You are on page 1of 160

JAN GOCA

GEODEZJA INYNIERYJNO-PRZEMYSOWA

Cz I
Wydanie pierwsze

SPIS TRECI
SPIS TRECI ..........................................................................................................2 1. WIADOMOCI OGLNE ....................................................................................2
1.1. Charakterystyka prac wystpujcych w geodezji inynieryjno-przemysowej ................................... 2 1.2. Wybrane instrukcje i przepisy techniczne .............................................................................................. 3

2. REGULACJE PRAWNE W PROCESIE BUDOWY ..........................................17


2.1. Ustawa z 17.05.1989r - Prawo geodezyjne i kartograficzne ................................................................ 17 2.2.Ustawa z 7. 07. 1994 r. o zagospodarowaniu przestrzennym. .............................................................. 17 2.2.1. Uwagi oglne .................................................................................................................................... 17 2.2.2. Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego.......................................................................... 17 2.3. Ustawa z dnia 7. 07. 1994 r. Prawo budowlane .................................................................................... 18 2.3.1. Definicje podstawowe ....................................................................................................................... 18 2.3.2. Uczestnicy procesu budowlanego ..................................................................................................... 19 2.3.3. Pozwolenie na budow...................................................................................................................... 19 2.3.4. Czynnoci w trakcie budowy i eksploatacji ...................................................................................... 20 2.4. Rozporzdzenie Ministra Gospodarki Przestrzennej i Budownictwa z dnia 21. 02. 1995 r. w sprawie rodzaju i zakresu opracowa geodezyjno-kartograficznych oraz czynnoci geodezyjnych obowizujcych w budownictwie.................................................................................................................. 20 2.4.1. Opracowania geodezyjno-kartograficzne do celw projektowych.................................................... 20 2.4.2. Wyznaczenie obiektw budowlanych w terenie................................................................................ 21 2.4.3. Prace geodezyjne w toku budowy ..................................................................................................... 21 2.4.4. Prace geodezyjne po zakoczeniu budowy ....................................................................................... 21 2.4.5. Geodezyjna dokumentacja powykonawcza....................................................................................... 21 2.5. Ustawa z dnia 29. 04. 1985r. o gospodarce gruntami i wywaszczeniu nieruchomoci oraz Ustawa o zmianie Ustawy z dnia 29. 09. 1990r............................................................................................................. 22 2.6. Zarzdzenie Ministrw Gospodarki Przestrzennej i Budownictwa oraz Rolnictwa i Gospodarki ywnociowej z dnia 5. 08. 1996r. w sprawie rozgraniczania nieruchomoci .......................................... 22

3. DOKUMENTACJA GEODEZYJNOKARTOGRAFICZNAW PROCESIE PROJEKTOWANIA INWESTYCJI........................................................................17


3.1. Mapy sytuacyjno-wysokociowe ............................................................................................................ 17 3.2. Mapa zasadnicza ..................................................................................................................................... 18 3.3 Ocena wartoci mapy............................................................................................................................... 19 3.4. Materiay pomocnicze............................................................................................................................. 20

4. GEODEZYJNE OPRACOWANIE PLANU ZAGOSPODAROWANIA TERENU I PROJEKTU ARCHITEKTONICZNO-BUDOWLANEGO ........................................2

4.1.Projekt zagospodarowania dziaki lub terenu ......................................................................................... 2 4.2. Geodezyjne opracowanie planu realizacyjnego...................................................................................... 2 4.3. Dokumentacja tyczenia............................................................................................................................. 7 4.4. Rodzaje prace geodezyjnych prowadzonych w czasie budowy i eksploatacji obiektu budowlanego 9

5. GEODEZYJNE OSNOWY REALIZACYJNE ......................................................2


5.1. Oglna charakterystyka osnw realizacyjnych ...................................................................................... 2 5.2. Poziome osnowy realizacyjne ................................................................................................................... 2 5.2.1. Rodzaje osnw .................................................................................................................................... 2 5.2.2. Oglne zasady projektowania ............................................................................................................. 3 5.2.3. Przykadowe konstrukcje geometryczne osnw podstawowych i szczegowych.............................. 4 5.2.4. Prace terenowe .................................................................................................................................... 8 5.2.5. Wyrwnanie wynikw obserwacji i obliczenie wsprzdnych punktw........................................... 9 5.3. Wysokociowe osnowy realizacyjne....................................................................................................... 14 5.4. Przestrzenne osnowy realizacyjne ......................................................................................................... 17

6. TYCZENIE ELEMENTW PLANU REALIZACYJNEGO W TERENIE ..............2


6.1. Tyczenie sytuacyjne .................................................................................................................................. 2 6.2. Tyczenie wysokociowe............................................................................................................................. 5 6.3. Tyczenie przestrzenne............................................................................................................................... 7

7. ANALIZY DOKADNOCI POMIARW REALIZACYJNYCH ..........................2


7.1. Dokadno realizacji kta poziomego i dugoci ................................................................................... 2 7.2. Dokadno realizacji rnicy wysokoci ................................................................................................ 4 7.3. Dokadno tyczenia punktw.................................................................................................................. 4 7.3.1. Analiza dokadnoci tyczenia punktw wedug metody narastania bdw dla obserwacji zalenych5 7.3.2. Analiza dokadnoci tyczenia punktw w oparciu o wyrwnanie obserwacji zalenych.................. 10 7.3.3. Ustalenie wymaga dokadnoci tyczenia......................................................................................... 17

8. TYCZENIE Z WYKORZYSTANIEM TRADYCYJNYCH I ELEKTRONICZNYCH INSTRUMENTW GEODEZYJNYCH ....................................................................2


8.1. Uwagi wstpne........................................................................................................................................... 2 8.2. Tyczenie z wykorzystaniem tachymetrw elektronicznych................................................................... 2 8.3. Tyczenie z wykorzystaniem techniki satelitarnej RTK GPS (Real Time Kinematic Global Positioning System) .......................................................................................................................................... 8

9. GEODEZYJNE KSZTATOWANIE BUDOWLI ZIEMNYCH .............................2


9.1. Tyczenie budowli ziemnych...................................................................................................................... 2

9.2. Projektowanie powierzchni paskich....................................................................................................... 6 9.2.1. Modele powierzchni topograficznych. ................................................................................................ 6 9.2.2. Realizacja paszczyzn bilansujcych masy ziemne ............................................................................. 9

10. METODY OBLICZANIA OBJTOCI MAS ZIEMNYCH I MATERIAW SYPKICH ................................................................................................................2


10.1. Sposb siatki kwadratw (prostoktw) ............................................................................................... 2 10.2. Sposb siatki trjktw .......................................................................................................................... 4 10.3. Sposb przekrojw poziomych .............................................................................................................. 4 10.4. Sposb przekrojw poprzecznych ......................................................................................................... 6 10.5. Sposb aproksymacji powierzchni topograficznej wielomianami algebraicznymi ........................... 7 10.6. Dokadno wyznaczenia objtoci bry topograficznych.................................................................... 8

11. GEODEZYJNE KSZTATOWANIE OSI TRAS ..............................................10


11.1. Uwagi o projektowaniu tras ................................................................................................................. 10 11.2. Oglne zasady tyczenia osi tras............................................................................................................ 10 11.3. Tyczenie prostych odcinkw trasy....................................................................................................... 11 11.3.1. Wtyczanie punktw w lini prost .................................................................................................. 12 11.3.2. Tyczenie w oparciu o osnowy geodezyjne ...................................................................................... 13 11.3.3. Trasowanie osi z wykorzystaniem techniki satelitarnej GPS .......................................................... 15 11.3.4. Tyczenie prostej przez przeszkody.................................................................................................. 16 11.4. Tyczenie ukw koowych w paszczynie poziomej........................................................................... 17 11.4.1. Tyczenie punktw gwnych........................................................................................................... 17 11.4.2. Tyczenie punktw porednich......................................................................................................... 21 11.5. uki koszowe ......................................................................................................................................... 29 11.6. uki odwrotne ....................................................................................................................................... 32 11.7. Serpentyny ............................................................................................................................................. 33 11.8. Krzywe przejciowe .............................................................................................................................. 35 11.8.1. Uwagi wstpne ................................................................................................................................ 35 11.8.2. Klotoida........................................................................................................................................... 35 11. 8. 4. Lemniskata .................................................................................................................................... 46 11. 8. 5. Oglna krzywa przejciowa .......................................................................................................... 47 11. 9. uk koowy z klotoidami ..................................................................................................................... 49 11. 10. Biklotoida............................................................................................................................................ 52 11. 11. Kontrola wytyczenia punktw porednich ukw koowych i krzywych przejciowych ............. 53 11.12. Ksztatowanie osi trasy w paszczynie pionowej ............................................................................. 56 11.12.1. Projektowanie niwelety trasy ........................................................................................................ 56 11.12.2. Obliczanie wysokoci punktw niwelety ...................................................................................... 59 11.12.3. uki pionowe................................................................................................................................. 61

LITERATURA..........................................................................................................2

1. WIADOMOCI OGLNE

1.1. Charakterystyka prac wystpujcych w geodezji inynieryjnoprzemysowej


Geodezja inynieryjno-przemysowa jest dziaem geodezji obejmujcym zagadnienia naukowe, techniczne, prawne i organizacyjne wystpujce w kolejnych etapach przygotowania realizacji przedsiwzi inwestycyjnych, a take podczas eksploatacji rnorodnych obiektw budowlanych oraz urzdze inynierskich i przemysowych. Dzia ten obejmuje wic cay kompleks czynnoci zwizanych z wykorzystaniem metod pomiarw geodezyjnych do rozwizywania problemw wystpujcych w inynierii ldowej i wodnej oraz w budownictwie: oglnym, przemysowym, a take podziemnym i podwodnym. W szczeglnoci wymieni tu mona: naziemne trasy komunikacyjne: linie i stacje kolejowe, drogi i autostrady, ulice, place, lotniska, mosty, wiadukty, budownictwo podziemne: tunele, metra, przejcia dla pieszych, budownictwo wodne morskie i rdldowe: platformy wiertnicze, zbiorniki, zapory, budowle hydrotechniczne, budowle regulacyjne, porty, stocznie, budownictwo mieszkaniowe i komunalne: budynki jednorodzinne, wieowce biurowe, garae wielopoziomowe, osiedla mieszkaniowe, przewody i urzdzenia podziemne i napowietrzne: energetyczne, telekomunikacyjne, centralnego ogrzewania, wodne, gazowe, kanalizacyjne, przemysowe, budownictwo przemysowe: zakady przemysowe jako kompleks budowli i urzdze wzajemnie wsppracujcych oraz pojedyncze obiekty (hale przemysowe, chodnie, kominy, silosy, zbiorniki gazu i paliw), budownictwo energetyczne: elektrownie wglowe, wodne, atomowe, budownictwo sportowe: stadiony, skocznie narciarskie, tory saneczkowe, tory bobslejowe, hale sportowe, budownictwo maszynowe: urzdzenia mechaniczne (piece obrotowe, suwnice, puczki, myny bbnowe, walcownie), a take statki i wielkogabarytowe maszyny jak prasy hydrauliczne, turbogeneratory, obrabiarki, grnictwo podziemne, odkrywkowe, otworowe, wydobycie z jezior, mrz i oceanw. W procesie przygotowania realizacji i eksploatacji inwestycji wyrni mona nastpujce zagadnienia geodezyjne: 1. przygotowanie podkadw mapowych dla potrzeb projektowania obejmujcego opracowanie zaoe techniczno - ekonomicznych, projektu wstpnego i projektu technicznego, 2. opracowanie planu realizacyjnego inwestycji, 3. tyczenie treci planu realizacyjnego w terenie wzgldem osnowy realizacyjnej, czyli przestrzenna lokalizacja poszczeglnych obiektw budowlanych, 4. tyczenie treci planw architektoniczno-budowlanych, czyli geodezyjna obsuga wznoszenia obiektw w fazie: prac ziemnych, ustawiania form i szablonw, montau zbrojenia, ustawiania rub fundamentowych, wznoszenia konstrukcji nonych, montau przykry dachowych i cian osonowych, montau urzdze produkcyjnych w halach i innych pomieszczeniach, 5. geodezyjna inwentaryzacja odbiorcza po kadym etapie budowy i po jej zakoczeniu, 6. pomiary kontrolne w trakcie eksploatacji poszczeglnych obiektw inwestycji prowadzone w celu kontroli geometrycznych warunkw pracy, badania ich zgodnoci z projektem i obliczanie poprawek rektyfikacyjnych, 7. wyznaczanie przemieszcze i odksztace prowadzone zarwno w trakcie budowy jak i eksploatacji obiektw. Wykonanie wyszczeglnionych wyej prac geodezyjnych obejmuje:

prowadzenie pomiarw sytuacyjno-wysokociowych dla uzyskania map inynieryjno-gospodarczych, aktualizacj istniejcych podkadw mapowych, wykonanie podziaw nieruchomoci i ich rozgraniczania, prowadzenie pomiarw realizacyjnych zrnicowanych dokadnociowo, prowadzenie pomiarw inwentaryzacyjnych z wykorzystaniem metod geodezyjnych, fotogrametrycznych i termowizyjnych, prowadzenie pomiarw przemieszcze i odksztace oraz interpretacji geometrycznej uzyskanych wynikw, rozwizywanie zagadnie prawnych. Do prowadzenia czynnoci techniczno-prawnych i organizacyjnych we wszystkich etapach realizacji rnorodnych przedsiwzi inwestycyjnych wymagana jest zarwno specjalistyczna wiedza z zakresu pomiarw inynierskich jak te szeroka znajomo problemw budownictwa i inynierii. Wiedza ta pozwoli w pierwszym przypadku uzyska wysok dokadno ostatecznych rezultatw pomiarw, prowadzonych zazwyczaj w bardzo trudnych warunkach terenowych i obserwacyjnych. W drugim za przypadku znajomo technologii wznoszenia obiektw i znajomo jego konstrukcji pozwoli na waciwy dobr i organizacj prac geodezyjnych prowadzonych zarwno w czasie budowy jak i eksploatacji tego obiektu.

1.2. Wybrane instrukcje i przepisy techniczne


Instrukcje geodezyjne GUGiK: O-2. Oglne zasady opracowania map dla celw gospodarczych G-1. Pozioma osnowa geodezyjna G-2. Wysokociowa osnowa geodezyjna G-3. Geodezyjna obsuga inwestycji G-4. Pomiary sytuacyjno-wysokociowe K-1. Mapa zasadnicza K-2. Mapy topograficzne dla celw gospodarczych K-3. Mapy tematyczne Wytyczne techniczne GUGiK G1.9 - Katalog znakw geodezyjnych oraz zasady stabilizacji punktw G1.10 - Poprawki odwzorowawcze pastwowego ukadu wsprzdnych 1965 G.3.1. Osnowy realizacyjne G.3.2. Pomiary realizacyjne G.4.4 - Prace geodezyjne zwizane z podziemnym uzbrojeniem terenu K3.1 - Mapy spoeczno gospodarcze 1:5 000 1:10 000 1:25 000 K3.2 - Sporzdzanie map inynieryjno-gospodarczych zakadw przemysowych metod stereofotogrametryczn K3.3 - Mapa przegldowa uzbrojenia terenu Resortowe przepisy techniczne 1) Zarzdzenie Ministra Przemysu Cikiego w sprawie wykonawstwa geodezyjnego dla potrzeb jednostek organizacyjnych resortu przemysu cikiego, 1975 r. Jest to Instrukcja geodezyjna wraz z wytycznymi. 2) Zarzdzenie Ministra Komunikacji w sprawie wykonywania robt geodezyjnych zwizanych z wywaszczeniem nieruchomoci dla potrzeb budowy drg i kolei. 3) Zarzdzenie Ministra Rolnictwa w sprawie wykonywania robt geodezyjnych dla celw projektowania urzdze wodnych melioracji. 4) Zarzdzenie Prezesa WUG w sprawie dokumentacji mierniczo-geologicznej w przedsibiorstwie grniczym. Normy branowe i geodezyjne

2. REGULACJE PRAWNE W PROCESIE BUDOWY


2.1. Ustawa z 17.05.1989r - Prawo geodezyjne i kartograficzne
Ustawa reguluje sprawy: geodezji i kartografii, ewidencji gruntw i budynkw, inwentaryzacji i ewidencji sieci uzbrojenia terenu, rozgraniczania nieruchomoci, pastwowego zasobu geodezyjno kartograficznego i uprawnie do wykonywania prac geodezyjno-kartograficznych. Ustawa okrela nastpujce uprawnienia zawodowe do samodzielnego prowadzenia prac geodezyjnokartograficznych: 1) geodezyjne pomiary sytuacyjno-wysokociowe, realizacyjne i inwentaryzacyjne 2) rozgraniczenia i podziay nieruchomoci (gruntw) oraz sporzdzanie dokumentacji do celw prawnych 3) geodezyjne pomiary podstawowe 4) geodezyjna obsuga inwestycji 5) geodezyjne urzdzenie terenw rolnych i lenych 6) redakcja map 7) fotogrametria i teledetekcja

2.2.Ustawa z 7. 07. 1994 r. o zagospodarowaniu przestrzennym. 2.2.1. Uwagi oglne


Ustawa okrela zakres i sposb postpowania w sprawach przeznaczania terenw na okrelone cele i ustala zasady ich zagospodarowania przyjmujc ekorozwj jako podstaw tych dziaa. W celu okrelenia podstaw i kierunkw polityki przestrzennej pastwa naczelne i centralne organy administracji pastwowej oraz wojewodowie opracowuj koncepcje i sporzdzaj programy odnoszce si do obszarw i zagadnie. Prezes Rady Ministrw przedkada Sejmowi koncepcj polityki przestrzennego zagospodarowania Kraju. Wojewoda - uwzgldnia ustalenia centralne oraz sporzdza studium zagospodarowania przestrzennego wojewdztwa i obwieszcza t czynno w wojewdzkim dzienniku urzdowym. Wojewoda sporzdza programy wojewdzkie. Naczelne i centralne organy sporzdzaj programy zawierajce zadania rzdowe. Programy te zatwierdza Rada Ministrw. Oprcz centralnych, ponadlokalnych i wojewdzkich planw zagospodarowania wystpuj miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego. Jeli brak jest planu miejscowego to okrelenie przeznaczenia i ustalenie warunkw zagospodarowania terenu nastpuje w decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu wydanej na podstawie obowizujcych ustaw. Miejscowe planowanie wykorzystuje szereg istniejcych materiaw i przebiega w rnych etapach: studia, inwentaryzacja stanu istniejcego, waciwy proces planistyczny. Wykorzystuje si tu istniejce informacje geodezyjno-kartograficzne.

2.2.2. Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego


Najpierw opracowywane jest przez zarzd gminy tzw. studium uwzgldniajce wszystkie miejscowe uwarunkowania, czyli stan istniejcy ju w gminie, oraz cele i kierunki zagospodarowania gminy. Studium uchwala rada gminy, ale nie stanowi on podstawy do wydania decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu. Dopiero miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego jest przepisem gminnym uchwalonym przez rad gminy. Jego integraln czci jest rysunek planu. W miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego ustala si:

przeznaczenie terenw oraz linie rozgraniczajce tereny o rnych funkcjach lub rnych zasadach zagospodarowania, linie rozgraniczajce ulice, place, drogi publiczne, tereny z infrastruktur techniczn, tereny dla celw publicznych itd., warunki ksztatowania zabudowy i urzdzania terenu z podaniem linii zabudowy, gabarytw obiektw i intensywnoci zabudowy, zasady i warunki podziau terenu na dziaki budowlane, granice obszarw: przeznaczonych na zorganizowan dziaalno inwestycyjn; objtych ochron rodowiska, lenych itd., Do waniejszych powinnoci przy opracowywaniu planu przestrzennego zagospodarowania nale: ogoszenie o przystpieniu do sporzdzania planu, uzgodnienie projektu planu z: wojewod, zarzdami gmin ssiednich, zarzdem miasta do ktrego gmina naley, wadzami wojskowymi, pisemne zawiadomienie o terminach wyoenia planu rozesane do wszystkich zainteresowanych, wyoenie planu do publicznego wgldu na 21 dni, przyjmowanie protestw i ich rozpatrywanie, ogoszenie w wojewdzkim dzienniku urzdowym. Plan stanowi podstaw gospodarki gruntami, a take wydawania decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji, ktra okrela linie rozgraniczajce teren inwestycji oraz ustala warunki techniczne realizacji inwestycji, warunki ochrony rodowiska, wymagania ochrony osb trzecich.

2.3. Ustawa z dnia 7. 07. 1994 r. Prawo budowlane


Prawo budowlane normuje dziaalno obejmujc sprawy projektowania, budowy, utrzymania i rozbirki obiektw budowlanych, a take okrela zasady dziaania organw administracji pastwowej w tych dziedzinach.

2.3.1. Definicje podstawowe


1) obiekt budowlany to: -budynek z instalacjami i urzdzeniami, - budowla stanowica cao techniczno-uytkow, - obiekt maej architektury, 2) budynek to taki obiekt budowlany, ktry na trwale zwizany jest z gruntem, posiada przegrody budowlane, fundament i dach, 3) budowla to kady obiekt budowlany nie bdcy budynkiem ani obiektem maej architektury. Zatem budowle to: lotniska, drogi, linie kolejowe, mosty, estakady, tunele, sieci techniczne, maszty antenowe, urzdzenia reklamowe wolno stojce, budowle ziemne, hydrotechniczne, zbiorniki, oczyszczalnie ciekw, skadowiska odpadw, przejcia dla pieszych, sieci uzbrojenia terenu, budowle sportowe, cmentarze, fundamenty pod maszyny, 4) obiekt maej architektury to: - kapliczki, krzye przydrone, figurki, - posgi, wodotryski, - piaskownice, hutawki, mietniki, 5) tymczasowy obiekt budowlany - nie zczony trwale z gruntem, przenony, 6) budowa - to wykonywanie obiektu budowlanego a take jego odbudowa, przebudowa, rozbudowa, nadbudowa i modernizacja, 7) roboty budowlane - budowa, monta, remont, rozbirka, 8) remont - odtworzenie stanu pierwotnego, 9) urzdzenia budowlane - urzdzenia techniczne takie jak przycza, urzdzenia instalacyjne, przejazdy, ogrodzenia, place postojowe, place pod mietniki, 10) teren budowy - przestrze w ktrej prowadzone s roboty budowlane wraz z przestrzeni pod urzdzenia zaplecza budowy,

11) prawo do dysponowania nieruchomoci na cele budowlane - to tytu prawny wynikajcy z prawa wasnoci, uytkowania wieczystego, zarzdu, ograniczonego prawa rzeczowego, 12) pozwolenie na budow - decyzja administracyjna zezwalajca na rozpoczcie i prowadzenie budowy, 13) dokumentacja budowy - to pozwolenie na budow wraz z projektem budowlanym, dziennikiem budowy, protokoy odbiorw czciowych i kocowych a take rysunki i opisy suce realizacji obiektu, operaty geodezyjne i ksika obmiarw, a w przypadku realizacji obiektu metod montau - dziennik montau, 14) dokumentacja powykonawcza - to dokumentacja budowy z naniesionymi zmianami dokonanymi w toku wykonywania robt oraz geodezyjne pomiary powykonawcze, 15) teren zamknity - teren lub obiekt budowlany dostpny tylko dla osb uprawnionych.

2.3.2. Uczestnicy procesu budowlanego


S nimi: - inwestor, - inspektor nadzoru inwestycyjnego, - projektant, - kierownik budowy lub kierownik robt. Inwestor organizuje proces budowlany (zatrudnia fachowcw, projektantw i kierownikw), a take ustanawia inspektora nadzoru inwestorskiego i moe zobowiza projektanta do sprawowania nadzoru autorskiego. Projektant opracowuje projekt obiektu budowlanego po uzyskaniu wymaganych opinii, uzgodnie i sprawdze oraz sprawuje nadzr autorski. Ma prawo wstpu na teren budowy i dokonywania wpisw w dzienniku budowy, a take wpisu dajcego wstrzymania robt. Kierownik budowy: - protokolarnie przyjmuje od inwestora teren z jego urzdzeniami a take stae punkty geodezyjne, - prowadzi dokumentacj budowy, - zapewnia geodezyjne wytyczenie obiektu, - organizuje i kieruje budow, wstrzymuje budow, realizuje zalecenia wpisane do dziennika budowy, - zgasza obiekt do odbioru oraz w nim uczestniczy.

2.3.3. Pozwolenie na budow


W celu uzyskania pozwolenia na budow naley zoy wniosek z nastpujcymi zacznikami: - projekt budowlany z opiniami, uzgodnieniami i pozwoleniami wymaganymi przepisami szczeglnymi - tytu prawny dysponowania nieruchomoci - decyzj o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu - specjalistyczne opinie w razie budowy obiektw zagraajcych uytkownikowi i rodowisku (elektrownie atomowe, rafinerie, zakady chemiczne, zapory wodne, nowe nieznane rozwizania techniczne) Projekt budowlany stanowicy podstaw uzyskania pozwolenia powinien zawiera: -projekt zagospodarowania dziaki lub terenu sporzdzony na aktualnej mapie zawierajcy: granice terenu, usytuowanie istniejcych i projektowanych obiektw budowlanych, sieci uzbrojenia terenu, ukad komunikacyjny, odlegoci od istniejcych i projektowanych obiektw na terenach ssiednich, - projekt architektoniczno-budowlany okrelajcy funkcj, form i konstrukcj obiektu oraz proponowane rozwizania techniczne i materiaowe, - owiadczenie jednostek o zapewnieniu dostawy energii, wody, gazu, odprowadzenia ciekw itd., - wyniki bada geologiczno inynierskich.

2.3.4. Czynnoci w trakcie budowy i eksploatacji


Rozpoczcie budowy nastpuje z chwil podjcia prac przygotowawczych do ktrych nale: wytyczenie geodezyjne obiektw, niwelacja terenu, budowa obiektw tymczasowych. W trakcie budowy kierownik budowy jest zobowizany: prowadzi dziennik budowy, ktry jest dokumentem urzdowym przebiegu robt budowlanych oraz zdarze i okolicznoci zachodzcych w toku robt. W dzienniku budowy wpisuje si osoby ktrym powierzono kierownictwo, nadzr i kontrol techniczn robt budowlanych. Osoby te podpisuj si w dzienniku. Po zakoczeniu budowy inwestor skada wniosek o udzielenie pozwolenia na uytkowanie doczajc do niego: orygina dziennika budowy, owiadczenie kierownika budowy o zgodnoci obiektu z projektem, protokoy bada i sprawdze, wyniki geodezyjnej inwentaryzacji powykonawczej. W trakcie eksploatacji waciciel lub zarzd obiektu budowlanego jest zobowizany prowadzi ksik obiektu w ktrej zapisuje si informacje o badaniach i kontroli stanu technicznego oraz remontach i przebudowie w okresie uytkowania obiektu budowlanego. Nie dotyczy ten wymg budownictwa indywidualnego jednorodzinnego.

2.4. Rozporzdzenie Ministra Gospodarki Przestrzennej i Budownictwa z dnia 21. 02. 1995 r. w sprawie rodzaju i zakresu opracowa geodezyjnokartograficznych oraz czynnoci geodezyjnych obowizujcych w budownictwie
Przepisy tego rozporzdzenia okrelaj wymagania stawiane przed wykonawcami robt geodezyjnych (posiadajcych uprawnienia zawodowe) podczas projektowania, budowy, remontu i uytkowania obiektw budowlanych dla ktrych wymagane jest pozwolenie na budow. Przy realizacji sieci uzbrojenia terenu obowizuj inne przepisy.

2.4.1. Opracowania geodezyjno-kartograficzne do celw projektowych


Mapy do celw projektowych powinny obejmowa obszar inwestycji oraz 30 m pas obszaru otaczajcego, a niekiedy rwnie teren strefy ochronnej. S to najczciej kopie mapy zasadniczej, ktra moe by 2 razy pomniejszona lub powikszona. Tre takich map oprcz elementw stanowicych tre mapy zasadniczej cznie z granicami wadania (wasnoci) nieruchomoci powinna zawiera: 1) opracowane geodezyjnie linie rozgraniczajce tereny o rnym przeznaczeniu, linie zabudowy oraz osie ulic, drg itp. jeeli takie zostay ustalone w planie zagospodarowania przestrzennego lub w decyzji o ustaleniu warunkw zabudowy i zagospodarowania terenu, 2) usytuowanie zieleni wysokiej z wyrnieniem pomnikw przyrody, 3) usytuowanie innych szczegw wskazanych przez projektanta. Skala mapy powinna by dostosowana do rodzaju i wielkoci obiektu lub caego zamierzenia budowlanego. Przyjmuje si w tym wzgldzie nastpujce ustalenia: - skala 1:500 lub wiksza dla dziaek budowlanych, - skala 1:1 000 lub wiksza dla zespow obiektw budowlanych oraz dla terenw budownictwa przemysowego, - skala 1:2 000 dla terenw rozlegych z rozproszonymi obiektami budowlanymi oraz obiektami liniowymi. W niektrych przypadkach zarwno wielko obszaru jak i skal map do celw projektowych dla danej inwestycji okrela organ waciwy do wydania pozwolenia na budow. Jeli brak jest mapy zasadniczej to mona wykona map jednostkow, ktr powinien przyj pastwowy zasb geodezyjno-kartograficzny. Jeli projekt budowlany dotyczy remontu obiektu zabytkowego wwczas sporzdza si inwentaryzacj architektoniczno-budowlan, ktra powinna zawiera dokumentacj opisow, pomiarowokartograficzn, fotograficzn i fotogrametryczn. Dokumentacja ta ma zapewni odtworzenie geometrii ukadu przestrzennego oraz detali architektonicznych i budowlanych danego obiektu

Jeli buduje si pojedynczy obiekt o prostej konstrukcji, ktry jest usytuowany w granicach jednej nieruchomoci to projekt mona wykona na mapie jednostkowej w ukadzie lokalnym dla danej inwestycji. Jednak wwczas punkty osnowy geodezyjnej naley utrwali znakami z trwaego materiau i sporzdzi dla nich opisy topograficzne.

2.4.2. Wyznaczenie obiektw budowlanych w terenie


Sporzdzony przez projektanta projekt naley opracowa geodezyjnie , to znaczy obliczy wsprzdne punktw gwnych osi konstrukcyjnych i linii zabudowy w stosunku do istniejcej osnowy geodezyjnej, lub w prostych przypadkach - w stosunku do trwaych szczegw sytuacyjnych uwidocznionych na mapie. Nastpnie naley przygotowa dane liczbowe potrzebne do przestrzennego usytuowania treci projektu w terenie z zachowaniem przewidzianego w projekcie pooenia obiektw wyznaczanych wzgldem obiektw istniejcych i wznoszonych oraz wzgldem granic nieruchomoci. Wytyczeniu i utrwaleniu w terenie podlegaj geodezyjne elementy okrelajce usytuowanie w poziomie oraz posadowienie wysokociowe budowanych obiektw a w szczeglnoci: gwne osie obiektw budowlanych naziemnych i podziemnych, charakterystyczne punkty projektowanego obiektu, stae punkty wysokociowe. Wykonanie czynnoci geodezyjnych wpisuje geodeta do dziennika budowy.

2.4.3. Prace geodezyjne w toku budowy


Prace te obejmuj: geodezyjn obsug budowy i montau obiektu budowlanego, pomiary przemieszcze obiektu i jego podoa oraz wyznaczenie odksztace obiektu, geodezyjn inwentaryzacj powykonawcz obiektw lub ich elementw. Wykonanie tych czynnoci, wykonawca prac geodezyjnych potwierdza wpisem do dziennika budowy lub dziennika montau. Jednoczenie, geodeta przekazuje kierownikowi budowy kopie szkicw tyczenia i kontroli pooenia poszczeglnych elementw obiektu budowlanego. Szkice powinny zawiera dane geodezyjne umoliwiajce wznowienie lub kontrol wyznaczenia. W razie stwierdzenia rozbienoci midzy wynikami pomiarw a ustaleniami projektu budowlanego, naley fakt ten odnotowa w dzienniku budowy lub montau i udokumentowa go szkicami.

2.4.4. Prace geodezyjne po zakoczeniu budowy


Po zakoczeniu budowy pojedynczych obiektw budowlanych sporzdza si ich geodezyjn inwentaryzacj powykonawcz w celu zebrania danych o przestrzennym rozmieszczeniu elementw zagospodarowania terenu. Ponadto przed oddaniem obiektu do uytku wykonuje si pomiar stanu wyjciowego obiektw wymagajcych okresowego badania przemieszcze i odksztace.

2.4.5. Geodezyjna dokumentacja powykonawcza


Skada si ona z operatu geodezyjnego, ktry zawiera wyniki pomiarw geodezyjnych prowadzonych na poszczeglnych etapach budowy, a w szczeglnoci szkice tyczenia i kontroli pooenia poszczeglnych elementw obiektu budowlanego. Wcza si rwnie operat z pomiarw przemieszcze i odksztace obiektu lub jego podoa. Dokumentacja geodezyjno-kartograficzna wykonana w wyniku geodezyjnej inwentaryzacji powykonawczej powinna zawiera dane umoliwiajce wniesienie zmian na map zasadnicz, do ewidencji gruntw i budynkw oraz do ewidencji sieci uzbrojenia terenu.

Wykonawca prac geodezyjnych jest zobowizany do przekazania oryginau dokumentacji z inwentaryzacji powykonawczej do orodka dokumentacji geodezyjnej i kartograficznej w formie i zakresie przewidzianym innymi przepisami. Map powsta w wyniku geodezyjnej inwentaryzacji powykonawczej przekazuje si kierownikowi budowy.

2.5. Ustawa z dnia 29. 04. 1985r. o gospodarce gruntami i wywaszczeniu nieruchomoci oraz Ustawa o zmianie Ustawy z dnia 29. 09. 1990r.
Ustawa okrela zasady gospodarowania gruntami zabudowanymi i przeznaczonymi w planach zagospodarowania przestrzennego na cele zabudowy. Podaje te zasady wywaszczania. Ustawa nie zajmuje si gruntami przeznaczonymi na cele gospodarki rolnej i lenej. Gminy mog tworzy zasoby gruntw na cele zabudowy miast i wsi w tym na budownictwo wielorodzinne oraz na wznoszenie budowli i urzdze zwizanych z tym budownictwem. Po nabyciu gruntw do zasobw przez zarzdy gmin przygotowuje si dla nich opracowania geodezyjne cznie z projektami podziaw nieruchomoci. Granice nieruchomoci przyjmuje si wg. istniejcego stanu prawnego lub z ewidencji gruntw i budowli. Jeeli w planach zagospodarowania przestrzennego przewidziano grunty pod skoncentrowane budownictwo jednorodzinne to po okreleniu przez rad gminy granic takich obszarw wykonuje si najpierw scalenie a potem podzia na dziaki budowlane oraz dokonuje si zmian w ksigach wieczystych (lub tworzy si nowe) i ewidencji gruntw i budynkw. Pozyskiwanie gruntw na wasno Skarbu Pastwa, lub na wasno gminy jest moliwe w drodze umowy lub wywaszczenia. Postpowanie wywaszczeniowe wszczyna si na wniosek zarzdu gminy jeli nieruchomoci potrzebnej na cele publiczne nie udaje si kupi w drodze umowy. Grunty stanowice wasno Skarbu Pastwa i wasno gminy mog by sprzedawane osobom prawnym i osobom fizycznym, albo oddawane tym osobom w uytkowanie wieczyste, uytkowanie, dzieraw lub najem.

2.6. Zarzdzenie Ministrw Gospodarki Przestrzennej i Budownictwa oraz Rolnictwa i Gospodarki ywnociowej z dnia 5. 08. 1996r. w sprawie rozgraniczania nieruchomoci
Podstaw ustalenia przebiegu granic nieruchomoci stanowi dokumenty stwierdzajce stan prawny nieruchomoci oraz dokumenty geodezyjne umoliwiajce wyznaczenie pooenia punktw granicznych. Stan prawny dokumentuj: odpisy z ksig wieczystych, wypisy aktw notarialnych o przeniesieniu wasnoci, orzeczenia sdu i ugody sdowe, decyzje administracyjne przenoszce wasno, inne dokumenty odnoszce si do tytuu wasnoci. Do dokumentw pozwalajcych wyznaczy przebieg granic w terenie nale: szkice graniczne, protokoy graniczne, ugody, zarysy pomiarowe z pomiaru granic, szkice wyznaczenia granic dziaek wydzielonych w wyniku scalenia, wymiany gruntw lub podziau nieruchomoci, a take: mapy jednostkowe nieruchomoci, mapy katastralne, mapy scalenia i wymiany gruntw, plany parcelacyjne, mapa ewidencji gruntw, mapa zasadnicza.

Dokumenty geodezyjne powinny pochodzi z pastwowych zasobw geodezyjno-kartograficznych, chocia dopuszczalne jest korzystanie z innych materiaw jeli moliwe jest stwierdzenie ich wiarygodnoci (np. nazwisko wykonawcy, firma) Ustalenie granic przebiega w nastpujcych etapach: zgoszenie pracy w orodku dokumentacji geodezyjno-kartograficznej, analiza informacji znajdujcych si w posiadanych dokumentach (w tym i tych, ktre dostarczy waciciel), przygotowanie szkicu przebiegu granic, ustalenie terminu rozgraniczenia i zawiadomienie stron. Czynnoci w terenie: wskazanie stronom granicy, stabilizacja punktw granicznych, sporzdzenie protokou granicznego, pomiar granicy i charakterystycznych elementw sytuacyjnych pozwalajcych na odtworzenie granicy. W razie sporu dy si do zawarcia ugody lub sprawa trafia do sdu.

3. DOKUMENTACJA GEODEZYJNOKARTOGRAFICZNAW PROCESIE PROJEKTOWANIA INWESTYCJI


3.1. Mapy sytuacyjno-wysokociowe
W procesie projektowania inwestycji korzysta si z podkadw mapowych, ktrych skala i stopie szczegowoci uzalenione s od wielkoci inwestycji i fazy projektowania. Rozrnia si w zasadzie trzy fazy projektowania: faza studiw wstpnych i opracowania koncepcji. projekt wstpny projekt techniczny Wrd wznoszonych inwestycji wyrni mona: inwestycje wyduone, do ktrych mona zaliczy budow (szeroko pasa np. 500 m) tras komunikacyjnych (drogi, koleje), rurocigw magistralnych, linii energetycznych, czy te budow kanaw, lub regulacj rzek inwestycje wielkoobszarowe (do kilkuset hektarw) jak np. kopalnie odkrywkowe, zakady przemysowe, osiedla mieszkaniowe, lotniska, budowle inynierskie (50-500ha) typu zapory wodne, elektrownie, zbiorniki wodne, mosty, stadiony sportowe, pojedyncze obiekty budowlane jak budynki: mieszkalne, biurowe, handlowe; place. Dobr odpowiednich podkadw mapowych bdzie wic dostosowany do rodzaju inwestycji i fazy jej projektowania. W oglnym ujciu mona przyj, e skale map zwizane bd z faz projektowania. W fazie studiw wstpnych przy podejmowaniu decyzji o lokalizacji inwestycji potrzebne bd mapy w skalach 1:200 000, 1:100 000, 1:50 000, 1:25 000, 1:10 000. Projekt wstpny bdzie zazwyczaj wykonywany na mapach w skali 1:10 000 i 1:5 000. Projekt techniczny powinien by opracowywany na mapach 1:2000, 1:1000, 1:500, 1:250. Odpowiednio do wyej poczynionych ustale projektant korzysta bdzie wic z map topograficznych maoskalowych, rednioskalowych i wielkoskalowych z dodatkowym wyrnieniem map tematycznych i map gospodarczych. Oglne zasady przygotowania map do celw gospodarczych podane s w Instrukcji O-2 opracowanej przez GUGiK. Rozrnia si tu mapy oglnogeograficzne w skalach 1:5 000 - 1:500 000 i mapy tematyczne w skalach 1:250 - 1:500 000. Mapy oglnogeograficzne zawieraj wszystkie gwne elementy krajobrazu powierzchni Ziemi jak: hydrografi, rzeb terenu, osiedla, drogi, lasy, uytki rolne itp. Dzielimy je na topograficzne: wielkoskalowe 1:5 000, 1:10 000, rednioskalowe 1:25 000, 1:50 000, 1:100 000, maoskalowe 1:200 000 - 1:500 000. Mapy topograficzne wielkoskalowe powstaj w oparciu o wyniki pomiarw geodezyjnych i topograficznych natomiast pozostae s ich pochodnymi po wykonaniu odpowiednich prac redakcyjnych i reprodukcyjnych. Mapy tematyczne eksponuj jeden lub kilka wybranych elementw treci mapy oglnogeograficznej, bd okrelone zagadnienia czy zjawiska spoeczno gospodarcze gospodarcze lub przyrodnicze. Obejmuj zagadnienia przestrzenne terenu z jego urzdzeniami inynieryjnymi oraz zjawiska i procesy wystpujce w rodowisku przyrodniczym. Do map gospodarczych najbardziej przydatnych do celw projektowych nale: mapa zasadnicza, mapa podstawowego zagospodarowania terenu, mapa uzbrojenia terenu, komunikacji, przemysu, gospodarki mieszkaniowej, rolnictwa, usug, swobody dyspozycyjnoci terenowej. Rwnie przydatne s mapy przyrodniczo-fizyczne do ktrych nale mapy: geologiczne, rzeby terenu, hydrograficzne, glebowe, i inne. W pracach projektowych korzysta si te z nie przetworzonych zdj lotniczych, wykonanych dla doranych potrzeb.

