You are on page 1of 801

ZIOOLECZNICTWO

Autorzy Prof. dr hab. med. Julian Aleksandrowicz Prof. dr. hab. med. Alfons Chodera Dr fil. Jan Dobrowolski Dr med. Witold Dudziski Doc. dr hab. med. Biruta Ffrowicz Dr med. Jerzy Hofman Dr med. Maria Jurewicz Dr med. Adam Kazior Prof. dr hab. med. Jan Kowalewski Doc. dr hab. farm. Jan Krupiski Prof. dr. hab. med. Jolanta Krupiska Prof. dr. hab. med. Piotr Kubikowski Prof. dr. hab. med. Jan acucki Dr hab. n. farm. lek. Janina Majcherczyk Doc. dr. hab. farm. Aleksander Oarowski Dr med. Bogdan Pirwitz Dr med. Wojciech Rewerski Dr med. Arkadiusz Staczyk Prof. dr hab. med. Kazimierz Stawiski Dr med. Augustyn Szozda Prof. dr hab. med. Jan Szymaski Dr med. Andrzej Tilszer Doc. dr hab. med. Micha Troszyski Prof. dr hab. fil. Irena Turowska

ZIOOLECZNICTWO
PORADNIK DLA LEKARZY
pod redakcj doc. dra hab. ALEKSANDRA OAROWSKIEGO

Wydanie III

WARSZAWA 1982 PASTWOWY ZAKAD WYDAWNICTW LEKARSKICH

Copyright by Pastwowy Zakad Wydawnictw Lekarskich Warszawa 1976, 1980, 1982 Redaktorzy mgr Danuta Burliska mgr Krystyna Niecikowska-Jastrzbska mgr Anna Odachowska mgr Elbieta Pado mgr Jadwiga Zawadzka mgr Zofia akowska Redaktor techniczny Teresa Sajdakowska Korektorzy Irena Grzybowska Magorzata Komicka Projekt oprawy Joanna Chmielewska

ISBN 83-200-0640-6
PASTWOWY ZAKAD WYDAWNICTW LEKARSKICH WARSZAWA 1982

Wydanie III przedruk z wyd. II. Nakad 50 000+250 egz. Objto a.w. 49,2 = 49 a.d. Papier druk. sat. kl. V, 63 g, 82 X 104 cm. Oddano do skadania w kwietniu 1982 r. Podpisano do druku we wrzeniu 1982 r. Druk ukoczono w padzierniku 1982 r. Zam. nr 310-K-82. B-20. CIESZYSKA DRUKARNIA WYDAWNICZA, CIESZYN, UL. POKOJU 1 Cena z 350,

PRZEDMOWA
Drugie wydanie Zioolecznictwa ukazuje si w okresie, gdy nastpia faktyczna akceptacja lekw pochodzenia rolinnego, ktre z pozycji zaledwie tolerowanych rodkw para-medycznych awansoway na wsppartnerw chemioterapeutykw. Zoyo si na to wiele przyczyn, ale dwie spord nich wydaj si najwaniejsze. Pierwsz byo ujawnienie, jak dalece niektre z ubocznych dziaa lekw syntetycznych s szkodliwe, a nawet grone dla ludzi, szczeglnie dla dzieci, kobiet w ciy, osb w wieku podeszym i rekonwalescentw po cikich chorobach lub operacjach. Drug okolicznoci byo to, e nowoczesna medycyna nie poczynia znaczcych postpw w leczeniu wielu chorb przewlekych, e ma rwnie trudnoci w opanowaniu niektrych zakae endogennych, takich jak biegunki dziecice, zatrucia pokarmowe lub zespoy czerwonkowe, pomimo wykrycia okoo 100 tysicy antybiotykw, z ktrych 150 znalazo zastosowanie w lecznictwie. Jeli dodamy, e najczstsz przyczyn zgonw jest od lat choroba kreniowa oraz nowotwory, to sukcesy medycyny nie wydaj si rewelacyjne, jak si powszechnie sdzi, a masowe stosowanie silnie i szybko dziaajcych lekw syntetycznych niekoniecznie i nie zawsze jest uznawane za cech nowoczesnoci. Preparaty zioowe mog odda nieocenione usugi nie tylko w schorzeniach przewlekych, gdy stosuje si je jako leki gwne, lecz take w stanach ostrych i podostrych, gdy towarzysz chemioterapeutykom jako rodki pomocnicze, uzupeniajce, synergiczne lub przemienne. Nowoczenie pojmowane zioolecznictwo polega na racjonalnym wykorzystaniu rnorodnych waciwoci leczniczych wycigw rolinnych, izolowanych zwizkw czynnych i specyfikw zioowych oraz na skutecznym czeniu ich z chemioterapeutykami, jeli zajdzie tego potrzeba. W opanowaniu tej trudnej umiejtnoci pomocna bdzie niniejsza ksika (przedruk II wyd.), opracowana przez zesp specjalistw. Uwzgldniono w nim najnowsze dane z pimiennictwa naukowego, zarwno odnonie do waciwoci i skadu chemicznego samych rolin leczniczych, jak i dziaania farmakologicznego oraz zastosowania klinicznego wielu preparatw i specyfikw zioowych. Speniajc yczenia wielu lekarzy, w czci oglnej ksiki zamiesz-

czono preparaty rolinne wytwarzane w krajach socjalistycznych i w niektrych krajach zachodnich. W porwnaniu z wydaniem poprzednim rozszerzono cz specjalistyczn ksiki o cztery nowe rozdziay: Choroby oczu, Choroby jamy ustnej, Choroby nosa, garda, krtani i uszu oraz Choroby neurologiczne. Zamieszczone rozdziay nie wyczerpuj jednak wszystkich moliwoci stosowania lekw rolinnych, dlatego w nastpnych wydaniach zostan m. in. uwzgldnione choroby psychiatryczne, choroby krwi, choroby wyniszczajce oraz choroby dzieci. Pragn gorco podzikowa wszystkim wspautorom II wydania Zioolecznictwa za wzicie udziau w jego opracowaniu, jak rwnie opiniodawcom za wnikliw, twrcz ocen poszczeglnych rozdziaw. Zwracam si do lekarzy korzystajcych z poradnika, aby zechcieli poda wasne spostrzeenia, szczeglnie dotyczce skutecznoci zamieszczonych zestaww recepturowych, korzystnej lub niekorzystnej interakcji lek zioowy lek syntetyczny, moliwoci szerszego stosowania preparatw rolinnych, ewentualnych dziaa ubocznych itp. Te spostrzeenia zostan wykorzystane przy opracowywaniu kolejnego wydania Zioolecznictwa. Listy prosz kierowa pod adres: ul. Narbutta 41/43 m.32, 02-536 Warszawa. Doc. dr hab. Aleksander Ogrowski

SPIS TRECI
Wykaz skrtw ........................................................................................... 13 Cz oglna Wspczesne zioolecznictwo prof. dr hab. med. Piotr Kubikowski, dr med. Wojciech J. Rewerski ............................................................................ 15 Roliny lecznicze z upraw i ze stanu naturalnego prof. dr hab. fil. Irena Turowska, doc. dr hab. farm. Jan Kozowski ......................................... 21 Mikroelementy a zioolecznictwo prof. dr hab. med. Julian Aleksandrowicz, dr fil. Jan Dobrowolski........................................................ 27 Wycigi rolinne i ich otrzymywanie dr hab. n. farm., lek. Janina Majcherczyk ................................................................................................. 38 Wycigi wodne ........................................................................................ 40 Wycigi alkoholowe ................................................................................ 42 Roliny lecznicze stosowane w fitoterapii doc. dr hab. farm. Aleksander Oarowski .................................................................................. 44 Farmakodynamika waniejszych substancji rolinnych prof. dr hab. med. Jolanta Krupiska ...................................................................... 283 Antrazwizki ........................................................................................ 283 Azuleny ................................................................................................ 286 Flawonoidy ........................................................................................... 287 Garbniki ............................................................................................... 292 Glikozydy nasercowe (kardenolidy) ....................................................... 294 Gorycze ................................................................................................ 308 Kumaryny ............................................................................................. 309 Saponiny .............................................................................................. 316 luzy .................................................................................................... 320 Cz szczegowa Choroby serca i naczy prof. dr hab. med. Alfons Chodera, doc. dr hab. med. Aleksander Mrozikiewicz ............................................................ 323 Ostra i przewleka niewydolno serca Insufficientia cordis acuta et chronica ................................................................................................ 324 Wzgldna niewydolno krenia Insufficientia circulatoria relativa .. 330 Zaburzenia rytmu serca Allorhythmia ............................................... 335 Nerwica serca Neurosis cordis .......................................................... 333 Nadcinienie ttnicze Hypertensio .................................................... 339

Podcinienie ttnicze Hypotensio ...................................................... 344 Dusznica bolesna Angina pectoris ...................................................... 346 Schorzenia obwodowych naczy krwiononych ..................................... 348 Leki stosowane w schorzeniach naczy ylnych ..................................... 349 Miadyca naczy Atherosclerosis ......... ........................................... 350 Choroby ukada oddechowego doc. dr hab. med. Biruta Ffrowicz, prof. dr hab. med. Jan Kowalewski .............................................................. 352 Ostry nieyt oskrzeli Bronchitis acuta ................................................ 358 Przewleky nieyt oskrzeli Bronchitis chronica................................... 359 Rozstrzenie oskrzeli Bronchiectasis ................................................... 361 Dychawica oskrzelowa Asthma bronchiale......................................... 362 Zapalenie puc Pneumonia ................................................................. 364 Ropie puc Abscessus pulmonum ..................................................... 365 Grulica puc Tuberculosis pulmonum ............................................... 365 Zapalenie opucnej Pleuritis ............................................................... 366 Choroby przewodu pokarmowego dr med. Bogdan Pirwitz, dr med. Andrzej Tilszer ........................................................................................... 363 Zapalenie przeyku Oesophagitis ....................................................... 369 Owrzodzenie trawienne przeyku Ulcus pepticum oesophagi ............. 372 Achalazja przeyku Achalasia oesophagi ........................................... 375 Rak przeyku Carcinoma oesophagi .................................................. 377 Uchykowato przeyku Diverticulosis oesophagi ............................ 380 Przepuklina przeponowa Hernia diaphragmatica ................................ 381 Ostry nieyt odka Gastritis acuta .................................................. 384 Przewleky nieyt odka Gastritis chronica ..................................... 386 ciowy nieyt odka Gastritis biliaris .......................................... 388 Zaburzenia neurowegetatywne czynnoci odka Gastropathia functionalis ........................................................................................... 390 Rak odka Carcinoma ventriculi ..................................................... 396 Wrzd trawienny odka i dwunastnicy Ulcus pepticum ventriculi et duodeni ............................................................................................. 400 Krwawienia z przeyku, odka i dwunastnicy Haemorrhagia e tractu digestivo ..................................................................................... 407 Biegunki Diarrhoeae ......................................................................... 409 Zesp zego wchaniania Syndroma malabsorptionis ........................ 411 Robaczyca przewodu pokarmowego Helminthiasis ............................ 415 Nienowotworowe choroby jelita grubego ............................................... 417 Nowotwory jelita grubego Neoplasmata coli ..................................... 428 ylaki odbytu Varices haemorrhoidales ............................................ 432 Choroby wtroby, drg ciowych i trzustki dr med. Arkadiusz Staczyk, doc. dr hab. farm. Aleksander Oarowski .................................... 435 Wirusowe zapalenie wtroby Hepatitis virusalis ................................ 435 Zapalenie wtroby przewleke Hepatitis chronica ............................... 441 Zwyrodnienie tuszczowe wtroby Degeneratio adiposa hepatis ......... 444 Marsko wtroby :Cirrhosis hepatis .................................................. 445 Zapalenie przewodw ciowych i pcherzyka ciowego Cholangitis et cholecystitis .................................................................... 446 Kamica ciowa Cholelithiasis ........................................................ 450 Zapalenie trzustki Pancreatitis ........................................................... 459

Choroby ukadu moczowego dr med. Wojciech J. Rewerski, doc. dr hab. farm. Aleksander Oarowski ............................................................... 462 Stany zapalne drg moczowych ............................................................. 464 Ciowe zapalenie nerek Nephritis gravidarum ................................. 469 Kamica moczowa Urolithiasis ........................................................... 470 Choroby przemiany materii prof. dr hab. med. Jan Kowalewski .......... 484 Niedoywienie Malnutrition ............................................................. 485 Otyo Adipositas ........................................................................... 489 Cukrzyca Diabetes mellitus .............................................................. 493 Dna Diathesis urica .......................................................................... 495 Choroby narzdu ruchu dr med. Witold Dudziski .............................. 498 Zrzeszotnienie koci Osteoporosis .................................................... 498 Rozmiknienie koci Osteomalacia ................................................... 499 Krwiopochodne zapalenie koci Ostitis, Osteomyelitis ...................... 500 Urazy i zamania koci .......................................................................... 502 Przewleke nieswoiste znieksztacajce zapalenie koci Morbus Pageti ................................................................................................... 503 Grulica kostno-stawowa ...................................................................... 504 Dystrofia kostna typu Sudecka .............................................................. 505 Nowotwory koci i staww ................................................................... 506 Choroby gocowe ................................................................................ 506 Zespl bolesnego barku Periarthritis humero-scapularis ..................... 528 Zapalenie przyczepw cignistych Enthesopathia ............................ 529 Zioa w rehabilitacji chorb narzdu ruchu ............................................. 531 Choroby alergiczne dr med. Augustyn Szozda, dr med. Jerzy Hofman .... 538 Dychawica oskrzelowa Asthma bronchiale ........................................ 543 Pokrzywka Urticaria.......................................................................... 547 Obrzk naczynioruchowy Quinckego Oedema Quincke ..................... 549 Wyprysk alergiczny Eczema .............................................................. 550 wierzbiczka (atopowe zapalenie skry) Prurigo ............................. 552 Nieyt sienny Rhinitis allergica ......................................................... 554 Migrena alergiczna Hemicrania allergica ........................................... 555 Choroby kobiece doc. dr hab. med. Micha Troszyski, dr med. Adam Kazior ....................................................................................................... 557 Zakaenie i zapalenie narzdw pciowych kobiety ................................ 557 Bolesne miesiczkowanie Dysmenorrhoea ........................................ 564 Nadmierne krwawienia miesiczkowe Menorrhagia .......................... 569 Okres przekwitania Climacterium ..................................................... 570 Niepodno kobieca Sterilitas .......................................................... 574 Poonictwo Obstetricia .................................................................... 574 Poronienie Abortus ........................................................................... 576 Choroby wieku starczego prof. dr hab. med. Jan Kowalewski ............... 578 Zmiany starcze ukadu krenia ............................................................. 582 Zmiany starcze przewodu pokarmowego ............................................... 588 Zmiany starcze ukadu oddechowego ..................................................... 593 Zmiany starcze ukadu ruchu ................................................................. 594

Choroby skry prof. dr hab. med. Jan acucki 597 Afty Aphthosis ................................................................................. 598 Bielactwo nabyte Vitiligo ................................................................. 599 Brodawki zwyke Verrucae vulgares ................................................. 604 Czyrak, czyraczno Furunculus, furunculosis . .................................. 606 Figwka gronkowcowa Sycosis staphylogenes .................................. 608 Grulica toczniowa Tuberculosis luposa ............................................ 609 Grzybica stp Tinea pedum .............................................................. 610 Kandydiaza paznokci i waw paznokciowych Onychia e perionychia candidamycetica .................................................................. 613 Kykciny (brodawki) koczyste Condylomata acuminata ................... 614 Liszaj paski, liszaj czerwony Lichen planus, lichen ruber .................. 615 upie rowy Giberta Pityriasis rosea Giberti ..... ............................. 618 uszczyca Psoriasis .......................................................................... 619 ysienie ojotokowe Alopecia seborrhoica ........................................ 623 ysienie plackowate Alopecia areata ................................................. 626 Odleyna Decubitus ......................................................................... 629 Odmroziny Perniosis ........................................................................ 630 Odmroenie Congelatio .................................................................... 632 Oparzenie Combustio ....................................................................... 634 Owrzodzenie ylakowe Ulcus varicosum ........................................... 636 Plamica Purpura ............................................................................... 640 Pocenie nadmierne Hyperhidrosis ..................................................... 642 Pokrzywka Urticaria ......................................................................... 644 Rak skry Carcinoma cutis ............................................................... 646 Rogowacenie biae Leukoplakia ........................................................ 648 Ropnie mnogie pach Hidradenitis suppurativa ................................... 649 wid skry Pruritus cutis ................................................................ 650 wierzb Scabies ............................................................................... 652 Trdzik pospolity Acne vulgaris ........................................................ 653 Trdzik roway Acne rosacea ........................................................ 655 Twardzina, sklerodermia Scleroderma ............................................... 657 Uszkodzenia skry promieniami X i radu Radiodermitis . ................... 658 Wszawica onowa Pediculosis pubis ................................................. 661 Wszawica gowowa Pediculosis capitis ............................................. 661 Wyprysk Eczema ............................................................................. 662 Zapalenie ojotokowe skry (wyprysk ojotokowy) Dermatitis seborrhoica (eczema seborrhoicum) ....................................................... 665 Zapalenie zuszczajce skry Erythrodermia ..................................... 666 Choroby garda, nosa, krtani i uszu prof. dr hab. med. Jan Szymaski, doc. dr hab. farm. Aleksander Oarowski ................................... 671 Choroby garda ...................................................................................... 671 Choroby nosa......................................................................................... 673 Choroby krtani ....................................................................................... 680 Choroby ucha ........................................................................................ 683 Choroby jamy ustnej prof. dr hab. med. Kazimierz Stawiski ................ 686 Zapalenia jamy ustnej powierzchowne Stomatitides superficiales........ 686 Zapalenia jamy ustnej gbokie Stomatitides profundae . .................... 691 Choroby wirusowe jamy ustnej............................................................... 694

10

Choroby o domniemanej etiologii wirusowej ......................................... 708 Choroby pcherzowe ............................................................................. 710 Choroby przebiegajce z zaburzeniami w rogowaceniu i zuszczaniu nabonka ............................................................................................... 713 Drodyca powierzchowna jamy ustnej Candidosis oris ..................... 716 Owrzodzenie odleynowe Ulcus decubitale, decubitus ....................... 717 Rumie wielopostaciowy wysikowy Erythema multi-forme exsudativum ......................................................................................... 718 Toksyczne zapalenia jamy ustnej Stornatitides toxicae ....................... 720 Choroby przyzbia Parodontopathiae ................................................ 722 Choroby oczu dr med. Maria Jurewicz ................................................. 728 Jczmie Hordeolum ........................................................................ 728 Zapalenie brzegw powiek przewleke Blepharitis marginalis chronica ................................................................................................ 729 Zapalenie brzegw powiek, wrzodziejce Blepharitis ulcerosa ........... 731 Zaburzenia czynnoci powiek ................................................................ 731 Zapalenie spojwek ostre i podostre Coniunctivitis acuta et subacuta ............................................................................................... 732 Zapalenie rogwki i spojwki opryszczkowe Keratoconiunctivitis phlyctenulosa ........................................................................................ 734 Zapalenie gruczou zowego ostre Dacryoadenitis acuta ..................... 735 Choroby rogwki .................................................................................. 735 Zapalenie nadtwardwki Episcleritis. Zapalenie twardwki Scleritis ................................................................................................ 738 Choroby jagodwki ............................................................................... 738 Choroby siatkwki ................................................................................ 739 Jaskra Glaucoma .............................................................................. 740 Choroby neurologiczne dr med. Wojciech J. Rewerski, doc. dr hab. Aleksander Oarowski ................................................................................ 742 Akroparestezja Acroparaesthesia ....................................................... 742 Choroba Meniera Morbus Menieri ..................................................... 744 Drczka porana Paralysis agitans, Parkinsonismus ......................... 745 Migrena Hemicrania.......................................................................... 748 Nerwobl Neuralgia .......................................................................... 751 Nuliwo mini Myasthenia gravis ................................................. 753 Padaczka Epilepsia ........................................................................... 754 Plsawica Chorea .............................................................................. 757 Rwa kulszowa Ischias........................................................................ 759 Stwardnienie rozsiane Sclerosis multiplex .......................................... 762 Skorowidz rzeczowy ................................................................................. 765

WYKAZ SKRTW Acid. aeth. Amp. Anth. aq. Bals. Bulb. comp. conc. Cort. Dec. depur. Empl. Exoc. Extr. Fl. fluid. Fol. Fr. Gemm. Gutt. Herb. hydrobr. hydrochl. Inflor. Inf. Intr. Linim. mal. nitr. Ol. Peric. pulv. radic. Rad. rec. Res. Rhiz. Sem. acidum kwas aetherea eterowa (np. nalewka) ampullae ampuki Anthodium koszyczek kwiatowy auosus wodny Balsamum balsam Bulbus cebula compositus zoony concentratum stony Cortex kora Decoctum napar depuratus oczyszczony Emplastrum plaster Exocarpium naowocnia Extractum wycig Flos, flores kwiat fluidum pynny Folium li Fructus owoc Gemmae pczki Guttae krople Herba ziele hydrobromicum bromowodorek hydrochloricum chlorowodorek Inflorescentia kwiatostan Infusum napar Intractum wycig ze wieej roliny Linimentum mazido maleinicum maleinian nitricum azotan Oleum olej lub olejek Pericarpium owocnia pulveratus sproszkowany (cum) radicibus z korzeniami Radix korze recens wiey Resina ywica Rhizoma kcze Semen nasienie

13

sicc. Sir. Soi. Spec. spirit. Spir. spiss. Succ. sulf. Tabl. tart. Tinct. titr. Ung. vern.

siccus(um) suchy Sirupus syrop Solutio roztwr Species zioa spirituosus alkoholowy Spiritus alkohol spissum gsty Succus sok sulfuricum siarczan tabulettae tabletki tartaricum winian Tinctura nalewka titratus mianowany Unguentum ma vernalis wiosenny

Cz oglna
Prof. dr hab. med. Piotr Kubikowski Dr med. Wojciech J. Rewerski WSPCZESNE ZIOOLECZNICTWO
W cigu ostatnich kilku lat wzroso w Polsce zainteresowanie lekiem pochodzenia rolinnego. Zoyo si na to wiele czynnikw, midzy innymi lepsza jako tych lekw, wiksza produkcja i wikszy asortyment, jak rwnie dokadniejsza informacja o ich waciwociach farmakologicznych i leczniczych. Jest to niewtpliwie zasuga licznego ju dzi grona entuzjastw leku rolinnego, tak lekarzy praktykw, jak i naukowcw. Wielce zasuony jest na tym polu Instytut Przemysu Zielarskiego w Poznaniu. Wieloletnie badania prowadzone przez to krajowe centrum naukowe w dziedzinie uprawy rolin, jak rwnie wyodrbniania z nich substancji biologicznie czynnych o potencjalnym zastosowaniu w terapii przyniosy znaczne osignicia. Opracowano receptur preparatw Bellergot, Bellergot-Retard, Scopolan, Alliofil, Rubinex, Rubiolizyna, Sylimarol i wielu innych, ktre na stae weszy do lecznictwa. Miar zainteresowania zioolecznictwem (fitoterapi) jest midzy innymi natychmiastowe znikanie z ksigar nielicznych jeszcze wydawnictw naukowych i popularnonaukowych powiconych tym zagadnieniom. Tak byo z I wydaniem ksiek Zioolecznictwo (A. Oarowski red.), Zioa i ich stosowanie (B. Kunicka; M. Dziak), jak i informatorem Herbapolu. Wszystkie wymienione opracowania ukazay si w wielotysicznych nakadach. Obecnie coraz czciej ukazuj si w wielu czasopismach artykuy popularyzujce zioolecznictwo. Farmaceuci i lekarze s na wykadach kursw szkolenia podyplomowego zaznajamiani z nowymi kierunkami rozwoju zioolecznictwa i nowymi lekami zioowymi. Podobne kierunki rozwoju informacji o zioolecznictwie istniej i w innych krajach, a szczeglnie w ZSRR, RFN, NRD, Szwajcarii, Francji, Czechosowacji.

15

Trudno pisa o kierunkach rozwoju wspczesnego zioolecznictwa nie wspominajc, choby w duym skrcie, o historii leczenia zioami, jest ona prawdopodobnie rwnie stara jak nasza, ziemska, cywilizacja. Synny papirus Ebersa z okoo 1550 r. p.n.e. zawiera okoo 900 recept, w wikszoci skadajcych si z surowcw rolinnych. Wymieniono w nim kor granatowca, czosnek, pioun, cebul morsk, wronie oko, jaskcze ziele, -aloes, siemi lniane. Wiele z wymienionych rolin stosujemy obecnie, a i wskazania w wielu przypadkach s identyczne. Hipokrates z Kos ojciec medycyny w swym Corpus Hipokraticum rwnie wymienia wiele lekw pochodzenia rolinnego. Okoo 4348 r. n.e. powstao wielkie dzieo Skriboniusa Largusa Compositiones medicamentorum, w ktrym wymienia on 242 leki rolinna Najwikszy objtociowo opis, bo okoo 600 rolin leczniczych, znajduje si w dziele Dioskuridesa z Anazurba De materia medica. Czstokro lek rolinny mia by panaceum na wszystko, np. korze mandragory i e-szenia, a jego maa toksyczno i dua dostpno uatwiay takie opinie. W XV i XVI w. due znaczenie w informacji o leku speniay zielniki (herbarze), bdce w dzisiejszym sowa rozumieniu encyklopediami speniajcymi rwnie rol poradnikw lekarskich. Oprcz herbarzy woskich i niemieckich due znaczenie miay herbarze polskie, a zwaszcza herbarz Marcina z Urzdowa, wydany w Krakowie w 1595 r., oraz herbarz Szymona Syreskiego z 1613 r., ktry zawiera opis a 765 rolin i by na owe czasy najwikszy w Europie (1540 stron). Dopiero w XIX w. obserwuje si wyrany postp w badaniu lekw rolinnych. W 1803 r. Sertrner wyizolowa z opium alkaloid morfin. W 1818 r. Caventou i Pelletier wykryli w nasionach kulczyby i wyosobnili z nich strychnin, a w 1820 r. z kory chinowej chinin. W 1820 r. Runge otrzyma kofein z kawy, a w 1859 r. Neumann wyodrbni z lici koka kokain. Rozpocza si era leku rolinnego, ktra trwaa do lat trzydziestych obecnego stulecia. Wiek XX, szczeglnie po otrzymaniu przez Domagka 01935 r.) sulfonamidw, jest wiekiem leku syntetycznego. W poowie lat trzydziestych wprowadzono w krtkim czasie wiele lekw syntetycznych dziaajcych silnie, szybko i skutecznie. Od tej pory lekarze praktycy zaczli domaga si lekw o cile okrelonym wzorze chemicznym, mechanizmie dziaania i dawkowaniu. Leki rolinne tamtej doby, przy wczesnej technologii ich wytwarzania i tradycyjnej postaci, nie wytrzymyway konkurencji z lekami syntetycznymi, zwaszcza chemioterapeutyki, dla ktrych entuzjazm w wielu

16

przypadkach odsun na dalszy plan, a niekiedy i zahamowa, prace badawcze nad lekiem rolinnym. Dopiero w poowie lat pidziesitych, kiedy to coraz czciej stwierdzano, e leki syntetyczne maj wiele wad wyraajcych si licznymi objawami niepodanymi, a szczeglnie depresyjnym wpywem na ukad krwiotwrczy, dziaaniem hepatotoksycznym, nefrotoksycznym, a sporadycznie i teratogennym, nastpowaa powolna zmiana i zwrot ku lekom naturalnym, a zioowym przede wszystkim. Wyrazem tego jest, midzy innymi, kilkakrotne zwikszenie produkcji tych lekw w krajach o nowoczesnym i duym przemyle farmaceutycznym, jak RFN, Szwajcaria czy Japonia. Podobne zjawisko obserwujemy take w Polsce, ZSRR, NRD i Czechosowacji. Dzisiejsze zioolecznictwo rozwija si W dwch gwnych kierunkach. Jeden z nich, tradycyjny, polega na stosowaniu kompleksu wielu czynnych substancji zawartych w zioach, np. w postaci naparw, wycigw. Dziaaj one agodnie, powoli i maj due znaczenie, szczeglnie w geriatrii. Szansa leku rolinnego w tej mierze jest przeogromna. Innym przykadem takiego zastosowania zi jest leczenie przewlekych schorze ukadu krenia, przewodu pokarmowego, ukadu moczowego oraz przewlekych schorze skrnych. Takie leki rolinne zawierajce wiele czynnych substancji dziaaj poliwalentnie, pobudzajc wiele ukadw lub wyrwnujc niedoczynno okrelonych narzdw, np. wtroby. Dziaaj one fizjologicznie, pobudzajc jednoczenie siy obronne organizmu, a ponadto dostarczaj wielu wanych zwizkw mineralnych, pierwiastkw ladowych oraz witamin. Oczywicie taka terapia ma i pewne niedostatki, ktre sprowadzaj si do tego, e jest ona dugotrwaa. Drugim kierunkiem rozwoju zioolecznictwa jest stosowanie pojedynczych zwizkw czynnych wyizolowanych z rolin, zidentyfikowanych i oczyszczonych, majcych cile sprecyzowane waciwoci farmakologiczne, punkt uchwytu, mechanizm dziaania, a przy tym charakteryzujcych si w wikszoci stosunkowo ma toksycznoci i nielicznymi dziaaniami niepodanymi. Borkowski (1974) podaje, e punkt cikoci zainteresowa przenis si z samego surowca rolinnego na jego skadniki czynne, ich aktywno i mechanizm dziaania. Sowa te znajduj pene potwierdzenie we wspczesnym kierunku zioolecznictwa. Z rolin leczniczych wyizolowano wiele zwizkw czynnych, z ktrych ponad 300 weszo trwale do terapii, a kwas askorbowy i kwas salicylowy (pochodne) s najpowszechniej stosowanymi obecnie lekami. W dalszym cigu znaczenie lecznicze maj kodeina, morfina, papaweryna, strofantyna i inne glikozydy nasercowe, teobromina, efedryna, emetyna, chinidyna, rezerpina, ajmalina, winkamina, winblastyna.

17

Niektre z tych substancji s obecnie wytwarzane syntetycznie ze wzgldu na ogromne zapotrzebowanie lecznictwa, a wielu lekarzy nie wie, e zapisuje leki bdce naturalnymi zwizkami rolinnymi. Zmienio si i zmienia oblicze wspczesnego zioolecznictwa, ktre nie tylko opiera si na dotychczasowych osigniciach w dziedzinie glikozydw nasercowych czy te alkaloidw, lecz take bada przydatno nowych grup zwizkw, np. coraz czciej podstaw tworzenia nowych lekw s bioflawonoidy. Stanowi one ostatnio orodek zainteresowania nie tylko farmakognostw, lecz rwnie biochemikw i farmakologw. Zainteresowanie bioflawonoidami jest umotywowane kilkoma czynnikami, m.in. czstoci wystpowania ich w rolinach, wielokierunkowym dziaaniem farmakodynamicznym oraz moliwoci szerokiego zastosowania leczniczego u ludzi ze wzgldu na ma toksyczno tych zwizkw. Nowym, trzecim kierunkiem rozwoju i zastosowania zi leczniczych, wykraczajcych poza tematyk tego opracowania, jest ich zastosowanie profilaktyczne. Coraz czciej stosuje si specjalnie przyrzdzone syropy dla okrelonych grup zawodowych, majce zapobiega toksycznym wpywom niektrych substancji lub czynnikom fizycznym. Przykadem takiej profilaktyki zawodowej jest wprowadzenie syropu Cynarex (zawierajcego midzy innymi wycigi z karczochw) zapobiegajcego uszkodzeniu wtroby dwusiarczkiem wgla. Dla hutnikw, naraonych w toku pracy na silny stres cieplny, wprowadzono syrop Fitoterm, ktry uzupenia braki wodno-elektrolitowe, zapobiegajc jednoczenie uszkodzeniu nerek i ukadu krenia. Trudno rwnie nie wspomnie o duym znaczeniu zi leczniczych w przyrzdzaniu uywek, przypraw i koncentratw spoywczych, jak i w kosmetologii. Interesujce informacje na powyszy temat podaj Kunicka i Dziak w ksice Zioa i ich stosowanie (PZWL, 1977). Istotnym problemem we wspczesnym zioolecznictwie jest posta leku rolinnego. W wielu wypadkach jest to posta tradycyjna (np. napary), w innych lek jest dokadnie mianowany i produkowany w postaci draetek, czopkw, iniekcji lub granulatw zioowych. Uwaa si, e zarwno postacie tradycyjne, jak i nowoczesne maj prawo wspistnienia, a taka czy inna forma ich zalecenia zaley od rodzaju schorzenia i jego fazy (ostrej czy przewlekej), zawartoci zwizkw czynnych w surowcu rolinnym, trudnoci w izolowaniu poszczeglnych skadnikw czynnych. Problem nowoczesnej postaci leku rolinnego zaley w duej mierze od wprowadzania nowoczesnej technologii do produkcji leku rolinnego, w ostatnich kilku latach stwierdza si wyrany postp. Jak wiadomo, w tradycyjnych metodach, np. podczas przy-

18

gotowania naparu, w surowcu rolinnym pozostaje niewykorzystanych a 40% (!) substancji czynnych. Trwao leku rolinnego zwikszya si ostatnio znacznie wskutek zastosowania nowoczesnych technik, np. liofilizacji, suszenia rozpyowego, mikrokapsukowania itp. Zwikszya si rwnie uyteczno oraz atwo przyjmowania lekw rolinnych w wyniku unowoczeniania ich postaci: stosowanie tabletek powlekanych, draetek i czopkw warstwowych, emulsji, granulatw zioowych, mikrokapsuek oraz innych form lekw, przeduajcych ich dziaanie (formy retard). Z trwaoci oraz nowoczesn postaci leku wie si zagadnienie standaryzacji samego surowca rolinnego, co podnosi walory uytkowe tych preparatw. To e preparaty rolinne zawieraj cile ustalone i analitycznie sprawdzone iloci podstawowych zwizkw czynnych, pozwala na dokadniejsze ich dawkowanie ni miao to miejsce dawniej. Rwnie i z tych wzgldw liczne leki rolinne weszy do lecznictwa zamknitego, np. w RFN, Francji czy Szwajcarii. Innym problemem, nadal dla lekarza kontrowersyjnym, jest wzajemny stosunek leku pochodzenia syntetycznego i leku pochodzenia rolinnego. Brak rozeznania lekarzy w tej mierze wypywa m.in. ze zej tradycji pimiennictwa lat ubiegych, w ktrym krytykowano nieobiektywnie lek rolinny, uwypuklajc silne i natychmiastowe dziaanie leku pochodzcego z syntezy chemicznej. Brak byo rwnie odpowiednich opracowa informacyjnych dotyczcych leku rolinnego. Naley z caym naciskiem stwierdzi, e nie ma jakiegokolwiek dziaania antagonistycznego midzy lekiem rolinnym a syntetycznym. Waciwe zastosowanie leku syntetycznego i rolinnego zaley tak od rodzaju i fazy schorzenia, jak i wiedzy terapeutycznej lekarza. S schorzenia, np. ostra i przewleka niewydolno krenia, w ktrej lek rolinny jest lekiem podstawowym glikozydy nasercowe, a lek syntetyczny rodkiem pomocniczym. W wikszoci jednak wypadkw w fazie ostrej podajemy lek syntetyczny, aby nastpnie podawa leki rolinne agodnie dziaajce, charakteryzujce si na og zarwno ma toksycznoci ogln, jak i narzdow. Wzajemne powizanie i uzupenienie moe by rne i tak lek rolinny moemy podawa jako pomocniczy, uzupeniajcy, zapobiegajcy, a nawet jako czynnik synergiczny lub potencjalizujcy dziaanie leku podstawowego, pochodzenia syntetycznego. Liczne przykady takiego postpowania terapeutycznego znajd czytelnicy przy omawianiu leczenia poszczeglnych jednostek chorobowych czy te niedomogach caego ukadu. Oczywicie rola leku rolinnego w caoksztacie postpowania terapeutycznego nie jest jednakowa w leczeniu poszczeglnych ukadw. Jest ona bez

19

wtpienia bardzo wana w schorzeniach ukadu krenia i przewodu pokarmowego, mniejsze znaczenie ma w schorzeniach ukadu oddechowego, moczowego czy schorzeniach skry oraz znaczenie uzupeniajce ma w terapii niektrych schorze z zakresu neurologii czy psychiatrii. Problem samoleczenia staje si na caym wiecie, rwnie i w Polsce, zjawiskiem powszechnym, majcym wane, lecz czsto take negatywne znaczenie w zaspokajaniu zapotrzebowania ludnoci na opiek zdrowotn. Za samoleczenie uwaa si przyjmowanie lekw nie inspirowane bezporednio lub porednio przez lekarza. Zjawisko to wystpuje niestety rwnie w przypadku przyjmowania lekw rolinnych. Najczciej dotyczy to lekw wpywajcych na czynno przewodu pokarmowego i wtroby. Dlatego naley przestrzec bezkrytycznych entuzjastw leku rolinnego, e w wielu przypadkach s to leki o silnym dziaaniu, mogce spowodowa nawet zatrucia przy ich nie uzasadnionym zastosowaniu bez uprzedniej porady lekarskiej. Tak wic haso zioa dobre na wszystko naley dzi uzupeni uwag, e jest ono suszne po uprzedniej poradzie lekarskiej. Na zakoczenie tych krtkich rozwaa o wspczesnym zioolecznictwie naley podkreli jeszcze jeden aspekt terapii preparatami zioowymi, a mianowicie aspekt ekonomiczny. Przy masowej terapii schorze przewlekych, a powszechnie wystpujcych, lek rolinny jest znacznie taszy w porwnaniu z lekiem syntetycznym, a przy tym nie wymaga w wikszoci przypadkw substancji pochodzcych z importu.

Prof. dr hab. fil. Irena Turowska Doc. dr hab. farm. Jan Kozowski ROLINY LECZNICZE Z UPRAW I ZE STANU NATURALNEGO
rdem surowcw zielarskich i otrzymywanych z nich preparatw s roliny lecznicze. Leki rolinne reprezentuj jeden z najbardziej prawidowych kierunkw rozwoju lecznictwa, gdy co jest rzecz ogromnej wagi przyczyniaj si do zabezpieczenia naturalnego rodowiska czowieka przed chemizacj. Dla zobrazowania zagadnienia naley wspomnie, e, jak wykazay badania sondaowe, leki rolinne stanowi w naszym kraju 30% lekw recepturowych wydawanych w aptece; a c mwi o pozarecepturowym zaopatrzeniu w zioa (Kohlmnzer, 1977). Produkcja lekw rolinnych i jej cigy wzrost musi mie rozbudowane zaplecze w postaci bazy surowcowej. Dostarczanie przemysowi zielarskiemu, gwnemu producentowi lekw rolinnych w kraju, niezbdnych iloci surowcw rolinnych moe odbywa si tylko przy wielostronnym rozwoju metod produkcji tych surowcw zarwno ze zbioru w stanie naturalnym, jak i z upraw. S to jednak zagadnienia bardzo skomplikowane i w wielu przypadkach trudne do szybkiego rozwizania. Skada si na to przede wszystkim fakt, e uprawy rolin zielarskich na wielk skal zapocztkowane zostay w Polsce stosunkowo niedawno, a zasoby rolin leczniczych wykorzystywanych ze stanu naturalnego zmniejszaj si zastraszajco szybko. Stare metody zbioru surowcw s obecnie ju niewystarczajce, a to na skutek zwikszajcego si zapotrzebowania przemysu, zmian demograficznych w kraju powodujcych brak rk do pracy, melioracji, stosowania pestycydw na ogromn skal itp. Dla lepszego zrozumienia wyej wzmiankowanych trudnoci naley przede wszystkim wzi pod uwag, e grupa, ktr okrela si. jako roliny lecznicze, jest bardzo rnorodna, a zarazem liczebna. Wrd naszej rodzimej flory mona by naliczy do 400 gatunkw rolin naczyniowych (tj. paprotnikw i nasiennych)

21

uwaanych za lecznicze (Nowiski, 1959). Stanowi to okoo 20% oglnej liczby gatunkw krajowych. Przemys zielarski wykorzystuje ze zbioru okoo 100 gatunkw. Poza tym w uprawie jest ich okoo 60, przy czym s to przewanie gatunki obcego pochodzenia. Porwnawczo mona doda jeszcze, e wg Brody i Mowszowicza (1968), spord 380 000 gatunkw rolinnych na kuli ziemskiej, znaczenie farmaceutyczne ma 15 000. Poszczeglne gatunki musz by przy eksploatacji traktowane indywidualnie w zalenoci od pochodzenia, wymaga siedliskowych, postulatw lub ustawy ochrony przyrody itd. Naley te zwraca szczegln uwag na waciwy dobr ewentualnie istniejcych odmian uprawowych (cultivar) oraz tzw. ras chemicznych. To ostatnie okrelenie uywane bywa przez niektrych badaczy w stosunku do drobnych taksonw (jednostek systematycznych), ktre rni si skadem chemicznym przy braku zauwaalnych lub bardzo nieznacznych rnicach morfologicznych. Rny jest take dobr czci roliny, a cilej organw przeznaczonych do zbioru, dobr poprzedzony nie tylko wieloletnim dowiadczeniem, ale take analiz histochemiczn, czyli analiz tkanek na substancje czynne. Rny wreszcie jest czas zbioru w cigu roku, a take pora dnia wyznaczona na niwa zielarskie. Sprawy te wi si z tzw. okresem zbioru, uzalenionym od stadiw rozwoju roliny i dynamik gromadzenia substancji czynnych. Dla wyjanienia tych wzajemnych zalenoci powstaa teoria dojrzaoci wegetatywnej (Straewicz, 1950), ktra wskazuje na zwizek midzy zmianami zachodzcymi w organach roliny w poszczeglnych etapach jej bytowania a wynikajcymi std rnicami ilociowymi lub jakociowymi w chemizmie substancji czynnych. Wreszcie wymogi zabiegw agrotechnicznych czy te akcji zbioru, suszenia, przechowywania, rnice si dla poszczeglnych zbieranych gatunkw, przyczyniaj si do komplikacji zada zielarskich. Naley take wspomnie o rnicach w poday surowca: od kilkuset kilogramw do kilkuset ton, zalenie od moliwoci produkcyjnych i zapotrzebowania rynku zielarskiego. Wszystkie zagadnienia zwizane z upraw i zbiorem rolin leczniczych ze stanu naturalnego w Polsce le w gestii Zjednoczenia Przemysu Zielarskiego Herbapol. Ma ono dziesi Zakadw Zielarskich, ktre (zasigiem swej dziaalnoci) obejmuj wszystkie wojewdztwa, organizujc kontraktacje upraw zielarskich, instrukta dla czonkw Zrzeszenia Producentw Rolin Zielarskich, skup surowcw, ich magazynowanie i ewentualny przerb na leki. Eksportem i importem surowcw zajmuje si to samo Zjednoczenie, za porednictwem Central Handlu Zagranicznego, gwnie Rolimpexu. Naukowym zapleczem zielarstwa jest Instytut Przemysu

22

Zielarskiego w Poznaniu, utworzony w 1947 r. Zajmuje si on gromadzeniem kolekcji rolin leczniczych krajowych oraz z innych stref klimatycznych, badaniami z zakresu botaniki, chemotaksonomii, uprawy i hodowli, fitochemii, a take farmakalogii i technologii leku rolinnego. Niektre takie zagadnienia rozwizywane s take przez specjalistyczne zakady Akademii Medycznych i Akademii Rolniczych. Badaniami rolin leczniczych zajmuj si wic botanicy, biolodzy, rolnicy, chemicy, farmakolodzy i technolodzy. Wsppraca specjalistw z rnych dyscyplin naukowych, a take wsppraca instytucji badawczych z jednostkami produkcyjnymi jest nieodzowna w celu sprostania wymaganiom stawianym lekom pochodzenia rolinnego i zapotrzebowaniu spoecznemu. Ta skomplikowana dziaalno, majca swe gbokie tradycje w dawnym zielarstwie, musi ulega cigym zmianom i udoskonaleniom, aby zioolecznictwo mogo uzyska nalene miejsce we wspczesnej medycynie. Zapotrzebowanie przemysu zielarskiego w Polsce na surowce rolinne w cigu ostatnich pitnastu lat ulego podwojeniu z okoo 15000 t do okoo 30000 t rocznie. W masie tej mieci si okoo 5000 t surowcw pochodzcych ze stanu naturalnego oraz okoo 25000 t z upraw. Mimo tak ogromnego wzrostu produkcji odczuwa si cige braki surowcw sigajce 20% rocznego zapotrzebowania. Braki te spowodowane s gwnie przyczynami obiektywnymi, zanikaniem rolin w stanie naturalnym, nieurodzajem, trudnociami uprawy itd. oraz rosncym zapotrzebowaniem na leki rolinne, ktre wynika z coraz wikszego zainteresowania spoeczestwa t postaci leku. Roliny lecznicze w stanie naturalnym yj w rnorodnych siedliskach. O typie siedliska decyduje uksztatowanie terenu, wahania temperatury, nasonecznienie, gleba i jej wilgotno, ssiedztwo wspyjcych organizmw oraz wiele innych czynnikw. Przystosowanie poszczeglnych gatunkw do siedliska powstao w wyniku powolnego, lecz dugotrwaego oddziaywania czynnikw ekologicznych na roliny i naturalnego doboru, ktry przystosowanie to bardzo silnie utrwali. Tym te naley tumaczy oporno wielu rolin na przystosowanie si do sztucznych warunkw upraw monokultur. Roliny lecznicze przeniesione z naturalnych stanowisk do uprawy czsto rozwijaj si bardzo sabo albo nawet gin, skazujc podejmowane prby uprawy na niepowodzenie. W celu uniknicia niepowodze i zyskania wytycznych instruktaowych, przeprowadza si dla nowo branych w upraw gatunkw (bd ze stanu naturalnego w kraju, bd w sensie aklimatyzacji) kolejne prby, najpierw w Instytucie Przemysu Zielarskiego w Plewiskach koo Poznania, nastpnie w Zielarskich Orodkach Dowiadczalnych

23

Herbapol na terenie kraju, a wreszcie w ramach dowiadczalnych upraw produkcyjnych. O koniecznoci, mimo wzmiankowanych trudnoci, podejmowania upraw gatunkw dajcych perspektywy osigni pozytywnych, decyduj nastpujce okolicznoci. W stanie naturalnym, na skutek nie zawsze racjonalnej dziaalnoci czowieka, zasoby rolin leczniczych coraz bardziej malej, jak wskazuj prace podejmowane nad zasobami poszczeglnych gatunkw (m.in. take przez Instytut Badawczy Lenictwa) i ich ewidencjonowaniem. Uprawa daje rozliczne korzyci dostarczajc, wskutek jednolitego pochodzenia materiau siewnego i warunkw plantacyjnych, surowiec bardziej wyrwnany, tak pod wzgldem rozwojowym, jak i skadu chemicznego. Oprcz uprawy dy si do rozwinicia hodowli rolin leczniczych, ktra ingeruje w budow genetyczn wybranych rolin, dajc nowe moliwoci. Hodowla, czerpic z naturalnych zasobw rolinnych, moe poprawi warto populacji, wyodrbniajc wartociowe chemotypy poszczeglnych gatunkw, ustabilizowa skad chemiczny surowcw, a take zwikszy plony. Hodowla rolin leczniczych jest obecnie jeszcze w pocztkowym stadium rozwoju. Przeja metody bada i wyodrbniania odmian od pokrewnych dyscyplin rolniczych lub ogrodniczych, stosujc selekcj, krzyowanie, wywoywanie sztucznych mutacji czynnikami fizycznymi i chemicznymi. Szczeglny rozwj hodowli i jej rola datuj si od chwili, gdy badania fitochemiczne wykazay ogromn zmienno w skadzie surowcw zielarskich i zwizane z tym niejednoznaczne dziaanie lecznicze. Okazao si take, e zabiegi hodowlane mog doprowadzi do zwikszenia w surowcach zawarto zwizkw farmakologicznie czynnych, ktre s uwarunkowane genetycznie. Geny steruj enzymami, a te biosyntez substancji czynnych. Natomiast, jak wykazay wieloletnie i rozliczne prace badawcze, warunki uprawowe lub czynniki ekologiczne (wiato, temperatura, wilgotno powietrza i gleby, typ gleby, nawoenie) mog wpywa na wielko plonw, natomiast nie daj na og wikszego, wyranego, zdecydowanego kierunkowo wpywu na wydajno substancji czynnych. Prace hodowlane, dotychczasowo przeprowadzane w Instytucie Przemysu Zielarskiego, day ju kilka odmian o zwikszonej zawartoci zwizkw czynnych. Naley tu wymieni przykadowo takie gatunki, jak: kozek lekarski, naparstnica wenista, mak lekarski, mita pieprzowa, bielu indiaski, rumianek pospolity, buawinka czerwona (sporysz). Pozostae badane gatunki stanowi zwykle populacje rolin czciowo wyselekcjonowanych, nad ktrymi rozpoczto prace hodowlane. Naley pamita, i naczelnym postulatem hodowli rolin

24

leczniczych jest, ze wzgldu na ekonomik upraw i procesw technologicznych przy produkcji lekw, wzbogacenie zawartoci zwizkw czynnych i zwikszenie plonw. Wracajc do zagadnie zwizanych z upraw, badania nad zabiegami prowadzonymi na plantacjach rolin zielarskich maj na celu ustalenie dla kadego gatunku optymalnych dawek nawoenia, doboru zabiegw pielgnacyjnych oraz rodkw chemicznej ochrony rolin. Rwnoczenie jednak z ich stosowaniem w uprawach musz by prowadzone obserwacje szkodliwych dla zdrowia pozostaoci w glebie i surowcach. Z produkcj surowcw zielarskich wie si obecnie dla wielu rolin zagadnienie mechanizacji upraw w celu prowadzenia plantacji wielkoareaowych. One bowiem zapewni mog dostateczne iloci surowcw i opacalno ich produkcji. Nie mona obecnie liczy na rczn obrbk upraw i przygotowanie surowcw, ze wzgldu na brak rk do tego rodzaju prac. Skonstruowanie specjalnych maszyn do siania, sadzenia, pielgnacji, zbioru i suszenia rolin jest warunkiem zasadniczej poprawy w zaopatrzeniu przemysu i lecznictwa w surowce zielarskie. Przy czym musz one gwarantowa zachowanie ilociowych i jakociowych walorw produkowanego surowca. Wanym zabiegiem wpywajcym na jako surowcw jest suszenie rolin po zbiorze. Obecnie dy si do opracowania szybkich i ekonomicznych metod zabezpieczajcych surowce przed zniszczeniem i rozkadem zwizkw czynnych, a tym samym utrat waciwoci leczniczych lub uytkowych. Specjalnie przystosowane suszarnie z dajc si regulowa temperatur i wilgotnoci mog rozwiza zasadniczo te zagadnienia w odniesieniu do surowcw produkowanych na plantacjach wielkoareaowych. Optymalne warunki suszenia naley ustali uprzednio w badaniach dowiadczalnych i na ich podstawie opracowa normy dla kadego asortymentu surowca. Wypada jeszcze pokrtce wspomnie o cicym na instytucjach naukowych obowizku prowadzenia bada skryningowych nad nowymi rolinami bd to zapomnianymi przez lecznictwo, bd dotychczas jeszcze nie zupenie rozpoznanymi. Dotyczy to zarwno rolin krajowych, jak i rolin innych rejonw klimatycznych, a mogcych zaaklimatyzowa si w Polsce. Wyniki tego rodzaju dowiadcze dostarczaj cennych wiadomoci o leczniczych waciwociach rolin i mog ostatecznie wzbogaci zasb lekw pochodzenia rolinnego. Jak wynika z licznych publikacji na wiecie, dotychczas zbadano pod wzgldem przydatnoci dla lecznictwa tylko niewielki odsetek rolin uwaanych za lecznicze. Znanych jest ponad 12 000 substancji okrelonych jako zwizki

25

biologicznie czynne, w tym 4000 alkaloidw (Kohlmnzer 1977). Wielk pomoc w tej pracy jest rozwj nowego dziau systematyki zwany chemotaksonomi (Hegnauer i in.). Jest to kierunek, ktry usiuje znale zwizek midzy chemizmem, a miejscem rolin w systematyce. Ten nowy dzia nauki jest specjalnie cenny dla postpu bada poszukiwawczych w wiecie rolin, gdy pozwala na pewne przewidywania ich skadu chemicznego. Take badania mad biosyntez, tj. sposobem tworzenia si substancji czynnych w rolinie, przyczyniaj si do wyjanienia budowy tych zwizkw. W Polsce, w cigu ostatnich lat, gwnie na podstawie wynikw bada Instytutu Przemysu Zielarskiego, wprowadzono do uprawy wiele nowych gatunkw rolin leczniczych. Dla przykadu warto tu wymieni: marzann barwiersk, siwie ty, ostropest plamisty, czy bielu indiaski. Otrzymane z tych rolin surowce pozwoliy na rozpoczcie produkcji licznych nowych lekw pochodzenia rolinnego o udokumentowanym dziaaniu leczniczym. Wyniki bada nad rolinami zielarskimi ogaszane s w czasopismach naukowych, spord ktrych wydawany przez Instytut Przemysu Zielarskiego kwartalnik Herba Polonica powicony jest wycznie tym zagadnieniom. Popularnym miesicznikiem, omawiajcym w przystpny sposb sprawy zwizane z rolinami leczniczymi s Wiadomoci Zielarskie organ Producentw Surowcw Zielarskich. Poruszone zagadnienia zwizane z rolinami leczniczymi pozwalaj na zorientowanie si w mnogoci problemw, jakie obejmuje zielarstwo, ktre musi sprosta wymogom nowoczesnoci, dostarczajc nieustannie nowych surowcw o nowych skadnikach, wskazujc na nowe zastosowania. Naley zdawa sobie spraw, e tylko kompleksowe rozwizanie problemw pozwoli zioolecznictwu zaj nalene mu miejsce w lecznictwie i wypeni spoeczne zadanie w ochronie zdrowia ludzkiego. PIMIENNICTWO
1. Broda B., Mowszowicz J.: Systematyka rolin leczniczych, PZWL, Warszawa, 1968. 2. Czabajska W.: Hodowla rolin zielarskich obecny stan bada. Windom. Ziel., 1977, 19, 12/1. 3. Kohlmnzer S.: Farmakognozja. PZWL, Warszawa, 1977. 4. Kozowski J.: Ochrona naturalnego rodowiska a wykorzystanie rolin leczniczych. Farm. Pol., 1976, 32, 453. 5. Lutomski J.: Instytut Przemysu Zielarskiego krajowe centrum bada i szkolenia. PWN, Warszawa, Pozna, 1977. 6. Nowiski M.: Roliny lecznicze flory polskiej, Pozn. Tow. Przyj. Nauk. Pozna, 1959. 7. Straewicz W.: Dojrzao wegetatywna jako biologiczny czynnik zmiennoci surowcw larmakognostycznych. PIW, 1950.

26

Prof. dr hab. med. Julian Aleksandrowicz Dr fil. Jan Dobrowolski MIKROELEMENTY A ZIOOLECZNICTWO
Wspczesna nauka wie mechanizm etiopatogenezy chorb ze zmianami przystosowawczymi, ktre przekraczaj granice homeostazy ustroju. Jednym z czynnikw wywoujcych zmiany adaptacyjne organizmw ludzi i zwierzt jest niedobr lub nadmiar niektrych mikroelementw w wodzie pitnej i poywieniu. Od dawna wiadomo, e np. przerost gruczou tarczowego jest spowodowany niedoborem jodu w ustroju. Niektre zmiany we krwi oraz w orodkowym ukadzie nerwowym interpretuje si jako reakcj na niedobr przyswajalnego elaza. Odczynem adaptacyjnym na niedobr chromu i cynku ma by skonno do cukrzycy. Deficyt cynku wywouje rwnie zaburzenie wzrostu i rozwoju orodkowego ukadu nerwowego i gonad oraz zmniejszenie sprawnoci ukadu immunologicznego. Niedobr selenu sprzyja wystpowaniu okrelonych schorze neoplastycznych. Niedostateczna poda litu zwiksza czstotliwo depresji maniakalnych. Ludno zamieszkujca obszary charakteryzujce si deficytem magnezu w glebie i wodzie znamiennie czciej choruje na miadyc i inne schorzenia ukadu krenia. Podobnych przykadw mona podawa coraz wicej. Postp techniki badawczej umoliwi poznanie w ostatnich latach zarwno fizjologicznej, jak i patologicznej roli niektrych mikroelementw. Zawarto tych pierwiastkw w zioach moe wpywa korzystnie lub niekorzystnie na waciwoci lecznicze. Zaley to od rodzaju pierwiastka, jego iloci i postaci chemicznej, a take w pewnym stopniu od wzajemnej proporcji niektrych mikroelementw o dziaaniu antagonistycznym lub synergicznym. Znana jest zdolno pewnych gatunkw rolin do wybirczej kumulacji okrelonych pierwiastkw ladowych ze rodowiska przyrodniczego. Waciwo ta jest od dawna wykorzystywana w zioolecznictwie. Przykadem moe by stosowanie ziela skrzypu polnego (Her-ba Equiseti), ktre zawiera 5,19-7,77% krzemu, w tym 0,5-1,5% krzemionki rozpuszczalnej w wodzie i resorbowanej z przewodu pokarmowego. Straewicz stwierdzi, e najwiksze st-

27

eni krzemionki w skrzypach wystpuje w okresie od poowy lipca do koca sierpnia. Dua przydatno rozpuszczalnej krzemionki w lecznictwie znana jest od dawna. Pisa o niej m.in. ju Pasteur w 1878 r., lecz dopiero w 1970 r. Schwarz wykaza fizjologiczn niezbdno krzemu w organizmach ssakw. Ten ladowy w ustroju ludzkim pierwiastek peni wan funkcj zarwno jako biologiczny czynnik sieciujcy, jak te jako istotny element ultrastrukturalny tkanki cznej. Niedobr krzemu w diecie wywouje u szczurw zahamowanie wzrostu w 30-35% oraz zaburzenia w rozwoju koca i szkliwa. Dodatek krzemu w iloci 0,003% do paszy kurczt przyspiesza ich wzrost o ok. 35%. Wedug Janczarskiego zawarto krzemu w ustroju dorosego czowieka w warunkach prawidowych wynosi okoo 0,01% masy, a najwiksze stenie w grasicy 310 mg/100 g, nadnerczach 250 mg/100 g i przysadce mzgowej 81,4 mg/100 g. Stwierdzono, e w procesie regeneracji zamanych koci wystpuje w strefie uszkodzonej niemal 50-krotny wzrost zawartoci krzemu. Zawarto krzemu w ustroju ludzkim wyranie maleje z wiekiem, co znajduje odzwierciedlenie m.in. w zmianach jego zawartoci w cianie aorty (w przeliczeniu na mg SiO2 na kg tkanki): niemowlta 205, ludzie w wieku 10-20 lat 160, 20-30 lat 125 oraz 40-50 lat 86. Znaczne zmniejszenie zawartoci krzemu w tkankach cznych wystpuje w arteriosklerozie, a take w niektrych chorobach nowotworowych, grulicy i innych. Obserwowano m.in. zmiany zawartoci kwasu krzemowego w komrkach krwi w przebiegu biaaczki. Janczarski za pomoc opracowanej przez siebie metody elektrochemicznej wykry, e znikomy dodatek kwasu krzemowego (rzdu ppm) wywouje ju zmiany potencjau elektrycznego powierzchni krwinek czerwonych. Podobnie ladowe iloci kobaltu wystarczaj do wyranych zmian chemoluminescencji limfocytw ludzkich. Rwnie niewielkie dawki cynku powoduj znaczne zwikszenie elektronowego rezonansu paramagnetycznego (EPR) komrek zawierajcych melanin. Przytoczone dane wiadcz o wielkim znaczeniu fizjologicznym, profilaktycznym oraz leczniczym odpowiedniej poday mikroelementw. W celu optymalnego wykorzystania jednego ze rde, jakim s zioa lecznicze, naley zwrci uwag na okolicznoci, wpywajce na zawarto tych pierwiastkw w rolinach. Stenie mikroelementw zaley nie tylko od gatunku, anatomicznej czci roliny, ale take od pory roku (okresu wegetacji), w ktrym nastpi zbir zi, od warunkw pogodowych, a zwaszcza od waciwoci geochemicznych danego terenu. Bardzo obszerne badania w tym zakresie wykonano w ZSRR oraz w innych krajach. Borowik-Romanowa i Bje-

28

owa opisay znaczne zrnicowanie zawartoci litu (Li) w niektrych rolinach, zalenie od przynalenoci taksonomicznej, analizowanej czci roliny, rodowiska glebowego itp. Najwiksze stenie litu stwierdzono w nadziemnych czciach rolin z rodzin Rosaceae (2,9 mg Li/kg suchej masy), Caryophyllaceae (2,2 mg), Ranunculaceae (2,0 mg) oraz Solanaceae (1,9 mg). Du zawarto litu (do 0,015%) wykryto np. w rutewce (Thalictrum). Autorki wykazay, e roliny nalece do tej samej rodziny, np. Ranunculaceae, mog rni si nawet kilkudziesiciokrotnie pod wzgldem zawartoci litu. rednia zawarto litu u rolin z tej rodziny, wystpujcych w okrgu moskiewskim, wynosia 2,96 mg/kg, we Francji 2,44 mg/kg, w Kirgizji 15,15 mg/kg, a w Tadykistanie osigna a 67,4 mg/kg. Jeszcze wiksze rnice mona stwierdzi w rolinach z rodziny Solanaceae. Przecitne wartoci litu w glebie wynosz: w okrgu moskiewskim 2,3 mg/kg, w Kirgizji 15,5 mg/kg, a w Tadykistanie 20.1,7 mg/kg. Dane te wskazuj na potrzeb wnikliwych bada przy doborze terenw dla zbioru rolin leczniczych ze stanu naturalnego lub dla zakadania ich plantacji. Konieczne jest badanie wpywu caego kompleksu czynnikw rodowiska przyrodniczego dla uzyskania rolin o optymalnej aktywnoci biologicznej, w tym rwnie o podanej zawartoci mikroelementw. Dane dotyczce kumulacji litu przez roliny lecznicze maj znaczenie praktyczne, gdy pierwiastek ten, jakkolwiek wystpuje w ustroju w ilociach ladowych, odgrywa wan rol w zapobieganiu i leczeniu depresji maniakalnej. Z uwagi na czsto tego schorzenia oraz jego poredni zwizek z alkoholizmem, uzupenienie poday litu, m.in. poprzez roliny lecznicze, moe da wymierne spoecznie efekty profilaktyczne. Stwierdzono rwnie korzystny wpyw litu na samopoczucie ciko chorych na biaaczk i na zwikszanie liczby neutrofili w krwi obwodowej u chorych z leukopeniami oraz na wspomaganie przez lit ochronnego dziaania magnezu w zapobieganiu arteriosklerozie. Warto zauway, e niedobr litu stwierdzono na rozlegych 1er.enach. Niewiele jest te moliwoci uzupenienia jego poday, poza okrelonymi gatunkami rolin oraz niektrymi solami i wodami mineralnymi. O znaczeniu waciwego doboru rodowiska naturalnego, zwaszcza gleby, dla uprawy rolin zielarskich, moe wiadczy fakt wielu nieudanych prb zaoenia plantacji e-szenia Panax ginseng C.A. Mey (Panax schin-seng Nees). Spord kilkunastu testowanych pod tym wzgldem miejsc na terenie Kaukazu tylko jedno okazao si odpowiednie dla stworzenia optymalnych warunkw hodowli tej roliny (Mayszew informacja ustna). Tylko w biotopie o specyficz-

29

nym skadzie gleby i mikroklimacie moliwe okazao si uzyskanie nasion e-szenia. W warunkach tych udao si uzyska w cigu okoo 7 lat korzenie o wielkoci odpowiedniej dla przemysu farmaceutycznego, gdy tymczasem w warunkach naturalnych korzenie takie mona spotka u rolin ponad 35-letnich. Na plantacji kaukaskiej e-sze wykazuje okoo 3-krotnie wiksz aktywno biologiczn ni na plantacjach chiskich, koreaskich czy japoskich. Wydaj si wpywa na to m.in. predyspozycje geochemiczne. Istotne znaczenie ma rwnie zapewnienie optymalnego skadu mikroelementw w preparatach zioowych, uzalenione m.in. od doboru waciwej technologii, produkcji. Aby uzyska moliwie najkorzystniejsze dziaanie lecznicze, wane jest zachowanie nie tylko okrelonej iloci, lecz rwnie odpowiedniej proporcji mikroelementw w stosowanym preparacie. Wymaga to dalszych bada nad optymalizacj procesw produkcyjnych lekw pochodzenia rolinnego. Byoby ze wszech miar poyteczne, aby dokonywa standaryzacji niektrych preparatw zioowych na zawarto okrelonych mikroelementw, analogicznie jak normuje si obecnie zawarto wanych leczniczo zwizkw organicznych. Godny uwagi jest fakt, e na zawarto mikroelementw w rolinach moe mie wpyw zmiana liczby chromosomw. Stwierdzono mianowicie, e w okresie kwitnienia gryki (Fagopyrum sagittatum Gilib.) forma diploidalna zawiera w zielu ok. 160 X 10-4% manganu (w przeliczeniu na such mas), forma tetraploidalna 186 X 10-4%. Analogiczne wartoci dla molibdenu wynosz odpowiednio 5,8 X 10-4% oraz 3,3 X 10-4%, dla niklu odpowiednio 10,0 X 10-4% oraz 5,0 X 10-4%. Szczeglnie due rnice w zawartoci mikroelementw wystpuj midzy gatunkami, nawet nalecymi do tej samej rodziny, np. u Digitalis purpurea L. w liciach jest rednio 124 X 10-4% magnezu (w przeliczeniu na such mas), w korzeniu 111 X 10-4%, natomiast u Digitalis lanata Ehrh. odpowiednio 99 X 10-4% oraz 18 X 10-4%. Dotyczy to rwnie innych pierwiastkw. Znane s rwnie interesujce dane dotyczce wpywu zawartoci mikroelementw na aktywno zwizkw biologicznie czynnych w rolinach. Wykazano, e wraz ze zmian zawartoci w glebie i w rolinach okrelonych pierwiastkw zmienia si rwnie ilo substancji chemicznych o znaczeniu farmakologicznym. Przykadowo mona wymieni, e u gryki wraz ze wzrostem zawartoci miedzi w glebie z 11 X 10-4% do 83 X 10-4%, wzrasta w rolinie ilo flawonoidw, odpowiednio z 1,19% do 3,15%. Podobne prawidowoci stwierdza si przy zwikszaniu zawartoci w glebie niektrych innych mikroelementw, np. zwikszenie iloci

30

miedzi, kobaltu i manganu powoduje wzrost zawartoci alkaloidw w liciach pokrzyku (Atropa belladonna), natomiast wzrost zawartoci manganu i molibdenu zwiksza aktywno biologiczn glikozydw nasercowych w liciach Digitalis purpurea. Zapotrzebowanie na mikroelementy u rolin jest zrnicowane, zalenie od gatunku i okresu wegetacji. Wan rol w przyswajalnoci przez roliny pierwiastkw zawartych w glebie odgrywaj mieszane kompleksy ligandw. Hipoteza kontaktowej chelantacji tumaczy pobieranie przez woniki nierozpuszczalnych w wodzie zwizkw metali, np. elaza. Mona oglnie stwierdzi, e obecno w glebie Substancji organicznych, zwaszcza zwizkw humusowych, wpywa korzystnie na przyswajalno przez roliny skadnikw mineralnych. Przy podobnej zawartoci skadnikw nieorganicznych w glebie mniejsza jest produkcja biomasy przez roliny tych samych gatunkw wystpujcych na terenie uboszym w zwizki organiczne. Ma to znaczenie zarwno przy wyborze miejsc zbioru rolin dziko rosncych, jak te przy zakadaniu plantacji. Naley te uwzgldni inne czynniki rodowiskowe, ktre mog wpywa na jako surowca dla potrzeb zioolecznictwa. Wilgotna gleba sprzyja wikszej zawartoci molibdenu oraz kobaltu, dlatego ich ilo w rolinach na obszarach okresowo zalewanych moe by 10-20-krotnie wiksza ni w rolinach pochodzcych z terenw ssiednich, ale bardziej suchych. Analogiczny wpyw maj m.in. okresowe wahania wielkoci opadw. Stopie nawilgocenia gleby nie wpywa natomiast na zawarto miedzi. Rwnie stopie zakwaszenia gleby moe oddziaywa na ilo mikroelementw w rolinach. Wzrost kwasowoci gleby zwiksza przyswajalno np. kobaltu i niklu, a zmniejsza przyswajalno molibdenu. Ponadto stwierdzono, e w warunkach wysokogrskich wystpuje koncentracja niektrych mikroelementw w rolinach. Zebrano dane wiadczce o tym, e zawarto tych pierwiastkw w zioach zwiksza si wraz ze wzrostem wysokoci ich siedlisk. Ilo niektrych biopierwiastkw moe wzrosn nawet kilkunastokrotnie, np. molibdenu w piounie Artemisia santilifolia. Tendencje te naley rwnie bra pod uwag przy zbieraniu zi i zakadaniu plantacji. Dla mikroelementw niezbdnych w organizmach ywych istnieje zakres ste odpowiadajcych ich optymalnemu dziaaniu. Niektre z nich wykazuj waciwoci trujce ju przy stosunkowo maym steniu. Ich zawarto w zioach uwarunkowana jest zarwno predyspozycjami genetycznymi, jak te lokalnymi warunkami geochemicznymi, klimatycznymi i innymi. Przy doborze rolin dla potrzeb zioolecznictwa

31

trzeba rwnie uwzgldni antagonistyczne lub synergiczne dziaanie mikroelementw o charakterze biokatalizatorw. Dla uzyskania korzystnego dziaania leczniczego istotne znaczenie ma nie tylko odpowiednie stenie poszczeglnych pierwiastkw, lecz take waciwa ich proporcja w stosowanych preparatach. Wraz z poznawaniem roli pierwiastkw ladowych coraz czciej wie si zaburzenia w ich iloci z etiopatogenez chorb nowotworowych, krwi, krenia i innych. Obecnie znanych jest ju kilkanacie mikroelementw niezbdnych dla prawidowego funkcjonowania ustroju czowieka, a ich poda moe by regulowana. Wane zadanie w tym wzgldzie staje przed zioolecznictwem. Najwczeniej poznano rol fizjologiczn elaza (Fe), ktrego zastosowanie lecznicze siga staroytnoci. Wrd ludowych metod uzupeniania niedoboru znane jest wykorzystywanie niektrych rde wd mineralnych oraz rolin kumulujcych jony Fe, m.in. szpinaku, fasoli, grochu, orzechw laskowych, jak rwnie lici pokrzywy (Fol. Urticae), ziela piounu (Herb. Absinthii) lub korzeni szczawiu (np. Rad. Hydrolapathi). Stosowanie preparatw zawierajcych zwizki elaza nie moe oczywicie zastpi profilaktycznego wzbogacania poywienia w ten metal. wiatowa Organizacja Zdrowia (WHO) stwierdza, e niedobr elaza i zwizana z tym niedokrwisto s powszechne, zwaszcza w krajach rozwijajcych si, oraz e wystpuj na obszarach o duej zachorowalnoci na parazytozy powodujce dugotrwa utrat krwi. Prowadzone s prace nad wzbogacaniem poywienia w elazo np. przez udostpnienie zasobnej w nie soli spoywczej, oraz w witamin C, ktra zwiksza przyswajalno elaza. Destabilizatorem witaminy C jest mied, ktra wraz z cynkiem ma wpyw na przebieg syntezy hemoglobiny. Zawarto elaza u zdrowego czowieka wynosi okoo 8,59 mol we krwi i okoo 23,3 mol w surowicy. Pierwiastek ten wystpuje gwnie w krwinkach czerwonych, a take w wtrobie, ledzionie i szpiku. Odgrywa on szczegln rol fizjologiczn, stanowic skadnik hemoglobiny, mioglobiny, cytochromw, enzymw flawoproteinowych, peroksydazy, katalazy itp. Dzienne zapotrzebowanie na elazo wynosi u dorosych kobiet 18 mg, u mczyzn 10 mg, a u dzieci 15 mg. Prawidowa poda miedzi (w iloci okoo 1 mg dziennie) zwiksza znacznie przyswajalno elaza oraz racjonalne wykorzystywanie zapasw elaza przy syntezie hemu. Synergizm ten ma znaczenie w zapobieganiu hipochromii. W procesie erytropoezy stwierdza si wspdziaanie elaza z takimi mikroelementami, jak magnez, mangan, cynk i mied. Chatin w 1850 r. odkry jod (I) jako drugi z fizjologicznie niezbdnych mikroelementw. Stwierdzi on, e niedobr jodu

32

w rodowisku naturalnym sprzyja niedoczynnoci tarczycy, ktrej wyrazem moe by wole endemiczne, a w skrajnych przypadkach kretynizm. Obecnie wiadomo, e jod kumuluje si w tarczycy, przede wszystkim w postaci tyreoglobuliny. Poniewa gwnym rdem jodu s morza, tereny nadmorskie nie odczuwaj jego niedoboru, natomiast obszary odlege, zwaszcza tereny grskie, wykazuj czsto niedobr jodu w glebie. Wap (Ca) jest chemicznym antagonist jodu, dlatego dua ilo wapnia w glebie, rolinach i wodzie pitnej jest niekorzystna, jeli chodzi o przyswajalno jodu na terenach z jego niedoborem. Mied (Cu) stanowi kolejny mikroelement, ktrego fizjologiczne znaczenie odkry w 1928 r. Hart. i wsp. Jak ju wspomniano, metal ten wspdziaa z elazem w utrzymaniu homeostazy wewntrzustrojowej. Mied wchodzi w skad m.in. ceruloplazminy, oksydazy cytochromowej, oksydazy kwasu askorbowego i innych enzymw. Istniej pewne dane dowiadczalne wskazujce na przeciwnowotworowe dziaanie miedzi, jednak w przebiegu choroby biaaczkowej czy ziarnicy zoliwej stwierdza si podwyszony poziom miedzi w surowicy. ukiewicz i Machowa wykryli, e zmniejszenie (za pomoc czynnikw chelatujcych) zawartoci miedzi w melanosarcoma, zwiksza skuteczno radioterapii tego nowotworu. Przyswajalno miedzi zmniejsza wysoka zawarto cynku, molibdenu i siarki. Mied wchodzi rwnie w skad enzymw utleniajcych oraz witamin. Odgrywa ona istotn rol -w prawidowym rozwoju niektrych rolin m.in. traw, zb, konopi, pewnych gatunkw warzyw i drzew owocowych. Nigdy nie obserwowano niedoboru miedzi u dorosych ludzi, jakkolwiek znane s trzy kliniczne objawy deficytu tego metalu u dzieci, zwizane z niedokrwistoci. Dzienne zapotrzebowanie czowieka na mied ocenia si na 2-3 mg. Stosunkowo due stenie miedzi wykazuj korze e-szenia, warzywa, orzechy, zwaszcza laskowe. Mangan (Mn) uznano za mikroelement fizjologicznie niezbdny w 1931 r. w wyniku bada Kemmerera i Todda. Jest on aktywatorem wielu enzymw utleniajcych, bierze udzia w reakcjach dekarboksylacji, hydrolizy i prawdopodobnie w syntezie witaminy C. Obecno manganu jest niezbdna do leczenia awitaminozy przy poday witaminy B1. Waciwa zawarto manganu w glebie wpywa na plony rolin uprawnych, szczeglnie burakw, ziemniakw, grochu, owsa oraz niektrych traw niedobr moe zaburza rozwj koci i narzdw pciowych, co stwierdzono u zwierzt hodowlanych. Mangan dziaa antagonistycznie w odniesieniu do elaza (uczestniczy w regulacji intensywnoci syntezy hemu) oraz w przeciwiestwie do miedzi zwiksza pobudliwo ukadu nerwowego. Stwierdzono rwnie, e nadmiar man-

33

ganu w glebie moe zwiksza, poprzez acuch odywczy, czsto wystpowania stwardnienia bocznego zanikowego (sclerosis lateralis). Zasobne w mangan s m.in. warzywa, orzechy oraz roliny motylkowe. Cynk (Zn) znany jest jako mikroelement fizjologiczny od 1934 r. Wpywa on na aktywno duej grupy enzymw, m.in. anhydrazy wglowej, dehydrogenazy, kinazy tymidynowej, odwrotnej transkryptazy i in. Deficyt cynku w diecie zaburza rozwj orodkowego ukadu nerwowego oraz gonad. Cynk przyspiesza regeneracj trudno gojcych si ran i wrzodw, dziaa take korzystnie przy zmianach miadycowych. U ludzi zdrowych dzienne zapotrzebowanie na cynk wynosi 15-25 mg. Waciwa ilo cynku w ustroju jest niezbdna dla prawidowej odpornoci, a take funkcji komrek nerwowych i pciowych, oraz dla przebiegu procesw chrzstnienia, kostnienia i keratynizacji. Przyswajalno cynku u ludzi zdrowych wynosi 20-40%. Obnia si ona m.in. u alkoholikw i chorych z marskoci wtroby. Niski poziom cynku w surowicy krwi stwierdzono take w przebiegu biaaczki, choroby Hodgkina oraz niektrych chorb nowotworowych. Selen (Se) wywiera dziaanie biologiczne ju w niezwykle maych steniach 22 mg/l, chronic m.in. przed dietetyczn nekroz wtroby, natomiast wiksze stenia s toksyczne. Selen jest m.in. aktywatorem peroksydazy glutationu, wykazuje rwnie synergizm z witamin E. Niedobr selenu zmniejsza odporno erytrocytw na hemoliz, obnia te odporno i moe wywoa dystrofi mini, charactwo, niepodno zwierzt itp. Waciwa poda selenu w poywieniu zwiksza m.in. odporno na promieniowanie jonizujce miko-toksyny oraz hamuje w pewnym stopniu rozwj chorb naczyniowo-sercowych. W okresie przedklinicznym moe ona stanowi czynnik zapobiegajcy rozwojowi niektrych nowotworw. Selen wystpuje m.in. w jczmieniu (ok. 0,5 mg/kg), kukurydzy i soi (do 1,5 mg/kg), mczce rybnej (1-5 mg/kg). Fluor (F), podobnie jak selen, moe by przy wikszych steniach czynnikiem patogennym, jakkolwiek w ilociach ladowych stanowi niezbdny skadnik poywienia. Jego optymalna poda w diecie wynosi okoo 2,5 mg/kg, a prawidowa zawarto w wodzie pitnej f-2,5 mg/1. Fluor jest katalizatorem nieenzymatycznej oksydacji katecholamin i aktywatorem m.in. cytruliny oraz cyklazy adenylowej. Jest niezbdny do prawidowego rozwoju koca i chroni przed prchnic zbw. Nadmiar fluoru w ustroju prowadzi m.in. do odwapnienia koca, hipomagnezemii w surowicy, odkadania soli wapniowych w nerkach, miniach i pucach. Naley zwrci uwag na potrzeb kontrolnych analiz zawartoci

34

fluoru i innych pierwiastkw toksycznych przy pozyskiwaniu zi leczniczych w rejonach o zwikszonym zanieczyszczeniu rodowiska. Molibden (Mo) jest rwnie zaliczany do fizjologicznych mikroelementw. Na obszarach z niedoborem molibdenu w glebie stwierdza si wiksze nasilenie prchnicy zbw, zrzeszotnienia koci, uszkodze staww i zaburze w funkcjonowaniu gonad. Deficyt molibdenu w poywieniu moe sprzyja zatruciu miedzi nawet przy prawidowej jej zawartoci w poywieniu. Molibden jest m.in. aktywatorem oksydaz ksantynowej i aldehydowej, oraz reduktazy azotanowej, ma rwnie wpyw (wraz z Cu, Fe, Zn, i Co) na wizanie azotu atmosferycznego przez bakterie korzeniowe. Magnez (Mg) odgrywa zasadnicz rol w wikszoci reakcji biochemicznych zwizanych z transportem fosforu, stanowi te czynnik stabilizujcy struktur kwasw nukleinowych. Jest aktywatorem ponad 100 enzymw. Uczestniczy m.in. w biosyntezach biaek, DNA, cAMP i glikolizie. Jest take niezbdnym skadnikiem chlorofilu, std szczeglnie duo magnezu zawieraj roliny zielone. Dzienne zapotrzebowanie na magnez wynosi 200-300 mg u osb dorosych. Niedobr magnezu w glebie moe wywoa jego deficyt w poywieniu i sprzyja wystpowaniu miadycy oraz niektrych schorze nowotworowych. Chrom (Cr) jest mikroelementem, ktrego dzienne zapotrzebowanie wynosi zaledwie 5-10 g, natomiast wiksze dawki s toksyczne. Zawarto w pokarmie rolinnym siga zwykle 20-50 g/kg. Niedobr tego pierwiastka zaburza metabolizm wglowodanw, nadmiar za wydaje si zwiksza ryzyko raka puc. Prawidowa poda chromu i cynku moe by m.in. elementem profilaktyki przeciwcukrzycowej. Dla optymalnego wykorzystania lekw zioowych pomocne mog by informacje dotyczce zdrowotnych waciwoci mikroelementw, wybirczo kumulowanych przez okrelone gatunki rolin. Odnosi si to przede wszystkim do tych pierwiastkw, ktrych niedobr moe sprzyja wystpowaniu niektrych schorze naczyniowo-sercowych, nowotworowych, wad wrodzonych itd. Waciwy dobr zi o duym wspczynniku kumulacji okrelonych mikroelementw wydaje si szczeglnie istotny na obszarach charakteryzujcych si niedoborem tych pierwiastkw w glebie i wodzie pitnej. Wane znaczenie ma fakt wystpowania w rolinach zespou mikroelementw w formie przyswajalnej przez ustrj ludzki. Znajomo warunkw sprzyjajcych zwikszeniu aktywnoci preparatw zioowych powinna by wykorzystana m.in. przy pozyskiwaniu surowcw rolinnych, zarwno z natury, jak z plantacji. Naley take zwrci uwag na niebezpieczestwa intoksykacji zioami zbieranymi na terenach o silnym

35

skaeniu przemysowym, komunalnym lub agrotechnicznym (due aglomeracje miejsko-przemysowe, uczszczane drogi). Na niebezpieczestwo zwizane z niedoborem mikroelementw w ustroju czowieka wskazuje rola fizjologiczna przykadowo omwionych biopierwiastkw. Deficyty wielu z nich stwierdza si u znacznej czci kobiet w wieku rozrodczym, a take u ludzi starszych. Istnieje realna moliwo zwikszania nieswoistej odpornoci ustroju poprzez uzupenianie poday zespou aktywnych biologicznie mikroelementw. Deficyty te s szczeglnie niebezpieczne przy naturalnej u ludzi starszych tendencji do zmniejszonej sprawnoci ukadu immunologicznego. Mog one przyspiesza take wystpowanie objaww miadycy i innych schorze gerontologicznych. Cennym i atwo dostpnym rdem wielu mikroelementw mog by napary lub odwary z rolin leczniczych. Uwzgldnienie niedawno poznanych walorw zdrowotnych pierwiastkw ladowych zawartych w zioach moe przyczyni si do zwikszenia wykorzystania surowcw rolinnych w dziaalnoci profilaktycznej i leczniczej. PIMIENNICTWO
1. Aleksandrowicz J.: Wiedza stwarza nadziej. WP, Warszawa 1973. 2. Aleksandrowicz J.: Biosfera a zdrowie spoecznoci. PAN, Krakw, 1978. 3. Aleksandrowicz J., Janicki K.: Poywienie, woda i sl stoowa w obronie zdrowia spoecznego. PAN, Krakw 1978. 4. Babienko G. A. (red.): Mikroelementy w medicinie. Zdorowja, Kijew 1975. 5. Aleksandrowicz J., Dobrowolski J.: Perspektywy zastosowania ilociowej mikroanalizy Trg i innych technik do badania mikroelementw w pojedynczych komrkach dla profilaktyki zdrowotnej i rozwoju gospodarki ywieniowej. W: Postpy nauki i techniki a intensyfikacja produkcji biaka. W. Kucharczyk (red.). Oddziay NOT i PAN, Katowice, Materiay z konferencji 1978. 6. Dobrowolski J.: Krtka charakterystyka zapotrzebowania ywieniowego w mikroelementy i nowe moliwoci wzbogacenia w nie ywnoci, ibidem. 7. Krauze S.: Zarys nauki o ywnoci. PZWL, Warszawa 1975. 8. Nikonorow M.: Substancje obce dodawane celowo do ywnoci i zanieczyszczenia techniczne. WPL, Warszawa 1966. 9. Nikonorow M.: Zanieczyszczenia chemiczne i biologiczne ywnoci. WNT, Warszawa 1976. 10. Nozdrjuchina L. P.: Biologiczeskaja roi mikroelementw w oiganizmjs ywotnych i czeowieka. Nauka, Moskwa 1977. 11. Schwarz K.: Recent dietary trace elements research exemplified by tin, fluorine, and silicon. Federation Proceedings, 1974, 6. 1748. 12. Szukalski H.: Mikroelementy. PWRiL, Warszawa 1973. 13. Prasad A. S. (red.): Trace elements in human health and disease, vol. 1. Zinc and Copper, 1976, Bssential and toxic elements. vol. 2. Academic Press, New York, San Francisco, London 1976. 14. Uderwood E. J.: Trac elements in human and animal nutrition. Academic Press, New York, San Francisco, London 1977. 15. WHO Trace elements in human nutrition. Tech. Rep. no. 532, Geneva, 1973

36

16. WHO Trace elements in relation to cardiovascular disease. Geneva. 1974. 17. WHO Handbook of human nutritional requirements. Geneva, 1974. 18. WHO Control of nutritional anemia with special reference to iron deficiency. Tech. Rep., no-530, Geneva 1975. 19. Williams D. R. (red.): An introduction to bioinorganic chemistry. Charles C. Thomas Publ., Springfield, Illinois 1976, 20. Wfnogradow A. P., Kowalski W. W. (red.): Trudy biochimiczjeskoj Laboratorii, nr 13, Problemy geochimiczjeskoj ekologii organizmw, Nauka, Moskwa, 1974. 21. Kabata-Pendias A. (red.): Materiay z I Krajowej Konferencji nt. mikroelementy i przyrodnicze warunki rolnictwa, IUNG, Puawy 1978.

Dr hab. n. farm., lek. Janina Majcherczyk WYCIGI ROLINNE I ICH OTRZYMYWANIE


Zawarte w surowcach rolinnych substancje czynne s najczciej ekstrahowane alkoholem lub wod. Do wycigw alkoholowych, ktre s stosunkowo trwa postaci leku, nale: tincturae nalewki, extracta wycigi zagszczone, otrzymane z suchego, odpowiednio rozdrobnionego surowca, oraz intracta stabilizowane alkoholatury, przygotowane ze wieego surowca. Wycigi te sporzdzane s wycznie fabrycznie przez laboratoria galenowe. Natomiast wycigi wodne: infusa napary, decocta odwary i macerationes maceraty (wycigi wodne na zimno) postacie leku nietrwae, s wykonywane w aptekach, lub najczciej przez chorego z surowcw o sabym dziaaniu. Wszystkie surowce rolinne do uytku wewntrznego, tak jak kady lek, maj ustalon jednorazow dawk w gramach. Wycigi alkoholowe i wodne powinny by tak przygotowane, aby substancje czynne zawarte w jednorazowej dawce surowca rolinnego znajdoway si w okrelonej iloci wody lub alkoholu, ktr chory bdzie jednorazowo zaywa. Surowce rolinne w zalenoci od jakoci substancji czynnych mog by zaliczone do lekw: I. Silnie dziaajcych, ktrych dawki jednorazowe wahaj si od 0,005 do 0,5 g, np. Herb. Adonidis vernalis, Rad. Ipecacuanhae. Dla surowcw tych s ustalone rwnie dawki dobowe i jednorazowe oraz dobowe dawki maksymalne. Surowce te mog by wydawane z apteki tylko w okrelonej postaci leku i wycznie na recept lekarsk. Nie powinny by zapisywane w postaci ziek! W Urzdowym Spisie Lekw, w Poradniku Terapeutycznym, a take w tej ksice, oznaczone s symbolem: Rp. II. Sabo dziaajcych, ktrych dawki jednorazowe wahaj si od 0,5 do 5 g. Mona je naby bez recepty w aptece, w drogeriach lub w sklepach Herbapolu. Mog to by paczkowane przez Herbapol: a) pojedyncze surowce rolinne w iloci 20 g i 50 g. Na opakowaniu podana jest nazwa roliny aciska i polska, sposb przygotowania i zaywania wycigu, nr serii, ktrej

38

trzy ostatnie cyfry oznaczaj miesic i rok produkcji, co pozwala na ustalenie terminu wanoci leku (trwao opakowanego leku rolinnego wynosi 1 rok od daty produkcji), b) mieszanki zioowe zawierajce kilka surowcw rolinnych odpowiednio rozdrobnionych o okrelonym dziaaniu np. spec. diureticae nazwa firmowa Urosan, spec. pectorales nazwa firmowa Pectosan. Na opakowaniu podane s nazwy surowcw i ich iloci, sposb przygotowania i zaywania oraz nr serii. Spord mieszanek zioowych tylko Astmosan naley do silnie dziaajcych i jest przeznaczony wycznie do palenia (wdychiwania), c) jednorazowe dawki sproszkowanego surowca rolinnego, np. Mentha-fix (opakowanie 15 i 30 torebek) lub mieszanek zioowych, np. Urosan-fix (opakowanie 10 torebek) przeznaczone s do zaparzania wg podanego na opakowaniu przepisu. Tabela l Rozpuszczalno substancji czynnych w wodzie [wg A. Oarowskiego] Bardzo dobra rednia Maa Nierozpuszczalne Aminy (np. Alkaloidy (sole) Fityna Alkaloidy (wolne cholina) Agar (pczn.) Flawonoidy zasady) Antocyjany Alantoina Kardenolidy Azulen Antrazwizki Furanochi cmony Krzemionka Biaka Cukry (np. kelina) Olejki eteryczne Chlorofil Garbniki Inozyt (czciowo) Fitosterole Glikozydy Inulina Rutyna Flobafeny fenolowe (np. Kwas alginowy Gumy arbutyna) (pczn.) Hiperycyna Kwasy orgaLeukoantocyjany Kamfora niczne, alifaPektyny (pczn.) Kapsaicyna tyczne Sole alkaloidw Kurkumina Saponiny luzy (pczn.) Karotenoidy Sole mineralne Zw. chinonowe Lecytyny Witamina C (np. antrachinony) Mentol Zwizki Zw. kumarynowe Olejki eteryczne goryczowe (np. eskulina) Oleje tuste Zw. purynowe Skrobia (np. adenina) Subst. woskowe Trytycyna Trjterpeny (np. kwas oleanolowy i ursolowy) Tymol ywice

39

Zapisywanie przez lekarza fabrycznie pakowanych zi, jak rwnie przygotowanie i zaywanie wycigu przez chorego, nie stanowi problemu, ze wzgldu na pene informacje na ten temat, podane na opakowaniu. Natomiast przy zapisywaniu sabo dziaajcych surowcw rolinnych pojedynczych lub mieszanek zioowych, ktre nie s pakowane fabrycznie, obowizuje lekarza poinformowanie chorego o sposobie przygotowania i zaywania naparu, odwaru, maceratu.

WYCIGI WODNE
Przy sporzdzaniu wycigw wodnych, naley uwzgldni rodzaj substancji czynnych zawartych w surowcu rolinnym i ich waciwoci, a przede wszystkim: stopie rozpuszczalnoci w wodzie, moliwoci hydrolizy w czasie przygotowywania wycigu (ogrzewania) oraz moliwo ulatniania si substancji czynnych z par wodn podczas ogrzewania. Rozpuszczalno substancji czynnych w wodzie podano w tab. 1. Zalecane w niniejszej ksice w rozdziale I (Przegld rolin leczniczych) rodzaje wycigw wodnych dla poszszczeglnych surowcw, oparte s na wyej wymienionych waciwociach substancji czynnych. Z tych wzgldw rny jest czas ich ekstrahowania przy sporzdzaniu wywarw (czas wrzenia od 2-10 min) oraz czas wytrawiania podczas przygotowania maceratu (30 min 6-10 h). Stosunek ilociowy surowca do wody rwnie si waha do znacznie. Zaleny jest on bowiem d rodzaju dawkowania wycigu wodnego: yk, kieliszkiem lub szklank. Miary domowe: yka zi (surowca) = 78 g yka wody = 15 g yeczka wody =5g yeczka zi = 1,52 g kieliszek miarowy wody = 30 g szklanka wody = 200250 ml Przygotowanie wycigw wodnych w warunkach domowych (zalecane przez A. Oarowskiego) Infusa napary. Podan w rozdziale I ilo surowca, odpowiednio rozdrobnionego, zalewa si przepisan iloci wrzcej wody w porcelanowym, szklanym lub emaliowanym naczyniu i ogrzewa pod przykryciem przez 15 min na ani wodnej, tj. na garnku lub na czajniku z gotujc si woda. Po ostudzeniu (5-10 min) i wymieszaniu napar naley przecedzi i zuy w cigu tego samego dnia. Decocta odwary, naley przyrzdza z surowcw za wie-

40

rajcych substancje czynne do trudno lub bardzo trudno rozpuszczalne w wodzie i nie ulegajce hydrolizie lub utlenianiu w czasie gotowania. Najczciej stosowany i najbardziej wskazany jest w warunkach domowych: sposb A. Zachowujc waciwy stosunek surowca do wody, naley zala rozdrobnione zioa w naczyniu emaliowanym odpowiedni iloci wody o temperaturze pokojowej. Starannie wymiesza i pod przykryciem, przy sabym ogrzewaniu na pytce, doprowadzi do wrzenia, ktre naley utrzyma przez 2-4 min. Po zakoczeniu ogrzewania naley po 10 min odwar przecedzi i zuy go w cigu tego samego dnia, sposb B stosuje si dla surowcw rolinnych, ktrych substancje czynne s bardzo trudno rozpuszczalne w wodzie. Odwar przygotowuje si jak w sposobie A, zachowujc stosunek surowca do wody podany w rozdziale I. Czas wrzenia 5-10 min. Okres trwaoci odwaru jest duszy. Przechowywany w szklanym naczyniu w lodwce moe by uyty rwnie nastpnego dnia: W ten sposb mog by przygotowywane odwary z surowcw zawierajcych np. krzemionk, rutyn. Macerationes maceraty (wycigi wodne na zimno) przygotowywane s najczciej z surowcw rolinnych zawierajcych luzy. Zgodnie z przepisem w rozdziale I, surowiec naley zala odpowiedni iloci chodnej, przegotowanej wody i pozostawi w temperaturze pokojowej, w zalenoci od rodzaju surowca, na 6-10 h. Po przecedzeniu i wyciniciu surowca macerat naley zuy w cigu jednego dnia. W przypadku bardzo twardych, trudno pczniejcych surowcw, np.: Rad. Symphyti, Rad. Althaeae, Rad. Taraxaci, korzystne jest dodatkowe ogrzanie do wrzenia. Wycigi wodne sporzdzane w warunkach domowych s czsto stosowane w lecznictwie. Wane jest zatem, aby w czasie przygotowywania tych wycigw jak najwiksza ilo substancji czynnych surowca przesza do wody. Stopie rozdrobnienia surowca ma due znaczenie. Surowce rolinne, ktre docieraj do rk chorego, s pocite i przesiane przez odpowiednie sita zgodnie z obowizujcymi przepisami. Stopie rozdrobnienia surowcw rolinnych jest jednak ograniczony, gdy im wiksze rozdrobnienie, tym wiksza moliwo rozkadu substancji czynnych w okresie przechowywania. Z tych wzgldw wskazane jest zalecanie choremu, aby przed przygotowaniem wycigu wodnego rozdrobni surowiec w modzierzu, mynku do kawy lub mikserze. Niewtpliwie uatwi to i spotguje przejcie substancji czynnych surowca do wody. Nieliczne tylko surowce rolinne przeznaczone do przygotowywania recepturowych postaci lekw s sproszkowane (oznaczone symbolem pulv.) i stosowane sporadycznie w odpowiedniej dawce w postaci proszkw w opatkach lub s

41

zaywane po uprzednim zmieszaniu z miodem lub demem jako tzw. powideka (electuarium). Trwao wycigw wodnych jest bardzo ograniczona i z tych wzgldw poleca si choremu przygotowanie ich w iloci, ktra bdzie zuyta w cigu jednego dnia. Klasycznym przykadem jest esencja herbaciana, ktra pomimo bardzo starannego przygotowania i przechowywania, zmienia po kilku godzinach smak, barw i aromat, a ponadto wytrca si osad. Powstaj wic due zmiany substancji czynnych, w wyniku reakcji zachodzcych w wodzie. Objto wycigu wodnego przeznaczonego do uycia wewntrznego w cigu jednego dnia jest zalena od rodzaju dawkowania (yk, kieliszkiem, lub szklanki) i waha si od 100 do 500 ml. Natomiast objto wycigu wodnego, przeznaczonego do uytku zewntrznego (okady, pukanki, irygacje), jest zalena od wielkoci powierzchni, na ktr ma dziaa, oraz sposobu stosowania.

WYCIGI ALKOHOLOWE
Wycigi te s przygotowywane przez laboratoria galenowe. Najbardziej popularne i najczciej stosowane s: tincturae nalewki, otrzymywane z suchego, odpowiednio rozdrobnionego surowca przez wytrawianie, najczciej 70% alkoholem w stosunku: 1 cz. surowca sabo dziaajcego + 5 cz. alkoholu, 1 cz. surowca silnie dziaajcego + 10 cz. alkoholu. Nalewki s stosunkowo trwa postaci leku. W zalenoci od uytego surowca (jednego lub kilku) nalewki mog by przeznaczone do uytku wewntrznego (wikszo nalewek) lub do uytku zewntrznego, np. na skr, bony luzowe. Nalewki do uytku wewntrznego s dawkowane kroplami. Jedynie Tinct. Rhei vinosa jest dawkowana yeczkami. Jednorazowa dawka nalewki z surowcw sabo dziaajcych waha si od 0,5 do 1 g, co odpowiada 25-50 kropli (l g nalewki = 45-50 kropli). Ilo przepisanego leku dla chorego nie powinna przekracza 30 g (opakowania gotowe nalewek zawieraj najczciej 20-30 g). Jednorazowe dawki nalewek z surowcw silnie dziaajcych (oznaczone symbolem Rp.) wahaj si od 0,2 do 0,5 g, co odpowiada 10-25 kropli. Ilo zapisywanej nalewki silnie dziaajcej nie powinna przekracza 20 g. Nalewki do uytku zewntrznego (np. Tinct. Gallae) s stosowane najczciej, po odpowiednim rozcieczeniu wod, jako pukanki lub okady. Nieliczne, np. Tinct. Veratri, Tinct. Pyrethri, s stosowane na skr bez rozcieczenia. Nalewki s skadnikami licznych zoonych lekw gotowych.

42

Intracta stabilizowane alkoholatury s to wycigi alkoholowe ze wieych rolin stabilizowanych gorcym alkoholem w celu unieczynnienia enzymw powodujcych rozkad substancji czynnych. Intracta s produkowane wycznie z surowcw sabo dziaajcych. Dawkowane s kroplami wg zaczonego do opakowania przepisu. Opakowanie fabryczne 30 g. Extracta wycigi s otrzymywane przez wytrawianie suchych, rozdrobnionych surowcw rolinnych odpowiednim rozpuszczalnikiem (alkohol, woda, eter) w sposb zapewniajcy maksymalne wyekstrahowanie substancji czynnych najczciej przez perkolacje. Otrzymane w ten sposb wycigi s nastpnie zagszczane. W zalenoci od waciwoci substancji czynnych oraz innych dodatkowych substancji w nich zawartych mona otrzyma 3 rodzaje wycigw: 1. Extracta fluida, wycigi pynne, w ktrych stosunek surowca i rozpuszczalnika wynosi 1 : 1, a wic dziaaj znacznie silniej od nalewek przygotowanych z tego samego surowca w stosunku 1 : 5 lub 1 : 10. W zwizku z tym dawki jednorazowe wycigw pynnych s odpowiednio mniejsze od dawek nalewek, np.: Extr. Belladonnae fluidum 0,004 g0,08 g Tinct. Belladonnae 0,1 g0,5 g Extr. Cinchonae fluidum 0,25 g Tinct. Cinchonae 0,5 g1 g Przecitne dawki jednorazowe dla wycigw pynnych wahaj si od 0,25 do 0,3 g. Dawkowane s kroplami (l g Extr. fluid. = 32-45 kropli). 2. Extracta spisa, wycigi gste. Uywane s wycznie w przemyle jako skadniki lekw gotowych (wycofane obecnie z aptek). 3. Extracta sicca, wycigi suche w postaci proszku. Otrzymywane s rwnie z surowcw silnie dziaajcych, np.: Extr. Belladonnae sicc. dawka jednorazowa 0,010,02 g Extr. Ipecacuanhae siec. 0,005 g Niektre wycigi suche stosowane ad usum internum wykazuj korzystniejsze dziaanie ni czyste wyizolowane alkaloidy. S czsto uywane jako skadniki lekw recepturowych oraz gotowych (proszki, czopki). Dawki jednorazowe pozostaych wycigw suchych, wahaj si od 0,2 do 1 g. Obecnie produkuje si wiele lekw gotowych w rnych postaciach, zawierajcych wycigi rolinne. Niekiedy leki te zawieraj rwnie dodatkowo chemioterapeutyki. Dobrze opracowana technologia produkcji tych lekw, sprawdzone klinicznie dziaanie, a take wyczerpujce informacje dotyczce ich stosowania powoduj, i leki te stanowi cenn pozycj w lecznictwie.

43

Doc. dr hab.farm. Aleksander Oarowski ROLINY LECZNICZE STOSOWANE W FITOTERAPII


ACHILLEA MILLEFOLIUM KRWAWNIK POSPOLITY

Ang. Milfoil; franc. Millefeuille; niem. Gemeine Schafgarbe; ros. Tysiaczelislnik obyknowiennyj. Wystpowanie. Na pkuli pn. i pdn. w strefie klimatu umiarkowanego; w Polsce powszechnie na kach, poboczach drg. Surowce. Ziele krwawnika (zebrane w okresie kwitnienia) Herod Millefolii; kwiat krwawnika FIos Millefolii. Gwne zwizki. W zielu znajduje si olejek eteryczny do 0,33% (m.in. chamazulen, cineol, borneol, i -pinen), goryczowa substancja achilleina, flawonoidy (m.in. glikozydy apigeniny i luteoliny), cholina, garbniki do 3%, kw. askorbowy, furanokumaryna, sole mineralne (m.in. dua ilo magnezu). Kwiaty zawieraj 0,5% olejku eterycznego o takim samym skadzie jak w zielu, ok. 0,3% choliny oraz flawonoidy. Dziaanie. Ziele haemostaticum, stomachicum, spasmolyticum, antiphlogisticum; kwiaty antiphlogisticum, antispasmodicum, bacteriostaticum. Ziele krwawnika dziaa wielokierunkowo ze wzgldu na obecno w nim rnorodnych zwizkw. Stwierdzono, e zmniejsza lub hamuje drobne krwawienia z uszkodzonych naczy wosowatych w bonie luzowej przewodu pokarmowego i puc, a nawet z ylakw odbytu. Obecno goryczki zwiksza wydzielanie soku odkowego, pobudza aknienie, poprawia trawienie oraz przyswajanie skadnikw pokarmw. Wane znaczenie ma dziaanie przeciwskurczowe na minie gadkie jelit, drg ciowych i moczowych, wywoujce nieznacznie zwikszenie przepywu ci do dwunastnicy i iloci wydalanego moczu (flawonoidy) oraz ewentualne zniesienie blu spowodowanego stanem skurczowym jelit (olejek eteryczny). Wycigi z surowca maj waciwoci wiatropdne (carminativum), zwaszcza u dzieci, modziey i osb starszych. Ponadto krwawnik dziaa przeciwzapalnie (obecno chamazulenu w olejku) i sabo bakteriostatycznie (garbniki, olejek) zarwno po podaniu doustnym, jak i zewntrznie. Niektre osoby s uczulone na krwawnik i reaguj wysypk. Kwiaty krwawnika s zblione skadem do kwiatw rumianku i maj waciwoci przeciwzapalne, hamuj rozwj

44

bakterii, zmniejszaj przepuszczalno cian woniczek w bonach luzowych przewodu pokarmowego oraz hamuj uwalnianie histaminy. Ze wzgldu na wiksz zawarto olejku eterycznego dziaaj silniej spazmolitycznie ni ziele krwawnika na minie gadkie jelit, przewodw ciowych i drg moczowych. Natomiast jako stomachicum kwiaty krwawnika s mao wartociowe, a ich dziaanie przeciw-krwotoczne jest znikome. Zastosowanie. Ziele krwawnika jest stosowane w stanach nieytowych przewodu pokarmowego, zwaszcza gdy towarzysz im krwawienia, pomocniczo w chorobie odka i jelit, nieznacznych krwawieniach, pucnych, ylakach odbytu. Take w przypadku skurczw mini gadkich przewodw ciowych, moczowodw, pcherza oraz jelit, np. pomocniczo w nawykowym zaparciu, napadowych blach epigastrycznych. Ponadto jest wykorzystywane w przewlekych zaburzeniach trawiennych, ktrym towarzysz: brak aknienia, wzdcia, odbijanie, nudnoci. Zewntrznie w niektrych schorzeniach skrnych. Surowiec wchodzi w skad granulatu Nervogran oraz mieszanek zioowych Degrosan, Digestosan, Nervosan, Sklerosan i Species cholagogae nr II, wycig suchy za w skad tabl. Calmagina i proszku Gastrochol. Kwiaty krwawnika stosuje si podobnie jak Anth. Chamomillae w stanach zapalnych jamy ustnej i garda (pukanki), zapaleniu zatok bocznych nosa (przemywanie), upawach i widzie sromu (irygacje, kompresy), owrzodzeniu ylakowym ng (okady), ylakach odbytu (nasiadwki), pkniciach skry, odmrozinie (perniosis), otarciach naskrka, drobnych skaleczeniach, trdziku, wyprysku. Rwnie uywa si ich do kpieli i maseczek kosmetycznych. Wycigi z kwiatw stosuje si doustnie w nieycie i stanach skurczowych jelit, zaburzeniach trawiennych. Surowiec wchodzi w skad granulatu Normogran oraz mieszanek Pulmosan i Rektosan. Postacie leku. Inf. Herb. Millefolii 1 yka ziela na szklank wody, pi 23 razy dz. po 1/3 szklanki; rwnie zewntrznie w chorobach skrnych (okady, przymoczki, irygacje, kompresy). Surowiec jest b. rzadko stosowany per se. Inf. Flor. Millefolii 2/3 yki kwiatw na szklank wody do uytku zewntrznego (pukanka, kompres, okad, irygacja), natomiast doustnie najczciej w zestawieniach z innymi zioami.
ACORUS CALAMUS TATARAK ZWYCZAJNY

Ang. Calamus; franc. Acore vrai; niem. Kalmus; ros. Air trostnikowyj. Wystpowanie. Pochodzi z poudniowej i wschodniej Azji, w Polsce pospolity na mokradach i botach.

45

Surowiec. Kcze tataraku Rhizoma Calami (indeks goryczy 23); suy rwnie do otrzymywania olejku tatarakowego Oleum Calami. Gwne zwizki. Olejek eteryczny ok. 3,5% (m.in. azaron, kalamen, eugenol, kamfen, pinen, akoron), zwizek goryczowy akoryna 0,2%, garbnik, luz, cholina, wglowodany (m.in. duo skrobi), kwasy organiczne (m.in. kw. akonitowy), sole mineralne. Dziaanie. Kcza i olejek eteryczny stomachicum, spasmolyticum, tonicum, sedativum. Kcza tataraku pobudzaj niektre czynnoci wydzielnicze. Po doustnym podaniu wycigu nastpuje, za porednictwem receptorw smakowych w jamie ustnej, wzmoenie wydzielania soku odkowego i przyspieszenie procesu trawienia oraz przyswajania skadnikw pokarmw (achilleina, olejek eteryczny). Zwikszeniu ulega rwnie ilo mukopolisacharydw, ktre w odku tworz luzow warstw ochraniajc, wzmaga si take nieznacznie wydzielanie ci w wtrobie i wydalanie moczu. Rwnoczenie zmniejsza si napicie mini gadkich przewodu pokarmowego oraz drg ciowych i moczowych, ale tylko wtedy, gdy byy one w stanie nadmiernego skurczu. Zostaje wwczas przywrcona prawidowa kurczliwo tych mini w obrbie jelit (ruchy perystaltyczne o penej amplitudzie), drg ciowych (polepszenie przepywu ci do dwunastnicy) oraz w obrbie ukadu moczowego (nieznaczne zwikszenie dobowej iloci wydalanego moczu). Wymienione waciwoci kwalifikuj kcze tataraku jako skuteczny rodek wiatropdny, zwaszcza dla dzieci i modziey oraz dla osb w wieku podeszym. Mao znane i praktycznie rzadko wykorzystywane jest dziaanie uspokajajce zwizane z obecnoci azaronu. Surowiec krajowy zawiera jednak mao azaronu, dlatego jego dziaanie uspokajajce nie jest zbyt silne, natomiast tatarak pochodzenia indyjskiego lub kanadyjskiego moe dziaa nasennie. W badaniach farmakologicznych wykazano, e azaron zmniejsza in vitro napicie jelita cienkiego szczura oraz znosi skurcz wywoany acetylocholin, histamin i chlorkiem barowym, lecz sabiej ni papaweryna. Obserwacje kanadyjskich Indian Cree wykazay, e po spoyciu pewnej iloci kczy tataraku s oni zdolni do zwikszonego wysiku fizycznego i maj zmniejszon wraliwo na bl. Wycigi z omawianego surowca dziaaj zewntrznie bakteriobjczo i przeciwblowe, sabo drani skr, silniej dziaa olejek eteryczny Ol. Calami. Zastosowanie. W przewlekych zaburzeniach trawiennych z objawami braku aknienia, bezsocznoci, bezkwanoci odkowej, we wzdciach, blach brzucha, kolce jelitowej;

46

pomocniczo w chorobie wrzodowej. Ponadto jako rodek poprawiajcy trawienie, zwikszajcy resorpcj skadnikw poywienia, zwaszcza u rekonwalescentw po zabiegach chirurgicznych i osb starszych z zanikowym nieytem bony luzowej odka. Rwnie w stanach wyczerpania nerwowego, poczonego z uczuciem niepokoju i trudnoci zasypiania, lecz wtedy zwykle w poczeniu z innymi zioami o dziaaniu uspokajajcym. Zewntrznie w zapaleniu jamy ustnej i garda (pukanki), w niektrych dermatozach, do zwalczania upieu oraz przeciw wypadaniu wosw (obmywania). Surowiec wchodzi w skad granulatu Urogran, tabl. Calmagina, Gastrin, Castro i Wikalina, suy do otrzymywania Tinct. Calami i Ol. Calami, a wycigi z kczy wchodz w skad kropli Herbogastrin i proszku Gastrochol. Olejek tatarakowy stosuje si rzadko wewntrznie jako stomachicum i carminativum, zewntrznie natomiast w blach gocowych, nerwoblach, rwie kulszowej (wcierania), nieytach jamy ustnej i garda (pukanki) oraz do kpieli dziaajcych uspokajajco, przeciwwidowo, przeciwzapalnie i bakteriobjczo w wielu chorobach skry. Ol. Calami wchodzi w skad dra. Uldenol i Ulventrol. Postacie leku. Rhiz. Calami pulv. 0,51,5 g pro dosi w opatkach 30 min przed posikiem (popi szklanki wody) 23 razy dz. jako stomachicum, carminativum; w dawce 1,53,0 g 24 razy dz. jako tonicum i sedativum. Inf. Rhiz. Calami yki kczy na 1 szklank wody, pi 1/3 szklanki 23 razy dz. jako stomachicum. Dec. Rhiz. Calami 1 2 1/2 yki kczy na 23 szklanki wody do obmywania gowy w upieu i j otokowym zapaleniu owosionej skry gowy, pukania jamy ustnej i garda. Surowiec jest zazwyczaj stosowany jako skadnik mieszanek zioowych. Ol. Calami doustnie 14 krople na cukier 23 razy dz. przed jedzeniem jako stomachicum i carminativum; zewntrznie 25 kropli na 1/3 szklanki wody jako pukanka; do kpieli 24 yeczki na wanny wody o temp. 3738C, czas trwania kpieli 1520 min; rwnie do wciera per se lub czciej jako skadnik mazide i maci.
ADONIS VERNALIS MIEK WIOSENNY

Ang. Pheasant-eye; franc. Adonide de printemps; niem. Frhlingsteufelsauge; ros. Goricwiet wiesiennyj. Wystpowanie. W stepowych rejonach Bakanw, europejskiej czci ZSRR oraz zach. Syberii. Surowce. Kwitnce ziele mika wiosennego Herba Adonidis vernalis.

47

Gwne zwizki. Liczne glikozydy kardenolidowe, pochodne nastpujcych genin: strofantydyny (m.in. cymaryna, K-strofantyna-), adonitoksygeniny (m.in. adonitoksyna), strofadogeniny (m.in. wernadigina) oraz innych bliej nie okrelanych genin. Ponadto zwizki flawonoidowe (m.in. witeksyna, luteolina), kw. akonitowy, 2,6-dwumetoksychinori, alkohol adonit. Dziaanie. Cardiotonicum, diureticum, sedativum. Surowiec i jego przetwory wywieraj na serce dziaanie analogiczne do Digitalis zwikszaj si skurczu minia sercowego (dziaanie inotropowe dodatnie) oraz zmniejszaj czstotliwo skurczw (dziaanie chronotropowe ujemne). Kardenolidy mika, po podaniu doustnym, ulegaj w znacznym stopniu hydrolizie w kwanym rodowisku odka, a uwolnione wwczas geniny s o wiele mniej aktywne ni glikozydy rodzime. Dlatego dziaanie na serce jest sabsze ni wynikaoby to z iloci zwizkw czynnych w surowcu, ponadto jest ono krtkotrwae, poniewa kardenolidy mika nie wi si z albuminami krwi i nie kumuluj. Istotne znaczenie maj waciwoci moczopdne przetworw z Adonis, gdy wskutek skojarzonego dziaania glikozydw nasercowych (polepszenie pracy serca i krenia krwi) i zwizkw flawonoidowych (uatwienie filtracji w kbkach nerkowych) zwiksza si ilo wydalanego moczu. Dowiadczenia na zwierztach, polegajce na znoszeniu konwulsji wywoanych odpowiednimi dawkami kokainy lub pikrotoksyny, potwierdziy orodkowe dziaanie uspokajajce obserwowane dawniej u osb przyjmujcych wycigi z ziela. Toksyczne dziaanie mika i jego przetworw nastpuje dopiero po dawkach wielokrotnie przewyszajcych dawki lecznicze, a jego objawy s takie jak w zatruciach glikozydami naparstnicowymi (patrz: Digitalis lanata). Zastosowanie. W lekkich i rednio cikich przypadkach zaburze czynnociowych serca z towarzyszcymi obrzkami, w przewlekej niewydolnoci krenia, w dolegliwociach serca w okresie przekwitania, zmianach miadycowych, zwaszcza naczy wiecowych, w tzw. sercu starczym oraz w przypadkach nietolerancji na inne leki nasercowe. Rwnie jest stosowany jako skadnik niektrych preparatw moczopdnych i uspokajajcych, np. z wycigiem z Rad. Valerianae, Infl. Crataegi, Herb. Convallariae, Herb. Visci, kamfor, rutyn. Przeciwwskazania. Takie same jak dla Convallaria majalis. Postacie leku. Herb. Adonidis vern. dawki doustne 0,2 0,5 g pro dosi, 1,5 g pro die. Inf. Herb. Adonidis vern. 5,0 : 200,0 dawki 1 11/2 yki 35 razy dz., dzieciom 1 yeczka 34 razy dz. Wycig z ziela mika suchy prep. Tabulettae AdonisBrom (ZSRR) zawiera 0,25 g

48

wycigu + 0,25 g bromku potasowego, dawki 3 razy dz. po 1 tabl. jako sedativum i cardiacum. Zesp oczyszczonych glikozydw mika prep. Adonizid (ZSRR) krople, amp., tabl.; Cymaryna prep. Cimarin (ZSRR) amp. i dra. 0,5 mg; prep. Alvonal (RFN) dra. 0,5 mg.
AESCULUS HIPPOCASTANUM KASZTANOWIEC ZWYCZAJNY

Ang. Horse-chestnut; franc. Marronier commun; niem. Rosskastanie; ros. Konskij kasztan. Wystpowanie. Pochodzi z Pwyspu Bakaskiego, w Polsce powszechnie hodowany w parkach i ogrodach. Surowce. Nasienie kasztanowca Semen Hippocastani, kwiat kasztanowca Flos Hippocastani (tylko z odmian o biaych kwiatach); kora kasztanowca Cortex Hippocastani. Gwne zwizki. W nasionach mieszanina licznych trjterpenowych saponin, zwana escyn (zawiera osiem glikozydw protoescygeniny i barringtogenolu C, zwizanych z kwasami angelikowym, tiglinowym i octowym), ponadto flawonoidy (m.in. pochodne kwercetyny), zwizki kumarynowe, garbnik, karotenoidy; w kwiatach escyn, flawonoidy (pi pochodnych kemferolu i izokwercetyny), kumaryny (m.in. eskulina), cukry, kwasy polifenolowe (m.in. kw. chlorogenowy), garbnik; w korze zwizki kumarynowe (m.in. eskulina, fraksyna), flawonoidy, garbniki, trjterpeny. Dziaanie. Vasotonicum, antiphlogisticum, antioedematicum, haemostaticum. Wycigi z nasion i kwiatw kasztanowca wzmacniaj oraz przywracaj elastyczno cianom naczy wosowatych i drobnych naczy obwodowych, zapobiegaj nadmiernej przepuszczalnoci i przenikaniu osocza i czerwonych krwinek poza oysko naczy. Wywieraj rwnie dziaanie przeciw-skurczowe, zwaszcza na minie gadkie przewodu pokarmowego i naczy, oraz cenne dla lecznictwa dziaanie przeciwobrzkowe w obrbie skry, tkanki podskrnej, niektrych narzdw wewntrznych (np. puc), a nawet mzgu. Liczne badania wykazay, e wycigi z kasztanowca, a w wikszym jeszcze stopniu preparaty zawierajce escyn, dziaaj nie tylko zapobiegawczo, lecz take przyspieszaj znacznie wchanianie pynu surowiczego w miejscu obrzku. Prawdopodobne jest rwnie dziaanie na krzepliwo krwi, polegajce na nieznacznym przedueniu czasu protrombinowego i tym samym na zmniejszeniu moliwoci powstawania zakrzepw wewntrznaczyniowych. Omawiane wycigi dziaaj przeciwzapalnie w przewodzie pokarmowym, zapobiegaj drobnym krwawieniom z uszkodzonych naczy wosowatych i reguluj rozwj flory bakteryjnej w jelitach. Saponinowy

49

zesp escyna, ktry jest niemal pozbawiony waciwoci hemolitycznych, moe by podawany pozajelitowe. Kora kasztanowca przewysza nasiona i kwiaty w dziaaniu przeciwprzesikowym na drobne naczynia krwionone i w dziaaniu przeciwzapalnym oraz przeciwbakteryjnym ha przewd pokarmowy, natomiast ustpuje znacznie obu surowcom w dziaaniu przeciwobrzkowym. Zastosowanie. Wycigi z nasion, kwiatw i preparaty escyny stosuje si doustnie w obrzkach spowodowanych urazami mechanicznymi, stuczeniami, zwichniciami, stanem zapalnym lub innymi przyczynami, zarwno w odniesieniu do skry i tkanki podskrnej, jak i w obrzku goni, puc, a nawet mzgu. Rwnie w przypadku wysikw, krwiakw, naciekw krwawych, odmrozin (perniosis) oraz w zakrzepach i zastojach ylnych, gwnie w zakrzepowym zapaleniu y, owrzodzeniach ylakowych, zapaleniu cigna, ylakach odbytu. Omawiane wycigi i escyna dziaaj synergetycznie ze stosowanymi zewntrznie wycigami z Anth. Arnicae. Preparaty escyny mog by podawane doylnie. Wycigi z kory kasztanowca podaje si w wymienionych chorobach oraz jako adiuvans w nieycie odka i jelit, mao nasilonej biegunce, utracie aknienia i w stanach skurczowych jelit. Zewntrznie w postaci okadw na oparzenia I i II stopnia, odmroziny, wyprzenie, obtarcie naskrka, blizny. Przeciwwskazania. Ostra niewydolno nerek, nadwraliwo w okresie ciy. Nasiona kasztanowca su do otrzymywania Intr. Hippocastani, wycig jest skadnikiem czopkw Hemorol i dra. Venescin; kwiaty kasztanowca wchodz w skad zi Rektosan; kora kasztanowca suy do otrzymywania eskuliny, ktra jest skadnikiem maci i czopkw Aesculan, dra. Venescin i Venacorn. Zastosowanie w homeopatii. 1. Przewleky nieyt jamy nosowogardowej z uczuciem suchoci i palenia oraz ciemnoczerwonym jej zabarwieniem; 2. ylaki odbytu z uczuciem maego obcego ciaa w odbycie. Ostre i palce ble w odbycie. ylaki odbytu wystaj, pal, s ciemnoczerwone; 3. Stae ble w okolicy koci krzyowej, ldwi i bioder, nasilajce si przy chodzeniu i nachylaniu. Obrzki ng przy chodzeniu. Dolegliwoci te wystpuj na skutek przekrwienia ylnego w obrbie miednicy. Postacie leku. Dec. Flor. Hippocastani 1 yka kwiatw na 111/2 szklanki wody (gotowa 5 minut, odstawi na 10 minut, przecedzi), pi szklanki 24 razy dz. 30 min po jedzeniu. Dec. Cort. Hippocastani 1 yka kory na 11/22 szklanki wody (gotowa 510 min, odstawi na 10 min, przecedzi), pi 1/31/2 szklanki 23 razy dz. przed

50

jedzeniem. Intr. Hippocastani 2040 kropli w kieliszku wody 24 razy dz. po jedzeniu. Preparaty: Aescusan (NRD) standaryzowany pynny wycig z nasion kasztanowca; Venoplant (RFN), ampuki zawieraj wycig z kwiatw kasztanowca, standaryzowany na zawarto flawonoidw zastosowanie jako antiphlogisticum i antioedematicum; Raparil (RFN), amp., dra. i el zawieraj escyn. Wstrzyknicia doylne mona stosowa nawet u niemowlt i dzieci do 3 lat zastosowanie jako antioedematicum, vasotonicum i antiphlogisticum.
AGRIMONIA EUPATORIA RZEPIK POSPOLITY

Ang. Agrimony; franc. Aigremoine commune; niem. Kleiner Odermennig; ros. Riepieczok. Wystpowanie. Do powszechnie na kach, pastwiskach i w zarolach. Surowiec. Ziele rzepiku pospolitego Herba Agrimoniae. Gwne zwizki. Garbniki pirokatechinowe 25%, olejek eteryczny, zwizek goryczowy, flawonoidy (m.in. kwercetyna), witaminy (m.in. kw. nikotynowy, kw. askorbowy), cholina, sole mineralne (m.in. krzemionka), kwasy organiczne (m.in. kwas cytrynowy), fitosterol. Dziaanie. Adstringens, cholagogum, stomachicum. Ziele rzepiku wywiera agodne dziaanie cigajce na bon luzow przewodu pokarmowego, hamuje nadmierny rozwj flory bakteryjnej, zmniejsza stan zapalny. Na wtrob dziaa pobudzajco, zwiksza objto wytwarzanej ci, uatwia jej przepyw do dwunastnicy, jednoczenie ochrania misz wtroby i zapobiega nadmiernemu stuszczeniu. Ponadto zwiksza nieznacznie wydzielanie soku odkowego. Zewntrznie wycigi z ziela rzepiku dziaaj cigajce, nieznacznie przeciwbakteryjnie i przeciwzapalnie. Surowiec wymaga dalszych bada chemicznych i farmakologicznych. Zastosowanie. W nieycie odka i jelit, braku aknienia, wzdciach, blach epigastrycznych, osabieniu czynnoci wtroby, zastoju ci, atonii pcherzyka ciowego. Zewntrznie na drobne uszkodzenia skry, wypryski, owrzodzenia ylakowe (okady), a take w zapaleniu jamy ustnej, garda (pukanki) i pochwy (irygacje). Surowiec jest rzadko stosowany per se, zwykle jako skadnik mieszanek zioowych; wchodzi w skad granulatw Cholegran i Gastrogran. Postacie leku. Inf. Herb. Agrimoniae 12 yki ziela na szklank wody, pi po 1/31/2 szklanki 23 razy dz. 30 min przed posikami jako stomachicum i adstringens; Dec. Herb. Agrimoniae 2 yki ziela na 1 szklank wody (gotowa 57 min, przecedzi) do okadw, irygacji, a po dodaniu

51

yeczki miodu i gliceryny stosowa jako pukank. W mieszance ciopdnej wraz z Fol. Menthae pip., Inflor. Helichrysi, Rad. Taraxaci, Fol. Sennae, Herb. Hyperici, Herb. Chelidonii lub Herb. Abrotani.
AGROPYRON REPENS PERZ WACIWY

Ang. Couchgrass; franc. Petit chiendent; niem, Gemeine Quecke; ros. Piriej pozuczij. Wystpowanie. Na pkuli pnocnej jako uporczywy chwast polny. Surowiec. Kcza perzu Rhizoma Agropyri (syn. Rhiz. Graminis). Gwne zwizki. Inozyt, kwasy organiczne (m.in. kwasy glikolowy i glicerowy), sole mineralne (m.in. rozpuszczalna w wodzie krzemionka), zwizki cukrowe (m.in. mannit, trytycyna), lady olejku eterycznego (m.in. kapilina i karwon). Dziaanie. Diureticum, depurativum, metabolicum. Kcza perzu znacznie pobudzaj filtracj w nerkach i zwikszaj ilo wydalanego moczu (kwas glikolowy, mannit). Uatwiaj usuwanie szkodliwych produktw przemiany materii, maj wic waciwoci tzw. czyszczce krew (depurativum), co jest m.in. skutkiem obnienia poziomu mocznika i chlorkw. Znany od dawna, korzystny wpyw surowca na przemian materii jest wynikiem obecnoci kwasw glikolowego i glicerowego, ktre wzmagaj procesy utleniania w tkankach, oraz obecnoci inozytu i rozpuszczalnej w wodzie krzemionki. Inozyt naley do grupy witamin B i, chocia ilo jego w perzu jest nieznaczna, uzupenia on niedobr tego zwizku w naszym organizmie i przeciwdziaa stuszczeniu wtroby, poniewa obnia poziom tuszczw i cholesterolu we krwi. Krzemionka rozpuszczalna ma korzystny wpyw na skr, bony luzowe, tkank czn, narzdy wewntrzne, naczynia krwionone. Nadaje ona odpowiedni elastyczno cianom woniczek, zapobiega nadmiernej ich przepuszczalnoci i zwiksza odporno bon luzowych oraz naskrka. Waciwoci farmakologiczne krzemionki omwiono w: Equisetum arvense. Ze wzgldu na oglnoustrojowe dziaanie inozytu i krzemionki, wycigi z perzu reguluj niektre czynnoci metaboliczne naszego organizmu oraz czynno przewodu pokarmowego. Zastosowanie. W nieycie nerek, skpym wydalaniu moczu i elektrolitw, obrzkach, zapobiegawczo przeciw kamicy moczowej, nastpnie w niewydolnoci wtroby i zmniejszonym wydalaniu ci, przy podwyszonym poziomie cholesterolu i tuszczw we krwi, skonnoci do kamicy ciowej i zapar. Jako adiuvans w tych schorzeniach, w ktrych

52

jest wskazane zwikszone wydalanie szkodliwych produktw przemiany materii, np. w chorobie gocowej, skazie moczanowej, niektrych chorobach skrnych (np. trdzik pospolity, wyprysk). Rwnie dla osb po zatruciach pokarmowych oraz po przebytych zakaeniach, leczonych antybiotykami i chemioterapeutykami. W medycynie ludowej perz jest uwaany za rodek przeciwcukrzycowy. Surowiec wchodzi w skad granulatu Normogran i mieszanek zioowych Normosan i Digestosan, natomiast wycig jest skadnikiem pasty Fitolizyna. Postacie leku. Dec. Rad. Agropyri 111/2 yki kczy na 2 szklanki gorcej wody (gotowa agodnie 5-10 min, przecedzi do termosu), pi 2/3 szklanki 23 razy dz. godzin po posikach jako diureticum i depurativum. Kcza perzu rzadko stosuje si per se, zwykle jako skadnik mieszanek zioowych: moczopdnej (np. wraz z Herb. Solidaginis, Fruct. Petroselini, Herb. Equiseti, Fol. Betulae, Herb. Violae tricol., Fruct Juniperi, Fol. Ribis nigri, Fl. Sambuci); metabolicznej (np. wraz z Herb. Galeopsidis, Herb. Polygoni avicul., Rad. Glycyrrhizae, Fucus, Herb. Millefolii, Rad. Taraxaci, Fol. Urticae, Fruct. Rhamni cathart.) oraz przeciwcukrzycowej (np. wraz z Fol. Juglandis, Fol. Myrtilli, Rad. Bardanae, Fol. Salviae, Peric. Phaseoli, Fol. Urticae).
ALCHEMILLA SILVESTRIS PRZYWROTNIK POSPOLITY

Ang. Common Lady's Mantle; franc. Alchemille vulgaire; niem. Frauenmantel; ros. Manetka obyknowiennaja. Wystpowanie. Powszechnie w Europie, w Polsce na kach i brzegach lasw Surowiec. Ziele przywrotnika Herba Alchemillae; rwnowartociowy surowiec otrzymuje si z przywrotnika polnego Alchemilla arvensis. Gwne zwizki. Garbniki 46%, kwasy organiczne (m.in. kw. elagowy). wglowodr n-dotriakontan, zwizki ywicowe i cukrowe, substancja goryczowa, sole mineralne. Dziaanie. Adstringens, stomachicum, advulnans. Wycigi z przywrotnika dziaaj analogicznie do typowych surowcw garbnikowych i goryczowych, jednak znacznie sabiej, poniewa zawieraj mae iloci zwizkw czynnych. Po podaniu doustnym zmniejszaj nasilenie biegunki, reguluj wyprnienia oraz hamuj rozwj bakterii patogennych w przewodzie pokarmowym. Ziele przywrotnika zwiksza wydzielanie soku odkowego oraz aknienie i przyswajanie skadnikw pokarmw. Stwierdzono korzystne dziaanie wycigw z surowca na bony luzowe jamy ustnej i garda

53

(pukanka), przewodu pokarmowego (odwar) i pochwy (irygacje) oraz na skr. Szczeglne znaczenie ma wpyw na tkank czn, uwidaczniajcy si w rnych oszpeceniach skrnych, np. blizny po ranach, oparzeniach itp. Nastpuje wwczas czciowa regeneracja naczy wosowatych, stopniowe zanikanie plam i znamion na skrze oraz przywrcenie odpowiedniej odpornoci i elastycznoci naskrka. Zastosowanie. Wewntrznie stosuje si w przewlekych nieytach przewodu pokarmowego, wzdciach, braku aknienia, pomocniczo w chorobie wrzodowej odka i dwunastnicy. Zewntrznie w stanach zapalnych jamy ustnej i garda (pukanki), w upawach i widzie sromu (irygacje), w zapaleniu spojwek (przymoczki, korzystnie wraz z Fl. Cyani, Anth. Chamomillae lub Herb. Euphrasiae), we wrzodziejcym nieycie jelita grubego (enema), na blizny, ubytki skrne, uszkodzenia naskrka (okady). Postacie leku. Dec. Herb. Alchemillae 11/22 yki ziela na 1 11/2 szklanki wody (gotowa 5 min, przecedzi), pi szklanki 23 razy dz. 30 min przed jedzeniem; zewntrznie do pukanek, okadw, lewatyw, irygacji. Czsto czy si ziele przywrotnika z innymi surowcami, np. do uytku zewntrznego wraz z Fl. Hippocastani, Fl. Calendulae, Fl. Millefolii, Fol. Plantaginis, Herb. Meliloti.
ALLIUM SATIVUM CZOSNEK POSPOLITY

Ang. Garlic; franc. Ail; niem. Knoblauch; ros. Czesnok. Wystpowanie. Powszechnie uprawiany. Surowiec. Cae wiee cebule czosnku Bulbus Allii recens skadajce si z cebuli gwnej i kilku bocznych, zwanych zbkami. Gwne zwizki. Rodzime substancje zawierajce siark: alliina oraz skordynina A i B (tioglikozydy). Po rozdrobnieniu czosnku enzym allinaza rozkada alliin do kwasu pirogronowego, amoniaku i allicyny (ester alilowy kwasu alilotiosulfonowego) i powstaje charakterystyczny zapach (fitoncydy). Po destylacji rozdrobnionego czosnku z par wodn otrzymuje si 0,10,36% olejku eterycznego stanowicego mieszanin dwu- i trjsiarczkw allilowych i metylowych z gwnym skadnikiem dwusiarczkiem dwuallilowym. Ponadto w czosnku znajduj si witaminy (m.in. tiamina), zwizki cukrowe, luz do 10%, fitosterol, pektyny, sole mineralne. Dziaanie. Antisepticum, hypotonicum, digestivum, metabolicum. Czosnek jest jednym z najbardziej wszechstronnie dziaajcych surowcw rolinnych, zarwno po podaniu doustnym, jak i zewntrznie. Dziaa silnie bakteriobjczo na liczne drobnoustroje Gram-dodatnie i Gram-ujemne, m.in. na antybioty-

54

kooporne wystpujce w jelitach podczas biegunek u dzieci. Stwierdzono du aktywno wycigw z czosnku przeciw rnym drobnoustrojom, np. na 560 szczepw Staphylococcus aureus, w przewaanej czci opornych na liczne antybiotyki, tylko 50 nie reagowao na zwizki czynne czosnku. Jeszcze silniejsze jest dziaanie na drobnoustroje wywoujce zakaenia grnych drg oddechowych (gardo, oskrzela) oraz puc, poniewa po doustnym przyjciu czosnku zawarte w nim lotne zwizki siarkowe przedostaj si do puc i s stopniowo wydychane wraz z powietrzem. W tych warunkach sia dziaania bakteriobjczego jest znacznie wiksza ni w przewodzie pokarmowym. Zwrcono te uwag na fakt bezporedniego dziaania czosnku na same bony luzowe i na minie gadkie w obrbie drg oddechowych, przewodu pokarmowego i naczy wosowatych w tych narzdach. Wycigi z czosnku zmniejszay napicie mini gadkich jelit i oskrzeli (spasmolyticum) oraz cian drobnych naczy krwiononych; pobudzay rwnie wydzielanie soku trawiennego i mukopolisacharydw w odku (digestivum), w obrbie drg oddechowych za wydzielanie luzu (secretomimeticum). Czosnek wywiera korzystny wpyw na ukad sercowo-naczyniowy, gdy obnia ttnicze cinienie krwi (hypotonicum), a nawet w okrelonych przypadkach, zwykle u osb w wieku podeszym, moe zwikszy si skurczu minia sercowego oraz zwolni puls. Wpyw czosnku na przemian materii polega gwnie na ingerencji w gospodark tuszczow organizmu, hamowaniu odkadania si cholesterolu w naczyniach krwiononych i obnianiu poziomu trj glicerydw w osoczu. Obserwowano te nieznaczne dziaanie insulinopodobne oraz wzmagajce wydzielanie ci, poprawiajce przyswajanie skadnikw pokarmw i oglnie odtruwajce. Zewntrznie czosnek dziaa bakteriobjczo i specyficznie kojco na skr. Z punktu widzenia toksykologicznego czosnek jest lekiem zupenie bezpiecznym, jedynie po dawkach doustnych wielokrotnie wikszych od leczniczych moe nastpi podranienie odka, a po duszym dziaaniu miazgi czosnku na skr, pojawia si zaczerwienienie. Zastosowanie. W przewlekych i podostrych stanach nieytowych odka i jelit, zwaszcza pochodzenia zakanego, w niedostatecznym wydzielaniu sokw trawiennych, atonii przewodu, pokarmowego, szczeglnie w wieku podeszym, w agodnych zaburzeniach objawiajcych si wzdciami, odbijaniem, blem brzucha i in. Pomocniczo stosuje si w biegunkach bakteryjnych u dzieci i w czerwonce (cznie z antybiotykami). Rwnie w przewlekym nieycie oskrzeli, zakaeniach garda i krtani, pomocniczo (wraz z antybiotykami) w zapaleniu puc, ropniu puc, krztucu i innych stanach zakanych drg oddechowych.

55

Preparaty z czosnku maj szczeglne znaczenie w pediatrii jako przeciwbakteryjne i zastpujce w wielu przypadkach lub wspomagajce dziaanie antybiotykw przepisywanych zbyt pochopnie. Preparaty z czosnku maj bardzo due znaczenie w geriatrii, nie tylko w stanach zakanych, lecz take w podwyszonym cinieniu krwi, postpujcej miadycy naczy krwiononych oraz w zanikowym nieycie odka i jelit, zwykle poczonym z osabieniem czynnoci ciotwrczej i odtruwajcej wtroby. Stwierdzono take korzystny wpyw na stan naczy mzgowych, na zmniejszenie oporw i lepszy przepyw krwi oraz na doprowadzenie tlenu. Zewntrznie czosnek stosuje si w formie okadw, m.in. na le gojce si rany, ropnie skrne, przetoki i in., nawet u niemowlt. Przeciw owsikom u dzieci s skuteczne lewatywy z wycigu z czosnku. Przeciwwskazania. Ostry nieyt odka i jelit, hipotonia, okres karmienia. Postacie leku. Bulb. Allii recens rozdrobniony zbek czosnku w szklanki mleka, pi 13 razy dz.; odwar przeciw owsikom do lewatyw rozdrobni 10 g czosnku i zagotowa w 500 ml mleka. Rozdrobniony i wysuszony czosnek prep. Alliofil (Herbapol) draetki (doroli po 2 dra. 3 razy dz., dzieci po 1 dra. 23 razy dz.); prep. Neoallicon (CSRS), dra.; prep. Tabulettae Allii sativi (CSRS), jako hypotonicum i antiscleroticum do rwnoczesnego stosowania z naparem odpowiedniej mieszanki zioowej. Wycigi alkoholowe z czosnku prep. Alliostabil (Herbapol) dawka 2030 kropli w szklanki mleka 25 razy dz.; prep. Allisat (ZSRR), dawkowanie jak wyej; Tinctura Allii sativi (ZSRR), dawki jak wyej. Wycigi suche z czosnku prep. Allisatin (Szwajcaria) dawki 3 razy dz. po 24 dra.
ALOE FEROX ALOES UZBROJONY

Ang. Aloes; franc. Aloes; niem. Aloe; ros. Aloe koljuczyj. Wystpowanie. W pdn. Afryce; pokrewne gatunki na Wyspach Kanaryjskich i Antylach oraz w rejonie Morza rdziemnego. Surowiec. Odparowany sok ze wieych lici Aloe ferox, barwy brunatnoczarnej, zwany Aloe (alona). Rwnowartociowy surowiec otrzymuje si z gatunkw pokrewnych Aloe vera, Aloe perryi i in. wiee licie trzyletnich rolin Aloe arborescens lub innych gatunkw hodowanych su do otrzymywania wodnych wycigw zawierajcych tzw. biogenne stymulatory. Gwne zwizki. W Aloe znajduj si antrazwizki, gwnie aloina (co najmniej 18/), aloinozydy A i B, aloeemodyna, homonataloina oraz izobarbaloina. Ponadto ywice do 10%, sole mineralne ok.

56

1,5% oraz aloezyna (C-glukozylo-chromon). W wieych liciach Aloe arborescens oraz w wodnych wycigach wystpuj antrazwizki (poczenia glikozydowe i wolne aglikony), kwasy organiczne (m.in. kw. bursztynowy, kw. cynamonowy), witaminy (m.in. tiamina, biotyna), substancje biakowe (m.in. wolne aminokwasy), polisacharydy o charakterze luzu, sole mineralne (m.in. cynk, mied, molibden) oraz tzw. biogenne stymulatory (przypuszczalnie kompleksy zwizkw metaloorganicznych z witaminami lub kwasami organicznymi). Dziaanie. Aloe purgans, cholereticum; wycigi ze wieych lici tonicum, metabolicum i dermaticum. Aloe jest silnie dziaajcym rodkiem przeczyszczajcym ze wzgldu na zawarto duej iloci antrazwizkw, ktre nie tylko drani cian jelita grubego i wzmacniaj ruchy perystaltyczne okrnicy, lecz rwnie hamuj resorpcj wody ze wiata jelit, zapobiegajc zagszczeniu mas kaowych. Blisze dane o dziaaniu antrazwizkw podano w rozdz. Farmakodynamika (str. 283). Po podaniu Aloe lub jej przetworw wyprnienie nastpuje dopiero po 1014 h, gdy najsilniej dziaajce aloina i aloinozydy A i B s tzw. zwizkami glukozylowymi, bardzo opornymi na czynniki hydrolityczne. Inne pokrewne surowce (Cort. Frangulae, Fruct. Rhamni cathart., Fol. Sennae, Rad. Rhei) wywieraj dziaanie przeczyszczajce po 810 h od chwili przyjcia. Aloe pobudza wytwarzanie ci, gdy cz wchonitych antrazwizkw dociera do wtroby i wzmaga czynno ciotwrcz. Wymieni trzeba nieznaczne waciwoci bakteriobjcze Aloe, wywierane przez wolne antrazwizki. Maa ilo antrazwizkw przenika do mleka matek karmicych dziaajc przeczyszczajce na oseski. Dziaania uboczne. Przekrwienia okrnicy oraz narzdw miednicy maej, ktre po wikszych dawkach preparatu mog by niebezpieczne dla kobiet ciarnych. Wodne wycigi lub miazga ze wieych lici, oprcz sabego dziaania przeczyszczajcego, wykazuj waciwoci biostymulujce, wzmagajce mechanizmy obronne naszego organizmu. Nastpuje wwczas uchwytne pobudzenie czynnoci enzymw ustrojowych, zwaszcza tzw. metyloenzymw, zawierajcych w czsteczce atomy rzadkich metali (mikroelementy), jak rwnie podwyszenie biologicznej sprawnoci tkanek chorych i zdrowych. Pod wpywem biologicznych stymulatorw poprawia si przemiana materii, nie tylko w poszczeglnych tkankach, lecz i w caym ustroju, a jednoczenie nastpuje przywrcenie w nich naruszonej rwnowagi (homeostaza). Licie aloesu maj wszechstronne zastosowanie potwierdzone w licznych pracach W. Piatowa i jego wsppracownikw oraz przez wielu badaczy w rnych krajach, m.in. w Polsce. Biologiczne stymulatory dobrze rozpuszczaj si w wodzie, s termostabilne, nie inaktywuj si

57

w kwanym rodowisku odka, szybko wchaniaj si i z krwi docieraj do rnych narzdw. Nie s te niszczone przez enzymy tkankowe i dlatego wycigi z lici aloesu mona podawa pozajelitowe, doustnie lub zewntrznie na skr i bony luzowe. Zastosowanie. Aloe i przetwory podaje si przede wszystkim w zaparciach o charakterze atonicznym, wwczas gdy ruchy perystaltyczne okrnicy zanikaj, brak jest parcia na zwieracz odbytu i nie wyzwala si odruch defekacyjny. Ten rodzaj zaparcia wystpuje najczciej u osb w wieku podeszym oraz u otyych. W zaparciach o charakterze spastycznym, ktrym zwykle towarzyszy bl brzucha, rwnoczenie z Aloe powinno si podawa leki rozkurczajce, np. Papaverinum hydrochl., Atropinum sulf., Pilocarpinum hydrochl., Scopolan, Tinct. Chelidonii, Tinct. Stramonii i inne. Ostrono naley zachowa w zaparciach przejciowych, wystpujcych po niektrych zabiegach chirurgicznych oraz w wyniku chorb zakanych i innych. Zaleca si przyjmowanie wikszych ni zwykle iloci pynw, a niekiedy rwnie uzupenienie niedoboru soli potasowych, np. Kalium effervescens. Jeeli zaparciem towarzyszy zbyt mae wytwarzanie ci i zaburzenia trawienne, to naley rwnoczenie stosowa preparaty ciopdne i ciotwrcze, np. Boldaloin, Cholesol, Raphalamid, Solaren, Terpichol. Przeciwwskazania. Ostre lub podostre zapalenie i owrzodzenie jelita grubego, zapalenie lepej kiszki i kbkw nerkowych, cia zaawansowana, okres miesiczkowania i bezporednio po operacji przewodu pokarmowego, ylaki odbytu. Aloe wchodzi w skad dra. Alax i suy do otrzymywania Extr. Aloes siec. oraz Tinct. Aloes. Zastosowanie w homeopatii. 1. Podostry i przewleky nieyt jelita grubego z osabieniem zwieracza odbytu. Charakterystyczne jest uczucie niepewnoci, polegajce na grobie defekacji przy odchodzeniu gazw lub oddawaniu moczu. Przewanie u dzieci stwierdza si bezwiedne oddawanie we nie prawidowo uformowanego kau. Rozwolnienia przewanie rano; 2. Zewntrznie stosuje si przy le gojcych si ranach, przy oparzeniach, take rentgenowskich. Wycigi lub miazg ze wieych lici aloesu stosuje si doustnie w stanach zapalnych przewodu pokarmowego, chorobie wrzodowej, zanikowym nieycie bony luzowej odka, owrzodzeniu okrnicy i odbytnicy. W postaci zastrzykw podaje si rekonwalescentom po zabiegach chirurgicznych i dugotrwaych chorobach, osobom w wieku podeszym z ubytkiem si i zwikszon podatnoci na choroby oraz przy wyczerpaniu nerwowym. Pomocniczo w dychawicy oskrzelowej. W okulistyce w stanach zapalnych i zwyrodnie-

58

niowych rogwki i siatkwki, zaniku nerwu wzrokowego, zmtnieniu rogwki i po przeszczepieniu rogwki (Piatw), Zewntrznie na oparzenia termiczne i promieniami, owrzodzenia, pknicia skry, wysypki alergiczne i ropne, ukucia insektw, nerwoble, blizny, odmroziny, uszkodzenia naskrka, owrzodzenia podudzi. W stomatologii w przyzbicy, aftach, zapaleniu luzwki jamy ustnej. Ponadto w nieycie nosa i zapaleniu zatok bocznych nosa (wkraplanie, przemywanie) oraz w zapaleniu sromu (okady) i pochwy (tamponowanie). Przeciwwskazania. Cika niedomoga serca i naczy, cia od 7 miesica, nadcinienie, ostry nieyt odka, cikie schorzenia nerek, krwotoki wewntrzne. Postacie leku. Aloe pulv. jednorazowo 0,10,2 g w opatku wieczorem z szklanki pynu jako purgans; 2030 mg jednorazowo 23 razy dz. przed posikami jako stomachicum. Tinct. Aloes w dawce 1/21 yeczki na szklanki wody wieczorem jako purgans; 5 20 kropli pro dosi jako stomachicum. Extr. Aloes siccum w dawce 0,050,15 g pro dosi w opatku jako purgans. Preparaty: Alax (Herbapol) dra w dawce 13 przed snem lub w cigu dnia jako purgans; Depurgan (CSRS) dra. 13 pro dosi wieczorem jako przeczyszczajce. Preparaty i wycigi zawierajce biostymulatory: Biostymina (Herbapol) oraz Extr. Aloes fluidum pro iniectionibus (ZSRR) ampuki 1 ml, dorosym podskrnie 1 ml, dzieciom do 5 lat 0,20,3 ml, dzieciom starszym 0,5 ml. Okres leczenia 2040 dni, po czym przerwa 12 miesice. W dychawicy oskrzelowej po 11,5 ml pro die w cigu 1015 dni, nastpnie ta sama dawka co drugi dzie. Ogem 2535 wstrzykni. Succus Aloes (ZSRR) sok ze wieych lici aloesu; doustnie po 1 yeczce 23 razy dz. 30 minut przed jedzeniem jako stomachicum i antiphlogisticum, zewntrznie w postaci przymoczek, okadw w rnych dermatozach; Linimentum Aloes (ZSRR) ma w oparzeniach termicznych i promieniami.
ALTHAEA OFFICINALIS PRAWOLAZ LEKARSKI

Ang. Marsh Mallow; franc. Guimauve officinale; niem. Echter Eibisch; ros. Altej lekarstwiennyj. Wystpowanie. W rodk. i wsch. Europie; uprawiany w wielu krajach, rwnie w Polsce. Surowce. Korze prawolazu (okorowany) Radix Althaeae, li prawolazu Folium Althaeae. Gwne zwizki. W korzeniach mieszanina luzu i pektyn w iloci do 28% (zawiera m.in. kw. galakturonowy), sacharoza, skrobia, asparagina, betaina i sole mineralne. W liciach ok. 10% luzu, flawonoidy, kwasy organiczne.

59

Dziaanie. Protectivum, emoliens. Prawolaz, obok pewnej iloci pektyn, naley do licznej grupy surowcw zawierajcych luz (mucilaginosum). Zwizki te atwo pczniej w wodzie, tworzy roztwory koloidalne o znacznej lepkoci, majce charakter roztworw buforowych. luz prawolazu nie ulega hydrolizie po podaniu doustnym, przeciwnie, w zetkniciu z sokiem odkowym moe zwiksza swoj lepko. Pokrywa on cienk warstw gardo, przeyk oraz odek i chroni bony luzowe przed dranicym dziaaniem rnych zwizkw, m.in. kwasw mineralnych (np. kwasu solnego wydzielanego w odku), niektrych skadnikw pokarmw i przypraw (np. pieprzu, ostrej papryki), napojw alkoholowych, a nawet lekw (np. salicylanw, PAS-u) i toksyn bakteryjnych. Wodne wycigi z korzeni prawolazu dziaaj rwnie na t cz grnych drg oddechowych, z ktr stykaj si bezporednio. Osaniaj bony luzowe jamy ustnej i garda, zmniejszaj stan podranienia i uczucie blu oraz czstotliwo odruchw kaszlowych, w przypadku zalegania wydzieliny uatwiaj jej pcznienie, wyzwalaj ruchy nabonka rzskowego i odruch wykrztuny. Zewntrznie luz dziaa na skr zmikczajco (emoliens) oraz agodzco i osaniajce (demulcens). Licie prawolazu dziaaj tak samo jak korzenie, zawieraj jednak o poow mniej zwizkw luzowych. Dziaanie uboczne. Stosowanie wycigu z prawolazu przez dugi okres moe spowodowa niedobr witamin, soli mineralnych lub innych zwizkw, wskutek zahamowania przez luz wchaniania w przewodzie pokarmowym. Zastosowanie. Doustnie w zapaleniu bon luzowych przeyku i odka, uszkodzeniach substancjami rcymi (alkalia, kwasy mineralne), podranieniach odka niektrymi lekami (np. salicylany, PAS), w pocztkowym okresie choroby wrzodowej, pomocniczo w nadkwanoci. Rwnie w zaparciach atonicznych, szczeglnie u osb starszych, podaje si sproszkowany korze jako rodek rozpulchniajcy masy kaowe. W zaparciach u dzieci skuteczne s lewatywy z odwaru z korzenia prawolazu. Ponadto doustnie w zapaleniach garda i krtani, w tzw. suchym kaszlu, w ostrym kaszlu z zalegajc wydzielin, pomocniczo w anginie. W postaci pukanki w zapaleniu jamy ustnej i garda. Zewntrznie w zapaleniu i widzie skry, na wrzody i czyraki (jako emoliens), oparzenia I stopnia, uszkodzenia substancjami rcymi i niszczcymi naskrek. Korze prawolazu wchodzi w skad granulatu Normogran, Pilulae laxantes i mieszanki zioowej Neopektosan; licie prawolazu s skadnikiem mieszanek Pektosan i Neopektosan.

