywietlone zostan wielkoci D i Q, ktre naley odoy na przedueniu kierunku T1 i T2 i prostopadle do niego. Obydwa wymienione tu sposoby bazujce na metodzie ortogonalnej jak i sposb wcicia liniowego przedstawiony w punkcie 7) mog by stosowane w przypadku wzajemnej bliskoci tyczonych punktw danego obiektu. 9) Kontrola poprawnoci wytyczenia punktw W celu skontrolowania poprawnoci wytyczenia punktw wykorzysta mona program Tie distance. Program ten umoliwia okrelenie odlegoci i rnicy wysokoci pomidzy dowolnymi dwoma punktami wytyczonymi. Skorzystanie z tego programu polega na wykonaniu obserwacji ktowych i dugociowych kolejno do sygnaw dalmierczych ustawionych w punktach T1 i T2 (rys. 52).
Po zakoczeniu obserwacji wywietlone zostaj nastpujce wielkoci wice punkty T1 i T2: - odlego pozioma, - odlego nachylona, - rnica wysokoci, - azymut linii T1-T2. Do sygnalizacji punktw T1 i T2 powinny by uyte sygnay o tej samej wysokoci (h1= h2). 10) Wyznaczanie wysokoci stanowiska (rys. 53) - Height transfer Wysoko stanowiska Ho, szczeglnie w metodzie swobodnego stanowiska moe by okrelona w oparciu o obserwacje ktw pionowych i odlegoci do jednego lub kilku punktw Pi o znanych wysokociach Hi. Przed wykonaniem obserwacji wprowadza si numer stanowiska, wysoko instrumentu,
kolejny numer punktu celu i wysoko sygnau hr. Po zakoczeniu obserwacji do wszystkich punktw o znanych wysokociach uzyskuje si urednion wysoko stanowiska Ho oraz warto redniego bdu tej wysokoci. Jeli znane s wsprzdne poziome stanowiska So(No,Eo) oraz wsprzdne punktw odniesienia Pi(Ni,Ei) wwczas odlegoci pomidzy So oraz Pi s obliczane ze wsprzdnych i wystarczy wtedy pomierzy jedynie kty pionowe do sygnaw ustawionych w punktach odniesienia.
Oprcz przedstawionych wyej programw zabezpieczajcych wykonanie typowych czynnoci wystpujcych w pomiarach realizacyjnych pojawiaj si w uyciu pakiety programw pozwalajce na kompleksowe rozwizanie skomplikowanych i mudnych prac tyczeniowych. Przykadowo wymieni tu mona oprogramowanie wykorzystywane przy tyczeniu tras komunikacyjnych. Pozwala ono na ksztatowanie trasy w paszczynie poziomej i pionowej cznie ze wszystkimi szczegami jej przekrojw poprzecznych (rys. 54). Korzystanie z takich programw wymaga jednak wczeniejszego przygotowania w biurze wszelkich danych projektowych i odpowiadajcych im danych do tyczenia.
8.3. Tyczenie z wykorzystaniem techniki satelitarnej RTK GPS (Real Time Kinematic Global Positioning System)
Prowadzenie pomiarw GPS w czasie rzeczywistym jest moliwe wwczas, gdy wsppracujce odbiorniki utrzymuj ze sob czno radiow. Do wykonania pomiarw w czasie rzeczywistym potrzebne s przynajmniej dwa odbiorniki: referencyjny i ruchomy (rover). Odbiornik referencyjny ustawia si na punkcie odniesienia (punkty osnowy realizacyjnej) wprowadzajc jego wsprzdne, wczeniej wczytane z komputera lub manualnie z klawiatury tego odbiornika. W odbiorniku ruchomym, przed rozpoczciem tyczenia, wykonuje si inicjalizacj. W czasie jej trwania konieczna jest obserwacja 5 wsplnych satelitw dla stacji referencyjnej i ruchomej. Inicjalizacj mona wykona trzema sposobami:
1) Moving - podczas ruchu odbiornika (np. SR 399 E Leica), 2) Rapid Static - antena odbiornika ruchomego musi zosta unieruchomiona na krtki okres czasu, 3) Known Point - anten odbiornika ruchomego ustawia si na punkcie o znanych wsprzdnych. Koniec inicjalizacji w odbiornikach firmy Leica Serii 300 sygnalizowany jest sygnaem dwikowym i komunikatem Ambs fixed. Pojawia si wtedy ekran [1120] (1120) SURVEY: New Chain Point Id Ht.Readg Epochs Status MEAS : POINT 01 : 0.000 :0 : 6/6 of 6 EXIT-M CODE STAKE M(ROVDEF) [RTIME IN:/] Code: Ant.offset: 0.000 m Amb: 6/6 CQ: 0.03 GDOP 2 504KB STATUS MENU
Teraz mona przystpi do tyczenia. W tym celu wybiera si opcj STAKE - pojawi si ekran [1140], na ktrym jest wywietlany ostatnio tyczony punkt. (1140) Target dLat dLon dHeight STOP TARGET: New Chain : 213 : 32.543 m : 76.981 m : 0.750 m TARGET S(WGS84) [RTIME IN:/] Code: Amb: 6/6 CQ : 0.03 POS GRAPH MENU
Aby wytyczy nowy punkt naley wybra opcj TARG, odszuka na licie punktw numer punktu, ktry bdzie tyczony (jeli danego punktu nie ma na licie mona go wprowadzi z klawiatury) i podstawi go jako cel. Przez wybranie opcji GRAPH przechodzi si do ekranu graficznego [1141]. Po prawej stronie ekranu wida punkt, ktry ma by wytyczony (okrg) i aktualn pozycj odbiornika ruchomego (krzy). Przemieszczenie odbiornika do wymaganej pozycji jest obserwowane na ekranie. Gdy odlego pomidzy pooeniem odbiornika a punktem tyczonym bdzie mniejsza od 1 m na ekranie [1141] wwczas mona wywietli szczegowy wykres pozwalajcy naprowadzi krzy (aktualna pozycja) na okrg (punkt tyczony).
W pracach tyczeniowych korzysta si z nastpujcych opcji: ORIENT - umoliwia wybr orientacji w kierunku: pnocy, dowolnego punktu z listy, ostatniego punktu zapisanego i rwnolegle do wybranej linii, R - TM oraz REC-PT - pozwalaj zachowa wsprzdne punktu i informacje dodatkowe, POL/ORT - metoda biegunowa lub ortogonalna dochodzenia z odbiornikiem ruchomym do wymaganej pozycji, REV - umoliwia uytkownikowi zmian orientacji o 1800, tak aby by zawsze ustawiony twarz do punktu tyczonego, CLR - ta funkcja jest czynna gdy odbiornik ruchomy znajdzie si w odlegoci mniejszej ni 0,5 m od punktu tyczonego i wwczas mona wywoa powikszony obraz trajektorii odbiornika, MENU - daje bezporedni dostp do SURVEYING MENU na ekranie [1310] Wsprzdne punktw tyczonych mog by wprowadzane do odbiornika z jego klawiatury, z komputera lub te mog zosta obliczone w odbiorniku przy uyciu funkcji COGO zestawionych na ekranie [2100].
Inverse: obliczenie odlegoci, azymutu i rnicy wysokoci dla dwch wybranych punktw Trawerse: obliczenie wsprzdnych punktu gdy znany jest azymut i odlego od punktu odniesienia
Line - Line Intersect: obliczenie wsprzdnych punktu przecicia dwch linii prostych
Line - Arc Intersect: obliczenie wsprzdnych punktw przecicia linii prostej z ukiem koowym
Point Distance Offset: obliczenie wsprzdnych punktu z wykorzystaniem dugoci rzdnej i odcitej
Usytuowanie grnych krawdzi poziomych elementw aw na jednakowej, znanej wysokoci umoliwia atwe okrelenie wymaganej gbokoci wykopu.
Wykopy pod fundamenty rnego typu obiektw przemysowych i budowli inynierskich charakteryzuj si znacznymi rozmiarami zarwno w paszczynie poziomej jak i pionowej. Obrysy takich wykopw tyczy si zazwyczaj wieloetapowo w miar postpu prac ziemnych. Przykadowy wykop pod fundamenty elektrowni zaprezentowano na rysunku 58. Wyznaczanie wysokoci w gbokich wykopach wykonuje si metod niwelacji geometrycznej (rys. 59) lub metod niwelacji trygonometrycznej (rys. 60).
W grupie budowli ziemnych staych, z uwagi na powszechno stosowania wyrni mona ziemne podstawy tras komunikacyjnych formowane w postaci nasypw lub wykopw. Tyczenie polega na wskazaniu w terenie przebiegu osi podunej wznoszonej budowli oraz przebiegu krawdzi przecicia zboczy nasypw lub wykopw z powierzchni terenu, a take wskazanie wysokociowego pooenia wyodrbnionych fragmentw budowli. Naley zatem utrwali w terenie projektowane ksztaty przekrojw poprzecznych usytuowanych w odlegociach zapewniajcych poprawne formowanie budowli ziemnej. Realizacj pojedynczego przekroju poprzecznego w terenie rwninnym przedstawiono na rysunku 61.
lady przecicia skarp nasypu z powierzchni terenu w punktach P, L zaznacza si przez odoenie od osi podunej (punkt O) odlegoci S obliczonej z zalenoci:
S=
gdzie:
b + hn 2
(127)
b - szeroko korony nasypu n - mianownik nachylenia skarpy h - wysoko nasypu Wysoko nasypu h jest rnic rzdnej projektowanej niwelety i rzdnej powierzchni terenu w miejscu usytuowania tyczonego przekroju poprzecznego. Do zaznaczenia poziomu korony nasypu uywa si drewnianego szablonu. Jeli wysoko h jest zbyt dua i jej zaznaczenie wysokim szablonem byoby kopotliwe wwczas odkadanie wysokoci prowadzi si etapowo w miar realizowania robt ziemnych. Waciwe nachylenie skarp wskazuj szablony ustawione w pobliu punktw L i P danego przekroju poprzecznego.
W terenie o jednolitym nachyleniu okrelenie pooenia ladw przecicia skarpy z powierzchni terenu (rys. 62) polega na odoeniu od punktu O odlegoci S1 i S2 obliczonych z wzorw:
S1 = S S2 = S
(128)
(129)
gdzie
S=
b + hn 2
Funkcje trygonometryczne wystpujce we wzorach (128) i (129) mona wyrazi za pomoc znanych pochyle terenu 1:m i skarp 1:n uzyskujc uproszczone zalenoci
S1 =
(130)
S m2 + 1 mn
S m2 + 1 S2 = m+n
(131)
Przygotowanie danych do tyczenia podstawy ziemnej w wykopie (rys. 63) prowadzi si w sposb analogiczny jak przy tyczeniu nasypu.
S=
b + h1 n1 + d + ( h + h1 )n 2
(132)
Ksztatowanie innych staych budowli ziemnych prowadzi si w oparciu o plany realizacyjne robt ziemnych. Do wanych budowli tego typu zaliczy mona: sztucznie formowane zbiorniki wodne np. w elektrowniach szczytowo-pompowych, zapory ziemne, niecki stadionw sportowych. Prace tyczeniowe prowadzone przy wznoszeniu wymienionych obiektw s zazwyczaj wielokrotnie powtarzane w miar postpu prac ziemnych. Ostateczny ksztat wzniesionej budowli dokumentuje si po wykonaniu pomiarw inwentaryzacyjnych. Uzyskuje si wwczas moliwo sprawdzenia stopnia zgodnoci ksztatu i rozmiarw wzniesionej budowli z zaoeniami projektowymi.
numeryczne modele powierzchni terenu (NMT) tworzone w oparciu o zbir punktw obserwowanych, a take punktw porednich, ktrych pooenie ustala si metod interpolacji z wykorzystaniem odpowiednich algorytmw. Stosuje si modele regularne i nieregularne a wrd nich wyrnia si modele: punktowe, liniowe, powierzchniowe i bryowe. Dokonujc transformacji mona wymienione modele przeksztaca. Na przykad: modele nieregularne przeksztaca si na modele regularne, lub odwrotnie. Dla potrzeb obliczania objtoci oraz projektowania i realizacji powierzchni paskich stosuje si modele punktowe: regularne i nieregularne. Model punktowy wystpuje czsto w postaci siatki kwadratw lub prostoktw. Wysokoci wyznaczane s tylko dla punktw wzowych (rys. 64), czyli dla punktw przecicia si linii tworzcych siatk i mog by wyznaczane bezporednio w terenie.
Rwnomierne rozmieszczenie punktw nie zapewnia jednak waciwego okrelenia form terenowych, std te model taki moe by stosowany w terenach paskich. Zwikszenie dokadnoci odtwarzania powierzchni topograficznej osiga si przez stosowanie hierarchicznej struktury siatki kwadratw, czyli jej stopniowe zagszczanie w miejscach gdzie powierzchnia staje si bardziej urozmaicona. Model taki stosowany jest dla instrumentw fotogrametrycznych o sterowaniu komputerowym, przy ktrym atwo okreli miejsca wymagajce zagszczenia. W prostym przypadku gdy znane s wysokoci 4 wzw (rys. 65) kadego oczka siatki, wysokoci punktw porednich mona uzyska drog interpolacji.