3.2. Mapa zasadnicza


W stadium opracowywania projektu szczegowego (technicznego) korzysta si powszechnie z mapy zasadniczej. Stanowi ona rdowe opracowanie kartograficzne na potrzeby gospodarki narodowej, a w szczeglnoci: gospodarki ziemi, planowania przestrzennego, projektowania i lokalizacji inwestycji i innych. Mapa zasadnicza suy rwnie do opracowywania innych map pochodnych. Sporzdza si tak map na podstawie wynikw pomiarw bezporednich , lub na podstawie uczytelnionych i uzupenionych materiaw fotogrametrycznych. Wystpowa moe w postaci klasycznej lub numerycznej. Szczegowa charakterystyka mapy zasadniczej zawarta jest w instrukcji K-1 (Gwny Geodeta Kraju 1995r). Przepisy tej instrukcji okrelaj tre mapy podzielon na cz obligatoryjn i fakultatywn. W treci obligatoryjnej wyrnia si: punkty osnw geodezyjnych, elementy ewidencji gruntw i budynkw takie jak: granice jednostek terytorialnego podziau pastwa, granice podziau ewidencyjnego, granice nieruchomoci i dziaek ewidencyjnych, punkty graniczne, granice uytkw gruntowych, kontury klas bonitacyjnych, obrysy budynkw, numery lub inne oznaczenia identyfikacyjne wyej wymienionych obiektw, elementy sieci uzbrojenia terenu: nadziemne, naziemne i podziemne. Tre fakultatywna jest zalena od potrzeb urzdw, instytucji oraz podmiotw gospodarczych i ich zamierze inwestycyjnych. Tre mapy zasadniczej moe by przedstawiana w systemie nakadek tematycznych o nastpujcych oznaczeniach: E - nakadka ewidencji gruntw i budynkw, U - nakadka sieci uzbrojenia terenu, S - nakadka sytuacji powierzchniowej, W - nakadka rzeby terenu, R - nakadka realizacyjnych uzgodnie projektowych. Dobr skali mapy uzaleniony jest od stopnia zagszczenia terenu szczegami sytuacyjnymi, urzdzeniami podziemnymi a take od przewidywanych zamierze inwestycyjnych. Stosuje si nastpujce skale: 1:500 - dla terenw o duym stopniu zainwestowania lub dla obszarw przewidywanych do intensywnego zainwestowania, 1:1000 - dla terenw maych miast, aglomeracji miejskich i przemysowych oraz terenw osiedlowych wsi bdcych siedzibami gmin, 1:2000 - dla pozostaych zwartych terenw osiedlowych, terenw rolnych o drobnej nieregularnej szachownicy stanu wadania oraz wikszych zwartych obszarw rolnych i lenych na terenach miast, 1:5000 - dla terenw o rozproszonej zabudowie wiejskiej oraz gruntw rolnych i lenych na terenach gmin. Mapa zasadnicza przeznaczona do celw projektowych powinna by bieco aktualizowana w zakresie zmian w ewidencji gruntw i budynkw oraz sieci uzbrojenia terenu. Mapa zasadnicza jak i mapy topograficzne wielko i rednioskalowe opracowywane s w pastwowym ukadzie wsprzdnych 1965,ktry skada si z 5 stref odwzorowawczych. Kada z tych stref podzielona jest na sekcje o wymiarach x = 40km, y = 64km. Sekcje tworz w poziomie pasy a w pionie supy i s oznaczone numerami od 0 do 9. Sekcje map topograficznych w skalach 1:50000, 1:25000, 1:10000 i 1:5000 powstaj w wyniku czterostopniowego kolejnego podziau sekcji na cztery czci (rys. 1). Podstaw podziau na sekcje mapy zasadniczej w skalach 1:5000, 1:2000, 1:1000, 1:500, jest sekcja wielkoskalowej mapy topograficznej w skali 1:10000. Dzieli si j na 25 sekcji, z ktrych kada odpowiada skali mapy 1:2000. Sekcj w skali 1:2000 dzieli si na 4 czci otrzymujc sekcje dla skali 1:1000, a t znw na 4 czci dla skali 1:500.

Goda map s nastpujce: sekcja podziaowa 343 (nr strefy, nr pasa, nr supa) 1:50 000 (20km x 32km) 343.4 1:25 000 (10km x 16km) 343.41 1 :10 000 (5km x 8km) 343.442. 1 : 5 000 (2.5km x 4km) 343.442.2 1 : 2 000 ( 1km x 1.6km) 343.442.25 1 : 1 000 (0.5km x 0.8km) 343.442.25.4 1 : 500 (0.25km x 0,4km) 343.442.25.4.4

3.3 Ocena wartoci mapy


Przygotowanie przez geodetw map interesujcych projektanta obejmuje skompletowanie map w rnych skalach, ustalenie ich wartoci uytkowej i dokonanie w razie potrzeby nowych pomiarw na podstawie ktrych wykonana bdzie aktualizacja map istniejcych, lub opracowanie map nowych. Kompletowanie map zbieranych z rnych archiww powinno by czone z kompletowaniem informacji o istniejcej osnowie (wykazy wsprzdnych, opisy topograficzne, szkic osnowy). Ocena wartoci uytkowej mapy polega na sprawdzeniu jej aktualnoci, szczegowoci i dokadnoci. Wymaga to porwnania sytuacji na mapie z terenem i wykonania pomiarw uzupeniajcych, ktrych celem jest uzupenienie mapy o nowe szczegy terenowe i ustalenie faktycznej dokadnoci mapy przez porwnanie odlegoci terenowych z odlegociami odczytanymi graficznie. Rozbieno midzy dugociami okrelonymi z mapy a pomierzonymi w terenie nie powinna przekracza wielkoci bdw wynikajcych z dokadnoci kartometrycznej mapy. Dokadno przedstawiania przedmiotw sytuacyjnych na mapach topograficznych 1:10000 i 1:5000 scharakteryzowana jest nastpujcymi bdami: bd pooenia punktw poziomej osnowy geodezyjnej 0,1mm a maksymalnie 0,15mm, bd pooenia punktw sytuacyjnych I grupy dokadnoci na czystorysie nie moe przekracza 0,5mm wzgldem najbliszych punktw osnowy geodezyjnej a w terenach zakrytych i grzystych 0,75mm, dla pozostaych punktw sytuacyjnych 1,0mm. W przypadku map topograficznych o skalach mniejszych od 1:10000 redni bd pooenia punktw sytuacyjnych I grupy dokadnociowej nie moe przekracza 0,75mm wzgldem punktw osnowy, a w terenach zakrytych i grzystych 1,0mm.

redni bd wysokoci na mapach topograficznych we wszystkich skalach nie moe przekracza: 1/3 zasadniczego cicia warstwicy dla terenw o nachyleniu do 20, 2/3 20 - 60, 1 powyej 60. Dokadno mapy zasadniczej charakteryzuj nastpujce bdy: bd pooenia punktu osnowy geodezyjnej 0,15mm, bd pooenia punktw sytuacyjnych I grupy, dokadno wzgldem najbliszych punktw osnowy geodezyjnej 0,3mm, bd pooenia pozostaych punktw 0,6mm. rednie bdy wysokoci przyjmuje si podobnie jak dla map topograficznych. Do celw projektowych istotna jest dokadno wzajemnego usytuowania na mapie dwch rnych punktw sytuacyjnych wzgldem siebie. Ocenia si i redni bd takiej odlegoci powinien si mieci w granicach od 0,3 do 0,4mm czyli dla skali: 1:1000 bdzie (0,3 - 0,4)m, 1:5000 bdzie (1,5 - 2,0)m, Dostarczenie projektantowi map o wysokiej dokadnoci nie tylko poprawi precyzj projektowania lecz pozwoli take na lepsze wpasowanie nowej inwestycji w istniejc w terenie zabudow. Rwnie uatwiona bdzie geodezyjna realizacja projektu w terenie poprzez dokadniejsze przygotowanie danych do tyczenia. Trzeba tu jednak doda, e przy geodezyjnym opracowaniu projektu inwestycji skadajcej si z szeregu elementw zachowujcych wzgldem siebie cile ustalone warunki geometryczne korzystanie z miar graficznych musi zosta ograniczone jedynie do wyznaczenia pooenia jednego punktu i jednego kierunku. Pooenie pozostaych elementw projektu bdzie wynika z realizacji ustalonych warunkw geometrycznych. Oparcie tyczenia takiego projektu na miarach graficznych, wzitych z mapy doprowadzi do znieksztacenia przyjtych przez projektanta warunkw geometrycznych.

3.4. Materiay pomocnicze


W projektowaniu niektrych inwestycji (np. drogi, koleje, gazocigi, linie elektroenergetyczne)oprcz uaktualnionych map istniejcych na ktrych opracowuje si projekt wstpny potrzebne s jeszcze mapy ustalonego wstpnie pasa terenu pod wyduone inwestycje a take mapy rejonw skrzyowa takich obiektw z przeszkodami terenowymi. Zazwyczaj uzyskuje si takie mapy z bezporednich pomiarw w terenie. Wyniki pomiarw terenowych przedstawia si coraz czciej w postaci mapy numerycznej, gdy wwczas projektantowi atwiej jest wybra optymalny wariant rozwizania. Sposoby sporzdzania nowych podkadw powinny by oparte na wykorzystaniu nowoczesnych instrumentw. Bardzo uyteczne dla projektowania s wszelkiego rodzaju opracowania fotogrametryczne takie jak zdjcia lotnicze, fotoszkice, fotomapy i ortofotomapy. Odbitki stykowe zdj lotniczych i fotoszkice s przydatne dla celw studialnych w fazie formuowania zaoe projektu, lub przy ustalaniu projektu koncepcyjnego. Materiay te nie maj wprawdzie cile okrelonej skali i s mao dokadne jednak daj peny obraz terenu. Umiejtna fotointerpretacja zdj dostarcza informacji o warunkach topograficznych, o rodzaju gruntu, o warunkach odwodnienia powierzchniowego, o sposobie uytkowania , rodzaju naturalnych ciekw a nawet o warunkach geologicznych. Stosowanie stereoskopw do ogldania zdj lotniczych umoliwia uzyskanie przestrzennego obrazu terenu. Oprcz podkadw mapowych w procesie projektowania niektrych inwestycji wykorzystuje si profile terenu, przekroje ciekw, wyniki bada geologicznych przedstawione na mapie i inne dokumenty. Charakterystyka tego rodzaju dokumentacji i sposoby jej przygotowania przedstawione zostan przy omawianiu konkretnych inwestycji.

4. GEODEZYJNE OPRACOWANIE PLANU ZAGOSPODAROWANIA TERENU I PROJEKTU ARCHITEKTONICZNO-BUDOWLANEGO


4.1.Projekt zagospodarowania dziaki lub terenu
Projekt zagospodarowania dziaki lub terenu skada si z czci opisowej i rysunkowej. Cz opisowa powinna okrela: przedmiot inwestycji, a take przy wielu obiektach wschodzcych w skad inwestycji powinien by okrelony zakres caego zamierzenia i kolejno realizacji obiektw, istniejcy stan zagospodarowania dziaki lub terenu, projektowane zagospodarowanie, w tym urzdzenia budowlane zwizane z obiektem, ukad komunikacyjny, sie uzbrojenia terenu, uksztatowanie terenu i zieleni, zestawienie powierzchni wszystkich fragmentw zagospodarowanej dziaki lub terenu, informacje wynikajce z miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego, dane okrelajce wpyw eksploatacji grniczej lub inne dane wynikajce ze specyfiki i charakteru obiektu budowlanego. Cz rysunkow wykonuje si na kopiach aktualnej mapy zasadniczej lub mapy jednostkowej, przyjtej do pastwowego zasobu geodezyjnego i kartograficznego. Skala map powinna by dostosowana do rodzaju i obszaru inwestycji. Instrukcja G-3 precyzuje w tym zakresie nastpujce zalecenia: dla inwestycji budowlanych skala map nie moe by mniejsza ni 1: 1000, dla inwestycji o duej rozlegoci i niewielkim zagszczeniu obiektw budowlanych moe by stosowana skala 1:2000, a dla terenw strefy ochronnej 1:5000, dla szlakw i stacji kolejowych stosuje si w zasadzie mapy w skali 1:1000, a dla wikszych stacji kolejowych mapy w skalach 1:500 i 1:250. Dla szlakw o mniejszym znaczeniu mona stosowa mapy w skali 1:2000, dla inwestycji drogowych stosuje si mapy w skali 1:1000, a w wyjtkowych przypadkach 1:5000, 1:2000 i 1:500, dla inwestycji liniowych napowietrznych, zlokalizowanych poza terenami zabudowanymi, stosuje si z zasady mapy w skalach 1:25000, 1:10000, dla inwestycji urzdze melioracji wodnych, zlokalizowanych poza terenami zabudowanymi stosuje si mapy w skalach 1:10000 - 1:2000. Projekt zagospodarowania dziaki lub terenu sporzdzony na mapie zawiera: granice dziaki lub terenu, sytuacyjne i wysokociowe usytuowanie obiektw projektowanych i obiektw istniejcych, wymiary i wzajemne odlegoci obiektw i urzdze w nawizaniu do istniejcej zabudowy terenw ssiednich, wysokoci charakterystycznych punktw obiektw i terenu, strefy ochronne, ukad komunikacji wewntrznej: drogi, bocznice kolejowe, place, chodniki, a take inne profile i przekroje z wymiarami i rzdnymi, uksztatowanie terenu i zieleni, ukad sieci uzbrojenia terenu (wodocigowa, gazowa, cieplna, kanalizacyjna, telekomunikacyjna, elektryczna). Dla duych inwestycji projekt zagospodarowania terenu moe by przedstawiony na oddzielnych rysunkach ujmujcych wybran tematyk jak na przykad: budynki, ukady komunikacyjne, sie uzbrojenia terenu, pionowe uksztatowanie terenu, uksztatowanie zieleni.

4.2. Geodezyjne opracowanie planu realizacyjnego

Projekt zagospodarowania terenu przedstawiajcy usytuowanie wszystkich obiektw budowlanych konkretnej inwestycji podlega geodezyjnemu wytyczeniu w terenie. Celem geodezyjnego wytyczenia jest zapewnienie przestrzennego usytuowania obiektw zgodnie z wymogami projektu, czyli zachowanie przewidzianego w projekcie usytuowania tyczonych obiektw wzgldem siebie oraz wzgldem obiektw istniejcych i granic terenu inwestycji. Ponadto prace geodezyjne powinny by wykonane z dokadnoci zapewniajc uzyskanie wymaganych w projekcie ksztatw obrysw obiektw budowlanych i ich wymiarw. W przypadku tyczenia pojedynczych budynkw zlokalizowanych w granicach dziaki mona stosowa postpowanie uproszczone nie wymagajce korzystania z osnowy geodezyjnej. Przykadowy plan zagospodarowania dziaki pod budow domu mieszkalnego przedstawiono na rysunku 2. Tyczenie budynku prowadzi si w odniesieniu do granic dziaki. Najpierw tyczy si punkty A i B a nastpnie z tych punktw tyczy si punkty C i D. Taka kolejno pomiarw zapewnia dokadn realizacj prostokta ABCD eliminujc w procesie tyczenia obrysu budynku bdy odtworzenia granic dziaki. Kontrol poprawnoci wytyczenia obrysu mona przeprowadzi porwnujc dugoci przektnych AC i BD pomierzonych w terenie z dugociami obliczonymi z nominalnych wymiarw prostokta. Znacznie trudniejszy przypadek tyczenia obrysu budynku wzgldem granic dziaki przedstawiono na rysunku 3.

Z uwagi na konieczno korzystania z miar graficznych plan powinien by sporzdzony w skali 1:200 lub nawet 1:100. Do tyczenia mona tu wykorzysta metod biegunow. Dugoci celowych pomidzy stanowiskiem instrumentu 1 a punktami A-L oraz kty kierunkowe pomidzy granic dziaki 1-2 a punktami A-L wyznacza si graficznie wprost z posiadanego planu. Jeeli wymagania dokadnociowe realizacji ksztatu i wymiarw obrysu budynku bd wiksze ni uzyskiwane proponowan wyej metod biegunow, wwczas przygotowanie danych do tyczenia powinno by oparte na wykorzystaniu wsprzdnych punktw A-L. Wsprzdne takich punktw mona obliczy w przyjtym lokalnym ukadzie wsprzdnych w oparciu o wymiary i warunki geometryczne przedstawione w projekcie. Miary graficzne maj w tym przypadku pozwoli jedynie na lokalizacj jednego punktu budynku (lub granicy) i jednego kierunku wychodzcego z tego punktu w przyjtym ukadzie wsprzdnych. Zgodnie z wymogami Prawa Budowlanego tyczenie obiektw budowlanych przedstawionych na planie zagospodarowania terenu przyszej inwestycji naley wykona w odniesieniu do osnowy geodezyjnej.

Tym samym tre planu zagospodarowania terenu przedstawion przez projektanta naley uzupeni o punkty osnowy geodezyjnej oraz wsprzdne punktw osnowy i punktw reprezentujcych obiekty budowlane.

Ostatecznie plan realizacyjny zagospodarowania terenu zawiera tre skadajc si z niej wyszczeglnionych pozycji dobranych stosownie do rodzaju inwestycji: granice terenu inwestycji, granice strefy ochronnej, granice robt ziemnych (wydzielonych rejonw, tarasw, skarp, roww), obiekty i urzdzenia istniejce, obiekty projektowane (obrysy, osie gwne, elementy charakterystyczne, nazwy), wymiary obiektw, rozstawy osi, odlegoci wzajemne midzy obiektami projektowanymi, a take odlegoci od obiektw istniejcych, sie uzbrojenia terenu (osie przewodw gwnych i odganych, osie podpr, punkty podcze, oznaczenia przewodw), osie torw kolejowych, rozjazdy, skrzyowania, urzdzenia techniczne i towarzyszce obiekty inynierskie, charakterystyczne punkty osi i korony drogi, zwyke i wielopoziomowe skrzyowania drg, urzdzenia techniczne i towarzyszce obiekty inynierskie, osie i linie brzegowe ciekw i zbiornikw wodnych, linie zalewowe, wodne budowle inynierskie, wsprzdne paskie punktw zaamania granic, obrysw, osi a take punktw gwnych i charakterystycznych punktw poszczeglnych obiektw budowlanych, wysokoci punktw wyznaczajcych poziom zerowy obiektu budowlanego, wysokoci charakterystycznych punktw pionowego uksztatowania terenu, punkty istniejcej i projektowanej osnowy geodezyjnej wraz z ich wsprzdnymi i oznaczeniami. Dla ogromnych przedsiwzi inwestycyjnych (np. zakad metalurgiczny) plan realizacyjny moe by przygotowywany etapowo. Wwczas naley prowadzi tzw. plan koordynacyjny, ktrego tre stanowi bdzie zinwentaryzowany fragment inwestycji ju zrealizowanej uzupeniony o kolejny fragment projektu zagospodarowania terenu. Etapowe sporzdzanie planu realizacyjnego zapobiega rnego rodzaju kolizjom i usuwa ewentualno przeprojektowywania pierwotnego planu realizacyjnego. W przypadku duego

zagszczenia treci planu moe on by niekiedy przygotowany oddzielnie dla rnych obiektw budowlanych (budynki, trasy komunikacyjne, sie uzbrojenia terenu, roboty ziemne). Podstawowe dane do tyczenia, lokalizujce obiekty w terenie, zawarte s zarwno w planie realizacyjnym zagospodarowania terenu jak i w projektach technicznych poszczeglnych obiektw budowlanych. Dlatego te, przygotowanie danych do tyczenia powinno by wykonane z wykorzystaniem penej dokumentacji projektowej, gdy wwczas uzyska si moliwo zarwno skontrolowania poprawnoci dokumentacji projektowej jak i potwierdzenia prawidowoci przygotowania danych do tyczenia. Wymg tyczenia projektowanych obiektw wzgldem osnowy geodezyjnej stwarza potrzeb okrelenia wsprzdnych punktw tyczonych w ukadzie wsprzdnych osnowy geodezyjnej. Wykonanie tej czynnoci przyjto okrela jako geodezyjne opracowanie planu realizacyjnego. Opracowanie to prowadzi si w nastpujcych etapach: 1) obliczenie wsprzdnych punktw planu realizacyjnego w lokalnym ukadzie wsprzdnych, 2) wyznaczenie parametrw transformacji lokalnego ukadu planu realizacyjnego na ukad wsprzdnych osnowy geodezyjnej, 3) obliczenie wsprzdnych punktw planu realizacyjnego w ukadzie wsprzdnych osnowy geodezyjnej. Plan zagospodarowania terenu (rys. 4) opracowany przez projektanta ma posta rysunku wykonanego na mapie w okrelonej skali.

Rysunek ten zawiera informacje o usytuowaniu projektowanych obiektw wzgldem siebie i wzgldem obiektw istniejcych, a take przedstawia ksztaty obrysw i ich wymiary. W szczeglnoci podane s: warunki wzajemnej prostopadoci i rwnolegoci osi oraz linii obrysw obiektw wzgldem siebie oraz wzgldem osi i linii obrysw innych obiektw, warunki zachowania okrelonych ktw i odlegoci pomidzy osiami i liniami obrysw obiektw, promienie ukw, dugoci stycznych, kty zwrotu, odlegoci midzy obiektami projektowanymi a obiektami istniejcymi w terenie, wysokoci punktw zerowych i wysokoci charakterystycznych punktw pionowego uksztatowania terenu. Wymienione wyej dane geodezyjne uzupenione niekiedy o miary graficzne brane z mapy wykorzystuje si do obliczenia wsprzdnych tyczonych punktw w lokalnym ukadzie wsprzdnych Oxy planu realizacyjnego. Ustalenie takiego ukadu wsprzdnych sprowadza si do przyjcia na planie punktu pocztkowego O oraz osi Ox. Mona na przykad za punkt O przyj punkt przecicia dwch gwnych osi planu realizacyjnego, przy czym jedna z tych osi bdzie reprezentowa o Ox lokalnego ukadu wsprzdnych. W oparciu o przyjty ukad wsprzdnych oraz wyszczeglnione na planie warunki geometryczne i rnego rodzaju wymiary oblicza si wsprzdne punktw reprezentujcych tre planu zagospodarowania terenu. Czynnoci etapu drugiego maj doprowadzi do wpasowania treci planu zagospodarowania terenu w sytuacj istniejc w terenie . Ten etap oparty jest na wykorzystaniu miar graficznych wicych plan zagospodarowania z sytuacj istniejc w terenie a przedstawion na mapie. Warto w tym miejscu przypomnie, e na mapach uytych do projektowania naniesione s punkty osnowy geodezyjnej (instrukcja K-1). Efekt wpasowania mona w najprostszym przypadku osign przez nadanie pocztkowi ukadu lokalnego O wsprzdnych, a osi Ox - azymutu, obliczonych bezporednio w ukadzie osnowy geodezyjnej Oxy (terenowym). Jeli zatem pocztek ukadu O zlokalizowano w punkcie 1 a o Ox przechodzi przez punkt 2 (rys. 5), to naley obliczy wsprzdne tych dwch punktw w ukadzie terenowym Oxy.

Obliczenia wsprzdnych punktw 1 i 2 opiera si na wsprzdnych punktw osnowy geodezyjnej 101-105 i pomierzonych graficznie na mapie odlegociach punktw 1 i 2 od punktw osnowy 101-105. Wprowadzenie w etapie pierwszym wsprzdnych terenowych punktu O i azymutu 1-2 (obliczonego ze wsprzdnych terenowych) dla osi Ox prowadzi bezporednio do wyznaczania wsprzdnych punktw tyczonych w ukadzie terenowym. Wpasowania obydwu ukadw wsprzdnych mona te dokona stosujc ponisze wzory transformacji izometrycznej.

x = xo + xcos - ysin y = yo + xsin + ycos


W deniu do zmniejszenia wpywu bdw miar graficznych na dokadno wpasowania treci planu zagospodarowania w istniejc sytuacj terenow mona do transformacji ukadu wsprzdnych wykorzysta wiksz liczb punktw dostosowania. Zatem podobnie jak w przypadku punktw 1 i 2 (rys. 5) naley obra jeszcze kilka innych gwnych punktw planu zagospodarowania i wic je miarami graficznymi z punktami osnowy geodezyjnej, dokona obliczenia ich wsprzdnych w ukadzie terenowym. Wszystkie te punkty dostosowania bd teraz miay wsprzdne x, y w ukadzie lokalnym Oxy i wsprzdne x,y w ukadzie terenowym Oxy. Rwnania aproksymacyjne wedug ktrych wyznaczy mona wspczynniki transformacji maj nastpujc posta:

Vxi = xo + xicos - yisin - xi Vyi = yo + xisin + yicos - yi


Po rozwizaniu powyszego ukadu rwna uzyskane wartoci niewiadomych cos i sin mog nie speni warunku cos2 + sin2 = 1 na skutek obcienia wsprzdnych x,y bdami przypadkowymi operacji graficznych. Warto kta skrtu ukadw wsprzdnych mona wedug [3] obliczy z funkcji
sin o = arctg cos

Dokadno wpasowania obydwu ukadw charakteryzuje odchylenie standardowe

1 n4

( Vx2i + Vy2i )
i i

Trzeci etap geodezyjnego opracowania planu zagospodarowania terenu polega na obliczeniu wsprzdnych wszystkich tyczonych punktw w ukadzie terenowym Oxy. Czynnoci przeliczenia wsprzdnych x, y poszczeglnych punktw z ukadu lokalnego na ukad terenowy prowadzi si z wykorzystaniem obliczonych parametrw transformacji: xo, yo, . Oprcz wsprzdnych paskich tyczonych punktw, plan realizacyjny zawiera rwnie wysokoci punktw wyznaczajcych jednoznacznie poziom zerowy wznoszonych obiektw budowlanych, jak rwnie wysokoci wybranych punktw sieci uzbrojenia podziemnego i nadziemnego, a take wysokoci punktw charakterystycznych pionowego uksztatowania terenu. Wysokoci tych punktw poddane s zazwyczaj w odniesieniu do przyjtego w Kraju poziomu odniesienia (poziom zera mareografu w Kronsztadzie) i nie wymagaj przelicze. S one realizowane w dowizaniu do punktw pastwowej osnowy wysokociowej (reperw) lub dowizanych do nich reperw roboczych stanowicych sie punktw usytuowanych na terenie inwestycji. Wysokoci wszystkich punktw wyznaczane s w systemie wysokoci normalnych. Wsprzdne punktw osnowy geodezyjnej i wsprzdne punktw tyczonych planu realizacyjnego mog by rwnie podawane w formie zestaww tabelarycznych. W takim przypadku wszystkie punkty planu realizacyjnego powinny posiada odpowiednie oznaczenia cyfrowe (numery).

4.3. Dokumentacja tyczenia


Realizacja projektu zagospodarowania w terenie polega na wytyczeniu punktw reprezentujcych tre projektu w odniesieniu do istniejcej lub nowozaoonej osnowy geodezyjnej. Tyczenie prowadzi si przy uyciu metod i instrumentw zapewniajcych uzyskanie wymaganych dokadnoci usytuowania, ksztatu i wymiarw obiektw budowlanych. Stosownie do wybranej metody tyczenia przygotowuje si dane do tyczenia, ktrymi s elementy geometryczne wice punkty planu realizacyjnego z punktami osnowy geodezyjnej. Elementami geometrycznymi s tu kierunki, kty poziome, kty pionowe, odlegoci i rnice wysokoci. Wartoci tych elementw oblicza si ze wsprzdnych punktw osnowy geodezyjnej i wsprzdnych punktw planu zagospodarowania terenu. W celu sprawdzenia poprawnoci wykonanego tyczenia lokalizujcego przygotowuje si rwnie zestawienie elementw geometrycznych (miar

kontrolnych) wicych punkty obiektu tyczonego wzgldem siebie oraz wicych punkty obiektu tyczonego z punktami obiektw wzniesionych lub istniejcych.

Rezultaty wykonanych oblicze su do sporzdzenia dokumentu bdcego bezporedni podstaw tyczenia. Dokumentem tym jest szkic dokumentacyjny przygotowany na podstawie planu realizacyjnego. Szkic taki (rys.6) zawiera: rysunek realizowanego obiektu lub jego fragmentu sporzdzony w oparciu o plan realizacyjny bez obowizku zachowania skali, istniejce przewody i urzdzenia podziemne, punkty osnowy geodezyjnej, wsprzdne punktw osnowy i punktw tyczonych, obliczone dane do tyczenia i miary kontrolne, numer zlecenia i oznaczenie dokumentacji na podstawie ktrej sporzdzono szkic, nazwisko sporzdzajcego i dat wykonania szkicu. Dane do tyczenia oraz miary kontrolne mog by zestawione tabelarycznie lub wypisywane bezporednio na rysunku szkicu dokumentacyjnego. Po wykonaniu tyczenia sporzdza si szkic tyczenia na ktrym uwidacznia si wszystkie dane liczbowe uzyskiwane w toku prac tyczeniowych wraz z miarami kontrolnymi. Szkic tyczenia (rys. 7) sporzdza si jako dokument wycinkowy jednego okrelonego etapu wytyczenia. Szkic taki moe by sporzdzony na kopii szkicu dokumentacyjnego. Wykonanie tyczenia naley udokumentowa odpowiednimi wpisami do dziennika budowy z jednoczesnym przekazaniem kierownikowi budowy dwch egzemplarzy szkicw tyczenia. Wszystkie szkice dokumentacyjne i szkice tyczenia przechowuje wykonawca prac geodezyjnych do chwili zakoczenia budowy po czym przekazuje je zamawiajcemu.

4.4. Rodzaje prace geodezyjnych prowadzonych w czasie budowy i eksploatacji obiektu budowlanego
Oprcz projektu zagospodarowania terenu przedstawiajcego przestrzenne usytuowanie obiektu i urzdze budowlanych sporzdza si projekt architektoniczno-budowlany poszczeglnych obiektw budowlanych. Projekt architektoniczno-budowlany obiektu budowlanego powinien zawiera zwizy opis techniczny oraz cz rysunkow. W opisie technicznym okrela si: przeznaczenie obiektu, jego kubatur i zestawienie powierzchni, ukad konstrukcyjny obiektu oraz rozwizania konstrukcyjno-materiaowe, podstawowe dane technologiczne obiektw usugowych i produkcyjnych, rozwizania budowlane i instalacyjno-techniczne obiektw liniowych, rozwizania i sposb funkcjonowania zasadniczych urzdze rnych instalacji technicznych, w tym przemysowych,

charakterystyk energetyczn i ekologiczn obiektu. Cz rysunkowa przedstawia: widoki boczne (elewacje), a take widok z gry, rzuty wszystkich charakterystycznych poziomw obiektu, w tym przekrycia oraz przekroje przedstawiajce: rozwizania budowlano-konstrukcyjne i powizanie z podoem; wspzaleno midzy elementami budowlanymi obiektw a urzdzeniami technologicznymi i przemysowymi; budowle przemysowe i inne tworzce cao techniczno-uytkow jak komin, zbiornik, chodnia, z podaniem wszystkich wymiarw, urzdzenia instalacji technicznych i elementy oglnobudowlanego wyposaenia technicznego. Cz rysunkowa projektu architektoniczno-budowlanego sporzdzana jest w skali dostosowanej do specyfiki i charakteru obiektu budowlanego oraz stopnia dokadnoci oznacze graficznych. Projekty powinny by sporzdzone w skalach nie mniejszych ni: 1:200 dla obiektw budowlanych o duych rozmiarach, 1:100 dla pozostaych obiektw i wydzielonych czci obiektw duych, 1:50 dla obiektw lub ich wydzielonych czci podlegajcych przebudowie lub modernizacji. W stosunku do obiektu budowlanego liniowego skale rysunkw dostosowa naley do potrzeb realizacyjnych obiektu. Podobnie jak przy tyczeniu lokalizacyjnym podstawowym dokumentem jest projekt zagospodarowania terenu tak w czasie budowy konkretnego obiektu budowlanego takim dokumentem jest projekt architektoniczno-budowlany. Pozwala on na przygotowanie danych do wytyczenia szczegw obiektu budowlanego zgodnie z wymogami projektu. Celem geodezyjnej obsugi budowy i montau obiektu jest zatem zapewnienie waciwego wzajemnego pooenia elementw tworzcych obiekt z zachowaniem jego wymaganego ksztatu i wymiarw. Znakomita wikszo obiektw budowlanych wznoszona jest obecnie przy cisej wsppracy wykonawcw prac budowlano-montaowych z wykonawcami prac geodezyjnych. Wsppraca ta rozpoczyna si ju w trakcie robt ziemnych i jest kontynuowana w fazie budowy fundamentw, wznoszenia elementw nonych i przekry dachowych, a take podczas budowy i montau wyposaenia technicznego, eksploatacyjnego i technologicznego. Prace geodezyjne kontynuowane s rwnie po zakoczeniu budowy i rozpoczciu eksploatacji, a ich celem jest wyznaczanie przemieszcze i odksztace budowli oraz sprawdzanie rnorodnych warunkw geometrycznych zapewniajcych prawidowe funkcjonowanie obiektu budowlanego i urzdze produkcyjnych. Tyczenie sytuacyjne szczegw, ktrych lokalizacja musi by wskazana z wysok dokadnoci prowadzi si w oparciu o osnow budowlano-montaow utworzon przez gwne osie tyczonego obiektu lub jednoznacznie zwizan z tymi osiami. W pracach o mniejszych wymaganiach dokadnociowych mona zrezygnowa z zakadania osnw budowlano-montaowych , a tyczenie elementw zespow konstrukcyjnych i technicznych mona opiera na ukadach osi konstrukcyjnych tych zespow oraz na uprzednio wytyczonych i skontrolowanych elementach. Tyczenie wysokociowe opiera si na reperach roboczych, ktrych wysokoci wyznaczono w dowizaniu do reperw sieci pastwowej. Repery robocze sytuuje si poza zasigiem przemieszcze podoa spowodowanych przez obiekt w takiej liczbie aby bya moliwo kontrolowania wysokoci punktw wyznaczanych. Korzystne jest usytuowanie reperw roboczych w takiej odlegoci od obiektu aby przeniesienie wysokoci z reperu na obiekt mogo by dokonane z wykorzystaniem jednego stanowiska niwelatora. Dokumentami tyczenia szczegw s podobnie jak przy tyczeniu lokalizacyjnym: szkic dokumentacyjny i szkic tyczenia, sporzdzone na podstawie projektu architektoniczno-budowlanego i wynikw wykonanego tyczenia. Ponadto sporzdza si rwnie szkice kontrolne zawierajce wyniki powykonawczych pomiarw inwentaryzacyjnych, ktre prowadzi si w poszczeglnych fazach wznoszenia obiektu w celu stwierdzenia poprawnoci: wykonania wykopw i deskowa, ustawienia rub fundamentowych, ustawienia elementw nonych itp. Wykonane czynnoci tyczenia, inwentaryzacji jak rwnie wykonane pomiary przemieszcze obiektu i jego podoa w czasie budowy naley bezwzgldnie potwierdzi wpisem do dziennika budowy. Odpowiednie szkice tyczenia i kontroli oraz wyniki pomiarw przemieszcze przekazuje si kierownikowi budowy. W razie stwierdzenia niedopuszczalnych rozbienoci midzy wynikami pomiarw, a ustaleniami projektu architektoniczno-budowlanego, fakt ten naley odnotowa w dzienniku budowy. Bezporednio po zakoczeniu budowy prowadzi si pomiary inwentaryzacyjne w celu zebrania danych dotyczcych zagospodarowania terenu, w tym take jego uksztatowania pionowego. Inwentaryzacja przewodw podziemnych powinna by wykonana przed ich przykryciem. Zebrane w toku takich pomiarw informacje pozwalaj na opracowanie mapy inwentaryzacyjnej wzniesionej inwestycji i s rwnie wykorzystywane do wprowadzenia zmian na mapie zasadniczej.

Obiekty budowlane i budowle inynierskie, ktre podczas budowy i montau oraz w czasie eksploatacji s zagroone przemieszczeniami i odksztaceniami majcymi wpyw na ich bezpieczestwo i prawidow prac, poddawane s pomiarom okresowym. Zakres i czstotliwo pomiarw przemieszcze i odksztace jest zazwyczaj okrelona w projekcie technicznym lub instrukcji eksploatacji obiektw.

5. GEODEZYJNE OSNOWY REALIZACYJNE

5.1. Oglna charakterystyka osnw realizacyjnych


Wyznaczanie w terenie treci planu realizacyjnego dla duych inwestycji (zakady przemysowe, osiedla mieszkaniowe, trasy komunikacyjne, budowle inynierskie) prowadzi si w oparciu o punkty geodezyjnej osnowy realizacyjnej. Konstrukcja geometryczna takiej osnowy i sposoby jej pomiaru ustalane s w dostosowaniu do potrzeb realizacji konkretnej inwestycji z uwzgldnieniem wielkoci zajmowanego obszaru, gstoci i rodzaju zabudowy oraz wynikw wstpnych analiz dokadnoci. Zakadana osnowa realizacyjna powinna ponadto zabezpiecza prowadzenie pomiarw inwentaryzacyjnych powykonawczych, pomiarw przemieszcze i odksztace, a take powinna suy tworzeniu lub aktualizacji mapy zasadniczej Wzgldy praktyczne wynikajce z moliwoci technicznych obecnie stosowanych instrumentw geodezyjnych sprawiaj, e rozrnia si osnowy realizacyjne sytuacyjne (poziome), wysokociowe i przestrzenne. Ponadto, rozlego obszaru inwestycji zrnicowane wymagania dokadnoci tyczenia poszczeglnych obiektw budowlanych prowadz do podziau osnw realizacyjnych na: podstawowe, szczegowe i budowlano-montaowe. Ze wzgldu na ksztat terenu inwestycji mona jeszcze rozrni osnowy powierzchniowe i wyduone (liniowe). Osnowy realizacyjne powinny podobnie jak inne osnowy geodezyjne cechowa si trwaoci w czasie i wielorakoci zastosowa. Ponadto musz by dostosowane do pewnych szczeglnych warunkw wynikajcych z charakteru pomiarw realizacyjnych, ktre naley prowadzi z uwzgldnieniem konkretnej technologii budowy obiektu przy zmieniajcych si wymaganiach dokadnociowych w kolejnych fazach procesu budowlanego. Podstawowe wymagania obowizujce przy zakadaniu osnw realizacyjnych reguluj przepisy Instrukcji G-3. Geodezyjna obsuga inwestycji, natomiast propozycje rnych rozwiza ujto w wytycznych technicznych G-3.1. Osnowy realizacyjne. Instrukcja ma charakter obligatoryjny, jednak jej przepisy sformuowano w sposb pozwalajcy wykonawcy stosowa rnorodne rozwizania techniczne niekoniecznie te, ktre zaprezentowano w wytycznych G-3.1. Tym samym nowe rozwizania metodyczne oparte na wykorzystaniu techniki satelitarnej GPS mog by stosowane przy zakadaniu osnw realizacyjnych jeli tylko uzyskane rezultaty pomiarw odpowiada bd wymogom stawianym w Instrukcji G.3.

5.2. Poziome osnowy realizacyjne 5.2.1. Rodzaje osnw


Pozioma osnowa realizacyjna zabezpieczajca potrzeby realizacji kadego przedsiwzicia inwestycyjnego dzieli si na osnow: podstawow, szczegow, budowlano-montaow. Podstawowa osnowa realizacyjna umoliwia powizanie planu zagospodarowania terenu z obiektami i urzdzeniami istniejcymi w terenie, a take stanowi podstaw do rozwinicia osnowy szczegowej. Powinna ona by nawizana do punktw istniejcej pastwowej osnowy geodezyjnej w sposb zapewniajcy okrelenie wsprzdnych nowych punktw w ukadzie wsprzdnych 1965. Szczegowa osnowa realizacyjna jest nawizana do punktw osnowy podstawowej i wraz z ni stanowi podstaw do tyczenia lokalizujcego obiekty budowlane w terenie. Osnowa tego typu moe mie jednorodn struktur geometryczn dla caego terenu inwestycji, lub te struktura ta moe by rna i dopasowana w poszczeglnych fragmentach terenu inwestycji do ksztatu realizowanych obiektw. Dokadno wyznaczenia wsprzdnych punktw osnowy szczegowej powinna zabezpieczy lokalizacj poszczeglnych elementw planu realizacyjnego w ramach dopuszczalnych odchyek usytuowania.