60

Postacie ku. Rad. Althaeae pulv. dawka 24 g pro dosi 23 razy dz. jako laxans. Korzystnie jest czy z surowcami dziaajcymi przeczyszczajce (np. Rad. Rhei, Fol. Sennae, Fruct, Rhamni cathart.) i przeciwskurczowo (np. Rad. Archangelicae, Herb. Dracunculi, Fruct. Foeniculi). Dec. Rad. Althaeae 111/2 yki sproszkowanych korzeni na 1 szklanki wody (macerowa godzin, gotowa 35 min, odstawi, przecedzi), pi 1/41/3 szklanki 23 razy dz. jako protectivum, natomiast 12 yki 36 razy dz. w kaszlu i zapaleniu garda (rwnie jako pukanka), korzystnie z surowcami wykrztunymi (np. Rad. Glycyrrhizae, Fruct. Anisi, Herb. Thymi, Rad. Ononidis) i przeciwbakteryjnymi (np. Fol. Salviae, Anthod. Chamomillae, Fol. Vitis idaeae, Fl, Millefolii). Ten sam odwar do lewatywy i zewntrznie do okadw i obmywa. Z Fol. Althaeae stosuje si odwary 15%, takie jak z korzenia.
ALTHAEA ROSEA VAR. NIGRA PRAWOLAZ OGRODOWY ODMIANA CZARNA

Ang. Hollyhock; franc. Mauve noire; niem. Stockrose; ros. Sztok-roza rozowaja. Wystpowanie. Pochodzi z Pwyspu Bakaskiego i Azji Mniejszej; w Europie od dawna hodowany jako rolina ozdobna uytkowa. Surowiec. Kwiat malwy czarnej (korona kwiatowa wraz z kielichem) Flos Malvae arboreae cum calycibus. Gwne zwizki. Substancje luzowe 812%, pektyny, antocyjany (mieszanina 3 glikozydw delfinidyny), garbnik katechinowy, nie okrelony hormon rolinny, lady olejku eterycznego, ywice. Dziaanie. Protectivum, emmenagogum. Wycig wodny z surowca powleka grne drogi oddechowe, analogicznie do Flos Malvae, zmniejsza stan zapalny i podranienia, agodzi w pewnym stopniu kaszel oraz powoduje pcznienie zalegajcej wydzieliny w gardle, przywraca ruchy nabonka rzskowego i wyzwala odruch wykrztuny. Ponadto dowiadczalnie wykazano aktywno estrogenn kwiatw malwy czarnej (l kg surowca odpowiada 1000 j.m. folikuliny), potwierdzon obserwacjami kobiet, u ktrych nastpowao pobudzenie lub przywrcenie krwawie miesiczkowych. Zastosowanie. Jako lek luzowy w agodnych nieytach grnych drg oddechowych, zapaleniu jamy ustnej, oparzeniu gorcymi pynami lub uszkodzeniu bony luzowej roztworami rcymi (ug, kwas), zapaleniu garda, chrypce, w tzw. suchym kaszlu, trudnoci w odkrztuszaniu, zwaszcza u dzieci i osb w starszym wieku. Niekiedy doustnie jako

61

rodek powlekajcy przeyk i odek, zwykle w poczeniu z innymi zioami. Ponadto w skpym miesiczkowaniu lub w jego zatrzymaniu (dysmenorthoe). Postacie leku. Dec. Flor. Malvae arboreae 1 yk kwiatw na 1 11/2 szklanki wody gorcej (macerowa 2030 min, gotowa 3 min, odstawi ma 10 min, przecedzi), pi 1/22/3 szklanki 2 razy dz. jako emmenagogum; korzystniej jest stosowa 2 cz. kwiatw malwy czarnej i 1 cz. lici ruty. Do pukania jamy ustnej i garda stosowa rwne iloci Fl. Malvae arbor. i Fol. Salviae (lub Fol. Juglandis, Fol. Rubi idaei); jako rodek powlekajcy doustny naley czy kwiaty malwy czarnej z Rad. Althaeae, Rad. Symphyti, Fol. Plantaginis, Fol. Ribis nigri, Rad. Glycyrrhizae.
AMMI MAJUS AMINEK WIKSZY

Ang. Bishops weedj franc. Ammi commun; niem. Grosse Knorpelmhre; ros. Ammi bolszaja. Wystpowanie. W rejonie Morza rdziemnego, jest rwnie uprawiany. Surowiec. Owoc aminka wikszego Fructus Ammi majoris; suy te do otrzymywania furanokumaryn. Gwne zwizki. Mieszanina furanokumaryn, m.in. ksantotoksyny (ammoidyny), imperatoryny (ammidyny), bergaptenu, izopimpineliny i marmezyny. Inne skadniki nie maj znaczenia leczniczego. Dziaanie. Dermaticum. Furanokumaryny z owocw aminka wikszego s substancjami fotodynamicznymi, atwo absorbujcymi promienie nadfioletowe. Po podaniu doustnym lub miejscowym uczulaj organizm na te promienie, wzmagaj aktywno enzymw biorcych udzia w wytwarzaniu barwnika skry melaniny i uatwiaj jego odkadanie si w skrze. Po resorpcji w przewodzie pokarmowym i przenikniciu do krwi furanokumaryny wywieraj uchwytne, korzystne dziaanie oglnoustrojowe, szczeglnie na wtrob, nerki, trzustk i orodkowy ukad nerwowy. W sposb mao jeszcze poznany zmieniaj one warunki w obrbie tkanki podskrnej i w skrze, zmniejszaj skutki defektu metabolicznego wywoujcego odbarwienie skry oraz nieprawidowe jej rogowacenie. Dziaania uboczne. Po podaniu doustnym mieszaniny furanokumaryn z surowca lub samej ksantotoksyny moe wystpi oglne osabienie, bezsenno, bl gowy, nudnoci, wymioty, a po dawkach wikszych nawet uszkodzenie wtroby, zapalenie trzustki i bony luzowej odka. Po uprzednim zastosowaniu miejscowym omawianych zwizkw, gdy nawietlanie promieniami nadfioletowymi byo zbyt inten-

62

sywne, nastpuje miejscowy obrzk, przekrwienie i wyprysk lub pojawienie si pcherzy. Znane s przypadki osobniczej nadwraliwoci na furanokumaryny, uniemoliwiajcej stosowanie tych zwizkw. Zastosowanie. W bielactwie nabytym (leucodermia, vitiligo), gdy wystpuj biae plamy na skrze, przebarwione na obwodzie. Zalenie od stopnia zaawansowania i stanu choroby stosuje si preparaty zawierajce furanokumaryny miejscowo, doustnie lub rwnoczenie. Rwnie w uszczycy (psoriasis) jako jeden ze sposobw leczenia tego schorzenia. Przeciwwskazania. W porfirii, ciy, nadwraliwoci na furanokumaryny, powanych zaburzeniach krenia, ostrym i podostrym zapaleniu wtroby lub nerek, cikiej chorobie wyniszczajcej. Postacie leku. Ksantotoksyna prep. Meladinine (RFN), tabl., roztwr i emulsja; Bergapten + izopimpinelina prep. Ammifurin (ZSRR), tabl. i roztwr. Analogicznie dziaajce preparaty otrzymuje si z innych rolin: z owocw Pastinaca sativa prep. Beroxan (ZSRR) tabl. i roztwr (zawieraj mieszanin ksantotoksyny i bergaptenu); z owocw i korzeni Psoralea drupacea prep. Psoralen (ZSRR), tabl. i roztwr (zawiera mieszanin psoralenu i izopsoralenu); z korzeni Peucedanum ruthenicum, prep. Peucedanin (ZSRR), tabl. i ma (zawiera peucedanin). Sposb przeprowadzania kuracji wymienionymi preparatami oraz dawkowanie podano w rozdz. Choroby skry.
AMMI VISNAGA AMINEK EGIPSKI

Ang. Toothpick Ammi; franc. Herbe aux cure-dents; niem. Bischofskraut; ros. Ammi zubnaja. Wystpowanie. W Basenie Morza rdziemnego, Ameryce Poudniowej i Australii; w Polsce uprawiany. Surowiec. Owoce aminka egipskiego Fructus Ammi visnagae. Gwne zwizki. Furanochromony (m.in. kelina 0,51,5%, wg FP IV 1%, glikozyd kelolu 0,31%, wisnagina 0,050,1%), piranokumaryny (m.in. wisnadyna, samidyna), flawonoidy (m.in. akacetyna), kwasy polifenolowe (m.in. kw. kawowy, kw. ferulowy), olejek eteryczny do 0,2%, fitosterole (m.in. stygmasterol), tuszcz ok. 20%, zwizki biakowe. Dziaanie. Spasmolyticum. Wszystkie zwizki czynne zawarte w wycigu z surowca dziaaj miolitycznie na minie gadkie. Zmniejszaj lub znosz stany skurczowe w obrbie oskrzeli, przeciwdziaaj atakom astmatycznym, wpywaj na ustpienie dusznoci oddechowej (bionchospasmolyticum). Analogicznie dziaaj na jelita (intestinospasmolyticum) oraz na moczowody i pcherz

63

moczowy, uatwiaj przepyw moczu i jego wydalanie, znosz bl spowodowany skurczem mini gadkich (urospasmolyticum). Na naczynia krwionone dziaaj wybirczo, zwikszajc przepyw krwi jedynie w naczyniach wiecowych (coronarospasmolyticum) i w pewnym stopniu w naczyniach mzgowych, natomiast nie maj wpywu na naczynia ttnicze i ylne, zatem na oglne cinienie krwi. Wycigi z surowca zwikszaj nieznacznie ilo wydalanego moczu (flawonoidy), maj korzystny wpyw na przepuszczalno cian naczy wosowatych i wykazuj rwnie sabe waciwoci przeciwbakteryjne, zwaszcza w ukadzie moczowym (kwasy polifenolowe). S to jednak dziaania nieregularne i ujawniajce si tylko u niektrych osb. Brak dziaania na drogi ciowe. Zwizki czynne aminka egipskiego dobrze wchaniaj si po podaniu doustnym, chocia dziaanie wystpuje powoli, osiga maksimum po kilku godzinach i utrzymuje si 1217 godzin. Najwaniejszy zwizek aminka kelina dziaa silnie jedynie przeciwskurczowo, zazwyczaj jest stosowana doylnie, dobrze te wchania si po podaniu per rectum. Szczeglnie skutecznie zmniejsz stany skurczowe w obrbie drg moczowych i naczy mzgowych, a zwaszcza naczy wiecowych, gdy cho dziaa sabiej ni azotan amylu i nitrogliceryna, to jednak 34-krotnie silniej i bardziej dugotrwale od aminofiliny. Zwizek piranokumarynowy wisnadyna przewysza kelin jako rodek rozszerzajcy naczynia wiecowe. Dziaania uboczne. Wycigi z owocw oraz kelina wywouj, po wielokrotnym stosowaniu, objawy nietolerancji i nudnoci, brak aknienia, bl gowy, wid, czasem bezsenno. Zastosowanie. Jako rodek przeciwskurczowy ma zastosowanie w niewydolnoci wiecowej, mao nasilonych atakach dusznicy bolesnej, w tzw. sercu pucnym (cor pulmonale), zespole serca starczego oraz przed zawaem minia sercowego i po zawale. W obrbie drg moczowych i w kolce i stanach skurczowych moczowodw lub pcherza, bolesnym parciu na mocz (tenesmus), zapobiegawczo i w pocztkach kamicy moczowej (urolithiasis). W obrbie grnych drg oddechowych stosuje si w dusznoci oddechowej (dyspnoea respiratoria), spastycznym nieycie oskrzeli u dzieci i modziey, mao nasilonej dychawicy oskrzelowej. Ponadto w bolesnych skurczach przeyku i jelit. Pomocniczo, m.in. wraz z innymi lekami rozkurczajcymi (np. papaweryna, aminofilina), w upoledzonym kreniu mzgowym, migrenie, kamicy moczowej, krztucu u dzieci, wrzodzie odka i dwunastnicy. Brak przeciwwskaza do stosowania wycigu z aminku lub keliny.

64

Surowiec suy do otrzymywania nalewki, wycigu pynnego zespou zwizkw czynnych (dra. Amionin) oraz do izolowania keliny i wisnadyny. Postacie leku. Tinct. Ammi visnagae doustnie dorosym 1540 kropli w kieliszku wody 25 razy dz. jako spasmolyticum, do czsto cznie z Intr. Crataegi, Tinct. Valerianae, Tinct. Chelidonii, Succ. Hyperici, Extr. Glycyrrhizae sicc., Tinct. Convallariae i in. Nalewka jest skadnikiem kropli Kelastmin, stosowanych w dychawicy oskrzelowej i nieycie oskrzeli, zwaszcza u osb w wieku podeszym (dawka 2060 kropli 3 razy dz.). Wycig pynny z owocw aminka jest skadnikiem kropli Kelicardina, stosowanych w osabieniu i niedotlenieniu minia sercowego (dawka 3060 kropli 24 razy dz. midzy posikami). Wycig suchy z owocw aminka prep. Awisan (ZSRR), tabl. 0,05 g, stosowane jako spasmolyticum drg moczowych oraz w kamicy moczowej (dawka 12 tabl. 34 razy dz.). Kelina prep. Khelfren (RFN), amp. i tabl., stosowany w stanach skurczowych mini gadkich; prep. Angifin (RFN), amp. z dodatkiem diprofiliny, stosowany w zaburzeniach krenia wiecowego i mzgowego. Wisnadyna prep. Carduben (RFN), tabl. i dra., stosowany w kardio- i koronaropatiach.
ANETHUM GRAVEOLENS KOPER OGRODOWY

Ang. Dill; franc. Aneth odorant; niem. Dill; ros, Ukrop pachuczyj. Wystpowanie. Powszechnie uprawiany. Surowiec. Owoc kopru ogrodowego Fructus Anethi; suy do otrzymywania olejku koprowego Oleum Anethi. Gwne zwizki. W owocach do 4% olejku eterycznego (m.in. 40 60% d-karwonu, d-limonen, felandren, terpinen), do 18% oleju tustego, 15% zwizkw biakowych, kwasy organiczne (m.in. kw. kawowy, kw. chlorogenowy), flawonoidy (m.in. wicenina), zwizki kumarynowe (m.in. eskuletyna, umbeliferon, skopoletyna). Dziaanie. Spasmolyticum, stomachicum, antibioticum, lactagogum. Owoce kopru ogrodowego zmniejszaj napicie mini gadkich jelit, w maym stopniu przewodw ciowych i zwieracza baki wtrobowotrzustkowej oraz drg moczowych (zwizki kumarynowe i olejek). Pobudzaj rwnie wydzielanie soku odkowego, wykazuj waciwoci antybiotyczne i hamuj w jelitach rozwj drobnoustrojw. Ze wzgldu na te waciwoci owoce kopru ogrodowego s znanym rodkiem wiatropdnym (carminativum), pozbawionym jakichkolwiek szkodliwych dziaa ubocznych, dlatego mog by podawane nawet niemowltom. Omawiany surowiec pobudza

65

gruczoy mleczne i w tym celu jest przyjmowany przez matki karmice. Zwizki czynne kopru przenikaj do mleka, dziaajc na karmione niemowlta. Dziaanie to jest jednak sabsze ni po doustnym podaniu naparu. Owoce kopru zwikszaj u niektrych osb nieregularnie i nieznacznie ilo wydalanego moczu. Wycig suchy z surowca, zawierajcy m.in. zwizki kumarynowe i flawonoidowe, wywiera silne dziaanie spazmolityczne, obejmujce nie tylko jelita, lecz take naczynia wiecowe serca (oprcz ostrych i podostrych przypadkw choroby wiecowej u dorosych). Zastosowanie. W zaburzeniach trawiennych u oseskw i maych dzieci, objawiajcych si wzdciem, blem brzucha spowodowanym nagromadzeniem si gazw, zmniejszeniem aknienia, odbijaniem, czkawk, a nawet nudnociami. U modziey i osb w wieku podeszym w niezbyt nasilonych objawach niestrawnoci stosuje si jako rodek przeciwskurczowy i zwikszajcy wydzielanie soku odkowego. Wycig suchy z owocw kopru stosuje si w skurczach jelit u dorosych, przede wszystkim w przewlekym spastycznym zapaleniu jelita grubego oraz w przewlekej chorobie wiecowej, zwaszcza u osb starszych. Postacie leku. Inf, Fruct. Anethi dla dzieci z 1/31/2 yki rozdrobnionych owocw na szklank gorcej wody, pi 13 yki, zalenie od wieku, 23 razy dz. bezporednio po posikach. Oseskom po 1/21 yeczk naparu do butelki z mlekiem lub doustnie po karmieniu. Dorosym napar z 1/21 yki owocw na szklank wody, pi 1/31/2 szklanki 23 razy dz. po posikach. Korzystnie jest czy owoce kopru ogrodowego z Fruct. Carvi, Fruct. Foeniculi, Anthod. Chainomillae, Anthod. Anthemidis, Fruct, Anisi, Fol. Menthae pip., Fruct. Coriandrii. Wycig suchy z owocw kopru prep. Anetin (ZSRR) tabl. 0,1 g, dawka doustna 0,1 g pro dosi 35 razy dz. 30 minut przed jedzeniem.
ANTHEMIS NOBILIS RUMIAN SZLACHETNY

Ang. Roman Camomile; franc. Camomille romaine; niem. Rmische Kamille; ros. Romaszka rimskaja. Wystpowanie. W zach. Europie, zwykle uprawiany, rwnie w Polsce. Surowiec. Koszyczek rumianku szlachetnego Anthodium Anthemidis (syn. Flos Chamomillae romanae). Gwne zwizki. Olejek eteryczny do 1,2% (m.in. chamazulen, farezen, pinokarwon, estry butylowy oraz izoamylowy kwasw angelilikowego, izomasowego, tyglinowego i metyloakrylowego), flawonoidy (m.in. apigenina), zwizki kumarynowe, germakranolidy (m.in.

66

nobilina), trjterpeny (m.in. -amyrina), fitosterole (m.in. taraksasterol), zwizki poliacetylenowe, cholina, inozyt, kwasy organiczne (m.in. kw. kawowy), sole mineralne. Dziaanie. Spasmolyticum, carminativum, antiphlogisticum. Kwiaty rumianku szlachetnego maj waciwoci przeciw-skurczowe silniejsze od Anth. Chamomillae. Zmniejszaj napicie mini gadkich w przewodzie pokarmowym, znosz bl wywoany skurczem jelit, przywracaj prawidow perystaltyk (flawonoidy, kumaryny, olejek eteryczny). U dzieci i modziey dziaaj jako rodek wiatropdny (carminativum), poprawiaj trawienie na skutek zwikszonego wydzielania soku odkowego, uatwiaj przyswajanie skadnikw pokarmw oraz reguluj wyprnienia. Jako lek przeciwzapalny rumian szlachetny ma mniejsz warto w porwnaniu z rumiankiem, gdy zawiera tylko chamazulen, natomiast brak -bisabololu i spiroeteru (dziaanie chamazulenu patrz.: rozdz. Farmakodynamika, str. 286). Surowiec po podaniu doustnym wywiera rwnie dziaanie umierzajce nerwoble. Zastosowanie. W stanach skurczowych narzdw trawiennych, w zaburzeniach wydzielniczych i ruchowych odkowo-jelitowych; niestrawnoci, braku aknienia, wzdciach i blu brzucha; rwnie w zaburzeniach neurowegetatywnych czynnoci odka. Ponadto w agodnych stanach nieytowych przewodu pokarmowego (zwykle cznie z innymi zioami, np. Fol. Salviae, Fl. Millefolii, Herb. Polygoni avicul., Fol. Urticae, Fol. Juglandis, Rad. Glycyrrhizae), pomocniczo w nerwoblach, np. w niezbyt nasilonej migrenie oraz w fotofobii poczonej z silnymi blami nerwu nadczoowego (neuralgia ophthalmica). Zewntrznie w podranieniach skry i bon luzowych, stanach zapalnych, oparzeniach termicznych I stopnia, oparzeniach sonecznych, widzie skry i wyprysku swdzcym, w postaci okadw, pukanek, nasiadwek, irygacji, kpieli. W lecznictwie ludowym dawniej stosowano przeciw owsikom u dzieci (lewatywy z naparu). Surowiec jest skadnikiem mieszanki zioowej Tannoson. Postacie leku. Anthod. Anthemidis pulv. doustnie dzieciom 0,5 g sproszkowanych kwiatw 23 razy dz. jako rodek wiatropdny i pobudzajcy trawienie, w dawce 2 g rano i wieczorem w nerwoblach. Inf. Anth. Anthemidis napar z 12 yek kwiatw w 11/2 szklanki gorcej wody (naparza 15 min pod przykryciem, przecedzi), pi 1/3 1/2 szklanki 24 razy dz. jako rodek przeciwskurczowy i wiatropdny (czciej stosuje si cznie z innymi zioami, np. Fol. Menthae pip., Fruct. Anisi, Herb. Majoranae, Rhiz. Calami, Herb. Chelidonii, Rad. Inulae). Ten sam napar stosuje si zewntrznie rwnie do pielgnacji wosw.

67

ANTHYLLIS VULNERARIA PRZELOT POSPOLITY

Ang. Woundwort; franc Anthyllide vulneraire; niem. Wundklee; ros. Jazwiennik obyknowiennyj. Wystpowanie. W Europie, Azji Mniejszej i pn. Afryce; w Polsce powszechnie na nizinach na stanowiskach suchych. Surowiec. Kwiat przelotu Flos Anthyllidis. Gwne zwizki. Flawonoidy (m.in. kwercetyna, kemferol, izoramnetyna), antocyjany, ksantofil, saponina, mae iloci luzu i garbnikw, cukry redukujce, sole mineralne. Dziaanie. Depurativum, advulnans, dermaticum. Wycig z surowca, po podaniu doustnym, unieczynnia w pewnym stopniu toksyny bakteryjne i szkodliwe produkty przemiany materii, usuwa je wskutek pobudzenia wydalania moczu oraz przywraca normalne ruchy perystaltyczne jelit. Zewntrznie kwiaty przelotu s zblione dziaaniem do Flos Arnicae. Poprawiaj stan naczy wosowatych, uatwiaj resorpcj wybroczyn i obrzkw po kontuzjach, wywieraj korzystny wpyw na tkank czn, na szybsze wyrwnywanie ubytkw w ranach i bliznach, przyspieszaj gojenie. Zastosowanie. W zaburzeniach przemiany materii, zwaszcza u modziey, w niektrych chorobach skrnych, np. w trdziku, wyprysku j otokowym i przewlekym, rwnie w niedostatecznym wydalaniu moczu i zapobiegawczo w stwierdzonej obecnoci szczawianw i fosforanw w moczu. Zewntrznie (okady, kataplazmy) na podskrne wylewy krwawe i wybroczyny, siniaki, stuczenia, obrzki, trdzik krostkowy, wid skry, uszkodzenia naskrka, blizny trudno si gojce, pomocniczo w zapaleniu j otokowym skry. Surowiec jest rzadko stosowany per se, zwykle jako skadnik mieszanek zioowych i preparatw. Postacie leku. Dec. Flor. Anthyllidis 23 yki kwiatw na 2 szklanki wody (gotowa 5 min pod przykryciem, odstawi na 10 min, przecedzi) pi 1/21/3 szklanki 23 razy dz.; ten sam odwar do obmywa, kompresw, okadw. Czciej stosuje si kwiaty jako skadnik mieszanki odtruwajcej (np. wraz z Rhiz. Agropyri, Fl. Sambuci, Herb. Polygoni avic., Fol. Betulae, Rad. Saponariae, Fol. Plantaginis, Herb. Herniariae) oraz do stosowania zewntrznego na skr (np. z Anth. Arnicae, Herb. Euphrasiae, Herb. Agrimoniae, Herb. Meliloti, Anth. Chamomillae, Fl. Millefolii, Fl. Calendulae).
ARCHANGELICA OFFICINALIS ARCYDZIGIEL LITWOR

Ang. Garden Angelica; franc. Archangelique officinale; niem. Engelwurz; ros. Dudnik lekarstwiennyj. Wystpowanie. W Europie i na Syberii; w Polsce w rejonach grskich, rwnie uprawiany.

68

Surowiec. Korze arcydzigla Radix Archangelicae (syn. Rad. Angelicae); suy do otrzymywania Oleum Archangelicae (syn. Ol. Angelicae). Gwne zwizki. Olejek eteryczny do 1,5% (m.in. -felandren, apinen, p-cymol), pochodne kumaryny (m.in. umbeliferon, ostoi), furanokumaryny (m.in. ksantotoksyna, angelicyna, imperatoryna), flawonoidy (m.in. archangelon, naryngenina), fitosterole (m.in. (3-sytosterol), garbnik, kwasy polifenolowe (m.in. kw. kawowy, kw. chlorogenowy). Dziaanie. Stomachicum, spasmolyticum, sedativum. Korze arcydzigla pobudza czynnoci wydzielnicze i wydalnicze, przede wszystkim zwiksza ilo soku odkowego (stomachicum), uatwia i przyspiesza trawienie, pobudza rwnie prac nerek i zwiksza ilo wydalanego moczu (diureticum) oraz wzmaga czynno gruczow potowych (diaphoreticum). Niekiedy obserwuje si nawet wzmoenie krwawie miesiczkowych u kobiet. Surowiec mona traktowa jako depurativum, poniewa ma zdolno usuwania z organizmu szkodliwych metabolitw, oraz jako przyspieszajcy przemian materii i oglnie wzmacniajcy (roborans). Wycigi z arcydzigla dziaaj przeciwskurczowo na minie gadkie jelit, przewodw ciowych i moczowych (spasmolyticum). Szczeglne znaczenie ma usuwanie nadmiernego napicia jelit, przywracanie prawidowych ruchw perystaltycznych oraz uregulowanie procesu fermentacji i swobodnego usuwania nagromadzonych gazw (carminativum). Surowiec ten dziaa rwnie na orodkowy ukad nerwowy, zmniejsza nieznacznie wraliwo kory mzgowej oraz niektrych orodkw wegetatywnych w rdzeniu przeduonym, przede wszystkim orodka naczynioruchowego (sedativum). Zaobserwowano, e dziaanie uspokajajce wycigw z korzenia arcydzigla jest takie samo, jak po zastosowaniu przetwrcy z korzenia kozka (Rad. Valerianae). Zewntrznie surowiec dziaa agodnie dranico na skr i sabo przeciwblowe. Dziaania uboczne. S wywoane obecnoci furanokumaryn (patrz: Ammi visnaga). Zastosowanie. W zaburzeniach trawiennych Wywoanych niedoborem soku odkowego, mukopolisacharydw, ci i soku trzustkowego, w agodnych stanach nieytowych przewodu pokarmowego, blach epigastrycznych, wzdciach, odbijaniu, niestrawnoci. Rwnie w zaburzeniach motoryki jelit, np. w stanach skurczowych jelit, osabieniu ruchw perystaltycznych, nieregularnych wyprnieniach, ponadto w zastoju ci w pcherzyku ciowym, utrudnionym dopywie do dwunastnicy wskutek zamknicia zwieracza baki wtrobowotrzustkowej. Wycigi z arcydzigla mona z powodzeniem stosowa w niektrych stanach nerwowych, np. w ner-

69

wicy wegetatywnej (prep. Nervosol), braku aknienia na tle nerwowym u dzieci i modziey (anorexia hysterica), zawrotach i blach gowy na tle zaburze trawiennych, jak rwnie w agodnych dolegliwociach czynnociowych serca zwizanych z nieprawidowym trawieniem i niedostatecznym przyswajaniem skadnikw pokarmw, zwaszcza w wieku podeszym. Zewntrznie stosuje si wycigi z surowca lub korzystniej preparaty zawierajce olejek arcydzigla do wciera w nerwoblach, pomocniczo w blach gocowych, zapaleniu korzeni nerwowych. Przeciwwskazania. Ostry nieyt odka i jelit, zaawansowana choroba wrzodowa, okres miesiczkowania i bezporednio przed porodem; ostrono wskazana w czasie ciy, przy podwyszonej wraliwoci na promienie nadfioletowe, w zapaleniu kbkw nerkowych i wyrostka robaczkowego. Postacie leku. Inf. Rad. Archangelicae 1 yk korzeni na 111/2 szklanki gorcej wody (postawi naczynie nad par i pod przykryciem na 20 min, odstawi na 10 min, przecedzi), pi 1/31/2 szklanki 23 razy dz. przed posikami jako stomachicum, po posikach jako carminativum. Korze arcydzigla jest czciej stosowany z innymi zioami, np. w mieszance regulujcej trawienie wraz z Fol. Menthae pip., Fruct. Foeniculi, Rhiz. Calami, Anth. Chamomillae, Herb. Cnici benedicti, Rad. Taraxaci; w mieszance uspokajajcej wraz z Fl. Millefolii, Fol. Melissae, Rad. Valerianae, Fol. Menyanthidis, Strobili lupuli. Spir. Angelicae comp. zawiera olejek arcydziglowy i suy do wciera przeciwblowych.
ARCTIUM LAPPA OPIAN WIKSZY

Ang. Great Burdock; franc. Bardane commune; niem. Grosse Klette; ros. opusznik bolszoj. Wystpowanie. W strefie umiarkowanej pkuli pn.; w Polsce powszechnie na nizinach w rowach, na miedzach, przydroach. Surowiec. Korze opianu Radix Bardanae. Rwnowartociowego surowca dostarczaj: Arctium minus opian mniejszy i Arctium tomentosum opian pajczynowaty. Gwne zwizki. Mieszanina zwizkw poliacelylenowych (m.in. tridekadien tetraina, tridecen pentaina), olejek eteryczny do 0,2%, luz, fitosterol, kwasy organiczne (m.in. kw. -guanidynomasowy), substancje biakowe do 12,5%, inulina do 40%, sole mineralne. Dziaanie. Depurativum, cholagogum, dermaticum. Surowiec agodnie pobudza czynnoci wydzielnicze wtroby (zwaszcza wytwarzanie ci i uatwia jej przepyw), ne-

70

rek (uatwia przesczanie w kbkach nerkowych, zmniejsza wtrn resorpcj), gruczow potowych oraz odka i jelit (wzmaga wytwarzanie sokw trawiennych i luzu oraz uatwia resorpcj skadnikw pokarmw). Oglnie poprawia przemian materii i jednoczenie przyspiesza usuwanie z organizmu jej szkodliwych produktw. Zewntrznie opian dziaa korzystnie na skr i bony luzowe, ma rwnie waciwoci przeciwbakteryjne i przeciwzapalne. Zastosowanie. W mao nasilonych nieytach odka, jelit, wtroby i przewodw ciowych, niektrych zaburzeniach przemiany materii, zwaszcza w okresie pokwitania, pomocniczo w przewlekym postpujcym reumatyzmie. Znacznie czciej i z dobrym skutkiem stosuje si w rnych przewlekych schorzeniach skry, takich jak wyprysk, trdzik, wid, czyraczno. Zewntrznie w postaci okadw, przemywa, kpieli, kompresw (w ojotoku suchym, wypadaniu wosw toksycznym i ojotokowym) oraz do kpieli leczniczych i kosmetycznych-. Surowiec jest skadnikiem granulatu Betagran, wycig pynny wchodzi w skad pynu Betasol. Ze wieego korzenia opianu przyrzdza si Succ. Bardanae. Postacie leku. Dec. Rad. Bardanae 23 yki korzeni na 2 szklanki wody (gotowa 35 min, przecedzi) pi po 1/22/3 szklanki 23 razy dz.; rwnie do uytku zewntrznego. Korzenie opianu s najczciej stosowane w mieszankach zioowych. Succ. Bardanae po 3060 kropi w kieliszku wody 24 razy dz.
ARCTOSTAPHYLOS UVA URSI MCZNICA LEKARSKA

Ang. Common Bearberry; franc. Busserole officinal; niem. Barentraube; ros. Tooknianka apteczna ja. Wystpowanie. W strefie umiarkowanej pkuli pn., w Polsce powszechnie w suchych lasach sosnowych. Jest pod czciow ochron. Surowiec. Li mcznicy Folium Uvae ursi. Gwne zwizki. Glikozydy fenolowe do 12% (m.in. arbutyna, mae iloci metyloarbutyny), estry arbutyny z kwasem galusowym, wolny hydrochinon, garbniki estrowe (gallotaniny) 619%, flawonoidy do 1,5% (m.in. hiperozyd, kwercytryna, mirycetyna), trjterpeny (m.in. kw. ursolowy do 0,75%), kwasy polifenolowe (m.in. kw. chinowy, kw. elagowy, kw. galusowy do 6%). Dziaanie. Urodesinficiens, adstringens, diureticum. Surowiec i jego przetwory zawieraj glikozydy fenolowe (gwnie arbutyn), ktre hydrolizuj w moczu i uwalniaj czynny zwizek hydrochinon, dziaajcy przeciwbakteryj-

71

nie w drogach moczowych. Hydroliza arbutyny nastpuje tylko w zasadowym rodowisku moczu, optymalnie w pH 7,58,0. Liczne badania wykazay, e hydrochinon dziaa na wszystkie drobnoustroje wywoujce zakaenia drg moczowych, zwaszcza na Staphylococcus albus, Pseudomonas aeruginosa, Proteus sp., Streptococcus faecalis oraz na ich formy antybiotykooporne. Szczegln skuteczno wykazuje hydrochinon w stosunku do paeczek Proteus, ktre wytwarzaj znaczne iloci enzymu ureazy, rozkadajcego mocznik do amoniaku, co z kolei powoduje, e zakaenia tym drobnoustrojem przebiegaj z silna alkalizacj moczu, niekiedy do pH 9,09,5. Po podaniu wycigu z surowca bakteriobjcze stenie hydrochinonu w moczu utrzymuje si przez kilka godzin. Rwnie inne skadniki lici mcznicy dziaaj odkaajco w drogach moczowych, chocia sabiej i krcej od hydrochinonu kw. galusowy, wystpujcy w stanie wolnym i powstajcy po hydrolizie garbnikw; kw. ursolowy i niektre flawonoidy. Omawiany surowiec zwiksza rwnie nieznacznie ilo wydalanego moczu, w wikszym stopniu wzmaga usuwanie jonw sodowych i chlorkowych (flawonoidy). Wycigi wodne z lici mcznicy zawieraj due iloci garbnikw i po podaniu doustnym wywieraj silne dziaanie cigajce na bony luzowe przewodu pokarmowego. Wskutek atwego tworzenia pocze z biakami, garbniki zmniejszaj przepuszczalno cian jelit (antidiarrhoicum), unieczynniaj drobnoustroje jelitowe i wytwarzane przez nie toksyny, hamuj krwawienia z uszkodzonych drobnych naczy (haemostypticum). Dziaania uboczne. Due dawki wycigw z lici mcznicy, podawane przez duszy okres, mog spowodowa objawy przewlekego zatrucia hydrochinonem (wymioty, stany pobudzenia i kurcze, niedokrwisto hemolityczna, stuszczenie wtroby). Jednorazowo due dawki wycigu mog drani odek (garbniki), natomiast preparaty i mieszanki zioowe zawierajce jako jeden ze skadnikw Fol. Uvae ursi s cakowicie bezpieczne. Zastosowanie. W stanach nieytowych, a przede wszystkim w zakaeniach bakteryjnych drg moczowych w zapaleniu kbkw nerkowych (glomerulitis), miedniczek nerkowych (pyelitis), w odmiedniczkowym zapaleniu nerek (pyelonephritis), zapaleniu pcherza (cystitis) zarwno w przypadkach podostrych, jak i przewlekych, w przypadkach ostrych cznie z antybiotykami, sulfonamidami i innymi chemioterapeutykami. Bardzo skuteczne jest stosowanie surowca i preparatw zawierajcych wycig z lici mcznicy w przewlekych i powracajcych zakaeniach ukadu moczowego, zwaszcza u modziey i osb w wieku podeszym, le zno-

72

szcych dugotrwa antybiotykoterapi, oraz gdy stwierdzono obecno L-form bakterii (pozbawionych bony komrkowej). Przed podaniem wycigw z surowca naley sprawdzi i zalkalizowa odczyn moczu (Diuramid). Pomocniczo stosuje si licie mcznicy w zachowawczym leczeniu kamicy moczanowej, cystynowej i ksantynowej (optimum pH wynosi 7,28,0). Surowiec jest czciej stosowany w rnych zestawieniach i preparatach ni per se. Licie mcznicy s skadnikiem mieszanki Urosan, a wycig dra. Amionin. Przeciwwskazania. Kocowy okres ciy, stany pooperacyjne nerek i przewodu pokarmowego, zaawansowany, zanikowy nieyt bony luzowej odka, niedokrwisto niedobarwliwa. Postacie leku. Dec. Fol. Uvae ursi odwar z 11/22 yek lici na szklank wody (gotowa 57 min, odstawi na 10 min, przecedzi) pi 12 yki co 3 h jako urodesinficiens i salureticum (mocz zabarwia si na kolor zielony). Surowiec jest skadnikiem moczopdnych i bakteriobjczych mieszanek zioowych. Prep. Amionin (Herbapol), dziaanie przeciw-bakteryjne i przeciwskurczowe na drogi moczowe i przewd pokarmowy; prep. Uvalysat (RFN) krople o analogicznym dziaaniu. W zastpstwie lici mcznicy stosuje si rwnowartociowe licie borwki brusznicy Fol. Vitis idaeae.
ARNICA MONTANA ARNIKA GRSKA

Ang. Mountain Arnica; franc. Arnica des montaignes; niem. Bergwohlverleih; ros. Arnika gornaja. Wystpowanie. W rejonach grskich i podgrskich niemal caej Europy; w Polsce jest pod ochron, surowiec pochodzi z upraw. Surowiec. Koszyczek arniki Anthodium Arnicae (syn. Flos Arnicae). Rwnowartociowego surowca dostarcza uprawiana Arnica chamissonis arnika kowa. Gwne zwizki. Flawonoidy (m.in. astragalina, 3-glukozyd kwercetyny), olejek eteryczny ok. 0,15% (m.in. zwizki poliacetylenowe, wglowodory parafinowe, kwasy tuszczowe i inne), trjterpeny (m.in. arnidiol, faradiol, -amyrina), laktony seskwiterpenowe (m.in. arnifolina, arnikolidy A, B, C i D), kwasy organiczne (m.in. kw. kawowy, kw. chlorogenowy i cynaryna), aminy (m.in. cholina, trjmetyloamina), fitosterole (m.in. -sytosterol), karotenoidy (m.in. ksantofil). Dziaanie. Zewntrznie antioedematicum, anticoagulans; doustnie vasotonicum, cardiacum. Zwizki czynne kwiatw arniki s dobrze wchaniane przez naskrek, docieraj do naczy wosowatych, wzmacniaj ich cianki i w przypadku uszkodze (np. kontuzje,

73

obrzk) zapobiegaj przenikaniu osocza poza oysko ylne. Zmieniaj rwnie cinienie na zewntrz i wewntrz drobnych naczy podskrnych, sprzyjaj stopniowemu wchanianiu si pynu wysikowego, zmniejszaj sam obrzk i jego bolesno. Omawiane zwizki, po przedostaniu si do naczy, zwikszaj w znacznym stopniu aktywno fibryno-lityczn krwi, przeciwdziaaj aglutynacji pytek krwi i zapobiegaj tworzeniu si zakrzepw ylnych. Wycigi z arniki podane doustnie pobudzaj czynnoci wydzielnicze: zwikszaj nieznacznie wytwarzanie soku odkowego oraz ci i jej przepyw do dwunastnicy, wzmagaj ilo wydalanego moczu, dziaaj take spazmolitycznie na minie gadkie. Jednak szczeglne znaczenie ma dziaanie na ukad sercowo-naczyniowy. W licznych badaniach wykazano zwikszenie wydolnoci minia sercowego, uwidaczniajce si podwyszeniem przepywu krwi przez naczynia wiecowe i objtoci wyrzutowej serca, zmniejszenie oporw obwodowych oraz popraw krenia w koczynach i w mzgu. Przez podanie doustne mona wywoa take nieznaczne dziaanie przeciwzapalne i przeciwobrzkowe w obrbie obwodowych naczy ylnych i naczy mzgowych. Dziaanie uboczne. Po zastosowaniu miejscowym na otwarte rany moe nastpi podranienie, podwyszenie temperatury ciaa, a nawet zropenie. Po podaniu doustnym zbyt duych dawek organizm reaguje blem gowy i brzucha, wymiotami, biegunk, osabieniem pracy serca i oddechu, zweniem renic. Zastosowanie. Zewntrznie na krwiaki, stuczenia, obrzki pourazowe, oparzenia I i II stopnia, wylewy podskrne, uszkodzenia naskrka, owrzodzenia troficzne i czyraki. Rwnie w zapaleniu pochewki cigna, zapaleniu nerwu lub stawu, blu barku, owrzodzeniu ylakowym, ukuciu owadw, pomocniczo w zakrzepowym lub zarostowym zapaleniu y i w blach pooperacyjnych. Doustnie w zaburzeniach wiecowego i mzgowego krenia krwi, w tzw. sercu starczym, postpujcym osabieniu minia sercowego na tle miadycowym, pomocniczo w bolesnej parestezji, ylakach odbytu i w zespole pozakrzepowym oraz w krwawieniach po porodzie i na tle klimakterium. Przeciwwskazania. Zewntrznie ostre zapalenie skry, rany krwawice, oparzenia III stopnia, rozlege obtarcia naskrka; doustnie ostre i podostre zapalenie odka i jelit, krwawienia w przewodzie pokarmowym, stany poza-waowe, podczas leczenia glikozydami naparstnicowymi lub strofantyn. Zastosowanie w homeopatii. 1. Miadyca ttnic z nadcinieniem, ylaki i zapalenie y; 2. Najpewniejszy homeopatyczny rodek resorpcyjny przy wszelkiego rodzaju

74

mniejszych i wikszych krwawych wylewach (od wybroczyn do duych wyleww); 3. Przy leczeniu skutkw wyleww krwawych lub urazw trwajcych nawet przez dugi okres; 4. Jako rodek zapobiegajcy stanom zapalnym po operacjach, ranach i poogu. Postacie leku. Dec. Anthod. Arnicae yki kwiatw zala 2 szklankami ciepej wody (gotowa 5 minut, odstawi na 10 min, przecedzi), doda 50 g glicerolu i yeczk octu, stosowa zewntrznie (okady, kompresy). Tinct. Arnicae do 20 g nalewki doda 50 g glicerolu, 60 g wody i yeczki octu, stosowa zewntrznie, tak jak odwar. Do uytku wewntrznego stosuje si tylko wyjtkowo nalewk w dawce 515 kropli w 50 g wody 12 razy dz. po jedzeniu. Korzystniejsze jest stosowanie preparatw standaryzowanych na zawarto flawonoidw Arnicorin (RFN) krople; Arnica Kneipp Kapseln (RFN); Arnitaegus (RFN) krople.,
ARTEMISIA ABROTANUM BYLICA BOE DRZEWKO

Ang. Southernwood; franc. Aurone male; niem. Eberreis; ros. Boe dieriewo. Wystpowanie. Pochodzi z Azji Mniejszej, w Europie wystpuje jako zdziczaa, w Polsce spotykana na nizinach i hodowana. Surowiec. Ziele bylicy boego drzewka (kwitnce szczyty pdw) Herba Abrotani (syn. Summitates Abrotani). Gwne zwizki. Hydroksykumaryny (m.in. izofraksydyna, skopoletyna, umbeliferon), flawonoidy (m.in. rutyna, artemisetyna), garbniki pirokatechinowe do 6%, kwasy organiczne (m.in. kw. kawowy, kw. chlorogenowy), zwizek goryczowy, olejek eteryczny do 2,25%, sole mineralne 8,53%. Dziaanie. Cholereticum, stomachicum, spasmolyticum, antiphlogisticum. Surowiec pobudza czynno ciotwrcz wtroby oraz zwiksza przepyw ci do dwunastnicy. W badaniach na zwierztach stwierdzono, e mieszanina kumaryn, zwaszcza izofraksydyna, wykazuje dziaanie ciotwrcze 24-krot-nie silniejsze od kwasu dehydrocholowego. Goryczka w wycigach z ziela bylicy wzmaga wydzielanie soku odkowego, a tzw. wskanik goryczy surowca wynosi 216 (gdy dla Rad. Gentianae 600, dla Herb. Centaurii 62). Ponadto surowiec ma waciwoci przeciwzapalne i nieznacznie cigajce w obrbie przewodu pokarmowego oraz dziaa trujco na robaki obe u dzieci (owsiki, glisty jelitowe). Zastosowanie. W schorzeniach wtroby z niedostatecznym wytwarzaniem ci, w zastoju ci i atonii drg ciowych, rwnie w stanach skurczowych, zwaszcza zwieracza baki

75

wtrobowo-trzustkowej. Ponadto w niedokwanoci z objawami blu brzucha, we wzdciach, braku aknienia i odbijaniu, pomocniczo w zapaleniu bon luzowych odka i jelit, w mao nasilonej biegunce, nieznacznych krwawieniach w przewodzie pokarmowym, owrzodzeniu jelita grubego oraz przeciw robakom obym u dzieci. Ziele bylicy jest skutecznym i wartociowym rodkiem leczniczym i zasuguje na czstsze zastosowanie. Zastosowanie w homeopatii. 1. Stan-zapalny gruczow chonnych i bon surowiczych gruczoy wnkowe oraz otrzewnowe, rwnie wysikowe zapalenie opucnej i otrzewnej. Uporczywe zapalenie jelita grubego z naprzemiennymi rozwolnieniami i zaparciami po stanach ostrych z chudniciem mimo wilczego godu lub brakiem aknienia; 2. Odmroenia I i II stopnia; 3. I okres trdzika rowatego (status erythematosus). Postacie leku. Inf. Herb. Abrotani 111/2 yki ziela na 111/2 szklanki wody (naparza 1520 min pod przykryciem, odstawi na 10 min, przecedzi), pi 1/41/3 szklanki 23 razy dz. jako rodek ciotwrczy, rwnie zewntrznie do pukania garda i okadw. Bardziej skuteczna jest nie wytwarzana w Polsce nalewka Tinct. Abrotani (50 g rozdrobnionego ziela zala 250 ml. alkoholu 70%, pozostawi na 14 dni, czsto miesza, przecedzi), pi 1520 kropli w kieliszku wody przed jedzeniem jako stomachicum, 40 kropli yeczki jako lek ciotwrczy i przeciwskurczowy (korzystnie jest czy, np. z Tinct. Chelidonii, Tinct. Belladonnae, Solarenem, Tinct. Menthae pip). Ziele bylicy jest czsto skadnikiem ciopdnych i ciotwrczych mieszanek zioowych.
ARTEMISIA ABSINTHIUM BYLICA PIOUN

Ang. Common Wormwood; franc. Absinthe; niem. Wermut; ros. Poy gorkaja. Wystpowanie. Na pkuli pn. w strefie klimatu umiarkowanego; w Polsce pospolita. Surowiec. Ziele piounu Herba Absinthii (wskanik gorczycy = 500). Gwne zwizki. Gorycze gwajenolidowe (m.in. absyntyna, artabsyna, anabsyntyna), ktre s rwnie prochamazulenogenami i mog przechodzi w chamazulen. Ponadto ok. 0,5% olejku eterycznego (m.in. tujon do 50%, tujol ok. 10%, felandren), flawonoidy (m.in. artemetyna), zwizki pelanolidowe (m.in. ketopelanolid A i B), kwasy organiczne (m.in. kw. bursztynowy), garbnik, sole mineralne. Dziaanie. Amarum, stomachicum, tonicum, metabolicum, spasmolyticum.

76

Pioun naley do grupy surowcw, tzw. amara aromatica, poniewa oprcz zwizkw goryczowych zawiera rwnie olejek eteryczny. Gorycze pobudzaj wydzielanie soku odkowego, zarwno odruchowo, jak i bezporednio (patrz: Gentiana lutea). Skadniki olejku eterycznego, zwaszcza tujon i felandren, jeeli zostan przyjte w wycigu piounowym wraz z goryczami w dawkach leczniczych, to rwnie wzmagaj wydzielanie w odku. Jako aromatyczne substancje lotne drani nerwy powonienia, a przyjte doustnie dziaaj tak samo jak gorycze, zwikszaj wytwarzanie rzadkiej, obfitej liny oraz kwasu solnego i zwizkw luzowych w odku. Ponadto olejek ma waciwoci antyseptyczne przeciw szczepom Gram-dodatnim i Gramujemnym oraz waciwoci przeciwskurczowe w obrbie mini gadkich przewodu pokarmowego i w maym stopniu drg moczowych. Skojarzone dziaanie goryczy i olejku eterycznego ma nie tylko korzystny wpyw na trawienie, lecz take na zdolno przyswajania skadnikw pokarmu ze wzgldu na rwnoczesne zwikszenie przepywu ci do dwunastnicy (chologogum). Wycigi z piounu naley wic uzna za rodek o dziaaniu oglnie wzmacniajcym (tonicum) oraz przyspieszajcym i regulujcym przemian materii (metabolicum), w czym znaczn rol odgrywaj sole mineralne. Ponadto stwierdzono, e wycigi mog zwiksza ilo wydalanego moczu (obecno flawonoidw), przede wszystkim u osb z upoledzonym przesczaniem kbkowym. Zewntrznie wycigi z piounu dziaaj trujco na pasoyty skry (scabies) oraz na owsiki (Oxyuris), mog te by uyte do usuwania z rk smarw i olei, chocia nie zawieraj saponin. Dziaania uboczne. Po wikszych dawkach wycigu piounowego, powtarzanych czsto, wystpuj zawroty gowy, zwikszenie agresywnoci, a nawet kurcze epileptyczne, u kobiet krwawienia maciczne i ewentualne poronienie (obecno tujonu). Zastosowanie. W bezsocznoci (achylia gastrica), bezkwanoci odkowej (achlorhydria gastrica), niestrawnoci (dyspepsja), w przewlekych nieytach odka i jelit, ze zmniejszonym wydzielaniem sokw trawiennych i ci, oraz w zanikowym nieycie odka u osb w wieku podeszym. Rwnie dla rekonwalescentw po cikich chorobach, zwaszcza po operacjach w obrbie przeyku, odka i dwunastnicy. Zewntrznie przeciw wierzbowcom i wszom, a w postaci lewatyw przeciw owsikom u dzieci. Przeciwwskazania. Krwawienia w przewodzie pokarmowym, ostre stany nieytowe bon luzowych odka i jelit, ylaki odbytu, miesiczkowanie, cia. Wycig alkoholowy z piounu wchodzi w skad pynu Artemisol i Tinctura amara.

77

Postacie leku. Inf. Herb. Absinthi 1/21 yka ziela na szklank gorcej wody (naparza 1520 min, przecedzi), pi 1/21 yk 30 min przed posikami jako pobudzajcy trawienie i wzmacniajcy; wlewki doodbytnicze przeciw owsikom i glistom jelitowym u dzieci; zewntrznie do obmywa i wciera przeciw wierzbowcom; do oczyszczania rk ze smaru i oleju. Tinct. Absinthi w dawce 1030 kropli w kieliszku wody 24 razy dz. 30 min przed posikiem jako goryczowa i wzmacniajca; w dawce 2060 kropli w 50 ml wody 23 razy dz. jako ciopdna i metaboliczna. Prep. Artemisol zewntrznie do zwalczania wszawicy.
ARTEMISIA DRACUNCULUS BYLICA ESTRAGON

Ang. Tarragon; franc. Estragon; niem. Estragon; ros. Poy estragon. Wystpowanie. Na pkuli pn. w strefie klimatu umiarkowanego; w Polsce uprawiany. Surowiec. Ziele estragonu (kwitnce szczyty pdw) Herba Dracunculi Gwne zwizki. Hydroksykumaryny (m.in. artemidyna, herniaryna, skoparyna), olejek eteryczny do 0,8% (m.in. estragol, felandren), flawonoidy (m.in. hiperozyd, kemferol, rutyna), fitosterole (m.in. sytosterol, stygmasterol), garbnik, zwizek goryczowy. Dziaanie. Cholereticum, stomachicum, carminativum, spasmolyticum. Estragon jest zbliony skadem chemicznym do Herb. Abrotani, dziaa jednak znacznie sabiej. Pobudza nieznacznie wytwarzanie ci w wtrobie i jej przepyw do dwunastnicy, zmniejsza napicie mini gadkich w przewodzie pokarmowym, moczowodach i w obrbie drg ciowych, poprawia trawienie i przyswajanie skadnikw pokarmw wskutek zwikszenia wydzielania soku -odkowego. Zastosowanie. W mao nasilonych nieytach i stanach skurczowych w przewodzie pokarmowym z objawami blu brzucha, wzdciami, braku aknienia, w uczuciu sytoci i penoci. Rwnie w osabieniu ciotwrczej czynnoci wtroby, zastoju ci, atonii przewodw ciowych i pcherzyka ciowego. Estragon jest bardziej przydatny jako lek dla dzieci, modziey i osb w wieku podeszym. wiee ziele natomiast lub mode licie s wykorzystywane jako jarzyna lub przyprawa kuchenna. Dawkowanie. Wodnych wycigw (napary, odwary) z ziela estragonu nie stosuje si per se, jedynie w mieszankach zioowych: ciotwrczej i ciopdnej (np. wraz z Herb. Artemisiae, Herb. Hyperici, Rad. Taraxaci, Infl. Helichrysi,

78

Fol. Menthae pip., Herb. Chelidonii), wiatropdnej (np. wraz z Fol. Millefolii, Anth. Anthemidis, Fruct. Foeniculi, Herb. Cnici benedicti, Fruct. Coriandri), pobudzajcej trawienie (np. wraz z Herb. Centaurii, Rad. Gentianae, Herb. Millefolii, Fl. Anthyllidis, Fruct. Berberidis, Rad. Archangelicae, Herb. Absinthii, Herb. Polygoni avic.).
ARTEMISIA VULGARIS BYLICA POSPOLITA

Ang. Wormwood; franc. Armoise commune; niem. Beifuss; ros. Poy obyknowiennaja. Wystpowanie. W caej Europie, w Polsce bardzo pospolita. Surowce. Ziele bylicy pospolitej (kwitnce szczyty pdw) Her-ba Artemisiae; korze bylicy pospolitej Radix Artemisiae. Gwne zwizki. W zielu olejek eteryczny do 0,23% (m.in. kamfen, borneol, tujon), substancje goryczowe, kwasy organiczne, zwizki ywicowe, sole mineralne; w korzeniach olejek eteryczny ok. 0,1% garbnik, inulina, substancje ywicowe, trjterpen farnenol. Dziaanie. Ziele bylicy stomachicum, spasmolyticum, cholagogum; korze spasmolyticum, antineuralgicum. Ziele bylicy jest zblione waciwociami do Herb. Absinthii, lecz dziaa znacznie sabiej. Pobudza wydzielanie soku odkowego, uatwia przyswajanie skadnikw pokarmw, zmniejsza te napicie mini gadkich jelit i drg ciowych, uatwia przepyw ci do dwunastnicy i pobudza wtrob do zwikszonego wytwarzania ci. Dziaa wic ciopdnie i ciotwrczo, toksycznie na robaki obe w przewodzie pokarmowym oraz sabo moczopdnie. W duych dawkach pobudza krwawienia miesiczkowe i moe spowodowa poronienie. Korzenie bylicy nie zawieraj goryczki, nie dziaaj jako amarum, maj natomiast waciwoci przeciwskurczowe, zwaszcza w odniesieniu do jelit, oraz agodz ble neurogenne. Zastosowanie. Ziele bylicy stosuje si w nieycie odka i jelit, niedokwanoci, wzdciach, blach epigastrycznych spowodowanych skurczem mini gadkich w przewodzie pokarmowym, w niedostatecznym wytwarzaniu ci oraz w zastoju ci na tle atonicznym lub skurczowym. Rwnie dla rekonwalescentw z utrudnionym przyswajaniem skadnikw pokarmw, dla dzieci i modziey w braku apetytu oraz do kpieli w chorobie reumatycznej. Przeciwwskazania. Ostry nieyt odka lub jelit, ostre zapalenie wyrostka robaczkowego, okres miesiczkowania, ciy i karmienia. Korze bylicy stosuje si w skurczach i blu brzucha, w kolce jelitowej, wzdciach u dzieci i osb w wieku podeszym, ponadto w niektrych neuropatiach.

79

Postacie leku. Napar lub odwar z ziela bylicy jest mao skuteczny, dlatego surowiec stosuje si w mieszankach zioowych: pobudzajcej trawienie (np. wraz z Herb. Millefolii, Rhiz. Calami, Herb. Centaurii, Herb. Absinthi, Fol. Menyanthidis, Anth. Chamomillae, Herb. Majoranae, Herb. Basilici, Herb. Anserinae); ciotwrczej i ciopdnej (np. wraz z Herb. Marrubii, Fol. Menthae pip., Herb. Dracunculi, Rad. Taraxaci, Fruct. Rosae, Fruct. Rhamni cathart., Herb. Anserinae, Fruct. Juniperi, Rad. Inulae). Rad. Artemisiae pulv. 0,25 g sproszkowanego korzenia utrze z 3 g cukru i podawa dzieciom porcjami 5 razy dz. jako rodek przeciwskurczowy; dorosym 15 g proszk. ziela z 30 g cukru, przyjmowa po yce 34 razy dz.
ASARUM EUROPAEUM KOPYTNIK POSPOLITY

Ang. Asarabacca; franc. Asaret; niem. Haselwurz; ros. Kopyte ewropejskij. Wystpowanie. W pdn. i rodk. Europie, Azji Mniejszej i Syberii; w Polsce powszechnie w lasach i zarolach. Surowiec. -Ziele kopytnika wraz z korzeniami Herba Asari cum radicibus. Gwne zwizki. Olejek eteryczny 1,01,5% (m.in. trans-izoaza-ron), garbniki do 6,6%, ywice l,13%, kwasy organiczne (m.in. kw. askorbowy, kw. cytrynowy), sol mineralne do 10% (m.in. krzemionka). Znane s odmiany kopytnika zawierajce jako gwny skadnik olejku trans-izoelemicyn lub trans-izoeugenol. Dziaanie. Expectorans, secretolyticum. Kopytnik pobudza czynnoci wydzielnicze bon luzowych jamy ustnej, garda, przeyku i odka, zwiksza wytwarzanie luzu i mukopolisacharydw (secretolyticum.), jest wic porednio rodkiem powlekajcym. Wzmaga ruchy nabonka rzskowego i wyzwala odruch wykrztuny z rwnoczesnym nieznacznym tumieniem kaszlu. Surowiec dziaa rwnie na zakoczenia nerww ruchowych, zwaszcza w oskrzelach i odku. Po doustnym podaniu wycigu z ziela kopytnika obserwowano u ludzi zniesienie skurczu mini gadkich oskrzeli oraz zwikszenie ruchowoci odka. Wiksze dawki powoduj wymioty, poprzedzone nieprzyjemnym uczuciem nudnoci, zwikszonego wydzielania liny i luzu. Due dawki drani silnie odek, wywouj gwatowne wymioty, u kobiet przekrwienie narzdw miednicy maej, a nawet niekiedy lekk posta poraenia poowiczego (hemiplegia). Zastosowanie. W nieytach grnych drg oddechowych z zalegajc w gardle i w oskrzelach wydzielin, zanikiem odruchu wykrztunego i ewentualnym skurczem oskrzeli

80

(bionchospasmus). Zalecane przez medycyn ludow podawanie naparu z ziela kopytnika, jako rodka odwykowego w alkoholizmie, jest niebezpieczne, gdy moe spowodowa zatrucie. Kopytnik jako rolina lecznicza obecnie traci znaczenie. Przeciwwskazania. Brak dla dawek dziaajcych wykrztunie, natomiast jest wskazana ostrono w stosowaniu u kobiet w kocowym okresie ciy i u osb z ostrym nieytem odka. Postacie leku. Inf. Herb. Asari 1/31/2 yki ziela na szklank gorcej, wody (naparza 15 minut pod przykryciem, odstawi na 10 min, przecedzi), pi 1/21 yk 23 razy dz. jako expectorans.
ASPERULA ODORATA MARZANKA WONNA

Ang. Sweet Woodruff; franc. Asperule odorante; niem. Waldmeister; ros. Jasmiennik duszistyj. Wystpowanie. W rodk., pn. Europie, Syberii, pdn. Afrycej w Polsce w cienistych lasach liciastych. Surowiec. Ziele marzanki Herba Asperulae (syn. Herba Matris silvae). Gwne zwizki. Glikozyd uwalniajcy po hydrolizie kumaryn (do 0,56%), glikozyd asperulozyd ok. 0,05% (nalecy do grupy irydoidw), zwizki flawonoidowe, garbnik. Dziaanie. Spasmolyticum, diureticum, sedativum. Wycigi z ziela marzanki wywieraj swoiste dziaanie przeciwskurczowe. Zmniejszaj napicie cian obwodowych naczy krwiononych (spasmolyticum), poprawiaj krenie krwi bez uchwytnego wpywu na jej krzepliwo. Ponadto zwikszaj wydalanie moczu, gdy dziaaj zarwno spasmolitycznie na drogi moczowe, jak i hamujco na resorpcj zwrotn w cewkach nerkowych (asperulozyd). Surowiec wywiera rwnie korzystny wpyw na naczynia chonne i na obieg chonki, przypisywany obecnoci kumaryny, dziaa te nieznacznie uspokajajco i przeciwzapalnie. Dziaania uboczne. S zwizane z obecnoci kumaryny (patrz: Melilotus officinalis). Zastosowanie. W zaburzeniach krenia obwodowego, ylakach odbytu i ng, zastojach ylnych, lekkich stanach skurczowych drg moczowych i jelit, w zmniejszonej iloci wydalanego moczu, rwnie w stanach pobudzenia i nerwicach wegetatywnych. Przeciwwskazania. Brak dla dawek leczniczych stosowanych przez krtki okres (23 tygodnie). Postacie leku. Inf. Herb. Asperulae yki ziela na szklank wody (naparza 15 min pod przykryciem, odstawi

81

na 10 min, przecedzi), pi 12 yki do 1/4 szklanki 23 razy dz. midzy posikami. Znacznie czciej surowiec stosuje si w mieszankach zioowych, np. moczopdnej (wraz z Fol. Betulae, Herb. Solidaginis, Herb. Equiseti, Peric. Phaseoli, Fol. Rosmarini, Fl. Pseudacaciae).
ATROPA BELLADONNA POKRZYK WILCZA JAGODA

Ang. Belladonna; franc. Belladone; niem. Tollkirsche; ros. Krasawka belladonna. Wystpowanie. W caej Europie, w Polsce do czsto w rejonach podgrskich, rwnie uprawiana. Surowce. Li pokrzyku Folium Belladonnae; korze pokrzyku Radix Belladonnae. Gwne zwizki. W liciach 0,31,2% (wg FP IV 0,3%), w korzeniach 0,41,4% (wg FP IV 0,45%) alkaloidw tropanowych bdcych mieszanin L-hioscyjaminy, atropiny, apoatropiny, beladoniny, skopolaminy. Gwnym alkaloidem jest L-hioscyjamiria (do 98% W zespole alkaloidw), ulegajca do atwo racemizacji do atropiny. Inne zwizki (flawonoidy, hydroksykumaryna, zasady pirydynowe) nie maj znaczenia terapeutycznego. Dziaanie. Parasympatolytium, spasmolylicum, mydriaticum. Zarwno wycigi z lici lub korzeni, jak i wyizolowana z nich Lhioscyjamina lub atropina, dziaaj poraajco na nerwy przywspczuln autonomicznego ukadu nerwowego. Hamuj czynnoci wydzielnicze gruczow linowych i polowych, bon luzowych nosa, garda, oskrzeli i -odka, zmniejszaj napicie mini gadkich drg ciowych i moczowych oraz przewodu pokarmowego, zwaszcza zwieraczy i odwiernika. Wskutek wyeliminowania hamujcego wpywu na nerw bdny, nastpuje przyspieszenie akcji serca. Oprcz dziaania obwodowego, obserwuje si rwnie objawy wiadczce o dziaaniu orodkowym (np. pobudzenie orodka oddechowego), a po wikszych dawkach pobudzenie wyszych orodkw mzgowych, obejmujce stopniowo rdze przeduony i rdze krgowy. Wrd alkaloidw pokrzyku najsilniej dziaa L-hioscyjamina, natomiast atropina jest 2krotnie mniej aktywna, pozostae alkaloidy wystpuj za w ladowych ilociach. Dziaania uboczne. Sucho bon luzowych, poraenie akomodacji oczu (mydriasis), wzrost cinienia rdocznego, przyspieszenie akcji serca, halucynacje, zaburzenia oddechu i konwulsje. Zastosowanie. Wycigi z lici pokrzyku (rzadziej sam atropin) stosuje si doustnie lub doodbytniczo w stanach skurczowych w obrbie przewodu pokarmowego, drg ciowych

82

i moczowych, zwaszcza skurczu krtani (laryngospasmus), przeyku (oesophagismus), odwiernika (pylorospasmus), w kolce jelitowej, nerkowej, ciowej, rwnie w blu odka (gastralgia) (nawet u niemowlt), w nadmiernej potliwoci, chorobie lokomocyjnej. Pomocniczo w chorobie wrzodowej, nadkwanoci, moczeniu nocnym (enuresis nocturna), wymiotach ciarnych (hyperemesis gravidarum), po zatruciach glikozydami naparstnicy (usuwalnie bradykardii), w objawach drczki poraennej po zapaleniu mzgu parkinsonismus), w nadmiernym wydzielaniu liny (ptyalismus), rwnie po zatruciach grzybami, oowiem, fizostygmin, morfin. Atropin lub hioscyjamin podaje si dominiowo, a nawet doylnie, w stanach ostrych i podostrych, zwaszcza w kolce, blu odka u niemowlt i dzieci, w atakach dychawicy oskrzelowej na tle nerwowym (asthma nervosum), w premedykacji przedoperacyjnej. Zewntrznie stosuje si roztwory atropiny do oczu w stanach zapalnych tczwki (iritis) oraz tczwki i ciaa rzskowego (iridocyclitis), bony naczyniowej gaki ocznej (uveitis) i rogwki (keratitis), rwnie dla dzieci zezowatych, we wrzodzie rogwki (ulcus corneae) i w przygotowywaniu do zabiegw okulistycznych. Przeciwwskazania. Nadczynno tarczycy, czstoskurcz, gruczolak stercz, zaawansowana miadyca mzgu, okrnica olbrzymia (megacolon), organiczne zwenie odwiernika, jaskra. Licie pokrzyku wchodz w skad tytoniu i proszku Astmosan, papierosw Neoastmosan oraz su do sporzdzania Tinct. Belladonnae oraz Extr. Belladonnae siec, ktry wchodzi w skad prep. Alax, Belladrinal, Magnesthin, Spasticol, Hemorol. Korze pokrzyku suy do sporzdzania Extr. Belladonnae fluidum, do otrzymywania zespou alkaloidw, ktry wchodzi w skad prep. Bellergot, Bellacorn, Bellapan, Bellaphenal, Resergot, jak rwnie do izolowania atropiny, ktra jest skadnikiem prep. Tolargin i Morphinum hydrochl. cum atropino. Zastosowanie w homeopatii. 1. Naga, dua gorczka z silnym przekrwieniem gowy i twarzy, z ttnieniem ttnic skroniowych lub szyjnych i rozszerzeniem renic. Sucho w ustach i due pragnienie, czasem linotok. Obfite poty. Znaczne pobudzenie psychiczne i niepokj. Nadwraliwo na wiato i haasy oraz na najmniejsze wstrzsy, nawet u maych dzieci. Moe wystpi przekrwienie tylko poszczeglnych narzdw lub czci ciaa z gorc, czerwon skr, podobn do wysypki poniczej; 2. Przy wszelkich kolkach na tle skurczu mini gadkich; 3. Przy wszelkich blach wystpujcych i ustpujcych nagle. Postacie leku. Fol. Belladonnae pulv. 0,030,1 g pro dosi, 0,2 g pro die; dawki maksymalne 0,2 g pro dosi, 0,6 g pro die.

83

Tinct. Belladonnae - dorosym 0,10,5 g pro dosi, 0,3-1,5 g pro die; dawki maksymalne 1 g pro dosi, 3 g pro die, dzieciom 15 kropli pro dosi. Extr. Belladonnae siec. dorosym 0,010,02 g pro dosi, 0,030,05 g pro die; dawki maksymalne 0,05 g pro dosi, 0,15 g pro die. Extr. Belladonna 3 fluidum dorosym 0,040,08 g pro dosi, 0,12 0,2 g pro die; dawki maksymalne 0,2 g. pro dosi, 0,6 g pro die. Atropinum sulfuricum dorosym doustnie w kroplach 0,21 mg pro dosi, 2 mg pro die; podskrnie lub doylnie (wraz z 10 ml 10% roztw. Natrium bromatum) 0,51 mg pro dosi; dawki maksymalne 1 mg pro dosi, 3 mg pro die. Do oczu stosuje si roztwory 0,51%. Preparaty zawierajce wycigi z lici lub korzeni pokrzyku: prep. Bellafolin (Szwajcaria) krople, tabl., amp., zawierajce zesp alkaloidw z lici pokrzyku, stosowane analogicznie jak atropina; prep. Rabilka (CSRS) krople, zawiera zesp alkaloidw z korzeni pokrzyku, stosowany w leczeniu drczki poraennej, analogicznie dziaaj prep. Bellazon (Bugaria) tabl. i prep. Homburg 680 (RFN) krople, tabl.
BELLIS PERENNIS STOKROTKA POSPOLITA

Ang. Daisy; franc. Paquerette vivace; niem. Tausendschn; ros. Margaritka mnogoletniaja. Wystpowanie. W Europie i Azji Mniejszej, w Polsce pospolita na caym obszarze, ponadto czsto uprawiana (liczne odmiany ogrodowe). Surowiec. Kwiat stokrotki Flos Bellidis. Gwne zwizki. Mieszanina saponin, olejek eteryczny, garbnik, zwizek goryczowy bellidyna, luz, kwasy organiczne (m.in. kw. jabkowy, kw. winowy), substancje ywicowe i woskowe, antocyjanozyd i flawonoid. Dziaanie. Diureticum, advulnans. Wycig z kwiatw stokrotki zwiksza ilo wydalanego moczu (diureticum) i uatwia usuwanie z organizmu szkodliwych produktw przemiany materii (depurativum), poprawia czynno wtroby, jest skuteczny w niektrych schorzeniach skrnych i ma dziaanie oglnie wzmacniajce (tonicum). Ponadto wycig ma korzystny wpyw na ciany drobnych naczy krwiononych, zmniejsza ich przepuszczalno i moliwo wystpienia drobnych krwawie. Zewntrznie surowiec przyspiesza gojenie ran, zmniejsza obrzki i wynaczynienia po uderzeniach, kontuzjach. Zastosowanie. Doustnie w osabieniu czynnoci wtroby toksycznymi zwizkami endogennymi (np. toksyny bakteryj -

84

ne) i egzogennymi, w zmniejszeniu wydalania moczu, rwnie w nieycie odka i jelit z uszkodzeniem naczy wosowatych, pomocniczo w zapaleniu staww i w niektrych schorzeniach skrnych, np. trdziku krostkowym, ojotokowym zapaleniu skry. Zewntrznie w postaci okadw na obrzki, siniaki, drobne zranienia, obtarcia naskrka oraz do oczyszczania ran; rwnie do irygacji jako rodek higieny osobistej kobiet i w upawach. Kwiaty stokrotki stosuje si bardzo rzadko per se, przewanie jako skadnik mieszanek zioowych. Postacie leku. Dec. Flor. Bellidis 11/2 yki kwiatw na 11/2 szklanki wody (gotowa 35 min, przecedzi), pi 1/32/3 szklanki 23 razy dz. jako diureticum i depurativum, korzystniej wraz z Rad. Taraxaci, Herb. Solidaginis, Fol. Betulae, Herb. Equiseti lub Fl. Sambuci; zewntrznie do okadw, irygacji, korzystnie wraz z Herb. Meliloti, Fl. Hippocastani, Fl. Calendulae, Fol. Plantaginis, Fol. Juglandis.
BERBERIS VULGARIS BERBERYS ZWYCZAJNY

Ang. Barberry; franc. Epine-Vinette; niem. Sauerdorn; ros. Barbaris obyknowiennyj. Wystpowanie. W caej niemal Europie, w Polsce do rzadko, w lasach i zarolach oraz jako krzew ozdobny w parkach. Surowce. Owoc berberysu Fructus Berberidis li berberysu Folium Berberidis. Obecnie nie zbiera si samych korzeni oraz kory z korzeni berberysu ze wzgldu na niszczenie krzeww. % Gwne zwizki. Owoce zawieraj ok. 6,5% kwasw organicznych (m.in. kw. jabkowy, kw. askorbowy), ok. 6,6% pektyn i substancji gumowych, ok. 5% wglowodanw (m.in. glukoza, fruktoza), karotenoidy, sole mineralne. Licie, kora i korzenie zawieraj alkaloidy nalece do trzech nastpujcych grup: protoberberyny (m.in. berberyna, jatroryzyna, palmatyna), dwubenzyloizochinoliny (m.in. berbamina, oksyakantyna) oraz aporfiny (m.in. magnofloryna). Dziaanie. Owoce diureticum, antipyreticum, metabolicum; licie uterotonicum, vasotonicum, cholagogum; berberyna cholagogum, spasmolyticum, antibioticum. Owoce berberysu s wartociowym rdem atwo przyswajalnych kwasw organicznych oraz naturalnego kwasu askorbowego (witamina C), stanowicego w naszym organizmie wany skadnik ukadw oksydoredukcyjnych (patrz: Rosa canina). Wycigi z owocw zwikszaj nieznacznie ilo wydalanego moczu (diureticum), maj rwnie (w ograniczonym zakresie) waciwoci przeciwgorczkowe (antipyreticum). S skutecznym rodkiem witaminizujcym, wywierajcym wpyw na procesy metaboliczne oraz na ogln odporno organizmu, zwaszcza w zakaeniach bakteryjnych, sta-

85

nach zapalnych bon luzowych i zmniejszonej odpornoci cian naczy wosowatych. Licie berberysu zwikszaj kurczliwoci mini gadkich macicy i naczy krwiononych, nieznacznie przyspieszaj krzepliwo krwi oraz umiarkowanie pobudzaj przepyw ci. Berberyna (rwnie kora i korzenie berberysu) ma szeroki zakres dziaania farmakodynamicznego, zarwno po podaniu doustnym, jak i pozajelitowym. Zwiksza znacznie wytwarzanie ci w wtrobie wskutek bezporedniego bodcowego wpywu na komrki miszowe oraz wzmaga przepyw ci z powodu spazmolitycznego dziaania na drogi ciowe. Na drobnoustroje berberyna dziaa mao skutecznie, zwaszcza po podaniu doustnym. Stwierdzono, e nie hamuje rozwoju szczepw antybiotykoopornych wystpujcych w jelitach w czasie ostrych nieytw, aczkolwiek powoduje ich uwraliwienie na niektre antybiotyki (np. chloramfenikol). Nie ma jednak wpywu na drodaki, np. Candida albicans. Prawidowo stosowane dawki berberyny nie wywouj ubocznych szkodliwych dziaa, jedynie bardzo rzadko przejciowe nudnoci u maych dzieci. Zastosowanie. Owoce jako rodek pomocniczy w wywoanej przez bakterie tzw. chorobie z przezibienia, w stanach gorczkowych rnego pochodzenia, chorobie reumatycznej, zwikszonej przepuszczalnoci cian naczy wosowatych oraz jako synergetyczny komponent bioflawonoidw i innych zwizkw o charakterze witaminy P (rutyna, eskulina, katechina). Z owocw berberysu mona przyrzdza wartociowe napoje dietetyczne. Licie berberysu stosuje si w praktyce pooniczo-ginekologicznej w atonicznych krwawieniach poporodowych, niedostatecznej inwolucji macicy oraz w krwawieniach macicznych, spowodowanych zaawansowanym stanem zapalnym. Berberyn stosuje si w przewlekym zapaleniu wtroby, zahamowaniu wytwarzania ci, kamicy ciowej, nieycie pcherzyka ciowego, stanach skurczowych w obrbie drg ciowych i w powikaniach wywoanych bakteriami. Zastosowanie w homeopatii. 1. Upoledzenie czynnoci wtroby ze wzrostem lub bez wzrostu kwasu moczowego we krwi; 2. Kamica wtrobowa i nerkowa; dziaanie lecznicze i zapobiegawcze w tych schorzeniach, rwnie przy wszelkich objawach skazy moczanowej; 3. Ostre i przewleke choroby nerek, wtroby lub pcherzyka ciowego. Postacie leku. Inf. Fruct. Berberidis 1/21 yki rozdrobnionych owocw na szklank wody, pi 1/41/3 szklanki jako rodek witaminowy i moczopdny. Zwykle czy si z innymi surowcami: jako mieszanka moczopdna (np. z Herb. Violae tric., Rad. Levistici, Herb. Equiseti, Herb. Solidaginis, Fruct. Juniperi, Fol. Betulae); jako mieszanka metaboliczna

86

(np. z Fol. Urticae, Rhiz. Agropyri, Fruct. Crataegi, Rad. Archangelicae, Fruct. Rosae, Fl. Callunae, Cort. Salicis, Fucus). Tinct. Fol. Berberidis (ZSRR), doustnie 3040 kropli 23 razy dz. w cigu 23 tygodni. Berberinum sulphuricum (ZSRR) fabl. 5 mg, dawki 510 mg 23 razy dz. przed jedzeniem w cigu 24 tygodni (przeciwwskazaniem jest cia).
BETONICA OFFICINALIS BUKWICA ZWYCZAJNA

Ang. Wood Betony; franc. Betoine officinale; niem. Betonie; ros. Bukwica aptecznaja. Wystpowanie. W Europie i pn. Azji; w Polsce powszechnie na kach, wzgrzach. Surowiec. Ziele bukwicy Herba Betonicae. Gwne zwizki. Garbniki do 12%, zwizki aminowe ok. 0,5% (m.in. betaina, betonicyna, stachydryna, turycyna), lady olejku eterycznego, cholina, substancja goryczowa, sole mineralne. Dziaanie. Adstringens, antisepticum, dermaticum. Wycigi z ziela bukwicy dziaaj cigajce i przeciwzapalnie na bon luzow odka i jelit, hamuj biegunk i utrat wody, a zatem i soli mineralnych. Zapobiegaj rwnie niewielkim krwawieniom wewntrznym z uszkodzonych drobnych naczy w przewodzie pokarmowym, maj waciwoci przeciwbakteryjne, w tym take wobec szczepw antybiotykoopornych, wi toksyny bakteryjne i stanowi naturalny egzogenny czynnik przeciwzapalny. Stosowany zewntrznie odwar z surowca dziaa na skr odkaajco, przeciwkrwotocznie, przeciwzapalnie i regenerujce na naskrek. Zastosowanie. Doustnie podaje si odwar w biegunkach o rnym stopniu nasilenia, w nieycie odka i jelit, lekkich zatruciach pokarmowych, letnich biegunkach u dzieci, dugo trwajcych zbyt wolnych stolcach, blach brzucha i wzdciach wskazujcych na nadmiern fermentacj oraz w nieznacznych krwawieniach wewntrznych ze stwierdzon ma iloci krwi i luzu w kale. Zewntrznie na czyraki, wrzody, trudno gojce si rany; zakaenia skry bakteriami ropotwrczymi, zarodnikami grzybw pasoytniczych i drodakami. Stosuje si rwnie w owrzodzeniu ylakowatym ng (okady) i w nadmiernej potliwoci stp (obmywania). Postacie leku. Dec. Herb. Betonicae 1/21 yk, ziela na szklank gorcej wody (gotowa 5 min), przecedzi, pi 1/41/3 szklanki 12 razy dz.; dla dzieci i modziey w biegunce 13 yki odwaru; ten sam odwar do uytku zewntrznego. Ziele bukwicy jest czciej stosowane w mieszankach, np. w przeciwbiegunkowej i przeciwkrwotocznej

87

wraz z Herb. Bursae pastoris, Fol. Urticae, Fol. Juglandis. Herb. Millefolii, Fol. Plantaginis, Fol. Rubi idaei.
BETULA VERRUCOSA BRZOZA BRODAWKOWATA

Ang. Birch; franc. Bouleau; niem. Birke; ros. Berioza borodowczataja. Wystpowanie. Na pkuli pn., w Polsce powszechnie. Surowce. Li brzozy Folium Betulae i wystpujcy na pniach grzyb Inonotus obliquus wknouszek ukony. Gwne zwizki. Flawonoidy 1,52,3% (m.in. hiperozyd, mirycetyna, luteolina), garbniki katechinowe do 9%, saponiny (tylko w modych liciach), zwizki trjterpenowe (m.in. folientriol, folientetraol), lady olejku eterycznego, kwasy organiczne (m.in. kw. askorbowy), ywice i sole mineralne. Inonotus obliquus (syn. Poria obliqua) ciemna, guzowata narol na pniu, zawiera m.in. zwizki sterolowe, trjterpeny. Dziaanie. Licie brzozowe diureticum, sudorificum; Inonotus obliquus tonicum, antiphlogisticum. Licie brzozowe pobudzaj wydalanie moczu (diureticum) i wraz z nim zwikszonej iloci jonw sodowych, chlorkowych i kwasu moczowego (salureticum). Tego rodzaju dziaanie jest zwizane z obecnoci zwizkw flawonoidowych; pczki brzozowe (Gemmae Betulae) natomiast zawieraj znikome iloci flawonoidw, nie maj wic waciwoci moczopdnych i nie s obecnie w tym kierunku wykorzystywane. Dziaanie napotne lici brzozowych jest u niektrych osb mao uchwytne. wiey sok brzozowy (Succus Betulae recens) otrzymuje si na wiosn po gbokim naciciu gazi lub wywierceniu otworu w pniu. Wypywa wwczas obficie 45 l dziennie biaego mtnego pynu, majcego waciwoci oglnie wzmacniajce, regulujce przemian materii i zapobiegajce tworzeniu si kamieni moczowych. Na pniach brzozy wyrastaj guzowate narole o spkanej, czarnej powierzchni, stanowice tkank drzewn przeronit plech grzyba Inonotus obliquus. Wysuszone i sproszkowane narole s w medycynie ludowej uwaane za dziaajce przeciwnowotworowo. Z obszernych bada polskich i radzieckich wynika, e guz brzozowy wykazuje waciwoci wzmacniajce, zwiksza niewtpliwie odporno organizmu, wyranie poprawia samopoczucie chorych z nowotworami dziaa take przeciwzapalnie na bony luzowe przewodu pokarmowego (po podaniu doustnym) oraz na bony luzowe narzdw rodnych (po irygacjach). Zastosowanie. Wycig z lici stosuje si w przewlekych schorzeniach drg moczowych ze zmniejszonym wydzielaniem moczu, w obrzkach na tle niedomogi sercowo-nerkowej

88

i zatrzymaniu elektrolitw w organizmie. Pomocniczo w kamicy moczowej, chorobie gocowej i skazie moczanowej, zapaleniu tkanki cznej (cellulitis), w niektrych chorobach skry, np. zapaleniu skry ojotokowym, trdziku modzieczym, uszczycy, rwnie w lekkich uszkodzeniach wtroby spowodowanych duszym stosowaniem chemioterapeutykw. Zewntrznie do obmywa i okadw w zaczerwienieniach skry, wysychaniu i uszczeniu si naskrka, w zapaleniu wzw chonnych oraz w schorzeniach owosionej skry gowy. Surowiec wchodzi w skad granulatu Betagran, Reumogram i Urogran oraz mieszanek Pyrosan, Reumosan i Urosan. Wycigi z lici brzozy s skadnikiem pynu Betasol i pasty Fitolizyna. Sok brzozowy wiey (Succus Betulae recens) jest stosowany przez rekonwalescentw i osoby w wieku podeszym jako rodek wzmacniajcy, usuwajcy szkodliwe produkty przemiany materii w niektrych schorzeniach skrnych (depurativum) i zaburzeniach czynnoci wtroby oraz pomocniczo w kamicy moczanowej. Zewntrznie do obmywa lub okadw na piegi. Inonotus obliquus w przewlekych nieytach przewodu pokarmowego, uszkodzeniach wtroby przez toksyny, bakteryjne i zwizki powstajce podczas rozpadu komrek, pomocniczo w chorobie nowotworowej. Zewntrznie w zapaleniu jamy ustnej (pukanka) oraz pochwy i szyjki macicznej (irygacje, tamponowanie). Postacie leku. Dec. Fol. Betulae 11/22 yki lici na 2 szklanki wrzcej wody, gotowa 3 min, odstawi, przecedzi, pi 23 razy dz. po 1/21/3 szklanki midzy posikami. Licie brzozy stosuje si czsto w moczopdnych zestawieniach recepturowych (np. wraz z Herb. Solidaginis, Fruct. Petroselini, Herb. Equiseti, Fruct. Juniperi, Fol. Ribis nigri, Fl. Sambuci, Fl. Callunae). Succ. Betulae (sok ze wieych lici stabilizowany alkoholem) dawki 3050 kropli w kieliszku wody 34 razy dz. 30 min przed jedzeniem. Succus Betulae recens sok wiosenny z brzozy, dawki 1/21 szklanki rano i wieczorem w cigu 1520 dni. Wycig z Inonotus obliquus prep. Befungin (ZSRR) pgsta masa z dodatkiem soli kobaltu; dawki 3 yeczki wycigu rozpuci w 150 ml wody i przyjmowa po 1 yce 3 razy dz. 30 min przed jedzeniem.
BORAGO OFFICINALIS OGRECZNIK LEKARSKI

Ang. Borage; franc. Bourrache officinale; niem. Boretsch; ros. Ogriecznik aptecznyj. Wystpowanie. W rejonie Morza rdziemnego; w Polsce jako zdziczay chwast ogrodowy.

89

Surowiec. Ziele ogrecznika Herba Boraginis. Gwne zwizki. Substancje luzowe, krzemionka rozpuszczalna do 0,26%, garbniki ok. 3%, kwasy organiczne, cholina, saponina, sole mineralne. Dziaanie. Protectivum. Wycigi wodne z surowca zawieraj znaczne iloci luzu, ktry powleka bony luzowe jamy ustnej, garda oraz odka. Nastpuje zmniejszenie podranienia i przekrwienia oraz ochrona przed dranicymi bodcami zewntrznymi. Znaczenie lecznicze maj rwnie zwizki garbnikowe dziaajce cigajce, przeciwzapalnie i bakteriobjczo; krzemionka, ktra przyspiesza regeneracj uszkodzonego naskrka i uszczelnia ciany naczy wosowatych, oraz saponina uatwiajca odkrztuszanie. Zewntrznie ogrecznik dziaa na skr odmikczajco i powlekajce. Zastosowanie. Doustnie w zapaleniu bon luzowych przeyku i odka, podranieniu przez pyny rce (kwasy, zasady), w nieycie jamy ustnej i garda, trudnociach w odkrztuszaniu, chrypce, suchym kaszlu (pukanki). Zewntrznie na skr uszkodzon, oparzenia I stopnia, obtarcia naskrka, czyraki i wrzody (kataplazmy), wyprysk oraz w widzie skry. Postacie leku. Dec. Herb. Boraginis 11/22 yki ziela na 12 szklanki wody (gotowa 35 min, przecedzi), pi 1/31/2 szklanki 23 razy dz. jako rodek osaniajcy. Korzystne jest czenie z Fl. Millefoli i Fol. Salviae. Surowiec jest czciej stosowany w mieszankach zioowych, np. osaniajcej odek i przeciwzapalnej wraz z Rad. Symphyti, Anth. Chamomillae, Fol. Althaeae, Herb. Agrimoniae, Fl. Lamii albi, Fruct. Rosae. Zewntrznie do okadw i kataplazmw wraz z Fol. Plantaginis, Fl. Hippocastani, Fl. Calendulae, Herb. Meliloti, Fl. Helianthii.
BRASSICA NIGRA GORCZYCA CZARNA

Ang. Black Mustard; franc. Moutarde noire; niem. Schwarzer Senf; ros. Gorczica czernaja. Wystpowanie. W Europie, pdn.-zach. Azji, wsch. Afryce; w Polsce spotykana w stanie naturalnym i uprawiana. Surowiec. Nasienie gorczycy czarnej Semen Sinapis nigrae. Gwne zwizki. Glikozyd synigryna do 7%, ktry po hydrolizie (enzym myrozynaza w obecnoci wody) uwalnia izosiarkocyjanian allilu, stanowicy gwny skadnik olejku gorczycznego (Ol. Sinapis). Ponadto w nasionach olej tusty ok. 30%, synapina (eter choliny i kw. synapinowego), zwizki goitrogenne.

90

Dziaanie. Rubefaciens. Po zastosowaniu na skr rozdrobnionych nasion gorczycy czarnej, powstajcy z rozpadu synigryny izosiarkocyjanian allilu rozszerza naczynia krwionone, wywouje miejscowe zaczerwienienie oraz uczucie intensywnego pieczenia. Dziaanie to jest tak silne, e po krtkim czasie nastpuje uszkodzenie skry z objawami stanu zapalnego, a nawet powierzchniowej martwicy tkanek. Znacznie silniejsze dziaanie wywieraj nasiona gorczycy na bony luzowe. Po doustnym podaniu maych iloci nasion nastpuje pobudzenie wydzielania soku odkowego i mukopolisacharydw, poprawa perystaltyki jelit i lepsze przyswajanie skadnikw pokarmu. Dziaanie uboczne. Wiksze dawki nasion przyjte doustnie powoduj stan zapalny bon luzowych odka i jelit, uszkodzenie kbkw nerkowych, krwiomocz i biakomocz, natomiast dugotrwae przyjmowanie nasion (lub ostrej musztardy) moe doprowadzi do uszkodzenia gruczou tarczowego, przerostu, a nawet powstania wola (dziaanie progoitrogenne). Zastosowanie. Zewntrznie rozdrobnione nasiona do okadw rumienicych (kataplazmy) w blach gocowych, zapaleniu korzeni nerwowych rdzenia (radiculitis), nerwoblach korzeniowych (radiculalgia). W postaci gorczycznikw (Charta sinapisata) lub plastrw jako rodek pomocniczy w blach miniowych, zapaleniu cigien, a nawet w odoskrzelowym zapaleniu puc (bronchopneumonia) i w zapaleniu opucnej (pleuritis). Doustnie stosuje si nasiona gorczycy czarnej jedynie jako przypraw per se lub w postaci musztardy. Postacie leku. Sem. Sinapis nigrae pulv. (kataplazmy) 100 g sproszkowanych nasion uciera si z letni wod, przenosi na lniane ptno i przykada na miejsce bolce na 510 min dorosym i 2-5 min dzieciom. Dusze przetrzymywanie na skrze powoduje powstawanie pcherzy (vesicans). Ol. Sinapis nie stosuje si per se na skr, ze wzgldu na bardzo silne dziaanie, tylko w postaci Spiritus Sinapis lub maci i mazide (np. wraz z kamfor i olejkiem eterycznym) do wciera w nerwoblach.
BRYONIA ALBA PRZESTP BIAY

Ang. White Bryony; franc. Bryone blanche; niem. Weisse Zaunrube; ros. Pieriestupie bieyj. Wystpowanie. W rnych rejonach Europy; w Polsce jako zdziczay. Surowiec. Korze przestpu Radix Bryoniae. Rwnowartociowy surowiec otrzymuje si 7 Bryonia dioica Przestp dwupienny.

91

Gwne zwizki. Mieszanina czteropiercieniowych trjterpenw zwanych kukurbitacynami (m.in. czterohydrokukurbitacyna, dwuhydrokukurbitacyna B i ich glikozydowe poczenia tworzce wraz z innymi zwizkami ywicowat nierozpuszczaln w wodzie mas, zwan Resina Bryoniae). Ponadto skrobia, luz, garbnik, lady olejku eterycznego i sole mineralne. Dziaanie. Purgans, vesicans. Korze przestpu jest bardzo silnym rodkiem przeczyszczajcym, powodujcym pobudzenie ruchw perystaltycznych jelit wraz ze znacznym przekrwieniem i rozszerzeniem naczy krwiononych. Stwierdzone, e nie wszystkie kukurbitacyny dziaaj rwnie silnie, i e najbardziej aktywna jest dwuhydrokukurbitacyna B. W surowcu stwierdzono te obecno zwizkw cytotoksycznych, hamujcych rozwj niektrych komrek nowotworowych. Zewntrznie stosowany surowiec na skrze wywouje pcherze (vesicans). Dziaania uboczne. Moe wywoa gwatowne przeczyszczenie (drasticum) i wymioty z rwnoczesnymi zawrotami gowy, spadkiem temperatury ciaa i zapaci. Zastosowanie. Ze wzgldu na niebezpieczne dziaania uboczne surowiec nie jest stosowany w allopatii, natomiast jest wanym lekiem w homeopatii. Zastosowanie w homeopatii. 1. Na bony luzowe caego ciaa w suchych nieytach z blami kujcymi, np. suche nieyty grnych i dolnych drg oddechowych, zaparcia na tle suchoci bon luzowych; 2. Na bony surowicze w zapaleniach suchych i wysikowych opucnej, otrzewnej, osierdzia i staww, zawsze z blami kujcymi; 3. Na minie poprzecznie prkowane, tkanki wkniste, cigna i torebki stawowe, w blach kujcych podczas najmniejszego ruchu. Postacie leku. Tylko homeopatyczne potencje Bryonia D1 D2. Dawniej, wykorzystujc rozpuszczalno kukurbitacyn, stosowano sproszkowany korze doustnie (w miodzie) lub wycig alkoholowy jako rodki przeczyszczajce.
CALENDULA OFFICINALIS NAGIETEK LEKARSKI

Ang. Marigold; franc. Souci officinal; niem. Ringelblume; ros. Nogotki aptecznyje. Wystpowanie. W rejonie Morza rdziemnego; w Polsce czsto uprawiany, niekiedy zdziczay. Surowiec. Kwiat nagietka (tylko jzyczkowy) Flos Calendulae, z odmian o pomaraczowych kwiatach. Gwne zwizki. Saponozydy trjterpenowe (6 pochodnych kw. oleanolowego, m.in. kalendulozydy A i B), alkohole trjterpenowe (m.in. arnidiol, faradiol, kalenduladiol), flawonoidy (glikozydy izo-

92

ramnetyny), karotenoidy do 3%, fitosterole (m.in. (5-sytosterol, stigmasterol), lady olejku eterycznego, zwizki ywicowe, luzowe, poliacetylenowe oraz kwasy organiczne i sole mineralne (dua ilo magnezu). Dziaanie. Antiphlogisticum, stimulans, spasmolyticum, advulnans. Kwiaty nagietka, po podaniu doustnym, pobudzaj czynnoci wydzielnicze. Zwikszaj nieznacznie ilo soku odkowego i mukopolisacharydw, wytwarzanie ci w wtrobie oraz transpiracj i perspiracj skry. Wywieraj rwnie uchwytne dziaanie przeciwskurczowe na przewd pokarmowy oraz drogi ciowe, uatwiaj przepyw ci do dwunastnicy wskutek osabienia zwieracza baki wtrobowo-trzustkowej. Stwierdzono, e surowiec dziaa sabo przeciwbakteryjnie, lecz znacznie silniej przeciwzapalnie, poniewa zmniejsza przepuszczalno cian naczy wosowatych w bonach luzowych i przeciwdziaa nadmiernemu ich rozszerzaniu. Badacze radzieccy wykryli dodatkowo cenn waciwo kwiatw nagietka: zdolno wizania toksycznych zwizkw endogennych i atwego ich wydalania oraz oglnego wzmacniania si obronnych organizmu, potrzebnych w zwalczaniu choroby nowotworowej. Zewntrznie wycigi z surowca dziaaj przeciwzapalnie i antybiotycznie, przyspieszaj gojenie ran (ziarninowanie i naskrkowanie) i wykazuj waciwoci przeciwrzsistkowe. Zastosowanie. Doustnie w stanach zapalnych i nieytowych organw wewntrznych; odka (gastritis), jelit (enteritis), wtroby (hepatitis), drg ciowych (cholangitis), pomocniczo w chorobie wrzodowej, w okresie rekonwalescencji, po zabiegach chirurgicznych (odek, jelita, pcherzyk ciowy), rwnie po operacyjnym usuniciu nowotworu. Poniewa niektre zwizki czynne nagietka s wydalane przez nerki, dziaanie jego obejmuje drogi moczowe. Ponadto wycigi z surowca stosuje si doustnie w niedokwanoci (hypoaciditas), w ropnym zapaleniu okrnicy, stanach skurczowych przewodu pokarmowego oraz w gojeniu i wypenianiu si ubytkw w bonie luzowej i tkance cznej (np. nisze powrzodowe w odku i dwunastnicy). Zewntrznie na uszkodzenia skry, stuczenia (contusio), odmroenia, oparzenia (zwaszcza promieniami nadfioletowymi i Roentgena), owrzodzenia ylakowe (ulcus varicosus), zapalenia bon luzowych jamy ustnej (stomatitis), garda (pharyngitis), oczu (conjunctivitis)r pochwy (colpitis), pomocniczo przeciw rzsistkowi pochwowemu (rwnoczenie z Metronidazolem) i w postpujcym zaniku nabonka pochwy. Kwiaty nagietka s skadnikiem mieszanki zioowej Vagosan, a wycig preparatw Azucalen, Calendulin i Hemostin.

93

Postacie leku. Fl. Calendulae pulv. doustnie 0,20,4 g sproszkowanych kwiatw zmieszanych z yk demu lub miodu, 2 razy dz. midzy posikami jako antiphlogisticum, stomachicum lub bacteriocidum. Dec. Flor. Calendulae yki kwiatw na szklank wody (gotowa 3 min, przecedzi), pi 1/4 szklanki 13 razy dz. midzy posikami; rwnie zewntrznie jako pukanka, natomiast do przemywania oczu i irygacji doda rwn ilo wody. Tinct. Calendulae (ZSRR) doustnie 1020 kropli pro dosi, zewntrznie 1 yeczka na szklanki wody, dziaa znacznie silniej od wodnych wycigw. Preparaty zawierajce kwiaty nagietka lub wycigi: Azucalen pyn do irygacji i tamponowania; Calendulin tabl. dopochwowe; Hemostin aerozol na skr; Tabletki KH (ZSRR) jako pomocniczy, niespecyficzny rodek dla osb z nowotworami przeyku, odka i jelit.
CALLUNA VULGARIS WRZOS ZWYCZAJNY

Ang. Common Heather; franc. Bruyere commune; niem. Heidekraut; ros. Wicriesk obyknowiennyj. Wystpowanie. Powszechnie na pkuli pn.; w Polsce w suchych lasach, sosnowych. Surowiec. Kwiat wrzosu Flos Callunae (syn. FIos Ericae). Gwne zwizki. Flawonoidy (m.in. kwercetyna, mirycetyna i ich aglikony), olejek eteryczny, kwasy organiczne (m.in. kw. fumarowy), zwizek goryczowy, glikozyd hydrolizujcy do hydrochinonu, sole mineralne. Dziaanie. Diureticum, stomachicum. Zwikszone wydalanie moczu jest przypisywane obecnoci flawonoidw w surowcu, natomiast dziaanie sabo bakteriobjcze w drogach moczowych hydrochinonowi i bliej nieokrelonej substancji antybiotycznej. Ponadto wycigi z kwiatw wrzosu pobudzaj nieznacznie wydzielanie soku odkowego, uatwiaj trawienie i wywieraj sabe dziaanie przeciwzapalne. Zastosowanie. Jako rodek pomocniczy w zapaleniu Kbkw nerkowych (glomemrulonephritis), zapaleniu miedniczek nerkowych (pyelitis) odmiedniczkowym zapaleniu nerek (nephropyelitis), zapaleniu pcherza (cystitis) i kamicy moczowej (urolithiasis) oraz zapobiegawczo w zagraajcej kamicy. Rwnie jako adiuvans, w leczeniu goca przewlekego postpujcego, skazy moczanowej, nieytu odka i jelit, niedokwanoci. Postacie leku. Dec. Flor. Callunae 23 yki kwiatw na 2 szklanki wody (gotowa 5 min, przecedzi), pi 1/31/2 szklanki 23 razy dz. godzin przed jedzeniem jako lek mo-

94

czopdny i pobudzajcy trawienie. Korzystniej jest stosowa surowiec jako skadnik moczopdnej mieszanki zioowej (np. wraz z Herb. Asperulae, Stigma Maydis, Herb. Herniariae, Fl. Cyani, Fruct. Foeniculi, Fl. Primulae, Fl. Ulmariae, Fol. Betulae) lub mieszanki goryczowej (np. wraz z Herb. Cnici bened., Herb., Hyperici, Fol. Menthae pip., Rad. Taraxaci, Rad. Archangelicae, Rhiz. Calami, Herb. Millefolii, Anth. Anthemidis).
CAPSELLA BURSA PASTORIS TASZNIK POSPOLITY

Ang. Capsell; franc. Bourse a pasteur; niem. Gemeines Hirtentschel; ros. Pastuszaja sumka. Wystpowanie. W wielu krajach na pkuli pn.; w Polsce powszechnie na pastwiskach, ugorach. Surowiec. Ziele tasznika Herba Bursae pastoris. Gwne zwizki. Mieszanina flawonoidw (m.in. glikozydy kwercetyny i luteoliny), aminy biogenne (m.in. cholina, acetylocholina, tyramina), kwasy organiczne (m.in. kw. askorbowy), garbnik, sole mineralne. Dziaanie. Antihaemorrhagicum. Wycigi z surowca, po podaniu doustnym, dziaaj przeciwkrwotocznie, zwaszcza na macic, przewd pokarmowy, drogi moczowe i bon luzow nosa, natomiast s nieskuteczne w krwawieniach pucnych. Zwikszaj rwnie napicie cian naczy i mini macicy, podobnie do alkaloidw sporyszu, lecz wielokrotnie sabiej. Badania farmakologiczne wykazay, e czynnik przeciwkrwotoczny jest mao trway i po kilku miesicach przestaje dziaa. Zastosowanie. W krwawieniach w przewodzie pokarmowym, w powtarzajcych si czsto krwawieniach z nosa (epistaxis) i drg moczowych, zwaszcza w nadmiernych krwawieniach miesiczkowych (menorrhagia) i pomocniczo w mao nasilonych krwotokach macicznych (metrorrhagia). Postacie leku. Inf. Herb. Bursae pastoris 1 yka ziela na szklank wody (naparza 1520 min, przecedzi), pi 1/4 1/3 szklanki 23 razy dz. W krwawieniach w przewodzie pokarmowym lepsze wyniki otrzymuje si stosujc odpowiednie mieszanki zioowe (np. wraz z Rhiz. Tormentillae, Fol. Vitis idaeae, Herb. Violae tricol., Herb. Polygoni avic., Fol. Urticae, Fruct. Rosae) lub w krwawieniach macicznych (np. z Herb. Millefolii, Herb. Equiseti, Herb. Galeopsidis, Fol. Juglandis, Fl. Hippocastani, Anth. Arnicae, Fl. Calendulae).

95

CAPSICUM ANNUUM PIEPRZOWIEC ROCZNY

Ang. Red Pepper; franc. Poivre d'Espagne; niem. Spanischer Pfeffer; ros. Pieriec struczkowyj. Wystpowanie. W Ameryce tropikalnej, powszechnie uprawiany w wielu krajach, rwnie w Polsce. Surowiec. Owoc pieprzowca (papryka) Fructus Capsici. Gwne zwizki. Mieszanina kapsaicynoidw do 0,32% (m.in. kapsaicyna, dwuhydrokapsaicyna), karotenoidy do 0,5% (m.in. kapsantyna, kapsorubina), flawonoidy (m.in. apiina, luteolino-7glukozyd), olejek eteryczny do 1,25% (m.in. limonen, linalol), witaminy (m.in. wit. C do 250 mg/100 g, wit. E do 1000 ng/100 g), leukoantocyjany. Dziaanie. Rubefaciens. Wycigi z surowca zawieraj kapsaicynoidy, ktre silnie drani skr oraz bony luzowe. W odrnieniu od glikozynolatw (patrz: Brassica nigra), tylko nieznacznie rozszerzaj skrne naczynia wosowate i wywouj sabe zaczerwienienie. Po wtarciu w skr odczuwa si najpierw ciepo, a po pewnym czasie silne palenie, spowodowane podranieniem zakocze nerww czuciowych. Jednak nawet przy duych steniach kapsaicynoidw w wycigu i intensywnym wcieraniu, nie dochodzi do powstawania pcherzy na skrze. O wiele silniej dziaaj wycigi z owocw pieprzowca na bony luzowe, a w zetkniciu z okiem wywouj gwatowny i dugotrway bl oraz stan zapalny. Zastosowanie. Tylko zewntrznie: w postaci mazide, maci, plastrw i nalewki, w blach o charakterze gocowym, zapaleniu korzeni nerwowych, nerwoblach, blach stawowych i miniowych rnego pochodzenia. Doustnie sproszkowane owoce pieprzowca s stosowane jedynie jako ostra przyprawa do mis i potraw. Przeciwwskazania. Zapalenie skry, oparzenia, nadwraliwo na kapsaicynoidy. Postacie leku. Tinct. Capsici do uytku zewntrznego jako derivans oraz jako skadnik preparatw zoonych, m.in. maci Histadermin i Linim. Capsici comp. Preparaty zawierajce kapsaicynoidy do uytku zewntrznego: maci Capsiderm, Capsiplex, Calovat (CSRS) oraz mazida Capsigel i Kapsitrin (ZSRR), take plaster przeciwblowy Kapsiplast.
CARUM CARVI KMINEK ZWYCZAJNY

Ang. Caraway; franc. Carvi; niem. Kmmel; ros. Tmin obyknowiennyj. Wystpowanie. W caej Europie i w Azji; w Polsce powszechnie na kach i przydroach, rwnie uprawiany w duych ilociach.

96

Surowiec. Owoc kminku Fructus Carvi; suy do otrzymywania olejku kminkowego Oleum Carvi. Gwne zwizki. Olejek eteryczny do 6% (m.in. karwon, limonen, karweol), flawonoidy (m.in. kwercetyna, kemferol), leukoantycyjany, zwizki poliacetylenowe (m.in. falkaryndion), kwasy organiczne (m.in. kw. kawowy), olej tusty, do 20% zwizki biakowe i cukrowe. Dziaanie. Carminativum, spasmolyticum, lactagogum. Kminek zmniejsza lub usuwa cakowicie stany skurczowe w przewodzie pokarmowym, przywraca normaln amplitud ruchw perystaltycznych jelit, nieznacznie pobudza wydzielanie sokw trawiennych, uatwia przyswajanie skadnikw pokarmu oraz zapobiega wzdciom, szczeglnie u maych dzieci i modziey, jest wia typowym rodkiem wiatropdnym (carminativum). Ponadto wywiera sabe dziaanie moczopdne, przypisywane zwizkom flawonomowym oraz niektrym skadnikom olejku eterycznego. Wodny wycig z owocw kminku wzmaga laktacj u matek karmicych i porednio poprawia trawienie u oseskw. Zastosowanie. W zaburzeniach trawiennych u dzieci, modziey i osb w wieku podeszym przy rwnoczesnych wzdciach, blu brzucha, utracie apetytu, nieregularnych wyprnieniach wywoanych przejciow lub przewlek atoni jelit, niedostatecznym wydzielaniem sokw trawiennych i nadmiern fermentacj. Rwnie dla kobiet karmicych w celu zwikszenia laktacji. Owoce kminku s znan i cenion przypraw do mis, pieczywa i napojw alkoholowych. Olejek kminkowy Ol. Carvi stosuje si jako skadnik mikstur w zaburzeniach trawiennych, jako corrigens zapachowy i smakowy do niektrych pynnych form leku oraz zewntrznie do mazide przeciwwierzbowcowych. Surowiec jest skadnikiem mieszanek zioowych Normosan, Digestosan, wycig wchodzi w skad prep. Rhelax i Gastrochol. Postacie leku. Fruct. Carvi pulv. doustnie 0,61,0 g sproszkowanych owocw w miodzie lub powidach 24 razy dz. jako wiatropdny. Inf. Fruct. Carvi 1 yka owocw rozdrobnionych na 11/2 szklanki wody, pi 1/41/2 szklanki 23 razy dz., dla dzieci 1/2 11/2 yki naparu 23 razy dz. po posikach jako carminativum. Korzystniej jest stosowa owoce kminku z innymi zioami wiatropdnymi, np. z Anth. Chamomillae, Fruct. Foeniculi, Fol. Menthae pip., Herb. Thymi, Rhiz. Calami, Rad. Archangelicae.
CASSIA ANGUSTIFOLIA SENES WSKOLISTNY

Ang. Senna; franc. Sens; niem. Senna; ros. Kassja uzkolistnaja. Wystpowanie. Indie, Pakistan, Pwysep Arabski, pdn.-wsch. Afryka, rwnie uprawiany.

97

Surowce. Listek senesu Folium Sennae; owoc (strk) senesu Fructus Sennae (syn. Folliculus Sennae, zwany strczkiem senesowym). Gwne zwizki. Ponad 20 antrazwizkw (ok. 3,8%), w tym poczenia glikozydowe (m.in. sennozydy A, B, C, D) oraz nieglikozydowe (m.in. sennidyny A, B, C, chryzofanol, fiscjon, aloeemodyna). Ponadto flawonoidy, ywice, luz. Dziaanie. Laxativum, cholagogum. Listki i strki senesu dziaaj na jelito grube i powoduj przeczyszczenie. Substancjami czynnymi s antrazwizki, przede wszystkim poczenia glikozydowe, ktre silnie pobudzaj perystaltyk jelita grubego. Dziaanie antrazwizkw patrz: rozdz. Farmakodynamika (str. 283). Senes jest szczeglnie wartociowym rodkiem przeczyszczajcym, gdy dziaa szybciej ni inne surowce (6 8 godzin od przyjcia leku). Ponadto senes zawiera mao ywic, prawie wcale nie drani bon luzowych przewodu pokarmowego i nie wywouje ich przekrwienia. Dziaanie ciopdne jest nieznaczne. Zastosowanie. W zaparciach atonicznych, szczeglnie u osb w wieku podeszym i cierpicych na otyo, rwnie w zaparciach spastycznych, lecz cznie z preparatami przeciw-skurczowymi (np. papaweryna, pilokarpina, Scopolan, Tinct. Belladonnae) i w zaparciach przejciowych, np. po operacjach, cikich chorobach zakanych, wielodniowym przebywaniu w ku, a nawet w okresie ciy. Przy przyjciu senesu lub innych surowcw z tej grupy mleko matek karmicych nabiera waciwoci przeczyszczajcych. Senes jest szczeglnie zalecany dla dzieci. Przeciwwskazania. Patrz: Frangula alnus. Listki senesu wchodz w skad mieszanki zioowej Normosan. Postacie leku. Inf. Fol. Sennae 12 yki listkw na 2/3 szklanki wody (naparza 15 min, przecedzi), pi 23 yki 13 razy dz. po posikach, wieczorem jednorazowo do szklanki; dzieci i kobiety ciarne odpowiednio mniej. Preparaty: Sennagran (CSRS) granulat wieloskadnikowy jako purgans; Pursennid (Szwajcaria) dra. zawieraj 12 mg czystych sennozydw; Senpurgin (RFN) tabl. zawieraj 8,6 mg sennozydw; Floripuran (RFN) dra. zawieraj 14 mg sennozydw.
CENTAUREA CYANUS CHABER BAWATEK

Ang. Cornflower; franc. Bleuet des champs; niem. Kornblume; ros. Wasilek sinyj. Wystpowanie. W Europie i Azji; w Polsce pospolity chwast zboowy.

98

Surowiec. Kwiat bawatka (bez kielicha) Flos Cyani. Gwne zwizki. Antocyjanidyny (m.in. cyjanina do 0,7%, pelargonina), flawonoidy (m.in. apigenino-glukozo-glukuronid), sole mineralne (m.in. duo manganu). Dziaanie. Diureticum, antiphlogisticum. Zarwno w badaniach farmakologicznych, jak i klinicznych stwierdzono skuteczne dziaania moczopdne wycigw z kwiatw bawatka. Zwikszaj one znacznie dobow ilo wydalanego moczu u osb z obrzkami na tle nerczycowym oraz w niewyrwnanej niewydolnoci krenia. Zwrcono te uwag na nieznaczne, cho uchwytne, pobudzenie czynnoci ciotwrczej wtroby. Zewntrznie surowiec dziaa przeciw-zapalnie oraz w pewnym stopniu przeciwbakteryjnie i przeciwalergicznie, jest wykorzystywany w niektrych schorzeniach oczu. Zastosowanie. Doustnie w przewlekych, mao nasilonych schorzeniach nerek ze zbyt skpym wydalaniem moczu, w obrzkach na tle nerczycowym lub kreniowym, pomocniczo w zapaleniu kbkw i miedniczek nerkowych, profilaktycznie w zagroeniu kamic moczow. Zewntrznie w stanach zapalnych oczu, a wic w zapaleniu brzegw powiek (blepharitis marginalis), zapaleniu spojwek (conjunctivitis), wiosennym zapaleniu spojwek (conjunctivitis vernalis), nadwraliwoci na promienie soneczne i promieniowanie z ekranw telewizyjnych. Postacie leku. Inf. Flor. Cyani 1 yka kwiatw na szklank wrzcej wody (naparza 15 min, przecedzi), pi szklanki 2 razy dz. midzy posikami jako diureticum; korzystniej jest stosowa z innymi zioami, np. z Fl. Sambuci, Herb. Violae tricol., Fruct. Petroselini, Fol. Betulae, Fl. Millefolii, rad. Ononidis, Herb. Equiseti; zewntrznie (przymoczki) ten sam napar, lecz korzystniej np. z Fl. Plantaginis, Anth. Chamomillae, Herb. Asperulae, Fl. Calendulae, Herb. Euphrasiae.
CEPHAELIS IPECACUANHA IPEKAKUANA PRAWDZIWA (WYMIOTNICA)

Ang. Ipecacuanha; franc. Ipecacuanha annele; niem. Brechwurzel; ros. Rwotnyj korie. Wystpowanie. W Ameryce Poudniowej, uprawiana w Indiach i na Pwyspie Malajskim. Surowiec. Korze ipekakuany (wymiotnicy) Radix Ipecacuanhae; analogicznego surowca dostarcza Cephalis acuminata z Panamy. Gwne zwizki. Alkaloidy izochinolinowe 26% (m.in. emetyna, cefelina, psychotryna), saponiny ok. 2,5%, skrobia do 40%, glikozyd ipekozyd, zwizki ywicowe.

99

Dziaanie. Expectorans, emeticum, amoebicidum. Zwizki czynne ipekakuany, po podaniu doustnym, drani bon luzow odka i zalenie od siy tego bodca wywouj wymioty lub tylko odruch wykrztuny. Mae dawki wycigw z surowca pobudzaj czynno wydzielnicz niektrych narzdw, zwikszaj wydzielanie luzu w krtani i oskrzelach, przywracaj naturalne ruchy nabonka rzskowego i uatwiaj odkrztuszanie. Wiksze dawki szybko wywouj wymioty. Ponadto ipekakuana dziaa skutecznie na formy tropozoitowe (nie za na cysty) czerwonki pezakowej (amoebiasis intestinalis), wywoanej przez Entamoeba histolytica; zabija take umiejscowion w wtrobie motylic (Fasciola hepatica) oraz wykazuje wyrane waciwoci przeciwbakteryjne. Gwny alkaloid ipekakuany emetyna, jest tak samo skuteczny jak wycig z surowca i moe by podawany pozajelitowe. Dziaania uboczne. Py sproszkowanego korzenia powoduje skurcz krtani, kaszel i atak astmy, natomiast wycigi, po dawkach wyszych od wymiotnych, drani silnie odek, obniaj cinienie krwi, wywouj niemiarowo serca, oglne zmczenie i osabienie refleksu, a nawet zapa. Podczas leczenia emetyna moe wystpi linienie, ze samopoczucie, trudnoci w przeykaniu. Zastosowanie. Korze ipekakuany lub wycig stosuje si jako rodek wykrztuny w ostrym nieycie oskrzeli, zwaszcza we wczesnym jego stadium, rwnie w stanach przewlekych; pomocniczo w pylicy i w krztucu. Rwnie jako rodek wymiotny, szczeglnie dla dzieci, w zatruciach pokarmowych i innych, z wyjtkiem zatru alkaliami i silnymi kwasami, produktami destylacji ropy naftowej i strychnin. Alkaloid ematyn podaje si podskrnie lub dominiowo w leczeniu pezakowicy (amoebiasis), rzadko w alkoholizmie i w kuracjach odwykowych. Przeciwwskazania. Organiczne schorzenia serca, nerek i wtroby, zaawansowana marsko wtroby, ostry nieyt odka i nerek, choroba wrzodowa; wskazana ostrono w ciy i w okresie miesiczkowania oraz dla maych dzieci i osb w wieku podeszym. Zastosowanie w homeopatii. Katar z kichaniem i uczuciem zatkania nosa, zanik powonienia, czste i silne krwawienia z nosa. Katar sienny; 2. Kaszel suchy, duszcy z nudnociami i wymiotami, zaciskajcy gardo. Kaszel krztucowy z sinic, sztywnoci koczyn i kurczem nagoni (pianie); 3. Ostry lub przewleky nieyt odka i jelit ze staymi nudnociami, w ktrych wymioty nie przynosz ulgi przy jednoczenie nieoboonym jzyku. Stolce te, wodniste, pienice si, jakby sfermentowane, z domieszk krwi.

100

Postacie leku. Rad. Ipecacuanhae pulv. doustnie 0,03 0,12 g pro dosi, 23 razy dz. w opatkach; dawki najwysze 0,2 g pro dosi, 0,4 g pro die jako expectorans; prep. Tussicodin tabl. zawieraj sproszkowany korze i kodein, stosowane jako expectarans i antitussivum. Tinct. Ipecacuaahae doustnie 1020 kropli w kieliszku wody 23 razy dz.; dawki najwysze 1,0 g pro dosi, 4,0 g pro die jako expectorans. Dawki wymiotne s dwukrotnie wiksze. Extr. Ipecacuanhae siec. doustnie 0,05 g pro dosi, 0,15 g pro die; dawki najwysze 0,2 g pro dosi, 0,4 g pro die jako expectcrans. Emetinum hydrochl. (WRL) ampuki 30 mg i 60 mg jako amoebicidum.
CETRARIA ISLANDICA TARCZOWNICA ISLANDZKA

Ang. Iceland Moss; franc. Cetraire d'Islande; niem. Islndisches Moos; ros. Islandskij moch. Wystpowanie. Na pkuli pn., w Polsce pod ochron. Surowiec, Porost islandzki (cala wysuszona plecha) Lichen islandicus. Gwne zwizki. Kwasy porostowe do 4% (m.in. kw. fumaroprotocetrarowy, kw. D-protolichesterynowy, kw. usninowy), wielocukry do 70% (m.in. lichenina, izolichenina). luz, sole mineralne (m.in. jod). Dziaanie. Mucilaginosum, bactericidum, antihydroticum, antiemeticum. Porost islandzki dziaa osaniajce na bony luzowe grnych drg oddechowych i przewodu pokarmowego, zwaszcza odka (obecno licheniny i luzu), zmniejsza stan zapalny i chroni przed podranieniem. Ze wzgldu na obecno kwasw porostowych hamuje rozwj licznych drobnoustrojw Gram-dodatnich oraz paeczek grulicy ludzkiej, pobudza wydzielanie soku odkowego, zwiksza aknienie i przyswajanie skadnikw pokarmu. Stwierdzono rwnie wpyw na przemian materii za porednictwem gruczou tarczycowego i pobudzenia wytwarzania tyreoglobuliny (obecno jodu). Surowiec ma rwnie znane od dawna waciwoci przeciw-potne i przeciwwymiotne oraz niedawno poznane waciwoci cytotoksyczne (tylko po podaniu pozajelitowym). Wykazano dowiadczalnie na zwierztach obcionych przeszczepionymi nowotworami, e wstrzyknicia wielocukrw (wodny wycig z surowca zawierajcy lichenin i izolichenin.) wyranie hamuj rozwj tkanki rakowej. Zastosowanie. W nieytach grnych drg oddechowych, zapaleniu garda i jamy ustnej, nieycie odka, chorobie wrzodowej odka i dwunastnicy. Rwnie w niedokwano-

101

ci, utrudnionym trawieniu i przyswajaniu, oglnym wychudzeniu i osabieniu po przebytych cikich chorobach lub operacji. Pomocniczo podczas leczenia grulicy puc chemio-terapeutykami, jako rodek chronicy bon luzow przed uszkodzeniem salicylanami (PAS) i zapobiegajcy nudnociom i wymiotom po duych dawkach antybiotykw oraz jako synergicznie dziaajcy z tuberkulostatykami. Wycig z surowca wchodzi w skad kropli Pectosal. Postacie leku. Dec. Lichenis islandici odwar zagszczony (dec. concentratum) z 2 yek zi na 3 szklanki wody (gotowa powoli do otrzymania 2/3 objtoci pocztkowej, przecedzi do termosu) pi 13 yki 23 razy dz. jako pobudzajcy trawienie, przeciwpotny i przeciwwymiotny; pi 1/41/2 szklanki jako adiuvans w leczeniu grulicy chemioterapeutykami; zewntrznie jako pukanka (rozcieczy 2 razy wod) w zapaleniu jamy ustnej i garda. Porost islandzki jest czstym skadnikiem mieszanek zioowych: wspomagajcej w grulicy (np. wraz z Herb. Pulmonariae, Rad. Symphyti, Herb. Galeopsidis, Rhiz. Calami, Fol. Menthae pip.), pobudzajcej trawienie (np. wraz z Fol. Menyanthidis, Herb. Cnici bened., Herb. Centauri, Rad. Inulae), przeciwpotnej (np. wraz z Fol. Salviae, Herb. Hyssopi, Fl. Helianthii), osaniajcej (np. wraz z Rad. Althaeae, Fol. Plantaginis lanc., Rad. Glycyrrhizae, Herb. Equiseti, Rad. Symphyti).
CHELIDONIUM MAJUS GLISTNIK (JASKCZE ZIELE)

Ang. Greater Celandine; franc. Chelidoine; niem. Schllkraut; ros. Czistotiel bolszoj. Wystpowanie. W caej Europie i pn. Azji; w Polsce powszechnie na nizinach. Surowiec. Ziele glistnika Herba Chelidonii, zbierane w okresie kwitnienia. Gwne zwizki. Mieszanina ok. 20 alkaloidw izochinolinowych (0,30,7%) zawarta w pomaraczowym soku mlecznym (m.in. chelidonina, sangwinaryna, chelerytryna, protopina), aminy biogenne (histamina, tyramina), kwasy organiczne (m.in. kw. chelidonowy), flawonoidy, cukry redukujce, lady olejku eterycznego, sole mineralne. W korzeniach glistnika jest do 30% alkaloidw (przecitnie ok. 14%). Dziaanie. Spasmolyticum, cholagogum, sedativum, antihistaminicum. Surowiec zawiera szereg alkaloidw o rnorodnym dziaaniu, niekiedy nawet antagonistycznym. Waciwoci glistnika s wypadkow dziaa jego poszczeglnych zwizkw.

102

Najsilniejsze i najskuteczniejsze jest dziaanie przeciwskurczowe na minie gadkie przewodu pokarmowego i drg ciowych odpowiadajce prawie poowie siy dziaania papaweryny. Wkrtce po podaniu doustnym ustpuj lekkie stany skurczowe i zwizany z nimi bl oraz zostaje przywrcona prawidowa ruchowo. Liczne badania wykazay wyran popraw pracy jelit i przewodw ciowych, atwiejszy przepyw ci do dwunastnicy i prawidowe ruchy perystaltyczne. Omawiany surowiec ma rwnie waciwoci przeciwalergiczne potwierdzone w dowiadczeniach na zwierztach, mianowicie zmniejsza lub znosi wstrzs anafilaktyczny i histaminowy. Stwierdzono take in vitro oraz in vivo hamowanie wzrostu bakterii Gram-dodatnich i Gram-ujemnych oraz patogennych grzybw i pasoytniczych pierwotniakw, przypisywane obecnoci sangwinaryny. Glistnik wywiera nie znaczne dziaanie uspokajajce na orodkowy ukad nerwowy (chelidonina, -homochelidonina) oraz cytotoksyczne. Niektre alkaloidy glistnika s truciznami protoplazmatycznymi, hamuj podzia komrek, a wedug bada radzieckich powstrzymuj w mniejszym lub wikszym stopniu rozwj misaka gruczolaka i raka u rnych zwierzt. Dziaania uboczne. Zwikszanie kurczliwoci minia macicy, sabe podwyszanie cinienia krwi, natomiast w dawkach przekraczajcych lecznicze i po dugotrwaym stosowaniu wystpuje podranienie przewodu pokarmowego, wymioty, oraz uszkodzenie oczu zblione objawy do jaskry. Zastosowanie. Wycig z ziela glistnika w stanach skurczowych drg ciowych, kolce ciowej (cholecystalgia), w zastoju ci, blu brzucha spowodowanym kurczem jelit. Rwnie w podostrym i przewlekym zapaleniu drg ciowych (cholangitis), zwaszcza w zapaleniu pcherzyka ciowego, pomocniczo w kamicy ciowej, niezalenie od umiejscowienia zogw, rwnie w zespole objaww po zabiegach chirurgicznych na drogach ciowych. Alkaloid chelidonina jest stosowany analogicznie jak wycigi z surowca. Mieszanina oczyszczonych alkaloidw glistnika jest stosowana w grzybicy wysikowej, wyprzeniowej i rogowaciejco-uszczcej, w bakteryjnych zakaeniach skry, nawet ropiejcych i z odczynem zapalnym, take w wyprysku niemowlcym i modzieczym. Alkaloidy sangwinaryna i chelerytryna stosuje si w rzsistkowym zapaleniu pochwy, szyjki macicy, ujcia cewki moczowej i sromu. Sok mleczny otrzymywany ze wieego ziela, barwy intensywnie pomaraczowej, jest uywany w medycynie ludowej do przyegania brodawek, kykcin i gruliczych ognisk skrnych, Przeciwwskazania. Kocowy okres ciy, ostre zapalenie odka, choroba wrzodowa, jaskra. Ziele glistnika jest skadnikiem Spec. cholagogae nr 2,

103

a wycigi wchodz w skad. Sir. Pini comp., tabl. Azarina i proszku Gastrochol. Zastosowanie w homeopatii. 1. Przy wszelkich schorzeniach wtroby i drg ciowych (zwaszcza wtedy, gdy towarzyszy im silny, gboki bl pod praw opatk) z jednoczesn skonnoci do rozwolnie; 2. Stany nieytowe bon luzowych. Postacie leku. Tinct. Chelidonii 1030 kropli 24 razy dz. przed jedzeniem; dawka maksymalna 1,5 g pro dosi; 4,5 g pro die. Nalewka dziaa skuteczniej przeciwskurczowo razem z Tinct., Belladonnae (synergizm alkaloidw). Ma Chelifungin (Herbapol) zawiera mieszanin alkaloidw i jest stosowana w grzybicach skry. Ma Chelivag zawiera sangwinaryn i chelerytryn i jest stosowana w zakaeniach i zapaleniu pochwy i sromu. Chelidoninum hydrobromicum 12 tabl. 20 mg 13 razy dz. po jedzeniu jako rodek przeciwskurczowy i ciopdny.
CHRYSANTHEMUM CINERARIAEFOLIUM ZOCIE DALMATYSKI

Ang. Dalmatian Pyrethrum; franc. Pyrethre de Dalmatie; niem. Dalmatische Insektenblme; ros. Piretrum czinerarielistnij. Wystpowanie. Na wybrzeu Adriatyku; uprawiany w wielu krajach, rwnie w Polsce. Surowiec. Koszyczek kwiatowy zocienia dalmatyskiego Anthodium Pyrethri (syn. Flos Pyrethri). Gwne zwizki. Estry kwasu chryzantemowego z alkoholami pyretrolonem i cinerolonem, stanowice mieszanin pyretryn I i II oraz cineryn I i II w iloci 0,51,5%. Dziaanie. Insecticidum. Sproszkowane kwiaty zocienia lub wycigi benzynowe s silnie trujce dla zwierzt zimnokrwistych, gwnie dla insektw i niektrych, robakw (np. owsiki, glisty ludzkiej. W zetkniciu z owadami lub robakami zwizki czynne szybko wchaniaj si, hamuj aktywno enzymw oddechowych i powoduj ich mier, natomiast nie dziaaj na organizmy ciepokrwiste, bowiem jako poczenie estrowe po podaniu doustnym s atwo hydrolizowane przez enzymy krwi lub tkanek oraz przez soki trawienne, i trac sw aktywno. Nie ulegaj te resorpcji przez bony luzowe i skr i ciepo-krwistych. Dziaania uboczne. Niektre osoby wykazuj nadwraliwo na pyretryny i po zetkniciu si z nimi reaguj zapaleniem skry o charakterze rumieniowym lub pcherzykowym.

104

Zastosowanie. Zewntrznie przeciw pasoytom czowieka (wszy gowowe, onowe, odzieowe, ich gnidy, pchy, wierzbowce) i przeciw pasoytom zwierzt domowych oraz byda (wszy, wszoy); rwnie przeciw insektom (np. mrwki, pajki, pluskwy, karaluchy). Postacie leku. Tinct. Pyrethri tylko zewntrznie przeciw wszawicy do nacierania lub zwilania owosienia skry 23 razy dz.; przeciw wierzbowcom wciera w skr 2 razy dz. w cigu 23 dni; rwnie do opryskiwania byda przeciw wszom i wszoom. Do zwalczania insektw domowych su sproszkowane kwiaty (tzw. proszek dalmatyski) i roztwr pyretryn w nafcie lub benzynie (do rozpylania).
CICHORIUM INTYBUS CYKORIA PODRNIK

Ang. Chicory; franc. Chicore; niem. Gemeine Wegwarte; ros. Cikorij obyknowiennyj. Wystpowanie. W wielu rejonach pkuli pn.; w Polsce powszechnie na kach, miedzach. Surowiec. Korze cykorii (podrnika) Radix Cichorii. Gwne zwizki. Sok mleczny (w nim gorzkie zwizki: laktucyna, laktukopikryna) fitosterole (m.in. taraksasterol), cholina, kwasy polifenolowe, gorzki glikozyd intybina, cukry redukujce, inulina do 40%, lady olejku eterycznego, sole mineralne. Dziaanie. Cholereticum, stomachicum, diureticum. Surowiec pobudza czynno wtroby, nieznacznie i krtkotrwale zwiksza wytwarzanie ci (cholereticum) oraz wzmaga wydzielanie soku odkowego. Ponadto stwierdzono sabe i do nieregularne zwikszenie diurezy. Zastosowanie. Jako pomocniczy rodek ciotwrczy w mao nasilonych przewlekych zaburzeniach czynnoci wydzielniczej wtroby, take w utrudnionym trawieniu wywoanym niedoborem kwasu solnego i pepsyny w odku oraz w osabieniu filtracji w kbkach nerkowych. Ze wzgldu na oglne sabe dziaanie surowca, jest stosowany wycznie w zestawieniu z innymi zioami. W lecznictwie ludowym uywany jako rodek poprawiajcy przemian materii i uzupeniajcy niedobr mikroelementw. wiee ziele cykorii suy jako jarzyna, natomiast korzenie odmian uprawianych s przerabiane na cykori. Postacie leku. Wycznie jako skadnik mieszanek ciotwrczej i ciopdnej, np. wraz z Fol. Menthae pip., Herb. Abrotani. Infl. Helichrysi, Herb. Hyperici, Herb. Chelidonii, Herb. Millefolii; jako skadnik moczopdnej mieszanki Urosan (Species diureticae), granulatu Urogran oraz ziek na przemian materii (np. wraz z Fol. Urticae, Rad. Taraxaci, Rad.

105

Saponariae, Herb. Cnici bened., Herb. Polygoni avic., Fucus, Fl. Callunae).
CINCHONA SUCCIRUBRA CHINOWE DRZEWO

Ang. Cinchona; franc. Quinquina; niem. Chinabaum; ros. Chinnoe dieriewo. Wystpowanie. W Ameryce Poudniowej w stanie naturalnym, natomiast odmiany wysokoalkaloidowe s uprawiane w Indiach i na Jawie. Znane s te pokrewne gatunki drzewa chinowego suce do izolowania alkaloidw chininy i chinidyny. Surowiec. Kora chinowa Cortex Cinchonae (syn. Cortex Chinae). Gwne zwizki. Mieszanina alkaloidw chinolinowych ok. 10% (m.in. chinina, chinidyna, cynchonina), garbniki katechinowe do 10%, zwizki trjterpenowe (jako wolne kwasy chinowowy i cincholowy oraz jako kwasy zwizane), kwasy organiczne (m.in. kw. chinowy), sole mineralne. Dziaanie. Kora stomachicum; chinina amoebicidum, uterotonicum, antipyreticum; chinidyna cardiosedativum Wycigi z kory chinowej zawieraj alkaloidy zwizane z garbnikami i odznaczajce si b. gorzkim smakiem. Pobudzaj one wytwarzanie soku odkowego, przyspieszaj trawienie oraz przyswajanie skadnikw odywczych, dziki czemu dziaaj wzmacniajco (tonicum, roborans). Chinina zabija bezpciowe erytrocytarne formy wszystkich rodzajw Plasmodium, dziaa przeciwgorczkowo i przeciwblowe, pobudza misie macicy, zwiksza te amplitud i czas trwania potencjau czynnociowego mini szkieletowych. Chinidyna jest prawoskrtnym izomerem chininy i dziaa m.in. przeciw-arytmicznie. Dziaania uboczne. Chinina wywouje szum w uszach, zawroty gowy, bicie serca, drenie rk, wymioty, bezsenno, a przy idiosynkrazji rwnie pokrzywk, podwysza temperatur ciaa, pobudza krwawienia maciczne, obnia poziom hemoglobiny, a po duszym stosowaniu dziaa niekorzystnie na wtrob i nerki; Chinidyna w dawkach wyszych od leczniczych i przy nadwraliwoci osabia czynno serca, powoduje niekiedy drenie wkienkowe komr serca, podwjne widzenie, upoledzenie oddechu oraz alergiczne reakcje skry. Zastosowanie. Wycigi z kory chinowej stosuje si jako rodek goryczowy w niedokwanoci, braku aknienia, zmniejszonej tolerancji na tuszcze, w mao nasilonych zaburzeniach jelitowych z objawami sytoci i blu brzucha, w nieregularnym wyprnieniu. Chinina, jako chlorowodo-

106

rek, siarczan lub glukonian, jest stosowana doustnie i poza-jelitowo przeciw szczepom Plasmodium opornym na leki przeciwmalaryczne (np. Arechin), w postaci wleww doylnych w leczeniu zimnicy mzgowej oraz we wszystkich innych postaciach zimnicy (np. w Wietnamie stosowano siarczan chininy 14 dni, pyrimethamine 3 dni i diaphenylsulfon 28 dni) w tzw. leczeniu skojarzonym z lekami syntetyczaymi. Chinin stosuje si take w niektrych schorzeniach serca, np. w napadowym koataniu serca (tachycardia paroxysmalis), korzystnie cznie z preparatami naparstnicowymi, rwnie w praktyce ginekologicznej w celu pobudzenia i wzmocnienia skurczw w pocztkowej fazie porodu (zwykle cznie z oksytocyn) oraz w atonii macicy we wczesnym okresie po porodzie. Ponadto w lecznictwie wykorzystuje si waciwoci przeciwgorczkowe chininy, jako skadniki rnych specyfikw, oraz jej wpyw na minie szkieletowe w leczeniu miotonii wrodzonej (myotonia congenita), dystrofii miniowej (myotonia atrophica), dystonii torsyjnej samorodnej (dystonia musculorum delormans) i w krczu karku kurczowym (torticollis spastica). Chinidyna jest stosowana w arytmiach komorowych serca, takich jak czstoskurcz komorowy (tachycardia ventriculis), migotanie komr (fibrillatio ventricularis), w zapobieganiu arytmii u osb z niewydolnoci wiecow, lecz bez objaww zawau serca, lub u osb poddajcych si zabiegowi nacicia spojenia brzegw zastawki serca (commisurotomia). Rwnie w arytmiach przedsionkowych, migotaniu przedsionkw (fibrillatio atriorum), trzepotaniu przedsionkw (vibratio atriorum), zarwno w przypadkach wczesnych, jak i przewlekych, a nawet opornych na rnego rodzaju leki przeciwarytmiczne. Ostatnio wykazano przydatno chinidyny w niemiarowoci serca w okresie ciy (oprcz kocowego okresu) pod warunkiem cisego dawkowania. Przeciwwskazania. Dla chininy kocowy okres ciy, schorzenia ucha wewntrznego i nerwu wzrokowego, nadwraliwo, obniony poziom hemoglobiny, powane schorzenia wtroby i nerek, niedobr enzymu xglukozo-6-fosfo-dehydrogenazy; Dla chinidyny cakowity blok serca, zaburzenia przewodnictwa wewntrzkomrkowego, podostre i ostre zapalenia wsierdzia na tle bakteryjnym, przedawkowanie preparatw naparstnicy, nadczynno tarczycy z migotaniem zatokowym, silne rozszerzenie serca, zwenie zastawki dwudzielnej, idiosynkrazja na chinidyn. Interakcje chinidyny. Z doustnie podawanymi rodkami alkalizujcymi mocz (zwikszenie reabsorpcji i wzrost kardiotoksycznoci), z antybiotykami neomycyn (zwikszenie osabienia mini), z glikozydami nasercowymi i propranololem (zwikszenie toksycznoci chinidyny),

107

z garbnikami (po podaniu doustnym zanik aktywnoci wskutek tworzenia nierozpuszczalnych pocze). Zastosowanie w homeopatii. 1. Nastpstwa utraty pynw ustrojowych, krwi, dugotrwaych i obfitych stanw ropnych, zbyt dugo przecigajcego si karmienia dziecka piersi, obfitych dugotrwaych upaww, biegunki lub wymiotw; 2. Krwawienia i krwotoki ze wszystkich jam ciaa, jak rwnie do jam ciaa czy te mini lub tkanki podskrnej i ich nastpstwa; 3. Nieyty bon luzowych drg oddechowych i przewodu pokarmowego, szczeglnie drg ciowych; 4. Okresowo wystpowania objaww z du dokadnoci co 1 lub kilka dni czy tygodnia. Periodyczno nie jest objawem koniecznym przy ordynowaniu tego leku. Postacie leku. Tinct. Cinchonae doustnie 1530 kropli w kieliszku wody 23 razy dz. przed jedzeniem jako stomachicum; zewntrznie jako rodek lekko dranicy w chorobach wosw; Tinct. Cinchonae comp. doustnie 2040 kropli 23 razy dz.; Extr. Cinchonae fluid. doustnie 0,2 g pro dosi do receptury, rwnie zewntrznie. Chininum hydrochl. subst. i dra 0,05 g i 0,3 g doustnie w zimnicy, ginekologii i chorobach gorczkowych. Dawki maksymalne doustne 0,5 g pro dosi, 2,0 g pro die; ampuki 1 ml/250 mg (CSRS), doylnie w malarii. Preparaty zawierajce chinin: Amidochin dra. stosowane w przezibieniach, grypie itp.; Camphochin amp. 1 ml i 2 ml stosowane dominiowo jak wyej; Isochin dra. w stanach gorczkowych; Scorbopyrin dra. w przezibieniu, nieytach grnych drg oddechowych. Chinidinum sulf. subst. i dra., zwykle 0,20,4 g doustnie 23 razy dz. zwikszajc stopniowo do 1,5 g pro die, a po uzyskaniu poprawy dawki podtrzymujce 0,20,4 g pro die. Konieczne jest uprzednie wykonanie testu uczuleniowego ( draetki).
C1NNAMONUM CAMPHORA CYNAMONOWIEC KAMFOROWY

Ang. Camphor-tree; franc. Camphrier; niem. Kampferbaum; ros. Kamfornoe dieriewo. Wystpowanie. W pdn. Chinach, Japonii i na Tajwanie, rwnie uprawiany, m.in. na wyspie Cejlon i we wsch. Afryce. Surowiec. Z pni drzew otrzymuje si olejek eteryczny, a nastpnie z niego krystaliczny skadnik kamfor Camphorum. Gwne zwizki. Kamfora, stanowi do 50% olejku eterycznego i jest prawoskrtnym ketonem terpenowym. Kamfora racemiczna jest otrzymywana psyntetycznie z borneolu lub pinenu. Obie odmiany kamfory dziaaj identycznie.

108

Dziaanie. Stimulans, spasmolyticum; zewntrznie derivans, analgeticum, antisepticum. Kamfora, podana doustnie lub pozajelitowe, dziaa na orodkowy ukad nerwowy, podwysza nieznacznie prg wraliwoci kory mzgowej oraz orodkw podkorowych i wywouje stan pobudzenia psychicznego i ruchowego, ktrego nasilenie zaley od dawki. Kamfora ma rwnie wpyw na wegetatywne orodki mzgowe, szczeglnie na orodek oddechowy i naczynioruchowy, wywouje nieznaczne przyspieszenie i pogbienie oddechu oraz popraw krenia krwi, a przez to wzmoenie procesw utleniania i przemiany materii w samym miniu sercowym. Liczne badania sercowo-naczyniowego dziaania kamfory day jednak rozbiene wyniki, wobec czego brak jest przekonujcego farmakologicznego dowodu, e kamfora ma warto lecznicz jako rodek pobudzajcy serce lub krenie. Kamfora zmniejsza rwnie napicie mini gadkich odka, pcherzyka ciowego, oskrzeli i naczy krwiononych, lecz zbyt sabo, aby j mona wykorzysta do celw leczniczych. Zewntrznie kamfora drani skr, wskutek rozszerzenia naczy wosowatych powoduje jej zaczerwienienie, atwo przenika przez naskrek, dociera do zakocze nerww czuciowych i czciowo poraa je, dziaa wic jako rodek przeciwblowy. Ma ona rwnie waciwoci antyseptyczne. Chocia ilo kamfory wchaniajca si przez skr jest zbyt maa, aby moga bezporednio wywrze dziaanie oglnoustrojowe, to u niektrych osb zauwaono reflektoryjne pobudzenie oddechu. Dziaania uboczne. Po podaniu doustnym lub pozajelitowym wikszych dawek nastpuje podranienie odka (nudnoci, wymioty), pobudzenie orodkw podkorowych (skurcze kloniczne, zawroty gowy, zaburzenia mentalnoci, zapa), uszkodzenie wtroby (gdy brak zdolnoci szybkiego wizania kamfory z kwasem glukuronowym) i nerek (wydalanie kamfory z moczem). Zewntrznie, po wielokrotnie powtarzanym wcieraniu, moe nastpi bolesne zapalenie skry. Zastosowanie. Zewntrznie w postaci maci, mazide, roztworw do wciera wywoujcych zaczerwienienie i przekrwienie skry oraz zagodzenie blu w nerwoblach (neuralgia), zapaleniu korzeni nerwowych rdzenia (radiculitis), postrzale (lumbago), zapaleniu tkanki cznej wknistej (fibrositis), blach miniowych (myalgia), blach gocowych, uporczywym widzie skry. Ponadto wraz z innymi substancjami w nieytach grnych drg oddechowych, odmroeniach oraz do celw stomatologicznych. Dominiowo roztwory olejowe kamfory, wycznie jako rodek pomocniczy, w chorobach zakanych, w nieznacznym upoledzeniu oddechu i osabieniu czynnoci serca. Doustnie

109

tylko jako skadnik preparatw zoonych, dziaajcych wykrztunie, przeciwbakteryjnie i przeciwskurczowo. Przeciwwskazania. Ostre zapalenie skry, oparzenia II i III stopnia, rany otwarte. Zastosowanie w homeopatii. 1. Przy zapaciach naczynioruchowych; 2. Jako lek przeciwskurczowy i przeciw kolce; 3. Na pocztku nieytu nosa i stanw grypopodobnych, 4. Choleryna. Postacie leku. Zewntrznie do wciera przeciwblowych: Spir. camphoratus, Ol. camphoratum 10%, Ung. camphoratum, Linim. ammoniato-camphoratum, Linim. saponato-camphora-tum; ponadto inne zoone preparaty zawierajce kamfor ma Histadermin, Ung. contra congelationem, Spir. Angelicae comp., Linim. restaurans oraz prep. zawierajce kapsaicynoidy (patrz: Capsicum annuum). Ponadto jako skadnik preparatw stomatologicznych Camphenol, Chakaem i Kamfokrezol. Dominiowo; Soi. camphorae oleosae 20% pro inject. (ZSRR) amp. 1 ml 2 ml; prep. Camphochin (Polfa) amp. 1 ml i 2 ml w wirusowych i bakteryjnych schorzeniach puc i oskrzeli.
CIRSIUM OLERACEUM OSTROE WARZYWNY

Ang. Cabbage Thistle; franc. Cirse maraicher; niem. Kohldistel. Wystpowanie. W rodk. i wsch. Europie oraz na Syberii; w Polsce powszechnie na kach i w zarolach. Surowiec. Cae ziele zebrane w czasie kwitnienia Herba Cirsii oleracei. Gwne zwizki. Trjterpeny (m.in. -amyryna), flawonoidy (m.in. linaryna i pektolinaryna), fitosterole (m.in. 0-sytosterol), zwizki garbnikowe -pochodne pirokatechiny (45%), substancje ywicowe, sole mineralne. Dziaanie. Diureticum, adstringens, antibioticum. Wycigi z ziela ostroenia dziaaj moczopdnie (flawonoidy) wskutek zwikszania filtracji w kbkach nerkowych i zmniejszania resorpcji zwrotnej. Dziaaj rwnie przeciw-zapalnie w przewodzie pokarmowym, hamuj nadmierny wzrost flory bakteryjnej, reguluj resorpcj w jelicie cienkim. Wycigi te s pomocne w usuwaniu szkodliwych produktw przemiany materii w formie rozpuszczalnych pocze. Z powodu maej iloci garbnikw surowiec dziaa zewntrznie sabo cigajce. Zastosowanie. W lekkich dolegliwociach przewodu pokarmowego, m.in. w zaburzeniach trawienia i przyswajania skadnikw pokarmw, pomocniczo w chorobie reumatycznej, skazie moczanowej i zaburzeniach metabolicznych uwidaczniajcych si odczynami skrnymi. Surowiec stosuje si z reguy w recepturowych zestawieniach zioowych, wyjtko-

110

wo tylko per se. Dawniej, w okresie godu, ziele ostroenia byo traktowane jako warzywo. Postacie leku. Dec. Herb. Cirsii oleracei z 11/2 yki ziela na 2 szklanki wody, pi szklanki 23 razy dz. Przewanie stosuje si w mieszankach zioowych.
CITRUS AURANTIUM SUBSP. AMARA POMARACZA GORZKA

Ang. Bitter Orange; franc. Oranger amer; niem. Pomeranze; ros. Apielsin goikij. Wystpowanie. Indie i Chiny, obecnie uprawiana, zwaszcza w rejonie Morza rdziemnego. Odmiana sodka pomaraczy dostarcza owocw jadalnych. Surowiec. Owocnia pomaraczy gorzkiej Pericarpium Aurantii amari. Gwne zwizki. Olejek eteryczny do 2,5% (m.in. do 90% limonenu, dwupenten, nerol, citral i estry kwasu antranilowego), substancje goryczowe ok. 0,5% (trjterpeny typu limoniny), flawonoidy 510% (m.in. hesperydyna, naryngenina), karotenoidy (m.in. zeaksantyna, kryptoksantyna), pektyny. Dziaanie. Amarum, aromaticum, stomachicum. Wycigi z surowca, ze wzgldu na obecno goryczy, zwikszaj wydzielanie soku odkowego, uatwiaj i przyspieszaj proces trawienia oraz przyswajania skadnikw odywczych (patrz: Gentiana lutea). Dziaaj rwnie nieznacznie spazmolitycznie na minie gadkie odka i jelit oraz sabo przeciwbakteryjnie. Znaczenie maj take flawonoidy (tzw. bioflawonoidy, czyli witamina P), ktre zmniejszaj przepuszczalno cian naczy wosowatych (patrz: Viola tricolor), pod warunkiem, e przetwory z owocw pomaraczy bd przyjmowane przez duszy okres. Zastosowanie. W zbyt skpym wydzielaniu soku odkowego (hypoaciditas), braku aknienia, przejciowych zaburzeniach trawiennych (zmniejszona tolerancja na tuszcze, nieregularne wyprnienia, odbijanie), a nawet w stanach skurczowych jelit (bl brzucha i wzdcia). Rwnie w celu poprawiania smaku i zapachu mikstur oraz syropw. Surowiec suy do otrzymywania olejku pomaraczowego Oleum Aurantii, stosowanego do aromatyzowania lekw i stanowicego skadnik pasty Fitolizyna. Postacie leku. Tinct. Auranti amari doustnie 1530 kropli w kieliszku wody 23 razy dz. przed jedzeniem jako stomachicum; rwnie jako corrigens do lekw recepturowych i jako skadnik Tinct. amara, Tinct. Cinchonae comp. i Tinct. Rhei vinosa; Extr. Aurantii fluidum jako corrigens do kropli i mikstur; Sir. Aurantii amari jako corrigens

111

do lekw dla dzieci i jako skadnik prep. Citropepsin i Sir. Kalii guajacolosulfonici.
CLAVICEPS PURPUREA BUA WINKA CZERWONA

Ang. Ergot of Rye; franc. Ergot de seigle; niem. Mutterkorn; ros. Sporynia. Wystpowanie. Grzyb pasoytniczy na kosach yta i innych traw, wytwarza ciemne przetrwalniki w ksztacie rokw, zwane sporyszem. Surowiec. Sporysz (wysuszone przetrwalniki) Secale cornutum. Gwne zwizki. Mieszanina ok. 30 alkaloidw indolowych pochodnych kwasu d-lizergowego (do 0,8%) zoona z trzech grup; proste amidy (m.in. ergotyna), alkaloidy peptydowe (m.in. ergotamina i ergotoksyna, stanowica mieszanin ergokrystyny, ergokryptyny i ergokorniny), alkaloidy klawinowe (m.in. chanoklawina, agroklawina, elimoklawina). Ponadto aminy biogenne (m.in. tyra-mina, histamina), zwizki barwne (m.in. endokrocyna, klaworubina, ergoflawina), fitosterole (m.in. sytosterol, ergosterol), olej tusty ok. 30% Dziaanie. Sympatolyticum, angiotonicum, uterotonicum. Peptydowe alkaloidy sporyszowe oraz ergometryna wywieraj rnorodne, nawet czciowo przeciwstawne dziaania, przy czym mechanizm niektrych z nich nie jest dostatecznie poznany. Pobudzaj one wszystkie minie gadkie, wywoujc ich skurcz, niezalenie od rnic w unerwieniu lub od obecnoci jakiegokolwiek mediatora chemicznego. Szczegln wraliwo wykazuje misie macicy, zwaszcza w okresie ciy, natomiast macica nieciarna lub na pocztku ciy, reaguje znacznie sabiej. Alkaloidy sporyszu (gwnie ergometryna) nie mog jednak suy jako rodek poronny. Zwizki te powoduj ponadto skurcz naczy krwiononych, rwnie ttnic i letniczek nadmiernie rozszerzonych, co wyraa si niewielkim podwyszeniem cinienia krwi, a w przypadku ttnic wewntrzczaszkowych zmniejszeniem atakw migreny. Omawiane alkaloidy blokuj -receptory adrenergiczne, hamuj ich wraliwo na dziaanie amin sympatomimetycznych, znosz kurczcy wpyw adrenaliny lub noradrenaliny, a nawet odwracaj dziaanie tych amin na cinienie krwi, lecz dopiero po dawkach wyszych od prawidowo stosowanych w lecznictwie. Alkaloidy sporyszu wywieraj rwnie dziaanie na orodkowy ukad nerwowy, lecz znacznie sabsze ni psyntetyczne dwuhydropochodne. Rnice w dziaaniu midzy poszczeglnymi alkaloidami s zasadniczo niewielkie i tylko ilociowe, np. ergotamina jest skuteczniejsza w zapobieganiu i znoszeniu atakw migreny, ergometryna w dziaaniu kurczcym na macic. Psynte-

112

tyczne dwuhydropochodne ergotaminy lub ergotoksyny wykazuj ograniczone dziaanie kurczce na minie gadkie, wskutek zmniejszenia wpywu nerww wspczulnych, natomiast znacznie silniej rozszerzaj naczynia i wywouj may spadek cinienia krwi. Psyntetyczny dwuetyloamid kwasu lizergowego (LSD), wprawdzie rwnie kurczy minie gadkie, tak jak inne alkaloidy sporyszu, lecz dopiero po dawkach wikszych; natomiast ju nadzwyczaj mae dawki wywouj uczucie zatraty osobowoci, oderwania od otoczenia i halucynacje. Psyntetyczna bromokryptyna hamuje wytwarzanie hormonu prolaktyny w przysadce mzgowej oraz jest agonist dopaminy, czyli aktywuje pozazwojowe dopaminergiczne receptory. Dziaania uboczne. Ergotamina i ergotoksyna wywouj nudnoci, wymioty, bl brzucha, drenie rk i jako wczesne objawy zwenie naczy, zibnicie koczyn, chromanie (claudicatio). Po przedawkowaniu wystpuje podostra lub ostra okluzja naczy i szereg znanych objaww, natomiast po dugotrwaym stosowaniu (od 6 miesicy do 4 lat) moe wystpi zwknienie pozaotrzewnowe (retioperitoneal fibrosis), a nawet typowy ergotyzm, objawiajcy si zgorzel lub drgawkami. Ergometryna w dawkach leczniczych wywouje jedynie umiarkowane podwyszenie cinienia krwi bez innych toksycznych reakcji. Zastosowanie. Ergometryna jest stosowana w celu zatrzymania krwawie poporodowych, przyspieszenia zwijania si macicy, po instrumentalnym usuniciu podu, rwnie po cakowitym lub niezupenym poronieniu, zapobiegawczo nawet przed oddzieleniem si oyska oraz w nadmiernych krwawieniach miesiczkowych. Obecnie nie stosuje si w celu wywoania lub wzmocnienia rytmicznych skurczw minia macicy, poniewa lekiem z wyboru jest oksytocyna. Ergotamin stosuje si doustnie w zapobieganiu oraz zwalczaniu atakw migreny (czsto w preparatach wraz z kofein, kwasem acetylosalicylowym, luminalem, papaweryn); rwnie w; krwawieniach macicznych i w celu pobudzenia ruchw macicy w kocowej fazie porodu. Analogicznie dziaa ergotoksyna. Dwuhydroergotamin i dwuhydroergotoksyn podaje si jako leki z wyboru w migrenie, w celu usunicia blw naczyniowych i naczynioruchowych, w blach gowy pourazowych, zespole Hortona, zwikszonej pobudliwoci nerww wspczulnych (np. w nadczynnoci tarczycy, dystonii wegetatywnej). Rwnie w celu poprawienia krenia mzgowego krwi w wyniku procesu hemodynamicznego (oglne i miejscowe przemieszczenie krwi) oraz procesu biochemicznego organizmu (lepsze dotlenienie i odywienie tkanki nerwowej), take w zatruciu ciowym, stanach przedrzucawkowych.