W tym celu powierzchni terenow aproksymuje si paraboloid hiperboliczn dla kadego oczka, a wysoko punktu P oblicza si z nastpujcego wzoru interpolacyjnego:
zp =
z1p1 + z 2 p 2 + z3p 3 + z 4 p 4 p1 + p 2 + p 3 + p 4
(133)
z1, z2, z3, z4, - wysokoci modelu w wzach, p1, p2, p3, p4 - wagi bdce powierzchniami pl prostoktw przeciwlegych. Model regularnej siatki kwadratw mona utworzy rwnie z modelu nieregularnego , w ktrym usytuowanie punktw dostosowane jest do morfologii terenu. W oparciu o wysokoci takich rozproszonych punktw mona obliczy wysokoci wzw siatki kwadratw. Wysoko wza oblicza si zazwyczaj jako ogln redni arytmetyczn z wysokoci punktw otaczajcych ten wze, czyli:
gdzie:
zp
p z = p
s s s
s s
(134)
zs - wysoko punktw otaczajcych wze P, ps = ds-t - wagi, ktrym odpowiadaj odwrotnoci odlegoci ds (od wza do punktu otaczajcego) podniesione do potgi 1 t 4. Model punktowy w postaci nieregularnej siatki trjktw jest modelem najczciej stosowanym, gdy moe by najlepiej dopasowany do powierzchni rzeczywistej reprezentowanej przez waciwie dobrane w czasie pomiaru punkty rozproszone. Jest jednak pewien problem w czeniu punktw rozproszonych w sieci trjktw jeli czynno ta ma by fragmentem w peni zautomatyzowanego procesu oblicze. Poprawne czenie punktw i tworzenie siatki trjktw uatwia algorytm Delaunaya, w ktrym wykorzystuje si poligony Thiessena. Ot utworzenie takiego poligonu, zaznaczonego lini przerywan na rysunku 66 pozwala na jednoznaczne stwierdzenie z jakimi punktami otaczajcymi moe by poczony bokami trjktw rozpatrywany punkt A. Taki punkt A powinien znale si wewntrz poligonu Thiessena , ktry jest wieloktem utworzonym przez symetralne bokw czcych punkt A z punktami ssiednimi. gdzie:
Utworzenie siatki trjktw pozwala na obliczanie wysokoci punktw porednich sytuowanych wewntrz tych trjktw (rys. 67).
Wysoko punktu Q, ktrego rzut Q na paszczyzn poziom ley w trjkcie ABC uzyskuje si po wykonaniu aproksymacji powierzchni terenowej w tym trjkcie paszczyzn przechodzc przez punkty A, B, C. Odpowiedni wzr interpolacyjny ma posta
zQ =
gdzie:
z A p A + z B p B + z Cp C pA + pB + pC
(135)
pA, pB, pC s powierzchniami trjktw otaczajcych punkt Q, za zA, zB, zC oznaczaj wysokoci punktw terenowych A, B, C.
B B
Numeryczne modele warstwicowe tworz zbiory wsprzdnych xi, yi punktw Pi lecych na warstwicy o okrelonej wysokoci z. Zbiory takie tworzone s w oparciu o wyniki bezporednich pomiarw prowadzonych w modelu fotogrametrycznym lub na mapie warstwicowej. S te uzyskiwane przez transformacj innych modeli powierzchni terenowej. Model warstwicowy mona atwo uzyska z modelu siatki trjktw przez interpolacj punktw warstwic. Uzyskanie poprawnego kartograficznie ksztatu warstwic wymaga zagszczenia podstawowej siatki trjktw, trjktami podobnymi i prowadzenia w nich zagszczajcych interpolacji punktw warstwicy. Interpolacj punktw warstwicy modelu siatki kwadratw lub prostoktw prowadzi si stosujc aproksymacj powierzchniow wyszego stopnia, wyznaczon na podstawie wicej ni czterech punktw. Takie postpowanie zapewnia pynny przebieg linii warstwicy i zapobiega niejednoznacznoci jej okrelenia.
W terenach o znacznym nachyleniu zmniejszanie prac ziemnych moe te by osignite dziki ksztatowaniu powierzchni projektowej w postaci tarasw okolonych skarpami (rys. 69).
Paszczyzn bilansow (ekwiwalentn) zastpujc powierzchni topograficzn okrelonej dziaki jest paszczyzna o zadanym nachyleniu i kierunku tego nachylenia przechodzca przez punkt, ktry w rzucie na paszczyzn poziom jest rodkiem cikoci powierzchni przeksztacanej a jego wysoko jest redni wysokoci tej powierzchni. Wsprzdne paskie takiego punktu okrelaj nastpujce wzory:
xs =
(136)
xdxdy
P
ys =
ydxdy
P
gdzie P - pole powierzchni przeksztacanej W obliczeniach praktycznych wsprzdne xs, ys, oblicza si z nastpujcych wzorw: a) gdy granica powierzchni jest wielobokiem regularnym
xs =
xi
i =1
ys =
y
i =1
(137) b) jeli obszar daje si podzieli na cakowit skoczon liczb n figur regularnych
xs =
pix i
i =1 n
p
i =1
ys =
p y
i i =1 n
p
i =1
(138)
i
gdzie:
xs =
(139)
x y
+ 2 x 2 + 3 x 3 + 4 x 4 N + 2 y 2 + 3 y 3 + 4 y 4 N
ys =
przy czym wskaniki przy wsprzdnych (1, 2, 3, 4) oznaczaj punkty stycznoci dwch, trzech lub czterech figur elementarnych. d) jeli granica powierzchni jest lini cig nieregularn to stosuje si wzory (138), a cay obszar dzieli si na wskie paski w kierunkach osi x i y wyznaczajc ich rodki cikoci pola. Wsprzdn pionow zs mona obliczy z wzoru
zs =
(140)
V P
V - objto bryy prostopadocianu ograniczonej od gry powierzchni topograficzn, a od dou przyjt poziom paszczyzn odniesienia, P - pole powierzchni przeksztacanej. Kada paszczyzna bilansowa przechodzca przez rodek cikoci S(xs,ys,zs) bilansuje objto wykopw i nasypw. Na paszczyzny takie nakada si rne dodatkowe warunki: 1) Paszczyzna ma zadany kierunek nachylenia maksymalnego imax = k = tg. Rwnanie takiej paszczynie przechodzcej przez punkt S(xs,ys,zs) przyjmuje posta (x - xs) cos + (y - ys) sin - (z - zs) ctg = 0 przy czym: cos , sin , -ctg s wsprzdnymi wektora normalnego do tej paszczyzny. Wprowadzajc do wzoru (141) zaleno (141)
gdzie:
ctg =
otrzymuje si po przeksztaceniu przy czym
1 k
(142)
z = x k cos +y k sin + zo
(143)
2) Paszczyzna bilansowa przechodzca przez punkt S(xs,ys,zs) i dwa punkty : 1(x1,y1,z1); 2(x2,y2,z2). Rwnanie (141) mona zapisa w postaci: (x - xs) k cos + (y - ys) k sin - (z - zs) = 0 za po wprowadzeniu oznacze ex = k cos , ey =k sin przyjmie ono posta (x - xs) ex + (y - ys) ey - (z - zs) = 0 (145) (144)
Wprowadzajc do rwnania (145) kolejno wsprzdne punktw 1 i 2 uzyskuje si ukad dwch rwna na podstawie ktrych oblicza si ex i ey, a nastpnie
= arctg
(146)
ey ex
k=
ey ex = cos sin
3) Paszczyzn bilansow o znanym kierunku najwikszego nachylenia i przechodzc przez jeden punkt ustalony reprezentuje wzr (144) z ktrego oblicza si warto k po wstawieniu wsprzdnych punktu ustalonego. 4) W przypadku paszczyzny o okrelonym spadku k i przechodzcej przez punkt ustalony, rwnie korzysta si z wzoru (144), ktry cznie z warunkiem
sin2 + cos2 = 1
pozwala obliczy kierunek najwikszego nachylenia. 5) Paszczyzna bilansowa moe jednoczenie rwnoway objtoci wykopw i nasypw oraz minimalizowa prace ziemne. Minimalizacja robt ziemnych (przemieszcze gruntu) bdzie osignita jeli paszczyzna bilansowa speni warunek
v
i
2 i
= min
(147) w ktrym vi oznacza rnic wysokoci powierzchni topograficznej i paszczyzny projektowanej w punktach o okrelonych wsprzdnych xi, yi. Rwnanie aproksymacyjne takiej paszczyzny ma posta
(148)
W praktyce mona te realizowa paszczyzn, ktra nie bilansuje objtoci wykopw i nasypw, czyli nie przechodzi przez punkt S(xs,ys,zs), a jedynie minimalizuje prace ziemne. Rwnanie aproksymacyjne w tym przypadku przyjmie posta
(149)
vi = xi ex + yi ey + zo - zi
gdzie zo jest wysokoci punktu przecicia projektowanej paszczyzny z osi Oz. Powierzchni topograficzn danej dziaki mona zastpi powierzchni daszkow, ktr utworz dwie przecinajce si paszczyzny. Ukad wsprzdnych mona tu ustali tak, aby o Ox pokrywaa si z wspln krawdzi projektowanych paszczyzn. Wsplna krawd bdzie miaa zatem nachylenie ex, za maksymalne nachylenie lewej paszczyzny eyl oraz prawej eyp . Ukad rwna aproksymacyjnych dla obydwu paszczyzn ma posta:
vli = xli ex + yli eyl + zo - zli vpi = xpi ex + ypi eyp + zo - zpi
Przyjmujc jednakowe spadki obydwu paszczyzn tworzcych powierzchni daszkow (eyl = eyp=ey) rwnania (150) mona napisa w postaci
(150)
zP = zs
gdzie
V P
(152)
V= =
1 P( z1 + z 2 + z 3 + z 4 ) 4
(153)
Objto caej bryy nieregularnej o podstawie utworzonej z wielu kwadratw (rys. 71) jest sum objtoci wszystkich bry elementarnych i wyraa si wzorem
V=
1 P 4
( z
+ 2 z 2 + 3 z 3 + 4 z 4
(154)
gdzie, wskaniki 1,2,3,4 odnosz si do punktw wystpujcych odpowiednio w jednym, dwch, trzech lub czterech kwadratach.
W przedstawionym sposobie obliczania objtoci grn powierzchni kadej elementarnej bryy zastpuje si paszczyzn poziom, ktrej wysoko wzgldem poziomej podstawy jest rwna redniej arytmetycznej wysokoci grnych naroy graniastosupa. Formowanie powierzchni paskich przy wykorzystaniu paszczyzn bilansujcych wywouje potrzeb obliczania objtoci wykopw i nasypw oddzielonych od siebie lini robt ziemnych (rys. 72). W takich przypadkach linie obrysu podstawy bry ziemnych zdejmowanych (wykopy) i nadkadanych (nasypy) nie pokrywaj si na og z liniami siatki kwadratw lecz je przecinaj. Czstkowe objtoci wykopu i nasypu w sytuacji przedstawionej na rysunku 73 oblicza si z wzorw:
VW = PW
(155)
z3 + z 4 4
VN = PN
z1 + z 2 4
gdzie: PW, PN - powierzchnie wykopu i nasypu z1, z2, z3, z4, - wysokoci punktw siatki wzgldem paszczyzny projektowanej.
Natomiast zgodnie z rysunkiem 74 objto caej bryy o podstawie kwadratu mona obliczy z wzoru
V = P=
a po odjciu od niej objtoci nasypu
z2 + z3 + z 4 z1 4 z1 3
(156)
VN = PN
otrzymuje si objto wykopu
(157)
VW = V VN
Objto wykopu (rys. 74) otrzymuje si rwnie z wzoru
(158)
VW = PW
z2 + z3 + z 4 5
(159)
V=
gdzie
1 n i z1 + z2i + z3i P i 3 i =1
(160)
P=
1 x 12 2 x 13
y12 y13
(161)
Jeli przy projektowaniu paszczyzn bilansujcych w obrbie pojedynczego trjkta wystpuje czciowo nasyp a czciowo wykop (rys. 76) to obliczanie ich objtoci prowadzi si analogicznie jak w sposobie siatki kwadratw (rys. 74).