Osnowa budowlano-montaowa suy do tyczenia szczegw konkretnego obiektu budowlanego, ktrego poszczeglne fragmenty (elementy konstrukcyjne) musz by usytuowane w przestrzeni z wysok dokadnoci, trudn do uzyskania przy wykonywaniu tyczenia w oparciu o osnow szczegow. Osnowa tego typu jest osnow lokaln lecz zlokalizowan w oparciu o punkty osnowy szczegowej. Konstrukcja geometryczna osnw budowlano-montaowych jest dostosowana do ksztatu wznoszonego obiektu. Przedstawiony wyej klasyczny podzia poziomych osnw realizacyjnych moe w konkretnych rozwizaniach wystpowa w formie uproszczonej. Moliwe jest na przykad dowizanie osnw budowlanomontaowych bezporednio do punktw osnowy podstawowej, jak rwnie dopuszczalne jest zakadanie dla maych obszarw inwestycji tylko osnowy szczegowej. Takie uproszczenia konstrukcji geometrycznej sieci realizacyjnych s szczeglnie uzasadnione przy korzystaniu w pracach tyczeniowych z tachymetrw elektronicznych i odbiornikw satelitarnych. Funkcj poziomej sieci realizacyjnej spenia moe istniejca na danym terenie osnowa geodezyjna, zagszczana w razie potrzeby dodatkowymi punktami. Adaptowana osnowa istniejca musi jednak spenia wymogi dokadnociowe ustalone dla realizowanej inwestycji. Najczciej jednak osnowa realizacyjna o wysokiej dokadnoci rozwizywana jest jako osnowa lokalna, a dopiero pniej przyjty ukad lokalny jest transformowany na ukad pastwowy 1965 z wykorzystaniem punktw dostosowania. Punktami dostosowania s tu punkty istniejcej w terenie osnowy geodezyjnej, ktre wczono fizycznie do zakadanej sieci realizacyjnej i objto wsplnymi obserwacjami ktw i dugoci prowadzonymi w nowo zaoonej sieci realizacyjnej. Obecno tych punktw w procesie wyrwnania sieci realizacyjnej w jej ukadzie lokalnym nie nakada na to wyrwnanie adnych dodatkowych warunkw. W klasyfikacji poziomych osnw realizacyjnych rozrni jeszcze mona dwa rodzaje sieci: sieci w ktrych na warto wsprzdnych punktw nie naoono warunkw rwnoci z wartociami projektowanymi, sieci w ktrych wartoci wsprzdnych punktw po wyrwnaniu rwne s zaoonym w projekcie wartociom nominalnym. W pierwszym przypadku lokalizowanie punktw w terenie cechuje si pewn dowolnoci w doborze miejsca osadzenia znaku pomiarowego, za w drugim przypadku miejsce osadzenia znaku jest okrelone cile w planie realizacyjnym. Uzyskanie nominalnych wartoci wsprzdnych wie si tu z przesuwaniem pierwotnego rodka gowicy znaku o wartoci poprawek trasowania uzyskanych z wyrwnania sieci.

5.2.2. Oglne zasady projektowania


Gwnym celem dosy zoonego procesu projektowania osnowy realizacyjnej jest wybr optymalnej struktury geometrycznej sieci ktra powinna zapewni: trwao i stabilno znakw pomiarowych reprezentujcych w terenie punkty sieci realizacyjnej, wymagan dokadno tyczenia poszczeglnych fragmentw planu realizacyjnego, atwy dostp do punktw sieci realizacyjnej zespow geodezyjnych wykonujcych swe czynnoci w rnych fazach procesu budowlanego, moliwo wykorzystania sieci realizacyjnej w pomiarach inwentaryzacyjnych powykonawczych i w pomiarach przemieszcze. Projektant powinien zatem dla nowej inwestycji ustali: typ konstrukcji geometrycznej sieci, miejsca osadzenia znakw pomiarowych i ich rodzaj, wymagan dokadno wyznaczenia pooenia punktw sieci, sposoby pomiaru elementw geometrycznych sieci i dokadno obserwacji terenowych. Projekt rozmieszczenia punktw osnowy realizacyjnej sporzdza si na kopii planu realizacyjnego z penym wykorzystaniem map, wykazw wsprzdnych i opisw topograficznych punktw istniejcej osnowy geodezyjnej zarwno na terenie projektowanej inwestycji jak i na terenach ssiadujcych. Wybr lokalizacji punktw na planie realizacyjnym musi by dostosowany do treci tego planu w sensie zachowania wizur pomidzy punktami i ustalenia miejsc, w ktrych nie bd prowadzone prace budowlane i ustawiane obiekty tymczasowe zagraajce trwaoci znakw. Struktura geometryczna sieci realizacyjnej i gsto projektowanych punktw pozostaj w cisym zwizku z treci planu realizacyjnego. Wanie rodzaj projektowanych obiektw budowlanych, ich rozmieszczenie i wymiary w znacznym stopniu ograniczaj inwencj projektanta sieci. Moe si okaza poytecznym pokrycie poszczeglnych fragmentw inwestycji sieciami o odmiennej strukturze geometrycznej, szczeglnie przy projektowaniu osnw szczegowych.

Dokumentacja geodezyjna dotyczca sieci istniejcych na danym terenie pozwala zorientowa si projektantowi do jakiej klasy dokadnoci nale te punkty. Jeli ta dokadno bdzie odpowiednia dla potrzeb pomiarw realizacyjnych, a jednoczenie usytuowanie punktw nie koliduje z przyszymi pracami budowlanymi to punkty takie s wczone do sieci realizacyjnej i wykorzystywane do jej nawizania. Przy niszej od wymaganej dokadnoci istniejcych w terenie punktw osnowy geodezyjnej, mog one zosta wczone do sieci realizacyjnej, jednak nie jako punkty nawizania, a jedynie jako punkty dostosowania, pozwalajce na dokonanie transformacji wsprzdnych punktw osnowy realizacyjnej z ukadu lokalnego na ukad pastwowy z zachowaniem skali sieci realizacyjnej. Na og sieci poziome, w ktrych pooenie punktw wyznacza si przy uyciu najnowszych technik pomiarowych, bd znajdoway si w wyszej klasie dokadnoci ni sieci zakadane w okresie wczeniejszym. Mona jednak zauway, e w wielu regionach Kraju na istniejcych punktach osnw II i III klasy prowadzi si obserwacje metodami GPS, nadajc tym punktom nowe dokadniej okrelone wsprzdne. W kolejnym etapie pracy projektant przeprowadza wstpn analiz dokadnoci , w wyniku ktrej powinny zosta wskazane zarwno przewidziane do obserwacji elementy geometryczne sieci jak i dokadnoci prowadzenia tych obserwacji. W uzasadnionych dokadnociowo przypadkach wskazania takie mog by dokonane w oparciu o wymogi sformuowane w Instrukcji G-1 w zakresie osnw geodezyjnych II i III klasy. Midzy innymi w instrukcji tej ustalono i bd pooenia punktu osnowy II klasy wzgldem punktw nawizania moe osiga warto mp 0,05m jeli zostan zachowane bdy pomiaru ktw i dugoci bokw w sieci zestawione w tabeli 1. Tabela 1 Dugo elementu w sieci 0,5 - 2 km 2 - 4 km 4 - 8 km rednie bdy pomiaru Kta Dugoci boku 4 2 x 10-5 2,5 1,2 x 10-5 1,5 8 x 10-6

Uzyskanie bdu pooenia punktu mp 0,10m w osnowach geodezyjnych III klasy, przy stosowaniu metody wcicia, jest moliwe przy zachowaniu dokadnoci pomiaru ktw i dugoci wyszczeglnionych w tabeli 2 Tabela 2 Dugo elementu w sieci 0,4 - 1,5 km 1,5 - 3,0 km 3,0 - 5,0 km rednie bdy pomiaru Kta Dugoci boku 10 5 x 10-5 5 2,5 x 10-5 3 1,5 x 10-5

Indywidualna wstpna analiza dokadnoci zaprojektowanej lokalnej sieci realizacyjnej powinna by oparta na wymaganej dokadnoci usytuowania obiektu lub realizacji ksztatu i wymiarw tego obiektu. Dopuszczalne odchyki w tym zakresie powinny by podane w planie zagospodarowania terenu, w normach branowych lub bezporednio przez zleceniodawc prac geodezyjnych. Na podstawie podanych odchyek, w ramach wstpnej analizy dokadnoci, ustala si wymagane dokadnoci wyznaczenia punktw osnowy realizacyjnej, a w dalszym rozwiniciu jej struktur geometryczn i dokadno obserwacji polowych. Przygotowany projekt sieci realizacyjnej weryfikuje si jeszcze w ramach wywiadu terenowego i po wprowadzeniu niezbdnych poprawek przystpuje si do wyznaczenia poszczeglnych punktw sieci w terenie i ich utrwalenia odpowiednimi znakami ziemnymi lub ciennymi. Tyczenie punktw osnowy realizacyjnej prowadzi si w nawizaniu do zidentyfikowanych szczegw terenowych. Punkty ktrym maj by nadane nominalne wsprzdne projektowane musz zosta zlokalizowane z dokadnoci zapewniajc moliwo wprowadzenia poprawek trasowania na specjalnie przygotowanej gowicy znaku o wymiarach 10cm x 10cm.

5.2.3. Przykadowe konstrukcje geometryczne osnw podstawowych i szczegowych


W procesie projektowania sieci realizacyjnych pooenie poszczeglnych punktw na planie realizacyjnym ustala si majc na wzgldzie ich trwao i uyteczno w pracach tyczeniowych, a take korzystne ich wzajemne powizanie elementami geometrycznymi podlegajcymi obserwacjom polowym.

Elementami geometrycznymi wicymi poszczeglne punkty i pozwalajcymi na wyznaczenie ich pooenia s kty pomidzy liniami czcymi punkty i dugoci tych linii. Ustalenie wartoci wymienionych elementw przy zastosowaniu tradycyjnych technik pomiaru wymaga istnienia wizur wzdu linii czcych punkty. Spenienie tego warunku wpywa w sposb decydujcy na konstrukcj geometryczn zakadanej sieci. Brak wizur midzy punktami nie jest jednak przeszkod w wyznaczaniu ich pooenia przy stosowaniu techniki satelitarnej GPS. Stwarza to niewtpliwie moliwoci atwiejszego wyboru lokalizacji punktw osnowy realizacyjnej. Projektowanie lokalizacji punktw osnowy podstawowej i szczegowej prowadzone jest w oparciu o ten sam plan realizacyjny. Stanowi on oparcie dla sieci szczegowych, ktrych konstrukcja geometryczna moe by zrnicowana zarwno dla poszczeglnych fragmentw terenu inwestycji jak i dla poszczeglnych faz prac budowlanych. Sie podstawowa powinna ponadto zabezpieczy potrzeby prowadzenia w trakcie budowy i po jej zakoczeniu pomiarw inwentaryzacyjnych i pomiarw przemieszcze. Mona przyj i punkty tworzce sie podstawow powinny by rozmieszczone rwnomiernie na terenie budowy i na terenach przylegych w miejscach szczeglnie chronionych, na odkrytych wzniesieniach terenowych, a nawet na dostpnych dachach trwaych budynkw. Najczciej ksztat takiej osnowy bdzie zbliony do konstrukcji przedstawionej na rysunku 8, a zastosowanej przy budowie ogromnego zakadu metalurgicznego.

Jest to sie trilateracyjna o bokach od 850m do 2,5km. Konstrukcja geometryczna przedstawiona na rysunku 8 moe te by traktowana jako sie ktowa z kilkoma elementami liniowymi i jako pena sie liniowo-ktowa. W przypadku inwestycji obszarowo mniejszych punkty osnowy podstawowej w wikszoci mog by zlokalizowane poza terenem budowy (rys. 9).

Dla inwestycji liniowych (drogi, koleje, cieki wodne) punkty osnowy podstawowej rozmieszczone w odlegoci 500m do 2,5km mog tworzy acuch trjktw lub cig poligonowy (rys. 10 i 11).

Przykad wykorzystania istniejcej w terenie osnowy geodezyjnej II i III klasy do rozbudowania szczegowej osnowy realizacyjnej przedstawiono na rysunku 12.

Znajdujce si w rejonie przyszej inwestycji budynki mona wykorzysta do zakadania na nich znakw ciennych lub dachowych, ktre razem ze znakami ziemnymi utworz sie realizacyjn. Wzajemne powizanie tych punktw konstrukcjami liniowo-ktowymi przedstawiono na rysunku 13. Konstrukcje geometryczne szczegowych osnw realizacyjnych s na og dostosowane do ksztatu tyczonych obiektw. Najczciej bd to cigi poligonowe o bokach 200 - 300m dowizane do punktw osnowy podstawowej i tworzce niekiedy sieci poligonowe. Dla obiektw rwnomiernie usytuowanych w wybranych fragmentach terenu inwestycji mona stosowa sie czworoktw (rys.14).

Szczegowa sie realizacyjna, w ktrej punkty otrzymuj nominalne wsprzdne projektowane ma najczciej ksztat regularny i wystpuje jako sie kwadratw lub prostoktw (rys. 15).

Konstrukcje geometryczne sieci budowlano-montaowych s cile zwizane z ukadem osi konstrukcyjnych i ksztatem wznoszonego obiektu. Blisza charakterystyka tych sieci zostanie przedstawiona cznie z pracami geodezyjnymi prowadzonymi w czasie budowy i montau wybranych obiektw w dalszej czci opracowania.

5.2.4. Prace terenowe


Przygotowany projekt poziomej osnowy realizacyjnej tyczy si w terenie. Dokadne wyznaczenie pozycji poszczeglnych punktw wymagane jest tylko przy sieciach regularnych z uwagi na nadawanie tym punktom nominalnych wsprzdnych projektowanych. Pozostae punkty tyczy si w przyblieniu, za ostatecznej lokalizacji dokonuje si bezporednio w terenie wybierajc dla nich dogodne i bezpieczne miejsca np. miedze, pobocza drg, skwery i rejony w ktrych nie bd prowadzone adne prace budowlane. W pierwszej kolejnoci utrwaleniu podlegaj punkty osnowy podstawowej, za w miar postpu prac budowlanych rozwija si i utrwala punkty osnowy szczegowej. Podczas prowadzenia prac ziemnych (makroniwelacji) osnowa szczegowa moe skada si z punktw rozproszonych, ktrych pooenie wyznacza si np. metod wcicia wstecz, a obrysy wykopw i nasypy tyczy si metod biegunow. Tego typu punkty utrwalone s znakami tymczasowymi. Dopiero po splantowaniu terenu mona przystpi do lokalizacji punktw osnowy szczegowej w tych rejonach inwestycji gdzie rozpoczyna si prace budowlane. Pokrywanie na pocztku caego terenu inwestycji punktami sieci szczegowej jest niewskazane, gdy s one niszczone przez dosy dowolnie poruszajce si po terenie budowy samochody i maszyny budowlane. Do utrwalania punktw stosuje si znaki ziemne w postaci supw betonowych prefabrykowanych (rys. 16) lub w postaci rur stalowych wypenionych betonem (rys. 17).

Gowice tych znakw powinny posiada wyranie zaznaczony rodek. Gowice znakw przeznaczonych do utrwalania punktw osnowy regularnej wyposaone s w pyt stalow niekiedy z naniesion na ni siatk centymetrow lub ukadem dwch wzajemnie prostopadych osi przecinajcych si w rodku pyty. Przy stabilizacji tych znakw naley zapewni rwnolego krawdzi pytki do osi ukadu wsprzdnych sieci realizacyjnej. Takie usytuowanie pytki jest niezbdne do wnoszenia poprawek trasowania uzyskanych w wyniku wyrwnania sieci regularnej. Punkty obierane na budynkach utrwala si tarczami sygnalizacyjnymi o wyranym znaku w ksztacie krzya. Stosowanie tachymetrw elektronicznych wywouje potrzeb utrwalania takich punktw pryzmatami dalmierczymi (np.3600), lub specjaln foli odblaskow z naniesionym centrem znaku. Obserwacje, ktrych celem jest wyznaczenie wartoci elementw geometrycznych wicych punkty osnowy realizacyjnej mona rozpocz po ustabilizowaniu si znakw. S to najczciej obserwacje kierunkw i dugoci prowadzone wzdu linii tworzcych konstrukcj geometryczn sieci. Linie te mog czy zarwno ssiednie punkty sieci jak i punkty dalsze jeli zachodzi potrzeba wzmocnienia mocy geometrycznej sieci. Rodzaj instrumentw i liczba serii pomiarowych powinny by okrelone w ramach wstpnej analizy dokadnoci. Instrumentami predestynowanymi do prowadzenia obserwacji w sieciach geodezyjnych s dzi niewtpliwie rnej klasy tachymetry elektroniczne (total station). Z uwagi na rol jak peni maj podstawowe sieci realizacyjne, do pomiaru ktw i dugoci w tych sieciach powinny by uyte instrumenty charakteryzujce si najwyszymi parametrami dokadnociowymi. Przykadem takiego instrumentu jest tachymetr TC 2002 firmy Leica, w ktrym dokadno odczytu kierunku wynosi 1cc, za odlegoci mona mierzy z dokadnoci (1mm + 1 ppm). Przy pomiarach odlegoci do 200m, tachymetr ten zapewnia dokadno rzdu 0,2mm. Pomiar w cigach i sieciach poligonowych korzystnie jest prowadzi metod trzech statyww. W pracach o najwyszej precyzji decydujcy wpyw na dokadno ostatecznych rezultatw pomiarw maj warunki w jakich prowadzi si obserwacje. Std te powinno si unika prowadzenia obserwacji w czasie sonecznej pogody, wzgldnie naley stosowa parasole ochronne. Pomiary w sieciach szczegowych prowadzone s na og z nisz dokadnoci ni w sieciach podstawowych. Decyzje w tym wzgldzie podejmuje si w ramach wstpnych analiz dokadnoci. W ostatnich kilku latach instrumentaria przedsibiorstw geodezyjnych wzbogaciy si o odbiorniki satelitarne pozwalajce wyznaczy pozycje punktw w odniesieniu do ukadu 32 satelitw krcych po

orbitach o promieniu okoo 20 tysicy kilometrw. Technika GPS jest ju szeroko stosowana w pomiarach rnego typu osnw. Rwnie w pomiarach zwizanych z zakadaniem sieci realizacyjnych technika ta bdzie wypiera tradycyjnie prowadzone pomiary ktowo-liniowe. Ze wzgldu na osigane dokadnoci wyznacze pozycji punktw najkorzystniej jest stosowa metod statyczn lub metod rapid static. W pierwszej z nich stosujc czas obserwacji od 60 do 80 minut mona wyznaczy pooenia punktw z dokadnoci 3 - 5mm dla odlegoci midzy punktami do 5km. Metoda rapid static wymaga prowadzenia obserwacji w czasie 10 - 15 minut i zapewnia wyznaczenie pooenia punktw z dokadnoci okoo 1cm. Duo mniejsze dokadnoci uzyskuje si przy stosowaniu metody kinematycznej i pseudokinematycznej.

5.2.5. Wyrwnanie wynikw obserwacji i obliczenie wsprzdnych punktw


Obserwacje prowadzone przy uyciu instrumentw elektronicznych rejestrowane s w terenie na rnego rodzaju magnetycznych nonikach informacji, specjalnych rejestratorach lub wprost w pamici mikrokomputerw, wedug przyjtego stosownie do potrzeb formatu zapisu. Uycie odpowiednich kodw pozwala rwnoczenie prowadzi rejestracj dodatkowych informacji obejmujcych: oznaczenia stanowisk instrumentu, oznaczenia punktw obserwowanych, wysokoci instrumentu i sygnaw, warunkw atmosferycznych i innych uwag potrzebnych w pracach obliczeniowych. Wstpne opracowanie zebranych informacji obejmuje usunicie z zapisu ewidentnych pomyek i zauwaonych bdw. Po tych czynnociach materia obserwacyjny podlega przetworzeniu na posta przydatn do wykorzystania w procesie wyrwnania, realizowanym wedug posiadanego oprogramowania. Przykadowy zapis terenowy i jego przetworzon posta uwidoczniono w tabeli 3 i 4 wraz z objanieniami. Do rwnowaenia i doprowadzania do postaci bezwymiarowej ukadw rwna wielkoci obserwowanych w terenie, korzysta si z bdw rednich (odchyle standardowych) tych wielkoci. Faktycznie osignite dokadnoci obserwacji najlepiej jest oceni w oparciu o bdy rednie obliczone na podstawie uzyskanych w terenie wynikw. Jeli obserwacje wykonano w dwch lub kilku seriach to rednie bdy mona obliczy na podstawie rnic midzy seriami. Bdy ktw poziomych mona rwnie obliczy w oparciu o odchyki zamkni obwodw lub cigw dwustronnie dowizanych. Gdy zebrane wyniki obserwacji nie pozwalaj na obliczenie bdw rednich wwczas wyznacza si je w oparciu o parametry dokadnociowe uytych do pomiaru instrumentw i bdy elementarnych czynnoci pomiarowych, stosujc prawo narastania bdw rednich dla wielkoci nieskorelowanych. Bdy rednie dugoci mona te obliczy wedug formuy

ml = (a + b x l)

(1)

korzystajc z charakterystyk dokadnociowych dalmierzy podawanych przez produkujce je firmy [np. ml = (2 + 3 x 10-6 l)mm]. Tabela 3
410001 + 00000000 kod 0 - rozpoczcie obserwacji na stanowisku 410002 + 00000088 42.... + 00000032 43.... + 00001441 kod 88 nr stan. wys. instr. 410003 + 00000053 42.... + 00000995 43.... + 00000018 kod 53 cinienie temper. 410004 + 00000087 42.... + 00000031 43.... + 00001339 kod 87 nr celu wys. sygn. 410005 + 00000087 42.... + 00000033 43.... + 00001444 kod 87 nr celu wys. sygn. 110006 + 00000033 21.322 + 35670072 22.322 + 10019630 110007 + 00000031 21.322 + 16156632 22.322 + 10014596 110008 + 00000031 21.322 + 36156591 22.322 + 29985 187 110009 + 00000033 21.322 + 15670025 22.322 + 29980123 nr celu kier. poziomy kier. pionowy 410010 + 00000080 42.... + 00000032 kod 80 nr stan. 110011 + 00000033 21.322 + 35670043 22.322 + 10019814 110012 + 00000031 21.322 + 16156703 22.322 + 10014541 110013 + 00000031 21.322 + 36156698 22.322 + 29985263 110014 + 00000033 21.322 + 15670067 22.322 + 29980266 nr celu kier. poziomy kier. pionowy

31...26 + 03152130 31...26 + 03028895 31...26 + 03028895 31...26 + 03152131 odleg. pochyl.

32...26 + 03152115 32...26 + 03028887 32...26 + 03028887 32...26 + 03152116 odl. pozioma

31...26 + 03152128 31...26 + 03028893 31...26 + 03028893 31...26 + 03152131 odl. pochyl.

32...26 32...26 32...26 32...26

+ 03152113 + 03028885 + 03028885 + 03152116 odl. pozioma

Tabela 4 32 995,0 18,0 11,0 1,441 cinienie temp. wys. instr. 33 .00000 315.2150 -.9743 100.1975 1.444 31 204.86563 302.8920 -.5914 100.1470 1.339 kier.poziomy odl. pochyl. rnica kier. pion. wys. sygn. wysok. 32 995.0 18.0 11.0 1.441 33 .00000 315.2149 -.9753 100.1977 1.444 31 204.86646 302.8919 -.5882 100.1464 1.339

1 seria

2 seria

W wyrwnaniu wynikw pomiarw poziomych sieci realizacyjnych korzysta si z rwna obserwacyjnych ktw i dugoci. Rwnanie obserwacyjne kta ma posta

obs + = przybl + d

(2)

w ktrym przybl oblicza si ze wsprzdnych przyblionych trzech punktw wyznaczajcych ten kt (rys. 18), za d okrelone jest zalenoci:

d = (

)dx L + ( )dy L + ( )dx P + ( )dy P + x P y P x L y L


(3)

+(

)dx C + ( )dy C x C y C

Po obliczeniu pochodnych czstkowych funkcji

= arctg

yP yC y yC arctg L xP xC xL xC

(4)

wzgldem wsprzdnych punktw L, P, C i wprowadzeniu ich do wzoru (2) rwnanie obserwacyjne ktw poziomych przyjmie posta
= sin CL cos CL sin CP cos CP dx L + dy L + dx P dy P + l CL l CL l CP l CP

(5)

+(

sin CL sin CP cos CL cos CP )dx C + ( + )dy C + przybl obs l CL l CP l CL l CP

Rwnanie obserwacyjne dugoci dla odcinka PK (rys.19) uzyskuje si w podobny sposb po obliczeniu pochodnych czstkowych funkcji

l PK = ( y K y P ) 2 + ( x K x P ) 2
Rwnanie to wystpuje w postaci:

(6)

l = cos PK dx P sin PK dy P + cos PK dx K + + sin PK dy K + l przybl l obs

(7)

Jeli na stanowisku obserwacyjnym obserwowano pk kierunkw wwczas dla kadego z nich ukada si rwnanie obserwacyjne typu:

k =

coc PK sin PK sin PK dx P + dy P + dx K l PK l PK l PK cos PK dy K + s + k przybl k obs l PK

(8)

przy czym s - oznacza tu niewiadom okrelajc skrt pku.

Ukad rwna obserwacyjnych uoonych dla wszystkich pomierzonych w terenie wielkoci przyjmuje w zapisie macierzowym nastpujc posta: V=AX-L gdzie: V - macierz poprawek obserwacyjnych, A - macierz wspczynnikw rwna obserwacyjnych, X - macierz niewiadomych czyli poprawek do przyblionych wsprzdnych punktw sieci realizacyjnej, L - macierz wyrazw wolnych czyli rnic wielkoci obserwowanych i odpowiadajcych im wielkoci obliczonych z przyblionych wsprzdnych punktw. Rozwizanie tego ukadu rwna przy zachowaniu zasady Gaussa VTP V= min, wyraa si wzorem
T T X = ( A P A) 1 A P L

(9)

(10)

przy czym X oznacza estymator oszacowania macierzy niewiadomych, P - oznacza macierz wag ukadu rwna obserwacyjnych (9).

Uzyskane z wyrwnania niewiadome dx, dy pozwalaj na obliczenie wyrwnanych wsprzdnych punktw poziomej osnowy realizacyjnej wedug zalenoci

xwyr = xprzybl + dx ywyr = yprzybl + dy

(11)

Dokonanie oceny dokadnoci zaoonej sieci realizacyjnej wymaga w pierwszej kolejnoci obliczenia redniego bdu jednostkowego czyli estymatora odchylenia standardowego

( 0 ) 2 =

( A X L) T P ( A X L) nu

(12)

gdzie: n - oznacza liczb wszystkich rwna obserwacyjnych u - oznacza liczb niewiadomych wystpujcych w ukadzie rwna (9) Na podstawie wartoci redniego bdu jednostkowego mona zorientowa si czy rwnania obserwacyjne zostay waciwie zrwnowaone dokadnociowo oraz czy sie jest wolna od wpywu bdw systematycznych. Dalsza charakterystyka dokadnociowa sieci wymaga obliczenia macierzy kowariancji wsprzdnych jej punktw wedug wzoru

Cov( x, y) = ( o )( A P A) 1
2 T

(13)

Macierz kowariancji wsprzdnych punktw w zapisie szczegowym ma posta:

cov( X1 , X 2 ) V ( X1 ) cov( X , X ) V( X 2 ) 2 1 Cov ( X1 , X 2 , ... X n ) = ... ... cov( X n X1 ) cov( X n X 2 )


lub stosujc inne oznaczenia

... cov( X1 , X n ) ... cov( X 2 , X n ) ... ... ... V( X n )

(14)

x12 x1x 2 x x x 2 Cov( X 1 , X 2 ... X n ) = 2 1 ... ... x nx1 x nx 2

... x1x n ... x 2x n ... ... 2 ... x n


si

(15)

Poszczeglne elementy macierzy kowariancji wykorzystuje dokadnociowego sieci realizacyjnej. Charakterystykami tymi s : 1) bdy wsprzdnych

do

scharakteryzowania

m x = V( x )
(16)

m y = V( y)
2) bdy pooenia punktw
2 m p = m x + m 2 = V( x ) + V( y) y

(17)

3) elipsy bdu redniego (rys. 20) pojedynczego punktu

(A , B ) =
2 2

x + y 2

x2 y2 + 2 x ,y 2

(18)

tg2 =
Kontrola:

2 x , y 2x 2y

(19)

A2 + B2 = 2x + 2y A2 B2 = 2x 2 y - 2x,y (A2 - B2) sin2 = 2x,y m2x + m2y = A2 + B2 = m2p

ponadto

4) rednie bdy dowolnych dugoci

m l = V ( l ) = f l Cov ( x , y )f l
gdzie: V(l) - wariancja dowolnej odlegoci midzy punktami fl - macierz jednokolumnowa pochodnych czstkowych funkcji

(20)

l i, j = ( x i x j ) 2 + ( y i y j ) 2
wzgldem wsprzdnych punktw kocowych rozwaanego odcinka Cov(x,y) - macierz kowariancji wsprzdnych punktw osnowy (14) 5) rednie bdy dowolnych ktw

m = V ( ) = f Cov ( x , y )f
gdzie: f - macierz jednokolumnowa pochodnych czstkowych funkcji

(21)

= arctg

y yC yP yC arctg L xL xC xP xC

wzgldem wsprzdnych punktw L, C, P okrelajcych ten kt. W przypadku wyrwnania sieci regularnych, wartociami przyblionymi dugoci bokw i ktw w tych sieciach s ich nominalne wartoci projektowane (np. przybl = 900, lprzybl = 300m). Uzyskane z wyrwnania niewiadome ,czyli poprawki dx, dy do wsprzdnych punktw nosz nazw poprawek trasowania i su do korygowania pierwotnych punktw zaznaczonych na gowicach znakw pomiarowych. Przykadowy szkic poprawek trasowania przedstawiono na rysunku 21, za wnoszone poprawki wzgldem punktu pierwotnego na rys. 22.

Wyrwnanie sieci realizacyjnych moe by przeprowadzone jednoetapowo, czyli rwnoczenie dla sieci podstawowej i szczegowej jeli wszystkie punkty projektowane zostay w terenie utrwalone i poddane obserwacjom geodezyjnym. Z uwagi jednak na wielofunkcyjny charakter sieci podstawowej i dowolne w czasie i przestrzeni zakadanie sieci szczegowych ich wyrwnania prowadzone bd na og oddzielnie. W pierwszej kolejnoci wyrwnana zostanie podstawowa sie realizacyjna, a w etapach nastpnych, kolejno zakadane fragmenty sieci szczegowych. Sieci szczegowe bd wic dowizywane do sieci podstawowej i tu wyrni mona dwa podejcia do oblicze. Jeli dokadno sieci podstawowej bdzie znaczco wysza (np. o rzd dokadnoci) od sieci szczegowej to punkty tej pierwszej sieci mona bdzie przyjmowa za bezbdne w procesie wyrwnania. Jeli takiego zaoenia nie bdzie mona postawi, wwczas punkty sieci podstawowej wcza si do wyrwnania sieci szczegowej z uwzgldnieniem ich bdnoci. W takiej sytuacji oprcz rwna obserwacyjnych dla pomierzonych ktw i dugoci ukada si rwnania poprawek dla wsprzdnych punktw nawizania wedug zalenoci:

vx = dx vy = dy
Potrzebne do zrwnowaenia tych rwna , bdy rednie wsprzdnych (mx,my) punktw nawizania odszukuje si w macierzy kowariancji wsprzdnych punktw osnowy podstawowej otrzymanej wedug zalenoci (13).

5.3. Wysokociowe osnowy realizacyjne


Wysokociowa osnowa realizacyjna powinna zabezpiecza moliwo wykonywania z odpowiedni dokadnoci wszystkich pomiarw wysokociowych prowadzonych w czasie wznoszenia i pniejszej eksploatacji obiektw budowlanych. W oparciu o t osnow wyznacza si zarwno wysokoci charakterystycznych punktw pionowego uksztatowania terenu i poziomy zerowe wznoszonych obiektw jak rwnie korzysta si z niej w powykonawczych pomiarach inwentaryzacyjnych oraz w pomiarach przemieszcze i odksztace. Dokadnociowe zrnicowanie wymienionych pomiarw jest oczywiste. Dokadnoci najwysze s niezbdne w monitorowaniu pionowych przemieszcze podoa i obiektw, przy

czym pomiary tego typu rozpoczyna si w czasie budowy, a dla wielu obiektw kontynuuje si je rwnie w czasie ich eksploatacji. Wysokie dokadnoci wyznacze wysokociowych musz by rwnie zachowane przy tyczeniu poziomw zerowych obiektw uwidocznionych na planie realizacyjnym. Najnisze wymagania dokadnociowe obowizuj przy pracach ziemnych. Spenienie wymienionych wyej wszystkich wymaga dokadnociowych jest moliwe przy zachowaniu waciwej konstrukcji osnw wysokociowych. Podobnie jak w poziomych osnowach realizacyjnych rwnie i tu rozrnia si wysokociowe osnowy realizacyjne podstawowe i szczegowe. Osnowy te musz by dowizane do reperw sieci pastwowej II klasy o rednim bdzie niwelacji po wyrwnaniu 2mm/km. Przed rozpoczciem prac projektowych naley zatem skompletowa dokumentacj dotyczc reperw sieci pastwowej znajdujcych si na terenie inwestycji oraz w jej otoczeniu. Na jej podstawie odszukuje si w terenie wszystkie repery sieci pastwowej zarwno II klasy jak rwnie III i IV klasy. Zgodnie z instrukcj G-2 sie niwelacji pastwowej III klasy scharakteryzowana jest bdem rednim po wyrwnaniu 4mm/km, a sie niwelacji IV klasy - rednim bdem 10mm/km. Repery tych dwch ostatnich klas mog zosta wczone do szczegowej sieci realizacyjnej. Proces projektowania rozpoczyna si od lokalizacji reperw sieci podstawowej z penym wykorzystaniem wynikw bada geologicznych podoa oraz informacji zawartych na planie realizacyjnym. Repery te lokalizuje si poza rejonem prac budowlanych w miejscach gwarantujcych stabilno znakw. Podobne zasady obowizuj przy projektowaniu reperw sieci szczegowej, ktre powinny wypenia sie podstawow z zagszczeniem dostosowanym do intensywnoci projektowanej zabudowy. Do sieci tej mona wczy repery niwelacji pastwowej III klasy, a niekiedy rwnie IV klasy. Z kolei ustala si rodzaje znakw, ktre bd uyte do stabilizacji reperw. Ustalenia takie powinny uwzgldnia stopie wanoci danego punktu wysokociowego i rodzaj podoa. Przy doborze znakw do stabilizacji reperw osnowy realizacyjnej naley kierowa si przepisami instrukcji G-2. - Wysokociowa osnowa geodezyjna. Do stabilizacji mona uy znakw ziemnych, przy czym gboko ich osadzenia jest dostosowana do rodzaju podoa. Na gruntach ulegajcych atwo odksztaceniom na skutek zmian poziomu wody gruntowej lub zmiany warunkw atmosferycznych powinno si stosowa repery gbinowe o specjalnych konstrukcjach erdziowych lub rurowych i dugociach dochodzcych do kilkunastu metrw. Stabilno reperw podstawowej sieci realizacyjnej jest szczeglnie istotna gdy czsto wykorzystuje si je do kontrolowania pooenia reperw sieci szczegowej. Punkty osnw wysokociowych mog by rwnie utrwalane znakami ciennymi osadzonymi w fundamentach stabilnych obiektw budowlanych. Niekiedy znaki wysokociowe osnowy szczegowej osadzone s w postaci metalowego bolca na znakach osnowy poziomej. Przykadowe znaki ziemne przedstawiono na rysunkach 23 - 25.

Na placu budowy istniej jeszcze tak zwane repery robocze, zakadane w bezporednim otoczeniu obiektu wznoszonego. Uatwiaj one realizacj wysokoci punktw szczegowych obiektu w rnych fazach jego wznoszenia. Sposb wykorzystania tych reperw przedstawiony zostanie w ramach geodezyjnej obsugi budowy i montau obiektw. Wszystkie zaprojektowane punkty realizacyjnej osnowy wysokociowej czy si cigami niwelacyjnymi. Ponadto projektuje si rwnie cigi czce punkty osnowy podstawowej z punktami sieci niwelacji pastwowej II klasy. Obserwacje polowe prowadzi si metod niwelacji geometrycznej w taki sposb aby dla cigw wicych repery sieci pastwowej II klasy i repery podstawowej sieci realizacyjnej

uzyska bd redni 2mm/km za w sieci szczegowej 4mm/km. Takie dokadnoci zapewnia metoda niwelacji precyzyjnej z wykorzystaniem odpowiedniej klasy niwelatorw i sprztu pomocniczego, a take z zastosowaniem odpowiedniej procedury prowadzenia obserwacji.

Wyrwnanie wynikw obserwacji prowadzi si metod cis wedug obowizujcej w geodezji zasady Gaussa. Sie podstawowa z uwagi na funkcje jakie spenia na placu budowy powinna by wyrwnana w etapie I natomiast w dowizaniu do niej mona wyrwnywa sieci szczegowe zakadane w poszczeglnych rejonach inwestycji. Dla inwestycji niewielkich obszarowo realizacyjna sie wysokociowa moe by traktowana jako sie jednorodna.

Wysokoci wszystkich reperw podaje si w systemie wysokoci normalnych odniesionych do zera mareografu w Kronsztadzie.

5.4. Przestrzenne osnowy realizacyjne


Oprcz osnw realizacyjnych w ktrych tradycyjnie wyrnia si osnowy poziome i wysokociowe mog rwnie wystpowa przestrzenne osnowy realizacyjne. Moliwo zakadania takich osnw stwarzaj precyzyjne tachymetry elektroniczne, ktre pozwalaj na przestrzenne wyznaczenie pooenia punktu obserwowanego przez pomiar kta poziomego, kta pionowego i odlegoci do tego punktu. Zatem oprcz okrelenia sytuacyjnego pooenia punktu obserwowanego mona wyznaczy jego wysoko metod niwelacji trygonometrycznej. Takie postpowanie prowadzi wic do zastpienia niwelacji geometrycznej, niwelacj trygonometryczn. Bdzie ono moliwe w tych przypadkach, gdy dokadno niwelacji trygonometrycznej okae si wystarczajca do wysokociowego tyczenia treci planu realizacyjnego, co powinna potwierdzi odpowiednia analiza dokadnoci. Oglnie mona stwierdzi, e stosowanie do pomiaru precyzyjnych tachymetrw elektronicznych umoliwia wyznaczanie rnic wysokoci z dokadnoci kilku milimetrw przy celowych do 500m. W pomiarach tego typu musi by zapewniona rwnie wysoka dokadno pomiaru wysokoci instrumentu i sygnaw (np. 0,2-0,5 mm). Proces wyrwnania obserwacji prowadzonych w sieciach przestrzennych rozpoczyna si od uoenia rwna obserwacyjnych. Rwnania obserwacyjne ktw poziomych bd tu identyczne jak w sieciach poziomych. Do nich naley doczy ponadto rwnania obserwacyjne wyznaczonych dugoci nachylonych i ktw pionowych. Jeli dugo nachylona wyraona zostanie wzorem

L = ( x K x P ) 2 + ( y K y P ) 2 + ( zK zP ) 2

(22)

to po zrniczkowaniu tej funkcji wzgldem zmiennych, wsprzdnych punktu pocztkowego P(xP, yP, zP) i punktu kocowego K(xK, yK, zK) otrzymuje si rwnanie obserwacyjne w postaci

L = cos cos ( dx K dx P ) + sin cos ( dy K dy P ) + + sin ( dz K dz P ) + L przybl L obs


przy czym : - oznacza azymut boku PK - oznacza kt pionowy nachylenia celowej z punktu P do K Funkcja ujmujca zaleno pomidzy pomierzonym ktem pionowym , a wsprzdnymi punktw P i K (rys. 26) ma posta

(23)

= arctg

zK zP (x K x P ) + ( y K y P )
2 2

(24)

Po zrniczkowaniu funkcji wyraonej wzorem (24) wzgldem wsprzdnych punktu P(xP, yP, zP) i K(xK, yK, zK) otrzymuje si nastpujce rwnanie obserwacyjne kta pionowego

1 cos sin ( dx p dx K ) + sin sin ( dy P dy K ) + L

+ cos ( dz K dz P )] + przybl obs

(25)

Do zrwnowaenia ukadu rwna obserwacyjnych korzysta si z bdw rednich ktw poziomych, ktw pionowych i odlegoci nachylonych. Rozwizanie ukadu rwna obserwacyjnych wedug zasady Gaussa dostarcza szukanych poprawek dx, dy, dz. Wyrwnane wsprzdne wszystkich punktw przestrzennej sieci realizacyjnej otrzymuje si z zalenoci:

x = xprzybl + dx y = yprzybl + dy z = zprzybl + dz

(26)

Ocen dokadnoci sieci przestrzennej prowadzi si w oparciu o macierz kowariancji wsprzdnych punktw tej sieci. Stosowanie do obserwacji techniki satelitarnej GPS rwnie umoliwia utworzenie sieci przestrzennej, przy czym wsprzdne punktw tej sieci uzyskuje si z wyrwnania prowadzonego wedug programw dostarczanych przez firmy produkujce odbiorniki satelitarne. W wyniku takiego wyrwnania otrzymuje si wsprzdne X, Y, Z punktw sieci w ukadzie przestrzennym WGS - 84. Wsprzdne te naley przeliczy na ukad pastwowy 1965 w danej strefie odwzorowawczej lub te na ukad lokalny, ktrego o x pokrywa si bdzie z poudnikiem przechodzcym przez centralny punkt osnowy realizacyjnej. Wysokoci elipsoidalne H przelicza si na wysokoci normalne Z (rys. 27) wedug wzoru Z=H- (27) gdzie: - oznacza odstp geoidy od elipsoidy.