113

Dwuetyloamid kwasu lizergowego stosuje si niekiedy w przejciowych zaburzeniach psychotycznych, w neurozach z komponent kow lub fobi, w obsesji, dewiacjach seksualnych, naduywaniu alkoholu, zalenociach lkowych (np. barbiturany, kofeina, psychedryna i in.) oraz jako adiuvans w celu leczniczej aktywacji przewlekych procesw patologicznych. Bromokryptyn (2-bromo--ergokryptyn) zaleca si obecnie w celu zahamowania nadmiernej laktacji po porodzie, rwnie w samoistnym wycieku pokarmu (galactorrhoea), w gigantyzmie spowodowanym nadczynnoci przysadki mzgowej (acromegalia) i w niektrych zaburzeniach neurologicznych, np. w samoistnej drczce poraennej (paralysis agitans) cznie ze swoistymi lekami (np. L-Dopa). Przeciwwskazania. Dla wszystkich alkaloidw sporyszowych cia z rwnoczesn niewydolnoci naczy obwodowych lub wiecowych, pierwsza i druga faza porodu, ostra lub przewleka posocznica, niewydolno wtroby lub nerek, krwawienia wewntrzne niemaciczne, choroby puc i zastawki pnia pucnego oraz naczy obwodowych. Zastosowanie w homeopatii. 1. Tak zwane martwe palce i nocne drtwienie rk, polegajce na chorobliwym skurczu naczy wosowatych i przedwosowatych; 2. Chromanie przestankowe, choroba Raynauda, zgorzel na tle cukrzycy, choroba Beurgera, choroba Meniere'a. Postacie leku. Ergotaminum tartaricum (dra. 1 mg, amp. 0,5 mg) dawki doustne 1 mg pro dosi, 24 mg pro die; podskrnie lub dominiowo 0,25 mg pro dosi, 0,5 mg pro die; dawki maksymalne; doustnie 2 mg pro dosi, 6 mg pro die; podskrnie lub dominiowo 0,5 mg pro dosi, 1 mg pro die. Ergometrinum maleinicum (dra 0,5 mg, Polfa; amp. 0,2 mg WRL) dawki doustne 0,5 mg pro dosi, 1,5 mg pro die; podskrnie i doylnie 0,25 mg pro dosi, 0,75 mg pro die. Dawki maksymalne: doustnie 1 mg pro dosi, 2 mg pro die; podskrnie lub doylnie 0,5 mg pro dosi, 1 mg pro die. Preparaty zawierajce m.in. zesp alkaloidw sporyszowych Bellergot dra., Bellacorn dra., Bellergot retard dra., Resergot dra., Ergotalum tabl., amp. (ZSRR), Belloid tabl. (WRL) stosowane w migrenie, dystonii wegetatywnej itp. Preparaty zawierajce m.in. ergotamin Coffecorn dra. (Herbapol), Secado1 tabl. (WRL), Kefalgin tabl. (WRL), Bellaspon dra. (CSRS), Ergofein (CSRS), Neo-Secatropin dra. (NRD) stosowane w migrenach, blach naczyniowych, jako sedativum. Dihydroergotarninum methanosulfonicum krople 2 mg/ml, amp. 1 mg/ml, tabl. 1 mg (zawieraj sl winow) dawki doustne 1020 kropli lub 1/22 tabl. pro dosi 13 razy dz.; podskrnie lub dominiowo 0,25 1 mg 13 razy dz. Dihydroergotoxinum aethanosulfonicum tabl. podjzyk, 0,25 mg, krople 1 mg/ml, amp. 0,3 mg (CSRS) dawki pod-

114

jzykowo 1 tabl. pro die lub doustnie 5 kropli pro dosi 3 razy dz., zwikszajc codziennie o 1 tabl. lub 5 kropli do dawki 6-8 tabl. pro die lub 40 kropli 3 razy dz. W zatruciach ciowych 36 tabl. pro die lub 1020 kropli 3 razy dz. W przypadkach cikich podskrnie 1/31 amp. nawet 2 razy dz. Preparaty zawierajce m.in. dwuhydroergotamin Hydacorn dra., Sedacorn dra., Ergoseda1 dra. (CSRS). Preparaty zawierajce dwuhydroergotoksyn Hydergin (Szwajcaria) krople 1 mg/ml, tabl. podjzyk. 0,25 mg, amp. 0,3 mg/ml. Preparaty zawierajce m.in. dwuhydroergokrystyn Venacorn dra., stosowane w zakrzepowym zapaleniu y i in.; Crystepin (CSRS) dra. jako obniajcy cinienie ttnicze krwi. Preparaty zawierajce dwuetyloamid kwasu lizergowego Lysergamid (CSRS) amp. 0,1 mg. Preparaty zawierajce 2-bromo-a-ergokryptyn Parlodel (Szwajcaria) tabl. 2,5 mg, dawki 1 tabl, 3 razy dz.
CNICUS BENEDICTUS DRAPACZ LEKARSKI

Ang. Blessed Thistle; franc. Chardorn-beni; niem. Benediktendistel; ros. Benedkt aptecznyj. Wystpowanie. W Basenie Morza rdziemnego, w Polsce uprawiany. Surowiec. Ziele drapacza lekarskiego Herba Cnici benedicti (wskanik goryczy = 20). Gwne zwizki. Glikozyd goryczowy meniantyna, pochodne germakranu (knicyna, knicynolid i benedyktyna), flawonoidy pochodne apigeniny i kemferolu, substancja antybiotyczna (dodekadienotetraina), sole mineralne do 12% (m.in. jod), garbniki do 8%, lady olejku eterycznego. Dziaanie. Amarum, stomachicum, tonicum, antibioticum. Ziele drapacza naley do grupy surowcw szczerogorzkich, tzw. amara pura (patrz: Gentiana lutea), zwikszajcych wydzielanie soku odkowego (stomachicum). Omawiany surowiec ma rwnie waciwoci antybiotyczne wobec niektrych bakterii Gram-dodatnich (np. gronkowcw) i wirusw (np. Brucella, Herpes zoster), a nawet paeczek grulicy (jako czynnik patogenny w skazie limfatycznej u dzieci). Wywiera korzystny wpyw na bony luzowe i skr. Drapacz zwiksza te wydalanie moczu (flawonoidy) i powinien by traktowany jako skuteczny rodek regulujcy przemian materii (metabolicum) oraz uzupeniajcy nasz organizm w mikroelementy. Zastosowanie. Analogiczne jak Herb. Centaurii dla pobudzenia aknienia, wydzielania soku odkowego oraz zmniejszania nadmiernej fermentacji w jelitach; pomocniczo w przewlekych stanach nieytowych w przewodzie

115

pokarmowym. Wycigi z drapacza s szczeglnie wskazane dla osb w wieku podeszym z zanikowym nieytem bony luzowej odka i jelit, upoledzonym przyswajaniu oraz dla rekonwalescentw z niedoborem soli mineralnych i oglnym osabieniem na tle metabolicznym. Ziele drapacza wchodzi w skad ziek Digestosan, a wycig suchy w skad proszku Gastrochol. Postacie leku. Dec. Herb. Cnici bened. 111/2 yki ziela na szklank gorcej wody, gotowa 5 minut, pi szklanki 23 razy dz. 30 minut przed posikami jako stomachicum, natomiast jako metabolicum i tonicum pi 1/3 szklanki dz. midzy posikami. Zewntrznie odwar do okadw i przemywa w niektrych schorzeniach skrnych. Ziele drapacza stosuje si wyjtkowo per se, zwykle w postaci recepturowych mieszanek zioowych: pobudzajcej trawienie, np. wraz z Herb. Absinthi, Fruct. Coriandrii, Herb. Millefolii, Rad. Taraxaci, Rad. Archangelicae, Fol. Salviae, Rad. Primulae; antybiotycznej, np. wraz z Herb. Hyperici, Anth. Chamomillae, Herb. Thymi, Fol. Menthae pip., Fol. Rosmarini, Fol. Juglandis, Rhiz. Iridis; metabolicznej, np. wraz z Fucus, Fol. Urticae, Herb. Polygoni avic., Herb. Millefolii, Rad. Glycyrrhizae, Herb. Violae tric., Fruct. Rosae, Cort. Salicis.
COLA ACUMINATA KOLA ZAOSTRZONA

Ang. Cola; franc. Kola; niem. Kolabaum; ros. Kola zaostriennaja. Wystpowanie. W tropikalnej Afryce zach., uprawiana w niektrych krajach o takim samym klimacie. Surowiec. Zarodki koa Embryo Colae; analogicznego surowca dostarczaj pokrewne gatunki Cola vera (syn. Cola nitida) i Cola ballayi. Gwne zwizki. Mieszanina alkaloidw purynowych do 3% (m.in. kofeiny do 2,5%, teobrominy ok. 0,1%, lady teofiliny). garbniki katechinowe ok. 4%, skrobia ok. 20%. Dziaanie. Stimulans, stomachicum. Wycigi z surowca, zawierajce gwnie kofein, dziaaj orodkowo i obwodowo. Pobudzaj liczne orodki w mzgu, wzmagaj ich aktywno, zwikszaj zdolno do duszego wysiku umysowego oraz szybko kojarzenia i zapamitywania. W wyniku ich stosowania niektre zmysy, np. wzrok, such s bardziej wyostrzone, nastpuje te pogbienie oddechu, a tym samym wiksze doprowadzenie tlenu do krwi. Pobudzony zostaje misie sercowy i orodek naczynioruchowy z rwnoczesnym mao uchwytnym rozszerzeniem drobnych naczy obwodowych. U czci osb przyjmujcych wycigi z zarodkw koa, moe nastpi mao znaczce pod-

116

wyszenie cinienia krwi. Omawiany surowiec w niewielkim stopniu zwiksza kurczliwo mini prkowanych, ilo wydalanego moczu oraz wzmaga wydzielanie soku odkowego. Zastosowanie. W stanach przemczenia po duszym wysiku umysowym, w zmniejszonej zdolnoci kojarzenia faktw i rozumowania, trudnociach w zapamitywaniu, oglnym znueniu lub nawet wyczerpaniu, blach gowy, sennoci i apatii. Jako objawowy rodek poprawiajcy samopoczucie dla osb w wieku podeszym z zaawansowanymi zmianami oglnoustrojowymi, dla rekonwalescentw po przebytych powanych chorobach i zabiegach chirurgicznych, korzystnie cznie z innymi lekami z grupy tonica i roborantia. Postacie leku. Embryo Colae pulv. doustnie 0,20,5 g pro dosi w opatkach 24 razy dz. (dawki mona zwikszy do 1,01,5 g pro dosi). Extr. Colae fluid. doustnie 2060 kropli do yeczki pro dosi w kieliszku wody 23 razy dz. Extr. Colae siec. doustnie 0,30,6 g pro dosi w opatkach 24 razy dz.; dawka dobowa 1,52,5 g. Wymienione wycigi stosuje si rwnie do rnych recepturowych preparatw zoonych, niekiedy, np. razem z kofein, benzoesanem sodowym, kwasem cytrynowym.
COLCHICUM AUTUMNALE ZIMOWIT JESIENNY

Ang. Meadow Saffron; franc. Colchique dautomne; niem. Herbstzeitlose; ros. Bezwriemiennik osiennij. Wystpowanie. W Polsce do rzadko w rejonach podgrskich; znajduje si pod sta ochron, jest uprawiany. Surowiec. Nasienie zimowita Semen Calchici; suy do otrzymywania kolchicyny (rwnie z cebuli zimowita Bulbus Colchici). Gwne zwizki. Mieszanina alkaloidw tropolonowych do 0,6%, zawierajca jako gwne zwizki kolchicyn i Ndezacetylornetylokolchicyn (kolchamina) oraz mae iloci dezacetylokolchicyny i glikozydu kolchikozydu. W cebulach jest ok. 0,2% kolchicyny. Dziaanie. Antiarthriticum, cytostaticum. Kolchicyna dziaa przeciwblowe i przeciwzapalnie jedynie w ostrych atakach dny, chocia nie ma wpywu na wydzielanie i metabolizm moczanw. Nastpuje b. szybkie ustpienie blu oraz zmniejszenie, w czasie 1224 h, charakterystycznego dla skazy moczanowej stanu zapalnego staww. Kolchicyna hamuje in vivo oraz in vitro podzia jder komrkowych w stanie metafazy (antimitoticum), hamuje rwnie rozwj komrek nowotworowych (cytostaticum). Analogicznie dziaa kolchamina i jest 78 razy mniej toksyczna od kolchicyny.

117

Dziaania uboczne. Nudnoci, wymioty, biegunka, bl brzucha, a w ostrym zatruciu hematuria i oliguria, szok, postpujce poraenie orodkowego ukadu nerwowego, krwawa biegunka. Zastosowanie. Jako przeciwblowy lek w ostrych atakach dny (diathesis urica) oraz jako rodek diagnostyczny-do rnicowania skazy moczanowej od schorze gocowych. Obecnie nie stosuje si przeduonego podawania kolchicyny w dnie ani te w celach profilaktycznych; istniej mniej niebezpieczne leki syntetyczne (np. Allopurinol, Probenecid). Kolchicyna nie jest ju podawana w ostrych i przewlekych biaaczkach szpikowych, w raku skry lub w stanach przedrakowych, gdy korzystniej dziaa kolchamina (demekolcyna), ktr wg bada przeprowadzonych w ZSRR, podaje si doustnie m.in. w raku przeyku i odka, zewntrznie w postaci maci w raku skry. Zastosowanie w homeopatii. 1. Objawy gocowe i stany gocopodobne przy dnie, nasilajce si przy ruchu. Szybko zmieniajce miejsce z jednego stawu na drugi, z jednej strony ciaa na drug, z koczyn grnych na dolne i odwrotnie, z obrzkami lub bez; 2. Gd z jednoczesnym jadowstrtem, nudnoci i wymioty wywoane widokiem lub zapachem pokarmw; 3. Przewleke stany zapalne odka i jelit z wodnistymi i bardzo cuchncymi rozwolnieniami z przezroczystym luzem; 4. Ostre zapalenie minia sercowego, towarzyszce dnie. Postacie leku. Colchicinum tabl. 1 mg, w ostrym ataku dny najpierw 1 mg, nastpnie 0,5 mg co 2 h, a do ustpienia blu lub wystpienia nudnoci, nie przekraczajc 45 mg dz. Dawka maksymalna 1,5 mg pro dosi, 5 mg pro die. W nastpnym dniu 3 mg pro die, w 3 dniu 2 mg pro die, nastpnie 1 mg pro die w cigu kilku dni. W rnicowaniu dny od chorb gocowych podaje si 0,5 mg co 12 h do chwili zmniejszenia blu (skaza moczanowa) lub wystpienia objaww ubocznych (gociec stawowy). Colchaminum (ZSRR) tabl. 2 mg, dawki dzienne 610 mg przyjmowane w 23 porcjach, korzystnie z innymi cytostatykami. Ung. Colchamini 0,5% (ZSRR) ma do stosowania zewntrznego.
CONVALLARIA MAJALIS KONWALIA MAJOWA

Ang. Llly-of-the-Valley; franc. Muguet; niem. Maiglckchenp ros. andysz majskij. Wystpowanie. Na pkuli pn., w Polsce w lasach liciastych (pod czciow ochron), rwnie uprawiana. Surowiec. Ziele konwalii (licie i kwiatostany) Herba Convallariae.

118

Gwne zwizki. Liczne glikozydy kardenolidowe (m.in. konwalatoksyna, konwalatoksol), flawonoidy (m.in. pochodne kwercetyny), saponiny (m.in. konwalaryna), kwasy organiczne (m.in. kw. chelidonowy), lady olejku eterycznego, sole mineralne. Dziaanie. Cardiotonicum, diureticum. Surowiec oraz jego wycigi maj wpyw tonizujcy na misie sercowy, poniewa zawieraj ok. 17 kardenolidw, zblionych budow chemiczn do ouabainy i cymaryny, a dziaaniem do mao kumulujcych si glikozydw mika (patrz: Adonis vernalis). Wykazuj take bardzo sabe dziaanie uspokajajce i moczopdne. Glikozydy konwalii odznaczaj si. znaczn rozpitoci terapeutyczn, czyli rnic midzy dawk lecznicz a toksyczn. Przy zalecanym dawkowaniu nie wystpuj objawy nietolerancji. Zastosowanie. W niewydolnoci serca z mniej lub bardziej zaznaczonym czstoskurczem, rwnie w skonnoci do zaburze czynnociowych zwizanych z zakceniem przewodzenia bodcw nerwowych. Wycigi z ziela konwalii s szczeglnie zalecane dla osb z nadwraliwoci na inne kardenolidy (np. naparstnicowe lub z cebuli morskiej), z uszkodzeniem serca przez endogenne i egzogenne trucizny, z niewydolnoci prawokomorow w przypadku zwenia ujcia ylnego lewego oraz w tzw. sercu pucnym i ewentualnie po przebytym zawale minia sercowego. Omawiany surowiec i jego przetwory znalazy szczeglnie szerokie zastosowanie u osb w wieku podeszym, u ktrych wystpuj objawy zmczenia serca (tzw. serce starcze), np. napadowe koatanie serca mniej lub bardziej zaawansowana niemiarowo, skonno do obrzkw na tle niewydolnoci krenia lub nerek, nadcinienie, ble i objawy, dusznoci wywoane osabieniem i powikszeniem minia sercowego. Przetwory konwalii mog by podawane nawet przez dugi okres, bez koniecznoci stosowania przerw w leczeniu. Przeciwwskazania. Daleko posunite zwyrodnienie minia sercowego, silne zwenie lewego ujcia ylnego, blok serca i zawa minia sercowego. Ostrono jest wskazana w znacznie zaawansowanej miadycy, zmianach zwyrodnieniowych w aorcie, bezporednio po zawale serca oraz po uprzednio stosowanych kumulujcych si glikozydach naparstnicy. Naley uwzgldni moliwo interakcji kardenolidw konwalii z lekami hipotensyjnymi (np. Raupasil, Guanethidin, Serpadex) i preparatami wapniowymi. Ziele konwalii wchodzi w skad mieszanki zioowej Cardiosan, suy do otrzymywania wycigu suchego (dra. Convafort), do izolowania konwalatoksyny i oczyszczonego zespou glikozydw oraz do sporzdzania Tinct. Convallariae, ktra z kolei wchodzi w skad preparatw zioowych kropli Cardiol, Kelicardina, Neocardina i Guttae cardiacae.

119

Postacie leku. Napar lub odwar z ziela konwalii, jako mao skuteczne i mao trwae nie s obecnie stosowane. Tinct. Convallariae doustnie dla dorosych: 0,5 g pro dosi, 2,5 g pro die; dawki maksymalne: 1,5 g pro dosi, 5,0 g pro die. Dzieciom zalenie od wieku 212 kropli w kieliszku wody lub soku owocowego 23 razy dz. Korzystnie jest czy nalewk konwaliow z Tinct. Valerianae, Tinct. Crataegi, Tinct. Passiflorae, Tinct. Belladonnae lub Tinct. Chelidonii. Wycig z ziela konwalii suchy prep. Convafort, dra. 15,7 mg wycigu; Extr. Convallariae siec. (ZSRR) proszek do receptury i tabl. 0,1 g wycigu prep. Convacard (RFN) . dra 1,2 mg glikozydw, krople 5 mg/1 ml. Dawki dla dorosych 12 dra. lub tabl. 23 razy dz. przed jedzeniem. Zesp glikozydw izolowany z ziela konwalii pozbawiony substancji balastowych prep. Korglikon (ZSRR) amp. 0,6 mg/1 ml. Konwalaktosyna (ZSRR) amp. 0,3 mg/1 ml doylnie dorosym 0,150,3 mg pro dosi; 0,30,45 mg pro d/e.
CORIANDRUM SATIVUM KOLENDRA SIEWNA

Ang. Corianderj franc. Coriandre; niem. Koriander; ros. Koriandr posiewnoj. Wystpowanie. Wschodni rejon Morza rdziemnego, powszechnie uprawiana, rwnie w Polsce. Surowiec. Owoc kolendry (odmiana drobnoowocowa) Fructus Coriandrii; suy do otrzymywania olejku kolendrowego Oleum Coriandrii. Gwne zwizki. Olejek eteryczny do 1,5% (m.in. do 70% linalolu oraz -pinen, terpinen, geraniol), zwizki kumarynowe (m.in. umbeliferon, skopoletyna), trjterpeny (m.in. koriandrol), flawonoidy, fitosterole (m.in. 3-sytosterol), olej tusty do 20%, zwizki biakowe do do 17% i cukrowe. Dziaanie. Carminativum, spasmolyticum, stomachicum. Owoc kolendry zmniejsza lub nawet znosi stany skurczowe mini gadkich przewodu pokarmowego, przywraca perystaltyk jelit (spasmolyticum) oraz uatwia odprowadzenie gazw, jest wia typowym rodkiem wiatropdnym (carminativum). Pobudza rwnie wydzielanie soku odkowego, uatwia trawienie i przyswajanie skadnikw pokarmw (stomachicum). Zwizki czynne kolendry pobudzaj aknienie i reguluj wyprnienia, znosz uczucie sytoci i niechci do pokarmw. Zastosowanie. W nieswoistych zaburzeniach odkowo-je-litowych z objawami niedokwanoci (hypoaciditas), wzdciami (flatulentia), nudnociami i brakiem aknienia, a nawet kolk jelitow. Wycigi z owocw kolendry s skadnikiem

120

Tinct. Cinchonae comp., Tinct. Rhei vinosa i pynu Cholesol. Olejek kolendrowy jest stosowany w farmacji jako corrigens zapachowy i smakowy do mikstur. Postacie leku. Owoce kolendry s skadnikiem recepturowych mieszanek zioowych; wiatropdnej, np. wraz z Anth. Anthemidis, Herb. Serpylli, Herb. Origani, Fruct. Carvi, Fol. Menthae pip., Herb. Majoranae, Rad. Glycyrrhizae; pobudzajcej trawienie, np. wraz z Rad. Taraxaci, Herb. Millefolii, Rad. Archangelicae, Herb. Centauri, Rad. Inulae, Herb. Cnici bened., Herb. Hyperici.
CRATAEGUS OXYACANTHA GG DWUSZYJKOWY

Ang. Common Hawthorn; franc. Aubepine epineuse; niem. Weissdorn; ros. Bojarysznik koliuczyj. Wystpowanie. W Europie, Azji i pn. Afryce; w Polsce do pospolity w zarolach i na brzegach lasw, czsto hodowany w parkach. Surowce. Kwiatostan gogu (wraz z kilkoma limi) Inflorescentia Crataegi; owoc gogu Fructus Crataegi. Rwnowartociowy surowiec otrzymuje si z Crataegus monogyna Gg jedno-szyjkowy. Gwne zwizki. Kwiatostany zawieraj 0,81,0% flawonoidw (m.in. witeksyna, izowiteksyna, orientyna i apigenina oraz ich glikozydowe poczenia i dimery), leukoantocyjanozydy (m.in. poczenia dwu-, oligo- i polimeryczne), katechin, epikatechin i ich pochodne, trjterpeny ok. 0,3% (m.in. kw. ursolowy, kw. krategolowy), zwizki aminowe (m.in. cholina, acetylocholina), zwizki purynowe (m.in. adenina, guanina, kw. moczowy), nukleozydy (m.in. adenozyna, guanozyna), kwasy polifenolowe (m.in. kw. kawowy, kw. chlorogenowy), zwizki kumarynowe m.in. eskulina), fitosterole (m.in. sytosterol). Owoce gogu zawieraj te same zwizki, lecz w mniejszych ilociach i innych proporcjach. Dziaanie. Cardiacum, spasmolyticum, hipotonicum, sedativum. Kwiatostany gogu wywieraj bezporedni tonizujcy wpyw na misie sercowy (obecno flawonoidw), nieznacznie zwikszaj si jego skurczw (dziaanie inotropowe dodatnie) i zmniejszaj ich czstotliwo (dziaanie chronotropowe ujemne). Mechanizm tego dziaania rni si od mechanizmu typowych zwizkw kardenolidowych lub digitanolowych (glikozydy konwalii, mika wiosennego). Jednak midzy substancjami czynnymi gogu i glikozydami nasercowymi istnieje naturalny synergizm uzasadniajcy rwnoczesne podawanie obu grup lekw. Gg dziaa rwnie przeciwskurczowo na minie gadkie jelit, macicy, drg moczowych oraz naczy krwiononych. Szczeglne znaczenie ma zdolno zmniejsza-

121

ni napicia naczy wiecowych serca, powodujca ustpienie blu i uczucia dusznoci oraz wzmoenie przepywu krwi. Rwnie naczynia mzgowe reaguj korzystnie na flawonoidy gogu i umoliwiaj doprowadzenie do tkanek mzgowych dostatecznie duej iloci krwi. Flawonoidy przeciwdziaaj anemizacji mzgu i zmniejszaj oporno naczy, zwaszcza u osb w wieku podeszym, jak rwnie z nadcinieniem ttniczym i urazami gowy. Korzystn waciwoci tych zwizkw jest ich agodne, powolne dziaanie, utrzymujce si dostatecznie dugo, bez obawy uszkodzenia cian drobnych naczy krwiononych, zwaszcza po zajciu w nich zmian miadycowych. Dziaanie spazmolityczne na drogi moczowe nieznacznie zwiksza iloci wydalanego moczu. Nastpuje obnienie ttniczego cinienia krwi (jeli nie jest ono pochodzenia nerkowego). Wycigi alkoholowe z gogu maj rwnie waciwoci uspokajajce, lecz dwukrotnie sabsze ni wycigi z Rad. Valerianae, napary natomiast s mao aktywne. Owoce gogu dziaaj tak samo jak kwiatostany, niemal w rwnym stopniu tonizuj czynno serca, lecz s dwukrotnie sabsze jako spasmolyticum i hypnoticum. Zastosowanie. W schorzeniach serca; postpujcym osabieniu minia sercowego na tle zaburze metabolicznych, zespou tarczycowosercowego i przekwitania, w starczej niewydolnoci serca, w tzw. sercu pucnym, wczesnych objawach zwyrodnienia minia sercowego, zakanym zapaleniu minia sercowego oraz w przypadku braku tolerancji na kardenolidy digitalisowe i strofantyn. W zaburzeniach przepywu wiecowego: w lekkich przypadkach niewydolnoci naczy wiecowych lub z rwnoczesn niedomykalnoci zastawek sercowych i zweniem ujcia lewego serca. W zaburzeniach cinienia krwi, gwnie w niewyrwnanym nadcinieniu ttniczym, oraz w upoledzeniu krenia mzgowego i w stwardnieniu mzgowym. Rwnie w zaburzeniach rytmu serca wywoanych podnieceniem nerwowym, uczuciem strachu i stanem zagroenia, w napadowym koataniu serca i przedwczesnych skurczach serca. Brak dziaa ubocznych. Kwiatostany gogu s skadnikiem mieszanek zioowych Cardiosan i Sklerosan, su do otrzymywania Intr. Crataegi i Tinct. Crataegi (wchodzcych w skad kropli Cardiol, Neocardina i Guttae cardiacae) i wycigu uytego do produkcji prep. Kelicardina, Neospasmina i Passispasmin. Owoce gogu wchodz w skad mieszanki zioowej Sklerosan. Zastosowanie w homeopatii. Zaburzenia krenia w starszym wieku, nieznaczne osabienie minia sercowego, objawy wczesnej niewydolnoci krenia, zwyrodnienie minia sercowego, otuszczenie minia sercowego. Postacie leku. Intr. Crataegi 3040 kropli w kieliszku wody 24 razy dz. midzy posikami jako cardiacum, seda-

122

tivum i hypotonicum. Tinct. Crataegi 2050 kropli w kieliszku wody 25 razy dz. jak wyej. Wycigi wodne (napar, odwar) s przetworami przestarzaymi, natomiast warto maj preparaty zawierajce oczyszczone wycigi z kwiatostanw i owocw gogu, standaryzowane na zawarto zwizkw flawonoidowyci: Esbericard (RFN) krople dra i amp.; Crataegutt (RFN) krople, dra i amp.; rwnie preparaty z dodatkiem wycigu z kwiatw arniki Arnitaegus (RFN) lub wycigu z ziela jemioy Craviscum (RFN).
CUCURBITA PEPO DYNIA ZWYCZAJNA

Ang. Field Fumpkin; franc. Courge pepon; niem. Kurbis; ros. Tykwa obyknowiennaja. Wystpowanie. Pochodzi z Meksyku, czsto uprawiana w wielu krajach, rwnie w Polsce. Surowiec. Nasienie dyni wiee (pozbawione upiny nasiennej) Semen Cucurbitae recens. Gwne zwizki. Mieszanina kukurbitacyn (trjterpenw czteropiercieniowych), olei tusty do 37%, fitosterole (m.in. sytosterol), fityna (sl wapniowa i magnezowa kwasu inozytoszeciofosforowego), glikozyd peponozyd, nieokrelony alkaloid do 0,12%. Dziaanie. Vermifugum. wiee nasiona dyni byy w medycynie ludowej od dawne znanym rodkiem przeciwrobaczym. Ostatnio stwierdzono, e zwizkami czynnymi s kukurbitacyny o wysokiej skutecznoci, atwo rozpuszczalne, szybko przenikajce do ciaa pasoytw i poraajce ich system nerwowy. Zwizki te nie drani przewodu pokarmowego nosiciela, nie resorbuj si. w jelicie i nie wywieraj dziaania oglnoustrojowego. Stwierdzono jednak znaczn nieregularno ich dziaania wynikajc z rnej zawartoci kukurbitacyn w ogrodowych odmianach dyni hodowanych w Polsce. Analogicznie do omawianego surowca dziaaj nasiona arbuza (Citrullus vulgaris) i ogrka (Cucumis sativus). Wysuszone nasiona dyni jako lek s bezwartociowe, su jedynie jako atwo przyswajalny rodek odywczy. Zastosowanie. Do zwalczania tasiemcw Taenia solium i Taenia saginata, zarwno u maych dzieci, modziey, jak i u dorosych. Brak dziaania ubocznego i brak przeciwwskaza. Nasiona dyni mona te stosowa przeciw glistom ludzkim (Ascaris lumbricoides hominis), owsikom (Enterobius vermicularis), a nawet przeciw tgoryjcowi (Ancylostoma duodenale). Obecnie do lecznictwa wprowadzono preparaty syntetyczne (np. Combantrin), ktre ju po jednorazowej dawce zabijaj wymienione pasoyty, oprcz tasiemcw.

123

Postacie leku. Sem. Cucurbitae recens 150250 g wieych nasion pozbawionych upin uciera si z wod na papk, dodaje yk syropu owocowego i przyjmuje na czczo, najlepiej rano, w dwu porcjach w odstpie 30 min. Po 23 h przyjmuje si 30 g oleju rycynowego (Ol. Ricini). Dla dzieci 30100 g nasion i odpowiedni ilo rodka przeczyszczajcego. Kuracj mona powtrzy po 23 dniach.
CURCUMA XANTHORRHIZA KURKUMA JAWAJSKA

Ang. Curcuma; franc. Curcuma; niem. Kurkuma; ros. Kurkuma. Wystpowanie. Indonezja, gwnie wyspa Jawa, tame uprawiana; pokrewny gatunek Curcuma longa wystpuje w pdn. Azji, w Chinach, Indiach. Surowiec. Kcze kurkumy jawajskiej (kcze ostryu) Rhizoma Curcumae (Temoe lawak). Gwne zwizki. Pochodne dwuferuloilometanu do 2% (kurkumina, p-hydroksycynamoiloferuloilometan), olejek eteryczny 711% (m.in. do 85% L-cykloizoprenomyrcenu, 5% p-toliometylokarbinolu). W gatunku pokrewnym Curcuma longa wystpuje do 4% pochodnych dwuferuloilometanu, lecz jeden ze zwizkw (p,p'-dwuhydroksydwucynamoilometan) hamuje przepyw ci, zmniejszajc tym samym warto lecznicz surowca, ktry zawiera tylko 35% olejku eterycznego. Dziaanie. Cholereticum, spasmolyticum, antisepticum, stomachicum. Wycigi alkoholowe z kurkumy dziaaj ciotwrczo (cholereticum), pobudzaj czynno wtroby i zwikszaj wytwarzanie kwasw ciowych, w tym rwnie kwasu chenodezo-ksycholowego, uznanego za najbardziej skuteczny naturalny zwizek w zwalczaniu kamicy ciowej o charakterze cholesterolowym. W wycigach tych znajduje si p. tolilometylokarbinol o silnym dziaaniu ciotwrczym oraz kurkumina i produkt jej rozkadu kw. ferulowy, dziaajce ciopdnie (cholagogum). Zwizki te mog zmieni struktur kamieni ciowych i spowodowa ich solubilizacj, dziaaj one rwnie przeciwskurczowo, zmniejszaj napicie mini gadkich w obrbie drg ciowych, przywracaj naturaln kurczliwo pcherzyka ciowego, przeciwdziaaj zastojowi ci i umoliwiaj jej szybszy przepyw. Wane znaczenie ma dziaanie bakteriobjcze omawianych zwizkw na niektre drobnoustroje wywoujce zakaenia przewodu pokarmowego (np. Salmonella typhi) i drg ciowych (np. Staphylococcus aureus). Oglnie kcza kurkumy wykazuj waciwoci przeciwzapalne. Przyjmowane doustnie wycigi pobudzaj rwnie wytwarzanie soku odkowego i luzu.

124

zwikszaj aknienie i uatwiaj trawienie (stomachicum i carminativum); w dawkach leczniczych nie wywouj szkodliwych dziaa ubocznych. Zastosowanie. W niewydolnoci wtroby z niedostatecznym wytwarzaniem ci, w stanach zapalnych miszu wtroby, taczce mechanicznej (icterus obstructivus), pomocniczo w zapaleniu wtroby z taczk (icterohepatitis), a nawet w taczce hemolitycznej wrodzonej (icterus haemolyticus congenitus). Drug grup schorze stanowi: stany zapalne drg ciowych (cholangitis), pcherzyka ciowego (cholecystitis), zastj ci (cholestasis) oraz kamica ciowa (cholelithiasis), zarwno pcherzyka ciowego, jak i przewodu ciowego wsplnego. Trzecia grupa schorze obejmuje: nieyt odka z upoledzeniem wytwarzania soku trawiennego, osabienie perystaltyki jelit, skonno do zapar, wzd, zwaszcza u osb starszych. Przeciwwskazania. Cikie uszkodzenia i marsko wtroby, stan ropny pcherzyka ciowego, niedrono drg ciowych. Postacie leku. Wycig alkoholowy z kczy kurkumy prep. Solaren, dawki 3050 kropli w kieliszku wody 24 razy dz. Preparaty zoone jako gwny skadnik zawieraj zwizki czynne kurkumy prep. Cholagol (CSRS) krople, prep. Temoebilin (RFN), dra.
CYNARA SCOLYMUS KARCZOCH ZWYCZAJNY

Ang. Artichoke; franc. Artichaut commun; niem. Artischocke; ros. Artiszok posiewnoj. Wystpowanie. Uprawiany w krajach rdziemnomorskich; pokrewny gatunek karczoch hiszpaski (Cynara cardunculus) wystpuje w stanie naturalnym. Surowiec. Ziele karczocha Herba Cynarae scolymi (cz nadziemna, zebrana przed kwitnieniem); suy rwnie do izolacji cynaryny. Gwne zwizki. Cynaryna, czyli kwas 1,5-dwukawowochinowy, oraz produkty jego rozpadu kw. kawowy i kw. chlorochinowy. Ponadto flawonoidy (m.in. cynarozyd i skolimozyd), trjterpeny (m.in. laktucerol), zwizki luzowe, pektyny, garbnik, kwasy organiczne (m.in. kw. glikolowy i glicerowy), sole mineralne. Dziaanie. Cholereticum, metabolicum, diureticum. Wycig z karczochw wywiera bezporednie dziaanie na wtrob, zwiksza wytwarzanie ci (cholereticum) oraz jej przepyw przez drogi ciowe (cholagogum). Stwierdzono take dziaanie ochronne na misz wtroby. W licznych dowiadczeniach wykazano, e nawet wwczas gdy czynnoci

125

wtroby zostay w znacznym stopniu upoledzone, np. wskutek zatrucia parami dwusiarczku wgla lub w wyniku alkoholizmu, podawanie wycigu z karczochw wywierao zdecydowanie korzystny wpyw na wiele fizjologicznych i biochemicznych parametrw wtroby. Wymieni rwnie naley nieznaczne dziaanie przeciwcukrzycowe i moczopdne. Zastosowanie. Gwnie w wielu schorzeniach wtroby i drg ciowych; taczce, kamicy ciowej, zastoju ci i atonii pcherzyka ciowego, postpujcej marskoci wtroby, uszkodzeniach wtroby spowodowanych przez egzogenne czynniki chemiczne oraz przez czynniki endogenne. Ponadto w zmniejszonej tolerancji na rne pokarmy, utrudnionym trawieniu i przyswajaniu skadnikw pokarmw. Rwnie w skazie moczanowej, hipercholesterolemii, hiperazotemii, hiperlipidemii i cukrzycy. Nie stwierdzono jakichkolwiek szkodliwych objaww ubocznych, nawet po duszym podawaniu wycigw z surowca. Postacie leku. Prep. Cynarhein, zawiera m.in. suchy wycig z ziela karczochw, dawki po 1 dra. 3 razy dz. w czasie posiku, w cigu 15 30 dni; prep. Cynarzym (RFN) dra., analogiczne dawkowanie.
DATURA STRAMONIUM BIELU DZIDZIERZAWA

Ang. Thorn-apple; franc. Stramoine; niem. Stechapfel; ros. Durman obyknowiennyj. Wystpowanie. Ameryka rodkowa; pospolity chwast w caej niemal Europie i w Polsce, rwnie uprawiany. Surowiec. Licie bielunia Folium Stramonii; nasiona su do izolowania atropiny. Z lici pokrewnych gatunkw Datura metel lub Datura innoxia izoluje si skopolamin. Gwne zwizki. Alkaloidy tropanowe 0,20,6% (wg FP IV 0,25%), gwnie L-hioscyjamina i skopolamina oraz atropina i apoatropina, ponadto garbniki, flawonoidy, hydroksykumaryna, sole mineralne. Dziaanie. Parasympatolyticum, spasmolyticum, mydriaticum. Licie bielunia zawieraj te same alkaloidy co licie po-krzyku i dziaaj poraajco na zakoczenia nerww przy-wspczulnych (patrz: Atropa belladonna). Poniewa maj wicej skopolaminy, lepiej zwalczaj ataki dychawicy oskrzelowej. Skopolamina dziaa poraajco, zarwno na obwodowe nerwy przywspczulne, jak i na orodkowy ukad nerwowy, powodujc znaczne zaburzenia intelektu, otpienie i dezorientacj. Dziaania uboczne. Patrz: Atropa belladonna.

126

Zastosowanie. Jako rodek przeciwastmatyczny. Wypalenie 1,25 g lici bielunia w papierosie, co odpowiada ok. 3,2 mg alkaloidw, powoduje osabienie lub zniesienie skurczu mini gadkich oskrzeli i przerwanie ataku dychawicy oskrzelowej. W tym samym celu wdycha si dym z zapalonych sproszkowanych lici bielunia, zmieszanych z azotanem potasowym. Przeciwwskazania. Takie same jak dla Fol. Belladonnae. Licie bielunia wchodz w skad tytoniu i proszku Astmosan oraz papierosw Neoastmosan, su te do sporzdzania Tinct. Stramonii, ktra wchodzi w skad kropli Motolutan. Skopolamina jest skadnikiem prep. Eucodamin forte, Morphinum hydrochl. cum scopolamina, Scophedal, Sedacorn. Postacie leku. Fol. Stramonii pulv. dorosym doustnie 0,050,1 g pro dosi, 0,25 g pro d/e; dawki maksymalne 0,25 g pro dosi, 0,75 g pro die jako przeciwskurczowy. Tinct. Stramonii dorosym 1525 kropli w kieliszku wody 13 razy dz.: w stanach skurczowych. Astmosan proszek (wziewanie dymu), tyto zastosowanie jako broncholyticum.; Neoastmosan papierosy. Scopolaminum hydrobromicum dorosym doustnie 0,10,5 mg pro dosi, 0,251 mg pro die, podskrnie 0,250,5 mg pro dosi; dawki maksymalne doustnie 0,5 mg pro dosi, 3 mg pro die, podskrnie 0,5 mg pro dosi, 1,5 mg pro die. Do zakrapiania do oczu 0,1% roztwr. Preparaty zawierajce N-butylobromek skopolaminy: prep. Scopolan dra., czopki, amp., dziaa spazmolitycznie; Buscopan (RFN) dra., czopki, amp. dziaa analogicznie.
DAUCUS CAROTA MARCHEW SIEWNA

Ang. Carrot; franc. Carotte; niem. Mhre; ros. Morkow posiewnaja. Wystpowanie. Odmiana ogrodowa jest powszechnie uprawiana, natomiast odmiana dzika jest pospolita na kach i przydroach. Surowce. Korze marchwi wiey Radix Dauci recens; owoc marchwi Fructus Dauci. Gwne zwizki. W wieych korzeniach: karotenoidy (m.in. karoten), witaminy B1 i B2, wglowodany (m.in. glukoza, sacharoza), substancje siarkowe pobudzajce wzrost Lactobacillus bifidus (m.in. 4fosfo-D-pantetoino-S-sulfonian), pektyny (ponad 11%), substancja o dziaaniu insulinopodobnym, lady olejku eterycznego, sole mineralne (m.in. mangan, wap, mied). W owocach wystpuj: zwizki flawonoidowe, olejek eteryczny do 2,4% (m.in. karotol, octan geranylu, limonen), olej tusty 13%, zwizki biakowe, octan choliny. Dziaanie. Korzenie digestivum, metabolicum, anthelminthicum; owoce (frakcja flawonoidowa) spasmolyticum. W wieych korzeniach marchwi oraz w soku znajduj si

127

specyficzne zwizki siarkowe zwane czynnikami bifidus, ktre pobudzaj wzrost Bifidobacterium bifidum (syn. Lactobacillus bifidus). Czynniki te odgrywaj powan rol w zapobieganiu i zwalczaniu zaburze trawiennych u dzieci. Marchew dziaa rwnie witaminizujco (-karoten), przeciw-miadycowo, przeciwcukrzycowo i przeciwrobaczycowo (Oxyuris, Ascaris). Ostatnio wykazano, e obecno pektyn w marchwi spoywanej przez osoby w wieku podeszym obnia poziom cholesterolu we krwi, dziaa wic jako czynnik przeciwmiadycowy. Tak samo dziaaj pektyny zawarte w innych rolinach i owocach. Owoce marchwi s rdem zespou flawonoidw, dziaajcych przeciwskurczowo na naczynia wiecowe serca 2,5 ra silniej ni teobromina. Po podaniu doustnym flawonoidy dobrze wchaniaj si w jelicie i zwikszaj przepyw krwi do serca w sposb zbliony, lecz znacznie skuteczniejszy ni kellina (patrz: Ammi visnaga). Zastosowanie. Dla niemowlt w zaburzeniach trawiennych, zwaszcza wtedy, gdy nie s one karmione naturalnie. Dla maych dzieci i modziey w przypadkach niedoywienia, niedokrwistoci, stanw zapalnych skry, skrofuloz spowodowanych duej trwajc biegunk i zaburzeniami przemiany materii oraz w pocztkach awitaminozy A. Rwnie jako pomocniczy rodek przeciw owsikom i glistom ludzkim. Dla dorosych i osb w wieku podeszym jako rodek dietetyczny, poprawiajcy perystaltyk jelit, wzmacniajcy odporno i elastyczno skry oraz nabonka w bonach luzowych, wreszcie jako adiuvans w pocztkowym okresie cukrzycy i miadycy. Wycigi z owocw marchwi stosuje si w lekkich i przewlekych postaciach choroby wiecowej oraz jako lek pomocniczy i wspomagajcy w przypadkach ciszych. Postacie leku. Miazga ze wieych korzeni marchwi lub wycinity sok (Succus Dauci recens) niemowltom 2040 g w 23 porcjach dz., uprzednio osodzony, ewentualnie z dodatkiem soku owocowego; maym dzieciom 4060 g dz. jako digestivum, anthelminthicum i przy awitaminozie A. Gotowanie zmniejsza znacznie warto lecznicz. Dorosym do 120 g soku w pocztkach cukrzycy, natomiast wiey korze w postaci surwki w zaburzeniach dietetycznych, w osabieniu widzenia i pocztkach tzw. kurzej lepoty, w niektrych dermatozach zwizanych z brakiem witaminy A, rwnie pomocniczo w miadycy. Wycig z owocw zawierajcych flawonoid prep. Daukarin (ZSRR) tabl. 0,02 g wycigu, dawki po 1 tabl. 35 razy dz. 30 min przed posikiem. Okres leczenia 24 tygodnie. Analogiczny preparat otrzymuje si z owocw pasternaka zwyczajnego i owocw kopru ogrodowego (patrz: Anethum graveolus).

128

DIGITALIS LANATA NAPARSTNICA WENISTA

Ang. Grecian Foxglove; franc. Digitale laineuse; niem. Wolliger Fingerhut; ros. Napierstianka szerstistaja. Wystpowanie. Pwysep Bakaski i pdn.-zach. rejony ZSRR, uprawiana w wielu krajach europejskich, rwnie w Polsce. Surowiec. Licie naparstnicy wenistej Folium Digitalis lanatae. Gwne zwizki. Okoo 40 glikozydw nasercowych (0,31,1%, rednio 0,6%), wrd nich lanatozydy A, B, C, D, E. Enzymy z grupy glukozydaz i esteraz odszczepiaj podczas suszenia i przechowywania lici czsteczki glukozy oraz grupy acetylowe od rodzimych heterozydw. W ten sposb powstaj tzw. wtrne kardenolidy, np. z lanatozydu C powstaje kolejno dezacetylolanatozyd C, nastpnie digoksyna., W liciach naparstnicy wenistej znajduj si rwnie nie dziaajce na serce zwizki pochodne pregnanu, tzw. digitanolowe, ponadto saponozydy sterolowe (np. digitonina), flawonoidy, cholina i sole mineralne. Najwaniejszymi glikozydami s: digoksyna, acetylodigoksyna, lanatozyd C, dezacetylolanatozyd C i acetylodigitoksyna. Dziaanie. Cardiotonicum. Glikozydy digitalisowe, zwane kardenolidami, zwikszaj kurczliwo minia sercowego oraz wydajno serca i s stosowane gwnie w leczeniu niewydolnoci krenia pochodzenia sercowego. Dziaanie tej grupy zwizkw jest omwione w rozdz. Farmakodynamika (str. 294). Dziaania uboczne. Wystpuj najczciej u osb starszych, cierpicych na niewydolno nerek, oraz u osb wykazujcych niedobr jonw potasowych (hipokalemia), jako skutek podawania syntetycznych diuretykw. Gwnymi objawami zatrucia spowodowanego przedawkowaniem s zaburzenia o charakterze oglnym (np. ble i zawroty gowy, utrata wiadomoci), zaburzenia ze strony przewodu pokarmowego (nudnoci, wymioty, biegunka, ble epigastryczne), zaburzenia widzenia oraz najbardziej grone dla ycia zaburzenia sercowe. Wystpuj wwczas dodatkowe skurcze komorowe, ttno bliniacze oraz napadowe koatanie serca, zmuszajce do natychmiastowego przerwania leczenia, ktre w dalszej konsekwencji grozi trzepotaniem przedsionkw i migotaniem komr oraz zapaci. Zastosowanie. W zastoinowej niewydolnoci krenia (insufficientia cordis congestiva) z tachyarytmi cakowit lub z tachykardi regularn i z nastpujcymi objawami: niedomykalno zastawek z obrzkiem, powikszenie wtroby i skpomocz. Mniejsze znaczenie maj glikozydy nasercowe w niewydolnoci kreniowej z nadcinieniem wywoanym, np. nadczynnoci tarczycy, ttniakiem, awitaminoz B1 poniewa schorzenie podstawowe ma charakter obwodowy, a nie sercowy. Stosowanie kardenolidw ma pomocnicze znaczenie rwnie w niewydolnoci kreniowej, spowodowanej za-

129

paleniem minia sercowego lub przyczynami mechanicznymi (np. zaciskajce zapalenie osierdzia). W zawale minia sercowego, jeli stwierdza si rwnoczenie szybki rytm lub cakowit tachyarytmi wskutek migotania przedsionkw, mona podawa omawiane leki w umiarkowanych dawkach i pod stal kontrol przez monitorowanie. Naley ostronie dawkowa w szoku sercowopochodnym bez objaww zawau serca, gdy nastpuje wwczas dalsze obnienie wydolnoci minia sercowego. Rwnie w niektrych zaburzeniach rytmu: migotaniu przedsionkw z szybkim rytmem komr, trzepotaniu przedsionkw oraz w napadowym koataniu serca ponadkomorowym. Przeciwwskazania. Czstoskurcz komorowy oraz wywoany nadczynnoci tarczycy lub zakaeniem, blok przedsionkowo-komorowy, bradykardia. Interakcje. Z preparatami hipotensyjnymi (m.in. Guanethidin, Raupasil, Raudiazin, Binazin), preparatami wapniowymi (m.in. Calcium gluconicum, Calcium glutaminicum, Calcium Polfa), niektrymi alkaloidami (m.in. pilokarpina), niektrymi wycigami rolinnymi (m.in. Intr. Visci, Tinct. Ammi visn.). Postacie leku. Digoksyna w prep. Digoxin (Polfa), Lanicor (RFN) tabl. 0,25 mg, krople 1 mg, amp. 0,5 mg. Acetylowa pochodna digoksyny dziaa 1520% silniej od digoksyny i wystpuje jak acetylodigoksyna prep. Dioxanin (RFN) i Lanadigin (RFN) oraz acetylodigoksyna prep. Novodigal (RFN), tabl. 0,2 mg. Metylow pochodn digoksyny, wchaniajc si w 91100% jest metylodigoksyna prep. Lanitop (RFN), tabl. 0,1 mg, amp. 0,2 mg. Lanatozyd C w prep. Lanatosidum C (Polfa), Celanid (ZSRR), Isolanid (WRL), Lanatosid C (CSRS), Cedilanid (Szwajc.), tabl. 0,25 mg, krople 1 mg/1 ml, amp. 0,4 mg (zawieraj lepiej rozpuszczalny dezacetylolanatozyd C). Acetylodigitoksyna w prep. Acetylodigitoxinum (Polfa i ZSRR), Acigoxin (WRL), Acedigal (CSRS), tabl. 0,2 mg, krople 0,5 mg/1 ml, amp. 0,2 mg. Zesp lanatozydw A + B + C w prep. Abicin (ZSRR), Neo-Adigan (WRL), Pandigal (RFN) tabl. 0,25 mg, krople 0,5 mg/1 ml, amp. 0,4 mg. Dawkowanie krajowych preparatw naparstnicowych podano w rozdz. Choroby serca i naczy (str. 328).
DIGITALIS PURPUREA NAPARSTNICA PURPUROWA

Ang. Purple Foxglove; franc. Digitale pourpre; niem. Roter Fingerhut; ros. Napierstianka krasna ja. Wystpowanie. Europa rodk.-zach., w Polsce nieliczne stanowiska w Beskidzie lskim i w Sudetach s pod ochron. Surowiec pochodzi z upraw.

130

Surowiec. Li naparstnicy purpurowej Folium Digitalis purpureae. Gwne zwizki. Liczne rodzime kardenolidy, m.in. purpureaglikozydy A i B, glukogitaloksyna, digitalinum verum, strospezyd, glukowerodoksyna. Podczas suszenia i przechowywania surowca nastpuje enzymatyczne odszczepianie drobin glukozy od kardenolidw pierwotnych i tworzenie tzw. glikozydw wtrnych. W wysuszonych liciach naparstnicy znajduj si ponadto inne kardenolidy (m.in. digitoksyna, gitoksyna, gitaloksyna, werodoksyna), saponozydy sterolowe (m.in. digitonina), liczne zwizki pochodne pregnanu, tzw. zwizki digitanolowe (m.in. digacetynina), ktre nie dziaaj na serce oraz flawonoidy (m.in. digitoflawon). Dziaanie. Cardiotonicum. Typowe dla zwizkw kardenolidowych (patrz rozdz. Farmakodynamika, str. 294). Glikozydy naparstnicy purpurowej kumuluj si w organizmie i powoli wydalaj, nieznacznie tylko wzmagaj diurez. Dziaania uboczne. Patrz: Digitalis lanata. Zastosowanie. Najwaniejszym wskazaniem dla omawianych zwizkw jest niewydolno minia sercowego i zwizana z tym niewydolno krenia oraz niektre zaburzenia rytmu, wymienione u Digitalis lanata. Postacie leku. W Polsce wycofano wszystkie preparaty kompleksowe z naparstnicy purpurowej, a digitoksyny w ogle nie wprowadzono do lecznictwa, natomiast za granic stosuje si je nadal. Licie naparstnicy purpurowej sproszkowane i standaryzowane biologicznie Pulvis Folium Digitalis (ZSRR) proszek do receptury i tabl. 0,05 g. Dawki dla dorosych: 0,050,1 g doustnie 34 razy dz.; dzieciom 0,0050,06 g zalenie od wieku. Dawki maksymalne: jednorazowa 0,1 g, dobowa 0,5 g. Digitoksyna jako prep. Digitoksin (ZSRR), tabl. 0,1 mg, czopki 0,15 mg; Carditoxin (WRL), piguki powlekane 0,1 mg: Digitoxin (CSRS), dra. 0,1 mg, amp. 1 ml/0,25 mg, czopki 0,25 mg. Wchania si z przewodu pokarmowego w 96100%. Nasycenie powolne doustne w cigu 5 dni podaje si kolejno po 0,8 mg, -0,6 mg, 0,4 mg, 0,3 mg, 0,3 mg dz. (w dawkach podzielonych), nastpnie po 0,10,2 mg jako dawk podtrzymujc. Serce powinno mie 6070 uderze na minut. Dawka maksymalna dla dorosych; jednorazowa 0,5 mg, dobowa 1,0 mg. Dla dzieci dawki nasycajce 0,20,3 mg na 10 kg masy ciaa, dawka podtrzymujca 0,0250,05 mg dz. lub co drugi dzie.
EPHEDRA DISTACHYA PRZL DWUKOSOWA

Ang. Ephedral franc. Ephedra a doubles epis; niem. Meertrubchen; ros. Chwojnik dwuchkoloskowyj.

131

Wystpowanie. W rodk. Azji, rwnie uprawiana. Surowiec. Ziele przli Herba Ephedrae; rwnowartociowego surowca dostarczaj: Ephedra equisetina i Ephedra sinica. Gwne zwizki. Mieszanina alkaloidw fenyloizopropyloaminowych do 3% (m.in. L-efedryna, D-pseudoefedryna), z ktrej do celw leczniczych izoluje si efedryn i norefedryn). Dziaanie. Spasmolyticum, stimulans. Efedryna jest zwizkiem sympatomimetycznym, dziaajcym podobnie do adrenaliny, lecz nieco duej; po podaniu doustnym nie ulega unieczynnieniu w przewodzie pokarmowym. W dziaaniu obwodowym efedryny znaczenie maj dwa mechanizmy, pierwszy wzmaga i przedua efekty wywoane przez zwizki katecholowe, drugi uwalnia noradrenalin z miejsc magazynowania. Nastpuje wwczas zwenie drobnych naczy krwiononych i woniczek, podwyszenie cinienia ttniczego krwi, zmniejszenie napicia mini gadkich, zwaszcza w oskrzelach i jelitach, rozszerzenie renic, nieznaczne pobudzenie skurczw minia sercowego oraz pogbienie oddechu. Efedryna dziaa rwnie pobudzajco na orodkowy ukad nerwowy, wyzwala bodce psychiczne wyraniej ni adrenalina. Takie same waciwoci wykazuje norefedryna. Dziaania uboczne. Po dawkach leczniczych bicie serca, bezsenno, uczucie lku i drczka; u ludzi starszych trudno w oddawaniu moczu; wiksze dawki powoduj nerwowo, bl gowy, podwyszenie cinienia krwi, wymioty, przyspieszenie akcji serca. Interakcja. Z glikozydami nasercowymi (zaburzenia rytmu serca). Zastosowanie. W zwalczaniu atakw dychawicy oskrzelowej, rwnie w stanach przewlekych (niekiedy korzystne jest czenie z barbituranami w celu przeciwdziaania bezsennoci); mona te podawa w sennoci napadowej, moczeniu nocnym (enuresis nocturna), cikiej niedomodze miniowej (myasthenia gravis), jako analepticum w zapaci po zatruciu narkotykami i rodkami nasennymi (np. barbituranami, alkoholem), rwnie w nieycie nosa i tzw. katarze siennym. W chirurgii podczas znieczulenia rdzeniowego (aby przeciwdziaa spadkom cinienia krwi). Przeciwwskazania. Cika niewydolno serca, przerost prostaty, powane zaburzenia krenia obwodowego, nadcinienie, dusznica bolesna, nadczynno tarczycy. Postacie leku. Ephedrinum hydrochloricum tabl. 0,025, amp. 0,025 i 0,05. Dawki: doustnie 0,025 g pro dosi 13 razy dz.; podskrnie lub dominiowo 0,0250,05 g pro dosi 12 razy dz.; dawki maksymalne per os i s.c. 0,075 g pro dosi, 0,15 g pro die. Efedryna jest skadnikiem preparatw dziaajcych przeciw-

132

skurczowo, przeciwalergicznie i wykrztunie, stosowanych m.in. w dychawicy oskrzelowej i rozedmie puc: tabl. Allergastmin, krople Astmin, tabl. Belladrinal, krople Kelastmin, tabl. Lumidrinal, krople Motolutan, tabl. Proasthmin. Efedryna jest rwnie skadnikiem preparatu dziaajcego jako analepticum w zatruciach (np. narkotykami, barbituranami): krople i amp. Corphedrin oraz amp. Scophedal N w premedykacji przedoperacyjnej, Efetonina (ephetoninum), czyli DLefedryna (syntetyczna racemiczna efedryna), jest stosowana tak samo jak naturalna L-efedryna.
EQUISETUM ARVENSE SKRZYP POLNY

Ang. Field Horsetail; franc. Prele des champs; niem. Ackerschachtelhalm; ros. Chwoszcz polewo j. Wystpowanie. Powszechnie w caej Europie, w Polsce jako chwast. Surowiec. Ziele skrzypu polnego Herba Equiseti. Gwne zwizki. Flawonoidy (m.in. ekwizetryna, izokwercytryna), sole mineralne ok. 10% (m.in. 0,51,8% rozpuszczalnej w wodzie krzemionki), kwasy organiczne (m.in. kw. askorbowy, kw. akonitowy), saponina ekwizetonina, antywitamina B1, fitosterol, zasady organiczne (m.in. 3-metoksypirydyna). Dziaanie. Diureticum, metabolicum, haemostypticum. Ziele skrzypu zwiksza objto wydalanego moczu, a wraz z nim ilo chlorkw, jednak do nieregularnie, zalenie od osobniczej wraliwoci na zwizki czynne oraz od stopnia upoledzenia czynnoci nerek. Wykazano dowiadczalnie, e dziaanie moczopdne moe by nawet silniejsze ni po podaniu teobrominy lub mocznika, ale w niektrych przypadkach w ogle nie wystpuje. Stwierdzono rwnie, e waciwoci diuretyczne surowca zale od iloci flawonoidw, natomiast saponina ekwizetonina i w mniejszym stopniu zwizki krzemowe powoduj zmniejszenie iloci moczu. Chocia dziaanie moczopdne skrzypu moe by niepewne, jednak iloci wydalanych jonw chlorowych s wiksze ni normalnie. Metaboliczne waciwoci surowca s zwizane z obecnoci krzemu. Pierwiastek ten wystpuje w rolinach (np. w Herb. Polygoni avic., Herb. Galeopsidis, Herb. Pulmonariae, Rhiz. Agropyri) w postaci pocze krzemoorganicznych, zwizkw nieorganicznych oraz nierozpuszczalnych polimerw. Tylko cz zwizkw krzemu rozpuszcza si w wodzie i znajduje si w odwarach. Dla ludzi krzem ma znaczenie oglnoustrojowe, dlatego wycigi wodne zawierajce ten pierwiastek wpywaj na przemian materii, na stan naczy krwiononych, narzdw wewntrznych, skry, wosw, paznokci, koci.

133

W niektrych schorzeniach wystpuj zaburzenia w gospodarce zwizkami krzemu, np. w miadycy (spadek iloci krzemu w tkance cznej), chorobie nowotworowej (nagromadzenie w tkance nowotworowej i rwnoczenie obnienie poziomu w tkance zdrowej), u osb w wieku podeszym (zmniejszenie iloci krzemu w skrze, naczyniach krwiononych i w kociach, zwikszenie za we krwi i pynach poza-komrkowych), u kobiet ciarnych i karmicych (podwyszony poziom krzemu w osoczu krwi). Zwizki krzemu s czynnikiem utrzymujcym odpowiedni elastyczno i odporno naskrka, tkanki cznej i bon luzowych, reguluj przepuszczalno cian naczy krwiononych i utrudniaj odkadanie si w nich tuszczw, a nawet maj korzystny wpyw na aktywno hormonaln u ludzi starszych. Rozpuszczona w wodzie krzemionka atwo wchania si w przewodzie pokarmowym, wydala gwnie z kaem, a w mniejszej iloci z moczem, gdzie spenia rol jednego z ochronnych koloidw, przeciwdziaajcych krystalizacji mineralnych skadnikw w drogach moczowych. Ziele skrzypu ma rwnie waciwoci przeciwkrwotoczne, polegajce na zwikszaniu krzepliwoci krwi oraz w maym stopniu waciwoci krwiotwrcze (przyrost liczby czerwonych krwinek i podwyszenie poziomu hemoglobiny). Dziaanie uboczne. Po dugim stosowaniu skrzypu wystpuje niedobr witaminy B1 (tiaminy) z charakterystycznymi objawami. Zastosowanie. Jako agodny rodek moczopdny w lekkich schorzeniach drg moczowych, zmniejszonym przesczaniu w kbkach nerkowych, pomocniczo w gocu, skazie moczanowej, zatrzymaniu wody i elektrolitw (obrzki), pocztkach kamicy moczowej. Rwnie w niektrych chorobach skrnych wywoanych nagromadzeniem szkodliwych metabolitw we krwi, jednak rzadko per se, zwykle w zestawieniu z innymi surowcami. Rwnie w niektrych zaburzeniach metabolicznych, w okresie pooperacyjnym w celu przyspieszenia gojenia i odnowy tkanki cznej, pomocniczo w miadycy, wikszych uszkodzeniach skrki (np. oparzenia), zwikszonej przepuszczalnoci i zmniejszonej elastycznoci cian naczy wosowatych, a nawet jako adiuvans w chemioterapii grulicy puc. Zaleca si zwaszcza osobom w wieku podeszym z niedoborem krzemu, utrudnion resorpcj soli wapnia z pokarmw oraz zespoem zego wchaniania wskutek zmian zanikowych w bonie luzowej przewodu pokarmowego. Korzystne jest take dla kobiet ciarnych i karmicych dla utrzymania wysokiego poziomu krzemu w osoczu krwi. Niekiedy jako adiuvans w nadmiernych krwawieniach miesiczkowych (metrorrhagia), krwotokach macicznych (metrorrhagia), krwawieniach z ylakw odbytu, owrzodze okrnicy i wrzodw

134

odka lub dwunastnicy, rwnie w krwawieniach z nosa i puc. Przeciwwskazania. Niedobr witaminy B1 z objawami zapalenia wielonerwowego (polyneuritis) i bradykardii. Przy duszym podawaniu wycigw ze skrzypu naley rwnoczenie przyjmowa tabletki Vitaminum B1 0,003 g po 12 dz. do ustpienia objaww awitaminozy. Ziele skrzypu wchodzi w skad granulatw Betagran, Reumogran i Urogran oraz mieszanek zioowych Reumosan, Cardiosan, Urosan i Pulmosan. Wycigi wchodz w skad pynw Betasol i Cholesol oraz pasty Fitolizyna. Postacie leku. Dec. Herb. Equiseti 2 yki ziela na 11/22 szklanki wody (gotowa 10 minut, przecedzi do termosu), pi 1/22/3 szklanki 24 razy dz. midzy posikami jako diureticum i metabolicum. Jako haemostypticum wraz z Herb. Bursae pastoris, Cort. Viburni opuli, Fol. Juglandis, Herb. Anserinae, Herb. Violae tric., Cort. Hippocastani.
ERYTHRAEA CENTAURIUM CENTURIA POSPOLITA (TYSICZNIK)

Ang. Common Century; franc. Petite centauree; niem. Tausendgldenkrautj ros. Zoototisiacznik zonticznyj. Wystpowanie. W Europie i pn. Afryce; w Polsce coraz rzadziej wskutek wyeksploatowania stanowisk. Surowiec. Ziele centurii (tysicznika) Herba Centaurii (wskanik goryczy = 50). Gwne zwizki. Gorycze glikozydowe (m.in. gencjopikryna, erytrocentauryna, erytramina), zwizki o charakterze alkaloidw (m.in. erytrycyna), lady olejku eterycznego, zwizki ywicowe, kw. oleanolowy. Dziaanie. Amarum, stomachicum, tonicum. Centuria naley do grupy surowcw tzw. szczerogorzkich (amara pura), pobudzajcych wytwarzanie soku odkowego (patrz: Gentiana lutea). Gorycze centurii pobudzaj rwnie wydzielanie ci i przyspieszaj resorpcj zwizkw odywczych z pokarmw. Dziaania uboczne. Due dawki mog wywoa bl odka, nudnoci, a nawet wymioty. Zastosowanie. W bezkwanoci odkowej (achlorhydria gastrica) i w objawach towarzyszcych nieytowi odka (ble, brak aknienia, wzdcia, odbijanie i zgaga). Zaleca si podawanie wycigw z centurii rekonwalescentom po przebytych powanych chorobach i za-biegach chirurgicznych, u ktrych stwierdzono oglne wyczerpanie organizmu i osabienie

135

czynnoci trawiennych. Wycig z ziela centurii wchodzi w skad tabletek Calmagina. Postacie leku. Dec. Herb. Centaurii 1 yka ziela na szklanki wody, gotowa 2 min, przecedzi, pi po 1/21 yce 30 min przed kadym posikiem. Ziele centurii jest rzadko stosowane per se, czciej jako skadnik recepturowych mieszanek zioowych; pobudzajcej trawienie, np. wraz z Herb. Absinthii, Rhiz. Calami, Anth. Anthemidis, Herb, Cnici bened., Herb. Millefolii, Fol. Urticae, Rad. Saponariae, Rad. Taraxaci lub Fruct. Berberidis; wiatropdnej, np. wraz z Fruct. Anisi, Anth. Chamomillae, Fl. Millefolii, Fruct. Anethi, Herb. Anserinae, Herb. Majoranae, Rad. Glycyrrhizae, Rad. Archangelicae, Fruct. Coriandri, Fruct. Foeniculi.
EUCALYPTUS GLOBULUS EUKALIPTUS CAKOWY

Ang. Eucalyptus; franc. Eucalyptus commun; niem. Eukalyptusbaum; ros. Ewkalipt szarikowyj. Wystpowanie. W Australii, uprawiany w rejonach subtropikalnych, rwnie w pn. Afryce, pdn. Europie, na Kaukazie i Krymie. Surowiec. Li eukaliptusa Folium Eucalypti; suy do otrzymywania olejku eukaliptusowego Oleum Eucalypti. Gwne zwizki. Olejek eteryczny 13% zawierajcy do 80% cyneolu (eukaliptolu) a-pinen, aldehyd walerianowy, masowy i inne. Ponadto garbnik, zwizki ywicowe, flawonoidy (m.in. rutyna), kwasy organiczne. Dziaanie. Expectorans, spasmolyticum, desinficiens. Olejek eukaliptusowy pobudza czynno wydzielnicz grnych drg oddechowych, przywraca normalne ruchy nabonka rzskowego, zmniejsza stan napicia mini gadkich oskrzeli, upynnia zalegajc wydzielin i wyzwala odruch wykrztuny. Dziaa rwnie silnie przeciwbakteryjnie, zwaszcza gdy jest wdychany w postaci aerozolu lub podczas inhalacji z par wodn. Niszczy wwczas szybko prawie wszystkie szczepy bakterii, zwaszcza gronkowce i paciorkowce, take antybiotykooporne. Zewntrznie olejek dziaa bakteriobjczo na skr. Analogicznie dziaa gwny skadnik olejku cyneol. Dziaanie uboczne. Olejek w zetkniciu ze skr moe powodowa nadwraliwo kontaktow, pary olejku drani bony luzowe oczu i jamy ustnej. Zastosowanie. W ostrych i przewlekych stanach zapalnych jamy ustnej (stomatitis), garda (pharyngitis), krtani (laryngitis), oskrzeli (bronchitis), rwnie gdy jest utrudnione odkrztuszanie, gdy zalega wydzielina i towarzyszy temu mczcy, tzw. suchy kaszel oraz zakaenie. Ponadto w nieycie

136

nosa i zapaleniu zatok bocznych nosa (inhalacja), rwnie pomocniczo w anginie i tzw. chorobie z przezibienia. Zewntrznie do odkaania skry rk, narzdzi, do produkcji cukierkw przeciwkaszlowych itp. Olejek jest skadnikiem amp. Camphochin, maci Capsiderm, emulsji Capsigel i kropli Gargarisma prophylacticum, natomiast cyneol kropli, kapsuek, czopkw Terpichol i Terpinex. Postacie leku. Ol. Eucalypti 1015 kropli na szklank wrzcej wody, wziewa pary (inhalacja w warunkach domowych). Korzystniej jest stosowa wraz z Ol. Lavandulae, Ol. Pini pumilionis i Ol. Menthae pip. Do wkraplania do nosa 0,52% roztwory w pynnej parafinie. Olejku eukaliptusowego nie podaje si obecnie pet se doustnie, lecz jedynie jako skadnik preparatw.
EUPHRASIA ROSTKOVIANA WIETLIK KOWY

Ang. Drug Eyebright; franc. Euphraise officinale; niem. Gemeiner Augentrost; ros. Oczanka rostkowskaja. Wystpowanie. Powszechnie niemal w caej Europie; rwnie w Polsce. Surowiec. Ziele wietlika Herba Euphrasiae. Rwnowartociowego surowca dostarczaj: wietlik wypraony Euphrasia stricta i wietlik zwartolistny Euphrasia curta. Gwne zwizki. Glikozyd irydoidowy aukubina, garbniki, kwasy fenolowe (m.in. kw. kawowy, kw. chlorogenowy), olejek eteryczny ok. 0,2%, zwizki ywicowe, kumaryna, sole mineralne (m.in. Mg, Cu). Dziaanie. Antiphlogisticum, antisepticum. Wycigi wodne z surowca wykazuj waciwoci przeciwzapalne, zmniejszaj przepuszczalno cian naczy wosowatych w bonach luzowych, hamuj uwalnianie histaminy i przeciwdziaaj nadmiernemu rozszerzeniu woniczek. Dziaaj rwnie bakteriobjczo na gronkowce i paciorkowce, zapobiegaj mikrokrwawieniom (np. w oku) oraz wi i unieczynniaj toksyny bakteryjne. Zastosowanie. Zewntrznie w niektrych dolegliwociach oczu o charakterze uczuleniowo-zapalnym, m.in. w zapaleniu spojwek (coniunctivitis), zapaleniu spojwek i brzegw powiek (blepharoconiunctivitis), wiosennym zapaleniu spojwek (coniunctivitis vernalis), zapaleniu brzegw powiek (blepharitis). W postaci kataplazmw w kurczu powiek (blepharismus), jczmieniu (hordeolum) oraz w zmczeniu wzroku spowodowanym sztucznym owietleniem, dugim czytaniem, nadwraliwoci na promienie soneczne, promienie z ekranw telewizyjnych itp. Do wewntrz stosuje si rzadko, dziaa wwczas nieznacznie cigajce i przeciwzapalnie.

137

Zastosowanie w homeopatii. 1. Zapalenie spojwek, rogwki i brzegw powiek z ostrym, palcym zawieniem i gst luzowo-ropn naderajc wydzielin; 2. Katar ostry lub przewleky charakteryzujcy si wydzielin agodn z jednoczesnym ostrym zawieniem. Stosuje si wewntrznie i zewntrznie do okadw. Postacie leku. Dec. Herb. Euphrasiae odwar z 111/2 yki ziela na szklank wody (gotowa 5 min, przecedzi), stosowa do przemywania oczu i do okadw. Kataplazmy z ziela namoczonego i ogrzanego, przykada zawinite w gaz na 510 min. Korzystnie jest czy z nastpujcymi zioami: Fol. Plantaginis, Anth. Chamomillae, Fl. Calendulae, Fl. Cyani, Fl. Millefolii, Fruct, Foeniculi, Herb. Veronicae.
FILIPENDULA ULMARIA WIZWKA BOTNA

Ang. Meadow Sweet; franc. Reine-des-pres; niem. Echtes Mdesuss; ros. Labaznik wiazolistnyj. Wystpowanie. Na duych obszarach Europy i Azji; w Polsce na wilgotnych kach i brzegach wd. Surowiec. Kwiat wizwki Flos Ulmariae (syn. Flos Spireae). Analogicznego surowca dostarcza wizwka bulwkowa Filipendula hexapetala. Gwne zwizki. Glikozydy fenolowe (m.in. spireina, monotropitozyd, salicyna), flawonoidy (m.in. spireozyd, hiperozyd, awikularyna), garbniki do 12%, olejek eteryczny ok. 0,2% (m.in. salicylan metylu, aldehyd salicylowy, wanilina), kwasy organiczne (m.in. kw. salicylowy wykryty w 1839 r. i nazwany acidum spiricum). Dziaanie. Antirheumaticum, diaphoreticum, diureticum. Surowiec wywiera swoiste dziaanie przeciwzapalne i przeciwblowe w chorobie reumatycznej, przypisywane obecnoci zwizkw salicylowych, ktre hamuj biosyntez endogennych prostaglandyn, zapocztkowujcych i podtrzymujcych stan zapalny w rnych narzdach. Wycigi z kwiatw wizwki zwikszaj rwnie ilo wydalanego moczu (diaphoreticum), pobudzaj nieznacznie czynno gruczow potowych (diaphoreticum) oraz uatwiaj usuwanie z organizmu szkodliwych metabolitw (depurativum). Na przewd pokarmowy dziaaj sabo cigajco i przeciwbakteryjnie. Zastosowanie. Jako aktywny rodek pomocniczy w leczeniu przewlekego postpujcego goca stawowego (polyarthritis chronica progressiva), zwaszcza u osb w wieku podeszym, z rwnoczesnym podawaniem chemioterapeutykw, balneoterapi, diet i in. Rwnie w pocztkowych objawach reumatyzmu miniowego, stanach podgorczkowych, blach stawowych i miniowych oraz jako adiuvans w chorobach

138

gorczkowych, tzw. chorobie z przezibienia i grypie, przewanie wraz z innymi zioami. Surowiec jest skadnikiem granulatu Reumogran oraz mieszanek Pyrosan i Reumosan. Postacie leku. Dec. Flor. Ulmariae odwar z 2 yek kwiatw na 11/22 szklanki wody (gotowa 5 min, odstawi na 10 min, przecedzi do termosu), pi 1/22/3 szklanki 23 razy dz. po jedzeniu. Jako napotny wraz z Infl. Tiliae, Fl. Sambuci, Fruct. Rubi idaei; jako moczopdny wraz z Rad. Ononidis, Herb. Herniariae, Fol. Betulae, Peric. Phaseoli, Fl. Cyani, Rhiz. Agropyri, Herb. Violae tric., Fl. Pseudacaciae.
FOENICULUM CAPILLACEUM FENKU WOSKI (KOPER WOSKI)

Ang. Fennel; franc. Fenouil; niem. Fenchel; ros. Fenchel aptecznyj. Wystpowanie. W rejonie Morza rdziemnego, uprawiany w wielu krajach europejskich, rwnie w Polsce. Surowiec. Owoc kopru woskiego Fructus Foeniculi (pochodzcy z odmiany var. vulgarae, o ostrym smaku); suy do otrzymywania olejku koprowego Oleum Foeniculi. Skad chemiczny. Olejek eteryczny do 6% (wg wymaga FP IV 3%), zawierajcy trans-anetol. (6090%), fenchon (1220%), a-pinen (1,8 4,7%), limonen do 2,5%. Ponadto flawonoidy (m.in. pochodne kwercetyny i kemferolu), fitosterole (m.in. stygmasterol), olej tusty, substancje woskowe i biakowe, cukry. Dziaanie. Spasmolyticum, stomachicum, expectorans, lactagogum. Owoce kopru woskiego zmniejszaj napicie mini gadkich przewodu pokarmowego oraz w pewnym stopniu drg moczowych, s skutecznym rodkiem wiatropdnym (carminativum), agodzcym lub znoszcym bl wywoany wzdciem i przywracajcym prawidowe czynnoci trawienne, zwaszcza u dzieci i osb starszych. Wywiera rwnie uchwytne dziaania pobudzajce na czynno wydzielnicz niektrych narzdw. Zwiksza wytwarzanie soku odkowego (stomachicum), wzmaga wydzielanie luzu w gardle, krtani i tchawicy oraz przywraca ruch nabonka rzskowego (expectorans), pobudza te gruczoy mleczne, prawdopodobnie przez przysadk mzgow (lactagogum). Owoce kopru oraz olejek eteryczny dziaaj nieznacznie uspokajajco, gdy zawieraj trans-anetol. Stosowany zewntrznie olejek koprowy ma waciwoci bakteriobjcze i przeciwpasoytnicze (wierzbowce, wszy). Dziaania uboczne. Wiksze doustne dawki Ol. Foeniculi wywouj odurzenie, drgawki kloniczne, podranienie bon luzowych odka i jelit, przekrwienie mzgu i puc.

139

Zastosowanie. W mao nasilonych zaburzeniach trawiennych (bl brzucha, wzdcia, nieregularne wyprnianie, odbijanie, brak apetytu), w rozszerzeniu okrnicy przez gazy (meteorismus), w zaparciach na tle spastycznym jelit (obstipatio spastica). Jako rodek wykrztuny stosuje si owoce kopru przewanie wraz z innymi zioami, natomiast jako rodek mlekopdny zaleca si matkom karmicym z zastrzeeniem, e olejek eteryczny przechodzi do mleka i wwczas dziaa na oseski wiatropdnie. Olejek koprowy jest stosowany per se tylko wyjtkowo, czciej w zestawieniach recepturowych jako wykrztuny i przeciwskurczowy; suy do otrzymywania Aqua Foeniculi i jest skadnikiem tabletek Calmagina oraz kropli Elixir Glycyrrhizae. Owoce kopru wchodz w skad Mel Foeniculi i mieszanek Pektosan i Neopektosan, natomiast wycig jest skadnikiem Sir. Pini comp. Postacie leku. Fruct. Foeniculi pulv. 1/2 yeczki rozdrobnionych owocw zmiesza z yk miodu lub powide i poda w 23 porcjach po jedzeniu dzieciom lub modziey jako rodek wiatropdny, kobietom jako mlekopdny. Mel Foeniculi doustnie dzieciom yeczk 34 razy dz.; osobom starszym po yce kilka razy dz. jako rodek wykrztuny. Aqua Foeniculi dzieciom po yeczce lub yce, zalenie od wieku, kilka razy dz. jako wiatropdny; rwnie jako corrigens smakowy do mikstur. Ol. Foeniculi doustnie 35 kropli na cukier lub w mleku 24 razy dz. po jedzeniu jako wiatropdny, czciej w zestawieniach recepturowych.
FRAGARIA VESCA POZIOMKA POSPOLITA

Ang. Wild Strawberry; franc. Fraisier des bois; niem. Wald-Erdbeere; ros. Zemlianika lena ja. Wystpowanie. Niemal na caej kuli ziemskiej w klimacie umiarkowanym, w Polsce pospolita. Istniej odmiany i mieszace uprawne. Surowce. Li poziomki Folium Fragariae; owoc poziomki Fructus Fragariae. Gwne zwizki. Licie zawieraj garbniki pirokatechinowe ok. 6%, flawonoidy (m.in. kwercetyna), lady olejku eterycznego, kwasy organiczne (m.in. kw. askorbowy), sole mineralne. W owocach wieych znajduj si karotenoidy, witamina C, zwizki cukrowe 10%, kwasy organiczne 1% (m.in. kw. salicylowy), antocyjany (m.in. fragaryna, cyjanidyno-3-glukozyd), sole mineralne. Dziaanie. Diureticum, adstringens. Wycig z lici zwiksza wydalanie moczu, a z nim jonw sodowych i chlorkw (flawonoidy), usuwa z organizmu szkod-

140

liwe produkty przemiany materii w postaci rozpuszczalnych w moczu zwizkw. Wycig zawiera garbniki i dziaa typowo dla tej grupy zwizkw (patrz rozdz. Farmakodynamika str. 292). wiee owoce poziomki s aromatycznym, wykwintnym rodkiem dietetycznym i odywczym. W medycynie ludowej s uwaane za skuteczne w kamicy moczowej. Znane s przypadki uczule na poziomki, zwaszcza u dzieci. Zastosowanie. Licie poziomki wyjtkowo stosuje si per se, zwykle wchodz w skad recepturowych mieszanek moczopdnych i przeciwbiegunkowych, zwaszcza dla dzieci i osb w wieku podeszym. Mode licie s uywane jako zastpka herbaty. Postacie leku. Dec. Fol. Fragariae 1 yka lici na szklank wody (gotowa 5 min, przecedzi), pi 1/31/2 szklanki 23 razy dz. jako diureticum;, taki sam odwar z 11/22 yek lici na szklank wody jako antidiarrhoicum. FRANGULA ALNUS KRUSZYNA POSPOLITA Ang. Alder Buckthorn; franc. Bourdainej niem. Faulbaum; ros. Kruszina olchowidnaja. Wystpowanie. W caej Europie i pn.-zach. rejonach Azji; w Polsce w zarolach i na brzegach lasw, lecz mocno wytrzebiona. Surowce. Kora kruszyny Cortex Frangulae; owoc kruszyny Fructus Frangulae. Gwne zwizki. W korze do 7% mieszaniny licznych antrazwizkw (m.in. glukofrangulina A i B, frangulina A i B, glikozydowe poczenia fiscjonu, chryzofanolu i emodyny; zwizki nie-glikozydowe palmidyna C, dwuantron emodyny, chryzofanol, emodyna). Ponadto zwizki garbnikowe, flawonoidy, szereg alkaloidw peptydowych (m.in. frangulanina, franganina), sole mineralne. W owocach znajduje si mieszanina antrazwizkw palmidyna B, dwuantron aloeemodyny, chryzofanol i aloeemodyna. Dziaanie. Laxativum, cholagogum. Kora i owoce zawieraj antrazwizki dziaajce na jelito grube i powodujce przeczyszczenie (patrz rozdz. Farmakodynamika str. 283). Ponadto obserwuje si zwikszenie wytwarzania ci, jako reakcj wtroby na docierajce do niej wraz z krwi nieglikozydowe antrazwizki oraz sabe dziaanie bakteriobjcze. Antrazwizki przechodz do mleka matek karmicych. Dziaania uboczne. Patrz: Aloe ferox. Zastosowanie. Gwnie w zaparciach przejciowych w wyniku chorb zakanych, zaburze neurologicznych, dugo trwajcym unieruchomieniu oraz w zaparciach przewlekych o charakterze skurczowym (cznie ze spazmolitykami, np.

141

Tincf. Belladonnae, Tinct. Chelidonii, Chelidoninum hydrobromicum) lub atonicznych, czsto wystpujcych u osb w wieku podeszym i w otyoci. Wyprnienie nastpuje po 810 godzinach od chwili przyjcia leku. Wskazane jest picie wikszej iloci pynw oraz w niektrych przypadkach uzupenianie niedoboru jonw potasowych. W zaparciach spastycznych naley rwnolegle stosowa diet zawierajc duo celulozy (jarzyny, owoce), natomiast w zaparciach atonicznych stosowa diet ubog w celuloz. W zaburzeniach trawiennych z okresowymi zawarciami i niedoborem ci, korzystnie jest stosowa kor kruszyny z innymi zioami (np. Rad. Taraxaci, Rad. Glycyrrhizae, Fol. Menthae pip., Inflor. Helichrysi, Herb. Hyperici, Herb. Anserinae, Rad. Archangelicae), przetwory kruszyny czy za z preparatami (Solaren, Boldaloina, Cholesol, Raphalamid, Terpichol). Kora kruszyny wchodzi w skad granulatu Cholegran, tabletek Gastrin, Castro, Wikalina i Pilulae laxantes oraz mieszanek zioowych Rektosan, Sklerosan, Normosan, Degrosan oraz Species Cholagogae nr 2 i 3. Wycigi pynne z surowca wchodz w skad preparatw Cholesol i Rhelax. Z kory kruszyny otrzymuje si Extr. Frangulae siec., ktry wchodzi w skad dra. Altra, proszku Gastrochol i granulatw Neonormacol i Normogran. Przeciwwskazania. Patrz: Aloe ferox. Postacie leku. Dec. Cort. Frangulae. 1,5 g kory w 1 szklance wody (gotowa 5 min, przecedzi), jednorazowo wieczorem jako laxativum, natomiast 1/41/2 szklanki odwaru 23 razy dz. w otyoci, przewlekej atonii jelit i lekkich zaparciach. Extr. Frangulae sic. zwykle 0,20,4 g jednorazowo w proszkach jako przeczyszczajcy; 0,050,1 g pro dosi 13 razy dz. jako stomachicum lub pomocniczy rodek ciopdny 1 godzin przed posikiem. Fruct. Frangulae, w zastpstwie kory kruszyny Dec. Fruct. Frangulae odwar z 1/21 yki owocw na szklank wody (gotowa 3 min, przecedzi), pi 1/31/2 szklanki rano i wieczorem po posikach jako purgans; pi 12 yki 23 razy dz. przed posikiem jako stomachicum. Prep. Ramnil (ZSRR) zawiera standaryzowany wycig z kory kruszyny, dawki 12 tabl. przed snem jako rodek przeczyszczajcy. FRAXINUS EXCELSIOR JESION WYNIOSY Ang. Ash; franc. Frene aleve; niem. Gemeiner Eschei ros. Jasien wysokij. Wystpowanie. W Europie, Azji Mniejszej; w Polsce w lasach, rwnie uprawiany.

142

Surowiec. Kora jesionu (z modych gazi) Cortex Fraxini. Gwne zwizki. Pochodne kumaryny (m.in. fraksyna, fraksydyna, izofraksydyna, eskulina, kalikantozyd), zwizki trjterpenowe (m.in. kw. ursolowy), garbniki, fitosterole (m.in. stygmasterol), mannit, sole mineralne. Dziaanie. Depurativum. Kora jesionu zwiksza nieznacznie ilo wydalanego moczu i usuwa wraz z nim szkodliwe produkty przemiany materii. Obnia rwnie poziom kwasu moczowego we krwi wskutek przyspieszenia jego wydalania, dziaa take napotnie, jednak wyranie sabiej ni Fruct. Rubi idaei. Zastosowanie. Jako rodek wspomagajcy w gocu stawowym i miniowym, szczeglnie w przypadkach przewlekych i u osb w wieku podeszym, rwnie w kamicy moczowej (urolithiasis). Pomocniczo w skazie moczanowej (arthritis urica), korzystnie wraz z allopurinolem; rwnie w niektrych schorzeniach skrnych. Zaobserwowano take subiektywn popraw w chorobie bdnika kostnego (otosclerosis) po zastosowaniu odwaru z mieszanki zawierajcej Cort. Fraxini, Fl. Ulmariae i Fol. Ribis nigri. Postacie leku. Kory jesionu, z powodu oglnie do sabego dziaania, nie stosuje si per se, lecz wraz z innymi zioami, np. w mieszance moczopdnej i odtruwajcej z Rad. Urticae, Herb. Asperulae, Rhiz. Agropyri, Fl. Anthyllidis, Herb. Polygoni avic., Fl. Sambuci, Herb. Herniariae, Fol. Betulae.
FUCUS VESICULOSUS MORSZCZYN PCHERZYKOWATY

Ang. Bladder Wrack; franc. Varec vesiculeux; niem. Blasentang; ros. Fukus puzyrczatyj. Wystpowanie. Glon morski wd Batyku, Morza Pnocnego i pnocnych rejonw Atlantyku; w Polsce w Zatoce Gdaskiej. Surowiec. Plecha morszczynu Fucus. Rwnowartociowy surowiec otrzymuje si z morszczynu pikowanego Fucus serratus. Gwne zwizki. Organiczne poczenia jodu (poniewa FP IV wymaga 0,1% jodu, surowiec z Batyku, zawierajcy do 0,04%, miesza si z surowcem z Atlantyku o zawartoci do 3,5% jodu). Ponadto polisacharydy (kw. alginowy do 19%, fukoidyna do 7%, laminaryna ok. 2%), mannit do 10%, barwnik fukoksantyna, ladowe iloci bromu i witamin z grupy B. sole mineralne. Dziaanie. Metabolicum, laxans. Morszczyn dostarcza organizmowi dobrze przyswajalnych zwizkw jodu, ktre zwikszaj ilo wytwarzanych przez tarczyc hormonw tyroksyny i trjjodotyroniny oraz pobudzaj procesy kataboliczne, zapobiegajce m.in. otyoci i przerostowi gruczou tarczowego (tzw. wole endemiczne).

143

Zawarte w surowcu polisacharydy atwo pczniej w jelitach i uatwiaj wyprnianie u osb z atoni jelit oraz zaparciem (patrz: Althaea officinalis). Zastosowanie. W niedoczynnoci tarczycy spowodowanej brakiem jodu oraz jako adiuvans w wolu endemicznym. Surowiec jako metabolicum jest jednak lekiem przestarzaym, pewniejsze wyniki uzyskuje si obecnie stosujc sl jodowan oraz preparaty zawierajce atwo resorbujce si poczenia jodu. Morszczyn moe by skuteczny w usuwaniu uporczywych zapar, zwaszcza u osb otyych i jako rdo mikroelementw dla rekonwalescentw i osb starszych. Morszczyn jest skadnikiem granulatu Normogran i mieszanek zioowych Sklerosan i Degrosan, a w przemyle suy do otrzymywania kwasu alginowego i jego pochodnych. Postacie leku. Fucus pulv. doustnie 12 yki sproszkowanej plechy 2 razy dz. w szklanki wody lub soku owocowego jako rodek rozwalniajcy i metaboliczny; jako laxans korzystniej stosowa wraz ze sproszkowanymi zioami: Rad. Glycyrrhizae, Fol. Sennae lub Fruct. Rhamni cathart., Rad. Althaeae.
FUMARIA OFFICINALIS DYMNICA POSPOLITA

Ang. Common Fumitory; franc. Fumeterre officinale; niem. Echter Erdrauch; ros. Dymianka aptecznaja. Wystpowanie. W wielu krajach klimatu umiarkowanego; w Polsce powszechnie na polach i ugorach. Surowiec. Ziele dymnicy Herba Fumariae. Gwne zwizki. Mieszanina alkaloidw izochinolinowych (m.in. protopina do 0,2%, synaktyna, czterohydrokoptyzyna), zwizki ywicowe i garbnikowe, kwasy organiczne (m.in. kw. fumarowy), flawonoidy, sole mineralne. Dziaanie. Cholereticum, cholagogum, diureticum. Ziele dymnicy dziaa na minie gadkie podobnie do Herb. Chelidonii, powoduje rozkurcz jelit, drg ciowych i moczowych oraz naczy krwiononych (spasmolyticum). Nastpuje przywrcenie penej amplitudy ruchw perystaltycznych jelita, atwiejsze przemieszczanie treci pokarmowej i uregulowanie wyprnie. Wzrasta te ilo wydalanego moczu i obnia si cinienie krwi; najbardziej istotne jest jednak dziaanie surowca na wytwarzanie i przepyw ci. Wykazano dowiadczalnie, e w przypadku niewydolnoci wtroby wycigi z dymnicy zwikszaj ilo ci proporcjonalnie dc potrzeb organizmu, natomiast przy nadmiarze ci, hamuj jej wytwarzanie. Tego rodzaju przeciwstawne dziaanie, zalene od stanu czynnociowego wtroby, nazwano ambocho-

144

leretycznym. Surowiec uatwia rwnie przepyw ci do dwunastnicy, wskutek rozkurczajcego dziaania na przewody ciowe i na zwieracz baki wtrobowo-trzustkowej. Dziaanie uboczne. Patrz: Chelidonium majus. Zastosowanie. W niedoborze ci spowodowanym niewydolnoci wtroby, w kamicy ciowej niezalenie od umiejscowienia zogw (hepatolithiasis, cholecystolithiasis, choledocholithiasis), kolce ciowej (cholecystalgia), w zespole objaww po chirurgicznym usuniciu kamieni ciowych (cholelithotomia). Rwnie w nadmiernym wydzielaniu ci (hypercholia), w zespole spastyczno-nadcinieniowym z zastojami ci i blem oraz w dyskinezji wywoanej skurczem zwieracza baki wtrobowo-trzustkowej i w objawach towarzyszcych tym schorzeniom. Dobre wyniki mona rwnie uzyska w migrenie indukowanej przez dyskinezj ciow, kamic ciow i niewydolno wtroby. Przeciwwskazania. Patrz: Chelidonium majus. Postacie leku. Dec. Herb. Fumariae odwar z yki ziela na szklank wody (gotowa 3 min, odstawi na 10 min, przecedzi), pi 1 2 yki 24 razy dz. Ziele dymnicy bywa skadnikiem zi ciopdnych, np. wraz z Rad. Taraxaci, Fol. Menthale pip., Herb. Abrotani, Rad. Glycyrrhizae, Infl. Helichrysi, Herb. Hyperici, Rad. Rhei, Herb. Anserinae. Prep. Oddibil (RFN) dra. zawieraj standaryzowany suchy wycig z dymnicy jako rodek ambocholeretyczny.
GALEGA OFFICINALIS RUTWICA LEKARSKA

Ang. Goats Rue; franc. Galega officinal; niem. Geissraute; ros. Kozljatnik aptecznyj. Wystpowanie. W pdn. i rodk. Europie, Azji Mniejszej; w Polsce w rejonach poudniowych, na mokrych kach. Surowiec. Ziele rutwicy Herba Galegae. Gwne zwizki. Alkaloidy galegina i hydroksygalegina (pochodne guanidyny) oraz peganina (pochodna chinazolinowa), cztero-cukier stachyoza, garbnik, zwizek gorzki. Dziaanie. Antidiabeticum. Ziele rutwicy, w pocztkowym okresie cukrzycy, obnia poziom cukru we krwi i dziaa synergicznie z przeciwcukrzycowymi chemioterapeutykami z grupy pochodnych sulfonylomocznika (np. Diabetol). Zwizkiem czynnym w surowcu jest pochodna guanidynowa galegina, ktra posuya za substancj modelow do syntezy caej grupy pochodnych biguanidynowych (np. Phenformin). Leki syntetyczne nie przewyszaj jednak swoj wartoci wycigw z ziela rutwicy,

145

a ponadto wywieraj szkodliwe dziaanie, m.in. powoduj wystpienie kwasicy mleczanowej. Zastosowanie. Jako rodek pomocniczy w cukrzycy o przebiegu chwiejnym, rwnie u osb otyych; korzystnie w leczeniu skojarzonym z chemioterapeutykami przeciwcukrzycowymi przy rwnoczesnym zmniejszeniu ich dawki, w celu uniknicia wystpowania objaww ubocznych. W lecznictwie ludowym surowiec stosuje si w celu pobudzenia laktacji u kobiet karmicych. Interakcja. Z L-dopa, stosowana w drczce poraeniowej (nastpuje podwyszenie poziomu cukru u diabetykw). Postacie leku. Surowiec nie jest obecnie stosowany per se, lecz jako skadnik mieszanek, np. Diabetosan, lub rwnie z innymi zioami, np. Herb. Abrotani, Herb. Chelidonii, Stigma Maydis, Fl, Taraxaci, Fol. Menthae pip., Fucus, Herb. Equiseti, Herb. Solidaginis.
GALEOPSIS TETRAHIT POZIEWNIK SZORSTKI

Ang. Hemp-Nettle; franc. Chanvre sauvage; niem. Gemeiner Hohlzahn; ros. Pikulnik. Wystpowanie. W Europie i pn. Azji, w Polsce pospolity chwast polny. Surowiec. Ziele poziewnika Herba Galeopsidis. Surowiec handlowy jest mieszanin gatunkw wystpujcych w Polsce, gwnie Galeopsis tetrahit, Galeopsis ladanum Poziewnik polny i Galeopsis pubescens Poziewnik mikkowosy. Gwne zwizki. Garbniki do 6%, flawonoidy (pochodne skutelareiny), irydoidy (m.in. galirydo5yd), olejek eteryczny ok. 0,05%, rozpuszczalna w wodzie krzemionka ok. 0,25%, alkaloid stachydryna, saponina, goryczka, kwasy organiczne (m.in. kw. salicylowy i kw. kawowy). Dziaanie. Metabolicum, antiphlogisticum, expectorans. Ziele poziewnika wywiera korzystne dziaanie oglno-ustrojowe, poniewa zawiera rozpuszczaln w wodzie krzemionk (patrz: Equisetum arvense). Wycigi z ziela poziewnika, przyjmowane przez duszy okres przez grulikw, zmniejszaj zakwaszenie tkanek wskutek przesunicia rwnowagi kwasowo-zasadowej i stwarzaj tym samym mniej korzystne warunki do rozwoju Mycobacterium tuberculosis. Wycigi te poprawiaj mikrokrenie krwi wok ognisk martwiczych w pucach, uatwiaj dziaanie waciwych lekw tuberkulostatycznych i pniejsze bliznowacenie. Ponadto maj waciwoci wykrztune, pocztkowo zwikszaj, a nastpnie zmniejszaj ilo plwociny (saponina), reguluj fermentacj

146

w jelitach i wi toksyny bakteryjne (garbniki), pobudzaj nieznacznie wydzielanie soku odkowego (goryczka) oraz moczu (flawonoidy), Zastosowanie. Jako adiuvans w leczeniu grulicy puc antybiotykami i innymi chemioterapeutykami, rwnie u osb prtkujcych, z obfit ropn plwocin i obecnoci czerwonych krwinek. Pomocniczo w miadycy naczy, zapaleniu bon luzowych przewodu pokarmowego, w kamicy moczowej w celu przywrcenia rwnowagi midzy koloidami 1 krystaloidami w moczu, zmniejszonej elastycznoci i zwikszonej przepuszczalnoci cian naczy wosowatych, w uszkodzeniach skry (np. oparzenia, blizny po zabiegach chirurgicznych, ranach). Rwnie dla rekonwalescentw i osb w wieku podeszym w celu uzupenienia niedoboru zwizkw mineralnych. Jako rodek moczopdny lub wykrztuny tylko wraz z innymi zioami. W lecznictwie ludowym ziele poziewnika jest stosowane przeciw upawom (fluor) u kobiet. Postacie leku. Dec. Herb. Galeopsidis 2 yki ziela na 2 szklanki wody (zala na noc, gotowa rano 10 min pod przykryciem, przecedzi do termosu), pi 1/22/8 szklanki 23 razy dz. godzin po posikach jako rodek metaboliczny i przeciwzapalny. Korzystne jest stosowanie odwaru z mieszanki zawierajcej Herb. Galeopsidis 25 g, Herb. Equiseti 35 g, Herb. Polygoni avic. 75 g jako adiuvans w grulicy oraz w miadycy naczy, kamicy moczowej i innych chorobach metabolicznych.
GENISTA TINCTORIA JANOWIEC BARWIERSKI

Ang. Greenweed; franc. Genet batard; niem. Farberginster; ros. Drok krasilnyj. Wystpowanie. Niemal w caej Europie i Azji Mniejszej; w Polsce pospolity w lasach i zarolach. Surowiec. Ziele janowca Herba Genistae. Gwne zwizki. Alkaloidy chinolizydynowe (m.in. cytyzyna, lupanina, anagiryna), flawonoidy (m.in. genistyna, genisteina, luteolina), olejek eteryczny ok. 0,03%, garbniki, zwizek goryczowy, sole mineralne. Dziaanie. Diureticum, depurativum, stimulans. Ziele janowca silnie pobudza zarwno orodkowy, jak i autonomiczny ukad nerwowy, zwaszcza orodki wegetatywne w rdzeniu przeduonym. Pobudzenie orodka oddechowego zwiksza czstotliwo i amplitud ruchw oddechowych, pobudzenie orodka naczynioruchowego podwysza cinienie krwi; wzmaga si rwnie transpiracja i perspiracja skry oraz ruchy perystaltyczne jelit. Nieznacznemu pobudze-

147

niu ulega orodek wymiotny i orodek kaszlowy. Na autonomiczny ukad nerwowy surowiec dziaa podobnie do nikotyny, a wic najpierw pobudza zwoje nerwowe, nastpnie je poraa (po wikszych dawkach), wskutek oporw w przenoszeniu bodcw w synapsach nerwowych. Omawiany surowiec odznacza si rwnie silnym dziaaniem moczopdnym, umoliwiajcym szybkie usunicie z organizmu szkodliwych metabolitw. Dziaanie uboczne. Po dawkach wyszych od leczniczych wystpuj kurcze toniczno-kloniczne, zblione do strychninowych, nudnoci, wymioty. Zastosowanie. Jako rodek moczopdny w niewydolnoci nerek, niedomodze sercowo-kreniowej w tzw. obrzku sercowym (oedema cardiacum), pomocniczo rwnie w chorobach przemiany materii, zwaszcza w przewlekym postpujcym gocu stawowym (polyarthritis chronica progressiva), skazie moczanowej (diathesis urica), kamicy moczowej (urolithiasis) oraz w niektrych chorobach skrnych wywoanych nagromadzeniem endogennych toksyn. Dziaania napotne i przeczyszczajce nie s wykorzystywane, natomiast ze wzgldu na zawarto alkaloidu cytyzyny wycigi mog mie znaczenie w kuracji odwykowej palaczy tytoniu. Przeciwwskazania. Nadcinienie, ostre zapalenie odka, jelit, wyrostka robaczkowego i nerek, cia, nad-czynno tarczycy. Postacie leku. Dec. Herb. Genistae odwar z 1 yki ziela na szklank wody (gotowa 5 min, odstawi na 10 min, przecedzi), pi 1/22 yki, 23 razy dz. Jest wyjtkowo stosowany per se, niekiedy jako skadnik mieszanek moczopdnych (np. wraz z Fol. Ribis nigri, Fl. Primulae, Fl. Sambuci, Fl. Pseudacaciae, Herb. Anserinae, Fruct. Foeniculi, Fol. Betulae). Prep. Tabex (LRB) tabl. 1,5 mg cytyzyny, jako rodek odwykowy w kuracjach przeciwnikotynowych; dawki 1 tabl. 5 razy dz. i stopniowo zmniejsza do 12 tabl. pro die.
GENTIANA LUTE A GORYCZKA TA

Ang. Bitterwort; franc. Gentiane jaune; niem. Enzian; ros. Gorieczawka taja. Wystpowanie. W Europie w rejonach grskich i podgrskich Uprawiana w wielu krajach, w Polsce jest pod ochron. Surowiec. Korze goryczki Radix Gentianae (wskanik goryczy = 500). Rwnowartociowy surowiec otrzymuje si z innych gatunkw, np. z Gentiana pannonica, Gentiana punctata, Gentiana purpurea. Gwne zwizki. Swoiste gorycze glikozydowe, m.in. amarogen-

148

tyna, oraz nietrway gentiopikrozyd hydrolizujcy do glikozy i gencjogeniny, pozbawionej smaku gorzkiego. Ponadto zwizki o charakterze alkaloidw (m.in. gencjanina), glikozyd gentiina, trjcukier gencjanoza, pektyny, fitosterole, emulsyna i inne. Dziaanie. Amarum, stomachicum, tonicum. Substancje goryczowe, nawet w bardzo duych rozcieczeniach, drani zakoczenia nerwowe w kubkach smakowych jzyka i za porednictwem orodkowego ukadu nerwowego kieruj bodce do nerww wydzielniczych w bonie luzowej odka. Nastpuje wwczas pobudzenie wydzielania liny, soku odkowego oraz luzu zawierajcego m.in. mukopolisacharydy. Sia, z jak substancje goryczkowe pobudzaj czynno wydzielnicz, zaley gwnie od stanu czynnociowego odka, w mniejszym stopniu od iloci i intensywnoci samych goryczy. U ludzi zdrowych, u ktrych proces trawienia przebiega prawidowo, gorycze minimalnie wzmagaj wydzielanie soku odkowego, natomiast u osb cierpicych na brak aknienia i na dyspepsj pobudzenie czynnoci trawiennej jest znaczne. Skutek ten nie wystpuje jednak natychmiast, lecz dopiero po upywie 1/21 h od chwili przyjcia leku doustnie. Substancje goryczowe wywieraj rwnie bezporednie dziaanie na odek. Badania rentgenologiczne wykazay, e po upywie zaledwie 38 min od przyjcia wycigu z korzeni goryczki nastpowao stopniowe rozszerzenie si naczy w bonie luzowej odka oraz zwikszenie jego ruchliwoci osigajce maksimum po 3035 min. Tym te uzasadnia si przyjmowanie lekw goryczowych 30 min przed posikiem. Stwierdzono take pobudzenie wydzielania ci, a wskutek oglnej poprawy trawienia zwikszenie resorpcji zwizkw odywczych. Gorycze s wic, porednio, substancjami oglnie wzmacniajcymi organizm, okrelanymi jako tonicum. Wycigi z Rad. Gentianae maj w pewnym stopniu dziaanie przeciwrobaczycowe gwnie na owsiki u maych dzieci. U matek karmicych mog te zmienia smak mleka. Dziaania uboczne. Po duych dawkach przekrwienie bony luzowej odka, pobudzenie kurczliwoci, nudnoci, wymioty. Zastosowanie. W zaburzeniach trawiennych z objawami blw epigastrycznych, zgagach i biegunkach, w braku aknienia i niestrawnoci, wzdciach, ucisku w odku, rwnie w nastpstwie ostrych i przewlekych nieytw odka i jelit. Ponadto rekonwalescentom po przebytych powanych chorobach i operacjach jako stomachicum, cholagogum i tonicum. Dla dzieci i modziey oraz dla osb w wieku podeszym z objawami wycieczenia, niedowagi i trudnociami w przyswajaniu skadnikw pokarmw. Dla dzieci w postaci

149

klizmy przeciw owsikom. Wycigi z korzenia goryczki wchodz w skad Tinct. Cinchonae comp. oraz czopkw Hermorol. Przeciwwskazania. Ostry nieyt odka, wrzd trawienny, krwawienia w przewodzie pokarmowym. Postacie leku. Rad. Gentianae pulv. 0,51,0 g pro dosi w opatkach 23 razy dz. Dec. Rad. Gentianae yeczka sproszkowanego korzenia w 150200 ml wody gotowa 5 min, przecedzi, pi yeczk 30 min przed posikiem jako amarum. Extr. Gentianae spis. 100300 mg pro dosi w kapsukach 24 razy dz. Tinct. Gentianae 3040 kropli w kieliszku wody 25 razy dz. przed jedzeniem jako stomachicum i tonicum.
GLAUCIUM FLAVUM SIWIE TY

Ang. Horned Poppy; franc. Pavot cornu; niem. Hormnohn; ros. Maczek tyj. Wystpowanie. W wielu krajach europejskich, zwaszcza w Basenie Morza rdziemnego. Rwnie uprawiany. Surowiec. Ziele siwca tego Herba Glaucii flavi; suy te do otrzymywania alkaloidu glaucyny. Gwne zwizki. Liczne alkaloidy aporfinowe (m.in. glaucyna, protopina), goryczka (glaukopikryna), substancje luzowe i ywicowe, sole mineralne. Dziaanie. Antitussivum, spasmolyticum. Glaucyna jest zbliona budow do papaweryny, a dziaaniem do kodeiny. W przewodzie pokarmowym wchania si atwo i szybko, dociera z prdem krwi do orodka kaszlu w rdzeniu przeduonym, gdzie wywiera dziaanie depresyjne. Nastpuje wwczas zmniejszenie wraliwoci tego orodka i osabienie lub nawet zniesienie odruchw kaszlowych. Wprawdzie dziaanie to jest nieco sabsze ni kodeiny, ale w przeciwiestwie do niej dawki lecznicze glaucyny nie maj wpywu na kor mzgow, nie obniaj progu reaktywnoci na bodce psychiczne i blowe, a przede wszystkim nie wywouj stanw narkotycznych. Nie maj rwnie depresyjnego wpywu na orodek oddechowy i naczynioruchowy. Ponadto glaucyna wywiera nieznaczne dziaanie przeciw-skurczowe na minie gadkie oskrzeli, a silniejsze na naczynia krwionone, co tumaczy si jej waciwociami adrenolitycznymi. Dziaania uboczne. Stosowanie glaucyny przez duszy czas, nawet w dawkach leczniczych, moe spowodowa umiarkowany spadek cinienia ttniczego krwi, natomiast nie ma wpywu na motoryk jelit.

150

Zastosowanie. Jako lek przeciwkaszlowy w stanach zapalnych grnych drg oddechowych, wskazany zwaszcza dla dzieci, modziey i osb w wieku starszym. Pomocniczo w krztucu. Przeciwwskazania. Znacznie obnione cinienie krwi. Postacie leku. Glaucyna jako bromowodorek prep. Tussiglaucin (Herbapol) dra. 40 mg; Glaucinum hydrochloricum (ZSRR) tabl. 50 mg; Glauvent (LRB) tabl. 40 mg dawki dla dorosych 1 dra. lub tabl. 23 razy dz. po jedzeniu; dzieciom odpowiednio mniej.
GLECHOMA HEDERACEA BLUSZCZYK KURDYBANEK

Ang. Ground Ivy; franc. Lierre terrestre; niem. Gundelrebe; ros. Gudra pliuszczewidnaja. Wystpowanie. W caej Europie; w Polsce powszechnie. Surowiec. Ziele bluszczyka Herba Glechomae (syn. Herba Hederae terrestris). Gwne zwizki. Substancja goryczowa glechomina, zwizki garbnikowe ok. 7%, kwasy organiczne, cholina, olejek eteryczny 0,06%, sole mineralne. Dziaanie. Depurativum, antiphlogisticum, stomachicum. Ziele bluszczyka unieczynnia czciowo toksyny bakteryjne i szkodliwe metabolity w przewodzie pokarmowym, utrudnia ich resorpcj oraz chroni wtrob i zmniejsza jej przecienie. Przypuszcza si, e surowiec ma szczeglne powinowactwo do bon luzowych odka, jelit i drg ciowych, dziaa przeciwzapalnie, zwiksza ich odporno oraz zmniejsza przepuszczalno cian naczy wosowatych/Pobudza rwnie wydzielanie soku odkowego, uatwia trawienie i przyswajanie skadnikw pokarmw. Po podaniu wycigu z ziela bluszczyka obserwowano zwikszony przepyw ci przez przewody ciowe i lepsze oprnianie pcherzyka ciowego. Zewntrznie dziaa agodnie cigajce, przeciwzapalnie i przeciwbakteryjnie. Zastosowanie. W mao nasilonej niewydolnoci wtroby, zmniejszonym wytwarzaniu ci, niedokwanoci, nieycie odka, jelit i drg ciowych, zaburzeniach trawiennych (brak apetytu, wzdcia, bl brzucha, nieregularne wyprnianie), pomocniczo w kamicy ciowej i niektrych schorzeniach skrnych. Zewntrznie w trdziku pospolitym, wierzbiczce, zapaleniu skry, oparzeniu 1 stopnia. W lecznictwie ludowym jako rodek w nieycie grnych drg oddechowych, kamicy moczowej, zapaleniu pcherza i nawet w padaczce.

151

Postacie leku. Dec. Herb. Glechomae odwar z 11/2 yki ziela na 11/22 szklanki wody (gotowa 5 min, odstawi na 10 min, przecedzi), pi szklanki 23 razy dz.; zewntrznie do przemywa, okadw i jako pukanka. Ziele bluszczyka jest zwykle stosowane w mieszankach zioowych odtruwajcych, np. wraz z Cort. Fraxini, Fol. Urticae, Fl. Anthyllidis, Herb. Polygoni avic., Fol. Juglandis, Herb. Hyperici, Rad. Taraxaci, Fol. Menthae pip.
GLYCYRRHIZA GLABRA LUKRECJA GADKA

Ang. Liquorice; franc. Reglisse; niem. Ssscholz, ros. Soodka gadkaja. Wystpowanie. Pochodzi z pdn. Europy i Azji Mniejszej, uprawiana w wielu krajach, rwnie w Polsce. Surowiec. Okorowany korze z rozogami lukrecji Radix Glycyrrhizae (syn. Radix Liquiritiae). Gwne zwizki. Liczne trjterpeny (m.in. kw. glicyretynowy i jego pochodna glicyryzyna, kw. echinatowy, kw. glabrykowy, pochodna kw. oleanolowego), zwizki kumarynowe (m.in. umbeliferon), aminokwasy, wglowodory, betaina, cholina, fitosterole (m.in. 3sytosterol), Dziaanie. Antiphlogisticum, spasmolyticum, antiulcerosum, emmenagogum, Korze lukrecji dziaa przeciwzapalnie na bony luzowe przewodu pokarmowego (trjterpeny i niektre flawonoidy), gdy unieczynnia histamin powsta wskutek uszkodzenia komrek oraz zapobiega dalszemu jej uwalnianiu. Inaktywacja histaminy, jako czynnika rozszerzajcego wosowate naczynia krwionone, zmniejsza przekrwienie bon luzowych odka i dwunastnicy i tym samym osabia stan zapalny. Rwnoczenie zawarte w surowcu flawonoidy hamuj nadmiern przepuszczalno cian woniczek oraz ttniczek przedkapilarnych, poniewa maj waciwoci witaminy P. Na minie gadkie lukrecja dziaa spazmolitycznie (flawonoidy), zmniejsza napicie w obrbie odka i jelit, oskrzeli i drg ciowych, a tylko nieznacznie w obrbie ukadu moczowego i narzdw rodnych; nie ma wpywu na naczynia krwionone i na misie sercowy. Lukrecja przeciwdziaa dyskinezji w obrbie drg ciowych, spowodowanej nadmiernym napiciem cian przewodw ciowych i zwieracza baki wtrobowo-trzustkowej i tym samym zwiksza przepyw ci do dwunastnicy. Na oskrzela dziaa przeciw-skurczowo i wykrztunie, natomiast na odek i dwunastnic przeciwzapalnie i przeciwwrzodowo. U ludzi obserwowano do szybkie cofanie si objaww choroby wrzodowej

152

po doustnych dawkach lukrecji. Zwrcono przy tym uwag na fakt, e trjterpeny lukrecji, o budowie zblionej do sterydowych hormonw kory nadnerczy (kortyzon, dezoksykortykosteron) potencjalizuj waciwoci przeciwzapalne tych zwizkw, ale nie dziaaj, jeeli czynno kory nadnerczy jest cakowicie wyczona (choroba Addisona cisawica). Omawiane trjterpeny nie mog zastpi glikosterydw lub mineralosterydw nadnerczowych. Wymieni rwnie naley nieznaczne dziaanie estrogenne wywierane m.in. przez -sytosterol, ktry wykazuje 0,25% aktywnoci monobenzoesanu estradiolu i sabe dziaanie bakteriobjcze. Tak samo jak korze lukrecji dziaaj wodne wycigi (odwar, napar) oraz wycig lukrecjowy suchy Extr. Glycyrrhizae siec. Dziaania uboczne. Wiksze dawki surowca lub wycigu, przyjmowane przez duszy okres powoduj wystpienie obrzkw wskutek zatrzymania jonw sodu i wody w organizmie, niekiedy zawroty gowy i hipokalemi. Zastosowanie. W chorobie wrzodowej odka i dwunastnicy stosuje si mieszanki zioowe i preparaty zawierajce korze lukrecji lub wycig suchy. Korzystniejsze jest stosowanie wycigu lukrecjowego pozbawionego glicyryzyny (w Polsce nie produkowanego), ktry mona podawa przez duszy czas. Leczeniu poddaj si przypadki wczesne u osb modszych. Im starszy wiek chorego i duszy okres trwania choroby, tym skuteczno leczenia jest mniejsza. Korzystne jest rwnoczesne podawanie rodkw zobojtniajcych sok odkowy lub zmniejszajcych jego wydzielanie. Surowiec i wycig suchy stosuje si take w przewlekych nieytach przewodu pokarmowego, zwaszcza zwizanych z niedokwanoci i bolesnymi skurczami. Rwnie w lekkich stanach niedoczynnoci kory nadnerczy (choroba Addisona cisawica), wraz z ma iloci kortyzonu take w stanie bardziej zaawansowanym. Korzystne wyniki uzyskuje si w niektrych chorobach skrnych, np. w rumieniu wielopostaciowym, liszaju rumieniowatym, take w stanach alergicznych, pcherzycy i innych. Waciwoci wykrztune, przeciwskurczowe i pobudzajce ruch nabonka rzskowego grnych drg oddechowych wykorzystano w nieycie jamy ustnej, garda i oskrzeli, zwaszcza u dzieci i u osb w wieku starszym. W raku odka nie otrzymano pozytywnych wynikw, jedynie przejciow popraw samopoczucia bez zahamowania postpu choroby. Wycig suchy z korzenia lukrecji, wyizolowana glicyryzyna (sl sodowa dwuglukuronianu kwasu glicyretynowego) oraz sole kwasu glicyretynowego maj zastosowanie jako skadniki doustnych preparatw dziaajcych neutralizujco, przeciwzapalnie i cigajce w odku i dwunastnicy oraz jako skadniki przeciwzapalnych maci i czopkw w schorzeniach skrnych i odbytu.

153

Postacie leku. Rad. Glycyrrhizae odwar z 1/3 yki korzeni na szklank gorcej wody (gotowa 57 min), pi 12 yki 23 razy dz. jako expectorans i antiphlogisticum, rwnie do pukania jamy ustnej (z dodatkiem 1/2 yeczki Azulanu); surowiec jest skadnikiem recepturowych mieszanek zioowych i preparatw, m.in. dra Alax, tabl. Azarina, granulatu Gastrogran, Pilulae laxantes i Mel Symphyti. Wycig pynny z korzenia lukrecji wchodzi w skad pynu Herbogastrin. Extr. Glycyrrhizae siec. et depur. dawka 0,51 g kilka razy dz. w proszkach jako antiphlogisticum i antiulcerosum, czciej jako skadnik lekw recepturowych oraz preparatw zoonych, m.in. tabl. Gastro, tabl. Rabro (RFN), tabl. Rowagastrit (RFN), stosowanych w nieytach i chorobie wrzodowej odka i dwunastnicy, oraz wykrztunych kropli Elixir Glycyrrhizae 2030 kropli w kieliszku wody 35 razy dz. Ammonium glycyrrhizinicum wchodzi w skad dra. Uldenol, stosowanych w zapaleniu i owrzodzeniu odka. Acidum glicyrrhetinicum wchodzi w skad maci Biosone (RFN), dziaajcej przeciwzapalnie na skr oraz maci Anolan (RFN) do stosowania doodbytniczego. Sl sodowa lub dwusodowa pochodnej kwasu oleanolowego otrzymanego z soku lukrecjowego Carbenoxolone sodium and disodium prep. Biogastrone (RFN) tabl. 50 mg, stosowane w chorobie wrzodowej odka, prep. Biogastrone duodenal (RFN) kaps. 50 mg stosowane w chorobie wrzodowej dwunastnicy. Zesp flawonoidw z korzenia lukrecji prep. Likwiryton (ZSRR) tabl. 0,1 g, stosowany jako przeciwzapalny, przeciwskurczowy i hamujcy wydzielanie soku odkowego w chorobie wrzodowej odka i dwunastnicy, oraz w zapaleniu odka. Dawki 12 tabl. 34 razy dz. po jedzeniu w cigu 4 tygodni.
GRINDELIA ROBUSTA DOG1DA WIELKA (GRINDELIA)

Ang. Grindelia herb.; franc. Grindelie; niem. Grindelienkraut; ros. Grindelia. Wystpowanie. W Ameryce Pnocnej, w Polsce rzadko uprawiana. Surowiec. Ziele dogldy (grindelii) Herba Grindeliae. Analogiczny surowiec otrzymuje si z pokrewnych gatunkw Grindelia squarrosa i Grindelia camporum. Gwne zwizki. Substancje ywicowe do 20% (m.in. mieszanina cyklicznych kwasw nienasyconych i ich estrw z wyszymi alkoholami), olejek eteryczny ok. 0,29%, flawonoidy do 0,7%, saponiny, fitosterol grindelol, garbnik ok. 4%, cukry redukujce, sole mineralne.

154

Dziaanie. Expectorans, spasmolyticum, antisepticum. Surowiec oraz wycigi alkoholowe dziaaj na grne drogi oddechowe, zmniejszaj lepko zalegajcego luzu, przywracaj normalne ruchy nabonka rzskowego i napicie mini gadkich oskrzeli oraz wyzwalaj odruch wykrztuny. Uatwiaj oczyszczanie drzewa oskrzelowego i niszcz bakterie wywoujce nieyty garda oraz oskrzeli. Zwizkami czynnymi s ywice, natomiast saponiny maj znaczenie pomocnicze. Waciwoci moczopdne i uspokajajce dogldy s zbyt sabe, aby mogy wywiera dziaanie lecznicze. Zewntrznie na skr surowiec dziaa przeciwbakteryjnie, przeciwzapalnie i przeciwalergicznie. Dziaania uboczne. Due, doustne dawki wycigu z surowca mog spowodowa podranienie nerek i drg moczowych. Zastosowanie. W zapaleniu garda (pharyngitis), krtani (laryngitis), tchawicy (tracheitis) i oskrzeli (bronchitis), zwaszcza u osb starszych i dzieci z utrudnionym odkrztuszaniem i nagromadzonym luzem w grnych drogach oddechowych. Rwnie w krupie rzekomym (laryngitis stridulosa), pomocniczo w rozedmie puc, pylicy, kaszlu u grulikw. Zewntrznie w dermatozach wywoanych dotkniciem lici Primula, Ruta i in. Wycig z surowca wchodzi w skad kropli Astmin i Kelastmin. Przeciwwskazania. Ostre stany zapalne przewodu pokarmowego i jelit. Postacie leku. Ziele dogldy nie jest dostpne w aptekach, nie produkuje si te najbardziej wartociowych wycigw nalewki lub wycigu pynnego. S stosowane dwa preparaty zawierajce wycig z dogldy wykrztuny i przeciwastmatyczny Astmin, dawki 4060 kropli 36 razy dz.; Kelastmin, dawki 4060 kropli w kieliszku wody 3 razy dz.
HELIANTHUS ANNUUS SONECZNIK ZWYCZAJNY

Ang. Common Sunflower; franc. Helianthe; niem. Gemeine Sonnenblume; ros. Podsonecznik odnoletnij. Wystpowanie. Pochodzi z Meksyku, uprawiany w wielu krajach, rwnie w Polsce. Surowiec. Kwiat sonecznika Flos Helianthii (s to brzene kwiaty jzyczkowe). Gwne zwizki. Saponozydy trjterpenowe (m.in. heliantozydy A, B i C oraz ich aglikon kw. echinocystowy), alkohole trjterpenowe (m.in. arnidiol, faradiol), flawonoidy (m.in. kwercetyna i kwercymerytryna), karotenoidy (m.in. taraksantol i luteol), cholina, betaina, ksantofil.

155

Dziaanie. Antipyreticum, dermaticum. Kwiaty sonecznika obniaj temperatur ciaa w stanach gorczkowych i dziaaj synergicznie ze zwizkami salicylowymi. Pobudzaj nieznacznie wydzielanie soku odkowego. Zewntrznie uatwiaj wchanianie wyleww i wybroczyn podskrnych oraz miejscowych obrzkw pourazowych, podobnie jak Flos Arnicae. Zastosowanie. Jako rodek w lekkich stanach gorczkowych oraz w mao nasilonych zaburzeniach trawiennych i bezsocznoci. Zewntrznie na miejscowe krwawe wybroczyny, stuczenia, krwiaki, uszkodzenia naskrka, take w zapaleniu skry, trdziku, widzie. W lecznictwie ludowym kwiaty sonecznika s uznawane za skuteczne w malarii. Surowiec jest skadnikiem mieszanki zioowej Pulmosan. Postacie leku. Flos Helianthii do kataplazmw na skr. Dec. Flor. Helianthii 11/2 yki kwiatw na szklank wody(gotowa 35 min, przecedzi), stosowa do okadw i przemywa. Do wewntrz stosuje si kwiaty sonecznika w zestawieniu z innymi zioami: jako pomocnicza mieszanka w chorobach pucnych miesz. Pulmosan; jako mieszanka napotna np. wraz z Fruct. Rubi idaei, Flor. Sambuci, Inflor. Tiliae, Cort. Salicis, Herb. Solidaginis; jako mieszanka pobudzajca trawienie, np. wraz z Herb. Cnici bened., Fol. Menthae pip., Herb. Hyperici, Fol. Urticae, Rad. Archangelicae, Herb. Centaurii, Rhiz. Calami.
HELICHRYSUM ARENARIUM KOCANKI PIASKOWE

Ang. Everlasting; franc. Immortelle jaune; niem. Sand-Strohblume; ros. Bessmiertnik piesczanyj. Wystpowanie. W rodk. Europie i rodk. Azji, w Polsce na terenach piaszczystych. Surowiec. Kwiatostan kocanek Inflorescentia Helichrysi (syn. Flos Stoechados). Gwne zwizki. Flawonoidy do 4% (m.in. izosalipurpozyd do 2%, glikozydowe pochodne naryngeniny, epigeniny i kemferolu), zwizki ftalidowe (m.in. 5,7-dwuhydroksyftalid), olejek eteryczny do 0,05% (m.in. p-krezol), fitosterole (m.in. glukuronid -sytosterolu), zwizki kumarynowe (m.in. skopoletyna), pochodne auronu (m.in. auronol), karotenoidy, trjterpeny (m.in. kw. ursolowy). Dziaanie. Cholereticum, cholagogum, spasmolyticum, stomachicum. Liczne badania wykazay, e zwizki czynne kocanek zmniejszaj napicie mini gadkich jelit, pcherzyka ciowego i przewodw ciowych oraz zwieracza baki wtrobowo-trzustkowej, przywracaj im prawidow ruchowo,

156

zmniejszaj opory dla prdu ci, ktra atwiej i regularniej dociera do dwunastnicy. Surowiec wzmaga czynno ciotwrcz wtroby (jednak ok. 3 razy sabiej ni de-cholina) oraz dziaajc przeciwskurczowo, uatwia przepyw ci. W jelitach pobudza trawienie i resorpcj skadnikw pokarmu oraz przywraca pen amplitud ruchw perystaltycznych. Wycigi z kocanek zwikszaj nieznacznie wydzielanie sokw trawiennych, zmniejszaj stan zapalny bony luzowej odka, lecz nie wykazuj u ludzi uchwytnego dziaania moczopdnego. Zastosowanie. W niewydolnoci wtroby, nieznacznym przewlekym uszkodzeniu miszu wtroby przez rne zwizki toksyczne (np. pestycydy z pokarmw, lotne trucizny, niektre leki, aflatoksyny z pleni), niedostatecznym wytwarzaniu ci. Rwnie w stanach skurczowych i zapalnych przewodw ciowych, atonii pcherzyka ciowego, skurczu zwieracza baki wtrobowo-trzustkowej, zastoju ci i zwizanych z tym zaburzeniach trawiennych. Pomocniczo w kamicy ciowej oraz po operacjach drg ciowych. Niekiedy i tylko jako adiuvans w bezsocznoci odkowej. W lecznictwie ludowym w chorobie reumatycznej i skazie moczanowej. Kocanki wchodz w skad granulatu Cholegran i mieszanki zioowej Cholagoga II, natomiast wycig jest skadnikiem proszku Gastrochol i pynu Cholesol. Postacie leku. Dec. Infl. Helichrysi odwar z 23 yek kwiatw na 2 szklanki wody (gotowa 5 min, odstawi na 10 min, przecedzi do termosu), pi 1/22/3 szklanki 23 razy dz. po jedzeniu jako cholagogum i stomachicum. Prep. Flamin (ZSRR) tabl. zawierajce zesp flawonoidw z kwiatostanw kocanki, stosowane w cholecystopatiach. Cholesol (Herbapol) pynny wycig z kilku zi, m.in. kocanek stosowany w schorzeniach wtroby i drg ciowych; dawki po yeczce w szklanki wody 3 razy dz.
HERNIARIA GLABRA POONICZNIK NAGI

Ang. Rupturewort; franc. Herniarie glabre; niem. Bruchkraut; ros. Grinik gadkij. Wystpowanie, W Europie, Azji i pn. Afryce; w Polsce pospolity na nizinach. Surowiec. Ziele poonicznika Herba Herniariae; rwnowartociowego surowca dostarcza Herniaria hirsuta Poonicznik kosmaty. Gwne zwizki. Flawonoidy ok. 2,5% (m.in. hiperozyd, rutyna, narcyzyna), saponozydy trjterpenowe ponad 3% (m.in. glabrozydy A, B i C), kumaryny (m.in. herniaryna, umbeliferon, skopoletyna),

157

kwasy organiczne (m.in. kw. glikolowy, kw. glicerowy), olejek eteryczny 0,01%, garbnik, sole mineralne. Dziaanie. Spasmolyticum, salureticum, bacteriostaticum. Nowoczesne badania wykazay, e poonicznik ma sabe dziaanie moczopdne ze wzgldu na antagonizm rnych grup zwizkw oraz nieznaczne dziaanie przeciwskurczowe na minie gadkie, gwnie drg moczowych. Wycigi z surowca mog u niektrych tylko osb zwiksza diurez, zalenie od stanu czynnociowego nerek, natomiast oglnie uatwiaj wydalanie jonw sodowych i chlorkowych oraz mocznika. Mog rwnie rozpuszcza zogi kamieni, zwaszcza zawierajcych moczany, najkorzystniej wtedy, gdy mocz jest sabo zasadowy: pH 7,0 7,2. Obserwowano wwczas, stopniowe naruszanie struktury kamieni moczanowych prowadzce a do ich rozpadu na krystaliczny piasek. Poonicznik wywiera take sabe dziaanie przeciwbakteryjne obejmujce rwnie szczepy antybiotykooporne. W lecznictwie ludowym wielu krajw surowiec jest rodkiem przeciw kamicy moczowej, tym tumaczy si niemiecka nazwa roliny Bruchkraut i popularna francuska Casse pierre. Zastosowanie. W schorzeniach drg moczowych, gwnie w skpomoczu, przewlekym zapaleniu kbkw nerkowych (glomerulonephritis), moczowodu (nephritis) i pcherza (cystitis), profilaktycznie w skonnoci do kamicy moczowej oraz w kamicy in situ, szczeglnie skutecznie w kamicy moczowodowej (ureterolithiasis) i pcherzowej (cystolithiasis). Surowiec wchodzi w skad mieszanki zioowej Urosan, a wycigi w skad dra. Amionin i pasty Fitolizyna. Przeciwwskazania. Ostre zapalenie kbkw nerkowych, krwawienia oraz ostry nieyt odka i dwunastnicy, zmiany nowotworowe w obrbie drg moczowych. Postacie leku. Dec. Herb. Herniariae 1/21 yka ziela na 111/2 szklanki wody (gotowa 5 min, odstawi na 10 min, przecedzi), pi 1/3 szklanki 3 razy dz. midzy posikami. Ziele poonicznika jest czsto skadnikiem recepturowych mieszanek moczopdnych i przeciwkamicowych, np. wraz z Peric. Phaseoli, Fl. Cyani, Stigma Maydis, Herb. Solidaginis, Rhiz. Agropyri, Rad. Petroselini, Fol. Betulae, Rad. Ononidis, Herb. Polygoni avic., Herb. Equiseti.
HUMULUS LUPULUS CHMIEL ZWYCZAJNY

Ang. Hop; franc. Houblon commun; niem. Hopfen; ros. Chmiel obyknowiennyj. Wystpowanie. W Europie i rodk. Azji; w Polsce w zarolach i nad brzegami rzek, uprawiany w duych ilociach.

158

Surowce. Owocostan chmielu (tzw. szyszka chmielowa) Strobilus lupuli; lupulina (gruczoy chmielowe z powierzchni owocostanw) lupulinum (syn. Glandulae lupuli). Gwne zwizki. Owocostany zawieraj olejek eteryczny do l,6% (m.in. humulen ok. 50%, mircen ok. 25%, farnezen, -kariofilen), zwizki ywicowe ok. 10% (m.in. humulon, lupulon), flawonoidy (m.in. pochodne kemferolu, kwercetyna i epigeniny), garbniki do 5%, trjterpeny (m.in. hopanon), zwizki purynowe (m.in. adenina), zwizki aminowe (m.in. cholina). Lupulina zawiera olejek eteryczny do 6% (wg FP IV 1%), zwizki ywicowe do 50%, substancje woskowe do 25% i zwizki tuszczowe. Dziaanie. Sedativum, stomachicum, antisepticum, anaphrodisiacum. Owocostany chmielu i lupulina dziaaj hamujco na czynno kory mzgowej, zmniejszaj wraliwo niektrych orodkw w rdzeniu przeduonym i rdzeniu krgowym, utrudniaj przenoszenie bodcw do mzgu i wywieraj uchwytne dziaanie uspokajajce, zwaszcza na sfer pciow w mzgu. Oba surowce maj rwnie waciwoci przeciwskurczowe, zmniejszaj napicie mini gadkich jelit i drg moczowych oraz zwikszaj wydalanie moczu. Wycigi chmielowe pobudzaj te wydzielanie liny, soku odkowego i luzu bogatego w mukopolisacharydy, uatwiaj trawienie pokarmw i wykorzystywanie ich skadnikw przez organizm. Odznaczaj si rwnie silnym dziaaniem bakteriobjczym wobec licznych drobnoustrojw Gramdodatnich, Gram-ujemnych, antybiotykoopornych, a nawet prtkw grulicy ludzkiej, oraz sabym dziaaniem estrogennym u kobiet przyjmujcych regularnie wycigi z surowca. Ostatnio badacze japoscy wykazali wysok aktywno przeciwnowotworow gorzkich skadnikw chmielu. Zewntrznie surowiec dziaa przeciwzapalnie i przeciwbakteryjnie. Zastosowanie. Jako lek uspokajajcy w stanach zmczenia i wyczerpania nerwowego, przy trudnociach w zasypianiu na tle nerwowym, zbytniej pobudliwoci nerwowej i pciowej, zaburzeniach miesiczkowych. Rwnie w zaburzeniach trawiennych, nadmiernej fermentacji jelitowej, niedokwanoci, wzdciach, odbijaniu, blu brzucha i innych objawach wskazujcych na agodny przewleky nieyt przewodu pokarmowego. Pomocniczo stosuje si chmiel w grulicy (wraz z zioami zawierajcymi rozpuszczaln krzemionk i z chemioterapeutykami), w nefropatiach powodujcych zmniejszenie diurezy (jako skadnik odpowiednich mieszanek zioowych), w stanach przednowotworowych i w raku odka, pcherzyka ciowego, wtroby i puc, przy rwnoczesnym stosowaniu innych sposobw leczenia, oraz w stanach pooperacyjnych po usuniciu tkanki rakowej. Zewntrznie (kataplazmy) w zapaleniu korzeni nerwowych, blach reumatycznych, za-

159

paleniu skry. Wycig z chmielu jest skadnikiem kropli Nervosol i syropu Passispasmin. Postacie leku. Inf. Strobili lupuli napar z yki szyszek na szklank wody, pi 23 razy dz. 1/41/3 szklanki jako rodek pobudzajcy trawienie, przeciwskurczowy i wzmacniajcy. Jako uspokajajcy korzystnie wraz z Rad. Valerianae, Pl. Crataegi, Herb. Hyperici, Fol. Menyanthidis, herb. Leonuri card., Fol. Melissae, Fol. Menthae pip; jako emmenagogum wraz z Fl. Malvae arbor., Cort. Viburni opuli, Fol. Salviae; pomocniczo w grulicy wraz z Herb. Galeopsidis, Fol. Juglandis, Herb. Equiseti, Herb. Pulmonariae; pomocniczo przeciwnowotworowo wraz z Fl. Calendulae, Herb. Hyperici, Anth. Chamomillae, Rad. Symphyti, Rad. Glycyrrhizae, Herb. Fumariae, Fol. Plantaginis. Lupulinum doustnie 0,25 g w opatku 24 razy dz. po jedzeniu jako antinervinum.
HYDRASTIS CANADENSIS GORZKNIK KANADYJSKI

Ang. Golden Seal; franc. Hydraste du Canada; niem. Kanadische Gelbwurzel; ros. Gidrastis kanadskij. Wystpowanie. W lasach wschodniego wybrzea Ameryki Pnocnej, rwnie tam uprawiany. Surowiec. Kcze gorzknika Rhizoma Hydrastidis. Gwne zwizki. Alkaloidy izochinolinowe do 8,6% (m.in. hydrastyna do 3,5%, berberyna do 3%, czterohydroberberyna do 1%, berberastyna). Podczas suszenia surowca cz hydrastyny ulega utlenieniu do hydrastyniny i kwasu opianowego. Dziaanie. Haemostaticum uterinum, stomachicum. Wycigi z surowca wykazuj wybircze dziaanie na misie macicy. Ju mae dawki podwyszaj jego napicie i si samoistnych skurczw oraz hamuj krwawienia; nie dziaaj natomiast w krwawieniach z innych narzdw. Ze wzgldu na intensywnie gorzki smak zwikszaj wydzielanie soku odkowego, pobudzaj te sekrecj bon luzowych jelit. Dziaania uboczne. Po dawkach leczniczych mog wystpi nudnoci i wymioty z objawami towarzyszcymi (bl gowy, bezsenno, ucisk w piersiach, bradykardia). Dugotrwae przyjmowanie gorzknika wywouje stan oglnego pobudzenia, halucynacje i omdlenia. Zastosowanie. W bardzo obfitych krwawieniach miesiczkowych (menorrhagia) i jedynie pomocniczo w krwotokach macicznych (metrorrhagia), natomiast nie skutkuj w krwotokach po porodzie. Wycig z gorzknika stosuje si per se rwnie w bezsocznoci (achylia gastrica), trudnociach w trawieniu i niedostatecznym przyswajaniu skadnikw pokarmw.

160

Postacie leku. Extr. Hydrastidis fluid. doustnie 1030 kropli w kieliszku wody 24 razy dz. jako haemostaticum; 1015 kropli przed jedzeniem jako stomachicum.
HYOSCYAMUS NIGER LULEK CZARNY

Ang. Black Henbane; franc. Jasquiame noire; niem. Schwarzes Bilsenkraut; ros. Bielena czornaja. Wystpowanie. W caej Europie, rwnie w Polsce jako rolina ruderalna. Surowiec. Li lulka czarnego Folium Hyoscyami. Gwne zwizki. Alkaloidy tropanowe 0,020,18%, gwnie Lhioscyjamina, skopolamina (do 30% w zespole alkaloidw), bardzo mao atropiny. Dziaanie. Parasympatolyticum, spasmolyticum, sedativum, analgeticum. Li lulka zawiera te same alkaloidy (w znacznie mniejszej iloci) i dziaa analogicznie jak Fol. Belladonnae i Fal. Stramonii. Dziaanie wycigu z surowca nie jest jednak stae ze wzgldu na zmienne proporcje L-hioscyjaminy i skopolaminy. Oba alkaloidy poraaj zakoczenia nerww przy-wspczulnych, wywouj rozkurcz mini gadkich w narzdach wewntrznych, hamuj wydzielanie liny, luzu, potu i soku odkowego, rozszerzaj renice oka. Natomiast w dziaaniu orodkowym rni si, gdy L-hioscyjamina pobudza niektre orodki mzgowe, natomiast skopolamina poraa je, wywouje oglne uspokojenie, otpienie, zmniejsza wraliwo na bodce zewntrzne, osabia wol. Wycig olejowy z lici lulka (Oleum Hyoscyami) poraa nerwy czuciowe w skrze, po zastosowaniu zewntrznym dziaa wic przeciwblowe. Dziaania uboczne. Patrz: Atropa belladonna. Zastosowanie. Wycigi z lulka s obecnie rzadko stosowane per se, wyjtkowo jako rodek przeciwskurczowy w obrbie przewodu pokarmowego i drg moczowych, czciej natomiast w celu zagodzenia stanu pobudzenia nerwowego, np. w histerii, laku, uczuciu zagroenia, skonnoci do choroby lokomocyjnej. Wiksze znaczenie ma Ol. Hyoscyami stosowany zewntrznie do wciera w blach stawowych i miniowych na tle gocowym, w zapaleniu korzeni nerwowych, nerwoblach i w nieycie oskrzeli. Przeciwwskazania. Patrz: Atropa belladonna. Licie lulka su do sporzdzania Extr. Hyoscyami siec., Ol. Hyoscyami oraz wycigu gstego, ktry wchodzi w skad maci Capsiplex.

161

Postacie leku. Fol. Hyoscyami, pulv. dorosym doustnie 0,2 g pro dosi w opatkach, kaps. 23 razy dz. jako rodek przeciwskurczowy i uspokajajcy. Extr. Hyoscyami siec. dorosym 1550 mg pro dosi 25 razy dz.; dawka maksymalna 0,3 g pro d/e. Ol. Hyoscyami zewntrznie do wciera jako analgeticum.
HYPER1CUM PERFORATUM DZIURAWIEC ZWYCZAJNY

Ang. St. Johns Wort; franc. Millepertuis; niem. Johanniskraut; ros. Zwieroboj prodirjawlennyj. Wystpowanie. W Europie i Azji; w Polsce powszechnie na kach i ugorach; znane s liczne mieszace. Surowiec. Ziele dziurawca Herba Hyperici; wiee kwiaty su do otrzymywania wycigu olejowego. Gwne zwizki. Flawonoidy do 4% (m.in. hiperozyd, rutyna, kwercetyna), naftodwuantrony do 0,14% (m.in. hiperycyna, protohiperycyna), garbniki katechinowe do 8%, leukoantocyjanozydy, olejek eteryczny do 1% (m.in. alifatyczne wglowodory i aldehydy, pinen, gurjunen), kwasy wielofenolowe (m.in. kw. kawowy, kw. chlorogenowy), cholina, fitosterole, hipertoryna, zwizki cukrowe. Dziaanie. Spasmolyticum, vasotonicum, psychosedativum, antisepticum, dermaticum. Dziurawiec jest jedn z najbardziej wszechstronnie dziaajcych rolin leczniczych. Dziaa przeciwskurczowo na minie gadkie przewodu pokarmowego, drg ciowych i naczynia krwionone oraz w maym stopniu na drogi moczowe. Nastpuje powolny, stopniowy spadek napicia cian w tych narzdach (flawonoidy, hyperycyna). Ilo wydalanego moczu zwiksza si nieznacznie i nieregularnie (flawonoidy, olejek eteryczny). Poniewa dziurawiec zawiera due iloci katechin (garbniki), dziaa rwnie na drobne naczynia krwionone, zwaszcza na woniczki i ttniczki przedkapilarne, analogicznie do witaminy P (patrz: Viola tricolor). Omawiany surowiec ma waciwoci przeciwbakteryjne, zarwno po podaniu doustnie, jak i zewntrznie na skr i bony luzowe. Stwierdzono, e hamuje wzrost Streptococcus aureus oraz innych drobnoustrojw Gram-dodatnich, natomiast nie dziaa na drobnoustroje Gram-ujemne i na grzyby. Na bony luzowe i uszkodzone miejsca skry wycigi z dziurawca dziaaj cigajco i antyseptycznie (garbniki). Mniej znane od wymienionych s waciwoci przeciwdepresyjne, poniewa uwidaczniaj si dopiero po podaniu wikszych dawek wycigu z dziurawca zawierajcego hiperycyn, np. Succus Hyperici. Hiperycyna ma intensywn czerwon barw, jest zbliona budow do hematoporfiryny i dziaa skutecznie w psy-

162

chozach i stanach nerwicowo-depresyjnych. Jest to zwizek fotodynamiczny, zwikszajcy u ludzi i zwierzt zdolno absorpcji promieni nadfioletowych, katalizujcy niektre procesy wewntrzwydzielnicze i wpywajcy korzystnie na mechanizmy biochemiczne w organizmach opanowanych przez nowotwory zoliwe. Hiperycyna jako dobrze rozpuszczalna w alkoholu i olejach tustych, znajduje si w Succ. Hyperici i w Ol. Hyperici, natomiast brak jej w odwarze lub naparze, gdy nie rozpuszcza si w wodzie. Wycigi olejowe ze wieych kwiatw dziurawca, tzw. Oleum Hyperici s stosowane zewntrznie i dziaaj przeciwzapalnie w niektrych dermatozach. Dziaania uboczne. Wycigi zawierajce hiperycyn, po podaniu doustnym i po zbyt dugiej ekspozycji na promienie nadfioletowe, powoduj zaczerwienienie skry, pcherze, wewntrzne krwawienia i oglne osabienie. Zastosowanie. W zaburzeniach czynnociowych wtroby, zmniejszonym przepywie ci przez drogi ciowe, skurczu zwieracza baki wtrobowo-trzustkowej, stanach zapalnych odka i jelit oraz przewodu ciowego, wrzodziejcym zapaleniu jelita grubego (colitis ulcerosa), skurczu odwiernika (pylorospasmus), skurczu obwodowych naczy ylnych. Pomocniczo w skpym wydalaniu moczu, kamicy ciowej, zastojach krenia w koczynach, nadmiernej przepuszczalnoci i amliwoci woniczek oraz w przewlekym gocu i skazie moczanowej. Jako psychosedativum w oglnym wyczerpaniu nerwowym, stanach depresyjnych wywoanych zaburzeniami czynnociowymi, urazami lub w okresie przekwitania, w psychozach okresowych (melancholia), zaburzeniach rwnowagi nerwowej (neurodystonia), objawach niepokoju; dla dzieci w moczeniu nocnym (enuresis noctura), lku nocnym (pavor nocturnus) i stanach nerwicowych. Pomocniczo w depresjach po wstrznieniu mzgu, cikich kontuzjach i operacjach. Zewntrznie na -wrzody, odmroenia, oparzenia I i II stopnia, owrzodzenia ylakowe, wyprzenie (impetigo), rany trudno gojce si, blizny i na miejsca pozbawione pigmentu (vitiligo). Ponadto w zapaleniu dzise, garda, jamy ustnej i pomocniczo w przyzbicy. Przeciwwskazania. Nadwraliwo na promienie nadfioletowe, wysoka gorczka, powane uszkodzenie wtroby i nerek. Ziele dziurawca suy do sporzdzania Intr. Hyperici i Succ. Hyperici oraz jest skadnikiem granulatu Gastrogran i Normogran i mieszanek zioowych Cholagoga nr 1 i 2, natomiast wycigi z ziela wchodz w skad preparatw Herbogastrin, Guttae stomachicae i Hemostin. Zastosowanie w homeopatii. Uszkodzenie nerww obwodowych spowodowane ciciem, ukuciem, zmia-

163

deniem lub rozerwaniem, z silnymi blami przebiegajcymi wzdu nerww; 2. Wstrznienie mzgu lub rdzenia przeduonego; 3. Stany depresyjne u osb z miadyc, przede wszystkim naczy mzgowych lub po wstrznieniu mzgu bd udarze mzgowym. Postacie leku. Dec. Herb. Hyperici 11 1/2 yki ziela na 2 szklanki wody, gotowa 5 min, odstawi na 10 min, przecedzi do termosu, pi 1/31/2 szklanki 3 razy dz. przed jedzeniem; jako diureticum np. z Rad. Ononidis, Fruct. Juniperi, Herb. Solidaginis, Fol. Betulae, Fruct. Rosae, Intr. Hyperici 1/21 yeczka w kieliszku wody 2 razy dz. po jedzeniu, dzieciom 2040 kropli jednorazowo. Succ. Hyperici dawkowanie jak wyej; zewntrznie do pdzlowania dzise i smarowania miejsc bielaczych 15 min przed nawietleniem. Ol. Hyperici (50 g wieych kwiatw zwily 50 ml etanolu 96, doda 250 ml oleju sonecznikowego, postawi w naczyniu na parze i ogrzewa 23 h, a kwiaty stan si kruche, odcedzi, intensywnie czerwony pyn przela do butelki) do stosowania zewntrznego w dermatozach. Prep. Nowoimanin (ZSRR) pyn zawiera frakcj bakteriobjcz ziela dziurawca; stosuje si zewntrznie 0,1% roztwory do okadw, tamponw, obmywa (m.in. oparzenia, ropne zapalenie ucha); prep. Peflawit (LRB) tabl. zawieraj zesp katechin, zastosowanie analogiczne jak rutyny; prep. Hyperforat (RFN) krople, dra., amp. zawieraj hiperycyn, zastosowanie jako psychosedativum.
HYSSOPUS OFFICINALIS HYZOP LEKARSKI

Ang. Hyssop; franc. Hyssope officinale; niem. Ysop; ros. Issop aptecznyj. Wystpowanie. W krajach rdziemnomorskich; w Polsce uprawiany. Surowiec. Ziele hyzopu Herba Hyssopi. Gwne zwizki. Olejek eteryczny ok. 1% (m.in. pinokamfen, pinen, cyneol, kamfen), garbniki do 8%, flawonoidy (m.in. diosmina), zwizki trjterpenowe (m.in. kw. oleanolowy, kw. ursolowy), fitosterol. Dziaanie. Carminativum, expectorans, antihydroticum. Wycigi z surowca zmniejszaj nieznacznie napicie mini gadkich przewodu pokarmowego, przywracaj normalne ruchy perystaltyczne jelit, pobudzaj wydzielanie soku odkowego, maj waciwoci wiatropdne. Dziaaj rwnie przeciwzapalnie i przeciwbakteryjnie (garbniki, olejek eteryczny), uatwiaj odkrztuszanie i wydzielanie luzu w grnych drogach oddechowych, gdy wzmagaj ruch nabonka

164

rzskowego, oraz hamuj czynnoci gruczow potowych za porednictwem orodkowego ukadu nerwowego, analogicznie jak Fol. Salviae. Zastosowanie. W nieycie przewodu pokarmowego, nadmiernej fermentacji, wzdciach, zmniejszonym aknieniu, nie-. regularnych wyprnieniach. Pomocniczo w nieycie garda (laryngitis), przewlekym nieycie oskrzeli (bronchitis), nadmiernej potliwoci (hyperhidrosis) i osabieniu diurezy. Zewntrznie to pukania w zapaleniu dzise, jamy ustnej i garda. Wycig z surowca jest skadnikiem kropli Pectosol. Postacie leku. Infus. Herb. Hyssopi napar 111/2 yki ziela na szklank wody, pi 1/31/2 szklanki 23 razy dz. po jedzeniu; ten sam napar jest stosowany jako pukanka. Surowiec jest zwykle zalecany jako skadnik recepturowych mieszanek zioowych: wiatropdnej (np. wraz z Anthod. Chamomillae, Fruct. Coriandri, Rhiz. Calami, Fol. Menthae pip., Herb. Hyperici, Herb. Origani); wykrztunej (np. wraz z Fol. Farfarae, Herb. Thymi, Fol. Plantaginis, Red. Glycyrrhizae, Fl. Primulae, Fruct. Foeniculi); przeciwpotnej (np. wraz z Fol. Salviae, Fl. Rhoeados, Fol. Juglandis).
INULA HELENIUM OMAN WIELKI

Ang. Elecampanae; franc. Grande Aunee; niem. Echter Alant; ros. Diewjasil wysokij. Wystpowanie. W Europie i rodk. Azji; w Polsce do powszechnie w zarolach, przy rdach i na zrbach, rwnie uprawiany. Surowiec. Korze omanu Radix Inulae. Gwne zwizki. Olejek eteryczny do 30% (m.in. alantolakton, izoalantolakton, dwuhydroalantolakton), fitosterole (m.in. stygmasterol), inulina do 40%, sole mineralne. Dziaanie. Expectorans, digestivum. Wycig z korzenia omanu, po podaniu doustnym, rozrzedza wydzielin zalegajc w grnych drogach oddechowych, przywraca naturalny ruch nabonka rzskowego i pobudza odruch wykrztuny. Rwnoczenie zmniejsza si nasilenie atakw kaszlu. Znaczenie ma rwnie dziaanie przeciwbakteryjne surowca niszczce drobnoustroje (obficie rozwijajce si w zakaonej jamie ustnej i gardle), ktre wytwarzaj toksyny uszkadzajce naczynia wosowate i wzmagajce stan zapalny. Surowiec dziaa take na przewd pokarmowy i niektre narzdy wewntrzne. Ze wzgldu na gorzki smak, pobudza nieznacznie wydzielanie soku odkowego, zwiksza rwnie w maym stopniu, ilo wytwarzanej ci, poprawia

165

i reguluje czynnoci trawienne, zapobiega nadmiernej fermentacji. Stwierdzono, e korze omanu ma sabe waciwoci przeciwrobaczycowe, przypisywane obecnoci heleniny, stanowicej mieszanin alantolaktonu i jego pochodnych. Zastosowanie. W zapaleniu garda (pharyngitis), jamy ustnej (stomatitis), oskrzeli (bronchitis), uporczywym kaszlu, take u grulikw (czsto wraz z kodein, narkotyn i in.) oraz w trudnociach w odkrztuszaniu, przeciw zaleganiu i wysychaniu wydzieliny, podranieniu i zaczerwienieniu garda. Rwnie w zaburzeniach trawiennych (bl brzucha, wzdcia, niedobr sokw trawiennych i in.), przede wszystkim na tle bakteryjnym oraz wywoanych obecnoci jelitowych robakw. W lecznictwie ludowym w zapaleniu nerek i drg moczowych. Polifruktozan inulin, najpierw wykryt w korzeniu omanu, stosowano do okrelania stopnia przesczania kbkowego (inulin clearance test) wiadczcego o wydolnoci nerek. Surowiec jest skadnikiem mieszanki Pektosan i tabl. Azarina, natomiast wycig kropli Pectosol. Postacie leku. Inf. Rad. Inulae napar z yki korzeni na 11 1/2 szklanki wody, pi 13 yki kilka razy dz. midzy posikami jako rodek wykrztuny; natomiast 30 min przed jedzeniem jako pobudzajcy trawienie; a po jedzeniu jako wiatropdny. Korze omanu jest czstym skadnikiem recepturowych mieszanek zioowych: wykrztunej, np. wraz z Fl. Lamii albi, Fol. Farfarae, Fl. Primulae, Herb. Thymi, Fol. Menthae pip., Herb. Violae tricol., Fol. Salviae, Herb. Marrubii; wiatropdnej, np. wraz z Fruct. Anisi, Fl. Millefolii, Herb. Hyssopi, Rhiz. Calami, Rad. Glycyrrhizae, Rad. Levistici, Herb. Origani, Herb. Hyperici, Anth. Anthemidis; ciopdnej, np. wraz z Herb. Fumariae, Fol. Menthae pip., Herb. Anserinae, Herb. Millefolii, Herb. Agrimoniae, Herb. Solidaginis, Herb. Cnici bened., Herb. Dracunculi.
IRIS GERMANICA KOSACIEC NIEMIECKI

Ang. German Iris; franc. Iris germanique; niem. Deutsche Schwertlilie; ros. Kasatik germanskij. Wystpowanie. W Basenie Morza Czarnego i Morza rdziemnego, uprawiany w Polsce i wielu innych krajach. Surowiec. Kcze kosaca (okorowane) Rhizoma Iridis. Inne gatunki: Iris pallida Kosaciec blady oraz Iris florentina Kosaciec florencki dostarczaj rwnowartociowego surowca. Gwne zwizki. Olejek eteryczny 0,20,3% (m.in. iron, kw. mirystynowy), garbniki 68%, zwizki cukrowe ok. 6%, olej tusty ok. 8%, flawonoidy, irydyna, skrobia ok. 50%, sole mineralne, luz do 10%.