Obliczenia prowadzi si zgodnie z formu obliczania objtoci ostrosupa prosto citego stosujc wzr:
1 h( Po + P1 + Po P1 + P1 + P2 + P1 P2 + + Pi + Pi +1 + 3 1 + Pi Pi +1 + + Pn 1 + Pn + Pn 1 Pn ) + h Pn 3 V=
(162)
W praktyce przy ciciu warstwicowym mniejszym od 0,5m mona stosowa wzr uproszczony, w ktrym rednia geometryczna zastpiona jest redni arytmetyczn, czyli
V=
(163)
Model warstwicowy powierzchni topograficznej suy rwnie do obliczania objtoci wykopw i nasypw wzgldem projektowanej paszczyzny bilansowej o zadanym nachyleniu i kierunku tego nachylenia. Na przykad dla obliczenia objtoci wykopw (rys. 78) okrela si najpierw powierzchnie pl P ograniczonych jednoimiennymi warstwicami powierzchni topograficznej i odpowiadajcymi im liniami projektowanej paszczyzny, a nastpnie stosuje si wzr
VW =
h ( P1 + 2P2 + + 2Pn 1 + Pn ) 2
(164)
V=
lub
1 l( P1 + P2 + P1 P2 ) 3 1 l( P1 + P2 ) 2
(165)
V=
(166)
V=
1 l( P1 + P2 + 4 Psr ) 6
(167)
P1 + P2 ( h 2 h1 ) 2 V= m l 6 2
gdzie h1, h2 - wysokoci przekrojw poprzecznych w osi podunej, m - spadek terenu w kierunku osi podunej,
(168)
P + P2 q 2 + q1 V= 1 l 2 2
gdzie: q1, q2 - rnice powierzchni pl przekrojw poprzecznych
(169)
z = f(x, y)
(170) Do aproksymowania powierzchni topograficznej stosuje si najczciej wielomiany algebraiczne odpowiedniego stopnia. Zatem rwnania aproksymacyjne wyraone oglnym wzorem
(171)
vi = f(xi, yi) - zi
(172)
gdzie i = 1, 2,...N, natomiast akl s wspczynnikami wielomianu, przy czym k, l = 1,2,...n Z rozwizania ukadu rwna (172) otrzymuje si szukane wspczynniki akl wielomianu algebraicznego opisujcego powierzchni topograficzn (170). Objto bryy topograficznej oblicza si z wzoru
V = f ( x , y ) dP =
P
y2 x 2
f ( x , y ) dx dy y1 x1
(173)
gdzie: x1, y1, x2, y2 - oznaczaj granice cakowania funkcji f(x,y) po powierzchni P podstawy bryy.
V = Vi
i =1
(174) gdzie: Vi - oznacza objto bryy elementarnej, za n - liczb tych bry elementarnych. Dokadno obliczenia cakowitej objtoci bryy topograficznej, przy zaoeniu zblionych do siebie objtoci bry elementarnych wyraa zatem zaleno
m V = m vi n
(175)
W sposobie siatki kwadratw lub trjktw dokadno wyznaczenia objtoci pojedynczego graniastosupa zaley w gwnej mierze od dokadnoci wyznaczenia wysokoci punktw siatki i od dokadnoci aproksymacji powierzchni topograficznej. redni bd takiej objtoci charakteryzuje wzr
(176)
zsr
[ z] = 1
k
m zsr =
mz k
(178)
gdzie: k - oznacza liczb punktw obrysu podstawy graniastosupa. Wpyw drugiego czonu wzoru (176) mona uj wzorem
m v apr = Pi m h
(179) w ktrym mh - oznacza rednie odchylenie powierzchni topograficznej od aproksymujcej j paszczyzny. Wzr (176) przyjmuje ostatecznie posta:
m
(180)
2 vi
m2 2 = P z + mh k
2 i
Zwikszanie dokadnoci wyznaczania objtoci bryy sposobem siatki kwadratw i trjktw uzyskuje si przez zmniejszanie rednich bdw mz i mh. Oznacza to, w przypadku bdu mz, konieczno stosowania odpowiednio dokadnych metod niwelacji punktw terenowych, za w przypadku bdu mh potrzeb poprawnego sytuowania i zagszczania punktw reprezentujcych powierzchni topograficzn. W sposobie przekrojw poziomych, redni bd wyznaczenia objtoci bryy elementarnej w gwnej mierze uzaleniony jest od bdw okrelenia powierzchni przekrojw ograniczajcych bry i od dokadnoci przedstawienia powierzchni topograficznej za pomoc warstwic o odpowiednio dobranym skoku.
Ocen dokadnoci obliczenia cakowitej objtoci bryy sposobem aproksymacji powierzchni topograficznej wielomianami algebraicznymi prowadzi si stosujc zasad narastania bdw dla wielkoci zalenych wedug formuy
2 ( V ) = B T Cov ( x )B V V
gdzie: 2(V) - wariancja (kwadrat redniego bdu) objtoci bryy, BV - macierz pochodnych czstkowych funkcji (173) wzgldem wsprzdnych punktw, Cov(x) = 02(A T P A)-1 macierz kowariancji wsprzdnych punktw.
(181)
W paszczynie poziomej bd to odcinki prostoliniowe i krzywoliniowe, za w paszczynie pionowej wystpowa bd odcinki proste poziome i nachylone oraz uki pionowe. Typowy przebieg osi trasy w paszczynie poziomej przedstawiono na rysunku 81.
W fazie wyjciowej o trasy tworz odcinki prostych przecinajcych si w wierzchokach Wi otwartego wieloboku o ktach zaamania i. Dugoci odcinkw prostych pomidzy wierzchokami Wi oraz kty zaamania i powinny by pomierzone bezporednio w terenie po zlokalizowaniu pooenia punktw Wi zaamania trasy lub punktw pomocniczych dzielcych wielokilometrowe odcinki trasy na odcinki o mniejszych dugociach. Lokalizacja tych punktw moe by ustalana bezporednio w terenie i wwczas dla potrzeb dalszego projektowania punkty te s przenoszone na map za pomoc konstrukcji geometrycznej wicej je z punktami osnowy geodezyjnej lub punktami szczegw istniejcych w terenie i na mapie. Drugi sposb lokalizacji punktw Wi i punktw pomocniczych polega na ich przeniesieniu z mapy w teren na podstawie miar graficznych wzitych z mapy na ktrej sporzdzony jest projekt trasy. W celu zapewnienia pynnoci ksztatu osi projektowanej trasy, w miejscach jej zaamania wprowadza si pojedyncze krzywe paskie lub zespoy tych krzywych (rys. 81). Dla tras komunikacyjnych stosuje si zazwyczaj nastpujce krzywe paskie lub ich zespoy: pojedynczy uk koowy (.k.), uki koszowe skadajce si z dwch lub trzech wystpujcych po sobie ukw koowych o rnych promieniach R, zesp krzywych utworzony z kolejno wystpujcych ukw: krzywej przejciowej (k.p.), uku koowego, krzywej przejciowej, uk koszowy podwjny skadajcy si z kolejno wystpujcych po sobie ukw: krzywej przejciowej, uku koowego, krzywej przejciowej, uku koowego, krzywej przejciowej, biklotoida: zesp dwch ukw klotoid, biparabola: zesp dwch parabol trzeciego stopnia, uk odwrotny zoony z dwch ukw koowych zakrzywionych w odwrotnych kierunkach, serpentyna, czyli zesp krzywych zoonych z trzech odwrotnie skierowanych ukw koowych. Ostatecznie uksztatowana w paszczynie poziomej o trasy skada si z odcinkw prostych i czcych je krzywych paskich, lub zespow krzywych paskich. Tyczenie osi trasy sprowadza si do: tyczenia odcinkw prostych, tyczenia odcinkw krzywoliniowych. Tyczenie odcinkw krzywoliniowych prowadzi si w dwch etapach. W etapie pierwszym wyznacza si pooenie gwnych punktw odcinkw krzywoliniowych wrd ktrych wystpuj nastpujce punkty: pocztek, rodek i koniec uku koowego oraz pocztek i koniec krzywej przejciowej (na rysunku 81 zaznaczone kkami). W etapie drugim tyczy si: punkty porednie krzywych oraz punkty hektometrowe i charakterystyczne. Przebieg osi trasy w paszczynie pionowej ustalony jest w postaci odpowiednio zaprojektowanej niwelety na przygotowanym wczeniej profilu podunym terenu. Pynno ksztatu niwelety uzyskuje si przez wyokrglanie jej zaomw wklsych i wypukych ukami pionowymi o odpowiednio dobranych krzywiznach. Stosuje si tu nastpujce krzywe: uki koowe, parabole drugiego i trzeciego stopnia lub klotoidy. Ksztatowanie niwelety trasy w terenie polega na wysokociowym tyczeniu punktw kilometrowych i hektometrowych oraz gwnych i porednich punktw krzywych pionowych, a take punktw przekrojw poprzecznych i innych charakterystycznych punktw trasy.
teodolity, a take specjalne instrumenty do tyczenia zwane aliniometrami. Szczeglnie przydatne do tego celu s rwnie odbiorniki satelitarne GPS. Dokadno odtwarzania osi trasy prostoliniowej o utrwalonych wczeniej punktach kocowych jest dostosowana do konkretnych potrzeb. Na etapie prac projektowych, a take w czasie oczyszczania powierzchni terenu i prowadzenia wstpnych prac ziemnych, punkty porednie odcinkw prostoliniowych mog by tyczone nawet w oparciu o miary graficzne wzite z mapy. Jednake ju podczas ostatecznego formowania nasypw oraz wykopw i przy realizacji projektu technicznego o trasy musi by wyznaczana dokadnie. Szczegowe ustalenia w tym wzgldzie bd jednak prowadzone dla konkretnych rodzajw tras. Wysokie wymagania dokadnociowe stawia si przy tyczeniu osi mostw, tuneli, linii kolejowych i autostrad.
Pewn odmian tego sposobu jest podzielenie zbyt dugiego odcinka PK na dwa lub wicej odcinkw gwnych, a dopiero potem prowadzenie wtyczania punktw porednich. Taki podzia bardzo dugiego odcinka na odcinki krtsze mona dokona wtyczajc w sposb przybliony dowolny punkt Q w lini PK np. z punktu P (rys. 83). Po tym wstpnym wytyczeniu i zaznaczeniu punktu Q mona pomierzy kt w kilku seriach i obliczy wymagane przesunicie q z wzoru
q = a sin
(182)
Znacznie wysz dokadno wtyczenia punktu Q w lini PK mona osign mierzc kt lub . Wwczas przy znanych odlegociach a i b wielko przesunicia q oblicza si z zalenoci
q=
a b sin a +b
(183)
Przedstawiony sposb wtyczania punktu Q jest te przydatny w przypadku gdy w punktach P i K nie mona ustawi teodolitu. Jeli nie s znane odlegoci a i b wwczas wtyczanie punktu Q mona wykona wedug sposobu przedstawionego na rysunku 84.
W tym celu sytuuje si dwa punkty Q1 i Q2 na linii w przyblieniu prostopadej do linii PK. Po zmierzeniu odlegoci d i ktw 1, 2 oblicza si wielko q2 z wzoru
q2 =
(184)
2 d 1 2
i sytuuje si punkt poredni w pozycji Q3. Ponowny pomiar kta zwrotu 3 w punkcie Q3 prowadzi do obliczenia wielkoci
q3 =
(185)
3 (d + q2 ) 1 3
lub te moe by
Uzyskana wielko q3 pozwoli oceni dokadno wtyczenia punktu poredniego wykorzystana do kolejnego przesunicia punktu wtyczanego na lini PK.
Jeli z punktu P wida punkt K za z wtyczonego w t lini pierwszego punktu poredniego Q1 nie wida punktu K wwczas po ustawieniu instrumentu traserskiego w punkcie Q1 wyznacza si pooenie punktu Q2 w dwch pooeniach lunety na przedueniu linii P-Q1 (rys. 85).
Postpujc podobnie wtycza si pozostae punkty porednie za z ostatniego wtyczonego punktu Q3 (rys. 85) wyznacza si dla kontroli pooenie punktu K. Ewentualne odchylenie qk rozdziela si na odchylenia punktw porednich proporcjonalnie do odlegoci wystpujcych w powstaej konstrukcji geometrycznej. Odkadanie od punktw Qi obliczonych poprawek qi pozwoli na przesunicie wstpnie wytyczonych punktw do pooe oczekiwanych Qi. Przedstawiony sposb znajduje zastosowanie gwnie w terenie falistym oraz przy dreniu tuneli. W tym drugim przypadku kierunek linii PK uzyskuje si przez odoenie kta p od kierunku do znanego punktu R (rys. 85).
Na podstawie wsprzdnych punktw PK mona napisa rwnanie prostej przechodzcej przez te dwa punkty. Przyjmuje ono posta
( x x P )( y K y P ) ( y y P )( x K x P ) = 0
(186)
Odlego dowolnego punktu poligonowego od prostej PK, czyli wielko poszukiwanego przesunicia qi uzyskuje si z wzoru
qi =
( x i x P )( y K y P ) ( y i y P )( x K x P ) (x K x P ) 2 + ( y K y P ) 2
(187)
Kt i jaki naley odoy od kierunku poprzedniego boku poligonowego dla uzyskania kierunku linii prostopadej wzgldem PK wzdu ktrej odkada si przesunicia qi, oblicza si z zalenoci
i = i ,i 1 180 0
lub
(188) (189)
i = 360 0 i ,i 1
W przypadku gdy w tym samym ukadzie odniesienia okrelone s wsprzdne punktw P,K oraz innych punktw Qi usytuowanych wzdu trasy, tyczenie punktw porednich prowadzi si metod wcicia wstecz ze stanowiska S (rys. 87).