6. TYCZENIE ELEMENTW PLANU REALIZACYJNEGO W TERENIE


Dokumentacja projektowa kadej wikszej inwestycji skada si z planu realizacyjnego zagospodarowania terenu i projektw architektoniczno-budowlanych poszczeglnych obiektw. Plan realizacyjny przedstawia usytuowanie projektowanych obiektw budowlanych wzgldem siebie i wzgldem obiektw istniejcych w terenie, za architektoniczno-budowlane projekty kadego ze wznoszonych obiektw zawieraj informacje o wzajemnym usytuowaniu elementw skadowych tych obiektw. Pierwszy z wymienionych dokumentw wykorzystywany jest do tyczenia lokalizujcego obiekty w terenie, za drugi stanowi podstaw do tyczenia szczegw tych obiektw i wykorzystywany jest w geodezyjnej obsudze budowy i montau obiektu. W tym miejscu przedstawione zostan jedynie problemy wystpujce w tyczeniu lokalizujcym, natomiast charakterystyka prac geodezyjnych prowadzonych w czasie budowy i montau - z uwagi na ich specyfik i konieczno dostosowania do konkretnej technologii budowy - przedstawiona zostanie odrbnie. Celem tyczenia lokalizujcego jest przeniesienie w teren charakterystycznych punktw planu realizacyjnego w oparciu o zaoon osnow realizacyjn z zapewnieniem wymaganej dokadnoci lokalizacji obiektw oraz realizacji ich ksztatu i wymiarw. Tyczenie punktw planu realizacyjnego w terenie mona podzieli na: - tyczenie sytuacyjne, - tyczenie wysokociowe, - tyczenie przestrzenne.

6.1. Tyczenie sytuacyjne


Metody tyczenia sytuacyjnego wykorzystuj rnorodne konstrukcje geometryczne wice punkt tyczony z punktami osnowy realizacyjnej i mog by dostosowane do moliwoci technicznych zarwno tradycyjnych jak i nowoczesnych instrumentw i przyrzdw geodezyjnych. Typowymi metodami tyczenia sytuacyjnego s: metoda biegunowa, metoda ortogonalna, metoda wcicia ktowego w przd, metoda wcicia liniowego, metoda przeci kierunkw, metoda trygonometryczna, metoda swobodnego stanowiska. Metoda biegunowa (rys. 28) polega na obraniu odpowiedniego stanowiska S (bdcego najczciej punktem osnowy lub punktem lecym na boku osnowy), odoeniu na tym stanowisku kta od kierunku odniesienia i odmierzeniu odlegoci l.

Metoda ortogonalna (rys. 29) wymaga odoenia na kierunku odniesienia odcitej l, lokalizujcej stanowisko instrumentu S, z ktrego odkada si kt /2 uzyskujc kierunek prostopady do linii odniesienia. Na tym kierunku od punktu S odmierza si rzdn d otrzymujc punkt tyczony P. Metoda wcicia ktowego wprzd (rys. 30) oparta jest na wykorzystaniu dwch stanowisk o znanych (lub wyznaczonych) wsprzdnych tworzcych baz wcicia. Z kadego stanowiska S odkada si kty od kierunku bazy AB. Kty wcinajce (1, 2) mog te by odkadane od innych kierunkw odniesienia w przypadku gdy midzy punktami S1, S2, brak jest wizury. Metoda wcicia liniowego (rys. 31) polega na odmierzaniu przymiarami wstgowymi odlegoci l od punktw o znanych wsprzdnych i znajdowaniu punktw P w przeciciu odpowiednich ukw koowych o promieniach l.

Dugo l nie powinna przekracza dugoci uytego do pomiaru przymiaru wstgowego. Metoda ta moe by uyta jedynie do tyczenia pewnych uzupeniajcych punktw obiektu. Metoda przeci kierunkw (rys. 32) wymaga zaznaczenia na liniach odniesienia punktw kierunkowych K. Punkty te utrwalaj kierunki w przeciciu ktrych uzyskuje si pooenie punktw tyczonych P.

Metoda trygonometryczna polega na wstpnym wyznaczeniu pooenia punktu tyczonego z obranej bazy a nastpnie dokadnym (w kilku seriach) pomiarze ktw i dugoci wcinajcych ten prowizorycznie zaznaczony punkt. Uzyskane wyniki poddaje si wyrwnaniu uzyskujc w efekcie poprawki trasowania dla punktu tyczonego. Jest to przykad tyczenia dwuetapowego.

Metoda swobodnego stanowiska mimo i mieci si w pojciu metody biegunowej zostaa tu wyrniona oddzielnie, gwnie z uwagi na czenie jej tylko z nowoczesnymi tachymetrami elektronicznymi, zapewniajcymi pen automatyzacj dosy skomplikowanego przygotowania danych do

tyczenia bezporednio w terenie. Polega ona na obraniu dogodnego stanowiska obserwacyjnego S (rys. 33) i wykonaniu pomiaru ktw i dugoci d do przynajmniej dwch punktw osnowy realizacyjnej R. Na podstawie wykonanych obserwacji oblicza si wsprzdne stanowiska S, a nastpnie korzystajc ze zgromadzonych w pamici instrumentu wsprzdnych punktw osnowy realizacyjnej i wsprzdnych punktw tyczonych P oblicza si kty kierunkowe i dugoci celowych l. Po dooeniu obliczonych ktw i dugoci celowych l otrzymuje si szukane pooenia punktw tyczonych P. Metoda swobodnego stanowiska czy w sobie metod wcicia wstecz, wykorzystywan do wyznaczania wsprzdnych stanowiska i metod biegunow tyczenia punktw. Przygotowanie danych do tyczenia sytuacyjnego w wikszoci z wymienionych metod sprowadza si do obliczenia ktw i dugoci w oparciu o wsprzdne punktw osnowy realizacyjnej i wsprzdne punktw tyczonych. W metodzie przeci kierunkw wsprzdne punktw kierunkowych K (rys. 32) uzyskuje si z rozwizania ukadu rwna dwch prostych: prostej przechodzcej przez punkty osnowy realizacyjnej R i prostej przechodzcej przez punkt tyczony P. W metodzie swobodnego stanowiska konieczna jest znajomo sposobu rozwizania wcicia wstecz (liniowo-ktowego, liniowego, ktowego).

6.2. Tyczenie wysokociowe


Tyczenie wysokociowe charakterystycznych punktw planu realizacyjnego prowadzi si w oparciu o punkty wysokociowej osnowy realizacyjnej. Stosuje si tu dwie podstawowe metody: metod niwelacji geometrycznej metod niwelacji trygonometrycznej

Wyznaczenie wysokoci punktu metod niwelacji geometrycznej (rys. 34) polega na odoeniu rnicy wysokoci z pomidzy reperem odniesienia R, a punktem tyczonym P, uzyskanej z wzoru:

z = zP - zR

(28)

Praktyczna realizacja tego zalecenia w pracach zwizanych na przykad z wyznaczaniem wysokoci zera budowlanego, polega na jednostanowiskowym przeniesieniu wysokoci z reperu roboczego R na punkt tyczony. Zatem realizuje si odczyt wprzd na acie ustawionej w punkcie P obliczany wedug wzoru

p = zR - zP + w (29) W innych przypadkach konieczne jest poprowadzenie cigu niwelacyjnego i biece sumowanie przewysze uzyskiwanych na kolejnych stanowiskach. Uycie elektronicznego niwelatora kodowego rozwizuje problem prowadzenia oblicze w terenie przez zastosowanie odpowiedniej procedury rejestracji wynikw obserwacji. Wyznaczenie projektowanej wysokoci punktu metod niwelacji trygonometrycznej z uyciem tachymetru elektronicznego polega na realizacji kta pionowego (rys. 35) obliczonego z zalenoci

P = arctg

z P zR + s P i lP

(30)

lub przy zachowaniu jednakowej wysokoci instrumentu i oraz sygnau dalmierczego sP

P = arctg

zP zR lP

(31)

Inny sposb wykorzystania niwelacji trygonometrycznej przedstawiono na rysunku 36.

Polega on na ustawieniu instrumentu midzy reperem R o znanej wysokoci, a punktem tyczonym P, ktrego pooenie sytuacyjne i wysoko projektowana s znane. Potrzebny do realizacji projektowanej wysokoci punktu P kt P otrzymuje si z zalenoci

P = arctg
lub przy zaoeniu e sR = sP

zP zR + s P s R + l R tg R lP

(32)

P = arctg

zP zR + l R tg R lP

Realizacja projektowanej wysokoci wyej podanymi sposobami prowadzona jest przez kolejne obnianie lub podwyszanie znaku utrwalajcego punkt P, a do momentu osignicia obliczonego odczytu p na acie lub osignicia obliczonego kta pionowego P do rodka sygnau dalmierczego. W niektrych rozwizaniach inynierskich uciliwoci takie mona wyeliminowa stosujc tyczenie dwuetapowe. Polega ono na tymczasowym utrwaleniu znaku reprezentujcego punkt tyczony tak, aby jego wysoko z'P bya bliska wysokoci projektowanej zP. Po wyznaczeniu wysokoci z'P metod niwelacji geometrycznej lub metod niwelacji trygonometrycznej oblicza si rnic zP wedug wzoru:

zP = zP - z'P

(33)

Obliczone rnice zP mona teraz odoy od tymczasowo utrwalonego punktu przy uyciu odpowiedniego przymiaru liniowego.

6.3. Tyczenie przestrzenne


Stosowane obecnie tachymetry elektroniczne zabezpieczaj moliwo rwnoczesnego wyznaczenia pooenia sytuacyjnego i pooenia wysokociowego tyczonych punktw planu realizacyjnego. Wwczas jednak stanowiska obserwacyjne (punkty osnowy realizacyjnej lub inne) oprcz wsprzdnych x, y musz mie wyznaczone wysokoci z. Z takich stanowisk obserwacyjnych mona prowadzi tyczenie punktw w przestrzeni korzystajc z metody biegunowej 3D, metody wcicia przestrzennego wprzd lub metody swobodnego stanowiska. W tej ostatniej metodzie wysoko stanowiska obserwacyjnego mona wyznaczy w dowizaniu do punktw poziomej osnowy realizacyjnej, ktrych wysokoci s znane lub w dowizaniu do reperw wysokociowej osnowy realizacyjnej.

7. ANALIZY DOKADNOCI POMIARW REALIZACYJNYCH

7.1. Dokadno realizacji kta poziomego i dugoci


Kada metoda sytuacyjnego tyczenia punktw bazuje na odkadaniu ktw, dugoci lub ktw i dugoci. Std te dokadno wytyczenia punktu ksztatow bd dokadnoci elementarnych czynnoci pomiarowych wykonywanych przy realizacji ktw i dugoci. Bd redni kta poziomego, wyznaczonego w jednym pooeniu lunety, ujmuje zaleno:

m = 2m 2 o + 2m 2 c + m 2 e ,1 + m 2 e , 2
gdzie : mo - bd odczytu mc =

(34)

60" - bd celowania (V - powikszenie lunety) V

me,1 - bd centrowania instrumentu me,2 - bd centrowania sygnaw Wpyw bdu centrowania instrumentu oblicza si z zalenoci

m e,1 = e

1 1 1 + 2 2 cos 2 l p l p

(35)

za wpyw bdu centrowania sygnaw ujmuje wzr

m e, 2 = e

1 1 + 2 2 l p

(36)

gdzie:

e - dokadno centrowania przy uyciu pionownikw optycznych (0,3 -0,5mm) lub pionownikw drkowych (1mm) l, p - dugoci lewego i prawego ramienia kta W pracach tyczeniowych kty poziome odkada si w jednym pooeniu lunety. Jeli wic

wymagan dokadno odoenia kta oznaczy si przez m to warto m obliczona z wzoru (34) powinna spenia nierwno:

m m

(37)

Spenienie tej nierwnoci wie si z wyborem odpowiedniej klasy teodolitu (mo, mc) i odpowiedniego sposobu centrowania (me,1, me,2) lub te wykonania obserwacji w penej serii wzgldnie w kilku seriach. Bd redni kta mierzonego w kilku seriach przy jednokrotnym centrowaniu instrumentu i sygnaw wyznacza si z wzoru

ms =

2 2 mo + mc + m 2,1 + m 2, 2 e e s

(38)

Liczb serii zabezpieczajc osignicie wymaganej dokadnoci m wyznacza si z wzoru

m2 + m2 s= 2 o 2 c 2 m m e ,1 m e , 2
Po wyznaczeniu dokadnej wartoci kta jednym pooeniu lunety oblicza si rnic
s

(39)

(pomiar w kilku seriach) odoonego wstpnie w

= s
gdzie: - kt odoony wstpnie - kt projektowany
s

(40)

Wprowadzenie poprawki w terenie polega na odoeniu poprzecznego przesunicia liniowego punktu Po (rys. 37) obliczonego z zalenoci:

p = p

(41)

redni bd pomiaru dugoci l przymiarami wstgowymi lub drutowymi ksztatuj nastpujce bdy skadowe: bd komparacji, bd wynikajcy z niedokadnego wyznaczenia nachylenia przymiaru wzgldem poziomu, bd wynikajcy z niedokadnego pomiaru temperatury przymiaru, bd z tytuu zmiany siy nacigu oraz bd przyoenia i odczytu na skali. W wikszoci prowadzonych analiz dokadnoci wystarczy bra pod uwag tylko dwa bdy skadowe wystpujce w poniszym wzorze:

m l = m 2, t + m 2,n l l
gdzie: ml - bd pomiaru dugoci l, ml,t - bd z tytuu pomiaru temperatury przymiaru, ml,n - bd z tytuu okrelenia siy nacigu. Bdy skadowe oblicza si z zalenoci:

(42)

m l , t = lm t
(43)

m l ,n =

l mn E

gdzie:

- wspczynnik rozszerzalnoci liniowej stali lub inwaru, mt - bd pomiaru temperatury,

mn - bd pomiaru siy nacigu, - powierzchnia przekroju poprzecznego przymiaru, E - modu sprystoci dla stali lub inwaru. rednie bdy pomiaru dugoci dalmierzami elektronicznymi wyznacza si z zalenoci (44)

ml = (a + b 10-6l)

(44)

Wartoci parametrw a i b podane s dla danego typu dalmierza w prospektach firmowych. Dalsze postpowanie prowadzce do zapewnienia wymaganej dokadnoci pomiaru dugoci, a take dwuetapowa realizacja odlegoci projektowanej, s analogiczne do opisanych czynnoci przy realizacji kta.

7.2. Dokadno realizacji rnicy wysokoci


redni bd realizacji rnicy wysokoci pomidzy reperami odniesienia a punktem wyznaczanym przy stosowaniu metody niwelacji geometrycznej okrela zaleno:

m z = n 2 + m 2 o u

(45)

przy czym: o - oznacza redni bd niwelacji na jednym stanowisku przyjmowany dla niwelacji technicznej na poziomie 2mm, a dla niwelacji precyzyjnej na poziomie 0,1mm mu - oznacza bd utrwalenia punktu wysokociowego (np. 1mm) redni bd realizacji rnicy wysokoci wyznaczonej metod trygonometryczn wyznacza si z zalenoci:

m z, t = m tg +
2 l 2

l2m2 cos
2 4

+ m2 + m2 u i

(46)

gdzie: ml - redni bd pomiaru dugoci, - kt pionowy, m - redni bd pomiaru kta , mu - redni bd utrwalenia punktu, mi - redni bd pomiaru wysokoci instrumentu. redni bd realizacji kta pionowego z pominiciem bdw mu i mi przy zaoonym bdzie mz,t oblicza si z wzoru:

m =

cos 2 l

m 2 z, t m l2 tg 2

(47)

Dla = 0 wzr (47) przyjmie posta:

m =

m z, t l

(48)

7.3. Dokadno tyczenia punktw


Analiz dokadnoci metod tyczenia wedug [3] i [13] wykona mona dwoma sposobami: 10 - wedug prawa narastania bdw dla obserwacji zalenych jeli konstrukcja wica osnow z punktem tyczonym nie posiada obserwacji nadliczbowych. 20 - w oparciu o wyrwnanie obserwacji zalenych.

7.3.1. Analiza dokadnoci tyczenia punktw wedug metody narastania bdw dla obserwacji zalenych
Po przyjciu bezbdnoci punktw osnowy realizacyjnej mona stwierdzi, e na dokadno wytyczenia punktu P wpywa jedynie zastosowana metoda tyczenia, zatem suszne s nastpujce zwizki funkcyjne

x p = x p ( i , l i ) yp = yp ( i , l i )
gdzie: i - elementy ktowe odkadane podczas tyczenia, li - elementy liniowe odkadane podczas tyczenia. Narastanie bdw dla punktu tyczonego P ujmuje zaleno

(49)

Cov (xp,yp) = Bp Cov (, l) BpT

(50) Bp

gdzie: Cov (xp,yp) - macierz kowariancji dla wsprzdnych punktu P, Cov (, l) - macierz kowariancji dla elementw odkadanych podczas tyczenia, - macierz pochodnych czstkowych funkcji (49). W zapisie szczegowym skadniki wzoru (50) maj nastpujc posta

cov( x p , y p ) V(x p ) Cov ( x p , y p ) = V( y p ) cov( x p , y p )


2 m Cov ( , l ) =

(51)

m l2

(52)

x p Bp = i y p i

x p l i y p l i

(53)

Jeli na przykad tyczenie punktu P wykonano metod biegunow z punktu osnowy realizacyjnej (rys. 38), to wsprzdne punktu tyczonego P mona zapisa wzorami:

x p = X1 + l cos( ) y p = Y1 + l sin( )

(54)

Pochodne czstkowe funkcji (54) wzgldem

, l maj posta:

x p x p l y p y p l

= l sin = cos
(55)

= l cos = sin

Uwzgldniajc we wzorze (50) zaleno (52), (53) i (54) otrzymuje si:


2 l sin cos m Cov ( x p , y p ) = . l cos sin .

. l sin . m 2 cos l

l cos sin

(56)

czyli
2 2 lm lm cos 2 m 2 + sin 2 sin cos m l2 l (57) Cov ( x p , y p ) = 2 2 lm lm 2 2 2 2 sin cos m l sin m l + cos

Poniewa

2 V x p = m xp

( ) ( )

(58)
2 yp

V yp = m

zatem korzystajc z zapisu (57) mona uzyska wzory na rednie bdy wsprzdnych w postaci

m xp

lm = cos m + sin
2 2 l 2

(59)

m yp

lm = sin m + cos
2 2 l 2

redni bd pooenia punktu przyjmuje posta:

mp = m

2 xp

+m

2 yp

lm = m +
2 l

(60)

W celu uwzgldnienia bdnoci pooenia punktw nawizania w ocenie dokadnoci tyczenia punktw, zalenoci funkcyjne (49) naley rozszerzy do postaci:

x p = x p ( X i , Yi , i , l i ) y p = y p ( X i , Yi , i , l i , )
gdzie: X i , Yi oznaczaj wsprzdne punktw osnowy realizacyjnej. Macierz kowariancji wsprzdnych tyczonego punktu P przyjmuje teraz posta
T Cov ( x p , y p ) = B p Cov ( X, Y, , l )B p

(61)

(62)

przy czym ` Cov ( X, Y, , l ) =

0 Cov ( X, Y ) Cov ( , l ) 0

(63)

gdzie Cov(X,Y) oznacza macierz kowariancji dla wsprzdnych tych punktw osnowy realizacyjnej, ktre zostay wykorzystane przy tyczeniu punktu P. Macierz pochodnych czstkowych ma posta:

x p X i B p = [B p1 B p 2 ] = y p X i

x p

x p x p Yi i l i y p y p y p Yi i l i

(64)

Po wprowadzeniu oznacze (63) i (64) do wzoru (62) otrzymuje si


T 0 Cov ( X, Y ) B p1 Cov ( x p , y p ) = [B p1 B p 2 ] T 0 Cov ( , l ) B p 2

(65)

lub

Cov ( x p , y p ) = B p1 Cov ( X, Y )B p1 + B p 2 Cov ( , l )B p2

(66)

Macierz Cov ( x p , y p ) jest zatem sum dwch macierzy. Pierwszy czon zalenoci (66) wyraa wpyw niedokadnoci osnowy realizacyjnej, a drugi - wpyw zastosowanej metody tyczenia. W wyniku wykonania dziaa wskazanych we wzorach (65) i (66) na przektnej gwnej wystpuj wariancje wsprzdnych punktu P [ V ( x p ), V ( y p )], za element Cov ( x p , y p ) wyraa kowariancj wsprzdnych x p , y p . Podane charakterystyki dokadnociowe odnosz si do pocztku ukadu wsprzdnych , czyli podane s wzgldem staego punktu przyjtego w wyrwnaniu osnowy. Na ich podstawie mona obliczy rednie bdy wsprzdnych punktu P lub parametry elipsy bdu pooenia punktu P wzgldem pocztku ukadu wsprzdnych. Jeli w przytoczonym poprzednio przykadzie oceny dokadnoci tyczenia punktu P metod biegunow (rys. 38) uwzgldni si dodatkowo wpyw niedokadnoci punktw 1, 2 osnowy realizacyjnej to oprcz pochodnych czstkowych wyraonych wzorami (55) naley jeszcze obliczy pochodne czstkowe funkcji (54) wzgldem wsprzdnych punktw 1( X1 , Y1 ) i 2( X 2 , Y2 ) . Przy obliczaniu tych pochodnych czstkowych trzeba uwzgldni zaleno azymutu od wsprzdnych punktw 1 i 2. Azymut okrelony jest bowiem wzorem:

= arctg

Y2 Y1 X 2 X1

(67)

Poszukiwane pochodne czstkowe przyjmuj nastpujc posta:

x p X 1 x p Y1 x p X 2 x p

= 1 l sin = l sin = l sin

sin L

y p X 1 y p Y1 y p X 2 y p

= l cos

sin L cos L

cos L sin L

= 1 l cos = l cos

sin L

cos = l sin Y2 L x p x p l = l sin = cos

cos = l cos Y2 L y p y p l = l cos = sin

(68)

Macierz kowariancji wsprzdnych punktw osnowy realizacyjnej Cov ( X, Y ) otrzymuje si w procesie wyrwnania osnowy realizacyjnej po obliczeniu odwrotnoci macierzy wspczynnikw rwna normalnych. Z tej macierzy wybiera si fragment Cov ( X1 , Y1 , X 2 , Y2 ) zawierajcy wariancje i kowariancje wsprzdnych punktw 1 i 2 wykorzystanych przy tyczeniu punktu P. Macierz Cov ( , l ) o wymiarach 2 x 2 jest macierz przektniow utworzon z kwadratw rednich bdw m i formie tabelarycznej przedstawia si nastpujco:
2

m2 . l

Obliczenie elementw macierzy Cov ( x p , y p ) przebiega zgodnie z wzorami (65) i (66) co w

x p X Cov ( x p , y p ) = 1 y p X 1

x p Y1 y p Y1

x p X 2 y p X 2

x p Y2 y p Y2

x p y p

x p l y p l

Cov ( X1 , Y1 ) Cov ( X1 , X2 ) Cov ( X1 , Y2 ) 0 V ( X1) Cov ( Y , X ) V ( Y1 ) Cov ( Y1 , X 2 ) Cov ( Y1 , Y2 ) 0 1 1 Cov ( X2 , X1 ) Cov ( X2 , Y1 ) V ( X2 ) Cov ( X2 , Y2 ) 0 Cov ( Y2 , X1 ) Cov ( Y2 , Y1 ) Cov ( Y2 , X2 ) V ( Y2 ) 0 2 0 0 0 0 m 0 0 0 0

x p X1 x p 0 Y1 0 x p 0 X 2 0 x p Y2 m 2 x p l x p l

y p X1 y p Y1 y p X 2 = y p Y2 y p y p l

V ( x p ) osn + V ( x p ) real = Cov ( x p , yp ) osn + Cov ( x p , yp ) real

Cov ( x p , yp ) on + Cov ( x p , yp ) real = V ( yp ) osn + V ( yp ) real

(69)

Cov ( x p , yp ) V( xp ) = V ( yp ) Cov ( x p , yp )

W przypadku prowadzenia oceny dokadnoci pooenia wzgldem siebie dwch punktw P i K wytyczonych metod biegunow (rys. 39) z punktw 1 i 2 osnowy realizacyjnej, macierz kowariancji wsprzdnych punktw P i K otrzymuje si z zalenoci
T Bp 2 Cov ( X 1 , Y1 , X 2 , Y2 ) 0 Bp 1 T Bk 2 0 Cov ( , l ) Bp 2 T Bk 1 T Bk 2

Bp Cov ( x P , y P , x K , y K ) = 1 Bk 1

(70)

Zwizki funkcyjne wystpujce w tym przykadzie s nastpujce:

x P = X1 + l1 cos( 12 1 ) y P = Y1 + l1 sin( 12 1 )
oraz

(71)

x K = X 2 + l 2 cos( 21 + 2 ) y K = Y2 + l 2 sin( 21 + 2 )

(72)

przy czym

12 = arctg

Y2 Y1 X 2 X1

(73)

osnowy

Po obliczeniu pochodnych czstkowych funkcji (71) i (72) wzgldem wsprzdnych punktw 1( X1 , Y1 )i2( X 2 , Y2 ) oraz wzgldem elementw odkadanych: 1 , 2 , l1 , l 2 zestawia si

macierze

Bp1 , Bp 2 , Bk 1 , Bk 2 . W wyniku realizacji wzoru (70) otrzymuje si macierz


(74)

Cov ( x P , y P ) Cov ( x P , x K ) Cov ( x P , y K ) V( x P ) Cov ( y , x ) V( y P ) Cov ( y P , x K ) Cov ( y P , y K ) P P Cov ( x P , y P , x K , y K ) = Cov ( x K , x P ) Cov ( x K , y K ) V(x K ) Cov ( x K , y K ) V( y K ) Cov ( y K , x P ) Cov ( y K , y P ) Cov ( y K , x K )

W powyszych przykadach rozwaana bya biegunowa metoda tyczenia punktw. Dla kadej innej metody realizacji punktw postpowanie jest podobne i rozpoczyna si od napisania zwizkw funkcyjnych (61). Jeli na przykad punkt P zostanie wytyczony metod wcicia ktowego wprzd (rys. 40) to zwizki funkcyjne s nastpujce:

x P = X1 + L

sin 2 cos( 12 1 ) sin( 1 + 2 )

sin 2 sin( 12 1 ) y P = Y1 + L sin( 1 + 2 )


przy czym

(75)

L = ( X 2 X1 ) 2 + ( Y2 Y1 ) 2 12 = arctg Y2 Y1 X 2 X1

7.3.2. Analiza dokadnoci tyczenia punktw w oparciu o wyrwnanie obserwacji zalenych


Macierz kowariancji wsprzdnych punktu tyczonego P uzyskuje si w tej metodzie wedug procedury wyrwnania spostrzee poredniczcych rozpoczynajc od uoenia rwna obserwacyjnych bez wyrazw wolnych. Podobnie jak w poprzedniej metodzie mona najpierw oceni dokadno metody tyczenia (konstrukcji wicej) z zaoeniem bezbdnoci punktw osnowy realizacyjnej. Uoenie rwna obserwacyjnych sprowadza si do podania zalenoci midzy zmianami rniczkowymi elementw odkadanych przy tyczeniu, a zmianami rniczkowymi wsprzdnych punktu tyczonego. Rniczk elementw odkadanych najprociej jest ustali korzystajc z form Hausbrandta: - rniczka kta poziomego

d =

dx l Al

dy l dx p B l A p

dy p dx c dy c B p ( A l A p ) B l B p )

(76)
1

- rniczka kierunku poziomego (azymutu) k

dk =
- rniczka dugoci l

dx i A

dy i dx j B A

dy j B
1

(77)

dl =
gdzie

dx i cos ik A=

dy i dx k dy k sin ik cos ik sin ik cos l B= sin l

(78)

Rwnania obserwacyjne w skrconym zapisie bd miay nastpujc posta:

v = d v k = dk v l = dl
W prostym przypadku tyczenia punktu P metod biegunow z punktu osnowy realizacyjnej (rys. 38) ukada si dwa rwnania obserwacyjne dla odkadanego kta i odkadanej dugoci l. (79)

dx P v = d = cos l
v l = dl = dx P

dy P sin l
dy P
2

(80)
1

cos sin

(81)

Macierz wspczynnikw rwna obserwacyjnych przyjmie zatem posta

sin Ar = l cos

cos l sin

(82)

Do rwnowaenia rwna obserwacyjnych korzysta si z macierzy diagonalnej

1 m2 Pr =

1 m l2

(83)

Macierz wspczynnikw rwna normalnych otrzymuje si po wykonaniu nastpujcych dziaa

sin 2 2 cos 2 + 2 l2m m2 T l (Ar Pr Ar ) = sin cos sin cos 2 2 m2 l2m l

sin cos sin cos 2 2 m2 l2m l cos 2 sin 2 + 2 2 2 l m ml

(84)

Odwrotno macierzy wspczynnikw rwna normalnych stanowi bdzie poszukiwan macierz kowariancji wsprzdnych punktu P czyli:

Cov ( x P , . y P ) = ( A r P r A r ) 1

2 2 lm lm cos2 m l2 + sin 2 sin cos m l2 = 2 2 lm lm 2 2 2 2 sin m l + cos sin cos m l

(85)

Otrzymana w sposobie drugim macierz Cov ( x P , y P ) jest identyczna z macierz (57) otrzyman w sposobie pierwszym. Poniewa w rwnaniach obserwacyjnych nie wystpuj wyrazy wolne, zatem nie mona obliczy estymatora wariancji resztowej i dlatego warto redniego bdu pojedynczego spostrzeenia przyjmuje si w analizach wstpnych jako m 0 = 1 . Elementy na przektnej macierzy (85) okrelaj odpowiednie kwadraty rednich bdw wsprzdnych punktu P, czyli mx i my. Charakterystyk dokadnociow punktu P stanowi rwnie elementy elipsy bdu redniego, ktre mona obliczy na podstawie elementw macierzy (85) korzystajc z zalenoci:

A =
2

xP + yP 2

+
2

( x P yP ) 2 4

2 + x P ,y P = m 2 l

(86)

B =
2

xP + yP 2
A =

( x P yP ) 2 4
=

+ 2 P ,y P = ( x

m l

)2

(87)

2 x P , y P 1 arctg 2 2 x y
P

2
P

(88)

Elementy elipsy bdu redniego punktu tyczonego metod biegunow przedstawiono na rysunku 41.

Przy zaoeniu jednakowych bdw odkadania kta i dugoci wystpuje rwno:

m ml = l
skd

(89)

ml =

m l

(90)

Po uwzgldnieniu zalenoci (90) w rwnaniu (85) otrzymuje si

m 2 Cov ( x P , y P ) = l

m l2

(91)

co oznacza i

m x P = m yP = A = B = m l =

m l.

W oglnym przypadku metody biegunowej (rys. 42) stanowisko A uzyskuje si odkadajc z punktu 1 kt = 0 (wtyczanie w lini 1-2) i odlego a.

Po ustawieniu instrumentu w punkcie A odkada si kt i odlego l uzyskujc pooenie punktu P. Dla tych wielkoci odkadanych zestawia si nastpujce rwnania obserwacyjne:

dx A v = cos a va = dx A cos

dy A sin a 1 dy A sin 2
(92)

dx P dyP cos sin v = cos sin b b l l

cos cos l b

dx A

dy A sin sin l 1 b

vl =

dx A

dy A

dx P

dy P

cos sin cos sin 2

Na podstawie powyszych rwna zestawia si macierz wspczynnikw rwna obserwacyjnych Ar. Macierz wagowa Pr w tym przypadku ma posta:

1 m2 Pr =

1 2 ma

1 2 m

1 m l2

(93)

W dalszym postpowaniu uzyskuje si poszukiwan macierz

Cov( x p , y p ) = ( A r P r A r ) 1

(94)

Jeli w prowadzonej analizie dokadnoci uwzgldni si zarwno niedokadno metody realizacji jak i niedokadno osnowy realizacyjnej to w rwnaniach obserwacyjnych wielkoci odkadanych przy tyczeniu wystpi rniczki wsprzdnych punktw tyczonych oraz rniczki wsprzdnych punktw nawizania (osnowy realizacyjnej). Macierz wspczynnikw tych rwna obserwacyjnych mona wic zapisa w postaci

[A

As ]

(95)

Ponadto naley jeszcze zestawi rwnania poprawek dla wsprzdnych punktw nawizania w postaci

v X = dX v Y = dY

(96)

Ostatecznie macierz wspczynnikw rwna obserwacyjnych A zapisana w formie blokowej ma posta

A A= r 0

As J

(97)

Dla zrwnowaenia powyszych rwna obserwacyjnych korzysta si z macierzy wagowej ktra ma nastpujc posta

P P= r 0

0 Ps

(98)

Macierz wagowa Pr zostaa ju okrelona wczeniej jako macierz diagonalna, w ktrej wystpuj odwrotnoci kwadratw rednich bdw odkadanych wielkoci. Macierz wagowa Ps powstaje z odwrcenia macierzy kowariancji zestawionej z elementw odpowiadajcych wsprzdnym punktw uytych do nawizania, czyli

Ps = (Cov ( X, Y ))

(99)

Utworzenie macierzy wspczynnikw rwna normalnych polega na wykonaniu poniszych dziaa

A T N = A PA = r T A s
T

0 P r J 0

0 A r Ps 0

As J

(100)

std

A T P A N= r r r T A s P r A r

T Ar Pr As T As Pr As + Ps

(101)

Po obliczeniu odwrotnoci macierzy wspczynnikw rwna normalnych (101) uzyskuje si macierz kowariancji wsprzdnych punktw tyczonych i wsprzdnych punktw nawizania, czyli

Cov ( x , y, X, Y ) = N

(102)

Elementy tej macierzy zawieraj wariancje i kowariancje wsprzdnych punktw tyczonych w powizaniu z punktami nawizania. Macierz (102) pozwala okreli niedokadno punktw tyczonych wynikajc z niedokadnoci metody tyczenia i niedokadnoci punktw nawizania (osnowy realizacyjnej). Jeeli potrzebna jest macierz kowariancji wsprzdnych punktw tyczonych ale z uwzgldnieniem tylko niedokadnoci metody tyczenia wtedy naley zestawi macierz wspczynnikw rwna normalnych typu Nr= A r P r A r
T

(103)

Odwrotno tej macierzy jest macierz kowariancji wsprzdnych punktw tyczonych z uwzgldnieniem tylko niedokadnoci odkadania poszczeglnych elementw czyli

Cov ( x r , y r ) = ( A r P r A r ) 1

(104)

Natomiast macierz kowariancji wsprzdnych punktw tyczonych, ale tylko z tytuu niedokadnoci osnowy realizacyjnej ma posta:

Cov ( x s , y s ) = Cov ( x , y, X, Y ) Cov ( x r , y r )

(105)

W celu oceny dokadnoci wytyczenia dwch punktw P i Q wzito pod uwag konstrukcje wice przedstawione na rysunku 43.

Punkt P wyznaczany jest metod wcicia ktowego z punktw osnowy realizacyjnej A i B, za punkt Q jest tyczony metod biegunow ze stanowiska W dowizanego do punktw osnowy realizacyjnej B i C metod wcicia wstecz. Aby ustali wpyw niedokadnoci konstrukcji wicej na dokadno wytyczenia punktw P i Q wystarczy uoy nastpujce rwnania obserwacyjne: - dla punktu P

v 1

dx P = cos AP l AP dx P = cos BP l BP

dy P sin AP l AP

(106)

v2

dy P sin BP l BP

oraz macierz wagow

P r ,P

1 m2 = 1

1 2 m2

(107)

- dla punktu Q

va =

dx W cos BW dx W cos CW

dy W sin BW dy W sin CW

vb =
dx W

v =

sin WC cos WB b a

sin WC sin WB b a 1
(108)

dy W

v =

dx Q cos WQ l

dx W dy Q sin WQ cos WB cos WQ a l l

dy W sin WB sin WQ a l 1

vl =

dx W cos WQ

dy W dx Q sin WQ cos WQ

dy Q sin WQ 1 m l2

oraz macierz wagow

P r ,Q

1 m2 a =

1 2 mb

1 m2

1 2 m

(109)

Macierze wspczynnikw rwna normalnych i ich odwrotno dla kadego z punktw P, Q otrzymuje si stosujc wzory (103) i (104). Zatem dokadno tyczenia punktu P z tytuu niedokadnoci metody wcicia wprzd wyraa macierz kowariancji

Cov ( x r ,P , y r , P ) = ( A r ,P P r , P A r , P ) 1

(110)

za dokadno tyczenia punktu Q metod swobodnego stanowiska okrela macierz kowariancji

Cov ( x r ,Q , y r ,Q ) = ( A r ,Q P r , Q A r ,Q ) 1

(111)

Ustalenie cznego wpywu niedokadnoci metody tyczenia i niedokadnoci punktw nawizania na ostateczn dokadno wyznaczenia punktu P wymaga uoenia nastpujcych rwna obserwacyjnych

dx P v 1 = cos AP l AP

dy P dX B sin AP cos AB l AP l AB

dX A dYB sin AB cos AP cos AB l AB l AP l AB

dYA sin AP sin AB l AB l AP

(112)
dX A v 2 = cos BA l BA dYA dx P sin BA cos BP l BA l BP dy P dX B dYB sin BP _ cos BA cos BP sin BA sin BP ( ) ( ) l BP l BA l BP l BA l BP 1

oraz rwna poprawek dla wsprzdnych punktw nawizania vX,A = dXA vY,A = dYA vX,B = dXB vY,B = dYB
B

(113)

Po rozwiniciu form Hausbrandta i uporzdkowaniu niewiadomych dxP, dyP, dXA, dYA, dXB, dYB otrzymuje si dla punktu P macierz wspczynnikw rwna obserwacyjnych w postaci
B

A A P = r ,P 0

A s,P J

(114)

Macierz wagowa ma nastpujc posta blokow

P r ,P PP = 0

0 P s, A ,B

(115)

Dalsze dziaania prowadzone wedug zalenoci (101) i (102) pozwalaj uzyska macierz kowariancji wsprzdnych punktu P i wsprzdnych punktw A, B, czyli Cov ( xP, yP, XA, YA, XB, YB ) = NP-1 = ( APT PP AP)-1
B B

Wpyw niedokadnoci osnowy na dokadno realizacji punktu P charakteryzuje macierz kowariancji obliczana wedug zalenoci (105) czyli Cov ( xs,P, ys,P) = Cov (xP, yP, XA, YA, XB, YB,) - Cov (xr,P, yr,P)
B B

Dla okrelenia charakterystyk dokadnociowych punktu Q naley przeprowadzi podobne postpowanie jak dla punktu P.

7.3.3. Ustalenie wymaga dokadnoci tyczenia


Przenoszenie treci planu realizacyjnego w teren polega na tyczeniu jego charakterystycznych punktw metodami geodezyjnymi w nawizaniu do osnowy realizacyjnej. Tyczone punkty s punktami reprezentujcymi obrysy obiektw budowlanych lub ich osie gwne, czyli s to punkty narone, osiowe lub punkty zaamania obrysu, wzgldnie zmiany krzywizny linii obrysu lub linii osiowej. Dokadno wzajemnego usytuowania tych punktw wpywa bdzie na stopie zgodnoci projektu z faktyczn jego realizacj w terenie. Od precyzji wykonania prac tyczeniowych uzaleniona wic bdzie poprawno: lokalizacji obiektw wzgldem siebie i wzgldem szczegw terenowych oraz poprawno wymiarw i ksztatu tyczonego obiektu.