166

Dziaanie. Expectorans, diureticum. Surowiec dziaa powlekajce (luz), powoduje pcznienie zalegajcej wydzieliny w grnych drogach oddechowych, przywraca naturalny ruch nabonka rzskowego i wyzwala odruch wykrztuny. Wycigi wodne nieznacznie zwikszaj wydalanie moczu (flawonoidy) i dziaaj sabo cigajco oraz przeciwbakteryjnie (garbniki) na bony luzowe przewodu pokarmowego. Dziaania uboczne. Osoby uczulone na surowiec reaguj wysypk, nieytem nosa. Zastosowanie. Wycznie jako skadnik wykrztunych lub moczopdnych mieszanek zioowych. Dawniej kcze kosaca podawano maym dzieciom do przecierania zbw, zaniechano tego jednak ze wzgldu na czste wywoywanie zakae jamy ustnej. Kcze kosaca wykorzystuje si w przemyle chemicznym do produkcji perfum. Zastosowanie w homeopatii. 1. Migrena z nudnociami, ktrej pierwszymi objawami s czsto mroczki przed oczyma; 2. Nieyty i stany zapalne caego przewodu pokarmowego z uczuciem pieczenia. linotok. Nudnoci i wymioty o zawartoci wodnistej lub kwanej oraz podranienie wtroby i trzustki; 3. Czste wymioty niemowlt; 4. Neuralgie nerwu trjdzielnego lub kulszowego. Postacie leku. W mieszankach zioowych: wykrztunej, np. wraz z Fruct. Foeniculi, Fl. Malvae, Fol. Farfarae, Rad. Glycyrrhizae, Herb. Thymi, Fol. Plantaginis, Rad. Primulae; moczopdnej, np. wraz z Fol. Betulae, Herb. Equiseti, Fl. Pseudoacaciae, Fl. Cyani, Herb. Violae tric., Stigma Maydis, Fruct. Petroselini.
JUGLANS REGIA ORZECH WOSKI

Ang. Walnut; franc. Noyer commun; niem. Walnuss; ros. Oriech grieckij. Wystpowanie. W Europie i Azji, czsto sadzony w ogrodach. Surowiec. Li orzecha woskiego Folium Juglandis. Gwne zwizki. Garbniki elagowe ok. 5%, flawonoidy (glikozydy kemferolu i kwercetyny), mezoinozyt, kw. askorbowy ok. 370 mg%, karotenoidy, kw. elagowy, lady olejku eterycznego oraz 5-oksy-1,4naftochinon jako produkt odszczepienia glukozy od juglonu. Dziaanie. Antiphlogisticum, bactericidum, haemostaticum, depurativum. Wycigi z -surowca zawieraj garbniki i dziaaj typowo dla tej grupy zwizkw (patrz: rozdzia Farmakodynamika str. 292). Maj one rwnie waciwoci przeciwkrwotoczne, wywierane przez kw. elagowy oraz przez 5-oksy-1,4-naftochi-

167

non, zbliony budow do witaminy K. Po podania doustnym wycigw z lici orzecha woskiego zmniejszaj si lub ustaj krwawienia wewntrzne z uszkodzenia naczy w bonie luzowej przewodu pokarmowego, jednoczenie nastpuje poprawa apetytu (zwikszone wydzielanie sokw trawiennych) oraz zobojtnianie i usuwanie z organizmu szkodliwych produktw przemiany materii. Zastosowanie. W przewlekych nieytach odka i jelit, niezbyt nasilonej biegunce, zwaszcza u maych dzieci, nieznacznych krwawieniach z uszkodzonych naczy wosowatych w przewodzie pokarmowym, nadmiernej fermentacji jelitowej, wzdciach i braku aknienia. Zewntrznie w zapaleniu jamy ustnej, dzise, migdakw, garda (pukanie), w zapaleniu spojwek (przymoczki) wraz z Fl. Millefolii, Fl. Cyani, Herb. Euphrasiae i Anth. Chamomillae, w chorobach skrnych: w trdziku (acne), zarwno opryszczkowym, jak i krostkowym (acne pustulosa), w zapaleniu opryszczkowym i ropnym skry, wierzbiczce (neurodermatitis), wyprzeniu noworodkw, nadmiernej potliwoci, zwaszcza ng, w zapaleniu sromu i pochwy z upawami. Pomocniczo w toczniu gruliczym (lupus vulgaris). W medycynie ludowej ma rwnie zastosowanie wiea, niedojrzaa zielona naowocnia (zawiera duo garbnikw), ktr w postaci nalewki lub odwaru podaje si w biegunkach bakteryjnych, nieytach i krwawieniach jelitowych oraz przeciw glistom jelitowym. Postacie leku. Dec. Fol. Juglandis 1/21 yka lici na szklank gorcej wody (gotowa 3 min, przecedzi), pi 1/41/3 szklanki 23 razy dz.; rwnie do uytku zewntrznego (pukania, przemywania, okady, irygacje). Najczciej stosuje, si licie orzecha woskiego w recepturowych mieszankach zioowych: zapierajcej, np. wraz z Rhiz. Tormentillae, Rhiz. Bistortae, Cort. Quercus, Rad. Hydrolapathi, Fruct. Myrtilli lub Fol. Salviae; przeciwzapalnej, np. wraz z Herb. Meliloti, Fol. Urticae, Anth. Anthemidis, Fol. Hippocastani, Herb. Hyperici lub Rad. Symphyti.
JUNIPERUS COMMUNIS JAOWIEC POSPOLITY

Ang. Juniper; franc. Genvrier commun; niem. Gemeiner Wacholder; ros. Moewielnik obyknowiennyj. Wystpowanie. Na caej pkuli pnocnej; w Polsce pospolity krzew w lasach, na polanach. Surowiec. Owoc (szyszkojagoda) jaowca Fructus Juniperi; suy do otrzymywania olejku jaowcowego Oleum Juniperi. Gwne zwizki. Olejek eteryczny do 2% (m.in. - i -pinen, kadinen, mircen, terpinenol, kamfen), zwizki cukrowe do 30%

168

(m.in. glukoza i fruktoza), garbnik do 5%, leukoantocyjany, flawonoidy, kwasy organiczne (m.in. kw. glikolowy), substancje ywicowe i woskowe ok. 8%, zwizek goryczowy, sole mineralne. Dziaanie. Diureticum, cholagogum, stomachicum. Wycigi z surowca zwikszaj ilo wydalanego moczu wskutek pobudzenia przesczania w kbkach nerkowych i hamowania wtrnej resorpcji jonw sodowych i chlorkowych w cewkach krtych. Dziaanie to nie jest zwizane tylko z zawartoci olejku eterycznego, poniewa wycigi pozbawione olejku rwnie wykazuj waciwoci moczopdne. Ponadto surowiec zwiksza wydzielanie soku odkowego oraz ci, przyspiesza trawienie i przyswajanie pokarmw, hamuje nadmiern fermentacj w jelitach. Olejek jaowcowy dziaa dranico na skr, nieznacznie rozszerza naczynia wosowate, wywouje zaczerwienienie oraz jest silnie bakteriobjczy. Dziaania uboczne. Due doustne dawki wycigu z owocw oraz olejek jaowcowy stosowany per se uszkadzaj nerki (obecno w moczu krwinek czerwonych i biaych) i silnie zwikszaj diurez. Zewntrznie olejek moe spowodowa zapalenie skry z obrzmieniem i bolesnoci. Zastosowanie. Jako pomocniczy rodek moczopdny w przewlekych mao nasilonych schorzeniach nerek, zmniejszonym przesczaniu w kbkach nerkowych, zatrzymaniu wody i elektrolitw w organizmie i powstaych w wyniku tego obrzkach, rwnie wwczas gdy s wywoane niedomog krenia. Jako adiuvans w kamicy moczowej oraz w niewydolnoci wtroby i niedostatecznym wytwarzaniu ci, zastoju w drogach ciowych i zwizanych z tym zaburzeniach trawiennych. Rwnie jako adiuvans w dyspepsji i w nadmiernej fermentacji jelitowej. Olejek jaowcowy jest stosowany do wciera przeciwblowych w zapaleniu korzeni nerwowych, nerwoblach, blach na tle gocowym. Przeciwwskazania. Dla wycigw z surowca ostre i podostre stany zapalne jelit, nerek i wyrostka robaczkowego, kocowy okres ciy, choroba wrzodowa, okres bezporednio po operacjach przewodu pokarmowego i drg ciowych, marsko wtroby; dla olejku jaowcowego stosowanego zewntrznie zapalenie skry, reakcja alergiczna na olejek, oparzenia II i III stopnia. Postacie leku. Owocw jaowca nie stosuje si obecnie per se, lecz jako skadniki mieszanek zioowych: ciopdnej Spec. cholagogae nr 1 i 3; moczopdnej, np. wraz z Peric. Phaseoli, Herb. Solidaginis, Rad. Ononidis, Fol. Betulae, Fruct. Rosae, Rhiz. Agropyri, Herb. Equiseti; pobudzajcej trawienie, np. wraz z Herb. Centauri, Herb. Cnici bened., Rad. Inulae, Rad. Taraxaci, Fol. Menthae pip., Anth. Chamomillae, Herb. Millefolii. Ol. Juniperi jako skadnik preparatw: Spir.

169

Angelicae comp., do wciera w nerwoblach i doustnie w zaburzeniach trawiennych 1020 kropli 24 razy dz.; Linim. saponato-camphoratum do wciera przeciwblowych.
LAMIUM ALBUM JASNOTA BIAA

Ang. White Dead Nettle; franc. Ortie blanche; niem. Weisse Taubnessel; ros. Jasnotka bieaja. Wystpowanie. Na pkuli pnocnej; w Polsce bardzo pospolita na przydroach, kach. Surowiec. Kwiat jasnoty biaej Flos Lamii albi. Gwne zwizki. Flawonoidy ok. 1% (m.in. glikozydy kwercetyny i kemferolu), olejek eteryczny do 0,05%, zwizki aminowe (m.in. cholina, tyramina), luz, garbnik katechinowy, saponina, zwizki irydoidowe (m.in. lamiolid). Dziaanie. Haemostaticum uterinum, mucilaginosum. Wycigi z kwiatw jasnoty maj waciwoci przeciwkrwotoczne, zmniejszaj wybirczo krwawienia maciczne, a w lekkich przypadkach cakowicie hamuj. Dziaaj rwnie nieznacznie powlekajce i przeciwzapalnie na bony luzowe grnych drg oddechowych oraz uatwiaj usuwanie z organizmu szkodliwych metabolitw, zwaszcza u dzieci i modziey. Zastosowanie. W zbyt obfitych krwawieniach miesiczkowych (metrorrhagia) i tylko przy nieznacznych krwotokach macicznych (menorrhagia), rwnie w upawach, zapaleniu pochwy i szyjki macicznej. Ponadto w nieytach grnych drg oddechowych, wysypkach skrnych, trdziku modzieczym, widzie skry, zwaszcza u dzieci. W lecznictwie ludowym w biegunce u maych dzieci. Postacie leku. Dec. Flor. Lamii albi odwar z 2 yek kwiatw na 1 1/2 szklanki wody (gotowa 3 min, przecedzi), pi szklanki 23 razy dz.; rwnie do pukania i irygacji. Korzystnie jest doda do szklanki odwaru 1030 kropi Extr. Hydrastidis fluid, i stosowa jako rodek przeciwkrwotoczny. Surowiec jest stosowany przewanie w mieszankach: wykrztunej, np. wraz z Herb. Serpylli, Fruct. Foeniculi, Fol. Farfarae, Fol. Menthae pip., Anth. Chamomillae, Cort. Salicis, Fl. Millefolii, Fl. Rhoeados; odtruwajcej, np. wraz z Rhiz. Agropyri, Fl. Anthyllidis, Herb. Glechomae, Cort. Fraxini, Fol. Urticae, Fl. Sambuci, Fol. Betulae, Herb. Violae tricol.
LAVANDULA OFFICINALIS LAWENDA LEKARSKA

Ang. Common Lavender; franc. Lavande commune; niem. Echter Lavendel; ros. Lawanda aptecznaja. Wystpowanie. W rejonie Morza rdziemnego, uprawiana w wielu krajach europejskich, rwnie w Polsce.

170

Surowiec. Kwiat lawendy Flos Lavandulae; suy do otrzymywania olejku lawendowego Oleum Lavandulae. Z Lavandula latifolia otrzymuje si rwnowartociowy olejek Oleum spicae. Gwne zwizki. Olejek eteryczny (Ol. Lavandulae) ok. 3% (m.in. octan linalolu do 40%, I-linalol do 30%, -terpineol, cyneol, geraniol), antocyjany, fitosterol, kwasy organiczne. Dziaanie. Kwiaty antispasmodicum, carminativum, sedativum; olejek desinficiens, irritans. Kwiaty lawendy dziaaj przeciwskurczowo na minie gadkie rnych narzdw wewntrznych. Przywracaj prawidow perystaltyk jelit i drg ciowych, przeciwdziaaj wzdciom i blom brzucha spowodowanym nagromadzeniem gazw, wzmagaj rwnie wydzielanie soku odkowego, hamuj nadmierny rozwj flory bakteryjnej oraz maj waciwoci wiatropdne. Wycigi z surowca wywieraj nieznaczne, ale uchwytne dziaanie oglnie uspokajajce, natomiast stosowane zewntrznie (okady, kpiele), drani nieco skr, wywouj niewielkie zaczerwienienie wskutek rozszerzenia naczy wosowatych i niszcz drobnoustroje. Olejek lawendowy wywiera jakociowo takie samo dziaanie jak kwiaty, lecz znacznie silniejsze. Podany doustnie dziaa silnie na przewd pokarmowy, dobrze, si resorbuje, wydalany jest czciowo z moczem, czciowo przez puca wraz z wydychanym powietrzem. Wykazano, e pary olejku lub aerozol maj nadzwyczaj silne waciwoci bakteriobjcze (analogicznie do olejku eukaliptusowego), ktre wykorzystuje si nie tylko w leczeniu grnych drg oddechowych (inhalacje), ale i puc. Zewntrznie olejek drani skr, w pewnym stopniu dziaa przeciwblowe oraz odkaajco. Dziaania uboczne. Olejek lawendowy, podany doustnie w zbyt duej dawce, drani bony luzowe odka i jelit, wywouje stan zapalny, drani te nerki i pcherzyki pucne. Zastosowanie. Napar z kwiatw jest stosowany w agodnych zaburzeniach trawiennych z objawami nadmiernej fermentacji, zatrzymaniem gazw, osabieniem perystaltyki jelit i zmniejszeniem aknienia, zwaszcza u dzieci, modziey i osb starszych. Rwnie w stanach pobudzenia nerwowego, m.in. w nerwicach wegetatywnych, pomocniczo w neurastenii. Zewntrznie jako rodek dranicy w nerwoblach (okady) lub bakteriobjczy w niektrych dermatozach (kpiele). Olejek lawendowy jest rzadko stosowany doustnie per se, raczej jako pomocniczy w zakaeniach oskrzeli, nieycie oskrzeli z rozedm, nieycie u palaczy tytoniu, a nawet w pocztkowym okresie ropnia puc. Zewntrznie zwykle jako skadnik preparatw przeciw nerwoblom, przewlekym gocowym blom miniowym i stawowym, zapaleniu korzeni

171

nerwowych; natomiast per se do inhalacji lub w aerozolu w nieycie jamy ustnej garda, oskrzeli i przewodw nosowych. Wycig z kwiatw lawendy jest skadnikiem kropli Nervosol, a olejek lawendowy zasypki Mykodermina, Ung. leniens i Spir. Lavandulae. Przeciwwskazania. Olejek lawendowy (doustnie) ostre i podostre zapalenie odka, jelit i wyrostka robaczkowego, choroba wrzodowa, krwawienia w przewodzie pokarmowym, powane schorzenia wtroby i nerek. Postacie leku. Inf. Flor. Lavandulae napar z 111/2 yki kwiatw na szklank wody, pi 1/3 szklanki 3 razy dz. po posikach jako lek wiatropdny; szklanki rano i wieczorem jako lek uspokajajcy. Znacznie czciej stosuje si surowiec jako skadnik mieszanek zioowych; wiatropdnej, np. wraz z Fruct. Foeniculi, Rad. Inulae, Herb. Thymi, Anth. Chamomillae, Roi. Menthae pip., Herb. Hyssopi; uspokajajcej z Herb. Hyperici, Strobili lupuli, Rad. Valerianae, Herb. Leonuri card., Fol. Melissae, Fruct. Crataegi, Fol. Menyanthidis. Ol. Lavandulae do inhalacji, korzystnie z Ol. Eucalypti i Ol. Menthae pip.; prep. Tavipec-Montavit (RFN) kaps. 0,15 g, amp. 0,1 g olejku z Lavandula latifolia, jako lek przeciwbakteryjny i wykrztuny w nieytach oskrzeli. Spir. Lavandulae zewntrznie do wciera w bolce miejsca.
LEONURUS CARDIACA SERDECZNIK POSPOLITY

Ang. Motherwort; franc. Agripaume cardiaque; niem. Echtes Herzgespann; ros. Pustyrnik sierdiecznyj. Wystpowanie. Na pkuli pnocnej, w Polsce bardzo pospolity. Surowiec. Ziele serdecznika Herba Leonuri. Gwne zwizki. Glikozydy bufanolidowe, alkaloidy (m.in. stachydryna, leonuryna), garbniki pirokatechinowe ok. 35%, flawonoidy, antocyjany, saponina trjterpenowa, lady olejku eterycznego, kwasy trjterpenowe (m.in. kw. ursolowy), ywice ok. 2,5%, sytosterol, cholina, witamina C, sole mineralne do 11%. Dziaanie. Sedativum, cardiacum, spasmolyticum. Ziele serdecznika dziaa agodnie uspokajajco na orodkowy ukad nerwowy, zmniejsza pobudliwo niektrych orodkw w rdzeniu przeduonym (m.in. orodka naczynioruchowego), osabia si bodcw przekazywanych do serca, zmniejsza stan nadmiernego pobudzenia i przeciwdziaa napadowej dysrytmii mzgowej, charakterystycznej dla stanw epileptycznych. Pomimo e surowiec zawiera glikozydy o budowie bufanolidowej, zblione do zwizkw kardenolidowych, nie moe by traktowany jako dziaajcy bezporednio na

172

misie sercowy, lecz na ukad nerwowy serca. Uspokajajce dziaanie serdecznika mona porwna z takim samym dziaaniem korzeni kozika. Znaczenie maj rwnie waciwoci przeciwskurczowe surowca powodujce uchwytne zmniejszenie napicia cian naczy -krwiononych oraz osabienia stanw skurczowych mini gadkich przewodu pokarmowego. Dziaanie to w nieznacznym tylko stopniu odnosi si do drg moczowych, natomiast nie obejmuje oskrzeli, drg ciowych i narzdw rodnych, Zastosowanie. W stanach nadmiernej pobudliwoci nerwowej, rwnie wtedy, gdy jest ona zwizana z okresem przekwitania, w dystonii nerwowo-kreniowej, we wczesnym okresie choroby nadcinieniowej. Ponadto w osabieniu motoryki jelit spowodowanej skurczem mini gadkich i zwizanych z tym objawach (ble brzucha, uczucie penoci, utrata aknienia, zaparcia). W lecznictwie ludowym ziele serdecznika jest zalecane w agodnej postaci cukrzycy, wraz z innymi zioami o tym samym dziaaniu (m.in. Fol. Myrtilli, Peric. Phaseoli., Fol. Salviae, Rad. Taraxaci, Fol. Urticae, Herb. Galegae). Omawiany surowiec wchodzi w skad mieszanki zioowej Cardiosan i granulatu Cholegran. Postacie leku. Tinct. Leonuri (ZSRR) 3050 kropli w kieliszku wody 23 razy dz. midzy posikami, Inf. Herb. Leonuri napar z 1/211/2 yki ziela na szklank gorcej wody, pi po 23 yki 23 razy dz. Najczciej stosuje si serdecznik jako skadnik recepturowych mieszanek zioowych: uspokajajcej, np. wraz z Fruct. Crataegi, Herb. Visci, Fol. Melissae, Rad. Valerianae, Fol. Menyanthidis, Fruct. Carvi, Fruct. Foeniculi, Strobilus lupuli; przeciwskurczowe j, np. wraz z Herb. Chelidonii, Rad. Archangelicae, Fl. Lavandulae, Fruct. Coriandrii, Fol. Menthae pip., Herb. Hyperici.
LEVISTICUM OFFICINALE LUBCZYK OGRODOWY

Ang. Lovage; franc. Liveche officinale; niem. Garten-Liebstckel; ros. Ljubistnik aptecznyj. Wystpowanie. W pdn.-zach. Azji, uprawiany w Europie, rwnie w Polsce. Surowiec. Korze lubczyka Radix Levistici. Gwne zwizki. Olejek eteryczny do 1% (m.in. -terpineol, zwizki ftalidowe: n-butyloftalid, n-butylidenoftalid, sedarolid, ligastylid), furanokumaryny (m.in. bergapten, psoralen), kwasy polifenolowe (m.in. kw. kawowy, kw. chlorogenowy), fitosterole (m.in. -sytosteiol i jego glukozyd), kwasy organiczne, kumaryna i skrobia. Dziaanie. Diureticum, carminativum. Korze lubczyka nieznacznie zwiksza objto wydalanego

173

moczu, natomiast o wiele lepiej usuwa kwas moczowy i chlorki. Pobudza rwnie wydzielanie soku odkowego i zmniejsza napicie mini gadkich jelit i drg moczowych, w mniejszym za stopniu przewodw ciowych. Przywraca prawidowy ruch jelit, przyspiesza trawienie, reguluje waciw fermentacj i przeciwdziaa wzdciom, dziaa wic jako typowy rodek wiatropdny. Zastosowanie. W lekkich zaburzeniach czynnoci nerek ze zmniejszonym wydalaniem skadnikw mineralnych, przewlekym nieycie nerek, cewek nerkowych i pcherza, pomocniczo w skazie moczanowej. Rwnie w dolegliwociach trawiennych takich, jak wzdcia, bl brzucha, niestrawno, brak aknienia z rwnoczesnym niedoborem ci i osabieniem czynnoci wtroby. W lecznictwie ludowym surowiec zalecano jako rodek wykrztuny i pobudzajcy popd pciowy. Korze lubczyka jest skadnikiem mieszanki zioowej Cardiosan oraz granulatw Cholegran, Gastrogran i Urogran. Postacie leku. Inf. Rad. Levistici napar z 23 yek korzenia na 2 szklanki wody, pi 1/22/3 szklanki 3 razy dz. po jedzeniu. Korzystniej jest stosowa lubczyk wraz z innymi zioami, np. w mieszance uatwiajcej wydalanie kwasu moczowego wraz z Fol. Ribis nigri, Rad. Urticae, Fl. Ulmariae, Herb. Asperulae, Cort. Fraxini, Herb. Equiseti, Herb. Polygoni avic. (z rwnoczesnym podawaniem Allopurinolu); w mieszance uatwiajcej trawienie wraz z Herb. Hyssopi, Herb. Origani, Herb. Hyperici, Fruct. Coriandri, Fl. Millefolii, Rad. Inulae, Rhiz. Calami, Fol. Menthae pip.
LINARIA VULGARIS LNICA POSPOLITA

Ang. Toadflax; franc. Linaire commune; niem. Gemeines Leinkraut; ros. Lijanka obyknowiennaja. Wystpowanie. Niemal w caej Europie i zach. Azji; w Polsce powszechnie na polach i przydroach. Surowiec. Ziele lnicy Herba Linariae. Gwne zwizki. Flawonoidy (m.in. linaryna, neolinaryna), alkaloid D,L-peganina, kwasy organiczne (m.in. kw. -oksyglutaminowy, kw. askorbowy), fitosterol, wglowodr n-triakontan, sole mineralne. Dziaanie. Laxativum, diureticum, dermaticum. Surowiec wywouje agodne przeczyszczenie, poniewa zawiera alkaloid peganin. Badania wykazay, e zwizek ten nie tylko pobudza ruchy perystaltyczne jelit, lecz w pewnym stopniu przeciwdziaa dyskinezji drg ciowych. Ziele lnicy ma take waciwoci moczopdne, przypisywane flawonoidom, natomiast zewntrznie dziaa korzystnie przeciwzapalnie oraz przyspiesza gojenie ran.

174

Zastosowanie. W agodnych przewlekych zaparciach u dzieci i osb starszych z zaburzeniami czynnociowymi jelit i drg ciowych. Zewntrznie w zapaleniu sromu i pochwy (obmywania, tamponowanie), zapaleniu spojwek (okad), w widzie skry, trdziku, wynaczynieniach podskrnych, zapaleniu skry (okad) oraz w guzach krwawnicowych, ylakach odbytu (nasiadwka, obmywanie) i ylakowatym owrzodzeniu ng (okad). Postacie leku. Dec. Herb. Linariae odwar z 111/2 yki ziela na szklank wody (gotowa 5 min, przecedzi), tylko do uytku zewntrznego; korzystniej jest stosowa wraz z Rad. Bardanae, Herb. Meliloti, Fol. Plantaginis, Herb. Alchemillae, Herb. Veronicae; na okad w zapaleniu spojwek razem z Herb. Euphrasiae, Anth. Chamomillae, Fl. Cyani. Ziele lnicy do uytku wewntrznego jako skadnik mieszanek: przeczyszczajcej, np. wraz z Fruct. Rhamni cathart., Rad. Symphyti, Rad. Althaeae, Rad. Glycyrrhizae, Fol. Sennae; oraz moczopdnej, np. wraz z Fruct. Juniperi, Peric. Phaseoli, Herb. Anserinae, Herb. Solidaginis, Stigma Maydis, Fl. Cyani, Rhiz. Agropyri.
LINUM USITATISSIMUM LEN ZWYCZAJNY

Ang. Common flax; franc. Lin usuel; niem. Lein; ros. Len obyknowiennyj. Wystpowanie. Pochodzi z Basenu Morza rdziemnego, obecnie uprawiany w wielu krajach w strefie klimatu umiarkowanego, rwnie w Polsce. Surowiec. Nasienie lnu Semen Lini (otrzymywane z odmian drobnonasiennych, sucych do toczenia oleju lnianego Oleum Lini). Gwne zwizki. Substancje luzowe do 6%, glikozydy cyjanogenne (m.in. linamaryna), olej tusty do 40% (m.in. glicerydy kw. linolowego ok. 60%, kw. linolenowego ok. 20%, kw. olejowego do 5%), fitosterole (m.in. -sytosterol, kampesterol), zwizki biakowe do 25%, pochodne kw. kawowego i kw. o-hydroksycynamonowego. Dziaanie. Nasiona mucilaginosum; olej dermaticum, nutriens. Nasiona lnu, podane per se do wewntrz w stanie rozdrobnionym, drani nieznacznie ciany jelit, pobudzaj ruchy perystaltyczne, spulchniaj masy kaowe wskutek pcznienia luzu i powoduj wyprnienie. Pewne znaczenie ma linamaryna uwalniajca ladowe iloci cyjanowodoru, ktry hamuje wzrost drobnoustrojw jelitowych. Zewntrznie surowiec dziaa odmikczajco i nieznacznie przeciwzapalnie (kataplazmy). Wycigi wodne z nasion lnu zawieraj luz o duej lepkoci i odpornoci na czynniki hydrolizujce. Po podaniu

175

doustnym powleka on przeyk i cian odka, utrzymuje si w nim dugo i chroni przed zwizkami dranicymi, zwaszcza przed bezporednim zetkniciem z silnie kwanym sokiem odkowym. Zewntrznie jest stosowany jako rodek osaniajcy i w pewnym stopniu przeciwzapalny. Ol. Lini zawiera glicerydy nienasyconych kwasw tuszczowych, uwaanych za tzw. witamin F. Olej ten atwo resorbuje si w przewodzie pokarmowym, obnia poziom cholesterolu we krwi oraz dziaa regenerujce na skr. Zewntrznie stanowi czynnik normalizujcy czynnoci skry, nadaje jej niezbdn elastyczno, zdolno do szybkiej regeneracji naskrka i ziarninowania oraz odporno na czynniki zewntrzne, termiczne, chemiczne i mechaniczne. Rwnie na bony luzowe dziaa regenerujce i powlekajce. Zastosowanie. Nasiona, podawane doustnie, su jako rodek spulchniajcy zawarto jelita grubego, w przewlekych zaparciach na tle atonicznym, towarzyszcych z reguy otyoci. Zewntrznie, rozdrobnione nasiona stosuje si jako kataplazmy odmikczajce na wrzody, ropnie mnogie, zapalenie tkanki podskrnej (korzystnie wraz z Herb. Meliloti). Wodny wycig z surowca jest stosowany jako rodek powlekajcy w zapaleniu odka i dwunastnicy, uszkodzeniu bony luzowej zwizkami rcymi, kwasami mineralnymi, niektrymi lekami (np. salicylany, PAS, rezerpina), pomocniczo w nadkwanoci i chorobie wrzodowej. Zewntrznie omawiany wycig moe suy do pukania, np. w oparzeniu jamy ustnej gorcymi pynami, uszkodzeniu ugiem lub kwasem. Oleum Lini jest stosowany zewntrznie jako skadnik rnych preparatw dermatologicznych, czsto wraz z alantoin lub azulanem, w leczeniu oparze I i II stopnia, suchoci i pkaniu skry, uszkodzeniu naskrka; take w trdziku pospolitym, wysypce alergicznej, widzie skry, zaczerwienieniu, profilaktycznie dla niemowlt. Rwnie na odleyny, owrzodzenia ylakowe koczyn. Postacie leku. Sem. Lini 1 yka nasion w szklanki wody 2 razy dz. midzy posikami jako rodek przeczyszczajacy; kataplazmy z nasion rozdrobnionych na skr. Dec. Sem. Lini odwar z 2 yek nasion w 11/2 szklanki wody (ogrzewa powoli, gotowa 10 min, przecedzi, doda yk syropu owocowego), pi szklanki 2 razy dz. midzy posikami jako lek powlekajcy; zewntrznie, po podaniu rwnej iloci wody (korzystnie naparu z Fol. Salviae), do okadw. Ol. Lini zewntrznie do smarowania podranionej skry, np. niemowltom; po zmieszaniu z rwn iloci wody wapiennej (Linim. Calcis) przeciw oparzeniom. Z oleju lnianego otrzymuje si frakcj glicerydw nienasyconych kwasw tuszczowych (witamina F), ktra jest skadnikiem pynu, maci, kremu i zasypki Linomag, stosowanych w dermatozach.

176

LOBELIA INFLATA STROICZKA ROZDTA (LOBELIA)

Ang. Indian tobacco; franc. Lobelie inflee; niem. Aufgeblasene Lobelie; ros. Lobelija odutaja. Wystpowanie. Pochodzi z Ameryki Pnocnej, uprawiana w wielu krajach, rwnie w Polsce. Surowiec. Ziele stroiczki (lobelii) Herba Lobeliae; suy do otrzymywania alkaloidu lobeliny. Gwne zwizki. Mieszanina ponad 20 alkaloidw pirydynowych i piperydynowych w iloci do 0,6% (wg FP IV 0,3%), z ktrych najwaniejsze s: L-lobelina, lobelanina, lobelanidyna, D,L-lobelina oraz izolobinina. Inne skadniki nie maj praktycznego znaczenia. Dziaanie. Analepticum, bioncholyticum. Wycigi z ziela stroiczki dziaaj analogicznie do lobeliny, jednak znacznie od niej sabiej. Alkaloid ten jest zbliony swymi waciwociami do nikotyny. Zmniejsza przewodzenie bodcw w zwojach nerwowych, pocztkowo obnia cinienie krwi, nastpnie podwysza, zwalnia czynno serca oraz osabia napicie mini gadkich w oskrzelach. Najwaniejsze znaczenie-ma jednak porednie dziaanie na orodek oddechowy wywoane pobudzeniem kbka szyjnego (glomus caroticum). Pod wpywem tego bodca nastpuje silne i gwatowne przyspieszenie ruchw oddechowych z jednoczesnym ich pogbieniem. Jest ono jednak krtkotrwae, gdy lobelina ulega szybkiemu unieczynnieniu w organizmie, a ponadto ma may wspczynnik terapeutyczny i zwizan z tym atwo przedawkowania. Dziaania uboczne. Nudnoci, wymioty, kaszel, a po wyszych dawkach wystpowanie oddechu typu Cheyne-Stokesa, drgawki, zapa. Zastosowanie. Nalewk z ziela lobelii stosuje si w stanach skurczowych oskrzeli, dusznoci i pomocniczo w dychawicy oskrzelowej. Lobelin podaje si w przypadku obnienia pobudliwoci orodka oddechowego (lecz nie poraenia cakowitego), np. w asfiksji spowodowanej szokiem urazowym, poraeniu prdem elektrycznym, przy ratowaniu topielcw i wisielcw. Mniej pewne jest stosowanie w zatruciach tlenkiem wgla (zalenie od stopnia zatrucia), natomiast ryzykowne w reanimacji noworodkw. Lobelin podaje si rwnie w odwykowych kuracjach przeciwnikotynowych, ale z miernym skutkiem. Przeciwwskazania. Choroba wiecowa, nadcinienie ttnicze, nadczynno tarczycy, poraenia orodka oddechowego. Postacie leku. Tinct. Lobeliae doustnie 1015 kropli w kieliszku wody 23 razy dz. jako lek przeciwastmatyczny; dawki maksymalne 1 g pro dosi, 3 g pro die. Lobelinum hy-

177

drochloricum amp. 3 mg i 10 mg; dawki podskrnie i dominiowo 10 mg pro dosi, doylnie 3 mg pro dosi; dzieciom 412-miesicznym podskrnie 35 mg, powyej roku do 7 mg pro die. Dawki maksymalne wg FP IV: podskrnie 20 mg pro dosi, 50 mg pro die, doylnie 6 mg pro dosi. 20 mg pro die. Preparaty zawierajce m.in. ziele lobelii, nalewk lub lobelin: Astmosan papierosy, tyto, proszek jako przeciwastmatyczne; Astmin pyn do 60 kropli 36 razy dz. w atakach astmy; Kelastmin pyn 2060 kropli 3 razy dz. w dychawicy oskrzelowej; Antasthman (CSRS) 12 tabl. pro dosi, maksymalnie 34 tabl. pro die na pocztku ataku dusznoci; Lobesil (ZSRR) tabl. 2 mg lobeliny 45 razy dz. przed jedzeniem w przeciwnikotynowej kuracji odwykowej.
MAJORANA HORTENSIS MAJERANEK OGRODOWY

Ang. Marjoram; franc. Marjolaine; niem. Majoran; ros. Majoran sadowyj. Wystpowanie. W krajach rdziemnomorskich, w Polsce powszechnie uprawiany. Surowiec. Ziele majeranku Herba Majoranae. Gwne zwizki. Olejek eteryczny do 2,5% (m.in. terpinen, -terpineol, cytral, linalol), flawonoidy (m.in. glikozydy apigeniny, luteoliny i diosmetyny), zwizki garbnikowe do 9%, kwasy organiczne, sole mineralne. Dziaanie. Carminativum, antiphlogisticum. Ziele majeranku tylko nieznacznie pobudza wydzielanie soku odkowego, sabo dziaa przeciwskurczowo na minie gadkie jelit oraz przeciwzapalnie na bony luzowe w przewodzie pokarmowym. Zmniejsza natomiast nadmiern fermentacj w przewodzie pokarmowym i moe by uwaane za rodek wiatropdny. Zewntrznie dziaa antyseptycznie, przeciwzapalnie i agodnie cigajce, zmniejsza obrzk bony luzowej nosa oraz stan zapalny skry u maych dzieci. Zastosowanie. Doustnie per se jako przyprawa kuchenna oraz jako skadnik wiatropdnych mieszanek zioowych dla dzieci i modziey, stosowanych w nieytach odka i jelit oraz w przejciowych zaburzeniach trawiennych. Suy do sporzdzania maci stosowanej w niedronoci zapalnej przewodw nosowych. Postacie leku. Ung. Majoranae ma wprowadzana na waciku do nosa kilka razy dziennie. Herb. Majoranae jako skadnik mieszanki wiatropdnej dla dzieci, np. wraz z Anth. Chamomillae, Fol. Plantaginis, Rad. Levistici, Fruct. Anethi, Fol. Menthae pip., Herb. Hyssopi, Herb. Origani.

178

MALVA SILVESTRIS LAZ DZIKI

Ang. Common Mallow; franc. Mauve sauvagej niem. Wilde Malve; ros. Proswirnik lesnoj. Wystpowanie. W Europie i rodk. Azji; w Polsce powszechnie na nizinach, rwnie uprawiany. Surowiec. Kwiat lazu Flos Malvae. Rwnowartociowy surowiec otrzymuje si ze lazu zaniedbanego Malva neglecta. Gwne zwizki. luz do 6%, glikozydy antocyjanowe (m.in. maiwina i delfinidyno-3-glukozyd), kwasy organiczne, fitosterol, sole mineralne. Dziaanie. Protectivum, demulcens. Wodne wycigi z kwiatw malwy zawieraj luz, ktry powleka bony luzowe jamy ustnej, garda i krtani, chroni j przed podranieniem, agodzi kaszel, przywraca ruch nabonka rzskowego, uatwia odkrztuszanie i zmniejsza stan zapalny. Powleka on rwnie bony luzowe przeyku i odka, ale dziaanie jego jest krtkotrwae, poniewa nastpuje szybka hydroliza luzu i utrata lepkoci. Zastosowanie. Przede wszystkim w nieycie garda (laryngitis), krtani (pharyngitis), w napadowym kaszlu ze skp wydzielin, tzw. suchym kaszlu, utrudnionym odkrztuszaniu, chrypce. Pomocniczo (wraz z innymi zioami) w agodnych schorzeniach garda i krtani, zwaszcza u dzieci i osb w wieku starszym. Postacie leku. Inf. Flor. Malvae napar z 12 yek kwiatw na 111/2 szklanki wody, pi 1/3 szklanki 3 razy dz.; rwnie do pukania garda, a dla maych dzieci w postaci lewatywy. Surowiec jest czsto skadnikiem mieszanek wykrztunych i przeciwzapalnych, np. wraz z Herb. Thymi, Fruct. Anisi, Fol. Farfarae, Rad. Glycyrrhizae, Fol. Plantaginis, Fl. Primulae, Fol. Salviae.
MARRUBIUM VULGARE SZANTA ZWYCZAJNA

Ang. White Horehound; franc. Marrube commun; niem. Gemeiner Andorn; ros. Szandra obyknowiennaja. Wystpowanie. Pochodzi z Azji, chwast pospolity niemal w caej Europie, rwnie w Polsce. Surowiec. Ziele szanty Herba Marrubii. Gwne zwizki. Mieszanina zwizkw dwuterpenowych (m.in. marubina do 1%, peregrinol, wulgarol), olejek eteryczny 0,05%, garbniki do 7%, fitosterole (m.in. -sytosterol), zwizki luzowe i cukrowe, trjterpeny (m.in. kw. ursolowy ok. 0,1%), cholina, kwasy organiczne, sole mineralne. Dziaanie. Cholereticum, expectorans, cardiosedativum. Wycigi z ziela szanty wskutek zmniejszania napicia mini gadkich, zwaszcza zwieracza baki wtrobowo-trzust-

179

kowej, pobudzaj bezporednio czynno wydzielnicz wtroby, zwikszaj ilo wytwarzanej ci oraz jej przepyw przez drogi ciowe do dwunastnicy. Gorzki smak marubiny powoduje rwnie zwikszenie wytwarzania soku odkowego oraz przyspieszenie trawienia i przyswajania skadnikw pokarmu. Szanta dziaa take wykrztunie, gwnie wskutek pobudzenia sekrecji bon luzowych grnych drg oddechowych oraz w pewnym stopniu dziki waciwociom przeciw-skurczowym, obejmujcym oskrzela. Nowe badania wykazay wyrane dziaanie ziela szanty na serce. Wyraa si ono ogln popraw czynnoci, a u osb cierpicych na niemiarowo serca na tle nerwowym (np. koatanie serca) zmniejszeniem czstotliwoci skurczw dodatkowych. Dowiadczalnie udowodniono na zwierztach, e dziaanie to moe w niektrych przypadkach dorwnywa chinidynie. Zastosowanie. W schorzeniach wtroby i drg ciowych ze zmniejszonym wytwarzaniem i przepywem ci, w atonii pcherzyka ciowego, stanach skurczowych przewodw ciowych i zwieracza baki wtrobowo-trzustkowej, pomocniczo w kamicy ciowej. Rwnie w nieycie garda i oskrzeli jest stosowana jako rodek wykrztuny i przeciw-skurczowy, pomocniczo w przewlekej i mao nasilonej dychawicy oskrzelowej, zwaszcza u osb w wieku podeszym. Ponadto, wraz z innymi zioami, w agodnych niemiarowociach serca, w napadowych skurczach dodatkowych, koataniu serca i w zmianach miadycowych oraz w tzw. sercu starczym z towarzyszc niedomog krenia. Ziele szanty jest skadnikiem granulatu Cholegran. Postacie leku. Dec. Herb. Marrubii odwar z 11/22 yek ziela na 11/2 szklanki wody (gotowa 5 min, przecedzi do termosu), pi 1/31/2 szklanki 23 razy dz. midzy posikami. Korzystniej jest stosowa ziele szanty w mieszankach: ciotwrczej i ciopdnej, np. wraz z Herb. Abrotani, Rad. Taraxaci, Fol. Menthae pip., Inflor. Helichrysi, Herb. Chelidonii, Rad. Glycyrrhizae, Fruct. Foeniculi; wykrztunej, np. wraz z Fol. Farfarae, Herb. Serpylli, Herb. Pulmonariae, Fol. Plantaginis, Rad. Primulae, Fruct. Anisi, Fl. Malvae, sercowo-uspokajajcej, np. wraz z Fruct. Crataegi, Herb. Leonuri card., Herb. Visci, Rad. Valerianae, Strobili lupuli, Herb. Hyperici.
MARSDENIA CONDURANGO TOJOWIEC KONDURANGO

Ang. Condurango; Kondurango.

franc. Condurango; niem.

Kondurango; ros.

180

Wystpowanie. Liana w Ameryce Poudniowej, uprawiana w Afryce. Surowiec. Kora kondurango Cortex Condurango. Gwne zwizki. Mieszanina goryczowych glikozydw pochodnych pregnanu, zwana kondurangin ok. 2,5% (sterolowy aglikonkondurangogenina A jest zwizany estrowo z rn liczb reszt kwasu cynamonowego oraz z cukrami), ponadto -amyryna, garbniki, fitosterol, sole mineralne. Dziaanie. Stomachicum, tonicum. Wycigi z surowca, o smaku intensywnie gorzkim, dziaaj typowo dla tej grupy zwizkw (patrz: Gentiana lutea). W przypadku nerwic czynnociowych przewodu pokarmowego obserwowano nieznaczne dziaanie uspokajajce. Dziaania uboczne. Due dawki, wielokrotnie przekraczajce lecznicze, wywouj zawroty gowy, zaburzenia wzroku, zwikszone wydalanie moczu i potu, drgawki. Zastosowanie. Jako rodek goryczowy jest stosowany w stanach bezsocznoci (achylia gastrica), wywoanych rnymi czynnikami, w przewlekym osabieniu czynnoci wydzielniczych odka, np. u osb w wieku podeszym, rwnie w zaburzeniach trawiennych na tle nerwicowym. Indianie poudniowoamerykascy stosowali odwary z surowca w nowotworach odka i w kile. Postacie leku. Extr. Condurango fluid. 2030 kropli w kieliszku wody przed jedzeniem 24 razy dz. jako lek goryczowy; w dawce po yeczki w szklanki wody 2 razy dz. midzy posikami w nieycie odka na tle nerwicowym. Vinum Condurango (CSRS) po kieliszku przed posikami, jako zwikszajce apetyt.
MATRICARIA CHAMOMILLA RUMIANEK POSPOLITY

Ang. Wild Chamomile; franc. Camomille commune; niem. Echte Kamille; ros. Romaszka aptecznaja Wystpowanie. W caej Europie, Ameryce Pnocnej i Australii; w Polsce powszechnie na kach, nieuytkach, rwnie uprawiany. Znanych jest szereg tzw. ras chemicznych. Surowiec. Koszyczek rumianku (zwany popularnie kwiatem) Anthodium Chamomillae (syn. Flos Chamomillae). Kwiaty rumianku bezpromieniowego Matricaria discoidea, maj znacznie mniejsz warto lecznicz. Gwne zwizki. Olejek eteryczny 0,31,2% zawierajcy najwaniejsze terapeutyczne zwizki chamazulen (618%), bisabolol i jego tlenki (2550%) oraz tzw spiroeter (en-indwucykloeter), czyli cis-2-heksadiin-(2,4)-ylideno-l,6-dwuoksaspiro-4,4nonen-3 w iloci 610%. Znane s odmiany rumianku o zmiennych proporcjach wymienionych skadnikw. Ponadto surowiec zawiera flawonoidy m.in. apigenin, luteolin i kwercetyn oraz ich 7-glukozydy),

181

zwizki kumarynowe (m.in. umbeliferon, herniaryna), luz do l7%, cholin, karotenoidy i sole mineralne. Dziaanie. Antiphlogisticum, spasmolyticum, carminativum. Wycigi z rumianku po podaniu doustnym dziaaj przeciw-zapalnie na bony luzowe przewodu pokarmowego, zwaszcza na odek. Najbardziej aktywnymi zwizkami s -bisabolol i spiroeter, w mniejszym stopniu chamazulen, ktremu jednak przypisuje si gwne dziaanie przeciwalergiczne, polegajce na aktywacji ukadu przysadkowo-nadnerczowego, zwikszeniu uwalniania ACTH i kortyzonu oraz na hamowaniu proteolizy i uwalnianiu histaminy wskutek unieczynnienia fibrynolizyny. Spiroeter hamuje wydzielanie substancji wywoujcych stany zapalne histaminy, serotoniny i bradykininy. Rumianek dziaa rwnie przeciwskurczowo, gwnie na minie gadkie jelit (flawonoidy, kumaryny). Przywraca prawidowe ruchy perystaltyczne, zapobiega wzdciom i jest skutecznym rodkiem wiatropdnym (carminativum) Przeciwbakteryjne waciwoci rumianku s nieznaczne. Zwizki czynne rumianku wydalane gwnie z moczem, wywieraj sabe dziaanie przeciwzapalne na kbki nerkowe, moczowody i pcherz. Zewntrznie wycigi z rumianku dziaaj jako silne antiphlogisticum i nieco sabsze antiallergi cum. Nie stwierdzono szkodliwych dziaa ubocznych, nawet dla niemowlt. Zastosowanie. Wewntrznie (napar) w nieycie odka i jelit, zmniejszonej tolerancji na niektre chemioterapeutyki, przeciw dolegliwociom odka na tle nerwicowym, zaburzeniom w okresie ciy (np. nudnoci), trudnociom w trawieniu i bolesnym skurczu jelit u oseskw i maych dzieci, pomocniczo w nadkwanoci, wrzodzie odka lub dwunastnicy oraz wrzodziejcym zapaleniu jelit. Tylko jako rodek wspomagajcy i wraz z innymi zioami w przewlekym zapaleniu drg moczowych, zwaszcza kbkw nerkowych i pcherza. Zewntrznie na owrzodzenia skry, ylaki odbytu, owrzodzenia ylakowe koczyn dolnych, rumie, wid skry, odleyny i zaczerwienienia skry u noworodkw. Rwnie w przypadku alergicznego zapalenia skry, oparze termicznych I i II stopnia, sonecznych, promieni Roentgena i nadfioletowymi. Na bony luzowe jamy ustnej, dzise, garda, zatok bocznych nosa, rwnie w upawach, zapaleniu szyjki macicy i pochwy, widzie i zapaleniu sromu, rwnie w codziennej higienie jamy ustnej. Pomocniczo w anginie, nieycie nosa, ylakach odbytu i w rozszerzeniu naczy wosowatych oraz drobnych ttniczek (teleangiectasia). Napar z rumianku stosuje si te w okulistyce w miszowym zapaleniu rogwki i tczwki, w alergicznym i ropnym zapaleniu spojwek, w postaci aerozolu stosuje si w zapaleniu

182

grnych drg oddechowych oraz dychawicy oskrzelowej u dzieci, katarze siennym, rwnie do pielgnacji owosionej skry gowy i do kpieli regenerujcych skr. Rumianek jest skadnikiem granulatu Cholegran i Nervogran oraz mieszanek zioowych Pyrosan, Nervosan i Vagosan; suy do otrzymywania wycigw wchodzcych w skad pynw Azucalen, Herbogastrin i czopkw Hemorol, rwnie do otrzymywania wycigu Azulan i olejku rumiankowego, ktry jest skadnikiem preparatw Aesculan, Chelivag, Uldenol i Ulveixtrol. Zastosowanie w homeopatii. Przewanie u dzieci i kobiet w stanach rozdranienia przy: 1. Bolesnym zbkowaniu u dzieci z nocnymi zaostrzeniami blu; 2. Nadmiernej wraliwoci na bl; 3. Kolce jelitowej u niemowlt i dzieci. Postacie leku. Inf. Anth. Chamomillae 1/21 yka kwiatw na 2/31 szklank wrzcej wody (naparza od przykryciem 15 min nad par, przecedzi), pi szklanki 3 razy dz. midzy posikami. Napar ten stosuje si rwnie do pukania, irygacji, okadw, przymoczek, kpieli, tamponw i w postaci aerozolu. Poniewa rumianek ma sabe dziaanie przeciwbakteryjne, stosujemy go cznie z nastpujcymi zioami: Fol. Salviae, Rhiz. Tormentillae, Fol. Plantaginis, Fol. Juglandis, Fol. Melissae, Herb. Thymi, Fol. Menthae pip., Rad. Inulae, Herb. Serpylli, Fruct. Myrtilli, Fol. Vitis idaeae. W celu wzmocnienia dziaania przeciwzapalnego i przeciwskurczowego rumianek czy si z Fl. Calendulae, Fl. Millefolii, Fl. Hippocastani, Fruct. Coriandrii, Rad. Glycyrrhizae, Anth. Anthemidis, Herb. Asperulae, Herb. Hyperici i in. Tinct. Chamomillae 1 cz. kwiatw, macerowa 7 dni w 5 cz. etanolu 70, przesczy, stosowa 12 yeczki na szklank wody do pukania lub doustnie 2040 kropli 25 razy dz. Nalewka jest bardziej skuteczna i znacznie trwalsza od naparu. Azulan wycig alkoholowy z rumianku, gwnie do stosowania zewntrznego yeczki na 1/41/2 szklanki wody (okady, pukanie); do irygacji 23 yeczki na 35 szklanek wody; wewntrznie 4060 kropli 23 razy dz. w kieliszku wody przed jedzeniem.
MELILOTUS OFFICINALIS NOSTRZYK TY

Ang. Common Melilot; franc. Melilot officinal; niem. Echter Steinklee; ros. Donnik aptecznyj. Wystpowanie. W Europie i rodk. Azji; w Polsce powszechnie na kach, przydroach. Surowiec. Ziele nostrzyka Herba Meliloti. Rwnowartociowy surowiec otrzymuje si z nostrzyka wyniosego Melilotus altissimus.

183

Gwne zwizki. Mieszanina zwizkw, kumarynowych: melilotozyd i glikozyd kwasu kumarowego (podczas suszenia ziela uwalnia si kumaryna w iloci ok. 0,9%) dwuhydrokumaryna (melilotyna) do 0,2%, dwukumarol do 0,2% oraz lady innych pochodnych kumaryny. Ponadto swoiste kwasy: o-kumarowy i melilotowy oraz trygnelina, alantoina, flawonoidy, garbnik, sole mineralne. Dziaanie. Angiotonicum, lymphotonicum, resolutivum, advulnans. Ziele nostrzyka wywiera dziaanie na krew i na ciany naczy krwiononych. Po podaniu doustnym wycigu nieznacznie zmniejsza krzepliwo krwi i niebezpieczestwo powstawania zakrzepw; poprawie ulega rwnie przepyw krwi przez naczynia ylne i wosowate a przez to obwodowe i mzgowe krenie (angiotonicum). Rwnoczenie zostaje podwyszona odporno cian naczy krwiononych i woniczek na szkodliwe metabolity endogenne (histamina, serotonina, prostaglandyny, toksyny bakteryjne). Nowe badania wykazay, e pod wpywem zwizkw kumarynowych nostrzyka, wskutek pobudzenia lub przywrcenia naturalnych ruchw cian naczy chonnych (lymphotonicum), nastpuje uchwytna poprawa krenia chonki. Oprcz dziaania przeciwskurczowego na naczynia krwionone, surowiec ma take Waciwoci przeciwzapalne, sabe uspokajajce i poprawiajce trawienie. Ostatnie doniesienia zwracaj uwag na cytotoksyczne dziaanie kumaryny in vitro, nie potwierdzone jeszcze badaniami in vivo na ludziach. Zewntrznie ziele nostrzyka dziaa odmikczajco na skr (resolutivum), przyspiesz gojenie (advulnans). Dziaania uboczne. Due dawki surowca lub kumaryny powoduj krwawienia wewntrzne, poraenie mini gadkich, lekkie stany narkotyczne. Zastosowanie. Wycigi z ziela nostrzyka nie s stosowane doustnie per se, lecz jako skadnik odpowiednich mieszanek zioowych, natomiast standaryzowane preparaty z okrelon iloci zwizkw kumarynowych zaleca si w pocztkach zakrzepowego zapalenia y, w ylakowym owrzodzeniu ng, ylakach odbytu, obrzku limfatycznym (lymphoedema), zapaleniu naczy chonnych (lymphangitis), w zastoju chonki (lymphostasis). Zewntrznie (okady, kataplazmy) na wrzody i ropnie mnogie, czyraki, zapalenie skry, obrzki i wybroczyny krwawe po kontuzjach, owrzodzenia ylakowe, zapalenie naczy chonnych skry (lymphodermia) i y (phlebitis) oraz do przemywania w zapaleniu powiek i brzegw spojwek. Przeciwwskazania. Brak dla dawek leczniczych, wskazana ostrono u osb z niewydolnoci wtroby i nerek ze wzgldu na moliwo hemotoksycznego dziaania kumaryny i dwukumarolu po podaniu doustnym.

184

Postacie leku. Inf. Herb. Meliloti napar z 1 yki ziela na szklank wody zewntrznie do okadw na skr i na powieki. Korzystnie jest czy z Anth. Chamomillae, Fol. Juglandis, Herb. Pulmonariae, Fl. Bellidis. Herb. Meliloti jako skadnik mieszanek zioowych: wzmacniajcej naczynia i przeciwzakrzepowej, np. wraz z Fl. Hippocastani, Fl. Arnicae, Herb. Violae tricol., Fl. Calendulae, Herb. Equiseti, Fl. Millefolii, Herb. Solidaginis, Fruct. Crataegi; uspokajajcej, np. wraz z Herb. Hyperici, Fol. Menyanthidis, Strobili lupuli, Rad. Archangelicae, Inflor. Crataegi, Fol. Melissae, Fl. Lavandulae. Emplastrum Meliloti zewntrznie w owrzodzeniach i zapaleniu skry. Prep. Venalot (RFN), kaps., dra., amp., ma, zawiera standaryzowany wycig z ziela nostrzyka i rutyn, stosowany jako wzmacniajcy naczynia chonne i krwionone.
MELISSA OFFICINALIS MELISA LEKARSKA

Ang. Balm; franc. Melisse officinale, niem. Zitronen-Melisse; ros. Lmonnaja mjata aptecznaja. Wystpowanie. W Basenie Morza rdziemnego, powszechnie uprawiana w Europie, rwnie w Polsce. Surowiec. Li melisy Folium Melissae. Gwce zwizki. Olejek eteryczny do 0,25% (m.in. cytral, linalol, geraniol, cytronelol), zwizki trjterpenowe (m.in. kw. ursolowy do 0,5%, kw. oleanolowy do 0,17%), garbniki skondensowane ok. 5%, kwasy organiczne (m.in. kw. kawowy, kw. chlorogenowy), zwizki cukrowe (m.in. stachioza), substancja goryczowa, sole mineralne. Dziaanie. Sedativum, antispasmodicum. Wycigi z lici melisy wywieraj skuteczne dziaanie uspokajajce, spowodowane obnieniem progu wraliwoci orodkowego ukadu nerwowego przez skadniki olejku eterycznego. Dziaanie orodkowe wycigu jest na tyle silne, e w wielu przypadkach mona u ludzi dorosych zmniejszy dawki lekw syntetycznych lub zaniecha ich podawania. Szczeglnie podatne na dziaanie melisy s osoby w wieku podeszym. Omawiany surowiec dziaa te przeciwskurczowo, zmniejsza nieznacznie napicie mini gadkich jelit, pobudza wydzielanie sokw trawiennych, ma rwnie waciwoci przeciwzapalne oraz przeciwbakteryjne. Ostatnio wykazano, e wodny wycig z melisy, zawierajcy polifenolowe zwizki garbnikowe, hamuje podzia komrek nowotworowych w hodowli in vitro, a wic dziaa cytostatycznie. Zastosowanie. W stanach oglnego pobudzenia nerwowego, uczuciu niepokoju i zagroenia, neurastenii, dystonii nerwo-

185

wo-kreniowej, trudnociach w zasypianiu, zaburzeniach rytmu serca, zmianach cinienia krwi pod wpywem bodcw emocjonalnych; rwnie w towarzyszcych im zaburzeniach trawiennych, blach epigastrycznych, nerwicach wegetatywnych, przewlekych i mao nasilonych nieytach odka i jelit, pomocniczo w chorobie wrzodowej. Licie melisy stosuje si bardzo rzadko per se, zwykle jako skadnik odpowiednich mieszanek zioowych. Surowiec jest skadnikiem granulatu Nervogran i mieszanki Nervosan, a wycig kropli Nervosol. Postacie leku. Inf. Fol. Melissae napar z 11/2 yki lici na szklank wody, pi 1/41/3 szklanki 23 razy dz. jako uspokajajcy i regulujcy trawienie. Licie melisy korzystnie jest stosowa z innymi zioami, np. w nerwicach wegetatywnych wraz z Rad. Archangelicae, Fol. Menthae pip., Anth. Chamomillae, Fruct. Carvi, Herb. Hyperici, Herb. Hyssopi, Herb. Anserinae; w dystonii nerwowo-kreniowej wraz z Inflor. Crataegi, Herb. Leonuri, Rad. Valerianae, Herb. Meliloti, Fl. Millefolii, Inflor. Tiliae, Fl. Lavandulae. Preparaty zawierajce licie melisy lub wycig: Nervogran granulat zioowy stosowany jako uspokajajcy po 1 yeczce 3 razy dz.; Nervosol pyn stosowany jako uspokajajcy 1/21 yeczka 24 razy dz.; Klosterfrau Melissengeist (RFN) alkoholowy destylat ze wieych zi, stosowany jak powysze preparaty.
MENTHA PIPERITA MITA PIEPRZOWA

Ang. Peppermint; franc. Menthe poivree; niem. Pfefferminze; ros. Miata pieriecznaja. Wystpowanie. Rolina jest potrjnym mieszacem otrzymanym w Anglii, uprawiana w duych ilociach w wielu krajach, rwnie w Polsce. Surowiec. Li mity pieprzowej Folium Menthae piperitae; suy do otrzymywania olejku mitowego Oleum Menthae piperitae, z ktrego przez wymroenie wydziela si mentol Mentholum. Gwne zwizki. Olejek eteryczny do 2% (wg FP IV 1,5%), zawierajcy 1-mentol powyej 50%, menton do 20%, estry mentolu ok. 5%, felandren, pinen, cyneol, mentofuran oraz ladowe iloci jasmonu, pulegonu i innych (ogem ponad 30 skadnikw). Wrd innych zwizkw: garbniki ok. 6%, flawonoidy (m.in. luteolina, apigenina, diosmetyna i ich glikozydowe poczenia), kwasy organiczne, zwizek goryczowy, sole mineralne. Dziaanie. Stomachicum, carminativum, cholereticum, antisepticum, spasmolyticum, analgeticum. Licie mity s jednym z najbardziej wszechstronnych

186

i najczciej stosowanych zi leczniczych. Dziaanie ich zaley od obecnoci olejku eterycznego i zawartego w nim mentolu, natomiast inne skadniki maj podrzdne znaczenie. Wycigi z surowca wzmagaj czynno wydzielnicz odka oraz wtroby, zwikszaj ilo soku odkowego, uatwiaj trawienie oraz pobudzaj wytwarzanie ci. Ponadto zmniejszaj napicie mini gadkich jelit i drg ciowych, przywracaj prawidowe ruchy perystaltyczne, umoliwiaj prawidowy pasa treci jelitowej i przeciwdziaaj zastojom ci w pcherzyku ciowym. Z tych wzgldw surowiec jest cenionym rodkiem wiatropdnym, uatwiajcym odejcie gazw i zmniejszajcym wzdcia (deflatulens). Istotne znaczenie maj waciwoci przeciwbakteryjne lici mity wobec drobnoustrojw Gram-dodatnich i Gram-ujemnych znajdujcych si w przewodzie pokarmowym, a przede wszystkim w ci, poniewa niektre bakteriobjcze zwizki surowca (mentol, menton) wydalaj si gwnie z ci. Maj nieznaczne dziaanie uspokajajce. Ostatnio wykazano, e napar z mity obnia nieco cinienie krwi, wspdziaajc przy tym z rezerpin. Olejek mitowy dziaa tak samo jak licie, lecz znacznie silniej, zwaszcza jego waciwoci odkaajce, przeciwskurczowe i uspokajajce s o wiele wyraniej uchwytne. Jeszcze wiksz warto ma olejek stosowany zewntrznie na skr i bony luzowe. Stwierdzono, e w postaci aerozolu jest b. silnym rodkiem bakteriobjczym rwnie dla szczepw antybiotykoopornych (np. inhalacje), oraz e ma waciwoci przeciwblowe, a po zastosowaniu na bony luzowe nosa take chodzce i zmniejszajce obrzki w nieytach. Mentol i jego estry s najwaniejszymi skadnikami olejku mitowego. Naturalny mentol tworzy 12 izomerw (wszystkie zostay poznane), przy czym najsilniej dziaa 1-mentol, natomiast mentol syntetyczny jest niejednorodn mieszanin kilku odmian optycznych. Po podaniu doustnym mentol, zarwno naturalny, jak i syntetyczny, nie wykazuje wszystkich waciwoci olejku mitowego lub lici. Sabo jest zaznaczone dziaanie ciotwrcze i przeciwskurczowe, natomiast silne jest antyseptyczne. Zewntrznie na nieuszkodzon skr mentol dziaa przeciwwidowo, drani zakoczenia nerwowe, wywouje uczucie chodu, zmniejsza miejscowo bl i stan zapalny, niszczy bakterie. Na bony luzowe dziaa jeszcze silniej, zwaszcza w postaci aerozolu. Dziaania uboczne. Licie mity pieprzowej lub wycigi, w dawkach leczniczych i nieco wyszych, nie powoduj adnych objaww ubocznych. Olejek mitowy po podaniu doustnie moe jednak wywoa bl brzucha, wymioty, a po duych dawkach rwnie zachwianie rwnowagi i gboki sen. Olejek mitowy i mentol, stosowane zewntrznie

187

u osb nadwraliwych, wywouj pokrzywk, wid i przekrwienie skry, bl gowy; u niemowlt i maych dzieci (np. po zastosowaniu kropli do nosa z 2% mentolu) opisano objawy: skurcz goni, sinica, silny wyciek z nosa i mier wskutek zatrzymania oddechu i serca. Zastosowanie. Licie mity pieprzowej i wycigi stosuje si w zaburzeniach trawiennych z objawami: blu brzucha, wzdcia, utraty aknienia; rwnie w stanach nieytowych przewodu pokarmowego, trudnociach w trawieniu tuszczw, nieprawidowej fermentacji, a nawet w kolce jelitowej. Take w schorzeniach wtroby i drg ciowych, m.in. w zapaleniu pcherzyka ciowego i przewodw ciowych, lekkiej niewydolnoci wtroby i zbyt maym wytwarzaniu ci, pomocniczo w kamicy ciowej, taczce i w okresie rekonwalescencji po przebytym wirusowym zapaleniu wtroby. Zaleca si zwaszcza dla dzieci, modziey i osb starszych, w przypadku rwnoczesnego wystpowania skurczu mini jelit i przewodw ciowych oraz obecnoci bakterii chorobotwrczych. Zewntrznie napar z surowca suy do pukania jamy ustnej i garda, zazwyczaj w poczeniu z innymi zioami. Licie mity pieprzowej s skadnikiem granulatw Cholegran, Nervogran i Normogran oraz mieszanek Cholagoga II, Digestosan, Nervosan, Normosan, Septosan i Tannosan, su te do otrzymywania Ol. Menthae pip. i Tinct. Menthae pip. Olejek mity pieprzowej stosuje si doustnie per se tylko w postaci standaryzowanych preparatw w bakteryjnym zapaleniu drg ciowych oraz jako skadnik preparatw zoonych, dziaajcych w schorzeniach wtroby, jelit i pcherzyka ciowego. Zewntrznie w postaci pukanek w zapaleniu jamy ustnej i garda; w roztworze, maci lub emulsji w nieycie nosa z obrzkiem bony luzowej, take w niektrych dermatozach: jako odkaajcy i odwieajcy w pastach do zbw, cukierkach do ssania i in. oraz do inhalacji w nieytach garda i oskrzeli. Olejek mitowy jest skadnikiem granulatw Cholegran i Gastrogran, dra. Rapacholin i Raphalamid oraz pasty Fitolizyna. Mentol stosuje si zewntrznie w blach neuralgicznych i miniowych (np. jako 510% zawiesin olejow lub balsam zoony), w dermatozach i widzie (np. 1% ma), w nieycie nosa (krople lub inhalacje), nieycie jamy ustnej, garda i krtani (pukanka, inhalacja, cukierki do ssania), w migrenach i nerwoblach (sztyft mentolowy do pocierania miejsca bolcego) oraz w formie rnych preparatw do higieny jamy ustnej, do aerozoli i inhalacji. Przeciwwskazania. Uczulenie na olejek mitowy i mentol.

188

Postacie leku. Inf. Fol. Menthae pip. napar z 221/2 yek na 2 szklanki wody, pi 1/22/3 szklanki 24 razy dz. Licie mity s czsto skadnikiem mieszanek zioowych. Tinct. Menthae pip. doustnie od 20 kropli do yeczki w kieliszku wody 25 razy dz. Ol. Menthae pip. zewntrznie do inhalacji oraz w preparatach: Aqua Menthae pip. do pukanek i jako corrigens, niekiedy doustnie 1 yeczk 13 razy dz. w zaburzeniach pokarmowych; Cholaktol (RFN) dra. stosowane w bakteryjnych cholecystopatiach; Inhalex (CSRS) do wziewania w bakteryjnych laryngo- i rhinopatiach; Menthotem (RFN) dra. do ssania w nieycie jamy ustnej. Mentholum zewntrznie w preparatach: Bals. Mentholi comp. do wciera przeciwblowych i rozgrzewajcych; Efkamon (ZSRR) ma do wciera przeciwblowych; Ung. Acidi borici cum mentholo ma do nosa w nieycie; Algorhin krople do nosa lub do inhalacji; Gargarin proszek do sporzdzania pukanki. Mentholum valerianicum psyntetyczna pochodna mentolu o dziaaniu uspokajajcym; prep. Mentowal (syn. Validol) krople w zaburzeniach neurowegetatywnych.
MENYANTHES TRIFOLIATA BOBREK TRJLISTKOWY

Ang. Buckbean; franc. Trefle d'eau; niem. Bitterklee; ros. Wachta triechlistnaja. Wystpowanie. W strefie, klimatu umiarkowanego pkuli pnocnej; w Polsce na bagnach i podmokych kach. Surowiec. Li bobrka Folium Menyanthidis (syn. Fol. Trifolii fibrini) o wskaniku goryczy = 300. Gwne zwizki. Gorycze glikozydowe w iloci ponad 1% (m.in. meniantyna, loganina), flawonoidy (m.in. hiperozyd, rutyna, trifoliozyd), garbniki 34%, zwizki o charakterze alkaloidw (m.in. gencjanina). Dziaanie. Amarum, stomachicum, tonicum. Licie bobrka nale do zi tzw. szczerogorzkich (amara pura) i dziaaj typowo dla tej grupy surowcw (patrz: Gentiana lutea). Przypisuje si im rwnie korzystny wpyw na ogln przemian materii przypuszczalnie dlatego, e zawieraj stosunkowo znaczne iloci jodu, oraz sabe dziaanie uspokajajce (nervinum). Zastosowanie. W dolegliwociach trawiennych spowodowanych niedokwanoci i brakiem aknienia, w przewlekych nieytach odka i jelit. Szczeglnie zaleca si dla osb w wieku podeszym, u ktrych postpujcy zanikowy nieyt odka utrudnia prawidowe trawienie, powoduje niedobr witamin i soli mineralnych. W takich przypadkach wycigi z lici bobrka s pomocniczym rodkiem oglnie wzmacnia-

189

jcym, poprawiajcym take stan nerwowy u chorych. Surowiec jest bardzo rzadko stosowany per se, zwykle wchodzi w skad recepturowych mieszanek zioowych, rwnie w skad granulatu Gastrogran i mieszanek Digestosan, a wycig alkoholowy w skad Tinct. amara. Postacie leku. Fol. Menyanthidis pulv. po 0,30,5 g pro dosi, 2 4 razy dz. w opatkach, kapsukach, jako pobudzajcy trawienie i agodnie uspokajajcy. Dec. Fol. Menyanthidis yki lici na 2/3 szklanki gorcej wody, gotowa 5 min, przecedzi, pi ykami 45 razy dz. 30 min przed posikami jako goryczowy i wzmacniajcy.
NYMPHAEA ALBA GRZYBIEJE BIAE

Ang. Wbite Water-lily; franc. Nenuphar blanc; niem. Weisse Seerose; ros. Kuwszinka biel ja. Wystpowanie. W wielu krajach europejskich; w Polsce do powszechnie w jeziorach i stawach. Surowiec. Kwiat grzybieni Flos Nymphaeae; analogiczny surowiec otrzymuje si z grzybieni pnocnych Nymphaea candida. Gwne zwizki. Mieszanina alkaloidw seskwiterpenowych (m.in. nufarydyna, nufamina, nufaramina), flawonoidy, kwasy organiczno, zwizki luzowe, leukoantocyjanozydy. Dziaanie. Sedativum, cardiacum. Wycigi alkoholowe ze wieych kwiatw zmniejszaj pobudliwo nerwow wskutek tumienia wraliwoci niektrych orodkw w korze mzgowej. W szczeglnoci dziaaj hamujco na popd pciowy u mczyzn, w mniejszym stopniu u kobiet. Stwierdzono rwnie korzystne dziaanie na czynno serca. Pod wpywem alkaloidw grzybieni nastpuje osabienie impulsw kierowanych do serca, co ma istotne znaczenie w niektrych rodzajach niemiarowoci. Obserwowane niekiedy sabe dziaanie przeciwskurczowe i nasenne jest indywidualn reakcj osobnicz. Zastosowanie. W lekkich stanach pobudzenia nerwowego, uczuciu lku i zagroenia, trudnociach w zasypianiu; rwnie w pobudzeniu na tle seksualnym, nimfomanii (histeria libidinosa), zmazach nocnych (pollutio), dugotrwaym wzwodzie prcia (priapismus), pomocniczo w okresie przekwitania u kobiet i mczyzn. Ponadto w mao nasilonych zaburzeniach czynnociowych serca, takich jak napadowe przyspieszenie rytmu serca, koatanie serca spowodowane np. strachem, lkiem przestrzeni, szokiem pourazowym itp. Postacie leku. Intr. Nymphaeae 2060 kropli w kieliszku wody 24 razy dz. jako lek uspokajajcy; korzystnie jest czy z Intr. Hyperici, Extr. Viburni opuli fluid., Tinct. Che-

190

lidonii. Jako rodek nasercowy korzystnie wraz z Intr. Crataegi, Tinct. Convallariae, Tinct. Ammi visn., Intr. Valerianae.
OCIMUM BASILICUM BAZYLIA OGRODOWA

Ang. Sweet Basil; franc. Basilic commun; niem. Echtes Basilienkraut; ros. Bazilik duszistyj. Wystpowanie. Pochodzi z Indii, uprawiana w wielu krajach o klimacie ciepym; rzadko w Polsce. Surowiec. Ziele bazylii Herba Basilici; jest otrzymywane z rnych odmian o zmiennym skadzie olejku. Gwne zwizki. Olejek eteryczny do 1,5%, ktry zalenie od rodzaju surowca, moe zawiera jako gwne skadniki: linalol i metylochawikol lub kamfor i a-pinen bd cynamonian metylu lub eugenol. Ponadto zwizki garbnikowe ok. 5%, flawonoidy, saponina, fitosterol, sole mineralne. Dziaanie. Stomachicum, carminativum. Ziele bazylii zmniejsza nieznacznie napicie mini gadkich przewodu pokarmowego, pobudza wydzielanie soku odkowego, przyspiesza trawienie, przywraca naturalne ruchy perystaltyczne jelit oraz zwiksza przyswajanie skadnikw pokarmw. Surowiec jest typowym rodkiem wiatropdnym o do sabej sile dziaania, ponadto ma waciwoci przeciwzapalne i przeciwbakteryjne, hamuje nadmierny rozwj flory bakteryjnej, zapobiega dugotrwaym wzdciom. Zastosowanie. W agodnych zaburzeniach trawiennych, zwaszcza u dzieci i osb w wieku podeszym z objawami odbijania, nudnoci, braku aknienia, blw epigastrycznych, wzd, zmniejszonej tolerancji na tuszcze i produkty biakowe. Ziele bazylii jest obecnie czciej stosowane jako aromatyczna przyprawa kuchenna do mis i potraw (jak np. estragon, majeranek, koper), ni jako rolina lecznicza. Postacie leku. Ziela bazylii nie stosuje si per se, tylko jako skadnik mieszanek zioowych: wiatropdnej i pobudzajcej trawienie, np. wraz z Herb. Origani, Rhiz. Calami, Fol. Menthae pip., Herb. Millefolii, Fruct. Coriandrii, Fol. Menyanthidis, Anth. Chamomillae, Herb. Hyperici; przeciwzapalnej i przeciwbakteryjnej, np. wraz z Herb. Cnici bened., Rad. Bardanae, Herb. Serpylli, Fol. Juglandis, Fl. Millefolii, Fol. Plantaginis, Fol. Salviae, Herb. Anserinae.
ONONIS SPINOSA WILYNA CIERNISTA

Ang. Restharrow; franc. Bugrane commune; niem. Dornige Hauheehel; ros. Stalnik koljuczij. Wystpowanie. W Europie i Azji) w Polsce do pospolita na suchych kach i przydroach.

191

Surowiec. Korze wilyny Radix Ononidis. Analogiczny surowiec w ZSRR otrzymuje si z wilyny bezbronnej Ononis arvensis. Gwne zwizki. Olejek eteryczny do 0,2% (m.in. spinozyn), flawonoidy (m.in. ononina), glikozyd onospina, trjterpeny ok. 0,2% (m.in. -, - i -onoceryna), pochodna kwasu glicyryzynowego (ononid), garbnik, kwasy organiczne (m.in. kw. cytrynowy), zwizki ywicowe, sole mineralne. Dziaanie. Diureticum, antihaemorrhoidale. Korze wilyny dziaa silnie moczopdnie, zwiksza wydalanie mocznika i chlorkw. Dowiadczalnie stwierdzono, e w wielu przypadkach przewysza teobromin, co, przypisuje si obecnoci olejku eterycznego. Wycigi z surowca pobudzaj nieznacznie wydzielanie soku odkowego, maj waciwoci przeciwzapalne, hamuj w maym stopniu drobne krwawienia w przewodzie pokarmowym. Badania wykonane w ZSRR wykazay jeszcze inne waciwoci wilyny: korzystny wpyw na ylaki odbytu, polegajcy na poprawie przepywu krwi, zmniejszeniu krwawie i blu, oraz zdolno zwikszania iloci ci (flawonoidy). Zastosowanie. W schorzeniach nerek i drg moczowych, zwaszcza gdy stwierdzono stan zapalny i obecno w moczu luzu oraz krwinek biaych i czerwonych. Pomocniczo w kamicy moczowej, skazie moczanowej (diathesis urica), dnawym zapaleniu staww (arthritis urica), gocu przewlekym postpujcym (polyarthritis chronica progressiva) oraz w niektrych dermatozach. Ponadto w guzach krwawnicowych (varices haemorrhoidales) i towarzyszcych im krwawieniach, blu i widzie, rwnie pomocniczo w przewlekym agodnym nieycie przewodu pokarmowego i w krwawieniach z uszkodzonych drobnych naczy krwiononych. Surowiec jest skadnikiem granulatu Betagran, a wycig pynu Betasol i pasty Fitolizyna. Postacie leku. Dec. Rad. Ononidis odwar z 1 yki korzeni na 11 szklanki wody (gotowa 3 min, pozostawi pod przykryciem na 10 min, przecedzi), pi 1/41/3 szklanki 2 4 razy dz. przed posikami jako moczopdny. Korzystniej jest stosowa np. wraz z Rad. Levistici, Rad. Glycyrrhizae, Fruct. Juniperi, Fruct. Petroselini, Herb. Solidaginis, Rhiz. Agropyri, Fl. Pseudocaciae. Dec. Rad. Ononidis conc. : odwar zagszczony z 3 yek korzeni na 2 szklanki wody (gotowa powoli do zmniejszenia objtoci o poow, przesczy), pi 50 ml 3 razy dz. przed jedzeniem w cigu 24 tygodni, w ylakach odbytu. Korzystnie jest rwnie stosowa nastpujc mieszank: Cort. Hippocastani, Herb. Violae tricol., Herb. Millefolii, Fol. Juglandis, Herb. Equiseti, Fl. Calendulae, Cort. Salicis, Rad. Ononidis.

192

ORIGANUM VULGARE LEBIODKA POSPOLITA

Ang. Wild Marjoran; franc. Origan; niem. Dost; ros. Duszica obyknowiennaja. Wystpowanie. W Europie, Azji Mniejszej i na Syberii; w Polsce na suchych pagrkach i brzegach lasw. Surowiec. Ziele lebiodki Herba Origani. Gwne zwizki. Olejek eteryczny ok. 0,4% (m.in. zmienne iloci karwakrolu, tymolu, dipentenu), garbniki ok. 4%, substancja goryczowa, fitosterol, zwizki ywicowe, flawonoidy (m.in. glikozydy luteoliny, apigeniny i diosmetyny), sole mineralne. Dziaanie. Stomachicum, diureticum, spasmolyticum, antisepticum. Ziele lebiodki pobudza nieznacznie czynno wydzielnicz w rnych narzdach; zwiksza wydzielanie liny, soku odkowego (goryczka) i luzu, zwaszcza w bonach luzowych grnych drg oddechowych, wzmaga w niewielkim stopniu czynno gruczow potowych i wytwarzanie ci przez wtrob oraz ilo wydalanego moczu (flawonoidy). Lebiodka dziaa rwnie przeciwskurczowo na minie gadkie oskrzeli, jelit, drg ciowych (uatwienie przepywu ci) i moczowodw. Jest uznana za rodek wiatropdny. Garbniki i fenolowe skadniki olejku maj waciwoci bakteriobjcze oraz wi toksyczne produkty przemiany materii (antisepticum). W lecznictwie ludowym lebiodka jest uwaana za rodek uspokajajcy sfer pciow (histeria, erotomania). Zastosowanie. W nieycie odka i jelit, dyspepsji, braku aknienia, nadmiernej fermentacji jelitowej, bbnicy, atonii przewodu pokarmowego i niedoczynnoci wtroby. Jako rodek moczopdny w chorobie gocowej, skazie moczanowej; jako przeciwskurczowy i przeciwbakteryjny rwnie w nieycie garda i oskrzeli, kaszlu, utrudnionym odkrztuszaniu, aerofagii, pomocniczo w krztucu. Postacie leku. Inf. Herla. Origini 1 yka ziela na 111/2 szklanki wody, pi 1/41/2 szklanki 23 razy dz. 30 min przed jedzeniem jako stomachicum, carminativum i antispasmodicum. Czciej jest skadnikiem mieszanek: wykrztunej, np. z Fol. Farfarae, Fruct. Foeniculi, Herb. Pulmonariae, Rad. Althaeae, Fl. Primulae i Rad. Glycyrrhizae; wiatropdnej, np. z Anth. Anthemidis, Rad. Cichorii, Fruct. Anethi, Herb. Millefolii, Fruct. Foeniculi, Fl. Millefolii, Fruct. Carvi.
PAPAVER RHOEAS MAK POLNY

Ang. Field Poppy; franc. Pavot coquelicot; niem. Klatschmohn, ros. Mak samosiejka. Wystpowanie. W wielu krajach europejskich; w Polsce pospolity chwast w zboach i na ugorach.

193

Surowiec. Kwiat maku polnego Flos Rhoeados. Gwne zwizki. Mieszanina alkaloidw izochinolinowych i pokrewnych (m.in. readyna), antocyjany (m.in. cyjanina, mekocyjanina), kwasy organiczne (m.in. kw. mekonowy), luz do 10%, fitosterol, sole mineralne. Dziaanie. Expectorans, sedativum. Surowiec dziaa powlekajce na bony luzowe grnych drg oddechowych, zmniejsza ich podranienie, pobudza ruchy nabonka rzskowego i uatwia odkrztuszanie. Wykazuje rwnie sabe waciwoci oglnie uspokajajce, a w duych dawkach nawet nieznacznie narkotyczne. Zewntrznie wodny wycig z kwiatw maku polnego zmniejsza stan zapalny bon luzowych i skry. Zastosowanie. W nieycie jamy ustnej, garda i oskrzeli, w uporczywym kaszlu, zwaszcza w tzw. suchym kaszlu ze skp wydzielin, blu garda i chrypce, pomocniczo w anginie i nawet w kokluszu (od francuskiej nazwy tej choroby coqueluche wywodzi si nazwa roliny coquelicot). Ponadto zaleca si jako rodek uspokajajcy w nadmiernej pobudliwoci i bezsennoci, spowodowanych atakami kaszlu, u dzieci i osb w wieku podeszym. Zewntrznie jako pukanka w zapaleniu dzise, do irygacji w zapaleniu pochwy i do przymoczek w zapaleniu powiek i spojwek. Postacie leku. Dec. Flor. Rhoeados odwar z 111/2 yki kwiatw na szklank wody (gotowa 2 min, przecedzi), pi 12 yki 35 razy dz.; dla dzieci odpowiedniejszy jest syrop: szklanki odwaru i 2 yki cukru lub miodu, odwar rwnie jako pukanka do irygacji i do okadw na oczy. Kwiaty maku polnego stosuje si czciej jako skadnik mieszanek zioowych: wykrztunej, np. wraz z Fl. Primulae, Fl. Malvae arbor., Fl. Millefolii, Fl. Calendulae, Fl. Cyani, El. Helianthi, Fl. Taraxaci; uspokajajcej, np. wraz z Inflor. Crataegi, Fl. Lavandulae, Herb. Hyperici, Fol. Melissae, Fol. Menthae pip., Rad. Valerianae Herb. Leonuri, card; przeciwzapalnej (jako pukanka i do irygacji), np. wraz z Stigma Maydis, Herb. Pulmonariae, Herb. Agrimoniae, Anth. Chamomillae, Fol. Plantaginis, Cort. Salicis.
PAPAVER SOMNIFERUM MAK LEKARSKI

Ang. Opium Poppy; franc. Pavot somnifere; niem. Schlafmohn; ros. Mak snotwornyj. Wystpowanie. Uprawiany na du skal w wielu krajach (Turcja, ZSRR, Indie, Chiny) w celu zbioru opium i nasion; w Polsce hodowany jako nasienny.

194

Surowiec. Opium stay sok mleczny, wypywajcy z naci cian niedojrzaych torebek nasiennych (makwek); z nasion maku otrzymuje si doskonay olej jadalny Oleum Papaveris. Opium suy gwnie do izolowania najwaniejszych alkaloidw. W niektrych krajach, rwnie w Polsce, morfin otrzymuje si z tzw. makowin, pozostajcych po usuniciu nasion. Gwne zwizki. Opium zawiera do 15% (wg FP IV 10,5%) mieszaniny ok. 40 alkaloidw pochodnych fenantrenu (m.in. morfina okoo 10%, kodeina ok. 0,5%, tebaina ok. 0,2%), benzyloizochinoliny (m.in. papaweryna ok. 1%, norlaudanozyna ok. 0,1%), protoberberyny (m.in. narkotyna ok. 5%). Dziaanie. Analgeticum, narcoticum, sedativum (morfina), antibechicum (kodeina, narkotyna), spasmolyticum (papaweryna). Morfina dziaa poraajco lub pobudzajco na niektre orodki wegetatywne i na narzdy, gwnym miejscem jej dziaania jest rdze przeduony i kora mzgowa. W rdzeniu przeduonym morfina zmniejsza wraliwo orodka kaszlu oraz hamuje czynno orodka oddechowego, powodujc osabienie oddechu, a po wikszych dawkach pojawienie si oddechu typu Cheyne-Stokesa. Na kor mzgow bardzo mae dawki morfiny maj sabe dziaanie, dawki zblione do leczniczych powoduj uspokojenie, bogostan i senno, natomiast due dawki s grone dla ycia (sen, sinica, zapa). Na rdze krgowy morfina dziaa sabo depresyjnie, wobec czego przewodzenie bodcw ruchowych jest prawie nie naruszone, natomiast znacznie silniej na przewd pokarmowy. Nastpuje osabienie ruchw perystaltycznych jelit i zaparcia, skurcz zwieracza baki wtrobowo-trzustkowej i utrudniony przepyw ci oraz wzrost cinienia w drogach ciowych. Ponadto morfina nieznacznie tylko zwalnia akcj serca i obnia ttnicze cinienie krwi, rozszerza naczynia skry oraz pobudza wydzielanie potu. U niektrych osb, wskutek pobudzenia orodka wymiotnego, moe spowodowa wymioty. Morfina atwo wchania si w przewodzie pokarmowym, szybko przedostaje si do krwi i jest czciowo rozkadana w wtrobie. U osb otrzymujcych czsto morfin i u narkomanw nastpuje stopniowe przyspieszenie rozkadu, wobec czego zachodzi konieczno zwikszania co pewien czas dawki. Kodeina dziaa selektywnie depresyjnie na orodek kaszlu w rdzeniu przeduonym, natomiast znacznie sabiej od morfiny na inne orodki i narzdy. W maym tylko stopniu upoledza oddech, ma niewielki wpyw na kor mzgow (sabe dziaanie przeciwblowe) i na perystaltyk jelit. Narkotyna ma waciwoci przeciwkaszlowe niemal dorwnujce kodeinie, jest pozbawiona dziaania euforycznego i pobudza orodek oddechowy. Papaweryna zwalnia napicie mini gadkich jelit, drg

195

ciowych, oskrzeli, pcherza i naczy krwiononych. Pobudza nieznacznie orodek oddechowy, zwiksza wyranie przepyw krwi w mzgu; na naczynia wiecowe serca dziaa sabo, gdy nawet po doustnych dawkach 20 mg 4 razy dz. przez tydzie, nie obserwowano uchwytnych zmian u osb z dusznic bolesn. Nieco lepsze wyniki uzyskano po podaniu dominiowym. Papaweryna wchania si szybko i niemal cakowicie z przewodu pokarmowego, ale w wtrobie jest metabolizowana i atwo wydalana z moczem, dlatego racjonalne jest podawanie pozajelitowe (wstrzyknicia, czopki). Opium zawiera 10% morfiny i dziaanie jego zaley od obecnoci tego alkaloidu. W lecznictwie wykorzystuje si jedynie dziaanie na przewd pokarmowy (zapierajce i przeciwskurczowe), nie za na orodkowy ukad nerwowy. Z opium otrzymuje si mieszanin oczyszczonych alkaloidw (prep. Omnoponum amp.), ktra w wielu przypadkach ma przewag nad sam morfin lub papaweryn. Dziaania uboczne. Morfina i opium zaparcia, skurcz oskrzeli, upoledzenie oddechu, nudnoci, wid skry; due dawki powoduj trudnoci w oddychaniu, zapa i mier wskutek poraenia mini puc (antagonist morfiny jest Nalorphinum hydrochloricum). Kodeina w dawkach leczniczych, czsto powtarzanych, powoduje zaburzenia jelitowe i duszno. Papaweryna zaczerwienienie twarzy, wid skry, nudnoci, ble gowy, hipotoni. Zastosowanie. Morfin podaje si w ostrych blach pourazowych, spowodowanych kolk nerkow lub ciow, zawaem serca i chorob nowotworow, w szoku z towarzyszcym blem, w grocym poronieniu, w krytycznych sytuacjach przy nadczynnoci tarczycy, niekiedy w cikiej, przewlekej biegunce. Do czsto morfin stosuje si cznie z atropin lub skopolamin, aby zmniejszy czynno wydzielnicz bon luzowych oraz znie depresyjny wpyw morfiny na oddech (premedykacja przedoperacyjna), przy rwnoczesnym wykorzystaniu dziaania przeciwskurczowego atropiny (np. w kolce jelitowej, wtrobowej, nerkowej). Morfina (i jej dwuacetylopochodna heroina) jest jednym z najbardziej szkodliwych narkotykw, stosowanych najczciej przez modych ludzi. Dziaanie euforyczne nastpuje po interakcji midzy czsteczkami morfiny (lub pokrewnymi alkaloidami makowcowymi), a specyficznymi receptorami znajdujcymi si w mzgu (wykrytymi w 1973 r.). Receptorw tych jest najwicej w podwzgrzu (hypothalamus), a najmniej w mdku (cerebellum). Szans przeciwstawienia si narkomanii daje odkrycie peptydowych zwizkw zwanych endorfinami (1976 r.), ktre mog wiza si z receptorami morfinowymi.

196

Kodeina jest stosowana w czstych i meczcych atakach kaszlu rnego pochodzenia. Wchodzi w skad licznych preparatw cznie z substancjami przeciwskurczowymi, przeciwbakteryjnymi i przeciwzapalnymi. Papaweryn podaje si jako lek przeciwskurczowy w kolce jelitowej, wtrobowej, w kurczach odka, skurczu pcherza, odwiernika, zwieracza baki wtrobowo-trzustkowej, oskrzeli. Rwnie w zatorach ttniczych, zarwno pucnych, jak i obwodowych (np. choroba Raynauda), w upoledzeniu krenia mzgowego, pomocniczo w dusznicy bolesnej. Opium doustnie w kolce jelitowej, wtrobowej i nerkowej, oraz w ostrej dugotrwaej biegunce. Przeciwwskazania. Morfina dychawica oskrzelowa, padaczka, tec, zatrucia strychnin, kurcze epileptyczne, zwikszone cinienie rdczaszkowe, obrzk mzgu, liszaj luzowaty (lichen myxoedematosus), cia zaawansowana, przerost stercz (hypertrophia prostatae), take dla noworodkw i dzieci do 6 miesicy; kodeina rozstrzenie oskrzeli, zaawansowana dychawica oskrzelowa, kaszel z ropn wydzielin; papaweryna jaskra, niskie cinienie krwi, silne osabienie. Postacie leku. Morphinum hydrochl. (substancja oraz amp. 1 mg, 10 mg, 20 mg). Dawki doustne dla dorosych 520 mg pro dosi, podskrne 1020 mg, doylne 510 mg; dzieciom 12-letnim 0,30,8 mg 4 razy dz., 23-letnim 1 mg 4 razy dz., starszym odpowiednio wicej. Dawki maksymalne: 30 mg pro dosi, 100 mg pro die. Morphinum hydrochl. c. atropino (amp. 10 mg morfiny). Dawki dla dorosych 13 amp. dz. podskrnie. Morphinum hydrochl. c. scopolamin. amp. 10 mg morfiny). Dawki dla dorosych 12 amp. dz. podskrnie lub dominiowo; 1 amp. 30 min przed narkoz. Codeinum purum (subst.), dawki 1015 mg 23 razy dz., w silnym kaszlu lub blach 30 mg pro dosi. Codeinum phosphor. (subst., tabl. 20 mg). Dawki dla dorosych 1020 mg 23 razy dz., w ostrym kaszlu i jako przeciwblowy 30 mg 34 razy dz. Kodeina jest skadnikiem tabl. Azarina, Terpicodin, Thiocodin, Tussicodin oraz Sir. Pini comp. i Sir. Creosoti comp. Papaverinum hydrochl. (subst., amp. 40 mg). Dawki dorosym doustnie lub doodbytniczo 4060100 mg pro dosi, podskrnie, dominiowo lub doylnie 4080 mg pro dosi. Dawki maksymalne doustnie: 200 mg pro dosi, 600 mg pro die. Papaweryna jest skadnikiem tabl. Eucardin, Isalgin, Theopaverin, Magnesio-bismuthin, dra. Theostrol, czopkw Spasticol, Tolargin oraz prep. zagranicznych tabl. Papaverinatropin (CSRS), tabl. Kellatrin (ZSRR) i Kelliwerin (ZSRR). Narcotinum hydrochl. w preparatach: tabl. Noscapine (WRL) i kaps. Lyobex retard (RFN). Opium pulv. (subst.) dawki doustne i doodbytnicze dorosym 50100 mg pro dosi, 200

197

300 mg pro die; dawki maksymalne 150 mg pro dosi, 500 mg pro die. Opium jest skadnikiem Pulvis Ipecacuanhae opiatus (Pulvis Doveri, subst., tabl. 250 mg) dawki 12 tabl. kilka razy dz.; nie podawa dzieciom do lat 12 i ludziom starszym. Tinct. Opii simplex (zawiera 1% morfiny), dawki doustne 510 kropli 23 razy dz., dawki maksymalne: 1,5 g pro dosi, 5,0 g pro die (nie produkuje si Tinct. Opii bemz. oraz Guttae Inoziemcovi). Zesp alkaloidw z opium (Alcaloida Opii omnia) w prep. Omnopon (ZSRR), subst. i amp. 10 mg i 20 mg alkaloidw, w tym 50% morfiny; prep. Novopon (CSRS) amp.
PASSIFLORA INCARNATA MCZENNICA CIELISTA

Ang. Passion-Flower; franc. Passiflore purpurine; niem. Passionsblume; ros. Passiflora inkarnatnaja. Wystpowanie. W poudniowych rejonach Stanw Zjednoczonych Ameryki Pnocnej; uprawiana w Europie, rwnie w Polsce. Surowiec. Ziele mczennicy Herba Passiflorae. Gwne zwizki. Mieszanina alkaloidw indolowych do 0,09% (m.in. harman zwany pasyfloryn, harmina, harmol), flawonoidy (m.in. kwercetyna, apigenina, witeksyna), glikozyd cyjanogenny, zwizek benzochinonowy maltol, leukoantocyjanozyd, fitosterol, sole mineralne. Dziaanie. Sedativum, spasmolyticum. Wycigi z ziela mczennicy byy poddawane licznym badaniom, ktre potwierdziy ich dziaanie uspokajajce. Zmniejszaj one wraliwo orodkw podkorowych, a w dowiadczeniach na zwierztach znosiy pobudzajcy wpyw amfetaminy. Stwierdzono rwnie nieznaczne dziaanie przeciw-skurczowe na minie gadkie przewodu pokarmowego i naczy oraz mao uchwytne obnianie cinienia krwi. Dziaania uboczne. Due dawki powoduj silny bl gowy i niekiedy zaburzenia wzroku. Zastosowanie. W stanach oglnego pobudzenia nerwowego, niepokoju i lku, nadmiernego pobudzenia ruchowego, w zaburzeniach czynnoci serca wywoanych bodcami nerwowymi, w bezsennoci i blach gowy spowodowanych napiciem ukadu nerwowego, w mao nasilonych atakach drgawek pochodzenia orodkowego, w przypadku histerii u dzieci, w dolegliwociach okresu przekwitania i dla rekonwalescentw po cikich chorobach i operacjach. Pomocniczo w stanach skurczowych jelit i naczy wiecowych (cznie z wycigami z Infl. Crataegi). Postacie leku. Najlepiej dziaaj wycigi alkoholowe z ziela mczennicy (w Polsce nie produkowane, a surowiec nie-

198

dostpny w aptekach). Jedynym preparatem jest syrop Passispasmin (zawierajcy rwnie wycigi z innych rolin), dawki po yeczce 36 razy dz., przy bezsennoci 1 yk wieczorem. Extr. Passiflorae fluid (ZSRR) 2040 kropli 3 razy dz. w nerwicach; Passit (CSRS) krople uspokajajce; Plantival (RFN) krople, dra. w nerwicach i zaburzeniach snu.
PETROSELINUM SATIVUM PIETRUSZKA ZWYCZAJNA

Ang. Parsley; franc. Persil cultive; niem. Garten-Petersille; ros. Pietruszka kudrjawaja. Wystpowanie. Pochodzi z rejonu Morza rdziemnego, powszechnie uprawiana w caej Europie. Surowce. Korze pietruszki Radix Petroselini; owoc pietruszki Fructus Petroselini. Gwne zwizki. W korzeniach: olejek eteryczny do 0,3%) (m.in. apiol, mirystycyna), flawonoidy (m.in. apiina, graweobiozyd A), furanokumaryny (m.in. bergapten), zwizki poliacetylenowe (m.in. falkarynolon), substancje luzowe, zwizki cukrowe, sole mineralne. W owocach: olejek eteryczny ok. 3,2% (m.in. apiol, mirystycyna i alliloczterpmetoksybenzen w zmiennych proporcjach), flawonoidy do 1,87% (m.in. apiina, luteolino-apiozyloglukozyd), olej tusty (m.in. glicerydy kw. petroselinowego), ladowe iloci bergaptenu, fitosterol. Istniej odmiany pietruszki (tzw. rasy chemiczne) rnice si znacznie Skadem olejku eterycznego. Dziaanie. Diureticum, spasmolyticum. Korzenie i owoce pietruszki uatwiaj przesczanie w kbkach nerkowych, hamuj wtrn resorpcj w cewkach i zwikszaj ilo wydalanego moczu. Ponadto zmniejszaj napicie mini gadkich jelit, drg moczowych i przypuszczalnie cian naczy krwiononych w nerkach. Pobudzaj nieznacznie wydzielanie liny i soku odkowego, uatwiaj trawienie pokarmu. Rnice midzy obu omawianymi surowcami s tylko ilociowe; owoce dziaaj o wiele silniej od korzeni, poniewa zawieraj znacznie wicej olejku eterycznego i flawonoidw, ktrym przypisuje si waciwoci moczopdne i przeciwskurczowe. Dziaania uboczne. Due dawki wycigu z owocw, stosowane przez duszy czas, powoduj skurcz macicy (mirystycyna), uszkodzenie bon luzowych przewodu pokarmowego (apiol), pobudzenie orodkowego ukadu nerwowego (olejek) i nawet krwawienia maciczne. Zastosowanie. W niewydolnoci nerek, zmniejszonym wydalaniu moczu oraz jonw sodu i potasu, w przewlekym i mao nasilonym zapaleniu drg moczowych oraz w obrzkach na tle nerkowym; pomocniczo w kamicy moczowej, skazie moczanowej, chorobie gocowej i niektrych derma-

199

tozach. Rwnie w przejciowych zaburzeniach trawiennych (brak aknienia, wzdcia, bl brzucha), a dla dzieci i modziey jako rodek wiatropdny. Wycig z owocw wchodzi w skad pasty Fitolizyna. Przeciwwskazania. Zalecana jest ostrono przy stosowaniu owocw pietruszki per se u maych dzieci oraz u kobiet w kocowym okresie ciy. Postacie leku. Inf. Rad. Petroselini napar z yki korzeni na 11/2 szklanki wody, pi 1/41/3 szklanki 23 razy dz. Inf. Fruct. Petroselini napar z yki owocw na szklank wody, pi 12 yki 24 razy dz. Zwykle jednak stosuje si oba surowce jako skadniki mieszanek zioowych: moczopdnej, np. wraz z Rad. Ononidis, Herb. Polygoni avic., Herb. Equiseti, Rad. Levistici, Fol, Betulae, Rad. Glycyrrhizae, Fruct. Foeniculi; regulujcej trawienie, np. wraz z Herb. Millefolii, Fol. Urticae, Anth. Chamomillae, Rad. Inulae, Herb. Hyperici, Herb. Cnici bened., Fol. Plantaginis.
PEUMUS BOLDUS BOLDO

Ang. Boldo; franc. Boldo; niem. Boldo; ros. Boldo. Wystpowanie. W Ameryce Poudniowej, gwnie w Chile i Peru. Surowiec. Li boldo Folium Boldo. Gwne zwizki. Alkaloidy aporfinowe 0,250,53% (m.in. boldyna 0,1%), olejek eteryczny 1,82,6% (m.in. askarydol, cyneol, p-cymol), flawonoidy (m.in. peumozyd, boldozyd), glikozyd boldoglucyna 0,3%, garbniki 1,2%, sole mineralne (m.in. duo wapnia i magnezu). Dziaanie. Cholereticum, diureticum, spasmolyticum, stomachicum. Surowiec jest rodkiem oglnie pobudzajcym czynnoci wydzielnicze. Po podaniu doustnym wycigu z lici boldo zwiksza si wydzielanie soku odkowego (stomachicum). nastpuje oglna poprawa trawienia i przyswajania skadnikw pokarmowych (digestivum) oraz znaczne pobudzenie wydzielania ci (cholereticum). Zmianie ulegaj rwnie waciwoci fizykochemiczne ci, m.in. zmniejsza si lepko i zawarto wody, a zwiksza ciar waciwy. Ponadto surowiec wzmaga wydalanie moczu (diureticum), gdy zawiera moczopdne aktywne flawonoidy, zmniejsza napicie mini gadkich jelit, drg moczowych i ciowych (spasmolyticum), dziaa agodnie wiatropdnie (carminativum), nawet u osb dorosych, uatwia te przepyw ci (cholagogum) oraz przywraca normalne ruchy perystaltyczne w moczowodach i waciw kurczliwo pcherzyka ciowego. Wykazano, e dziaanie przeciwskurczowe frakcji flawonoidowej wyizolowanej z boldo jest tylko dziewiciokrotnie sabsze od

200

papaweryny. Olejek eteryczny omawianego surowca, zbliony skadem do Ol. Chenopodii, wykazuje waciwoci anty-septyczne i dziaa trujco na pasoyty jelitowe. Zastosowanie. W stanach zapalnych wtroby i drg ciowych, zmniejszonym wytwarzaniu ci, atonii i stanach skurczowych pcherzyka ciowego, dyskinezji i formowaniu si kamieni ciowych, pomocniczo w taczce i kamicy ciowej. Take w przewlekych zaparciach nawykowych i na tle innych schorze, w zaburzeniach trawiennych spowodowanych niedoborem soku odkowego (uczucie penoci, brak aknienia, wzdcia), zwaszcza u osb starszych. Pomocniczo i wraz z innymi lekami dziaa jako rodek moczopdny. Przeciwwskazania. Ostre stany zapalne jelit, drg ciowych i wyrostka robaczkowego, czynna choroba wrzodowa, krwawienia wewntrzne, kocowy okres ciy. Postacie leku. Wycig suchy z lici, zawierajcy wszystkie alkaloidy prep. Boldaloin (Herbapol) zawiera dodatek sproszkowanej alony, dorosym 12 tabl. 23 razy dz. przed jedzeniem jako lek ciopdny i pobudzajcy trawienie lub 23 tabl. wieczorem jako przeczyszczajcy; prep. Boldine Houde (Francja) skad i dawkowanie jak leku poprzedniego.
PHASEOLUS VULGARIS FASOLA ZWYCZAJNA

Ang. Kidney-Bean; franc. Haricot; niem. Garten-Bohne; ros. Fasol obyknowiennaja. Wystpowanie. Ameryka Poudniowa, uprawiana w wielu krajach. Surowiec. Owocnia fasoli Pericarpium Phaseoli (syn. Fructus Phaseoli sine semine); pochodzi z licznych odmian uprawnych. Gwne zwizki. Trjterpeny (m.in. fazeolozyd D), kwasy organiczne (m.in. kw. pipekolinowy, kw. traumatynowy), alantoina, cholina, inozytol, trygonelina, sole mineralne (m.in. rozpuszczalna krzemionka). Dziaanie. Diureticum, antidiabeticum. Wycigi wodne z surowca zwikszaj wydalanie moczu i to tym silniej, im bardziej jest upoledzona czynno przesczalna nerek. Stwierdzono rwnie synergizm midzy zwizkami czynnymi owocni fasoli, dziaajcymi moczopdnie, a innymi surowcami o takim samym dziaaniu, zawierajcymi flawonoidy. W pimiennictwie naukowym potwierdzono znane od dawna dziaanie przeciwcukrzycowe, powodujce statystycznie znamienne obnienie poziomu cukru we krwi, przede wszystkim w pocztkach cukrzycy. Zastosowanie. W schorzeniach nerek i drg moczowych ze zmniejszonym wydalaniem moczu, a nawet obrzkami spo-

201

wodowanymi zatrzymaniem wody, jonw sodu i potasu w organizmie. Pomocniczo w kamicy moczowej, zwaszcza fosforanowej, rwnie w chorobie reumatycznej i w niektrych dermatozach. Surowiec stosuje si take w pocztkowym okresie cukrzycy (wraz z innymi zioami o takim samym dziaaniu), pomocniczo w cukrzycy zaawansowanej, gwnie u osb modych. Surowiec jest skadnikiem mieszanki Diabetosan i granulatu Betagran, wycig pynny prep. Betasol. Postacie leku. Dec. Peric. Phaseoli odwar z 34 yek rozdrobnionych owocni na 2 szklanki wody (gotowa 2 min, odstawi na 10 min, przecedzi do termosu), pi 23 razy dz. po szklanki midzy posikami jako rodek moczopdny i przeciwcukrzycowy (cznie z odpowiedni diet). Korzystne jest czenie owocni fasoli z innymi zioami dziaajcymi moczopdnie (np. wraz z Herb. Solidaginis, Sem. Petroselini, Fl. Cyani, Herb. Convallariae, Herb. Equiseti, Fol. Betulae, Fruct. Rosae) lub przeciwcukrzycowo (np. wraz z Stigma Maydis, Herb. Polygoni avic., Rhiz. Agropyri, Fol. Juglandis, Herb. Galegae, Rad. Bardanae).
PIMPINELLA ANISUM BIEDRZENIEC ANY

Ang. Anise, franc. Anis vert; niem. Anis; ros. Anis obykncrwiermyj. Wystpowanie. Pochodzi z Egiptu i Azji Mniejszej; uprawiany w wielu krajach, rwnie w Polsce. Surowiec. Owoc anyu (anyek) Fructus Anisi; suy do otrzymywania olejku eterycznego Oleum Anisi. Gwne zwizki. Olejek eteryczny w iloci 1,53,5% (m.in. do 85% anetolu, metylochawikol, aldehyd anyowy), zwizki tuszczowe do 30%, wglowodany, zwizki biakowe ok. 20%. Dziaanie. Expectorans, spasmolyticum, stomachicum, lactagogum. Owoce anyu pobudzaj wydzielanie bon luzowych w gardle, krtani i w tchawicy oraz ruchy nabonka rzskowego, wyzwalaj rwnie odruch wykrztuny, zwaszcza po dodaniu maej iloci amoniaku (Spiritus Ammonii anisatus). Wycig z surowca lub olejek anyowy zwikszaj czynno wydzielnicz w przewodzie pokarmowym, wzmagaj wytwarzanie soku odkowego oraz zmniejszaj tonus mini gadkich jelit, zwaszcza wtedy, gdy s one w stanie nadmiernego napicia. Owoce anyu s znanym i skutecznym rodkiem wiatropdnym (carminativum), uatwiaj swobodne odejcie gazw, znosz bl wywoany wzdciem i umoliwiaj prawidowe trawienie pokarmw, zwaszcza u maych dzieci i osb w wieku podeszym. Wycigi z surowca zwikszaj laktacj i nadaj mleku waciwoci wiatropdne oraz sabo

202

bakteriobjcze. Zewntrznie olejek eteryczny dziaa odkaajco na skr oraz toksycznie na pasoyty (wierzbowce, wszy). Dziaania uboczne. Due doustne dawki olejku drani bon luzow przewodu pokarmowego, rozszerzaj naczynia wosowate, wywouj odurzenie, drgawki, przekrwienie mzgu i puc oraz uszkodzenie nerek. Zastosowanie. Jako rodek wykrztuny dla dzieci i modziey w stanach nieytowych grnych drg oddechowych ze skp, lecz gst wydzielin, lub w tzw. suchym kaszlu i zaniku ruchw nabonka rzskowego. Korzystnie jest czy owoce anyu z innymi surowcami o analogicznym dziaania, np. Fruct. Foeniculi, Fol. Farfarae, Fol. Plantaginis lanc., Herb. Thymi, Fl. Lavandulae, Rad. Saponariae, Rad. Glycyrrhizae, Herb. Grindeliae, Herb. Serpylli. Wycigi wodne z owocw anyu s rwnie stosowane w niespecyficznych nieytach przewodu pokarmowego z objawami blu brzucha, zapar na tle skurczowym, wzd. Korzystnie jest wwczas stosowa je z innymi surowcami, np. z Fol. Menthae pip., Fruct. Carvi, Fruct. Foeniculi, Rhiz. Calami, Anth. Chamomillae, Rad. Gentianae, Herb. Anserinae, Rad. Archangelicae, Rad. Valerianae. Wycig z owocw anyu wchodzi w skad preparatu Rhelax. Olejek anyowy stosuje si doustnie jako spasmolyticum i stomachicum z zachowaniem ostronoci oraz zewntrznie jako antiparasiticum. Olejek wchodzi w skad preparatw zoonych: Azarina, Elixir Glycyrrhizae, Spir. Ammonii anisatus oraz suy do otrzymywania anetolu, ktry jest skadnikiem preparatu Terpinex. Przeciwwskazania. Dla olejku doustnie ostry nieyt odka, jelit i nerek, choroba wrzodowa, krwawienia wewntrzne. Postacie leku. Inf. Fruct. Anisi napar z 1 yki owocw na 2/3 szklanki wrzcej wody, pi 1/41/3 szklanki 34 razy dz. przed jedzeniem; dzieciom 1/23 yki zalenie od wieku. Ol. Anisi doustnie 24 krople pro dosi 23 razy dz. na kostk, cukru, w mleku lub soku owocowym jako expectorans i carminativum. Spir. Ammonii anisatus dorosym 1015 kropi pro dosi 34 razy dz.; dzieciom do 1 roku 12 krople pro dosi, do 3 lat 23 krople, do 9-lat 48 kropli 34 razy dz. jako lek wykrztuny.
PIMPINELLA SAXIFRAGA BIEDRZENIEC MNIEJSZY

Ang. Burnel-Saxifrage; franc. Boucage saxifragej niem. Kleine Bibernelle; ros. Biedrieniec kamnieomka. Wystpowanie. W Europie i Azji; w Polsce powszechnie na miedzach, wzgrzach.

203

Surowce. Korze biedrzeca Radix Pimpinellae; ziele biedrzeca Herba Pimpinellae. Analogiczne surowce otrzymuje si z biedrzeca wielkiego Pimpinella major. Gwne zwizki. W korzeniach olejek eteryczny ok. 0,5% (m.in. azulen, estry epoksyizoeugenolu), furanokumaryny (m.in. pimpinelina, bergapten), pochodne kumaryny (m.in. umbeliferon), trjterpeny, garbniki, kwasy wielofenolowe (m.in. kw. chlorogenowy). Skad chemiczny ziela jest mao poznany. Dziaanie. Expectorans, spasmolyticum. Korze biedrzeca pobudza naturalne mechanizmy wydzielnicze bon luzowych, przede wszystkim garda, krtani i oskrzeli, zapobiega zaleganiu wydzieliny i uatwia jej odkrztuszanie. Znaczenie pomocnicze ma dziaanie przeciwskurczowe na minie gadkie grnych drg oddechowych i w maym stopniu przewodu pokarmowego. Surowiec zwiksza nieznacznie wydzielanie soku odkowego oraz wydalanie moczu, po podaniu doustnym dziaa rwnie przeciwzapalnie i sabo cigajco. Ziele biedrzeca dziaa tak samo jak korzenie, lecz znacznie sabiej. Dziaanie uboczne. Po wikszych dawkach wycigu z korzenia biedrzeca moe wystpi skurcz macicy, grocy poronieniem u kobiet ciarnych. Zastosowanie. W nieytach grnych drg oddechowych, kaszlu, utrudnionym odkrztuszaniu, anginie, pomocniczo w dychawicy oskrzelowej. Rwnie w mao nasilonych zaburzeniach trawiennych braku aknienia, odbijaniu, wzdciach, utrzymujcej si biegunce. Zewntrznie do pukanek w zapaleniu jamy ustnej, dzise, garda. Wycig z surowca jest skadnikiem kropli Astmin i Kelastmin. Postacie leku. Inf. Rad. Pimpinellae napar z 1/2 yki korzeni na szklank ciepej wody, pi 13 yki 23 razy dz.; rwnie do pukanek. Inf. Herb. Pimpinellae napar z 1 yki ziela na szklank wody. Korzenie biedrzeca stosuje si zwykle jako skadnik mieszanek: wykrztunej (np. wraz z Fl. Primulae, Fl. Millefolii, Fl. Farfarae, Fl. Sambuci, Fl. Lamii albi, Fl. Rhoeados), regulujcej trawienie i przeciwzapalnej (np. wraz z Rad. Glycyrrhizae, Fol. Menthae pip., Herb. Hyperici, Rad. Taraxaci, Anth. Chamomillae, Rhiz. Calami, Fol. Urticae, Fruct. Foeniculi).
PINUS SILVESTRIS SOSNA ZWYCZAJNA

Ang. Scotch Pine; franc. Pin sylvestre; niem. Gemeine Kiefer; ros. Sosna lesnaja. Wystpowanie. W strefie klimatu umiarkowanego pkuli pnocnej; w Polsce pospolite drzewo.

204

Surowce. Pczki sosny Gemmae Pini; z sosny otrzymuje si nastpujce produkty majce zastosowanie w lecznictwie: olejek sosnowy Oleum Pini silvestris (otrzymany przez destylacj z par wodn modych wierzchokw oraz igliwia sosnowego); terpentyna Oleum Terebinthinae, otrzymywana przez destylacj z par wodn tzw. ywicy sosnowej (Balsamum Pini silv.) wyciekajcej samoistnie z naci pni, lub przez destylacj odpadw drewna sosnowego; kalafonia Colophonium (pozostao po oddestylowaniu terpentyny z ywicy sosnowej); dziegie sosnowy Pix liquida Pini (otrzymywany podczas suchej destylacji drewna sosnowego). Gwne zwizki. Pczki sosny zawieraj: olejek eteryczny ok. 0,4% (m.in. -, -pinen, limonen, borneol), substancje goryczowe i ywicowe, garbnik, witamin C; olejek sosnowy skada si z mieszaniny - i pinenu, borneolu i jego estru octowego, dwupentenu, felandrenu; terpentyna zawiera: - i -pinen, kamfen, karen, cymen; kalafonia jest mieszanin tzw. kwasw ywicznych, m.in. kw. abietynowego; dziegie sosnowy zawiera m.in. gwajakol, krezol, pirokalechol, wglowodory aromatyczne i kwasy ywiczne. Dziaanie i zastosowanie. Pczki sosny dziaaj wykrztunie, przeciwbakteryjnie i nieznacznie moczopdnie. Stosowane s w lekkich nieytach grnych drg oddechowych, a wraz z innymi zioami rwnie w nieytach odka, jelit i drg moczowych. Surowiec jest skadnikiem Sir. Pini comp. Olejek sosnowy dziaa wykrztunie, bakteriobjczo i przeciwskurczowo. Stosowany jest zewntrznie do inhalacji lub jako aerozol w nieytach garda, krtani, nosa i oskrzeli, jako dodatek do kpieli w schorzeniach grnych drg oddechowych i w niektrych dermatozach, oraz jako skadnik preparatw dranicych skr (Capsiplex, Linim. Capsici comp.) i wzmagajcych diurez (Fitolizyna). Terpentyna dziaa zewntrznie agodnie rumienico i antyseptycznie, dobrze wchania si przez skr i uatwia wchanianie zwizkw w niej rozpuszczonych. Jest skadnikiem preparatw Capsiderm, Capsigel, Empl. plumbi, Linim. chloroformi terebinthinatum, Linim. Capsici comp. Z terpentyny otrzymuje si mieszanin pinenw, ktre mog by podawane doustnie, gdy prawie wcale nie drani bon luzowych. Wchodz one w skad kropli Terpinex dziaajcych moczopdnie i przeciwbakteryjnie oraz kropli Terpichol dziaajcych ciopdnie i przeciwskurczowo. Dziegie sosnowy dziaa antyseptycznie i jest stosowany w chorobach skrnych. Wychodzi jednak obecnie z uycia jako rodek przestarzay. Olejek kosodrzewinowy (Ol. Pini pumilionis) otrzymuje si z gazi kosodrzewiny (Pinus montana var. pumilio), ktra w Polsce jest pod ochron. Skadem i dziaaniem jest zbliony do olejku sosnowego, lecz ma bardziej przyjemny i orzewia-

205

jacy zapach. Stosuje si do inhalacji, aerozoli i do odwieania powietrza w pomieszczeniach. Postacie leku. Dec. Gemmae Pini odwar z yki rozdrobnionych pczkw na szklank ciepej wody (gotowa 2 min pod przykryciem, odstawi na 10 min, przecedzi), pi 13 yki 24 razy dz. jako lek wykrztuny. W mieszance z innymi zioami jako rodek moczopdny (np. wraz z Herb. Herniariae, Fruct. Juniperi, Fol. Rosmarini, Fruct. Rosae, Fl. Sambuci, Fol. Melissae). Sir. Pini comp. doroli po yce, dzieci po yeczce 35 razy dz. jako wykrztuny i bakteriobjczy. Ol. Pini silv. do kpieli: 12 yki olejku zmiesza z 34 ykami pynnego szamponu i wla do wanny wypenionej 1/3 wody o temp. 3638C, czas kpieli 1015 min. Rwnie do inhalacji, lecz zwykle wraz z Ol. Eucalypti, Ol. Lavandulae, Ol. Menthae pip. (510 kropli na szklank wrzcej wody, przykry lejkiem i wdycha par przez wski otwr lejka).
PLANTAGO LANCEOLATA BABKA LANCETOWATA

Ang. Smali Plantain; franc. Plantain lanceole; niem. Spitzwegerich; ros. Podoronik lancetolistnyj. Wystpowanie. Na pkuli pnocnej, w Polsce bardzo pospolita. Surowiec. Li babki lancetowatej Folium Plantaginis lanceolatae; z babki zwyczajnej Plantago major otrzymuje si li babki zwyczajnej Folium Plantaginis majoris. Gwne zwizki. Glikozyd irydoidowy aukubina, substancje luzowe i pektynowe, garbniki do 6,5%, flawonoidy (bajkaleina, skutelareina), ksantofil, kwasy organiczne (m.in. kw. askorbowy, kw. nikotynowy), sole mineralne (m.in. cynk, krzemionka). Licie babki zwyczajnej maj mniej garbnikw (ok. 4%), lecz wicej zwizkw pektynowych. Dziaanie. Antiphlogisticum, antisepticum, expectorans, dermaticum. Licie babki lancetowatej dziaaj przeciwzapalnie w jamie ustnej, gardle i w przewodzie pokarmowym, zmniejszaj przekrwienie bon luzowych i nadmiern przepuszczalno naczy wosowatych oraz niszcz bakterie (obecno garbnikw i aukubiny). Maj rwnie nieznaczne dziaanie wykrztune i regenerujce nabonek oraz przeciwskurczowe, zwaszcza na minie gadkie grnych drg oddechowych. Zewntrznie odwar lub sok ze wieych lici dziaaj antyseptycznie, przyspieszaj gojenie ran i tworzenie si naskrka. Analogicznie dziaaj licie babki zwyczajnej. Zastosowanie. W przewlekych i podostrych nieytach przewodu pokarmowego (gastritis, enteritis, colitis), uszkodzeniach

206

bon luzowych odka i jelit, pomocniczo w chorobie wrzodowej. Rwnie w nieytach grnych drg oddechowych z zalegajc wydzielin i utrudnionym odkrztuszaniem, okady na skr w rnych dermatozach, na trudno gojce si i zakaone rany, czyraki, oparzenia, zapalenie skry oraz w ropnym zapaleniu spojwek (conjunctivitis) i powiek (blepharitis). Take do obmywa w widzie sromu i stanach zapalnych. Takie samo zastosowanie maj licie babki zwyczajnej, ktre ponadto s lekiem homeopatycznym. Postacie leku. Dec. Fol. Plantaginis odwar z yki rozdrobnionych lici na 111/2 szklanki wody, pi 1/31/2 szklanki 23 razy dz. jako rodek przeciwzapalny i bakteriobjczy; odwar ten stosuje si rwnie do okadw, przemywa i pukania, natomiast do oczu naley rozcieczy wod 1:1. Korzystne jest stosowanie lici babki z innymi zioami w mieszankach: przeciwnieytowej i w chorobie wrzodowej (np. wraz z Rad. Glycyrrhizae, Rad. Symphyti, Fl. Calendulae, Fl. Millefolii, Fol. Juglandis, Herb. Hyperici); wykrztunej (np. wraz z Fol. Farfarae, Herb. Thymi, Rad. Pimpinellae, Herb. Primulae, Fol. Menthae pip.); przeciwzapalnej do oczu (np. wraz z Fl. Cyani, Anth. Chamomillae, Herb. Euphrasiae). Prep. Plafntaglucid (ZSRR) jest suchym granulowanym wodnym wycigiem z lici babki, stosowanym w nieytach odka z niedokwanoci i w chorobie wrzodowej. Dawki 1/21 yeczka w 1/3 szklanki wody 23 razy dz. 30 min przed jedzeniem.
POLYGALA SENEGA KRZYOWNICA WIRGINIJSKA (SENEGA)

Ang. Senega; franc. Polygale de Virginie; niem. Senega; ros. Istod senega. Wystpowanie. W lesistych rejonach Ameryki Pnocnej. Surowiec. Korze krzyownicy wirginijskiej (senegi) Radix Senegae. Gwne zwizki. Mieszanina saponin trjterpenowych ok. 10% (m.in. glikozydy: prosapogenina i sinezyna), zwizki cukrowe (m.in. poligalit), fitosterole (m.in. -spinasterol), kwas salicylowy, sole mineralne. Dziaanie. Expectorans, secretolyticum. Wycigi wodne z surowca, zawierajce zwizki saponinowe, dziaaj wykrztunie i pobudzajco na czynno wydzielnicz bon luzowych grnych drg oddechowych (patrz: rozdzia Farmakodynamika str. 316). Dziaania uboczne. Due dawki saponin drani odek i jelita, wywouj nudnoci, wymioty i biegunk.

207

Zastosowanie. W ostrych i przewlekych nieytach grnych drg oddechowych, zwaszcza w zapaleniu oskrzeli i tchawicy, zalegajcej gstej wydzielinie, trudnociach w odkrztuszaniu, pomocniczo w pylicy, grulicy i dychawicy oskrzelowej jako expectorans. Przeciwwskazania. Ostry nieyt odka lub jelit, krwawienia w przewodzie pokarmowym i wczesne stany pooperacyjne. Postacie leku. Rad. Senegae pulv. 0,3 g sproszkowanego korzenia w opatkach 24 razy dz. Dec. Rad. Senegae yka korzeni na 2/3 szklanki wody (gotowa 5 min, odstawi na 10 min, przecedzi), doda 5 ml Spir. Ammonii anisati i dopeni Sir. simplex do 250 ml, pi po yce co 23 h. Odwar mona korzystnie czy z Extr. Thymi fluid., Aqua Foeniculi, Tinct. Menthae pip. i in.
POLYGONUM AVICULARE RDEST PTASI

Ang. Knotgras; franc. Renouee des oiseaux; niem. Vogelknterich; ros. Goriec pticzyj. Wystpowanie. Powszechnie w Europie, w Polsce jako chwast. Surowiec. Ziele rdestu ptasiego Herba Polygoni avicularis. Surowiec handlowy stanowi mieszanin kilku odmian w obrbie gatunku zbiorowego. Gwne zwizki. Flawonoidy (m.in. hiperozyd, awikularyna, kwercytryna), krzemionka rozpuszczalna ok. 0,2%, garbniki ok. l,4% (zawierajce w swym skadzie D-katechin i leukodelfinidyn), kwasy polifenolowe (m.in. kw. kawowy, kw. chlorogenowy), cukry (m.in. fruktoza), sole mineralne do 8%. Dziaanie. Diureticum, metabolicum, antiphlogisticum. Wycigi z surowca zwikszaj wydalanie moczu (flawonoidy), uatwiaj usuwanie nadmiaru jonw sodu i chloru, rwnie szkodliwych produktw przemiany materii. Chroni w pewnym stopniu wtrob przed toksycznymi metabolitami oraz przywracaj rwnowag midzy krystaloidami a koloidami w moczu. Warto lecznicza ziela rdestu ptasiego wie si w duym stopniu z wpywem na stan czynnociowy rnych narzdw wewntrznych (np. ledziony, nerek, wtroby), tkanek (np. naskrka, cian naczy krwiononych, bon luzowych) oraz pynw ustrojowych (np. koloidw krwi) i jest uwarunkowana obecnoci rozpuszczalnej krzemionki (patrz: Equisetum arvense). Wskutek jej dziaania nastpuje zwikszenie elastycznoci tkanek ektodermalnych, przyspieszenie rozwoju tkanki cznej (np. w ranach, ubytkach pooperacyjnych) i zmniejszenie przepuszczalnoci cian naczy wosowatych (synergizm dziaania krzemionki, D-katechiny i fla-

208

wonoidw). Wycigi z surowca dziaaj rwnie przeciwzapalnie na bony luzowe przewodu pokarmowego, hamuj w pewnym stopniu rozwj drobnoustrojw oraz tamuj drobne krwawienia jelitowe. W lecznictwie ludowym rdest jest uwaany za rodek przeciwcukrzycowy (brak potwierdzenia naukowego). Zastosowanie. W przewlekych nieytach drg moczowych, zmniejszonym wydalaniu moczu, pocztkach oksalurii i fosfaturii, w kamicy fosforanowej i szczawianowej, rwnie po zabiegu chirurgicznym (ureterolithotomia). Jako adiuvans jest stosowany w chorobie reumatycznej, skazie moczanowej, miadycy naczy, grulicy puc i w niektrych dermatozach (np. trdzik, wierzbiczka, zapalenie skry), ubytkach tkanki cznej i skry spowodowanych ranami, licznymi ropniami, wrzodami, zabiegami chirurgicznymi, oparzeniami. Ze wzgldu na zawarto garbnikw, wycigi z ziela rdestu ptasiego stosuje si w stanach zapalnych bon luzowych przewodu pokarmowego, nadmiernej fermentacji jelitowej, wzdciach, zmniejszonym aknieniu, osabieniu odpornoci i elastycznoci cian naczy wosowatych oraz w mao nasilonej biegunce. Rwnie w agodnych, przewlekych postaciach niewydolnoci wtroby i zmniejszonym wytwarzaniu ci. W lecznictwie ludowym w cukrzycy i zewntrznie na uszkodzenia naskrka, trudno gojce si rany i blizny. Surowiec wchodzi w skad granulatu Reumogran oraz mieszanek Reumosan, Sklerosan, Pulmosan i Vagosan, natomiast wycig w skad pasty Fitolizyna. Postacie leku. Dec. Herb. Polygoni avic. 11/22 yki ziela na 2 szklanki ciepej wody (pozostawi na 12 h, gotowa 510 min, przecedzi do termosu), pi 1/22/3 szklanki 23 razy dz. Zewntrznie odwar do okadw, irygacji, obmywa. Surowiec rzadko stosuje si per se, zwykle w odpowiednich mieszankach zioowych.
POLYGONUM BISTORTA RDEST WOWNIK

Ang. Snake-root; franc. Renouee bistorte; niem. Wiesenknterich; ros. Goriec zmieifryj. Wystpowanie. Na pkuli pnocnej, w Polsce na kach i polanach. Surowiec. Kcze wownika Rhizoma Bistortae. Gwne zwizki. Garbniki w iloci 16,821,5%, stanowice mieszanin zwizkw pirogalowych (hydrolizujcych) i pirokatechinowych (skondensowanych), kwasy fenolowe (m.in. kw. elagowy), leukocyjanidyna, wglowodany i sole mineralne. Dziaanie. Antidiarrhoicum, antisepticum, antihaemorrhagicum.

209

Kcze wownika i jego przetwory zawieraj duo garbnikw i dziaaj typowo dla tej grupy zwizkw (patrz: rozdz. Farmakodynamika str. 292). Zastosowanie. W: biegunkach, nieycie podostrym i przewlekym odka i jelit, zatruciu pokarmowym, w nieznacznych krwawieniach w przewodzie pokarmowym, pomocniczo przeciw zakaeniom drobnoustrojami Shigella (czerwonka) i. Salmonella (dur brzuszny). Ponadto w zapaleniach jamy ustnej i garda (pukania), pochwy (irygacje), widzie sromu (Okady), ylakach odbytu (kpiel siedzca), oparzeniach i owrzodzeniach ylakowych (okady), w dermatozach wysikowych i potliwoci (kpiele). Surowiec jest rzadko stosowany per se, zwykle w recepturowych mieszankach zioowych. Postacie leku. Dec. Rhiz. Bistortae yki sproszkowanego kcza na szklank wody gotowa 5 min, przecedzi), pi 2 yki 24 razy dziennie; odwar do uytku zewntrznego 1 yk surowca na szklank wody da-pukania i okadw, natomiast do irygacji-rozcieczy 1 :4 wod; odwar do kpieli 35 yek kczy na 2 litry Wody, gotowa 57 min, przecedzi, wla do wanny wody o temp. 3738C, czas kpieli 1520 min.
POLYGONUM HYDROPIPER RDEST OSTROGORZKI

Ang. Water-Peppei; franc. Poivre d'eau; niem. Wasserpfeffer; ros. Gpriec pieriecznyj. Wystpowanie. Niemal na caej pkuli pnocnej, w Polsce do pospolity w miejscach wilgotnych. Surowiec. Ziele rdestu ostrogorzkiego Herba Polygoni hydropiperis. Gwne zwizki. Flawonoidy ok. 2,3% (m.in. rutyna, kwercetyna, hiperozyd), garbniki ok. 4% (m.in. hydrolizujce i skondensowane), kwasy fenolowe (m.in. kw. galusowy, kw. elagowy), olejek eteryczny (m.in. poligodial o ostrym smaku, izotadenonal), fotodynamiczne zwizki barwne typu fagopiryny, fitosterole (m.in. f3-sytosterol), substancje woskowe. Dziaanie. Haemostaticum, adstringens. Wycigi z ziela rdestu ostrogorzkiego skutecznie hamuj niezbyt obfite krwawienia wewntrzne. Podwyszaj nieznacznie krzepliwo krwi i obniaj cinienie, ponadto hamuj krwawienia z uszkodzonych woniczek i drobnych naczy przewodu pokarmowego, wskutek tworzenia trwaych pocze midzy garbnikami wycigu a biakami osocza. Pomocnicze znaczenie ma rwnie dziaanie bioflawonoidw (rutyna) jako czynnikw przeciwprzesikowych, zmniejszajcych

210

przepuszczalno rdbonkw naczy wosowatych. W wikszym stopniu ni na jelita rdest ostrogorzki dziaa przeciw-krwotocznie na macic, jednak znacznie sabiej ni wycigi ze sporyszu. Obserwowane nike dziaanie przeciwbakteryjne ma jedynie znaczenie pomocnicze. Zastosowanie. W krwawieniach wewntrznych, przede wszystkim z narzdw rodnych, w mniejszym stopniu jelitowych, zwaszcza w zbyt dugotrwaym i obfitym miesiczkowaniu. Rwnie w nieznacznych krwawieniach z drobnych naczy i woniczek oraz z ylakw odbytu. Tylko pomocniczo w krwotokach macicznych i wewntrznych, ze wzgldu na ma skuteczno. Brak jakiegokolwiek dziaania w krwawieniach w hemofilii. Postacie leku. Extr. Polygoni hydropip. fluid. doustnie 3050 kropli w kieliszku wody 24 razy dz. godzin po posiku jako rodek przeciwkrwotoczny. Ziele rdestu ostro-gorzkiego, jako rodek lekkocigajcy i przeciwbakteryjny, nie jest stosowane per se, lecz niekiedy jako skadnik mieszanek zioowych. Nie stosuje si te wycigw wodnych (napar, odwar) jako przeciwkrwotocznych, ze wzgldu na minimaln skuteczno.
POPULUS NIGRA TOPOLA CZARNA

Ang. Black Poplar; franc. Peuplier noir; niem. Schwarzpappel; ros; Topol czornyj. Wystpowanie. W lasach liciastych w Europie i Azji, czsto sadzona. Surowiec. Pczki topoli Gemmae Populi; rwnowartociowy surowiec otrzymuje si z Topoli osiki Populus tremula. Gwne zwizki. Glikozydy fenolowe (m.in. salicyna, populina, salicylopopulina), flawonoidy (m.in. chryzyna, tektochryzyna), olejek eteryczny ok. 0,5% (m.in. kariofilen, cyneol), substancje woskowe i ywicowe. Dziaanie. Diureticum, diaphoreticum, dermaticum. Pczki topoli dziaaj moczopdnie i w sposb uchwytny obniaj poziom kwasu moczowego we krwi (obecno salicylopopuliny i flawonoidw), maj rwnie waciwoci przeciwzapalne, zwaszcza w obrbie drg moczowych, oraz w przypadku choroby reumatycznej. Stwierdzono te nieznaczne dziaanie napotne, uatwiajce usuwanie z organizmu szkodliwych metabolitw i toksyn. Zewntrznie surowiec przyspiesza gojenie ran, zmniejsza stan zapalny skry i bon luzowych odbytu, pochwy i sromu. Zastosowanie. W zapaleniu nerek, przewodw moczowych i pcherza, pomocniczo w skazie moczanowej (diathesis urica),

211

zwaszcza u osb w wieku podeszym. Zewntrznie zmiadone pczki lub ma s stosowane na trudno gojce si uszkodzenia skry, ylaki odbytu, ylakowe owrzodzenie ng, odwar natomiast do kompresw i przemywa w zapaleniu sromu i pochwy. Surowiec jest skadnikiem mieszanki Pyrosan. Postacie leku. Dec. Gemmae Populi odwar z yki pczkw na szklank wody (ogrza do zagotowania, przecedzi), pi 1/43/4 szklanki 24 razy dz.; rwnie do okadw i przemywa. Korzystniej jest stosowa wraz z innymi zioami w mieszankach: moczopdnej (np. wraz z Stigma Maydis, Fl. Cyani, Fol. Ribis nigri, Herb. Millefolii, Fl. Callunae, Ferie. Phaseoli); napotnej (jako mieszanka Pyrosan), Gemmae Populi pulv. yeczk pczkw rozetrze z 30 g maci Alantan i stosowa na skr.
POTENTILLA ANSERINA PICIORNIK GSI

Ang. Silverweed; franc. Anserine; niem. Gnsefingerkraut; ros. apczatka gusinaja. Wystpowanie. Powszechnie w Europie, w Polsce pospolity chwast na kach, przydroach, Surowiec. Ziele piciornika gsiego Herba Anserinae. Gwne zwizki. Mieszanina garbnikw pirogalolowych i pirokatechinowych ok. 6/, flawonoidy (m.in. kwercetyna), kwasy organiczne (m.in. kw. askorbowy), cholina, zwizki ywicowe, luzowe i biakowe, nieokrelona goryczka, sol mineralne. Dziaanie. Digestivum, antiphlogisticum, spasmolyticum. Wycig z surowca dziaa korzystnie na czynno przewodu pokarmowego. Pobudza wydzielanie soku odkowego (goryczka), ma waciwoci przeciwbiegunkowe (garbniki), zmniejsza stan zapalny bon luzowych, hamuje nieznacznie krwawienia, poprawia stan drobnych naczy krwiononych (kwercetyna, witamina C). Wywiera rwnie korzystny wpyw na czynno wtroby i na jej zdolnoci ciotwrcze. Wane znaczenie ma dziaanie przeciwskurczowe ziela piciornika gsiego, szczeglnie silne, i w pewnym stopniu porwnywalne z papaweryn, w stanie skurczu jelita lub macicy. Wykazano, e jeeli napicie mini gadkich w wymienionych narzdach jest prawidowe, wwczas nie ma efektu rozkurczajcego i takie wybircze dziaanie nazwano amiospazmolitycznym, przez analogi do dziaania amfocholeretycznego ziela Fumaria officinalis. Stwierdzono ponadto, e waciwoci przeciwskurczowe nie obejmuj naczy krwiononych i ukadu moczowego, cho w maym stopniu dotycz drg ciowych.