Wsprzdne stanowiska S wyznacza si metod wcicia wstecz. Nastpnie zestawia si rwnania prostej PK oraz prostych SQi korzystajc z poniszych zalenoci
( x x P )( y K y P ) ( y y P )( x K x P ) = 0
(190)
( x x S )( y Q y S ) ( y y S )( x Q x S ) = 0
Po rozwizaniu powyszych zestaww rwna (190) otrzymuje si wsprzdne punktw (1,2,3,) przecicia prostej PK z kolejnymi prostymi SQ1, SQ2, SQ3. Wsprzdne punktw 1, 2, 3 wraz ze wsprzdnymi stanowiska S umoliwiaj obliczenie poszukiwanych odlegoci di, ktre s odkadane od stanowiska S wzdu celowych do punktw Qi. Osnowa geodezyjna stosowana jest rwnie do trasowania osi tunelu czy te do trasowania osi przebiegajcej przez tereny lene lub mocno pofadowane. W takich sytuacjach pomidzy punktami P i K
okrelajcymi dany odcinek trasy zakadana jest osnowa geodezyjna w postaci acucha trjktw (rys. 88) lub cigu poligonowego (rys. 89).
Po wykonaniu niezbdnych obserwacji ktw i dugoci bokw czcych punkty tworzce acuch trjktw lub cig poligonowy zamknity, oblicza si w ukadzie lokalnym wsprzdne wszystkich tych punktw. Nastpnie oblicza si kty 1, 2 oraz 1, 2 umoliwiajce realizacj kierunku PK oraz tyczenie punktw metod przedue od punktu P do K, jak rwnie od punktu K do P. W tyczeniu osi tunelu przy duych odlegociach pomidzy punktami P i K zakada si punkty porednie Q (rys. 88) zlokalizowane w wyrobiskach podziemnych poczonych z szybem przez ktry dokonuje si przeniesienia wsprzdnych punktu Q i kierunku PK. Drenie tunelu i zwizane z tym tyczenie jego osi prowadzone bdzie wtedy pomidzy punktami P i Q oraz K i Q.
yi =
KK ' xi PK '
(192)
Podobn do poprzedniej konstrukcj geometryczn, jednake opart na przedueniu ju zrealizowanego odcinka PA osi trasy (rys. 91) rozwizuje si nastpujco: z punktu A tyczy si lini pomocnicz tak, aby przechodzia ona jak najbliej przeszkd, a nastpnie dokonuje si pomiaru kta (180-).
Od tej linii pomocniczej tyczy si metod ortogonaln punkty 1, 2, B odkadajc zaoone odcite x1, x2, xB i obliczone rzdne
B
yi =xi tg
(193)
W wytyczonym punkcie B odkada si kt (90 +) uzyskujc przeduenie kierunku PA na ktrym utrwala si punkt K. Przy zaoonej dugoci PK mona obliczy dugo odcinka BK wedug wzoru
2 BK = PK ( PA + x 2 + y B B
(194)
Tyczenie osi trasy przez przeszkody mona te prowadzi z zastosowaniem prostej pomocniczej rwnolegej do tej osi (rys. 92).
W tym celu wybiera si punkt A z ktrego mierzy si dugoci odcinkw AP i AK. Pomierzone odcinki dzieli si nastpnie na dwie czci w rwnym stosunku
PP ' KK ' 1 = = PA KA n
gdzie n przyjmuje si jako liczb cakowit. Obliczone odlegoci
(195)
PA n KA KK ' = n PP ' =
P
(196)
pozwalaj teraz wytyczy prost PK. Na tej prostej obiera si punkty 1 i 2 oraz dokonuje si pomiaru dugoci odcinkw A1, A2 a nastpnie oblicza si dugoci
A1' 11 = n1
'
(197)
A 2' 22 = n1
'
Po odoeniu tych odlegoci wzdu kierunkw A1 i A2 otrzymuje si punkty porednie 1, 2 lece na osi PK.
Tyczenie uku prowadzone jest w dwch etapach. Rozpoczyna si od wyznaczenia pooenia jego punktw gwnych a nastpnie tyczy si punkty porednie. Do punktw gwnych nale dwa punkty stycznoci uku koowego z ramionami kta wierzchokowego i punkt rodkowy S. Jeden z punktw stycznoci jest pocztkiem P, a drugi kocem K uku koowego oznaczonych zgodnie z prowadzonym kilometraem trasy. Na rysunku 93 przedstawiono wielkoci charakteryzujce uk koowy oraz zaznaczono elementy geometryczne, ktre mog by na podstawie tych wielkoci obliczone i wykorzystane do tyczenia punktw gwnych P, S, K. Podstawowe zwizki pomidzy poszczeglnymi wielkociami ujmuj nastpujce wzory: - dugo stycznej gwnej
t = PW = KW = R tg
- odlego wierzchokowa
(198)
b = WS = R (sec
- dugo poowy ciciwy PK
1) 2
(199)
a = PB = BK = R sin
- dugo strzaki
(200)
s = BS = R (1 cos ) 2
lub (201)
s = R (1 cos 2 ) = 2R sin 2 4 4
- dugo stycznej pomocniczej
t 1 = PW1 = R tg
- dugo uku koowego
(202)
L=
- dugo ciciwy dla poowy uku
(203)
PS = 2R sin
- odcita punktu rodkowego S
(204)
x s = PS cos
czyli
= R sin 4 2
(205)
xS = a
- rzdna punktu rodkowego S
y s = PS sin
czyli
= 2R sin 2 4 4
(206)
yS = s
Zestawione powyej wzory umoliwiaj przygotowanie danych do tyczenia punktw P, S, K jeli znane s przynajmniej dwie z czterech wielkoci charakteryzujcych uk koowy (R, , L, t). Przy dostpnoci wierzchoka W, lokalizowanie punktw P i K polega na odoeniu od tego wierzchoka dugoci stycznej gwnej t wzdu obydwu ramion kta . rodkowy punkt gwny uku koowego mona wytyczy nastpujcymi metodami: biegunow z punktu W przez odoenie dugoci b wzdu dwusiecznej kta , biegunow z punktu P lub K po odoeniu kta /4 i dugoci PS lub KS, ortogonaln od stycznej PW przez odoenie odcitej xS i rzdnej yS, ortogonaln od ciciwy PK przez odoenie odcitej a i rzdnej s, liniow, przez odoenie od punktw P i K dugoci stycznej pomocniczej t1 wzdu linii PW i KW w celu lokalizacji punktw W1 i W2, a nastpnie odoenie wzdu linii W1 W2 tej samej dugoci t1 w celu uzyskania punktu S. W sytuacjach gdy wierzchoek W jest niewidoczny lub niedostpny dla ustalenia wielkoci kta zwrotu stycznych stosuje si pomocnicze konstrukcje geometryczne przedstawione na rysunkach 94 i 95. Proste odcinki trasy powinny by w tych sytuacjach odtworzone w terenie z dowizaniem do osnw geodezyjnych lub do naturalnych szczegw terenowych.
Na tych odcinkach obiera si punkty A i B w taki sposb aby mona je poczy jednym lub kilkoma odcinkami tworzcymi cig poligonowy w ktrym dokonuje si pomiaru ktw i i dugoci bokw di. Pomierzone w terenie elementy geometryczne wykorzystuje si do obliczenia wielkoci niezbdnych do wytyczenia punktw gwnych P, S, K, uku koowego.
= 360 0 ( A + B )
(207) oraz dugoci
PW = KW = R tg
AW = d BW = d
(208)
a nastpnie AP = PW - AW (209) BK = KW - BW W drugim przypadku (rys. 95) kt zwrotu oblicza si z zalenoci wynikajcej z warunku na sum ktw w wieloboku zamknitym czyli
= ( n + 1)180 0 i
i=1
n+1
(210)
gdzie n - liczba bokw w poligonie Dugo AB = d otrzymuje si ze wsprzdnych punktw A i B uzyskanych z rozwizania poligonu w dowolnym ukadzie lokalnym, przy czym o x tego ukadu moe si pokrywa z kierunkiem PW lub kierunkiem pierwszego boku poligonowego. Dalsze obliczenia prowadzi si wedug wzorw (208) i (209). Tyczenie punktw P i K w obydwu rozwaanych sytuacjach polega na odoeniu odlegoci AP i BK odpowiednio od punktw A i B wzdu obydwu prostoliniowych odcinkw osi trasy. rodkowy punkt gwny S tyczy si tymi samymi metodami, jakie wymieniono poprzednio, z pominiciem metody biegunowej z wierzchoka W.
L c 5mm
L = 2R
(213)
Rozwizanie nierwnoci (211) z uwzgldnieniem zalenoci (212) i (213) prowadzi do wniosku, e dugoci odcinkw ukw L = 10m mog by stosowane gdy promienie R > 100m, za dugoci L = 20m gdy R > 275m. Wystpowanie ukw koowych o promieniach R < 100m narzuca konieczno tyczenia punktw w odstpach L = 5m lub nawet mniejszych. Stosowanie okrgych odstpw L rwnych na przykad 5m, 10m, 20m z jednoczesnym dopasowaniem niektrych punktw porednich do punktw hektometrowych, spowoduje wystpienie w pobliu punktw gwnych, odcinkw L1 L. Punkty porednie mona te usytuowa w jednakowych chocia nie okrgych odlegociach L dzielc ca dugo uku PSK na n rwnych odcinkw. Punkty hektometrowe w tym przypadku tyczy si odrbnie. Tyczenie punktw porednich uku koowego mona prowadzi wedug uoglnionych wzorw stosowanych przy tyczeniu punktw gwnych lub wedug innych metod przydatnych tylko do tyczenia punktw porednich.
2 =
L R
(214)
2 =
(215)
Tyczenie punktw porednich Qi z punktw gwnych P lub K polega na odoeniu od stycznej gwnej kta i i odlegoci ci. Kty kierunkowe i zawarte midzy styczn PK, a ciciw PQi ustala si z zalenoci oglnej
i =
(216)
i 2
i = i( 2 )
zatem
i = i
Dugo ciciwy czcej punkt P z punktem tyczonym Qi oblicza si z wzoru
(217)
c i = 2R sin
i = 2R sin( i ) 2
(218)
zatem dugo ciciwy c czcej dwa ssiednie punkty porednie przyjmuje warto c = 2R sin (219) Kolejne punkty Qi mona rwnie tyczy korzystajc z ktw i (217) i ciciw c (219). W tym celu po wytyczeniu punktu Qi-1 odkada si z punktu P kt i, za z punktu Qi-1 ciciw c uzyskujc w przeciciu odoonego kierunku PQi i odoonej ciciwy Qi-1Qi (c) szukany punkt poredni Qi. Podobne postpowanie jak przedstawiono przy tyczeniu z punktw P i K moe by stosowane przy tyczeniu punktw porednich z gwnego punktu rodkowego S uku koowego. Wwczas jednak kty kierunkowe i odkada si od stycznej pomocniczej W1W2 (rys. 93). Punkty porednie Qi mona tyczy z wierzchoka W (rys. 96) przez odoenie kta kierunkowego i oraz dugoci di. Odpowiednie wzory umoliwiajce obliczenie wymienionych wielkoci uzyskuje si z rozwizania trjkta PWQi otrzymujc
d i = t 2 + c i 2t c i cos i
c i = arcsin i sin i di
(220)
(221)
Kady wytyczony punkt poredni Qi (rys. 97) moe peni funkcj bieguna z ktrego tyczy si kolejne punkty porednie.
Kierunek stycznej w tym punkcie uzyskuje si przez odoenie od ciciwy PQi kta i=i. Styczna ta nie jest jednak utrwalana w terenie gdy kierunki do kolejno tyczonych punktw Qi+1, Qi+2, ..., mona ustali, odkadajc od ciciwy PQi nastpujce kty: (180 - i) - ; (180 - i) - 2; .... W warunkach ograniczonej przestrzeni budowy, zwaszcza w budownictwie tunelowym, stanowiska instrumentu sytuowane bd na kolejno zrealizowanych punktach porednich (rys. 98). Tyczenie z bieguna Qi 0polega na odoeniu od przeduonej ciciwy Qi-1, Qi kta rodkowego 2 i odlegoci c. Ten sposb tyczenia okrela si jako metod wieloboku wpisanego lub poligonu wpisanego. Stanowiskami tachymetru w metodzie biegunowej mog by rwnie punkty istniejcej osnowy geodezyjnej (rys. 99) lub te inne punkty dowizane do tej osnowy na przykad metod wcicia wstecz.
Przygotowanie danych do tyczenia punktw prowadzi si w tym przypadku w oparciu o wsprzdne punktw osnowy i wsprzdne punktw porednich uku koowego, obliczone wczeniej w procesie geodezyjnego opracowania projektu technicznego trasy. Wewntrzne oprogramowanie tachymetrw elektronicznych umoliwia wykonanie wszystkich czynnoci obliczeniowych i tyczeniowych bezporednio w terenie. Najczciej korzysta si w takich przypadkach z metody swobodnego stanowiska.