Wymagania dotyczce dokadnoci ostatecznych rezultatw tyczenia ksztatowa mona w oparciu o dopuszczalne odchyki budowlane lub montaowe podane w dokumentacji projektowej, normach branowych lub ustalone ze zleceniodawc w warunkach technicznych wykonania pomiarw geodezyjnych. Odchyki budowlane powinny wic okrela dopuszczalne rnice dugoci, ktw i kierunkw pomidzy wartociami projektowanymi a ostatecznie zrealizowanymi w terenie. Wnikliwa analiza dokumentacji projektowej i norm branowych pozwoli na bezporednie uzyskanie takich informacji lub te umoliwi wykonanie analiz porednich w efekcie ktrych okrelone zostan odchyki budowlane. Odchyka budowlana dL okrela graniczn niedokadno prac budowlanych i prac tyczeniowych, zatem powinna by speniona nierwno: dLt + dLb dL w ktrej: (116)

dLt - graniczna odchyka tyczenia, dLb - graniczna odchyka wykonania prac budowlano - montaowych. Rozdzielenia odchyki dL na dwie rwne czci wedug modelu probalistycznego, czyli dLt2 + dLb2 = dL2 prowadzi do nastpujcego rozwizania: dLt = dLb = 0,7dL Oglnie mona okreli graniczn odchyk tyczenia w postaci nierwnoci dLt K dL (119) (118) (117)

przy czym 0,4 K 1,0. Warto parametru K wedug instrukcji G - 3 przyjmuje si od 0,4 przy wysokim stopniu wanoci przedmiotu tyczenia do 1,0 przy niskim stopniu wanoci. Warto ta powinna by ustalona przez projektanta obiektu lub przez inspektora nadzoru budowlanego i skonsultowana pod wzgldem geodezyjnym. Przyjta graniczna odchyka tyczenia odpowiada granicznemu bdowi tyczenia czyli Mt = dLt (120)

Graniczny bd tyczenia okrelany za jest wedug zalenoci Mt = r mt gdzie: (121)

mt - redni bd tyczenia r - wspczynnik ktrego warto zaley od wymaganego prawdopodobiestwa P nieprzekroczenia bdu granicznego Mt przyjmowany w zakresie 2 r 3. Warto wspczynnika r dla wielkoci jednowymiarowych [2] zestawiono w tabeli 5, za r dla wielkoci dwuwymiarowych [13] w tabeli 6 Tabela 5 P r P r 0,9545 2,0 0,950 2,5 0,9876 2,5 0,990 3,0 0,9973 3,0 Tabela 6 0,999 3,7

Ostatecznie redni bd mt wyraa zaleno

mt
przy czym 0,4 K 1,0 2,0 r 3,0]

K dL r

(122)

Ustalony redni bd tyczenia mt daje podstaw do prowadzenia szczegowych analiz dokadnoci prac tyczeniowych wedug zalenoci

m2 = m2 + m2 t r s
gdzie

(123)

mr - redni bd tyczenia z tytuu niedokadnoci metody realizacji (konstrukcji wicej), ms - redni bd tyczenia z tytuu niedokadnoci osnowy realizacyjnej. Na podstawie wzoru (123) mona na przykad oszacowa redni bd mr jeli ustalona zostaa warto mt i znane s parametry dokadnociowe osnowy realizacyjnej ms, a nastpnie dobra odpowiedni metod tyczenia zabezpieczajc uzyskanie wymaganego mr. Mona rwnie w oparciu o zaleno (123) ustali niezbdn dokadno osnowy realizacyjnej przy zaoonej metodzie realizacji punktw. W analizach tych wykorzystywane bd macierze kowariancji wsprzdnych punktw tyczonych omwione poprzednio. Mog one charakteryzowa dokadno tyczenia w rnych aspektach, a mianowicie: - z uwzgldnieniem tylko niedokadnoci metody tyczenia, - z uwzgldnieniem tylko niedokadnoci osnowy realizacyjnej, - z cznym uwzgldnieniem niedokadnoci metody tyczenia i osnowy realizacyjnej. Wystpujcy we wzorze (123) redni bd tyczenia moe dotyczy dokadnoci wyznaczenia: - poszczeglnych wsprzdnych tyczonego punktu, - pooenia tego punktu, - odlegoci pomidzy dowolnymi punktami tyczonymi, - kierunku czcego dwa punkty tyczone, - kta pomidzy kierunkami czcymi punkty tyczone . redni bd wsprzdnych i wynikajce z nich rednie bdy pooenia punktw uzyskuje si bezporednio z macierzy kowariancji wsprzdnych punktw tyczonych. Odpowiadaj im elementy na przektnej gwnej czyli

m x = V(x ) m y = V( y) m p = V(x ) + V( y)
Ustalenie rednich bdw dugoci, kierunku i kta w oparciu o macierz kowariancji punktw tyczonych wymaga realizacji zalenoci (124)

m 2 = fCov ( x , y ) f F
gdzie

(125)

F f = x 1

F y 1

F x i

F y i

przy czym F moe dotyczy nastpujcych funkcji: - dugoci

l = ( x 2 x 1 ) 2 + ( y 2 y1 ) 2

- kierunku

= arctg

y 2 y1 x 2 x1

- kta

= arctg

y 3 y1 y y1 arctg 2 x 3 x1 x 2 x1

W analizach szczegowych korzystniejsza moe by inna forma zapisu wzoru (125), a mianowicie

m 2 = f m 2 A PA F 0
T

f T

(126)

co oznacza, e:

Cov ( x , y ) = m 2 ( A PA ) 1 = m 2 C 0 0
gdzie mo - redni bd pojedynczego spostrzeenia.

8. TYCZENIE Z WYKORZYSTANIEM TRADYCYJNYCH I ELEKTRONICZNYCH INSTRUMENTW GEODEZYJNYCH


8.1. Uwagi wstpne
Ustalone i scharakteryzowane dokadnoci sytuacyjnego i wysokociowego tyczenia punktw, stanowi podstaw do prowadzenia dalszych szczegowych analiz, ktrych celem jest wybr metody tyczenia (konstrukcji wicej ) oraz wybr instrumentw i przyrzdw pomiarowych zapewniajcych wytyczenie punktw z zaoon dokadnoci. Wybr konstrukcji wicej uzaleniony jest w pewnym stopniu od rodzaju sieci realizacyjnej, a gwnie od gstoci punktw tej sieci na terenie inwestycji. Jednak decydujcy wpyw na wybr konstrukcji geometrycznej mie bd posiadane przez wykonawc instrumenty i przyrzdy pomiarowe, a zwaszcza ich moliwoci dokadnociowe i uytkowe. Mona tu jednoczenie doda i pod wzgldem precyzji pomiaru potencjalne moliwoci instrumentw tradycyjnych i nowoczesnych s zblione. Natomiast biorc pod uwag uyteczno praktyczn, czyli atwo przygotowania danych do tyczenia i przebieg procesu tyczenia w terenie, cakowit wyszo odda tu trzeba nowoczesnym instrumentom elektronicznym. Wyszo uyteczna instrumentw elektronicznych jest szczeglnie wyrana jeli tyczenie punktw prowadzi si metodami wymagajcymi odkadania zadanych dugoci. W metodach tyczenia bazujcych na pomiarach ktowych omawiana rozbieno jest niewielka. W grupie instrumentw i przyrzdw tradycyjnych znajduj si optomechaniczne teodolity, niwelatory i wszelkiego rodzaju przymiary dugoci (wstgowe, drutowe i sztywne) i dalmierze optyczne. Teodolity s w peni przydatne w nastpujcych metodach tyczenia: wcicie ktowe wprzd, wcicie ktowe wstecz, wcicie przestrzenne i przecicie kierunkw. Natomiast pozostae metody bazujce na odkadaniu ktw i dugoci lub tylko dugoci staj si dla wykonawcy uciliwe jeli korzysta on ze sprztu tradycyjnego. Bardzo uciliwe jest odkadanie odlegoci przy uyciu rnego rodzaju przymiarw, w trudnych warunkach panujcych na placu budowy, szczeglnie jeli przekraczaj one dugoci uywanego przymiaru. Dalmierze optyczne usprawniaj czynno odkadania odlegoci, jednak zazwyczaj nie speniaj one postawionych wymaga dokadnociowych. Tyczenie wysokociowe mona z powodzeniem prowadzi przy uyciu tradycyjnych niwelatorw technicznych i precyzyjnych stosowanych w niwelacji geometrycznej. Stosowanie instrumentw i przyrzdw tradycyjnych wymusza niekiedy prowadzenie tyczenia w dwch etapach. Najpierw prowadzi si przyblione wytyczenie punktu, a nastpnie po kilkakrotnym pomiarze elementw geometrycznych konstrukcji wicej oblicza si poprawki dla odkadanych ktw i dugoci, zmieniajc stosownie do tych poprawek, pierwotne ( tymczasowe ) pooenie punktu tyczonego. Wprowadzenie do praktyki geodezyjnej instrumentw elektronicznych pozwala na uzyskanie wysokiego stopnia automatyzacji procesu prowadzenia obserwacji polowych i wykonywania wielu czynnoci obliczeniowych bezporednio w terenie. W przypadku pomiarw realizacyjnych moliwo wykonywania oblicze bezporednio w terenie daje wykonawcy du swobod w organizowaniu prac geodezyjnych na placu budowy i dostosowania si do wymogw konkretnej technologii budowy. Prowadzenie tych oblicze jest moliwe dziki coraz bogatszemu oprogramowaniu wasnemu instrumentw elektronicznych lub oprogramowaniu rejestratorw polowych wspomagajcych te instrumenty. Istnieje te obecnie moliwo przyczenia on-line instrumentu do komputera, co umoliwia prowadzenie w terenie nawet bardzo skomplikowanych oblicze.

8.2. Tyczenie z wykorzystaniem tachymetrw elektronicznych


Instrumentami, ktre niewtpliwie zrewolucjonizoway prowadzenie wikszoci prac geodezyjnych w terenie s tachymetry elektroniczne czce w sobie cechy teodolitw i dalmierzy. Pocztkowo byy to tachymetry modularne, czyli teodolity elektroniczne wyposaone w elektroniczne nasadki dalmiercze. Obecnie wprowadza si na rynek gwnie elektroniczne tachymetry zintegrowane. Z uwagi na rol jak tego typu tachymetry speniaj w pomiarach realizacyjnych, przytoczone zostan waniejsze cechy uytkowe wynikajce zarwno z zastosowanych rozwiza konstrukcyjnych jak i wprowadzonych do pamici instrumentu programw komputerowych. Kada firma posiada w tym wzgldzie wasne rozwizania szczeglnie w zakresie sterowania procesami pomiaru, rejestracji i przetwarzania danych. Pojawiajce si na polskim rynku tachymetry s najczciej produktami nastpujcych firm: Leica, Geotronics, Carl Zeiss,

Sokkia, Nikon, Topcon, Pentax. Waniejsze dane techniczne wybranych typw tachymetrw elektronicznych zestawiono w tabeli 7. Tachymetry elektroniczne pozwalaj na pomiar ktw poziomych, ktw pionowych i odlegoci oraz na wyznaczanie i wprowadzanie poprawek kompensujcych wpywy bdw instrumentalnych. Procesy pomiaru, wywietlania wynikw, transmisji i rejestracji danych pomiarowych sterowane s z centralnego mikroprocesora. Klawiatura zintegrowana z instrumentem pozwala na wprowadzenie danych numerycznych lub alfanumerycznych i uruchamia rne funkcje zwizane z realizacj pojedynczego programu lub caego ich pakietu. Rezultaty pomiaru ktw i dugoci, informacje wprowadzane przez klawiatur oraz wyniki oblicze wykonywane w tachymetrze mog by wywietlane oraz automatycznie rejestrowane. Rejestracja taka dokonywana moe by zarwno w wewntrznej pamici instrumentu jak rwnie na odpowiednich nonikach magnetycznych oraz w zewntrznych rejestratorach lub mikrokomputerach. Tabela 7 Firma Typ instrumentu TC 600 TC 1010 TC 1100 TC 1800 TC 2002 Geodimetr 520 540 610 620 640 650 Rec Elta 2 Rec Elta 3 Rec Elta 4 Rec Elta 5 Elta 50 SET 2C SET 5E SET 6E DTM-A 5 LG DTM-A 10 LG DTM-A 20 LG GTS - 4 PTS - V2 PTS - V3 PTS - V5 PC1 - 1 m [] 5 3 3 1 0,5 2 1 3 2 1 1 1 2 3 5 6 2 5 6 2 3 5 2 2 3 5 10 ml [mm] 3 + 3 ppm 2 + 3 ppm 2 + 2ppm 2 + 2 ppm 1 + 1 ppm 3 + 3 ppm 2 + 2 ppm 3 + 3 ppm 3 + 3 ppm 2 + 2 ppm 1 + 1 ppm 2 + 2 ppm 3 + 2 ppm 3 + 2 ppm 5 + 3 ppm 5 + 3 ppm 3 + 2 ppm 5 + 3 ppm 5 + 5 ppm 2 + 2 ppm 3 + 3 ppm 3 + 3 ppm 3 + 2 ppm 2 + 2 ppm 3 + 2 ppm 3 + 3 ppm 5 + 3 ppm r. zasig (1 pryzmat) [m] 1400 2000 2200 2200 1200 1500 1500 1200 1800 2500 3500 1800 1600 1000 1000 800 1200 1000 700 2700 2500 2000 2000 2400 2200 1900 800 Waga [kg] 4,2 5,0 6,1 6,4 7,0 6,2 6,2 7,2 7,2 7,2 7,2

Leica

Geotronics

Carl Zeiss

Sokkia Nikon Topcon Pentax

3,5 5,6 5,6 4,8 7,0 7,0 7,0 6,9 6,2 6,2 6,2 4,7

Tachymetry elektroniczne typu total station posiadaj oprogramowanie standardowe i aplikacyjne. Oprogramowanie standardowe suy do sterowania prac instrumentu i umoliwia prowadzenie rnorodnych podstawowych operacji jak na przykad: - pomiar odlegoci i ktw, - kompensacj wpywu nachylenia osi pionowej instrumentu oraz bdu indeksu koa pionowego, - wprowadzanie poprawek atmosferycznych, - obliczanie odlegoci zredukowanej na poziom lokalny lub na poziom morza i na powierzchni odwzorowania, - obliczanie rednich bdw pomiaru dugoci i ktw, - obliczanie wsprzdnych x, y, z punktw obserwowanych. Oprogramowanie aplikacyjne skada si z szeregu programw specjalnych umoliwiajcych rozwizywanie typowych zada geodezyjnych wystpujcych w pomiarach inwentaryzacyjnych i

realizacyjnych. Oprogramowanie to moe by wymieniane i dostosowywane do rozwizywania konkretnych zagadnie. Tyczenie treci planu realizacyjnego z wykorzystaniem tachymetrw elektronicznych jest czynnoci w znacznym stopniu zautomatyzowan. W zasadzie rezygnuje si obecnie z przygotowywania szkicw dokumentacyjnych i wypisywania na nich danych do tyczenia, gdy dane te mona obliczy korzystajc z oprogramowania tachymetru. Szkic dokumentacyjny bdzie to zatem tylko odrys z planu realizacyjnego (dokumentacji projektowej) jednake z wyszczeglnieniem wsprzdnych punktw osnowy realizacyjnej i wsprzdnych wszystkich punktw tyczonych. Wsprzdne te musz zosta wprowadzone do pamici wewntrznej samego tachymetru lub do wsppracujcych z tym tachymetrem rejestratorw polowych, czy te nonikw magnetycznych typu karta pamici PCMCIA lub inny modu rejestrujcy. Wprowadzone wsprzdne przechowuje si w oddzielnie zdefiniowanym i wydzielonym archiwum wsprzdnych funkcjonujcym obok archiwum podstawowego w ktrym gromadzone s wyniki prowadzonych obserwacji ktw i odlegoci. Wsprzdne punktw zaoonej osnowy realizacyjnej bd w pierwszej kolejnoci wykorzystywane przy zagszczaniu tej osnowy metod poligonow, metod swobodnego stanowiska lub innymi metodami przydatnymi w konkretnych warunkach terenowych. Uzyskane w wyniku odpowiednich obserwacji i oblicze wsprzdne punktw zagszczajcych podstawow osnow realizacyjn powinny by przeniesione do istniejcego ju archiwum wsprzdnych. Dopiero w nastpnym etapie wsprzdne punktw podstawowej i szczegowej osnowy realizacyjnej cznie ze wsprzdnymi punktw tyczonych s wykorzystywane do przygotowania danych pozwalajcych wytyczy w terenie punkty planu realizacyjnego. Wsprzdne punktw osnowy realizacyjnej i wsprzdne punktw tyczonych wprowadzane s do pamici tachymetru bezporednio z jego klawiatury lub te porednio z komputera z wykorzystaniem odpowiednich czy i urzdze peryferyjnych. Wprowadzone wsprzdne punktw stanowi podstaw wykorzystania wikszoci programw specjalnych przydatnych w pomiarach realizacyjnych. Najczciej stosowane w tachymetrach elektronicznych programy specjalne omwione zostan poniej: 1) Wprowadzanie wsprzdnych stanowiska - Station Coordinates Wsprzdne stanowiska mona wprowadzi dwoma sposobami. W pierwszym z nich korzysta si z klawiatury tachymetru za pomoc ktrej wprowadza si numer punktu oraz jego wsprzdne Eo, No, Ho i dokonuje si rejestracji tych informacji. W sposobie drugim korzysta si z archiwum wsprzdnych wprowadzajc numer punktu i wywoujc przypisane mu wsprzdne. 2) Orientacja krgu poziomego (rys. 44) - Orientation Dla zorientowania teodolitu ustawionego na stanowisku So celuje si na punkt P, ktrego wsprzdne s znane. Na podstawie wsprzdnych punktw So i P oblicza si azymut tego kierunku, uzyskujc orientacj krgu wzgldem osi N ukadu wsprzdnych. Azymut kierunku moe by obliczony po wywoaniu odpowiedniego programu (Orientation) i wyszukaniu w pamici instrumentu wsprzdnych punktw So i P. Azymut ten mona te obliczy w sposb powszechnie znany nie korzystajc z programu zainstalowanego w pamici instrumentu.

3) Swobodne stanowisko (rys. 45) - Free Station, Resection Wyznaczenie wsprzdnych stanowiska bezporednio w terenie oparte jest najczciej na wykorzystaniu znanej konstrukcji wcicia wstecz. Odpowiednie programy pozwalajce na rozwizanie tego zadania instalowane s obecnie w wikszoci tachymetrw elektronicznych. Pozwalaj one na wyznaczenie poziomych wsprzdnych stanowiska (No,Eo) lub wsprzdnych przestrzennych (No, Eo, Ho) z wykorzystaniem obserwacji liniowych, ktowych lub ktowo-liniowych do odpowiednio licznej grupy

punktw odniesienia Pi (Ni, Ei, Hi). Wsprzdne punktw odniesienia powinny by zmagazynowane w archiwum wsprzdnych pamici tachymetru lub te bd one wprowadzane z klawiatury instrumentu. Korzystanie z tych programw wymaga wprowadzenia numeru stanowiska i wysokoci instrumentu hi. Nastpnie celuje si na kolejne punkty odniesienia wywoujc z archiwum wsprzdne punktw przez wprowadzenie do programu ich oznacze. Wycelowanie na kady punkt odniesienia czy si z wprowadzeniem wysokoci reflektora hr i wykonaniem odpowiednich obserwacji. Po wykonaniu obserwacji do ostatniego punktu odniesienia zostan wywietlone ostateczne wyniki oblicze wsprzdnych stanowiska No, Eo, Ho. Mog one by przeniesione do archiwum wsprzdnych. Jeli wsprzdne stanowiska uzyskano z wci dostarczajcych obserwacji nadliczbowych, wwczas program pozwala na obliczenie parametrw charakteryzujcych dokadno sytuacyjnego i wysokociowego wyznaczenia pooenia stanowiska.

4) Tyczenie metod biegunow (rys. 46) - Polar setting-out

Metoda biegunowa jest metod najpowszechniej stosowan w procesach tyczeniowych, std te odpowiednie programy uatwiajce przygotowanie danych do tyczenia instalowane s we wszystkich typach tachymetrw elektronicznych. Kady z tych programw wymaga wprowadzenia wsprzdnych stanowiska So (No, Eo Ho) oraz dokonania orientacji krgu poziomego. Po wprowadzeniu numeru punktu tyczonego T i odszukaniu jego wsprzdnych w archiwum (wzgldnie wprowadzeniu ich z klawiatury) obliczony zostaje azymut i odlego do punktu tyczonego (rys. 46). Tyczenie polega na ustawieniu reflektora w punkcie R i wykonaniu obserwacji kta poziomego i odlegoci. Wwczas wywietlona zostanie rnica pomidzy ktem obliczonym i pomierzonym oraz rnica D pomidzy odlegoci obliczon i pomierzon. Przesuwanie pryzmatu wywoywa bdzie zmiany wywietlanych rnic i D. Punkt T zostanie wytyczony w momencie gdy obydwie wymienione rnice osign warto zero. Jeli punkt T ma by rwnie tyczony wysokociowo (metoda biegunowa 3D) wwczas zgodnie z procedur postpowania ujt w programie zainstalowanym w tachymetrze naley wprowadzi wysoko instrumentu hi w celu obliczenia wysokoci osi obrotu lunety instrumentu oraz wysoko hr pryzmatu dalmierczego. Tyczenie wysokociowe rozpoczyna si po zakoczeniu tyczenia sytuacyjnego punktu T. Polega ono na ustawieniu pryzmatu w punkcie T i wykonaniu pomiaru odlegoci i kta pionowego na podstawie ktrych obliczona zostanie aktualna wysoko punktu T oraz rnica pomidzy wysokoci projektowan a aktualn. Podnoszenie lub obnianie punktu na ktrym spoczywa sygna dalmierczy wywouje zmiany wywietlanej rnicy wysokoci. Tyczenie wysokociowe koczy si w momencie gdy obliczona rnica wysokoci osignie warto zerow. 5) Tyczenie metod wci ktowych (rys. 47)

W tej metodzie tyczenia korzysta si rwnoczenie z dwch instrumentw ustawionych w punktach S1 i S2. Orientacja krgu poziomego na kadym z tych stanowisk moe by dokonana w oparciu o znane wsprzdne stanowisk S1 i S2 po wzajemnym wycelowaniu na siebie lunet tych instrumentw. Program wymaga wywoania punktu tyczonego T czyli odszukania w archiwum jego wsprzdnych i obliczenia ktw wcinajcych 1, 2. Przemieszczanie sygnau reprezentujcego punkt tyczony prowadzi si do momentu uzyskania zerowych wartoci rnic 1, 2 pomidzy ktami obliczonymi (projektowanymi), a uzyskiwanymi z obserwacji. Rnice te s pokazywane na wywietlaczach obydwu instrumentw. Przy tyczeniu przestrzennym do programu wprowadza si wysokoci instrumentw a nastpnie oblicza si kty pionowe 1, 2. Rnice 1, 2 ktw obliczonych i pomierzonych s na bieco wywietlane, co umoliwia ich wyzerowanie poprzez odpowiednie przemieszczanie sygnau reprezentujcego punkt tyczony w przestrzeni. 6) Tyczenie metod ortogonaln (rys. 48) Prezentowana tu metoda ortogonalna jest pewn odmian metody biegunowej. Jej wykorzystanie wymaga zorientowania krgu poziomego, wywoania waciwego programu, wprowadzenia wsprzdnych punktu tyczonego T. Nastpnie ustawia si sygna dalmierczy w rejonie punktu tyczonego na przykad w punkcie R. Uruchamia si procedur pomiaru odlegoci i ktw otrzymujc na wywietlaczu wielkoci wymaganych przesuni pryzmatu wzdu celowej (D) i w kierunku prostopadym do celowej (Q). Wyzerowanie tych rnic przez odpowiednie przemieszczenie sygnau dalmierczego prowadzi do uzyskania wymaganej pozycji punktu tyczonego T.

7) Tyczenie z punktami pomocniczymi (rys. 49)

Metoda ta wymaga zorientowania krgu poziomego, wywoania waciwego programu, wprowadzenia wsprzdnych punktu tyczonego T i wykonania obserwacji do dwch sygnaw dalmierczych ustawionych w punktach R1 i R2. Program umoliwia obliczenie odlegoci D1 i D2, ktre naley odoy przy wykorzystaniu przymiarw wstgowych. 8) Tyczenie rekurencyjne W niektrych tachymetrach instalowane s programy pozwalajce wytyczy punkt w odniesieniu do jednego lub dwch punktw ju wytyczonych. Jeli na przykad wytyczony zosta punkt T1 (rys. 50) to po wprowadzeniu wsprzdnych punktu T2 wywietlone zostaj wielkoci D i Q pozwalajce na wytyczenie punktu T2 metod ortogonaln.

Inne oprogramowane rozwizanie przedstawiono na rysunku 51. Tyczenie kolejnego punktu T3 oparte jest na wykorzystaniu dwch punktw ostatnio wytyczonych czyli T1 i T2. Po wprowadzeniu wsprzdnych punktu T3 wywietlone zostan wielkoci D i Q, ktre naley odoy na przedueniu kierunku T1 i T2 i prostopadle do niego. Obydwa wymienione tu sposoby bazujce na metodzie ortogonalnej jak i sposb wcicia liniowego przedstawiony w punkcie 7) mog by stosowane w przypadku wzajemnej bliskoci tyczonych punktw danego obiektu. 9) Kontrola poprawnoci wytyczenia punktw W celu skontrolowania poprawnoci wytyczenia punktw wykorzysta mona program Tie distance. Program ten umoliwia okrelenie odlegoci i rnicy wysokoci pomidzy dowolnymi dwoma punktami wytyczonymi. Skorzystanie z tego programu polega na wykonaniu obserwacji ktowych i dugociowych kolejno do sygnaw dalmierczych ustawionych w punktach T1 i T2 (rys. 52).

Po zakoczeniu obserwacji wywietlone zostaj nastpujce wielkoci wice punkty T1 i T2: - odlego pozioma, - odlego nachylona, - rnica wysokoci, - azymut linii T1-T2. Do sygnalizacji punktw T1 i T2 powinny by uyte sygnay o tej samej wysokoci (h1= h2). 10) Wyznaczanie wysokoci stanowiska (rys. 53) - Height transfer Wysoko stanowiska Ho, szczeglnie w metodzie swobodnego stanowiska moe by okrelona w oparciu o obserwacje ktw pionowych i odlegoci do jednego lub kilku punktw Pi o znanych wysokociach Hi. Przed wykonaniem obserwacji wprowadza si numer stanowiska, wysoko instrumentu,

kolejny numer punktu celu i wysoko sygnau hr. Po zakoczeniu obserwacji do wszystkich punktw o znanych wysokociach uzyskuje si urednion wysoko stanowiska Ho oraz warto redniego bdu tej wysokoci. Jeli znane s wsprzdne poziome stanowiska So(No,Eo) oraz wsprzdne punktw odniesienia Pi(Ni,Ei) wwczas odlegoci pomidzy So oraz Pi s obliczane ze wsprzdnych i wystarczy wtedy pomierzy jedynie kty pionowe do sygnaw ustawionych w punktach odniesienia.

Oprcz przedstawionych wyej programw zabezpieczajcych wykonanie typowych czynnoci wystpujcych w pomiarach realizacyjnych pojawiaj si w uyciu pakiety programw pozwalajce na kompleksowe rozwizanie skomplikowanych i mudnych prac tyczeniowych. Przykadowo wymieni tu mona oprogramowanie wykorzystywane przy tyczeniu tras komunikacyjnych. Pozwala ono na ksztatowanie trasy w paszczynie poziomej i pionowej cznie ze wszystkimi szczegami jej przekrojw poprzecznych (rys. 54). Korzystanie z takich programw wymaga jednak wczeniejszego przygotowania w biurze wszelkich danych projektowych i odpowiadajcych im danych do tyczenia.

8.3. Tyczenie z wykorzystaniem techniki satelitarnej RTK GPS (Real Time Kinematic Global Positioning System)
Prowadzenie pomiarw GPS w czasie rzeczywistym jest moliwe wwczas, gdy wsppracujce odbiorniki utrzymuj ze sob czno radiow. Do wykonania pomiarw w czasie rzeczywistym potrzebne s przynajmniej dwa odbiorniki: referencyjny i ruchomy (rover). Odbiornik referencyjny ustawia si na punkcie odniesienia (punkty osnowy realizacyjnej) wprowadzajc jego wsprzdne, wczeniej wczytane z komputera lub manualnie z klawiatury tego odbiornika. W odbiorniku ruchomym, przed rozpoczciem tyczenia, wykonuje si inicjalizacj. W czasie jej trwania konieczna jest obserwacja 5 wsplnych satelitw dla stacji referencyjnej i ruchomej. Inicjalizacj mona wykona trzema sposobami:

1) Moving - podczas ruchu odbiornika (np. SR 399 E Leica), 2) Rapid Static - antena odbiornika ruchomego musi zosta unieruchomiona na krtki okres czasu, 3) Known Point - anten odbiornika ruchomego ustawia si na punkcie o znanych wsprzdnych. Koniec inicjalizacji w odbiornikach firmy Leica Serii 300 sygnalizowany jest sygnaem dwikowym i komunikatem Ambs fixed. Pojawia si wtedy ekran [1120] (1120) SURVEY: New Chain Point Id Ht.Readg Epochs Status MEAS : POINT 01 : 0.000 :0 : 6/6 of 6 EXIT-M CODE STAKE M(ROVDEF) [RTIME IN:/] Code: Ant.offset: 0.000 m Amb: 6/6 CQ: 0.03 GDOP 2 504KB STATUS MENU

Teraz mona przystpi do tyczenia. W tym celu wybiera si opcj STAKE - pojawi si ekran [1140], na ktrym jest wywietlany ostatnio tyczony punkt. (1140) Target dLat dLon dHeight STOP TARGET: New Chain : 213 : 32.543 m : 76.981 m : 0.750 m TARGET S(WGS84) [RTIME IN:/] Code: Amb: 6/6 CQ : 0.03 POS GRAPH MENU

Aby wytyczy nowy punkt naley wybra opcj TARG, odszuka na licie punktw numer punktu, ktry bdzie tyczony (jeli danego punktu nie ma na licie mona go wprowadzi z klawiatury) i podstawi go jako cel. Przez wybranie opcji GRAPH przechodzi si do ekranu graficznego [1141]. Po prawej stronie ekranu wida punkt, ktry ma by wytyczony (okrg) i aktualn pozycj odbiornika ruchomego (krzy). Przemieszczenie odbiornika do wymaganej pozycji jest obserwowane na ekranie. Gdy odlego pomidzy pooeniem odbiornika a punktem tyczonym bdzie mniejsza od 1 m na ekranie [1141] wwczas mona wywietli szczegowy wykres pozwalajcy naprowadzi krzy (aktualna pozycja) na okrg (punkt tyczony).

W pracach tyczeniowych korzysta si z nastpujcych opcji: ORIENT - umoliwia wybr orientacji w kierunku: pnocy, dowolnego punktu z listy, ostatniego punktu zapisanego i rwnolegle do wybranej linii, R - TM oraz REC-PT - pozwalaj zachowa wsprzdne punktu i informacje dodatkowe, POL/ORT - metoda biegunowa lub ortogonalna dochodzenia z odbiornikiem ruchomym do wymaganej pozycji, REV - umoliwia uytkownikowi zmian orientacji o 1800, tak aby by zawsze ustawiony twarz do punktu tyczonego, CLR - ta funkcja jest czynna gdy odbiornik ruchomy znajdzie si w odlegoci mniejszej ni 0,5 m od punktu tyczonego i wwczas mona wywoa powikszony obraz trajektorii odbiornika, MENU - daje bezporedni dostp do SURVEYING MENU na ekranie [1310] Wsprzdne punktw tyczonych mog by wprowadzane do odbiornika z jego klawiatury, z komputera lub te mog zosta obliczone w odbiorniku przy uyciu funkcji COGO zestawionych na ekranie [2100].

Inverse: obliczenie odlegoci, azymutu i rnicy wysokoci dla dwch wybranych punktw Trawerse: obliczenie wsprzdnych punktu gdy znany jest azymut i odlego od punktu odniesienia

Line - Line Intersect: obliczenie wsprzdnych punktu przecicia dwch linii prostych

Line - Arc Intersect: obliczenie wsprzdnych punktw przecicia linii prostej z ukiem koowym

Arc - Arc Intersect: obliczenie wsprzdnych przecicia dwch ukw koowych

Distance Offset: obliczenie wsprzdnych rzutu punktu na lini prost

Point in Arc: obliczenie wsprzdnych punktu na uku koowym

Three Point Arc: obliczenie wsprzdnych rodka okrgu

Point Distance Offset: obliczenie wsprzdnych punktu z wykorzystaniem dugoci rzdnej i odcitej

9. GEODEZYJNE KSZTATOWANIE BUDOWLI ZIEMNYCH


9.1. Tyczenie budowli ziemnych
W procesie inwestycyjnym wystpuje faza robt ziemnych w ramach ktrej naturaln powierzchni terenu przeksztaca si w rnorodne sztuczne formy przestrzenne cile zwizane z rodzajem wznoszonego obiektu budowlanego. Te sztuczne formy przestrzenne zwane te budowlami ziemnymi dzieli si na stae i czasowe. Do budowli ziemnych zalicza si wszelkiego rodzaju wykopy, wewntrz ktrych posadowione zostan fundamenty lub inne elementy konstrukcyjne okrelonego rodzaju obiektu budowlanego. W grupie tych budowli umieci mona wykopy pod fundamenty budynkw mieszkalnych, obiektw przemysowych i budowli inynierskich, a take rowy w ktrych umieszcza si przewody rurowe i kablowe. W grupie budowli ziemnych staych mona przykadowo wymieni: - ziemne zapory wodne i obwaowania zbiornikw wodnych oraz rzek, - podstawy ziemne dla tras komunikacyjnych drogowych i kolejowych, - odpowiednio uformowane powierzchnie zakadw przemysowych, obiektw sportowych, osiedli mieszkaniowych, lotnisk, i innych. Budowle ziemne czasowe wznoszone s w oparciu o dokumentacj bdc fragmentem projektu technicznego konkretnego obiektu budowlanego, natomiast budowle stae s przedstawiane w odrbnych projektach technicznych. W przypadku zakadw przemysowych lub duych osiedli mieszkaniowych ksztatowanie powierzchni terenu prowadzi si w oparciu o wyodrbnion cz projektu zagospodarowania terenu zwan projektem makroniwelacji terenu. Prace tyczeniowe zwizane ze wznoszeniem budowli ziemnych prowadzi si wedug zasad obowizujcych w dziale pomiarw realizacyjnych. Jednake geodezyjna obsuga robt ziemnych posiada swoist specyfik. Pracom tym stawiane s stosunkowo mae wymagania dokadnociowe, natomiast efekty tyczenia musz by w terenie odpowiednio uwidocznione midzy innymi poprzez stosowanie rnego rodzaju waciwie ustawionych pomocniczych szablonw. Tyczenie wykopw pod fundamenty sprowadza si do wytyczenia ich obrysw i okrelenia rzdnej dna wykopu. Obrysy takie mona uzyska korzystajc z wytyczonych osi konstrukcyjnych obiektu lub te przez bezporednie wytyczenie punktw obrysu i ich utrwalenie palami drewnianymi. Pierwszy sposb stosowany jest powszechnie w trasowaniu wykopw pod fundamenty budynkw mieszkalnych i biurowych lub obiektw halowych. Najczciej wytyczone osie konstrukcyjne utrwala si na specjalnie przygotowanych konstrukcjach drewnianych, zwanych awami budowlanymi (ciesielskimi). Typowe ksztaty tych aw wraz z utrwalonymi na nich osiami konstrukcyjnymi przedstawiono na rysunkach 55-57.

Usytuowanie grnych krawdzi poziomych elementw aw na jednakowej, znanej wysokoci umoliwia atwe okrelenie wymaganej gbokoci wykopu.

Wykopy pod fundamenty rnego typu obiektw przemysowych i budowli inynierskich charakteryzuj si znacznymi rozmiarami zarwno w paszczynie poziomej jak i pionowej. Obrysy takich wykopw tyczy si zazwyczaj wieloetapowo w miar postpu prac ziemnych. Przykadowy wykop pod fundamenty elektrowni zaprezentowano na rysunku 58. Wyznaczanie wysokoci w gbokich wykopach wykonuje si metod niwelacji geometrycznej (rys. 59) lub metod niwelacji trygonometrycznej (rys. 60).

W grupie budowli ziemnych staych, z uwagi na powszechno stosowania wyrni mona ziemne podstawy tras komunikacyjnych formowane w postaci nasypw lub wykopw. Tyczenie polega na wskazaniu w terenie przebiegu osi podunej wznoszonej budowli oraz przebiegu krawdzi przecicia zboczy nasypw lub wykopw z powierzchni terenu, a take wskazanie wysokociowego pooenia wyodrbnionych fragmentw budowli. Naley zatem utrwali w terenie projektowane ksztaty przekrojw poprzecznych usytuowanych w odlegociach zapewniajcych poprawne formowanie budowli ziemnej. Realizacj pojedynczego przekroju poprzecznego w terenie rwninnym przedstawiono na rysunku 61.

lady przecicia skarp nasypu z powierzchni terenu w punktach P, L zaznacza si przez odoenie od osi podunej (punkt O) odlegoci S obliczonej z zalenoci:

S=
gdzie:

b + hn 2

(127)

b - szeroko korony nasypu n - mianownik nachylenia skarpy h - wysoko nasypu Wysoko nasypu h jest rnic rzdnej projektowanej niwelety i rzdnej powierzchni terenu w miejscu usytuowania tyczonego przekroju poprzecznego. Do zaznaczenia poziomu korony nasypu uywa si drewnianego szablonu. Jeli wysoko h jest zbyt dua i jej zaznaczenie wysokim szablonem byoby kopotliwe wwczas odkadanie wysokoci prowadzi si etapowo w miar realizowania robt ziemnych. Waciwe nachylenie skarp wskazuj szablony ustawione w pobliu punktw L i P danego przekroju poprzecznego.

W terenie o jednolitym nachyleniu okrelenie pooenia ladw przecicia skarpy z powierzchni terenu (rys. 62) polega na odoeniu od punktu O odlegoci S1 i S2 obliczonych z wzorw:

S1 = S S2 = S

sin sin( ) sin sin( + )

(128)

(129)

gdzie

S=

b + hn 2

Funkcje trygonometryczne wystpujce we wzorach (128) i (129) mona wyrazi za pomoc znanych pochyle terenu 1:m i skarp 1:n uzyskujc uproszczone zalenoci

S1 =
(130)

S m2 + 1 mn

S m2 + 1 S2 = m+n

(131)

Przygotowanie danych do tyczenia podstawy ziemnej w wykopie (rys. 63) prowadzi si w sposb analogiczny jak przy tyczeniu nasypu.

Dugo S w tym przypadku oblicza si z wzoru:

S=

b + h1 n1 + d + ( h + h1 )n 2

(132)

Ksztatowanie innych staych budowli ziemnych prowadzi si w oparciu o plany realizacyjne robt ziemnych. Do wanych budowli tego typu zaliczy mona: sztucznie formowane zbiorniki wodne np. w elektrowniach szczytowo-pompowych, zapory ziemne, niecki stadionw sportowych. Prace tyczeniowe prowadzone przy wznoszeniu wymienionych obiektw s zazwyczaj wielokrotnie powtarzane w miar postpu prac ziemnych. Ostateczny ksztat wzniesionej budowli dokumentuje si po wykonaniu pomiarw inwentaryzacyjnych. Uzyskuje si wwczas moliwo sprawdzenia stopnia zgodnoci ksztatu i rozmiarw wzniesionej budowli z zaoeniami projektowymi.