212

Zastosowanie. W zaburzeniach trawiennych, ktrych objawami s ble brzucha, wzdcia, odbijanie, kolka jelitowa, nieregularne wyprnienia, biegunka, mao uciliwe dolegliwoci wtroby, niedobr soku odkowego i ci. Rwnie w zaburzeniach miesiczkowania i w bolesnym miesiczkowaniu. Ziele piciornika gsiego stosuje si bardzo rzadko per se, natomiast z reguy jako skadnik recepturowych mieszanek zioowych. Postacie leku. Dec. Herb. Anserinae 11/2 yki na szklank wody (gotowa 3 min, przecedzi), pi 1/41/2 szklanki 23 razy dz. Herb. Anserinae w mieszankach zioowych: przeciwskurczowej (np. wraz z Herb. Chelidonii, Rad. Valerianae, Fl. Millefolii, Herb. Majoranae, Fruct. Coriandrii); wiatropdnej (np. wraz z Fruct. Foeniculi, Fruct. Anethi, Anth. Chamomillae, Rad. Archangelicae, Rhiz. Calami); pobudzajcej trawienie (np. wraz z Fol. Menthae, Fol. Menyanthidis, Herb. Centaurii, Herb. Millefolii, Herb. Agrimoniae, Rad. Gentianae); ciopdnej (np. wraz z Herb. Fumariae, Herb. Dracunculi, Fol. Menthae pip., Infl. Helichrysi, Rad. Taraxaci, Herb. Marrubii, Herb. Chelidonii).
POTENTILLA ERECTA PICIORNIK KURZE ZIELE

Ang. Tormentil; franc. Tormentille; niem. Blutwurz; ros. apczatka priamaja. Wystpowanie. W Europie i Azji, w Polsce pospolity, zwaszcza na terenach wilgotnych. Surowiec. Kcze piciornika Rhizoma Tormentillae. Gwne zwizki. Garbniki w iloci 18,523,5% zawierajce niemal rwne iloci zwizkw pirogalolowych (garbniki hydrolizujce) i zwizkw pirokatechinowych (garbniki skondensowane), ponadto trjterpen tormentol, kwasy organiczne (m.in. kw. elagowy), substancje ywicowe i woskowe, sole mineralne. Dziaanie. Antidiarrhoicum, antisepticum, antihaemorrhagicum. Kcze piciornika jest gwnym przedstawicielem surowcw garbnikowych i wykazuje typowe waciwoci dla tej grupy zwizkw (patrz: rozdz. Farmakodynamika str. 292). Zastosowanie. Wycig z kczy piciornika stosuje si doustnie w biegunce, nieycie i nieznacznych krwawieniach w przewodzie pokarmowym, zakaeniach bakteryjnych i zatruciach pokarmowych, pomocniczo w czerwonce i w durze brzusznym. Zewntrznie w stanach zapalnych i ropnych jamy ustnej, garda, skry;, odbytu, pochwy i sromu. Rwnie w widzie, niektrych dermatozach o charakterze wysikowym i w nadmiernej potliwoci (kpiele), oparzeniach

213

I i II stopnia (okady), upawach (irygacje), zapaleniu wrzodziejcym jelita grubego i odbytnicy (lewatywa). Kcze piciornika wchodzi w skad mieszanki zioowej Tannosan, natomiast wycigi w skad maci Tormentiol i czopkw Hemorol oraz su do otrzymywania Tinct. Tormentillae. Postacie leku. Rhiz. Tormentillae pulv. dawki 0,51,0 g pio dosi w opatkach 34 razy dz. jako antidiarrhoicum. Dec. Rhiz. Tormentillae yk kczy na 111/2 szklanki wody (gotowa 5 min, przecedzi), po 12 yki na szklank wody kilka razy dz. do obmywa, okadw, pukania; do irygacji i lewatyw naley rozcieczy 1 : 1 wod. Tinct. Tormentillae doustnie 2050 kropli w kieliszku wody 24 razy dz.; zewntrznie per se do pdzlowania dzise, do pukania 1015 kropli w 1/4 szklanki wody. Ma Tormentiol zewntrznie w ropnych i alergicznych chorobach skry, uszkodzeniach naskrka, trudno gojcych si ranach, odleynach.
PRIMULA VERIS PIERWIOSNEK LEKARSKI

Ang. Cowslip; franc. Primevere officinale; niem. Schlsselblume; ros. Pierwocwiet lekarstwiermyj. Wystpowanie. W Europie i w Azji; w Polsce na nizinach, pod ochron; surowiec handlowy pochodzi z upraw. Surowce. Korze pierwiosnka Radix Primulae; kwiat pierwiosnka F)os Primulae. Analogiczne surowce otrzymuje si z Primula elatior Pierwiosnek wyniosy. Gwne zwizki. W korzeniach saponiny trjterpenowe do 10% (m.in. saponinoester C oraz inne, zawierajce jako geniny prymulagenin, prywerogenin lub ich pochodne), glikozydy fenolowe (prymwerozyd i prymulawerozyd), olejek eteryczny ok. 0,1%). Inne skadniki nie maj znaczenia leczniczego. W kwiatach saponiny w mniejszej iloci ni w korzeniu, karotenoidy, flawonoidy. Dziaanie. Expectorans, secretolyticum. Wycigi z korzenia pierwiosnka zawieraj saponiny i dziaaj wykrztunie typowo dla tej grupy zwizkw (patrz: Polygala senega). Ostatnio wykazano dowiadczalnie, e wycigi z surowca zmniejszaj nasilenie obrzkw i blu oraz przyspieszaj gojenie ran pooperacyjnych. Skuteczno dziaania wykrztunego korzenia pierwiosnka jest taka sama jak Radix Senegae, lecz wiksza ni Radix Saponariae. Kwiaty pierwiosnka dziaaj tak samo jak korzenie, lecz wyranie agodniej i raniej dranico na grne drogi oddechowe. Dziaania uboczne. patrz: Polygala senega. Zastosowanie. W zapaleniach garda, krtani i oskrzeli, zwaszcza, gdy bony luzowe s wysuszone (np. bronchitis sicca)

214

i towarzyszy im uporczywy tzw. suchy kaszel. Pomocniczo w pylicy i grulicy puc jako rodek wykrztuny. Przeciwwskazania. Patrz: Polygala senega. Korzenie pierwiosnka su do sporzdzania Intr. Primulae, ktry jest skadnikiem kropli Motolutan, oraz do otrzymywania zespou saponin, jako Ammonium primulicum, ktry jest skadnikiem preparatu Tussipect. Postacie leku. Dec. Rad. Primulae 1/21 yka korzeni na szklank wody (gotowa 5 min, odstawi na 10 min, przecedzi), pi po yce co 23 h. Korzystne jest czenie z Fol. Farfarae, Rad. Glycyrrhizae, Rad. Symphyti, Herb. Violae tricol., Herb. Thymi, Fruct. Anisi. Dec. Flor. Primulae yka kwiatw na szklank wody (gotowa 5 min), podawa dzieciom 1/21 yk odwaru 35 razy dz. po jedzeniu. Intr. Primulae 2030 kropli w kieliszku wody 24 razy dz.; prep. Coderit (WRL) tabl. zawieraj m.in. saponiny z korzeni pierwiosnka (kwas prymulowy); dziaaj wykrztunie i przeciwkaszlowo.
PRUNUS SPINOSA LIWA TARNINA

Ang. Black Thorn; franc. Prunellier; niem. Schwarzdorn; ros. Sliwa koljuczaja. Wystpowanie. Na pkuli pnocnej, w Polsce na brzegach lasw, zboczach. Surowce. Kwiat tarniny Flos Pruni spinosae; owoc tarniny Fructus Pruni spinosae. Gwne zwizki. Kwiaty zawieraj flawonoidy (m.in. kwercetyna, kemferol i jego ramnozyd), lady glikozydu cyjanowodorowego, zwizki cukrowe i sole mineralne. Owoce zawieraj garbniki, glikozyd amigdalin, antocyjany, zwizki pektynowe i cukrowe, kwasy organiczne. Dziaanie. Diureticum, laxativum (kwiaty); antidiarrhoicum, antiphlogisticum (owoce). Kwiaty tarniny dziaaj moczopdnie, usuwaj z organizmu nadmiar jonw sodu oraz szkodliwe produkty przemiany materii, agodz stany zapalne drg moczowych. Zmniejszaj przepuszczalno i zwikszaj elastyczno cian naczy wosowatych, maj rwnie sabe waciwoci rozwalniajce. Owoce tarniny s znanym rodkiem dietetycznym, ale przyjte w wikszej iloci dziaaj nieznacznie zapierajce, przeciwbakteryjnie i przeciwzapalnie, niemal analogicznie, cho wyranie sabiej od Fruct. Myrtilli. Zastosowanie. Kwiaty: pomocniczo w stanach zapalnych drg moczowych, rwnie w agodnych zaparciach i mao nasilonych przejciowych zaburzeniach trawiennych, zwa-

215

szcza u dzieci i osb w wieku podeszym. Owoce: w nieswoistych nieznacznych biegunkach i nieytach odka oraz jelit. Postacie leku. Oba surowce s stosowane przede wszystkim jako skadniki mieszanek zioowych: moczopdnej (np. wraz z Fl. Pruni spin., Herb. Equiseti, Fol. Betulae, Herb. Asperulae, Fruct. Petroselini, Rad. Ononidis, Fl. Sambuci); rozwalniajcej (np. wraz z Fl. Pruni spin., Fruct. Sambuci, Fruct. Carvi, Fruct. Rhamni cathart, Rad. Glycyrrhizae); zapierajcej (np. wraz z Fruct. Pruni spin., Fol. Fragariae, Fol. Urticae, Fol. Juglandis, Fol. Salviae, Herb. Hyperici).
PULMONARIA OFFICINALIS MIODUNKA PLAMISTA

Ang. Lung-Wort; franc. Pulmonaire officinale; niem. Echtes Lungenkraut; ros. Miedunica aptecznaja. Wystpowanie. W caej Europie, rwnie w Polsce w lasach i zarolach. Surowiec. Ziele miodunki Herba Pulmonariae. Gwne zwizki. Krzemionka rozpuszczalna w wodzie ok. 2,5%, garbnik ok. 6%, alantoina do 1%, saponina, kwasy organiczne, flawonoid, sole mineralne, zwizki luzowe. Dziaanie. Antiphlogisticum, expectorans, metabolicum. Wycigi z surowca dziaaj korzystnie na bony luzowe drg oddechowych. Przyspieszaj bliznowacenie uszkodzonej tkanki pucnej oraz proces zwapniania ognisk gruliczych, zmniejszaj stan zapalny i zwikszaj odporno na dziaanie szkodliwych substancji lotnych i pyw (obecno krzemionki i alantoiny). Uatwiaj rwnie upynnianie wydzieliny zalegajcej w grnych drogach oddechowych, wzmagaj ruch nabonka rzskowego, wyzwalaj odruch wykrztuny i przyczyniaj si do oczyszczania drzewa oskrzelowego. Ziele miodunki ma take sabe waciwoci przeciwbakteryjne (obecno garbnikw), ktre korzystnie wspomagaj dziaanie krzemionki na puca i oskrzela. Wiksze dawki odwaru z surowca wywouj krtkotrwae zaparcie i nieznacznie zwikszaj wydalanie moczu. Zastosowanie. Jako rodek pomocniczy w chorobach puc (m.in. w grulicy, zapaleniu puc), uszkodzeniu tkanki pucnej przez pyy (np. wgla, cementu, azbestu, krzemu) lub zwizki lotne (np. pary kwasw, gazy spalinowe, produkty naftowe, dymy). Rwnie jest podawany podczas stosowania lekw przeciwgruliczych (uszkadzajcych bon luzow odka) oraz antybiotykw (uszkadzajcych bony luzowe drg moczowych i w pucach). Ziele miodunki zaleca si zwaszcza

216

wtedy, gdy wymienionym chorobom puc towarzyszy nieyt garda i oskrzeli, utrudnione odkrztuszanie, chrypka, ble garda oraz tzw. suchy kaszel. Postacie leku. Dec. Herb. Pulmonariae odwar z 111/2 yki ziela na 11/2 szklanki ciepej wody (gotowa 10 min, przecedzi do termosu), pi 1/31/2 szklanki 23 razy dz. jako rodek remineralizujcy i wykrztuny. Surowiec jest jednak z reguy stosowany jako skadnik nastpujcych mieszanek zioowych: remineralizujcej i regenerujcej w chorobach puc i nieytach odka i jelit (np. wraz z Herb. Polygoni avic., Herb. Galeopsidis, Herb. Equiseti, Fol. Urticae, Rad. Symphyti, Herb. Millefolii, Herb. Bursae pastoris); wykrztunej (np. wraz z Fol. Farfarae, Rad. Glycyrrhizae, Herb. Thymi, Fol. Plantaginis, Fl. Primulae, Fl. Malvae, Fruct. Anisi).
QUERCUS ROBUR DB SZYPUKOWY

Ang. Common Oak; franc. Chene rouvre; niem. Eiche; ros. Dub czerieszczatyj. Wystpowanie. Niemal w caej Europie, w Polsce do powszechnie na terenach nizinnych. Surowiec. Kora dbowa (z pni i gazi modych drzew) Cortex Quercus; rwnowartociowy surowiec otrzymuje si z dbu bezszypukowego Quercus sessilis, natomiast z dbu galasowego Quercus infectoria otrzymuje si dbianki Gallae kuliste, patologiczne narole na liciach. Gwne zwizki. Kora dbowa zawiera 7,79,5% garbnikw (mieszanina pochodnych pirokatechinowych i pirogalolowych), kwasy fenolowe (m.in. kw. galusowy, kw. elagowy), flawonoidy (m.in. kwercetyna, kwercytryna), trjterpeny (m.in. frydelanol), flobafeny, zwizki ywicowe. W dbiankach znajduje si ok. 70% taniny. Dziaanie. Antidiarrhoicum, antisepticum, antihaemonhagicum. Wycig z kory dbowej zawiera garbniki, ktre tworz z biakami nierozpuszczalne w wodzie, trwae poczenia. Po podaniu doustnym garbniki wi si z warstw nabonka jelitowego, powodujc obnienie cinienia osmotycznego i zmniejszenie objtoci komrek, co wywouje efekt cigajcy (adstringens), utrudniajcy przenikanie wody do wiata jelit. Jeeli czynno jelit jest prawidowa, to wwczas garbniki powoduj zaparcie, natomiast w przypadku biegunki garbniki hamuj rozrzedzanie mas kaowych, odwodnienie organizmu i ubytek elektrolitw (antidiarrhoicum). Istotne znaczenie ma dziaanie bakteriobjcze garbnikw wobec drobnoustrojw patogennych w jamie ustnej, przewodzie pokarmowym i na skrze (antisepticum). Mog to by rne bakterie

217

Gram-ujemne i Gram-dodatnie, paeczki okrnicy, duru, czerwonki, a nawet prtki grulicy, z ktrych wiele jest opornych na dziaanie antybiotykw. Garbniki unieczynniaj rwnie toksyny bakteryjne wytwarzane przez niektre drobnoustroje. Wymieni take naley korzystne dziaanie garbnikw na ciany naczy wosowatych w przewodzie pokarmowym, polegajce na zmniejszaniu ich przepuszczalnoci, zapobieganiu przenikaniu osocza poza oysko naczy i hamowaniu mikrokrwawie z uszkodzonych ttniczek przedkapilarnych, woniczek i drobnych naczy (antihaemorrhagicum). Tanina, ktr izoluje si z galasw, jest typowym garbnikiem dziaajcym silnie cigajce na bony luzowe i skr o waciwociach przeciwbakteryjnych i przeciwkrwotocznych. Stwierdzono jednak, e tanina stosowana zewntrznie lub wewntrznie wywiera niekorzystny wpyw na wtrob-(nekroza) i chocia w oparzeniach zmniejsza bl i hamuje czciowo utrat plazmy, jednak nie zapobiega wtrnym zakaeniom, a co waniejsze, niszczy te fragmenty naskrka, ktre mogyby zosta zregenerowane., Rwnie dziaanie taniny jako antidotum w zatruciach alkaloidami i metalami cikimi jest niepewne. Zastosowanie. Wycigi z kory dbowej stosuje si w biegunkach nieswoistych, wywoanych przez bakterie, zatrucia pokarmowe, zwizki dranice i uszkadzajce bon luzow przewodu pokarmowego, zwaszcza jelita grubego. Rwnie w podostrych i przewlekych nieytach odka i jelit, nawet poczonych z drobnymi krwawieniami; pomocniczo i w skojarzeniu z antybiotykami w durze brzusznym i czerwonce. Zewntrznie w zapaleniach jamy ustnej, garda, na oparzenia I i II stopnia, odmroziny, owrzodzenia ylakowe, zapalenia skry, ylaki odbytu, egzemy, mae rany i drobne krwawienia. Ponadto w upawach (irygacje), zapaleniu i widzie sromu (obmywanie), widzie odbytu (nasiadwki), wrzodziejcym zapaleniu jelita grubego (lewatywy), w nadmiernym poceniu si i niektrych dermatozach (kpiele, pkpiele). Kora dbowa wchodzi w skad mieszanki zioowej Vagosan, a wycig w skad aerozolu Hemostin, natomiast dbianka suy do otrzymywania Tinct. Gallae i do izolowania taniny. Tanin stosuje si gwnie -zewntrznie, w tych samych przypadkach, w ktrych podaje si wycig z kory dbowej, natomiast doustnie stosuje si biaczan taniny w biegunce, nieycie odka, maych krwawieniach i w zatruciach pokarmowych. Postacie leku. Kora dbowa jest rzadko stosowana per se, zwykle w poczeniu z innymi zioami dziaajcymi: cigajco (np. wraz z Rhiz. Tormentillae, Rad. Bistortae, Fruct. Myrtilli, Fol. Juglandis, Fol. Salviae, Fol. Rubi idaei, Rhiz. Iridis); przeciwzapalnie (np. wraz z Anth, Chamomillae, Fl.

218

Millefolii, Rad. Symphyti, Herb. Meliloti, Anth. Anthemidis, Rad. Glycyrrhizae, Fl. Arnicae, Herb. Violae tric.); przeciw-bakteryjnie (Herb. Thymi, Herb. Serpylli, Fol. Menthae pip., Herb. Cnici bened., Herb. Hyperici, Fl. Calendulae). Dec. Cort. Querci 1 yk kory na szklank wody (gotowa 5 min, przecedzi), stosowa do pukanek, okadw, obmywa, nasiadwek; do irygacji i lewatyw rozcieczy 1 : 1 wod; do kpieli w dermatozach 34 yki kory gotowa 57 min w 2 l wody i wla do wanny wody o temp. 37C, czas kpieli 1015 min; odwar do kpieli siedzcej w ylakach odbytu oraz do moczenia ng w nadmiernej potliwoci: 25 g sproszkowanej kory i 25 g kwiatw rumianku gotowa 5 min iv 2 litrach wody pod przykryciem, przecedzi, wla do wanienki lub miski, dopeni 810 l wody o temp. 36370C. Tinct. Gallae do pukanek 12 yki nalewki na szklank wody; do okadw w rozcieczeniu 1 : 1 wod. Tanninum zewntrznie w postaci 2,55% wodnego roztworu na oparzenia I i II stopnia i odmroziny; do lewatyw w zapaleniu wrzodziejcym jelita grubego (roztwory 0,20,5%); do kompresw w ostrym zapaleniu skry (roztwr 1%); mona te stosowa w postaci maci, czopkw, aerozolu. Wodne roztwory szybko trac aktywno. Tanninum albuminatum biaczan garbnika do stosowania doustnego w nieytach odka i jelit, biegunce, zatruciu pokarmowym (12 tabl. 0,5 g 23 razy dz. po jedzeniu).
RAPHANUS SATIVUS VAR. NIGER RZODKIEW CZARNA

Ang. Spanish Radish; franc. Radis noir; niem. Schwarzer Rettich; ros. Riedka posiewnaja. Wystpowanie. W Azji; obecnie powszechnie uprawiana, rwnie w Polsce. Surowiec. wiey korze rzodkwi czarnej Radix Raphani nigri recens. Suszenie korzeni powoduje znaczny ubytek zwizkw czynnych. Gwne zwizki. Mieszanina glikozydw gorczycowych (tzw. glukozynolatw), atwo hydrolizujcych do izosiarkocyjanianw allilu lub butylu oraz kwanego siarczanu potasowego i glukozy. Ponadto pokrewne zwizki nieglukozydowe rafania, rafanozyna A. Izosiarkocyjaniany s pynne i nale do tzw. olejkw gorczycowych. Dziaanie. Cholereticum, cholagogum, bacteriostaticum, stomachicum. Korze rzodkwi czarnej dziaa silnie ciotwrczo. W licznych badaniach stwierdzono, e wywouje najpierw wzmoone

219

wydzielanie jasnej ci pochodzcej z wtroby (cholereticum), nastpnie ciemnej z pcherzyka ciowego (cholagogum). Rwnoczenie poprawia si ruchowo przewodw ciowych, zmniejsza si stan napicia zwieracza baki wtrobowo-trzustkowej, powraca do normy naturalny ruch jelit, wzmaga si wytwarzanie sokw trawiennych. W rezultacie nastpuje uchwytna poprawa w trawieniu pokarmw i przyswajaniu ich skadnikw. Wane znaczenie ma dziaanie przeciwbakteryjne surowca na szczepy Gram-ujemne i Gram-dodatnie, rwnie na antybiotykooporne, ponadto na wirusy, grzyby chorobotwrcze i ich zarodniki. Dziaanie to, cho dotyczy przede wszystkim przewodu pokarmowego, rozciga si rwnie na inne narzdy wewntrzne, poniewa izosiarkocyjaniany atwo ulegaj resorpcji i s lotne. Wydalaj si wraz z wydychanym powietrzem, odkaaj drogi oddechowe, przenikaj rwnie do nerek i do moczu. Dziaanie ich jest o wiele agodniejsze od dziaania gorczycy czarnej (Brassica nigra), nie wystpuj wic szkodliwe objawy uboczne. W dawkach normalnie zalecanych mona stosowa u dzieci; modziey i osb starszych. Sok z rzodkwi czarnej jest do bogaty w sole mineralne, witamin C i cukry i dlatego powinien by traktowany jako rodek remineralizujcy i oglnie wzmacniajcy (roborans). Dziaania uboczne. Due dawki soku, zwaszcza przyjte na czczo, mog u niektrych osb spowodowa podranienie i przekrwienie bony luzowej odka. Zastosowanie. W przewlekych stanach zapalnych i uszkodzeniach wtroby, zmniejszonym wytwarzaniu ci i jej zastoju, przewlekych cholecystopatiach, skonnoci do kamicy ciowej, pomocniczo w kamicy ciowej, taczce, atonii pcherzyka ciowego. Rwnie w niektrych schorzeniach przewodu pokarmowego, dugo utrzymujcych si dyspepsjach, atonii jelit, nieycie odka i dwunastnicy, aerofagii, bolesnych wzdciach, nieregularnych wyprnieniach. Ponadto jako adiuvans w przewlekej skazie moczanowej, zapaleniu miedniczek nerkowych i pcherza na tle bakteryjnym. Przeciwwskazania. Ostry i podostry nieyt odka, jelit i nerek, silne zapalenie wtroby. Postacie leku. Rad. Raphani nigri recens wiey korze w postaci saatki, w iloci 50150 g dz.; Succ. Raphani recens sok wycinity ze wieych korzeni (przechowywa-w lodwce do 2 dni), pi 12 kieliszki 23 razy dz. godzin przed posikiem. Preparaty zawierajce wycigi z korzeni rzodkwi czarnej prep. Raphacholin, 3 razy dz. po 12 dra. w chorobach wtroby, drg ciowych i przewodu pokarmowego; prep. Raphalamid 12 dra. 3 razy dz., zastosowanie jak wyej; prep. Rettich-Pflanzensaft (RFN), sok ze wieych korzeni rzodkwi w chorobach wtroby i pcherzyka ciowego.

220

RAUWOLFIA SERPENTINA RAUWOLFIA MIJOWA

Ang. Rauwolfia; franc. Rauwolfia; niem. Rauwolfie; ros. Rauwolfija zmeinaja. Wystpowanie. W tropikalnej strefie Azji, gwnie w Indiach; uprawiana w kilku krajach. Surowiec. Korze rauwolfii Radix Rauwolfiae. Inne gatunki Rauwolfia canescens z Indii oraz Rauwolfia vomitoria z Afryki tropikalnej, su przewanie do otrzymywania alkaloidw. Gwne zwizki. Mieszanina ponad 30 alkaloidw w iloci do 1,3%, z ktrych najwiksze znaczenie w lecznictwie maj rezerpina, dezerpidyna i rescynamina oraz ajmalina. Dziaanie. Rezerpina hypotonicum, sedativum; ajmalina cardiosedativum. Korze rauwolfii, zarwno zesp wszystkich zwizkw czynnych (Alcaloida Rauwolfiae omnia), jak i pojedyncze alkaloidy rezerpina, dezerpidyna i rescynamina s zwizkami sympatykolitycznymi, blokuj obwodowe i orodkowe nerwy adrenergiczne i obniaj poziom noradrenaliny oraz serotoniny w tkankach. Hamuj rwnie czynno orodkw wspczulnych, mianowicie orodka naczynioruchowego (spadek cinienia ttniczego krwi), orodka oddechowego (nieznaczne zmniejszenie czstotliwoci oddechu), orodkw podwzgrzowych (spadek temperatury ciaa). Rwnoczenie s pobudzane niektre orodki przywspczulne, przez co nastpuje zwikszenie wydzielania sokw trawiennych, wzmoenie perystaltyki jelit oraz zmniejszenie diurezy. Zasadniczym dziaaniem, wykorzystywanym szeroko w lecznictwie, jest obnianie cinienia krwi, natomiast pozostae dziaanie traktuje si obecnie jako uboczne. Alkaloidy rauwolfii wywieraj take wpyw na twr siatkowaty (formatio reticularis) w rdzeniu przeduonym i zmniejszaj wraliwo na bodce zewntrzne. W konsekwencji znosz uczucie niepokoju i napicia emocjonalnego, bez naruszania procesw kojarzenia, zmniejszaj nieznacznie aktywno motoryczn i uatwiaj zasypianie. Ajmalina ma waciwoci przeciwarytmiczne, analogiczne do chinidyny. Reguluje zaburzenia rytmu serca wskutek zmniejszania pobudliwoci minia sercowego na bodce, przedua czas przewodzenia, zmniejsza czstotliwo skurczw oraz wewntrzkomrkowe rozprzestrzenianie pobudzenia. W konsekwencji nastpuje zablokowanie elektrycznej pobudliwoci serca. Dziaania uboczne. Rezerpina powoduje linotok, nudnoci, bl gowy, tachykardi, uszkodzenie bony luzowej odka (po duszym stosowaniu moe wywoa wrzd odka), obrzk bony luzowej nosa; ajmalina moe uszkodzi wtrob (taczka cholestatyczna), a po drugim stosowaniu

221

spowodowa agranulocytoz (konieczno kontroli obrazu krwi). Zastosowanie. Mieszanin wszystkich alkaloidw oraz pojedyncze alkaloidy (rezerpin, dezerpidyn i rescynamin) stosuje si w rnych formach nadcinienia ttniczego, zwaszcza jeli przebiegaj one z nadpobudliwoci nerwow. W szczeglnoci w lekkich stanach nadcinienia, w okresie cinienia chwiejnego i ustalonego (okres II i III choroby), jak rwnie w nadcinieniu na tle nefropatii, tyreotoksykozy, klimakterium, choroby nowotworowej i zatrucia ciowego. Rwnie w stanach psychotycznych i nerwicowych przebiegajcych z uczuciem niepokoju lub lku, w zbytnim pobudzeniu ruchowym i agresywnoci, zwaszcza u osb starszych i z postpujc miadyc mzgu. Ajmalina znajduje zastosowanie w czstoskurczu napadowym, w skurczach dodatkowych przedsionkowych i komorowych, w ostrym napadowym migotaniu przedsionkw, wieloogniskowych skurczach dodatkowych oraz w tachykardiina tle tyreotoksykozy. Przeciwwskazania. Rezerpina i zesp alkaloidw: wrzd odka i dwunastnicy, -daleko zaawansowana miadyca, nowotwr sutka, cikie uszkodzenia nerek, endogenne depresje; ajmalina: blok przedsionkowokomorowy II stopnia, bradykardia, powane uszkodzenia miszu wtroby. Postacie leku. Preparaty zawierajce zesp alkaloidw rauwolfii: Serpadex, dawki po 12 dra. 23 razy dz. w nadcinieniu i neurozach; analogiczne prep. Rauwasan (NRD), Rauwaplex (CSRS) i Raunatin (ZSRR); prep. Resergot z dodatkiem alkaloidw sporyszu i pokrzyku, dawki 13 dra. 3 razy dz. po jedzeniu w nadcinieniu i neurozach. Preparaty zawierajce sam rezerpin: Raupasil, tabl, i amp., dawki 0,1 mg pro dosi i stopniowo do 0,5 mg pro dosi 34 razy dz. w nadcinieniu, w chorobach psychicznych i alkoholizmie do 10 mg dz.; prep. analogiczne Rauwasedin (NRD), Reserpin (CSRS i ZSRR). Preparaty zawierajce rezerpin z dodatkiem innych zwizkw i stosowane w nadcinieniu: Retiazyd z hydrochlorotiazydem, dawki 12 tabl. rednio 23 razy dz.; preparat analogiczny Erpozid (WRL); prep. Raudiazin z dwuhydralazyn, dawki 1/212 tabl. 23 razy dz.; Rauminal z fenobarbitalem, dawki po i tabl. 34 razy dz.; Theoserpin z fenobarbitalem i teobromin, dawki 1 tabl. 23 razy dz.; Bipressin z binazyn, dawki 1 tabl. 23 razy dz.; Paxil z glutetimidem, dawki 1 dra. 23 razy dz. w nerwicach. Preparaty zawierajce ajmalin s stosowane w arytmii: Gilurytmal (RFN), Tachmalin (NRD), Ajmalin (ZSRR), dawki 1 dra. 13 razy dz.

222

RHAMNUS CATHARTICA SZAKAK POSPOLITY

Ang. Buckthornj franc. Neprun purgatif; niem. Kreuzdorn; ros. Zoster sabitielnyj. Wystpowanie. Niemal w caej Europie, w Polsce do powszechnie w lasach i zarolach. Surowce. Owoc. szakaku pospolitego Fructus Rhamni catharticae (syn. Baccae Spinae cervinae); kora szakaku pospolitego Cortex Rhamni catharticae. Gwne zwizki. Mieszanina wolnych i zwizanych glikozydowo antrazwizkw ok. 0,7% (m.in. glukofrangulina, frangulina), flawonoidy (m.in. kwercetyna, ramnetyna), cukry i sole mineralne. Kora zawiera 2 2,59% antrazwizkw (m.in. frangulin, emodyn), flawonoidy, garbnik. Dziaanie. Laxativum, cholereticum. Owoce i kora szakaku pospolitego dziaaj przeczyszczajce, analogicznie do. innych surowcw zawierajcych antrazwizki (patrz: rozdzia Farmakodynamika str. 283). Wyprnienie nastpuje po upywie 810 h od przyjcia leku. Kora szakaku jest piciokrotnie mniej aktywna od Cort. Frangulae, natomiast owoce szakaku maj niemal rwnorzdne dziaanie przeczyszczajce, pomimo e zawieraj kilkakrotnie mniej antrazwizkw. Wycigi z szakaku pobudzaj wtrob do zwikszonego wytwarzania ci (cholereticum), wywieraj rwnie nieznaczne dziaanie bakteriobjcze. Antrazwizki s wydalane przewanie z kaem, maa ilo jest usuwana z moczem, ktry w przypadku odczynu zasadowego barwi si na brunatnoczerwono, natomiast minimalne iloci przenikaj do mleka matek karmicych i nadaj mu waciwoci przeczyszczajce. Dziaania uboczne. Patrz: Aloe ferox. Zastosowanie. W przewlekych zaparciach atonicznych i spastycznych lub w przejciowych, spowodowanych rnymi czynnikami (otyo, zanik ruchw perystaltycznych, skurcze w obrbie jelita grubego, zapalenie lub owrzodzenie okrnicy i odbytnicy, wielodniowe unieruchomienie w ku, rekonwalescencja po cikich chorobach lub zabiegach chirurgicznych i inne). Pomocniczo jako rodek ciotwrczy i ciopdny (tylko w odpowiednich mieszankach z innymi surowcami). Przeciwwskazania. Patrz: Aloe ferox. Postacie leku. Fruct. Rhamni cathart. pulv. w dawce 35 g w miodzie lub w powidach liwkowych wieczorem jako laxativum; jeli po 810 h nie nastpi wyprnienie, przyj dodatkowo 23 g. Dec. Fruct. Rhamni cathart. 111/2 yki owocw na szklank wody (gotowa 35 min, przecedzi), pi wieczorem V2 szklanki, a gdy rano nie nastpi wyprnienie, wypi reszt odwaru. Wycigi wodne

223

(odwar, napar) s mniej aktywne od sproszkowanego surowca, gdy niektre antrazwizki (np. wolne aglikony antrachinonowe) nie rozpuszczaj si w wodzie. Cort. Rhamni cathart. wycznie jako skadnik recepturowych mieszanek przeczyszczajcych i ciopdnych.
RHEUM PALMATUM RZEWIE BONIASTY

Ang. Chinese Rhubarb; franc. Rhubarbe de Chine; niem. Rhubarber; ros. Riewien tangutskij. Wystpowanie. W grskich rejonach Chin i Tybetu, obecnie uprawiany w wielu krajach, rwnie w Polsce. Pokrewny gatunek Rheum olficinale dostarcza rwnowartociowego surowca. Surowice. Korze rzewienia Radix Rhei. Gwne zwizki. Mieszanina licznych antrazwizkw (do 6%, lecz nie mniej ni 3%), z ktrych najwaniejsze s poczenia glikozydowe (sennozydy A, B, mono- i dwuglikozydy emodyny, aloeemodyny, reiny, chryzofanolu i fiscjonu), nastpnie poczenia nie-glikozydowe o charakterze mieszanych dwuantronw (m.in. palmidyny A, B, C, D, reidyny A, B, C i sennidyny A, B, C) oraz wolne antrachinony stanowice geniny antraglikozydw. Ponadto garbniki skondensowane, ywice, flawonoidy (m.in. rutyna), wglowodany (m.in. skrobia), kwasy organiczne, sole mineralne (m.in. szczawian wapnia). Dziaanie. Laxativum, cholagogum, stomachicum, adstringens. Surowiec zawiera dwie grupy zwizkw o przeciwstawnych dziaaniach: antrazwizki oraz garbniki. Zalenie od dawki powoduje agodne przeczyszczenie lub lekkie zaparcie. Antrazwizki wzmagaj ruchy perystaltyczne jelita grubego i po upywie 810 h od chwili przyjcia leku dziaaj przeczyszczajce. (Patrz: rozdzia Farmakodynamika str. 283). Antrazwizki zawierajce wolne grupy hydroksylowe, maj rwnie waciwoci antybiotyczne oraz zwikszaj nieznacznie ilo wytwarzanej w wtrobie ci. Zawarte w surowcu garbniki dziaaj typowo dla tej grupy zwizkw (patrz: rozdzia Farmakodynamika, str. 292). Po podaniu doustnym sproszkowanego korzenia rzewienia lub przetworu, garbniki docieraj do okrnicy, cz si m.in. z biakow czci receptorw waciwych dla antrazwizkw i przeszkadzaj-w interakcji receptor antrazwizek. Gdy stosuje si odpowiednio mae dawki surowca, wwczas dziaanie zapierajce garbnikw uzyskuje przewag nad dziaaniem przeczyszczajcym antrazwizkw, natomiast po dawkach wikszych sytuacja jest odwrotna. Ponadto rzewie oraz jego wycigi, ze wzgldu na gorzki smak, pobudzaj odek do zwikszonego wytwarzania soku trawiennego i liny (stomachicum), przyspieszaj i uatwiaj trawienie.

224

Dziaania uboczne. Patrz: Aloe ferox. Zastosowanie. W maych dawkach w niedokwanoci (hypoaciditas) z towarzyszcymi jej objawami brakiem aknienia, wzdciami, blami epigastrycznymi, rwnie w zmniejszonym przyswajaniu skadnikw pokarmu, pomocniczo w przewlekych nieytach odka przebiegajcych z niedoborem soku odkowego oraz w mao nasilonych biegunkach. W dawkach wikszych stosuje si rzewie jako rodek przeczyszczajcy w zaparciach atonicznych, osabieniu ruchw perystaltycznych okrnicy, pomocniczo w otyoci. Rwnie w zaparciach spastycznych, lecz cznie z lekami rozkurczajcymi (np. Pilocarpinum hydrochloricum, Scopolan, Tinct. Chelidonii) oraz w zaparciach po zabiegach chirurgicznych, po wielodniowym przebywaniu w ku itp. Jako rodek ciopdny tylko w poczeniu z innymi surowcami lub przetworami z grupy cholagoga. Przeciwwskazania. Patrz: Aloe ferox. Korze rzewienia wchodzi w skad granulatw Betagran, Cholegran i Pulvis Magnesio cum Rheo oraz suy do otrzymywania Extr. Rhei siec., Tinct. Rhei spirit. oraz Tinct. Rhei vinosa. Wycig pynny wchodzi w skad syropu Rhelax, wycig suchy w skad dra. Alax. Dawkowanie. Rad. Rhei pulv. dorosym 0,52,0 g pro dosi jako laxans, dzieciom 29 lat 0,10,5 g, zalenie od wieku, starszym dzieciom 0,51,0 g; dorosym 0,020,05 g pro dosi 24 razy dz. przed jedzeniem jako stomachicum i digestivum. Tabulettae Rad. Rhei 0,5 g dorosym 14 tabl. jako laxans, 1/41/2 tabl. jako agodny obstipans i sfomachicum. Tinct. Rhei spirit. dorosym 12 yeczki w szklanki wody wieczorem jako laxans; 1040 kropli w kieliszku wody jako stomachicum i digestivum. Tinct. Rhei vinosa dzieciom modszym 1040 kropli pro dosi w maej iloci wody 23 razy dz., dzieciom starszym 1/21 yeczk dz. dorosym 12 yeczki dz. jako agodny obstipans i digestivum. Extr. Rhei siec. w dawce 0,30,5 g pro dosi dorosym, jako laxans. Pulvis Magnesio cum Rheo dla dzieci 1/21 yeczka jako rodek przeczyszczajcy. Obecnie nie stosuje si wycigw wodnych (napar, odwar), gdy s mniej skuteczne od wycigw alkoholowych.
RIBES NIGRUM PORZECZKA CZARNA

Ang. Black Current; franc. Groseillier noir (Cassis); niem. Schwarze Johannisbeere; ros. Smorodina czernaja. Wystpowanie. W Europie i Azji, w Polsce w lasach i zarolach, czsto hodowana.

225

Surowiec. Li porzeczki czarnej Folium Ribis nigri. Gwne zwizki. Olejek eteryczny (m.in. sabinen, fenol, -naftol), garbniki, kwasy organiczne, sole mineralne (m.in. br i magnez), flawonoid. Dziaanie. Diureticum, antiphlogisticum. Wycigi z lici wzmagaj przesczanie w kbkach nerkowych i czciowo hamuj resorpcj zwrotn w cewkach (olejek eteryczny). Zwikszaj ilo wydalanego moczu oraz produktw przemiany purynowej, gwnie kw. moczowego i innych metabolitw. Powoduj rwnie stopniowy zanik obrzkw, popraw krenia i porednio czynnoci serca. Na bony luzowe odka i jelit wywiera dziaanie przeciwzapalne (garbnik, zwizki boru) i sabe cigajce oraz hamuj rozwj drobnoustrojw. Waciwoci na potne surowca s b. sabe i maj mae znaczenie praktyczne. Zewntrznie odwar dziaa jako rodek cigajcy i przeciwbakteryjny (pukanka). Zastosowanie. Jako rodek moczopdny, np. wraz z Fruct. Juniperi, Herb. Hyssopi, Fl. Lavandulae, Fl. Callunae, Rad. Ononidis, Herb. Equiseti, Rad. Petroselini, Peric. Phaseoli, Herb. Solidaginis; pomocniczo w skazie moczanowej (jako adiuvans allopurinolu), np. wraz z Fl. Ulmariae, Herb. Asperulae, Cort. Fraxini. Rwnie w nieycie odka i jelit np. wraz z Herb. Polygoni avic., Fol. Fragariae, Rad. Symphyti, Herb. Hyperici, Fol. Menthae pip., Fol. Urticae, Fol. Juglandis i Herb. Cnici bened. Zewntrznie jako pukanka w zapaleniu bon luzowych jamy ustnej i garda, korzystnie wraz z Fol. Salviae, Fl. Millefolii, Fol. Plantaginis. Postacie leku. Dec. Fol. Ribis nigri 111/2 yki lici na szklank, wody (gotowa 5 min, przecedzi), do pukanek i tylko wyjtkowo doustnie po 1/31/2 szklanki 23 razy dz. jako rodek przeciwzapalny, natomiast jako moczopdny z reguy w mieszance z innymi zioami.
RICINUS COMMUNIS RCZNIK POSPOLITY

Ang. Castor oil-plantj franc. Ricin commun; niem. Wunderbaum; ros. Kleszczewina obyknowiennaja. Wystpowanie. W tropikalnej Afryce, obecnie uprawiany w wielu krajach o klimacie gorcym, gwnie w Indiach. Surowiec. Nasienie rcznika Semen Ricini, z ktrego toczy si olej rcznikowy Oleum Ricini (pozbawiony trujcej substancji biakowej). Gwne zwizki. Olej zawiera glicerydy nastpujcych kwasw

226

tuszczowych: kw. rycynolowego ok. 90%, kw. olejowego i kw. linolowego ok. 8%, kw. stearowego ok. 2%. Olej atwo rozpuszcza si w etanolu. Dziaanie. Purgans. Po podaniu doustnym olej dociera do dwunastnicy, emulguje si z ci i w rodowisku zasadowym zostaje zhydrolizowany przez lipaz trzustkow do gliceryny i kw. rycynolowego. Cz kw. rycynolowego przechodzi w sole potasowe i sodowe, czyli w mydl, ktre z wolnym kw. rycynolowym silnie drani bon luzow jelit, wzmagaj ruchy perystaltyczne, rozszerzaj naczynia krwionone, zwikszaj przenikanie wody przez ciany jelit do ich wiata oraz rozrzedzaj zawarto jelita grubego. Po upywie 6 h od chwili przyjcia oleju nastpuje agodne i zwykle bezbolesne papkowate wyprnienie. Zewntrznie olej dziaa przeciwzapalnie i osaniajco. Dziaania uboczne. Nawet w dawkach leczniczych olej drani jelito cienkie, powoduje przekrwienie jelita grubego i narzdw miednicy maej. Zastosowanie. W zaparciach uporczywych oraz w zatruciach pokarmowych o agodnym przebiegu, zwaszcza u dzieci i modziey. Rwnie jako rodek przeczyszczajcy po przyjciu niektrych lekw przeciwrobaczycowych, np. tymolu, askarydolu. Zewntrznie na skr w 510% maciach, np. w ojotokowym zapaleniu skry (dermatitis seborrhoica), _ widzie skry, trdziku oraz przy nadmiernym wysuszeniu skry, poraeniu promieniami sonecznymi, oparzeniu. Rwnie do usuwania dranicych substancji z oka i jako rozpuszczalnik niektrych lekw stosowanych w okulistyce. Przeciwwskazania. Zapalenie wyrostka robaczkowego, owrzodzenie jelit, krwawienia wewntrzne, zaawansowana cia, okres miesiczkowania. Postacie leku. Ol. Ricini dorosym doustnie 12 yki pro dosi lub 46 kaps. 2 g; dzieciom yki pro dosi lub 23 kaps. 2 g. Przykry smak oleju mona poprawi dodaniem soku owocowego.
ROBINIA PSEUDACACIA ROBINIA AKACJOWA

Ang. Black Locust; franc. Acacia commuri; niem. Gemeine Robinie; ros. Bieaja akacija onaja. Wystpowanie. W Ameryce Pnocnej, przeniesiona do Europy i powszechnie sadzona, rwnie w Polsce. Surowiec. Kwiat robinii akacjowej Flos Pseudacaciae (Flos Robiniae). Gwne zwizki. Glikozydy flawonoidowe i ich aglikony (m.in.

227

robinina, akaciina, kemferol i apigenina) oraz biozydy (m.in. biokwercetyna), olejek eteryczny (m.in. farnesol, linalol), zwizki cukrowe, kwasy organiczne i leukoantocyjanozyd. Dziaanie. Diureticum. Wycigi z surowca po podaniu doustnym zwikszaj ilo wydalanego moc/u. W badaniach farmakologicznych na psach stwierdzono zwikszenie diurezy o 1740%. Wykazano, e najbardziej aktywnym flawonoidem jest robinina, w nieco mniejszym stopniu jej aglikon kemferol oraz, e wymienione zwizki dziaaj moczopdnie tak samo skutecznie jak rwnowane dawki Coffeinum natrium benzoicum. Na tej podstawie uznano, e kwiaty robinii akacjowej s aktywnym i skutecznym rodkiem moczopdnym. Zastosowanie. W stanach zapalnych nerek i drg moczowych, przy osabieniu przesczania kbkowego i zmniejszonej diurezie, uszkodzeniu nerek w wyniku zakaenia bakteryjnego, zatruciu toksynami i niektrymi zwizkami egzogennymi, np. aflatoksynami, rodkami ochrony rolin (pestycydy), niektrymi chemioterapeutykami. Rwnie w niewydolnoci krenia i powstaych na tym tle obrzkach, zatrzymaniu elektrolitw i wody w organizmie. Pomocniczo w chorobie reumatycznej, w niektrych schorzeniach skrnych. Zastosowanie w homeopatii. Nadkwasota u dzieci i dorosych. Wskazaniem do zastosowania robinii jest oglne zakwaszenie, ktrego objawami s: gwatowne kwane odbijania, kwany smak w ustach, bardzo kwane wymioty, kwane stolce, kwany zapach dziecka. Postacie leku. Dec. Flor. Pseudacaciae 11/22 yki kwiatw na 2 szklanki wody, pi po szklance odwaru 2 razy dz. Surowiec czciej jest stosowany jako skadnik moczopdnych recepturowych mieszanek zioowych.
ROSA CANINA RA DZIKA

Ang. Dog Rose; franc. Eglantier; niem. Hunds-Rose; ros. Szipownik sobaczyj. Wystpowanie. W Europie, Azji Mniejszej, pn. Afryce; w Polsce powszechnie na caym obszarze. Surowiec. Owoc ry Fructus Rosae (Fructus Cynosbati). Z niektrych pokrewnych gatunkw ry otrzymuje si rwnowartociowy surowiec, czsto zawierajcy wicej witaminy C (kwasu askorbowego). Gwne zwizki. Kwasy askorbowy i dehydroaskorbowy 0,61,8% (niekiedy 46%), flawonoidy (m.in. astragalina, izokwercytryna), witaminy A, B1, B2, E i K, garbnik, kwasy organiczne (m.in. kw.

228

jabkowy do 1,5%), olejek eteryczny 0,03%, pektyny, zwizki cukrowe, sole mineralne. Dziaanie. Metabolicum, tonicum, diureticum, cholagogum. Warto lecznicza owocw ry zaley przede wszystkim od zawartoci witaminy C oraz synergistycznie dziaajcych flawonoidw. Organizm czowieka nie wytwarza wit. C, a dzienne zapotrzebowanie na ni wynosi: dla mczyzny 75 mg, kobiety 70 mg (w okresie ciy do 100 mg, laktacji - 150 mg), dla dzieci w wieku 13 lat 35 mg i odpowiednio do wieku coraz wicej (chopcy 1320 lat 90100 mg, dziewczta 80 mg). Zapotrzebowanie to powinno by pokryte przez spoywane pokarmy (jarzyny, owoce), ale w stanach chorobowych, zwaszcza przy wysokiej gorczce, wystpuje niedobr wit. C, ktry mona wyrwna podawaniem preparatw syntetycznie otrzymywanej witaminy C (tabletki, ampuki) lub wycigami z dzikiej ry zawierajcymi naturaln witamin C. Midzy syntetyczn a naturaln witamin C nie ma rnic chemicznych, s natomiast wyrane rnice w szybkoci wchaniania z przewodu pokarmowego i w skutecznoci dziaania. Naturalna wit. C jest 35-krotnie bardziej aktywna ni syntetyczna, szybciej osiga i duej utrzymuje niezbdne stenie w organizmie, gdy towarzyszce jej flawonoidy i kwasy organiczne chroni j przed rozkadem. Witamina C jest zwizkiem o bardzo szerokim zakresie dziaania. Uczestniczy w procesach oksydoredukcyjnych (w tkankach oddaje dwa atomy wodoru, po czym jest redukowana przez glutation do zwizku pierwotnego); w biosyntezie. kolagenu, w zachowaniu elastycznoci i odpornoci woniczek (hamowanie aktywnoci hialuronidazy i zapobieganie depolimeryzacji kw. hialuronowego), konwersji kw. foliowego do folinowego; biosyntezie cholesterolu, niektrych prostaglandyn (np. w oskrzelach) i interferonu; w procesie krzepliwoci krwi, wydzielania niektrych hormonw (np. 17hydroksykortykosterydw z kory nadnerczy) i innych. W ostatnich latach wykazano uyteczno duych dawek wit. C w zapobieganiu i leczeniu tzw. choroby z przezibienia (common cold) na tle wirusowym i bakteryjnym oraz uzyskano nowe dane o roli tego zwizku w organizmie. Stwierdzono, e wit. C jest w duej iloci magazynowana w krwinkach biaych i pytkach, e uczestniczy w hamowaniu aktywnoci histaminy i chroni przed niektrymi skutkami stresu oraz, e pobudza mikrosomalny ukad enzymatyczny, ktry uatwia destrukcj rnych endogennych zwizkw. Wycigi z owocw ry rwnie nieznacznie dziaaj ciopdnie i moczopdnie, prawdopodobnie dlatego, e maj waciwoci przeciwskurczowe obejmujce minie gadkie drg moczowych i ciowych oraz jelit (flawonoidy). Ze wzgldu

229

na zawarto licznych witamin mog by traktowane jako rodek oglnie wzmacniajcy (tonicum). Dziaania uboczne. Normalnie stosowane i wysze dawki wycigw z owocw ry nie wywieraj adnych szkodliwych dziaa, natomiast syntetyczna wit. C, podawana przez duszy okres w bardzo duych dawkach (np. w chorobie z przezibienia do 8 g dz.), moe powodowa przyzwyczajenia i po zmniejszeniu dawek prowadzi do wystpienia objaww gnilca. U niektrych osb z predyspozycj, nastpuje konwersja znacznych iloci wit. C do szczawianw. Zastosowanie. Wycigi z owocw ry oraz preparaty wit. C podaje si jako lek gwny w objawach gnilca lub zapobiegawczo, natomiast jako rodek pomocniczy w wielu innych schorzeniach. Ze wzgldu na utrudnion resorpcj kw. askorbowego z pokarmw naley go podawa w biegunce, zapaleniu odka i jelit, chorobie wrzodowej, zanikowym nieycie bony luzowej przewodu pokarmowego, niedokwanoci, jak rwnie po podaniu niektrych chemioterapeutykw lub specjalnej diety. Z powodu zwikszonego wydalania i rozkadu wit. C, naley j podawa w dugo trwajcych chorobach zakanych (np. czerwonka, dur brzuszny, zapalenie puc, rozlege oparzenia, choroba reumatyczna). Rwnie w innych schorzeniach wskazane jest podawanie wit. C, np. w przezibieniu, zapaleniu wtroby, kobietom w okresie ciy, laktacji, rekonwalescentom, dzieciom i osobom w wieku podeszym, w oglnym osabieniu i zmczeniu oraz w stanach stresu. Jako rodek moczopdny i ciopdny stosuje si owoce ry wycznie w recepturowych mieszankach zioowych. Przeciwwskazania. W kamicy szczawianowej (tylko w przypadku duych dawek przekraczajcych 3 g dz.), ostronie dawkowa w zwikszonej krzepliwoci krwi i skonnoci do zakrzepw. Owoce ry wchodz w skad mieszanki zioowej Cardiosan, a wycigi w skad kropli Neocardin i pynu Cholesol. Postacie leku. Dec. Fruct. Rosae 221/2 yki rozdrobnionych owocw na 2 szklanki wody (gotowa 3 min, odstawi na 10 min, przecedzi), pi 1/21/3 szklanki 34 razy dz. jako rodek wzmacniajcy i metaboliczny. Preparaty zawierajce wycigi z surowca: prep. Cholosas (ZSRR) doustnie w schorzeniach wtroby i kamicy ciowej; prep. Karotolin (ZSRR) zewntrznie w dermatozach. Preparaty zawierajce witamin C: Vitaminum C (Polfa) i Celaskon (CSRS) dra., amp., doustnie dawki 0,10,5 g pro die, a w chorobie z przezibienia 0,51,0 g pro dosi 15 razy dz. w cigu 35 dni, doylnie lub dominiowo 0,11,0 g jednorazowo lub w 2 dawkach; profilaktycznie 0,050,1 g pro die, natomiast kobietom w ciy i karmicym 0,20,3 g pro die w cigu 10

230

15 dni, nastpnie po 0,1 g pro die do koca laktacji; prep. Ascofer dra. stosowane m.in. w niedokrwistoci i rekonwalescencji; prep. Effervit-Calcium granulat; prep. Glucovit proszek.
ROSMARINUS OFFICINALIS ROZMARYN LEKARSKI

Ang. Rosemary; franc. Rosmarin officinal; niem. Rosmarin; ros. Rozmarin aptecznyj. Wystpowanie. W krajach rdziemnomorskich, rwnie tam uprawiany. Surowiec. Li rozmarynu Folium Rosmarini. Gwne zwizki. Olejek eteryczny do 2,5% (m.in. cyneol ok. 30%, borneol, kamfen, linalol), flawonoidy (m.in. pochodne luteoliny i apigeniny), kwasy wielofenolowe (m.in. kw. rozmarynowy, kw. kawowy), trjterpeny (m.in. kw. ursolowy, kw. oleanolowy), garbnik, goryczka pikrosalwina ok. l,2%, fitosterole (m.in. (5-sytosterol). Dziaanie. Spasmolyticum, diureticum, cholagogum. Licie rozmarynu zmniejszaj stany skurczowe mini gadkich jelit, drg ciowych i moczowych oraz w maym stopniu obwodowych naczy krwiononych (obecno olejku eterycznego). Przywracaj normalne ruchy perystaltyczne i mog by uwaane za rodek wiatropdny, uatwiaj wydalanie moczu oraz przepyw ci do dwunastnicy. Surowiec pobudza rwnie czynno wydzielnicz odka i poprawia trawienie (obecno goryczki), ma waciwoci moczopdne (flawonoidy), ktre w poczeniu z przeciwskurczowymi daj uchwytne zwikszenie iloci wydalanego moczu. Surowiec wykazuje dziaanie ciopdne i ciotwrcze. Napar z lici rozmarynu, przyjty w maej iloci, ma waciwoci wzmacniajce, gdy podwysza sprawno fizyczn nawet u rekonwalescentw i osb starszych. Stosowany zewntrznie rozszerza naczynia wosowate, wywoujc agodne przekrwienie, dziaa te bakteriobjczo, zwaszcza na paciorkowce i gronkowce. Zastosowanie. Doustnie jako napar w stanach skurczowych jelit, drg ciowych i moczowych, pomocniczo w kamicy ciowej, lekkich zaburzeniach trawiennych, niedostatecznym wytwarzaniu ci, niedokwanoci, dystonii wegetatywnej. Zewntrznie w blach miniowych, nieznacznym osabieniu krenia obwodowego, pomocniczo w zapaleniu opucnej i dermatozach na tle bakteryjnym. W lecznictwie ludowym jako pobudzajcy krwawienia miesiczkowe, a w duych dawkach jako rodek poronny. Postacie leku. Inf. Fol. Rosmarini napar z yki zi na szklank gorcej wody, pi 1/4 szklanki 3 razy dz. jako rodek przeciwskurczowy; napar ten suy rwnie do okadw,

231

natomiast do kpieli napar z 50 g lici na 23 litry wody i dopeni do 1/3 objtoci wanny (temp. 3738C, czas kpieli 1520 min). Surowiec jest do czstym skadnikiem mieszanek zioowych ciopdnych, moczopdnych, uspokajajcych i przeciwskurczowych. Zewntrznie silniej od naparu dziaa olejek eteryczny Oleum Rosmarini, ktrego jednak brak w handlu.
RUBIA TINCTORUM MARZANNA BARWIERSKA

Ang. Dyer's Madder; franc. Garance; niem. Frberrte; ros. Mariena krasilnaja. Wystpowanie. W pdn. Europie i w Azji Mniejszej. Uprawiana w niektrych krajach europejskich. Surowiec. Kcze marzanny barwierskiej Rhizoma Rubiae tinctoriae. Gwne zwizki. Glikozydy dwu- i trjoksyantrachinonowe (kw. ruberytrynowy i galiozyna) w iloci 3,03,8% oraz produkty hydrolizy (m.in. alizaryna, purpuryna), garbniki, zwizki pektynowe, asperulozyd, wglowodany (do 15%), kwasy organiczne (m.in. kw. cytrynowy), sole mineralne. Dziaanie. Urologicum, spasmolyticum, diureticum. Wycigi z surowca wywieraj specyficzne dziaanie na drogi moczowe oraz na kamienie moczowe, przede wszystkim na zogi fosforanw i szczawianw wapnia. Pod wpywem zwizkw czynnych marzanny barwierskiej: galiozyny i kw. ruberytrynowego, nastpuje najpierw stopniowe rozpadanie si, a nastpnie powolne rozpuszczanie kamieni fosforanowych lub szczawianowych. Potwierdzaj to liczne obserwacje na ludziach, a ostatnio rwnie dowiadczenia in vitro. Badania prowadzone na zwierztach wykazay, e wycigi z marzanny s w stanie przeszkodzi tworzeniu si kamieni moczowych zawierajcych wap, co poszerza zakres ich dziaania o waciwoci profilaktyczne. Omawiany surowiec dziaa rwnie na minie gadkie w obrbie drg moczowych. Zmniejsza napicie ciancewek nerkowych, moczowodw i pcherza, wzmaga jednoczenie nieznacznie perystaltyk moczowodu, uatwiajc tym samym przesuwanie si zogw kamieni w drogach moczowych oraz ich rozpad na mniejsze fragmenty, ktre w zetkniciu ze zwizkami czynnymi marzanny ulegaj rozpuszczeniu i wydaleniu. Wbrew dawnym doniesieniom, wycigi z surowca nie maj wpywu na zmian odczynu moczu i nie powoduj jego zakwaszenia, natomiast zabarwiaj go na kolor czerwony, wskutek wydalania intensywnie barwnych zwizkw alizaryny i purpuryny. Ponadto zwizki te maj

232

waciwoci przeciwbakteryjne i przeciwzapalne, zarwno w drogach moczowych, jak i zewntrznie. Zastosowanie. W kamicy fosforanowej z rwnoczesnym doprowadzeniem pH moczu do wartoci optymalnej 5,25,6 lub w Kamicy szczawianowej z doprowadzeniem moczu do wartoci pH 6,0 6,2, niezalenie od umiejscowienia zogw. Rwnie zapobiegawczo, jeeli analizy moczu wykazuj obecno znaczniejszych iloci skadnikw mineralnych, gdy nastpio instrumentalne usunicie zogw kamieni oraz po operacji usunicia kamieni (ureterolithotomia), w celu zapobieenia ponownemu formowaniu si zogw soli wapniowych. Pomocniczo w stanach zapalnych nerek, przewodw moczowych i pcherza na tle bakteryjnym oraz jako rodek agodnie moczopdny. W lecznictwie ludowym w zapaleniu jelit, nerek i drg ciowych oraz jako rodek zwikszajcy diurez. Przeciwwskazania. Ostre i podostre zapalenie kbkw nerkowych, choroba wrzodowa odka, znaczne osabienie czynnoci nerek wywoane zakaeniem drobnoustrojami chorobotwrczymi, zapalenie lub przerost cian przewodw moczowych. Postacie leku. Wycig z kczy marzanny prep. Rubinex tabl. 0,5 g; Extr. Rubiae tinctorum siccum (ZSRR) tabl. 0,25 g. Doustnie w kamicy nerkowej u dorosych 13 tabl. rozpuszczone w 1/31/2 szklanki wody lub naparu z Viola-fix, 23 razy dz. przed jedzeniem w cigu 2030 dni. Brak dziaa ubocznych. Prep. Rubiolizyna pasta, 1/21 yeczka w szklanki wody 3 razy dz. Preparaty zoone zawierajce m. in. wycig z kczy marzanny: prep. Cystenal (CSRS), flakony 10 ml; dawki po 35 kropli na cukier 30 min przed jedzeniem w kamicy moczowej, 10 kropli 3 razy dz. przy czstych kolkach; prep. Nephrolith (RFN), dra.; dawki 3 razy dz. po 2 dra przed, jedzeniem; prep. Uralyth (RFN), dra. zawierajce m.in. sproszkowane kcze marzanny, dawki 3 razy dz. po 2 dra., dzieciom 2 razy dz. po 2 dra.
RUBUS IDAEUS MALINA WACIWA

Ang. Raspberry; franc. Framboisier; niem. Himbeere; ros. Malina obyknowiennaja. Wystpowanie. W Europie i Azji; w Polsce ronie dziko oraz jest uprawiana na du skal. Surwce. Owoc maliny Fructus Rubi idaei; li maliny Folium Rubi idaei. Gwne zwizki. W owocach mieszanina kwasw organicznych do 2% (m.in. kw. cytrynowy, kw. jabkowy, kw. askorbowy), antocyja-

233

ny (m.in. cyjanidyna), zwizki luzowe i pektyny, lotne zwizki zapachowe (m.in. -jonon, aldehyd benzylowy, alkohol izoamylowy, alkohol -fenylooctowy), inozyt, lecytyna do 0,13%, cukry redukujce. Licie zawieraj garbniki elagowe ok. 4,6%, kwasy organiczne ok. 1,5% (m.in. kw. cytrynowy, kw. mlekowy, kw. askorbowy), zwizki ywicowe, sole mineralne. Dziaanie. Diaphoreticum (owoce), adstringens (licie). Napar z wysuszonych owocw maliny lub syrop ze wieych owocw s d dawna znanym, skutecznym domowym rodkiem napotnym. Pobudzaj one czynno gruczow potowych i wywouj obfite wydzielanie potu po upywie 1/2 1 h od chwili przyjcia leku. Zwizek dziaajcy nie zosta dotychczas wykryty. Licie maliny dziaaj na minie gadkie jelit, macicy i naczy krwiononych sabo rozkurczajce, lecz nieregularnie, ze wzgldu na antagonizm dwch substancji, z ktrych jedna zwiksza, a druga zmniejsza napicie wymienionych narzdw. Wycigi surowca maj rwnie waciwoci cigajce, przeciwzapalne i przeciwbakteryjne (garbniki). Zastosowanie. Owoce maliny stosuje si w bakteryjnych lub wirusowych chorobach gorczkowych, zwaszcza w tzw. chorobie z przezibienia oraz w grypie, jednak rzadko per se. Takie samo zastosowanie ma syrop malinowy. Surowiec jest skadnikiem mieszanek Pyrosan i Reumosan. Licie stosuje si w nieycie odka i jelit, biegunce u dzieci i modziey, zaburzeniach trawiennych, pomocniczo i tylko wraz z innymi zioami jako rodek przeciwskurczowy. Postacie leku. Inf. Fruct. Rubi idaei napar z 2 yek owocw na szklanki ciepej wody, mona doda kieliszka rumu, wypi cao wieczorem przed snem, przyj rwnie salicylany i du dawk witaminy C. Jeeli po godzinie nie wystpi poty, wypi drug szklank naparu. Analogicznie postpowa z naparem z mieszanki Pyrosan (Spec. antipyreticae). Dla dzieci zmniejszy dawk naparu o poow. Syrop malinowy (Sirupus Rubi idaei) 23 yki na szklank wrzcej wody lub naparu z Infl. Tiliae, wypi wieczorem jako rodek napotny. Lici maliny nie stosuje si per se, lecz jedynie jako skadnik mieszanek przeciwbiegunkowych oraz w zastpstwie herbaty (wraz z Fol. Ribis nigri).
RUMEX HYDROLAPATHUM SZCZAW LANCETOWATY

Ang. Patience Dock; franc. Patience; niem. Flussampfer; ros. Szczawie pribrienyj. Wystpowanie. Powszechnie w Europie; w Polsce czsto spotykany na stanowiskach wilgotnych.

234

Surowiec. Korze szczawiu lancetowatego Radix Hydrolapathi. Gwne zwizki. Mieszanina garbnikw pirogalolowych i pirokatechinowych ok. 14%, antrazwizki do 4% (m.in. emodyna, kw. chryzofanowy), zwizki ywicowe i cukrowe, sole mineralne (m.in. duo szczawianu wapnia). Dziaanie. Antidiarrhoicum, desinficiens, tonicum. Surowiec zmniejsza nasilenie biegunki lub zatrzymuje j, poniewa dziaa cigajce na bon luzow jelita grubego (adstringens). Hamuje rozwj drobnoustrojw patogennych, m.in. antybiotykoopornych (antisepticum), zmniejsza stan zapalny (antiphlogisticum) i drobne krwawienia w jelitach (haemostaticum) oraz unieczynnia toksyny bakteryjne i inne szkodliwe produkty przemiany materii (depurativum). Wycigi z korzeni szczawiu, pomimo duej zawartoci garbnikw, dziaaj agodnie zapierajce w biegunkach, gdy znajdujce si w nich mae iloci antrazwizkw pobudzaj perystaltyk jelita -grubego i zmniejszaj w pewnym stopniu skutek wywierany przez garbniki. Warto lecznicz omawianego surowca podwysza znacznie obecno kompleksu biako-elazo, atwo rozpuszczalnego w wodzie i atwo przyswajalnego, sprzyjajcego uchwytnemu zwikszeniu iloci erytrocytw i hemoglobiny (tonicum, antianaemicum). Zastosowanie. W stanach zapalnych przewodu pokarmowego, nadmiernej fermentacji, wzdciach, biegunce bakteryjnej, agodnych zatruciach pokarmowych, zwaszcza u dzieci i osb w wieku podeszym, agodnych dolegliwociach wtroby i w mao nasilonych zaburzeniach trawiennych. Ponadto w niedokrwistoci z niedoboru elaza, blednicy u dzieci, utracie krwi wskutek krwawie wewntrznych, obfitego miesiczkowania lub powanych zranie, rwnie dla rekonwalescentw po zabiegach operacyjnych. Zewntrznie na owrzodzenia, oparzenia I i II stopnia, trudno gojce si rany oraz do irygacji w upawach i zapaleniu pochwy. Zastosowanie w homeopatii. 1. Nieyt grnych drg oddechowych; cieky katar z kichaniem, cigy suchy kaszel, wywoany przez gbszy oddech lub mwienie. Podraniona jest krta i oskrzele do rozgazienia; 2. Suchy, dranicy kaszel grypowy lub w dychawicy oskrzelowej. Postacie leku. Dec. Rad. Hydrolapathi yki korzeni na szklank wody (gotowa 5 min, przecedzi), pi 12 yki 24 razy dz.; zewntrznie od okadw i obmywa, do irygacji rozcieczy 1 : 1 wod. Rad. Hydrolapathi pulv. 50 g i Fol. Urticae pulv. 100 g doda 500 g powide, przyjmowa 111/2 yki 12 razy dz. w blednicy. W biegunce zakanej stosowa w mieszance zioowej wraz z Rhiz. Tormentillae, Cort. Quercus, Fol. Vitis idaeae, Fruct. Myrtilli lub Rhiz. Bistortae.

235

RUTA GRAVEOLENS RUTA ZWYCZAJNA

Ang. Common Rue; franc. Rue fetide; niem. Wein-Raute; ros. Ruta sadowaja. Wystpowanie. W krajach rdziemnomorskich, w Polsce uprawiana. Surowiec. Li ruty Folium Rutae, Gwne zwizki. Furanokumaryny (m.in. rutamaryna, rutaretyna, psoralen, bergapten), olejek eteryczny do 0,7% (m.in. limonen, pinen, nonanon-2. undekanon-2), flawonoidy (m.in. rutyna do 2%), mieszanina licznych alkaloidw do 0,2% (m.in. skimianina, rutamina, graweolina, arboryna), zwizki lignanowe (m.in. sawinina). Dziaanie. Spasmolyticum, uterotonicum, vasotonicum, sedativum. Licie ruty dziaaj przeciwskurczowo na minie gadkie jelit, drg ciowych i moczowych oraz obwodowych naczy krwiononych (obecno furanokumaryn, alkaloidw i olejku). Uatwiaj przepyw ci do dwunastnicy i oprnianie pcherzyka ciowego, zwikszaj nieznacznie ilo wydalanego moczu, obniaj w maym stopniu cinienie krwi i wskutek zmniejszenia wewntrznych oporw, poprawiaj krenie. Rwnoczenie jednak surowiec, po dawkach nieco wikszych od leczniczych, wywouje saby skurcz mini macicy i zwikszenie krwawie miesiczkowych u kobiet. Wane znaczenie ma dziaanie uszczelniajce ciany naczy krwiononych, powodujce, e zwiksza si ich odporno i elastyczno, a zmniejsza amliwo i moliwo uszkodze (obecno flawonoidw). U niektrych osb obserwowano sabe dziaanie uspokajajce, bdce przypuszczalnie nastpstwem dziaania przeciwskurczowego. Dziaania uboczne. Wycigi alkoholowe z lici ruty wywouj nadwraliwo na promienie soneczne i pigmentacj skry; mog te spowodowa nadmierne krwawienia maciczne, a po duych dawkach nawet poronienie. Po dotkniciu wieego ziela ruty osoby uczulone reaguj pcherzowym zapaleniem skry (dermatitis bullosa phytogenes). Zastosowanie. W stanach skurczowych drg ciowych i moczowych oraz zwizanej z tym nadmiernej pobudliwoci nerwowej; rwnie w zaburzeniach w kreniu obwodowym, zwaszcza u osb starszych ze zmianami miadycowymi i osabieniem cian naczy krwiononych. Pomocniczo w zaburzeniach miesiczkowania, nadcinieniu ttniczym, atonii macicy oraz w niedokwanoci, ze wzgldu na gorzki smak furanokumaryn. Wycig z surowca jest skadnikiem pynu Cholesol. Przeciwwskazania. Brak w dawkach podanych, natomiast wiksze iloci, zwaszcza wycigu alkoholowego, s

236

niewskazane dla kobiet w zaawansowanej ciy, w krwawieniach macicznych, obfitym i bolesnym miesiczkowaniu, nad-kwanoci i niskim cinieniu krwi. Interakcja. Z preparatami zawierajcymi sulfonamidy przeciwbakteryjne i przeciwcukrzycowe. Postacie leku. Intr. Rutae dorosym doustnie 2040 kropli 24 razy dz. w kieliszku wody. Wodne wycigi z surowca (napar lub odwar) nie s stosowane per se, gdy wikszo zwizkw czynnych nie rozpuszcza si w wodzie, jednak surowiec stanowi niekiedy skadnik mieszanek zioowych przeciwmiadycowych, nasercowo-kreniowych i uspokajajcych.
SACCHAROMYCES CEREVISIAE DRODE PIWNE

Ang. Brewer's Yeast; franc. Levure de biere; niem. Bierhefe; ros. Droi piwnie. Wystpowanie. S rozmnaane i stosowane w browarnictwie i piekarnictwie. Surowiec. Drode lecznicze Faex medicinalis. S to odgoryczone i wysuszone drode piwne dolnej fermentacji. Gwne zwizki. Substancje biakowe ok. 50%, kwasy nukleinowe do 15%, zwizki tuszczowe ok. 5%, sole mineralne ok. 8% (m.in. wap, fosfor, potas, magnez, elazo), witaminy (m.in. amid kw. nikotynowego 0,3 mg/g, ryboflawina 0,04 mg/g, tiamina 0,12 mg/g), wglowodany, kw. pangamowy (wit. B15), cholina, inozyt, wolne aminokwasy, mikosterole (m.in. ergosterol). Dziaanie. Dieteticum, metabolicum. Drode s wartociowym i atwo dostpnym rdem biaka, zawierajcego wszystkie podstawowe aminokwasy niezbdne dla naszego organizmu (ilo metioniny jest stosunkowo maa). Po podaniu doustnym s atwo i szybko trawione przez sok trzustkowy i w tej postaci przyswajane. Jako odywka nie ustpuje rwnowanym ilociom biaka zwierzcego. Drode dziaaj rwnie leczniczo, dostarczajc organizmowi wielu niezbdnych substancji: witamin, kw. rybonukleinowego i kw. pangamowego. W drodach znajduje si cay zesp witamin z grupy B, w szczeglnoci witamina B, jako pirofosforan tiaminy oraz kw. nikotynowy jako koenzym I i II, biorcy udzia w wanych procesach metabolicznych w organizmie. S nimi: przemiana wglowodanw, procesy transaminacji i dekarboksylacji aminokwasw do amin, czynnoci ukadu krwiotwrczego i orodkowego ukadu nerwowego oraz oddychania komrkowego i skry. Zawarty w drodach kw. rybonukleinowy wchania si w jelicie cienkim i sprzyja zwikszeniu odpornoci organizmu wskutek zwikszenia iloci biaych krwinek, a tym samym fagocytozy. Kwas nikotynowy ma szczeglne znaczenie w niedokrwisto-

237

ci, poniewa pobudza regeneracj skadnikw krwi i uatwia usuwanie z organizmu kw. moczowego. Znaczenie ma take obecno w drodach kw. pangamowego (estru dwumetylo-glicynowego kw. glukonowego), majcego wpyw na metabolizm tuszczowy, przyswajanie tlenu przez tkanki i odkadanie si glikogenu w miniach i w wtrobie, oraz penicego funkcj donatora aktywnych grup metylowych. Zastosowanie. Ze wzgldu na bogaty zestaw rnorodnych zwizkw czynnych drode maj wszechstronne zastosowanie. S rodkiem odywczym, dostarczajcym atwo przyswajalnego biaka, uzupeniaj niedobr witamin z grupy B, maj znaczenie oglnie wzmacniajce dla rekonwalescentw, osb po przebytych zabiegach chirurgicznych i po dugotrwaej chorobie. Drode zaleca si rwnie jako wspomagajce w niektrych schorzeniach wtroby (np. stuszczenie, postpujca marsko), w wielu chorobach skrnych, np. w czyracz-noci, trdziku, egzemie, wypryskach. Pomocniczo przyjmuje si drode w zakaeniach odkowo-jelitowych, zaburzeniach wzrostu u modziey, demineralizacji organizmu. Szczeglne znaczenie maj drode dla osb w wieku podeszym, u ktrych wystpuje stan oglnego wyczerpania, postpujca miadyca i dolegliwoci sercowo-naczyniowe. W pediatrii dla maych dzieci i dorastajcej modziey zapobiegawczo przed wystpieniem objaww niedokrwistoci, pelagry, dermatoz i ewentualnie sprue. Zastosowanie w lecznictwie maj rwnie wycigi z drody zawierajce sole kw. nukleinowego lub kw. rybonukleinowego. Podaje si je pomocniczo w zakaeniach przebiegajcych z niedoborem biaych krwinek (np. w posocznicy, grulicy, czyracznoci), take w agranulocytozie wywoanej niektrymi lekami (np. sulfonamidy, piramidon), a nawet w reumatyzmie i skazie moczanowej. Zastosowanie znalaz take otrzymywany z drody kw. adenozynomonofosforowy (AMP) jako lek pomocniczy w zwyrodnieniu minia sercowego, chorobie wiecowej, chromaniu przestankowym i oglnie w stanach skurczowych naczy obwodowych, podwyszonym cinieniu ttniczym krwi. Kwas pangamowy (otrzymywany m.in. z drody) ma zastosowanie jako rodek wspomagajcy w miadycy naczy, w tym rwnie naczy wiecowych serca i mzgu, take w obrzku puc, przewlekych schorzeniach wtroby, przewlekych zatruciach u alkoholikw oraz dermatozach. Ponadto jako czynnik uatwiajcy penetracj w organizmie kortykosterydw, sulfonamidw. Przeciwwskazaniem jest glaukoma, a ostrono wskazana przy nadcinieniu ttniczym. Postacie leku. Drode lecznicze Faex medicinalis (ZSRR), tabl. 0,5 g i proszek; prep. Pangamin (CSRS), tabl. 10 g, dawki po 12 tabl. lub po 12 yeczki proszku 23 razy dz. w mleku, soku owocowym. W celach dietetycznych i pro-

238

filaktycznych 23 razy dz. 111/2 yki drody na szklank ciepego, osodzonego mleka, pozostawi na okoo 2 h do rozpoczcia fermentacji, zagotowa w celu zabicia drody i pi. Preparaty zawierajce drode: Gefefitin (ZSRR), tabl. z dodatkiem fityny, dawki po 23 tabl. 13 razy dz., stosuje si jak drode, zwaszcza w schorzeniach wtroby i naczy mzgowych. Prep. Faexjodan (RFN), tabl. z dodatkiem jodku siarki, dawki po 2 tabl. 23 razy dz. w czasie posiku, zastosowanie w dermatozach. Kwas nukleinowy: prep. Natrija nukleinat (ZSRR), proszek, dorosym w dawce 0,10,2 g pro dosi dzieciom do 1 roku do 10 mg, do 5 lat do 50 mg, do 12 lat do 100 mg 34 razy dz. doustnie. Preparat pobudza aktywno tyomzgowia wtrnego (metencephalon) i wzmaga reakcj leukocytarn. Prep. Pentnucleotide (USA), amp. zawierajce produkty hydrolizy kw. rybonukleinowego z drody; stosuje si dominiowo w analogicznych przypadkach jak preparat poprzedni. Kwas adenozynomonofosforowy z drody prep. MAP (ZSRR), roztwr podawany po 1 yeczce 23 razy dz. w zaburzeniach krenia krwi i skurczach naczy obwodowych. Kwas pangamowy (witamina Bis) Prep. Kalcija pangamat (ZSRR), tabl. 50 mg 34 razy dz. po 12 tabl., dawka dobowa dla dorosych 100300 mg. Stosuje si przez 20 40 dni z przerwami 23-miesicznymi. Przeciwwskazaniem jest jaskra, a w nadcinieniu wskazana ostrono. Prep. Oxypangam (RFN), dra. 30 mg, dawkowanie i przeciwwskazania jak wyej.
SALIX PURPUREA WIERZBA PURPUROWA

Ang. Red. Willow; franc. Saule pourpre; niem. Purpur-Weide, ros. Iwa purpurnaja. Wystpowanie. W strefie klimatu umiarkowanego pkuli pnocnej; w Polsce pospolity krzew, rwnie hodowany. Surowiec. Kora wierzby Cortex Salicis. Surowiec handlowy jest zbierany z kilku pokrewnych gatunkw, m.in. Salix alba, Salix fragilis, Salix viminalis, Salix pentandra. Gwne zwizki. Glikozydy fenolowe do 10% (m.in. salicyna, safikortyna, triandryna), flawonoidy (m.in. izosalipurpozyd, hiperozyd), garbniki pirokatechinowe i galotaniny 10%, kw. elagowy, katechina, sole mineralne. Dziaanie. Antiphlogisticum, adstringens, antipyreticum. Kora wierzby zawiera, glikozydy fenolowe atwo hydro-lizujce w kwanym rodowisku odka. Uwolniony alkohol salicylowy utlenia si do kw. salicylowego i tworzy rozpuszczalne sole, ktre szybko przenikaj do krwi i wywieraj dziaanie przeciwzapalne i przeciwblowe. Jednak efekt leczniczy surowca jest powolny, poniewa ilo salicylanw jest

239

maa w porwnaniu z duymi dawkami syntetycznych zwizkw salicylowych stosowanymi w nowoczesnej medycynie. Istotna warto omawianego surowca polega na skojarzonym dziaaniu gwnych grup zwizkw czynnych salicylanw, garbnikw i flawonoidw. Garbniki kory wierzby maj waciwoci przeciwbakteryjne, przeciwzapalne (patrz: Quercus robur), uszczelniajce ciany naczy wosowatych (patrz: Viola tricolor) oraz w pewnym stopniu przeciwzakrzepowe, natomiast flawonoidy zwikszaj nieznacznie wydalanie moczu i wzmagaj aktywno endogennych ukadw oksydoredukcyjnych. Zastosowanie. Jako rodek pomocniczy w chorobie reumatycznej, w podostrym i przewlekym gocu postpujcym (polyarthritis chronica evolutiva), w niektrych schorzeniach gorczkowych, zwaszcza w tzw. chorobie z przezibienia (common cold), stanach nieytowych bon luzowych przewodu pokarmowego, mao nasilonej biegunce, zapaleniu odka. W lecznictwie ludowym w pobudzeniu nerwowym i utrudnionym zasypianiu, spowodowanym wymienionymi schorzeniami. Zewntrznie do kpieli i obmywa przy nadmiernej potliwoci, zwaszcza ng. Surowiec wchodzi w skad granulatu Reumogran i mieszanek zioowych Pyrosan i Reumosan, a wycig jest skadnikiem maci Capsiplex. Przeciwwskazania. Brak dla surowca i jego wycigw, natomiast jest szereg przeciwwskaza dla syntetycznych zwizkw salicylowych (natrium salicylicum, acidum acetylosalicylicum, phenylum salicylicum, amidum acidi sa-licylici). Postacie leku. Dec. Cort. Salicis 111/2 yki kory w 2 szklankach gorcej wody (gotowa 57 min, przecedzi), pi 1/31/2 szklanki 34 razy dz. jako antiphlogisticum, antipyreticum. O wiele czciej stosuje si surowiec jako skadnik rnych mieszanek zioowych, np. dziaajcych napotnie i przeciwgorczkowo (wraz z Inflor. Tiliae, Fl. Sambuci, Herb. Violae tricol., Fruct. Rosae, Herb. Solidaginis, z rwnoczesnym podawaniem duych dawek witaminy C) lub dziaajcych przeciwzapalnie i cigajce w przewodzie pokarmowym (np. wraz z Fol. Salviae, Fl. Millefolii, Fol. Ribis nigri, Fol. Juglandis, Rad. Symphyti, Fol. Urticae).
SALVIA OFFICINALIS SZAWIA LEKARSKA

Ang. Sag; franc. Sauge officinale; niem. Salbei; ros. Szalfej aptecznyj. Wystpowanie. Rolina pochodzenia rdziemnomorskiego, w Polsce uprawiana.

240

Surowiec. Li szawii Folium Salviae. Gwne zwizki. Garbniki pirokatechinowe 813%, kwasy wielofenolowe (m.in. kw. chlorogenowy, kw. kawowy), olejek eteryczny ok. 2% (m.in. tujon, cyneol), sapogeniny trjterpenowe (m.in. kw. oleanolowy, kw. ursolowy), zwizek goryczowy pikrosalwina ok. 0,4%, nieokrelony zwizek estrogenny, witaminy (m.in. tiamina, witamina C), sole mineralne. Dziaanie. Antihydroticum, antiphlogisticum, stomachicum, antisepticum, antidiabeticum. W dowiadczeniach na zwierztach, a take u ludzi wykazano przeciwpotne dziaanie lici szawii. Stwierdzono, e wycig wodny lub alkoholowy z szawii, po uprzednim wstrzykniciu pilokarpiny jest w stanie zahamowa obfite pocenie si. U ludzi wykazano, e dziaanie przeciwpotne szawii wystpuje szybko, osiga maksimum po upywie 23 h i trwa 13 dni. Szawia wykazuje rwnie waciwoci przeciwzapalne po podaniu doustnym i po zastosowaniu zewntrznym. Hamuje wzrost drobnoustrojw Gram-dodatnich i antybiotykoopornych, w mniejszym stopniu Gram-ujemnych (antisepticum), zmniejsza przepuszczalno cian naczy wosowatych i hamuje drobne krwawienia w przewodzie pokarmowym (garbniki), pobudza wydzielanie soku odkowego (pikrosalwina) i dziaa wiatropdnie (olejek eteryczny), zarwno u maych dzieci i modziey, jak i u osb dorosych. Wane znaczenie ma unieczynnianie przez szawi egzogennych i endogennych zwizkw toksycznych, w tym rwnie toksyn bakteryjnych (garbniki, trjterpeny) oraz dziaanie przeciw-skurczowe na jelita i zwieracz baki wtrobowo-trzustkowej (olejek eteryczny). Pod wpywem szawii zostaj przywrcone naturalne ruchy perystaltyczne okrnicy, poprawia si trawienie i przyswajanie skadnikw pokarmowych. Ponadto stwierdzono, e wycigi z szawi obniaj nieznacznie poziom cukru we krwi i maj praktyczne znaczenie w leczeniu lekkich pocztkowych przypadkw cukrzycy (antidiabeticum), natomiast nie maj znaczenia jako emmenagogum. Dziaania uboczne. Due dawki wycigu z szawii, jeli s podawane doustnie przez duszy okres, mog wywoa nudnoci, wymioty, otpienie, kurcze kloniczne (obecno tujonu w olejku eterycznym). Zastosowanie. Ze wzgldu na rnorodno zwizkw czynnych licie szawii s jednym z najbardziej wszechstronnych i najczciej stosowanych lekw rolinnych. Wycigi z surowca podaje si w nadmiernej potliwoci rnego pochodzenia, np. na tle grulicy, nadczynnoci tarczycy, pobudliwoci nerwowej i zatru. Rwnie w stanach nieytowych i zapalnych w przewodzie pokarmowym, zwaszcza gdy przebiegaj z nadmiern fermentacj, niedoborem sokw trawiennych,

241

z przekrwieniem bon luzowych, stanem skurczowym i niezbyt obfitym krwawieniem. Pomocniczo jako skadnik mieszanek zioowych stosowanych w uszkodzeniach wtroby przez endogenne toksyny lub chemioterapeutyki oraz w mieszankach przeciwcukrzycowych. Zewntrznie w zapaleniu jamy ustnej, garda, anginie, ropnym zapaleniu dzise (pukanki) w zapaleniu skry, czyrakach, ropniach, oparzeniach I stopnia, trudno gojcych si ranach (okady, przymoczki). Przeciwwskazania. Brak dla dawek leczniczych, natomiast wiksze dawki nie s zalecane w ostrym nieycie odka. Omawiany surowiec wchodzi w skad tytoniu i proszku Astmosan, papierosw Neoastmosan, granulatu Gastrogran i mieszanek zioowych Diabetosan, Neopektosan, Pektosan, Septosan, Tannosan i Vagosan. Wycig pynny z szawii wchodzi: w skad pynu Herbogastrin, a olejek eteryczny w skad pasty Fitolizyna, Postacie leku. Inf. Fol. Salviae 1 yka lici na szklank gorcej wody (pozostawi pod przykryciem na 15 min nad par, przecedzi), pi 13 yki 24 razy dz.; do uytku zewntrznego z dodatkiem 1015 kropli Azulanu. Torebki Salvia-fix zaparza w 2/3 szklanki wrzcej wody, pi 2 razy dz. Jako emmenagogum napar z Fol. Salviae, Fl. Malvae arboreae i Strobili lupuli; jako antihydroticum sok ze wieych lici szawi lub wycig suchy w postaci preparatu Salvysat Brger (RFN) krople i tabl. lub prep. Swaetosan (RFN) dra.
SAMBUCUS NIGRA BEZ CZARNY

Ang. Elder; franc. Sureau noir; niem. Schwarzer Holunder; ros. Buzina czernaja. Wystpowanie. W Europie i rodk.-zach. Azji; w Polsce powszechnie w zarolach, na brzegach lasw. Surowce. Kwiat bzu czarnego Flos Sambuci; owoc bzu czarnego Fructus Sambuci. Gwne zwizki. Kwiaty zawieraj flawonoidy (m.in. rutyn, kwercetyn, astragalin, izokwercetyn), kwasy wielofenolowe (m.in. kw. kawowy, kw. chlorogenowy), kwasy organiczne (m.in. kw. walerianowy, kw. ferulowy), zwizki aminowe (m.in. cholin, etyloamin, izobutyloamin), olejek eteryczny ok. 0,03%, garbnik, sole mineralne do 9%, nieznany zwizek potopdny i produkty rozpadu glikozydu sambunigryny. W owocach stwierdzono obecno antocyjanw (trzy heterozydy cyjanidyny), garbnikw ok. 3%, kwasw wielofenolowych, kwasw organicznych (m.in. kw. jabkowy), witamin (m.in. wit. C, witaminy z grupy, B), pektyn ok. 3,5%, zwizkw cukrowych ok. 20%, oraz lady olejku eterycznego.

242

Dziaanie. Kwiaty diureticum, diaphoreticum, vasotonicum; owoce haemodepurativum, diaphoreticum, analgeticum, laxativum. Kwiaty bzu czarnego dziaaj moczopdnie (obecno flawonoidw). maj rwnie waciwoci napotne wskutek pobudzenia orodka regulujcego wydzielanie potu. Wane znaczenie ma dziaanie na ciany naczy wosowatych, charakterystyczne dla zwizkw z grupy witaminy P (rutyna). Zwikszaj one elastyczno woniczek oraz zmniejszaj ich przepuszczalno, zapobiegajc przenikaniu na zewntrz osocza krwi i samych krwinek czerwonych (patrz: Viola tricolor), zwaszcza podczas chorb zakanych przebiegajcych z gorczk. Owoce bzu czarnego zalicza si do skutecznych rodkw usuwajcych szkodliwe produkty przemiany materii oraz toksyny egzogenne wraz z potem, moczem i kaem (haemodepurativum). Owoce wywouj wzmoon transpiracj skry, zwikszaj ilo wydalanego moczu oraz agodnie przeczyszczaj (jeli stosuje si dawki nieco tylko wysze od normalnie zalecanych). Wykazano dowiadczalnie na ludziach i zwierztach, e po doustnym podaniu naparu z omawianego surowca nastpowao opnienie reakcji blowej pochodzenia orodkowego i e dziaanie przeciwblowe byo ok. 160 razy sabsze ni po morfinie. Osoby po zabiegach stomatologicznych i przyjciu naparu z owocw nie odczuway blu, pomimo e ustao dziaanie syntetycznego rodka znieczulajcego uytego przed zabiegiem, natomiast osoby, ktre nie otrzymay naparu, odczuway bl w 60% przypadkw. Analogiczne obserwacje poczyniono w migrenie, rwie kulszowej i zapaleniu nerwu trjdzielnego. Nie stwierdzono dziaania narkotycznego. Zastosowanie. Kwiaty w chorobach gorczkowych stosuje si jako rodek napotny, rwnie w schorzeniach przebiegajcych z osabieniem naczy wosowatych i zwikszeniem ich przepuszczalnoci oraz jako pomocniczy rodek moczopdny. Zewntrznie w anginie, zapaleniu garda i jamy ustnej (pukanka), w zapaleniu spojwek i brzegw powiek oraz do kpieli kosmetycznych. Owoce s wykorzystywane jako skuteczny rodek oglnie odtruwajcy i uatwiajcy usuwanie z organizmu szkodliwych metabolitw (np. w chorobie gocowej, niektrych dermatozach, chorobach zakanych). Rwnie jako nieswoisty rodek przeciwblowy o dziaaniu wspomagajcym, np. w rwie kulszowej, zapaleniu nerwu trjdzielnego, blach neuralgicznych. Owoce s skadnikiem mieszanek Normosan, Neonormosan i granulatu Betargan, wycig pynny prep. Betasol. Postacie leku. Dec. Flor. Sambuci odwar z 111/2 yki kwiatw na szklank wody, pi 1/31/2 szklanki 23 razy dz. jako moczopdny, natomiast szklank odwaru (z dodatkiem

243

12 yek syropu malinowego) wypi wieczorem jako napotny, ten sam odwar (z dodatkiem yeczki Azulanu) jako pukanka i do okadw. Kwiaty bzu czarnego stosuje si najczciej w mieszankach zioowych: moczopdnej (np. wraz z Fl. Ulmariae, Herb. Solidaginis, Fol. Ribis nigri, Cort. Salicis, Fruct. Juniperi, Fruct. Rosae, Fruct. Foeniculi) i napotnej (mieszanka Pyrosan). Dec. Fruct. Sambuci odwar z 12 yek owocw na szklank wody, pi 1/3 szklanki 24 razy dz. jako moczopdny lub 1/22/3 szklanki odwaru 12 razy dz. jako rodek przeciwblowy i rozwalniajcy. Owoce bzu czarnego s czstym skadnikiem mieszanki oglnie odtruwajcej, np. wraz z Fol. Betulae, Rhiz. Agropyri, Cort. Fraxini, Herb. Polygoni avic., Fl. Lamii albi, Herb. Herniariae, Fl. Sambuci, a take mieszanki agodnie przeczyszczajce (np. wraz z Fol. Menthae pip., Anth. Chamomillae, Fol. Sennae, Rad. Althaeae, Fruct. Rhamni cathart.).
SAPONARIA OFFICINALIS MYDLNICA LEKARSKA

Ang. Soapwort; franc. Saponaire savoniere; niem. Seifenkraut; ros. Mylnjanka aptecznaja. Wystpowanie. Na znacznych obszarach Europy i Azji; w Polsce do powszechnie na nizinach, rwnie uprawiana. Surowiec. Korze mydlnicy lekarskiej Radix Saponariae. Gwne zwizki. Saponiny ok. 5%, stanowice mieszanin saponozydw A, B, C i D (poczenia trjterpenowego kwasu gipsogeninowego z 410 drobinami cukrw), glikozyd flawonowy saponaryna, fitosterol, sole mineralne. Dziaanie. Expectorans, secretolyticum, depurativum. Korze mydlnicy zawiera atwo rozpuszczalne w wodzie saponiny, ktre drani bony luzowe jamy ustnej, garda i przewodu pokarmowego, tworz kompleksowe poczenia ze zwizkami steroidowymi, nie resorbujce si do krwi. Saponiny pobudzaj czynnoci wydzielnicze, w szczeglnoci bon luzowych, garda i oskrzeli, rozrzedzaj zalegajcy w nich luz, przywracaj ruch nabonka rzskowego i uatwiaj odkrztuszanie. Wycigi z surowca wzmagaj wytwarzanie i przepyw ci do dwunastnicy, nieznacznie zwikszaj wydzielanie moczu i potu. Nastpuje przy tym stopniowe usuwanie z organizmu toksycznych produktw przemiany materii, powstajcych zarwno w wyniku prawidowych procesw metabolicznych, jak i w wyniku zmian chorobowych w rnych narzdach (haemodepurativum). Jest to dziaanie o duym znaczeniu w niektrych schorzeniach skrnych i metabolicznych. Wycigi wodne z mydlnicy uatwiaj wchanianie w przewodzie pokarmowym wielu skadnikw pokarmw oraz substancji leczniczych na skutek obnienia napicia powierz-

244

chniowego sokw trawiennych i przyspieszenia emulgowania tuszczw (saponiny). Ostatnio wykazano, e saponiny mydlnicy maj waciwoci przeciwobrzkowe, analogiczne do es-cyny z nasion kasztanowca, oraz e przyspieszaj proces gojenia ran pooperacyjnych wskutek swoistego uszczelniania cian naczy wosowatych i chonnych. Dziaania uboczne. Patrz: Polygala senega. Zastosowanie. Jako rodek wykrztuny i sekrotolityczny w ostrych i przewlekych nieytach grnych drg oddechowych, szczeglnie w zapaleniu tchawicy (tracheitis), oskrzeli (bronchitis), w tzw. suchym kaszlu ze skp i gst wydzielin, w trudnociach w odkrztuszaniu. Jako adiuvans w dychawicy oskrzelowej (asthma bronchiale), pylicy (silicosis), kaszlu. Ponadto pomocniczo w niektrych chorobach na tle zaburze przemiany materii; w chorobie gocowej, skazie moczanowej, kamicy moczowej i ciowej, dermatozach (np. w trdziku, opryszczce, egzemie). Zewntrznie, razem z innymi zioami, (np. jako mieszanka Kapilosan) w ojotokowym zapaleniu owosionej skry gowy, wypadaniu wosw, upieu. W lecznictwie ludowym korze mydlnicy stosuje si w kamicy moczowej oraz jako rodek usuwajcy plamy na skrze. Surowiec suy do sporzdzania Tinctura Saponariae, natomiast wycig pynny jest skadnikiem kropli Pectosol. Przeciwwskazania. W krwawieniach i krwotokach w przewodzie pokarmowym, ostrych nieytach odka lub jelit, bezporednio po operacjach na jelitach, drogach ciowych i moczowych. Postacie leku. Dec. Rad. Saponariae yki korzeni na 1 szklank wody (gotowa 5 min, odstawi na 15 min, przecedzi), pi 12 yki 24 razy dz. midzy posikami jako expectorans i depurativum. Znacznie czciej stosuje si jako skadnik recepturowy mieszanek zioowych, dziaajcych wykrztunie, moczopdnie, ciopdnie i odtruwajce (depurativum). Zewntrznie odwar z korzeni lub z mieszanki Kapilosan do obmywania owosionej skry gowy. Tinct. Saponariae doustnie 1020 kropli w kieliszku wody 24 razy dz. midzy posikami jako expectorans.
SAROTHAMNUS SCOPARIUS ARNOWIEC MIOTLASTY

Ang. Brooni; franc. Genet a balais; niem. Besenginster; ros. Sarotamnus mietlistyj. Wystpowanie. Powszechnie w Europie, rwnie w Polsce na miejscach piaszczystych i wzgrzach. Surowiec. Ziele arnowca Herba Sarothamni (syn. Herba Scoparii); suy do otrzymywania alkaloidu sparteiny.

245

Gwne zwizki. Alkaloidy chinolizydynowe do l,5% (m.in. sparteina, sarotaminina, lupanina), flawonoidy (m.in. skoparozyd, witek-syna, orientyna), aminy aromatyczne (m.in. tyramina, dopamina), trjterpeny (m.in. -amyryna). Dziaanie. Cardiacum, uterotonicum, diureticum. Ziele arnowca oraz gwny alkaloid sparteina wywieraj silne dziaanie na serce i na macic. Zmniejszaj wraliwo i przewodnictwo nerwowe w miniu sercowym i tym samym zmniejszaj czstotliwo oraz amplitud skurczw. Poprawie ulegaj niektre zaburzenia rytmu serca, np. stale lub okresowo wystpujce skurcze dodatkowe. Sparteina dziaa rwnie na macic: znacznie podwysza amplitud skurczw z jednoczesnym niewielkim wzrostem napicia samego minia, czyli analogicznie jak po podaniu oksytocyny lub prostaglandyn E2 i F2. Omawiany alkaloid zwiksza rwnie dobow ilo wydalanego moczu i wraz z nim jonw sodu i chloru. Dziaania uboczne. Po dawkach wyszych od leczniczych wystpuje dziaanie kuraryzujce na zakoczenia nerww ruchowych, znaczne zwolnienie akcji serca, tcowe skurcze macicy, zaburzenia wzroku, bl gowy, poty. Zastosowanie. Spartein stosuje si w migotaniu przedsionkw, niemiarowoci ekstrasystolicznej, czstoskurczu napadowym, pomocniczo przed zabiegiem operacyjnym i w zaburzeniach krenia obwodowego, zwaszcza ylnego. Rwnie w celu wywoania lub pobudzenia rytmicznych ruchw porodowych i przeciwdziaania atonii macicy w czasie porodu. Jako rodek moczopdny s stosowane jedynie wycigi z ziela arnowca mianowane na zawarto sparteiny (nie produkowane w Polsce). Surowiec jest skadnikiem mieszanki Cardiosan. Postacie leku. Sparteinum sulfuricum doustnie 3050 mg pro dosi 23 razy dz.; dawka maksymalna: 0,2 g pro dosi, 0,6 g pro die. Ziele arnowca nie jest stosowane per se, jedynie b. rzadko jako skadnik mieszanki zioowej moczopdnej (np. wraz z Fol. Betulae, Herb. Equiseti, Rad. Ononidis, Fol. Urticae, Peric. Phaseoli, Fruct. Rosae).
SATUREJA HORTENSIS CZBER OGRODOWY

Ang. Savory; franc. Sarriette des jardins; niem. Garten Bohnenkraut; ros. Czber sadowyj. Wystpowanie. W rejonie Morza rdziemnego i Czarnego, powszechnie uprawiany, rwnie w Polsce. Znane s liczne odmiany. Surowiec. Ziele czbru Herba Saturejae. Gwne zwizki. Olejek eteryczny do 0,5% (m.in. karwakrof lub

246

tymol, p-cymol, a-pinen; skad jest zmienny w zalenoci od odmiany), garbnik ok. 5%, substancje ywicowe i luzowe, sole mineralne. Dziaanie. Carminativum, antisepticum. Ziele czbru pobudza wydzielanie soku odkowego, wzmaga trawienie i przyswajanie skadnikw pokarmu oraz nieznacznie zwalnia napicie mini gadkich przewodu pokarmowego. Jest skutecznym rodkiem wiatropdnym, regulujcym perystaltyk jelit i zapobiegajcym wzdciom. Znaczenie maj rwnie waciwoci przeciwbakteryjne (obecno karwakrolu), przeciwzapalne, agodnie zapierajce (garbniki), a nawet przeciwrobaczycowe u dzieci (Ascaris). W niektrych krajach ziele czbru, o zapachu macierzanki, jest traktowane jako przyprawa kuchenna do mis, a nie jako rodek leczniczy. Zastosowanie. Pomocniczo w zmniejszonym aknieniu, niedokwanoci, osabieniu przyswajania skadnikw pokarmu, lekkich stanach nieytowych odka, i jelit, wzdciach, nadmiernej fermentacji jelitowej, przewlekej, lecz mao nasilonej biegunce, rwnie w atonii jelit wywoanej zwikszonym napiciem mini gadkich. Postacie leku. Ziela czbru nie stosuje si per se, lecz jedynie jako skadnik mieszanek zioowych: wiatropdnej i regulujcej trawienie (np. wraz z Rhiz. Calami, Fol. Menthae pip., Anth. Chamomillae, Herb. Hyperici, Rad. Glycyrrhizae, Fruct. Foeniculi); przeciwbiegunkowej (np. wraz z Rhiz. Tormentillae, Fruct. Myrtilli, Herb. Polygoni avicul., Fol. Urti; cae, Fol. Plantaginis, Fl. Millefolii, Rad. Levistici).
SILYBUM MARIANUM OSTROPEST PLAMISTY

Ang. Lady's Milk; franc. Chardon-Marie; niem. Mariendistel; ros. Rastoropsza piatnistaja. Wystpowanie. W rejonie Morza rdziemnego, w Polsce jako zdziczay w ogrodach i w pobliu domostw. Surowiec. Dojrzay owoc ostropestu Fructus Silybi mariani. Gwne zwizki. Flawonolignany (m.in. sylimaryna, ktra jest mieszanin izomerycznych substancji sylibiny, sylidiaminy i sylichrystyny), flawonoidy (m.in. kwercetyna), zwizek gpryczowy, aminy biogenne (m.in. tyramina), zwizki biakowe i tuszczowe. Dziaanie. Hypertonicum, antidotum. Wycigi z nasion ostropestu podwyszaj napicie cian naczy obwodowych, wskutek pobudzenia zarwno zakocze nerww wspczulnych, jak i bezporednio mini gadkich. Obecnie w lecznictwie ma znaczenie jedynie frakcja flawonolignanw, zwana sylimaryna. Stwierdzono, e frakcja ta wywiera zaledwie nieznaczne dziaanie spazmolityczne oraz

247

przeciwzapalne, natomiast wyrane jest jej dziaanie odtruwajce. Sylimaryna chroni wtrob przed dziaaniem rnych zwizkw toksycznych, m. in. etanolu, toksyn muchomora sromotnikowego (faloidyna, amanityna), tego fosforu oraz rodka insektobjczego lindanu (Owadziak). Wpywa rwnie korzystnie na regeneracj wtroby uszkodzonej rnymi zwizkami egzo- i endogennymi oraz w pewnej mierze promieniami Roentgena. W toku bada ustalono, e sylimaryna w niewielkim stopniu wzmaga wydzielanie ci i zmniejsza niebezpieczestwo wystpienia hemolizy czerwonych krwinek, wywoanej podawaniem substancji uszkadzajcych bony komrkowe erytrocytw. Mechanizm odtruwajcego dziaania sylimaryny nie jest znany. Jedna z hipotez przyjmuje, e waciwoci oksydoredukcyjne sylimaryny nie dopuszczaj do tworzenia si. nadtlenkw, zwaszcza w przestrzeniach midzykomrkowych, gdy mogoby wwczas nastpi uszkodzenie cian komrkowych i tkanki cznej. Zastosowanie. Sylimaryna stosuje si w uszkodzeniu wtroby spowodowanym przez niektre zwizki chemiczne, toksyny bakteryjne, toksyny wytwarzane przez grzyby wysze i nisze. Rwnie w zapaleniu wtroby, stuszczeniu, marskoci wtroby i oglnie w osabieniu czynnoci odtruwajcej i wydzielniczej wtroby, rwnie po przebytym wirusowym zapaleniu wtroby. Brak doniesie o jej skutecznoci w przypadku zatru spowodowanych niektrymi lekami, tzw. hepatotoksycznymi, zwaszcza z grupy antybiotykw. Nie stwierdzono dziaa ubocznych sylimaryny, nawet po dugotrwaym leczeniu. Brak przeciwwskaza do podawania omawianej substancji. Zastosowanie w homeopatii. 1. Dysfunkcja wtroby, nieyty i stany zapalne drg ciowych, kamica ciowa, zwaszcza wystpujca z zaparciami; 2. Przekrwienie w obrbie yy wrotnej, ylaki odbytu i koczyn dolnych. Postacie leku. Preparaty zawierajce sylimaryn: prep. Sylimarol (Herbapol) dra. 35 mg, dawki po 1 dra. 3 razy dz. po jedzeniu, w ciszych przypadkach 3 razy dz. po 2 dra.; prep. Legalon (RFN i Francja), dra. 35 mg, dawki po 2 dra. 23 razy dz. w cigu 5 tygodni; prep. Legalon liquidum (RFN), emulsja; prep. Hepadestal (RFN), kaps. 70 mg, dawki po 1 kaps. 3 razy dz.
SINAPIS ALBA GORCZYCA BIAA

Ang. White Mustard; franc. Seneve blanc; niem. Weisser Senf; ros. Gorczica bieaja. Wystpowanie. W krajach rdziemnomorskich, zach. Azji, Indiach, czsto uprawiana, rwnie w Polsce.

248

Surowiec. Nasienie gorczycy biaej Semen Sinapis albae (syn. Semen Erucae). Gwne zwizki. Substancje luzowe do 25%, olej tusty 2235%, glikozyd izosiarkocyjanianowy synalbina do 2,5%, zwizki biakowe i aminowe. Dziaanie. Mucilaginosum. Nasiona gorczycy biaej oraz wodne wycigi s typowym lekiem luzowym. Po podaniu doustnym powlekaj bon luzow odka, zmniejszaj stan zapalny i chroni przed podranieniem. Cae nasiona pczniej w przewodzie pokarmowym, spulchniaj masy kaowe w jelicie grubym i wyzwalaj odruch defekacyjny (laxativum). Gorzki smak rozdrobnionych nasion pobudza nieznacznie wydzielanie soku odkowego (stomachicum), lecz nie drani bony luzowej, gdy powstajcy po hydrolizie synalbiny izosiarkocyjanian p-hydroksybenzylu jest zwizkiem niemal obojtnym (w przeciwiestwie do synigryny z Sem. Sinapis nigrae). Z tych rwnie wzgldw nie wystpuje dziaanie dranice skr, np. zaczerwienienie i uczucie pieczenia. Zastosowanie. W nieycie odka i jelit, nadkwanoci (wycig wodny), wzdciach i innych objawach towarzyszcych zaparciom, pomocniczo w otyoci z rwnoczesn atoni jelit (cae nasiona). Ponadto w niedokwanoci (nasiona rozdrobnione), braku aknienia i niestrawnoci. Surowiec jest rzadko stosowany per se, zwykle w mieszankach zioowych. W lecznictwie ludowym wykorzystuje si promieniowanie wydzielane przez nasiona gorczycy biaej i stosuje zewntrznie w blach reumatycznych (w postaci poduszeczek pciennych wypenionych nasionami). Postacie leku. Dec. Sem. Sinapis albae yka nasion na szklank wody (ogrzewa powoli, gotowa 5 min), pi wraz z nasionami 1/41/3 szklanki 13 razy dz. jako mucilaginosum. Maceratio Sem. Sinapis albae 11/2 yki rozdrobnionych nasion na szklank letniej wody, pozostawi na noc do spcznienia, przecedzi, pi 1/41/2 szklanki rano i wieczorem jako mucilaginosum i stomachicum. Sem. Sinapis albae 1/2 yki nasion rozdrobnionych w 1/2 szklanki wody wypi wieczorem w atonicznych zaparciach towarzyszcych otyoci.
SOLIDAGO VIRGAUREA NAWO POSPOLITA

Ang. Golden Rod; franc. Verge d'or; niem. Goldrute; ros. Zootaja rozga. Wystpowanie. Powszechnie w caej Europie, rwnie w Polsce.

249

Surowiec. Ziele nawoci Herba Solidaginis (syn. Herba Virgaureae). Surowiec handlowy zawiera domieszk Nawoci pnej Solidago serotina. Gwne zwizki. Flawonoidy (m.in. rutyna, kwercetyna, kwercytryna), garbniki pirokatechinowe ok. 8%, kwasy wielofenolowe (m.in. kw. kawowy, kw. chlorogenowy), olejek eteryczny do 0,7%, saponina obojtna. Dziaanie. Diureticum, adstringens. Ziele nawoci dziaa silnie moczopdnie, wskutek zwikszenia przesczania w kbkach nerkowych i zmniejszenia resorpcji zwrotnej w cewkach. W badaniach na zwierztach uzyskiwano zwikszenie dobowej iloci moczu o 200400%, przy czym wycigi, wodne byy mniej aktywne ni alkoholowe. Zwizkami czynnymi s flawonoidy i skadniki olejku eterycznego. Na przewd pokarmowy surowiec dziaa przeciwzapalnie, lekko cigajce i przeciwbakteryjnie (obecno garbnikw), zmniejsza przepuszczalno cian woniczek (obecno rutyny), ma waciwoci odtruwajce wskutek zdolnoci wizania i unieczynniania endotoksyn i szkodliwych metabolitw oraz atwego ich usuwania z organizmu. Jest wic skutecznym rodkiem odtruwajcym (hemodepurativum). Zastosowanie. W stanach zapalnych drg moczowych, m.in. w zapaleniu kbkw nerkowych (glomerulitis), miedniczek nerkowych (pyelitis), moczowodw (ureteritis), pcherza moczowego (cystitis), pomocniczo w kamicy moczowej, skazie moczanowej. Rwnie w nieycie odka i jelit, nadmiernej fermentacji, w drobnych krwawieniach z uszkodzonych naczy wosowatych przewodu pokarmowego. Ponadto jako rodek oglnie odtruwajcy w chorobie gocowej, dnie, niektrych dermatozach. Zewntrznie w zakaeniu i zapaleniu, nawet wrzodziejcym, jamy ustnej i garda (pukanka), sromu (przemywania, okady), pochwy (irygacje, tamponowanie), oraz na uszkodzenia skry, wysypki swdzce, obtarcia naskrka i in. Surowiec jest skadnikiem granulatu Urogran, a wycig pasty Fitolizyna. Zastosowanie w homeopatii. 1. Obrzk pochodzenia nerkowego; 2. Przewleke zapalenie nerek; 3. Stan przedrzucawkowy (razem z Apocynum D2). Postacie leku. Inf. Herb. Solidaginis napar z yki ziela na 111/2 szklanki gorcej wody (postawi nad par na 20 min, przecedzi), pi 1/31/2 szklanki 23 razy dz. midzy posikami, zewntrznie ten sam napar do irygacji i okadw, jako pukanka, doda yeczki Azulanu. Surowiec jest rzadko stosowany pet se, zwykle jako skadnik odpowiednich mieszanek zioowych.

250

SORBUS AUCUPARIA JARZB POSPOLITY (JARZBINA)

Ang. Mountain Ash; franc. Sorbier des oiseaux; niem. Eberesche; ros. Riabina obyknowiennaja. Wystpowanie. W Europie i na Syberii; w Polsce do powszechnie, rwnie sadzony jako ozdobny. Surowce. Owoc jarzbiny Fructus Sorbi; kwiat jarzbiny Flos Sorbi. Gwne zwizki. W owocach: kwasy organiczne (m.in. kw. parasorbowy ok. 0,4%, kw. jabkowy), karotenoidy (m.in. -karoten), substancja goryczowa, zwizki cukrowe (m.in. L-sorboza), D-sorbitol do 10%, garbnik, kwasy wielofenolowe, witamina C do 0,2%. Skad chemiczny kwiatw jarzbiny jest nieznany. Dziaanie. Diureticum, antiphlogisticum, antiscorbuticum. Owoce jarzbiny nieznacznie zwikszaj wydalanie moczu, przypuszczalnie wskutek hamowania resorpcji wtrnej w cewkach nerkowych. Na bony :luzowe przewodu pokarmowego dziaaj agodnie cigajce (obecno garbnikw), przeciw-zapalnie i nieznacznie zapierajce. Poniewa zawieraj znaczne iloci witaminy C reguluj niektre procesy oksydoredukcyjne i uzupeniaj ewentualny niedobr kw. askorbowego w poywieniu (patrz: Rosa canina). W lecznictwie ludowym kwiaty jarzbiny s rodkiem o sabym dziaaniu moczopdnym i rozwalniajcym, przydatnym gwnie dla dzieci. Dziaania uboczne. wiee owoce jarzbiny mog wywoa wymioty i biegunk (obecno kw. parasorbowego, ktry ulega rozkadowi podczas suszenia dojrzaych owocw lub ogrzewania wycigw). Zastosowanie. W osabieniu czynnoci nerek, m.in. w stanach zapalnych, pomocniczo w kamicy moczowej i w zaburzeniach krenia obwodowego, m.in. w ylakach odbytu. Rwnie w przewlekych i mao nasilonych zaburzeniach trawiennych, takich jak nieyt odka, dwunastnicy, jelita cienkiego oraz w biegunce, zwaszcza u dzieci i osb starszych. Owoce jarzbiny s skadnikiem mieszanek zioowych Rektosan i Sklerosan. Postacie ku. Surowiec nie jest stosowany per se, lecz jako skadnik odpowiednich mieszanek moczopdnych, kreniowych i przeciwnieytowych.
STROPHANTHUS GRATUS STROFANT WDZICZNY

Ang. Strophanthus; franc. Strophanthus du Gabon; niem. Strophanthus; ros. Strofant priwlekanyj. Wystpowanie. W strefie rwnikowej zach. Afryki.

251

Surowiec. Nasiona strofantu wdzicznego Semen Strophanthi grati su do otrzymywania uabainy. Z pokrewnego gatunku Strophanthus Komb otrzymuje si nasiona Semen Strophanthi Komb, z ktrych izoluje si strofantyn K. Gwne zwizki. Nasiona strofantu wdzicznego zawieraj mieszanin kilkunastu kardenolidw, wrd nich uabain (strofantyn G), stosowan w lecznictwie. Nasiona strofantu Kombe zawieraj rwnie szereg kardenolidw, m.in. strofantyn K, ktra jest mieszanin K-strofantyny-(5 i K-strofantozydu. Dziaanie. Cardiotonicum. Uabaina jest kardenolidem dziaajcym na serce jakociowo tak samo jak scilaren, digoksyna i inne glikozydy na-sercowe naparstnicy. Rnice s tylko w dziaaniu ilociowym. Stwierdzono, e uabaina wykazuje wiksz skuteczno w niewydolnoci krenia lewokomorowego, natomiast sabiej dziaa na mechanizm przewodzenia impulsw w sercu. U osb z chorob serca, po doylnym podaniu uabainy, nastpuje natychmiastowe podwyszenie pojemnoci minutowej serca i u poowy z nich rwnoczesny nieznaczny spadek cinienia ylnego, podczas gdy po podaniu digoksyny podwyszenie pojemnoci minutowej serca jest mniejsze i we wszystkich przypadkach przebiega wraz z obnieniem cinienia ylnego. Uabaina jest kardenolidem najszybciej dziaajcym z dotd poznanych. Po 510 min od chwili wstrzyknicia obserwuje si na elektrokardiogramie wyrany efekt, po 2060 min dziaanie osiga maksimum i szybko przemija (1218 h). Stanowi to rwnie dowd na to, e uabaina, praktycznie biorc, nie kumuluje si zupenie w organizmie. Po podaniu doustnym dziaanie uabainy jest niepewne i nieregularne, poniewa bardzo sabo wchania si w przewodzie pokarmowym, a ponadto znaczna jej cz jest inaktywowana przez sok odkowy. Strofantyna K, jako mieszanina kardenolidw, jest uwaana za mniej pewn, w dziaaniu uabainy (strofantyny G), chocia nie ma adnych ilociowych lub jakociowych rnic farmakologicznych midzy obu glikozydami. Dwa kardenolidy wchodzce w skad strofantyny K: Kstrofantyna- i K-strofantozyd nie rni si resorpcj, szybkoci dziaania i toksycznoci. Zastosowanie. Zarwno uabain, jak i strofantyn K stosuje si w sytuacjach, w ktrych konieczne jest natychmiastowe zadziaanie kardenolidu: w ostrej niewydolnoci krenia, w ostrym obrzku puc spowodowanym lewokomorow niewydolnoci serca, ostrej dusznoci napadowej, ostrej zastoinowej niewydolnoci krenia podczas chorb gorczkowych, silnej niemiarowoci ponadkomorowej oraz w trzepotaniu

252

przedsionkw. Gdy ostre objawy zostan opanowane, dalsze leczenie prowadzi si stosujc kardenolidy naparstnicowe; podawane doustnie. W czasie narkozy i operacji, gdy nastpi spadek cinienia krwi, mona z powodzeniem podawa doylnie uabain (0,350,375 mg), niekiedy po 30 min dodatkowo 0,1 mg. Przeciwwskazania s takie same jak dla glikozydw naparstnicy (patrz: Digitalis lanata), zwaszcza przy daleko posunitej miadycy i zwyrodnieniu minia sercowego, ostrym zapaleniu wsierdzia lub minia sercowego. Ostrono jest wskazana w dodatkowych skurczach przedsionkw, aby nie dopuci do przejcia w migotanie przedsionkw. Jeli wczeniej podawane byy kardenolidy digitalisowe, to uabain lub strofantyn K mona poda dopiero po 23-dniowej przerwie. Dawkowanie. Uabaina inaczej strofantyna G: prep. Strophanthinum G intravenosum (Polfa); Strophanthin G (CSRS); Purostrophan (RFN); Strophosid (Szwajcaria) amp. 1 ml =0,25 mg. Dorosym doylnie 0,25 mg w roztworze 10 ml 20% glukozy lub soli fizjologicznej i w razie potrzeby co 30 min po 0,1 mg do uzyskania danego efektu, nastpnie doustnie podawa digoksyn lub lanatozyd C. Dawka maksymalna 0,5 mg pro dosi, 1,25 mg pro die. Dzieciom do 1 roku ycia 0,125 mg pro die, dzieciom powyej 1 roku 0,1250,25 mg pro die. W cikim obrzku puc najpierw 0,25 mg, nastpnie o 0,125 mg co 30 min do nasycenia. U osb digitalizowanych obowizuje przerwa co najmniej 48 h od przyjcia ostatniej dawki. Uabain mona podawa doustnie prep. Purostrophan (RFN), w formie rozpadalnych w jelicie draetek 1,0 mg i 2,0 mg oraz w formie kropli 0,6 ml = 12 kropli = 1,0 mg oraz kropli forte 0,2 ml = 4 krople =1,0 mg; mona take podawa podjzykowo prep. Strodival (RFN) kapsuki 3,0 mg. Strofantyna K w postaci prep. Strofantin K (ZSRR), Strophanthin K (CSRS), Kombetin (RFN) amp. 1 ml = 0,25 mg. Dawkowanie identyczne jak uabainy. K-strofantozyd, gwny glikozyd strofantyny K jako prep. Strophosid (Szwajcaria) amp. 1 ml = 0,25 mg oraz 1 ml = 0,5 mg; dawka dla dorosych 0,1 0,25 mg doylnie pro dosi i w cigu dnia mona kilkakrotnie powtrzy. Dawki maksymalne takie same jak dla uabainy. K-strofantozyd mona rwnie podawa dominiowo prep. Strophanestin (Szwajcaria) amp. 0,25 mg z dodatkiem rodka znieczulajcego. Dawkowanie analogiczne jak preparatu poprzedniego. Wstrzyknicia zaleca si dokona w trjkcie lecym midzy spina iliaca anterior superior, eminentia cristae i trochanter maior. Tinct. Strophanthi nalewka w stosunku 1 : 10, otrzymywana z nasion strofanta Kombe, jest przetworem przestarzaym i obecnie nie stosowanym.

253

STRYCHNOS NUX VOMICA KULCZYBA WRONIE OKO

Ang. Nux vomica; franc. Noix yomique; niem. Brechnuss; ros. Rwotnyj korie. Wystpowanie. Na Pwyspie Indyjskim, Malajskim, i na Cejlonie; uprawiana w rodk. Afryce. Surowiec. Nasienie kulczyby Semen Strychni. Gwne zwizki. Mieszanina alkaloidw do 5% (wg FP IV 1,2%), zawierajca m.in. strychnin do 50%, womicyn, pseudostrychnin. Ponadto zwizki biakowe, olej tusty, kwasy organiczne (m.in. kw. chlorogenowy, kw. loganinowy). Dziaanie. Stomachicum, tonicum. Wycigi alkoholowe z nasion kulczyby dziaaj zarwno orodkowo, jak i obwodowo. W dawkach leczniczych po podaniu doustnym, ze wzgldu na b. gorzki smak, drani zakoczenia nerww smakowych w jamie ustnej i na drodze odruchu zwikszaj wydzielanie soku odkowego oraz uatwiaj trawienie. Zwizki czynne kulczyby (gwnie strychnina) szybko wchaniaj si w przewodzie pokarmowym, przenikaj do krwi i pobudzaj orodki wegetatywne w rdzeniu przeduonym. Nastpuje nieznaczne przyspieszenie i pogbienie oddechu, zwikszenie percepcji wrae wzrokowych i suchowych, zaostrzenie wraliwoci zakocze nerww powonienia i smakowych. Subiektywnie odczuwa si popraw samopoczucia, przyrost si i energii, zwiksza si rwnie ruchliwo. Tak samo dziaa gwny alkaloid, strychnina. Po dawkach wikszych od leczniczych uwidacznia si charakterystyczne dziaanie na synapsy: zmniejszenie oporw w zwojach dla bodcw, wskutek czciowej depolaryzacji bony postsynaptycznej, zwaszcza w synapsach rdzeniowych. Dochodzi wwczas do reakcji odruchowych ze wzrostem napicia mini prkowanych, a po dawkach toksycznych, skurczowi ulegaj wszystkie minie szkieletowe, zarwno agonistw, jak i antagonistw. Dziaania uboczne. Po duych dawkach nalewki lub strychniny, wystpuj skurcze, grymas na twarzy (risus sardonicus), zaburzenia oddechu i krenia, a w kracowym przypadku sinica, trway skurcz mini klatki piersiowej i mier wskutek zatrzymania oddechu. Zastosowanie. Obecnie stosuje si b. mae dawki doustnie nalewki, wykorzystujc jedynie dziaanie pobudzajce trawienie i w pewnym stopniu wzmacniajce. Zaniechano zalecania w wielu innych przypadkach, np. w szokach pooperacyjnych, zatruciach barbituranami, zapaci i in., gdy trzeba wwczas podawa wiksze dawki, niebezpieczne dla chorego. Strychnin stosuje si niekiedy pozajelitowe, jako rodek poprawiajcy samopoczucie, lecz o szybko przemijajcym dziaaniu.

254

Przeciwwskazania. Nie ma dla podanych dawek; cave przedawkowania. Zastosowanie w homeopatii. 1. Katar wystpujcy na wieym, ciepym powietrzu oraz w nocy w suchym pokoju; 2. Silne drgawki o charakterze tcowym; 3. Kurcze odka, jelit i pcherza z retroperystaltyk, ktre s przyczyn zapar. Stae ulewanie pokarmw u niemowlt. Czsty skurcz zwieracza pcherza i przerwy w oddawaniu moczu; 4. Niestrawno po obfitych posikach; 5. Przekrwienia wtrobowo-wrotne ze skonnoci do ylakw odbytu; 6. Zaburzenia snu: przerwanie snu midzy godzin 3 a 6 rano i ponowne zanicie na krtki okres; 7. Osobom odznaczajcym si nadmiern pobudliwoci nerwow, a zarazem systematycznoci i obowizkowoci. Postacie leku. Tinct. Strychni zwykle doustnie 1020 kropli w kieliszku wody przed jedzeniem; dawki maksymalne: 1 g pro dosi, 3 g pro die. Strychninum nitricum zwykle doustnie 13 mg pro dosi, 3 5 mg pro die; podskrnie lub dominiowo 0,52,0 mg pro dosi, 24mg pro die; dawki maksymalne; doustnie 10 mg pro dosi, 20 mg pro die, podskrnie 5 mg pro dosi, 10 mg pro die.
SYMPHYTUM OFFICINALE 2YWOKOST LEKARSKI

Ang. Comfrey; franc. Consoude officinale; niem. Beinwell; ros. Okopnik aptecznyj. Wystpowanie. W caej Europie, w Polsce powszechnie na kach i przydroach. Surowiec. Korze ywokostu Radix Symphyti (syn. Rad. Consolidae). Gwne zwizki. Alantoina do 1% (wg FP IV 0,7%), substancje luzowe do 15% (m.in. glukuronomannany), garbniki ok. 2% pozbawione dziaania cigajcego, kwasy wielofenolowe (m.in. kw. kawowy, kw. chlorogenowy, kw. dwugalusowy), alkaloidy (m.in. wirydyfloryna, echinatyna), trjterpeny (m.in. izobauerenol), asparagina, skrobia, sole mineralne. Dziaanie. Advulnans, protectivum. Korze ywokostu lub wycigi, po podaniu na rany lub ubytki skrne, pobudzaj rozwj komrek i przyspieszaj ich podzia (proliferacj). Badania wykazay, e czynnym zwizkiem jest alantoina, ktra uatwia i przyspiesza tworzenie si naskrka (epitelizacja, pojawienie si nowej ziarniny, np. w owrzodzeniach troficznych i to nawet wwczas, gdy proces chorobowy trwa dugo i by oporny na inne leki. Surowiec zawiera rwnie duo luzu, dziaa wic powlekajco na uszkodzony naskrek, a w postaci pukanki na bony luzowe jamy ustnej i garda. Po podaniu doustnym

255

ywokost jest rwnie wysoce aktywny. Dowiadczalnie stwierdzono, e przyspiesza regeneracj bony luzowej odka i dwunastnicy, zmniejsza krwawienie i uatwia bliznowacenie w chorobie wrzodowej, hamuje proces zanikowy bon luzowych przewodu pokarmowego u osb starszych, ma rwnie waciwoci powlekajce i przeciwzapalne. Pod wpywem alantoiny nastpuje wyrane zwikszenie iloci leukocytw obojtnochonnych, pobudzenie si obronnych organizmu i tym naley prawdopodobnie tumaczy obserwowany wielokrotnie korzystny wpyw na regeneracj koci i przyspieszone wypenianie si ubytkw kostnych. Zastosowanie. Doustnie w nieycie odka i jelit, uszkodzeniach bony luzowej przewodu pokarmowego, przekrwieniu i zapaleniu oraz w nieznacznych krwawieniach z naczy wosowatych. Pomocniczo we wrzodzie trawiennym odka i w owrzodzeniu dwunastnicy. Wycig ywokostowy w postaci syropu w agodnych nieytach jamy ustnej, garda i krtani, zwaszcza dla dzieci i modziey. Zewntrznie wycig wodny do okadw na niewielkie oparzenia, odmroenia, mae rany z odczynem martwiczym, owrzodzenia ylakowe ng. W lecznictwie ludowym jako rodek wspomagajcy przy zamaniu koci i w zapaleniu szpiku kostnego (osteomyelitis). Surowiec suy do otrzymywania kilku preparatw, jest skadnikiem mieszanek Digestosan, Neopektosan i Rektosan oraz tabl. Azarina. Postacie leku. Dec. Rad. Symphyti odwar z yki korzenia na 11/2 szklanki ciepej wody, macerowa 6 h, gotowa 5 min, przecedzi, pi szklanki 2 razy dz.; zewntrznie ten sam odwar do okadw i jako pukanka. Sir. Symphyti oraz Sir. Symphyti cum Farfara po yce 36 razy dz. dla dzieci jako rodek wykrztuny, przeciwkaszlowy i powlekajcy; dorosym po yce kilka razy dz. Mel. Symphyti po yce wielokrotnie w cigu dnia jako rodek agodzcy kaszel dla dzieci. Ung. Symphyti ma na odleyny, odparzenia skry u dzieci i in. Alantan ma i zasypka zawierajce alantoin, stosowane tak samo jak ma ywokostowa.
TANACETUM VULGARE WROTYCZ POSPOLITY

Ang. Tansy; franc. Tanaisie vulgaire; niem. Rainfarn; ros. Pima obyknowiennaja. Wystpowanie. W caej Europie i na Syberii, w Polsce powszechnie na nizinach. Surowiec. Kwiat wrotyczu Flos Tanaceti. Surowic handlowy stanowi mieszanin dwu lub wicej tzw. ras chemicznych. Gwne zwizki. Olejek eteryczny do l,5% (m.in. (-tujon, izotujon kamfen). Poznano wiele ras chemicznych wrotyczu, zawiera-

256

jcych jako gwne skadniki olejku -pinen, artemisiaketon, kamfor, umbellulon. Ponadto w kwiatach wystpuj: zwizki goryczowe (m.in. tanacetyna), flawonoidy (m.in. pochodne luteoliny), ksantofil. Dziaanie. Vermifugum, antipediculosum. Kwiaty wrotyczu lub wycig alkoholowy, po podaniu doustnym, dziaaj przeciw glistom jelitowym i owsikom, jednak do nieregularnie, ze wzgldu na wystpowanie ras chemicznych oraz na zmienn zawarto czynnych zwizkw (-tujonu i izotujonu. Stwierdzono rwnie, e wymienione zwizki s w rwnym niemal stopniu toksyczne dla pasoytw, jak i dla nosicieli, gwnie dla dzieci i modziey, mog zatem by przyczyn zatru. Z tych powodw znaczenie wrotyczu jako rodka przeciwrobaczycowego jest obecnie mae, zwaszcza e s dostpne mniej niebezpieczne i bardziej skuteczne chemioterapeutyki. Zewntrznie surowiec dziaa przeciw pasoytom czowieka: wszy gowowej i onowej oraz wierzbowcom. Dziaania uboczne. Po podaniu doustnym moe wystpi podranienie i przekrwienie bon luzowych przewodu pokarmowego, macicy i nerek, a po wikszych dawkach zawroty gowy, krwiomocz, kurcze, utrata wiadomoci. Zastosowanie. Jedynie w przypadku braku innych rodkw stosuje si doustnie przeciw glistom ludzkim i owsikom. Zewntrznie napar jako lewatywa przeciw owsikom, natomiast wycig alkoholowy przeciw wszawicy czci owosionych oraz przeciw wierzbowi. Przeciwwskazania. Nie podawa doustnie w ostrym i podostrym. nieycie odka i jelit, nerek, wtroby, kobietom ciarnym, maym dzieciom i osobom w wieku podeszym. Postacie leku. Fl. Tanaceti pulv. dorosym doustnie 5 10 g sproszkowanych kwiatw w miodzie lub powidach jako rodek przeciwrobaczycowy, po ok. 3 h przyj olej rycynowy. Kuracj powtrzy w dniu nastpnym. Lewatywa dla dzieci przeciw owsikom 10 g kwiatw wrotyczu i 15 g ziela tymianku zala litrem wrzcej wody, postawi na parze pod przykryciem na 20 min, odstawi na 15 min, przecedzi i odpowiednio ciepy pyn uy jako klizm. Wycig alkoholowy z wrotycza jest skadnikiem pynu Artemisol, zalecanego we wszawicy i wierzbowicy.
TARAXACUM OFFICINALE MNISZEK POSPOLITY

Ang. Dandelion; franc. Pissenlit; niem. Lwenzahn; ros. Oduwanczik aptecznyj. Wystpowanie. W strefie klimatu umiarkowanego obu pkul; w Polsce pospolity chwast. Znane s liczne odmiany roliny.

257

Surowce. Korze mniszka Radix Taraxaci; kwiat mniszka Flos Taraxaci. Gwne zwizki. W korzeniach: trjterpeny (m.in. tarakserol, amyryna), zwizki goryczowe (m.in. laktukopikryna), fitosterole (m.in. (-sytosterol), wielocukry (m.in. inulina do 40%, pektyna), substancje ywicowe, cholina, kwasy organiczne, sole mineralne. W kwiatach: karotenoidy, flawonoidy, lady olejku eterycznego, trjterpeny, cukry redukujce. Dziaanie. Cholereticum, diureticum, amarum. Korzenie mniszka, wskutek pobudzenia czynnoci wtroby, zwikszaj ilo wytwarzanej ci oraz uatwiaj jej przepyw do dwunastnicy, poniewa dziaaj nieznacznie przeciw-skurczowo na przewody ciowe i pcherzyk ciowy. Surowiec ma rwnie do silne waciwoci moczopdne, dziaa saluretycznie, usuwajc z organizmu nadmiar jonw sodu i potasu. Gorzki smak wycigw zwiksza nieznacznie wydzielanie soku odkowego i uatwia trawienie pokarmw. Mniszkowi przypisuje si zdolno obniania poziomu glukozy we krwi w pocztkowym okresie cukrzycy. Kwiaty mniszka dziaaj analogicznie, lecz nieco silniej moczopdnie i przeciwzapalnie. Zastosowanie. W schorzeniach wtroby z rwnoczesnym osabieniem czynnoci ciotwrczej, w postpujcej mars-koci wtroby, w uszkodzeniu wtroby oraz zwizki toksyczne, po przebytym wirusowym zapaleniu wtroby. Rwnie w niektrych schorzeniach drg ciowych i pcherzyka ciowego, np. dyskinezji ciowej spowodowanej atoni mini gadkich lub stanem skurczowym, pomocniczo w kamicy ciowej. Ponadto w niewydolnoci nerek i wystpowaniu obrzkw, pomocniczo w przewlekym zapaleniu kbkw nerkowych, moczowodw lub pcherza, w kamicy moczowej, zwaszcza szczawianowej i fosforanowej. Jako rodek goryczowy poprawiajcy trawienie stosuje si mniszek wraz z innymi zioami. Surowiec wchodzi w skad mieszanek Diabetosan, Degrosan, Cholagoga II, Normosan i Pulmosan, wycig jest skadnikiem proszku Gastrochol i pynu Cholesol. Postacie leku. Dec. Rad. (Fl.) Taraxaci 2 yki korzeni lub kwiatw (korzystna mieszanina rwnych czci obu surowcw) zala 2 szklankami ciepej wody, gotowa powoli 5 min pod przykryciem, przecedzi do termosu i pi szklanki 23 razy dz. 30 min przed jedzeniem. Najczciej mniszek stosuje si w odpowiednich mieszankach zioowych. Succ. Taraxaci sok ze wieych korzeni mniszka stosowany w tych samych przypadkach co odwar z korzeni lub kwiatw; dawki -3060 kropli w kieliszku wody, 30 min

258

przed posikiem jako rodek pobudzajcy trawienie, po jedzeniu jako ciotwrczy.


THYMUS SERPYLLUM MACIERZANKA PIASKOWA

Ang. Wild Thyme; franc. Thym serpolet; niem. Feld Thymian; ros. Czabriec obyknowiennyj. Wystpowanie. Powszechnie na pkuli pnocnej; w Polsce na terenach piaszczystych. Znanych jest szereg odmian. Surowiec. Ziele macierzanki Herba Serpylli. Gwne zwizki. Olejek eteryczny do 0,6% (m.in. p-cymen, karwakrol, tymol, terpineol w zmiennych ilociach, zalenie od odmiany), garbniki ok. 5%, zwizki goryczowe, flawonoidy, kwasy organiczne, sole mineralne. Dziaanie. Expectorans, antisepticum, stomachicum. Wycigi z ziela macierzanki wzmagaj czynno wydzielnicz bon luzowych w gardle i oskrzelach, pobudzaj samoistny ruch nabonka rzskowego i wyzwalaj odruch wykrztuny. Maj take nieznaczne waciwoci przeciwskurczowe, zmniejszaj napicie mini gadkich, zarwno grnych drg oddechowych, jak i przewodu pokarmowego (dziaanie wiatropdne). Istotne znaczenie ma dziaanie przeciwbakteryjne, przypisywane garbnikom i fenolowym skadnikom olejku eterycznego, ktre nie ogranicza si tylko do przewodu pokarmowego, lecz obejmuje rwnie puca i oskrzela. Obecno zwizkw goryczowych warunkuje sabe zwikszenie wydzielania soku odkowego. Zewntrznie ziele macierzanki dziaa bakteriobjczo i przeciwzapalnie, a na bony luzowe jamy ustnej, garda, sromu i pochwy rwnie nieznacznie cigajco. Poniewa surowiec handlowy pochodzi z rnych odmian i tzw. ras chemicznych, wykazuje do zmienn aktywno. Zastosowanie. Gwnie jako rodek wykrztuny, przeciw-skurczowy i odkaajcy w nieycie jamy ustnej, garda, krtani i oskrzeli, pomocniczo w nieycie odka i jelit, nadmiernej fermentacji, wzdciach oraz niedokwanoci. Zewntrznie do pukania jamy ustnej i garda, do irygacji, okadw na skr (uszkodzenie, naskrka, wid skry, ukucia owadw, drobne zranienia, oparzenia I i II stopnia). Surowiec jest skadnikiem mieszanek Septosan, a wycig kropli Pectosol. Postacie leku. Inf. Herb. Serpylli napar z yki ziela na 11/2 szklanki gorcej wody (postawi nad par na 20 min pod przykryciem, odstawi na 10 min, przecedzi), pi 1/41/2 szklanki 23 razy dz. na 30 min przed posikiem jako rodek wykrztuny i zwikszajcy aknienie lub po posiku jako

259

wiatropdny. Surowiec jest rzadko uywany per se, zwykle jako skadnik odpowiednich mieszanek. Zewntrznie napar stosuje si jako cigajcy i przeciwbakteryjny, do pukania ust i obmywa, korzystnie wraz z Anth. Chamomillae, Fol. Salviae, Herb. Meliloti; do tamponowania i irygacji korzystnie z Fl. Millefolii, Fl. Calendulae, Fol. Plantaginis, Infl. Tiliae. Rwnie do kpieli dla rekonwalescentw i osb starszych.
THYMUS VULGARIS TYMIANEK POSPOLITY

Ang. Garden Thyme; franc. Thym commun; niem. Echter Thymian; ros. Timian obyknowiennyj. Wystpowanie. W rejonie Morza rdziemnego, uprawiany w wielu krajach europejskich, rwnie w Polsce. Surowiec. Ziele tymianku Herba Thymi, z ktrego destyluje si olejek tymiankowy Oleum Thymi i otrzymuje tymol Thymolum. Gwne zwizki. Olejek eteryczny do 3,5% (wg FP IV 1%), zawierajcy m.in. tymol do 50%, karwakrol, p-cymol, -pinen, linalol do 13%, borneol do 15%, cyneol. Ponadto garbniki do 10%, kwasy polifenolowe (m.in. kw. kawowy, kw. chlorogenowy), zwizki trjterpenowe (m.in. kw. ursolowy, kw. oleanolowy), flawonoidy (m.in. luteola i jej glikozydy), substancja goryczowa. Dziaanie. Expectorans, antisepticum, stomachicum. Wycigi z ziela tymianku wzmagaj samoistny ruch nabonka rzskowego grnych drg oddechowych, zwikszaj wydzielanie luzu, rozrzedzaj zalegajc w gardle wydzielin i uatwiaj jej odkrztuszanie. Rwnoczenie dziaaj skutecznie bakteriobjczo, zwaszcza przeciw paciorkowcom, nawet opornym na antybiotyki, gdy zawieraj aktywne zwizki fenolowe (tymol, karwakrol). Stwierdzono take nieznaczne dziaanie przeciwskurczowe, pomocne w mechanizmie wykrztunym, rwnie uatwiajce trawienie wskutek pobudzenia sekrecji soku odkowego przez zwizki goryczowe. Zewntrznie surowiec dziaa przeciwzapalnie i bakteriobjczo na skr i bony luzowe. Olejek tymianku ma b. silne waciwoci antyseptyczne i jest skadnikiem rnych preparatw do higieny osobistej. Po podaniu doustnym drani silnie bony luzowe, wywouje przekrwienie i dlatego nie jest obecnie stosowany per os, tylko zewntrznie jako rodek przeciwzapalny i rumienicy. Tymol jako zwizek bakteriobjczy przewysza fenol, ale w obecnoci biaek jego aktywno zmniejsza si, ponadto drani bony luzowe i nie jest obecnie stosowany doustnie, nawet przeciw pasoytom jelitowym. Zewntrznie tymol dziaa na skr odkaajco, niszczy nie tylko bakterie, lecz take drodaki i grzyby pasoytnicze.

260

Dziaania uboczne. Olejek tymiankowy lub tymol, stosowane doustnie, wywouj nudnoci, bl gowy, zapalenie odka, uszkodzenie nerek, albuminuri, a nieraz hematuri. U dzieci i osb starszych objawy te s bardziej nasilone i mog zagraa yciu. Zastosowanie. Wycigi z tymianku stosuje si w nieycie grnych drg oddechowych, w tzw. suchym kaszlu, chrypce, trudnociach w odkrztuszaniu, w nadmiernym wysuszeniu bon luzowych garda i krtani. Rwnie do przymoczek, kompresw, okadw, przemywa w niektrych dermatozach, np. w ojotokowym zapaleniu skry, wyprysku bakteryjnym, trdziku i in.; jako pukanki w zapaleniu jamy ustnej i garda. Take do kpieli odkaajcych i przeciwzapalnych. Jako rodek przyspieszajcy trawienie i wiatropdny stosuje si tylko w zestawieniu z innymi zioami. Ziele tymianku suy do otrzymywania przetworw galenowych i jest skadnikiem mieszanek zioowych Neopektosan i Septosan. Olejek tymiankowy jest stosowany zewntrznie w owrzodzeniach troficznych wywoanych bakteriami ropotwrczymi, w powierzchniowych zakaeniach promieniowcami (actinomycosis), drodami Candida albicans (candidiasis) oraz w grzybicy drodakowej (blastomycosis). Rwnie do wciera przeciwwierzbowcowych, do inhalacji w nieycie garda i oskrzeli, do pukanek w zapaleniu jamy ustnej, dzise i migdakw, do kpieli oglnie wzmacniajcych i odkaajcych. Olejek tymiankowy jest skadnikiem Linim. Capsici comp. i Spir. Saponato-camphoratus. Tymol jest stosowany analogicznie jak olejek tymiankowy, natomiast zaniechano obecnie podawania doustnego jako rodka robakobjczego, poniewa dostpne s inne zwizki bardziej skuteczne i mniej toksyczne dla nosicieli. Tymol jest skadnikiem Gargarisma prophylacticum i preparatw stomatologicznych. Postacie leku. Inf. Herb. Thymi napar z yki ziela na 11/2 szklanki gorcej wody (postawi nad par na 15 min pod przykryciem, przecedzi), pi 1/3 szklanki 23 razy dz. jako rodek wykrztuny i regulujcy trawienie: ten sam napar do pukania jamy ustnej i garda. Dec. Herb. Thymi odwar z 100120 g ziela tymianku w 5 litrach wody (gotowa pod przykryciem 5 min, odstawi na 10 min, przecedzi), odwar oraz wytrawione zioa (w woreczku pciennym) umieci w wannie, dopeni do 1/3 wod, o temp. 3638C, czas 1015 min; ten sam odwar zewntrznie do okadw, przymoczek, kompresw i do zmywania owosionej skry gowy w upieu ojotokowym (korzystnie razem z Rad. Bardanae). lewatywa dla dzieci przeciw owsikom napar z 15 g ziela tymianku i 10 g kwiatw wrotycza na litr wrzcej wody, pozostawi 20 min pod przykryciem, przecedzi i odpowiednio

261

chodny uy jako klizm. Sirup. Thymi comp. dzieciom po yeczce 35 razy dz. jako wykrztuny i przeciwkaszlowy. Prep. Tussipect-syrop: doroli po yce, dzieci po yeczce 34 razy dz. po jedzeniu; krople: doroli 1520 kropli w kieliszku wody, dzieci 310 kropli 34 razy dz.; draetki: 12 dra. kilka razy dz.
TILIA CORDATA LIPA DROBNOLISTNA

Ang. Littleleaf Lime; franc. Tilluel a petites feuilles; niem. WinterLinden; ros. Lipa miekolistnaja. Wystpowanie. Powszechnie w caej Europie, rwnie w Polsce, czsto sadzona. Surowiec. Kwiatostan lipy (z podsadk) Inflorescentia Tiliae. Rwnowartociowego surowca dostarcza Lipa szerokolistna Tilia platyphyllos. Gwne zwizki. Flawonoidy (m.in. liczne pochodne kwercetyny, kemferolu i akacetyny), olejek eteryczny ok. 0,05% (m.in. farne-zol, geraniol, eugenol), zwizki luzowe, kwasy organiczne, fitosterol i trjterpen. Dziaanie. Diaphoreticum, sedativum. Kwiatostany lipy pobudzaj czynnoci niektrych narzdw wewntrznych i zmniejszaj nieznacznie napicie mini gadkich. Wzmagaj wytwarzanie soku odkowego, zwikszaj przepyw ci do dwunastnicy i wydalanie moczu. S to jednak dziaania drugorzdne, natomiast najwiksze znaczenie ma pobudzanie wydzielania potu. Polega ono nie tylko na bezporednim stymulowaniu samych gruczow potowych, co zreszt ma miejsce w maym stopniu, lecz na zwikszeniu ich wraliwoci na bodce przesyane przez nerwy wspczulne. Dowiadczalnie potwierdzono znane od dawna dziaanie uspokajajce surowca, nazywanego panaceum zmczenia nerwowego. Zastosowanie. Jako rodek napotny w stanach gorczkowych w niektrych chorobach zakanych, w tzw. chorobie z przezibienia, anginie, grypie, zapaleniu garda i oskrzeli. Rwnie jako uspokajajcy w nadpobudliwoci nerwowej i stanach napicia nerwowego, zwaszcza dla dzieci i osb starszych. Surowiec wchodzi w skad mieszanek Pyrosan i Degrosan. Postacie leku. Inf. Inflor. Tiliae napar z 11/2 yki kwiatw na 2 szklanki wody, pi 1/2 szklanki 3 razy dz. jako napotny. Korzystnie jest czy z Pl. Helianthi, Fl. Sambuci, Fl. Callunae i dodawa do naparu 2 3 yki syropu malinowego (Sir. Rubi idaei). Kwiatostany lipy s czstym skadnikiem mieszanek zioowych: uspokajajcej (np. wraz z Rad. Vale-

262

riane, Fol. Melissae, Strobili lupuli, Fruct. Crataegi), regulujcej trawienie (np. wraz z Herb. Cnici bened., Rad. Glycyrrhizae, Rhiz. Calami, Rad. Archangelicae, Fol. Urticae, Fl. Primulae, Herb. Abrotani, Fl. Millefolii) oraz do zioowej kpieli wzmacniajcej (np. wraz z Herb. Thymi, Herb. Hyperici, Fucus, Rad. Bardanae).
TRIGONELLA FOENUM GRAECUM KOZIERADKA POSPOLITA

Ang. Fenugreek; franc. Fenugrec; niem. Bockhornklee; ros. Pazitnik grieczeskoe siano. Wystpowanie. Rejon Morza rdziemnego i Czarnego, uprawiana w wielu krajach, w Polsce w maym zakresie. Surowiec. Nasienie kozieradki Semen Foenugraeci. Gwne zwizki. Substancje luzowe do 30% (gwnie galaktomannany), saponiny sterolowe do 0,3% (m.in. pochodne diosgeniny, jamogeniny, tigogeniny i gitogeniny), witaminy (m.in. amid kwasu nikotynowego wit. PP), zwizki tuszczowe do 10% i biakowe do 30% cholina, lecytyna, alkaloid trygonelina do 0,4%, flawonoidy, sole mineralne. Dziaanie. Demulcens, metabolicum. Nasiona kozieradki pobudzaj czynnoci trawienne, uatwiaj przyswajanie skadnikw odywczych, s rodkiem dietetycznym i oglnie wzmacniajcym. Nieprzyjemny, przenikliwy zapach surowca zniechca do doustnego stosowania przez ludzi oraz do dodawania do pasz dla zwierzt, gdy substancja zapachowa przechodzi do mleka. Praone nasiona kozieradki s lepiej znoszone i w niektrych krajach (np. w Egipcie) su jako rodek odywczy i witaminowy (podczas praenia nieaktywna trygonelina przechodzi w aktywn witamin PP). Zewntrznie surowiec dziaa zmikczajco (demulcens) i ma waciwoci powlekajce (protectivum). Zastosowanie. Wycigi wodne lub praone s stosowane tylko wyjtkowo doustnie jako wzmacniajce, metaboliczne lub odywcze, rzadko te stanowi skadnik mieszanek zioowych. Zewntrznie nasiona w postaci kataplazmw lub odwar do okadw w ropnym zapaleniu skry, zapaleniu naczy chonnych (lymphangitis), zapaleniu tkanki cznej (cellulitis), ropniach mnogich, rozlegej ropowicy (phlegmona), czyrakach. W lecznictwie ludowym jako rodek przeciwcukrzycowy i zwikszajcy laktacj. Surowiec jest skadnikiem granulatu Gastrogran i mieszanki zioowej Rektosan, a wycig wchodzi w skad pasty Fitolizyna. Postacie leku. Sem. Foenugraeci pulv. rozdrobnione nasiona zmiesza z wod na papk, ogrza w naczyniu, prze-

263

nie na ptno lub gaz i przykada jako kataplazmy 13 razy dz. Korzystne jest, przed ogrzaniem, dodanie do nasion yeczki kwasu octowego oraz ok. 1 g wycigu lukrecjowego. Dec. Sem. Foenugraeci odwar z yki stoowej nasion na szklank wody, zewntrznie do okadw, kompresw.
TUSSILAGO FARFARA PODBIA POSPOLITY

Ang. Colfsfoot; franc. Tussilage pas-d'ane; niem. Gemeiner Huflattich; ros. Mat-i-Maczecha obyknowiennaja. Wystpowanie. Powszechnie ha pkuli pnocnej, w Polsce jako chwast na wilgotnych polach, przydroach. Surowce. Li podbiau Folium Farfarae; kwiat podbiau Flos Farfarae. Gwne zwizki. W liciach substancje luzowe do 8%, garbniki, olejek eteryczny, flawonoidy, fitosterol, kwasy polifenolowe (m.in. kw. galusowy), cholina, zwizki goryczowe i sole mineralne (duo cynku). W kwiatach podbiau jest wicej olejku eterycznego i flawonoidw, lecz mniej luzu i goryczki. Dziaanie. Expectorans, spasmolyticum. Wycigi z lici powlekaj bony luzowe jamy ustnej, garda i krtani, zmniejszaj podranienie, powoduj rwnie spcznienie i rozrzedzenie zalegajcej wydzieliny w grnych drogach oddechowych oraz pobudzenie ruchw nabonka rzskowego. Rwnoczenie nastpuje zmniejszenie napicia mini gadkich grnych drg oddechowych i uatwienie odkrztuszania, obejmujce swym zasigiem rwnie oskrzela, zwaszcza u dzieci i modziey. Korzystne pomocnicze dziaania wywieraj garbniki (cigajce i przeciwzapalne) oraz olejek eteryczny (nieznaczne przeciwbakteryjne). Kwiaty podbiau maj silniejsze od lici waciwoci przeciwskurczowe, natomiast sabsze powlekajce i cigajce. Zastosowanie. W lekkich nieytach grnych drg oddechowych z objawami blu w gardle oraz utrudnionym przeykaniu i odkrztuszaniu, zwaszcza u dzieci i modziey, pomocniczo w przewlekym zapaleniu oskrzeli, osabieniu odruchu wykrztunego i w zanikowym suchym nieycie garda u palaczy tytoniu i osb w wieku podeszym. Licie podbiau s skadnikiem mieszanek Pektosan i Neopektosan i su do otrzymywania Succ. Farfarae i Sir. Symphyti cum Farfara. Postacie leku. Dec. Fol. Farfarae odwar z yki lici na 111/2 szklanki wody (gotowa 3 min, odstawi na 10 min, przecedzi), pi 1/41/3 szklanki 35 razy dz. midzy posikami; dla dzieci 12 yki kilka razy dz.; korzystne jest czenie naparu z bromkami, kodein lub sol emsk; zewntrznie

264

napar do okadw na skr (otarcia naskrka, stuczenia, siniaki, zaczerwienienia). Licie podbiau s czstym skadnikiem recepturowych mieszanek wykrztunych, np. wraz z Herb. Thymi, Fol. Plantaginis, Rad. Glycyrrhizae, Herb. Pulmonariae, Fl. Primulae, Fruct. Anisi, Fl. Millefolii. Dec. Fl. Farfarae odwar z 2 yek kwiatw na 111/2 szklanki wody (gotowa 5 min, odstawi na 10 min, przecedzi), pi 1/31/2 szklanki 23 razy dz. jako rodek wykrztuny i przeciwskurczowy; zewntrznie do okadw i obmywa oraz jako rodek kosmetyczny na tust skr. Korzystniejsze jest stosowanie kwiatw w poczeniu z innymi zioami wykrztuny-mi. Succus Farfarae (stabilizowany sok ze wieych kwiatw i lici podbiau) po 3050 kropli w kieliszku wody 34 razy dz., po jedzeniu w nieycie drg oddechowych.
URGINEA MARITIMA URGINIA MORSKA

Ang. Sea Onion; franc. Scille officinale; niem. Meerzwiebel; ros. Morskoj uk. Wystpowanie. W rejonie Morza rdziemnego, rwnie uprawiana. Surowiec. Cebula morska pochodzca z odmiany biaej Sulbus Scillae. Gwne zwizki. Liczne glikozydy nasercowe o budowie bufadienolidowej (m.in. scylaren, proscylarydyna), substancje luzowe, sole mineralne, kw. chelidonowy. Dziaanie. Cardiotonicum, diureticum. Wycigi z biaej cebuli morskiej, zawierajce mieszanin kardenolidw, nie s obecnie stosowane w nowoczesnej kardiologii, poniewa wykazuj zmienno dziaania, natomiast pojedyncze glikozydy scylaren i proscylarydyna dziaaj na serce regularnie i w sposb analogiczny jak zwizki naparstnicy. Zwikszaj one si skurczu minia sercowego (dziaanie inotropowe dodatnie) i zmniejszaj czstotliwo skurczw serca (dziaanie chronotropowe ujemne). Po dawkach leczniczych nastpuje wyrany wzrost objtoci wyrzutowej serca, nieznaczne podwyszenie cinienia ttniczego z rwnoczesnym spadkiem oporw obwodowych i cinienia ylnego. Wpyw scylarenu i proscylarydyny rozciga si rwnie na przewd pokarmowy (nudnoci, niekiedy wymioty), na oskrzela (saby efekt wykrztuny) i na nerki (zwikszenie diurezy). Omawiane glikozydy po podaniu doustnym wchaniaj si wprawdzie sabo (2025% iloci przyjtej), lecz szybko przenikaj do krwi i zaczynaj dziaa po upywie 1 h od chwili przyjcia. Tylko maa cz zresorbowanych glikozydw wie si z albuminami osocza krwi,

265

a okres wydalania ich z organizmu jest krtki, wynosi bowiem 1 dzie. Z danych tych wynika, e scylaren i proscylarydyna wykazuj dziaanie porednie midzy lanatozydem C a uabain (strofantyn K). Po podaniu doylnym omawianych zwizkw dziaanie wystpuje po 15 min, ale czas wydalania z organizmu jest przeduony do 221/2 dnia. Dziaania uboczne. Zaburzenia oglne (np. ble i zawroty gowy), zaburzenia trawienne (np. nudnoci, biegunka), zaburzenia oczne oraz najbardziej niebezpieczne zaburzenia ze strony serca (np. dodatkowe skurcze komorowe, ttno bliniacze). Zastosowanie. Oglnie w niewydolnoci minia sercowego (patrz: Digitalis lanata), gdy wystpuje nadwraliwo, a nawet nietolerancja na inne kardenolidy o zblionym dziaaniu (lanatozyd C, digoksyna) oraz w przerwach leczenia innymi glikozydami digitalisowymi, np. acetylodigitoksyn. W leczeniu scylarenem i prcscylarydyn, a wic glikozydami o szybkim dziaaniu, naley zachowa ostrono, zwaszcza u osb w wieku podeszym z niewydolnoci nerek, przyjmujcych syntetyczne leki moczopdne, poniewa mog wystpi objawy hipokalemii. Podczas leczenia preparatami wapniowymi stwierdzono, e niedobr jonw potasu i nadmiar jonw wapnia (hypercalcaemia) powoduj znaczne zwikszenie toksycznoci glikozydw nasercowych. Przeciwwskazaniami do podawania omawianych kardenolidw s: ostry nieyt nerek i drg moczowych oraz stosowanie, zwaszcza doylne, kardenolidw bezporednio po leczeniu glikozydami o powolnym dziaaniu (np. acetylodigitoksyn), bez koniecznej przerwy co najmniej 48 h. Postacie leku. Glikozyd nasercowy scylaren prep. Scilla-ren (Szwajcaria) dra. 0,8 mg; krople 0,8 mg = 20 kropli; amp. 0,5 mg. Dawka dzienna dla dorosych w powolnym doustnym nasyceniu w cigu 35 dni wynosi 1,64,8 mg dz. (40120 kropli lub 26 dra.); dawka podtrzymujca 1,22,4 mg dz. (3060 kropli, 11/23 dra.). Doylnie 1/21 amp. pro die. Glikozyd proscylarydyna prep. Talusin (RFN) i prep. Sandoscil (Szwajcaria dra. 0,25 mg i 0,5 mg. Dawka doustna dzienna nasycajca do 4,8 mg, dawka podtrzymujca dzienna do 1,4 mg.
URTICA DIOICA POKRZYWA ZWYCZAJNA

Ang. Great Nettle; franc. Grande Ortie; niem. Grosse Brennessel; ros. Krapiwa dwudomnaja. Wystpowanie. Niemal na caej kuli ziemskiej oprcz strefy tropikalnej; w Polsce powszechnie na przydroach, w pobliu domostw.