Pooenie punktu Qi uzyskuje si rwnie przez odoenie tego samego kta i od stycznej gwnej w punkcie P i od ciciwy gwnej w punkcie K, lub odpowiednio kta i od stycznej gwnej w punkcie K i od ciciwy gwnej w punkcie P. Przy niedostpnoci stycznych gwnych kady punkt poredni Qi mona
Wzajemny zwizek pomidzy wsprzdnymi x, y punktu poredniego uku koowego wynika z rozwizania trjkta OPQ (rys. 101),w ktrym (R - y)2 = R2 - x2 skd (222)
x y = R R 1 R
1 2
(223)
y=
x6 x2 x4 + + + 2R 8R 3 16R 5
(224)
W praktyce, przy tyczeniu ukw o duych promieniach R i niezbyt dugich odcitych x mona skorzysta z wzoru uproszczonego
y=
(225)
x2 2R
Tyczenie t metod polega na odkadaniu wzdu stycznej odcitych x zmieniajcych si najczciej o 5, 10 lub 20m i odpowiadajcych im rzdnych y obliczonych z wzoru (224) lub (225). Jeli punkty porednie lokalizuje si w jednakowych odlegociach L, ktrym odpowiadaj kty rodkowe (rys. 101) wwczas wsprzdne dowolnego punktu Qi oblicza si z wzoru
x i = R sin i
(226)
i =
przy czym
i 2
(228)
i = 1 + (i 1)
i 2
c i = 2R sin
(229)
x i = 2R sin
(230)
i i cos 2 2 i i sin 2 2
y i = 2R sin
Tyczenie od ciciwy PK mona rwnie wykona w oparciu o wsprzdne xi yi dowolnego punktu Qi, ktrego wsprzdne xi, yi zostay przygotowane do tyczenia od stycznej poprowadzonej w punkcie gwnym S uku koowego (rys. 104).
Przeliczenia wsprzdnych dokonuje si wedug wzorw xi = a xi (231) przy czym a, s oblicza si z zalenoci (200) i (201). yi = s - yi
uki takie stosuje si w trudnych warunkach terenowych w celu dostosowania przebiegu trasy do uksztatowania terenu lub dla ominicia przeszkd. W punktach styku dwa ssiednie uki koowe musz mie wspln styczn, a tym samym rodki takich ukw znajd si na jednej linii prostopadej do wsplnej stycznej. Wyznaczenie elementw pozwalajcych opisa uk koszowy, czyli ustali pooenie punktw gwnych, jest czynnoci potrzebn zarwno przy projektowaniu jak i tyczeniu uku koszowego. Obliczenia uku koszowego o dowolnej liczbie promieni prowadzi si w oparciu o trzy warunki jakie musi spenia kady wielobok zamknity utworzony ze stycznych PW i WK; promieni: pocztkowego R1 i kocowego Ri oraz rnic promieni O1O2, O2O3 itd. Dla uku koszowego skadajcego si z trzech ukw koowych (rys. 105) warunki te przyjmuj nastpujc posta. Pierwszy warunek dotyczy sumy ktw w wieloboku zamknitym PWKO3O2O1 i wyraa si rwnaniem:
(232)
Zatem suma ktw rodkowych odpowiadajcych poszczeglnym ukom koowym jest rwna ktowi zwrotu stycznych gwnych (t1 t2) w wierzchoku W. Kolejne dwa rwnania wynikaj z warunku wieloboku zamknitego. Otrzymuje si je rzutujc boki wieloboku na dwa ustalone kierunki, ktrymi mog by: styczna PW i promie R1 lub styczna KW i promie R2. W pierwszym przypadku otrzymuje si rwnania: T1 = (R1 - R2) sin1 + (R2 - R3) sin(1 + 2) + R3 sin(1 + 2 + 3) + T2 cos R1 = (R1 - R2) cos1 + (R2 - R3) cos(1 + 2) + R3 cos(1 + 2 + 3) + T2 sin (233) (234)
Dysponujc trzema rwnaniami (232), (233) i (234) mona wyznaczy tylko trzy niewiadome, natomiast inne wielkoci wystpujce w tych rwnaniach musz zosta pomierzone w terenie lub zaoone w projekcie. Najprostszy uk koszowy skada si a dwch ukw koowych (rys. 106).
Elementami geometrycznymi wyznaczajcymi podwjny uk koszowy s: - dugoci stycznych gwnych (T1, T2) - promienie ukw koowych (R1, R2) - kt zwrotu stycznych gwnych () - kty rodkowe ukw koowych (1, 2) W celu wyznaczenia pooenia punktw gwnych P, T, K niezbdna jest znajomo czterech z siedmiu wyej wymienionych elementw geometrycznych i obliczenie trzech pozostaych z rwna opisujcych trzy warunki wieloboku zamknitego PWKO2O1. Poniej podano dwa zestawy takich rwna: - pierwszy: (235) = 1 + 2 T1 = R2 sin - T2 cos + (R1 - R2) sin1 R1 = R2 cos + T2 sin + (R1 -R2) cos1 (236) (237)
- drugi: = 1 + 2 T2 = R1 sin - T1 cos - (R1 - R2) sin2 R2 = R1 cos + T1 sin - (R1 -R2) cos2 (238) (239)
Dwa typowe rozwizania praktyczne podwjnych ukw koszowych przedstawiono poniej. 1. Znane jest pooenie pocztkowego punktu P uku koowego, czyli 1, R1, R2, T1. Pozostae elementy oblicza si z wzorw:
cos 2 = cos 1 =
lub
(240)
(241)
Dugo T2 otrzymuje si z wzoru (238). 2. Jeli dane s wielkoci: , T1, T2, R1 wwczas poszukuje si 1, 2, R2. W tym celu przeksztaca si rwnania (238) i (239) do postaci
R2 = R2 =
(242)
(243)
a nastpnie porwnuje si prawe strony tych rwna, otrzymujc po przeksztaceniach sin 2[R1(1 - cos ) + T1 sin ] + cos 2[R1 sin - T2 - T1 cos ] - (R1 sin - T2 - T1 cos ) = 0 (244)
Oznaczajc wyraenia w nawiasach kwadratowych odpowiednio przez A i B otrzymuje si rwnanie A sin 2 = B (1 - cos 2) lub (245)
2A sin
skd
2 cos 2 = 2B sin 2 2 2 2 2 2 A = B 2
tg
(246)
Po obliczeniu 2 mona skorzysta z rwnania (235) i obliczy 1 = - 2 Promie R2 oblicza si z wzoru (242), ktry po uwzgldnieniu przyjtych oznacze ma posta
R 2 = R1
B sin 2
(247)
Ksztat uku odwrotnego w znacznej mierze jest uzaleniony od kierunku i dugoci wsplnej stycznej W1W2 obydwu ukw koowych. Dugo stycznej W1W2 musi by rwna sumie stycznych obu ukw koowych (t1 + t2) powikszonej o dugo wstawki prostej. Kierunek wsplnej stycznej wpywa za bezporednio na wielkoci ktw zwrotu 1 i 2. Ostateczne pooenie linii W1W2 ustala si najczciej drog kolejnych przyblie. Po obraniu najdogodniejszego przebiegu tej linii mierzy si jej dugo oraz kty zwrotu 1 i 2, a nastpnie po przyjciu promieni R1 i R2 oblicza si dugoci stycznych t1 i t2:
t 1 = R 1 tg
oraz dugo
1 2
t 2 = R 2 tg
2 2
(248)
W1W2 = t1 + t2 +w
(249)
Jeli obliczona dugo W1W2 jest za krtka lub za duga, wwczas wspln styczn mona przesun rwnolegle do waciwego pooenia np. W1W2. Szukane przesunicie W2W2 otrzymuje si z rozwizania trjkta OW2W2, w ktrym znane s wszystkie kty i dugo OW2. Zamiast przesuwa lini W1W2 mona zaoy jej niezmienno dopasowujc wartoci promieni R1 i R2 tak aby speni rwnanie (249) lub te przyj odpowiednie dugoci stycznych t1 i t2 obliczajc promienie z wzorw (248). Inne rozwizanie stosuje si gdy ustalony jest promie R1 oraz kt zwrotu stycznych zasadniczych . W tym przypadku po ustaleniu w terenie przebiegu stycznej W1W2 mierzy si jej dugo oraz kty zwrotu 1 i 2 a nastpnie oblicza si poszukiwany promie R2
R 2 = W1 W2 R 1 tg 1 ctg 2 2 2
(250)
Podane przykady nie wyczerpuj wielorakoci rozwiza wynikajcych z rnych sposobw definiowania uku odwrotnego.
11.7. Serpentyny
Serpentyny stosuje si przy projektowaniu tras drogowych w trudnych rejonach grskich i podgrskich. Prostoliniowe odcinki trasy s tu czsto do siebie rwnolege lub przecinaj si pod bardzo ostrym ktem wierzchokowym i wyokrglenia zaomw takiej trasy dokonuje si na zewntrz stycznych i wierzchoka, wprowadzajc zesp krzywych zwanych serpentyn. Zastpienie klasycznego wewntrznego uku koowego serpentyn, pozwala na wyduenie trasy, a tym samym zmniejszenie jej spadkw podunych i zastosowanie ukw o promieniach wikszych od promieni ukw wewntrznych. Rozrnia si serpentyny symetryczne (rys. 108) i serpentyny niesymetryczne (rys. 109). Rozwizanie serpentyny symetrycznej moe by oparte na ustalonych elementach geometrycznych takich jak: kt wierzchokowy , promie krzywej podstawowej R, promie krzywej pomocniczej R1, wstawka prostej w. Obliczenia rozpoczyna si od wyznaczenia kta rodkowego krzywej podstawowej
= 360 0 2 90 0 1 = 180 0 + 2 1
Kt 1 otrzymuje si z zalenoci
(251)
tg 1 =
R w + R 1 tg 1 2
(252)
za po zastosowaniu wzoru na
tg2
( 2R 1 + R )tg 2
std
2 1 w + w + R ( 2R 1 + R ) = tg 2 2R 1 + R
d=
R sin 1
(255)
Na podstawie ustalonych i obliczonych wyej wielkoci tyczy si punkty gwne P, W1, P1, K1 obydwu gazi serpentyny symetrycznej.
W przypadku serpentyny niesymetrycznej (rys. 109) ustala si wielkoci: , , a, R, w1, w2, l1, l2. Kolejne elementy potrzebne do wytyczenia punktw gwnych serpentyny niesymetrycznej oblicza si z nastpujcych wzorw:
sin 1 =
a sin , l1
,
sin 2 =
a sin( + ) , l2
,
d1 = a
sin( + 1 ) sin 1
d2 = a
sin( + + 2 ) sin 2
cos 1 =
R , l1
cos 2 =
R , l2
= + 2 1 , t 1 = R tg 1 w 1 ,
1 = 90 0 1 + 1 ,
= 360 0 1 2 ,
t 2 = R tg 2 w 2 ,
2 = 2 + 2 90 0
R 1 = t 1 ctg
1 2
R 2 = t 2 ctg
2 2
k=
1 1 do uku o krzywinie k = . R1 R2
Krzywa przejciowa suy rwnie do stopniowego wprowadzania poprzecznej przechyki trasy od wartoci zerowej na odcinku prostym do wartoci h na uku koowym (rys. 111). Krzywe przejciowe znajduj ponadto zastosowanie w pracach zwizanych z regulacj rzek. Umoliwiaj one bowiem projektowanie nowego przebiegu cieku z zachowaniem krzywizn wystpujcych w naturalnych korytach. Z pord rnorodnych krzywych przejciowych do projektowania tras najczciej stosuje si klotoid i parabol szecienn.
11.8.2. Klotoida
Ten warunek proporcjonalnoci krzywizny do dugoci uku ujmuje rwnanie parametryczne L = a2 k (256)
gdzie a2 jest wspczynnikiem proporcjonalnoci. Zgodnie z definicj pomidzy krzywizn k a promieniem krzywej R zachodzi zaleno
k=
1 R
(257)
Po wprowadzeniu zalenoci (257) do rwnania (256) otrzymuje si niezalene od ukadu wsprzdnych rwnanie naturalne klotoidy LR = a2 (258)
Na podstawie rwnania (258) mona stwierdzi, e iloczyn dugoci uku L (rys. 112) i promienia R w kadym punkcie krzywej jest wartoci sta. Rwnanie (258) opisuje ca rodzin krzywych, jakie mona uzyska zmieniajc wartoci parametru a (rys. 113).