9.2. Projektowanie powierzchni paskich

9.2.1. Modele powierzchni topograficznych.


W planach zagospodarowania przestrzennego sporzdzonych dla potrzeb budowy: zakadw przemysowych, osiedli mieszkaniowych, lotnisk, obiektw sportowych i innych, wystpuje wiele rnorodnych powierzchni paskich poziomych lub nachylonych. Realizacja takich powierzchni wie si zazwyczaj ze spenieniem warunku zbilansowania przemieszczanych mas ziemnych, a niekiedy rwnie z zapewnieniem minimalizacji robt ziemnych. Std te na etapie projektowania paszczyzn bilansujcych masy ziemne niezbdna jest znajomo ksztatu powierzchni topograficznej. Przygotowanie odpowiednich materiaw dla projektowania polega na wykonaniu pomiarw terenowych i odtworzeniu na ich podstawie rzeczywistego ksztatu powierzchni topograficznej. Dokadno tego odtworzenia uzaleniona jest od poprawnoci wykonania obserwacji terenowych i doboru waciwego modelu graficznego lub numerycznego. W pomiarach terenowych zwraca si szczegln uwag na dobr punktw reprezentujcych powierzchni topograficzn. Najczciej punktami obserwowanymi s: punkty rwnomiernie pokrywajce powierzchnie terenw rwnych i agodnie nachylonych, tworzce siatki kwadratw, punkty rozproszone uzyskiwane w sposb dostosowany do urozmaiconej i zmiennej rzeby terenu, punkty usytuowane wzdu przekrojw podunych i poprzecznych. Przestrzenne pooenie tych punktw wyznacza si w oparciu o pomiary geodezyjne lub fotogrametryczne. W pierwszych z nich obserwacje prowadzi si metodami niwelacji: geometrycznej, trygonometrycznej i satelitarnej GPS. W pomiarach fotogrametrycznych korzysta si ze zdj lotniczych lub naziemnych. Uzyskany zbir punktw obserwowanych o okrelonych wsprzdnych x, y, z wykorzystuje si do zbudowania modelu powierzchni topograficznej, bliskiego powierzchni rzeczywistej. Najbardziej znany model takiego odtworzenia to graficzna mapa warstwicowa. Obecnie stosuje si prawie wycznie

numeryczne modele powierzchni terenu (NMT) tworzone w oparciu o zbir punktw obserwowanych, a take punktw porednich, ktrych pooenie ustala si metod interpolacji z wykorzystaniem odpowiednich algorytmw. Stosuje si modele regularne i nieregularne a wrd nich wyrnia si modele: punktowe, liniowe, powierzchniowe i bryowe. Dokonujc transformacji mona wymienione modele przeksztaca. Na przykad: modele nieregularne przeksztaca si na modele regularne, lub odwrotnie. Dla potrzeb obliczania objtoci oraz projektowania i realizacji powierzchni paskich stosuje si modele punktowe: regularne i nieregularne. Model punktowy wystpuje czsto w postaci siatki kwadratw lub prostoktw. Wysokoci wyznaczane s tylko dla punktw wzowych (rys. 64), czyli dla punktw przecicia si linii tworzcych siatk i mog by wyznaczane bezporednio w terenie.

Rwnomierne rozmieszczenie punktw nie zapewnia jednak waciwego okrelenia form terenowych, std te model taki moe by stosowany w terenach paskich. Zwikszenie dokadnoci odtwarzania powierzchni topograficznej osiga si przez stosowanie hierarchicznej struktury siatki kwadratw, czyli jej stopniowe zagszczanie w miejscach gdzie powierzchnia staje si bardziej urozmaicona. Model taki stosowany jest dla instrumentw fotogrametrycznych o sterowaniu komputerowym, przy ktrym atwo okreli miejsca wymagajce zagszczenia. W prostym przypadku gdy znane s wysokoci 4 wzw (rys. 65) kadego oczka siatki, wysokoci punktw porednich mona uzyska drog interpolacji.

W tym celu powierzchni terenow aproksymuje si paraboloid hiperboliczn dla kadego oczka, a wysoko punktu P oblicza si z nastpujcego wzoru interpolacyjnego:

zp =

z1p1 + z 2 p 2 + z3p 3 + z 4 p 4 p1 + p 2 + p 3 + p 4

(133)

z1, z2, z3, z4, - wysokoci modelu w wzach, p1, p2, p3, p4 - wagi bdce powierzchniami pl prostoktw przeciwlegych. Model regularnej siatki kwadratw mona utworzy rwnie z modelu nieregularnego , w ktrym usytuowanie punktw dostosowane jest do morfologii terenu. W oparciu o wysokoci takich rozproszonych punktw mona obliczy wysokoci wzw siatki kwadratw. Wysoko wza oblicza si zazwyczaj jako ogln redni arytmetyczn z wysokoci punktw otaczajcych ten wze, czyli:

gdzie:

zp

p z = p
s s s

s s

(134)

zs - wysoko punktw otaczajcych wze P, ps = ds-t - wagi, ktrym odpowiadaj odwrotnoci odlegoci ds (od wza do punktu otaczajcego) podniesione do potgi 1 t 4. Model punktowy w postaci nieregularnej siatki trjktw jest modelem najczciej stosowanym, gdy moe by najlepiej dopasowany do powierzchni rzeczywistej reprezentowanej przez waciwie dobrane w czasie pomiaru punkty rozproszone. Jest jednak pewien problem w czeniu punktw rozproszonych w sieci trjktw jeli czynno ta ma by fragmentem w peni zautomatyzowanego procesu oblicze. Poprawne czenie punktw i tworzenie siatki trjktw uatwia algorytm Delaunaya, w ktrym wykorzystuje si poligony Thiessena. Ot utworzenie takiego poligonu, zaznaczonego lini przerywan na rysunku 66 pozwala na jednoznaczne stwierdzenie z jakimi punktami otaczajcymi moe by poczony bokami trjktw rozpatrywany punkt A. Taki punkt A powinien znale si wewntrz poligonu Thiessena , ktry jest wieloktem utworzonym przez symetralne bokw czcych punkt A z punktami ssiednimi. gdzie:

Utworzenie siatki trjktw pozwala na obliczanie wysokoci punktw porednich sytuowanych wewntrz tych trjktw (rys. 67).

Wysoko punktu Q, ktrego rzut Q na paszczyzn poziom ley w trjkcie ABC uzyskuje si po wykonaniu aproksymacji powierzchni terenowej w tym trjkcie paszczyzn przechodzc przez punkty A, B, C. Odpowiedni wzr interpolacyjny ma posta

zQ =
gdzie:

z A p A + z B p B + z Cp C pA + pB + pC

(135)

pA, pB, pC s powierzchniami trjktw otaczajcych punkt Q, za zA, zB, zC oznaczaj wysokoci punktw terenowych A, B, C.
B B

Numeryczne modele warstwicowe tworz zbiory wsprzdnych xi, yi punktw Pi lecych na warstwicy o okrelonej wysokoci z. Zbiory takie tworzone s w oparciu o wyniki bezporednich pomiarw prowadzonych w modelu fotogrametrycznym lub na mapie warstwicowej. S te uzyskiwane przez transformacj innych modeli powierzchni terenowej. Model warstwicowy mona atwo uzyska z modelu siatki trjktw przez interpolacj punktw warstwic. Uzyskanie poprawnego kartograficznie ksztatu warstwic wymaga zagszczenia podstawowej siatki trjktw, trjktami podobnymi i prowadzenia w nich zagszczajcych interpolacji punktw warstwicy. Interpolacj punktw warstwicy modelu siatki kwadratw lub prostoktw prowadzi si stosujc aproksymacj powierzchniow wyszego stopnia, wyznaczon na podstawie wicej ni czterech punktw. Takie postpowanie zapewnia pynny przebieg linii warstwicy i zapobiega niejednoznacznoci jej okrelenia.

9.2.2. Realizacja paszczyzn bilansujcych masy ziemne


Zmniejszenie kosztw prac ziemnych osiga si midzy innymi przez zrwnowaenie objtoci wykopw i nasypw czyli t. zw. zbilansowanie robt ziemnych w granicach okrelonej dziaki. Dla osignicia tego celu przy formowaniu powierzchni paskich projektuje si poziome lub odpowiednio nachylone paszczyzny bilansowe (rys. 68).

W terenach o znacznym nachyleniu zmniejszanie prac ziemnych moe te by osignite dziki ksztatowaniu powierzchni projektowej w postaci tarasw okolonych skarpami (rys. 69).

Paszczyzn bilansow (ekwiwalentn) zastpujc powierzchni topograficzn okrelonej dziaki jest paszczyzna o zadanym nachyleniu i kierunku tego nachylenia przechodzca przez punkt, ktry w rzucie na paszczyzn poziom jest rodkiem cikoci powierzchni przeksztacanej a jego wysoko jest redni wysokoci tej powierzchni. Wsprzdne paskie takiego punktu okrelaj nastpujce wzory:

xs =
(136)

xdxdy
P

ys =

ydxdy
P

gdzie P - pole powierzchni przeksztacanej W obliczeniach praktycznych wsprzdne xs, ys, oblicza si z nastpujcych wzorw: a) gdy granica powierzchni jest wielobokiem regularnym

xs =

xi
i =1

ys =

y
i =1

(137) b) jeli obszar daje si podzieli na cakowit skoczon liczb n figur regularnych

xs =

pix i
i =1 n

p
i =1

ys =

p y
i i =1 n

p
i =1

(138)
i

gdzie:

xi, yi - wsprzdne rodkw cikoci figur, pi - wagi proporcjonalne do pl tych figur,

c) gdy wszystkie figury na ktre podzielono powierzchni s identyczne

xs =
(139)

x y

+ 2 x 2 + 3 x 3 + 4 x 4 N + 2 y 2 + 3 y 3 + 4 y 4 N

ys =

przy czym wskaniki przy wsprzdnych (1, 2, 3, 4) oznaczaj punkty stycznoci dwch, trzech lub czterech figur elementarnych. d) jeli granica powierzchni jest lini cig nieregularn to stosuje si wzory (138), a cay obszar dzieli si na wskie paski w kierunkach osi x i y wyznaczajc ich rodki cikoci pola. Wsprzdn pionow zs mona obliczy z wzoru

zs =
(140)

V P

V - objto bryy prostopadocianu ograniczonej od gry powierzchni topograficzn, a od dou przyjt poziom paszczyzn odniesienia, P - pole powierzchni przeksztacanej. Kada paszczyzna bilansowa przechodzca przez rodek cikoci S(xs,ys,zs) bilansuje objto wykopw i nasypw. Na paszczyzny takie nakada si rne dodatkowe warunki: 1) Paszczyzna ma zadany kierunek nachylenia maksymalnego imax = k = tg. Rwnanie takiej paszczynie przechodzcej przez punkt S(xs,ys,zs) przyjmuje posta (x - xs) cos + (y - ys) sin - (z - zs) ctg = 0 przy czym: cos , sin , -ctg s wsprzdnymi wektora normalnego do tej paszczyzny. Wprowadzajc do wzoru (141) zaleno (141)

gdzie:

ctg =
otrzymuje si po przeksztaceniu przy czym

1 k
(142)

z = x k cos +y k sin + zo

zo = zs - xsk cos - ysk sin

(143)

2) Paszczyzna bilansowa przechodzca przez punkt S(xs,ys,zs) i dwa punkty : 1(x1,y1,z1); 2(x2,y2,z2). Rwnanie (141) mona zapisa w postaci: (x - xs) k cos + (y - ys) k sin - (z - zs) = 0 za po wprowadzeniu oznacze ex = k cos , ey =k sin przyjmie ono posta (x - xs) ex + (y - ys) ey - (z - zs) = 0 (145) (144)

Wprowadzajc do rwnania (145) kolejno wsprzdne punktw 1 i 2 uzyskuje si ukad dwch rwna na podstawie ktrych oblicza si ex i ey, a nastpnie

= arctg
(146)

ey ex

k=

ey ex = cos sin

3) Paszczyzn bilansow o znanym kierunku najwikszego nachylenia i przechodzc przez jeden punkt ustalony reprezentuje wzr (144) z ktrego oblicza si warto k po wstawieniu wsprzdnych punktu ustalonego. 4) W przypadku paszczyzny o okrelonym spadku k i przechodzcej przez punkt ustalony, rwnie korzysta si z wzoru (144), ktry cznie z warunkiem

sin2 + cos2 = 1
pozwala obliczy kierunek najwikszego nachylenia. 5) Paszczyzna bilansowa moe jednoczenie rwnoway objtoci wykopw i nasypw oraz minimalizowa prace ziemne. Minimalizacja robt ziemnych (przemieszcze gruntu) bdzie osignita jeli paszczyzna bilansowa speni warunek

v
i

2 i

= min

(147) w ktrym vi oznacza rnic wysokoci powierzchni topograficznej i paszczyzny projektowanej w punktach o okrelonych wsprzdnych xi, yi. Rwnanie aproksymacyjne takiej paszczyzny ma posta

vi = (xi - xs) ex + (yi - ys) ey + zs -zi

(148)

W praktyce mona te realizowa paszczyzn, ktra nie bilansuje objtoci wykopw i nasypw, czyli nie przechodzi przez punkt S(xs,ys,zs), a jedynie minimalizuje prace ziemne. Rwnanie aproksymacyjne w tym przypadku przyjmie posta

(149)

vi = xi ex + yi ey + zo - zi

gdzie zo jest wysokoci punktu przecicia projektowanej paszczyzny z osi Oz. Powierzchni topograficzn danej dziaki mona zastpi powierzchni daszkow, ktr utworz dwie przecinajce si paszczyzny. Ukad wsprzdnych mona tu ustali tak, aby o Ox pokrywaa si z wspln krawdzi projektowanych paszczyzn. Wsplna krawd bdzie miaa zatem nachylenie ex, za maksymalne nachylenie lewej paszczyzny eyl oraz prawej eyp . Ukad rwna aproksymacyjnych dla obydwu paszczyzn ma posta:

vli = xli ex + yli eyl + zo - zli vpi = xpi ex + ypi eyp + zo - zpi
Przyjmujc jednakowe spadki obydwu paszczyzn tworzcych powierzchni daszkow (eyl = eyp=ey) rwnania (150) mona napisa w postaci

(150)

vli = xli ex + yli ey + zo - zli


(151)

vpi = xpi ex + ypi ey + zo - zpi


Jeli w wyodrbnionej bryle gruntu powierzchnia topograficzna zostanie zastpiona paszczyzn usytuowan w taki sposb aby uzyska nadmiar wykopw lub nasypw o wielko V, to projektowanie takiej paszczyzny prowadzi si wedug procedur przedstawianych w punktach 1) do 5). Wysoko rodka cikoci rzutu poziomego powierzchni przeksztaconej wyznacza si w tym przypadku z wzoru

zP = zs
gdzie

V P

(152)

zs - jest wartoci obliczon wedug wzoru (140).

10. METODY OBLICZANIA OBJTOCI MAS ZIEMNYCH I MATERIAW SYPKICH


Zagadnienie obliczania objtoci mas wystpuje przy wykonywaniu rnego rodzaju prac ziemnych zwizanych z budow osiedli mieszkaniowych , zakadw przemysowych, tras komunikacyjnych, tras inynierskich a take przy okrelaniu wielkoci wydobycia zoa metodami odkrywkowymi, czy te przy inwentaryzacji skadowisk materiaw sypkich. Podstawow zasad obowizujc przy obliczaniu objtoci bry nieregularnych jest ich podzia na elementarne bryy geometryczne. Podziau takiego dokonuje si dzielc bry nieregularn paszczyznami pionowymi lub poziomymi. W pierwszym przypadku podstawa i boczne powierzchnie bry elementarnych bd paszczyznami, za od gry bryy takie bd ograniczone powierzchniami nieregularnymi (np. topograficznymi). W drugim przypadku powierzchniami nieregularnymi bd powierzchnie boczne bry elementarnych. Dzielenie na bryy elementarne prowadzi si w celu zwikszenia dokadnoci wyznaczenia objtoci, a szczegowo tego podziau uzalenia si od stopnia nieregularnoci powierzchni topograficznej. W obliczeniach objtoci powinno si korzysta z numerycznych modeli powierzchni terenu wystpujcych w formie siatki prostoktw, trjktw czy te izolinii. Numeryczny model powierzchni terenu mona te wykorzysta do znalezienia funkcji z = f(x,y) opisujcej ca powierzchni topograficzn bryy i przez cakowanie tej funkcji po powierzchni podstawy bryy uzyska jej objto.

10.1. Sposb siatki kwadratw (prostoktw)


Sposb ten stosowany jest w przypadku gdy powierzchnia topograficzna jest w miar pozioma i niezbyt pofalowana. Powierzchni tak pokrywa si siatk kwadratw lub prostoktw przy czym stosuje si rne dugoci bokw siatki w zakresie od 5m nawet do 100m w zalenoci od stopnia nieregularnoci powierzchni topograficznej. Kady punkt siatki ma okrelone pooenie sytuacyjne i wysokociowe w przyjtym ukadzie odniesienia. Objto elementarnej bryy (rys. 70) spoczywajcej na poziomej paszczynie odniesienia o oblicza si z zalenoci:

V= =

1 P( z1 + z 2 + z 3 + z 4 ) 4

(153)

gdzie: P - oznacza powierzchnie podstawy bryy.

Objto caej bryy nieregularnej o podstawie utworzonej z wielu kwadratw (rys. 71) jest sum objtoci wszystkich bry elementarnych i wyraa si wzorem

V=

1 P 4

( z

+ 2 z 2 + 3 z 3 + 4 z 4

(154)

gdzie, wskaniki 1,2,3,4 odnosz si do punktw wystpujcych odpowiednio w jednym, dwch, trzech lub czterech kwadratach.

W przedstawionym sposobie obliczania objtoci grn powierzchni kadej elementarnej bryy zastpuje si paszczyzn poziom, ktrej wysoko wzgldem poziomej podstawy jest rwna redniej arytmetycznej wysokoci grnych naroy graniastosupa. Formowanie powierzchni paskich przy wykorzystaniu paszczyzn bilansujcych wywouje potrzeb obliczania objtoci wykopw i nasypw oddzielonych od siebie lini robt ziemnych (rys. 72). W takich przypadkach linie obrysu podstawy bry ziemnych zdejmowanych (wykopy) i nadkadanych (nasypy) nie pokrywaj si na og z liniami siatki kwadratw lecz je przecinaj. Czstkowe objtoci wykopu i nasypu w sytuacji przedstawionej na rysunku 73 oblicza si z wzorw:

VW = PW
(155)

z3 + z 4 4

VN = PN

z1 + z 2 4

gdzie: PW, PN - powierzchnie wykopu i nasypu z1, z2, z3, z4, - wysokoci punktw siatki wzgldem paszczyzny projektowanej.

Natomiast zgodnie z rysunkiem 74 objto caej bryy o podstawie kwadratu mona obliczy z wzoru

V = P=
a po odjciu od niej objtoci nasypu

z2 + z3 + z 4 z1 4 z1 3

(156)

VN = PN
otrzymuje si objto wykopu

(157)

VW = V VN
Objto wykopu (rys. 74) otrzymuje si rwnie z wzoru

(158)

VW = PW

z2 + z3 + z 4 5

(159)

10.2. Sposb siatki trjktw


Dla terenw o nieregularnej rzebie terenu wykorzystuje si siatk trjktw utworzon przez punkty reprezentujce powierzchni topograficzn. Cakowit objto bryy przy stosowaniu sposobu siatki trjktw (rys. 75) oblicza si z wzoru:

V=
gdzie

1 n i z1 + z2i + z3i P i 3 i =1

(160)

P=

1 x 12 2 x 13

y12 y13

(161)

Jeli przy projektowaniu paszczyzn bilansujcych w obrbie pojedynczego trjkta wystpuje czciowo nasyp a czciowo wykop (rys. 76) to obliczanie ich objtoci prowadzi si analogicznie jak w sposobie siatki kwadratw (rys. 74).

10.3. Sposb przekrojw poziomych


Objto bryy, ktrej powierzchnia topograficzna zastpiona jest graficznym lub numerycznym modelem warstwicowym, oblicza si jako sum objtoci elementarnych plastrw powstaych z pocicia caej bryy paszczyznami poziomymi o zaoonym skoku h (rys. 77).

Obliczenia prowadzi si zgodnie z formu obliczania objtoci ostrosupa prosto citego stosujc wzr:

1 h( Po + P1 + Po P1 + P1 + P2 + P1 P2 + + Pi + Pi +1 + 3 1 + Pi Pi +1 + + Pn 1 + Pn + Pn 1 Pn ) + h Pn 3 V=

(162)

W praktyce przy ciciu warstwicowym mniejszym od 0,5m mona stosowa wzr uproszczony, w ktrym rednia geometryczna zastpiona jest redni arytmetyczn, czyli

V=

1 1 h( Po + 2P1 + 2P2 + + 2Pi + + 2Pn 1 + Pn ) + h Pn 3 2

(163)

Model warstwicowy powierzchni topograficznej suy rwnie do obliczania objtoci wykopw i nasypw wzgldem projektowanej paszczyzny bilansowej o zadanym nachyleniu i kierunku tego nachylenia. Na przykad dla obliczenia objtoci wykopw (rys. 78) okrela si najpierw powierzchnie pl P ograniczonych jednoimiennymi warstwicami powierzchni topograficznej i odpowiadajcymi im liniami projektowanej paszczyzny, a nastpnie stosuje si wzr

VW =

h ( P1 + 2P2 + + 2Pn 1 + Pn ) 2

(164)

w ktrych h - oznacza cicie warstwic.

10.4. Sposb przekrojw poprzecznych


Objto bryy ograniczonej przekrojami poprzecznymi (rys. 79) oblicza si z wzorw

V=
lub

1 l( P1 + P2 + P1 P2 ) 3 1 l( P1 + P2 ) 2

(165)

V=

(166)

Znane s rwnie nastpujce wzory: - wzr Simpsona

V=

1 l( P1 + P2 + 4 Psr ) 6

(167)

gdzie Pr - oznacza powierzchni przekroju usytuowanego w rodku midzy P1 i P2 - wzr Jepsena

P1 + P2 ( h 2 h1 ) 2 V= m l 6 2
gdzie h1, h2 - wysokoci przekrojw poprzecznych w osi podunej, m - spadek terenu w kierunku osi podunej,

(168)

- wzr Winklera (rys. 80)

P + P2 q 2 + q1 V= 1 l 2 2
gdzie: q1, q2 - rnice powierzchni pl przekrojw poprzecznych

(169)

10.5. Sposb aproksymacji powierzchni topograficznej wielomianami algebraicznymi


W sposobach siatki figur regularnych powierzchni topograficzn kadej elementarnej bryy aproksymowano paszczyzn rozpit na czterech lub trzech punktach o znanym pooeniu w przestrzeni. Dysponujc zbiorem duej liczby punktw o znanych wsprzdnych (x, y, z) mona ca powierzchni topograficzn rozpatrywanej bryy przedstawi wzorem

z = f(x, y)
(170) Do aproksymowania powierzchni topograficznej stosuje si najczciej wielomiany algebraiczne odpowiedniego stopnia. Zatem rwnania aproksymacyjne wyraone oglnym wzorem

(171)

vi = f(xi, yi) - zi

przyjmuj w tym przypadku nastpujc posta:

vi = a00 + a10xi + a01yi + a11xiyi + a20xi2 + a02yi2 + + aklxikyil - zi

(172)

gdzie i = 1, 2,...N, natomiast akl s wspczynnikami wielomianu, przy czym k, l = 1,2,...n Z rozwizania ukadu rwna (172) otrzymuje si szukane wspczynniki akl wielomianu algebraicznego opisujcego powierzchni topograficzn (170). Objto bryy topograficznej oblicza si z wzoru

V = f ( x , y ) dP =
P

y2 x 2

f ( x , y ) dx dy y1 x1

(173)

gdzie: x1, y1, x2, y2 - oznaczaj granice cakowania funkcji f(x,y) po powierzchni P podstawy bryy.

10.6. Dokadno wyznaczenia objtoci bry topograficznych


Zgodnie z przyjtymi poprzednio ustaleniami, cakowit objto bryy topograficznej oblicza si z wzoru

V = Vi
i =1

(174) gdzie: Vi - oznacza objto bryy elementarnej, za n - liczb tych bry elementarnych. Dokadno obliczenia cakowitej objtoci bryy topograficznej, przy zaoeniu zblionych do siebie objtoci bry elementarnych wyraa zatem zaleno

m V = m vi n

(175)

W sposobie siatki kwadratw lub trjktw dokadno wyznaczenia objtoci pojedynczego graniastosupa zaley w gwnej mierze od dokadnoci wyznaczenia wysokoci punktw siatki i od dokadnoci aproksymacji powierzchni topograficznej. redni bd takiej objtoci charakteryzuje wzr

m 2 i = Pi2 m 2sr + m 2 apr v z v


Poniewa

(176)

zsr

[ z] = 1
k

(177) std przy zaoeniu m z1 = m z2 = = m zk = m z otrzymuje si

m zsr =

mz k

(178)

gdzie: k - oznacza liczb punktw obrysu podstawy graniastosupa. Wpyw drugiego czonu wzoru (176) mona uj wzorem

m v apr = Pi m h
(179) w ktrym mh - oznacza rednie odchylenie powierzchni topograficznej od aproksymujcej j paszczyzny. Wzr (176) przyjmuje ostatecznie posta:

m
(180)

2 vi

m2 2 = P z + mh k
2 i

Zwikszanie dokadnoci wyznaczania objtoci bryy sposobem siatki kwadratw i trjktw uzyskuje si przez zmniejszanie rednich bdw mz i mh. Oznacza to, w przypadku bdu mz, konieczno stosowania odpowiednio dokadnych metod niwelacji punktw terenowych, za w przypadku bdu mh potrzeb poprawnego sytuowania i zagszczania punktw reprezentujcych powierzchni topograficzn. W sposobie przekrojw poziomych, redni bd wyznaczenia objtoci bryy elementarnej w gwnej mierze uzaleniony jest od bdw okrelenia powierzchni przekrojw ograniczajcych bry i od dokadnoci przedstawienia powierzchni topograficznej za pomoc warstwic o odpowiednio dobranym skoku.

Ocen dokadnoci obliczenia cakowitej objtoci bryy sposobem aproksymacji powierzchni topograficznej wielomianami algebraicznymi prowadzi si stosujc zasad narastania bdw dla wielkoci zalenych wedug formuy

2 ( V ) = B T Cov ( x )B V V
gdzie: 2(V) - wariancja (kwadrat redniego bdu) objtoci bryy, BV - macierz pochodnych czstkowych funkcji (173) wzgldem wsprzdnych punktw, Cov(x) = 02(A T P A)-1 macierz kowariancji wsprzdnych punktw.

(181)

11. GEODEZYJNE KSZTATOWANIE OSI TRAS


11.1. Uwagi o projektowaniu tras
Trasy to wyduone powierzchnie terenu o niewielkiej szerokoci przeznaczone pod rnorodne budowle inynierskie. W grupie tej wyrni mona: drogi koowe i drogi kolejowe wraz z budowlami towarzyszcymi jak mosty i wiadukty, linie komunikacji podziemnej obejmujce tunele kolejowe i drogowe oraz metro, wszelkiego typu przewody podziemne i nadziemne w tym rurocigi magistralne oraz linie elektryczne wysokiego napicia, cieki wodne naturalne i sztuczne. Projektowanie i tyczenie wyduonych budowli inynierskich rozpoczyna si od waciwego, przestrzennego uksztatowania osi trasy w stosunku do ktrej ustala si pniej pooenie innych elementw budowli. Ksztatowanie takie powinno si prowadzi z zachowaniem parametrw technicznych trasy wyszczeglnionych w normach i przepisach branowych z jednoczesnym deniem do minimalizacji kosztw realizacji przyszej budowy. Optymalne spenienie obydwu wymienionych wymogw osigane jest w ramach wieloetapowego i wielowariantowego projektowania. Rozrnia si trzy nastpujce etapy projektowania: opracowanie zaoe techniczno - ekonomicznych, opracowanie projektu wstpnego, opracowanie projektu technicznego. W kadym z tych etapw projektowanie prowadzi si na mapach o odpowiednio dobranych skalach. W etapie pierwszym korzysta si zazwyczaj z map w skalach:1:100 000, 1:50 000, 1:25 000 i 1:10 000, dobieranych stosownie do dugoci projektowanej trasy. Po wyborze okrelonego wariantu przebiegu trasy ustala si pooenie gwnych punktw staych do ktrych zaliczy mona skrzyowania z istniejcymi trasami komunikacyjnymi i naturalnymi lub sztucznymi przeszkodami terenowymi a take odgazieniami w wybranych kierunkach, czy te rejony lokalizacji budowli towarzyszcych. Takie punkty stae przenosi si na mapy w skalach wikszych czc je odcinkami trasy dostosowanymi do rzeby i sytuacji terenowej. Jest to drugi etap projektowania w wyniku ktrego opracowany zostaje projekt wstpny najczciej na mapach w skalach: 1:10 000, 1:5 000, a nawet 1:2 000 i 1:1 000 dla rejonw szczeglnie trudnych. Dla wybranego w ramach projektu wstpnego wariantu trasy opracowuje si projekt techniczny na mapach w skali 1:2 000 i 1:1 000. Szczegowy przebieg trasy w miastach, a take rozwizania wszelkich wzw, skrzyowa i budowli towarzyszcych przedstawia si na mapach w skalach 1:500, a nawet 1:250. Projekt techniczny sporzdza si zazwyczaj na arkuszach mapy zasadniczej obejmujcej ustalony pas terenu lub w razie ich braku na mapach nowych wykonanych metod tradycyjn lub fotogrametryczn. Dla potrzeb projektowania sporzdza si ponadto profile podune i poprzeczne trasy niezbdne do projektowania niwelety trasy i obliczania objtoci robt ziemnych. Nowoczesne projektowanie tras szybkiego ruchu, autostrad i magistrali kolejowych jest w duym stopniu zautomatyzowane zarwno w zakresie przygotowania informacji o terenie jak rwnie stosowania skomputeryzowanych technik projektowania. Projektowanie takie oparte jest na korzystaniu z map cyfrowych uatwiajcych prowadzenie szybkich wielowariantowych rozwiza przestrzennego przebiegu osi trasy z jednoczesnym obliczaniem objtoci robt ziemnych i szacowaniem wynikajcych std kosztw budowy. Stosowane do projektowania mapy cyfrowe mog by sporzdzane zarwno w oparciu o wyniki nowych pomiarw tachymetrycznych lub fotogrametrycznych jak rwnie poprzez digitalizacj treci map istniejcych, prowadzc do przetworzenia informacji graficznej na cyfrow. Moliwo generalizacji treci takich map prowadzi do swobodnego ksztatowania ich skali dostosowanej do potrzeb wszystkich etapw procesu projektowania.

11.2. Oglne zasady tyczenia osi tras


Projekt techniczny wybranego wariantu przebiegu trasy okrela podstawowe elementy geometryczne tworzce o trasy.

W paszczynie poziomej bd to odcinki prostoliniowe i krzywoliniowe, za w paszczynie pionowej wystpowa bd odcinki proste poziome i nachylone oraz uki pionowe. Typowy przebieg osi trasy w paszczynie poziomej przedstawiono na rysunku 81.

W fazie wyjciowej o trasy tworz odcinki prostych przecinajcych si w wierzchokach Wi otwartego wieloboku o ktach zaamania i. Dugoci odcinkw prostych pomidzy wierzchokami Wi oraz kty zaamania i powinny by pomierzone bezporednio w terenie po zlokalizowaniu pooenia punktw Wi zaamania trasy lub punktw pomocniczych dzielcych wielokilometrowe odcinki trasy na odcinki o mniejszych dugociach. Lokalizacja tych punktw moe by ustalana bezporednio w terenie i wwczas dla potrzeb dalszego projektowania punkty te s przenoszone na map za pomoc konstrukcji geometrycznej wicej je z punktami osnowy geodezyjnej lub punktami szczegw istniejcych w terenie i na mapie. Drugi sposb lokalizacji punktw Wi i punktw pomocniczych polega na ich przeniesieniu z mapy w teren na podstawie miar graficznych wzitych z mapy na ktrej sporzdzony jest projekt trasy. W celu zapewnienia pynnoci ksztatu osi projektowanej trasy, w miejscach jej zaamania wprowadza si pojedyncze krzywe paskie lub zespoy tych krzywych (rys. 81). Dla tras komunikacyjnych stosuje si zazwyczaj nastpujce krzywe paskie lub ich zespoy: pojedynczy uk koowy (.k.), uki koszowe skadajce si z dwch lub trzech wystpujcych po sobie ukw koowych o rnych promieniach R, zesp krzywych utworzony z kolejno wystpujcych ukw: krzywej przejciowej (k.p.), uku koowego, krzywej przejciowej, uk koszowy podwjny skadajcy si z kolejno wystpujcych po sobie ukw: krzywej przejciowej, uku koowego, krzywej przejciowej, uku koowego, krzywej przejciowej, biklotoida: zesp dwch ukw klotoid, biparabola: zesp dwch parabol trzeciego stopnia, uk odwrotny zoony z dwch ukw koowych zakrzywionych w odwrotnych kierunkach, serpentyna, czyli zesp krzywych zoonych z trzech odwrotnie skierowanych ukw koowych. Ostatecznie uksztatowana w paszczynie poziomej o trasy skada si z odcinkw prostych i czcych je krzywych paskich, lub zespow krzywych paskich. Tyczenie osi trasy sprowadza si do: tyczenia odcinkw prostych, tyczenia odcinkw krzywoliniowych. Tyczenie odcinkw krzywoliniowych prowadzi si w dwch etapach. W etapie pierwszym wyznacza si pooenie gwnych punktw odcinkw krzywoliniowych wrd ktrych wystpuj nastpujce punkty: pocztek, rodek i koniec uku koowego oraz pocztek i koniec krzywej przejciowej (na rysunku 81 zaznaczone kkami). W etapie drugim tyczy si: punkty porednie krzywych oraz punkty hektometrowe i charakterystyczne. Przebieg osi trasy w paszczynie pionowej ustalony jest w postaci odpowiednio zaprojektowanej niwelety na przygotowanym wczeniej profilu podunym terenu. Pynno ksztatu niwelety uzyskuje si przez wyokrglanie jej zaomw wklsych i wypukych ukami pionowymi o odpowiednio dobranych krzywiznach. Stosuje si tu nastpujce krzywe: uki koowe, parabole drugiego i trzeciego stopnia lub klotoidy. Ksztatowanie niwelety trasy w terenie polega na wysokociowym tyczeniu punktw kilometrowych i hektometrowych oraz gwnych i porednich punktw krzywych pionowych, a take punktw przekrojw poprzecznych i innych charakterystycznych punktw trasy.

11.3. Tyczenie prostych odcinkw trasy


W wikszoci przypadkw, prostoliniowe odcinki tras inynierskich osigaj dugoci od kilkuset metrw do kilku , a nawet kilkunastu kilometrw. Tyczenie punktw reprezentujcych takie dugie odcinki prostoliniowe musi by prowadzone przy uyciu instrumentw traserskich, ktrych rol peni najczciej

teodolity, a take specjalne instrumenty do tyczenia zwane aliniometrami. Szczeglnie przydatne do tego celu s rwnie odbiorniki satelitarne GPS. Dokadno odtwarzania osi trasy prostoliniowej o utrwalonych wczeniej punktach kocowych jest dostosowana do konkretnych potrzeb. Na etapie prac projektowych, a take w czasie oczyszczania powierzchni terenu i prowadzenia wstpnych prac ziemnych, punkty porednie odcinkw prostoliniowych mog by tyczone nawet w oparciu o miary graficzne wzite z mapy. Jednake ju podczas ostatecznego formowania nasypw oraz wykopw i przy realizacji projektu technicznego o trasy musi by wyznaczana dokadnie. Szczegowe ustalenia w tym wzgldzie bd jednak prowadzone dla konkretnych rodzajw tras. Wysokie wymagania dokadnociowe stawia si przy tyczeniu osi mostw, tuneli, linii kolejowych i autostrad.

11.3.1. Wtyczanie punktw w lini prost


Istnienie wizury pomidzy punktem pocztkowym P i kocowym K danego odcinka trasy pozwala na bezporednie wtyczanie punktw w lini prost przy uyciu teodolitu (aliniometru), sygnau staego i sygnau ruchomego (rys. 82).

Pewn odmian tego sposobu jest podzielenie zbyt dugiego odcinka PK na dwa lub wicej odcinkw gwnych, a dopiero potem prowadzenie wtyczania punktw porednich. Taki podzia bardzo dugiego odcinka na odcinki krtsze mona dokona wtyczajc w sposb przybliony dowolny punkt Q w lini PK np. z punktu P (rys. 83). Po tym wstpnym wytyczeniu i zaznaczeniu punktu Q mona pomierzy kt w kilku seriach i obliczy wymagane przesunicie q z wzoru

q = a sin

(182)

Znacznie wysz dokadno wtyczenia punktu Q w lini PK mona osign mierzc kt lub . Wwczas przy znanych odlegociach a i b wielko przesunicia q oblicza si z zalenoci

q=

a b sin a +b

(183)

Przedstawiony sposb wtyczania punktu Q jest te przydatny w przypadku gdy w punktach P i K nie mona ustawi teodolitu. Jeli nie s znane odlegoci a i b wwczas wtyczanie punktu Q mona wykona wedug sposobu przedstawionego na rysunku 84.

W tym celu sytuuje si dwa punkty Q1 i Q2 na linii w przyblieniu prostopadej do linii PK. Po zmierzeniu odlegoci d i ktw 1, 2 oblicza si wielko q2 z wzoru

q2 =
(184)

2 d 1 2

i sytuuje si punkt poredni w pozycji Q3. Ponowny pomiar kta zwrotu 3 w punkcie Q3 prowadzi do obliczenia wielkoci

q3 =
(185)

3 (d + q2 ) 1 3
lub te moe by

Uzyskana wielko q3 pozwoli oceni dokadno wtyczenia punktu poredniego wykorzystana do kolejnego przesunicia punktu wtyczanego na lini PK.

Jeli z punktu P wida punkt K za z wtyczonego w t lini pierwszego punktu poredniego Q1 nie wida punktu K wwczas po ustawieniu instrumentu traserskiego w punkcie Q1 wyznacza si pooenie punktu Q2 w dwch pooeniach lunety na przedueniu linii P-Q1 (rys. 85).

Postpujc podobnie wtycza si pozostae punkty porednie za z ostatniego wtyczonego punktu Q3 (rys. 85) wyznacza si dla kontroli pooenie punktu K. Ewentualne odchylenie qk rozdziela si na odchylenia punktw porednich proporcjonalnie do odlegoci wystpujcych w powstaej konstrukcji geometrycznej. Odkadanie od punktw Qi obliczonych poprawek qi pozwoli na przesunicie wstpnie wytyczonych punktw do pooe oczekiwanych Qi. Przedstawiony sposb znajduje zastosowanie gwnie w terenie falistym oraz przy dreniu tuneli. W tym drugim przypadku kierunek linii PK uzyskuje si przez odoenie kta p od kierunku do znanego punktu R (rys. 85).

11.3.2. Tyczenie w oparciu o osnowy geodezyjne


Jeli w pobliu tyczonego odcinka prostego istnieje osnowa geodezyjna w postaci cigu poligonowego to mona j wykorzysta do tyczenia punktw porednich po wczeniu do cigu poligonowego punktw P,K. Taki cig poligonowy moe te by zaoony specjalnie dla tyczenia dugiego prostego odcinka osi trasy PK (rys. 86). W obydwu przypadkach dy si do okrelenia wsprzdnych punktw P,K i punktw 1,2,...n, w tym samym ukadzie wsprzdnych, midzy innymi przez stosowanie metody cigu wliczeniowego czyli transformacj wsprzdnych punktw cigu poligonowego z jego ukadu lokalnego xy do ukadu xy w ktrym podane s wsprzdne punktw PK.

Na podstawie wsprzdnych punktw PK mona napisa rwnanie prostej przechodzcej przez te dwa punkty. Przyjmuje ono posta

( x x P )( y K y P ) ( y y P )( x K x P ) = 0

(186)

Odlego dowolnego punktu poligonowego od prostej PK, czyli wielko poszukiwanego przesunicia qi uzyskuje si z wzoru

qi =

( x i x P )( y K y P ) ( y i y P )( x K x P ) (x K x P ) 2 + ( y K y P ) 2

(187)

Kt i jaki naley odoy od kierunku poprzedniego boku poligonowego dla uzyskania kierunku linii prostopadej wzgldem PK wzdu ktrej odkada si przesunicia qi, oblicza si z zalenoci

i = i ,i 1 180 0
lub

(188) (189)

i = 360 0 i ,i 1

W przypadku gdy w tym samym ukadzie odniesienia okrelone s wsprzdne punktw P,K oraz innych punktw Qi usytuowanych wzdu trasy, tyczenie punktw porednich prowadzi si metod wcicia wstecz ze stanowiska S (rys. 87).

Wsprzdne stanowiska S wyznacza si metod wcicia wstecz. Nastpnie zestawia si rwnania prostej PK oraz prostych SQi korzystajc z poniszych zalenoci

( x x P )( y K y P ) ( y y P )( x K x P ) = 0
(190)

( x x S )( y Q y S ) ( y y S )( x Q x S ) = 0
Po rozwizaniu powyszych zestaww rwna (190) otrzymuje si wsprzdne punktw (1,2,3,) przecicia prostej PK z kolejnymi prostymi SQ1, SQ2, SQ3. Wsprzdne punktw 1, 2, 3 wraz ze wsprzdnymi stanowiska S umoliwiaj obliczenie poszukiwanych odlegoci di, ktre s odkadane od stanowiska S wzdu celowych do punktw Qi. Osnowa geodezyjna stosowana jest rwnie do trasowania osi tunelu czy te do trasowania osi przebiegajcej przez tereny lene lub mocno pofadowane. W takich sytuacjach pomidzy punktami P i K

okrelajcymi dany odcinek trasy zakadana jest osnowa geodezyjna w postaci acucha trjktw (rys. 88) lub cigu poligonowego (rys. 89).