266

Surowce. Li pokrzywy Folium Urticae; korze pokrzywy Radix Urticae. Gwne zwizki. Licie zawieraj kwasy organiczne (m.in. kw. glikolowy i kw. glicerowy), witaminy (m.in. wit. C, K do 0,64%, B2, kw. pantotenowy), flawonoidy, garbnik, karotenoidy, fitosterole (m.in. sytosterol), lady olejku eterycznego, chlorofil do 0,7%, zwizki aminowe (m.in. histamina, acetylocholina, serotonina). W korzeniach wykryto obecno kwasw organicznych, fitosterolu, substancji woskowych i luzowych, lecytyny, soli mineralnych, rozpuszczalnej krzemionki. Dziaanie. Licie diureticum, haemostaticum, metabolicum; korzenie diureticum, dermaticum. Wycigi z lici pokrzywy bardzo nieznacznie zwikszaj dobow ilo moczu, natomiast uatwiaj wydalanie wikszych iloci chlorkw i mocznika oraz szkodliwych produktw przemiany materii (salureticum, depurativum). Stwierdzono rwnie dziaanie krwiotamujce, zapobiegajce drobnym krwawieniom w przewodzie pokarmowym, w ktrym udzia bierze nie tylko witamina K, wystpujca w znacznej iloci w liciach, lecz take garbniki i flawonoidy. Omawiany surowiec wywiera wyrany wpyw na niektre procesy metaboliczne i wydzielnicze. Pobudza wydzielanie soku odkowego (stomachicum), uatwia trawienie i przyswajanie skadnikw pokarmu (digestivum), zmniejsza stany zapalne przewodu pokarmowego (antiphlogisticum), a nawet przeciwdziaa mao nasilonym biegunkom (antidiarrhoicum), nieznacznie obnia poziom cukru we krwi (antidiabeticum) i wykazuje synergizm z innymi zioami przeciwcukrzycowymi. Dziaanie pokrzywy rozciga si rwnie na krew. Liczne badania potwierdziy, e po doustnym podaniu wodnego wycigu z surowca zwiksza si poziom hemoglobiny w osoczu i ilo czerwonych krwinek, analogicznie jak po preparatach zawierajcych zwizki elaza. Istotne znaczenie ma znajdujcy si w liciach pokrzywy bogaty zestaw witamin, ktre mog uzupeni nieznaczne niedobory, szczeglnie wystpujce na wiosn, u dzieci i osb starszych. Wana jest take obfito soli mineralnych, ktre s niezbdnymi, a czsto podstawowymi skadnikami licznych enzymw ustrojowych, uczestniczcych w wielu przemianach metabolicznych. Obecnie coraz bardziej docenia si warto pokrzywy jako zioa wyrwnujcego poziom wanych dla organizmu mikroelementw. Zewntrznie wodne wycigi dziaaj lekko dranico na owosion skr gowy (tzw. woda pokrzywowa) i prawdopodobnie sprzyjaj lepszemu wzrostowi wosw. Korze pokrzywy w wikszym stopniu ni licie, dziaa moczopdnie i saluretycznie oraz nieco silniej drani owosion skr gowy, ma korzystny wpyw na mieszki wosowe oraz gruczoy potowe i ojowe. Zastosowanie. Licie jako rodek moczopdny w lekkich

267

stanach nieytowych i zapalnych drg moczowych, skpym wydalaniu moczu, pomocniczo w kamicy moczowej i w skazie moczanowej. Jako rodek cigajcy w mao nasilonych biegunkach rnego pochodzenia, w nieycie odka i jelit, szczeglnie w nieycie luzowo-boniastym jelit (enteritis mucomembranosa), pomocniczo w nieznacznych krwawieniach w przewodzie pokarmowym. Rwnie w zaburzeniach przemiany materii wywoanych niedoborem niektrych elementw, zwaszcza u dawcw krwi, wykazujcych okresowo wiksze zapotrzebowanie na jony elaza. Ponadto jako jeden ze rodkw pomocniczych w pocztkach cukrzycy. Zewntrznie do obmywa owosionej skry gowy (upie, j otok), do irygacji (zapalenie pochwy, upawy). Korze pokrzywy stosuje si jako diureticum i zewntrznie analogicznie jak licie. Surowiec jest skadnikiem granulatu Reumogran i mieszanek zioowych Diabetosan, Reumosan i Vagosan. W lecznictwie ludowym wiey sok z ziela pokrzywy (510 cz.), zmieszany z miodem (100 cz.) jest stosowany jako oglnie wzmacniajcy i zwikszajcy siy obronne organizmu, np. w grypie, przezibieniu i in. Postacie leku. Dec. Fol. Urticae 221/2 yki lici na-2 szklanki wody (gotowa 5 min, przecedzi do termosu), pi 1/22/3 szklanki 2 3 razy dz. jako metabolicum, take dla dawcw krwi w okresie 23 tygodni, wraz z Vitaminum B, po 1 tabl. 0,025 g dz.; zewntrznie ten sam odwar korzystnie z dodatkiem Anth. Chamomillae, Fl. Calendulae i Fl. Hippocastani. Jako moczopdne i przeciwcukrzycowe stosuje si licie pokrzywy w odpowiednich mieszankach. Rad. Urticae jako moczopdny (zwaszcza jako pomocniczy rodek usuwajcy kwas moczowy i wspdziaajcy z Allopurinolem), korzystnie cznie z Fol. Ribis nigri, Herb. Asperulae, Cort. Fraxini, Fl. Ulmariae; natomiast zewntrznie korzystnie wraz z mieszank Kapilosan (do pielgnacji wosw i usuwania upieu).
VACCINIUM MYRTILLUS BORWKA CZERNICA

Ang. Blaeberry; franc. Myrtille; niem. Heidelbeere; ros. Czernika. Wystpowanie. Powszechnie w Polsce, zwaszcza w lasach iglastych. Surowce. Owoc borwki czernicy Fructus Myrtilli; li borwki czernicy Folium Myrtilli. Gwne zwizki. Owoce zawieraj ok. 7% garbnikw katechinowych, glikozydy antocyjanowe pochodne definidyny, cyjanidyny, petunidyny i malwidyny (mieszanina zwana myrtilin), kwasy organiczne do 7% (m.in. kw. cytrynowy, kw. bursztynowy), pektyny

268

ok. 8%, zwizki cukrowe ok. 20%, karotenoidy i witaminy (m.in. tiamina), kw. askorbowy. Licie zawieraj garbniki katechinowe ok. 6,5%, flawonoidy (glikozydy kwercetyny), trjterpeny (m.in. kw. ursolowy, kw. oleanolowy), kwasy organiczne, zwizki cukrowe, lady wolnego hydrochinonu, sole mineralne (m.in. duo manganu). Dziaanie. Owoce antidiarrhoicum, anticepticum, antihaemorrhagicum; licie adstringens, desinficiens, antidiabeticum Owoce s znanym lekiem przeciwbiegunkowym, dziaajcym analogicznie jak typowe surowce garbnikowe (patrz: Quercus robur). Po podaniu doustnym odwaru zawarte w nim garbniki hamuj przepuszczalno bon luzowych jelit i tym samym wydalanie pynnych stolcw, niszcz rwnie drobnoustroje chorobotwrcze (np. Shigella, Salmonella, Escherichia coli, Streptococcus), nawet oporne na antybiotyki. Wywieraj rwnie dziaanie przeciwzapalne, a nawet przeciwkrwotoczne oraz tak samo jak antocyjany dziaanie typowe dla witaminy P, zmniejszaj przepuszczalno cian naczy wosowatych. Stwierdzono, e antocyjany z owocw borwki czernicy wykazuj w pewnym stopniu waciwoci karotenoidw i witaminy A, a wic poprawiaj zdolno widzenia w nocy, natomiast w przewodzie pokarmowym wi toksyny bakteryjne i inne szkodliwe zwizki, utrudniajc ich wchanianie i umoliwiajc wydalanie z kaem. Licie borwki czernicy maj rwnie waciwoci agodnie zapierajce i przeciwbakteryjne, a ponadto (co potwierdzono dowiadczalnie na psach) obniaj poziom cukru we krwi. Obecno zwizkw flawonoidowych uzasadnia dziaanie moczopdne. Zastosowanie. Owoce i wycigi wodne w biegunkach bakteryjnych, nieycie odka i jelit, uszkodzeniach bon luzowych przewodu pokarmowego i nieznacznych krwawieniach, zaburzeniach jelitowych wywoanych przez pokarmy lub zwizki toksyczne, rwnie w owrzodzeniu okrnicy i przeciw glistom ludzkim oraz owsikom u dzieci i modziey. Zewntrznie stosuje si tylko wyjtkowo, bowiem lepiej dziaaj surowce zawierajce wicej garbnikw (Rhiz. Tormentillae, Rhiz. Bistortae, Rad. Hydrolapathi, Fol. Vitis idaeae Cort. Quercus). Owoce borwki czernicy wchodz w skad mieszanki Tannosan. Licie borwki czernicy s rwnie stosowane przeciw biegunkom oraz nieytom jelit i zaleca si je, ze wzgldu na agodne dziaanie, w pediatrii, nawet dla niemowlt. Ponadto do pukanek odkaajcych i lewatyw przeciw owsikom, natomiast jako rodek moczopdny i przeciwcukrzycowy tylko w poczeniu z innymi surowcami. Licie borwki czernicy wchodz w skad mieszanki Diabetosan.

269

Postacie leku. Dec. Fruct. Myrtilli 12 yki owocw na szklank gorcej wody (gotowa 57 min, przecedzi), pi 1/41/2 szklanki 2 3 razy dz. po posikach jako antidiarrhoicum; stosowa ewentualnie do pukanek. Dec. Fol. Myrtilli yki lici na 1/22/3 szklanki wody (gotowa 5 min) podawa maym dzieciom yki w pocztkach biegunki; dla niemowlt yki odwaru w mleku (w razie potrzeby mona dawk zwikszy). W cukrzycy stosowa w postaci mieszanki wraz z innymi surowcami, np. Herb. Galegae, Fol. Juglandis, Peric. Phaseoli, Fol. Menyanthidis, Rad. Inulae, Rad. Cichorii, Sem. Sinapis albae.
YACCINIUM YIT1S IDAEA BORWKA BRUSZNICA

Ang. Cowberry; franc. Airelle rougue; niem. Preisselbeere; ros. Brusnika. Wystpowanie. W strefie klimatu umiarkowanego pkuli pnocnej; w Polsce powszechnie w lasach iglastych. Surowce. Li borwki brusznicy Folium Vitis idaeae; owoc borwki brusznicy Fructus Vitis idaeae. Gwne zwizki. Licie zawieraj 57% glikozydw fenolowych (m.in. arbutyna, metyloarbutyna), garbniki ok. 58% (mieszanina zwizkw pirogalolowych i pirokatechinowych), flawonoidy do 0,8% (m.in. hiperozyd, izokwercytyna), kwasy organiczne (m.in. kw. chinowy), sole mineralne (m.in. duo magnezu). W owocach znajduj si kwasy organiczne (m.in. kw. jabkowy, kw. benzoesowy), witaminy (m.in. wit. A1 i C), antocyjany, pektyny, garbniki ok. 0,25%, zwizki cukrowe. Dziaanie. Licie urodesinficiens, antiphlogisticum, adstringens; owoce dieteticum. Licie borwki brusznicy zwikszaj nieznacznie ilo wydalanego moczu (diureticum) oraz jonw sodowych i chlorkowych (salureticum), rwnie dziaaj bakteriobjczo w drogach moczowych. W zasadowym rodowisku moczu nastpuje hydroliza arbutyny oraz pokrewnych glikozydw i uwalnianie hydrochinonu, ktry jest zwizkiem silnie bakteriobjczym wobec drobnoustrojw chorobotwrczych wystpujcych w drogach moczowych. Dziaanie cigajce nie jest zbyt silne, gdy licie zawieraj wzgldnie mao garbnikw i w biegunkach zakanych nie dorwnuj sile dziaania Rhiz. Tormentilla, Rhiz. Bistortae lub Cort. Quercus. Surowiec hamuje w pewnym stopniu rozwj drobnoustrojw jelitowych, a co istotne, ma rwnoczenie korzystny wpyw na bony luzowe i naczynia wosowate, zmniejsza stan zapalny oraz przepuszczalno cian drobnych naczy krwiononych w przewodzie pokarmowym.

270

Owoce borwki brusznicy dziaaj regulujce na czynnoci trawienne i naley je raczej traktowa jako rodek dietetyczny i odywczy, a nie typowo leczniczy. Zastosowanie. Jako rodek bakteriobjczy w nieytach i stanach zapalnych drg moczowych, wywoanych przez drobnoustroje patogenne, rwnie przez L-formy bakterii (pozbawione ciany komrkowej i dlatego niewraliwe na szereg antybiotykw, m.in. na penicylin). Pomocniczo w kamicy moczanowej, gdy towarzyszy jej zakaenie. Podczas przyjmowania wycigw z surowca powinien by utrzymywany zasadowy odczyn moczu w granicach wartoci pH = 7,07,8. Pomocniczo i tylko w poczeniu z innymi zioami stosuje si licie borwki brusznicy w nieytach, wzdciach, mao nasilonych biegunkach i przy nieznacznych krwawieniach w jelitach. Zesp garbnikw z omawianego surowca wchodzi w skad tabl. Idalbina. Postacie leku. Dec. Fol. Vitis idaeae 11/2 yki lici na szklank wody (gotowa 2 min, przecedzi), pi 1/31/2 szklanki 23 razy dz. jako agodne adstringens i antiphlogisticum. Jako rodek moczopdny i odkaajcy drogi moczowe wraz z innymi zioami, np. z Fol. Uvae Ursi, Herb. Equiseti, Rhiz. Agropyri, Herb. Asperulae, Fol. Betulae, Herb. Solidaginis lub Peric. Phaseoli. Zesp garbnikw jako kompleks biakowy tabl. Idalbina o dziaaniu przeciwbiegunkowym i przeciwzapalnym, dawki 34 razy dz. po 12 tabl.
VALERIANA OFFICINALIS KOZEK LEKARSKI

Ang. Valerian; franc. Valeriane officinale; niem. Echter Baldrian; ros. Waleriana lekarstwiennaja. Wystpowanie. Niemal w caej Europie oraz w Azji i Ameryce Pnocnej, w Polsce spotykana w stanie dzikim, jest rwnie uprawiana na znaczn skal. Rolina stanowi gatunek zbiorowy, z ktrego wyrniono liczne podgatunki oraz tzw. gatunki mniejsze. Surowiec. Korze kozka Radix Valerianae. Gwne zwizki. Irydoidowe trjestry zwane walepotriatami ok. 0,5% (m.in. waltrat, acewaltrat, dwuhydrowaltrat), olejek eteryczny do 2% (m.in. estry borneolu z kw. izowalerianowym, terpeny, seskwiterpeny, dwuterpeny), alkaloidy terpenowe (m.in. walerynina, aktynidyna), zwizki poliacetylenowe, kwasy organiczne, trjterpeny (m.in. walerozyd A). Dziaanie. Sedativum, spasmolyticum. Korzenie kozka s typowym rodkiem uspokajajcym, dziaajcym tumico na stany emocjonalne i na sfer motoryczn w orodkowym ukadzie nerwowym. U osb znajdujcych si w rwnowadze nerwowej wpyw surowca na orodki

271

mzgowe jest b. may, natomiast u osb ze wzmoon pobudliwoci dziaa silnie uspokajajco. Dziaanie to jest jednak do nieregularne, poniewa zaley w znacznym stopniu od obecnoci walepotriatw, ktre jako zwizki estrowe s mao trwae i atwo ulegaj rozkadowi. O wiele trwalsza jest wyizolowana, oczyszczona mieszanina walepotriatw, majca waciwoci uspokajajce i agodnie psychotropowe. Liczne badania walepotriatw wykazay, e s one zdolne zmniejsza spontaniczn aktywno ruchow, bez znoszenia zdolnoci koordynacyjnych, oraz znaczco osabia stany niepokoju, uczucia strachu i zagroenia, a nawet agresywnoci. Wycigi z korzeni kozka dziaaj rwnie przeciwskurczowo, zmniejszaj napicie mini gadkich przewodu pokarmowego, drg moczowych i ciowych oraz obwodowych naczy krwiononych. Zastosowanie. Jako rodek uspokajajcy w stanach napicia nerwowego, w uczuciu niepokoju, rozkojarzeniu, zmniejszonej koordynacji ruchowej, trudnociach w zasypianiu, obsesjach, w urojonym uczuciu zagroenia. Rwnie w niektrych dolegliwociach spowodowanych zaburzeniami czynnociowymi, np. przyspieszonym biciu serca na tle nerwowym, blu gowy, pulsowaniu w skroniach, a nawet w lekkich zawrotach gowy i zaburzeniach naczynioruchowych skry. Jako rodek przeciwskurczowy stosuje si w nerwicach wegetatywnych oraz pomocniczo w stanach skurczowych przewodw ciowych, pcherzyka ciowego, moczowodw oraz obwodowych naczy krwiononych. Surowiec suy do otrzymywania przetworw galenowych oraz jest skadnikiem granulatu Nervogran i mieszanek zioowych Cardiosan i Nervosan, natomiast wycig wchodzi w skad preparatw Neospasmina, Nervosol i Passispasmin. Mieszanina walepotriatw jest cennym, bezpiecznym lekiem geriatrycznym, zalecanym w zaburzeniach rwnowagi nerwowej (neurodystonia), zaamaniu nerwowym (prostratio nervosa), psychonerwowej manii chodzenia (tasikinesia) wraz z objawami napicia (tensio), lku (angor), podniecenia (excitatio) i pobudzenia (agitatio). Rwnie w trudnociach adaptacyjnych do rodowiska, zaburzeniu rytmu dobowego oraz zmniejszeniu zdolnoci do koncentracji. Ponadto w upoledzeniu czynnoci i dyskinezji przewodu pokarmowego, w nerwicach narzdw wewntrznych (neurosis), w zaburzeniach neurowegetatywnych w okresie przekwitania (climacterium), a nawet objawowo w stwardnieniu mzgu (sclerosis cerebri). Postacie leku. Tinct. Valerianae dawki 3060 kropli 24 razy dz.; Tinct. Valerianae aetherea, dawki 2030 kropli 3 razy dz. (ze wzgldu na obecno eteru dziaa silniej na orodkowy ukad nerwowy); Intr. Valerianae (stabilizowany intrakt ze wieych organw podziemnych kozka) dawki

272

2060 kropli 3 razy dz.; zawiera wicej walepotriatw ni nalewka, wobec czego dziaa silniej uspokajajco. Mieszanina walepotriatw prep. Valmane (RFN) dra. 50 mg; dawki 12 dra. 3 razy dz. przez 34 tygodnie.
VERATRUM ALBUM CIEMIYCA BIAA

Ang. White Hellebore; franc. Veratre blanc; niem. Weisser Germer; ros. Czemierica bieaja. Wystpowanie. W grskich rejonach Europy i Syberii; w Polsce pod ochron; surowiec jest importowany. Surowiec. Kcze ciemiycy Rhizoma Veratri; rwnowartociowy surowiec otrzymuje si z Veratrum lobelianum Ciemiy-ca zielona. Gwne zwizki. Liczne alkaloidy o budowie sterolowej lub zblionej w iloci 1,21,6% (m.in. trjestry alkamin protoweratryna A i B), inne skadniki nie maj znaczenia. Dziaanie. Hypotonicum. Wycigi z surowca obniaj znacznie cinienie ttnicze krwi, poraaj orodek naczynioruchowy w rdzeniu przeduonym, drani odpowiednie receptory obwodowe, rozszerzaj nieznacznie ttnice obwodowe, zwikszaj objto wyrzutow serca i zwalniaj jego czynno. Zewntrznie nalewka z kczy ciemiycy dziaa insektobjczo, zwaszcza na wszy gowowe i onowe. Dziaanie uboczne. Do czsto wystpuje lino-tok, nudnoci, wymioty, zawroty gowy, oglne osabienie, nadmierna hipotonia. Wysokie dawki powoduj blok serca, poraenie-oddechu i zapa. Zastosowanie. W rzucawce porodowej (eclampsia) i w stanach przedrzucawkowych oraz w nagych duych zwykach cinienia ttniczego, pomocniczo w ostrym lub podostrym nadcinieniu pochodzenia nerkowego lub w nadcinieniu zoliwym. Przeciwwskazania. Zatrucie glikozydami kardiotonicznymi, podcinienie, zwenie aorty i nerwiak przyzwojowy (phaeochromocytoma), ponadto ostrono powinna by zachowana podczas leczenia chinidyn, w przewlekej mocznicy, zawale minia sercowego i zaburzeniach krenia mzgowego. Zastosowanie w homeopatii. 1. Osabienie krenia z zapaci. Dotyczy to nie tylko zapaci naczynioruchowych na tle nerwicowym, lecz rwnie zapaci na tle osabienia krenia obwodowego oraz chorb serca; 2. Cholera i choleryna oraz rne zakane biegunki, w przebiegu ktrych wystpuj zapaci lub stany przedzapaciowe; 3. Zabu-

273

renia miesiczkowania na tle zaburze naczynioruchowych i regulacji ciepa; 4. Manie o rnych podoach, a wic psychoza poonicza, otpienie starcze, halucynacje oraz depresje. Postacie leku. Tinct. Veratri przecitnie 1020 kropli w kieliszku wody 13 razy dz. po jedzeniu. Naley czsto kontrolowa cinienie krwi. Korzystniejsze jest stosowanie (pod cis kontrol lekarsk) standaryzowanych preparatw zawierajcych czysty alkaloid protoweratryn A lub A + B: prep. Tensatrine (WRL), tabl.; prep. Puroverin (Szwajcaria) dra. i amp.
VERONICA OFFICINALIS PRZETACZNIK LENY

Ang. Speedwell; franc. Veronique officinale; niem. Ehrenpreis. Wystpowanie. W caej Europie i czciowo na Syberii, w Polsce powszechnie ha nizinach. Surowiec. Ziele przecznika lenego Herba Veronicae. Gwne zwizki. Garbniki, substancja goryczowa, lady olejku eterycznego, aukubina, saponina, kwasy organiczne, cukry redukujce, sole mineralne. Dziaanie. Stomachicum, expectorans, depurativum. Wycigi z surowca nieznacznie pobudzaj wydzielanie soku odkowego (goryczki), maj sabe waciwoci zapierajce, przeciwzapalne i przeciwbakteryjne (garbniki, aukubina). Nieco energiczniej zwikszaj ilo wydalanego moczu i wraz z nim usuwaj z organizmu szkodliwe produkty przemiany materii (depurativum); Najbardziej uchwytne jest dziaanie wykrztune (saponiny), ktre jednak nie dorwnuje dziaaniu innych typowych surowcw z grupy expectorantia. Zewntrznie jest stosowany jako przyspieszajcy gojenie ran i uszkodze naskrka ze wzgldu na dziaanie bakteriobjcze, przeciwzapalne i lekko cigajce, zblione do Fol. Plantaginis. Zastosowanie. W przewlekych zaburzeniach trawiennych objawiajcych si brakiem apetytu, blem brzucha, wzdciem, nieregularnym wyprnianiem i niedostatecznym przyswajaniem pokarmw, zwaszcza u osb starszych. Rwnie jako rodek oglnie odtruwajcy oraz wykrztuny w suchym kaszlu, dolegliwociach pucnych pocztkach dychawicy oskrzelowej. Zewntrznie do obmywania ran, swdzcej wysypki, trudno gojcych si wrzodw, liszai, oparze I stopnia; rwnie do irygacji w upawach i do obmywa w widzie sromu. Surowiec ma zastosowanie wycznie jako skadnik mieszanek zioowych. Postacie leku. Jako expectorans, np. wraz z Fol. Farfarae, Rad. Glycyrrhizae, Herb. Thymi, Fl. Malyae, Rad. Primulae,

274

Rad. Symphyti, Fruct. Anisi, Fol. Althaeae; jako depurativum, np. wraz z Herb. Solidaginis, Fol. Betulae, Herb. Asperulae, Rad. Bardanae, Herb. Hyssopi, Herb. Polygoni avicularis, Herb. Equiseti; jako stomachicum, np. wraz z Rhiz. Calami, Rad. Inulae, Rad. Taraxaci, Fol. Menthae pip., Herb. Cnici bened., Rad. Archangelicae. Zewntrznie Dec. Herb. Veronicae 11/2 yki ziela na szklank wody (gotowa 5 min, przecedzi), do okadw, irygacji; korzystnie wraz z Fl. Calendulae, Fol. Juglandis, Cort. Fraxini.
Y1BURNUM OPULUS KALINA KORALOWA

Ang. Guelder Rose; franc. Sureau deau; niem. Gemeiner Schneeball; ros. Kalina obyknowiennaja. Wystpowanie. W Europie i pn. Azji; w Polsce w lasach, zarolach, rwnie hodowana. Surowiec. Kora kaliny koralowej Cortex Viburni opuli. Gwne zwizki. Garbniki pirokatechinowe 23%, nieokrelona substancja spazmolityczna, D,L-katechina, trjterpeny (m.in. kw. oleanolowy), fitosterole (m.in. -sytosterol), olejek eteryczny 0,10,3%, zwizek kumarynowy skopoletyna, sole mineralne. Dziaanie. Spasmolyticum, sedativum. Surowiec wywiera dziaanie przeciwskurczowe, obnia niemal wybirczo napicie minia macicy oraz znosi uczucie blu. Jest rwnie w stanie zahamowa niezbyt nasilone krwawienia z narzdw rodnych, a nawet zmniejszy niebezpieczestwo poronienia. Kora kaliny koralowej jest uwaana za specyficzne sedativum uterinum. Zastosowanie. W bolesnych kurczach macicy, zaburzeniach miesiczkowania (dysmenorrhoea), dodatkowych krwawieniach w okresie przekwitania, predyspozycji do przedwczesnego porodu lub do poronienia, rwnie w poronieniu zagraajcym (abortus imminens). Surowiec suy do otrzymywania Extr. Viburni opuli fluidum, wycig gsty wchodzi w skad czopkw Hemorol. Zastosowanie w homeopatii. 1. Spastyczne zaburzenia miesiczkowania z charakterystycznym blem: bl rozpoczyna si w plecach, otacza ldwia, umiejscawia si w macicy, gdzie koczy si kurczem. Bl ten uniemoliwia spokojne siedzenie i leenie; 2. Poronienia zagraajce przy wyej opisanych blach; 3. Kurcze ydek podczas ciy; 4. Neuralgie z atakami nerwowymi; 5. Ostre ble plecw, ldwi i podbrzusza cignce w d i umiejscawiajce si na przedniej stronie ud. Wystpuj poza miesiczk, lecz przypominaj ble miesiczkowe. Postacie leku. Dec. Cort. Viburni opuli 1/22/3 yki kory na szklank gorcej wody (gotowa 5 min, przecedzi), pi

275

13 yki po jedzeniu. Odwar jest przestarza form leku, czciej stosuje si surowiec w recepturowych mieszankach zioowych. Extr. Viburni opuli fluidum 2050 kropli w kieliszku wody 23 razy dz. po jedzeniu; nie naley przekracza dawki 3 g jednorazowo, 8 g dz. Przetwr ten zawiera wszystkie zwizki czynne surowca.
VINCA MINOR BARWINEK MNIEJSZY

Ang. Common Perivinkle; franc. Pervenche mineure; niem. Kleines Immergrn; ros. Barwinok mayj. Wystpowanie. W rodk. i pdn. Europie, na Kaukazie; w Polsce na nizinach w zarolach i lasach, do czsto uprawiany. Surowiec. Ziele barwnika mniejszego Herbu Vincae minoris (suy do izolowania alkaloidw). Gwne zwizki. Mieszanina okoo 30 alkaloidw, ktre dzieli si na 4 grupy; najwaniejsza jest grupa A (m.in. winkamina, wincyna, winkanoryna); ponadto flawonoidy, trjterpeny, garbnik oraz inne skadniki nie majce znaczenia leczniczego. Dziaanie. Spasmolyticum, hypotonicum. Alkaloidy barwnika mniejszego, zwaszcza winkamina i jej psyntetyczne pochodne, maj niemal wybircze dziaanie przeciwskurczowe na ciany obwodowych naczy krwiononych, w szczeglnoci na naczynia mzgowe i w pewnym stopniu na naczynia macicy. Pod ich wpywem zmniejsza si. napicie miniwki naczy i opory w przepywie krwi; nastpuje agodne, uchwytne obnienie cinienia bez jakiegokolwiek ujemnego wpywu na serce. Szczeglnie wane jest polepszenie krenia mzgowego, ktre pocztkowo wystpuje w obrbie drobnych naczy mzgowych, a nastpnie obejmuje istot szar. U osb w wieku podeszym z postpujc miadyc i skonnoci do zakrzepw, po podaniu winkaminy, obserwowano nie tylko lepsze ukrwienie i doprowadzenie niezbdnej iloci tlenu do tkanek mzgowych, ale take popraw niektrych funkcji intelektualnych, np. pamici, zdolnoci do koncentracji, atwoci zasypiania. W celu osignicia dobrych efektw stenie winkaminy we krwi powinno wynosi 0,20,5 g/ml. Winkamina dziaa rwnie korzystnie na drobne naczynia oczne i uszne. Ostatnio stwierdzono, e omawiany alkaloid, oprcz dziaania na naczynia macicy, pobudza misie macicy w sposb zbliony w pewnym stopniu do alkaloidw sporyszu. Dziaanie uboczne. Po dawkach leczniczych bardzo rzadko wystpuje brak aknienia i nudnoci oraz mao nasilony bl koczyn i odbytu w obrbie miejsc z ylakami. Zastosowanie. Zesp alkaloidw barwnika lub winkamina i jej psyntetyczne pochodne stosuje -si w przewlekych

276

lekkich postaciach nadcinienia ttniczego, nerwicach wegetatywnych, zastojach ylnych, skonnoci do zakrzepw, ylakw i zarostowego zapalenia y w koczynach. W tych przypadkach korzystnie jest czy z wycigami z Anth. Arnicae, Fl. Hippocastani, Inflor i Fruct. Crataegi lub z odpowiednimi preparatami z tych surowcw. Waniejsze jest zastosowanie winkaminy lub jej pochodnych w zaburzeniach krenia mzgowego (np. encefalopatia nadcinieniowa, zwaenie ttnicy szyjnej, uraz czaszki), zwaszcza spowodowanych postpujc miadyc mzgow, zapaleniem naczy mzgowych, a nawet zakrzepem i wylewem podpajczynwkowym. Ponadto w niektrych przypadkach okulistycznych (np. retinopatia miadycowa, zwyrodnienie barwnikowe siatkwki), w zaburzeniach suchu pochodzenia naczyniowego, chorobie Meniere'a, niewydolnoci naczy wiecowych serca (cznie z flawonoidami z Inflor. Crataegi) i ostatnio w praktyce pooniczoginekologicznej (krwawienia hipotoniczne, niedostateczna inwolucja macicy po porodzie). Przeciwwskazania. Zaawansowana cia, znaczne zwikszenie cinienia rdczaszkowego. Postacie leku. Mieszanina alkaloidw barwnika mniejszego prep. Winkapan (LRB) tabl. 0,01 g; alkaloid winkamina prep. Devincan (WRL) tabl. i amp.; Pervincamin (RFN) tabl. i amp.; prep. Winkametrin (ZSRR) amp. dominiowo, szczeglnie zalecany w przypadkach pooniczo-ginekologicznych; psyntetyczne pochodne winkaminy prep. Cavinton (WRL) tabl. i amp., stosowany w powanych zaburzeniach krenia mzgowego.
VIOLA TRICOLOR FIOEK TRJBARWNY

Ang. Wild Pansy; franc. Pensee sauvage; niem. Feldstiefmtterchen; ros. Fiaka trochcwietnaja. Wystpowanie. W Europie i Azji w strefie klimatu umiarkowanego; w Polsce pospolity. Znane s liczne typy morfologiczne oraz odmiany ogrodowe. Surowiec. Ziele fioka trjbarwnego (bratki) Herba Violae tricoloris (Herba Jaceae). Niekiedy surowca dostarcza rwnie Viola arvensis Fioek polny. Gwne zwizki. Flawonoidy (m.in. rutyna, kwercetyna), antocyjany (m.in. wiolanina, 3-glukozyd delfinidyny i peonidyny), karotenoidy (m.in. wiolaksantyna, (3-kafoten), saponina, luz, garbnik, olejek eteryczny ok. 0,01%, sole mineralne do 11%. Dziaanie. Diureticum, depurativum, vasotonicum, expectorans. Ziele bratkw zwiksza ilo wydalanego moczu i wraz z nim ilo szkodliwych produktw przemiany materii. Jest to

277

dziaanie oglnie odtruwajce, szczeglnie skuteczne w przewlekych chorobach na tle metabolicznym, np. w gocu, skazie moczanowej i niektrych dermatozach. Rwnie cenne jest, wywierane przez rutyn, dziaanie na mikrokrenie krwi, obejmujce letniczki przedkapilarne, waciwe woniczki i naczynia ylne pokapilarne. Flawonoid ten naley do grupy witaminy P i oprcz dziaania uszczelniajcego na ciany drobnych naczy, ma wpyw na szereg procesw oksydoredukcyjnych w organizmie i na przemian materii w komrkach. Wykazuje synergiczne dziaanie z witamin C. Wycigi z surowca drani bony luzowe grnych drg oddechowych (saponina), uatwiaj odkrztuszanie, wzmagaj sekrecj luzu i przywracaj ruchy nabonka rzskowego. Po podaniu wikszych dawek bratkw obserwowano nieznaczne dziaanie napotne i przeczyszczajce. Zastosowanie. Jako rodek moczopdny i oglnie odtruwajcy, w zaburzeniach oddawania moczu, przewlekych stanach zapalnych drg moczowych, skonnoci do kamicy moczowej, pomocniczo w nadcinieniu ttniczym, gocu stawowym i miniowym (korzystnie cznie z salicylanami, mieszank zioow Reumosan i granulatem Reumogran), uszkodzeniu nerek, np. przez chinin, kw. mlekowy, zwizki arsenu, sulfonamidy, niektre antybiotyki. Ponadto w dermatozach na tle zaburze przemiany materii i nadwraliwo, np. w trdziku modzieczym, wyprysku, liszaju rumieniowatym, wysypce polekowej i kontaktowej. Jako rodek wzmacniajcy naczynia (zwykle w poczeniu z preparatami zawierajcymi rutyn), w plamicy krwotocznej (purpura haemorrhagica) i polekowej, krwawieniach punkcikowych (haemorrhagia petechialis) spowodowanych uszkodzeniem cian woniczek, w retinopatii cukrzycowej, zapaleniu siatkwki i naczyniwki, wysiku podsiatkwkowym, obecnoci czerwonych krwinek w kale lub moczu wskutek mikrokrwawie jelitowych i nerkowych. Jako adiuvans w miadycy oglnej, zwaszcza w zmianach miadycowych w mzgu, rwnie w celu ochrony wtroby (wraz z zioami lub preparatami zawierajcymi inozyt i cholin). W niektrych przypadkach konieczne jest podawanie pozajelitowe pochodnych rutyny rozpuszczalnych w wodzie, np. w powikaniach potransfuzyjnych, kapflarotoksykozach wywoanych przez leki przeciwzakrzepowe, w szoku anafilaktycznym, chorobie hemolitycznej noworodkw, krwotokach mzgowych. Jako rodek wykrztuny stosuje si bratki wraz z innymi zioami, np. Rad. Primulae, Fol. Farfarae, Fruct. Anisi, Fl. Malvae, Fl. Helianthi, Herb. Thymi, Rad. Symphyti. Przeciwwskazania. W wielopytkowoci (trombocytosis), zakrzepicy pourazowej (thrombosis posttraumatica) oraz zaawansowanej miadycy w wieku starszym; wskazana

278

ostrono ze wzgldu na przeduanie przez rutyn dziaania adrenaliny na naczynia i moliwo niebezpieczestwa agregacji trombocytw. Ziele bratkw wchodzi w skad mieszanek zioowych Degrosan i Rektosan, natomiast rutyna w skad preparatw Amifen, Kelicardina, Rutina, Rutinoscorbin, Rutisol, Rutophen, Scorbopyrin, Venacorn, Venescin, Wikalina. Postacie leku. Dec. Herb. Violae tric. 2 yki ziela na 2 szklanki wody (gotowa 5 min, odstawi na 10 min, przecedzi do termosu), pi porcjami w cigu dnia jako diureticum i depurativum. Viola-fix torebka na 2/3 szklanki wody, naparza 510 min, pi 23 razy dz. Preparaty zawierajce rutyn: Rutisol (Herbapol) krople 1 ml = 20 mg rutyny; Rutina (Polfa) dra. 20 mg rutyny; Rutinoscorbin (Polfa) dra. 25 mg rutyny i 100 mg wit. C; Amifen (Polfa) dra. zawierajce rutyn, teobromin i amid kw. fenyloetylooctowego (przeciwmiadycowy i w nadcinieniu ttniczym); Venoruton (RFN) kaps., dra., krople, ma, amp. zawieraj rozpuszczalny w wodzie O-(hydroksyetylo)-rutynozyd, wskazania jak dla innych preparatw zawierajcych rutyn.
VISCUM ALBUM JEMIOA POSPOLITA

Ang. Mistletoe; franc. Gui commun; niem. Mistel; ros. Omiela bieaja. Wystpowanie. Na znacznych obszarach Europy i Azji; w Polsce powszechnie jako pasoyt na drzewach liciastych i sonie. Surowiec. Ziele jemioy Herba Visci. Gwne zwizki. Flawonoidy (m.in. kwercetryna), aminy (m.in. cholina, acetylocholina, histamina), trjterpeny (m.in. kw. oleanolowy), kwasy organiczne (m.in. kw. kawowy), glikoproteiny oraz 0,050,1% wiskotoksyny. Dziaanie. Hypotonicum, cardiosedativum. Wycigi z ziela jemioy obniaj nieznacznie cinienie krwi wskutek bezporedniego dziaania na serce (lecz nie poprzez orodkowy ukad nerwowy). Stwierdzono, e bodce wpywajce hamujco na serce uzyskuj przewag nad bodcami pobudzajcymi jego czynno. Nastpuje osabienie krenia krwi wskutek zmniejszenia napicia cian naczy krwiononych i w konsekwencji obnienie cinienia ttniczego krwi. Dotychczas nie ustalono, czy dziaanie hipotoniczne naley przypisa substancjom rozpuszczalnym w wodzie (flawonoidy, aminy), czy te nie znanemu dotychczas zwizkowi. Znajdujce si w surowcu glikoproteiny i wiskotoksyna nie rozpuszczaj si w wodzie i brak ich w naparze lub odwarze, ponadto nie ulegaj one resorpcji w przewodzie pokarmo-

279

wym. Silne dziaanie cytotoksyczne i nekrotyczne wymienionych zwizkw nastpuje jedynie po bezporednim wstrzykniciu do guza nowotworowego. Zastosowanie. W przewlekych i nieznacznych zwykach cinienia krwi, zmianach cinienia krwi pod wpywem bodcw psychicznych, w przyspieszeniu rytmu serca, rwnie w okresie przekwitania i pomocniczo w postpujcej miadycy. Take jako adiuvans w zbyt obfitych krwawieniach miesiczkowych oraz z nosa. Surowiec wchodzi w skad mieszanek zioowych Sklerosan i Cardiosan, wycig wchodzi w skad kropli Neocardina. Ze wieego ziela jemioy przyrzdza si Intr. Visci. Postacie leku. Intr. Visci 2040 kropli w kieliszku wody 23 razy dz. midzy posikami. Napar jest przestarza form leku, natomiast skuteczniej dziaa sok ze wieego ziela w postaci prep. Viscysat Brger (RFN), jako antihypertonicum. Ziele jemioy wykazuje synergizm ze zwizkami czynnymi zawartymi w Inflor. Crataegi, Anth. Arnicae, Herb. Comrallariae i Fl. Hippocastani.
ZEA MAYS KUKURYDZA ZWYCZAJNA

Ang. Mae; franc. Mais; niem. Mais; ros. Kukuruza. Wystpowanie. W Ameryce rodkowej, powszechnie uprawiana w strefie klimatu umiarkowanego i gorcego. Surowiec. Znami kukurydzy wraz ze supkiem Stigma Maydis. Gwne zwizki. Olejek eteryczny 0,10,2%, zwizki saponinowe do 3%, garbniki pirokatechinowe do 4,15%, ywice okoo 2,3%, cukry redukujce 4,15%, alantoin, glikozyd goryczowy, fitosterole (m.in. sytosterol), witamina K3, sole mineralne ok. 6,4% (m.in. krzemionka). Dziaanie. Diureticum, cholagogum, antidiabeticum Znamiona kukurydzy zwikszaj nieznacznie wydalanie moczu, wywieraj rwnie swoiste dziaanie przeciwzapalne w drogach moczowych, zwaszcza na pcherz (krzemionka alantoin). Maj te korzystny wpyw na wtrob i drogi ciowe, gdy nie tylko zwikszaj wytwarzanie ci, lecz take uatwiaj jej przepyw do dwunastnicy. Stwierdzono, e po podaniu odwaru z surowca zmniejszya si lepko samej ci, jej ciar waciwy oraz zawarto bilirubiny. Obserwowano rwnie korzystne zmiany we krwi: podwyszenie poziomu protrombiny i nieznaczne, lecz uchwytne zwikszenie krzepliwoci (witamina K3). Dziaanie przeciwcukrzycowe znamion kukurydzy, znane empirycznie od dawna, zostao potwierdzone w badaniach klinicznych.

280

Zastosowanie. Jako rodek moczopdny i w pewnym stopniu przeciwzapalny stosuje si. w zaburzeniach oddawania moczu, zapaleniu miedniczek nerkowych (pyelitis) i pcherza (cystitis), w obrzkach spowodowanych niewydolnoci krenia i nerek, pomocniczo i z dobrym skutkiem w kamicy moczanowej i fosforanowej, w albuminuri, chorobie reumatycznej oraz w skazie moczanowej. Jako rodek ciopdny w zastoju ci, pomocniczo w kamicy ciowej, zapaleniu wtroby. Ponadto jako adiuvans w pocztkowym stadium cukrzycy, w otyoci oraz w niedoborze protrombiny we krwi (hypoprothrombinaemia). Brak przeciwwskaza. W medycynie ludowej znamiona kukurydzy s stosowane jako zwikszajce popd pciowy i regulujce miesiczkowanie, gdy prawdopodobnie zawieraj specyficzne hormony. Postacie leku. Dec. Stigm. Maydis 23 yki znamion na 221/2 szklanki ciepej wody (gotowa 3 min pod przykryciem, odstawi na 15 min, przecedzi), pi 1/22/3 szklanki 24 razy dz. midzy posikami jako diureticum i cholagogum. Czciej stosuje si surowiec jako skadnik odpowiednich mieszanek zioowych, np. przeciwcukrzycowej (m.in. z Herb. Galegae, Rad. Bardanae, Rhiz. Agropyri, Fal. Myrtilli, Fol. Juglandis, Fol. Salviae).

PIMIENNICTWO
1. Aikman L, Benn N., Bock I.: Natures Healing Arts. From Folk Medicine to Modern Drugs, Library of Congress, Washington 1977. 2. Atlas areaw i resursw lekarstwiennych rastienij SSSR, Moskwa 1976. 3. Atlas lekarstwiennych rastienij SSSR. Go. Izd. Med. Lit., Moskwa 1962. 4. Benigni R., Capra C., Cattorini P. E.: Piante medicinali, Chimica, farmacologia e terapia. Milano 1962. 5. Bezanger-Beauquesne L, Pinkas M., Totek M.: Les plantes dans la therapeutiue modern. Libr. Maloine, Paris 1975. 6. Blacque-Belair A.: Dictionnaire medical clinique, pharmacologique et therapeutique. Libr. Maloine, Paris 1974. 7. Bhm K.: Die Flavonoide. Arzneim. Forsch. 1959, 9, 539, 647, 778; 1960, 10, 54, 139, 188, 468, 547. 8. Broun H.: HeilpflanzenLexikon fr rzte und Apotheker. G. Fischer Verlag, Stuttgart 1968. 9. Debuigne H.: Dictionnaire des plantes qui guerissent, Libr. Larousse, Paris 1972. 10. Gammerman A. F., Grom 1. L: Dikorastuszczije lekarstwiennyje rastienija SSSR, Izd. Medicina, Moskwa 1976. 11. Gessner O., Orzechowski G.: Gift- und Arzneipflanzen von Mitteleuropa. Carl Winter, Universitatsverlag, Heidelberg 1974. 12. Hartwell J. L.: Plants used against cancer. A sunrey Lloydia 1967, 30, 379; 1968, 31, 71; 1969, 32, 79, 153, 247, 1970, 33, 97, 288; 1971, 34. 103, 204, 310, 386. 13. Jordanw D., Nikolow P., Bojczinow A.: Fitoterapija. Izd. Medic. i Fizkult, Sofija 1973. 14. Karpowicz W. N., Bespaowa E. I.: Farmakognozija. Izdat. Medicina, Moskwa 1977. 15. Kohlmnaer S.: Farmakognozja. PZWL, Warszawa 1977. 16. Kollitsch P.: Homeopathie. Libr. Maloine,

281

Paris 1955. 17. Kotukow G. N.: Kultiwowani i dikorosli likarski roslini. Wid. Naukowa Eumka, Kiiw 1971. 18. Kresanek J., Krejca J.: Atlas lieciwych rostlin a lenych podw. Vyd. Osveta, Bratislava 1977. 19. Kuemmerle H. P., Garrett E. R., Spitzy K. H.: Farmakologia kliniczna i farmakoterapia. PZWL, Warszawa 1976. 20. Leclerc H.: Precis de Phytotherapie. Masson et Ci, Edit., Paris 1954. 21. Maszkowski M. D.: Lekarstwtennyje sriedstwa. Izdat. Medicina, Moskwa 1972. 22. Muszyski J.: Zioolecznictwo i leki rolinne. PZWL, Warszawa 1958. 23. Oso A., Pratt R., Altschule M. D.: The U.S. Dispensatory and Physicians Pharmacology. Ed. J. B. Lippincott Comp., Philadelphia 1965. 24. Oarowski A.: Biostymi-na, rolinna terapia tkankowa. RSW Prasa, Warszawa 1957. 25. Oarowski A.: Surowce rolinne, w: Yademecum Fitoterapii, Wyd. 3, WPLiS, Warszawa 1959. 26. OarowsW A.: Farmakodynamika surowcw rolinnych. WPLiS, Warszawa 1960. 27. Oarowski A.; Przegld rolin leczniczych, w: Zioolecznictwo. Poradnik dla lekarzy. Wyd. l, PZWL, Warszawa 1976. 28. Oarowski A., acucki J., Gsiorowska K.: Leki rolinne. Warszawa 1978. 29. Podbielkowski Z.: Sownik rolin uytkowych. PWRiL, Warszawa 1974. 30. Rote Liste, Verzeichnis pharmazeutischer Spezialpriipa.rate. Ed. Cantor, Aulendorf 1976. 31. Schindler H.: Inhaltstoffe und Prafungsmethoden homoopatisch verwendeter Heilpflanzen. Ed. Cantor, Aulendorf 1955. 32. Sfory F., Jirasek V.: Roliny lecznicze. PWRiL, Warszawa 1976. 33. Turowska I., CyuneJ .: Roliny nasienne. Wyd. Akad. Med., Krakw 1976. 34. Yalnet J.: Aromatherapie. Libr. Maloine, Paris 1976. 35. Valnet J.: Phytotherapie. Libr. Malone, Paris 1976. 36. Weiss R. F.: Beitrage ur Phytotherapie. Hippokrates 1956, 27, 46, 288, 314, 685j 1957, 28, 247, 384; 1959, 30, 32; 1960, 31, 41, 572; 1962, 33, 899.

Prof. dr hab. med. Jolanta Krupiska FARMAKODYNAMIKA WANIEJSZYCH SUBSTANCJI ROLINNYCH ANTRAZWIZKI
W niektrych surowcach rolinnych: w alonie (Alo), korze kruszyny (Cort. Frangulae), owocach szakaku pospolitego (Fr. Rhamni catharticae), korze szakaku amerykaskiego (Cort. Rhamni purshianeae), liciach senesu (Fol. Sennae), kczach rzewienia (Rhiz. Rhei) oraz innych, stwierdzono obecno biologicznie czynnych antrazwizkw. Trjpiercieniowe antrazwizki, pochodne antracenu, dziaaj przeczyszczajce agodniej (laxantia) lub silniej (purgantia). Dziaanie uzalenione jest od obecnoci grupy OH w pozycji 1 i 8, podstawnika w pozycji 3t 6, 9 oraz od liczby czsteczek cukrw w glikozydzie. Im wicej czsteczek cukrw, tym silniejsze jest dziaanie przeczyszczajce, a take lepsza rozpuszczalno w wodzie. Najsilniej dziaaj antrony i dlantrony, z aglikonw najczciej wystpuje chryzofanol, reina, aloeemodyna, franguloemodyna. Antrazwizki wystpuj w postaci utlenionej (antrachinony), jako produkty o niszym stopniu utleniania (antrony, antranole) oraz w postaci zwizkw dimerycznych (diantrony). W procesie redukcji antrachinonw do antranoli i antronw, zwizkami nietrwaymi s antrahydrochinony i ich tautomeryczne formy oksyantrony. Antrazwizki wystpuj najczciej w postaci glikozydw. Cz cukrow stanowi glukoza lub ramnoza w pozycji 8, bardzo rzadko w pozycji 1. Ramnoza w pozycji 6 i glukoza w pozycji 8 mog znale si w tej samej czsteczce. Ostatnio, w niektrych antraglikozydach znaleziono kwas szczawiowy w formie zestryfikowanej z cukrami. Antrazwizki monomeryczne (monoantrony), np. chryzofanol antron (l,8-dwuhydroksy-3-metyloantrachinon), wystpuj w postaci glikozydowej lub wolnej w gatunkach Rheum, Rhamnus; aloeemodyna w postaci glikozydu w soku rnych aloesw. Emodyna, zwana rwnie franguloemodyna (trjhydroksymetyloantrachinon), oraz kwas chryzofanowy (dwuhydroksy-

283

metyloantrachinon), jako poczenia glikozydowe s zwizkami spotykanymi w rolinach najczciej. Do diantronw naley sennidyna A i B, reinodiantron, sennozyd A, B, C, D, palmidyna (chryzofanol-emodyno-diantron), reidyna i inne otrzymywane z Fol. Sennae lub Cort. Frangulae. Mechanizm dziaania przeczyszczajcego antrazwizkw zwizany jest z ich farmakokinetyk, a przede wszystkim z eliminacj, biotransformacj oraz wydalaniem. Po doustnym podaniu szybko przejcia antraglikozydw do jelita cienkiego uwarunkowana jest stopniem wypenienia odka i czasem jego oprnienia. Aglikony oraz glikozydy s, jak przypuszcza si, zwizkami trwaymi w pH 13. Jedynie glikozydy z Fol. Sennae by moe pobudzaj wydzielanie odkowe. Antrazwizki, zalene od waciwoci fizykochemicznych, ulegaj w mniejszym lub wikszym stopniu wchanianiu z bony luzowej jelit. Pierwszym warunkiem absorpcji jest rozpuszczalno w soku jelitowym, a drugim moliwo transportu przez cian jelita. Rozpuszczalno w wodzie dwuhydroksyantrachinonw i antronw przy pH 7,4 jest saba. Jedynie reina i antron reiny s bardziej rozpuszczalne. Antraglikozydy, jak si przypuszcza, przechodz bez zmian przez jelito cienkie. Ich saba rozpuszczalno w wodzie i dua czsteczka uniemoliwiaj wchanianie. Aglikony w jelicie cienkim, podane w tej postaci chemicznej lub uwolnione z glikozydw, po hydrolizie w obecnoci kwanego soku odkowego ulegaj biotransformacji. Jak udowodniono w licznych pracach, w bonie luzowej ciany jelit znajduj si ukady enzymatyczne, ktre bior udzia w pierwszej fazie metabolizmu, a wic procesach utleniania, oraz drugiej fazie sprzgania z kwasem glukuronowym lub siarkowym. Biotransformacj w jelitach przebiega podobnie jak w wtrobie, lecz w porwnaniu do niej mniej intensywnie ze wzgldu na mniejsz ilo enzymw. Wydaje si, e procesy utleniania i sprzgania s dla antrazwizkw najwaniejszymi drogami biotransformacji. Przypuszcza si, e te procesy s znacznie waniejsze dla metabolizmu aglikonw ni glikozydw. Grupy fenolowe i hydroksylowe ulegaj w cianie jelit zwierzt dowiadczalnych przede wszystkim sprzganiu z kwasem glukuronowym oraz kwasem siarkowym. Byby to proces odtruwania jeszcze przed wchoniciem zwizku do krenia. Sabe dziaanie przeczyszczajce aglikonw zwizane jest nie tylko z utrat aktywnych czsteczek na skutek wchaniania z jelit, lecz rwnie spowodowane metabolizmem w grnym odcinku jelita cienkiego.

284

Ukady enzymatyczne mikroflory jelita grubego bior udzia w dalszej biotransformacji antrazwizkw. Antrachinony, antraglikozydy, glukuroniany ulegaj hydrolizie, nitro- i azozwizki oraz ketony ulegaj redukcji, a kwasy karboksylowe dekarboksylacji. W wyniku tego z antrachinonw lub odpowiednich antraglikozydw powstaj antrony, diantrony, zwizki o silnym dziaaniu przeczyszczajcym. Istniej pewne rnice w dziaaniu poszczeglnych substancji w zalenoci od rodzaju surowca rolinnego oraz budowy chemicznej, szybkoci wchaniania i czasu uwalniania czynnych pocze. Niektre antraglikozydy, jeli zostan przepisane w postaci mieszanki, np. strczki i licie senesu, mog dziaa w stosunku do siebie synergistycznie. Rolinne rodki dranice jelito grube stosuje si doustnie, zwykle wieczorem. Niekorzystnym dziaaniem ubocznym antrazwizkw s czstokro bolesne skurcze miniwki gadkiej narzdw miednicy maej, zwaszcza jelita grubego, przechodzce niekiedy w kolk jelitow. Podanie niewielkich dawek lekw o dziaaniu atropinowym znosi nadmiern kurczliwo jelita grubego. Omwienie najczciej stosowanych rodkw rolinnych zawierajcych antrazwizki znajduje si w rozdziale Przegld rolin leczniczych. Kora kruszyny (Cort. Frangulae) z Rhamnus frangula dziaa nieco sabiej od senesu lub alony. Dusze stosowanie kruszyny nie wywouje przyzwyczajenia. Jako lek o agodnym dziaaniu przeczyszczajcym jest stosowana gwnie w przewlekym zaparciu na tle atonii jelit. Kruszyna dziaa ponadto toksycznie na pasoyty jelitowe, np. na glisty i owsiki, wywiera te dziaanie moczopdne na skutek podranienia kbuszkw nerkowych przez wydzielany z moczem kwas chryzofanowy. Surowiec ten jest chtnie stosowany w pediatrii. Licie i owoce senesu (Fol. et Fr. Sennae) zawieraj m.in. sennozydy A, B, C, D, ktre silniej od szakaku drani jelito grube; dziaanie wystpuje po upywie 68 h od chwili podania. Tylko wyjtkowo mog pojawi si skurcze jelita grubego lub kolka jelitowa. Dawka lecznicza lici wynosi 14 g w postaci naparu. Korze rzewienia (Rad. Rhei) z Rheum palmatum zawiera oprcz antrazwizkw rwnie garbniki, wywierajce dziaanie cigajce na bon luzow jelit. Rzewie moe wic po wyprnieniu powodowa objawy zaparcia. Mae dawki korzenia rzewienia lub wycigu wywieraj dziaanie zapierajce, natomiast wiksze dawki przeczyszczajce. Alona (stay sok z lici rnych gatunkw aloesu) w zalenoci od gatunku surowca zawiera liczne antrazwizki, wrd nich charakterystyczn aloin oraz aloinozydy. Alona ma bardzo gorzki smak i najczciej stosowana jest w postaci

285

piguek. Ze wszystkich rodkw przeczyszczajcych alona najsilniej drani zakoczenia nerwowe bony luzowej jelita grubego, powoduje przekrwienie, wzmaga kurczliwo mini gadkich narzdw w obrbie miednicy maej (np. macicy), moe wic wzmaga krwawienia miesiczne, powodowa poronienia lub przedwczesny pord. Dziaanie przeczyszczajce aloesu nastpuje po 812 h od chwili podania. Dawka alony wynosi 0,050,5 g zalenie od wieku, natomiast aloiny 0,025 g. Wycigi z aloesu wykazuj uchwytne dziaanie przeciw-bakteryjne, przy czym szczeglnie du aktywno in vitro obserwuje si w stosunku do prtkw grulicy. Mae dawki aloesu 0,010,05 g ze wzgldu na gorzki smak pobudzaj wydzielanie soku odkowego. Jest to korzystny objaw przy dyspepsji, atonii odka i jelit. Wycigi, napary lub odwary z surowcw rolinnych zawierajcych mieszanin antrazwizkw dziaaj leczniczo agodniej i korzystniej ni wyizolowane pojedyncze zwizki chemiczne, ktre czsto wywouj bolesne skurcze jelitowe. Surowce rolinne zawierajce antrazwizki zapisywane s jako zika farmakopealne przeczyszczajce (Species laxantes) lub zioowe mieszanki przeczyszczajce (Normosan, Normogran). Po zayciu naparu z ziek, w ktrych skad wchodz licie senesu lub kcze rzewienia, moe pojawi si brunatne lub czerwone zabarwienie moczu (jeli ma on odczyn alkaliczny), o czym naley uprzedzi pacjenta. Antrazwizki wystpujce w rolinach wykazuj synergiczne wzgldem siebie dziaanie, mog rwnie wykazywa w stosunku do innych lekw dziaanie antagonistyczne, np. wobec garbnikw. Przeciwwskazaniami do stosowania antrazwizkw s stany zapalne jelita grubego, zapalenie wyrostka robaczkowego, niewydolno nerek i krenia, guzy krwawnicze, daleko posunita grulica, cia; wzgldnym przeciwwskazaniem do podania antrazwizkw jest miesiczka.
AZULENY

Azuleny s to wglowodory powstajce podczas destylacji bezbarwnych prekursorw, jakimi s niektre zwizki seskwiterpenowe, wystpujce w olejkach eterycznych. Najbardziej znanym azulenem jest chamazulen wystpujcy w rumianku pospolitym (Matricaria chamomilla), krwawniku (Achillea millefolium), piounie (Artemisia absinthium), rumianie szlachetnym (Anthemis noblis). Azuleny, wystpujce jako wolne zwizki, maj barw bkitn, fiokow lub zielon. Wedug wielu autorw chamazulen i pokrewne mu zwizki maj zdolno hamowania aktywnej histaminy (lub utrudnia-

286

j jej uwalnianie) i tym naleaoby tumaczy przeciwuczuleniowe dziaanie azulenw. Inn charakterystyczn waciwoci azulenw jest ich miejscowe dziaanie przeciwzapalne, jak rwnie pobudzajce fagocytoz, zmniejszajce obrzki uatwiajce naskrkowanie. Azuleny s stosowane miejscowo w przypadkach widu, pokrzywki, w stanach ropnych, oparzeniach sonecznych, trudno ziarninujcych ranach; rwnie w przypadkach okulistycznych, laryngologicznych, ginekologicznych w postaci okadw, przymoczek, przemywa, maci, ciepych kpieli, puka lub wleww. Azuleny hamuj rwnie w pewnym stopniu rozwj gronkowcw, paciorkowcw i paeczki okrnicy, s wic stosowane jako wspomagajce rodki chemioterapeutyczne. Inny zwizek z grupy azulenw, mianowicie gwajazulen (obecnie otrzymywany syntetycznie), jest stosowany doustnie, miejscowo i pozajelitowe jako rodek wspomagajcy leki przeciwhistaminowe w dychawicy oskrzelowej, w rnego typu schorzeniach uczuleniowych, w zapaleniu jelita grubego, w popromiennych zmianach skrnych, w widzie skry, w ziarnicy zoliwej. Mocz pacjentw przyjmujcych gwajazulen przybiera barw zielon. Syntetyczny 1-izopropylo-5-metyloazulen (Azulol) dziaa silniej przeciwzapalnie od chamazulenu. Stosuje si go w postaci maci oraz dominiowo w stanach zapalnych i schorzeniach uczuleniowych.
FLAWONOIDY

Flawonoidy s zwizkami pochodnymi chromonu i maj waciwoci zarwno witaminopodobne, jak i farmakologiczne. Ilo opisanych flawonoidw systematycznie wzrasta, osigajc w 1966 r. liczb ponad 400 zwizkw. Wystpuj one w postaci pocze z cukrami, jako heterozydy lub ich aglukony. Wedug wikszoci autorw witamina P jest zespoem rnorodnych zwizkw chemicznych, do ktrych zalicza si przede wszystkim flawonoidy (rutyna, kwercetyna), niektre pochodne kumarynowe i trjterpenowe, niektre typy garbnikw (katechina) oraz niektre leukoantocyjanidyny. Wycigi ze skrek pomaraczy, cytryn, papryki zawieraj oprcz rutyny rwnie inne flawonoidy, jak naryngin i hesperydyn. Kwiat kasztanowca (Fl. Hippocastani) zawiera czynne flawonoidy pochodne kemferolu i kwercetyny, a w zielu fioka trjbarwnego (Herb. Viola tricoloris) wystpuje flawonoid rutozyd (rutyna), rozkadajcy si do kwercetyny i dwu-

287

cukru rutynozy, ponadto zwizki saponinowe i antocyjaninowe. Flawonoidy obecne s w wielu innych surowcach rolinnych, omwionych w rozdziale Przegld rolin leczniczych. Najbardziej znane s trzy flawonoidy: rutyna, kwercytyna i hesperydyna. Rutyna (rutozyd) jest otrzymywana na skal przemysow z kwiatw perekowca (Fl. Sophora japonica) i z ziela gryki (Herb. Fagopyrum esculentum). Kwercetyna jest aglikonem rutyny. Znaczenie tych zwizkw jako witamin jest bezsporne. Rutyna jako koferment oksydacyjny chelatuje jony miedzi, unieczynnia oksydaz niezbdn do procesu utleniania kwasu askorbowego do kwasu szczawiowego, czego wynikiem jest wzrost poziomu i przeduenie dziaania witaminy C w tkankach. Ponadto rutyna inaktywuje dwa inne enzymy, zawierajce w swej czsteczce jon miedzi, a mianowicie hialuronidaz, depolimeryzujc spoiwo komrkowe, a wic rozklejajc rdbonki naczy wosowatych, oraz ceruloplazmin. Ze wzgldu na udzia w procesie oksydoredukcyjnym rutyn uznano za czynnik przeciwgnilcowy, wspdziaajcy z witamin C. Podanie czne obu witamin znosi skutecznie objawy gnilca. Naley zaznaczy, e ani rutyna, ani hesperydyna podane pojedynczo nie s w stanie zahamowa objaww naczyniowych, spowodowanych niedoborem kwasu askorbowego. Mechanizm dziaania flawonoidw na kapilary nie jest dostatecznie wyjaniony. Jak uprzednio wspomniano, flawonoidy hamuj ukad oksydoredukcyjny, blokuj aktywno wielu enzymw ustrojowych, jak cholinesteraza, oksydaz ksantynowa, dekarboksylaza histydynowa, tyroksyna oraz dehydrogenaza kwasu glutaminowego. Przeprowadzone badania wykazay, e kwercetyna oraz rutyna, a by moe rwnie niektre inne flawonoidy, maj hamowa metabolizm amin katecholowych, in vivo poprzez kompetytywny antagonizm jednego z enzymw katecholoortometylotransferazy (COMT). Na skutek przeduenia farmakodynamicznego dziaania noradrenaliny i adrenaliny, flawonoidy miayby porednio zmniejsza przepuszczalno rdbonkw kapilarnych. Nie jest wykluczony rwnie ich bezporedni wpyw skurczowy na kapilary. Flawonoidy zwikszaj wic w mniejszym lub wikszym stopniu odporno cian woniczek, zmniejszaj ich przepuszczalno, krucho i amliwo, przywracaj im elastyczno. Rutyna i kilka innych flawonoidw, dziaajc spazmolitycznie na miniwk gadk wikszych naczy, uatwiaj przyjcie nadmiernych iloci krwi z uszczelnionego oyska kapilarnego. Flawonoidy, poza dziaaniem naczyniowym, wywieraj wiele wanych dziaa farmakologicznych uzasadniajcych ich stosowanie.

288

Rutyna, podobnie jak niektre inne flawonoidy, dodatnio wpywa na prac minia sercowego. Skurcze serca staj si wydatniejsze, a pojemno minutowa wzrasta. Flawonoidy dziaaj korzystnie w przypadkach uszkodzenia minia sercowego w przebiegu zatrucia chloroformem, chinidyn, uretanem etylowym, neoarsfenamin. Stwierdzono, e w przypadku zatrucia alkoholem metylowym ratyna i jej aglukon kwercetyna dziaaj odtruwajce, jeli grupa OH w pooeniu 7 nie jest zablokowana adnym podstawnikiem. Dziaanie odtruwajce zwizane jest wic cile z budow chemiczn flawonoidw. W zatruciu minia sercowego, spowodowanym nadmiernym nagromadzeniem kwasu mlekowego, oraz w hiperkaliemii rutyna i kwercetyna przywracaj normaln prac serca. Podobnie jak witamina B1 flawonoidy odgrywaj rol koenzymu, biorc udzia w przemianie wglowodanowej minia sercowego. Niektre flawonoidy wywieraj korzystny wpyw w chorobie nadcinieniowej, zwaszcza u osb starszych z daleko posunit miadyc ttnic. Obserwacje kliniczne wykazay, e np. rutyna nie obnia cinienia krwi, reguluje jedynie przepuszczalno cian naczy kapilarnych w przypadku zagraajcego wylewu mzgowego. Ze wzgldu na swj wpyw na kapilary flawonoidy dziaaj przeciwzapalnie, przeciwuczuleniowo, zwaszcza gdy s podane cznie z kwasem askorbowym. Wedug niektrych klinicystw naley stosowa je w schorzeniach reumatycznych. Przypuszcza si bowiem, e niedobory rutyny wystpuj w przebiegu choroby gocowej. Flawonoidy nalece do grupy flawonoli, np. rutyna, kwercetyna, kemferol, mirycetyna, hiperyna oraz niektre flawony, np. hesperydyna i naringenina, wywieraj dziaanie moczopdne. Surowce rolinne zawierajce flawonoidy mona stosowa przez duszy czas w przewlekych stanach zapalnych nerek. Jako pomocnicze leki moczopdne stosowane s najczciej przetwory z lici mcznicy (Fol. Uvae ursi), lici brzozy (Fol. Betulae), ziela skrzypu (Herb. Equiseti), ziela rdestu ptasiego (Her. Polygoni avicularis), kwiatw bzu czarnego (Fl. Sambuci), ziela fioka trjbarwnego (Herb. Violae tricoloris). Blisze dane dotyczce dziaania farmakologicznego wymienionych surowcw rolinnych patrz rozdzia Przegld rolin leczniczych. Mechanizm dziaania moczopdnego jest rnorodny, np. niektre z flawonoidw poraaj miniwk gadk, rozszerzaj naczynia nerkowe, uatwiajc w ten sposb dopyw krwi do nerek; inne natomiast drani cianki kanalikw nerkowych lub utrudniaj resorpcj zwrotn w kanalikach nerkowych. Wymienione surowce rutynowe wchodz w skad mieszanek zioowych o dziaaniu moczopdnym (Species diureticae).

289

Omawiane zioa dziaaj moczopdnie, ciopdnie oraz chroni misz wtroby przed szkodliwym wpywem rnych czynnikw. Zwizane to jest przewanie z ich wpywem na woniczki, zwaszcza z dziaaniem spazmolitycznym. Przez obnianie poziomu cholesterolu w osoczu flawonoidy opniaj rozwj procesu miadycowego w naczyniach krwiononych. Nie wyjanion dostatecznie waciwoci rutyny jest uchwytny jej wpyw hamujcy na wzrost in vitro tkanki nowotworowej, zwizany przypuszczalnie z hamowaniem czynnoci hialuronidazy, jak rwnie poliwalentnym hamowaniem komrkowych ukadw enzymatycznych. Stwierdzono dowiadczalnie, e flawonoidy indukuj dziaanie enzymw metabolizujcych przez utlenianie niektrych zwizkw rakotwrczych (karcynogenw), np. benzopirenu. Dziaanie farmakologiczne flawonoidw jest w znacznym stopniu uzalenione od rozpuszczalnoci w pynach ustrojowych, Flawonoidy, jako aglikony rozpuszczalne w lipidach, s na og bardziej toksyczne od odpowiednich glikozydw. Toksyczno flawonoidw i zwizkw o cechach witaminy P jest maa. Z tego wzgldu chtnie s stosowane w leczeniu osb w starszym wieku. Flawonoidy z grupy izoflawonw maj sabe waciwoci gestagenne. Opisano rwnie hamowanie procesu rozrodczoci u zwierzt w czasie duszego stosowania rutyny. Flawonoidy wykazuj wpyw zapobiegawczy i ochronny przy nawietlaniu pierwiastkami promieniotwrczymi oraz wpyw leczniczy w przypadkach nadmiernego nasonecznienia skry. Wpyw spazmolityczny flawonoidw na miniwk gadk wyranie uzaleniony jest od ich struktury chemicznej, przy czym aglikony maj o wiele silniejsze dziaanie od glikozydw. Aktywno tych pocze uwarunkowana jest obecnoci wolnej grupy hydroksylowej w pooeniu 3 oraz podwjnego wizania pomidzy wglem 2 a 3 w rdzeniu chromo-nowym kwercytyny. Podstawienie grupy fenylowej nie zmienia waciwoci spazmolitycznych tych zwizkw. Omawiajc waciwoci flawonoidw naley jeszcze wspomnie o ich dziaaniu bakteriostatycznym. Rutyna nawet w duych steniach nie hamuje wzrostu ani nie wpywa na tworzenie toksyn drobnoustrojw chorobotwrczych, natomiast kwercetyna wykazuje bakteriostatyczne dziaanie w stosunku do bakterii Gram-dodatnich i Gram-ujemnych (stenie 0,0750,1 ng/ml). Kwercetyna inaktywuje wytworzon ju botulinotoksyn, natomiast kwercetyna czyli ramnozyd kwercetyny jest mniej aktywna. Wiele flawonoidw, jak ramnetyna, fizetyna, oraz pokrewne im antocyjany hamuj nieznacznie wzrost prtkw grulicy. Sia dziaania bakterio-statycznego uzaleniona jest od struktury chemicznej zwizku oraz od rodzaju drobnoustrojw. Na przykad kwercetyna i na-

290

ryngenina dziaaj hamujco w dowiadczalnych zakaeniach wirusowych, w przeciwiestwie do rutyny, ktra okazaa si nieaktywna. Wskazaniami do stosowania flawonoidw s skazy krwotoczne pochodzenia naczyniowego, choroba nadcinieniowa, zawa serca, dusznica bolesna, cukrzyca, miadyca, schorzenia uczuleniowe, jak katar sienny, pokrzywka, wstrzs anafilaktyczny, a take odmroenia, pcherzyca. W schorzeniach ocznych rutyna wykorzystywana jest w przypadkach uszkodze naczy na skutek urazw mechanicznych toczcego si procesu chorobowego, powodujcego zwikszon krucho i przepuszczalno kapilar. Prbowano stosowa rutyn w schorzeniach siatkwki o rnej etiologii, a zwaszcza w stanach zapalnych na tle cukrzycy. W czasie stosowania preparatw wskazana jest okresowa kontrola kruchoci naczy. Jedn z waniejszych waciwoci rutyny, umoliwiajc, jej szerokie zastosowanie, jest bardzo maa toksyczno, zarwno dla zwierzt wyszych, jak i dla ludzi. Bez szkody dla ustroju moe by przyjmowana przez duszy czas, nawet do 400 dni. Jedynym objawem opisywanym przy oznaczaniu przewlekej toksycznoci rutyny u zwierzt (dwukrotnie w cigu doby po 400 mg 7-hydroksyflawononu lub 2,3,4-trj-hydroksychalkonu w steniu 1% w diecie, w cigu jednego tygodnia) by nieznaczny ubytek masy ciaa. Istniej jednak przeciwwskazania do stosowania flawonoidw w terapii ze wzgldu na niezgodnoci farmakologiczne z innymi lekami. Mog one bowiem unieczynnia bakterio-statyczne dziaanie rwnoczenie podanych sulfonamidw oraz bakteriostatyczne i bakteriobjcze dziaanie antybiotykw z grupy streptomycyny. Mimo e flawonoidy i zwizki o charakterze witaminy P maj wiele cennych waciwoci farmakologicznych, to jednak zakres celowoci stosowania ich w terapii jest cigle jeszcze przedmiotem bada, dyskusji i kontrowersji. Na przykad niektrzy autorzy krytycznie oceniaj wpyw rutyny na kapilary. Istnieje potrzeba dalszych wnikliwych bada klinicznych, dotyczcych przede wszystkim dziaania naczyniowego, przeciwskurczowego i moczopdnego. Rutyna prawie zupenie nie rozpuszcza si w wodzie, dlatego napary lub odwary s bardzo mao skuteczne. Wycigi alkoholowe dziaaj korzystniej. Istotne rwnie znaczenie ma stopie resorpcji w przewodzie pokarmowym. Psyntetyczne pochodne rutyny mona podawa doylnie i wtedy wykazuj dziaanie najskuteczniejsze. Flawonoidy podane doustnie ulegaj resorpcji i przemianom metabolicznym. Flora bakteryjna jelit bierze czynny udzia w tym procesie. Jako produkty kocowe przemiany rutyny lub kwercetyny pojawiaj si w moczu kwas homo-wanilinowy, kwas 3hydroksyfenylooctowy oraz kwas 3,4-

291

-dwuhydroksyfenylooctowy. Kocowe metabolity rni si pomidzy sob struktur, zalenie od budowy macierzystego zwizku. Rutyn, kwercetyn, hesperydyn i metylochalkon hesperydyny stosuje si pojedynczo lub cznie z innymi lekami w mieszankach. Dawka doustna rutyny wynosi 1020 mg.
GARBNIKI

Garbniki s to zwizki o rnorodnej budowie chemicznej. Znaczenie terapeutyczne ma grupa garbnikw hydrolizujcych, tzn. tanoidw (galotaniny), bdcych estrami fenolokwasw z alkoholami, cukrami lub heterozydami, oraz grupa garbnikw katechinowych lub ich pochodnych skondensowanych, niehydrolizujcych. W surowcach rolinnych garbniki stanowi frakcj czynn, warunkujc skutek leczniczy, lub tworz produkty uboczne, dziaajce synergicznie z innymi lekami. Garbniki, jako leki o dziaaniu miejscowym cigajcym (adstringentia), wi si z grupami aminowymi biaek, tworzc do trwae nierozpuszczalne w wodzie poczenia. Kompleksy te maj skonno do koagulacji, a wic przejcia ze stanu zolu w el. W wikszych steniach wytrcaj biako na powierzchni ran i uszkodzonych bon luzowych, tworzc na bonie luzowej galaretowaty lub zbity skrzep utrudniajcy przenikanie wody, a tym samym moliwo pcznienia komrek. Czynnoci yciowe komrek zostaj wwczas ograniczone, lecz jednoczenie utworzona warstwa stanowi oson dla gbiej pooonych tkanek przed zewntrznymi czynnikami dranicymi. Garbniki odwadniaj wkna nerwowe, dziaaj sabo znieczulajco, znosz odruchy blowe, jak pieczenie i swdzenie, towarzyszce stanom zapalnym. W niewielkich ilociach z trudem przenikaj nieco gbiej do tkanek i tam obkurczaj drobne naczynia krwionone, uszczelniaj ciany woniczek, utrudniaj syntez peptydw tkankowych, unieczynniaj histamin, hamuj ruchy leukocytw, dziaaj wic przeciwprzesikowo, przeciwobrzkowo i przeciwzapalnie. Garbniki denaturuj rwnie biaka krwi, aglutynuj krwinki, uatwiaj powstawanie skrzepw wknikowych. Utrudniajc przepyw przez kapilary leki cigajce hamuj przenikanie do gbszych warstw skry i do krenia trujcych produktw rozpadu tkanek oraz hamuj wchanianie ze wiata przewodu pokarmowego metabolitw pokarmowych lub toksyn pochodzenia bakteryjnego. Garbniki osabiaj waciwoci wydzielnicze bony luzowej odka i jelit i powoduj zaparcie. Mechanizm dziaania garbnikw tumaczy rw-

292

nie ich dziaanie przeciwbakteryjne, skierowane zwaszcza na drobnoustroje Gram-ujemne. Garbniki rozpuszczalne w wodzie znajduj si w wielu surowcach rolinnych, bdc skadnikiem lici, nasion, kczy, bulw, korzeni lub zdrewniaej kory. Typowo garbnikowymi surowcami s: kcze wownika (Rhiz. Bistortae), licie orzecha woskiego (Poi. Juglandis), owoc borwki czernicy (Fr. Myrtilli), kcze piciornika (Rhiz. Tormentillae), kcze tataraku (Rhiz. Calami), licie herbaty (Fol. Theae), kora dbowa (Cort. Quercus). Stosowany najczciej w lecznictwie kwas taninowy (Acidum tannicum, tanina) jest glikozydem (kwas galusowy poczony z glukoz) otrzymanym z dbianek patologicznych, kulistych naroli na liciach dbw, wywoywanych przez pasoytnicze owady. Tanin tureck otrzymuje si z dbianek zbieranych z lici dbu Quercus infectoria, wywoywanych przez czerwie bonkwki Andricus infectoria, a tanin chisk z dbianek na liciach sumaku Rhus semialata, powodowanych przez mszyce Aphis sinensis. Na liciach dbw rosncych w Polsce bonkwka Andricus kollari powoduje rwnie tworzenie dbianek, lecz o znacznie mniejszej zawartoci taniny. Z surowcw garbnikowych sporzdza si napary, odwary lub nalewki, np. z dbianek tureckich nalewk dbiankow (Tinct. Gallae). Ze wzgldu na swe dziaanie garbniki stanowi grup lekw uzupeniajcych w takich przypadkach, jak oparzenia, sczce egzemy, przewleke krwawienia, zranienia, opryszczka, wyprzenia. W zapaleniach bony luzowej jamy ustnej zapisuje si do pdzlowa nalewk dbiankow (Tinct. Gallae). Roztwory taniny 0,52% w postaci okadw, nasiadwek, przemywa skutecznie dziaaj w schorzeniach dystalnych odcinkw przewodu pokarmowego, a zwaszcza w przypadkach pkni zwieracza odbytu, guzw krwawniczych, nieytu odbytnicy, jak rwnie w przewlekych upawach. Naley zwrci uwag na fakt, e tanina stosowana miejscowo w nadmiarze na rozlege uszkodzenia skry i bon luzowych moe ulec wchoniciu, dosta si do krenia i spowodowa grone nastpstwa w postaci uszkodzenia naczy kapilarnych oraz stuszcze i ognisk martwiczych w obrbie wtroby. Tanalbina (Tanninum albuminatum, biaczan taniny), dziaajc cigajce i przeciwbakteryjnie, znalaza zastosowanie jako lek podawany doustnie w nieytach przewodu pokarmowego oraz w biegunce. Tanalbina, stosowana przez duszy czas, powoduje uporczywe zaparcie. U osb nadwraliwych po zayciu tanalbiny mog pojawi si wymioty oraz kolka odkowa lub jelitowa. Przedawkowanie tego leku prowadzi do zaburze spowodowanych uszkodzeniem bony luzowej

293

jelit i do powstania naderek: W takich przypadkach naley usun preparat garbnikowy z odka i jelit oraz poda rodki osaniajce. Moliwo wchaniania produktw rozkadu garbnikw z przewodu pokarmowego nie jest wykluczona i stanowi przedmiot osobnych bada klinicznych. Garbniki tworz nierozpuszczalne, trudno wchanialne z jelit poczenia z niektrymi alkaloidami, glikozydami i solami metali cikich (np. miedzi, oowiu), dlatego mog suy jako lek doustny przy zatruciu tymi zwizkami. Powstae w przewodzie pokarmowym straty garbnikowo-alkaloidowe powinny by szybko usunite przy uyciu rodkw przeczyszczajcych, poniewa mog ulec ponownemu rozpuszczeniu i uwolnieniu trujcego skadnika. Naley pamita, e wiele alkaloidw nie reaguje z kwasem taninowym, a mianowicie kokaina, nikotyna, fizostygmina, atropina, morfina; ponadto tanina jest prawie nieskuteczna w zatruciach antymonem, arsenem lub rtci. W niektrych surowcach rolinnych znajduj si garbniki skondensowane, nie bdce glikozydami, majce w swej czstce katechiny pokrewne antocyjanom i flawonom, mogce dziaa podobnie jak rutyna. Garbniki katechinowe szeregu pirogalolu, czciowo elagowe, atwo ulegaj kondensacji, a produkty dimeryzacji wykazuj zwikszone dziaanie cigajce. Natomiast produkty ich utlenienia (flobafeny) trac aktywno, poniewa w okresie przechowywania surowca rolinnego rozpuszczalno -Ich ulega stopniowo zmniejszeniu. Po okoo 1415 miesicach ilo rozpuszczalnych garbnikw w surowcu wynosi tylko 5Q% iloci pocztkowej (kora dbowa, kcze wownika, licie herbaty).
GLIKOZYDY NASERCOWE (KARDENOLIDY)

Wrd glikozydw nasercowych pochodzenia rolinnego rozrniamy dwa typy heterozydw, mianowicie kardenolidowe i bufadienolidowe. Heterozydy kardenolidowe dziel si na tzw. typ naparstnicy (Digitalis purpurea, Digitalis lanata, Digitalis ambigua, Isoplexis canariensis, Digitalis grandiflora Digitalis fernuginea) i typ strofantusa (Strophanthus gratus, Strophanthus Kombe, Adonis vernalis, Convallaria majalis), natomiast przedstawicielem heterozydw bufadienolidowych jest cebula morska (Urginea maritima). Glikozydy nasercowe maj; w swej strukturze sterydowy aglikon (genin) oraz specyficzne reszty cukrowe powizane midzy sob szeregowo i poczone eterowo w pozycji C-3 lub C-5 z aglikonem. Charakterystycznym ugrupowaniem dla aglikonu jest nienasy-

294

cony picioczonowy piercie laktonowy (kardenolidy) lub szecioczonowy (bufadienolidy) poczony z C-17 i ulegajcy stosunkowo atwo hydrolizie. Poznano dotychczas ponad 500 glikozydw nasercowych i okoo 95 genin glikozydw na-. sercowych. Budowa cukrw jest czsto unikalna i pojawiajca si jedynie w tego typu glikozydach. D-glukoza i L-ramnoza s najczciej spotykanymi cukrami. Glikozydy nasercowe ulegaj hydrolizie pod wpywem sabych kwasw lub przemianie enzymatycznej do czci cukrowej i aglikonu. Glikozydy nasercowe powstay w wyniku przemiany octanowej poprzez kwas mewalonowy (MVA). Kardenolidy s wytwarzane przez kondensacj steroidu C-21 z jednostk C-2, a bufadienolidy steroidu C-21 z jednostk C-3. Czas potrzebny do wystpienia dziaania omawianych zwizkw oraz waciwo kumulacji w ustroju uzalenione s m.in. od obecnoci grup hydroksylowych w geninie. Odszczepienie niektrych reszt cukrowych prowadzi do powstania z naturalnych (rodzimych) glikozydw tzw. glikozydw wtrnych (np. z purpureaglikozydu A digitoksyny). Utrata wszystkich cukrw powoduje utworzenie aglikonu prawie pozbawionego waciwoci kardiotonicznych, a wic warunkiem dziaania farmakologicznego jest obecno nienasyconego piercienia laktonowego, obecno czsteczek cukrowych oraz konfiguracja poszczeglnych grup. Zjawiska elektrofizjologiczne i biochemiczne, zachodzce w czasie pracy minia sercowego, nie zostay jeszcze dokadnie poznane. Przyjmuje si, e wkna minia sercowego stanowi zintegrowany system miofibryli, skadajcy si z miozynu, aktynu i tropomiozynu, uoonych rwnolegle w podunej osi komrki. Skurcz minia zwizany jest z ich zmianami przestrzennymi wzgldem siebie (ry. 1). Energia skurczu minia sercowego wytwarza si gwnie wskutek spalania kwasw tuszczowych, kwasu mlekowego, glukozy, kwasu pirogronowego, aminokwasw i ketonw. Energia uzyskana z tych przemian tlenowych jest magazynowana w czsteczkach kwasu adenozynotrjfosforowego (ATP) i fosforanu kreatyny. Wewntrzkomrkowy ATP jest rozkadany przez ATPaz bony komrkowej do kwasu adenozynodwufosforowego i nieorganicznego fosforanu. Wyzwolona energia zasila mechanizm pompy jonowej. W okresie pobudzenia minia sercowego bodce idce z orodkw ukadu przewodzcego serca inaktywuj chwilowo adenozynotrjfosfataz (ATPaza) bony komrkowej, pompa jonowa przestaje dziaa, jony sodu przenikaj w nadmiarze do wntrza komrki, nastpuje depolaryzacja bony komrkowej, potencja czynnociowy ulega zmianom (do + 15 mV), jony wapnia zostaj przesunite do kocowych pojemnikw siateczki endoplazmatycznej i uwolnione do cyto-

295

Ryc. 1. Hipotetyczne punkty uchwytu dziaania glikozydw naparstnic na komrk minia sercowego: K poprzeczny ukad kanalikw, Mi mitochondria, My wkienka kurczliwe, Sr siateczka endoplazmatyczna glikozydw, Dig I hipotetyczny receptor dla naparstnic (dziaanie inotropowe dodatnie), Dig II miejsce powstawania zaburze rytmu, E1 ATPaza miozyny, E2 ATPaza endoplazmatyczna, E3 ATPaza siateczki, BM bona komrkowa, SL sarkolema, Ac wkienka aktyny, Cist kocowe odcinki siateczki endoplazmatycznej (wg Hiotta i Goodwina).

plazmy, zostaje zaktywowana ATPaza miofibryli, zachodzi retrakcja aktynomiozynu i skurcz minia sercowego. Po upywie okoo 200 ms od chwili pobudzenia wzrasta przepuszczalno bony komrkowej dla jonw potasu, wzrasta zdolno wizania jonw wapnia przez siateczk endoplazmatyczna, a tym samym obnia si poziom wolnych jonw wapnia do wartoci umoliwiajcych rozkurcz wkna miniowego. Nastpuje reaktywacja ATPazy bony komrkowej oraz repolaryzacja bony komrkowej, ponownie pojawia si potencja spoczynkowy i rozkurcz wkna miniowego. Proces ten powtarza si cyklicznie. Wedug przyjtej teorii glikozydy nasercowe maj wywoywa zmiany w transporcie i przepuszczalnoci bon komr-

296

Ryc. 2. Zaleno midzy przepuszczalnoci bony komrkowej dla elektrolitw a prac serca (wg Simona).

kowych dla jonw sodu i potasu, mianowicie powodowa nadmierne gromadzenie w komrkach sierdzia minia sercowego) Na+ oraz ucieczk z komrek K+ (ry. 2). Rwnoczenie zachodz w sierdziu zmiany w steniu wolnych jonw wapnia, ktre zostaj w nadmiarze uwalniane z siateczki endoplazmatycznej komrki i gromadz si w kocowych pojemnikach siateczki, bezporednio tu koo miofibryli. Opisane powyej zaburzenia gospodarki elektrolitowej komrki minia, sercowego s spowodowane zarwno hamowaniem przez glikozydy nasercowe czynnoci bonowej ATPazy, ktra miaaby by hipotetycznym receptorem dla glikozydw nasercowych, jak i ewentualn aktywacj czynnoci ATPazy miofibryli. Przesunicia w obrbie komrek sierdzia jonw sodu, potasu i wapnia uatwiaj zamian energii chemicznej, zgromadzonej w bogatoenergetycznych wizaniach ATP, na energi mechaniczn skurczu. Glikozydy naparstnic nie zmieniaj wic metabolizmu komrki, zwizanego z syntez czy

297

gromadzeniem cyklicznego AMP lub fosfokreatyny, jak rwnie nie wpywaj na aktywno adenylocyklazy bony komrkowej, Glikozydy nasercowe maj ponadto uatwia przenikanie przez bony komrkowe czsteczek glukozy do wntrza komrki. Zmiany te maj swe odbicie w hemodynamizmie minia sercowego, poniewa powoduj pojawienie si dodatniego dziaania inotropowego i tonotropowego, a ujemnego chronotropowego, dromotropowego oraz batmotropowego. Jak wspomniano, dziaanie glikozydw polega przede wszystkim na dodatnim efekcie inotropowym, poniewa leki te zmuszaj sierdzie do wzmoenia siy skurczu, z drugiej strony do skrcenia czasu skurczu. Rwnoczenie wzrasta napicie minia sercowego (dziaanie tonotropowe dodatnie). Jest to jednak dziaanie dwufazowe, wystpuje bowiem tylko w fazie skurczu, natomiast w fazie rozkurczu czciowo zanika; pojawia si wtedy bezporednie dziaanie glikozydw, polegajce na hamowaniu przewodzenia bodcw we wknach sierdzia (dziaanie dromotropowe ujemne). Okres refrakcji wypoczynku serca ulega wydueniu. Pod wpywem glikozydw, mimo e rozkurcz serca nie jest peny, komory Serca wypeniaj si prawie cakowicie krwi, faza rozkurczu si przedua, wzrasta objto wyrzutowa krwi. Objto minutowa nie ulega wikszym zmianom, gdy w fazie rozkurczu wystpuje spowolnienie akcji serca (tab. 1). Tabela l Hemodynamiczne zmiany wydolnego i niewydolnego minia sercowego pod wpywem glikozydw nasercowych Hemodynamika minia Wydolny misie Niewydolny sercowego sercowy misie sercowy Czstotliwo skurczw Objto minutowa Objto wyrzutowa Objto rozkurczowa Skurczowe cinienie komorowe Kocowe rozkurczowe cinienie komorowe Cinienie rdaortalne bez zmian wyrane zmniejszenie () rednie zmniejszenie () () () ()

zwikszenie wyrane zwikszenie

298

Glikozydy zmniejszaj ilo skurczw serca (dziaanie chronotropowe ujemne) oraz hamuj przewodzenie bodcw w wyniku odruchu (dziaanie dromotropowe ujemne), poprzez zadranienie zakocze czuciowych w uku aorty oraz w kbuszku szyjnym, a take poprzez bezporednie zadranienia orodka nerwu bdnego w okolicy area postrema w mzgu. Glikozydy nasercowe, w dawkach wikszych od terapeutycznych, mog pobudza orodki nerwu bdnego, jak rwnie II- i III-rzdowe orodki ukadu przewodzcego (dziaanie batmotropowe dodatnie), std w przypadkach zatru glikozydami moe pojawi si tachykardia i niemiarowo. Glikozydy nasercowe zwikszaj si skurczow minia sercowego, wzrasta amplituda skurczw komr serca i pojemno wyrzutowa serca. Do narzdw napywa wicej krwi ttniczej i pojawia si dziaanie moczopdne. Silniejszy skurcz minia sercowego powoduje lepsze oprnienie komr. Dziki przeduonemu okresowi rozkurczu zwiksza si odpyw krwi z ukadu ylnego, co z kolei wpywa na obnienie cinienia ylnego, ustpuj zastoje ylne w narzdach, cofaj si przesiki i obrzki. Nadmiar pynu w przestrzeni poza-komrkowej zostaje wchonity do krwiobiegu i wydalony przez nerki. W zwizku ze swym mechanizmem dziaania, glikozydy nasercowe, niezalenie od rodzaju surowca rolinnego, wywieraj podobny skutek farmakologiczny. Rnice pomidzy poszczeglnymi glikozydami nie s zasadnicze i sprowadzaj si do rnego stopnia wchaniania, nieco rnej biotransformacji, czasu pojawienia si dziaania, stopnia eliminacji z ustroju oraz dawkowania. Glikozydy naparstnic podane doustnie ulegaj czciowej hydrolizie w kwanym soku odkowym. Pewna ilo zwizkw, po odszczepieniu acucha cukrw, przechodzi w mniej aktywne geniny, np. digitoksygenin lub gitoksygenin, natomiast reszta ulega powolnej, prawie cakowitej absorpcji (tab. 2). W osoczu kardenolidy wizane s przez albuminy krwi, a po ich wysyceniu, gdy ustali si rwnowaga pomidzy wolnymi a zwizanymi czsteczkami, nastpuje wolniejsze lub szybsze wizanie z biakami sierdzia i pojawia si charakterystyczne dziaanie kardiotropowe. Pozajelitowe podawanie kardenolidw w niewielkim tylko stopniu wpywa na skrcenie czasu utajonego dziaania, uzalenionego od stopnia wizania glikozydw przez biaka osocza. Po podaniu doylnym glikozydy nasercowe s przenoszone do przestrzeni tkankowych, pocztkowo wic obserwuje si nage obnienie ich poziomu w osoczu. U pacjentw czas ustalania okresu ptrwania dla digitoksyny i digoksyny wynosi 1530 min. Najwiksze stenia nie zmienionych czsteczek podanych kardenolidw oraz ich metabolitw osiga si w wtrobie, ci, przewodzie pokarmowym i nerkach, a wic glikozydy

299

Tabela 2 Waciwoci farmakokinetyczne glikozydw nasercowych (wg Llmanna i wsp. oraz Gotha)
Strofantyna G Rozpuszczalno w lipidach Wizanie z biakami Przenikanie do komrek Wydalanie przez nerki 0 <5% Digoksyna dobrze okoo 40% Digitoksyna bardzo dobrze okoo 96%

adsorpcja na wyrana penetracja dziesiciokrotnie bonie do wntrza komrki silniejsze przenikanie komrki do wntrza komrki przesczanie czciowa resorpcja resorpcja zwrotna nie kbkowe, zwrotna zmienionych brak resorpcji czsteczek, wydalanie zwrotnej rozpuszczalnych w w kanalikach wodzie metabolitw 21 h 36 h 5 dni

Biologiczny okres ptrwania u ludzi zdrowych Wydalanie z ci

czciowo

przewaajcej rwnie wydalanie przez krenie wtrobowojelitowe

Biotransformacja

0 sprzganie z kwasem odczenie jednej lub (nie wnika do glukuronowym i dwch czsteczek wntrza siarkowym; cukru; sprzganie komrek) nieaktywne zwizki (nieaktywne zwizki); aktywne metabolity (bis- i monodigitoksozyd digoksygeniny) Czas dziaania in wydalania szybkoci sprzgania i vivo zaley od przez nerki sprzgania i szybkoci wydalania wydalania farmakologicznie farmakologicznie czynnych czynnych pocze metabolitw przez nerki i przewd pokarmowy

300

nasercowe nie cz si selektywnie z miniem sercowym. Wstrzyknita dawka tylko w okoo 1% czy si z biakami sierdzia. Nie wydaje si, aby misie sercowy mia waciwoci kumulacji tych lekw. Przy uyciu znakowanych preparatw oraz czuych metod radiograficznych usiuje si obecnie oznaczy wychwyt rdkomrkowy kardenolidw przez misie sercowy. Odszczepienie reszt cukrowych zachodzi czciowo w przewodzie pokarmowym, a czciowo w tkankach i prowadzi do powstania aglikonw, prawi pozbawionych dziaania kardiotropowego. Nerki s gwn drog ich eliminacji, std niewydolno nerek moe prowadzi atwo do kumulacji leku. Digitoksyna duej si czy z biakami osocza ni digoksyna, okres ptrwania wynosi 9 dni. W moczu 74% jej metabolitw pojawia si po 24 h. Natomiast okres ptrwania digoksyny wynosi 3440 h; z moczem wydalana jest w okoo

301

80% (w tym metabolitw jest 7%). Najwiksze stenie digoksyna osiga w nerkach, a nieco mniejsze w sercu i wtrobie. Czas eliminacji digoksyny jest taki sam u pacjentw zdrowych, jak i u pacjentw z wadami serca. Zostao stwierdzone, e apolarne glikozydy nasercowe s szybciej metabolizowane, natomiast polarne glikozydy s bardziej oporne na procesy biotransformacji ustrojowej. Strofantyna (uabaina) w nie zmienionej formie jest szybko wydalana przez nerki. Po 8 h w moczu pojawia si 50% wstrzyknitej dawki. Strofantyna, jako zwizek wyjtkowo polarny i nie rozpuszczalny w lipidach, wydalana jest szybciej z ustroju ni przebiega moe biotransformacja tego leku w tkankach. Znacznie wiksza rozpuszczalno strofantyny w wodzie, w porwnaniu z digoksyn, jest uzaleniona od wikszej iloci grup hydroksylowych w czsteczce oraz maego stopnia jej absorpcji w jelitach. Digoksyn wic, zalenie od waciwoci, mona uszeregowa pomidzy digitoksyn a Strofantyna (tab. 3). W dalszej przemianie geniny przechodz w nieczynne epigeniny przez biotransformacj grupy hydroksylowej przez C-3, z konfiguracji P do a. Geniny oraz 3-epigeniny tworz siarczany i glukuroniany z odpowiednimi kwasami i w tej formie s ostatecznie wydalane z ustroju. Dziaanie glikozydw nasercowych jest skierowane przede wszystkim na osabiony misie sercowy, w ktrym znajduj si jeszcze wystarczajce rezerwy energetyczne. Korzystnym zjawiskiem dla dziaania glikozydw jest wyrwnawczy przerost minia sercowego, zwaszcza lewej komory. Natomiast procesy stuszczenia, zmiany zwyrodnieniowe, zmiany wodniczkowe, uszkodzenia minia sercowego po przebytych zakaeniach osabiaj dziaanie lecznicze tych lekw. Glikozydy wywieraj wpyw nie tylko na sierdzie, lecz take maj dziaanie pozasercowe, np. dziaanie skurczowe na miniwk gadk. Glikozydy nasercowe wywieraj najsilniejsze dziaanie lecznicze w przypadku niewyrwnanej niedomogi krenia, kiedy dochodzi do zastoju ylnego przed przedsionkami w maym lub duym kreniu oraz pojawienia si dodatkowych powierzchniowych skurczw w postaci tachykardii. Ten stan krenia prowadzi do powstania obrzkw, przesikw, skpomoczu, zastoju ylnego w obrbie narzdw jamy brzusznej, dusznoci, sinicy, zaburze ze strony ukadu nerwowego i wreszcie obrzku puc. Zastosowanie glikozydw kardiotropowych powoduje spotgowanie siy skurczu minia sercowego, spowolnienie akcji serca, zwikszenie objtoci wyrzutowej, obnienie cinienia ylnego. Obrzki i przesiki cofaj si, nastpuje usuwanie wody przez drogi moczowe. W zwizku z polepszeniem stanu krenia zmniejsza si masa

302

ciaa, znika duszno, sinica, zaburzenia trawienia i objawy ze strony orodkowego ukadu nerwowego. Glikozydy nie wywieraj wpywu na serce zdrowe lub te bdce w stanie wyrwnanej niewydolnoci krenia, kiedy dziaaj w peni mechanizmy obronne ustroju. Pewnym, cho nie staym wykadnikiem dziaania glikozydw nasercowych, s zmiany w elektrokardiogramie przed i po podaniu tych lekw w przypadku niewyrwnanej niewydolnoci krenia. Czas trwania QRST ulega skrceniu, wolta obnia si, wydua si odcinek P-P oraz odcinek P-Q. Najbardziej charakterystyczn cech s zmiany dotyczce odcinka ST i zaamka T, ktre polegaj na obnieniu odcinka ST i spaszczeniu, a nawet odwrceniu zaamka T. Powysze zmiany w ekg s obserwowane nie tylko po podaniu glikozydw, lecz rwnie mog pojawi si w wielu innych schorzeniach krenia, a wic nie mog by brane pod uwag jako swoisty stopie wysycenia glikozydami minia sercowego. Glikozydy byy stosowane dawniej gwnie w postaci mianowanych biologicznie surowcw rolinnych, w ktrych oprcz glikozydw wystpuj substancje balastowe, np. saponiny, bdce emulgatorami dranicymi tkanki. Jako leki s obecnie chtniej stosowane naturalne lub psyntetyczne glikozydy w postaci krystalicznej. W tabeli 1 zestawiono waciwoci trzech najczciej stosowanych preparatw: digitoksyny, lanatozydu C (typ naparstnicy) i strofantyny (typ strofantusa) Glikozydy naparstnicy purpurowej (zwaszcza digitoksyna) silnie wi si z biakami krwi, zmniejszaj wraliwo ukadu przewodzcego na bodce nerwowe, natomiast do silnie wzmacniaj si skurczu oraz napicie minia sercowego. Leki te mog wic powodowa wystpienie znacznego stopnia bradykardii. Glikozydy naparstnicy wenistej s obecnie bardzo czsto stosowane w lecznictwie (acetylodigitoksyna, lanatozyd C, dezacetylolanatozyd C, digoksyna) ze wzgldu na zrnicowany stopie kumulacji, wizania z biakami osocza, dziaania kardiotropowego oraz moczopdnego. Lanatozydy i ich glikozydowe pochodne, w porwnaniu z glikozydami naparstnicy purpurowej, w mniejszym stopniu ulegaj kumulacji, dziaanie lecznicze pojawia si szybciej i jest silniejsze, sabiej dziaaj na faz rozkurczow minia sercowego, trudniej ulegaj rozkadowi. Glikozydy naparstnicy wenistej i purpurowej wchaniaj si z przewodu pokarmowego w niejednakowym stopniu (patrz tabela 1). Najlepiej wchania si purpureaglikozyd A, lanatozyd A i ich glikozydy pochodne, rednio lanatozyd C, a najsabiej purpureaglikozyd B i gitoksyna. Istniej rwnie due rnice wizania glikozydw z albuminami krwi. W znacznym stopniu wizaniu z biakami ulega purpureaglikozyd A, lanatozyd A,

303

digitoksyna i acetylodigitoksyna. W zwizku z powyszym dziaanie ich rozwija si wolniej. Pozostae glikozydy wi si sabiej z biakami i s szybciej wydalane z ustroju (lanatozyd C). Wydalanie nastpuje gwnie z moczem, czciowo rwnie z ci. U chorych z uszkodzeniem miszu nerek lub wtroby wydalanie glikozydw jest upoledzone; naley to uwzgldni przy ustalaniu dawek. W czasie podawania duych dawek eliminacja (biotransformacja oraz wydalanie) moe by mniejsza ni ilo glikozydu resorbowanego, co prowadzi do nadmiernego gromadzenia w tkankach (kumulacja). Najsilniej kumuluj si glikozydy naparstnicy purpurowej, znacznie sabiej wenistej. Heterozydy kardenolidowe typu strofantyny minimalnie wchaniaj si z przewodu pokarmowego, stosuje si je wic wycznie doylnie. Strofantyna (uabaina) sabo wie si z biakami krwi i sierdzia, prawie nie ulega kumulacji. W ustroju pozostaje do 24 h. Strofantyna wywiera silne dziaanie inotropowe dodatnie, wzmaga napicie minia sercowego i, na co naley zwrci uwag, o wiele czciej ni inne glikozydy nasercowe wywouje pojawienie si niemiarowoci. Strofantyn stosujemy przede wszystkim w przypadkach ostrej niewydolnoci serca, jak jest dychawica sercowa. Strofantyny nie stosuje si w przewlekej niedomodze krenia. Jak uprzednio wspomniano, w skad tzw. digitaloidw wchodz glikozydy nasercowe o typie kardenolidw strofantusa o sabszym dziaaniu inotropowym dodatnim i chronotropowym ujemnym na misie sercowy od glikozydw naparstnicy i strofantyny. Najaktywniejszym naturalnym kardenolidem w zielu konwalii majowej (Herb. Convallariae majalis) jest konwalatoksyna. Dziaanie nalewki z konwalii przypomina dziaanie strofantyny bez objaww kumulacji. Z przewodu pokarmowego cay zesp kardenolidw absorbuje si w wikszym procencie ni czyste glikozydy, jednak ze wzgldu na balastow obecno saponin mog zjawi si ponadto objawy podranienia bony luzowej przewodu pokarmowego. Korzystnym objawem ubocznym jest dziaanie moczopdne. Nalewka konwalii majowej stosowana jest w lejszych postaciach niewydolnoci ukadu krenia, czsto w postaci mieszanek z innymi lekami (zwaszcza u osb starszych). W zielu mika wiosennego (Herb. Adonidis vernalis) znajduj si rwnie heterozydy kardenolidowe. Dziaaj one na serce analogicznie jak glikozydy konwalii, tylko niemal dwukrotnie sabiej i nie powoduj objaww kumulacji. Wad ich jest stosunkowo saba absorpcja z przewodu pokarmowego. Ziele mika wiosennego, wskutek obecnoci flawonoidw oraz kardenolidw, wywiera silne dziaanie moczopdne. Na-

304

lewka z ziela mika (Tinct. Adonidis vernalis) stosuje si zwykle wraz z innymi lekami jako rodek wspomagajcy w niedomogach krenia. Glikozydy cebuli morskiej (Urginea maritima) stosowane s bardzo rzadko w postaci nalewki lub w mieszankach z innymi lekami, natomiast czciej jako czyste zwizki. Heterozydy cebuli stosunkowo atwo wchaniaj si z jelit, lecz ulegaj do szybko biotransformacji, dlatego najczciej s podawane we wstrzykniciach. W zwizku z tym, podobnie jak digitaloidy, nie ulegaj kumulacji. Zalet cebuli morskiej jest jej silne dziaanie moczopdne. Odmiana czerwona cebuli morskiej odznacza si specyficzn toksycznoci dla gryzoni (szczury) i nie jest stosowana w lecznictwie. Licie oleandra (Fol. Oleandri) z Nerium oleander zawieraj oleandryn i kilka innych glikozydw o mniejszym znaczeniu leczniczym ni poprzednie. Dziaanie moczopdne glikozydw pojawia si jako wypadkowa poprawy pracy serca oraz wzrostu przepywu krwi przez nerki wskutek czego nastpuje ustpowanie obrzkw. Skurcz mini gadkich naczy jamy brzusznej powoduje w nastpstwie zwenie naczy, co z kolei zmniejsza przepyw krwi przez nerki i moe powodowa wzrost cinienia ttniczego. Kardenolidy w dawkach leczniczych nie dziaaj na naczynia wiecowe, natomiast w dawkach toksycznych mog powodowa skurcz naczy wiecowych. Dziaania uboczne kardenolidw nie s zbyt grone i dotycz gwnie przewodu pokarmowego. U pacjentw nad wraliwych, a zwaszcza cierpicych na przewleke stany zapalne odka i jelit, moe pojawi si linotok, odbijanie, mdoci, wymioty, ble brzucha lub biegunka, dlatego przy zamierzonej dugotrwaej digitalizacji serca stosuje si w niewielkich dawkach pochodne fenotiazyny. Ze strony krenia pojawia si niekiedy bradykardia, a w niektrych przypadkach moe przyj do przejciowej tachykardii i niemiarowoci. Ustalone zostay nastpujce wskazania do stosowania glikozydw: ostra niewydolno krenia, jak zapa, wstrzs, obrzk puc, niewyrwnana niewydolno krenia pochodzenia sercowego, czstoskurcz napadowy, migotanie lub trzepotanie przedsionkw. Jako leki wspomagajce dziaanie glikozydw nasercowych stosuje si rodki o dziaaniu moczopdnym, najczciej saluretyki z uzupenieniem soli potasu. W przypadku pojawienia si dusznoci znajduj zastosowanie niektre leki przeciwblowe, analeptyki, leki uspokajajce.

305

Zasadniczo brak jest przeciwwskaza bezwzgldnych do stosowania glikozydw, z wyjtkiem rzadko ujawniajcego si uczulenia. Naturalnym przeciwwskazaniem jest niedomoga krenia na tle zatrucia tym lekiem. Niektrzy pacjenci, szczeglnie w starszym wieku, le znosz nawet lecznicze dawki glikozydw, tak samo jak i osoby cierpice na niedoczynno tarczycy, zawa serca, niewydolno nerek, przewleke stany zapalne puc i oskrzeli. Niewskazana jest w wielu przypadkach terapia kojarzona ze wzgldu na moliwo interakcji lekw. Saluretyki z grupy hydrochlorotiazydu stosowane przez duszy czas powoduj zuboenie ustroju w jony potasu. Analogiczne objawy obserwuje si przy stosowaniu kortykoterapii, a zwaszcza po podaniu ACTH. Leki te bd potgowa si dziaania glikozydw. Witamina D stosowana przez duszy okres jest przyczyn hiperkalcemii. Znajc mechanizm dziaania glikozydw mona stwierdzi, e preparaty podwyszajce poziom jonw wapnia w osoczu mog spowodowa zatrucia tymi lekami. Optymalnym postpowaniem przygotowawczym dla stosowania glikozydw byoby kadorazowe oznaczanie poziomu elektrolitw we krwi, a zwaszcza jonw sodu, potasu i wapnia. Glikozydy stanowi przeciwwskazanie do rwnoczesnego stosowania lekw tymoleptycznych z grupy inhibitorw monoaminooksydazy, imipraminy oraz lekw o dziaaniu hipotensyjnym, jak rezerpina i jej pochodne. W tym przypadku misie sercowy oprniony z amin katecholowych staje si nadwraliwy na dziaanie glikozydw nasercowych. Przyczyn niemiarowoci serca w toku digitalizacji moe sta si podanie duych dawek rodkw pobudzajcych receptor betaadrenergiczny, jak izoprenalina (Aludrin), orcyprenalina (Salbutamol), epinefryna (Adrenalinum) lub aminy sympatomimetyczne z grupy amfetaminy. Wysycajce dawki glikozydw nasercowych, zastosowane cznie z lekami przeciwarytmicznymi typu chinidyny lub prokainamidu, mog wywoa zaburzenia pracy serca w postaci bloku ukadu przewodzcego. Istniej ponadto przeciwwskazania kliniczne jak: niemiarowo w przebiegu zawau, czciowy blok serca (mona spowodowa pojawienie si bloku cakowitego), zwenie zastawki dwudzielnej, niemiarowoci komorowe, zmiany miadycowe, naczyniowe, zakrzepy naczyniowe, dializa nerek, cikie uszkodzenie wtroby lub trzustki, stany piczki. Zatrucie glikozydami nasercowymi pocztkowo jest trudne do uchwycenia ze wzgldu na fakt jego nakadania, sumowania z objawami niedomogi krenia. Objawy zatrucia s

306

do zrnicowane i zale od wieku, stanu krenia, wspistniejcych schorze przewodu pokarmowego itd. Dzieci na og dobrze znosz nawet due dawki. U pacjentw w wieku starszym, na skutek uszkodze narzdw miszowych, stosunkowo atwo dochodzi do kumulacji glikozydw i zatrucia. Nadmierna digitalizacja ustroju prowadzi do wystpienia pogbionych objaww, tzw. pozasercowego toksycznego dziaania. Pojawiaj si uporczywe wymioty oraz silne ble odka i jelit na skutek nadmiernej kurczliwoci miniwki gadkiej. W dalszych fazach zatrucia glikozydy nasercowe zwikszaj pobudliwo minia sercowego, a wic istnieje tendencja do pojawienia si nadwraliwoci trzeciorzdowych orodkw ukadu autonomicznego, w ktrych powstaje nadmierna ilo skurczw dodatkowych. miertelna dawka glikozydw doprowadza do wystpienia trzepotania i migotania komr. Dawka miertelna dla zwierzt jest 510 razy wiksza od dawki powodujcej dziaanie inotropowe dodatnie oraz okoo dwa razy wiksza od dawki powodujcej pierwsze objawy niemiarowoci. Wykadnik bezpieczestwa lub tzw. indeks terapeutyczny, jest stosunkowo may, szczeglnie w przypadkach, gdy zwiksza si dawki, aby otrzyma efekt terapeutyczny. Przedawkowanie glikozydw jest zwykle wynikiem kumulacji dawek podtrzymujcych. Toksyczne dziaanie glikozydw zwiksza si oczywicie przy podwyszeniu poziomu jonw wapnia, a obnieniu poziomu jonw potasu w osoczu i tkankach. W przypadkach zatru glikozydami naley odstawi preparat i stosowa leki, ktrych wybr uzaleniony jest od objaww zatrucia. 1. W wypadku hipokaliemii korzystne jest podanie soli potasu, np. chlorku potasowego. 2. Ze zwizkw chelatujcyeh jony wapnia podaje si doylnie cytrynian sodowy lub wersenian dwusodowy (EDTA-Na). 3. Leki przeciwarytmiczne stosuje si z wielk ostronoci i tylko w przypadkach daleko posunitych zaburze rytmu serca. Uywana jest chinidyna. Pronestyl, z lekw beta-adrenolitycznych propranolol lub oksyprenolol. Bdem jest stosowanie kompozycji zawierajcych ajmalin (Gilurytmal). 4. Pojawienie si bloku serca lub bradykardii jest wskazaniem do podania dominiowego efedryny; mona rwnie poda izoprenalin. 5. Leki o dziaaniu atropinowym znosz utrzymujc si nadmiern wagotoni, bradykardi, hamuj rwnie nudnoci i wymioty, dziaaj antagonistycznie w stosunku do glikozydu na komrk nerwow i miniow.

307

6. Leki przeciwhistaminowe jak prometazyna (Diphergan) lub dwufenylohydramina (Benzhydraminum hydrochloricum) dziaaj korzystnie w przypadku uporczywych nudnoci i wymiotw.
GORYCZE

Substancje, zwane goryczami (amara), wystpuj w wielu surowcach rolinnych, nie stanowi zdefiniowanej grupy chemicznej, a wspln ich cech jest silnie gorzki smak i z tego powodu niektre z nich znalazy zastosowanie w terapii. Zwizkami gorzkimi s niektre alkaloidy, np. strychnina, brucyna, chinina, czciej s to substancje bezazotowe o charakterze laktonw lub zwizkw furanowych. Niektre z nich wystpuj w rolinach w poczeniach z cukrami jako glikozydy. Wedug wikszoci autorw mechanizm dziaania goryczy zakada istnienie wydzielniczego odruchu warunkowego. Po podaniu doustnym gorycze drani smakowe zakoczenia nerwowe grzbietu jzyka (brodawki okolone). Podniety nerwowe, biegnc gwnie nerwem jzykowo-gardowym, powoduj reflektoryczne pobudzenie orodka wydzielniczego nerwu bdnego, a nastpnie przejcie bodcw na gazki wydzielnicze gruczow odkowych. Leki te, rwnie na drodze odruchu, pobudzaj wydzielanie liny oraz soku trzustkowego. Gorycze wzmagaj pierwszy nerwowy okres wydzielania soku odkowego. Ostatnio prowadzone badania wykazay, e gorycze po wprowadzeniu sond bezporednio do odka silnie pobudzaj czynniki wydzielnicze i wzmagaj produkcj soku odkowego, natomiast dranienie przez gorycze smakowych zakocze nerwowych jzyka zwiksza tylko wydzielanie liny. Istniej wic dane dowiadczalne, stwierdzajce bezporednio pobudzajcy wpyw goryczy na wydzielanie gruczow odkowych, z pominiciem odruchu. Gorycze wstrzyknite zwierztom powoduj, po krtkiej fazie zmniejszenia, dugotrwae zwikszenie leukocytozy, jednoznaczne z poziomem leukocytozy trawiennej, obserwowanej po podaniu tego rodka doustnie. Dziaanie zwikszajce wydzielanie soku nie wystpuje po znieczuleniu kokain jzyka i jamy ustnej, po przeciciu nerww jzykowo-gardowych, po zatruciu zwojw nikotyn, po podaniu lekw o dziaaniu atropinowym, jak rwnie przy zmianach zanikowych bony luzowej odka (przewleky alkoholizm). Gorycze stosowane doustnie wzmagaj aknienie, hamuj skurcze godowe odka, uatwiaj trawienie pokarmw, wywouj leukocytoz trawienn. Nieznacznie drani one bony luzowe przewodu pokarmowego, lecz nie pogarszaj w spo-

308

sb istotny istniejcych schorze odkowo-jelitowych, w zwizku z czym mog by z powodzeniem stosowane przy objawach niedokrwistoci i bezsocznoci. Substancjami gorzkimi s glikozydy, gencjanina i nietoksyczna gencjopikryna, znajdujce si w korzeniu goryczki (Rad. Gentianae) oraz pokrewne zwizki wystpujce w liciach bobrka (Fol. Menyanthidis), zielu tysicznika (Herb. Centaurii), zielu krwawnika (Herb. Millefolii), zielu dziurawca (Herb. Hyperici), w korzeniu mniszka (Rad. Taraxaci), korzeniu cykorii (Rad. Cichorii), zielu piounu (Herb. Absinthii) i innych. Kor chinow (Cort. Cinchonae), ze wzgldu na obecno gorzkich alkaloidw (chinina, chinidyna, cynchonina), zapisuje si, podobnie jak poprzednie surowce rolinne, w postaci odwarw, wycigw, nalewek, zarwno pojedynczo, jak i w mieszaninach (Tinct. amara), w celu poprawy aknienia i trawienia. Podobnie stosuje si antrazwizki zawarte w alonie (Aloe), gdy w bardzo maych dawkach 0,01 0,05 g dziaaj jako gorycz odkowa.
KUMARYNY

Zwizki kumarynowe maj charakter laktonw aromatycznych i s pochodnymi benzo--pironu. Niektre z nich charakteryzuj si obecnoci dodatkowego piercienia furanowego. Tego typu poczenia nosz nazw furanokumaryn. W rolinach kumaryny wystpuj w postaci wolnej lub zwizanej, jako glikozydy. Zwizki kumarynowe mog wywiera silne dziaanie przeciwzakrzepowe, ponadto dziaaj spazmolitycznie na miniwk gadk, przeciwgorczkowo, przeciwblowe, uspokajajco, saluretycznie, wykazuj rwnie dziaanie przeciwbakteryjne i przeciwgrzybicze. Ukierunkowanie i sia dziaania farmakologicznego poszczeglnych pocze uzaleniona jest od ich struktury chemicznej. Istniej pewne analogie w dziaaniu terapeutycznym pomidzy kumarynowcami a flawonoidami. Uwolnione w toku procesw enzymatycznych aglikony maj charakterystyczny zapach. Furanokumaryny, znajdujce si w surowcach rolinnych, maj zdolno fluoryzowania, uwraliwiaj skr na dziaanie promieni nadfioletowych i mog powodowa u ludzi wystpienie zmian zapalnych skry. Przetwory rolinne zawierajce furanokumaryny, np. w korzeniu arcydzigla (Rad. Archangelica), naley ostronie stosowa w okresie wiosennym i letnim. Niektre hydroksy- i metoksykumaryny absorbuj silnie wiato UV w niektrych zakresach dugoci fal, w zwizku z powyszym prbuje si stosowa te zwizki jako wiatochonne. Zwizki te na og s mao toksyczne dla tkanek zwierzcych. Furanokumaryny dziaaj spazmoli-

309

tycznie, w wikszych steniach pojawia si dziaanie skurczowe. Furanokumaryny prbuje si stosowa w uszczycy (psoriasis). Kumaryna (lakton kwasu o-hydroksycynamonowego) wpywa depresyjnie na orodkowy ukad nerwowy, wywiera zaledwie sabe dziaanie rozkurczowe na minie prkowane, natomiast wyrane na miniwk gadk. Niektre kumaryny dziaaj przeciwskurczowo, rozszerzajc naczynia wiecowe, np. piranokumaryny Ammi visnaga. Kumaryna dziaa te przeciwbakteryjnie na szczepy bakterii Gramdodatnich. Kumaryna jest zwizkiem toksycznym. Wiksze dawki uszkadzaj przede wszystkim narzdy miszowe wtrob i nerki. Kumarynowce s skadnikami wielu rolin o znaczeniu terapeutycznym, majcych znaczn aktywno biologiczn o rnym profilu farmakologicznym. Zwizki kumarynowe wchodz w skad wielu surowcw rolinnych, omwionych w rozdziale Przegld rolin leczniczych. Ziele nostrzyka (Herb. Meliloti) zawiera rnorodne zwizki kumarynowe, w tym okoo 0,9% kumaryny, okoo 0,2% dwuhydroksykumaryny (melilotyny) oraz do 0,02% bishydroksykumaryny. Wycigi z ziela nostrzyka dziaaj depresyjnie na ukad nerwowy oraz rozkurczowo na naczynia krwionone, mogc powodowa obnienie cinienia. Po wikszych dawkach pojawiaj si krwawienia na skutek hamowania syntezy protrombiny w wtrobie. Ziele nostrzyka jest stosowane w postaci odwaru lub maci do uytku zewntrznego, rzadko do wewntrz. Ziele poonicznika (Herb. Herniariae) zawiera m.in. zwizki kumarynowe (hydroksykumaryny: umtoeliferon i herniaryn). Wycigi z surowca (napary) wykazuj dziaanie zalene od jego skadnikw. Zwizki kumarynowe dziaaj przede wszystkim przeciwskurczowo na miniwk gadk. Sposb przygotowania odwaru warunkuje jego dziaanie. Korze biedrzeca (Rad. Pimpinellae) zawiera midzy innymi rwnie furanokumaryny, jak pimpinelin, izopimpinelin. Wycigi alkoholowe dziaaj spazmolitycznie i stosowane s jako leki pomocnicze w schorzeniach przewodu pokarmowego i nerek. Przetwory z arcydzigla (Rad. Archangelicae) pobudzaj czynno gruczow linowych i luzowych odka i jelit. Stosowane s w mieszankach, jako leki pobudzajce procesy trawienne i wzmacniajce napicie mini gadkich. Licie ruty (Fol. Rutae) zawieraj oprcz alkaloidw, olejkw, rutyny, rwnie furanokumaryny, jak bergapten, ksantotoksyn, psoralen, wszystkie o dziaaniu spazmolitycznym. Dziaanie uczulajce na wiato soneczne, ktre moe powodowa objawy pcherzycy, uzalenione jest od obecnoci

310

przede wszystkim psoralenu. Obecno rutyny uzasadnia stosowanie przetworw z ruty w stanach nadmiernej kruchoci naczy wosowatych, ponadto Intr. Rutae podaje si w stanach nadcinienia, skurczach narzdw gadkominiowych (odek, jelita, drogi moczowe, macica). Wiksze dawki mog powodowa poronienia. Z punktu widzenia terapeutycznego najwiksze znaczenie spord zwizkw kumarynowych wystpujcych w rolinach ma bishydroksykumaryna (Dicumarol). Zwizek ten zapocztkowa syntez serii lekw o dziaaniu przeciwzakrzepowym, majcych zblion budow chemiczn i podobne waciwoci farmakologiczne. Rnice jakie zachodz w tej grupie zwizkw s raczej ilociowe, a nie jakociowe (tab. 4). W przeciwiestwie do heparyny dziaanie zwizkw kumarynowych polega na waciwociach hamowania biosyntezy Tabela 4 Doustne leki przeciwzakrzepowe (pochodne kumaryny)
Cza Dzienna wystpieni Dawka Czas dawka a maksyuderzeniow dziaani podtrzymujc malnego a a (dni) a dziaania (g) (g) (godziny)

Nazwa

Uboczne objawy toksyczno

Dwukumarynooctan etylu (Triomexan Acenokumaryna (Sintrom) Dwuhydroksykumaryna (Dicumarol) Fenoprokumarol (Marcumar) Warfaryna (Coumadin)

1830

3648

nudnoci, wymioty, 23 0,91,2 0,150,9 pokrzywka, ysienie, rumie owrzodzenie bony 1,52 0,020,025 0,0020,012 luzowej jamy ustnej zaburzenia 0,0250,15 odkowojelitowe 0,00075 0,006 biegunka

3648

56

0,20,3

4872

714

0,024

3672

45

0,05

pokrzywka, zapalenia 0,0020,025 skry, alopecia

311

protrombiny oraz czynnikw VII, IX, X w wtrobie. Proces ten zachodzi in vivo. Podobiestwo strukturalne pomidzy dwukumarolem a witamin K dao podstaw do stwierdzenia ich obustronnego antagonizmu farmakologicznego. Przypuszcza si, e w ustroju antywitaminy K staj si antymetabolitami witaminy K. cz si one z receptorem tkankowym, przeznaczonym dla naftochinonw w ukadzie enzymatycznym, ktry katalizuje wytwarzanie protrombiny. W warunkach fizjologicznych osocze zawiera tylko niewielkie iloci protrombiny, natomiast pokane iloci czynni-

ka VII (prokonwertyny). Po podaniu pochodnych kumaryny znacznie szybciej obnia si poziom czynnika VII ni czynnika IX, X i protrombiny. Przypuszcza si, e dwukumarol dziaa na biakowe prekursory (wsplne dla protrombiny i wymienionych trzech czynnikw), powodujc hipoprotrombinemi i hipoprokonwertynemi, powolne wyduanie czasu krzepliwoci krwi i wreszcie jej niekrzepliwo. Mechanizm dziaania omawianych pochodnych kumarynowych polega wia na bezporednim wczeniu si tych lekw w biosyntez czynnikw procesu krzepliwoci krwi w obrbie wtroby (ry. 3). Przeprowadzone dowiadczenia wykazay, e misz wtroby zwierzt, poddanych dziaaniu tych zwizkw, nie niszczy protrombiny. Dziaanie protrombiny moe si nasila w czasie perfuzji tak krwi zdrowego zwierzcia. Przy uyciu techniki fluoryzujcych przeciwcia wykazano, e pochodne kumarynowe nie hamuj rwnie uwalniania protrombiny. W mechanizm czynnociowy krzepliwo-

312

ci krwi wcza si wspdziaanie witaminy K. U zwierzt karmionych diet pozbawion witaminy K rozwija si hipoprotrombinemia, podobnie jak u zwierzt, ktrym podano dwukumarol. Wiele czynnikw wpywa na intensywno i skuteczno leczenia pochodnymi kumarynowymi (np. zmiany ilociowe witaminy K spowodowane brakiem lub nadmiarem tuszczw w diecie codziennej). Szczegln trudno sprawia kontrola pacjentw zaywajcych leki przeciwzakrzepowe, leczonych ambulatoryjnie. Wiek czy pe nie maj wpywu na dziaanie doustnych lekw przeciwzakrzepowych, natomiast osobnicy wyniszczeni, z niedorozwojem umysowym s bardziej wraliwi, podobnie jak osobnicy z uszkodzonym miszem wtrobowym. Szczegln nadwraliwo na te leki obserwuje si u noworodkw. Niedomoga czynnociowa nerek, stany gorczkowe, gnilec, wzmacniaj lub przeduaj dziaanie przeciwzakrzepowe dwukumarolu. Antywitaminy K stosuje si w schorzeniach ukadu krenia w przypadkach tworzenia si zakrzepw w naczyniach lub sierdziu oraz w przypadkach grocych ich pojawieniem si, a wic w zapaleniu y, w zawaach minia sercowego, w chorobie Buergera, w zakrzepach zatok ylnych mzgu itp. Wad lekw jest dugi czas utajenia. Skutek leczniczy uzaleniony jest od rodzaju rodka i wystpuje pno, mianowicie w kilkanacie do kilkudziesiciu godzin po podaniu. Opnienie spowodowane jest obecnoci we krwi wytworzonej uprzednio protrombiny i prokonwertyny, ktre mimo zahamowania ich biosyntezy s zdolne utrzyma jeszcze krzepliwo krwi. Maksimum dziaania kumaryn przeciwzakrzepowych ujawnia si w chwili, gdy ju z ustroju znikn zapasy protrombiny. Po odstawieniu leku krzepliwo krwi wraca powoli (w cigu kilkunastu dni) do stanu prawidowego. Stosowanie antywitamin K wymaga staej kontroli czasu protrombinowego. Zwizki kumarynowe podawane doustnie wykazuj rny stopie wchaniania, uzaleniony od rodzaju schorze. We krwi antywitaminy K wizane s przez albuminy. Nieznaczne iloci dwukumarolu znaleziono w krwinkach czerwonych. W ilociach ladowych stwierdzono jego obecno w pynie mzgowo-rdzeniowym. Kumaryny przeciwzakrzepowe ulegaj atwo kumulacji, zwaszcza w obrbie puc, wtroby, ledziony i nerek. Istnieje korelacja pomidzy czasem wizania tych rodkw w wtrobie a czasem pojawienia si hipoprotrombinemii. Stopie ich biotransformacj, cho zwykle stay dla danego zwizku, uzaleniony jest od stanu chorego. Przyjmuje si, e 1550% podanej dawki jest metabolizowane na dob. U niektrych

313

osb biaka osocza wi t dawk w czasie duszym ni 9 dni, podczas gdy u innych czas ten wynosi 2 dni. Przypuszcza si, e rnice w odpowiedzi ustroju na podany lek uzalenione s od czynnikw genetycznych. Podanie witaminy K nie zmienia stopnia wizania i uwalniania dwukumarolu w osoczu. Pojedyncza dawka dwukumarolu w rnym wic czasie moe ujawni swe dziaanie. Odpowied ze strony ukadu krzepliwoci krwi jest widoczna dopiero od chwili wysycenia biaek osocza. Czas odpowiedzi jest wprost proporcjonalny do okresu ptrwania tego leku w osoczu. Im wiksza jest pierwsza dawka, tym prdzej mona oczekiwa odpowiedzi. Poniewa wielko dawki powinna by cile oznaczona, a jednoczenie musi by ograniczona, nie moemy, praktycznie biorc, osign maksymalnej odpowiedzi. Terapi lekami przeciwzakrzepowymi mona prowadzi przez kilka lat, bez stwierdzenia uszkodze wtroby lub nerek. Nie naley przerywa jej nagle, zwaszcza po dugotrwaym leczeniu, gdy mog powsta zakrzepy wewntrznaczyniowe. Czas wycofywania leku powinien wynosi co najmniej 36 tygodni. Antywitaminy K s hydrolizowane przez enzymy siateczki endoplazmatycznej wtroby do nieczynnych zwizkw; jedynie w maych ilociach s wydalane z moczem w stanie me zmienionym. Leki przeciwzakrzepowe przechodz przez barier oysko-pd. W ten sposb i tak ju niski poziom protrombiny u noworodka moe zosta jeszcze bardziej obniony. Chocia rodki te wydalane s z mlekiem, to jednak nie obserwowano u karmionych niemowlt ciszych form hipoprotrombinemii, nawet gdy matka zaywa pene dawki tego leku. Przeciwwskazaniami do stosowania antywitamin K s uszkodzenia i schorzenia wtroby, nerek (z wyjtkiem przewlekego stanu zapalnego), choroba wrzodowa, cia, skazy krwotoczne, uchyki jelitowe, zapalenie jelita grubego, podostre zapalenie bakteryjne wsierdzia, poronienia, operacje mzgu i rdzenia, jak rwnie niedobr witaminy K w ustroju i wykonanie miejscowego znieczulenia w okolicy ldwiowej. Nie naley stosowa lekw przeciwzakrzepowych w przewlekym alkoholizmie, w przypadkach nadcinienia zoliwego, czynnej grulicy. Pacjenci z wrodzonymi wadami serca s nadwraliwi na te leki. Ostrono jest wskazana w okresie przeprowadzania zabiegw operacyjnych i w stanach pooperacyjnych. Objawami ubocznymi dziaania mog by: brak aknienia, nudnoci, wymioty, niekiedy biegunka; rzadko wystpuj zmiany skrne. Objawem dziaania toksycznego lekw kumarynowych jest skaza krwotoczna o rnym stopniu nasilenia. Nadmierne krwawienie obserwuje si nie tylko po zayciu

314

dawek leczniczych, lecz take po podaniu dawek minimalnych. Naley podkreli konieczno indywidualnie ustalonej kadorazowo terapii oraz konieczno regularnej kontroli czasu protrombinowego, wykonywanej zwykle o tej samej porze dnia i tej samej godzinie, jak rwnie konieczno dokadnej obserwacji chorego, w celu zwrcenia uwagi nawet na bahe krwawienia. Najczciej krwawienia dotycz bon luzowych, skry, przewodu pokarmowego i nerek. Pojawi si moe bezprzyczynowa hematuria bez nastpowych uszkodze nerek, a take krwiaki rdmiszowe nerek i kolka nerkowa z towarzyszc hematuria. Obserwuje si te niekiedy krwiaki mzgowe z podostrym bakteryjnym zapaleniem wsierdzia, krwawienia maciczne i ograniczone krwiaki w obrbie wtroby. Opisano kilka przypadkw bezobjawowego uszkodzenia miszu wtrobowego, jako wynik krwawie do miszu wtroby lub niedotlenienia spowodowanego niedokrwistoci pokrwotoczn. Okoo 25% zgonw, opisanych przy stosowaniu kumaryn przeciwzakrzepowych, jest spowodowane masywnymi krwawieniami do wiata przewodu pokarmowego na tle bezobjawowych owrzodze odka lub dwunastnicy. Czsto pojawiania si krwawie mniejszych lub wikszych podczas leczenia kumarynami wynosi 24%. U niektrych pacjentw stwierdza si plamic polekow (purpura medicamentosa), bardzo rzadko zwikszenie kruchoci naczy wosowatych. Leczenie krwawie, pojawiajcych si w przebiegu terapii tymi rodkami, polega na odstawieniu leku, nastpnie podaniu doylnym witaminy K. Przetoczenie penej krwi lub osocza jest w niektrych przypadkach konieczne; nie stosuje si osocza przechowywanego. Nage odstawienie leku i podanie witaminy K moe by niebezpieczne dla pacjenta. Zwizki kumarynowe hamuj wzrost niektrych szczepw bakteryjnych, np. Streptococcus faecalis, Streptococcus pyogenes, Neisseria gonorrhoeae, Corynebacterium diphtheriae, ponadto wykazuj rwnie dziaanie fungistatyczne (lecz nie fungitoksyczne) na szczepy Aspergillus niger, Penicillium glaucum i Rhizopus nigricans. Kumaryny maj blokowa syntez nieznanego metabolitu o podstawowym znaczeniu dla rozwoju wymienionych grzybw, ktry jest konieczny dla przemiany kwasw nukleinowych i biaek w komrce. Interakcje pomidzy doustnymi rodkami przeciwzakrzepowymi z grupy kumaryn a innymi lekami s przedmiotem dokadnych obserwacji i publikacji, ze wzgldu na moliwo nastpowych powanych uszkodze bon luzowych i narzdw oraz ze wzgldu na ilo przypadkw zej miertelnych zwizanych z krwawieniami mogcymi si pojawi w toku tej kuracji. Dziaanie addycyjne, potgujce dziaanie antywita-

315

min K, maj nastpujce leki: kwas aminosalicylowy, salicylany, propylotiouracyl, metylotiouracyl, chinidyna, chinina, alkohol etylowy, sterydy o dziaaniu anabolicznym, rodki kontrastowe zawierajce jod. Leki te mog zmniejsza aktywno protrombiny. Detreomycyna, tetracykliny, kanamycyna, neomycyna, streptomycyna i sulfonamidy hamuj wzrost flory bakteryjnej jelit i opniaj biosyntez witaminy K oraz zmniejszaj aktywno protrombiny. rodki przeczyszczajce, prawdopodobnie na skutek przyspieszenia pasau jelitowego, zmniejszaj stopie resorpcji witaminy K i mog powodowa hipoprotrombinemi. Lekami uwalniajcymi doustne rodki przeciwzakrzepowe z ich pocze z biakami, a tym samym podwyszajcymi poziom aktywnych (nie zwizanych) czstek we krwi, s: klofibrat, dwufenylohydantoina, kwas mefenamowy, kwas etakrynowy, oksyfenbutazon, fenylobutazon. Metabolizm antywitamin K hamuje disulfiram i fenylobutazon. Niektre leki powoduj uczynnienie mikrosomalnych enzymw metabolizujcych zwizki kumarynowe i przyspieszajcych ich wydalanie. S to barbiturany, wodzian chloralu, glutetymid, meprobamat, gryzeofulwina, haloperidol i metyloksantyny. rodki neutralizujce i barbiturany hamuj resorpcj antywitamin K ze wiata przewodu pokarmowego. Krtkotrwae stosowanie rezerpiny blokuje skuteczno lekw kumarynowych, podczas gdy rezerpina stosowana przez duszy czas wzmacnia ich dziaanie. Podobny wpyw wywiera guanetydyna, bretylium i -metylodopa. Zarwno wzmacnianie, jak hamowanie przeciwzakrzepowego dziaania kumaryn moe pojawi si u kobiet zaywajcych doustne sterydowe rodki antykoncepcyjne. Pochodne dwukumarolu stosuje si wwczas, gdy wskazane jest leczenie dugotrwae, obliczone na tygodnie lub miesice. W przeciwnym wypadku znacznie korzystniejsze jest stosowanie heparyny. Powyszy wykaz bdzie z pewnoci uzupeniony coraz to nowymi danymi, niewiele bowiem zebrano informacji dotyczcych np. interakcji pochodnych indandionu.
SAPONINY

Naturalne saponiny, czsto spotykane w wiecie rolinnym, s mieszanin wielkoczsteczkowych heterozydw (saponozydw), zbudowanych z cukrw i genin (aglikonw) o strukturze trjterpenowej lub sterydowej. Saponiny emulguj tuszcze oraz zmniejszaj napicie powierzchniowe cieczy, dajc mniej lub bardziej pienice si wodne roztwory.

316

Procesem oddychania steruje orodek oddechowy, a cilej cz zwana umownie orodkiem kaszlowym w rdzeniu przeduonym. Receptorami obwodowymi uruchamiajcymi odruch kaszlowy s tzw. punkty kaszlowe w drzewie oskrzelowym, wraliwe na obecno wydzieliny i cia obcych. Stany zapalne drzewa oskrzelowego s najczciej przyczyn tworzenia nadmiernej iloci wydzieliny skpej i gstej. Im wydzielina jest bardziej pynna, mniej lepka, tym atwiej wydalana jest przy odruchu kaszlowym. Wydzielina gsta przywiera do ciany oskrzeli i wymaga nasilonych odruchw kaszlowych. Znaczn rol odgrywaj tu ruchy nabonka migawkowego; wydzielina pynna pobudza nabonek do wzmoonego ruchu, natomiast wydzielina gsta i lepka upoledza jego funkcj. Preparaty i wycigi rolinne zawierajce saponiny, stosowane doustnie nawet w maych dawkach, drani zakoczenia nerwowe bony luzowej odka, wywouj lekkie nudnoci, podczas ktrych ulega pobudzeniu orodek nerwu bdnego. W drzewie oskrzelowym nastpuje wzmoone tworzenie i wydzielanie wodnistego luzu. Rwnoczenie zwiksza si wraliwo orodka oddechowego, odruchy kaszlowe zjawiaj si atwiej i czciej. Wodnisty luz powoduje zmikczanie i pcznienie suchej wydzieliny w drogach oddechowych, ktra na skutek pobudzenia odruchu kaszlowego zostaje wydalona na zewntrz. Saponiny wzmagaj rwnie wydzielanie ci, soku odkowego, trzustkowego i jelitowego. W przewodzie pokarmowym saponiny ulegaj czciowemu rozpadowi do sapogenin, ktre po wchoniciu wydalane s z moczem. Nowsze badania wykazay, e saponiny nie wywieraj dziaania moczopdnego, a nawet nieco hamuj diurez. Podanie doustne duych dawek saponin powoduje wystpienie podranienia bon luzowych odka i jelit, wymioty i biegunk, a nawet krwotoczne zapalenie jelit. Nadal kontrowersyjne s pogldy dotyczce zwikszenia przez saponiny przepuszczalnoci cian przewodu pokarmowego i uatwienia w ten sposb wchanialnoci takich lekw, jak sole wapnia, sole elaza lub glikozydy nasercowe. To dziaanie miaoby rwnie znaczenie jako moliwo peniejszego wykorzystania dziaania witamin lub soli mineralnych, znajdujcych si w tych rodkach ywnociowych, w ktrych rwnie wystpuj glikozydy saponinowe (np. pomidory, fasola). Saponiny wstrzyknite pozajelitowe (podskrnie lub dominiowo) silnie drani otaczajce tkanki, powodujc zmiany zapalne, ropne i bolesne martwice. Saponiny, takie jak solanina lub digotonina, podane doylnie dziaaj jako silne trucizny protoplazmatyczne. Dziaanie toksyczne saponin dotyczy przede wszystkim narzdw miszowych. Na skutek

317

cikich uszkodze naczy wosowatych dochodzi, do krwawie miszowych nerek, wtroby, minia sercowego, krwawie i uszkodze pcherzykw pucnych oraz krwiakw rd-ciennych jelita cienkiego. Po podaniu pozajelitowym saponiny tworz atwo poczenia kompleksowe z cholesterolem i zwizkami sterolowy-mi, powoduj niszczenie czerwonych krwinek, wskutek dyfuzji hemoglobiny do otaczajcych tkanek. Zmiany te prowadz do powstania masywnej hemolizy, do objaww niedokrwistoci hemolitycznej oraz cikich uszkodze czynnoci krwiotwrczej szpiku. Waciwoci hemolityczne maj monodesmozydy, sabe bidesmozydy. Waciwoci hemolityczne saponin su do oceny ich biologicznej aktywnoci (indeks hemolityczny IH). Krwinki czerwone rnych gatunkw zwierzt charakteryzuj si rn wraliwoci na podane saponiny. Toksyczno saponin dla tkanek jest proporcjonalna do ich waciwoci hemolitycznych. Wstrzyknite w bardzo duych dawkach pocztkowo pobudzaj, a nastpnie poraaj orodki mzgu i rdzenia, misie sercowy i wreszcie orodek oddechowy. Heterozydy saponinowe znajduj si w wielu rolinach oprcz innych zwizkw, jak flawonoidy, kurnaryny, garbniki. Niektre z nich s silnie toksyczne, poniewa silnie hemolizuj czerwone krwinki, natomiast inne saponiny s mao toksyczne, sabo hemolizuj krwinki. Zwizki te cz si z albuminami krwi w poczenia kompleksowe. W kwiatach kasztanowca (Fl. Aesculus hippocastanum) znajduje si saponina escyna. Zwizek ten ma ciekawe waciwoci, przywraca bowiem szczelno rdbonka naczy wosowatych. Dziaanie to jest w pewnym stopniu niezalene od czynnikw powodujcych niedotlenienie (uraz, stan zapalny). W zwizku z powyszym escyna wywiera dziaanie przeciwhistaminowe i przeciwserotoninowe, a wic dziaa przeciwprzesikowo, przeciwzapalnie i przeciwobrzkowo, hamuje procesy zapalne i poprawia ukrwienie tkanek. Escyna in vivo ma ograniczon aktywno hemolityczn prawie cakowicie blokowan przez wizanie escyny z albuminami krwi (forma transportu leku w organizmie). Istnienie kompleksu escyny z biakami zostao stwierdzone, zarwno po podaniu doustnym, jak i po podaniu doylnym i stanowi form ochrony tkanek przed wewntrznaczyniow hemoliz. Dopiero w duych steniach escyna drani i powoduje martwic tkanki, powoduje hemoliz krwinek i ogniska martwicze w narzdach miszowych. Krystaliczna escyna po podaniu doustnym nie wykazuje dziaania, poniewa nie ulega absorpcji z przewodu pokarmowego, natomiast jej posta amorficzna jest wchaniana z jelit. Escyna moe by stosowana doylnie w

318

obrzkach pourazowych, zamaniach koci, a miejscowo w zapaleniach yj, w guzach krwawniczych, pkniciach odbytu. Czyniono rwnie prby stosowania escyny w zarobaczeniu jelit. Korze lukrecji (Rad. Glycyrrhizae) zawiera do 4% glicyryzyny, stanowicej poczenie kwasu glicyryzonowego z jonami wapnia i potasu oraz z kwasem glukuronowym. Znaczenie lecznicze ma sama saponina oraz jej aglikon. Wycigi z lukrecji (Extr. Glycyrrhizae) dziaaj spazmolitycznie na minie gadkie przewodu pokarmowego, zmniejszaj napicie cian odka oraz zmniejszaj jego motoryk. Dziki zawartoci glicyryzyny wycigi z lukrecji dziaaj wykrztu-nie, zwikszaj wydzielanie gruczow bony luzowej oskrzeli, rozrzedzaj wydzielin. Ponadto wzmagaj dziaanie antrachinonw oraz pobudzaj czynno wydzielnicz kory nadnerczy. W zielu poonicznika (Herb. Herniariae) kompleks saponin zawiera trzy saponozydy trjterpenowe: A, B, C. Jest prawdopodobne, e wycigi z ziela poonicznika hamuj dziaanie saluretyczne flawonoidw zawartych rwnie w tym zielu. W korzeniu senegi (Rad. Senegae) stwierdzono obecno czynnych saponin (okoo 10%). Dziaanie lecznicze korzenia pierwiosnki (Rad. Primulae) uzalenione jest od obecnoci saponin (510%). Wycigi z tego surowca mog zastpowa napary z korzenia wymiotnicy lub odwary z korzenia senegi. Korze mydlnicy (Rad. Saponariae) zawiera okoo 20% pocze saponinowych. W postaci odwaru dziaa wykrztunie, moczopdnie, ciopdnie i pobudzajco na wydzielanie soku odkowego. Niektre saponiny o budowie trjterpenowej maj waciwoci przeciwbakteryjne. W Centella asiatica znajduje si azjatykozyd o sile dziaania streptomycyny na prtki grulicy in vitro. Azjatykozyd i oksyazjatykozyd pobudzaj czynno ukadu siateczkowordbonkowego oraz zwikszaj odporno na zakaenia, przyspieszaj bliznowacenie ran przez pobudzenie ziarninowania i rozwj krenia obocznego. Zwizki te mog dziaa jako leki wspomagajce w trdzie, toczniu rumieniowym, ponadto przyspieszaj gojenie ropni, wyprze i wypryskw. Ze wzgldu na swe dziaanie dranice bony luzowe preparaty rolinne zawierajce saponiny znalazy, gwnie zastosowanie w niespecyficznych schorzeniach grnych drg oddechowych. Jako leki wykrztune stosowane s 510% napary z korzenia senegi (Rad. Senegae), korzenia pierwiosnki (Rad. Primulae), korzenia lukrecji (Rad. Glycyrrhizae). Wycig z lukrecji (Extr. Glycyrrhizae) chtnie zapisywany jest

319

w nadkwanoci odka, nieytach przewodu pokarmowego oraz pojedynczo lub w mieszankach w chorobie wrzodowej odka i dwunastnicy (preparaty Castro, Uldenol, Ulventrol). Surowce rolinne zawierajce saponiny dodaje si do mieszanek zioowych o dziaaniu moczopdnym oraz ciopdnym, napotnym, przeciwmiadycowym oraz pobudzajcym procesy metaboliczne. Saponiny podane doustnie tylko czciowo ulegaj wchoniciu. Nie uszkodzona bona luzowa jelit stanowi barier, przez ktr saponiny nie przechodz. Jednak w przypadku uszkodzenia bony luzowej odka lub jelit, w wyniku ostrych zmian zapalnych albo zranienia bony luzowej, saponiny mog ulec resorpcji do krwi i wywiera odlege dziaanie toksyczne.
LUZY

luzy s naturalnymi koloidami liofilnymi, wielocukrowcami, tworzcymi z wod galaretowate ele i gste kleiste zole; lepko ich uzaleniona jest od stenia. Czsteczki luzw rolinnych tworz acuchy zoone z licznych czsteczek kwasu osuronowego (kwasy uronowe oraz czsteczki cukrowe mniej lub bardziej rozgazione). Najwaniejsz substancj czynn jest luz zbudowany z czsteczek kwasu D-galakturonowego i metylopentoz. W surowcach rolinnych luzy wystpuj jako produkty wtrne bon komrkowych, np. w korzeniu prawolazu lekarskiego (Rad. Althaeae), rzadko s skadnikami komrkowymi. Przetwory z surowcw rolinnych zawierajcych luzy podzielono zalenie od ich zastosowania w terapii na rodki agodzce kaszel (antibechica) i ewentualnie wykrztune (ex pectorantia), rodki rozwalniajce (laxantia) oraz osaniajce (mucilagihosa protectiva). Surowce rolinne zawierajce luzy s od dawna stosowane jako przeciwkaszlowe, bez dokadniejszego jednake udokumentowania i wyjanienia ich waciwoci farmakologicznych. Przypuszcza si, e luz w wielu wycigach odgrywa rol rodka dziaajcego synergicznie z nieznanymi jeszcze skadnikami czynnymi zawartymi w danym surowcu. Odnosi si to zwaszcza do zi stosowanych jako rodki wspomagajce leki przeciwkaszlowe (antitussica). luzy zawarte w wycigach wodnych agodz objawy, dziaajc osaniajce na zmienion zapalnie, przekrwion, rozpulchnion bon luzow garda i wejcia do krtani, wygaszajc w ten sposb odruch kaszlowy. Dziaanie osaniajce bon luzow odka osabia odruchowy mechanizm pobudzania sekrecji luzu w oskrzelach, dziki czemu zmniejsza si dra-

320

nienie receptorw kaszlowych w drzewie oskrzelowym. Dziaanie luzw rolinnych jest sabe, jednake ze wzgldu na dobr tolerancj nie ma przeciwwskaza do ich stosowania. Najczciej zapisywane s wycigi z korzeni i lici prawo-lazu (Fol. et. Rad. Althaeae), kwiatw i lici lazu (Fol. et Fl. Malvae), korzeni ywokostu (Rad. Symphyti), nasion lnu (Sem. Lini). W przypadkach, gdy luzy osiadaj w obrbie grnych drg oddechowych na wysychajcej, utwardzonej wydzielinie, powoduj jej pcznienie, rozlunienie i zwikszenie objtoci z jednoczesnym zmniejszeniem jej lepkoci; nastpuje mechaniczne wyzwolenie odruchu kaszlowego. Wobec tego luzy maj niekiedy zastosowanie jako leki o dziaaniu wykrztunym. Napar i odwary lici podbiau Fol. Farfarae), wycigi z lukrecji (Extr. Glycyrrhizae) s stosowane w nieytach oskrzeli. Innym wanym zastosowaniem luzw rolinnych s zaburzenia perystaltyki jelit, prowadzce do uporczywego zaparcia. luzy rolinne, jak karagen, agar-agar, alginian sodowy lub potasowy, nasiona pesznika (Sem. Psylli), nasiona lnu, nie ulegaj wchanianiu z jelit. W sokach trawiennych brak jest ukadw enzymatycznych, niezbdnych dla hydrolizy luzw do jednocukrw. Mechanizm dziaania tych rodkw w przewodzie pokarmowym polega na zwikszaniu objtoci treci jelit i nadaniu jej plastycznej konsystencji. Koloidy, podane doustnie w postaci suchych proszkw, chon wod ze cian przewodu pokarmowego i treci pokarmowej, pczniej, uciskaj cian jelita, drani zakoczenia czuciowe bony luzowej, powoduj wzmoenie ruchw perystaltycznych jelit i odruch wyprnienia. Pczniejce leki luzowe dziaaj agodniej od solnych rodkw przeczyszczajcych, nie powoduj boli zwizanych z nadmiern motoryk jelit oraz ze zmian konsystencji kau ze staej na pynn. Leki te, stosowane przez duszy czas, nie drani bony luzowej jelit, lecz mog spowolni i tak ju zbyt saby pasa masy pokarmowej i leniwy odruch wprnienia. luzy rolinne stosowane s rwnie jako leki osaniajce w przewlekych nieytach odka i jelit. Zole koloidalne, zapisywane jako kleiki (mucilago), osaniaj zmienion zapalnie bon luzow przed dziaaniem czynnikw dranicych, jakimi s kwana tre odka lub zasadowa tre jelitowa. Kleiki, ktre na gorco stanowi pynn kleista mas, na zimno maj konsystencj galarety; przyrzdza si je w postaci 210% naparw, odwarw lub maceracji na zimno. Odwar z siemienia lnianego daje kleisty, dugo utrzymujcy si w odku roztwr. Wyosobnione z surowcw rolinnych luzy i substancje pczniejce s dodawane do zawiesin o dziaaniu zobojtnia-

321

jcym i osaniajcym. Stanowi one grup lekw wspomagajcych w leczeniu choroby wrzodowej odka, poniewa wi znaczne iloci kwasu solnego oraz dziaaj osaniajce. Pczniejce surowce luzowe s rwnie stosowane w leczeniu otyoci, gdy daj uczucie sytoci przy rwnomiernych wyprnieniach. Leki tego typu, przyjte na czczo, wywieraj do 3 h dziaanie przeczyszczajce. Stosowanie przez duszy czas wycigw z rolin zawierajcych luzy wpywa niekorzystnie na przemiany metaboliczne ustroju. Ulega osabieniu przyswajanie podstawowych zwizkw odywczych, jak aminokwasy, cukry, tuszcze. Jeszcze wikszym zaburzeniom ulega wchanialno witamin i soli mineralnych oraz innych wanych skadnikw pokarmowych. luzy, powlekajc powierzchni odka i jelit, stanowi mechaniczn przeszkod dla procesu resorpcji. Z drugiej strony ma to znaczenie korzystne w przypadkach zatru rodkami chemicznymi, metalami cikimi, lekami, jak rwnie wtrnymi produktami rozpadu drobnoustrojw oraz toksynami. Przy stosowaniu na rany luzy rolinne mog spenia rol ochronn. rodki te tworz powoczk izolujc tkank od wpywu czynnikw szkodliwych. Jednoczenie zmikczaj stwardniay, zrogowaciay naskrek i uatwiaj przenikanie innych lekw do gbszych warstw skry. rodki luzowe agodz ble i hamuj odczyny zapalne. Aby ele nie wysychay, dodaje si do nich gliceryny lub glikolu propylenowego. Surowce rolinne zawierajce luzy dziaaj zasadniczo osaniajco miejscowo, z wyjtkiem ich stosowanania jako rodkw przeczyszczajcych.