Otrzymane w ten sposb klotoidy zachowuj swj ksztat, a jedynie zmienia si ich wielko (skala), podobnie jak zmienia si wielko okrgu wraz ze zmian jego promienia. Zasadniczymi elementami klotoidy odnoszcymi si do dowolnego punktu P (rys. 112) s: dugo uku L, promie R i kt zwrotu . Zwizek pomidzy tymi elementami ilustruje rysunek 114.
d =
dL R
a2 otrzymuje si L
(259)
a2 d = L dL a po scakowaniu
(260)
a2 =
(261)
L2 +C 2
Sta cakowania mona wyznaczy dla pocztkowego punktu klotoidy (L = 0, = 0) uzyskujc C = 0. Zatem z wzoru (261) uzyskuje si zaleno
=
lub
L2
2a 2
L 2R
(262)
(263)
Na podstawie wzorw: (258), (262) i (263) mona poda nastpujce, przydatne w obliczeniach zalenoci:
L L2 a2 = 2 = 2R 2a 2R 2
2
(264)
L2 a = L R = 2 R = 2
2
(265)
R=
a2 = L
a
2
L 2
(266)
L=
a2 = 2R = a 2 R
(267)
Do wytyczenia klotoidy w terenie trzeba jej rwnanie naturalne (258) wyrazi we wsprzdnych prostoktnych. W tym celu rozpatruje si zalenoci wynikajce z rysunku 114: dX = cos dL (268) dY = sin dL
L2
2a 2
otrzymujc
dX = cos
L2
2a 2
L
2
dL
(269)
dY = sin
2a 2
dL
Wystpujce w rwnaniu (269) funkcje sinus i cosinus rozwija si w szereg potgowy otrzymujc odpowiednio
cos
L2
2a 2
L
2 2
= 1 L
2
L4
8a 4
+ L
L8
384a 8
6 6
(270)
sin
2a
2a
48a
10
3840a 10
X= L L
3
L5
40a 4
+
7
L9
3456a 8
+
+
(271)
11
Y=
6a 2
336a 6
42240a 10
Rwnanie (271) opisuje klotoid w ustalonym ukadzie wsprzdnych o pocztku (X = 0, Y = 0) umieszczonym w punkcie przegicia krzywej (L=0), w ktrym =0 (262) oraz R= (263). W punkcie tym klotoida jest styczna do osi X. Wzory (271) wskazuj, e klotoida skada si z dwch gazi symetrycznych wzgldem pocztku ukadu wsprzdnych lecych odpowiednio w I i III wiartce tego ukadu (rys. 112) W punkcie przegicia klotoida posiada promie R=, za w miar oddalania si od tego punktu promie R maleje. Waciwo ta pozwala wic na zachowanie cigoci w przechodzeniu z prostej w klotoid oraz z klotoidy w uk koowy. Obliczanie elementw charakteryzujcych dowoln klotoid nalec do caej rodziny klotoid polega na przyjciu klotoidy jednostkowej o parametrze a=1 i przemnoeniu jej wszystkich elementw liniowych przez parametr a ustalony dla dowolnej klotoidy. Parametr a jest zatem wspczynnikiem skali nie wpywajcym na ksztat klotoidy a jedynie okrelajcym jej wielko (rys. 115).
Wystpuje tu wic przeksztacenie jednokadne ktre nie zmienia: stopnia rwnania linii, stosunku odcinkw, ktw figur przeksztaconych i rwnolegoci prostych. Dla odrnienia elementw klotoidy jednostkowej od elementw klotoidy dowolnej stosuje si odpowiedni sposb ich oznaczenia. Elementy klotoidy jednostkowej oznacza si literami maymi, elementy klotoidy dowolnej literami duymi a niezmienne kty i stosunki elementw liniowych literami greckimi. Podstawowe zalenoci opisujce klotoid jednostkow otrzymuje si z wzorw wyprowadzonych poprzednio dla klotoidy dowolnej po uwzgldnieniu parametru a = 1. Rwnanie normalne klotoidy jednostkowej oraz wyprowadzone poprzednio wzory zasadnicze przyjmuj zatem nastpujce formy lr=1 (272) (273) (274)
l2 2 l = 2r l5 l9 + + 40 3456
x = l
(275)
y=
l3 l7 l 11 + + 6 336 42240
(276)
Podane wzory wykorzystuje si do uoenia specjalnych tablic pozwalajcych na wykonanie oblicze klotoidy przy jej projektowaniu i tyczeniu w terenie oraz przy geodezyjnym opracowaniu trasy z krzywymi przejciowymi. Przydatne do tych celw s tablice zestawiane dla argumentu l, lub r. Na podstawie elementw klotoidy jednostkowej oblicza si elementy klotoidy o parametrze a wedug nastpujcych wzorw oglnych L = l a; R = r a; X = x a; Y=y a (277)
Tablice klotoidy jednostkowej uatwiaj ponadto obliczenie wszelkich elementw geometrycznych charakteryzujcych pooenie punktw gwnych klotoidy wprowadzonej pomidzy prost a uk koowy (rys. 116).
Podstawowe elementy geometryczne charakteryzujce pooenie punktw gwnych klotoidy wyznacza si w ukadzie wsprzdnych prostoktnych OXY. Pocztek tego ukadu pokrywa si z punktem przegicia klotoidy, za osi X jest styczna gwna klotoidy w tym punkcie. Wsprzdne punktu P wyznacza si wedug wzorw (271) z wykorzystaniem promienia uku koowego R oraz dugoci krzywej przejciowej L ustalonej stosownie do wymogw ksztatowania tras drogowych. Potrzebn tu warto a oblicza si z wzoru (258), za kt z wzoru (263). Inne elementy geometryczne przedstawione na rysunku 116 oblicza si z nastpujcych zalenoci: Odcita Xs rodka koa Xs = X - R sin Odsunicie H uku koowego od stycznej gwnej H = Y - R (1 - cos ) Rzdna Ys rodka koa Ys = R + H = Y + R cos Dugo stycznej gwnej T = X + Y tg Styczna duga TD = X - Y ctg Styczna krtka (282) (281) (280) (279) (278)
TK =
Normalna
Y sin
(283)
N=
Podstyczna
Y cos
(284)
(285)
(286)
C = X2 + Y2
= arc tg
Y X
(287)
Wyszczeglnione wyej wielkoci mona atwo obliczy korzystajc z tablic klotoidy jednostkowej [11], lub bezporednio z wzorw (278)(287) po ustaleniu wsprzdnych X, Y punktu P oraz wartoci R i . Typowe warianty rozwiza spotykanych w praktyce wraz z parametrami uatwiajcymi wejcie do tablic klotoidy jednostkowej zestawiono w tabeli 8. Tabela 8 Lp 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Dane pocztkowe R, L R, H R, R, a, R a, L a, a, H , L , H Parametry wejcia do tablic Obliczenie wspczynnika a
L l = R r H h = = R r =
a=
L , a = RL l R H a = ,a = r h
a=Rl a=Rl
l=
a R L l= a
h=
H a L l H a= h a=
Natomiast zachowanie okrgego pikietau przy tyczeniu punktw porednich w rwnych odstpach L lecz zgodnie z biecym kilometraem trasy wywouje na pocztku i kocu klotoidy wystpienie odcinkw L1 < L oraz Lp < L (rys. 118).
Ostatecznie, odlego Li dowolnego punktu poredniego klotoidy od jej punktu przegicia O mona wyrazi wzorem lub Li = i L (288) (289)
li =
Li a
(290)
umoliwiajcych wejcie do tablicy klotoidy jednostkowej i odczytanie wsprzdnych xi, yi. Wsprzdne Xi, Yi potrzebne do tyczenia punktw porednich klotoidy od stycznej gwnej uzyskuje si z zalenoci: Xi = xi a Yi = yi a Tyczenie punktw porednich metod rzdnych i odcitych moe by rwnie prowadzone od dowolnej innej prostej OX zawierajcej ze styczn gwn OX kt . Jeli ponadto okrelone zostan wsprzdne punktu O bdcego pocztkiem nowego ukadu wsprzdnych OXY to wsprzdne punktw porednich klotoidy w tym nowym ukadzie uzyskuje si z zalenoci: Xi = (Xi - X0,) sin + (Yi - Y0,) cos Yi = (Yi - Y0,) cos - (Xi - X0,) sin (292) (291)
Z uwagi na moliwoci uytkowe tachymetrw elektronicznych do tyczenia punktw porednich klotoidy stosuje si powszechnie metod biegunow. Przyjcie bieguna w punkcie przegicia klotoidy O (rys. 119) pozwala na tyczenie kolejnych punktw przez odoenie od stycznej gwnej kta kierunkowego i i odlegoci Ci. Wymienione elementy oblicza si z wzorw
i = arctg
Yi Xi
(293)
Ci = X 2 + Yi2 i
przy czym Xi, Yi ustalono wedug zalenoci (291).
(294)
Kt kierunkowy i mona rwnie odczyta bezporednio w tablicach klotoidy jednostkowej. Jeli tyczenie caego uku klotoidy z punktu O jest utrudnione wwczas stanowisko tachymetru mona usytuowa na dowolnym, ju wytyczonym punkcie porednim B (rys. 119). Kt kierunkowy k pomidzy przeduon ciciw OB a kierunkiem do kolejnego punktu poredniego k oblicza si z wzoru
k = k B
przy czym
(295)
k = arctg
za
Yk YB Xk XB YB XB
(296)
B = arctg
(297)
Ck =
( X k X B ) 2 + ( Yk YB ) 2
(298)
Rx h = R hx
(299)
m v2 S= R
lub
(300)
S=
gdzie:
G v2 gR
(301)
S - sia odrodkowa [ N], m - masa pojazdu [kg] G - ciar pojazdu [ N ], v - prdko ruchu [m/sek], g - przyspieszenie siy cikoci [m/sek2], R - promie uku koowego [m]. Jednake
S = G tg G
b v2 h= gR
h b
(302)
hx = Lx
wic rwnanie (299) przyjmie posta
(304)
Rx b v2 = R g R Lx
std
Rx =
b v2 1 C = g Lx Lx
(305)
b v2 gdzie C = g
Warto promienia w punkcie P wedug wzoru (305) po przyjciu L l wyraa wzr
R=
skd
C l
(306)
l=
C R C d Lx
(307)
Dla nieskoczenie maych odcinkw uku Lx (rys. 120) mona napisa zaleno
dL x = R x d =
skd
(308)
d =
a po scakowaniu
Lx dL x C
L2 tg = x 2C
Poniewa, jednoczenie
(309)
tg =
wic porwnujc (309) i (310) otrzymuje si
Y X
(310)
Y =
L2 x X 2C
dY =
L2 x dX 2C
Y=
lub
X3 6C
(311)
X3 Y= 6lR
Zgodnie z wzorem (312) dla kocowego punktu P paraboli X = l wic YP = punktu
(312)
l2 , za dla rodkowego 6R
X=
l 1 l2 wic YC = = YP . 2 48R 8
Przyjte powyej uproszczenia L = l, Lx = X powoduj, e rwnanie (312) jest rwnaniem przyblionym i nie wszdzie moe by stosowane. W kolejnictwie zakres stosowania rwnania (312) wynika z nierwnoci
R R L 10 5
posta
2 4 8 1 l 1 l 1 l L = l 1 + + 72 2R 208 2R 10 2R
(313)
Dokadny wzr okrelajcy zaleno pomidzy dugoci uku paraboli L, a rzutem tego uku l ma
(314)
(315)
Kt nachylenia stycznej w punkcie kocowym P krzywej obliczony wedug (309) po przyjciu Lx = l oraz C = l R, wynosi
tg =
l 2R l YP ctg =
(316)
2 l od punktu 3
pocztkowego O krzywej przejciowej. Wprowadzenie krzywej przejciowej do uku koowego (rys. 120) spowoduje odsunicie uku koowego od stycznej OX o warto n
n=
l2 24R
(317)
11. 8. 4. Lemniskata
Lemniskata stosowana jest przy projektowaniu skrzyowa pod ktem prostym zazwyczaj wwczas gdy wystpuj trudnoci z wpisaniem biklotoidy. Rwnanie lemniskaty (rys. 122) niezalene od ukadu wsprzdnych ma posta
a2 RC = = const 3
gdzie: R - promie krzywizny w dowolnym punkcie P, C - promie wodzcy (ciciwa), a - parametr rwny najduszej ciciwie OW.
(318)
C2 = a 2 sin 2
przy czym
(319)
R min =
a 3
(321)
L = a
d sin 2
(323)
Y = X B ( D1 tgu 1 D 2 tgu 2 )
gdzie
t=
X XB
(327)
za: XB - oznacza odlego (ciciw) pomidzy punktem pocztkowym a kocowym przejcia krzywoliniowego, u1 i u2 - oznaczaj kty zwrotu stycznych w punktach kracowych, X - oznacza odcit dowolnego punktu krzywej
B
4 tgu 1 3 3 tgu 2 4
(328)
Warunek ten oznacza, e punkt o maksymalnej krzywinie zmienia swoje pooenie w przedziale od 0,4 XB do 0,6 XB, umoliwiajc projektowanie asymetrycznych przej krzywoliniowych. Wpisanie oglnej krzywej przejciowej pomidzy dwa kierunki gwne trasy o ustalonym pomierzonym kcie zwrotu u wymaga okrelenia pooenia punktu pocztkowego O krzywej i kocowego B. Wymaga to rozwizania trjkta OWB, w ktrym kty u1, u2, u powinny spenia rwnanie
B
u 1 u 2 u + 180 0 = 0
oraz nierwno (328). Nastpnie oblicza si dugoci stycznych
(329)
OW = X B BW = X B
(330)
(331)
Tyczenie punktw porednich o ustalonych wsprzdnych X, Y moe by dokonane metod rzdnych i odcitych od ciciwy OB lub od stycznych OW i BW po dokonaniu odpowiednich transformacji wsprzdnych X, Y z ukadu OXY do ukadw zwizanych ze stycznymi gwnymi. Mona rwnie
stosowa metod biegunow przyjmujc bieguny w punktach O i B oraz obliczajc kty kierunkowe i dugoci ciciw w oparciu o znane wsprzdne punktw porednich i punktw gwnych O i B.