Po wykonaniu niezbdnych obserwacji ktw i dugoci bokw czcych punkty tworzce acuch trjktw lub cig poligonowy zamknity, oblicza si w ukadzie lokalnym wsprzdne wszystkich tych punktw. Nastpnie oblicza si kty 1, 2 oraz 1, 2 umoliwiajce realizacj kierunku PK oraz tyczenie punktw metod przedue od punktu P do K, jak rwnie od punktu K do P. W tyczeniu osi tunelu przy duych odlegociach pomidzy punktami P i K zakada si punkty porednie Q (rys. 88) zlokalizowane w wyrobiskach podziemnych poczonych z szybem przez ktry dokonuje si przeniesienia wsprzdnych punktu Q i kierunku PK. Drenie tunelu i zwizane z tym tyczenie jego osi prowadzone bdzie wtedy pomidzy punktami P i Q oraz K i Q.

11.3.3. Trasowanie osi z wykorzystaniem techniki satelitarnej GPS


W terenach odkrytych do trasowania dowolnie dugich linii powinno si stosowa technik satelitarn GPS, przewyszajc poprzednio omwione metody swymi walorami dokadnociowymi i ekonomicznymi. Z pord wielu metod pomiaru stosowanych w technice GPS do trasowania powinna by stosowana metoda RTK (Real Time Kinematic) scharakteryzowana krtko w punkcie 8.3. W metodzie tej, odbiornik stacjonarny ustawia si nad punktem P lub K wprowadzajc do jego pamici wsprzdne stanowiska. Drugi odbiornik przemieszcza si do punktw porednich Qi, ktrych wsprzdne zostay wczeniej okrelone w przyjtym lokalnym ukadzie wsprzdnych i wprowadzone do pamici tego odbiornika. Po dokonaniu transformacji wsprzdnych z ukadu WGS 84 do ukadu lokalnego rozpoczyna si poszukiwanie punktw Qi lecych na linii PK. Czynno poszukiwania koczy si w momencie uzyskania zgodnoci wsprzdnych otrzymanych z obserwacji ze wsprzdnymi projektowanymi. Technika GPS moe te by wykorzystana do wyznaczania wsprzdnych punktw osnw geodezyjnych przedstawionych na rysunkach 88 i 89.

11.3.4. Tyczenie prostej przez przeszkody


Zdarzaj si przypadki gdy na projektowanej osi trasy zlokalizowane s zabudowania. W takich sytuacjach punkty porednie prostej tyczy si przy uyciu odpowiednich konstrukcji geometrycznych. Na rysunku 90 przedstawiono konstrukcj pomocnicz, w ktrej dokonuje si pomiaru kta oraz dugoci odcinkw PA i AK. Pomierzone elementy wykorzystuje si do obliczenia dugoci odcinkw

KK = AK sin oraz (191) PK = PA - AK cos

Po ustaleniu odlegoci x1, x2, x3, x4 oblicza si odpowiadajce im rzdne z zalenoci

yi =

KK ' xi PK '

(192)

Podobn do poprzedniej konstrukcj geometryczn, jednake opart na przedueniu ju zrealizowanego odcinka PA osi trasy (rys. 91) rozwizuje si nastpujco: z punktu A tyczy si lini pomocnicz tak, aby przechodzia ona jak najbliej przeszkd, a nastpnie dokonuje si pomiaru kta (180-).

Od tej linii pomocniczej tyczy si metod ortogonaln punkty 1, 2, B odkadajc zaoone odcite x1, x2, xB i obliczone rzdne
B

yi =xi tg

(193)

W wytyczonym punkcie B odkada si kt (90 +) uzyskujc przeduenie kierunku PA na ktrym utrwala si punkt K. Przy zaoonej dugoci PK mona obliczy dugo odcinka BK wedug wzoru
2 BK = PK ( PA + x 2 + y B B

(194)

Tyczenie osi trasy przez przeszkody mona te prowadzi z zastosowaniem prostej pomocniczej rwnolegej do tej osi (rys. 92).

W tym celu wybiera si punkt A z ktrego mierzy si dugoci odcinkw AP i AK. Pomierzone odcinki dzieli si nastpnie na dwie czci w rwnym stosunku

PP ' KK ' 1 = = PA KA n
gdzie n przyjmuje si jako liczb cakowit. Obliczone odlegoci

(195)

PA n KA KK ' = n PP ' =
P

(196)

pozwalaj teraz wytyczy prost PK. Na tej prostej obiera si punkty 1 i 2 oraz dokonuje si pomiaru dugoci odcinkw A1, A2 a nastpnie oblicza si dugoci

A1' 11 = n1
'

(197)

A 2' 22 = n1
'

Po odoeniu tych odlegoci wzdu kierunkw A1 i A2 otrzymuje si punkty porednie 1, 2 lece na osi PK.

11.4. Tyczenie ukw koowych w paszczynie poziomej

11.4.1. Tyczenie punktw gwnych


Podstawow krzyw wprowadzan w zaamaniach dwch prostych odcinkw osi trasy jest uk koowy (rys. 93). W projektach technicznych uk taki powinien by jednoznacznie okrelony przez dowolne dwie wielkoci z poniej wymienionych: R - promie uku koowego, - kt rodkowy zwany te ktem zwrotu stycznych lub ktem zaamania trasy, L - dugo uku koowego, t - dugo stycznej gwnej.

Tyczenie uku prowadzone jest w dwch etapach. Rozpoczyna si od wyznaczenia pooenia jego punktw gwnych a nastpnie tyczy si punkty porednie. Do punktw gwnych nale dwa punkty stycznoci uku koowego z ramionami kta wierzchokowego i punkt rodkowy S. Jeden z punktw stycznoci jest pocztkiem P, a drugi kocem K uku koowego oznaczonych zgodnie z prowadzonym kilometraem trasy. Na rysunku 93 przedstawiono wielkoci charakteryzujce uk koowy oraz zaznaczono elementy geometryczne, ktre mog by na podstawie tych wielkoci obliczone i wykorzystane do tyczenia punktw gwnych P, S, K. Podstawowe zwizki pomidzy poszczeglnymi wielkociami ujmuj nastpujce wzory: - dugo stycznej gwnej

t = PW = KW = R tg
- odlego wierzchokowa

(198)

b = WS = R (sec
- dugo poowy ciciwy PK

1) 2

(199)

a = PB = BK = R sin
- dugo strzaki

(200)

s = BS = R (1 cos ) 2
lub (201)

s = R (1 cos 2 ) = 2R sin 2 4 4
- dugo stycznej pomocniczej

t 1 = PW1 = R tg
- dugo uku koowego

(202)

L=
- dugo ciciwy dla poowy uku

(203)

PS = 2R sin
- odcita punktu rodkowego S

(204)

x s = PS cos
czyli

= R sin 4 2

(205)

xS = a
- rzdna punktu rodkowego S

y s = PS sin
czyli

= 2R sin 2 4 4

(206)

yS = s
Zestawione powyej wzory umoliwiaj przygotowanie danych do tyczenia punktw P, S, K jeli znane s przynajmniej dwie z czterech wielkoci charakteryzujcych uk koowy (R, , L, t). Przy dostpnoci wierzchoka W, lokalizowanie punktw P i K polega na odoeniu od tego wierzchoka dugoci stycznej gwnej t wzdu obydwu ramion kta . rodkowy punkt gwny uku koowego mona wytyczy nastpujcymi metodami: biegunow z punktu W przez odoenie dugoci b wzdu dwusiecznej kta , biegunow z punktu P lub K po odoeniu kta /4 i dugoci PS lub KS, ortogonaln od stycznej PW przez odoenie odcitej xS i rzdnej yS, ortogonaln od ciciwy PK przez odoenie odcitej a i rzdnej s, liniow, przez odoenie od punktw P i K dugoci stycznej pomocniczej t1 wzdu linii PW i KW w celu lokalizacji punktw W1 i W2, a nastpnie odoenie wzdu linii W1 W2 tej samej dugoci t1 w celu uzyskania punktu S. W sytuacjach gdy wierzchoek W jest niewidoczny lub niedostpny dla ustalenia wielkoci kta zwrotu stycznych stosuje si pomocnicze konstrukcje geometryczne przedstawione na rysunkach 94 i 95. Proste odcinki trasy powinny by w tych sytuacjach odtworzone w terenie z dowizaniem do osnw geodezyjnych lub do naturalnych szczegw terenowych.

Na tych odcinkach obiera si punkty A i B w taki sposb aby mona je poczy jednym lub kilkoma odcinkami tworzcymi cig poligonowy w ktrym dokonuje si pomiaru ktw i i dugoci bokw di. Pomierzone w terenie elementy geometryczne wykorzystuje si do obliczenia wielkoci niezbdnych do wytyczenia punktw gwnych P, S, K, uku koowego.

W pierwszym przypadku (rys. 94) oblicza si kt

= 360 0 ( A + B )
(207) oraz dugoci

PW = KW = R tg

AW = d BW = d

sin B sin sin A sin

(208)

a nastpnie AP = PW - AW (209) BK = KW - BW W drugim przypadku (rys. 95) kt zwrotu oblicza si z zalenoci wynikajcej z warunku na sum ktw w wieloboku zamknitym czyli

= ( n + 1)180 0 i
i=1

n+1

(210)

gdzie n - liczba bokw w poligonie Dugo AB = d otrzymuje si ze wsprzdnych punktw A i B uzyskanych z rozwizania poligonu w dowolnym ukadzie lokalnym, przy czym o x tego ukadu moe si pokrywa z kierunkiem PW lub kierunkiem pierwszego boku poligonowego. Dalsze obliczenia prowadzi si wedug wzorw (208) i (209). Tyczenie punktw P i K w obydwu rozwaanych sytuacjach polega na odoeniu odlegoci AP i BK odpowiednio od punktw A i B wzdu obydwu prostoliniowych odcinkw osi trasy. rodkowy punkt gwny S tyczy si tymi samymi metodami, jakie wymieniono poprzednio, z pominiciem metody biegunowej z wierzchoka W.

11.4.2. Tyczenie punktw porednich


Szczegowy przebieg uku koowego w terenie wyznaczaj oprcz punktw gwnych, punkty porednie, wrd ktrych wyrnia si punkty hektometrowe i charakterystyczne. Dokadno odtworzenia uku koowego w terenie zaley od przyjtej gstoci tyczenia punktw porednich. Stosuje si w tym wzgldzie kryterium polegajce na spenieniu nierwnoci (211) gdzie L - oznacza dugo elementarnego odcinka uku koowego, c - dugo ciciwy tego uku, przy czym wielkoci te odpowiadaj ktowi rodkowemu 2 uku koowego o promieniu R. W tej sytuacji dugo ciciwy c wyraa zaleno c = 2R sin za dugo odcinka uku (212)

L c 5mm

L = 2R

(213)

Rozwizanie nierwnoci (211) z uwzgldnieniem zalenoci (212) i (213) prowadzi do wniosku, e dugoci odcinkw ukw L = 10m mog by stosowane gdy promienie R > 100m, za dugoci L = 20m gdy R > 275m. Wystpowanie ukw koowych o promieniach R < 100m narzuca konieczno tyczenia punktw w odstpach L = 5m lub nawet mniejszych. Stosowanie okrgych odstpw L rwnych na przykad 5m, 10m, 20m z jednoczesnym dopasowaniem niektrych punktw porednich do punktw hektometrowych, spowoduje wystpienie w pobliu punktw gwnych, odcinkw L1 L. Punkty porednie mona te usytuowa w jednakowych chocia nie okrgych odlegociach L dzielc ca dugo uku PSK na n rwnych odcinkw. Punkty hektometrowe w tym przypadku tyczy si odrbnie. Tyczenie punktw porednich uku koowego mona prowadzi wedug uoglnionych wzorw stosowanych przy tyczeniu punktw gwnych lub wedug innych metod przydatnych tylko do tyczenia punktw porednich.

11.4.2.1. Metoda biegunowa


Metoda biegunowa z uyciem tachymetru elektronicznego z uwagi na swoje walory uytkowe i dokadnociowe jest zdecydowanie najczciej stosowan metod tyczenia punktw porednich uku koowego. Stanowiskami tachymetru s zazwyczaj gwne punkty uku koowego P, S, K, wierzchoek W, a take dowolny punkt poredni uku, lub punkty osnowy geodezyjnej. Przygotowanie danych do tyczenia rozpoczyna si od ustalenia wielkoci kta rodkowego 2 (rys. 96) odpowiadajcego przyjtej okrgej dugoci odcinka uku L. Warto tego kta oblicza si z wzoru

2 =

L R

(214)

Jeli uk PSK podzielono na n rwnych czci wwczas

2 =

(215)

Tyczenie punktw porednich Qi z punktw gwnych P lub K polega na odoeniu od stycznej gwnej kta i i odlegoci ci. Kty kierunkowe i zawarte midzy styczn PK, a ciciw PQi ustala si z zalenoci oglnej

i =
(216)

i 2

gdzie i jest ktem rodkowym odpowiadajcym dugoci uku PQi. W szczeglnoci

i = i( 2 )

zatem

i = i
Dugo ciciwy czcej punkt P z punktem tyczonym Qi oblicza si z wzoru

(217)

c i = 2R sin

i = 2R sin( i ) 2

(218)

zatem dugo ciciwy c czcej dwa ssiednie punkty porednie przyjmuje warto c = 2R sin (219) Kolejne punkty Qi mona rwnie tyczy korzystajc z ktw i (217) i ciciw c (219). W tym celu po wytyczeniu punktu Qi-1 odkada si z punktu P kt i, za z punktu Qi-1 ciciw c uzyskujc w przeciciu odoonego kierunku PQi i odoonej ciciwy Qi-1Qi (c) szukany punkt poredni Qi. Podobne postpowanie jak przedstawiono przy tyczeniu z punktw P i K moe by stosowane przy tyczeniu punktw porednich z gwnego punktu rodkowego S uku koowego. Wwczas jednak kty kierunkowe i odkada si od stycznej pomocniczej W1W2 (rys. 93). Punkty porednie Qi mona tyczy z wierzchoka W (rys. 96) przez odoenie kta kierunkowego i oraz dugoci di. Odpowiednie wzory umoliwiajce obliczenie wymienionych wielkoci uzyskuje si z rozwizania trjkta PWQi otrzymujc

d i = t 2 + c i 2t c i cos i
c i = arcsin i sin i di

(220)

(221)

Kady wytyczony punkt poredni Qi (rys. 97) moe peni funkcj bieguna z ktrego tyczy si kolejne punkty porednie.

Kierunek stycznej w tym punkcie uzyskuje si przez odoenie od ciciwy PQi kta i=i. Styczna ta nie jest jednak utrwalana w terenie gdy kierunki do kolejno tyczonych punktw Qi+1, Qi+2, ..., mona ustali, odkadajc od ciciwy PQi nastpujce kty: (180 - i) - ; (180 - i) - 2; .... W warunkach ograniczonej przestrzeni budowy, zwaszcza w budownictwie tunelowym, stanowiska instrumentu sytuowane bd na kolejno zrealizowanych punktach porednich (rys. 98). Tyczenie z bieguna Qi 0polega na odoeniu od przeduonej ciciwy Qi-1, Qi kta rodkowego 2 i odlegoci c. Ten sposb tyczenia okrela si jako metod wieloboku wpisanego lub poligonu wpisanego. Stanowiskami tachymetru w metodzie biegunowej mog by rwnie punkty istniejcej osnowy geodezyjnej (rys. 99) lub te inne punkty dowizane do tej osnowy na przykad metod wcicia wstecz.

Przygotowanie danych do tyczenia punktw prowadzi si w tym przypadku w oparciu o wsprzdne punktw osnowy i wsprzdne punktw porednich uku koowego, obliczone wczeniej w procesie geodezyjnego opracowania projektu technicznego trasy. Wewntrzne oprogramowanie tachymetrw elektronicznych umoliwia wykonanie wszystkich czynnoci obliczeniowych i tyczeniowych bezporednio w terenie. Najczciej korzysta si w takich przypadkach z metody swobodnego stanowiska.

11.4.2.2. Metoda wcicia ktowego


Tyczenie punktw porednich uku koowego mona wykona metod wci ktowych (rys. 100) przy uyciu dwch teodolitw ustawionych w punktach P i K. Jeli pooenie punktu Qi na uku koowym okrelaj kty rodkowe 2i oraz 2i odpowiadajce dugociom ukw PQi oraz KQi to punkt Qi mona wytyczy odkadajc od stycznych gwnych PW i KW lub od ciciwy PK kty i oraz i.

Pooenie punktu Qi uzyskuje si rwnie przez odoenie tego samego kta i od stycznej gwnej w punkcie P i od ciciwy gwnej w punkcie K, lub odpowiednio kta i od stycznej gwnej w punkcie K i od ciciwy gwnej w punkcie P. Przy niedostpnoci stycznych gwnych kady punkt poredni Qi mona

wytyczy odkadajc od ciciwy PK kt

i w punkcie P oraz kt i w punkcie K lub odpowiednio 2

i w punkcie K oraz i w punkcie P. 2

11.4.2.3. Metoda rzdnych i odcitych


Metoda rzdnych i odcitych stosowana jest do tyczenia punktw porednich uku koowego w lokalnych ukadach wsprzdnych Oxy zwizanych ze stycznymi lub ciciwami tego uku. Punkty porednie tyczy si zazwyczaj z zachowaniem okrelonych wartoci odcitych, lub okrelonych dugoci odcinkw uku L.

Wzajemny zwizek pomidzy wsprzdnymi x, y punktu poredniego uku koowego wynika z rozwizania trjkta OPQ (rys. 101),w ktrym (R - y)2 = R2 - x2 skd (222)

x y = R R 1 R

1 2

(223)

Po rozwiniciu w szereg prawej strony zalenoci (223) otrzymuje si

y=

x6 x2 x4 + + + 2R 8R 3 16R 5

(224)

W praktyce, przy tyczeniu ukw o duych promieniach R i niezbyt dugich odcitych x mona skorzysta z wzoru uproszczonego

y=
(225)

x2 2R

Tyczenie t metod polega na odkadaniu wzdu stycznej odcitych x zmieniajcych si najczciej o 5, 10 lub 20m i odpowiadajcych im rzdnych y obliczonych z wzoru (224) lub (225). Jeli punkty porednie lokalizuje si w jednakowych odlegociach L, ktrym odpowiadaj kty rodkowe (rys. 101) wwczas wsprzdne dowolnego punktu Qi oblicza si z wzoru

x i = R sin i
(226)

y i = R[1 cos i ] = 2R sin 2 i 2


gdzie i = i Warunek zachowania okrgego pikietau punktw porednich sprawia na og i punkty porednie ssiadujce z punktami gwnymi P, K s od nich odlege o odcinki L1, L7 rnice si od przyjtych dugoci uku L pomidzy ssiednimi punktami porednimi (rys. 102) W tej sytuacji wsprzdne punktw porednich (1 - 4) tyczonych od stycznej PW oblicza si z zalenoci (226) wstawiajc do nich kolejne wartoci ktw rodkowych: 1=1; 2=1+; 3=1+2; 4=1+3. Tyczenie od stycznej KW kolejnych punktw porednich (5,6,7) polega na odkadaniu rzdnych i odcitych obliczonych z wzoru (226) po wstawieniu do niego nastpujcych ktw rodkowych: 7=7; 6=7+; 5=7+2. Punkty uku koowego mog te by tyczone od stycznej w punkcie S (rys. 93). W tym przypadku w obliczeniach ktw rodkowych odpowiadajcych kolejnym punktom porednim uwzgldnia si wartoci 4 i 5 (rys. 102). Punkty porednie uku koowego mona rwnie tyczy metod rzdnych i odcitych od ciciwy PK (rys. 103). Odpowiednie wzory maj posta xi = ci cosi yi = ci sini (227)

Wystpujcy w powyszych wzorach kt i oblicza si z zalenoci

i =
przy czym

i 2

(228)

i = 1 + (i 1)
i 2

Dugo ciciwy ci okrela wzr

c i = 2R sin
(229)

Po uwzgldnieniu zalenoci (228) i (229) w ukadzie rwna (227) otrzymuje si

x i = 2R sin
(230)

i i cos 2 2 i i sin 2 2

y i = 2R sin

Tyczenie od ciciwy PK mona rwnie wykona w oparciu o wsprzdne xi yi dowolnego punktu Qi, ktrego wsprzdne xi, yi zostay przygotowane do tyczenia od stycznej poprowadzonej w punkcie gwnym S uku koowego (rys. 104).

Przeliczenia wsprzdnych dokonuje si wedug wzorw xi = a xi (231) przy czym a, s oblicza si z zalenoci (200) i (201). yi = s - yi

11.5. uki koszowe


uk koszowy skada si z zespou nastpujcych po sobie ukw koowych o rnych promieniach, zakrzywionych w tym samym kierunku (rys. 105)

uki takie stosuje si w trudnych warunkach terenowych w celu dostosowania przebiegu trasy do uksztatowania terenu lub dla ominicia przeszkd. W punktach styku dwa ssiednie uki koowe musz mie wspln styczn, a tym samym rodki takich ukw znajd si na jednej linii prostopadej do wsplnej stycznej. Wyznaczenie elementw pozwalajcych opisa uk koszowy, czyli ustali pooenie punktw gwnych, jest czynnoci potrzebn zarwno przy projektowaniu jak i tyczeniu uku koszowego. Obliczenia uku koszowego o dowolnej liczbie promieni prowadzi si w oparciu o trzy warunki jakie musi spenia kady wielobok zamknity utworzony ze stycznych PW i WK; promieni: pocztkowego R1 i kocowego Ri oraz rnic promieni O1O2, O2O3 itd. Dla uku koszowego skadajcego si z trzech ukw koowych (rys. 105) warunki te przyjmuj nastpujc posta. Pierwszy warunek dotyczy sumy ktw w wieloboku zamknitym PWKO3O2O1 i wyraa si rwnaniem:

1 + (1800 + 2) + (1800 + 3) + 900 + (1800 - ) + 900 = (n - 2) 1800 lub po uporzdkowaniu

(232)

Zatem suma ktw rodkowych odpowiadajcych poszczeglnym ukom koowym jest rwna ktowi zwrotu stycznych gwnych (t1 t2) w wierzchoku W. Kolejne dwa rwnania wynikaj z warunku wieloboku zamknitego. Otrzymuje si je rzutujc boki wieloboku na dwa ustalone kierunki, ktrymi mog by: styczna PW i promie R1 lub styczna KW i promie R2. W pierwszym przypadku otrzymuje si rwnania: T1 = (R1 - R2) sin1 + (R2 - R3) sin(1 + 2) + R3 sin(1 + 2 + 3) + T2 cos R1 = (R1 - R2) cos1 + (R2 - R3) cos(1 + 2) + R3 cos(1 + 2 + 3) + T2 sin (233) (234)

Dysponujc trzema rwnaniami (232), (233) i (234) mona wyznaczy tylko trzy niewiadome, natomiast inne wielkoci wystpujce w tych rwnaniach musz zosta pomierzone w terenie lub zaoone w projekcie. Najprostszy uk koszowy skada si a dwch ukw koowych (rys. 106).

Elementami geometrycznymi wyznaczajcymi podwjny uk koszowy s: - dugoci stycznych gwnych (T1, T2) - promienie ukw koowych (R1, R2) - kt zwrotu stycznych gwnych () - kty rodkowe ukw koowych (1, 2) W celu wyznaczenia pooenia punktw gwnych P, T, K niezbdna jest znajomo czterech z siedmiu wyej wymienionych elementw geometrycznych i obliczenie trzech pozostaych z rwna opisujcych trzy warunki wieloboku zamknitego PWKO2O1. Poniej podano dwa zestawy takich rwna: - pierwszy: (235) = 1 + 2 T1 = R2 sin - T2 cos + (R1 - R2) sin1 R1 = R2 cos + T2 sin + (R1 -R2) cos1 (236) (237)

- drugi: = 1 + 2 T2 = R1 sin - T1 cos - (R1 - R2) sin2 R2 = R1 cos + T1 sin - (R1 -R2) cos2 (238) (239)

Dwa typowe rozwizania praktyczne podwjnych ukw koszowych przedstawiono poniej. 1. Znane jest pooenie pocztkowego punktu P uku koowego, czyli 1, R1, R2, T1. Pozostae elementy oblicza si z wzorw:

cos 2 = cos 1 =
lub

T1 sin + R 1 cos R 2 R1 R 2 R 1 R 2 cos T2 sin R1 R 2


1 = - 2

(240)

(241)

Dugo T2 otrzymuje si z wzoru (238). 2. Jeli dane s wielkoci: , T1, T2, R1 wwczas poszukuje si 1, 2, R2. W tym celu przeksztaca si rwnania (238) i (239) do postaci

R2 = R2 =

1 T2 + R 1 (sin 2 sin ) + T1 cos sin 2

(242)

1 [R 1 cos + T1 sin R 1 cos 2 ] 1 cos 2

(243)

a nastpnie porwnuje si prawe strony tych rwna, otrzymujc po przeksztaceniach sin 2[R1(1 - cos ) + T1 sin ] + cos 2[R1 sin - T2 - T1 cos ] - (R1 sin - T2 - T1 cos ) = 0 (244)

Oznaczajc wyraenia w nawiasach kwadratowych odpowiednio przez A i B otrzymuje si rwnanie A sin 2 = B (1 - cos 2) lub (245)

2A sin
skd

2 cos 2 = 2B sin 2 2 2 2 2 2 A = B 2

tg
(246)

Po obliczeniu 2 mona skorzysta z rwnania (235) i obliczy 1 = - 2 Promie R2 oblicza si z wzoru (242), ktry po uwzgldnieniu przyjtych oznacze ma posta

R 2 = R1

B sin 2

(247)

11.6. uki odwrotne


uk odwrotny skada si z zespou ukw koowych zakrzywionych w odwrotnych kierunkach i najczciej przedzielonych wstawk prost (rys. 107). uki takie stosuje si w trudnych warunkach terenowych o urozmaiconej rzebie i trwaych przeszkodach, gdy wyokrglanie zaamania trasy za pomoc jednej krzywej jest niemoliwe.

Ksztat uku odwrotnego w znacznej mierze jest uzaleniony od kierunku i dugoci wsplnej stycznej W1W2 obydwu ukw koowych. Dugo stycznej W1W2 musi by rwna sumie stycznych obu ukw koowych (t1 + t2) powikszonej o dugo wstawki prostej. Kierunek wsplnej stycznej wpywa za bezporednio na wielkoci ktw zwrotu 1 i 2. Ostateczne pooenie linii W1W2 ustala si najczciej drog kolejnych przyblie. Po obraniu najdogodniejszego przebiegu tej linii mierzy si jej dugo oraz kty zwrotu 1 i 2, a nastpnie po przyjciu promieni R1 i R2 oblicza si dugoci stycznych t1 i t2:

t 1 = R 1 tg
oraz dugo

1 2

t 2 = R 2 tg

2 2

(248)

W1W2 = t1 + t2 +w

(249)

Jeli obliczona dugo W1W2 jest za krtka lub za duga, wwczas wspln styczn mona przesun rwnolegle do waciwego pooenia np. W1W2. Szukane przesunicie W2W2 otrzymuje si z rozwizania trjkta OW2W2, w ktrym znane s wszystkie kty i dugo OW2. Zamiast przesuwa lini W1W2 mona zaoy jej niezmienno dopasowujc wartoci promieni R1 i R2 tak aby speni rwnanie (249) lub te przyj odpowiednie dugoci stycznych t1 i t2 obliczajc promienie z wzorw (248). Inne rozwizanie stosuje si gdy ustalony jest promie R1 oraz kt zwrotu stycznych zasadniczych . W tym przypadku po ustaleniu w terenie przebiegu stycznej W1W2 mierzy si jej dugo oraz kty zwrotu 1 i 2 a nastpnie oblicza si poszukiwany promie R2

R 2 = W1 W2 R 1 tg 1 ctg 2 2 2

(250)

Podane przykady nie wyczerpuj wielorakoci rozwiza wynikajcych z rnych sposobw definiowania uku odwrotnego.

11.7. Serpentyny
Serpentyny stosuje si przy projektowaniu tras drogowych w trudnych rejonach grskich i podgrskich. Prostoliniowe odcinki trasy s tu czsto do siebie rwnolege lub przecinaj si pod bardzo ostrym ktem wierzchokowym i wyokrglenia zaomw takiej trasy dokonuje si na zewntrz stycznych i wierzchoka, wprowadzajc zesp krzywych zwanych serpentyn. Zastpienie klasycznego wewntrznego uku koowego serpentyn, pozwala na wyduenie trasy, a tym samym zmniejszenie jej spadkw podunych i zastosowanie ukw o promieniach wikszych od promieni ukw wewntrznych. Rozrnia si serpentyny symetryczne (rys. 108) i serpentyny niesymetryczne (rys. 109). Rozwizanie serpentyny symetrycznej moe by oparte na ustalonych elementach geometrycznych takich jak: kt wierzchokowy , promie krzywej podstawowej R, promie krzywej pomocniczej R1, wstawka prostej w. Obliczenia rozpoczyna si od wyznaczenia kta rodkowego krzywej podstawowej

= 360 0 2 90 0 1 = 180 0 + 2 1
Kt 1 otrzymuje si z zalenoci

(251)

tg 1 =

R w + R 1 tg 1 2

(252)

za po zastosowaniu wzoru na

tg2

1 i przeksztaceniu rwnania (252) bdzie 2 1 + 2w tg 1 R = 0 2 2


(254) (253)

( 2R 1 + R )tg 2
std

2 1 w + w + R ( 2R 1 + R ) = tg 2 2R 1 + R

Poszukiwan odlego d wyraa wzr

d=

R sin 1

(255)

Na podstawie ustalonych i obliczonych wyej wielkoci tyczy si punkty gwne P, W1, P1, K1 obydwu gazi serpentyny symetrycznej.

W przypadku serpentyny niesymetrycznej (rys. 109) ustala si wielkoci: , , a, R, w1, w2, l1, l2. Kolejne elementy potrzebne do wytyczenia punktw gwnych serpentyny niesymetrycznej oblicza si z nastpujcych wzorw:

sin 1 =

a sin , l1
,

sin 2 =

a sin( + ) , l2
,

d1 = a

sin( + 1 ) sin 1

d2 = a

sin( + + 2 ) sin 2

cos 1 =

R , l1

cos 2 =

R , l2

= + 2 1 , t 1 = R tg 1 w 1 ,
1 = 90 0 1 + 1 ,

= 360 0 1 2 ,

t 2 = R tg 2 w 2 ,
2 = 2 + 2 90 0

R 1 = t 1 ctg

1 2

R 2 = t 2 ctg

2 2

11.8. Krzywe przejciowe

11.8.1. Uwagi wstpne


W celu zabezpieczenia bezpieczestwa i pynnoci poruszania si pojazdw na drogach w miejscach czenia prostoliniowych odcinkw trasy z ukami koowymi, a take w miejscach czenia dwch ukw koowych wprowadza si t. zw. krzywe przejciowe. S to zazwyczaj odcinki krzywych o krzywinie zmieniajcej si proporcjonalnie do dugoci uku i zapewniajce pynne przejcie z prostej do uku koowego (rys. 110), lub z jednego uku o krzywinie

k=

1 1 do uku o krzywinie k = . R1 R2

Krzywa przejciowa suy rwnie do stopniowego wprowadzania poprzecznej przechyki trasy od wartoci zerowej na odcinku prostym do wartoci h na uku koowym (rys. 111). Krzywe przejciowe znajduj ponadto zastosowanie w pracach zwizanych z regulacj rzek. Umoliwiaj one bowiem projektowanie nowego przebiegu cieku z zachowaniem krzywizn wystpujcych w naturalnych korytach. Z pord rnorodnych krzywych przejciowych do projektowania tras najczciej stosuje si klotoid i parabol szecienn.

11.8.2. Klotoida

11.8.2.1. Wzory podstawowe


Klotoida (rys. 112) jest krzyw, ktra na caej swej dugoci charakteryzuje si krzywizn rosnc proporcjonalnie do dugoci uku zawartego pomidzy punktem staym o krzywinie zerowej, a rozpatrywanym punktem na krzywej.

Ten warunek proporcjonalnoci krzywizny do dugoci uku ujmuje rwnanie parametryczne L = a2 k (256)

gdzie a2 jest wspczynnikiem proporcjonalnoci. Zgodnie z definicj pomidzy krzywizn k a promieniem krzywej R zachodzi zaleno

k=

1 R

(257)

Po wprowadzeniu zalenoci (257) do rwnania (256) otrzymuje si niezalene od ukadu wsprzdnych rwnanie naturalne klotoidy LR = a2 (258)

Na podstawie rwnania (258) mona stwierdzi, e iloczyn dugoci uku L (rys. 112) i promienia R w kadym punkcie krzywej jest wartoci sta. Rwnanie (258) opisuje ca rodzin krzywych, jakie mona uzyska zmieniajc wartoci parametru a (rys. 113).

Otrzymane w ten sposb klotoidy zachowuj swj ksztat, a jedynie zmienia si ich wielko (skala), podobnie jak zmienia si wielko okrgu wraz ze zmian jego promienia. Zasadniczymi elementami klotoidy odnoszcymi si do dowolnego punktu P (rys. 112) s: dugo uku L, promie R i kt zwrotu . Zwizek pomidzy tymi elementami ilustruje rysunek 114.

Niewielk zmian kta zwrotu wyrazi mona zalenoci

d =

dL R
a2 otrzymuje si L

(259)

Po wprowadzeniu do tej zalenoci wielkoci R =

a2 d = L dL a po scakowaniu

(260)

a2 =
(261)

L2 +C 2

Sta cakowania mona wyznaczy dla pocztkowego punktu klotoidy (L = 0, = 0) uzyskujc C = 0. Zatem z wzoru (261) uzyskuje si zaleno

=
lub

L2

2a 2
L 2R

(262)

(263)

Na podstawie wzorw: (258), (262) i (263) mona poda nastpujce, przydatne w obliczeniach zalenoci:

L L2 a2 = 2 = 2R 2a 2R 2
2

(264)

L2 a = L R = 2 R = 2
2

(265)

R=

a2 = L

a
2

L 2

(266)

L=

a2 = 2R = a 2 R

(267)

Do wytyczenia klotoidy w terenie trzeba jej rwnanie naturalne (258) wyrazi we wsprzdnych prostoktnych. W tym celu rozpatruje si zalenoci wynikajce z rysunku 114: dX = cos dL (268) dY = sin dL

oraz wprowadza si do nich

L2

2a 2

otrzymujc

dX = cos

L2

2a 2
L
2

dL
(269)

dY = sin

2a 2

dL

Wystpujce w rwnaniu (269) funkcje sinus i cosinus rozwija si w szereg potgowy otrzymujc odpowiednio

cos

L2

2a 2
L
2 2

= 1 L
2

L4

8a 4

+ L

L8

384a 8
6 6

(270)

sin

2a

2a

48a

10

3840a 10

Po wprowadzeniu zalenoci (270) do (269) i wykonaniu cakowania uzyskuje si

X= L L
3

L5

40a 4

+
7

L9

3456a 8
+

+
(271)
11

Y=

6a 2

336a 6

42240a 10

Rwnanie (271) opisuje klotoid w ustalonym ukadzie wsprzdnych o pocztku (X = 0, Y = 0) umieszczonym w punkcie przegicia krzywej (L=0), w ktrym =0 (262) oraz R= (263). W punkcie tym klotoida jest styczna do osi X. Wzory (271) wskazuj, e klotoida skada si z dwch gazi symetrycznych wzgldem pocztku ukadu wsprzdnych lecych odpowiednio w I i III wiartce tego ukadu (rys. 112) W punkcie przegicia klotoida posiada promie R=, za w miar oddalania si od tego punktu promie R maleje. Waciwo ta pozwala wic na zachowanie cigoci w przechodzeniu z prostej w klotoid oraz z klotoidy w uk koowy. Obliczanie elementw charakteryzujcych dowoln klotoid nalec do caej rodziny klotoid polega na przyjciu klotoidy jednostkowej o parametrze a=1 i przemnoeniu jej wszystkich elementw liniowych przez parametr a ustalony dla dowolnej klotoidy. Parametr a jest zatem wspczynnikiem skali nie wpywajcym na ksztat klotoidy a jedynie okrelajcym jej wielko (rys. 115).

Wystpuje tu wic przeksztacenie jednokadne ktre nie zmienia: stopnia rwnania linii, stosunku odcinkw, ktw figur przeksztaconych i rwnolegoci prostych. Dla odrnienia elementw klotoidy jednostkowej od elementw klotoidy dowolnej stosuje si odpowiedni sposb ich oznaczenia. Elementy klotoidy jednostkowej oznacza si literami maymi, elementy klotoidy dowolnej literami duymi a niezmienne kty i stosunki elementw liniowych literami greckimi. Podstawowe zalenoci opisujce klotoid jednostkow otrzymuje si z wzorw wyprowadzonych poprzednio dla klotoidy dowolnej po uwzgldnieniu parametru a = 1. Rwnanie normalne klotoidy jednostkowej oraz wyprowadzone poprzednio wzory zasadnicze przyjmuj zatem nastpujce formy lr=1 (272) (273) (274)

l2 2 l = 2r l5 l9 + + 40 3456

x = l

(275)

y=

l3 l7 l 11 + + 6 336 42240

(276)

Podane wzory wykorzystuje si do uoenia specjalnych tablic pozwalajcych na wykonanie oblicze klotoidy przy jej projektowaniu i tyczeniu w terenie oraz przy geodezyjnym opracowaniu trasy z krzywymi przejciowymi. Przydatne do tych celw s tablice zestawiane dla argumentu l, lub r. Na podstawie elementw klotoidy jednostkowej oblicza si elementy klotoidy o parametrze a wedug nastpujcych wzorw oglnych L = l a; R = r a; X = x a; Y=y a (277)

Tablice klotoidy jednostkowej uatwiaj ponadto obliczenie wszelkich elementw geometrycznych charakteryzujcych pooenie punktw gwnych klotoidy wprowadzonej pomidzy prost a uk koowy (rys. 116).

Podstawowe elementy geometryczne charakteryzujce pooenie punktw gwnych klotoidy wyznacza si w ukadzie wsprzdnych prostoktnych OXY. Pocztek tego ukadu pokrywa si z punktem przegicia klotoidy, za osi X jest styczna gwna klotoidy w tym punkcie. Wsprzdne punktu P wyznacza si wedug wzorw (271) z wykorzystaniem promienia uku koowego R oraz dugoci krzywej przejciowej L ustalonej stosownie do wymogw ksztatowania tras drogowych. Potrzebn tu warto a oblicza si z wzoru (258), za kt z wzoru (263). Inne elementy geometryczne przedstawione na rysunku 116 oblicza si z nastpujcych zalenoci: Odcita Xs rodka koa Xs = X - R sin Odsunicie H uku koowego od stycznej gwnej H = Y - R (1 - cos ) Rzdna Ys rodka koa Ys = R + H = Y + R cos Dugo stycznej gwnej T = X + Y tg Styczna duga TD = X - Y ctg Styczna krtka (282) (281) (280) (279) (278)

TK =
Normalna

Y sin

(283)

N=
Podstyczna

Y cos

(284)

U = Y ctg Podnormalna V = Y tg Wsprzdne biegunowe dowolnego punktu klotoidy

(285)

(286)

C = X2 + Y2

= arc tg

Y X

(287)

Wyszczeglnione wyej wielkoci mona atwo obliczy korzystajc z tablic klotoidy jednostkowej [11], lub bezporednio z wzorw (278)(287) po ustaleniu wsprzdnych X, Y punktu P oraz wartoci R i . Typowe warianty rozwiza spotykanych w praktyce wraz z parametrami uatwiajcymi wejcie do tablic klotoidy jednostkowej zestawiono w tabeli 8. Tabela 8 Lp 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Dane pocztkowe R, L R, H R, R, a, R a, L a, a, H , L , H Parametry wejcia do tablic Obliczenie wspczynnika a

L l = R r H h = = R r =

a=

L , a = RL l R H a = ,a = r h
a=Rl a=Rl

l=

a R L l= a

h=

H a L l H a= h a=

11. 8. 2. 2. Tyczenie punktw porednich


Punkty porednie klotoidy rozmieszcza si na og w rwnych odlegociach uku L, przy czym odlegoci te mog by wartociami okrgymi (10m, 20m), lub nieokrgymi dostosowanymi do przyjtego w tablicach klotoidy odstpu l argumentu l. W obydwu tych przypadkach kocowy odcinek klotoidy Lp bdzie mniejszy od L (rys. 117).

Natomiast zachowanie okrgego pikietau przy tyczeniu punktw porednich w rwnych odstpach L lecz zgodnie z biecym kilometraem trasy wywouje na pocztku i kocu klotoidy wystpienie odcinkw L1 < L oraz Lp < L (rys. 118).