Cz szczegowa
Prof. dr hab. med. Alfons Chodera Doc. dr hab. med. Aleksander Mrozikiewic.z CHOROBY SERCA I NACZY Zadaniem ukadu krenia jest dostarczanie wszystkim tkankom materiaw energetycznych i tlenu. Szczeglnie wany jest dowz tlenu, na ktrego brak najbardziej wraliwa jest tkanka nerwowa i misie sercowy. Rwnie wanym zadaniem ukadu krenia jest odprowadzanie z tkanek porednich i kocowych produktw przemiany materii do narzdw wydalniczych. Std te dla sprawnoci kadego narzdu i tkanki ustroju niezbdna jest prawidowa czynno ukadu krenia. Rozrniamy niedomog krenia pochodzenia sercowego i naczyniowego. W stanach oglnej niewydolnoci krenia upoledzone jest zaopatrzenie w krew utlenion wszystkich narzdw. W licznych innych schorzeniach dochodzi wskutek zmian organicznych lub czynnociowych do zaburze ukrwienia niektrych narzdw lub koczyn. Czstym schorzeniem w zakresie ukadu krenia s zaburzenia rytmu serca. U ich podstaw le zaburzenia automatyzmu komrek bodcotwrczych i utrudnienie przewodnictwa w ukadzie bodcotwrczym. Zaburzenia ukadu renina-angiotensyna i schorzenia nerek s podstaw, na ktrej rozwija si nadcinienie ttnicze. W patogenezie nadcinienia ttniczego w gr wchodz jednak take takie czynniki, jak stan napicia orodkowego ukadu nerwowego, ukad gruczow dokrewnych, miadyca i inne. Wyrni mona take zesp objaww charakteryzujcych si przewlekym podcinieniem. Wreszcie miadyca jest podoem licznych schorze wystpujcych w ukadzie krenia. Podzia rodkw leczniczych dziaajcych na ukad krenia oparty jest na kryteriach klinicznych i obejmuje leki stosowane w nastpujcych zespoach objawowych: 1) ostra i przewleka niewydolno serca,

323

2) agodna niedomoga krenia, 3) zaburzenia rytmu serca, 4) nerwice serca, 5) nadcinienie ttnicze, 6) podcinienie ttnicze ostre i przewleke, 7) niewydolno naczy wiecowych serca, 8) schorzenia obwodowych naczy krwiononych, 9) schorzenia naczy ylnych, 10) miadyca ukadu krenia.
OSTRA I PRZEWLEKA NIEWYDOLNO SERCA INSUFFICIENTIA CORDIS ACUTA ET CHRONICA

Niewydolno serca wystpuje w przebiegu wad zastawkowych bdcych wynikiem rnych schorze oraz na skutek stanw zapalnych i zwyrodnieniowych minia sercowego. W niewydolnoci serca na tle zapalnym konieczne jest leczenie przyczynowe (antybiotykoterapia, kortykoterapia, salicylany). Niezalenie od leczenia przyczynowego konieczne jest opanowanie niewydolnoci krenia waciwymi lekami na-sercowymi. Do lekw tych zaliczamy przede wszystkim glikozydy nasercowe naparstnicy wenistej i purpurowej, glikozydy strofantusa oraz cebuli morskiej. W leczeniu wspomagajcym du rol odgrywaj rodki o dziaaniu moczopdnym. Bardzo wanym czynnikiem terapeutycznym jest take stosowanie odpowiedniej diety. Poywienie naley podawa czciej, lecz w mniejszej iloci. W przypadku wystpienia obrzkw konieczne jest take ograniczenie iloci podawanych pynw. Istotny jest dowz odpowiedniej iloci witamin, szczeglnie witaminy B1. rodki farmakologiczne dziaaj na misie serca bezporednio albo za porednictwem wegetatywnego ukadu nerwowego. Moliwo stosowania rodkw dziaajcych poprzez ukad wegetatywny jest jednak ograniczona ze wzgldu na ich dziaanie wieloukadowe. Niektre leki z tej grupy stosowa mona w zaburzeniach rytmu serca. rodki wpywajce na misie sercowy bezporednio stosowane s w celu zwikszenia siy skurczowej serca w niewydolnoci krenia, aczkolwiek niektre z nich dziaaj take na rytm serca. Due znaczenie dla czynnoci serca ma take stenie jonw potasu i wapnia. Jony te wywieraj swj wpyw na komrki minia sercowego bezporednio i poprzez ukad nerwowy wegetatywny. Porednio wpywa mog na czynno serca take leki rozszerzajce naczynia wiecowe przez zmian ukrwienia. rodki farmakologiczne dziaajce na misie sercowy wywiera mog nastpujce dziaanie: 1. Dziaanie chronotropowe dodatnie lub ujemne przyspieszenie lub zwolnienie czynnoci serca.

324

2. Dziaanie dromotropowe dodatnie lub ujemne przyspieszenie lub zwolnienie przewodnictwa w ukadzie bodco-przewodzcym serca. 3. Dziaanie tonotropowe dodatnie lub ujemne zwikszenie lub zmniejszenie napicia minia sercowego. 4. Dziaanie inotropowe dodatnie lub ujemne zwikszenie lub zmniejszenie siy skurczowej minia sercowego. 5. Dziaanie batmotropowe dodatnie lub ujemne zwikszenie lub zmniejszenie pobudliwoci drugo- i trzeciorzdowych orodkw bodcotwrczych serca (zwikszenie lub zmniejszenie automatyzmu pozazatokowego serca). Wystpienie niewydolnoci krenia z przyczyn pierwotnie sercowych (w przebiegu schorze wywoanych wadami zastawkowymi serca wzgldnie stanem zapalnym lub zwyrodnieniem minia sercowego) cechuje jeden lub wicej z na-. stepujcych objaww: obrzki, zwaszcza koczyn dolnych, przesiki do jam ciaa, zastj krwi w narzdach, duszno staa lub wysikowa, sinica. Leczenie niewydolnoci krenia jest zagadnieniem zoonym, w ktrym oprcz farmakoterapii odgrywa rol waciwa dieta, leczenie spoczynkowe, zapobieganie zakaeniom itp. Z koniecznoci w podrozdziale tym ograniczamy si do farmakoterapii.
Glikozydy nasercowe

Podstawowymi lekami stosowanymi w niewydolnoci krenia s glikozydy nasercowe. S to zwizki szeroko rozpowszechnione w wiecie rolinnym. W duych ilociach znajduj si w liciach naparstnicy i nasion strofantusa. Ponadto glikozydy nasercowe o stosunkowo silnym dziaaniu znajduj si take w cebuli morskiej. Sabsze dziaanie maj glikozydy konwalii i mika wiosennego. Wystpuj one take w liciach oleandra (w Polsce nie wprowadzone do Urzdowego Spisu Lekw USL). Glikozydy wywieraj dziaanie bezporednie na misie sercowy. S one poczeniami jednocukrw z aglikonem, skadajcym si z ugrupowania sterydowego z picio- lub szecioczonowym piercieniem laktonowym: przy wglu siedemnastym. W skad czci cukrowej wchodz cukry proste: glukoza, digitoksoza, acetylodigitoksoza, cymaroza i ramnoza. Glikozydy naparstnic. Wystpuj przede wszystkim w liciach naparstnicy wenistej (Digitalis lanata) i naparstnicy purpurowej (Digitalis purpurea), natomiast w innych gatunkach naparstnic wykryto mniejsze iloci. Glikozydy naparstni-

325

Ryc. 1. Wchanianie glikozydw z przewodu pokarmowego.

cy wenistej i purpurowej s dobrze resorbowane z bony luzowej jelit, jak te z bony luzowej odbytnicy, chocia stopie wchaniania poszczeglnych glikozydw jest rny (ry. 1). Oczyszczone, wyizolowane glikozydy podawane s rwnie pozajelitowe (dominiowo i doylnie), natomiast wydalane z ustroju gwnie z ci i moczem; czciowo struktury sterydowe mog by wykorzystywane do syntezy hormonw. W czasie podawania zbyt duych dawek glikozydw ich rozkad i wydalanie mog nie nada za ilociami zresorbowanymi, co prowadzi do gromadzenia w ustroju nadwyek (zjawisko kumulacji). Jednym z czuych wskanikw nasycenia ustroju glikozydami jest zmiana obrazu elektrokardiograficznego: zwolnienie czynnoci serca, skrcenie odstpu QT, spaszczenie lub odwrcenie zaamka T, obnienie odcinka ST, ktry przybiera nieraz ksztat miseczkowaty.

Ryc. 2. Tendencje do kumulacji poszczeglnych glikozydw nasercowych.

326

Ryc. 3. Wpyw glikozydw naparstnicy na krzyw elektrokardiograficzn.

Glikozydy obydwu gatunkw naparstnicy wywieraj nastpujce dziaanie na serce: chrono- i dromotropowe ujemne oraz tono-, ino- i batmotropowe dodatnie. Czynno serca ulega zwolnieniu, przedua si przerwa rozkurczowa, co sprzyja lepszemu wypenieniu komr. Silniejszy skurcz minia sercowego oprnia lepiej komory, wiksze iloci utlenionej krwi dopywaj do narzdw i poprawiaj ich prac, m.in. nerek. Krew zalegajca na obwodzie, a w lad za tym nadmiar pynu pozakomrkowego, ulega wessaniu do krwiobiegu, zwikszone przesczanie w nerkach usuwa zmobilizowany nadmiar pynu. Po dugotrwaym i intensywnym leczeniu glikozydami moe doj do zaburze miarowoci (np. rytm bliniaczy bigeminia). W dziaaniu glikozydw naparstnicy wenistej i purpurowej wystpuj pewne istotne rnice. Lanatozydy rni si korzystnie od glikozydw naparstnicy purpurowej tym, e trudniej ulegaj rozkadowi, s do dyspozycji w postaci Tabela l Dziaanie farmakologiczne niektrych glikozydw nasercowych Dziaanie Glikozydy farmakologiczne Digitalis Digitalis Strophanthus purpurea lanata Pocztek dziaania Kumulacja Dziaanie: inotropowe tonotropowe chronotropowe dromotropowe batmotropowe wolny ++ +++ + + szybki + +++ ++ + natychmiast 0 ++++ +++ zaznaczone zaznaczone +

+ dziaanie dodatnie lub wystpowanie objawu - dziaanie ujemne

327

oczyszczonej, w mniejszym stopniu zwalniaj prace, serca, mniej si kumuluj. Dziki tym cechom lanatozydy i zwizki pochodne s dogodniejsze w stosowaniu, zwaszcza w praktyce ambulatoryjnej. Waniejsze rnice w dziaaniu glikozydw obrazuje tab. 1. Gwnym wskazaniem dla glikozydw naparstnicy jest niewydolno krenia pochodzenia sercowego (duszno, sinica, obrzki, przesiki, zastj krwi). Pomocniczo znajduj zastosowanie take w zaburzeniach rytmu. W przypadkach z miernie przyspieszon czynnoci serca wskazane jest raczej zastosowanie preparatw Digitalis lanata z uwagi na mniejsze dziaanie zwalniajce czynno serca. Dawkowanie glikozydw zaley od postaci leku i stanu chorego. Glikozydy izolowane podaje si w dawkach 0,10,4 mg pro dosi, 13 razy dziennie. Sproszkowane suszone licie s dawkowane po 0,050,1 g 13 razy dziennie, preparaty galenowe w ilociach odpowiadajcych tym dawkom lici. Preparaty Digitalis lanata: Lanatosid C (Cedilanid) pyn 1 mg/ml, tabl. 0,25 mg Deslanosidum amp. 0,4 mg/2 ml Acetyldigitoxinum (Acylanid) acetylowa pochodna digitoksyny pyn 0,5 mg/ml, tabl. 0,2 mg, amp. 0,2 mg/2 ml Digoxin pyn 1 mg/ml, tabl. 0,25 mg, amp. 0,5 mg/2 ml Preparaty Digitalis purpurea: Fol. Digitalis purpureae titratum 0,050,1 g Tinct. Digitalis purpureae Utrata 1 ml (okoo 0,1 g lici)
Rp. Sproszk. li naparstnicy purpurowej 0,1 Sacchari lactis ad 0,5 M.f. pulvis D.t.d. No XX D.S. 3 razy dziennie 1 proszek. Rp. Tinct. Digitalis purp. D.S. 3 razy dziennie po 10 kropli. 10,0

Glikozydy strofantusa. Wyodrbniono je z nasion licznych gatunkw tej roliny, przede wszystkim ze Strophantus gratus, Strophantus Kombe oraz z kory drzewa Acocanthera ouabaio. Roliny te wystpuj w Afryce rodkowej. Gwnym glikozydem w Strophantus gratus jest strofantyna G, zwana czciej uabain, natomiast gwnym glikozydem Strophantus Kombe jest K-strofantozyd (patrz rozdzia Przegld rolin leczniczych). Glikozydy strofantusa tylko w niewielkim stopniu wchaniaj si z bony luzowej jelit (ry. 1). Najczstsz drog podania tych glikozydw jest wstrzyknicie doylne. Przy podaniu dominiowym konieczne jest dodanie rodka miej-

328

scowo znieczulajcego, ze wzgldu na dziaanie dranice. W ustroju glikozydy strofanlusa ulegaj biotransformacji, wydalanie jest proporcjonalne do dawki, nie wystpuje kumulacja. Z uwagi na drog podania oraz niewielk zdolno wizania si z biakami osocza dziaanie glikozydw strofantusa wystpuje szybko, std s one chtnie stosowane w nagych przypadkach niewydolnoci krenia pochodzenia sercowego (ostry obrzk puc, ostre przekrwienie puc). Dziaanie chronotropowe i dromotropowe ujemne oraz batmotropowe dodatnie glikozydw strofantusa wystpuje w stopniu znacznie mniejszym anieli po naparstnicy (tab. 1). Dziaanie inotropowe dodatnie podobne jest jakociowo do dziaania naparstnicy, lecz zanika w cigu 68 h po podaniu. Pod wzgldem farmakodynamicznym nie ma istotnych rnic w dziaaniu pomidzy strofantyn G a glikozydami Strophantus Kombe. Wskazaniem do stosowania glikozydw strofantusa jest ostra niewydolno krenia, przewleka niewydolno krenia, zwaszcza w przypadku nietolerancji naparstnicy, wzgldnie niewydolno z woln czynnoci komr. Dawkowanie zaley od drogi podania. Dawka doylna wynosi 0,25 mg. Jako dawk wstpn oraz u osb starszych podaje si 0,125 mg. Strofantyn z reguy rozciecza si przed wstrzykniciem 20% roztworem glukozy. Preparat dominiowy podaje si w dawce 0,250,5 mg. Po leczeniu naparstnic naley odczeka 2472 h przed podaniem strofantyny. Strophanthinum G intravenosum amp. 0,25 mg. Strophanthinum K intravenosum amp. 0,25 mg. Strophanestin amp. do wstrzykni dominiowych (zawieraj KStrophanthosidum 0,25 mg oraz mepipacainum 4 mg). Glikozydy cebuli morskiej. Stosunkowo silne dziaanie na-sercowe wywieraj take glikozydy cebuli morskiej (Scilla maritima). Z kilku glikozydw nasercowych wyizolowanych z tej roliny najwiksze znaczenie w terapii ma scillaren A i proscylarydyna A. Glikozydy te wchaniaj si dobrze z przewodu pokarmowego i ulegaj szybko rozkadowi. Dziaaj take bezporednio kurczco na minie gadkie. Wywieraj wpyw moczopdny. Preparaty: Proscillardin (Talusin, Sandoscill) dra. 0,25 mg, 14 razy dziennie po 1 draetce. Scillaren pyn 0,8 mg/ml 50100 kropli dziennie w dawkach podzielonych.
rodki moczopdne

rodki moczopdne znajdujce zastosowanie w niewydolnoci krenia to gwnie preparaty syntetyczne.

329

Rolinne rodki moczopdne maj wiksze zastosowanie w schorzeniach urologicznych (patrz rozdzia Choroby drg moczowych). Tym niemniej mog one by pomocne take w leczeniu niewydolnoci krenia. Substancje o dziaaniu moczopdnym zawarte s m.in. w nastpujcych rolinach: licie brzozy (Fol. Betulae), ziele skrzypu (Herb. Equiseti), ziele poonicznika (Herb. Herniariae), kcze perzu (Rhiz. Agropyri), korze pietruszki (Rad. Petroselini), korze lubczyku (Rad. Levistici). Niedogodnoci rolinnych rodkw moczopdnych w leczeniu niewydolnoci krenia jest to, i podawane s najczciej w postaci naparw, tzn. z do znaczn objtoci pynw. Istniej jednake preparaty skoncentrowane, ktre mona poda nie obarczajc chorego nadmiarem pynu. Succ. Betulae sok ze wieych stabilizowanych lici brzozy. Dziaa moczo- i ciopdnie, przeciwzapalnie i przeciwreumatycznie. Dawkowanie: 34 razy dziennie 3050 kropli na yk wody po posikach. Urogran granulat o skadzie: ziele nawoci pospolitej, ziele skrzypu, licie brzozy, kcze perzu, korze lubczyku i korze tataraku. Preparat znajduje zastosowanie jako rodek moczopdny i odkaajcy drogi moczowe. Dawkowanie: 3 razy dziennie po yeczki, popi osodzon wod lub herbat.
WZGLDNA NIEWYDOLNO KRENIA INSUFFICIENTIA CIRCULATORIA RELATIVA

Schorzenie to wystpuje najczciej w starszym wieku, jako skutek naturalnego procesu wyczerpywania si si yciowych, obejmujcego take ukad krenia. Objawy wystpujce w niedomodze tego typu to gwnie zadyszka wysikowa oraz uczucie osabienia, niekiedy koatanie serca. Jest to typ niedomogi krenia czsty w praktyce ambulatoryjnej. W tych wanie przypadkach szczeglnie przydatne s leki zioowe, np. preparaty konwalii, mika wiosennego, oleandra, i inne rodki pochodzenia rolinnego. W przypadkach nasilonej niewydolnoci leki te mog mie znaczenie pomocnicze i uzupeniajce dziaanie innych rodkw.
Glikozydy nasercowe o dziaaniu pomocniczym

W kwiatach i liciach konwalii (Fl. et. -Herb. Convallaria majalis) znajduje si glikozyd nasercowy konwalatoksyna. Glikozyd ten wchania si dobrze, do szybko si jednak

330

rozkada. W terapii znajduje zastosowanie jedynie w agodnych postaciach niewydolnoci krenia oraz jako leczenie uzupeniajce i wspomagajce. Podobne znaczenie maj preparaty mika wiosennego (Adonis vernalis). Z lici i kwiatw tej roliny wyosobniono glikozydy nasercowe adonidotoksyn i cymaryn. Glikozydy te dziaaj sabo i rozkadaj si szybko. Wywieraj dziaanie uspokajajce na orodkowy ukad nerwowy oraz dziaanie moczopdne. Preparaty: Convafort suchy wycig draetkowany, 12 dra. 3 razy dziennie. Tinct. Adonidis vernalis titrata 3 razy dziennie 3060 kropli. Tinct. Convallariae titrata 3 razy dziennie 1520 kropli. Herb. Adonidis vernalis napar z 0,20,5 g zi na dawk. Herb. Convallariae napar z 0,5 g zi na dawk.
Rp. Tinct. Adonidis vernalis Tinct. Convallariae titr. Tinct. Valerianae M.f. guttae D.S. 3 razy dziennie 20 kropli. Rp. Inf. Herbae Adonidis ver. D.S. 5 razy dziennie yk.

aa 10,0

5,0/200,0

Inne rodki nasercowe

Wrd licznych lekw rolinnych zwyczajowo stosowanych w schorzeniach ukadu krenia wymieni trzeba nastpujce. Ziele serdecznika pospolitego (Herb. Leonuri). Wrd licznych zwizkw chemicznych stwierdzanych w tej rolinie na szczegln uwag zasuguj 3 zwizki heterozydowe o charakterze bufadienolidowym (L 35, 43 i 53). Zwizki te s 3-glukoramnozydami i ich obecnoci przypisa naley dziaanie kardiotoniczne wywierane przez preparaty tej roliny. Preparaty ziela serdecznika zwikszaj prac serca, nieznacznie zwalniaj czynno serca i powoduj niewielkie obnienie cinienia ttniczego. Wywieraj take dziaanie uspokajajce na orodkowy ukad nerwowy. W postaci naparw lub soku wzgldnie w preparatach zoonych znajduj zastosowanie w osabieniu minia sercowego, we wczesnych stadiach nadcinienia oraz w nerwicach ukadu krenia. Ziele serdecz-

331

nika pospolitego wchodzi w skad mieszanki zioowej Species cardiace (Cardiosan). Herb. Leonuri odwar z yki ziela na szklank wody; pi porcjami po 35 yek w cigu dnia. Kwiatostan gogu (Infl. Crataegi). Z surowca tego wyosobniono liczne zwizki flawonoidowe, jak kwercetyn, hyperozyd, rutozyd, 3ramnoglaktozyd, witeksyn. Frakcji flawonoidowej przypisuje si dziaanie tonizujce ukad krenia. Wycigi z kwiatw gogu obniaj cinienie ttnicze, rozszerzaj naczynia wiecowe i wywieraj dziaanie uspokajajce na orodkowy ukad nerwowy. Napary i wycigi alkoholowe z gogu stosuje si w osabieniu minia sercowego, w nadcinieniu, w niewydolnoci naczy wiecowych i nerwicy serca. Stosowane s rwnie owoce (Fr. Crataegi), ktre dziaaj podobnie do kwiatw lecz sabiej. Preparaty: Inflor. Crataegi (= Fl. Crataegi) odwar z yki kwiatw na szklank wody, pi 2 razy dziennie po szklanki. Fr. Crataegi odwar z 11/2 yki owocw na 2 szklanki wody, pi po szklanki 23 razy dziennie. Intr. Crataegi 2030 kropli 24 razy dziennie. Wycigi z kwiatw gogu wchodz w skad preparatw Cardiol C, Neocardina, Guttae cardiacae, Kelicardina, Neospasmina i Passispasmin. Kwiaty i owoce gogu znajduj si take w mieszance zioowej Species antiscleroticae (Sclerosan). Kwiat grzybienia (Fl. Nymphaeae) jest surowcem rolinnym mao jeszcze poznanym. Wycigi-ze wieych kwiatw stosowa mona w osabieniu minia sercowego i w nerwicach ukadu krenia. Intr. Nymphaeae 3 razy dziennie 2040 kropli. Ziele arnowca miotlastego (Herb. Scoparii) zawiera alkaloidy chinolizydynowe, m.in. spartein, zwizki flawonoidowe oraz aminy aromatyczne. Wycigi z tej roliny dziaaj hamujco na przewodnictwo bodcw w miniu sercowym. Wywieraj take dziaanie kurczce na minie gadkie i naczynia obwodowe. Przy podaniu pozajelitowym krtkotrwale podnosz cinienie ttnicze. Ziele arnowca wchodzi w skad mieszanki zioowej Species Cardiacae (Cardiosan).
Rp. Tinct. Convallariae Intr. Nymphaeae Tinct. Valerianae D.S. 3 razy dziennie po 20 kropli. Rp. Tinct. Crataegi Tinct. Convallariae

aa 10,0

332

Tinct. Valerianae Tinct. Calami D.S. 3 razy dziennie po 2030

aa 10,0 5,0 kropli.

Rp. Tinct. Adonidis vernalis Intr. Crataegi Tinct. Ammi visnagae Intr. Valerianae aa 10,0 D.S. 3 razy dziennie po 2030 kropli. Rp. Herb. Scoparii Herb. Millefolii Inflor. Crataegi Fol. Melissae aa 10,0 M.f. species D.S. Napar z 23 yeczek na jedn szklank wody, pi 5 razy dziennie 12 yki. Preparaty zoone

Cardiol C stosowany jako preparat tonizujcy czynno minia sercowego o dziaaniu pomocniczym w niewydolnoci ukadu krenia oraz w zaburzeniach czynnoci serca na tle nerwicowym. W skad preparatu wchodzi m. in. nalewka mika wiosennego, konwalii, gogu i kozka lekarskiego oraz wycig pynny z zarodkw koa (Extr. Colae fluidum). Dodatek Extr. Colae, podnoszcy cinienie ttnicze, sprawia i preparat stosowany moe by take w hipotonii. Cardiol C przeciwwskazany jest w nadcinieniu ttniczym. Podaje si 3 razy dziennie 30 kropli. Neocardina stosowana jako rodek pomocniczy w niedomodze minia sercowego oraz w zaburzeniach nerwicowych ukadu krenia. W preparacie znajduj si nalewki gogu, konwalii i kozka lekarskiego. Obecno w preparacie nalewki z ziela jemioy pospolitej (Herb. Visci) sprawia, e preparat wywiera dziaanie obniajce cinienie ttnicze i moe w zwizku z tym by stosowany w nadcinieniu. Nie naley natomiast stosowa go u chorych z niedocinieniem. W skad preparatu wchodzi take nalewka z owocu ry (Fr. Rosae, Fr. Cynosbati) zawierajca witaminy C, B, P, K oraz cukry i kwasy organiczne. Podaje si 3 razy dziennie 2040 kropli. Guttae cardiacae w skad kropli nasercowych wchodzi nalewka z konwalii, gogu i waleriany. Preparat wywiera dziaanie tonizujce ukad krenia, obnia cinienie ttnicze

333

i dziaa uspokajajco. Znajduje zastosowanie w osabieniu minia sercowego i w nerwicy ukadu krenia. Dawkowanie: 3 razy dziennie 2040 kropli. Kalicardina preparat ten zawiera oprcz wycigw z konwalii i gogu take wycig z owocw aminka egipskiego (Fr. Ammi visnagae) oraz rutyn. Owoc aminka egipskiego zawiera 2 grupy zwizkw czynnych. S to zwizki furanochromonowe, m.in. kelina i wisnagina, i kumarynowe, m.in. wisnadyna i samidyna. Zwizki te pobudzaj do skurczu misie sercowy oraz wywieraj dziaanie spazmolityczne przede wszystkim na naczynia wiecowe. Rutyn natomiast uszczelnia rdbonek woniczek, zmniejszajc ich przepuszczalno wskutek hamowania czynnoci hialuronidazy. Preparat stosowa mona w okresach przerw midzy podawaniem glikozydw naparstnicy i strofantusa w niewydolnoci krenia oraz w dusznicy bolesnej. Dawkowanie: 3 razy dziennie 2040 kropli. Species Cardiacae (Cardiosan) preparat stosowany jest w niewydolnoci krenia, na tle osabienia minia sercowego, w miadycy ukadu krenia i w czynnociowych zaburzeniach ukadu krenia. Dawkowanie: 13 razy dziennie, napar z yki zi na szklank wody.
Metyloksantyny

Spord lekw pochodzenia rolinnego, ktre mog znale zastosowanie w leczeniu niewydolnoci krenia jako leki wspomagajce, na uwag zasuguj metyloksantyny, tj. kofeina, teobromina, teofilina i zwizki pochodne. Alkaloidy te s zasadami purynowymi wystpujcymi w ziarnach kawy, kakao, liciach herbaty i w zarodkach koa (Embryo Colae). Kofeina (Coffeinum) 1,3,7-trjmetyloksantyna przyspiesza czynno serca i zwiksza si jego skurczu (dziaanie chrono- i inotropowe dodatnie). Rozszerza take naczynia wiecowe serca i wywiera dziaanie moczopdne. Pod wpywem kofeiny dochodzi take do zwikszenia wraliwoci zwojw autonomicznych zatokowego i przedsionkowo-komorowego, jak rwnie do pobudzenia III-rzdowych orodkw bodcotwrczych w komorach. Kofeina stosowana jest zazwyczaj jako sl kwasu benzoesowego lub salicylowego. Wskazania do zastosowania kofeiny ograniczaj si do przypadkw niewydolnoci z woln czynnoci serca przy nie podwyszonym cinieniu ttniczym. Preparaty: Coffeinum Natrium benzoicum tabl. 0,2 g, amp. 0,2 g/1ml, 24 razy dziennie po 0,050,10,2 g.

334

Coffeinum Natrium salicylicum subst. do receptury, dawkowanie jak wyej. Coffeinum purum subst. do receptury. Coffan tabl. 0,05 g, doustnie zwykle 0,050,25 g jednorazowa, 0,5 g dziennie. Dawki najwiksze 0,3 g, jednorazowo 1,5 g dziennie. Jako wspomagajce rodki syntetyczne stosowane s rwnie: glikokol, aspargin, glukagon, glukoza.
ZABURZENIA RYTMU SERCA ALLORHYTHMIA

Niemiarowo serca moe by wywoana przez nadmiern pobudliwo ukadu bodcoprzewodzcego (orodki homo- i heterotopowe) lub wskutek zaburze przewodnictwa bodcw w sercu. Z farmakologicznego punktu widzenia leki stosowane w zaburzeniach rytmu podzieli moemy na: 1) rodki hamujce nadmiern pobudliwo ukadu bodcoprzewodzcego cznie z przewodnictwem, 2) leki pobudzajce ukad bodcoprzewodzcy, 3) rodki hamujce automatyzm serca, nie hamujce przewodnictwa. Odrbne miejsce zajmuj glikozydy nasercowe, ktre zmniejszaj przewodnictwo w okolicy wza przedsionkowo-komorowego, a dziaaj pobudzajco na automatyzm komrek.
rodki hamujce wzmoon pobudliwo ukadu bodcoprzewodzcego

W grupie tej, nastpujce rodki s pochodzenia rolinnego: chinidyna, sparteina, ajmalina. Dziaaj one chrono-, dromo-, batmo- i inotropowo ujemnie. Osabiaj wic take si skurczow serca, co niekiedy ogranicza moliwo ich zastosowania. Chinidyna prawoskrtny izomer chininy wystpuje podobnie jak chinina w korze rnych gatunkw drzewa chanowego (Cr. Chinchonae). Jest to zwizek dziaajcy silnie przeciwarytmicznie. Pod jego wpywem dochodzi do zahamowania tworzenia bodcw, do zmniejszenia pobudliwoci i kurczliwoci minia sercowego. W maym stopniu natomiast wystpuje typowe dla chininy dziaanie przeciwgorczkowe, przeciwblowe, przeciwzimnicze, przeciwbakteryjne. Chinidyna znalaza zastosowanie w wieych niemiarowociach powstaych na tle migotania przedsionkw, w czstoskurczu napadowym i w skurczach przedwczesnych. Stosowana jest jako siarczan chinidyny w dawkach do 2,0 g dziennie.

335

Preparaty: Chinidinum sulfuricum dra. 0,2 g.


Rp. Chinidini sulfurici Saccharis lactis M.f. pulvis D.t.d. No XX in obl. D.S. 3 razy dziennie 1 proszek. 0,2 ad 0,5

Niekiedy podaje si chinidyn cznie ze rodkami nasercowymi, ktre przeciwdziaaj inotropowo ujemnemu dziaaniu chinidyny. Sparteina alkaloid wystpujcy m.in. w zielu arnowca miotlastego (Herb. Sparteinum scoparium). Sparteina zmniejsza wraliwo zwojw autonomicznych w miniu sercowym i przewodnictwo we wknach autonomicznych. Prowadzi take do pobudzenia nerwu bdnego, wywoujc w ten sposb zwolnienie czynnoci serca. Osabia jednak przy tym si skurczu serca. Sparteina znalaza zastosowanie w niemiarowoci na tle migotania przedsionkw oraz rnego typu czstoskurczach. Sparteina stosuje si doustnie w dawkach 0,020,04 g kilka razy dziennie. Preparaty: Sparteinum sulfuricum subst. do receptury. Sparteinsulfat dra. 0,03 g, amp. 0,1 g/2 ml.
Rp. Sparteini sulfurici Aquae dest. M.f. solutio D.S. 3 razy dziennie 20 kropli. Rp. Sol. sparteini sulf. 2% Tinct. Crataegi Tinct. Valerianae M.f. guttae D.S. 3 razy dziennie 20 kropli. 0,2 ad 10,0

10,0 aa 10,0

Ajmalina alkaloid z roliny Rauwolfia serpentina wykazuje znaczne dziaanie przeciwarytmiczne. Szczeglnie silnie dziaa batmotropowo ujemnie. Hamuje przewodzenie bodcw w ukadzie bodcoprzewodzcym serca. Przedua take okres refrakcji. Ajmalina znalaza zastosowanie w czstoskurczu napadowym, w skurczach dodatkowych, w zespole Wolffa-Parkinsona-White'a, w niemiarowoci wywoanej przedawkowaniem naparstnicy. Wywiera dziaanie szybko, lecz jest ono krtkotrwae. Podaje si doustnie lub doodbytniczo kilka razy dziennie. Dawka jednorazowa nie powinna przekracza 0,05 g. W razie potrzeby mona podawa lek dominiowo lub doylnie.

336

Preparaty: Gilurytmal dra. 0,5 g, czopki 0,05 g, amp. 0,05 g/2 ml i.m. oraz 0,05 g/10 ml i.v.
rodki pobudzajce ukad bodcoprzewodzcy serca

Powany problem terapeutyczny stanowi grupa zaburze rytmu serca z upoledzeniem przewodnictwa w ukadzie bodcoprzewodzcym. Ma to miejsce m. in. w bloku zatokowo-przedsionkowym, bloku przedsionkowo-komorowym, zespole Morgagniego-Adamsa-Stokesa. W stanach tych niejednokrotnie koniecznoci staje si zastosowanie rozrusznika elektrycznego pobudzajcego misie sercowy do rytmicznych skurczw. Ze rodkw farmakologicznych podawa tu mona przede wszystkim zwizki pobudzajce receptory beta ukadu sympatycznego. Z lekw pochodzenia rolinnego stosuje si: Ephedrinum hydrochloricum (tabl. 0,025 g, amp. 0,025 g/1 ml) zwykle podaje si doustnie lub podskrnie 0,025 0,05 g jednorazowo, 0,050,1 g dziennie. Dawki maksymalne doustne lub podskrne wynosz 0,075 g jednorazowo i 0,15 g dziennie Atropinum sulfuricum (amp. 1 mg/1 ml, 0,5 mg/1 ml) najczciej stosuje si dawki doustne lub podskrne 0,250,5 mg jednorazowo oraz dziennie 2 g doustnie i 1 mg podskrnie. Coffeinum Natrium benzoicum (amp. 0,2 g/1 ml, tabl. 0,2 g) przecitnie po 0,050,10,2 g jednorazowo, 24 razy dziennie.
rodki hamujce automatyzm serca, nie hamujce przewodnictwa

Znajduj one zastosowanie w niektrych zaburzeniach rytmu, jak: ekstrasystolia komorowa lub czstoskurcz komorowy. Zastosowanie znalazy tutaj rodki syntetyczne: lidokaina, fenytoina oraz fenazolina.
Glikozydy nasercowe w zaburzeniach rytmu serca

Glikozydy naparstnicy, zwaszcza acetylodigitoksyna, znajduj zastosowanie take jako leki przeciwarytmiczne. Dziaaj one leczniczo w niektrych zaburzeniach rytmu, jak czstoskurcz napadowy i migotanie przedsionkw, jednak skdind same mog by powodem wystpowania arytmii (do-

337

datnie dziaanie batmotropowe). Zwalniaj one przewodnictwo w obrbie wza przedsionkowo-komorowego i dziaaj pobudzajco na automatyzm komrek. Wskutek pobudzenia orodka nerwu bdnego dochodzi do zwolnienia czynnoci serca. Glikozydy nasercowe stosowa mona cznie ze spartein.
Rp. Sol. Sparterini sulf. 2% Tinct. Digitalis lanata Tinct. Valerianae M.f. guttae D.S. 3 razy dziennie 30 kropli. 10,0 aa 15,0

NERWICA SERCA NEUROSIS CORDIS

Nerwica stanowi zesp objaww pochodzenia psychogennego dotyczcych orodkowego ukadu nerwowego. W przebiegu nerwicy nie stwierdza si uchwytnych zmian organicznych. Do typowych objaww tzw. nerwicy serca nale zaburzenia ze strony wegetatywnego ukadu nerwowego, jak oglnie wzmoona pobudliwo nerwowa, bezsenno, osabienie atwe mczenie si, zadyszka, koatanie i ble w okolicy serca itp. W leczeniu nerwicy serca po wyczeniu schorze organicznych zalecamy uregulowany tryb ycia oraz stosujemy psychoterapi, klimatoterapi i rodki farmakologiczne dziaajce uspokajajco na orodkowy ukad nerwowy. Do najczciej stosowanych preparatw nale sole bromu oraz nalewki rolinne z kozika lekarskiego, konwalii i gogu. Preparaty: Soi. Erlenmeyeri 200,0 3 razy dziennie 1 yka.
Rp. Tinct. Valerianae Tinct. Convallariae Tinct. Crataegi D.S. 3 razy dziennie 25 kropli. Rp. Tinct. Adonidis vernalis Tinct. Crataegi Tinct. Valerianae D.S. 3 razy dziennie 30 kropli.

aa 10,0

Stosujemy take preparaty zoone o dziaaniu sedatywnym, w skad ktrych wchodz w rnym zestawieniu liczne surowce rolinne, jak: kcze waleriany (Rhiz. Valerianae), korze arcydzigla (Rad. Archangelicae), li melisy (Fal. Melissae), gruczoy chmielowe (Glandulae Lupuli), kwiat lawendy (Fl. Lavandulae), ziele krwawnika (Herb. Millefolii), koszyczek

338

rumianku (Anth. Chamomillae), ziele pasyflory (Herb. Passiflorae). Preparaty: Nervosol 3 razy dziennie 1 yeczka na szklanki wody. Neospasmina kilka razy dziennie yeczk. Passispasmin 3 razy dziennie yeczki. Nervogran 3 razy dziennie 1 yeczka granulatu na V2 szklanki ciepego pynu. Species sedativae (Nervosan) oraz Species cardiacae (Cardiosan) kilka razy dziennie odwar z yki zi na szklank wody. Neocardina oraz Cardiol C kilka razy dziennie 1020 kropli. W nerwicy serca podawa te mona preparaty zawierajca alkaloidy sporyszu, alkaloidy pokrzyku oraz alkaloidy rauwolfii. Preparaty te zmniejszaj pobudliwo orodkowego ukadu nerwowego i dziaaj obwodowe sympatykolitycznie oraz cholinolitycznie. Preparaty: Bellergot 12 dra. 3 razy dziennie. Resergot 1-3 dra. 3 razy dziennie po jedzeniu.
NADCINIENIE TTNICZE HYPERTENSIO

Nadcinienie ttnicze jest schorzeniem o nie wyjanionej ostatecznie etiologii. Gwnym objawem tego schorzenia jest podwyszone cinienie ttnicze: skurczowe powyej 21,3 kPa (160 mm Hg), rozkurczowe powyej 13,3 kPa (100 mm Hg). W pocztkowym okresie choroby podwyszenie cinienia ttniczego nie jest stae i ulega atwo normalizacji po zastosowaniu diety, odpowiedniego trybu ycia i lekw. W pniejszym okresie, w ktrym podwyszone cinienie utrzymuje si stale, wskazane jest stosowanie diety bezsolnej i maopynnej oraz intensywna farmakoterapia w celu uniknicia wystpienia powika. W przypadkach o ustalonej etiologii nadcinienia wskazane jest waciwe leczenie przyczynowe. Wrd licznych preparatw obniajcych podwyszone cinienie ttnicze wyrni mona kilka grup w zalenoci od mechanizmu dziaania.
Leki dziaajce poprzez orodkowy i obwodowy ukad nerwowy

a) Rezerpina jest to gwny alkaloid rolinny Rauwolfia serpentina. Pod wpywem tego preparatu wystpuje powolny i dugotrway spadek cinienia ttniczego. Wystpuje te

339

dziaanie uspokajajce. Zwolnieniu ulega czynno serca. Mechanizm tego dziaania polega na obnieniu przez rezerpin poziomu noradrenaliny w pniu mzgu oraz w cianach naczyniowych. Rezerpin powoduje uwolnienie noradrenaliny z magazynw tkankowych dziki czemu ulegaj one nastpnie rozkadowi przez enzym monoaminooksydaz. Stosuje si wiele preparatw zawierajcych sam rezerpin lub zawierajcych dodatek innych zwizkw rolinnych, ewentualnie czonych z substancjami syntetycznymi. Niektre preparaty wykazuj dobre dziaanie hipotensyjne w nadcinieniu ttniczym i dziaanie uspokajajce w nerwicach ukadu krenia. Preparaty: Raupasil (rezerpina) tabl. 0,1 mg, 0,25 mg; 1 tabl. 13 razy dziennie. Serpadex (Extr. Rauwolfia siec.) dra. 15 mg; 12 dra. 23 razy dziennie. Retiazid (rezerpina i hydrochlorotiazyd o dziaaniu moczopdnym) 12 tabl. dziennie. Resergot (ergotamina, atropina, rezerpina) zwykle 3 razy dziennie 13 dra. po jedzeniu. Theoserpin (rezerpina, teobromina, fenobarbital) zwykle 1 tabl. 2 3 razy dziennie. Paxil (rezerpina, glutetymid) przewanie 13 razy dziennie po draetce. W zaburzeniach zasypiania 23 dra. przed snem. b) Alkaloidy ciemierzycy (Veratrum) powoduje obnianie cinienia ttniczego spowodowane rozszerzeniem ttnic obwodowych i zwolnienie czynnoci serca. Zjawiska te s pochodzenia orodkowego i odruchowego i powstaj w wyniku dranienia wkien nerwu bdnego. Preparaty ciemierzycy podawa mona doustnie (okoo 8 mg na dob), dominiowo lub doylnie. Stosowane s obecnie raczej rzadko, zazwyczaj tylko w przypadkach opornych na inne leki. Preparaty: Tinct. Veratri 3 razy 1020 kropli. c) Dwuhydropochodne alkaloidw sporyszu (psyntetyczne alkaloidy sporyszu) dziaaj przede wszystkim na orodkowy ukad nerwowy wywoujc depresj orodka naczynioruchowego oraz poraajc receptory alfa ukadu sympatycznego. W odrnieniu jednak od alkaloidw macierzystych nie kurcz mini gadkich macicy i naczy krwiononych. Alkaloidy te stosowane s jako lek pomocniczy w leczeniu nadcinienia oraz w celu agodzenia uporczywych blw gowy towarzyszcych temu schorzeniu. Podaje si kilka miligramw dziennie.

340

Preparaty: Dihydroergotaminum methanosulfonicum amp. 1 mg/ml, pyn 2 mg/ml; 1020 kropli 3 razy dziennie lub 12 amp. 3 razy dziennie. Dihydroergotaminum tartaricum tabl. 1 mg; 12 tabl. Dihydroergotoxinum aethanosulfonicum amp. 0,3 mg/ml, krople 1 mg/ml, tabl. podjzykowe 0,25 mg. Wstrzyknicia podskrne 0,31 mg dziennie (wyjtkowo 2 amp. dziennie); krople doustnie 5 kropli 3 razy dziennie zwikszajc do 40 kropli 3 razy dziennie; tabl. podjzykowe stopniowo od 1 do 68 dziennie. d) Hydrazynoftalazyny s to zwizki syntetyczne o bliej nie znanym mechanizmie dziaania. Prawdopodobnie obnienie cinienia nastpuje wskutek depresji orodka naczynioruchowego. Istnieje by moe take obwodowy mechanizm dziaania. Hydrazynoftalazyny wywouj powolny i dugotrway spadek cinienia ttniczego. Preparaty zoone: Raudiazin (Adelphan) (rezerpina i dwuhydralazyna), Bipressin (rezerpina i binazyna). Pozostae grupy lekw stosowane w leczeniu nadcinienia ttniczego to preparaty uzyskiwane w wikszoci syntetycznie. S to leki sympatolityczne, ganglioplegiczne i moczopdne.
rodki sympatolityczne

S to leki zakcajce syntez, wyzwalanie i magazynowanie noradrenaliny z zakocze nerww sympatycznych. S one uzyskiwane syntetycznie. Niektrzy autorzy zaliczaj do tej grupy lekw take rezerpin.
Leki moczopdne

rodki tej grupy stosuje si zasadniczo w chorobach przebiegajcych z obrzkami i przesikami. Poniewa jednak w nadcinieniu ttniczym zmniejszenie objtoci krwi krcej rwnie dziaa hipotensyjnie, prawdopodobnie leki te w ten sposb obniaj cinienie. Objto plazmy i pynu pozakomrkowego zmniejsza si po podaniu tych lekw na skutek zwikszonego wydalania jonw sodu i chloru oraz wody. By moe dziaanie hipotensyjne zwizane jest take ze zmniejszeniem pobudliwoci naczy na dziaanie katecholamin przez leki diuretyczne. Spord tych lekw w nadcinieniu znajduje zastosowanie hydrochlorotiazyd (tabl. 0,25 g) czsto cznie z rezerpina (np. Retiazyd).

341

Leki o dziaaniu pomocniczym

S to gwnie leki o bezporednim dziaaniu depresyjnym na minie gadkie. Wrd nich du rol odgrywaj rodki pochodzenia rolinnego, jak metyloksantyny, papaweryna i inne. a) Metyloksantyny s to zwizki spotykane w rolinach, m.in. w kawie i herbacie. Jako rodki stosowane w leczeniu nadcinienia zastosowanie znalazy teobromina i teofilina, ktre wchodz zazwyczaj w skad preparatw mieszanych, oraz pochodne teofiliny: diprofilina i aminofilina. Leki te dziaaj depresyjnie na minie gadkie. Preparaty: Theobrominum zwykle doustnie 0,250,5 g jednorazowo w postaci proszkw 1,5 g dziennie. Dawki najwiksze 0,75 g jednorazowo, 3 g dziennie. Theobrominum Natrium cum Natrio Salicylico (Diuretin) doustnie 0,20,5 g w postaci proszkw 23 razy dziennie, dawki najwiksze 1 g jednorazowo, 6 g dziennie. Theobromino Calcium salicylicum (Calcium Diuretin) 34 razy dziennie po 0,51 g w postaci proszkw. Theopaverin (teobromina i papaweryna) 24 razy dziennie po tabletce. Theophyllinum doustnie 0,10,2 g w postaci proszkw, dawki najwiksze 0,3 g jednorazowo, 1,5 g dziennie. Aminophyllinura jednorazowo doylnie 0,25 g, dominiowo 0,5 g, doodbytniczo czopki 0,36 g. Dipropnyllinum jednorazowo doylnie amp. 0,25 g, doustnie dra. 0,2 g. b) Papaweryna alkaloid izochinolinowy wystpujcy w opium otrzymywanym z niedojrzaych owocw maku lekarskiego (Papaver somniferum). Zmniejsza ona napicie mini gadkich i rozszerza naczynia krwionone. Moe by stosowana jako rodek wspomagajcy w leczeniu nadcinienia w dawkach 0,020,04 g. Wchodzi take w skad mieszanych preparatw. Preparat: Papaverinum hydrochloricum 0,04 g/2 ml. c) Inne rodki rolinne. Ziele jemioy (Herb. Visci). Z ziela jemioy biaej (Viscum album) wyodrbniono cztery frakcje czynne o charakterze peptydowym. Jedna z nich o bliej nie ustalonym skadzie chemicznym wywiera dziaanie hipotensyjne, ktrego mechanizm, polega na rozszerzeniu duych naczy krwiononych. Pewne znaczenie dla dziaania hipotensyjnego ma zapewne cholina i acetylocholina wyizolowane z ziela jemioy. Wycigi z jemioy wywieraj dziaanie przeciwmiadycowe

342

przez obnienie poziomu cholesterolu we krwi. Wie si to z obecnoci w zielu jemioy wiskotoksyny. Herb. Visci yka ziela na szklank wody, macerowa na zimno, pi 23 razy dziennie yk. Intr. Visci stabilizowany intrakt ze wieego ziela jemioy 3 razy dziennie po 2030 kropli. Wycig z barwnika mniejszego (Vinca minor) zawiera zwizki o dziaaniu hipotensyjnym, przede wszystkim alkaloid winkamin. Vincamin (Devincan) tabl. 0,005 i 0,01. Podaje si doustnie 1040 mg dziennie. Kwiat gogu (Fl. Crataegi) oraz wycigi wywieraj oprcz dziaania kardiotonicznego take wpyw hipotensyjny. Stosuje si je jako rodki wspomagajce w leczeniu nadcinienia. Fl. Crataegi odwar z yki kwiatw na szklank wody, pi szklanki 2 razy dziennie. Intr. Crataegi 2040 kropli kilka razy dziennie. Tinct. Crataegi 2030 kropli 25 razy dziennie. Neospasmina i Neocardina obniaj nieznacznie cinienie ttnicze. Hipotensyjne dziaanie wywiera wycig z ziela serdecznika pospolitego (Herb. Leonurus cardiaca), ktry zawiera zwizki o charakterze bufadienolidowym. Herb. Leonuri odwar z yki ziela na szklank wody, pi ykami w cigu dnia. W liciach ruty (Fol. Rutae) stwierdzono obecno rnych zwizkw, m.in. zesp alkaloidw, furokumaryny, flawonoidy (rutozyd) oraz olejki. Wszystkie te zwizki dziaaj mniej lub bardziej spazmolitycznie na minie gadkie. Wycigi z surowca stosowane s w nadcinieniu, nadmiernej przepuszczalnoci naczy krwiononych, w miadycy naczy wiecowych. Analogiczne zastosowanie maj preparaty zawierajce sam rutyn lub w kombinacji z innymi zwizkami, szczeglnie z kwasem askorbowym (naturalny synergizm) oraz z teofilin. Fol. Rutae odwar z yki lici na szklank wody, pi 2 razy dziennie po yce. Intr. Rutae 3 razy dziennie 2030 kropli. Rutina (dra. 0,02 g) 3 razy dziennie po 12 dra. Rutisol (pyn 0,02 g/ml) w cigu pierwszych 34 dni po 3060 kropli 46 razy dziennie, nastpnie 23 razy dziennie po 1015 kropli. Rutinoscorbin (dra. zawieraj 0,025 g rutyny i 0,1 g wit. C) 12 dra. 24 razy dziennie, natomiast w stanach cikich 3 razy po 4 dra.

343

Rutophen (rutyna, teofilina, fenobarbital) 3 razy dziennie po 1 dra.


Rp. Tinct. Crataegi Intr. Visci Tinct. Valerianae M.f. guttae D.S. 3 razy dziennie 30 kropli. Rp. Tinct, Veratri Rutisol Tinct. Valerianae M.f. guttae D.S. 3 razy dziennie 20 kropli.

aa 15,0

aa 10,0

Rp. Herb. Visci Fr. Crataegi Herb. Equiseti aa 30,0 Herb. Chelidoni 15.0 M.f. species D.S. 1 yka zi na szklank wrzcej wody, pi 3 razy dziennie. PODCINIENIE TTNICZE HYPOTENSIO

W chorobie podcinieniowej pierwotnej przebiegajcej z osabieniem, zawrotami i blem gowy stosujemy okresowo rodki podnoszce cinienie ttnicze, leki oglnie wzmacniajce oraz tonizujce orodkowy ukad nerwowy. Strychnina alkaloid uzyskany z rolin rodzaju Strychnos nux vomica (kulczyba), tonizuje naczynia w wyniku usprawnienia reakcji odruchowych zachodzcych za porednictwem orodkw naczynioruchowych. Istota jego dziaania polega na uczuleniu ukw odruchowych w rdzeniu krgowym. Alkaloid ten pobudza take czynno kory mzgowej oraz orodka oddechowego. Stosuje si 23 kuracje po 10 wstrzykni podskrnych w dawkach 13 mg lub podajc preparaty zoone. Preparaty: Strychninum nitricum (substancja, amp. 1 mg, 2 mg i 3 mg) doustnie dawki 13 jednorazowo, 35 mg dziennie; podskrnie 2 mg jednorazowo, 10 mg dziennie. Tinct. Strych.nl po 515 kropli 3 razy dziennie przed jedzeniem. Asconerin (0,25 mg azotanu strychniny, 3 mg wit. B1

344

0,05 g wit. C) doustnie 12 dra. po jedzeniu 3 razy dziennie. Do rodkw stosowanych w przewlekym podcinieniu zaliczy te mona niektre preparaty kofeiny, zwizku purynowego szeroko rozpowszechnionego w wiecie rolinnym. Kofeina pobudza orodkowy ukad nerwowy, szczeglnie kor mzgow oraz orodki naczynioruchowy i oddechowy. Pobudzenie orodka naczynioruchowego powoduje skurcz naczy w jamie brzusznej i przemieszczenie krwi do duych naczy. Dochodzi do niewielkiego wzrostu cinienia ttniczego. Kofein podaje si w dawkach 0,050,1 g 3 razy dziennie. Preparaty: Coffeinum natrium benzoicum tabl. 0,2 g, amp. 0,2 g/ml, zwykle 0,050,10,2 g 24 razy dziennie. Coffan tabl. 0,05 g, 1 tabletka 23 razy dziennie, w stanach wikszego znuenia 11/2 tabl. jednorazowo. W niewielkim stopniu podnosz take cinienie ttnicze wycigi pynne i suche z zarodkw koa. Preparaty: Extr. Colae fluidum 3 razy dziennie 1530 kropli. Extr. Colae siccum 0,20,3 g 23 razy dziennie. Tinct. Colae 3 razy dziennie 40 kropli.
Rp. Tinct. Colae Tinct. Convallariae M.f. guttae D.S. 3 razy dziennie 20 kropli. Rp. Tinct. Colae Tinct. Crataegi Tinct. Valerianae M.f. guttae D.S. 3 razy dziennie 30 kropli.

aa 10,0

aa 10,0

Rp. Cardiol C lag. I D.S. 2030 kropli 34 razy dziennie.

W celu podwyszenia cinienia ttniczego stosowane s take rodki pobudzajce zakoczenia ukadu nerwowego sympatycznego. W tym celu nie stosuje si jednak adrenaliny, noradrenaliny lub efedryny, ktre podaje si w nagym spadku cinienia ttniczego we wstrzsach, przy omdleniach i w zatruciach, lecz rodki sympatykomimetyczne o przeduonym dziaaniu. Zwizki te dziaaj ochronnie wobec endogennych katecholamin. Zaleci te mona stosowanie preparatw pobudzajcych orodkowy ukad nerwowy: Glucardiamid, Cardiamid Coffein. Cardiamidum, Cardiazolum.

345

Odrbnym problemem terapeutycznym jest zapa naczyniowa, tj. ostre podcinienie ttnicze. Moe ono by spowodowane przez bardzo rne przyczyny (utrata krwi, wstrzs uczuleniowy, zapa ortostatyczna i inne). Std te w leczeniu takich stanw podajemy rne preparaty, jak aminy sympatykomimetyczne hypertenzyn, krew, osocze i preparaty krwiozastpcze, glukokortykosterydy. Leki rolinne w leczeniu ostrego podcinienia nie znajduj raczej zastosowania.
DUSZNICA BOLESNA ANGINA PECTORIS

Niewydolno naczy wiecowych serca (dusznica bolesna) jest schorzeniem wystpujcym gwnie na tle miadycowym. W jego przebiegu wystpuj okresowe napady blu w okolicy pozamostkowej wywoane wysikiem fizycznym lub silnym stresem emocjonalnym. Schorzenie to jest najczstszym podoem do wystpienia zawau minia sercowego. W leczeniu niewydolnoci naczy wiecowych serca stosujemy rodki, ktre poprawiaj bilans tlenowy serca, tzn. bardziej zwikszaj dowz tlenu ni jego zuycie. W napadzie blowym stosujemy rodki o dziaaniu szybkim (przewanie krtkim), w dolegliwociach przewlekych i profilaktycznie -rodki o dziaaniu przeduonym. 1. Leki stosowane w napadzie dusznicy bolesnej W napadzie dusznicy bolesnej podajemy rodki, ktre wchaniaj si szybko i wywieraj natychmiast dziaanie myolityczne. Nale tu przede wszystkim syntetyczne leki z grupy azotynw i azotanw. Brak jest lekw rolinnych, ktre byyby skuteczne w ostrej niewydolnoci wiecowej. 2. Leki stosowane w przewlekym leczeniu niewydolnoci naczy wiecowych W leczeniu przewlekym podaje si wiele rodkw, wrd ktrych na uwag zasuguj preparaty pochodzenia rolinnego. Z owocu aminku egipskiego (Fr. Ammi visnagae) wyizolowano kelin i glukozyd kelolu zwizki furanochromonowe; wywieraj one dziaanie spazmolityczne na naczynia wiecowe. Stosuje si nalewk z owocw aminku lub kelin w preparatach zoonych. Preparaty: Tinct. Ammi visnagae 5 razy dziennie 1030 kropli. Kelicardina (mieszanka wycigw konwalii, gogu, aminka i rutyny) 3 razy dziennie 2040 kropli. Kellotetryt (tabletki zawierajce kelin i pentaerytrytyl) 24 razy dziennie 1/21 tabl., w stanach ciszych 3 razy

346

dziennie po tabletce na godzin przed jedzeniem; gdy podaje si dawki wiksze konieczna jest kontrola cinienia ttniczego. Szeroko stosowane s take preparaty gogu (Fl. Crataegi) oraz ziele jemioy (Herb. Visci).
Rp. Tinct. Ammi visnagae Tinct. Valerianae M.f. guttae D.S. 3 razy dziennie 30 kropli. Rp. Tinct. Ammi visnagae Tinct. Crataegi M.f. guttae D.S. 3 razy dziennie 40 kropli.

aa 20,0

aa 20,0

Rp. Tinct. Crataegi Intr. Visci Tinct. Valerianae aa 30,0 M.f. guttae D.S. 3 razy dziennie 2030 kropli.

Z metloksantyn w niewydolnoci naczy wiecowych zastosowanie znalazy teobromina i teofilina oraz jej pochodne i diprofilina i aminofilina. Rozszerzaj one naczynia krwionone obwodowe, szczeglnie wyranie za naczynia wiecowe serca. Cardenosinum doustnie 1/21 tabl. lub 1020 kropli 3 razy dziennie po jedzeniu. Dominiowo lub powoli doylnie 12 amp. (doylnie z glukoz). Theophenal doustnie 13 razy dziennie po 1 tabletce. Innym rodkiem pochodzenia rolinnego o pewnym znaczeniu w leczeniu niewydolnoci naczy wiecowych jest alkaloid izochinolinowy papaweryna stosowany w dawkach 0,020,04 g, zazwyczaj jako skadnik preparatw mieszanych.
Rp. Papaverini hydrochlorici Theobromini natrii salicylici M.f. pulvis D.t.d. No XX D.S. 3 razy dziennie 1 proszek. Rp. Papaverini hydrochlorici Aminophyllini M.f. pulvis D.t.d. No XX D.S. 3 razy dziennie 1 proszek. 0,04 0,2

0,03 0,4

347

Inne rodki stosowane w niewydolnoci naczy wiecowych to leki uzyskiwane syntetycznie, leki przeciwkrzepliwe i przeciwmiadycowe.
SCHORZENIA OBWODOWYCH NACZY KRWIONONYCH

Omwione zostan rodki stosowane gwnie w zaburzeniach ukrwienia koczyn. Wrd schorze tych wyrni mona zaburzenia na tle czynnociowym oraz takie, ktrych podoem s zmiany zapalne, zakrzepowe, i miadycowe w cianach naczy. Z powodu skurczu lub niedronoci naczy dochodzi do takich objaww, jak bl i ozibienie koczyn oraz zmiany troficzne skry prowadzce niekiedy do powstawania owrzodze. W stanach chorobowych naczy ttniczych obwodowych, jak arteriosclerosis obliterans, choroba Buergera, acrocyanosis, choroba Raynauda, w stanach zakrzepowych i zatorach, zastosowanie znajduj zarwno rodki syntetyczne i psyntetyczne, jak i rolinne. Wan rol odgrywaj rodki dziaajce przez ukad wegetatywny, tj. leki alfa-adrenolityczne oraz leki beta-adreno-mimetyczne. Z innych rodkw wymieni naley preparat Sadamin (Complamin), zawierajcy poczenia kwasu nikotynowego z pochodn teofiliny. Du rol odgrywa w tych przypadkach take leczenie przeciwzakrzepowe i przeciwmiadycowe. Typowe preparaty pochodzenia rolinnego maj tutaj jedynie znaczenie pomocnicze. Stosuje si zwykle mieszanki zawierajce rutyn, gg i inne.
Rp. Rutisol Tinct. Crataegi Intr. Visci Tinct. Valerianae M.f. guttae D.S. 3 razy dziennie 30 kropli.

aa 10,0

Rp. Fol. Rutae Fol. Melissae Fl. Crataegi Herb. Visci aa 100,0 M.f. species D.S. Odwar z yki zi na szklank wrzcej wody, pi kilka razy dziennie.

348

LEKI STOSOWANE W SCHORZENIACH NACZY 2YLNYCH

Wrd schorze obejmujcych naczynia ylne wyrni mona stany zapalne y powierzchownych i gbokich. Bardzo czstym procesem patologicznym w obrbie ukadu ylnego jest zakrzepowe zapalenie y (thrombophlebitis) powstajce na podou ylakw wymagajcych niekiedy interwencji chirurgicznej. W terapii zachowawczej schorze ylnych due znaczenie maj leki zmniejszajce krzepliwo krwi. Pewne znaczenie lecznicze maj take preparaty, uszczelniajce ciany naczy i wywierajce wpyw przeciwzapalny. Stosuje si te preparaty wywoujce lokalny ograniczony proces zapalno-zarostowy w ylakach. Istotne znaczenie maj rwnie preparaty rolinne uszczelniajce ciany naczy i wywierajce wpyw przeciwzapalny. Cort. Hippocastani odwar z yki kory na 2 szklanki wody, pi 23 razy dziennie po szklanki. Fl. Hippocastani odwar z yki kwiatw na 11/2 szklanki wody, pi 2 razy dziennie po szklanki. Intr. Hippocastani 1530 kropli 3 razy dziennie po jedzeniu. Venescin 12 dra. 23 razy dziennie przed jedzeniem. Aesculan wycisn z tuby do odbytnicy 0,51,0 g maci, najlepiej przed snem. Intr. Rutae 2030 kropli 3 razy dziennie. Rutina 12 dra. 3 razy dziennie. Rutisol 4060 kropli 56 razy dziennie w cigu pierwszych 34 dni, nastpnie po 1015 kropli 23 razy dziennie. Rutinoscorbin 12 dra. 24 razy dziennie, w stanach cikich 3 razy po 4 dra. dziennie. Rutophen (rutyna, teofilina i fenobarbital) po 1 dra. 23 razy dziennie. Tinct. Arnicae 25 kropli doustnie w kieliszku wody 3 razy dziennie.
Rp. Intr. Hippocastani Intr. Rutae Tinct. Arnicae 5,0 D.S. 3 razy dziennie po 30 kropli.

aa 15,0

Rp. Tinct. Arnicae D.S. Do okadw rozcieczy trzykrotnie wod.

349

Nalewk z kwiatw arniki stosuje si take zewntrznie w postaci okadw na miejsca chore (wybroczyny, obrzki, stany zapalne). Rp. Species antihaemorrhoidales (Rektosan) D.S. Odwar z 2 yek zi na 21/2 szklanki wody. pi 2 razy dziennie po szklance. Substancje pochodzenia rolinnego wchodz take w skad czopkw Hemorol, ktre stosuje si 12 razy dziennie 1 czopek. Dziaaj one przeciwzapalnie i cigajce, a dziki zawartoci anestezyny przeciwblowe i przeciwwidowo. Inny rodzaj czopkw Hemorectal zawiera gwnie sole o dziaaniu cigajcym.
MIADYCA NACZY ATHEROSCLEROSIS

Miadyca ukadu krenia jest podoem licznych schorze w obrbie naczy krwiononych, szczeglnie ttniczych, zarwno obwodowych, jak i wiecowych serca. Etiologia schorzenia nie jest dokadnie poznana. Wystpienie zmian miadycowych jest wywoane czynnikami zewntrznymi i wewntrzustrojowymi. Wrd nich due znaczenie ma tryb ycia, odywianie, warunki pracy i jej rodzaj, wpywy rodowiskowe. Miadyca zwizana jest z zaburzeniem przemiany materii w ustroju, szczeglnie z zaburzeniem metabolizmu lipidw. Jednym z wykadnikw miadycy, aczkolwiek przez niektrych autorw kwestionowanym, jest podwyszony poziom cholesterolu we krwi. Due znaczenie dla wystpienia objaww chorobowych ma odkadanie si tego zwizku w cianach ttnic. Std uwaa si na og, i zmniejszenie zawartoci lipidw we krwi (zwaszcza cholesterolu) jest celowe w miadycy. Wrd lekw stosowanych w celu zapobiegania wystpowaniu objaww miadycy wyrni mona preparaty dziaajce na metabolizm i biosyntez lipidw oraz zwizki zwikszajce przemian materii (hormony tarczycy, zwizki jodu). Z preparatw rolinnych stosuje si zazwyczaj gotowe preparaty i mieszanki zioowe, m.in. wycigi ze wieych cebul czosnku. Alliostabil 2030 kropli 25 razy dziennie. Alliofil 2 dra 24 razy dziennie. Species antisclerotica (Sklerosan) odwar z yki zi na 11/2 szklanki wody, pi 3 razy dziennie po szklance odwaru.

350

PIMIENNICTWO
1. Danysz A., Gryglewski R.: Farmakologia dla studentw medycyny. PZWL, Warszawa 1977. 2. Gamski M.: Kard. Poi., 1976, 2, 89. 3. Goodman L. S., Gilman A.: The pharmacological Basis of Therapeutics. New YorkToronto London 1975. 4. Janicki K., Gurszczyk-Sliwczyska B., Tokarz J.: Przegl. Lek., 1969, 6, 435, 5. Jasiski K., Poprawski K.: Kard. Poi., 1978, l, 75. 6. Kdra M., Kadrowa S.: Poi. Tyg. Lek., 1968, 19, 714. 7. Kubkowski P., Chodera A.: Farmakologia dla studentw stomatologii. PZWL, Warszawa 1976. 8. Mrozikiewicz A.: Interakcje lekw. PZWL, Warszawa 1978. 9. Pajor W. J.: Wiad. Ziel., 1978, l, 13, 10. Pajor W. J.: Wiad. Ziel., 1978, 2, 10. 11. Pawlik W., Jacobson E. D.: Kard. Poi., 1976, 2, 135. 12. Patek H.: Wiad. Lek., 1973, 26, 203. 13. Prebisz J., Chlewicka L: Poi. Aren. Med. Wewn., 1977, 6, 585. 14. Waniewska M., Justyna M., Szurig-Werner B.: Poi. Arch. Med. Wew., 1977, 4, 357. 15. Wrocinski T.: Wiad. Ziel., 1978, 2, 15. 16. Zawadowska J., Zakrzewski Z., Szreniawski Z.: Wzajemne oddziaywanie lekw. PZWL, Warszawa 1976.

Doc. dr hab. med. Biruta Ffrowicz Prof. dr hab. med. Jan Kowalewski
CHOROBY UKADU ODDECHOWEGO Zioolecznictwo chorb ukadu oddechowego ma wielowiekow tradycj. W chorobach puc i oskrzeli leki rolinne mog spenia rol lekw pomocniczych, uzupeniajcych lub zapobiegajcych. Stosowanie rodkw pochodzenia rolinnego nie jest postpowaniem skierowanym przeciw przyczynom chorb, a jest leczeniem wycznie objawowym. Takie wanie leczenie odgrywa jednak wan rol w wielu sytuacjach, stanowic czasami jedyn moliwo przyjcia z pomoc choremu. Najczstszymi objawami chorb ukadu oddechowego s kaszel, odkrztuszanie plwociny, duszno, bl w klatce piersiowej, krwioplucie. Kaszel wystpuje prawie we wszystkich chorobach drg oddechowych, puc i opucnej, moe wystpi rwnie w przebiegu chorb rdpiersia, np. guzw rdpiersia lub ttniakw aorty w wyniku podranienia gazek nerwu bdnego. Najczciej wywoany jest podranieniem zakocze nerww dorodkowych bony luzowej krtani, tchawicy i gwnych oskrzeli przez wdychane substancje, miejscowe zmiany zapalne lub wydzielin. Najbardziej pobudliwymi miejscami jest okolica ostrogi gwnej, oskrzela gwne i patowe. Orodek kaszlowy znajduje si w rdzeniu przeduonym, a bodce czuciowe przenoszone s przez nerwy bdne. Kaszel poprzedza gboki wdech, po ktrym nastpuje skurcz przepony i mini powok brzusznych. Jednoczenie zamyka si gonia i raptownie wzrasta cinienie w klatce piersiowej. Wynosi ono 6,6713,3 kPa (50100 mm Hg), a czasami przy napadowym kaszlu do 20,040,0 kPa (150300 mm Hg) mierzone w przeyku. Nastpnie gonia otwiera si i nastpuje gwatowny wydech. Wielko przepywu powietrza podczas kaszlu jest bardzo dua i wynosi okoo 11 l/s. Powietrze wydychane podczas kaszlu porywa wydzielin zalegajc w oskrzelach, powodujc jej odkrztuszanie. W wieku starczym wraliwo na bodce wywoujce odruch kaszlowy sabnie i, pomimo zmian chorobowych w drzewie oskrzelowym i za-

352

legania w nich wydzieliny, chorzy nie kaszl lub maj kaszel zbyt saby, aby nastpio samooczyszczenie drzewa oskrzelowego z zalegajcej wydzieliny. Uporczywy i dugotrway kaszel wywiera niekorzystny wpyw na krenie krwi. Powstajce podczas kaszlu wysokie cinienie w klatce piersiowej utrudnia odpyw krwi z duych y do prawego serca. Zmniejsza si wskutek tego pojemno wyrzutowa lewej komory i maleje przepyw krwi przez mzg. W ten sposb gwatowny kaszel moe czasem wywoa krtkotrwa utrat przytomnoci. Kaszel wywouje wzrost cinienia w kreniu pucnym, przyczyniajc si do rozwoju serca pucnego. Kaszel suchy, tzw. nieproduktywny, bo nie wywoujcy odkrztuszenia plwociny, zwaszcza uporczywy i mczcy, wymaga hamowania za pomoc rodkw przeciwkaszlowych. Natomiast przy kaszlu tzw. produktywnym, powodujcym odkrztuszanie, hamowanie odruchu kaszlowego jest niewskazane, a uzasadnione jest stosowanie lekw wykrztunych (expectorantia), ktre upynniaj wydzielin oskrzelow i w ten sposb uatwiaj jej odkrztuszanie. Plwocina moe mie charakter luzowy, luzowo-ropny lub ropny, moe rwnie zawiera domieszk krwi. Chorzy odkrztuszaj w rnych ilociach i w rnych porach dnia, ale zazwyczaj najwicej rano, po wstaniu z ka. Jest to zwizane z oczyszczaniem si oskrzeli z wydzieliny, ktra nagromadzia si podczas snu, kiedy wraliwo orodka kaszlowego ulega zmniejszeniu. Czynnikiem wspomagajcym odkrztuszanie jest zmiana pozycji ciaa, powodujca przemieszczenie si wydzieliny w drzewie oskrzelowym i dranienie znajdujcych si tam zakocze nerwowych. Szczeglnie skuteczne jest uoenie, uatwiajce swobodne spywanie wydzieliny z mniejszych do wikszych oskrzeli. Fakt ten wykorzystuje si przez stosowanie drenau uoeniowego u chorych z rozstrzeniami oskrzeli i ropniem puc, u ktrych obfita ropna wydzielina nie moe by w caoci odkrztuszana w zwyky sposb. Z punktu widzenia klinicznego ma znaczenie ocena rodzaju plwociny i jej iloci. Pomiaru iloci dokonuje si dwoma sposobami: zbiera si plwocin przez dob lub mierzy si ilo plwociny odkrztuszonej w cigu godziny po przebudzeniu. Zmniejszanie si iloci plwociny i zmiana jej ropnego charakteru na luzowo-ropny, a nastpnie luzowy, s objawami poprawy stanu chorobowego. Rolinne rodki przeciwkaszlowe i wykrztune odgrywaj wan rol w leczeniu chorb ukadu oddechowego. Pomimo wprowadzenia do lecznictwa rnych zwizkw syntetycznych nie straciy one na znaczeniu i s powszechnie stosowane. Najpowszechniej zalecanym lekiem przeciwkaszlowym jest

353

kodeina jeden z alkaloidw opium. Nie wywiera tak silnego jak morfina dziaania psychotropowego i tylko w maym stopniu zmniejsza wraliwo orodka oddechowego. Kodeina jest przeciwwskazana u chorych z zaawansowan niewydolnoci oddechow. Chocia jej depresyjne dziaanie na orodek oddechowy nie jest silne, w warunkach zmniejszenia jego pobudliwoci przez nagromadzony w ustroju dwutlenek wgla, moe niebezpiecznie pogorszy jego czynno. Kodein podaje si w postaci tabletek, zawierajcych 0,02 g leku, w iloci 36 razy dziennie po 1 tabl., w kroplach, jako 2% wodny roztwr, po 20 kropli 34 razy dziennie albo wedug nastpujcego przepisu:
Rp. Codeini phosphorici Aq. Amygdal. amar. dilut. M.D.S. 3 razy dziennie po 20 kropli. 0,25 10,0

Jednake roztwory kodeiny s nietrwae i ulegaj rozoeniu w cigu 24 h. Kodeina wchodzi rwnie w skad lekw zoonych, zawierajcych zwizki o dziaaniu odkaajcym drogi oddechowe, oraz stanowi skadnik niektrych preparatw rolinnych o dziaaniu wykrztunym, np. Azariny lub syropu sosnowego zoonego (Sir. Pini comp.). Te preparaty powinny by stosowane u chorych z nieytami drg oddechowych z suchym, mczcym kaszlem bd skpym odkrztuszaniem luzowej plwociny. Podawanie ich chorym z ropnym zapaleniem oskrzeli, rozstrzeniami oskrzeli i odoskrzelowym zapaleniem puc jest niewskazane poniewa u nich naley dy do oczyszczenia drzewa oskrzelowego z ropnej wydzieliny przez uatwienie jej odkrztuszania. Kodeina wchodzi rwnie w skad preparatw, ktre oprcz agodzenia kaszlu maj dziaanie wykrztune i zwikszajce wydzielanie luzu. Lekiem pochodzenia rolinnego o dziaaniu przeciwkaszlowym jest Tussiglaucin. Zasadniczym skadnikiem leczniczym tego preparatu jest alkaloid aporfinowy w postaci bromowodorku glaucyny. Donew wykry po raz pierwszy jego dziaanie agodzce kaszel oraz pewne waciwoci adrenolityczne. Wykazano take, e sia dziaania uspokajajcego bromowodorku glaucyny na orodek kaszlowy odpowiada mniej wicej farmakodynamicznemu dziaaniu chlorowodorku kodeiny, a poza tym jest on mniej toksyczny i nie wywouje przyzwyczajenia. Jeszcze jednym lekiem czcym wasnoci przeciwkaszlowe, uspokajajce i wykrztune jest pochodna gwajakolu Renovan. Przeciwwskazaniami do podawania tego leku s zaburzenia orodka oddechowego i niedokrwisto hemolityczna. Jako leki wykrztune (expectorantia) znajduj zastosowanie nastpujce zioa: ziele kopytnika (Herb. Asari), licie i ko-

354

re prawolazu (Fol. et Rad. Althaeae), owoc anyku (Fr. Anisi), licie eukaliptusa (Fol. Eucalypti), kwiat podbiau (Fl. Farfarae), owoc kopru woskiego (Fr. Foeniculi), pczki sosnowe (Gemm. Pini), korze lukrecji (Rad. Glycyrrhizae), korze omanu (Rad. Inulae), kwiat lawendy (Fl. Lavandulae), kwiat lazu (Fl. Malvae), korze biedrzeca (Rad. Pimpinellae), korze i kwiaty pierwiosnki lekarskiej (Fl. et Rad. Primulae), ziele miodunki (Herb. Pulmonariae), korze mydlnicy (Rad. Saponariae), korze krzyownicy cierpkiej (Rad. Senegae), ziele macierzanki (Herb. Serpylli), korze ywokostu (Rad. Symphyti), ziele tymianku (Herb. Thymi), korze wymiotnicy (Rad. Ipecacuanhae). Stosowane s w postaci naparw i odwarw lub su jako surowiec do lekw wytwarzanych przez przemys zielarski. Krajowy przemys zielarski produkuje nastpujce specyfiki i mieszanki zioowe o dziaaniu wykrztunym: Azarina (po 1 tabl. 3 razy dziennie) Tussipect (l yk syropu lub po 2 dra. kilka razy dziennie) Elix. Glycyrrhizae (2030 kropli 34 razy dziennie) Guajazyl (po yce syropu 34 razy dziennie po jedzeniu) Sir. Kalii guaiacolosulfonici (po yeczce dzieciom, po yce dorosym 34 razy dziennie po jedzeniu) Sir. Creosoti comp. (dzieciom 1/21 yeczk, dorosym 1/2 yki 3 razy dziennie po jedzeniu) Sir. Pini comp. (dzieci po yeczce, doroli po yce 3 razy dziennie) Sir. Symphyti (dzieciom po yeczce, dorosym po yce 35 razy dziennie) Sir. Symphyti c. Farfara (dawkowanie jak wyej) Jako leki wykrztune stosowane s rwnie mieszanki zioowe:
Rp. Species pectorales II (Neopektosan) D.S. Odwar z yki zi na szklank wody; pi 3 razy dziennie. Rp. Species pectorales (Pektosan) D.S. Odwar z yki zi na szklank wody pi 3 razy dziennie.

Nadto istnieje wiele propozycji recepturowych mieszanek zioowych, z ktrych poleci mona nastpujce:
Rp. Fl. Verbasci Fl. Malvae Fol. Althaeae

355

Fol. Farfarae Herb. Thymi aa 10,0 Fr. Anisi 5,0 Rad. Althaeae 10,0 Rad. Glycyrrhizae 25,0 M.f. species D.S. yeczka zi na szklank wody; sporzdzi odwar, pi 35 razy dziennie. Rp. Rad. Altheae Fol. Farfarae Herb. Hyssopi aa 20,0 Herb. Veronicae Fol. Menthae pip. aa 10,0 Fl. Verbasci Lichenis islandici Fr. Foeniculi Fr. Anisi aa 5,0 M.f. species D.S. yka zi na szklank sporzdzi odwar, pi 34 razy dziennie. Rp. Herb. Millefolii Herb. Pulmonariae Fol. Farfarae aa 20,0 M.f. species D.S. yka zi na szklank wody; sporzdzi odwar, pi 34 szklanki dziennie.

Dostpne s take nastpujce leki galenowe o dziaaniu wykrztunym:


Rp. Elix. Glycyrrhizae D.S. 3 razy dziennie po 2030 kropli. Rp. Tinct. Asari D.S. 3 razy dziennie po 20 kropli. Rp. Extr. Ipecacuanhae flluidi D.S. 3 razy dziennie po 10 kropli. Rp. Tinct. Ipecacuanhae D.S. 3 razy dziennie po 15 kropli.

Bardzo czsto czy si leki rolinne ze zwizkami chemicznymi o dziaaniu upynniajcym wydzielin oskrzelow,

356

przygotowujc z nich mikstury lub krople. Oto recepty niektrych lekarstw:


Rp. Ammonii chlorati Succ. Glycyrrhizae dep. Aq. destillatae M.f. mixtura D.S. Co 23 h po yce.

aa 5,0 ad 200,0

Rp. Inf. Rad. Ipecacuanhae e 0,5/175,0 Ammonii chlorati Spir. Anisi 5% aa 5,0 Sir. Althaeae ad 200,0 M.f. mixtura D.S. 34 razy dziennie po yce. Rp. Sir. Altheae Liq. Ammonii anisati Aq. destillataead M.f. mixtura D.S. Co 23 h po yce. 30,0 5,0 200,0

Rp. Dec. Rad. Senegae e 6,0/180,0 Lig. Ammonii anisati 4,0 Sir. Althaeae ad 200,0 M.f. mixtura D.S. 31 razy dziennie po yce. Rp. Liq. Ammonii anisati 5,0 Tinct. Eucalypti ad 20,0 M.f. guttae D.S. 34 razy dziennie po 20 kropli na mleko. Rp. Liq. Ammonii anisati Tinct. Pimpinellae aa 10,0 M.f. guttae D.S. 34 razy dziennie po 20 kropli na ciepe mleko.

Duszno jest podstawowym, oprcz sinicy, objawem niewydolnoci oddechowej. Meakins okrela j jako uwiadomion potrzeb zwikszonego wysiku oddechowego. Odczuwana jest przez chorych, u ktrych upoledzenie wymiany gazowej w pucach wywouje hipoksemi, tzn. niedostateczne utlenowanie krwi. Przyczyny i mechanizmy dusznoci s rne, omwienie ich przekracza ramy niniejszego rozdziau. Z punktu widzenia klinicznego duszno mona podzieli na

357

wysikow, spoczynkow, czyli stal, Oraz napadow. Ta ostatnia zaley od przyczyn sercowych (ostra niewydolno lewej komory serca) lub pucnych, najczciej z powodu upoledzenia wentylacji, wywoanego skurczem mini gadkich oskrzeli ze znaczn redukcj ich wiata w napadzie dychawicy oskrzelowej. W przeciwdziaaniu lub usuwaniu skurczu oskrzeli znajduj zastosowanie leki rolinne, uzyskane z nastpujcych zi: lici pokrzyku (Fol. Belladonna e), lici bielunia (Fol. Stramonii), ziela stroiczki (Herb. Lobeliae) oraz ziela grindelii (Herb. Grindeliae). Omwiono je w podrozdziale dotyczcym leczenia dychawicy oskrzelowej. Krwioplucie i krwotoki z narzdu oddechowego wystpuj w przebiegu wielu chorb ukadu oddechowego. Krwioplucie zdarza si u chorych na zapalenie oskrzeli i na zapalenie puc, w przekrwieniu biernym i zawale puc, nowotworach, rozstrzeniach oskrzeli. Leki zioowe maj mae zastosowanie w leczeniu i zapobieganiu krwawieniom pucnym. Jedynie przy niewielkim krwiopluciu mona poleci Estr. Polygoni hydropiperis fluid. (3040 kropli 34 razy dziennie). Ble w klatce piersiowej maj rne przyczyny. Charakterystyczne ble, nasilajce si przy gbokim oddychaniu i kaszlu, s pochodzenia opucnowego i wystpuj u chorych na suche zapalenie opucnej. W ostrym zapaleniu tchawicy i duych oskrzeli chorzy odczuwaj drapanie i ble piekce za mostkiem. Procesy patologiczne, toczce si w miszu pucnym i nie przechodzce pei continuitatem na opucn, nie wywouj blu, poniewa tkanka pucna nie ma zakocze nerwowych blowych. Ble opucnowe, utrudniajce zwykle przewietrzenie plu, wymagaj podawania lekw umierzajcych, a przy wspistniejcym kaszlu rodkw przeciwkaszlowych. Szczegowe wskazania do stosowania rodkw rolinnych w leczeniu chorb ukadu oddechowego przedstawiono poniej.
OSTRY NIEYT OSKRZELI BRONCHITIS ACUTA

Choroba wystpuje czciej podczas chodnych pr roku, w nastpstwie zakaenia wirusowego (wirusy grypy, paragrypy, wirusy RS i adenowirusy) lub bakteryjnego (dwoinki zapalenia puc, paeczki Pfeiffera, paciorkowce, gronkowce), a take pod wpywem dranienia wdychiwanymi pyami, dymem i substancjami chemicznymi. Bona luzowa oskrzeli ulega przekrwieniu i obrzmieniu. W pierwszym okresie choroby mao jest wydzieliny, w dalszym przebiegu pojawia si wydzielina luzowa, a w wypadku zakaenia bakteryjnego

358

luzowo-ropna lub ropna. Kaszel pocztkowo jest suchy. Jeeli jest on silny, mczcy, stanowi wskazanie do stosowania lekw przeciwkaszlowych, jak kodeina lub syrop sosnowy zoony (Sir. Pini comp.), zawierajcy kodein. Przy kaszlu niezbyt silnym lepiej od pocztku stosowa rodki wykrztune, ktre upynniaj wydzielin i uatwiaj jej odkrztuszanie. Poleca si picie odwarw z mieszanek zioowych, syropw, mikstur i lekw galenowych, ktre omwione zostay powyej.
PRZEWLEKY NIEYT OSKRZELI BRONCHITIS CHRONICA

Zgodnie z definicj przyjt przez WHO, za przewleky nieyt oskrzeli (pno) uwaa si schorzenie oskrzeli, objawiajce si kaszlem i odkrztuszaniem plwociny, ktre utrzymuje si przez 3 miesice lub duej w roku, przynajmniej przez dwa kolejne lata i nie zaley od innej organicznej choroby puc i oskrzeli (grulica, rozstrzenie oskrzeli, nowotwory). Najczstszymi przyczynami pno s powtarzajce si zakaenia drg oddechowych, dranienie zanieczyszczonym powietrzem (gazy, pyy) i palenie tytoniu. Na rozwj choroby maj wpyw czynniki konstytucjonalne i dziedziczne, m.in. wrodzony niedobr antytrypsyny. Prawdopodobnie odgrywa rwnie rol nabyty niedobr antyplazminy i kininazy, zmniejszenie wytwarzania IgA wydzielniczej, a take zaburzenia funkcji kory nadnerczy. Pocztkowo objawy pno ograniczaj si do kaszlu i odkrztuszania plwociny. Nastpnie, na skutek postpujcych w oskrzelach zmian obturacyjnych, dochodzi do upoledzenia wentylacji. Do zaburze wentylacji doczaj si zaburzenia perfuzji. Wymiana gazowa w pucach staje si niedostateczna, co prowadzi do hipoksemii, hiperkapnii i kwasicy gazowej. Redukcja koryta woniczkowego w nastpstwie zmian rozedmowych i skurcz ttniczek przedwoniczkowych pod wpywem hipoksji prowadz do nadcinienia w kreniu maym i w konsekwencji do przecienia prawej komory serca. Jeeli czynnikiem wywoujcym pno lub wikajcym je jest zakaenie bakteryjne, w leczeniu znajduj zastosowanie antybiotyki i chemiczne rodki bakteriostatyczne. rodki rolinne odgrywaj wan rol w usuwaniu lub agodzeniu wielu objaww pno. Najwaniejsze s leki o dziaaniu wykrztunym. Naley pamita, e skutek leczniczy rodkw wykrztunych w duym stopniu zaley od stanu nawodnienia chorego. U chorych odwodnionych wydzielina oskrzelowa jest szczeglnie gsta, a podanie kilkudziesiciu kropli lekw w maej iloci pynu lub kilku yek mikstury czy syropu w warunkach

359

niedoboru pynw nie wystarcza do rozlunienia i upynnienia wydzieliny. Na odwodnienie naraeni s zwaszcza chorzy w starszym wieku oraz w stanie dychawiczym. U tych pierwszych, zwaszcza w stanach zaostrze, powikaniach z powodu odoskrzelowego zapalenia puc lub z innych przyczyn pogarszajcych stan chorych, odczuwanie pragnienia ulega osabieniu. Przy braku waciwej opieki atwo dochodzi do ujemnego bilansu pynw i odwodnienia. Gsta wydzielina moe cakowicie obturowa wiato oskrzelikw i powanie pogarsza wymian gazow w pucach. U osb odwodnionych szczeglnie celowe wydaje si wia podawanie naparw zioowych, poniewa spora ilo pynw w takiej postaci lekarstwa zapobiega odwodnieniu i umoliwia pene dziaanie wykrztune. Gotowe mieszanki zioowe, jak Pektosan i Neopektosan, s najatwiejsze w uyciu. Zwikszenie uwodnienia wydzieliny oskrzelowej uzyska mona rwnie przez inhalacje par wodn. Zwykle do inhalacji dodaje si rodki odkaajce i alkalizujce, np. mieszank pod nazw Gargarin lub olejki eteryczne, ktre maj sabe waciwoci odkaajce oraz jak si wydaje zwikszaj wydzielanie gruczow luzowych oskrzeli. Olejki stosowane mog by pojedynczo lub w poczeniach, np.:
Rp. Mentholi Ol. Pini pumilionis Ol. Eucalypti Spir. Vini M.f. guttae D.S. Do inhalacji. Rp. Ol. Pini silvestris Ol. Pini pumilionis Ol. Eucalypti Ol. Terebinthinae Camphorae M.f. guttae D.S. Do inhalacji. Rp. Ol. Eucalypti Ol. Pini Ol. Menthae pip. Ol. Terebinthinae M.f. guttae D.S. Do inhalacji. 0,5 5,0 5,0 10,0

aa 5,0

aa 5,0 3,0 ad 20,0

Sposb uycia polega na dodaniu od 23 do kilku kropli olejku, w zalenoci od iloci wody uytej do inhalacji lub pojemnoci inhalatora. Mona przygotowa rwnie gotowy pyn do inhalacji, np. wedug nastpujcego przepisu:

360

Rp. Ammonii chlorati Ol. Terebinthinae Aq. destillatae M.f. solutio D.S. Pyn do inhalacji. Rp. Ammonii chlorati Ol. Terebinthinae Aq. destillatae M.f. solutio D.S. Pyn do inhalacji.

aa 2,0 ad 200,0

aa 5,0 ad 500,0

Czstym zjawiskiem towarzyszcym ostrym i przewlekym zapaleniom oskrzeli jest odczyn spastyczny wywoany skurczem mini gadkich cian oskrzeli. Stanowi on wskazanie do stosowania takich rodkw rozkurczajcych oskrzela, jakie uywane s w leczeniu dychawicy oskrzelowej. Leczenie przeciwbakteryjne i rodkami pochodzenia rolinnego nie wyczerpuje oczywicie postpowania terapeutycznego w pno. Jest ono zoone i obejmuje ponadto gimnastyk oddechow, leczenie klimatyczne, a w razie potrzeby tlenoterapi, podawanie kortykosterydw, lekw nasercowych. Zioolecznictwo pozostaje wic jednym z elementw terapii pno przynoszcym okrelone korzyci i zwykle akceptowanym przez chorych.
ROZSTRZENIE OSKRZELI BRONCHIECTASIS

Objawy kliniczne rozstrzeni oskrzeli zale od wtrnego zakaenia bakteryjnego i wywoanego przez nie ropnego zapalenia oskrzeli. Czynnikiem uatwiajcym zakaenie i podtrzymujcym je jest zniszczenie w obszarze objtym rozstrzeniami nabonka migawkowego i upoledzenie przez to mechanizmu samooczyszczania. Rozstrzenie oskrzeli nie zakaone nie wywouje adnych objaww, poza moliwoci sporadycznego krwioplucia. Podstawowymi objawami rozstrzeni zakaonych jest kaszel z odkrztuszaniem zwykle duych iloci ropnej plwociny. Plwocina ukada si w trzy warstwy: grn luzow, rodkow ropn i doln zoon z czopw gstej, zbitej ropy. Chorzy odkrztuszaj j w najwikszych ilociach rano, po zmianie pozycji ciaa. Pojawiajce si stany gorczkowe, ktrym towarzyszy czsto zwikszenie iloci plwociny i pogorszenie wymiany gazowej w pucach, wskazuj na szerzenie si zakaenia na otaczajc tkank pucn z powsta-

361

niem ognisk odoskrzelowego zapalenia. W wypadku podwyszonej temperatury ciaa dobrze dziaa odwar z Pyrosanu 34 razy dziennie yka zi na szklank wody. Radykalne leczenie rozstrzeni polega na resekcji tkanki pucnej. Jeeli jest to niemoliwe z powodu przeciwwskaza, chorzy wymagaj leczenia zachowawczego, na ktre skada si stosowanie antybiotykw oraz postpowanie majce na celu toalet drzewa oskrzelowego, tzn. moliwie najlepsze oczyszczanie oskrzeli z zalegajcej wydzieliny za pomoc drenau uoeniowego, bronchoskopii, lekw wykrztunych oraz kinezyterapii. rodki rolinne maj w leczeniu rozstrzeni oskrzeli drugorzdne znaczenie, jednak w okresach zmniejszonej aktywnoci procesu zapalnego z niewielk iloci gstej wydzieliny oskrzelowej korzystne jest stosowanie naparw z mieszanek zioowych uatwiajcych odkrztuszanie, jak Pektosan lub Neopektosan, syropw lub mikstur.
Rp. Dec. Rad. Inulae 5,0 Rad. Symphyti 10/250,0 Sir. Auranti 30,0 M.f. mixtura D.S. Po yeczce lub yce kilka razy dziennie. Rp. Dec. Rad. Primulae 6,0/175,0 Elix. Glycyrrhizae ad 200,0 M.f. mixtura D.S. Po yce 35 razy dziennie.

Poleca si rwnie spoywanie wieego czosnku lub jego przetworw: Alliostabil i Alliofil. Czosnek zawiera bowiem substancje o waciwociach bakteriostatycznych, wydalane rwnie przez puca i dziki temu dziaajce odkaajco na oskrzela. Olejki eteryczne, jak eukaliptusowy, sosnowy, mitowy, stosowane do inhalacji dziaaj rwnie odkaajco.
DYCHAWICA OSKRZELOWA ASTHMA BRONCHIALE

Obecnie przyjmuje si (cyt. za Dreszczem), e dychawica oskrzelowa charakteryzuje si napadowym skurczem oskrzeli wywoanym na zasadzie I typu reakcji immunologicznej. Wedug Coompsa i Gella odpowiedzialna za ten typ reakcji jest immunoglobulina E, a mediatorami: histamina, substancje wolno dziaajce (SRS-A), czynnik chemotaktyczny krwinek kwasochonnych (ECF-A) i czynnik aktywujcy krwinki pytkowe

362

(PAF). Du rol w tej chorobie odgrywa cykliczny 3',5'-mo-nofosforan adenozyny (cAMP), ktry powstaje z trjfosforanu adenozyny (ATP) w wyniku stymulacji beta-adrenergicznej. W ostatnich latach jest coraz wicej danych wiadczcych o tym, e w mechanizmie skurczu oskrzeli bior udzia prostaglandyny. Zespoy astmatyczne, towarzyszce chorobom ukadu oddechowego, przebiegaj na zasadzie innego typu reakcji, ktrych obecnie nie zalicza si do dychawicy oskrzelowej. Zespoy te mog wystpowa w przebiegu zakae bakteryjnych, nadwraliwoci na salicylany, w wyniku wysiku fizycznego itp. rodki rolinne w leczeniu dychawicy oskrzelowej maj dugoletni tradycj i pomimo widocznego postpu w tej dziedzinie cigle znajduj zastosowanie. Uywane s przetwory z nastpujcych zi: lici pokrzyku (Fol. Belladonnae), lici bielunia (Fol. Stramonii), ziela stroiczki (Herb. Lobeliae), korzenia biedrzeca (Rad. Pimpinellae) i ziela grindelli (Herb. Grindeliae). Stosowana jest rwnie efedryna i papaweryna. Przerwanie napadu dychawicy oskrzelowej wymaga zwykle lekw silnie dziaajcych. Jeeli napad poprzedzany jest zwiastunami w postaci ciskania w klatce piersiowej, utrudnionego oddychania, kaszlu mona podj prb zapobiegania mu lekami pochodzenia rolinnego, np.:
Rp. Extr. Belladonna 0,6 Papaverini hydrochlor 1,2 Ephetonini hydrochlor 0,6 Massae pill. q.s. ut. fiat. pill. No XXX D.S. 3 razy dziennie lub w razie potrzeby po 1 piguce. Rp. Codeini phosph. 0,2 Tinct. Stramonii 5,0 Tinct. Belladonnae 5,0 Tinct. Lobeliae 3,0 Intr. Primulas ad 30,0 M.f. guttae D.S. 3 razy dziennie lub w razie potrzeby po 30 kropli. Rp. Ephedrini hydrochlor. 1,0 Kalii jodati 2,0 Tinct. Lobeliae Tinct. Stramonii aa 10,0 M.f. guttae D.S. Po 30 kropli 3 razy dziennie lub w razie potrzeby.

363

W zapobieganiu napadom i leczeniu lekkich napadw dychawicy pomocne s gotowe krople Astmin oraz Kelastmin. Preparaty te stosuje si 34 razy dziennie po 4060 kropli. Wymienione leki rolinne s rwnie stosowane dugotrwale, zwaszcza u chorych z przewlekym astmatycznym zapaleniem oskrzeli, obok preparatw zioowych o dziaaniu wykrztunym. Dziaanie broncholityczne wywiera jeszcze mieszanka zioowa Astmosan. Mieszanka ta przygotowywana jest w postaci tytoniu, sucego do robienia papierosw oraz proszku do spalania. Jak wspomniano, w leczeniu napadw dychawicy oskrzelowej, zwaszcza przeduajcych si (status asthmaticus), zwrci naley uwag na dostateczne nawadnianie chorych. Dlatego chorych naley obficie poi i podawa rodki wykrztune. Szczeglnie wskazane s odwary z zi, takich jak Pektosan lub innych mieszanek. W tej postaci podany lek zawiera duo wody i przeciwdziaa ujemnemu bilansowi wodnemu. Uzasadnione jest rwnie podawanie rolinnych lekw uspokajajcych. agodne dziaanie uspokajajce ma Nervosol, Passispasmina, Neospasmina i inne. U chorych z dychawic oskrzelow konieczne jest wykrycie czynnikw uczulajcych. Jeeli jest to niemoliwe, podejmuje si prby odczulania nieswoistego. W tym celu zastosowa mona preparat rolinny, np. Biostymin otrzymywan z lici aloesu, zawierajcych substancje czynne biologicznie, wpywajce na odczynowo ustroju. Lek wstrzykuje si dominiowo po 1 ml co drugi dzie w seriach po 20 zastrzykw.
ZAPALENIE PUC PNEUMONIA

Zmiany zapalne w pucach maj rnorodn etiologi, rny obraz kliniczny i przebieg oraz rne zmiany anatoonopatologiczne, zlokalizowane albo w pcherzykach pucnych, albo tkance rdmiszowej. Leczenie jest przede wszystkim przyczynowe. rodki rolinne znajduj zastosowanie w agodzeniu niektrych objaww. Zwaszcza przy suchym kaszlu zaleca si rodki przeciwkaszlowe. Nie naley podawa rodkw zawierajcych opium ani wikszych dawek kodeiny, jak 34 razy dziennie po 0,02 g u osb w starszym wieku oraz u chorych z wyran niewydolnoci oddechow, objawiajc si dusznoci i sinic. Trudnoci w odkrztuszaniu plwociny z powodu jej gstoci stanowi wskazanie do podania lekw z grupy expectorantia. Przy wspistnieniu odczynu spastycznego ze strony oskrzeli

364

pomocne s leki o dziaaniu rozkurczajcym. Przy wysokiej temperaturze ciaa dziaa dobrze mieszanka zioowa Pyrosan.
ROPIE PUC ABSCESSUS PULMONUM

Wymaga energicznego leczenia antybiotykami, zgodnie z wraliwoci na nie bakterii wywoujcych chorob, oraz drenau jamy ropnia, a przy braku dostatecznych wynikw leczenia operacyjnego. Leki rolinne maj drugorzdne znaczenie. Stosowane s inhalacje z rolinnych olejkw eterycznych, ktre dziaaj odkaajco na drogi oddechowe i osabiaj nieprzyjemny zapach z ust i zapach odkrztuszanej plwociny. W celu rozlunienia wydzieliny podaje si leki wykrztune.
GRULICA PUC TUBERCULOSIS PULMONUM

Podstawow metod leczenia grulicy puc jest stosowanie lekw przeciwprtkowych. rodki rolinne nie maj wikszego znaczenia, mog jedynie agodzi niektre objawy choroby, jak kaszel lub poty, osania bon luzow przewodu pokarmowego przed dranicym dziaaniem dugotrwale stosowanych lekw przeciwprtkowych oraz poprawia upoledzone aknienie. Kaszel zmniejsza kodeina oraz syrop sosnowy lub tymiankowy. Przy silnych potach stosuje si licie szawii (Fol. Salvae). Zalecany jest rwnie porost islandzki (Lichen islandicus). Sporzdzone z niego wycigi wodne agodz kaszel, hamuj czynno gruczow potowych, osaniaj bon luzow odka i jelit, poprawiaj aknienie. Stosowany jest w postaci odwarw w proporcji 10 g porostu na 350 ml wdy. Po zagotowaniu podawa 3 razy dziennie po yce lub wygotowa do poowy pierwotnej objtoci, przecedzi, pozostawi do skrzepnicia i zaywa po yeczce pomidzy posikami. Porost islandzki uywany jest rwnie w poczeniu z innymi zioami, np.:
Rp. Lichenis islandici 100,0 Gemm. Pini 50,0 Rad. Glycyrrhizae 30,0 M.f. species D.S. yk zi zala szklank wrztku i gotowa 10 min. Pi 23 szklanki odwaru dziennie.

365

Wydaje si, e zioa zawierajce zwizki krzemu czciowo rozpuszczalne w wodzie nie wywieraj wikszego wpywu na zmiany grulicze w pucach. Nale do nich: ziele skrzypu (Herb. Equiseti), ziele poziewnika (Herb. Caleopsidis) i ziele rdestu ptasiego (Herb. Polygoni avicularis). Wchodz one w skad mieszanki zioowej Pulmosan. Ma jeszcze swoich zwolennikw stosowanie w grulicy wieych lici aloesu (Fol. Aloes recens), ktre zawieraj w myl pogldw Piatowa stymulatory biogenne, majce m.in. waciwoci gojenia uszkodzonych tkanek. Kawaki wieego, soczystego licia aloesu kroi si drobno, miesza z yk miodu lub cukru i spoywa przed jedzeniem 12 razy dziennie. U chorych gorczkujcych mona stosowa mieszank zioow Pyrosan. Czsto chorzy na grulic le toleruj doustne leki przeciwprtkowe. W tych _ przypadkach poleca si wywar i wycigi z siemienia lnianego. Naley pamita, e siemi lniane zalewa si na 12 h wod o temperaturze pokojowej, nastpnie cz pynn odlewa, a nasienie zagotowuje z now porcj wody. Pije si mieszajc wywar i wycig. Nasanie lniane dziaa osaniajce na przewd pokarmowy oraz uatwia wykrztuszanie. Przy braku aknienia poleca si Tinc. amara. Dawkowanie 1530 kropli przed jedzeniem.
ZAPALENIE OPUCNEJ PLEURITIS

W suchej postaci zapalenia opucnej wystpuj ble spowodowane ocieraniem o siebie blaszek opucnej, ktre trac sw gadko z powodu odkadania si na ich powierzchni zogw wknika. Ble nasilaj si przy gbokim oddychaniu i kaszlu. Zaleca si kodein, zwykle w poczeniu z salicylanami lub z innymi rodkami przeciwblowymi. Stosuje si rwnie leczenie odcigajce, polegajce m.in. na wcieraniu w skr klatki piersiowej (po stronie, po ktrej toczy si zapalenie opucnej) mazide lub olejkw rolinnych. Podranienie skry i jej przekrwienie zmniejsza odczuwanie blu opucnowego i uatwia oddychanie. S uywane nastpujce leki recepturowe:
Rp. Ol. Pini pumilionis Ol. Eucalypti aa 5,0 Ol. Terebinthinae 20,0 Ol. Camphorati ad 60,0 M.f. guttae D.E. 1020 kropli wciera w skr klatki piersiowej 2 razy dziennie,

366

Rp. Ol. Terebinthinae Vaselini Lanolini M.f. unguentum D.S. Wciera 2 razy dziennie w skr piersiowej.

10,0 10,0 20,0 klatki

Z preparatw gotowych zaleci mona emulsj Capsigel. Stosuje si take nasienie gorczycy czarnej (Sem. Sinapis nigrae) w postaci kataplazmw w nastpujcy sposb: 100 g sproszkowanego nasienia gorczycy rozrobi z ciep wod na gst papk, rozprowadzi cienk warstw na ptnie i przyoy na klatk piersiow na 10 min, po czym skr zmy ciepa wod i wytrze. Nie naley stosowa kataplazmw ani wciera u chorych na cukrzyc, ze skr bardzo wraliw, w przypadku obecnoci zmian skrnych i w grulicy puc. Leczenie odcigajce wskazane jest rwnie u chorych na surowicze zapalenie opucnej. Czynne przekrwienie skry klatki piersiowej w ssiedztwie zapalnie zmienionej opucnej ma poprawia przepyw limfy w opucnej ciennej i w ten sposb osabia odczyn zapalny: obrzk opucnej, tworzenie pynu wysikowego i odkadanie wknika. Brak jest bada, ktre potwierdziyby taki wpyw zabiegw odcigajcych na proces zapalny opucnej, jednak w wietle obserwacji klinicznych wydaje si on prawdopodobny. W ostatnich latach zainteresowanie tymi metodami leczenia zmalao, wobec postpw leczenia zarwno przyczynowego, jak i objawowego zapalenia opucnej.

PIMIENNICTWO
1. Braun H.: Heilpflanzen-Lexikon fr Arzte und Apotheker G. Fischer Verlag. Stuttgart 1974. 2. Deloff L. (red.): Choroby ukadu oddechowego. PZWL, Warszawa 1977. 3. Fejgin M., Glass B.: Grulica puc. Wyd. Delta, Warszawa 1933. 4. Ciechanowski St. (red.): Grulica i jej zwalczanie. Wyd. Pol. Zw. Przeciwgrul., Warszawa 1927. 5. Kunicka B., Dziak M.: Zioa lecznicze. PZWL, Warszawa 1972. 6. Muszyski J.: Zioolecznictwo i leki rolinne. PZWL, Warszawa 1958. 7. Orowski W.: Nauka o chorobach wewntrznych. T. II i III. Wyd. Lek. Inst. Nauk. Wyd., Warszawa 1948. 8. Roeske W.: Zarys fitoterapii. PZWL, Warszawa 1955. 9. Teletycki M.: Wspczesne metody leczenia grulicy w krytycznym ujciu. Wyd. Zak. Ubezp. Spo., Warszawa 1949.

Dr med. Bogdan Pirwitz Dr med. Andrzej Tilszer

CHOROBY PRZEWODU POKARMOWEGO


Obserwowanemu wspczenie duemu postpowi w diagnostyce gastroenterologicznej nie towarzyszy w odpowiedniej proporcji rozwj moliwoci terapeutycznych. Praktycznie w gastroenterologii jest kilka, co najwyej kilkanacie lekw syntetycznych, o ktrych mona powiedzie, e maj istotne, a niekiedy niezastpione niczym innym dziaanie lecznicze. Przewleky przebieg wikszoci schorze przewodu pokarmowego potguje istniejce znaczenie niepodanego dziaania lekw pochodzenia syntetycznego i powoduje kolejne ograniczenia lecznicze. Ponadto, poniewa w przyblieniu poowa pacjentw zgaszajcych si do poradni gastrologicznych cierpi na schorzenia pochodzenia czynnociowego, w ktrych rzadko kiedy mona osign cakowite powodzenie stosujc tylko leki pochodzenia syntetycznego, to potrzeba rozszerzenia postpowania leczniczego okazuje si istotnie znaczna. Osign te cele mona wprowadzajc do leczenia oprcz odpowiednich zalece dietetycznych, rwnie preparaty i przetwory pochodzenia rolinnego. Szczegln zalet lekw rolinnych jest obecno w nich zwizkw optycznie czynnych, a przez to o duej aktywnoci, ktre jednoczenie nie s obce ustrojowi czowieka. Cenna, zwaszcza w leczeniu chorb ukadu pokarmowego, jest rwnie zawarto w zioach takich zwizkw, jak: olejki eteryczne, sole mineralne, witaminy, garbniki, kwasy organiczne, cukry redukujce, alkaloidy i inne substancje wane dla uzyskania prawidowego przebiegu procesw trawienia, wchaniania i wydalania. Dlatego w przewlekych schorzeniach przewodu pokarmowego zachodzi istotna potrzeba stosowania lekw rolinnych. Zamiarem autorw rozdziau jest przekazanie lekarzom rzeczywistych i obiektywnych wiadomoci o moliwociach zioolecznictwa w tej grupie schorze. Z nieznajomoci bowiem przedmiotu pynie nieufno i niech do posugiwania si lekiem pochodzenia naturalnego oraz z tej samej przyczyny nadmierny optymizm, e lek zioowy zawsze stanowi remedium universalis.

368

ZAPALENIE PRZEYKU OESOPHAGITIS

Odczynowe zapalenie bony luzowej przeyku powstaje przede wszystkim wskutek okresowej, lecz nawracajcej obecnoci w wietle przeyku soku odkowego lub odkowo-dwunastniczego. W warunkach fizjologicznych istniej mechanizmy zapobiegajce zwrotnemu dostawaniu si zawartoci odka przez wpust do przeyku. W niektrych jednake stanach dochodzi do zarzucania soku odkowego (gastro-eso-phageal reflux). Do najczstszych czynnikw przyczynowych mona zaliczy opnione oprnianie si odka, istnienie przepukliny przeponowej, otyo znacznego stopnia, ci, chorob wrzodow odka lub dwunastnicy, niektre zespoy pooperacyjne. Zarzucany do przeyku pyn najczciej zawiera kwas solny i pepsyn, lecz niekiedy rwnie zasadow zawarto dwunastnicy i jelita cienkiego, zwaszcza w zespoach poresekcyjnych. W zalenoci od nasilenia zarzucania, dranice bon luzow soki pozostaj w wietle przeyku lub s usuwane na zewntrz. Wytworzenie si odruchu wymiotnego wzmaga jednake zwykle pierwotn przyczyn. W pocztkowym okresie choroby zarzucane soki odkowo-jelitowe uszkadzaj nabonek paski przeyku, wywoujc obrzk, zaczerwienienie i naderki bony luzowej. W dalszym za przebiegu choroby uszkodzona zostaje rwnie tkanka podluzowa z wytwarzaniem si gbokich zapalnych naciekw ciany przeyku z postpujcym koncentrycznym zwknieniem tych miejsc i rozwojem zwenia wiata. Spord innych czynnikw przyczynowych zapalenia przeyku moe mie znaczenie palenie papierosw, alkoholizm, niewaciwa temperatura spoywanych posikw. Objawy. Najczstszym i najbardziej charakterystycznym objawem zapalenia przeyku jest bl umiejscowiony zamostkowo, powstajcy lub nasilajcy si w czasie jedzenia, oraz bolesne przeykanie pokarmw staych, pikantnych lub gorcych. Ble mog by odczuwane rwnie w nadbrzuszu, a take promieniowa do opatki, szyi, barkw. W przypadku powstawania przewe przeyku, zaburzenia poykania pokarmw staych, a pniej i pynnych, s szczeglnie nasilone. W dalszym przebiegu choroby mog doczy si objawy wyniszczenia i niedokrwistoci. Rozpoznanie przewlekego zapalenia przeyku uatwia wykonanie gastroezofagoskopii, badania radiologicznego, pomiaru pH w wietle przeyku, prba Bernsteina (wlew do wiata przeyku roztworu 0,1 ml/1 kwasu solnego). Poniewa dysfagia i ble nie zawsze s specyficzne w stosunku do innych chorb przeyku przebiegajcych z takimi objawami,

369

dlatego przewleke zapalenie przeyku rnicowa naley z rakiem przeyku, achalazj, sklerodermi przeyku, z rozlanym kurczem przeyku. Leczenie. W przypadkach uzasadnionych (np. zapalenie przeyku na tle przepukliny przeponowej bez poprawy w wyniku leczenia zachowawczego) wskazane jest leczenie chirurgiczne, ktre niestety nie zawsze spenia zwizane z nim nadzieje. W leczeniu zachowawczym dy si gwnie do zapobiegania zarzucania soku odka, zmniejszenia kwanoci soku odkowego oraz osaniania bony przeyku. Dieta. Posiki powinny by mae objtociowo, lecz do czste, 56 razy w cigu dnia. Ostatni posiek naley spoywa przynajmniej 2 godziny przed snem oraz unika leenia po jakimkolwiek posiku. Poleca si wysokie uoenie gowy i tuowia w czasie snu. Aby nie dopuci do przeduajcego si oprnienia odka, pokarmy powinny by ppynne lub papkowate, ciepe, lecz nie gorce. Ograniczeniu podlegaj potrawy smaone, tuszcze zwierzce, potrawy wzdymajce, surowe jarzyny i owoce, przyprawy. Farmakoterapia. Podstawowymi lekami s preparaty o dziaaniu osaniajcym, przeciwzapalnym, alkalizujcym, miejscowo znieczulajcym, podawane w postaci pynnej lub sproszkowanej. Wane jest rwnie, aby czstotliwo przyjmowanego leku bya znaczna (56 razy dziennie) oraz zasadniczo midzy posikami. Przeciwwskazane jest uywanie lekw antycholinergicznych. Z chemicznych preparatw najlepiej stosowa Aluminium hydroxydatum (Alusal plv.), Calcium carbonicum, Bismuthum subcarbonicum. Wiele zi ma dziaanie osaniajce, najwaniejsze z nich to: Flos Malvae arboreae kwiat malwy czarnej. Napar z yki kwiatw na szklank wrzcej wody. Pi 4 razy dziennie po wier szklanki. Folium Farfarae li podbiau. Napar z 1015 g lici na szklank wrzcej wody. Pi 4 razy dziennie po p szklanki. Folium Althaeae li prawolazu. Wycig wodny sporzdzony na zimno z yki stoowej lici na p litra wody. Pi 4 razy dziennie po yce. Radix Inulae korze omanu. Odwar z jednej yki stoowej korzenia na p litra wody. Pi 3 razy dziennie po yce. Radix Glycyrrhizae korze lukrecji. Odwar z p yki korzenia na szklank wody. Pi 4 razy dziennie po wier, szklanki. Lichen islandicus porost islandzki. Najlepiej w postaci

370

galaretki: 50 g porostu zala litrem wody, wygotowa do poowy, pozostawi do skrzepnicia. Stosowa 6 razy dziennie po yeczce midzy posikami. W postaci odwaru: 25 g porostu gotowa w litrze wody do zmniejszenia objtoci do poowy. Pi kilka razy dziennie maymi porcjami. Semen Lini nasienie lnu. Maceracja z yki nasion na szklank wody. Pi 23 razy dziennie. Radix Althaeae korze prawolazu. Przyrzdza maceracj. yka zi na szklank wody. Pi 34 razy dziennie po p szklanki. Flos Malvae kwiat lazu. Odwar z p yki kwiatu na szklank wody. Pi 4 razy dziennie po wier szklanki. Zioa powysze mona stosowa w mieszankach, np.:
Rp. Gastrogran lag. I D.S. 35 razy dziennie yeczk granulatu popi 1/2 szklanki ciepej wody.

Gastrogran mona stosowa w lekkich postaciach zapalenia przeyku jako jedyny preparat, wykorzystujc jego dziaanie przeciwzapalne i osaniajce. W ciszych zapaleniach przeyku bardzo skuteczny okaza si preparat syntetyczny Gaviscon. Lek ten, majcy waciwoci zmydlajce, pieni si silnie w wietle odka i poprzez wytworzenie koucha gstej piany zamyka wpust od strony odka. Zapobiega w ten sposb zarzucaniu zawartoci odka do przeyku. Gaviscon podaje si w zapaleniu przeyku 23 razy dziennie po 2 tabletki. Bardzo celowe jest uzupeniajce stosowanie w zapaleniu przeyku o cikim przebiegu lekw rolinnych przeciwzapalnych i powlekajcych rwnolegle ze stosowaniem preparatu Gaviscon. Po ustpieniu okresu zaostrzenia wystarczy podawanie tylko lekw zioowych.
Rp. Sem. Lini Fl. Malvae Rad. Glycyrrhizae Fol. Farfarae aa 20,0 M.f. species D.S. Odwar z yki zi na szklank wody. Pi 56 razy dziennie maymi porcjami. Rp. Sem. Lini Rad. Althaeae Lichenis islandici aa 25,0 M.f. species D.S. 2 yki zi zala 1/2 l wody zimnej. Po kilku godzinach maceracji goto-

371

wa przez 5 min. Przyjmowa porcjami 5 6 razy w cigu dnia. Rp. Fol. Althaeae 55,0 Rad. Althaeae 25,0 Rad. Glycyrrhizae 15,0 Fl. Malvae 5,0 M.f. species D.S. 2 yki zi zala 3 szklankami zimnej wody i pozostawi na kilka godzin (najlepiej na noc), nastpnie gotowa 5 min, przecedzi i pi porcjami w cigu dnia midzy posikami.

Z mieszanek dziaajcych przeciwblowe i kojco warto stosowa:


Rp. Herb. Chelidonii Rad. Valerianae Fl. Lavandulae Fol. Melissae Fol. Menthae pip. aa 20,0 M.f. species D.S. Napar z yki zi na szklank wody. Pi 34 razy dziennie po 1/4 szklanki.

oraz mieszank dziaajc osaniajce i przeciwblowe:


Rp. Sem. Lini 50,0 Herb. Chelidonii Fol. Melissae Fol. Menthae pip. Rad. Valerianae aa 20,0 M.f. species D.S. Napar z yki zi na szklank wody. Pi 5 razy dziennie po 2 yeczki.

Inne preparaty zioowe stosowane w nadkwanoci podano przy omawianiu leczenia choroby wrzodowej.
OWRZODZENIE TRAWIENNE PRZEYKU ULCUS PEPTICUM OESOPHAGI

Przyczyn tej choroby s te same czynniki, ktre wywouj przewleke zapalenie przeyku, zwaszcza za zarzucanie odkowo-przeykowe. Owrzodzenie trawienne przeyku jest stosunkowo rzadkim schorzeniem, lecz nie leczone, lub le

372

leczone, moe spowodowa bardzo powane nastpstwa. Najczstszym powikaniem owrzodzenia przeyku jest przewleke krwawienie lub ostry krwotok i przedziurawienie przeyku z nastpowym zapaleniem rdpiersia. Powstajce rwnie organiczne zwenia przeyku stanowi trudny problem leczniczy. Zwykle wrzd trawienny przeyku jest umiejscowiony w czci dystalnej, rzadziej w czci rodkowej, a stopie nasilenia zmian jest rny od niewielkich ostro odgraniczonych, powierzchownych naderek do gbokich, dranicych ca cian, ubytkw. Objawy s podobne do objaww w przewlekym trawiennym zapaleniu przeyku. Chorzy najczciej odczuwaj stay bl zamostkowy lub w doku sercowym, nasilajcy si znacznie pod wpywem posikw, zwaszcza twardych lub gorcych. W odrnieniu od zapalenia przeyku bez wrzodu trawiennego, w chorobie tej ble wystpuj do czsto niezalenie od przyjmowanych posikw, s silniejsze, duej trwajce, powstaj zarwno w nocy, jak i w dzie. Czciej ten stan oglny chorego z wrzodem przeyku, wskutek obronnego drastycznego ograniczenia dietetycznego, ulega wyraniejszemu upoledzeniu, do czego przyczynia si rwnie doczajce si przewleke, utajone krwawienie. Leczenie. Zalecenia dietetyczne s podobne do zalece jak w przypadkach zapalenia przeyku. Naley jednake szczegln uwag zwrci na to, aby temperatura posikw wynosia ok. 30 C; wikszo potraw powinna by spoywana w postaci pynno-papkowatej, np. jako galaretki, koktajle itp. Celowe jest wypijanie po posikach p szklanki letniej, przegotowanej zwykej wody lub wody alkalicznej, mineralnej. Posiki powinno si w zasadzie spoywa 56 razy dziennie, lecz przeszkod s wystpujce czsto silne ble przy przeykaniu nawet waciwie przygotowanych potraw. Trzeba wwczas czciej stosowa leki alkalizujce i osaniajce, np.:
Rp. Alusali 60,0 Calcii carbonici 40,0 Magnesii oxydati 15,0 M.f. pulvis D.S. yeczka proszku w 1/3 szklanki pynu co 23 h.

Silife ble mona agodzi przez przyjmowanie lekw miejscowo znieczulajcych:


Rp. 20% Sol. Xylocaini 50,0 D.S. 23 razy dziennie po 5 ml, rozpuszczone w niewielkiej iloci pynu.

373

Zioa oraz ich przetwory okazuj si w tej chorobie bardzo przydatne. Spord zi zawierajcych luzy i dziaajcych powlekajce mona poleci: Flos Malvae, Fol. Farfarae, Sem. Lini, Lichen islandicus, Sem. Sinapis albae, Rad. Althaeae, Rad. Symphyti.
Rp. Sem. Lini 100,0 D.S. Odwar z yki nasion na szklank wody. Pi 45 razy dziennie midzy posikami po p szklanki. Do kadej porcji dodawa 10 kropli nalewki mitowej. Rp. Sem. Sinapis albae 50,0 D.S. Macerowa 5 g nasion w szklance zimnej, wody. Pi 4 razy dziennie po p szklanki midzy posikami, przyjmujc rwnie Calcium carbonicum 4 razy po yeczce. Rp. Sem. Lini 50,0 Fol. Althaeae 15,0 Lichenis islandici 20,0 Fl. Malvae 10,0 M.f. species D.S. Odwar z yki stoowej zi na szklank wody. Pi 45 razy dziennie po 12 yki. Rp. Rad. Gycyrrhizae pulv. 0,2 Bism. subcarbonici 0,25 Magn. carbonici 0,15 Rhiz. Calami 0,05 M.f. pulvis. D. t. d. No XXX D.S. 4 razy dziennie proszek midzy posikami.

W celu zagodzenia blw mona stosowa nastpujce mieszanki zioowe:


Rp. Herb. Chelidonii Rad. Valerianae Fl. Lavandulae Fol. Melissae aa 20,0 M.f. species D.S. Napar z yki zi na szklank wody. Pi 34 razy dziennie po szklanki.

374

Rp. Fol. Menthae pip. Herb. Millefolli Fl. Callunae aa 25,0 M.f. species D.S. Napar z yki zi na szklank wody. Pi 34 razy dziennie po szklanki. Rp. Tinct. Chelidonii 15,00 D.S. 1530 kropli w kieliszku wody 4 razy dziennie. Rp. Amionin lag. I D.S. 23 razy dziennie po 12 dra. po jedzeniu. Rp. Chelidonini hydrochlor. lag. I in tab. D.S. 3 razy dziennie po tabletce po jedzeniu. Rp. Scopolan supp. lag. I D.S. 13 razy doodbytniczo.

dziennie

czopek

Leczenie owrzodzenia przeyku jest trudne i przewanie wielotygodniowe. Dlatego te naley umiejtnie kojarzy chemioterapi ze stosowaniem preparatw naturalnych. W pierwszym, ostrym okresie choroby naley stosowa gwnie leki syntetyczne; natomiast leki rolinne jako wspomagajce. W miar poprawy mona stopniowo zmniejsza dawki lekw syntetycznych. W leczeniu podtrzymujcym mona stosowa prawie wycznie leki zioowe.
ACHALAZJA PRZEYKU ACHALASIA OESOPHAGI

Jest to do rzadkie schorzenie przeyku o niezbyt dobrze poznanej etiologii i patogenezie. W chorobie tej prawdopodobn przyczyn zaburze ruchowych przeyku jest nieprawidowe unerwienie cholinergiczne narzdu. Stwierdza si bowiem degeneracj i zanik zwojw Auerbacha i krtkich wkien pozazwojowych zwizanych z komrkami miniowymi przeyku. Achalazja przeyku jest wic wynikiem uoglnionych zaburze ruchowych trzon przeyku nie przewodzi pierwotnej fali perystaltycznej, a dolny zwieracz przeyku

375

nie ulega prawidowemu zakurczowi podczas poykania, co w konsekwencji prowadzi do rnego stopnia rozszerzenia wiata przeyku i zalegania pokarmw. W zalenoci te od nasilenia tych zmian dzieli si achalazj przeyku na trzy stopnie (okrelenie danego stopnia dokonuje si na podstawie badania radiologicznego). W stopniu I przy istniejcych dolegliwociach przeyk w pozycji stojcej pacjenta przedstawia si prawidowo, natomiast zaleganie kontrastu stwierdza si w pozycji poziomej. W stopniu II mona zauway wyrane rozszerzenie trzonu przeyku i zaleganie ju w pozycji pionowej, brak pierwotnej fali perystaltycznej. W stopniu III przeyk jest bardzo rozszerzony i wyduony (megaoesophagus). Choroba rozwija si zwykle powoli, w cigu 1015 lat. W okoo 50% przypadkw pacjenci wi pocztek choroby z silnym przeyciem psychicznym. Rwnie i pniej stresy psychiczne potguj dolegliwoci. Objawy. Pierwszym i najczciej wystpujcym objawem jest zaburzenie poykania pokarmw staych, pniej rwnie pynnych. Ponadto chorzy skar si czsto na ble w dolnej czci mostka wystpujce przy poykaniu, wymioty, zmniejszenie masy ciaa, osabienie. Poykanie uatwia popijanie podczas jedzenia wikszej iloci pynw, chodzenie w czasie spoywania. Rozpoznanie nie jest zwykle trudne. Dugoletni przebieg choroby, charakterystyczne zaburzenia poykania twardych ksw, wyrany zwizek powstawania i nasilania si dolegliwoci z przeyciami psychicznymi oraz typowe zmiany radiologiczne s podstaw diagnostyki. Achalazj trzeba rnicowa z rakiem przeyku, sklerodermi i ze starczymi zaburzeniami motoryki. W kadym przypadku naley wykona ezofagoskopi. Leczenie. Postpowanie zachowawcze nie przynosi poprawy. W achalazji I i II stopnia wykonuje si mechaniczne rozszerzenie dolnego zwieracza przeyku, np. aparatem Starka. W achalazji III stopnia wykonuje si zabieg chirurgiczny operacj Hellera (cardiomyotomia). Po wykonaniu zabiegw rozszerzajcych dolny odcinek przeyku chorzy wymagaj jeszcze przez rny okres leczenia wspomagajcego, ktre ma na celu tonizowanie ukadu nerwowego, usuwanie uczucia lku zwizanego z moliwoci nawrotu choroby, leczenie lub zapobieganie zapaleniom przeyku. Miernie wyraony nawrt choroby jest rwnie wskazaniem do leczenia zachowawczego, uspokajajcego i rozkurczowego.
Rp. Bellergot lag. I D.S. 13 razy dziennie po draetce na godziny przed posikami.

376

Rp. Bellergot retard lag. I D.S. 2 razy dziennie po draetce co 1 h. Rp. Passispasmin liq. lag. I D.S. 24 razy dziennie po yeczce. Rp. Nervosol lag. I D.S. 24 razy dziennie po yeczce.

W przypadkach nieustpowania bolesnej dysfagii, mimo stwierdzonej radiologicznej poprawy po wykonaniu zabiegu Starka, mona stosowa:
Rp. Sem. Lini 50,0 Herb. Chelidonii Fol. Melissae Fol. Menthae pip. Rad. Valerianae aa 20,0 M.f. species D.S. Napar z yki zi na szklank wody. Pi kilka razy dziennie po 12 yki. Rp. Sem. Lini Fol. Althaeae Herb. Chelidonii Fl. Malvae Anth. Chamomillae aa 10,0 M.f. species D.S. Odwar z 2 yek zi na 2 szklanki wody. Pi 4 razy dziennie po szklanki. RAK PRZEYKU CARCINOMA OESOPHAGI

Rak przeyku jest chorob o zdecydowanie niepomylnym rokowaniu i dotyczy zwykle ludzi w wieku starszym, powyej 65 roku ycia. Czciej rak przeyku wystpuje u mczyzn oraz u alkoholikw. W poowie przypadkw zmiana nowotworowa jest umiejscowiona w dolnej trzeciej czci przeyku, blisko wpustu odka. Oprcz tej lokalizacji rak rozwija si rwnie na poziomie uku aorty oraz grnego zwieracza przeyku. Nowotwr moe mie posta owrzodzenia, zmian guzowatych oraz naciekw o-zwajcych, trudnych niekiedy do odrnienia od agodnych przewe.

377

Objawy. Gwnym objawem raka przeyku jest utrudnienie poykania (dysfagia). W pocztkowym stadium choroby dysfagia jest umiarkowana i dotyczy tylko twardych ksw, a nastpnie stale narasta a do cikiego stopnia. Bl nie jest dominujc cech raka przeyku, z wyjtkiem przypadkw, w ktrych naciek nowotworowy obejmuje rwnie narzdy ssiednie. Chorzy odczuwaj ble zwykle w okolicy zamostkowej z promieniowaniem do plecw. Moe wystpowa take uczucie penoci, dawienia oraz zwracania pokarmw. Szybko nastpuje zmniejszenie masy ciaa, niedokrwisto i osabienie z powodu niedoywienia, utajonego krwawienia i toksemii nowotworowej. Rozpoznanie. Powyszy obraz kliniczny zaburze poykania, sugerujcy raka przeyku, udokumentowuj badania radiologiczne. Niezbdne jest, zwaszcza w przypadkach wczesnych lub w postaciach zwajcych, wykonanie ezofagoskopii i oligobiopsji. Rnicowanie dotyczy gwnie agodnych, piercieniowa-tych zwe przeyku, bdcych wynikiem trawiennego owrzodzenia przeyku lub achalazji przeyku. Leczenie. Jeeli wycicie nowotworowego odcinka przeyku jest moliwe, to najwaciwszym postpowaniem jest radykalne leczenie operacyjne. W bardziej zaawansowanej fazie choroby istniej wskazania do radioterapii lub chirurgicznego leczenia paliatywnego. Moliwoci leczenia objawowego s wprawdzie niewielkie, lecz zawsze naley uwanie rozpatrzy, czy w konkretnym przypadku nie bdzie to najwaciwsze postpowanie. Dieta powinna by penoenergetyczna, uboga w resztki pokarmowe, pynna lub papkowata o czstych, lecz objtociowo maych posikach. Po posikach wskazane jest przepukanie przeyku roztworem wodnym wodorowglanu sodowego lub pynami antyseptycznymi. Podajc leki naley stara si zmniejszy ble, poprawi stan oglny i psychiczny pacjenta. W tym aspekcie leki zioowe s szczeglnie warte stosowania.
Rp. Azulan lag. I D.S. yeczk w szklanki letniej wody do pukania przeyku.

Korzystne moe okaza si przyjmowanie przed posikami preparatw atropinowych i spazmolitycznych, ktre zmniejszaj dysfagi. Szczeglnie mona poleci: Scopolan (34 razy dziennie po draetce lub 13 razy dziennie czopek), Bellergot retard (2 razy dziennie po draetce), Resergot (24 razy dziennie po 1/21 draetce), Tinct. Ammi visnagae (5 razy dziennie po 510 kropli).

378

Jako leki przeciwblowe, uspokajajce lub rozkurczowe stosuje si: Tinct. Opii benzoica (2040 kropli kilka razy dziennie), Tinct. Opii simplex (1520 kropli 4 razy dziennie), ewentualnie Tinct. Chelidonii (2025 kropli 3 razy dziennie). Spord lekw poprawiajcych stan oglny i tonizujcych ukad nerwowy naley wymieni: Biostymin (l ampuka co drugi dzie dominiowo przez 3 tygodnie), Succ. Taraxaci (po 30 kropli 3 razy dziennie) oraz
Rp. Succ. Taraxaci Succ. Hyperici M.f. guttae D.S. 3 razy dziennie po 30 kropli. 30,0 10,0

Rp. Tinct. Strychni 5,0 Extr. Colae fluid. 15,0 Neospasmini 30,0 Sir. Aurantii ad 200,0 M.f. mixtura D.S. 34 razy dziennie po yeczce. Rp. Rhiz. Valerianae Rad. Inulae Fol. Rabi frutic. Fol. Melissae aa 10,0 M.f. species D.S. Odwar z yki zi na szklank, wody. Pi 4 razy dziennie po szklanki. Rp. Sir. Jodotannici phosphorici lag. I D.S. 3 razy dziennie yeczk.

W przypadku do czstej w nowotworze przeyku wzmoonej skonnoci do krwawie zaleca si stosowanie:


Rp. Intr. Hippocastani lag. I D.S. 23 razy dziennie po 1525 kropli p godziny po jedzeniu. Rp. Herb. Millefolii 100,0 Cort. Hippocastani 50,0 M.f. species D.S. szklanki naparu 3 razy dziennie.

379

UCHYKOWATOS PRZEYKU DIYERTICULOSIS OESOPHAGI

Uchyki przeyku umiejscawiaj si zwykle w czci Szyjnej na granicy garda i przeyku, na poziomie rozdwojenia tchawicy i w czci nadprzeponowej przeyku. Uchyek w czci szyjnej znany jest rwnie pod nazw uchyka Zenkera. Uchyki przeyku s niewielkie i mog nie wywoywa adnych objaww. Objawy. Jeeli uchyki s przyczyn dolegliwoci, to pacjenci na pocztku choroby skar si na sucho, drapanie w gardle i uczucie ciaa obcego po jedzeniu. W pniejszym okresie wystpuje utrudnienie poykania, niekiedy bl i zwracanie cuchncej zawartoci. Zewntrznie uchyek moe by wyczuwalny w postaci guza, ktry oprnia si przez uciskanie. Powikaniem uchykowatoci jest owrzodzenie i przebicie ciany przeyku. Rozpoznanie uchykowatoci uatwia badanie radiologiczne wykrywajce symetrycznie worek gromadzcy papk barytow. Leczenie. Nasilone objawy uchykowatoci s wskazaniem do operacji. W miernie wyraonych dolegliwociach stosuje si leki osaniajce oraz pukanie przeyku po jedzeniu.
Rp. Azulan lag. I D.S. yeczk w 1/2 szklanki letniej wody, do pukania. Rp. Linal lag. I D.S. 4 razy dziennie po 2 yeczki. Rp. Sem. Lini Fol. Althaeae Rad. Althaeae Lichenis islandici Fl. Malvae aa 10,0 M.f. species D.S. Odwar z yki stoowej zi na szklank wody. Pi 45 razy dziennie po 2 yki odwaru.

W le oprniajcym si uchyku dochodzi moe do rozwoju patogennej flory bakteryjnej. Naley wwczas oprcz czstego pukania przeyku zaleci:
Rp. Alliostabil lag. l D.S. 34 razy dziennie po 2030 kropli.

380

PRZEPUKLINA PRZEPONOWA HERNIA DIAPHRAGMATICA

Jest to stan chorobowy, w ktrym nastpuje czciowo przemieszczenie si odka powyej rozworu przeykowego. W przepuklinie przyprzeykowej wpust odka przemieszcza si do klatki piersiowej przez otwr w przeponie obok prawidowo usytuowanego poczenia przeykowo-odkowego. W drugim typie przepuklinie zelizgowej, poczenie przeykowo-odkowe jest przemieszczone powyej poziomu przepony. W przyblieniu okoo 75% przepuklin przeponowych, to przepuklina zelizgowa, 20% przepuklina przyprzeykowa i 5% to skojarzone postacie przepuklin. Wikszo przepuklin przeponowych jest pochodzenia nabytego. W rozwoju tego schorzenia wydaj si mie udzia takie czynniki, jak otyo, cia, puchlina brzuszna i inne stany patologiczne podnoszce cinienie wewntrzbrzuszne. Przepuklina przeponowa wystpuje trzykrotnie czciej u kobiet ni u mczyzn. Objawy. Ucisk w nadbrzuszu lub klatce piersiowej oraz bl s najczstsz skarg pacjentw z przepuklin przeponow. Bl moe promieniowa do dou brzucha lub do barkw, szyi i naladowa bl stenokardialny. Ponadto chorzy maj czsto czkawk, czste odbijania, rzadziej pojawiaj si nudnoci i wymioty. Dolegliwoci wywoane przepuklin przeponow nasilaj si po spoyciu posiku, zwaszcza z nastpujcym przyjciem pozycji lecej. Powikaniem przepukliny przeponowej jest trawienne zapalenie przeyku, owrzodzenie przeyku i krwawienie. Rozpoznanie przepukliny przeponowej opiera si gwnie na danych z wywiadw oraz wynikach bada radiologicznych i ezofagoskopowych. Leczenie. Pacjenci otyli przez stosowanie diety o maej wartoci energetycznej powinni uzyska prawidow mas ciaa. Posiki naley spoywa do czsto, lecz w niewielkich objtociach. Nie naley udawa si na spoczynek wczeniej ni po 3 godzinach od spoycia posiku. W przypadkach powikanych moe zaistnie konieczno leczenia operacyjnego. Jeli stwierdzi si zarzucanie zawartoci odka do przeyku i zapalenie trawienne przeyku, naley zastosowa odpowiednie leczenie (str. 371 i 372). W skpoobjawowych przepuklinach przeponowych, oprcz wprowadzenia odpowiedniej diety, dalsz popraw przynosi stosowanie preparatw uspokajajcych i rozkurczowych.
Rp. Fl. Callunae Fl. Lavandulae

aa 15,0

381

Fol. Menthae pip. 30,0 Fol. Melissae 20,0 Strob. Lupuli 10,0 M.f. species D.S. Napar z yki zi na szklank wody, rano i wieczorem. Rp. Fl. Crataegi 100,0 Fr. Coriandii 30,0 Rad. Valerianae 30,0 Herb. Hyperici 90,0 M.f. species D.S. yk zi zaparzy szklank wrztku. Pi 2 razy dziennie. Rp. Inf. Herb. Millefolii Tinct. Valerianae simpl. M.f. mixtura D.S. 3 razy dziennie po yeczce. 5,0/100,0 20,0

Rp. Sem. Lini Rad. Althaeae Fl. Callunae Fl. Lavandulae Fr. Anisi aa 20,0 M.f. species D.S. Odwar z 2 yek zi na 21/2 szklanki wody. Pi 4 razy dziennie po szklanki. Rp. Calcii bromati Tinct. Colae Neospasmini Aquae dest. Sit. Auranti M.f. mixtura D.S. 4 razy dziennie po yce. 5,0 10,0 100,0 50,0 ad 200,0

Rp. Polocaini hydrochlor. 0,3 Bismuthi carbonici 15,0 Gummi Acaciae 5,0 Tinct. Belladonnae Tinct. Chelidonii aa 2,0 Ol. Menthae pip. gtt. II Aquae dest. ad 200,0 M.f. mixtura D.S. 4 razy dziennie po 2 yeczki na p godziny przed jedzeniem.

382

Rp. Extr. Hyoscyami sic. 0,015 Calcii carbonici 0,5 Magnesii oxydati 0,2 M.f. pulvis D.t.d. No XXX D.S. 23 razy dziennie po proszku na p godziny przed posikami. Rp. Scopolan lag. I D.S. 3 razy dziennie po 12 dra. przed posikami. Rp. Bellergot lag. I D.S. 3 razy dziennie po 12 dra. przed posikami.

U osb z przepuklin rozworu przeykowego przepony do czsto wystpuje nasilenie objaww w zwizku ze wzdciami brzucha, powstajcymi wskutek wolniejszego przesuwania si zawartoci pokarmowej przez jelita i nadmiernych procesw fermentacyjnych. Poprawa warunkw trawienia zmniejsza lub usuwa wzdcia brzucha i tym samym agodzi objawy, przepukliny przeponowej. W tym celu pacjenci mog przyjmowa:
Rp. Gastrochol lag. I D.S. 23 razy dziennie po paskiej yeczce proszku rozpuszczonego w szklanki ciepej wody. Rp. Boldaloin lag. I D.S. 2 razy dziennie po 12 tabletki. Rp. Cholegran lag. I D.S. 13 razy dziennie po yeczki do herbaty z wod. Rp. Neonormacol lag. I D.S. 2 yeczki raz dziennie popijajc ciep wod, po niadaniu. Rp. Cort. Frangulae Fol. Menthae pip. Fr. Coriandri Herb. Hyperici Herb. Chelidonii

aa 20,0 30,0 aa 15,0

383

Herb. Hyperici 30,0 Fol. Rutae 10,0 M.f. species D.S. Odwar z yki zi na szklank wody. Pi 12 razy dziennie przed jedzeniem. Rp. Fr. Foeniculi Fr. Carvi aa 10,0 Fol. Menthae pip. Herb. Millefolii Rad. Taraxaci aa 20,0 M.f. species D.S. Szklanka odwaru z yki zi raz dziennie. Rp. Sylimarol lag. I D.S. 3 razy draetka dziennie.

Pacjentom otyym dodatkowo zaleca si Degrosan, podawany 12 razy dziennie w postaci odwaru z yki zi na szklank wody.
OSTRY NIEYT ODKA GASTRITIS ACUTA

Choroba ta moe by wywoana przez takie czynniki jak alkohol, leki (np. aspiryna), inne preparaty chemiczne. Ostry nieyt odka spotyka si rwnie w zatruciu pokarmowym, mocznicy, zatruciu metalami cikimi. Choroba rozpoczyna si do nagle i trwa krtko, kilkanacie godzin do kilku dni. Objawy. Utrata aknienia, niesmak w ustach, odbijania, bl gniotcy w nadbrzuszu, nudnoci, wymioty oraz czsto gorczka. W cikich przypadkach moe doj do znaczniejszych zaburze wodnoelektrolitowych. Rozpoznanie jest atwe na podstawie charakterystycznych wywiadw i badania przedmiotowego, ktrym stwierdza si wyran bolesno uciskow w doku sercowym. Leczenie. Ograniczenie dietetyczne (godwka) przez 13 dni. Podawa wtedy naley tylko pyny nie sodzone. Po tym okresie stosuje si kleiki, sucharki, ry, jednodniowe pieczywo. Nastpnie w miar ustpowania dolegliwoci diet rozszerza si stopniowo. Z lekw podaje si preparaty osaniajce, przeciwzapalne, rozkurczowe i przeciwblowe: Bismutannal (4 razy dziennie po 2 tabletki), Chelidoninum hydrochloricum (3 razy dziennie

384

po 12 tabletki), Tinct. Menthae pip. (25 kropli kilka razy dziennie), Tinct. Opii simplex (20 kropli 3 razy dziennie)
Rp. Dec. Lichenis island, 30,0/300,0 Tinct. Chelidonii 15,0 M.f. mixtura D.S. Kilka razy dziennie po yce. Rp. Intr. Hyperici Tinct. Chelidonii Tinct. Menthae pip. aa 10,0 M.f. guttae D.S. 4 razy dziennie po 20 kropli w yce wody. Rp. Tinct. Aloes Tinct. Belladonnae Tinct. Calami Tinct. Menthae pip. Intr. Hyperici aa 10,0 M.f. guttae D.S. 4 razy dziennie po 15 kropli w niewielkiej iloci wody. Rp. Tinct. Tormentillae Tinct. Rhei vinosa Tinct. Ammi visnagae M.f. guttae D.S. 4 razy dziennie po 20 kropli.

aa 10,0

Z lekw przeciwbakteryjnych i antyseptycznych podaje si:


Rp. Alliostabil lag. I D.S. 34 razy dziennie po 30 kropli. Rp. Tannosan Jag. I D.S. Wywar z yki zi w szklance wody gotowa 15 min, odstawi pod przykryciem na 10 min. Pi 3 razy dziennie po szklanki. Rp. Enteroseptol lag. I D.S. 4 razy po 2 tabl. dziennie. Rp. Alliofil lag. I D.S. 3 razy po 12 tabl. dziennie.

385

PRZEWLEKY NIEYT ODKA GASTRITIS CHRONICA

Przewleky nieyt odka jest jedn z czstszych chorb ukadu pokarmowego, lecz o niezbyt dobrze poznanej etiopatogenezie. Podkrela si, e w rozwoju przewlekego nieytu odka odgrywaj rol pewne mao wyjanione jeszcze procesy autoimmunologiczne oraz czynniki zewntrzpochodne, np. nieprawidowy ilociowo skad diety, przecienie odywkami, toksyny bakteryjne, odczyny polekowe. Wydaje si take, i wanym czynnikiem przyczynowym jest zarzucanie zawartoci dwunastnicy i ci do odka. Przewleky nieyt odka moe by jednostk samodzieln lub te towarzyszy innym stanom chorobowym, jak: wrzd odka, rak odka, niedokrwisto zoliwa, niedokrwisto z niedoboru elaza. Badanie histologiczne jest podstaw do rozrnienia trzech postaci nieytu odka: 1) przewleky powierzchniowy nieyt odka 2) przewleky zanikowy nieyt odka 3) zanik bony luzowej odka (gastric atrophy). Czynno wydzielnicza odka (kwas solny, pepsyna, czynnik wewntrzny) jest w przewlekym nieycie odka zawsze zmniejszona a do cakowitej bezkwanoci, spotykanej w trzeciej postaci zapalenia odka. Patomechanizm przewlekych nieytw odka jest zoony i nie w peni poznany, zaley od udziau takich czynnikw etiologicznych, jak zaburzenia immunologiczne, hormonalne, od wpyww substancji zewntrzpochodnych oraz od zmian struktury anatomicznoczynnociowej odka i dwunastnicy. Podkrela si rwnie istotn rol gastryny w rozwoju omawianego schorzenia. Objawy. Chorzy skar si na takie dolegliwoci w nadbrzuszu, jak pieczenie, bolesny ucisk, uczucie przepenienia, ble. Objawy te nasilaj si przewanie w krtkim czasie po przyjciu posikw. Pospolit skarg jest take zmniejszenie aknienia, osabienie, czasami nudnoci i wymioty. Przedmiotowo, oprcz bolesnoci uciskowej nadbrzusza, nie stwierdza si zwykle innych zmian. Rozpoznanie. Objawy przewlekego nieytu odka s mao swoiste. W celu postawienia waciwego rozpoznania trzeba wykona badania radiologiczne przewodu pokarmowego, gastroskopi, gastrobiopsj oraz zgbnikowanie odka po zastosowaniu maksymalnego bodca wydzielniczego (tzw. sonda m. Kaya). Rozstrzyga o rozpoznaniu wynik oligobiopsji i prby wydzielniczej odka. Leczenie. 1. Usunicie wszelkich moliwych czynnikw przyczynowych. 2. Dieta: posiki nie dranice, spoywane 56 razy dzien-

386

nie w maych porcjach. Naley zwaszcza unika potraw smaonych na tuszczu zwierzcym, potraw wzdymajcych, zimnych, gazowanych i pikantnych. Wan spraw jest przestrzeganie jak najwikszej czystoci i wieoci spoywanych potraw. Celowe jest przygotowywanie posikw pod zwikszonym cinieniem w szybkowarach. 3. Intensywne leczenie wspistniejcych schorze i zaburze, m.in. zapar stolca, podawaniem Magnesium peroxydatum plv. (po yeczce 2 razy dziennie midzy posikami) lub Semen Lini (yk nasion zala poow szklanki wrztku i po kilku godzinach bez odcedzenia nasion wypi przed snem). 4. W podstawowym leczeniu nie naley podawa w adnej postaci kwasu solnego, trzeba te unika lekw mogcych dziaa dranico na zmienion zapalnie bon luzow odka. Dlatego te lekami z wyboru w przewlekym nieycie odka s preparaty osaniajce, powlekajce, spazmolityczne, zmniejszajce odczyn zapalny. Poniewa w przewlekym nieycie odka istniej czsto zmiany czynnoci jelita cienkiego i grubego oraz ukadu ciowego, celowe jest te stosowanie lekw zioowych regulujcych te zaburzenia: Linal (4 razy dziennie po 2 yeczki), Gastrochol (yeczk proszku rozpuci w szklanki ciepej wody, pi 24 razy dziennie), Gastrogran (yeczk granulatu popi szklanki ciepej wody, przyjmowa 24 razy dziennie), Calmagina (po tabletce 3 razy dziennie p godziny przed posikami; tabletk naley rozgry i powoli popija nie sodzon wod).
Rp. Calcii carbonici 40,0 Bismuthi subnitrici 40,0 Magnesii peroxydati 20,0 M.f. pulvis D.S. 4 razy dziennie po yeczce midzy posikami. Rp. Sem. Lini 50,0 Rad. Glycyrrhizae Rad. Levistici Rad. Althaeae Fol. Menthae pip. aa 20,0 M.f. species D.S. Czubat yk zi zala 11/2 szklanki wrzcej wody, gotowa 3 min, odstawi na 5 min. Pi 3 szklanki dziennie. Rp. Polocaini hydrochlor. Bismuthi carbonici Gummi Acaciae 0,3 25,0 5,0

387

Tinct. Belladonnae Tinct. Chelidonii aa 2,0 Ol. Menthae pip. gtt. II Aquae dest. ad 200,0 M.f. mixtura D.S. 4 razy dziennie po 2 yeczki na pl godziny przed posikami. Stosowa w okresach zaostrze choroby z blami przez 23 tygodnie. Rp. Sem. Lini Rad. Glycyrrhizae Fol. Menthae pip. Fr. Foeniculi aa 15,0 M.f. species D.S. Odwar z yki stoowej zi na szklank wody. Pi 4 razy dziennie po szklance przed posikami. Rp. Sem. Sinapis albae 50,0 M.f. maceratio D.S. Maceracja z yki nasion na p szklanki wody. Pi 4 razy dziennie po 2 yeczki.

Czsto skutecznym preparatem w terapii przewlekego nieytu odka jest, Herbogastrin, ktrego dziaanie lecznicze opiera si na zoonym dziaaniu wielu skadnikw zioowych. Lek ten dziaa spazmolitycznie, przeciwzapalnie, znieczulajco, ponadto wzmaga wydzielanie sokw odkowych, nie zwikszajc stenia kwasu solnego. Herbogastrin zmniejsza ble brzucha, usuwa nudnoci, odbijanie, wzdcia. Preparat ten stosuje si dugotrwale bez wywoywania objaww niepodanych.
Rp. Herbogastrin lag. I D.S. 3 razy dziennie yeczka pynu rozcieczona 5-krotnie ciep wod, p godziny przed jedzeniem. CIOWY NIEYT ODKA GASTRITIS BILIARIS

Szczegln postaci przewlekego zapalenia bony luzowej odka jest nieyt ciowy. Jeeli u wielu osb ze zwykym przewlekym nieytem odka dolegliwoci chorobowe albo nie wystpuj w ogle, albo s miernie wyraone, to pacjenci z ciowym nieytem maj prawie zawsze do ciki zesp klinicznych objaww.

388

Przyczyn choroby jest stae, znacznego stopnia zarzucanie ci do odka. Najczstszymi stanami, ktre prowadz do powstania zarzucania ci, s pewne typy resekcji odka, poza tym cukrzyca, alkoholizm, choroby drg ciowych i prawdopodobnie u niektrych osb przebycie cholecystektomii. Oprcz istnienia zarzucania dwunastniczoodkowego patogenn rol musz odgrywa i inne czynniki, gdy nie u wszystkich osb z zarzucaniem ci rozwija si omawiana posta nieytu odka. Objawy. Stay, piekcy bl w nadbrzuszu stanowi charakterystyczn cech ciowego nieytu odka. Bl o zmiennym nasileniu, trwajcy prawie przez cay czas, wyranie zaostrza si zaraz po spoyciu niektrych posikw, zwaszcza smaonych lub tustych. Prcz tego chorzy skar si na bolesn zgag promieniujc do gry wzdu mostka oraz niekiedy na gorzkie pieczenie w jamie ustnej wywoane zwracaniem ciowej zawartoci odka. Pacjenci z ciowym nieytem odka trac aknienie i przez to chudn. Z innych objaww naley wymieni nudnoci, wymioty, wzdcia brzucha. Rozpoznanie schorzenia ustala si na podstawie wymienionych objaww klinicznych, ocenie wziernikowania odka, zgbnikowania odka, badania histopatologicznego wycinka z bony luzowej odka. Leczenie dietetyczne i farmakologiczne opiera si na podobnych zasadach jak w zwykym nieycie odka, lecz z ograniczeniem co do stosowania silniej dziaajcych lekw ciopdnych. Leki ciopdne mog bowiem nasili jeszcze bardziej objawy chorobowe. Szczeglnie naley poleci preparaty alkalizujce (u niektrych pacjentw mog okaza si jednake niecakowicie skuteczne), osaniajco-powlekajce, rozkurczowe, przeciwzapalne. Cika, nie poddajca si leczeniu farmakologicznemu posta ciowego nieytu odka wymaga postpowania zabiegowego, wykonania operacji hamujcej zarzucanie ci. Skutecznym lekiem w ciowym nieycie odka jest Gaviscon podawany 3 razy dziennie po 2 tabletki w przerwach midzy posikami. Lek ten obecnie jest jednak jeszcze trudno dostpny, dlatego te dugotrwae stosowanie preparatw zioowych wydaje si najbardziej odpowiednie.
Rp. Lichenis islandici 50,0 Fol. Melissae Anth. Chamomillae aa 25,0 M.f. species D.S. yk zi zala szklank wrztku i gotowa 2 min. Pi 35 razy dziennie po p szklanki, midzy posikami.