Rwnoczesne wprowadzenie pomidzy dwie styczne o kcie zwrotu uku koowego i dwch klotoid o ktach zwrotu lub i jest moliwe tylko wwczas gdy spenione s nierwnoci dla klotoid symetrycznych 2 lub
, + ,,
W przypadku zastosowania dwch klotoid symetrycznych (rys. 124) kt naley obliczy z wzorw (264) lub z wykorzystaniem tablic klotoidy jednostkowej, a nastpnie ustali kt rodkowy uku koowego
= 2
(332)
Wyznaczenie punktw: pocztkowego i kocowego takiej trasy krzywoliniowej wymaga odoenia wzdu stycznych gwnych odlegoci
To = X S + ( R + H) tg
(333)
T ' = R tg
2 R 2
(334)
(335)
1) 2
(336)
(337)
Po wytyczeniu punktu W przez odoenie odlegoci (Z -Z) na dwusiecznej kta (1800-) buduje si w terenie wielobok stycznych OMWMO wok trasy krzywoliniowej. Od tych stycznych mona bdzie tyczy punkty uku koowego i obydwu klotoid. Styczne WM mona te uzyska przez odoenie od stycznych gwnych kta na obydwu punktach M. W ukadzie stycznej gwnej mona obliczy wsprzdne punktw B i W. Odpowiednie wzory wynikajce z rysunku 124 maj posta:
X B = X S + R sin
(338)
YB = R (1 cos ) + H 2 X
W'
(339)
) 2
(340)
W'
(341)
Odcinek trasy krzywoliniowej wpasowany pomidzy dwa odcinki prostoliniowe moe si skada z uku koowego i dwch niesymetrycznych klotoid (rys. 125), o odpowiednio dobranych dugociach uku L, L, L oraz ktach zwrotu , , . Okrg o promieniu R bdzie pooony niesymetrycznie wzgldem stycznych gwnych i bdzie odsunity od nich odpowiednio o H i H. W najoglniejszym przypadku mona przyj, e znany jest kt zaamania trasy , promie uku koowego R oraz pooenie rodka S wzgldem stycznych gwnych. Dane te umoliwiaj obliczenie
wielkoci H i H a nastpnie i oraz = - - a take parametry a, a oraz wszystkie inne wielkoci zaznaczone na rysunku 125. Z innych rozwiza na uwag zasuguje przypadek gdy znany jest kt , promie uku koowego R i stosunek dugoci ukw poszczeglnych krzywych
L' : L: L'' = 1: m: n
Kty , , odpowiadajce tym dugociom ukw oblicza si z wzorw
(342)
' = =
1 1 + 2m + n 2m = 2m ' 1 + 2m + n
n = n ' 1 + 2m + n
(343)
(344)
'' =
przy czym
(345)
' + + '' =
(346) Na podstawie znanych parametrw R, pierwszej klotoidy odczytuje si w tablicach klotoidy jednostkowej: l, x, y, xS, h a po ich wymnoeniu przez a = R l otrzymuje si X, Y, XS, H dla pierwszej klotoidy i podobnie postpujc uzyskuje si dane dla drugiej klotoidy. Dugoci stycznych gwnych TO i TO wyraaj wzory
' ' TO = X 'S + TS , '' '' '' TO = X S + TS
(348)
(349)
gdzie:
TR = R tg
Zatem ostatecznie
' ' TO = X S + R tg
(350)
(351)
'' '' To = X S + R tg
(352)
W rozwizaniach praktycznych wystpuj jeszcze inne zestawy danych umoliwiajcych realizacj uku koowego z niesymetrycznymi klotoidami. Dla jednoznacznego rozwizania tego ukadu ukw niezbdna jest znajomo kta zaamania trasy, oraz dwch z nastpujcych piciu wielkoci pocztkowych: R - promie uku koowego, L - dugo klotoidy,
a - parametr klotoidy, H - odsunicie uku koowego od stycznej gwnej, - kt zwrotu stycznych do klotoidy. Zestawienie moliwych do utworzenia par wielkoci pocztkowych i wielkoci obliczonych na ich podstawie zawarto w tabeli 9. Tabela 9 Lp Wielkoci dane Wielkoci obliczane 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 R, a R, L R, L, a L, a, R, H L, H a, H H,
a2 L= R a = RL L=2R lub a = R 2 R= a2 L
R=
R= a
L L lub a = 2 2
lub L R L L
L = a 2
W punkcie styku dwch gazi klotoid, czyli w wierzchoku biklotoidy okrela si promie Rmin, ktry decyduje o dopuszczalnej prdkoci ruchu na danej trasie.
W biklotoidzie symetrycznej kt
jednostkowej. Kada druga wielko okrelajca dan klotoid umoliwi wyznaczenie parametru a. Wystpujce tu przypadki zestawiono w tabeli 10. Tabela 10 Lp 1 2 3 4 Wielkoci dane Rmin, T, N, L, Wielkoci obliczane
a = Rl
a=
T a = ar , R min = t l N a a = , R min = = a r n l L a = Rl = l
Pozostae elementy biklotoidy symetrycznej L, T, N, X, Y itd. otrzymuje si mnoc przez a wartoci l, t, n, x, y odczytane w tablicach klotoidy jednostkowej. Dla biklotoidy niesymetrycznej o rwnych dugociach gazi klotoid pozostajcych w stosunku L: L = 1 : n kty i uzyskuje si z wzorw
' = '' =
1 1+ n
(353)
n = n ' 1+ n
(354)
Kty te umoliwiaj wejcie do tablicy klotoidy jednostkowej a w dalszych krokach obliczenie parametrw a i a oraz wszystkich innych wielkoci niezbdnych do tyczenia obydwu klotoid. Dugoci stycznych gwnych To, To znajduje si z wzorw (351) i (352) wstawiajc w nich Rmin w miejsce R.
11. 11. Kontrola wytyczenia punktw porednich ukw koowych i krzywych przejciowych
Na skutek popenionych bdw i niedokadnego tyczenia rzeczywisty przebieg ukw koowych i krzywych przejciowych moe rni si od przebiegu teoretycznego. Ocena zgodnoci krzywizn teoretycznych z krzywiznami rzeczywistymi moe by dokonana przez porwnanie wartoci strzaek pomierzonych w terenie z wartociami strzaek obliczonymi z wzorw teoretycznych. Porwnywane wartoci strzaek rzeczywistych i teoretycznych odnosz si do odcinkw ukw okrelonych przez te same trzy ssiednie punkty, przy czym strzak f jest odlego punktu rodkowego od linii prostej czcej punkty skrajne (rys. 127).
Jeli uzyskane rnice f porwnywanych strzaek pomierzonych fpom i strzaek teoretycznych fteor wyraone wzorem
f = f pom f teor
(355)
mieszcz si w granicach bdw pomiaru strzaek to istnieje zgodno krzywizny rzeczywistej z krzywizn teoretyczn. W przeciwnym przypadku tyczenie punktw porednich powinno by powtrzone. Strzaki teoretyczne oblicza si z wzorw uwzgldniajcych rodzaj tyczonych krzywych i wzajemne pooenie trzech ssiednich punktw lecych na krzywej. uk koowy Wartoci strzaek uku koowego, przy rnych odlegociach punktw porednich (rys. 128) oblicza si z wzoru przyblionego
fk =
(356) lub
a b 2R
fk =
(357) dla strzaek f 30 cm.
a b a 2 b2 + 2R 8R 3
L2 fk = 2R
(358) oraz
fk =
L2 L4 + 2R 8R 3
(359)
f kp =
lub
a b2 2R ( a + b )
L2 4R
(360)
f kp =
(361)
Wielko strzaki w punkcie styku dwch zgodnie skierowanych ukw koowych o promieniach R1 i R2 otrzymuje si z zalenoci
f kk =
lub
a2 b a b2 + 2R 1 ( a + b ) 2R 2 ( a + b )
(362)
f kk
(363)
L2 L2 = + 4R 1 4R 2
f ko =
lub
a2 b a b2 2R 1 ( a + b ) 2R 2 ( a + b ) L2 L2 4 R 1 4R 2
(364)
f ko =
(365)
Wartoci dodatnie strzaek wystpuj dla ukw skierowanych w prawo za ujemne - dla ukw skierowanych w lewo. Krzywa przejciowa Poniej zestawiono wybrane wzory stosowane do obliczania wielkoci strzaek w punktach pooonych na krzywej przejciowej: - punkt stycznoci prostej z krzyw przejciow
f pp =
(366) lub
a b3 6LR ( a + b )
L3 12LR
f pp =
- punkt kocowy krzywej przejciowej
(367)
f pk =
lub
ab a b3 2R 6LR ( a + b ) L2 L3 2 R 12 LR
(368)
f pk =
a take
(369)
' f pk = f pk (1
L2
8R 2
(370)
gdy
L 1 R 5
- punkt pooony na krzywej przejciowej w odlegoci d + a od punktu pocztkowego krzywej przejciowej (rys. 129)
f pd =
lub
a b ( 3d + 2a + b ) LR
(371)
f pd
oraz
L2 = ( d + c) 2LR
(372)
' f pd = f pd (1
d4
8L2 R 2
(373)
gdy
d 1 R 5
f pi = L2 i 2nR
(374)
- dowolny punkt krzywej przejciowej, pooonej midzy ukami koowymi o promieniach R1 > R2 w odlegoci (d+a)
f pkk =
lub
ab 2R 1
R1 R 2 (3d + 2a + b) 1 + 3L R 2
(375)
f pkk
L2 R 1 R 2 = (d + L) 1 + LR 2 2R 1
(376)
1:
W procesie projektowania bierze si pod uwag warunki techniczne ustalone w normach i przepisach branowych dla poszczeglnych rodzajw tras (drogi, autostrady, koleje, ulice), a take warunki ekonomiczne wynikajce z kosztochonnoci projektowanych robt ziemnych. Projektowanie prowadzi si metod kolejnych prb, a do uzyskania optymalnego rozwizania technicznego i ekonomicznego. Podstawowe warunki jakie powinny by spenione w procesie projektowania niwelety trasy s nastpujce: spadki niwelety nie mog przekracza wartoci maksymalnych ustalonych dla danego rodzaju trasy, niweleta musi przebiega przez okrelone wysokoci jej punktw staych, niweleta powinna przechodzi przez ustalone w planie punkty zaamania niwelety, waciwy projekt niwelety powinien zapewni zbilansowanie i minimalizacj robt ziemnych, odcinki trasy o staym spadku podunym nie mog by krtsze od przyjtego minimum, niweleta powinna zapewnia pynno trasy osigan przez waciwy dobr dugoci tworzcych j elementw geometrycznych.
Do punktw staych niwelety nale: wysokoci osi drg w miejscu ich skrzyowania, wysokoci nawierzchni mostu, rzdne drogi pod wiaduktem, wysokoci gwek szyn w miejscu skrzyowania z drog. Kocowym efektem projektowania niwelety s uwidocznione na przekroju podunym jej odcinki prostoliniowe i krzywoliniowe. Oznacza to, e zaprojektowana na pocztku amana linia niwelety jest nastpnie wyokrglana wklsymi i wypukymi ukami koowymi o odpowiednio dobranych promieniach. Profil poduny (rys. 130) terenu z naniesion projektowan niwelet zaopatrzony jest w szereg istotnych informacji uwidocznionych pod lini poziomu odniesienia. W szczeglnoci podaje si:
uytkowanie terenu, rzdne powierzchni terenu, rzdne projektowane gwnych punktw niwelety, pochylenia i dugoci odcinkw prostoliniowych, promienie i dugoci pionowych ukw koowych, wszystkie elementy geometryczne opisujce sytuacyjny przebieg trasy skadajcej si z odcinkw prostych, krzywych przejciowych i ukw koowych, biecy pikieta punktw o okrelonych rzdnych terenu i niwelety, istniejce i projektowane obiekty oraz wyniki badania gruntu. Projektowanie przebiegu prostoliniowych odcinkw niwelety moe by wykonane sposobem graficzno-analitycznym bezporednio na rysunku przekroju podunego terenu lub sposobem analitycznym z wykorzystaniem odpowiednich programw komputerowych. Liczba projektowanych odcinkw tworzcych niwelet oraz ich dugoci i spadki wynikaj z ogranicze jakie stwarzaj wymienione uprzednio warunki projektowania. Jeli postawione zostan warunki minimalizacji i zbilansowania robt ziemnych to projektowanie pojedynczego odcinka prostoliniowego PK o ustalonym pooeniu sytuacyjnym jego punktu pocztkowego i kocowego (rys. 131) prowadzi si nastpujco.