Ostatecznie, odlego Li dowolnego punktu poredniego klotoidy od jej punktu przegicia O mona wyrazi wzorem lub Li = i L (288) (289)

Li = L1 + (i - 1) L Dla ustalonego parametru a klotoidy oblicza si wartoci argumentw

li =

Li a

(290)

umoliwiajcych wejcie do tablicy klotoidy jednostkowej i odczytanie wsprzdnych xi, yi. Wsprzdne Xi, Yi potrzebne do tyczenia punktw porednich klotoidy od stycznej gwnej uzyskuje si z zalenoci: Xi = xi a Yi = yi a Tyczenie punktw porednich metod rzdnych i odcitych moe by rwnie prowadzone od dowolnej innej prostej OX zawierajcej ze styczn gwn OX kt . Jeli ponadto okrelone zostan wsprzdne punktu O bdcego pocztkiem nowego ukadu wsprzdnych OXY to wsprzdne punktw porednich klotoidy w tym nowym ukadzie uzyskuje si z zalenoci: Xi = (Xi - X0,) sin + (Yi - Y0,) cos Yi = (Yi - Y0,) cos - (Xi - X0,) sin (292) (291)

Z uwagi na moliwoci uytkowe tachymetrw elektronicznych do tyczenia punktw porednich klotoidy stosuje si powszechnie metod biegunow. Przyjcie bieguna w punkcie przegicia klotoidy O (rys. 119) pozwala na tyczenie kolejnych punktw przez odoenie od stycznej gwnej kta kierunkowego i i odlegoci Ci. Wymienione elementy oblicza si z wzorw

i = arctg

Yi Xi

(293)

Ci = X 2 + Yi2 i
przy czym Xi, Yi ustalono wedug zalenoci (291).

(294)

Kt kierunkowy i mona rwnie odczyta bezporednio w tablicach klotoidy jednostkowej. Jeli tyczenie caego uku klotoidy z punktu O jest utrudnione wwczas stanowisko tachymetru mona usytuowa na dowolnym, ju wytyczonym punkcie porednim B (rys. 119). Kt kierunkowy k pomidzy przeduon ciciw OB a kierunkiem do kolejnego punktu poredniego k oblicza si z wzoru

k = k B
przy czym

(295)

k = arctg
za

Yk YB Xk XB YB XB

(296)

B = arctg

(297)

Odlego Ck punktu k od nowego bieguna B ustala zaleno

Ck =

( X k X B ) 2 + ( Yk YB ) 2

(298)

11. 8. 3. Parabola stopnia trzeciego


Waciwoci tej paraboli jest, e promie krzywizny w dowolnym punkcie krzywej jest odwrotnie proporcjonalny do wielkoci przechyki w tym punkcie. Mona zatem napisa proporcj (rys. 120)

Rx h = R hx

(299)

Wielko przechyki h (rys. 121) ustala si wedug poniszych oblicze:

m v2 S= R
lub

(300)

S=
gdzie:

G v2 gR

(301)

S - sia odrodkowa [ N], m - masa pojazdu [kg] G - ciar pojazdu [ N ], v - prdko ruchu [m/sek], g - przyspieszenie siy cikoci [m/sek2], R - promie uku koowego [m]. Jednake

S = G tg G
b v2 h= gR

h b

(302)

wic z porwnania wzorw (301) i (302) otrzymuje si wielko przechyki (303)

Z kolei przechyk hx (rys. 120) mona wyrazi wzorem

hx = Lx
wic rwnanie (299) przyjmie posta

(304)

Rx b v2 = R g R Lx
std

Rx =

b v2 1 C = g Lx Lx

(305)

b v2 gdzie C = g
Warto promienia w punkcie P wedug wzoru (305) po przyjciu L l wyraa wzr

R=
skd

C l

(306)

l=

C R C d Lx

(307)

Dla nieskoczenie maych odcinkw uku Lx (rys. 120) mona napisa zaleno

dL x = R x d =
skd

(308)

d =
a po scakowaniu

Lx dL x C

L2 tg = x 2C
Poniewa, jednoczenie

(309)

tg =
wic porwnujc (309) i (310) otrzymuje si

Y X

(310)

Y =

L2 x X 2C

Po przejciu do bardzo maych wartoci przyrostw otrzymuje si

dY =

L2 x dX 2C

za po zastpieniu wielkoci Lx przez X i wykonaniu cakowania

Y=
lub

X3 6C

(311)

X3 Y= 6lR
Zgodnie z wzorem (312) dla kocowego punktu P paraboli X = l wic YP = punktu

(312)

l2 , za dla rodkowego 6R

X=

l 1 l2 wic YC = = YP . 2 48R 8

Przyjte powyej uproszczenia L = l, Lx = X powoduj, e rwnanie (312) jest rwnaniem przyblionym i nie wszdzie moe by stosowane. W kolejnictwie zakres stosowania rwnania (312) wynika z nierwnoci

R R L 10 5
posta
2 4 8 1 l 1 l 1 l L = l 1 + + 72 2R 208 2R 10 2R

(313)

Dokadny wzr okrelajcy zaleno pomidzy dugoci uku paraboli L, a rzutem tego uku l ma

(314)

Po uwzgldnieniu tylko pierwszego wyrazu rozwinicia i dokonaniu przeksztacenia otrzymuje si:


2 L l = L 1 0,1 2R

(315)

Kt nachylenia stycznej w punkcie kocowym P krzywej obliczony wedug (309) po przyjciu Lx = l oraz C = l R, wynosi

tg =

l 2R l YP ctg =

(316)

za styczna w tym punkcie przetnie styczn gwn OX w odlegoci

2 l od punktu 3

pocztkowego O krzywej przejciowej. Wprowadzenie krzywej przejciowej do uku koowego (rys. 120) spowoduje odsunicie uku koowego od stycznej OX o warto n

n=

l2 24R

(317)

11. 8. 4. Lemniskata
Lemniskata stosowana jest przy projektowaniu skrzyowa pod ktem prostym zazwyczaj wwczas gdy wystpuj trudnoci z wpisaniem biklotoidy. Rwnanie lemniskaty (rys. 122) niezalene od ukadu wsprzdnych ma posta

a2 RC = = const 3
gdzie: R - promie krzywizny w dowolnym punkcie P, C - promie wodzcy (ciciwa), a - parametr rwny najduszej ciciwie OW.

(318)

Rwnanie tej krzywej w postaci biegunowej jest nastpujce

C2 = a 2 sin 2
przy czym

(319)

1 .Promie krzywizny okrelony wzorem 3


a2 R= = 3 sin 2 3C a
(320)

dy w otoczeniu punktu O do nieskoczonoci, za minimum osiga w punkcie W, przy czym :

R min =

a 3

(321)

Wsprzdne prostoktne dowolnego punktu odniesione do stycznej gwnej okrelone s rwnaniem

X i = Ci cos i = a cos i sin 2 i


(322)

Yi = Ci sin i = a sin i sin 2 i


Obliczenie dugoci uku wymaga rozwizania caki eliptycznej

L = a

d sin 2

(323)

i jest zadaniem skomplikowanym utrudniajcym ewentualne prowadzenie pikietau krzywej.

11. 8. 5. Oglna krzywa przejciowa


Oglna krzywa przejciowa (rys. 123) opisuje jedn funkcj przejcie krzywoliniowe z jednego prostoliniowego odcinka na drugi prostoliniowy odcinek trasy.

Jest to funkcja wielomianowa, przyjmujca nastpujc posta

Y = X B ( D1 tgu 1 D 2 tgu 2 )
gdzie

(324) (325) (326)

D 1 = t 20t 4 + 45t 5 36t 6 + 10t 7 D 2 = 15t 4 39 t 5 + 34 t 6 10t 7


przy czym

t=

X XB

(327)

za: XB - oznacza odlego (ciciw) pomidzy punktem pocztkowym a kocowym przejcia krzywoliniowego, u1 i u2 - oznaczaj kty zwrotu stycznych w punktach kracowych, X - oznacza odcit dowolnego punktu krzywej
B

Podstawowy warunek projektowy rozwizania opisanego funkcj (324) ma posta

4 tgu 1 3 3 tgu 2 4

(328)

Warunek ten oznacza, e punkt o maksymalnej krzywinie zmienia swoje pooenie w przedziale od 0,4 XB do 0,6 XB, umoliwiajc projektowanie asymetrycznych przej krzywoliniowych. Wpisanie oglnej krzywej przejciowej pomidzy dwa kierunki gwne trasy o ustalonym pomierzonym kcie zwrotu u wymaga okrelenia pooenia punktu pocztkowego O krzywej i kocowego B. Wymaga to rozwizania trjkta OWB, w ktrym kty u1, u2, u powinny spenia rwnanie
B

u 1 u 2 u + 180 0 = 0
oraz nierwno (328). Nastpnie oblicza si dugoci stycznych

(329)

OW = X B BW = X B

sin u 2 sin u sin u 1 sin u

(330)

(331)

Tyczenie punktw porednich o ustalonych wsprzdnych X, Y moe by dokonane metod rzdnych i odcitych od ciciwy OB lub od stycznych OW i BW po dokonaniu odpowiednich transformacji wsprzdnych X, Y z ukadu OXY do ukadw zwizanych ze stycznymi gwnymi. Mona rwnie

stosowa metod biegunow przyjmujc bieguny w punktach O i B oraz obliczajc kty kierunkowe i dugoci ciciw w oparciu o znane wsprzdne punktw porednich i punktw gwnych O i B.

11. 9. uk koowy z klotoidami


Wyokrglanie zaomu trasy w sposb zapewniajcy odpowiednie warunki dynamicznego ruchu pojazdu polega na takim zaprojektowaniu zespou krzywych aby przejcie skoczonego lub nieskoczonego promienia krzywizny do innego promienia byo cige i aby na krzywej przejciowej krzywizna wzrastaa proporcjonalnie do dugoci uku. Warunki takie spenia uk koowy z klotoidami symetrycznymi (rys. 124) lub niesymetrycznymi (rys. 125) projektowanymi pomidzy styczn wlotow i ukiem koowym oraz pomidzy ukiem koowym i styczn wylotow.

Rwnoczesne wprowadzenie pomidzy dwie styczne o kcie zwrotu uku koowego i dwch klotoid o ktach zwrotu lub i jest moliwe tylko wwczas gdy spenione s nierwnoci dla klotoid symetrycznych 2 lub

, + ,,

dla klotoid niesymetrycznych

W przypadku zastosowania dwch klotoid symetrycznych (rys. 124) kt naley obliczy z wzorw (264) lub z wykorzystaniem tablic klotoidy jednostkowej, a nastpnie ustali kt rodkowy uku koowego

= 2

(332)

Wyznaczenie punktw: pocztkowego i kocowego takiej trasy krzywoliniowej wymaga odoenia wzdu stycznych gwnych odlegoci

To = X S + ( R + H) tg

Pozostae wielkoci umoliwiajce wytyczenie punktw gwnych oblicza si z nastpujcych zalenoci

(333)

T ' = R tg

2 R 2

(334)

Z = ( R + H) sec Z ' = R (sec

(335)

1) 2

(336)

Sprawdzenie poprawnoci wykonanych oblicze moe by wykonane w trjkcie WWM z zalenoci

TO TD TK + T ' Z Z' = = sin sin( 90 0 + ) sin( 90 0 ) 2 2

(337)

Po wytyczeniu punktu W przez odoenie odlegoci (Z -Z) na dwusiecznej kta (1800-) buduje si w terenie wielobok stycznych OMWMO wok trasy krzywoliniowej. Od tych stycznych mona bdzie tyczy punkty uku koowego i obydwu klotoid. Styczne WM mona te uzyska przez odoenie od stycznych gwnych kta na obydwu punktach M. W ukadzie stycznej gwnej mona obliczy wsprzdne punktw B i W. Odpowiednie wzory wynikajce z rysunku 124 maj posta:

X B = X S + R sin
(338)

YB = R (1 cos ) + H 2 X
W'

(339)

= TD + ( TK + T ' ) cos = TO ( Z Z ' ) cos( 90 0 Y = ( TK + T ' ) sin = ( Z Z ' ) sin( 90 0 ) 2

) 2

(340)

W'

(341)

Odcinek trasy krzywoliniowej wpasowany pomidzy dwa odcinki prostoliniowe moe si skada z uku koowego i dwch niesymetrycznych klotoid (rys. 125), o odpowiednio dobranych dugociach uku L, L, L oraz ktach zwrotu , , . Okrg o promieniu R bdzie pooony niesymetrycznie wzgldem stycznych gwnych i bdzie odsunity od nich odpowiednio o H i H. W najoglniejszym przypadku mona przyj, e znany jest kt zaamania trasy , promie uku koowego R oraz pooenie rodka S wzgldem stycznych gwnych. Dane te umoliwiaj obliczenie

wielkoci H i H a nastpnie i oraz = - - a take parametry a, a oraz wszystkie inne wielkoci zaznaczone na rysunku 125. Z innych rozwiza na uwag zasuguje przypadek gdy znany jest kt , promie uku koowego R i stosunek dugoci ukw poszczeglnych krzywych

L' : L: L'' = 1: m: n
Kty , , odpowiadajce tym dugociom ukw oblicza si z wzorw

(342)

' = =

1 1 + 2m + n 2m = 2m ' 1 + 2m + n
n = n ' 1 + 2m + n

(343)

(344)

'' =
przy czym

(345)

' + + '' =
(346) Na podstawie znanych parametrw R, pierwszej klotoidy odczytuje si w tablicach klotoidy jednostkowej: l, x, y, xS, h a po ich wymnoeniu przez a = R l otrzymuje si X, Y, XS, H dla pierwszej klotoidy i podobnie postpujc uzyskuje si dane dla drugiej klotoidy. Dugoci stycznych gwnych TO i TO wyraaj wzory
' ' TO = X 'S + TS , '' '' '' TO = X S + TS

(347) przy czym


' TS = TR H' ctg +

H'' sin H' sin

(348)

'' TS = TR H'' ctg +

(349)

gdzie:

TR = R tg
Zatem ostatecznie
' ' TO = X S + R tg

(350)

H'' H ' ctg + 2 sin H' H'' ctg + 2 sin

(351)

'' '' To = X S + R tg

(352)

W rozwizaniach praktycznych wystpuj jeszcze inne zestawy danych umoliwiajcych realizacj uku koowego z niesymetrycznymi klotoidami. Dla jednoznacznego rozwizania tego ukadu ukw niezbdna jest znajomo kta zaamania trasy, oraz dwch z nastpujcych piciu wielkoci pocztkowych: R - promie uku koowego, L - dugo klotoidy,

a - parametr klotoidy, H - odsunicie uku koowego od stycznej gwnej, - kt zwrotu stycznych do klotoidy. Zestawienie moliwych do utworzenia par wielkoci pocztkowych i wielkoci obliczonych na ich podstawie zawarto w tabeli 9. Tabela 9 Lp Wielkoci dane Wielkoci obliczane 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 R, a R, L R, L, a L, a, R, H L, H a, H H,

a2 L= R a = RL L=2R lub a = R 2 R= a2 L

R=
R= a

L L lub a = 2 2
lub L R L L

L = a 2

11. 10. Biklotoida


Biklotoida jest zespoem krzywych w postaci dwch klotoid bez wstawki koowej. Jeli klotoidy maj rne dugoci L i L wwczas tworz one biklotoid niesymetryczn w odrnieniu od klotoidy symetrycznej o rwnych ukach L obydwu klotoid (rys. 126).

W punkcie styku dwch gazi klotoid, czyli w wierzchoku biklotoidy okrela si promie Rmin, ktry decyduje o dopuszczalnej prdkoci ruchu na danej trasie.

W biklotoidzie symetrycznej kt

jest zawsze znany i suy jako wejcie do tablic klotoidy 2

jednostkowej. Kada druga wielko okrelajca dan klotoid umoliwi wyznaczenie parametru a. Wystpujce tu przypadki zestawiono w tabeli 10. Tabela 10 Lp 1 2 3 4 Wielkoci dane Rmin, T, N, L, Wielkoci obliczane

a = Rl

a=

T a = ar , R min = t l N a a = , R min = = a r n l L a = Rl = l

Pozostae elementy biklotoidy symetrycznej L, T, N, X, Y itd. otrzymuje si mnoc przez a wartoci l, t, n, x, y odczytane w tablicach klotoidy jednostkowej. Dla biklotoidy niesymetrycznej o rwnych dugociach gazi klotoid pozostajcych w stosunku L: L = 1 : n kty i uzyskuje si z wzorw

' = '' =

1 1+ n

(353)

n = n ' 1+ n

(354)

Kty te umoliwiaj wejcie do tablicy klotoidy jednostkowej a w dalszych krokach obliczenie parametrw a i a oraz wszystkich innych wielkoci niezbdnych do tyczenia obydwu klotoid. Dugoci stycznych gwnych To, To znajduje si z wzorw (351) i (352) wstawiajc w nich Rmin w miejsce R.

11. 11. Kontrola wytyczenia punktw porednich ukw koowych i krzywych przejciowych
Na skutek popenionych bdw i niedokadnego tyczenia rzeczywisty przebieg ukw koowych i krzywych przejciowych moe rni si od przebiegu teoretycznego. Ocena zgodnoci krzywizn teoretycznych z krzywiznami rzeczywistymi moe by dokonana przez porwnanie wartoci strzaek pomierzonych w terenie z wartociami strzaek obliczonymi z wzorw teoretycznych. Porwnywane wartoci strzaek rzeczywistych i teoretycznych odnosz si do odcinkw ukw okrelonych przez te same trzy ssiednie punkty, przy czym strzak f jest odlego punktu rodkowego od linii prostej czcej punkty skrajne (rys. 127).

Jeli uzyskane rnice f porwnywanych strzaek pomierzonych fpom i strzaek teoretycznych fteor wyraone wzorem

f = f pom f teor

(355)

mieszcz si w granicach bdw pomiaru strzaek to istnieje zgodno krzywizny rzeczywistej z krzywizn teoretyczn. W przeciwnym przypadku tyczenie punktw porednich powinno by powtrzone. Strzaki teoretyczne oblicza si z wzorw uwzgldniajcych rodzaj tyczonych krzywych i wzajemne pooenie trzech ssiednich punktw lecych na krzywej. uk koowy Wartoci strzaek uku koowego, przy rnych odlegociach punktw porednich (rys. 128) oblicza si z wzoru przyblionego

fk =
(356) lub

a b 2R

fk =
(357) dla strzaek f 30 cm.

a b a 2 b2 + 2R 8R 3

Przy jednakowych odlegociach punktw porednich a = b = L wzory powysze przyjmuj posta

L2 fk = 2R
(358) oraz

fk =

L2 L4 + 2R 8R 3

(359)

W miejscu styku prostej z ukiem koowym strzak fkp oblicza si z wzorw

f kp =
lub

a b2 2R ( a + b )
L2 4R

(360)

f kp =

(361)

Wielko strzaki w punkcie styku dwch zgodnie skierowanych ukw koowych o promieniach R1 i R2 otrzymuje si z zalenoci

f kk =
lub

a2 b a b2 + 2R 1 ( a + b ) 2R 2 ( a + b )

(362)

f kk
(363)

L2 L2 = + 4R 1 4R 2

Dla ukw odwrotnych o promieniach R1 i R2 wzory maj posta

f ko =
lub

a2 b a b2 2R 1 ( a + b ) 2R 2 ( a + b ) L2 L2 4 R 1 4R 2

(364)

f ko =

(365)

Wartoci dodatnie strzaek wystpuj dla ukw skierowanych w prawo za ujemne - dla ukw skierowanych w lewo. Krzywa przejciowa Poniej zestawiono wybrane wzory stosowane do obliczania wielkoci strzaek w punktach pooonych na krzywej przejciowej: - punkt stycznoci prostej z krzyw przejciow

f pp =
(366) lub

a b3 6LR ( a + b )
L3 12LR

f pp =
- punkt kocowy krzywej przejciowej

(367)

f pk =
lub

ab a b3 2R 6LR ( a + b ) L2 L3 2 R 12 LR

(368)

f pk =
a take

(369)

' f pk = f pk (1

L2

8R 2

(370)

gdy

L 1 R 5

- punkt pooony na krzywej przejciowej w odlegoci d + a od punktu pocztkowego krzywej przejciowej (rys. 129)

f pd =
lub

a b ( 3d + 2a + b ) LR

(371)

f pd
oraz

L2 = ( d + c) 2LR

(372)

' f pd = f pd (1

d4

8L2 R 2

(373)

gdy

d 1 R 5
f pi = L2 i 2nR
(374)

- dowolny punkt i krzywej przejciowej podzielonej na n rwnych czci o dugoci L

- dowolny punkt krzywej przejciowej, pooonej midzy ukami koowymi o promieniach R1 > R2 w odlegoci (d+a)

f pkk =
lub

ab 2R 1

R1 R 2 (3d + 2a + b) 1 + 3L R 2

(375)

f pkk

L2 R 1 R 2 = (d + L) 1 + LR 2 2R 1

(376)

11.12. Ksztatowanie osi trasy w paszczynie pionowej

11.12.1. Projektowanie niwelety trasy


Projektowanie niwelety trasy prowadzi si na przekrojach podunych przedstawiajcych rzeb powierzchni terenu wzdu zaprojektowanego wczeniej przebiegu osi tej trasy w paszczynie poziomej. Przekroje podune sporzdza si w nastpujcych skalach dostosowanych do etapu projektowania:

1:

1000 500 200 100 50 ; 1: ; 1: ; 1: ; 1: . 10000 5000 2000 1000 500

W procesie projektowania bierze si pod uwag warunki techniczne ustalone w normach i przepisach branowych dla poszczeglnych rodzajw tras (drogi, autostrady, koleje, ulice), a take warunki ekonomiczne wynikajce z kosztochonnoci projektowanych robt ziemnych. Projektowanie prowadzi si metod kolejnych prb, a do uzyskania optymalnego rozwizania technicznego i ekonomicznego. Podstawowe warunki jakie powinny by spenione w procesie projektowania niwelety trasy s nastpujce: spadki niwelety nie mog przekracza wartoci maksymalnych ustalonych dla danego rodzaju trasy, niweleta musi przebiega przez okrelone wysokoci jej punktw staych, niweleta powinna przechodzi przez ustalone w planie punkty zaamania niwelety, waciwy projekt niwelety powinien zapewni zbilansowanie i minimalizacj robt ziemnych, odcinki trasy o staym spadku podunym nie mog by krtsze od przyjtego minimum, niweleta powinna zapewnia pynno trasy osigan przez waciwy dobr dugoci tworzcych j elementw geometrycznych.

Do punktw staych niwelety nale: wysokoci osi drg w miejscu ich skrzyowania, wysokoci nawierzchni mostu, rzdne drogi pod wiaduktem, wysokoci gwek szyn w miejscu skrzyowania z drog. Kocowym efektem projektowania niwelety s uwidocznione na przekroju podunym jej odcinki prostoliniowe i krzywoliniowe. Oznacza to, e zaprojektowana na pocztku amana linia niwelety jest nastpnie wyokrglana wklsymi i wypukymi ukami koowymi o odpowiednio dobranych promieniach. Profil poduny (rys. 130) terenu z naniesion projektowan niwelet zaopatrzony jest w szereg istotnych informacji uwidocznionych pod lini poziomu odniesienia. W szczeglnoci podaje si:

uytkowanie terenu, rzdne powierzchni terenu, rzdne projektowane gwnych punktw niwelety, pochylenia i dugoci odcinkw prostoliniowych, promienie i dugoci pionowych ukw koowych, wszystkie elementy geometryczne opisujce sytuacyjny przebieg trasy skadajcej si z odcinkw prostych, krzywych przejciowych i ukw koowych, biecy pikieta punktw o okrelonych rzdnych terenu i niwelety, istniejce i projektowane obiekty oraz wyniki badania gruntu. Projektowanie przebiegu prostoliniowych odcinkw niwelety moe by wykonane sposobem graficzno-analitycznym bezporednio na rysunku przekroju podunego terenu lub sposobem analitycznym z wykorzystaniem odpowiednich programw komputerowych. Liczba projektowanych odcinkw tworzcych niwelet oraz ich dugoci i spadki wynikaj z ogranicze jakie stwarzaj wymienione uprzednio warunki projektowania. Jeli postawione zostan warunki minimalizacji i zbilansowania robt ziemnych to projektowanie pojedynczego odcinka prostoliniowego PK o ustalonym pooeniu sytuacyjnym jego punktu pocztkowego i kocowego (rys. 131) prowadzi si nastpujco.

Dla kadego punktu (1, 2, 3, ...n) profilu podunego ukada si rwnanie typu:

v i = Z P + ( x i X P ) e zi
gdzie: zi - wysoko punktu profilu podunego terenu, XP = x1 - odcita punktu pocztkowego P niwelety, xi - odcita dowolnego punktu, ZP - projektowana wysoko punktu P, e - projektowany spadek niwelety.

(377)

Po rozwizaniu ukadu rwna (377) z zachowaniem warunku [vv] = min uzyskuje si: wysoko punktu pocztkowego ZP; wysoko punktu kocowego ZK = zn + vn oraz nachylenie ex odcinka PK. Warunki minimalizacji i zbilansowania robt ziemnych mona rwnie speni dla niwelety skadajcej si z kilku odcinkw prostoliniowych (rys. 132). Niech punkty I, II, III, IV zaamania niwelety

maj ustalone pooenie sytuacyjne xI, xII, xIII, xIV oraz niech odcinek III-IV ma zadane nachylenie eIII. Projektowanie niwelety w postaci linii amanej z zachowaniem narzuconych tu warunkw wymaga ustalenia rwna opisujcych kolejne odcinki: dla odcinka I-II rwnanie przyjmuje posta

z = zI + ( x x I ) e I
gdzie: x, z - odcita i wysoko punktu na linii niwelety, eI - nachylenie niwelety na odcinku I-II, xI, zI - wsprzdne punktu I

(378)

Rwnanie odcinka II-III jest nastpujce

z = zII + ( x x II ) e II
lecz z zalenoci (378) mona wyznaczy

(379)

z II = zI + ( x II x I ) e I

(380)

Po wstawieniu zalenoci (380) do rwnania (379) otrzymuje si rwnanie odcinka II-III w postaci z = zI + ( x II x I ) e I + ( x x II ) e II (381) W podobny sposb uzyskuje si rwnanie odcinka III-IV

z = zI + ( x II x I ) e I + ( x III x II ) e II + ( x x III ) e III

(382)

Ustalone wyej rwnania poszczeglnych odcinkw niwelety nie bd jednak spenione przez punkty reprezentujce profil poduny terenu. W zwizku z tym kademu z tych rwna przyporzdkowuje si poprawk aproksymacyjn otrzymujc kolejno: - dla odcinka I-II

v i = zI + ( x i x I ) e I zi
- dla odcinka II-III

(383)

v i = zI + ( x II x I ) e I + ( x i x II ) e II zi
-dla odcinka III-IV

(384)

v i = zI + ( x II x I ) e I + ( x III x II ) e II + ( x i x III ) e III zi (385)


Na podstawie zalenoci (383) -(385) zestawia si ukad rwna obserwacyjnych dla wszystkich punktw (xi, zi) na kolejnych odcinkach niwelety. W efekcie rozwizania tego ukadu rwna otrzymuje si szukane niewiadome: eI, eII oraz zI, a nastpnie oblicza si wysokoci pozostaych punktw zaamania trasy zII, zIII, zIV.

11.12.2. Obliczanie wysokoci punktw niwelety


Wysokoci i pooenie punktu W zaamania trasy w sytuacji przedstawionej na rysunku 133 przy znanych wysokociach punktw 1 i 2 oraz znanej odlegoci d pomidzy tymi punktami, otrzymuje si z rozwizania ukadu rwna

z w = z1 + x e1

(386)

z w = z2 ( d x ) e 2
Na podstawie powyszych rwna oblicza si odlego

x=
a nastpnie wysoko zw.

z 2 z1 d e 2 e1 e 2

(387)

Wysokoci punktw porednich niwelety (rys. 134) oblicza si z wzoru

z i = zp + d i e
(388) gdzie e - nachylenie odcinka PW, di - odlego punktu poredniego od punktu P, zP - wysoko punktu P.

Wyznaczenie pooenia punktu przecicia si niwelety z lini terenu, zwanego punktem zerowym robt ziemnych (rys. 135), polega na znalezieniu odlegoci x z zalenoci

h1 h = 2 x dx
skd

(389)

x = d
Nastpnie oblicza si wysoko

h1 h1 + h 2

(390)

Z0 = ZA x e

(391)

11.12.3. uki pionowe


Waciwie zaprojektowana niweleta trasy musi zapewni pynne prowadzenie pojazdu i dobr widoczno pionow. Z tego te wzgldu wszelkie zaomy trasy wyokrgla si ukami pionowymi zmniejszajcymi do minimum niepodane i szkodliwe wstrzsy pojazdu. W projektowaniu takich ukw zwraca si szczegln uwag na odpowiedni dobr promieni, zapewniajcych zarwno agodne przejcie z prostoliniowego odcinka trasy w odcinek krzywoliniowy jak i wystarczajco dobr widoczno, szczeglnie istotn przy duych prdkociach pojazdw. Wrd ukw pionowych rozrnia si uki wypuke i uki wklse. Wyokrglaj one zaomy odcinkw o nachyleniach wzajemnie zgodnych, czyli posiadajcych jednakowe znaki oraz o nachyleniach przeciwnych. Spotykane przypadki usytuowania dwch ssiednich odcinkw niwelety przedstawiono na rysunkach 136, 137, 138.

Do wyokrglania zaomw niwelety stosuje si: uk koowy, parabol, klotoid i biklotoid.

11.12.3.1. uk koowy pionowy


W celu opracowania pionowego uku koowego (rys. 139), a nastpnie wytyczenia go w terenie naley przygotowa dane pozwalajce na lokalizacj punktw gwnych uku koowego P, S, K. Postpujc podobnie jak przy ukach koowych poziomych oblicza si najpierw dugoci stycznych PW = WK = t wedug wzoru

t = R tg
lub

2
2

(392)

t = R tg

(393)

Z uwagi na niewielkie wielkoci ktw i mona przyj

tg
a wtedy

1 = tg( ) 2 2

(394)

R tg tg 2 1 tgtg za w dalszym uproszczeniu ( tg tg 0) t=

(395)

t=

R ( tg tg) 2

(396)

Jednake tangensy ktw i nachylenia ssiadujcych odcinkw niwelety mona zastpi spadkami tych odcinkw, czyli tg = e1 tg = e2 i wwczas wzr (396) przyjmuje posta (397)

t=

R ( e1 e 2 ) 2

(398)

Wyraenie (e1 e2) jest algebraiczn rnic pochyle, ktrej bezwzgldn warto mona oznaczy przez

n = e1 e 2 otrzymujc wzr (398) w postaci

t=

R n 2

(399)

Odlego WS = f mona okreli z wystarczajc dokadnoci stosujc wzr

f =

t2 R R n2 = ( e1 e 2 ) 2 = 2R 8 8

(400)

Wysokoci punktw gwnych oblicza si z wzorw

zp = z w t e 1

zk = z w + t e 2 zs = z w f

(401)

Pooenie punktw porednich Qi pionowego uku koowego okrelaj: odlego ti (rys. 139) oraz wysoko na uku wypukym

z i = zp + e1 t i u i
i na uku wklsym

(402)

z i = zp + e1 t i + u i
gdzie

(403)

t i2 ui = 2R

(404)

Takie uproszczone postpowanie w ktrym rzdn ui traktuje si jak pionow rnic wysokoci nie zawsze jest dopuszczalne. Wysokie wymagania dokadnociowe w ksztatowaniu pionowych ukw koowych mog wymusi rezygnacj z wyej zastosowanych uproszcze na korzy postpowania cisego. Wwczas obliczone w ukadzie t,u wsprzdne punktw porednich Qi t i = R sin i (405)

u i = 2R sin 2
transformuje si do ukadu x, z wedug zalenoci

i 2

x i = t i cos + u i sin
(406)

zi = t i sin u i cos

11.12.3.2. Paraboliczny uk pionowy


Zaomy niwelety mog by wyokrglane ukami pionowymi w ksztacie paraboli drugiego stopnia (rys. 140). Przygotowanie danych do zaprojektowania i wytyczenia odpowiedniej paraboli prowadzi si w oparciu o oglne rwnanie paraboli

z = ax 2 + bx + c

(407)

przy znajomoci pochyle i1, i2, dwch ssiednich odcinkw niwelety oraz rnicy wysokoci HAB i odlegoci d pomidzy dwoma punktami A i B niwelety.

Rwnania stycznych do paraboli w punktach P i K mona zapisa w postaci:

z' ( x P ) = 2a x P + b
(408)

z ( x K ) = 2a x K + b
przy czym: z ( x P ) = i 1 oraz z ( x K ) = i 2 , zatem i1 = 2axP + b i2 = 2axK + b Po rozwizaniu ukadu rwna (409) i przyjciu pocztku ukadu wsprzdnych w punkcie P(xp = 0, zp = 0) otrzymuje si (409)
' '

'

a=

i 2 i1 2x K

(410) b = i1 c=0 Rwnanie (407) przyjmuje wic posta

z=

i 2 x + i1 x 2x K

(411)

Wsprzdne punktu ekstremalnego E projektowanej paraboli wynikajce z warunkw

z'( x ) =
oraz (412)

i x + i1 = 0 xK i 0 xK

z"x ) = (
wyznacza si z wzorw

i 0 , xK

lub

z"x ) = (

xE =
(413)

i1 x K i

2 1 i1 x K zE = 2 i

Wsprzdne xK, zK, stosownie do wzoru (411) i rysunku 140 speniaj zalenoci

zK =
oraz (414)

1 ( i 1 + i 2 )x K 2

z K = H AB i 2 ( d x K )
Po rozwizaniu ukadu rwna (414) otrzymuje si

xK =
(415)

2( i 2 d H AB ) i
i 2d H AB (i 1 + i 2 ) i

zK =
Wsprzdne xW, zW oblicza si z wzorw

xW =

i 2 d H AB i

(416)

z W = x W i1
Wzory na obliczenie dugoci stycznych

T1 = x 2 + z 2 W W
(417)

T2 = ( x K x W ) 2 + ( zK z W ) 2
przyjmuj po uwzgldnieniu zalenoci (415) i (416) nastpujc posta

T1 =
(418)

i 2 d H AB 2 1 + i1 i i 2 d H AB 1 + i2 2 i i 2 d H AB 4

T2 =

Odlego WS wyznacza si z wykorzystaniem zalenoci (411) i (416) na podstawie wzoru

WS =

(419)

Parabola stosowana jako krzywa wyokrglajca zaom niwelety musi charakteryzowa si odpowiedni krzywizn. Promienie R krzywizny paraboli musz by wiksze od promienia minimalnego (Rmin) okrelonego w warunkach technicznych projektowanej trasy. Z oglnego wzoru na promie krzywizny paraboli

R=

{1 + [z' ( x )]2 } z" ( x )

(420)

uzyskuje si wzr na promie minimalny w postaci

R min =

2( i 2 d H AB )

i 2

(421)

Rwnanie paraboli okrelone wzorem (411) po wprowadzeniu zalenoci (415) przyjmie posta

z=

i 2 x 2 + i 1x 4( i 2 d H AB )

(422)

Rwnanie powysze jest okrelone w praktyce dla projektowanych nachyle i1, i2 oraz przy spenionej nierwnoci wynikajcej z rwnania (421), czyli

i 2 d H AB R min

i 2 2

(423)

Spenienie nierwnoci (423) wymaga wic dokonania doboru staych punktw A i B przez ktre ma przej niweleta trasy. Do tyczenia punktw porednich paraboli w ukadzie wsprzdnych, ktrego pocztek znajduje si w punkcie P (rys. 140)mona korzysta z wzorw

xn = n
(424)

2( i 2 d H AB ) k i

zn = n 2

i 2 d H AB k2

2i 1 ( i 2 d H AB ) k i

gdzie:

n - kolejny numer punktu k - liczba odcinkw na ktre podzielono dugo d.

11.12.3.3. Klotoidalny uk pionowy


Do agodzenia zaomw niwelety stosuje si biklotoid symetryczn (rys. 141).

Stwarza ona lepsze warunki dynamiki ruchu ni krzywa koowa, zwaszcza w ukach wklsych lub w trudnych warunkach terenowych. W rozpatrywanym przypadku wartoci umoliwiajc wejcie do tablic klotoidy jednostkowej jest kt zwrotu klotoidy . Kt ten mona wyznaczy, jeli znane s nachylenia i1, i2 obydwu odcinkw niwelety. Po przyjciu: (425) i1 = tg1, i2 = tg 2

oblicza si kt zwrotu biklotoidy symetrycznej

= 1 + 2 = 2
skd

(426)

=
(427)

1 + 2
2

Dla ustalonego kta zwrotu klotoidy odszukuje si w tablicach klotoidy jednostkowej wsprzdne punktw gwnych i porednich klotoidy. Parametr klotoidy oblicza si z zalenoci

a=

R min = R min l r

(428)

gdzie Rmin jest zadan wielkoci minimalnego promienia krzywizny klotoidy. Po obliczeniu wsprzdnych punktw gwnych i porednich klotoidy dokonuje si ich transformacji do ukadu wsprzdnych zwizanego z lini pionu, uzyskujc wysokoci i pikieta kadego tyczonego punktu.

LITERATURA
[1] Borowiecki A. - Numeryczny model terenu w aspekcie projektowania i budowy obiektw inynierskich. ZN AR Krakw, nr 193, 1994 [2] Czaja J. - Modele statystyczne w informacji o terenie. Wydawnictwa AGH, Krakw, 1996 [3] Czaja J. - Wybrane zagadnienia z geodezji inynieryjnej. Wydawnictwa AGH, Krakw, 1993 [4] Gogoliski W, Jamka M, Zielina L. - Miernictwo kolejowe t.1. Wydawnictwo Komunikacji i cznoci, Warszawa, 1989 [5] Grabowski R.J. - Ksztatowanie geometryczne krzywych przejciowych w drogach koowych, kolejowych i trasach wodnych. Wydawnictwa Politechniki Biaostockiej, 1996 [6] Grodzicki S. - Geometria tras - algorytmy oblicze, komputerowo wspomagane projektowanie. Wydawnictwo Komunikacji i cznoci, Warszawa, 1987 [7] Instrukcje techniczne GUG i K: G-1, G-2, G-3, G-4, K-1, K-2, K-3, O-2, O-3 [8] Instrukcja Obsugi: GPS - System 300, RT SKI User Manual Version 3.40 Leica [9] Kopociski W, Lipiski M, abcki Z, Ponikowski J. - Pomiary specjalne, cz I, PPWK Warszawa 1968 [10] Krumphanzl U, Michalak O. - Inenyrska geodezie, cz II. Praha, 1975 [11] Lipiski M. Tablice do tyczenia krzywych, cz I - uki koowe, cz II - Klotoida, Warszawa 1978 [12] Praca zbiorowa - Geodezja inynieryjno-przemysowa, wykady, cz 1, wydanie trzecie, AGH, Krakw 1991 [13] Praca zbiorowa - Geodezja inynieryjna, tom 1, PPWK, Warszawa, 1990 [14] Prospekty reklamowe i instrukcje obsugi instrumentw Leica [15] Rozporzdzenia: - Ministra Gospodarki Przestrzennej i Budownictwa z dnia 21.02.1995 w sprawie rodzaju i zakresu opracowa geodezyjno - kartograficznych oraz czynnoci geodezyjnych obowizujcych w budownictwie - Ministerstwa Gospodarki Przestrzennej i Budownictwa z dnia 26.08.1991 w sprawie szczegowych zasad i trybu zakadania i prowadzenia geodezyjnej ewidencji sieci uzbrojenia terenu oraz uzgodnie i wspdziaania w tym zakresie - Ministra Przemysu i Handlu z dnia 30.08.1996 w sprawie warunkw technicznych, jakim powinny odpowiada bazy i stacje paliw pynnych, rurocigi dalekosine do transportu ropy naftowej i produktw naftowych i ich usytuowanie - Ministra Ochrony rodowiska, Zasobw Naturalnych i Lenictwa z dnia 20.12.1996 w sprawie warunkw technicznych, jakim powinny odpowiada obiekty budowlane gospodarki wodnej i ich usytuowania [16] Ustawy: Prawo geodezyjne i kartograficzne 17.05.1989 Prawo budowlane 7.07.1994 O gospodarce gruntami i wywaszczaniu nieruchomoci 29.04.1985 O zagospodarowaniu przestrzennym 7.07.1994 [17] Wytyczne techniczne GUG i K: G-1.5, G-1.10, G-2.1, G-2.2, G-3.1, G-3.2, G-3.4, G-4.4 [18] Zarzdzenia:

- Ministrw Gospodarki Przestrzennej i Budownictwa oraz Rolnictwa i Gospodarki ywnociowej z dnia 5 sierpnia 1996 w sprawie rozgraniczania nieruchomoci - Ministra gospodarki przestrzennej i budownictwa z dnia 30.12.1994 w sprawie szczegowego zakresu i formy projektu budowlanego [19] urowski A. - Pomiary geodezyjne w budowie drg, lotnisk i mostw. Wydawnictwo Komunikacji i cznoci, Warszawa 1981

You might also like