Dla kadego punktu (1, 2, 3, ...n) profilu podunego ukada si rwnanie typu:
v i = Z P + ( x i X P ) e zi
gdzie: zi - wysoko punktu profilu podunego terenu, XP = x1 - odcita punktu pocztkowego P niwelety, xi - odcita dowolnego punktu, ZP - projektowana wysoko punktu P, e - projektowany spadek niwelety.
(377)
Po rozwizaniu ukadu rwna (377) z zachowaniem warunku [vv] = min uzyskuje si: wysoko punktu pocztkowego ZP; wysoko punktu kocowego ZK = zn + vn oraz nachylenie ex odcinka PK. Warunki minimalizacji i zbilansowania robt ziemnych mona rwnie speni dla niwelety skadajcej si z kilku odcinkw prostoliniowych (rys. 132). Niech punkty I, II, III, IV zaamania niwelety
maj ustalone pooenie sytuacyjne xI, xII, xIII, xIV oraz niech odcinek III-IV ma zadane nachylenie eIII. Projektowanie niwelety w postaci linii amanej z zachowaniem narzuconych tu warunkw wymaga ustalenia rwna opisujcych kolejne odcinki: dla odcinka I-II rwnanie przyjmuje posta
z = zI + ( x x I ) e I
gdzie: x, z - odcita i wysoko punktu na linii niwelety, eI - nachylenie niwelety na odcinku I-II, xI, zI - wsprzdne punktu I
(378)
z = zII + ( x x II ) e II
lecz z zalenoci (378) mona wyznaczy
(379)
z II = zI + ( x II x I ) e I
(380)
Po wstawieniu zalenoci (380) do rwnania (379) otrzymuje si rwnanie odcinka II-III w postaci z = zI + ( x II x I ) e I + ( x x II ) e II (381) W podobny sposb uzyskuje si rwnanie odcinka III-IV
(382)
Ustalone wyej rwnania poszczeglnych odcinkw niwelety nie bd jednak spenione przez punkty reprezentujce profil poduny terenu. W zwizku z tym kademu z tych rwna przyporzdkowuje si poprawk aproksymacyjn otrzymujc kolejno: - dla odcinka I-II
v i = zI + ( x i x I ) e I zi
- dla odcinka II-III
(383)
v i = zI + ( x II x I ) e I + ( x i x II ) e II zi
-dla odcinka III-IV
(384)
z w = z1 + x e1
(386)
z w = z2 ( d x ) e 2
Na podstawie powyszych rwna oblicza si odlego
x=
a nastpnie wysoko zw.
z 2 z1 d e 2 e1 e 2
(387)
z i = zp + d i e
(388) gdzie e - nachylenie odcinka PW, di - odlego punktu poredniego od punktu P, zP - wysoko punktu P.
Wyznaczenie pooenia punktu przecicia si niwelety z lini terenu, zwanego punktem zerowym robt ziemnych (rys. 135), polega na znalezieniu odlegoci x z zalenoci
h1 h = 2 x dx
skd
(389)
x = d
Nastpnie oblicza si wysoko
h1 h1 + h 2
(390)
Z0 = ZA x e
(391)
t = R tg
lub
2
2
(392)
t = R tg
(393)
tg
a wtedy
1 = tg( ) 2 2
(394)
(395)
t=
R ( tg tg) 2
(396)
Jednake tangensy ktw i nachylenia ssiadujcych odcinkw niwelety mona zastpi spadkami tych odcinkw, czyli tg = e1 tg = e2 i wwczas wzr (396) przyjmuje posta (397)
t=
R ( e1 e 2 ) 2
(398)
Wyraenie (e1 e2) jest algebraiczn rnic pochyle, ktrej bezwzgldn warto mona oznaczy przez
t=
R n 2
(399)
f =
t2 R R n2 = ( e1 e 2 ) 2 = 2R 8 8
(400)
zp = z w t e 1
zk = z w + t e 2 zs = z w f
(401)
Pooenie punktw porednich Qi pionowego uku koowego okrelaj: odlego ti (rys. 139) oraz wysoko na uku wypukym
z i = zp + e1 t i u i
i na uku wklsym
(402)
z i = zp + e1 t i + u i
gdzie
(403)
t i2 ui = 2R
(404)
Takie uproszczone postpowanie w ktrym rzdn ui traktuje si jak pionow rnic wysokoci nie zawsze jest dopuszczalne. Wysokie wymagania dokadnociowe w ksztatowaniu pionowych ukw koowych mog wymusi rezygnacj z wyej zastosowanych uproszcze na korzy postpowania cisego. Wwczas obliczone w ukadzie t,u wsprzdne punktw porednich Qi t i = R sin i (405)
u i = 2R sin 2
transformuje si do ukadu x, z wedug zalenoci
i 2
x i = t i cos + u i sin
(406)
zi = t i sin u i cos
z = ax 2 + bx + c
(407)
przy znajomoci pochyle i1, i2, dwch ssiednich odcinkw niwelety oraz rnicy wysokoci HAB i odlegoci d pomidzy dwoma punktami A i B niwelety.
z' ( x P ) = 2a x P + b
(408)
z ( x K ) = 2a x K + b
przy czym: z ( x P ) = i 1 oraz z ( x K ) = i 2 , zatem i1 = 2axP + b i2 = 2axK + b Po rozwizaniu ukadu rwna (409) i przyjciu pocztku ukadu wsprzdnych w punkcie P(xp = 0, zp = 0) otrzymuje si (409)
' '
'
a=
i 2 i1 2x K
z=
i 2 x + i1 x 2x K
(411)
z'( x ) =
oraz (412)
i x + i1 = 0 xK i 0 xK
z"x ) = (
wyznacza si z wzorw
i 0 , xK
lub
z"x ) = (
xE =
(413)
i1 x K i
2 1 i1 x K zE = 2 i
Wsprzdne xK, zK, stosownie do wzoru (411) i rysunku 140 speniaj zalenoci
zK =
oraz (414)
1 ( i 1 + i 2 )x K 2
z K = H AB i 2 ( d x K )
Po rozwizaniu ukadu rwna (414) otrzymuje si
xK =
(415)
2( i 2 d H AB ) i
i 2d H AB (i 1 + i 2 ) i
zK =
Wsprzdne xW, zW oblicza si z wzorw
xW =
i 2 d H AB i
(416)
z W = x W i1
Wzory na obliczenie dugoci stycznych
T1 = x 2 + z 2 W W
(417)
T2 = ( x K x W ) 2 + ( zK z W ) 2
przyjmuj po uwzgldnieniu zalenoci (415) i (416) nastpujc posta
T1 =
(418)
i 2 d H AB 2 1 + i1 i i 2 d H AB 1 + i2 2 i i 2 d H AB 4
T2 =
WS =
(419)
Parabola stosowana jako krzywa wyokrglajca zaom niwelety musi charakteryzowa si odpowiedni krzywizn. Promienie R krzywizny paraboli musz by wiksze od promienia minimalnego (Rmin) okrelonego w warunkach technicznych projektowanej trasy. Z oglnego wzoru na promie krzywizny paraboli
R=
(420)
R min =
2( i 2 d H AB )
i 2
(421)
Rwnanie paraboli okrelone wzorem (411) po wprowadzeniu zalenoci (415) przyjmie posta
z=
i 2 x 2 + i 1x 4( i 2 d H AB )
(422)
Rwnanie powysze jest okrelone w praktyce dla projektowanych nachyle i1, i2 oraz przy spenionej nierwnoci wynikajcej z rwnania (421), czyli
i 2 d H AB R min
i 2 2
(423)
Spenienie nierwnoci (423) wymaga wic dokonania doboru staych punktw A i B przez ktre ma przej niweleta trasy. Do tyczenia punktw porednich paraboli w ukadzie wsprzdnych, ktrego pocztek znajduje si w punkcie P (rys. 140)mona korzysta z wzorw
xn = n
(424)
2( i 2 d H AB ) k i
zn = n 2
i 2 d H AB k2
2i 1 ( i 2 d H AB ) k i
gdzie:
Stwarza ona lepsze warunki dynamiki ruchu ni krzywa koowa, zwaszcza w ukach wklsych lub w trudnych warunkach terenowych. W rozpatrywanym przypadku wartoci umoliwiajc wejcie do tablic klotoidy jednostkowej jest kt zwrotu klotoidy . Kt ten mona wyznaczy, jeli znane s nachylenia i1, i2 obydwu odcinkw niwelety. Po przyjciu: (425) i1 = tg1, i2 = tg 2
= 1 + 2 = 2
skd
(426)
=
(427)
1 + 2
2
Dla ustalonego kta zwrotu klotoidy odszukuje si w tablicach klotoidy jednostkowej wsprzdne punktw gwnych i porednich klotoidy. Parametr klotoidy oblicza si z zalenoci
a=
R min = R min l r
(428)
gdzie Rmin jest zadan wielkoci minimalnego promienia krzywizny klotoidy. Po obliczeniu wsprzdnych punktw gwnych i porednich klotoidy dokonuje si ich transformacji do ukadu wsprzdnych zwizanego z lini pionu, uzyskujc wysokoci i pikieta kadego tyczonego punktu.
LITERATURA
[1] Borowiecki A. - Numeryczny model terenu w aspekcie projektowania i budowy obiektw inynierskich. ZN AR Krakw, nr 193, 1994 [2] Czaja J. - Modele statystyczne w informacji o terenie. Wydawnictwa AGH, Krakw, 1996 [3] Czaja J. - Wybrane zagadnienia z geodezji inynieryjnej. Wydawnictwa AGH, Krakw, 1993 [4] Gogoliski W, Jamka M, Zielina L. - Miernictwo kolejowe t.1. Wydawnictwo Komunikacji i cznoci, Warszawa, 1989 [5] Grabowski R.J. - Ksztatowanie geometryczne krzywych przejciowych w drogach koowych, kolejowych i trasach wodnych. Wydawnictwa Politechniki Biaostockiej, 1996 [6] Grodzicki S. - Geometria tras - algorytmy oblicze, komputerowo wspomagane projektowanie. Wydawnictwo Komunikacji i cznoci, Warszawa, 1987 [7] Instrukcje techniczne GUG i K: G-1, G-2, G-3, G-4, K-1, K-2, K-3, O-2, O-3 [8] Instrukcja Obsugi: GPS - System 300, RT SKI User Manual Version 3.40 Leica [9] Kopociski W, Lipiski M, abcki Z, Ponikowski J. - Pomiary specjalne, cz I, PPWK Warszawa 1968 [10] Krumphanzl U, Michalak O. - Inenyrska geodezie, cz II. Praha, 1975 [11] Lipiski M. Tablice do tyczenia krzywych, cz I - uki koowe, cz II - Klotoida, Warszawa 1978 [12] Praca zbiorowa - Geodezja inynieryjno-przemysowa, wykady, cz 1, wydanie trzecie, AGH, Krakw 1991 [13] Praca zbiorowa - Geodezja inynieryjna, tom 1, PPWK, Warszawa, 1990 [14] Prospekty reklamowe i instrukcje obsugi instrumentw Leica [15] Rozporzdzenia: - Ministra Gospodarki Przestrzennej i Budownictwa z dnia 21.02.1995 w sprawie rodzaju i zakresu opracowa geodezyjno - kartograficznych oraz czynnoci geodezyjnych obowizujcych w budownictwie - Ministerstwa Gospodarki Przestrzennej i Budownictwa z dnia 26.08.1991 w sprawie szczegowych zasad i trybu zakadania i prowadzenia geodezyjnej ewidencji sieci uzbrojenia terenu oraz uzgodnie i wspdziaania w tym zakresie - Ministra Przemysu i Handlu z dnia 30.08.1996 w sprawie warunkw technicznych, jakim powinny odpowiada bazy i stacje paliw pynnych, rurocigi dalekosine do transportu ropy naftowej i produktw naftowych i ich usytuowanie - Ministra Ochrony rodowiska, Zasobw Naturalnych i Lenictwa z dnia 20.12.1996 w sprawie warunkw technicznych, jakim powinny odpowiada obiekty budowlane gospodarki wodnej i ich usytuowania [16] Ustawy: Prawo geodezyjne i kartograficzne 17.05.1989 Prawo budowlane 7.07.1994 O gospodarce gruntami i wywaszczaniu nieruchomoci 29.04.1985 O zagospodarowaniu przestrzennym 7.07.1994 [17] Wytyczne techniczne GUG i K: G-1.5, G-1.10, G-2.1, G-2.2, G-3.1, G-3.2, G-3.4, G-4.4 [18] Zarzdzenia:
- Ministrw Gospodarki Przestrzennej i Budownictwa oraz Rolnictwa i Gospodarki ywnociowej z dnia 5 sierpnia 1996 w sprawie rozgraniczania nieruchomoci - Ministra gospodarki przestrzennej i budownictwa z dnia 30.12.1994 w sprawie szczegowego zakresu i formy projektu budowlanego [19] urowski A. - Pomiary geodezyjne w budowie drg, lotnisk i mostw. Wydawnictwo Komunikacji i cznoci, Warszawa 1981