389

Rp. Linal lag. I D.S. yka posikami.

razy

dziennie

midzy

Rp. Sem. Lini Rad. Althaeae Lichenis island. aa 25,0 M.f. species D.S. 2 yki zi zala 2 szklankami zimnej wody. Po kilku godzinach maceracji gotowa przez 5 min. Przyjmowa 56 razy dziennie porcjami w cigu dnia. Rp. Sem. Sinapis albae 50,0 D.S. Macerowa 5 g nasion w szklance zimnej wody. Pi 4 razy dziennie po p szklanki midzy posikami. Rp. Scopolan in supp. lag. I D.S. 13 razy dziennie doodbytniczo. Rp. Amionin lag. I D.S. 3 razy dziennie po 2 dra. ZABURZENIA NEUROWEGETATYWNE CZYNNOCI ODKA GASTROPATHIA FUNCTIONALIS

czopek

Czynnociowe zaburzenia przewodu pokarmowego, w tym m.in. odka, s przynajmniej w poowie przypadkw przyczyn dolegliwoci pacjentw leczonych w poradniach gastrologicznych. W stanach tych nie wykrywa si adnych organicznych zmian, natomiast przewanie stwierdza si zakcenia rwnowagi ukadu neurowegetatywnego, a czsto te objawy neurasteniczne. Przeprowadzone badanie psychologiczne wykaza moe wielokrotnie wyraone zmiany osobowoci, jak rwnie jawne i podwiadome konflikty psychogenne, sytuacje wywoujce stresy i ich zwizek z wystpujcym zespoem objaww chorobowych. Rozpoznanie zaburze czynnociowych odka jest zadaniem trudnym i wielce odpowiedzialnym. Postawienie takiego rozpoznania musi by zwykle ostatnim etapem postpowania diagnostycznego oraz wynikiem szczegowej i niekiedy dugotrwaej obserwacji klinicznej i ambulatoryjnej. Naley pamita, e nie zawsze jest moliwe cise rozgrani-

390

czenie zmian czynnociowych od organicznych, ktre czsto w pocztkowym okresie s mao swoiste. Objawy. Wrd wielu dolegliwoci znajdujemy takie objawy oglne jak uczucie staego zmczenia, zaburzenia snu, ble gowy, upoledzenie zdolnoci do koncentracji psychicznej, stany lkowe; objawy ze strony przewodu pokarmowego, upoledzenie aknienia, zgaga, puste odbijanie, uczucie ucisku i rozpieranie w nadbrzuszu, niekiedy wymioty, ble lub za tolerancja niektrych potraw. Najczciej nie udaje si wykaza wyranego zwizku powstajcych objaww z czasem i rodzajem przyjmowanych posikw, rytmem dobowym lub zalenoci sezonow, lecz w niektrych przypadkach zesp dolegliwoci moe naladowa chorob wrzodow. Przedmiotowo mona zaobserwowa cechy stygmatyzacji neurowegetatywnej: wilgotne rce, dermografizm, przyspieszenie lub zwolnienie czynnoci serca, skurcze dodatkowe, zmienne wartoci cinienia ttniczego. Ponadto mona stwierdzi bolesno uciskow w nadbrzuszu, bbnic. Rozpoznanie. Jeszcze raz trzeba podkreli, e tylko bardzo dokadnie i sumiennie przeprowadzone badanie w warunkach szpitalnych, wykluczajce chorob organiczn, przy istnieniu okrelonej osobowoci pacjenta z wymienionym zespoem objaww, moe nasuwa wniosek o czynnociowym podou schorzenia odka. Badania radiologiczne odka i jelit, ukadu ciowego, endoskopia z wykonaniem oligobiopsji, prby wydzielnicze (sonda m. Kaya) s niezbdne. Leczenie. W diecie naley zdecydowanie unika tych potraw, ktre nasilaj dolegliwoci. Poza tym odywianie nie powinno odbiega od diety zwykej. Nawizanie waciwego kontaktu psychicznego z pacjentem, yczliwoci i zrozumienie jego dolegliwoci, usuniecie lku zwizanego z chorob, nakonienie pacjenta do zmiany trybu ycia (unikanie sytuacji konfliktowych, czynny wypoczynek, zaniechanie stosowania uywek, prawidowy sen) jest podstaw leczenia. Stosowanie lekw staje si wwczas wspomagajcym postpowaniem, przy czym odpowiednie preparaty s stosowane do dominujcych objaww. Pierwsz grup stanowi leki wpywajce na ukad nerwowy i stan psychiczny chorego: Passispasmin (po yeczce 45 razy dziennie), Nervosol (po yeczce 3 razy dziennie), Neospasmin (po yeczce 45 razy dziennie), a take niektre syntetyczne (np. Elenium, Oxazepam), jak te ponisze zestawienia recepturowe:
Rp. Infl. Crataegi Fr. Coriandri Rad. Valerianae Herb. Hyperici 80,0 25,0 35,0 60,0

391

M.f. species D.S. Napar z yki zi na szklank wody. Pi 12 razy dziennie. Rp. Tinct. Colae 20,0 Tinct. Valerianae 10,0 Tinct. Crataegi 15,0 Tinct. Strychni 5,0 M.f. guttae D.S. 23 razy dziennie po 30 kropli, zwaszcza w przypadkach uczucia staego znuenia. Rp. Tinct. Colae Tinct. Adonidis vern. titr. Tinct. Convallariae M.f. guttae D.S. 23 razy dziennie po 25 kropli. 20,0 8,0 5,0

Rp. Luminali Natrii 0,25 Intr. Hyperici 50,0 Neospasmini ad 200,0 M.f. mixtura D.S. 3 razy dziennie po 2 yeczki. Rp. Tinct. Colae Natrii bromati Neospasmini Aquae dest. Sir. Aurantii M.f. mixtura D.S. 3 razy dziennie po yce. Rp. Lupulini Kalii bromati M.f. pulvis D.f.d. No XXX D.S. 13 razy dziennie po proszku. 20,0 8,0 90,0 50,0 ad 200,0

0,5 0,2

Rp. Nervogran lag. l D.S. 3 razy dziennie po yce, popi szklanki osodzonej, ciepej wody.

Drug grup stanowi leki, ktre podaje si w zespole objaww naladujcych chorob wrzodow: Castro (po 2 tabletki 4 razy dziennie midzy posikami), Gastrin (po 2 tabletki 3 razy dziennie midzy posikami), Scopolan (po tabletce

392

3 razy dziennie przed jedzeniem), Tinct. Belladonnae (510 kropli 3 razy dziennie przed posikami) oraz nastpujce zestawienia recepturowe:
Rp. Alusali 60,0 Calcii carbon. 40,0 Magnesii oxydati 15,0 M.f. pulvis D.S. yeczka proszku w 1/3 szklanki pynu, 4 razy dziennie midzy posikami. Rp. Bismuthi subnitr. Magnesii oxydati aa 20,0 Rhiz. Rhei plv. 10,0 Extr. Belladonnae siec. 0,5 M.f. pulvis D.S. 4 razy dziennie po yeczce w niewielkiej iloci pynu midzy posikami. Rp. Rad. Althaeae Rad. Glycyrrhizae aa 40,0 Fl. Lavandulae Fl. Melissae aa 20,0 M.f. species D.S. Odwar z yki zi na szklank wody. Pi 23 razy dziennie. Rp. Herb. Chelidonii Fol. Melissae Fol. Menthae pip. aa 20,0 Sem. Lini 60,0 M.f. species D.S. 3 razy dziennie po szklance odwaru z yki zi na 11/2 szklanki wody. Rp. Rad. Symphyti plv. 20,0 Sem. Lini tot. 80,0 M.f. species D.S. yk zi zala szklank wrztku i nie odcedzajc pi 2 razy dziennie po szklance. Rp. Tinct. amara Tinct. Aloes Tinct. Valerianae Tinct. Ghelidonii Tinct. Menthae pip. M.f. guttae D.S. 4 razy dziennie po 30 kropli.

aa 10,0

393

W trzeciej grupie znajduj si leki stosowane w dominujcym zespole dyspeptycznym:


Rp. Lichenis island. Fol. Melissae Anth. Chamomillae aa 20,0 M.f. species D.S. yk zi zala szklank wrztku i gotowa przez 2 min. Pi 3 razy dziennie po szklance, zwaszcza przy wystpujcych nudnociach. Rp. Tinct. Belladonnae Tinct. Menthae pip. Intr. Hypeiici Intr. Valerianae aa 10,0 M.f. guttae D.S. 3 razy dziennie po 30 kropli po jedzeniu, przy wystpowaniu mdoci. Rp. Herb. Thymi Herb. Polygoni avic. Fol. Melissae Rad. Archangelicae Rad. Gentianae aa 20,0 M.f. species D.S. Odwar z yki zi na szklank wody. Pi 23 razy dziennie na godzin przed posikami. Dziaa korzystnie, gdy wystpuj nudnoci i wymioty. Rp. Tinct. Tormentillae 10,0 Tinct. Gentianae 20,0 Extr. Thjmi fluid. 10,0 M.f. guttae D.S. 3 razy dziennie po 30 kropli na godzin przed posikiem w przypadku mdoci i wymiotw. Rp. Intr. Hyperici Tinct. Valerianae Intr. Nymphaeae aa 20,0 Extr. Condurango fluid. 5,0 M.f. guttae D.S. 34 razy dziennie po 30 kropli po

jedzeniu przy pustym odbijaniu.


Rp. Herb. Meliloti Herb. Anserinae Rhiz. Calami

394

Fol. Menthae pip. aa 30,0 D.S. yk zi zala szklank wrztku i gotowa ok.-. 2 min. Pi 2 razy dziennie po p szklanki po jedzeniu przy pustym odbijaniu. Rp. Fol. Menthae pip. 20,0 Fruct. Foeniculi 10,0 Rad. Valerianae 10,0 M.f. species D.S. 3 razy dziennie po szklance naparu po jedzeniu, gdy nastpuje rozdcie brzucha. Rp. Tinct. Arnicae 15,0 Tinct. Calami Tinct. Menthae pip. Tinct. Valerianae aether. aa 10,0 D.S. 3 razy dziennie po 20 kropli po jedzeniu, aby spowodowa zmniejszenie wzdcia brzucha. Rp. Boldaloin lag. I D.S. 2 razy dziennie po 12 dra.

Czwart grup lekw stosuje si przy blach nadbrzusza, uczuciu rozpierania i ucisku w nadbrzuszu: Bellergot (12 draetki 3 razy dziennie przed posikami), Galmagina (po tabletce 3 razy dziennie przed posikiem), Gastrochol (po yce w szklanki ciepej wody 4 razy dziennie po posikach), Cholegran (po yeczki 3 razy dziennie po posikach), Succ. Hyperici (po 30 kropli 3 razy dziennie po posikach), Chelidonini hydrochlor. (12 tabletki 3 razy dziennie po posikach), Succ. Taraxaci (3040 kropli 4 razy dziennie po jedzeniu), Terpichol (po kapsuce 2 razy dziennie po jedzeniu) oraz nastpujce zestawienia recepturowe:
Rp. Fol. Menthae pip. 100,0 Rad. Valerianae 30,0 Fol. Salviae 20,0 Anth. Chamomillae 40,0 M.f. species D.S. Napar z yki zi na szklank wody. Pi 4 razy dziennie po p szklanki. Rp. Sem. Lini Sem. Foenugraeci

395

Rad. Althaeae Rad. Gentianae aa 20,0 M.f. species D.S. Napar z yki zi na szklank wody. Pi 4 razy dziennie po p szklanki. Rp. Tinct. Chelidonii Tinct. Ammi visnagae Tinct. Menthae pip. Intr. Hyperici aa 10,0 M.f. guttae D.S. 4 razy dziennie po 30 kropli w niewielkiej iloci pynu. Rp. Polocaini hydrochlor. 0,3 Tinct. Belladonnae Tinct. Chelidonii aa 2,0 Ol. Menthae pip. gtt. III Aquae dest. ad 200,0 D.S. 4 razy dziennie po yeczce przed posikami. RAK ODKA CARCINOMA VENTRICULI

Rak odka jest jednym z czciej wystpujcych nowotworw przewodu pokarmowego rozwijajcym si midzy 40 a 70 rokiem ycia, w przyblieniu dwa razy czciej u mczyzn ni u kobiet. Wiele czynnikw uwaane jest za istotne z etiologicznego punktu widzenia, lecz aden z nich nie moe by przyjty bez wtpliwoci. Oprcz wrodzonej predyspozycji, wymienia si nieyt zanikowy odka, gruczolaki i owrzodzenie trawienne (?) jako stany, z ktrych moe rozwin si rak odka. Makroskopowo rak odka przedstawia si w postaci naciekowej, owrzodzenia lub guza polipowatego. Rozprzestrzenianie si tego nowotworu nastpuje przez naciekanie tkanek otaczajcych i tworzenie przerzutw przez ukad limfatyczny i krwionony do puc, wtroby, koci, skry i ukadu nerwowego. Objawy. Pocztkowe objawy s nike, mao swoiste i rzadko w tym okresie nasuwaj myl o istnieniu tak gronej choroby. Przy tej nieswoistoci objaww wczesna diagnostyka raka odka jest bardzo trudna. W dalszym przebiegu choroby pojawia si bl w nadbrzuszu, utrata aknienia, zmniejszenie masy ciaa, oznaki niedokrwistoci, nudnoci, wymioty. Ble w raku odka naladuj niekiedy ble wy-

396

stepujce we wrzodzie trawiennym. Biegunka jest rzadkim objawem w raku odka, nieczsto rwnie pojawia si zakrzepowe zapalenie y, kaszel, czkawka lub zapalenie opucnej. Przedmiotowo w pierwszych stadiach choroby nie zauwaa si adnych zmian, pniej mona stwierdzi guz w nadbrzuszu, bolesno uciskow, wodobrzusze, niedokrwisto, objawy przerzutw do innych narzdw. Krwawienie z przewodu pokarmowego moe by jawne lub tylko wykrywalne prb benzydynow. Rozpoznanie. Wczesna diagnostyka raka odka na podstawie wywiadw i badania przedmiotowego jest niemoliwa, dlatego te przy najmniejszej wtpliwoci naley szybko uzyska wynik badania radiologicznego, endoskopowego, ocen kwanoci soku odkowego i wykona prb na obecno, krwi utajonej w stolcu. Rozpoznanie zaawansowanej postaci raka odka nie przedstawia wikszych trudnoci, lecz zwykle jest ono ju wtedy spnione. Leczenie. Mimo ostatecznych zych wynikw leczenia chirurgicznego, po ustaleniu rozpoznania pacjenci powinni mie jak najszybciej wykonany zabieg. Pniej pozostaje tylko moliwo leczenia paliatywnego (usunicie niedronoci) i objawowego. Diet dostosowuje si do aktualnego stanu oglnego i miejscowego pacjenta. W leczeniu objawowym stosuje si przede wszystkim leki przeciwblowe i spazmolityczne: Chelidonini hydrochlor. (po 2 tabletki 3 razy dziennie po jedzeniu), Tinct. Opii simplex (1520 kropli 4 razy dziennie), Tinct. Opii benzoica (2040 kropli 3 razy dziennie), Spasticol (po czopku 13 razy dziennie doodbytniczo) oraz nastpujce leki recepturowe:
Rp. Tinct. Chelidonii Tinct. Ammi visnagae aa 15,0 M.f. guttae D.S. 2025 kropli 4 razy dziennie. Rp. Tinct. Valerianae Tinct. Menthae pip. aa 15,0 Tinct. Chelidonii 20,0 Intr. Hyperici 10,0 M.f. guttae D.S. 30 kropli w szklanki wody 24 razy dziennie. Rp. Tinct. Chelidonii Tinct. Arnicae Tinct. Menthae pip.

aa 10,0

397

M.f. guttae D.S. 3 razy dziennie po 20 kropli. Rp. Intr. Hyperici Tinct. Belladonnae Tinct. Menthae pip. Tinct. Arnicae aa 10,0 M.f. guttae D.S. 3 razy dziennie po 30 kropli po jedzeniu. Rp. Extr. Belladonnae siec. 0,015 Codeini phosphor. Luminali aa 0,02 Papaverini hydrochlor. 0,04 M.f. pulvis D.t.d. No XX S. 23 razy dziennie po proszku. Stosuje si rwnie leki osaniajce. Rp. Gelatum Aluminii phosphorici lag. I D.S. 4 razy dziennie po yeczce stoowej midzy posikami. Rp. Magnesii carbonici 0,4 Anaethesini 0,25 Extr. Belladonnae siec. 0,015 M.f. pulvis D.t.d. No XX S. 4 razy dziennie po proszku midzy posikami. Rp. Sem. Lini Rad. Althaeae Lichenis island. Fl. Verbasci aa 20,0 M.f. species D.S. 2 yki zi zala 2 szklankami zimnej wody, macerowa 10 godzin i gotowa 10 minut. Pi 45 razy dziennie po 12 yki.

W zaburzeniach dyspeptycznych (nudnoci, wymioty) zaleca si nastpujce mieszanki zioowe:


Rp. Lichenis island. Fol. Melissae Anth. Chamomillae

zgaga,

odbijanie,

aa 20,0

398

M.f. species D.S. yk zi na szklank wrztku, gotowa przez 2 minuty, odstawi na 10 min. Pi 2 razy dziennie po szklance.

W przypadkach zgagi zaleca si:


Rp. Rad. Althaeae pulv. Rad. Symphyti pulv. aa 50,0 M.f. pulvis D.S. yeczk proszku w szklanki ciepej wody.

W przypadkach wymiotw zaleca si:


Rp. Rad. Valerianae Rad. Glycyrrhizae Anth. Chamomillae aa 20,0 Rad. Levistici 10,0 Fol. Menthae pip. 40,0 M.f. species D.S. yk zi na szklank wrztku. Po gotowaniu przez 2 min odstawi na 10 min. Pi 2 razy dziennie po szklance. W przypadku odbijania zaleca si: Rp. Intr. Hyperici Tinct. Valerianae Intr. Nymphaeae aa 20,0 Extr. Condurango fluid. 5,0 M.f. guttae D.S. 4 razy dziennie po 30 kropli po jedzeniu.

W zaburzeniach snu mona poleci: Bellergot retard (draetk przed snem), Passispasmin (yk przed snem), Fructus Anethi (10 g owocw zagotowa w szklance wina, wypi przed snem), jak rwnie:
Rp. Chlorali hydrati Aquae dest. aa 10,0 Ol. Menthae pip. gtt. II Sir. Althaeae Neospasmini aa 90,0 M.f. mixtura D.S. 2 yki stoowe mieszanki wla do szklanki odwaru z kwiatu lipowego (Inflor. Tiliae) i wypi przed snem.

399

Rp. Fl. Calendulae Rhiz. Valerianae aa 20,0 Strobili Lupali 50,0 M.f. species D.S. Szklanka naparu z yki zi przed snem.

Tonizujco i wzmacniajco korzystnie dziaaj nastpujce zestawienia recepturowe:


Rp. Extr. Strychni siec. Extr. Colae sicc. Rad. Glycyrrhizae plv. Extr. Gentianae spis. q. s, M.f. pilulae D. No XXX S. Po piguce 3 razy dziennie. Rp. Tinct. Strychni Extr. Colae fluid. Neospasmini Sir. Aurantii M.f. mixtura D.S. 3 razy dziennie po yeczce. 0,45 6,0 3,0

10,0 15,0 50,0 ad 200,0

W krwawieniach z przewodu pokarmowego w przebiegu choroby nowotworowej odka warto zastosowa:


Rp. Rutisol lag. I D.S. 3050 kropli w kieliszku wody, 23 razy dziennie przez 5 dni w tygodniu. Rp. Fl. Hippocastani Cort. Hippocastani aa 25,0 Fr. Rosae Herb. Violae tricol. aa 20,0 M.f. species D.S. Napar z yki zi na 2 szklanki wody wrzcej. Pi porcjami kilka razy dziennie, godzin po posiku. WRZD TRAWIENNY ODKA I DWUNASTNICY ULCUS PEPTICUM YENTRICULI ET DUODENI

Wrzd trawienny jest schorzeniem bardzo powszechnym, nie tylko w aspekcie chorb przewodu pokarmowego, lecz

400

take caej patologii ludzkiej. Niektre statystyki podaj, e 10% populacji cierpi na t chorob, przy czym mczyni choruj czciej ni kobiety. Wrzd dwunastnicy wystpuje kilkakrotnie czciej ni wrzd odka. Ze wzgldu na etiopatogenez wrzd odka i wrzd dwunastnicy to dwie odrbne choroby. Obecnie prby wyjaniania mechanizmw powstawania wrzodu trawiennego opieraj si na koncepcji tzw. barier bony luzowej odka i na wynikajcej z tego teorii przeciekowo-trawiennej. We wrzodzie odka, wskutek zmian zapalno-zanikowych i innych czynnikw, dochodzi do zmniejszenia czynnoci wydzielniczej i upoledzenia bariery elektrolitowej bony luzowej odka. Uszkodzenie bariery elektrolitowej powoduje zwrotne wchanianie i przenikanie do krwi uprzednio wydzielanych do wiata odka jonw wodorowych. Stan taki jest przyczyn zwikszenia przepuszczalnoci kapilar i obrzku bony luzowej odka oraz pobudzenia wydzielania pepsyny w obrbie bony luzowej, co w kocu doprowadza, przez pocztkowe tworzenie si naderek, do rozwoju wrzodu trawiennego odka. We wrzodzie dwunastnicy, wskutek pobudzenia nerwowej lub hormonalnej fazy wydzielania odkowego, dochodzi do zwikszenia liczby komrek okadzinowych i kwanoci soku, lecz jednoczenie zjawiska te prowadz do wzmoenia sprawnoci bariery luzwkowej odka. Sok odkowy o duej zawartoci kwasu solnego i pepsyny, nie ulegajc procesom reabsorpcyjnym, dostaje si do dwunastnicy i tu wywouje zmiany zapalno-zanikowe, wzmoone przenikanie kwasu solnego przez uszkodzon bon luzow dwunastnicy i ostatecznie rozwj przewlekego wrzodu trawiennego. Objawy. Wrzd dwunastnicy. Szczegln cech choroby wrzodowej dwunastnicy jest przewleky przebieg z okresowymi zaostrzeniami. Najbardziej charakterystycznym objawem jest bl w nadbrzuszu godowy, pojawiajcy si po 1,52 h po posiku i ustpujcy do szybko po zjedzeniu lub zayciu lekw alkalizujcych. Niekiedy szczeglnie silne s ble w porze nocnej okoo 24 godziny nad ranem. Stan oglny pacjentw, jeeli choroba ma przebieg niepowikany, jest dobry, pacjenci maj prawidowe aknienie, a czasami nawet wzmoone, masa ciaa nie ulega wikszym zmianom. Nudnoci i wymioty wystpuj rzadko. We wrzodzie umiejscowionym pozaopuszkowo objawy s mniej typowe, mog przypomina schorzenie drg ciowych, czciej te daj powikania w postaci krwotoku lub niedronoci. Wrzd umiejscowiony w kanale odwiernika moe spowodowa dolegliwoci jak wrzd umiejscowiony w innej czci odka lub w opuszce dwunastnicy. Wrzd odka. Objawy podmiotowe s mniej typowe ni

401

we wrzodzie dwunastnicy, chocia skonno do nawrotw i przewlekoci choroby jest podobna. Wystpujcy bl w nadbrzuszu nie jest zwykym blem godowym. Przyjcie posiku tylko u niektrych osb zmniejsza dolegliwoci, czciej posiki mog nasila ble i powodowa wzdcia, nudnoci i wymioty. Chorzy z wrzodem odka trac zwykle aknienie i zmniejsza si ich masa. Badaniem przedmiotowym we wrzodzie odka lub dwunastnicy nie stwierdza si patognomicznych objaww. Rozpoznanie. Przy wystpowaniu typowych objaww rozpoznanie choroby wrzodowej nie jest trudne, lecz zawsze wymaga radiologicznego potwierdzenia. W wypadkach trudnych lub diagnostycznie wtpliwych naley wykona badanie endoskopowe z oligobiopsj, majc na uwadze przede wszystkim rnicowanie z procesem nowotworowym. Cenn wskazwk w ustaleniu rozpoznania jest okrelenie czynnoci wydzielniczej odka, stosujc maksymalny bodziec (sonda m. Kaya). Leczenie. Przystpujc do leczenia zachowawczego choroby wrzodowej naley choremu zaleci: zaprzestanie palenia papierosw, sanacj jamy ustnej i uzupenienie brakujcego uzbienia, uregulowanie trybu ycia z prawidowym przestrzeganiem okresu pracy, wypoczynku i snu. Dieta. W czasie zaostrze choroby ograniczenia dietetyczne wydaj si bardziej celowe ni w pozostaych okresach i polegaj na spoywaniu posikw ppynnych, atwo strawnych, z wykluczeniem potraw smaonych, tustych, wzdymajcych. Oglnie za biorc, podstaw leenia dietetycznego w chorobie wrzodowej naley oprze na przyjmowaniu czstych i penoenergetycznych posikw co 3 h, osigajc tym buforowanie kwanej zawartoci soku odkowego. Wyczeniu lub ograniczeniu podlegaj takie potrawy i uywki, jak kawa, alkohol, mocna herbata, ros, bulion, ciasto, mid, dem, przyprawy do zup, tuszcz podgrzewany, jarzyny wzdymajce. Natomiast korzystnie dziaa mog: malanka, mleko, kefir, potrawy mleczne, wiee maso, twarg, ser biay, jaja gotowane na mikko. Leczenie farmakologiczne obejmuje podawanie lekw neutralizujcych kwas solny, przeciwzapalnych, osaniajcych bon luzow, antycholinergicznych i przeciwblowych. Zasadnicz rnic w postpowaniu leczniczym midzy wrzodem odka i wrzodem dwunastnicy jest niepodawanie w przypadku wrzodu odka lekw antycholinergicznych, aby nie utrudnia oprniania si odka. Zapisujc choremu preparaty neutralizujce i osaniajce naley wiedzie, e najszybsze dziaanie alkalizujce ma Natrium bicarbonicum, a najdusze preparaty wapnia (np. Calcium carbonicum). Leki te wchaniaj si do dobrze ze

402

wiata przewodu pokarmowego, a wic nie powinny by stosowane przez duszy czas, gdy mog wywoa tzw. zesp alkaliczny Burnetta. Natomiast preparaty glinu (Aluminium phosphoricum) i magnezu (Magnesium carbonicum, oxydatum, peroxydatum) wchaniaj si nieznacznie i chocia alkalizuj sabiej, mog by przyjmowane dugotrwale. Naley take bardziej poleca pynn lub papkowat posta leku ni w tabletkach. W chorobie wrzodowej leki podaje si z du czstotliwoci i dlatego te wydaje si, e umiejtne kojarzenie preparatw chemicznych z lekami rolinnymi, a nie stosowanie tylko jednych lub drugich, moe przynie lepsze wyniki leczenia. Rwnie poprzez wprowadzenie lekw zioowych uzyskuje si atwiejsz i swobodniejsz modyfikacje leczenia w tej, tak przecie przewlekej, chorobie. Ponadto istnieje umotywowane przekonanie, e niektre leki rolinne s zdecydowanie korzystniejsze od lekw syntetycznych, choby tylko wymieni preparaty belladonny czy wycigi z lukrecji. Spord licznych lekw stosowanych w chorobie wrzodowej, przy braku zdecydowanych dowodw przewagi jednego nad drugim, naley indywidualnie dobiera lek majc na uwadze nie tylko zasadnicze cechy preparatu, jego dziaanie niepodane, lecz take takie czynniki jak cen, waciwoci smakowe, poza tym tryb ycia pacjenta (konieczno przyjmowania leku w rnych warunkach) oraz stan psychiczny chorego. Alusal plv. (po yeczce proszku 5 razy dziennie midzy posikami). Magnesium oxydatum (po yeczki proszku 24 razy dziennie). Linal (po 12 yeczki 46 razy dziennie midzy posikami). Castro (12 tabl. 4 razy dziennie midzy posikami). Gastrin (12 tabl. 4 razy dziennie midzy posikami). Poleca si, zwaszcza w czasie blu nocnego, zay 2 tabletki, popijajc niewielk iloci pynu. Gastrochol (yeczk proszku w szklanki wody 4 razy dziennie). Stosowa po opanowaniu ostrego okresu choroby, zwaszcza przy wspistnieniu schorze drg ciowych, stanw zapalnych odka i jelit, w zaparciach. Gastrogran (yeczk granulatu w szklanki wody 3 razy dziennie midzy posikami, zwaszcza w leczeniu wrzodu odka). Ulventrol (po 2 dra. 3 razy dziennie midzy posikami, w chorobie wrzodowej odka). Uldenol (po 2 dra. 3 razy dziennie midzy posikami, we wrzodzie dwunastnicy).

403

Scopolan (po 12 dra. 34 razy dziennie, p godziny przed posikami). Bellergot (po draetce 3 razy dziennie przed posikami). Bellergot retard (po draetce co 12 h). Semen Lini (maceracja z yki nasion na szklank wody, pi 45 razy dziennie midzy posikami po szklanki; do kadej porcji doda 510 kropli nalewki mitowej. Semen Sinapis albae (maceracja z 5 g nasion na szklank wody; pi 4 razy dziennie po p szklanki midzy posikami oraz przyjmowa rwnoczenie Calcium carbonicum 4 razy dziennie po yeczce). Fructus Myrtilli (odwar z 10 g owocw na szklank wody; pi dwa razy dziennie po szklanki w przypadku wspistniejcych biegunek). Fructus Petroselini (napar z 5 g owocw na szklank wody; pi 2 razy dziennie, przy skojarzonym leczeniu wrzodu odka). Folium Althaeae (maceracja z yki zi na szklank wody; pi 23 razy dziennie, przy rwnoczesnym przyjmowaniu innych lekw alkalizujcych). Tinctura Aloes (po 5 kropli 3 razy dziennie po posikach). Stosuje si w chorobie wrzodowej odka, przy nasileniu objaww dyspeptycznych. Tinctura Arnicae (po 5 kropli w kieliszku wody 34 razy dziennie). Dziaa rozkurczowo, cigajco i antyseptycznie. Tinctura Chelidonii (po 35 kropli 4 razy dziennie przed jedzeniem). Stosuje si w nasilonych blach przy wspistnieniu schorze ukadu ciowego. Tinctura Belladonnae (po 10 kropli co 46 h, zwikszajc codzienn dawk o 3 krople, a do pojawienia si pierwszych objaww niepodanych; tak ustalon dawk naley stosowa przez 34 tygodnie w chorobie wrzodowej dwunastnicy). Mona rwnie stosowa inne syntetyczne preparaty antycholinergiczne, jak Spasmophen, Vegantin, Neopepulsan, No-Spa. Leki te jednak nie maj przewagi w dziaaniu farmakologicznym nad przetworami z belladonny. Biostymina ampuk dominiowo co drugi dzie przez 3 tygodnie. Stosowa jako uzupenienie terapii we wrzodzie odka.
Rp. Sem. Lini 50,0 Herb. Chelidonii Fol. Melissae Fol. Menthae pip. Rad. Valerianae aa 20,0 M.f. species D.S. Napar z yki zi na szklank wody, pi 5 razy dziennie po 2 yki stoowe.

404

Rp. Sem. Lini Rad. Althaeae Lichenis island. aa 25,0 M.f. species D.S. 2 yki zi zala 2 szklankami zimnej wody. Po kilku godzinach maceracji gotowa przez 5 minut. Przyjmowa 56 razy porcjami w cigu dnia. Rp. Lichenis island. Sem. Lini Herb. Millefolii Fol. Urticae aa 20,0 M.f. species D.S. 4 razy dziennie po p szklanki odwaru. Rp. Extr. Condurango fluid. Tinct. Chelidonii aa 50,0 M.f. mixtura D.S. 34 razy dziennie po yce w p szklanki wody na p godziny przed posikami. Rp. Bismuthi subnitrici 80,0 Calcii carbonici 80,0 Magnesii oxydati 10,0 M.f. pulvis D.S. Po yeczce proszku rozmieszanego w szklanki wody, godzin po kadym posiku. Rp. Alusali 80,0 Calcii carbonici 40,0 Magnesii oxydati 15,0 M.f. pulvis D.S. Po yeczce proszku w maej iloci pynu 5 razy dziennie midzy posikami. Rp. Extr. Glycyrrhizae depurati 0,2 Massae pilul. q.s. M.f. pilulae D. No XX S. 45 razy dziennie po piguce, godzin po posikach, zwaszcza we wrzodzie odka.

405

Z zagranicznych lekw bdcych oczyszczonymi preparatami pochodnymi lukrecji naley wymieni Caved-S, Duogasstron, Biogastron. Liczne prace kliniczne potwierdziy przydatno tych lekw w procesie gojenia si, zwaszcza wrzodu odka. W oczekiwaniu na polski oczyszczony preparat lukrecji mona poleci zestawienia recepturowe zawierajce w swym skadzie lukrecj.
Rp. Rad. Glycyrrhizae plv. 0,2 Bismuthi subcarbonici 0,25 Magnesii carbonici 0,15 Rhiz. Calami Cort. Frangulae aa 0,05 M.f. pulvis D.t.d. No XXX S. 4 razy dziennie po proszku midzy posikami. Rp. Fol. Althaeae Rad. Althaeae Rad. Glycyrrhizae Rad. Symphyti a 20,0 Herb. Chelidonii 10,0 M.f. species D.S. Odwar z yki zi na szklank wody. Pi 23 razy dziennie szklank odwaru. Rp. Rad. Symphyti plv. 20,0 Rad. Hydrolapathi plv. 60,0 Rad. Glycyrrhizae plv. 30,0 M.f. pulvis D.S. 3 razy dziennie po 2 yeczki proszku w szklance wody.

Znaczne nadzieje w leczeniu choroby wrzodowej wie si obecnie z pracami dotyczcymi zastosowania prostaglandyn i substancji blokujcych receptory histaminowe typu H2. Praktyczne znaczenie z grupy substancji blokujcych receptory histaminowe znalaza cymetydyna (Cimetex, Tagamet). Lek ten, blokujc w bonie luzowej odka receptory typu H2, powoduje znaczne zahamowanie podstawowego wydzielania kwasu solnego i wydzielania stymulowanego pokarmem lub zwizkami chemicznymi. Zmniejszenie aktywnoci trawiennej soku odkowego jest zasadniczym czynnikiem przyczyniajcym si do bardzo szybkiego gojenia si wrzodw odka i wrzodw dwunastnicy. Cymetydyn podaje si 3 razy dziennie po 400 mg

406

i czwarty raz przed snem 800 mg. Po 6-tygodniowym okresie leczenia cymetydyn uzyskuje si wygojenie owrzodzenia u 8090% pacjentw. Po zaprzestaniu podawania cymetydyny moe nastpi jednak nawrt choroby wrzodowej. Obecnie nie jest jeszcze wyjaniona sprawa czy suszne i moliwe (ewentualnie niepodane) bdzie dugotrwae profilaktyczne podawanie cymetydyny. Mona przypuszcza, e jeeli nawet stosowanie cymetydyny w okresie istnienia czynnej niszy wrzodowej zostanie powszechnie zaakceptowane, to po ustpieniu ostrej fazy choroby nadal pierwszestwo bd miay sposoby i formy leczenia powyej omwione w niniejszym rozdziale.
KRWAWIENIA Z PRZEYKU, ODKA I DWUNASTNICY HAEMORRHAGIA E TRACTU DIGESTIYO

Krwawienia z grnego odcinka przewodu pokarmowego zdarzaj si z rn czstoci w przebiegu takich schorze, jak wrzd dwunastnicy, rak odka, rak przeyku, wrzd trawienny przeyku, przepuklina rozworu przeykowego przepony, ylaki przeyku. Najczstsz, bezporedni przyczyn wystpienia krwawienia jest uszkodzenie naczy krwiononych wskutek aktywnoci trawiennej soku odkowego lub wskutek zniszczenia tkank nowotworow. Nasilenie krwawienia jest zmienne, od przewlekego, utajonego, jak to czsto zdarza si w chorobie nowotworowej, do bardzo masywnego krwotoku w przypadku pknicia ylakw przeyku. -Oczywicie krwawienie znaczniejszego stopnia lub krwotok wymaga w wikszoci przypadkw doranej pomocy zabiegowej. W pozostaych przypadkach krwawienia z przewodu pokarmowego stosuje si postpowanie zachowawcze. Podstawow, wspczesn metod rozpoznawania i lokalizowania krwawienia jest wziernikowanie grnego odcinka przewodu pokarmowego, za pomoc gitkich fiberoskopw (ezofago-gastro-duodenoskopia). Leczenie zachowawcze. Nie dysponujemy dotychczas wartociowymi lekami pochodzenia syntetycznego w terapii krwawie z przewodu pokarmowego. Jedynie cymetydyn poprzez zmniejszenie siy trawicej soku odkowego moe by bardzo skuteczna w niektrych rodzajach krwawie. Znacznie wiksz moliwo zahamowania krwawienia maj leki zioowe, w ktrych wykorzystuje si ich dziaanie osaniajce i przeciwzapalne lub te swoicie przeciwkrwotoczne. Z lekw osaniajcych i przeciwzapalnych stosuje si:

407

Rp. Lichenis island. Sem. Lini Herb. Millefolii aa 25,0 M.f. species D.S. 4 razy dziennie po p szklanki odwaru. Rp. Sem. Lini 100,0 D.S. Odwar z yki nasion na szklank wody. Pi 4 razy dziennie po p szklanki. Rp. Linal lag. I D.S. 4 razy dziennie po yce. Rp. Sem. Sinapis albae 50,0 D.S. Macerowa 5 g nasion w szklance zimnej wody. Pi 4 razy dziennie po p szklanki midzy posikami, przyjmujc rwnie 4 razy yeczk Calcium carbonicum.

Z lekw dziaajcych hernostatycznie mona stosowa:


Rp. Intr. Hippotastani 30,0 D.S. 2030 kropli w maej iloci wody 3 razy dziennie. Rp. Herb. Millefolii 100,0 Cort. Hippocastani 30,0 M.f. species D.S. szklanki naparu 3 razy dziennie. Rp. Venescin lag. I D.S. 3 razy dziennie 12 dra. Rp. Rutisol lag. I D.S. 6 razy dziennie po 4060 kropli przez 3 dni, nastpnie 3 razy dziennie po 10 kropi.

408

BIEGUNKI DIARRHOEAE

Biegunka jest to zaburzenie czynnoci przewodu pokarmowego, w ktrym dochodzi do czstego wydalania pynnego lub ppynnego stolca. Najistotniejsz rzecz jest wygld i konsystencja kau, gdy oddawanie w duej iloci prawidowo uformowanych stolcw jest spraw bez znaczenia, nie wymagajc leczenia. Biegunki mona podzieli na ostre oraz przewlekle.
Biegunka ostra

Biegunka ostra ma najczciej etiologi bakteryjn. Charakteryzuje si nagym pocztkiem przewanie po bdzie dietetycznym, jest gwatowna, ale trwa zazwyczaj krtko. Moe by rwnie wywoana dugotrwaym leczeniem antybiotykami, czynnikami emocjonalnymi, alergi oraz rzadziej wonic. W tych przypadkach, w ktrych nie udaje si stwierdzi ta bakteryjnego, mwi si o zatruciu pokarmowym lub ostrym nieycie jelit. Wrd objaww klinicznych wystpuj, oprcz biegunki, rwnie ble brzucha, wymioty, niejednokrotnie wysoka temperatura oraz objawy oglnego rozbicia. Najwiksze niebezpieczestwo ostrych biegunek ley w moliwoci szybkiego odwodnienia z utrat elektrolitw, co w konsekwencji moe wywoa objawy wstrzsu, zwaszcza u niemowlt, osb starych i wyniszczonych. W kadym przypadku przeduania si ostrej biegunki naley dokadnie zebra wywiad epidemiologiczny oraz wykona badanie bakteriologiczne kau. W leczeniu ostrych biegunek istotne znaczenie ma bezwzgldne leenie w ku, spokj oraz godwka lub cisa dieta z dostateczn iloci pynw dla uzupeniania ich ubytku. W przypadku stwierdzenia etiologii bakteryjnej stosuje si leczenie antybiotykami. W leczeniu ostrych biegunek lekarz dysponuje rwnie wieloma lekami pochodzenia rolinnego. Wymieni naley midzy innymi: Cortex Quercus kor dbow Rhizoma Tormentillae kcze piciornika Herba Polygoni avicularis ziele rdestu ptasiego Folium Menthae piperitae li mity pieprzowej Folium Myrtilii li borwki czernicy Folium Juglandis li orzecha woskiego Flos Ulmariae kwiat wizwki

409

Folium Plantaginis lanceolatae li babki lancetowatej Flos Hippocastani kwiat kasztanowca. Zioa te cz w sobie dziaanie przeciwzapalne, przeciw-gorczkowe, przeciwblowe, cigajce i osaniajce bon luzow jelit.
Rp. Tinct. Tormentillae 15,0 Tinct. Menthae pip. 5,0 M.f. guttae D.S. 3 razy dziennie po 2030 kropli. Rp. Rhiz. Tormentillae 20,0 Cort. Quercus 30,0 M.f. species D.S. yeczka zi na szklank zimnej wody. Po kilku godzinach zagotowa. Pi ykami w cigu dnia. Rp. Rhiz. Tormentillae Fol. Menthae pip. Fl. Ulmariae Fol. Juglandis Fl. Arnicae aa 10,0 M.f. species D.S. Odwar z yki stoowej zi na szklank wody. Pi 23 szklanki odwaru dziennie. Rp. Lichenis island. Rhiz. Tormentillae aa 10,0 Anth. Chamomillae Herb. Polygoni avic. Fol. Plantaginis Fr. Myrtilli Cort. Quercus aa 15,0 D.S. Odwar z yki stoowej zi na szklank wody. Pi 23 razy dziennie. Rp. Idalbina lag. I D.S. 4 razy dziennie 12 tabletki.

Idalbina dziaa przeciwbiegunkowe i przeciwfermentacyjnie. Biegunka przewleka Biegunka przewleka stanowi dla lekarza znacznie trudniejszy problem diagnostyczny i terapeutyczny. Jest ona czsto

410

nastpstwem organicznego schorzenia jelita cienkiego i stanowi jeden z podstawowych objaww tzw. zespou zego wchaniania.
ZESP ZEGO WCHANIANIA SYNDROMA MALABSORPTIONS

Najwaniejszym procesem w jelicie cienkim jest trawienie. Towarzysz mu w sposb nieodczny i skoordynowany czynno motoryczna i wydzielnicza przewodu pokarmowego oraz wchanianie substancji zawartych w poywieniu. Prowadzi to ostatecznie do asymilacji pokarmu i wydalania nie strawionych resztek. Naruszenie ktregokolwiek z ogniw acucha procesw zwizanych z trawieniem i wchanianiem moe prowadzi do zoonego zespou objaww klinicznych, okrelonego mianem zespou zego wchaniania. Zesp zego wchaniania jest pojciem o niejednolitej i szerokiej etiologii. Przyczyny, ktre do niego prowadz, mona uj nastpujco: 1. Niedostateczne wymieszanie pokarmu. Dotyczy to najczciej pacjentw po resekcji odka. Wzgldnie czstym nastpstwem jest upoledzenie odywania, biegunka i zaburzenia wchaniania wapnia. 2. Niewydolno zewntrzwydzielnicza trzustki. W praktyce zaburzenia wchaniania wystpuj w zaawansowanych, przewlekych stanach zapalnych tego narzdu, przy czym najsilniej zaznacza si niedobr lipazy i upoledzenie wchaniania tuszczw. 3. Niedobr sprzonych kwasw ciowych. Niedobr ten moe by wywoany cholestaz, uszkodzeniem miszu wtroby lub przerwaniem krenia jelitowo-wtrobowego cianw. Nastpstwem niedoboru kwasw ciowych s zaburzenia wchaniania tuszczw, wapnia i witamin rozpuszczalnych w tuszczach. 4. Niedostateczna aktywno enzymw bony luzowej jelita. Najczciej mamy do czynienia z niedoborem laktazy, co dla chorego oznacza nietolerancj mleka sodkiego. Niedobr innych dwusacharydaz wystpuje rzadko. 5. Uszkodzenia bony luzowej jelita cienkiego. Mog je wywoywa rne czynniki i stany chorobowe: choroba trzewna, choroba Whipple'a, amyloidoza, choniak, toksyczne dziaanie lekw, pasoyty i inne. W bonie luzowej stwierdza si zmiany destrukcyjne w postaci rnego stopnia zaniku kosmkw jelitowych i naciekw zapalnych. Ze schorze wywoujcych uszkodzenie bony luzowej jelita najwaniejsza w praktyce klinicznej jest choroba trzewna

411

Dochodzi w niej do zmian luzwkowych pod wpywem polipeptydu zawartego w glutenie biaku mki pszennej, ytniej i jczmiennej. Przypuszcza si, e patomechanizm moe polega na wrodzonym bdzie enzymatycznym lub/i nieprawidowej reakcji systemu immunologicznego jelita. Zmiany morfologiczne polegaj na zaniku kosmkw jelitowych i naciekach blaszki waciwej. Cakowity lub prawie cakowity zanik kosmkw jelita obraz paskiej bony luzowej, uwaany by do niedawna za patognomoniczny dla celiakii. Dzi wiadomo, e paska bona luzowa moe by objawem innych chorb. Dlatego, aby rozpozna chorob trzewn, naley udowodni, e objawy kliniczne i obraz morfologiczny s zalene od zawartoci glutenu w diecie, tj. ulegaj poprawie lub normalizacji po diecie bezglutenowej i nawracaj po ponownym podaniu glutenu. 6. Zmniejszenie powierzchni chonnej. Jest to zwizane przede wszystkim z rozlegymi resekcjami jelita, operacjami omijajcymi i przetokami. Obraz kliniczny jest uzaleniony od rozlegoci resekcji i lokalizacji zmian. 7. Rozwj patogennej flory bakteryjnej. Do rozwoju bakterii w jelicie dochodzi w stanach utrudnionego przesuwania si pokarmu lub zwolnienia motoryki. W praktyce okrela si to mianem zespou ptli zastoinowej. Bakterie wywouj zaburzenia wchaniania kwasw ciowych, witaminy B12 i biaka. Objawy. Najczstszym objawem zespou zego wchaniania jest przewleka biegunka, przewanie o charakterze tuszczowym. Stolce s blade, poyskliwe, trudno spukuj si z miski klozetowej. Biegunce towarzysz czsto wzdcia, kruczenia i pobolewania w jamie brzusznej. Poza wymienionymi objawami dyspepsji dochodzi do stanw niedoborowych. Najczstsze z nich to osabienie, chudnicie, zahamowanie rozwoju fizycznego u dzieci, niedokrwisto, zapalenie jzyka i jamy ustnej, hipoproteinemia. Rzadziej spotyka si osteomalcj, tyczk, obrzki, zmiany skrne, zaburzenia psychiczne i neurologiczne, skaz krwotoczn. Ostateczne rozpoznanie ustala si na podstawie bada: 1) potwierdzajcych istnienie zespou zego wchaniania (dobowa ilo tuszczu w kale, badanie oglne kau), 2) okrelajcych czego dotycz zaburzenia wchaniania (proteinogram, jonogram, test wchaniania d-ksylozy, wskanik protrombinowy, test Schillinga, oznaczanie folianw w surowicy), 3) ustalajcych przyczyn zego wchaniania (badania radiologiczne, biopsja jelita cienkiego). Leczenie chorb przebiegajcych z zespoami zego wchaniania moe by rne w zalenoci od czynnika etio-

412

logicznego. Leczenie objawowe polega na wyrwnaniu niedoborw biaka przez podanie ich we wlewach, wyrwnywaniu zaburze w gospodarce wodno-elektrolitowej, podawaniu elaza, wapnia oraz witamin. Zioolecznictwo ma w leczeniu tych zespow znaczenie drugorzdne, polegajce jedynie na zwalczaniu objaww dyspeptycznych. Biegunki wodniste mona opanowa stosujc nastpujce zioa: Cortex Quercus kor dbow Cortex Salicis kor wierzbow Rhizoma Tormentillae kcze piciornika Herba Polygoni avicularis ziele rdestu ptasiego Nadmiern fermentacj hamuj: Anthodium Chamomillae kwiat rumianku Flos Lavandulae kwiat lawendy Flos Millefolii kwiat krwawnika Folium Melissae li melisy Rhizoma Calami kcze tataraku Fructus Anisi owoc anyku Folium Menthae piperitae li mity. Przeciwgorczkowo i przeciwzapalnie dziaaj: Flos Ulmariae kwiat wizwki Anthodium Chamomillae kwiat rumianku Flos Sambuci kwiat bzu czarnego Folium Juglandis li orzecha woskiego.
Rp. Fol. Juglandis Fol. Menthae pip. Fr. Anisi Rad. Bardanae aa 10,0 Cort. Quercus Rhiz. Tormentillae aa 20,0 M.f. species D.S. Odwar z yki zi na szklank wody, pi 3 razy dziennie po 1/31/2 szklanki. Rp. FI. Ulmariae 30,0 Fl. Lavandulae Fol. Menthae pip. aa 20,0 Rhiz. Tormentillae 40,0 M.f. species D.S. Napar z 2 yek zi na 2 szklanki wody, pi po szklanki midzy posikami. Rp. Rad. Bardanae Rad. Valerianae

413

Rad. Hydrolapathi Fr. Foeniculi aa 10,0 Fol. Melissae 30,0 M.f. species D.S. Napar z 2 yek zi na 2Va szklanki wody, wypi porcjami midzy posikami. Rp. Tannosan lag. I D.S. Odwar z yki zi na szklank wody. Pi 4 razy dziennie po 1/2 szklanki przed jedzeniem, w przewlekych biegunkach i nieytach jelit. Rp. Tinct. Gallae Tinct. Tormentillae Tinct. Menthae pip. Tinct. Valerianae M.f. guttae D.S. 3 razy, dziennie po 20 kropli.

aa 10,0 aa 5,0

Rp. Tinct. Tormentillae Tinct. Valerianae Tinct. Menthae pip. aa 10,0 M.f. guttae D.S. 3 razy dziennie po 2530 kropli w wodzie. Rp. Alliostabil 30,0 Tinct. Menthae pip. 10,0 Tinct. Inulae M.f. guttae D.S. 30 kropi co 4 h w kieliszku wody. Zaleca si szczeglnie w blach brzucha; Rp. Cort. Quercus pulv. 30,0 Acidi hydrachl. dil. 5,0 Vini rubri 1000,0 D.S. Wytrawia w cigu 3 dni i przesczy. Pi 3 razy dziennie po kieliszku. Rp. Cort. Salicis 100,0 Rad. Symphyti 50,0 Rhiz. Tormentillae 50,0 M.f. species D.S. Odwar z yki zi na szklank wody, pi 2 szklanki odwaru dziennie.

414

ROBACZYCA PRZEWODU POKARMOWEGO HELMINTHIASIS

Tasiemce s to pasoyty nalece do grupy robakw paskich. Najwiksze znaczenie dla patologii ludzkiej maj: tasiemiec uzbrojony Taenia solium, tasiemiec nieuzbrojony Taeniarynchus saginatus, oraz bruzdogowiec szeroki Diphyllobothrium latum. Jaja tasiemcw wydalane z przewodu pokarmowego pierwszego gospodarza, ktrym jest najczciej czowiek, zostaj poknite przez ywiciela poredniego (wini w przypadku tasiemca uzbrojonego, bydo rogate tasiemca nieuzbrojonego, oraz ryby w przypadku bruzdogowca szerokiego) i przeksztacaj si w posta larwaln zwan wgrem. Jeeli miso z wgrami zostanie spoyte, to w przewodzie pokarmowym ostatecznego ywiciela z postaci larwalnej w cigu 23 miesicy rozwija si osobnik dorosy. Objawy. Objawy zaraenia tasiemcami s podobne. Ich nasilenie zaley od liczby i wielkoci pasoytw oraz rozlegoci zmian, jakie wywouj w jelitach. Najczciej wystpuj: biegunka sama lub naprzemienna z zaparciami, ble naladujce czasami chorob wrzodow lub o charakterze kolki jelitowej, wychudzenie, apatia, osabienie. Nierzadko pojawiaj si objawy ze strony ukadu nerwowego w postaci blw i zawrotw gowy, uczucia lku i niepokoju. Skonno do omdle. Przy duszym trwaniu zaraenia dochodzi do niedokrwistoci i eozynofilii. Rozpoznanie ustala si na podstawie obecnoci jaj lub czonw tasiemca w kale. Leczenie. Z preparatw farmakologicznych najskuteczniej dziaa Yomesan i Atebrin, a poza tym z preparatw rolinnych wiee nasiona dyni szczeglnie wskazane dla dzieci, ze wzgldu na brak dziaania toksycznego.
Glistnica Ascaridosis

Glista ludzka Ascaris lumbricoides jest pasoytem z grupy robakw obych, ktrego jedynym ywicielem jest czowiek. Do zakaenia dochodzi wskutek spoycia pokarmw lub napojw zawierajcych jajeczka. Najczciej s to nie myte jarzyny nawoone odchodami oraz wody ciekowe. Objawy. Zakaenie glist ludzk moe wywoa rozmaite nastpstwa w ustroju czowieka. Do najpowaniejszych nale stany zapalne spowodowane przenoszeniem bakterii w czasie wdrwki glisty z przewodu pokarmowego, a wystpujce w drogach ciowych, trzustce i pucach, nastpnie odczyny alergiczne, jak naciek kwasochonny puc Lfflera,

415

nieyt jelit oraz objawy toksyczne zwizane z wydzielaniem przez pasoyty trujcych jadw. Znaczne skupienie glist w jelicie cienkim doprowadzi moe do objaww niedronoci mechanicznej. Leczenie. Najskuteczniejszymi lekami w glistnicy s pochodne piperazyny: Antivermina, Vermitox, Piperasol. Z preparatw zioowych przeciwglistniczo dziaaj: Flos Tanaceti kwiat wrotyczu pospolitego Chenopodium ambriosioides komosa pimowa Thymus vulgaris tymianek pospolity.
Rp. Fl. Tanaceti 0,5 Fuci vesiculosi plv. 0,5 M.f. pulvis D.t.d. No VI D.S. 12 proszki na czczo z miodem lub powidami. Podawa w cigu 3 dni dzieciom w wieku 47 lat. Rp. Ol. Thymi lag. I D.S. 34 razy dziennie po 5 kropli na kostk cukru. Rp. Fl. Tanaceti plv. Rad. Inulae plv. Fr. Myrtilli aa 5,0 M.f. pulvis D.S. Utrze z yk miodu i podawa na czczo. Rp. Ol. Chenopodii 1,0 Paraffini liq. 12,0 Ol. Menthae pip. gtt. II Gummi arabici 0,3 Tragacanthae Aq. Menthae pip. aa 30,0 M.f. emulsio D.S. Doroli: 3 h po lekkim niadaniu zay ca ilo leku podzielon na 3 rwne porcje, ktre naley pobiera co godzina. Kuracj stosowa pod cis kontrol lekarsk. Rp. Ol. Chenopodii Ol. Ricini Gummi arabici Alliostabil 1,2 30,0 10,0 10,0

416

Aq. destil. da 100,0 Ol. Menthae pip. gtt II M.f. emulsio D.S. Rano na czczo przyjmowa przez 3 kolejne dni wedug schematu: trzykrotnie w odstpach godzinnych dzieciom 25 lat yeczk, dzieciom 6 10 lat 2 yeczki.

Indywidualizowa dawk w zalenoci od masy i stanu dziecka. Przy stosowaniu zaleca si ostrono.
Rp. Sem. Cucurbitae recens decorticatus 160,0 Saccharum 50,0 D.S. Utrze w modzierzu na miazg, spoywa na czczo, a po 45 h przyj yeczk oleju rycynowego. NIENOWOTWOROWE CHOROBY JELITA GRUBEGO

Do najwaniejszych schorze nienowotworowych jelita grubego nale: zaburzenia czynnociowe, zapalenia, zaburzenia w ukrwieniu, uchykowato.
Nadwraliwo jelita grubego Colon irritabile

Jest to schorzenie natury czynnociowej, polegajce na zaburzeniach motoryki jelita grubego. W warunkach prawidowych w okrnicy zachodz dwa rodzaje ruchw: ruchy segmentalne, ktre powoduj przesuwanie si zawartoci jelita w obu kierunkach na niewielkich odcinkach, oraz ruchy perystaltyczne, czyli propulsywne, przemieszczajce stolec w kierunku odbytu. Rwnowaga midzy tymi dwoma rodzajami skurczw warunkuje prawidowe formowanie si stolca i regularny rytm wyprnie. Nadwraliwo jelita grubego oznacza nadmierne pobudzenie motoryczne okrnicy przez cholecystokinin hormon przewodu pokarmowego uwalniany pod wpywem pokarmu. W patogenezie nadwraliwoci jelita na cholecystokinin bardzo du rol odgrywaj czynniki nerwowe, a zwaszcza zaburzenia ukadu wegetatywnego. Objawy. W obrazie klinicznym dominuj zaburzenia rytmu wyprnie w postaci uporczywych zapar, biegunek lub naprzemiennych biegunek z zaparciami. Nieodcznym objawem s rwnie ble brzucha zlokalizowane najczciej

417

w prawym lub lewym podebrzu. Ble te maj rozmaity charakter i nasilenie. Czsto przybieraj posta kolki, sugerujc napad kolki wtrobowej lub objawy zapalenia trzustki. Ble nasilaj si po jedzeniu, natomiast wyprnienie czsto przynosi ulg. Dolegliwociom tym towarzysz z reguy wzdcie brzucha oraz kruczenia i przelewania w jamie brzusznej. Bardzo charakterystycznymi objawami nadwraliwoci jelita grubego s dolegliwoci ze sfery psychicznej, takie jak: nadmierna pobudliwo emocjonalna, depresja, znuenie, karcynofobia, zaburzenia snu itp. Nasilenie dolegliwoci ma czsto cisy zwizek ze stanami napi emocjonalnych, natomiast w okresach wypoczynku (np. w czasie urlopw) objawy ustpuj. Choroba przebiega przy dobrym stanie oglnym pacjentw, bez chudnicia, gorczki czy objaww niedoborowych. Rozpoznanie nadwraliwoci jelita grubego stawia si przez wykluczenie chorb organicznych. Diagnostyka jest wic bardzo trudna, obarczajca pacjenta oraz lekarza. Rozpoznanie tej jednostki chorobowej zawsze pozostawia u lekarza obaw, e mg przeoczy chorob organiczn. Ze wzgldu na czsto wystpowania (wedug Brit. Med. J. chorzy z tym schorzeniem stanowi okoo 70% chorych kierowanych na badania diagnostyczne do klinik gastrologicznych) zesp czynnociowych zaburze jelita grubego stanowi trudny problem lekarski i spoeczny. Leczenie zaburze czynnociowych jelita grubego opiera si gwnie na stosowaniu tzw. diety bogatoresztkowej wzbogaconej otrbami. Dieta bogatoresztkowa zawiera duo bonnika, a wic substancji, ktra nie wchania si w przewodzie pokarmowym i ktra normalizuje czynno motoryczn jelita grubego. Zaleca si wic chorym spoywanie razowego pieczywa, duej iloci jarzyn, owocw, kasz grubo-mielonych. Otrby pszenne dziki duej zawartoci bonnika stanowi podstaw leczenia. yk stoow otrb zalewa si ciep wod. Po kilkunastu minutach, kiedy otrby opadn na dno, wod naley zla, a otrby zjada. Dawk otrb dobiera si indywidualnie od 1 yki do 6 yek dziennie. Korzystne dziaanie w leczeniu colon irritabile maj preparaty farmakologiczne z grupy jodochinoliny, np. Enteroseptol, Mexaform, Mexase. Stosuje si. je 3 razy dziennie po 2 tabl. po posiku przez okoo 10 dni. W razie potrzeby leczenie mona powtarza po krtkich okresach przerwy. W zwalczaniu objaww chorobowych zastosowanie znajduj rwnie leki rozkurczowe, a szczeglnie uspokajajce. Zioolecznictwo w leczeniu schorze czynnociowych odgrywa szczegln rol, zwaszcza jako element psychotera-

418

peutyczny. Polecane s preparaty zioowe o dziaaniu uspokajajcym, wpywajcym tonizujco na ukad nerwowy, przeciwblowe, rozkurczowe. Zaleca si stosowanie: Intractum Valerianae (po 2030 kropli 34 razy dziennie). Bellergot (po 12 draetki 23 razy dziennie). Bellergot retard (po draetce 12 razy dziennie). Nervosan (odwar z yki zi na szklank wody, pi po szklance rano na czczo i wieczorem przed snem). Scopolan (po 12 draetki 35 razy dziennie, doodbytniczo po czopku 0,01 g lub 0,02 g, zalenie od natenia blw i skurczw 13 razy dziennie).
Rp. Luminal Natrii 0,5 Tinct. Belladonnae 10,0 Tinct. Valerianae ad 30,0 M.f. guttae D.S. 3 razy dziennie po 1020 kropli. Rp. Herb. Linariae Lichenis islandici Fol. Melissae Fl. Crataegi aa 15,0 M.f. species D.S. Odwar z yki zi na szklank wody raz dziennie. Rp. Rhiz. Agropyri Rhiz. Calami Fol. Melissae Fol. Menyanthidis Rad. Valerianae aa 10,0 M.f. species D.S. Napar z yki zi na szklank wody. Pi 2 razy dziennie po szklanki. Rp. Intr. Crataegi 10,0 Intr. Valerianae 20,0 Tinct. Lobeliae 5,0 M.f. guttae D.S. 34 razy dziennie po 1520 kropli. Rp. Calcii bromati Tinct. Colae Neospasmini Aq. dest. Sir. Aurantii M.f. mixtura D.S. 34 yki dziennie. 5,0 10,0 100,0 50,0 ad 200,0

419

Zaparcie nawykowe Obstipatio habitualis

Zaparcia s to zaburzenia czynnoci przewodu pokarmowego, w nastpstwie ktrych dochodzi do przeduenia czasu wchaniania miazgi pokarmowej z kanau jelitowego lub do opnionego wydalania mas kaowych z baki odbytnicy. Ze wzgldu na czsto tego schorzenia oraz rnorodno czynnikw, ktre bior udzia w jego patogenezie, zaparcia stanowi trudny problem diagnostyczny oraz terapeutyczny dla lekarza. Najwaniejszym zadaniem jest wyczenie zmian anatomicznych w jelicie, zwaszcza raka okrnicy, jako przyczyny. Oglnie zaparcia mona podzieli na trzy grupy. 1. Zaparcia przypadkowe, towarzyszce schorzeniom podstawowym, np. ostrym chorobom oglnym, stanom zapalnym kobiecych narzdw pciowych, stanom po przebytych kolkach nerkowych lub wtrobowych, stanom pooperacyjnym. Zaparcia te mog by rwnie nastpstwem sytuacji yciowych, np. ciy, poogu, dugotrwaego leenia w ku, nadmiernych napi emocjonalnych. Tego rodzaju zaparcia ustpuj po zlikwidowaniu przyczyny wywoujcej je lub po lekach przeczyszczajcych. 2. Zaparcia wywoane zmianami organicznymi w jelitach (zwaszcza procesem nowotworowym). S to zaparcia najczciej krtkotrwae, wystpujce przewanie u osb po 40 roku ycia. W stolcu znajduje si nierzadko niewielk ilo wieej krwi i luzu. Stany takie wymagaj szczeglnie starannej i szybkiej diagnozy. 3. Zaparcia przewleke, nawykowe wywoane zaburzeniami napicia ukadu nerwowo-miniowego. Wywoane s czsto przez czynniki zwizane z cywilizowanym trybem ycia, z warunkami, w jakich aktualnie czowiek yje. Do najbardziej powszechnych przyczyn naley zaliczy niewaciwy sposb odywiania si, siedzcy tryb ycia, dugotrwae hamowanie odruchu wyprnienia, nieprawidowa postawa w czasie oddawania stolca. Wymieni naley rwnie takie czynniki jak: nadmierne stosowanie rodkw czyszczcych, naduywanie lekw z grupy barbituranw, zaburzenia neurowegetatywne oraz osabienie mini tkanki brzusznej. Zaparcia nawykowe mog przebiega w postaci hipokinetycznej, spastycznej lub odbytniczej (dyschezje). Objawy. Do oglnych objaww wystpujcych u osb z zaparciami nale: uczucie penoci w jamie brzusznej, brak regularnego parcia na stolec, brak aknienia, odbijania, wzdcia, oddawanie gazw. Czsto zdarzaj si rwnie ble i zawroty gowy, apatia, oglne osabienie. W badaniu przedmiotowym u osb z zaparciami hipokine-

420

tycznymi stwierdza si zazwyczaj wiotkie powoki brzuszne, mierne wzdcie brzucha, esic wypenion kaem. W postaci spastycznej dominuj objawy blowe o charakterze kurczowym, krtkotrwae i silne, ustpujce po oddaniu gazw. W jamie brzusznej utrzymuj si kruczenia. W badaniu przedmiotowym stwierdza si wzdcie brzucha i wyczuwaln okrnic. Ka jest gruboci owka, czsto ka owczy. Posta odbytnicza zaparcia rzadko wywouje dolegliwoci oglne. Badaniem palpacyjnym stwierdza si zaleganie mas kaowych w odbytnicy. Charakterystyczne jest rzadkie oddawanie stolca w duych ilociach. W leczeniu -zapar preparaty zioowe mog okaza si szczeglnie pomocne, zwaszcza w zaparciach nawykowych, pogbionych dugotrwaym stosowaniem rodkw farmakologicznych. Z wielu zi, ktre s do dyspozycji lekarza, wymieni naley: Cortex Frangulae kor kruszyny Tinctura Aloes nalewk aloesow Tinctura Rhei nalewk rzewieniow Fructus Rhammi catharticae owoc szakaku pospolitego
Rp. Cort. Frangulae Fr. Foeniculi aa 20,0 Fr. Rhammi cathart. Rad. Glycyrrhizae aa 30,0 M.f. species D.S. Wieczorem i rano szklank odwaru z yki zi. Rp. Cort. Frangulae 50,0 Rad. Levistici 30,0 M.f. species D.S. Wieczorem i rano szklank odwaru z yki zi. Rp. Fr. Anisi Fr. Foeniculi aa 10,0 Fr. Rhammi cathart. Cort. Frangulae aa 100,0 M.f. species D.S. Wieczorem i rano szklank odwaru z yki zi. Rp. Aloes pulv. Saponis med. Extr. Rhei aq. 3,0 2,0 1,0

421

Aquae dest. q.s. M.f. pilul. No LX D.S. 23 piguki na noc. Rp. Extr. Belladonnae fluid. 0,5 Extr. Frangulae fluid. ad 20,0 M.f. guttae D.S. Wieczorem 30 kropli w yce wody.

Ponadto mona stosowa; Normosan (odwar z yki zi na 2 szklanki wody dziennie). Alax (14 draetki przed snem). Altra (13 draetki na noc). Semen Lini plv. (po yce stoowej 13 razy dziennie). Boldaloin (3 razy po 2 tabletki po posikach).
Zapalenia jelita grubego Colitis

Zapalenia jelita grubego mona oglnie podzieli na zapalenia swoiste i nieswoiste. Zapalenia swoiste s to zapalenia wywoane czynnikami zakanymi, toksycznymi, pasoytami oraz promieniami jonizujcymi. W zapaleniach nieswoistych wyrnia si zapalenia pierwotne i wtrne. Do zapale nieswoistych pierwotnych nale proctocolitis oraz choroba Crohna. Zapalenia nieswoiste wtrne wywoane s najczciej niedokrwieniem jelita grubego oraz uchykowatoci.
Wrzodziejce zapalenie jelita grubego

Schorzenie to, zwane ostatnio czciej proctocolitis idiopathica, jest rozlanym, nieswoistym procesem zapalnym bony luzowej czci lub caego jelita grubego, prowadzcym w wielu przypadkach do owrzodze. Zmiany prawie zawsze dotycz odbytnicy. W niektrych przypadkach odczyn zapalny cznie ze zmianami w odbytnicy zajmuje proksymalne czci okrnicy, a nawet cae jelito grube wraz z kracowym odcinkiem jelita krtego. Odczyn zapalny prawie zawsze dotyczy bony luzowej i tylko w ciszych przypadkach zajte s gbsze warstwy jelita grubego. Powierzchowno i cigo zmian s charakterystycznymi cechami tego schorzenia. Etiologia schorzenia nie jest znana. Najczciej wymieniane s czynniki: genetyczny, zakany, psychologiczny i immunologiczny. Objawy. Do najwaniejszych objaww klinicznych proctocolitis nale: biegunka, krwawienia odbytnicze, ble brzucha, gorczka, chudnicie, bolesne parcie na stolec, wymioty,

422

ble staww, zaparcia. W niektrych postaciach choroby objawy przedmiotowe s skpe i wnosz niewiele lub nic do rozpoznania. W cikich ostrych rzutach choroby dominuj takie objawy oglne, jak: wyniszczenie, niedokrwisto i odwodnienie, oraz objawy miejscowe: wzdcia brzucha, wzmoone napicie powok obrona miniowa, dodatni objaw Blumberga. Do najgroniejszych powika miejscowych proctocolitis nale: perforacja, krwotok, zezoliwienie procesu zapalnego (rak) oraz wszelkiego rodzaju schorzenia w obrbie odbytu i odbytnicy jak ropie, przetoka odbytnicza, odbytniczo-pochwowa, szczeliny odbytu. W przebiegu procesu chorobowego czsto dochodzi rwnie do zaburze hematologicznych, uszkodzenia wtroby, wzroku, chorb skry, staww oraz jamy ustnej. Choroba jest przewleka, przebiegajca rzutami, pomidzy ktrymi wystpuj nieraz dugie okresy remisji. O przebiegu choroby decyduje charakter pierwszego rzutu. Ciki jego przebieg i dua rozlego rokuj le, szczeglnie gdy dotycz modocianych lub osb w podeszym wieku. miertelno w tych grupach, liczba cikich powika, nieskuteczno leczenia zachowawczego, szczeglnie czsto zmuszaj do podjcia leczenia operacyjnego. W diagnostyce wrzodziejcego zapalenia jelita grubego najwiksze znaczenie ma badanie rektoskopowe. Ze wzgldu na niejasn przyczyn schorzenia leczenie cigle ma charakter objawowy. Tradycyjnie stosowana jest sulfasalazyna, ktra jest nadal lekiem najskuteczniejszym pod warunkiem jej dugotrwaego stosowania. Dobre wyniki daje rwnie stosowanie glikokortykosterydw, jako lekw wspomagajcych w przypadkach zaostrze nie dajcych si opanowa tradycyjnym leczeniem zachowawczym.
Choroba Crohna

Jest to przewleky, nieswoisty, ziarniniakowaty proces zapalny, obejmujcy wszystkie warstwy ciany jelita. Mimo e choroba moe dotyczy zarwno kocowej czci jelita krtego, jak i kadego odcinka jelita grubego, charakter zmian patologicznych jest taki sam. Charakterystyczne jest, e zmiany s odcinkowe, niecige, co powoduje, e midzy odcinkami dotknitymi procesem chorobowym s obszary zdrowe. Zajty fragment jelita i przylegajcy odcinek krezki s nacieczone i zgrubiae, a wiato w tym miejscu bywa czsto zwone. W nieregularnie nacieczonej, obrzknitej bonie luzowej powstaj gbokie owrzodzenia, niekiedy szczelinowato-drce przez ca grubo ciany jelita. Szczeliny te stanowi punkt wyjcia dla przetok, ktre powstaj-z chwil przerwania cigoci bony surowiczej.

423

Choroba rozpoczyna si w modszym wieku, przewanie midzy 20 a 40 rokiem ycia i jednakowo czsto dotyczy obu pci. Schorzenie przebiega w sposb cigy, ma charakter wyranie przewleky. Remisje s rzadkie i krtkotrwae. Taki przebieg powoduje, e wikszo chorych wczeniej czy pniej jest leczona chirurgicznie. Objawy. Kliniczne objawy choroby zale od anatomicznej lokalizacji zmian, okresu choroby oraz rwnoczesnego zajcia jelita cienkiego. Do czstszych objaww chorobowych nale ble brzucha przypominajce zapalenie wyrostka robaczkowego lub ble w dole brzucha z objawami przewlekej lub podostrej niedronoci, biegunka, w ktrej charakterystyczna jest rzadko krwawienia z odbytnicy, gorczka, przetoki zewntrzne powstajce najczciej po zabiegach chirurgicznych oraz wewntrzne powstajce samoistnie, nastpnie wyniszczenie i niedokrwisto oraz wyczuwalny przedmiotowo guz w jamie brzusznej. Do rzadszych objaww naley krwotok, wolna perforacja oraz ostra niedrono. Chorobie Crohna towarzysz czsto inne schorzenia: zapalenie tczwki, zapalenie staww, rumie guzowaty czy skrobiawica. W rozpoznaniu, oprcz zespou objaww klinicznych, najwaniejsz warto ma badanie kolonoskopowe oraz obraz radiologiczny. Badanie histopatologiczne ma znaczenie pomocnicze, poza charakterystyczn ziarnin i gbokim szczelinowym owrzodzeniem obserwuje si zajcie wszystkich warstw ciany jelita oraz obecno skupisk limfocytw i zwknienia podluzwkowego. Obraz rektoskopowy jest mao pomocny. Prawidowy wygld bony luzowej odbytnicy, przy zajciu innych odcinkw jelita grubego, moe by jednak wany w rnicowaniu z proctocolitis. Odrnienie choroby Crohna jelita grubego od wrzodziejcego zapalenia bywa czsto trudne, a nieraz niemoliwe mimo stosowania wszystkich dostpnych metod diagnostycznych. Rozrnienie tych jednostek chorobowych jest rzecz wan z punktu widzenia praktycznego, mimo e czynnik etiologiczny nie jest znany, a leczenie zachowawcze jest nieskuteczne. O ile bowiem totalna proctocolistomia w colitis ulcerosa daje wyleczenie, o tyle w przypadku choroby Crohna zdarzaj si nawroty choroby w jelicie krtym.
Zapalenie jelita grubego z niedokrwienia

Colitis ischemica jest to stan zapalny jelita grubego w nastpstwie niedokrwienia jelita. Choroba najczciej dotyczy osb z miadyc naczy, a zmiany chorobowe obejmuj zwykle okolice zagicia ledzionowego. Jest to mianowicie obszar midzy rozgazieniami ttnicy krezkowej grnej i dolnej. W przypadku niedronoci ktrej z tych dwch ttnic

424

z powodu niedostatecznie rozwinitego krenia pobocznego, dochodzi do niedokrwienia, w ktrego nastpstwie rozwija si bakteryjny proces zapalny. W niedokrwionej cianie jelita doj moe do zgorzeli z burzliwymi objawami klinicznymi, do zwknienia i zwenia jelita lub przemijajcych i nawracajcych epizodw zapalnych. Objawy. Gwnymi objawami klinicznymi s ble, krwawienia z odbytnicy i gorczka. W cikich przypadkach o nagym pocztku mog powsta burzliwe, lokalne objawy brzuszne lub oglne z obrazem wstrzsu. Lokalizacja zmian chorobowych w zagiciu ledzionowym z oszczdzeniem rectum i ileum oraz porednie lub bezporednie dowody niedronoci ttnic pozwalaj odrni colitis ischemica od cikich rzutw colitis ulceiosa i choroby Crohna. Leczenie. W leczeniu tego schorzenia istotne znaczenie ma spoywanie nieobfitych posikw. W terapii farmakologicznej stosuje si rodki rozszerzajce naczynia (azotany). W daleko zaawansowanych zmianach leczeniem z wyboru jest leczenie operacyjne.
Uchykowato jelita grubego Diverticulosis coli

Uchyki okrnicy wystpuj najczciej ze wszystkich uchykw przewodu pokarmowego. S to wypuklenia bony luzowej jelita poprzez miniwk do bony podsurowiczej, umiejscowione na brzegu krezkowym w miejscach, w ktrych miniwka jelita jest saba, zwaszcza u nasady przy-czepek cianowych. Najczciej wystpuj w esicy, rzadziej w innych odcinkach okrnicy, a najrzadziej w ktnicy. Dotycz przewanie osb w podeszym wieku, a zwaszcza mczyzn. Termin uchykowato jelita grubego oznacza obecno uchykw, ktre nie daj adnych objaww klinicznych i ktre najczciej stwierdza si przypadkowo w badaniu radiologicznym. Jeeli uchyki s przyczyn przewlekego zespou objaww mwi si o chorobie uchykw. Wystpienie ostrych dolegliwoci oznacza, e mamy do czynienia z zapaleniem uchykw. Uchykowato jelita grubego podobnie jak nadwraliwo jelita grubego mona zaliczy do schorze spotykanych we wspczesnej cywilizacji, w krajach dobrze rozwinitych. Schorzenie wystpuje najczciej w wieku rednim i podeszym (okoo 40% osb powyej 70 roku ycia). Przewanie zajta jest esica, chocia uchyki mog powsta w kadym odcinku jelita grubego. Midzy nadwraliwoci jelita grubego a uchykowatoci istnieje due pokrewiestwo polegajce na tym samym ty-

425

pie zaburze czynnoci ruchowej okrnicy. Wiadome jest, e okoo 50% pacjentw z uchykami jelita grubego ma w wywiadach objawy nadwraliwoci jelita grubego. Przypuszcza si, e uchyki powstaj wskutek znacznego wzrostu cinienia w wietle jelita grubego. U wielu chorych z uchykowatoci stwierdza si przerost bony miniowej jelita. Objawy. Kliniczne objawy choroby uchykw s bardzo podobne do objaww nadwraliwoci jelita grubego. Dominuj zaburzenia rytmu wyprnie, wzdcia oraz pobolewania w jamie brzusznej, najczciej w okolicy lewego dou biodrowego i w podbrzuszu rodkowym. Zapalenie uchykw manifestuje si natomiast silnymi blami w dole brzucha, nasilajcymi si podczas wyprnienia, oraz objawami zapalenia otrzewnej: obron miniow, dodatnim objawem Blumberga, gorczk. Ze wzgldu na podobiestwo objaww choroba ta okrelana jest czsto nazw lewostronnego zapalenia wyrostka robaczkowego. Stanowi zapalnemu uchykw czsto towarzyszy kurcz ciany okrnicy wywoujcy zaparcia. W okoo przypadkw pojawia si krwawienie z odbytnicy widoczne makroskopowo. Niekiedy krwawienie to jest masywne i zagraa yciu pacjenta. Wystpi moe ono nawet wtedy, gdy nie ma ostrego stanu zapalnego. W miar narastania procesu chorobowego powstaje wyczuwalny przez powoki opr w jamie brzusznej i bolesno przy obmacywaniu. Powyej zmiany zapalnej rozwin si moe czciowa niedrono. W rnicowaniu naley wyczy przede wszystkim proces nowotworowy, w ktrego okolicy stwierdza si uchyki. Leczenie. W chorobie uchykw zasady leczenia nie rni si od tych, ktre stosuje si w. nadwraliwoci jelita grubego. Polegaj wic one gwnie na stosowaniu diety bogatoresztkowej i otrb pszennych. W zapaleniu uchykw obowizuje leenie, stosowanie antybiotykw i diety nisko-resztkowej. Fitoterapia w stanach zapalnych jelita grubego ma charakter objawowy. Stosuje si zioa o dziaaniu osaniajcym, przeciwzapalnym, przeciwblowym, cigajcym oraz zapierajcym: Degrosan (odwar z yki zi na szklank wody, 12 razy dziennie po szklance). Tannosan (odwar z yki zi na szklank wody, pi po p szklanki 4 razy dziennie przed jedzeniem), Gastrogran (yeczk granulatu 35 razy dziennie, popi ciep wod). Gastrochol (yeczk proszku rozpuci w szklanki ciepej wody, pi 14 razy dziennie). Idalbina (12 tabl. 4 razy dziennie).

426

Rhelax (12 yeczki pynu jednorazowo). Biostymina (1 amp. co 12 dni przez 1020 dni).
Rp. Lichenis island. Sem. Lini Sem. Foenugraeci Rad. Angelicae Fl. Lavandulae aa 100,0 Cort. Frangulae 30,0 M.f. species D.S. Odwar z yki zi na szklank wody. Pi 23 szklanki odwaru dziennie. Rp. Cort. Quercus Rhiz. Calami Herb. Thymi Fol. Juglandis aa 20,0 M.f. species D.S. Odwar z yki zi na szklank wody. Pi 23 szklanki odwaru dziennie. Rp. Rhiz. Tormentillae Rhiz. Bistortae aa 15,0 Herb. Bursae pastoris 30,0 Herb. Anserinae Fol. Menthae pip. Anth. Chamomillae aa 10,0 M.f. species D.S. Odwar z yki zi na szklank wody. Pi 23 razy dziennie po szklance. Rp. Intr. Hyperici 5,0 Tinct. Valerianae 10,0 Tinct. Chelidonii 5,0 M.f. guttae D.S. 3 razy dziennie po 2040 kropli. Rp. Gemmae Pini Rhiz. Tormentillae Rad. Althaeae Rad. Symphyti Fol. Melissae Herb. Absinthii aa 15,0 M.f. species D.S. Odwar z yki zi na szklank wody. Pi 23 razy dziennie po szklance. Rp. Herb. Marrubii Rhiz. Valerianae

427

Rad. Taraxaci Rhiz. Agropyri Herb. Serpylli aa 20,0 M.f. species D.S. 2 yki zi na litr odwaru do lewatyw. Rp. Tinct. Gentianae Tinct. Gallae Tinct. Menthae pip. aa 10,0 M.f. guttae D.S. 3 razy dziennie po 2030 kropli. Rp. Intr. Nymphaeae Intr. Hyperici Tinct. Valerianae Extr. Viburni opuli fluid. aa 10,0 M.f. guttae D.S. 3 razy dziennie po 3050 kropli. Rp. Succ. Taraxaci Succ. Bardanae Succ. Hyperici aa 20,0 D.S. 3 razy dziennie po 3050 kropli. Rp. Extr. Belladonnae sicc. 0,015 Idalbini 0,5 Bismuthi subsalicylici 0,2 M.f. pulvis. D.t.d. No X D.S. 3 razy dziennie proszek. NOWOTWORY JELITA GRUBEGO NEOPLASMATA COLI

Nowotwory jelita grubego mona podzieli oglnie na: 1) pochodzenia nabonkowego a) adenocarcinoma b) carcinoma planocellulare c) argenoffinoma carcinoid 2) pochodzenia mezenchymalnego a) melanoma b) limphoma. Etiologi nowotworw zoliwych jelita grubego udaje si ustali w okoo 10% przypadkw. Do stanw przedrakowych naley zaliczy: proctocolitis, polipowato rodzinn, polipy, gruczolaki agodne. Stanami szczeglnie sprzyjajcymi do

428

powstawania nowotworw zoliwych s, przewlekle zapalenia oraz dranienie bony luzowej jelita. Ze wzgldu na umiejscowienie nowotworw i wynikajc z tego rnorodno objaww klinicznych, naley omwi procesy nowotworowe umiejscowione w odbycie i odbytnicy oraz zajmujce praw i lew cz okrnicy.
Nowotwory odbytu

Rak odbytu jest jednym z najczstszych procesw nowotworowych przewodu pokarmowego. Wystpuje on przewanie u mczyzn po 50 roku ycia i, jest umiejscowiony gwnie na brzegu odbytnicy. Rozprzestrzenia si on przez ukad limfatyczny, dajc przerzuty do wzw chonnych pachwinowych oraz odbytniczych grnych i rodkowych. Przerzuty przez ukad ylny s rzadziej spotykane. Objawy. Gwnym objawem raka umiejscowionego przy brzegu odbytu jest obecno atwo krwawicego guzka. Chory prawie zawsze spostrzega krew podczas wyprnie i podbarwion krwi wydzielin kaow na bielinie. Bl jest objawem pniejszym i w miar rozwoju procesu nowotworowego natenie jego wzrasta. Nasila si bardzo przy oddawaniu stolca. Zmniejszenie masy ciaa jest zazwyczaj objawem pnym i dowodzi znacznego zaawansowania procesw i przerzutw do wtroby. Bardzo charakterystycznym objawem s zaburzenia w oddawaniu stolca polegajce na naprzemiennych biegunkach i zaparciach. Rozpoznanie jest atwe i opiera si na ogldaniu, badaniu per rectum oraz rektoskopii, w czasie ktrej pobiera si materia do badania histopatologicznego.
Nowotwory odbytnicy

Do najczciej spotykanych nowotworw odbytnicy nale: a) gruczolakorak posta najczstsza o rnym stopniu zoliwoci w zalenoci od zrnicowania, b) rak koloidowy o budowie podobnej do gruczolakoraka, rnicy si od niego produkowaniem luzu, c) rak prosty anaplastyczny o duej skonnoci do metaplazji. Objawy. Objawy kliniczne s podobne do wystpujcych w nowotworach odbytu. Wanym, dodatkowym objawem jest uczucie niepenego wyprnienia. Makroskopowo nowotwory te mog mie wygld guzowaty, wrzodziejcy, naciekajcy, zwajcy wiato jelita.

429

Nowotwory okrnicy

Mimo tradycyjnego podziau nowotworw okrnicy w zalenoci od ich anatomicznej lokalizacji, stanowi one ten sam typ patologii w caym jelicie grubym. Praw cz okrnicy stanowi ktnica, wstpnica, zagicie wtrobowe oraz poprzecznica, lew cz zagicie ledzionowe, zstpnica oraz esica. Nowotwory okrnicy s jednymi z czstszych, a w samej okrnicy wystpuj tym czciej, im bliej odbytu wystpuj zmiany. Objawy. Nie ma jednoznacznego obrazu klinicznego, a objawy rni si w zalenoci od lokalizacji. Bl jest czstym symptomem gwnie w przypadku rozrostu w okrnicy prawej. Nieustanny, agodny, tpy bl, kucia, ostra kolka i inne typy blowe wystpowa mog niezalenie od tego czy jest zwenie. Czsto wystpuje on w cisym zwizku z posikiem, szczeglnie przy lokalizacji ktniczej. Szczeglnie silne ble wystpuj przy nacieczeniu splotu krzyowego. Lokalizacja blu moe cile odpowiada lokalizacji rozrostu, ale istnieje oglna tendencja do umiejscawiania si blu w okolicy ppkowej. Bardzo powszechne s zaburzenia w oddawaniu stolca, szczeglnie przy lokalizacji lewostronnej, polegajce na biegunkach oraz na przemiennych biegunkach z zaparciami. Obecno krwi w stolcu dowodzi zazwyczaj niskiej lokalizacji nowotworu, chocia krew utajona moe by obecna w kadym przypadku. Zmniejszenie masy ciaa jest szczeglnie wyrane w nowotworach prawostronnych, tak ze wzgldu na nierzadkie wymioty, jak i obaw jedzenia ze wzgldu na nasilenie si blu pod wpywem posiku. Niejednokrotnie jedynym pocztkowo objawem jest powoli narastajca niedokrwisto niedobarwliwa. Wystpi te mog objawy penej niedronoci, gorczka, silny bl oraz napicie miniowe. Dowodzi one mog tworzenia si przetoki i ropnia. S to powikania pne. Leczenie. Leczeniem z wyboru jest zabieg operacyjny. W przypadku daleko zaawansowanych zmian mona prowadzi terapi cytostatykami oraz leczenie objawowe. Z preparatw zioowych w leczeniu objawowym mona stosowa: a) leki przeciwblowe i rozkurczowe
Rp. Tinct. Menthae pip. Tinct. Valerianae aa 15,0 Tinct. Chelidonii 20,0 Intr. Hyperici 10,0 M.f. guttae D.S. 24 razy dziennie po 30 kropli w 1/3 szklanki wody.

430

Rp. Tinct. Chelidonii Tinct. Arnicae Tinct. Menthae pip. M.f. guttae D.S. 3 razy dziennie po 20 kropli. Rp. Intr. Hyperici Tinct. Belladonnae Tinct. Menthae pip. Tinct. Arnicae M.f. guttae D.S. 3 razy dziennie po 30 kropli. Rp. Extr. Belladonnae sicc. Codeini phosphor. Luminali Papaverini hydiochlor. M.f. guttae D.t.d. No XX D.S. 3 razy dziennie po proszku.

aa 10,0

aa 10,0

0,015 aa 0,02 0,04

b) leki osaniajce
Rp. Sem. Lini Rad. Althaeae Lichenis island. Fl. Verbasci aa 20,0 M.f. species D.S. 2 yki zi zala litra zimnej wody, macerowa 10 h i gotowa 10 min. Pi 45 razy dziennie po yce. Rp. Magnesii carb. Anaesthesini Extr. Belladonnae sicc. 0,015 M.f. pulvis. D.t.d. No XX D.S. 4 razy dziennie po proszku 0,4 0,25

c) leki uspokajajce i wzmacniajce


Rp. Bellergot retard lag. I D.S. 12 razy dziennie po draetce. Rp. Neospasmina lag. I D.S. 36 yeczek dziennie. Rp. Intr. Valerianae lag. I D.S. 34 razy dziennie po 30 kropli.

431

Rp. Extr. Strychni sicc. Extr. Colae sicc. Rad. Glycyrrhizae plv. Extr. Gentianae spiss. q.s. M.f. pilulae. D.t.d. No XXX S. 3 razy dziennie po piguce.

0,45 6,0 3,0

YLAKI ODBYTU YARICES HAEMORRHOIDALES

ylaki odbytu powstaj w wyniku ylakowatego rozszerzenia y splotu odbytniczego wewntrznego lub zewntrznego. Jest to schorzenie bardzo pospolite, zwizane ze zwikszonym cinieniem w ukadzie yy wrotnej (np. podczas ciy, przy silnym parciu podczas oddawania stolca, w przewlekych chorobach wtroby) lub z czynnikami miejscowymi (biegunkami, gazami, niepenym oprnieniem odbytnicy z kau). Du rol w patogenezie krwawienia odgrywa take predyspozycja ustrojowa. ylaki splotu wewntrznego nie sprawiaj najczciej dolegliwoci blowych, a do chwili powikania zakrzepowego lub zakaenia. Jedyn skarg chorych jest pojawienie si ywoczerwonej krwi pokrywajcej stolec. Przewleke krwawienia z ylakw wewntrznych, niejednokrotnie lekcewaone przez chorych i nie leczone, moe by przyczyn cikiej niedokrwistoci. Dolegliwoci nasilaj si przy znacznym powikszeniu ylakw lub gdy wypadn one przez odbyt na zewntrz. ylaki zewntrzne odbytu znajduj si pod skr na granicy odbytu i widoczne s jako sinawe guzki lub rozsiane uwypuklenia. S one czsto przyczyn blu, zwaszcza w przypadku zakrzepu. Rozpoznanie ustala si na podstawie ogldania, badania palcem oraz wziernikowania odbytnicy. Wikszo ylakw mona leczy zachowawczo, stosujc nasiadwki lub cige kompresy, czopki, leki zmikczajce stolec. Zalecany jest spokj oraz leenie w ku. W wypadku utrzymujcego si wypadnicia wewntrznych ylakw odbytu wskazane jest leczenie operacyjne. W formach agodniejszych wypadnicia i powikszenia ylakw wewntrznych mona stosowa leczenie za pomoc wstrzykiwa roztworw powodujcych zakrzepy. W przypadku ostrego zapalenia ylakw odbytu leczenie zioami moe okaza si bardzo skuteczne. Stosowane mog by one w formie zewntrznej do nasiadwek i kompresw lub te jako mieszanki recepturowe do uytku wewntrznego.

432

Najlepsze wyniki daje stosowanie stabilizowanych wycigw kasztanowca (Intr. Hippocastani) do wewntrz i do smarowania krwawnic.
Rp. Intr. Hippocastani 30,0 D.S. 3 razy dziennie po 25 kropli w kieliszku wody. Rp. Herb. Millefolii 100,0 Herb. Polygoni hydropip. Cort. Hippocastani aa 50,0 M.f. species D.S. szklanki naparu 3 razy dziennie. Rp. Extr. Chelidonii fluid. Extr. Glycyrrhizae siec. Ol. Cacao1,5 M.f. suppositoria. D.t.d. No XII S. 23 czopki dziennie. 0,3 0,3

Rp. Cort. Frangulae 15,0 Fl. Pruni spinosae Fol. Melissae Herb. Millefolii aa 10,0 Fl. Arnicae 5,0 M.f. species D.S. Rano i wieczorem po szklance odwaru z yki zi.

Do kompresw i lewatyw mona stosowa:


Rp. Cort. Quercus 50,0 Herb. Equiseti Rad. Valerianae aa 20,0 M.f. species D.S. Zagotowa w 1 l wody i odstawi na 10 min, ostudzi. Rp. Rhiz. Tormentillae Fol. Salviae aa 30,0 Anth. Chamomillae Rad. Valerianae aa 20,0 M.f. species D.S. Gotowa 5 min w 1,5 l wody. Odstawi na 15 min, ostudzi.

433

PIMIENNICTWO
1. Bockus H. L.: Gastroenterology. W. B. Saunders Co., Philadelphia, London 1964. 2. Hafter E.: Gastroenterologia lekarza praktyka. PZWL, Warszawa 1958. 3. Mieszanki zioowe w lecznictwie (Z. Poomski, red.). Warszawa 1956. 4. Muszyski J.: Rolinne leki ludowe. PZWL, Warszawa 1958. 5. Podstawy medycyny wewntrznej (T. R. Harrison, red.). PZWL, Warszawa 1969. 6. Poradnik terapeutyczny. PZWL, Warszawa 1969. 7. Postpy gastroenterologii, 1974. 8. Postpy gastroenterologi, 1976. 9. Przybylski A.: Leki stosowane w chorobach przewodu pokarmowego, PZWL, Warszawa 1970. 10. Receptariusz zielarski, Herbapol. WPLiS, Warszawa 1967. 11. Terapia wspczesna (B. Zotnicki, red.). PZWL, Warszawa 1967. 12. Vademecum fitoterapii. PZWL, Warszawa 1959.

Dr med. Arkadiusz Staczyk Doc. dr hab. farm. Aleksander Oarowski CHOROBY WTROBY, DRG CIOWYCH I TRZUSTKI
Wtroba jest najwikszym laboratorium organizmu ludzkiego, wczonym midzy dwa ukady trawienia i krenia. Istnieje cise sprzenie zwrotne midzy czynnoci tego narzdu a sprawnoci dziaania wymienionych ukadw, dlatego jakiekolwiek powaniejsze zakcenia w pracy wtroby musz wczeniej lub pniej odbi si ujemnie na pracy narzdw trawienia i krenia, szczeglnie serca. Z drugiej strony wszelkie zaburzenia trawienne, zwaszcza przeduajce si i nasilajce, uszkadzaj przede wszystkim misz wtroby. Dlatego najbardziej fizjologiczna droga leczenia chorb wtroby prowadzi przez przewd pokarmowy. W zioolecznictwie wykorzystuje si t drog do podawania wycigw zioowych lub specyfikw rolinnych, zawierajcych cae bogactwo zwizkw organicznych i nieorganicznych, niezbdnych do przywrcenia rwnowagi czynnociowej w naszym organizmie. Leki rolinne uatwiaj proces odtruwania wtroby, maj waciwoci moczopdne, przeciwzapalne, przeciwbakteryjne i przeciwwirusowe, wzmagaj przepyw ci, znosz stany skurczowe w obrbie drg ciowych, zwikszaj wytwarzanie ci w wtrobie, pobudzaj rwnie czynno trawienn, gdy reguluj ilo soku odkowego, prawidow perystaltyk jelit oraz dopyw soku ciowotrzustkowego. W wydawnictwach specjalistycznych o chorobach wtroby, drg ciowych i trzustki podane s wszelkie niezbdne dla lekarza dane, natomiast w niniejszym rozdziale ograniczymy si tylko do tych wiadomoci, ktre s konieczne dla zrozumienia potrzeby stosowania preparatw zioowych i ich duych moliwoci w zachowawczym leczeniu wymienionych chorb.
WIRUSOWE ZAPALENIE WTROBY HEPATITIS YIRUSALIS

Jest to zakana choroba wywoana wirusem A (nagminne zapalenie wtroby) lub wirusem B (wszczepienne zapalenie

435

wtroby), przebiegajce z objawami taczki (std nazwa choroby taczka zakana lub wirusowa) z gorczk, lecz bez znaczniejszego powikszenia wtroby. Zakaenie wirusem A nastpuje doustnie przez wod, pokarmy, owoce itp., po uprzednim zakaeniu przez odchody chorych, natomiast zakaenie wirusem B nastpuje po wprowadzeniu do krwi (np. przez igy do strzykawek, zgbniki, transfuzje). W wyniku zakaenia ok. 2/3 osb choruje, a ok. 1/3 ma przebieg bezobjawowy i staje si nosicielami wirusw. Osoby, ktre przebyy chorob, nabywaj odporno, lecz tylko na ten sam rodzaj zakaenia, gdy nie istnieje odporno krzyowa na wirusy A i B. Choroba rozpoczyna si okresem wylgania, ktry dla nagminnego zapalenia wtroby (wirus A) wynosi 26 tygodni, dla wszczepiennego zapalenia wtroby (wirus B) wynosi 26 miesicy. W tym czasie nie ma jakichkolwiek typowych objaww, a jeli ju pojawi si (np. gorczka, dreszcze, osabienie oglne, ble gowy), to rozpoczyna si tzw. faza przed-taczkowa, trwajca 48 dni i bardzo czsto uznawana za gryp, zatrucie pokarmowe, zapalenie staww, zalenie od objaww dominujcych. Dopiero z pocztkiem fazy taczkowej i przy rwnoczesnym nasileniu si podanych ju objaww mona z bardzo duym prawdopodobiestwem rozpozna chorob i skierowa na leczenie szpitalne. Okres leczenia szpitalnego moe trwa do 6 tygodni, lecz zazwyczaj po 2 tygodniach zaczyna zmniejsza si nasilenie objaww oglnych, a widomym tego znakiem jest wydalanie coraz ciemniejszego kau (pocztkowo by odbarwiony) i coraz janiejszego moczu (pocztkowo by ciemny). Leczenie wirusowego zapalenia wtroby (wzw) opiera si na lekach dziaajcych objawowo, poniewa nie znamy lekw dziaajcych przyczynowo. Jest to w istocie pomo udzielana organizmowi w jego walce z chorob i z jej pniejszymi skutkami. Podczas leczenia szpitalnego zapewnia si chorym spoczynkowy tryb ycia, prawidow diet (10,4712,56 kJ, tj. 25003000 cal z wyczeniem wielu potraw), podawanie witamin (B comp., C, K, P), preparatw wtrobowych zawierajcych witamin B12 (Extr. Hepatis forte, Hepason), czynnikw chronicych wtrob i lipotropowych (cholina, metionina, inozyt, Lipotropin, Cocarboxylasum) oraz preparatu Methiovit. Wyjtkowo i tylko w bardzo cikich przypadkach ze zmianami wskazujcymi na rozwijajc si marsko wtroby lub ostry pozapalny zanik wtroby stosuje si kortykoterapi (np. Encorton, Dexamethason). W tej fazie choroby podawanie lekw rolinnych ma pene uzasadnienie, bowiem dugotrwae obserwacje przeprowadzone na jednym z oddziaw szpitalnych, wykazay ich skuteczno. U osb pijcych napary z zi stwierdzono szybsze ustpowanie tego zabarwienia skry, ciemnego moczu, odbarwionych stolcw i rwnolegle z tym

436

szybsz popraw subiektywn i obiektywn ni u chorych nie przyjmujcych wycigw zioowych. Co wicej, u osb, ktrym podawano leki rolinne, duo rzadziej wystpowao obostrzenie objaww klinicznych, nawroty taczki, skonnoci do przewlekego zapalenia wtroby lub ostrego tego zaniku wtroby (atrophia hepatis acuta flava).
Rp. Anth. Chamomillae Cort. Frangulae Fol. Menthae pip. Herb. Hyperici Herb. Violae tric. Herb. Cnici bened. Herb. Millefolii aa 25,0 M.f. species D.S. Napar z 11/2 yki zi na 1 1/2 szklanki gorcej wody, pi 2/3 szklanki rano na czczo i wieczorem przed snem.

Mieszanka dziaa na wtrob i drogi ciowe przeciwzapalnie, odtruwajce, przeciwskurczowo, ciopdnie oraz pobudzajco na trawienie i agodnie moczopdnie.
Rp. Anth. Millefolii Fl. Calendulae Fol. Sennae Herb. Chelidonii Fl. Sambuci Herb. Centaurii Herb. Anserinae M.f. species D.S. Jak wyej. Rp. Anth. Anthemidis Herb. Abrotani Herb. Origani Herb. Marrubii Herb. Solidaginis Fr. Sambuci Herb. Polygoni avic. M.f. species D.S. Jak wyej.

aa 50,0

aa 25,0

aa 50,0

aa 25,0

Po zakoczeniu leczenia szpitalnego nastpuje dugotrway i bardzo wany okres zdrowienia, trwajcy ok. 1 roku. Chorzy przebywaj w domu, s pod opiek poradni dla ozdrowiecw lub s kierowani na leczenie sanatoryjne. W cigu 34 miesicy osigaj wyleczenie kliniczne, a w okresie pniejszym wyleczenie biologiczne. Stopniowo zmniejsza si dawki lekw

437

i wreszcie odstawia. Leki rolinne maj tu istotne znaczenie w okresie po hospitalizacji, a regularne ich przyjmowanie zapewnia szybszy powrt do zdrowia i w znacznym stopniu ochrania przed przejciem choroby w przewleke zapalenie wtroby lub przed bardziej niekorzystnymi zmianami zwyrodnieniowymi i zanikowymi wtroby.
Rp. Rad. Taraxaci Fl. Bellidis Infl. Helichrysi aa 50,0 Herb. Equiseti Rad. Glycyrrhizae Fol. Urticae Fl. Anthyllidis aa 25,0 M.f. species D.S. Odwar z 11/2 yki zi na 2 szklanki wody. Gotowa 3 min, przecedzi do termosu, pi szklanki 3 razy dziennie przed posikiem.

Mieszanka dziaa odtruwajce, przeciwzapalnie i moczopdnie, a ze wzgldu na obecno inozytu i choliny w kilku zioach rwnie lipotropowo; ponadto uatwia trawienie.
Rp. Herb. Chelidonii Fr. Sambuci Herb. Agrimoniae Rad. Cichorii Fol. Betulae Peric. Phaseoli Fr. Carvi M.f. species D.S. Jak poprzednio.

aa 50,0

aa 25,0

Mieszanka dziaa tak samo jak poprzednia, jednak u niektrych osb dziaanie moczopdne moe by zbyt sabe. Dlatego mona zaleci nastpujcy zestaw dwch mieszanek, z ktrych jedn przyjmuje si rano na czczo (dziaa ciopdnie, przeciwskurczowo i pobudza trawienie), drug za wieczorem przed snem (dziaa energicznie moczopdnie).
Rp. (mieszanka poranna) Infl. Helichrysi Fr. Sorbi aa 50,0 Cort. Frangulae Herb. Cnici bened. Herb. Hyperici Herb. Chelidonii Rad. Taraxaci aa 25,0 M.f. species D.S. Odwar z 1 yki zi na szklank

438

wody, gotowa 2 min, przecedzi i wypi rano na czczo. Rp. (mieszanka wieczorna) Fl. Cyani Herb. Herniariae aa 50,0 Herb. Solidaginis Fr. Rosae Rad. Pimpinellae Rad. Ononidis aa 25,0 M.f. species D.S. Odwar z yki zi na szklanic wody, gotowa 5 min, przecedzi i wypi wieczorem przed snem.

W tym samym celu mona stosowa przemiennie mieszanki zioowe: moczopdn i ciopdn, produkowane przez Herbapol.
Rp. Spec. cholagogae 100,0 D.S. Odwar z yki zi na szklank wody, gotowa 3 min, przecedzi i wypi rano na czczo.

Ta mieszanka jest produkowana w trzech odmianach rnicych si nieznacznie skadem i oznaczonych nr 1 (Species cholagogae I) z przeznaczeniem dla osb majcych stolce zbyt wolne lub biegunk, nr 2 dla osb majcych stolec normalny, oraz nr 3 dla osb cierpicych na zaparcie.
Rp. Spec. diureticae (Urosan) 100,0 D.S. Odwar z yki zi na szklank wody, gotowa 5 min, przecedzi i wypi wieczorem przed snem.

Po upywie 34 miesicy od opuszczenia szpitala rozpoczyna si nastpna faza zdrowienia, tzw. biologiczna, trwajca 68 miesicy, w ktrej powinno nastpi przywrcenie penej sprawnoci wtroby, a wic jej efektywny udzia w przemianie biakowej, tuszczowej i wglowodanowej, wytwarzaniu ci i spenianiu czynnoci odtruwajcych. W okresie tym leki rolinne, oprcz diety, s najwaniejszymi i najbardziej skutecznymi rodkami uatwiajcymi i przyspieszajcymi osignicie rwnowagi czynnociowej wtroby.
Rp. Succ. Bardanae Succ. Taraxaci Tinct. Chelidonii Tinct. Cinchonae comp. M.f. mixtura

aa 30,0 aa 10,0

439

D.S. 30 kropli do yeczki w szklanki wody 23 razy dziennie midzy posikami.

Krople dziaaj ciopdnie, przeciwskurczowo, odtruwajco, pobudzajco na trawienie. Stosuje si dla osb majcych stolce normalne, lecz zmniejszone wydzielanie soku odkowego.
Rp. Tinct. Menthae pip. Tinct. Rhei vinosae Tinct. Colae Tinct. Chelidonii Intr. Rutae M.f. mixtua D.S. Jak wyej.

aa 30,0

aa 10,0

Krople dziaaj tak samo jak poprzednie. Stosuje si u osb majcych zaparcia i niestrawno. Wane znaczenie dla rekonwalescentw ma dostarczenie soli mineralnych, szczeglnie niektrych rzadkich mikroelementw (np. Cu, I, Se, Zn, Fe) wchodzcych w skad rnych enzymw. Zaleca si przyjmowanie odwarw z rolin zawierajcych szczeglnie duo skadnikw mineralnych i dziaajcych korzystnie na wtrob i przewd pokarmowy.
Rp. Fol. Urticae Herb. Cnici bened. aa 50,0 Herb. Cirsi oleracei Herb. Polygoni avic. Herb. Violae tricol. Herb. Abrotani aa 25,0 M.f. species D.S. Odwar z yki zi na szklank wody, gotowa 5 min, przecedzi, pi szklanki na 30 min przed posikiem.

Picie odwaru z wymienionych zi powinno by czone ze spoywaniem owocw i surwek z jarzyn oraz stosowaniem agodnie dziaajcych przypraw kuchennych, np. kminku, kolendry, bazylii, majeranku, kopru, anyku.* Rekonwalescentom w starszym wieku i osobom szczeglnie osabionym przez przebyt chorob mona zaleci 12 razy w tygodniu kpiele zioowe dziaajce wzmacniajco, przestrajajco i uspokajajco.

440

Wskazwki o odywianiu si po przebytym wzw s podane w broszurze T. Krygiera i Z. Zawistowskiej ywienie dietetyczne w chorobach wtroby. PZWL, Warszawa 1977.

Rp. Herb. Meliloti Herb. Abrotani Infl. Tiliae Anth. Millefolii aa 25,0 M.f. species D.S. Napar z caoci zi w 3 l wody przecedzi, wla do wanny, pozostae zioa umieci w woreczku pciennym, zanurzy w wannie i dopeni wod do 1/31/2 objtoci. Temp. kpieli 38C, czas 1525 min. Rp. Herb. Sedis acri Fl. Anthyllidis Rhiz. Calami Herb. Polygoni avic. M.f. spec/es D.S. Jak wyej do kpieli.

aa 25,0

Oprcz wymienionych zi korzystne dziaanie wywieraj rwnie gotowe preparaty rolinne: Boldaloin 12 tabl. 2 3 razy dziennie przed jedzeniem, jako lek pobudzajcy wydzielanie ci i soku odkowego; Cholegran 1/21 yeczka granulatu 23 razy dziennie midzy posikami, popi szklanki wody, jako lek ciopdny, przeciwskurczowy, przeciwzapalny i pobudzajcy trawienie; Cholesol yeczk pynu w 1/3 szklanki wody 3 razy dziennie 30 min przed jedzeniem, jako lek ciotwrczy, spazmolityczny, regulujcy trawienie i perystaltyk jelit; Solaren 2040 kropli w kieliszku wody 23 razy dziennie po jedzeniu, jako lek ciopdny, ciotwrczy, przeciwskurczowy, przeciwzapalny; Sylimarol 1 dra. 3 razy dziennie po jedzeniu, popi szklanki naparu z mieszanki Species cholagogae, jako lek odtruwajcy i przeciwzapalny. W miar poprawy wskanikw czynnociowych wtroby oraz samopoczucia rekonwalescenta naley stopniowo zmniejsza dawki lekw a do zaniechania przyjmowania.
ZAPALENIE WTROBY PRZEWLEKE HEPATITIS CHRONICA

Jest to schorzenie, ktrego gwn przyczyn jest przebyte ostre wirusowe zapalenie wtroby, a zapadalno wynosi ok. 5% liczby chorych na wzw. Znane s dwie postacie choroby tzw. przetrwae zapalenie wtroby (pzw) i aktywne zapalenie wtroby (azw). Pierwsza posta nie wymaga leczenia farma-

441

kologicznego, odczuwane dolegliwoci stopniowo ustpuj, potrzebne jest przestrzeganie diety oraz podane przyjmowanie preparatw rolinnych. Druga posta (azw) ma charakter agresywny i polega na swoistym uczuleniu organizmu na wasne komrki wtroby uprzednio uszkodzone przez wirusy A lub B. Choroba moe trwa nawet kilka lat i powoduje marsko wtroby o rnym stopniu nasilenia, cho nie upoledza zbytnio jej sprawnoci. W przetrwaym zapaleniu wtroby korzystne jest stosowanie preparatw rolinnych, poniewa przyspieszaj one powrt do zdrowia i zmniejszaj odczuwane przez chorych dolegliwoci ze strony wtroby i przewodu pokarmowego.
Rp. Spec. cholagogae Spec. metabolicae (Degrosan) aa 50,0 Herb. Abrotani 25,0 M.f. species D.S. Napar z 11/2 yki zi na 11/22 szklanki wody, przecedzi do termosu, pi 1/22/3 szklanki 23 razy dziennie przed jedzeniem. Rp. Herbogastrini D.S. 1 yeczk pynu w szklanki wody, pi 23 razy dziennie przed jedzeniem.

Preparat dziaa przeciwskurczowo w przewodzie pokarmowym i drogach ciowych, poprawia przepyw ci, zwiksza wydzielanie soku odkowego.
Rp. Cholesoli D.S. 1 yeczk pynu w szklanki wody 3 razy dziennie 30 min przed jedzeniem.

Preparat dziaa ciotwrczo, przeciwskurczowo, pobudzajco na trawienie i reguluje perystaltyk jelit. Jeeli zaparcie utrzymuje si nadal, to naley podawa syrop Rhelax 12 yeczki rano na czczo i wieczorem przed snem. Aktywne zapalenie wtroby (azw) leczy si podobnie jak wzw, podajc witaminy, aminokwasy, preparaty wtrobowe, glukoz, rodki lipotropowe, w celu zmniejszenia stopnia uszkodzenia wtroby przez postpujc marsko (cirrhosis hepatis). Jeeli zagraa wystpienie piczki wtrobowej (coma hepaticum), naley podawa antybiotyki (np. Neomycinum, Oxyterracinum). Z preparatw rolinnych zaleca si stosowanie mieszanek zioowych podanych przy omawianiu leczenia szpitalnego wzw (str. 437), a ponadto:

442

Cynarhein 1 dra. 3 razy dziennie dziaa ciopdnie, hipolipemicznie, moczopdnie i przeciwskurczowo. Vitaminum C 1 dra. 0,2 g do 5 razy dziennie. Vitaral 1 dra. 12 razy dziennie. Zapalenie wtroby odczynowe (zwo) jest spowodowane zatruciem zwizkami hepatotoksycznymi; wywoujcymi taczk wskutek uszkodzenia wtroby (np. grzyby trujce, sole chromu, wglowodory chlorowane, metale cikie) lub wskutek dziaania hemolitycznego (np. anilina, nitrobenzen, sulfonamidy, sole miedzi, leki przeciwmalaryczne pochodne chinoliny). Przypadki ostre i podostre leczy si w warunkach szpitalnych, stosujc wiele odpowiednich lekw i zabiegw. Leki rolinne maj znaczenie pomocnicze. Nale do nich zwizki czynne z ostropestu plamistego (Silybum marianum) w formie draetek oraz wycigi z zi uatwiajce wydalanie toksycznych produktw endogennych i egzogennych.
Rp. Sylimaroli D.S. 12 dra. (zalenie od stopnia zatrucia) 3 razy dziennie popi jednym z podanych niej rodkw. Rp. Azucaleni 100,0 Succ. Betulae Succ. Bardanae aa 30,0 M.f. mixtura D.S. 1/21 yeczk mikstury w szklanki wody 3 razy dziennie jednoczenie z sylimarolem.

Mikstura uzupenia dziaanie sylimarolu, gdy uatwia przemian szkodliwych metabolitw w zwizki rozpuszczalne oraz ich wydalanie z moczem. Dziaa rwnie przeciwzapalnie i przeciwskurczowo.
Rp. Herb. Bidentis tripart. Herb. Cnici bened. aa 50,0 Fl. Sambuci Rhiz. Agropyri Stigma Maydis aa 25,0 M.f. species D.S. Odwar z 111/2 yki zi na 11/2 szklanki wody, gotowa 5 min, przecedzi do termosu, pi 1/2 szklanki 3 razy dziennie jednoczenie z sylimarolem.

Mieszanka dziaa tak samo jak podana wyej mikstura.

443

ZWYRODNIENIE TUSZCZOWE WTROBY DEGENERATIO ADIPOSA HEPATIS

Odkadanie si tuszczu w wtrobie moe by spowodowane rnymi czynnikami, m.in. nadmiernym spoywaniem tuszczu, zwikszon biosyntez kwasw tuszczowych (awitaminoza B1), zmniejszonym wydalaniem fosfolipidw (niedobr czynnikw lipotropowych), a nawet wzmoonym przemieszczaniem si tuszczu do wtroby. Stuszczenie wtroby jest w szczeglny sposb zwizane z niektrymi chorobami, np. zatruciami z uszkodzeniem wtroby, dugo trwajcym alkoholizmem, niedoborami pokarmowymi, cik niedokrwistoci, nie leczon cukrzyc, a nawet przewlekym schorzeniem jelit i grulic. Obciona tuszczem i uszkodzona wtroba jest znacznie bardziej podatna na dziaania substancji toksycznych, wymaga przeto szybkiego i skutecznego leczenia oraz zastosowania takiej samej diety jak w marskoci wtroby i wirusowym zapaleniu wtroby. Leki rolinne maj znaczenie pomocnicze. Stosuje si zioa zawierajce zwizki lipotropowe (cholina, mezoinozyt), mikroelementy niezbdne w biosyntezie niektrych enzymw, bioflawonoidy poprawiajce krenie w naczyniach wosowatych oraz zwizki dziaajce ciopdnie i ciotwrczo. Istotne te jest przywrcenie prawidowego trawienia w przewodzie pokarmowym oraz dopywu dostatecznej iloci ci do dwunastnicy.
Rp. Herb. Anserinae Herb. Marrubii aa 50,0 Herb. Agrimoniae Herb. Millefolii Rad. Glycyrrhizae Anth. Chamomillae Rad. Cichorii aa 25,0 M.f. species D.S. Odwar z 2 yek zi na 2Va szklanki wody, gotowa 3 min, przecedzi do termosu, pi 2/3 szklanki 3 razy dz. 30 min przed jedzeniem. Rp. Rad. Sambuci ebuli Fol. Juglandis Fol. Salviae Fol. Urticae Herb. Meliloti Anth. Millefolii M.f. species D.S. Jak wyej.

aa 50,0

aa 25,0

444

MARSKOC WTROBY CIRRHOSIS HEPATIS

Znanych jest kilka postaci marskoci, ktre rni si etiologi, patologi i niektrymi objawami klinicznymi. S to przewleke schorzenia wtroby charakteryzujce si w pocztkowym okresie powikszeniem wtroby, rzadziej powikszeniem ledziony, pojawieniem si pajczkw naczyniowych i doniami wtrobowymi. Wczesnymi objawami s ble w prawym podebrzu, uczucie gniecenia w nadbrzuszu, oglne osabienie, pocztki taczki, wzdcia brzucha, dyspepsja, krwawienie z nosa lub z przewodu pokarmowego, u niektrych osb wid skry, biegunka, obrzki koczyn dolnych, puchlina brzuszna, a nawet zaburzenia mzgowe. Z bada epidemiologicznych wynika, e najczstszymi czynnikami etiologicznymi w marskoci wtroby (mw) wyrwnanej i niewyrwnanej s: przebyte wirusowe zapalenie wtroby (wzw), naduywanie alkoholu i choroby drg ciowych, natomiast znacznie mniejsze znaczenie maj czynniki toksyczne. Leczenie jest tylko objawowe, gdy nie ma preparatw dziaajcych przyczynowo. Podaje si witaminy, niektre aminokwasy, wycigi wtrobowe, kwasy ciowe, a w przypadku puchliny silne rodki moczopdne (np. Diuramid). Leki rolinne s rwnie rodkami objawowymi, lecz mog przynie znaczn ulg. Stosuje si zioa lub wycigi dziaajce lipotropowo (zawieraj cholin oraz mezoinozyt), odtruwajce (uatwiaj sprzganie zwizkw toksycznych z kwasem glukuronowym), przeciwzapalne i przeciwprzesikowe oraz moczopdne. Ponadto, zalenie od wystpowania i nasilenia objaww, mona podawa zioa zwikszajce wydzielanie sokw trawiennych, hamujce krwawienia lub zmniejszajce obrzki.
Rp. Cynarheini D.S. Po 1 dra. 3 razy dz. popi szklanki naparu z poniszej mieszanki zioowej lub podanej iloci mikstury.

Preparat zawiera m.in. wycig z lici karczochw (Cynara scolymus) o dziaaniu ciopdnym, moczopdnym i hipolipemicznym.
Rp. Boldaloini D.S. 12 tabl. 23 razy dz., popi szklanki naparu z mieszanki zioowej lub mikstury.

Preparat zawiera m.in. wycig z lici boldo (Peumus boldus) i dziaa ciotwrczo, ciopdnie, spazmolitycznie oraz pobudzajco na trawienie.

445

Rp. Intr. Rutae Succ. Taraxaci Tinct. Menthae pip. aa 30,0 Ol. Carvi gtt. Nr X M.f. mixtura D.S. 30 kropli do yeczki mikstury w 1/3 szklanki wody, pi rwnoczenie z przyjmowaniem preparatw Cynarhein lub Boldaloin.

Mikstura dziaa synergicznie z wymienionymi specyfikami rolinnymi, uatwia odtruwanie organizmu, zwiksza ilo moczu i ma waciwoci przeciwzapalne.
Rp. Fl. Cyani Fl. Taraxaci aa 50,0 Fl. Pseadacaciae Herb. Chelidonii Fr. Petroselini Fr. Sambuci aa 25,0 M.f. species D.S. Odwar z 111/2 yki zi na 11/2 szklanki wody gotowa 3 min, przecedzi, pi 1/2 szklanki rwnoczenie z preparatem Cynarhein lub Boldaloin. ZAPALENIE PRZEWODW CIOWYCH I PCHERZYKA CIOWEGO CHOLANGITIS ET CHOLECYTITIS

Najczstsz przyczyn stanw zapalnych w obrbie ukadu ciowego s zakaenia bakteryjne, wywoane przez paciorkowce, gronkowce, paeczki durowe lub rzekomodurowe oraz rzadko przez dwoinki zapalenia puc. Tylko wyjtkowo dochodzi do zapalenia bezbakteryjnego, jeli sok trzustkowy przedostanie si do pcherzyka ciowego. Zapalenie o charakterze zakanym ma czsto przebieg ostry i zwykle towarzyszy mu kamica ciowa. Stosuje si wwczas odpowiednie antybiotyki, zalenie od rodzaju drobnoustrojw i ich opornoci, take sulfonamidy, rodki rozkurczajce, przeciwblowe, lecz w wielu przypadkach konieczny jest zabieg chirurgiczny. Pewna ilo przypadkw przebiega bez wspistniejcej kamicy ciowej i wwczas leczy si je zachowawczo. Preparaty rolinne maj znaczenie pomocnicze. Stosuje si odwary z odpowiednich mieszanek zioowych, rwnolegle z leczeniem antybiotykami lub sulfonamidami, oraz wycigi zioowe dziaajce synergicznie z syntetycznymi spazmolitykami, w celu

446

zapobieenia lub usunicia stanw skurczowych pcherzyka ciowego lub przewodw ciowych.
Rp. Cort. Frangulae Fol. Menthae pip. aa 50,0 Rad. Taraxaci Fl. Taraxaci Anth. Chamomillae aa 25,0 Fr. Carvi Fol. Rubi frutic. Rad. Glycyrrhizae aa 10,0 M.f. species D.S. Odwar z 2 yek zi na 2 szklanki wody, gotowa 3 min, przecedzi do termosu, pi 1/22/3 szklanki 23 razy dziennie rwnoczenie z antybiotykiem.

Mieszanka ma waciwoci przeciwzapalne, przeciwskurczowe oraz chroni wtrob przed szkodliwym dziaaniem antybiotykw, zwaszcza hepatotoksycznych tetracyklin.
Rp. Fr. Petroselini FI. Sambuci Fol. Betulae Inflor. Tiliae Fl. Cyani Fl. Hippocastani Herb. Herniariae M.f. species D.S. Jak wyej, sulfonamidami.

aa 50,0

aa 25,0 rwnoczenie z

Mieszanka ma waciwoci moczopdne, przeciwzapalne i przeciwskurczowe, uatwia wydalanie sulfonamidw i zapobiega ich krystalizacji w drogach moczowych. Dla przeciwdziaania kolce lub jej wystpieniu podaje si rodki przeciwskurczowe, dobierajc je w zalenoci od nasilenia blu: Papaverinum hydrochl. 12 amp. podskrnie lub dominiowo; Chelidoninum hydrochl. 12 tabl. 13 razy dziennie po jedzeniu; Terpichol 1 kaps. 24 razy dziennie lub 1 czopek 24 razy dziennie; Scopolan 12 dra. 35 razy dziennie lub 1 czopek 13 razy dziennie.
Rp. Papaverini hydrachl. Pyralgini 0,05 0,04

447

Terpicholi 0,2 Ol. Cacao ad 2,0 M.f. suppositoria anale. D.t.d. Nr VI S. W razie blu 1 czopek doodbytnicze.

W przypadku pobudzenia nerwowego naley podawa rodki uspokajajce: Nervosol 1 yeczka w 1/4 szklanki wody 24 razy dziennie; Neospasmina 1 yeczka w 1/4 szklanki wody 25 razy dziennie; Passispasmin 1 yeczka 36 razy dziennie.
Rp. Intr. Nymphaeae Intr. Valerianae Intr. Hyperici aa 30,0 M.f. mixtura D.S. 30 kropli do yeczki w 1/4 szklanki wody 24 razy dziennie.

Przewleke stany zapalne ukadu ciowego charakteryzuj si. takimi samymi objawami jak w kamicy ciowej, lecz o bardziej zrnicowanym stopniu nasilenia. Niektre przypadki kwalifikuj si z rnych powodw do zabiegu operacyjnego, pozostae s leczone zachowawczo. Dotyczy to przede wszystkim osb w wieku podeszym, u ktrych wiek i oglny stan zdrowia stanowi przeciwwskazania do przeprowadzenia operacji, zwaszcza przy wspistniejcej powanej chorobie oglnej, np. niewydolnoci minia sercowego, nerek, zaawansowanej chorobie wiecowej, dychawicy oskrzelowej. W leczeniu zachowawczym tego rodzaju przypadkw posugujemy si gwnie lekami rolinnymi, poniewa s one najbezpieczniejsze, daj w wielu przypadkach dobre wyniki i wyranie odczuwaln popraw subiektywn oraz mog by stosowane przez dugi okres. Stosuje si preparaty zioowe dziaajce przeciwbakteryjnie i przeciwzapalnie (dla zahamowania rozwoju bakterii i zmniejszenia przekrwienia bon luzowych), przeciwskurczowo (dla zmniejszenia blu i uatwienia przepywu ci), ciopdnie i ciotwrczo (dla przeciwdziaania dyskinezji drg ciowych i poprawy trawienia), limfokinetycznie (dla przeciwdziaania zmianom okoonaczyniowym w bonie surowiczej), pobudzajco na trawienie (dla zwikszenia iloci soku odkowego) oraz uspokajajco.
Rp. Rad. Levistici Herb. Abrotani Fr. Juniperi Herb. Fumariae

aa 50,0

448

Fol. Menthae pip. Gemm. Pini Herb. Chelidonii aa 25,0 M.f. specjes D.S. Napar z 2 yek zi w 2 1/2 szklanki wody, pi 2/3 szklanki 3 razy dziennie przed jedzeniem.

Mieszanka ma waciwoci bakteriobjcze, przeciwskurczowe i ciopdne oraz pobudzajce trawienie.


Rp. Fl. Taraxaci Fl. Millefolii Fol. Melissae Fol. Rosmarini Herb. Chelidonii Herb. Meliloti Rhiz. Calami M.f. species D.S. Jak wyej.

aa 50,0

aa 25,0

Mieszanka ma waciwoci przeciwskurczowe, przeciwzapalne, ciopdne, limfokinetyczne oraz pobudzajce wytwarzanie sokw trawiennych.
Rp. Extr. Hydrastidis fluid. Tinct. Convallariae Tinct. Chelidonii aa 10,0 Tinct. Menthae pip. 20,0 Tinct. Rhei vinosae Intr. Hyperici aa 30,0 M.f. mixtura D.S. 30 kropli do yeczki w szklanki wody, 3 razy dziennie przed jedzeniem.

Mikstura dziaa przeciwskurczowo, ciopdnie, przeciw-zapalnie oraz uatwia, skuteczniej ni podane dwie mieszanki zioowe, przepyw ci do dwunastnicy, wskutek zmniejszenia napicia zwieracza baki wtrobowo-trzustkowej (tzw. zwieracza Oddiego).
Rp. Ol. Pini sylv. 10,0 Ol. Juniperi 5,0 Ol. Foeniculi Ol. Lavandulae Ol. Menthae pip. aa 2,5 Ol. Olivarum ad 50,0 M.f. mixtura D.S. 1530 kropli na yeczk cukru lub w mleku 23 razy dz. przed jedzeniem.

449

Mikstura dziaa przeciwbakteryjnie, przeciwskurczowo, ciopdnie oraz obnia lepko ci i uatwia jej przepyw do dwunastnicy.
Rp. Solareni 20,0 Azucaleni 50,0 Ol. Menthae pip. 4,0 Ol. Carvi 2,0 M.f. mixtura D.S. 1030 kropli w kieliszku wody 2 4 razy dz. przed jedzeniem.

Mikstura dziaa ciopdnie, ciotwrczo, przeciwskurczowo i przeciwzapalnie. Jest szczeglnie zalecana w agodnych przewlekych stanach zapalnych i zwizanej z tym dyskinezji drg ciowych. Oprcz wymienionych lekw recepturowych korzystne jest stosowanie specyfikw rolinnych zawierajcych okrelone zwizki czynne lub standaryzowane wycigi zioowe: Boldaloin 12 tabl. 23 razy dz. przed jedzeniem; Cynarhein 1 dra. 3 razy dziennie przed jedzeniem; Cholegran 1/21 yeczka granulatu 23 razy dziennie, popi 1/2 szklanki wody; Cholesol 1 yeczk pynu w 1/3 szklanki wody 23 razy dziennie przed jedzeniem; Raphacholin 12 dra. 3 razy dziennie przed jedzeniem; Raphalamid 12 dra. 23 razy dziennie przed jedzeniem. W leczeniu zapalenia drg ciowych istotne znaczenie ma przestrzeganie zalece dietetycznych, m.in. cakowite wyczenie napojw alkoholowych, ostrych przypraw, tuszczw zwierzcych, potraw misnych smaonych, pieczonych lub duszonych, mietany, tustych wdlin i konserw itd.
KAMICA CIOWA CHOLELITHIASIS

W schorzeniu tym, wskutek obnienia stenia kwasw ciowych i fosfolipidw w ci, nastpuje wytrcenie z roztworw niektrych jej skadnikw i formowanie si kamieni, ktre wypeniaj zazwyczaj pcherzyk ciowy, a niekiedy przewd ciowy wsplny. Zalenie od skadu powstaych zogw rozrniamy: kamic cholesterolow (kamienie zawieraj co najmniej 80% cholesterolu) oraz kamic bilirubinow (kamienie zawieraj bilirubinian wapnia i zmienn ilo wglanu wapniowego). Tworzenie si kamieni jest spowodowane tym, e wtroba, z przyczyn dotychczas nie znanych, zaczyna

450

wydziela o zmienionym skadzie, mianowicie z nadmiern iloci rozpuszczalnych i nierozpuszczalnych w wodzie substancji (m.in. bilirubina, sole wapniowe, cholesterol, kwas palmitynowy) przy rwnoczesnym niedoborze substancji solubilizujcych (lecytyny, sole kwasw ciowych). Tworzenie si zogw uatwiaj nastpujce czynniki: mechaniczny (np. choroba i trway skurcz zwieracza Oddiego), zapalny (np. przerost ciany pcherzyka ciowego) i fizykochemiczny (np. fragmenty zuszczonego nabonka jako orodki krystalizacji lub nadmierne wydzielanie luzu, ktry zwiksza lepko ci). Kamica ciowa -moe przebiega bez powika, ale mog rwnie wystpi powikania, zarwno w samym pcherzyku ciowym, jak i poza nim. Badania epidemiologiczne wykazay, e ilo przypadkw kamicy ciowej ronie wraz z wiekiem chorych i osiga 2025% u osb 70letnich. Znaczna cz tego rodzaju schorze to tzw. kamica bezobjawowa, trwajca latarni, nie sprawiajca adnego kopotu i wykrywana przypadkowo na rentgenogramach sporzdzanych w innych celach (Brit. Med. J., 1975, 1, 415). Jednak u pozostaych osb dochodzi po pewnym czasie do nasilenia blw i atakw kolki wtrobowej, wywoanej albo ruchem samych kamieni albo czciej skurczem pcherzyka ciowego lub przewodu ciowego wsplnego, zalenie od umiejscowienia zogw. Wzrasta wwczas cinienie w drogach ciowych, zwaszcza przy rwnoczesnych zaburzeniach czynnoci zwieracza Oddiego. Ataki kolki wtrobowej mog si powtarza i mog spowodowa konieczno interwencji chirurgicznej. W przebiegu kamicy ciowej nastpuj niekiedy powikania, m.in. powikszenie pcherzyka ciowego i po pewnym czasie wodniak (hydrops vesicae felleae), a nawet perforacja pcherzyka i stan ropny, wymagajce niezwocznej operacji. Innym powikaniem s stany zapalne pcherzyka ciowego lub drg ciowych o rnym nasileniu, czasem nawet zmiany o charakterze nowotworowym. W ok. 20% przypadkw kamicy ciowej zogi s umiejscowione w przewodzie ciowym wsplnym. Jest to tzw. kamica przewodowa, ktra tylko w 50% przypadkw jest wykrywalna przez cholangiografi, ale a w 74% przypadkw stwierdza si taczk mechaniczn (icterus mechanicus). Choroba ta dotyczy gwnie kobiet (84,4%). Leczenie kamicy ciowej moe by zachowawcze lub operacyjne, zalenie od nasilenia blu, wieku i oglnego stanu chorego, umiejscowienia zogw, wystpujcych powika, stopnia zaburze trawiennych i innych. Z reguy mamy do czynienia z kamic cholesterolow (do 95% przypadkw w Europie i Ameryce Pn.), niekiedy z dodatkiem maej iloci bilirubiny i soli wapniowych, natomiast typowa kamica bilirubinowa wystpuje czsto w Japonii i na Dalekim Wschodzie.

451

Ostre stany kamicy ciowej

Najpierw naley zwalczy bl i stan skurczowy drg ciowych, podajc preparaty zawierajce poczenia syntetycznych lub naturalnych rodkw przeciwblowych ze rodkami dziaajcymi spazmolitycznie pochodzenia rolinnego: atropin, papaweryn lub skopolamin (Tolargin, Vegantalgin, Scopolan, Motolutan). W bardziej nasilonych blach stosuje si Pabialgin lub dominiowo Pyralginum z Atropinum sulfuricum lub Papaverinum hydrochloricum. Naley unika stosowania samych lekw przeciwblowych z grupy morfiny (np. Eucodalum), gdy powoduj one upoledzenie ruchw jelit i niepodany dugotrway skurcz zwieracza Oddiego. Gdy ostry atak minie, podaje si syntetyczne rodki ciopdne (Cholamid, Polagol, Bilocol) lub preparaty zawierajce m.in. kwasy ciowe (Fellogen, Hexagol, Acidum dehydrocholicum comp.). Leki zioowe w ostrych przypadkach kamicy ciowej maj ograniczone i tylko pomocnicze znaczenie. Przede wszystkim powinny to by zioa zawierajce zwizki o dziaaniu przeciwskurczowym na minie gadkie przewodw ciowych, pcherzyka ciowego i zwieracza Oddiego oraz agodnie ciopdnym i przeciwzapalnym.
Rp. Rad. Taraxaci Rad. Cichorii aa 50,0 Rad. Bardanae Rad. Glycyrrhizae Herb. Millefolii Fr. Foeniculi cont. aa 25,0 M.f. species D.S. Odwar z 11/2 yki zi na 2 szklanki wody, gotowa 2 min pod przykryciem, przecedzi do termosu, pi 1/2 szklanki 3 razy dziennie.

Zioa dziaaj agodnie spazmolitycznie, ciopdnie i przeciwzapalnie na drogi ciowe, pobudzaj wydzielanie sokw trawiennych i uatwiaj przyswajanie skadnikw pokarmw.
Rp. Herb. Abrotani Inflor. Helichrysi Anth. Millefolii Fr. Carvi Herb. Cnici bened. Rhiz. Calami M.f. species D.S. Jak wyej.

aa 50,0

aa 25,0

Zioa dziaaj tak samo jak poprzednie i wykazuj synergizm ze specyfikami zawierajcymi kwasy ciowe (Fellogen, Hexachol, Acidum dehydrocholicum).

452

Rp. Herb. Anserinae Fol. Rosmarini Herb. Marrubii Fr. Anethi Anth. Chamomillae Fl. Taraxaci M.f. species D.S. Jak wyej.

aa 50,0

aa 25,0

Zioa maj takie samo dziaanie i synergizm jak poprzednie.


Rp. Succ. Hyperici Succ. Taraxaci aa 30,0 Tinct. Menthae pip. 10,0 Extr. Glycyrrhizae depur. 5,0 Ol. Foeniculi gtt Nr XX M.f. mixtura D.S. 2040 kropli w kieliszku wody 23 razy dziennie.

Ostre stany kamicy ciowej mog by powikane zakaeniem drg ciowych, najczciej spowodowanym przez Escherichia coli. Konieczne jest wwczas, oprcz postpowania podanego powyej, stosowanie odpowiednich antybiotykw i ewentualne przygotowanie chorego do zabiegu chirurgicznego. Wskazane jest rwnoczesne przyjmowanie lekw zioowych w formie mieszanek dziaajcych przeciwskurczowo, ciopdnie i przeciwbakteryjnie, rwnie na drobnoustroje antybiotykooporne.
Rp. Fol. Rosmarini Herb. Dracunculi aa 50,0 Herb. Absinthii Herb. Thymi Herb. Hyssopi aa 25,0 M.f. species D.S. Napar z 1 yki zi na 11/2 szklanki wody, pi 1/2 szklanki 3 razy dz.

Zioa mog by stosowane rwnoczenie z antybiotykami i dziaaj wwczas wspomagajce i synergicznie.


Rp. Infl. Helichrysi Fol. Menthae pip. Herb. Centaurii Herb. Solidaginis Fr. Petroselini M.f. species D.S. Jak wyej.

aa 50,0 aa 25,0

453

Rp. Tinct. Chelidonii Succ. Taraxaci aa 30,0 Intr. Rutae 10,0 Ol. Menthae pip. gtt. Nr XX M.f. mixtura D.S. 2040 kropli w kieliszku wody 24 razy dziennie. Przewlekle stany kamicy ciowej

Obecno zogw kamieni ciowych i ich stopniowe narastanie, stany zapalne i zwaenie przewodw ciowych oraz stany skurczowe utrudniaj przepyw ci do dwunastnicy i wywouj wiele zaburze. Przede wszystkim zmienia si skad krwi, gdy pojawia si w niej bilirubina i podwysza si Poziom cholesterolu, fosfatazy zasadowej i soli kwasw ciowych. Proces trawienia staje si utrudniony, zwaszcza przyswajanie lipidw, wystpuj charakterystyczne zaburzenia i stopniowa utrata aknienia. Zastj ci ma niekorzystny wpyw na czynno komrek miszowych wtroby. Ju w drugim dniu zastoju mona stwierdzi (na preparatach mikroskopowych wtroby) nacieki ropne w wewntrzwtrobowych przewodach ciowych; w czwartym dniu rozpoczyna si rozrost przewodzikw ciowych; po tygodniu zaczynaj rozrasta si komrki tkanki cznej fibroblasty, aby po dwch miesicach pojawi si w miszu wtroby. Gdy zastj ci trwa dalej, w wtrobie powstaj pasma kolagenowe i z biegiem czasu cz si najpierw wzajemnie, nastpnie z kolagenem wewntrzwtrobowym przewodw ciowych i w ten sposb po roku dochodzi do marskoci ciowej wtroby wtrnej (cirrhosis biliaris hepatis secundaria). Z powyszego wynika jak wane znaczenie maj leki uatwiajce i regulujce prawidowy przepyw ci oraz zapobiegajce dyskinezji w drogach ciowych. Spord lekw wane miejsce zajmuj w tych przypadkach roliny lecznicze i preparaty zioowe o dziaaniu ciopdnym, przeciwzapalnym, spazmolitycznym i przeciwbakteryjnym oraz regulujce trawienie i uatwiajce wydalanie, zarwno z ci jak i moczem, produktw przemiany materii. Zioa s w stanie po pewnym czasie przywrci prawidowy skad ci i tym samym usun przyczyn tworzenia si kamieni ciowych, mog rwnie wskutek zwikszonego przepywu ci sprzyja powolnej solubilizacji zogw i umoliwia ich wydalanie, co wielokrotnie obserwowano w praktyce.
Rp. Herb. Fumariae Fol. enyanthidis 50,0

454

Rad. Glycyrrhizae Fol. Salviae Herb. Hyperici aa 25,0 M.f. species D.S. Odwar z 2 yek zi na 21/2 szklanki wody, gotowa 2 min, przecedzi do termosu, pi 1/22/3 szklanki 23 razy dziennie.

Zioa dziaaj przeciwskurczowo, ciopdnie, agodz bl, przywracaj prawidowy przepyw ci oraz kurczliwo pcherzyka ciowego i zwieracza Oddiego, mog uatwi wydalanie kamieni ciowych. Dziaaj synergetycznie z preparatami zawierajcymi kwasy ciowe, jak Acidum dehydrocholicum, Hexachol, Fellogen.
Rp. Rad. Taraxaci Fl. Calendulae Rhiz. Calami Fl. Bellidis Anth. Millefolii Herb. Chelidonii M.f. species D.S. Jak wyej.

aa 50,0

Rp. Azucaleni 50,0 Solareni Tinct. Chelidonii aa 20,0 Tinct. Rhei vinosae 10,0 M.f. mixtura D.S. 3040 kropli w kieliszku wody, 4 razy dziennie.

W kamicy ciowej przebiegajcej ze znacznym zmniejszeniem przepywu ci oraz z atoni pcherzyka ciowego osigano nieraz korzystn popraw po doustnym podawaniu kwasu olejowego lub oliwy (zawiera ok. 83% kwasu olejowego), uchwytne przywrcenie kurczliwoci pcherzyka ciowego, a nawet, u niektrych osb, usunicie, przynajmniej czci, zalegajcych kamieni.
Rp. Ol. Olivarum 200,0 D.S. Po 2050 ml oliwy doustnie wieczorem, powtarzane przez 34 dni. Po kilku dniach przerwy mona ponowi podawanie.

Pomocnicze znaczenie maj siedzce kpiele w odwarach zioowych, dziaajce przeciwskurczowo, zmniejszajce stan zapalny i atoni drg ciowych:

455

Rp. Fr. Coriandri cont. Fl. Taraxaci Inflor. Helichrysi Inflor. Tiliae aa 25,0 M.f. species D.S. Napar z caoci zi w 3 l wody ogrza pod przykryciem do wrzenia, przecedzi do wanny, pozostae zioa umieci w woreczku pciennym w wannie i dopeni wod, aby sigaa nieco powyej pasa. Temperatura kpieli 3839C, czas 20 30 min, czsto 2 razy w tygodniu.

Ostatnie doniesienia zwracaj uwag na skuteczno dziaania kwasu chenodezoksycholowego w kamicy cholesterolowej. Kwas ten hamuje, po podaniu doustnym, syntez cholesterolu w wtrobie oraz uzupenia niedobr kwasw ciowych w ci. Powoduje rozpuszczanie zogw cholesterolowych, ale prawdopodobnie tylko wwczas, gdy nie daj one wyranego obrazu na rentgenogramach (ok. 50% przypadkw) i po kuracji trwajcej wiele miesicy. Szybszy wynik mona odzyska, gdy rwnoczenie z przyjmowaniem kwasu chenodezoksycholowego (prep. Chenofalk. kaps. 250 mg) podaje si leki zioowe dziaajce rozkurczajce i ciopdnie. Istotnym elementem w zwalczaniu kamicy ciowej jest odpowiednia dieta. Naley usun z poywienia wszelkie tuste dania i tuszcze, zwaszcza smaone, duszone, pieczone, take sosy, kremy, czekolad, alkohol. Mona spoywa mae iloci mleka i przetworw mlecznych, serw chudych, olejw rolinnych, surwek i owocw. Naley zmniejszy znacznie kaloryczno posikw, szczeglnie u osb otyych i powyej 50 lat ycia.
Kamica ciowa bezobjawowa

Obecno kamieni ciowych u niektrych osb nie wywouje jakichkolwiek objaww, a o ich umiejscowieniu dowiaduj si okazyjnie w czasie bada innych schorze, np. na rentgenogramach jelit. Chorob leczy si zioami i w znacznym procencie koczy si ona usuniciem kamieni albo przez rozpuszczenie, albo przez wydalenie. Stosuje si te same preparaty zioowe, jak podano powyej, a ponadto nastpujce:
Rp. Spec. cholagogae 100,0 D.S. Odwar z 2 yek zi na 21/2 szklanki wody, gotowa 3 min, pi 2/3 szklan-

456

ki 23 razy dziennie z mieszanki zioowej nr 1 (gdy stolce s czste i wolne), nr 2 (gdy stolce s normalne) lub nr 3 (gdy jest zaparcie). Rp. Raphacholini D.S. Po 12 draetek 3 razy dziennie po jedzeniu. Rp. Cholegrani D.S. Po yeczki granulatu 23 razy dziennie. Popi wod. Rp. Cholesoli 100,0 Solareni 20,0 D.S. Po yeczce w szklanki wody, 3 razy dziennie przed jedzeniem. Rp. Terpicholi D.S. Po 13 krople na cukier 31 razy dziennie i stopniowo zwiksza do 6 kropi jednorazowo lub po 1 kapsuce 24 razy dziennie. Dla osb z nieytem odka i jelit po 12 czopki, nie wicej ni 6 sztuk dziennie.

Skuteczno leczenia kamicy ciowej jest znacznie wiksza, gdy stosuje si leczenie kompleksowe obejmujce: 1. Podawanie preparatw zawierajcych kwasy ciowe. 2. Podawanie rolinnych lekw rozkurczajcych, ciopdnych i przeciwzapalnych. 3. Stosowanie kpieli zioowych, pocztkowo co drugi dzie, nastpnie 12 razy w tygodniu. 4. Gimnastyk porann i wieczorow oraz spacery. 5. Odywianie dietetyczne i maokaloryczne, lecz bogate w witaminy. 6. Uywanie wody pozbawionej soli wapnia i elaza oraz przesczanej przez wgiel. Stany pooperacyjne Jeeli zabieg chirurgiczny na drogach ciowych (cholecystectomia, choledochotomia, sphincterotomia) zosta wykonany prawidowo i nie popeniono ani bdu diagnostycznego, ani w technice operacyjnej, to w rzadkich tylko przypadkach dochodzi do zaburze zwanych zespoem po cholecystektomii. Bezporednio po operacji moe wystpi zakrzepica i krwawienie w miejscu dokonanego zabiegu, natomiast w okresie pniejszym m.in. ble w nadbrzuszu, niewydolno wtroby oraz objawy dyspeptyczne. Niektre z tych objaww

457

mona usun podajc odpowiednie leki, w tym rwnie zioowe, natomiast cz z nich pozostaje, z upywem czasu nasila si lub sabnie, czynic niekiedy chorego niezdolnym do regularnej pracy.
Rp. Herb. Millefolii Herb. Agrimoniae aa 50,0 Anth. Chamomillae Herb. Bursae pastoris Herb. Cnici bened. Herb. Anserinae aa 25,0 M.f. species D.S. Napar z 11/22 yek zi na 2 szklanki wody, pi 1/22/3 szklanki 23 razy dz. przed jedzeniem.

Mieszanka pobudza wydzielanie soku odkowego i uatwia trawienie oraz przepyw ci do dwunastnicy, dziaa agodnie bodcowo na wtrob i przeciwkrwotocznie. Moe by stosowana w okresie bezporednio po zabiegu chirurgicznym.
Rp. Extr. Polygoni hydropip. fluid. 20,0 Intr. Nymphaeae Intr. Hyperici Intr. Hippocastani aa 30,0 M.f. mixtura D.S. 30 kropli do yki w szklanki wody, 23 razy dz. przed jedzeniem. Dziaa tak sarno jak mieszanka zioowa.

Stwierdzono rwnie, e u osb po cholecystektomii nastpuje do czsto zarzucanie ci do odka powodujce uszkodzenie bariery luzwkowej wskutek hydrolitycznego rozkadu luzu odkowego przez kwasy ciowe. Po pewnym czasie moe si rozwin tzw. ciowy nieyt odka ze staym piekcym blem w nadbrzuszu, nasilajcym si po spoyciu pokarmw tustych i ciopdnych (Pol. Tyg. Lek., 31, 731, 1976). Leczenie jest trudne (podawanie przez krtki okres cholestyraminy wicej wolne kwasy ciowe), lecz mona uzyska znaczn popraw przez stosowanie zi dziaajcych osaniajco (luzy), uodporniajcych bon luzow odka (garbniki, krzemionka rozpuszczalna, alantoina), wicych czciowo kwasy ciowe (sole mineralne, zwizki aminowe) oraz przeciwzapalnych.
Rp. Rad. Althaeae Fol. Plantaginis Herb. Pulmonariae Fol. Urticae

aa 50,0

458

Fol. Juglandis Anth. Chamomillae aa 25,0 M.f. species D.S. Odwar z 2 yek zi na 2 szklanki wody, gotowa 3 min, przecedzi do termosu, pi 1/3 szklanki 3 razy dz. midzy posikami. Rp. Lichenis islandici Herb. Galeopsidis Fl. Calendulae Fl. Malvae arbor. Herb. Violae tric. Fol. Myrtilli Anth. Millefolii M.f. species D.S. Jak poprzednio

aa 50,0

aa 25,0

ZAPALENIE TRZUSTKI PANCREATITIS

Choroba ma przebieg dugotrway, z utrzymujcym si stanem zapalnym, postpujcym zwknieniem trzustki, nawracajcymi blami epigastrycznymi oraz tworzeniem si zogw biakowo-wapniowych, wykrywalnych na rentgenogramach. W etiopatogenezie schorze wyrni mona posta przewlek pierwotn, w ktrej nie dochodzi do tworzenia si zogw wapniejcych i pomimo istnienia rozsianych uszkodze trzustki moe nastpi zupene wyleczenie. Ta sama posta przewleka moe jednak przebiega z formowaniem si zogw, gwnie jako wynik alkoholizmu, rzadziej niedoboru niektrych aminokwasw lub spoywania nadmiaru tuszczw. W leczeniu zachowawczym przewlekego pierwotnego zapalenia trzustki istotne znaczenie maj wskazania dietetyczne: ograniczenie tuszczw do 6070 g dziennie z wyczeniem zwierzcych, cakowite wstrzymanie si od spoywania alkoholu, zwikszenie w poywieniu iloci biaek do 100120 g dziennie. Jeli chodzi o leki, to najwaniejsze jest opanowanie blu, nastpnie stosowanie inaktywatora kalikreiny (prep. Trasylol), a w przypadku stwierdzenia niedoboru enzymw trzustkowych podawanie organopreparatw (Pancreatinum tabl. powlekane; Pancreatinum comp. proszek do stosowania w mleku, wodzie). Leki rolinne mog by wielce pomocne. Stosuje si zioa i preparaty dziaajce przeciwskurczowo, przeciwzapalnie, bakteriobjczo, ciopdnie, nastpnie regulujce czynno przewodu pokarmowego, jak rwnie uspokajajce i przeciwblowe. Najpierw naley zmniejszy lub zagodzi bl, pojawiajcy

459

si po kadym posiku (prep. Vegantophen, Vegantalgin, Pabialgin, Tolargin) i stosowa rozkurczajce:


Rp. Extr. Belladonnae sicc. 0,02 Papaverini hydrochl. 0,04 Extr. Glycyrrhizae depur. ad 0,5 M.f. pulvis ut fiat Nr VI in caps. amyl. D.S. 1 proszek 12 razy dziennie w razie blu. Rp. Chelidonini hydrochlor. D.S. 12 tabl. a 0,02 g 13 razy dziennie w razie blu. Rp. Tinct. Stramonii Tinct. Chelidonii Tinct. Rhei spirit. Tinct. Menthae pip. aa 20,0 M.f. mixtura D.S. 3040 kropli w kieliszku wody 23 razy dziennie.

Naley rwnie stosowa zioa dziaajce przeciwzapalnie, przeciwbakteryjnie, przeciwskurczowo i zarazem ciopdnie, zawierajce zwizki atwo rozpuszczalne w ci i bakteriobjcze.
Rp. Fol. Menthae pip. Herb. Serpylli Herb. Abrotani Herb. Fumariae Strobili lupuli Fol. Rosmarini M.f. species D.S. Napar z 11/2 yki zi na 2 wody, pi 2/3 szklanki rano na wieczorem. Rp. Rad. Gentianae Herb. Chelidonii Rad. Archangelicae Fol. Sennae Fl. Calendulae Fl. Lavandulae M.f. species D.S. Jak wyej.

aa 50,0

aa 25,0 szklanki czczo i

aa 50,0

aa 25,0

Zaburzenia trawienne, towarzyszce chorobom trzustki, mona skutecznie zmniejszy podawaniem nastpujcych preparatw (stosowanych przed jedzeniem):

460

Calmagina 12 tabl. 23 razy dziennie; Gastrochol 1/21 yeczk proszku w szklanki wody 14 razy dziennie; Herbogastrin yeczk pynu w 1/4 szklanki wody 23 razy dziennie; Guttae stomachicae 1530 kropli w kieliszku wody 25 razy dziennie.

PIMIENNICTWO
1. Augur N. A.: Drug therapy reviews: Chronic hepatitis. Amer. J. Hosp. Pharmacy, 1978, 35, 1222. 2. Austad W. I.: Pancreatitis: The use of pancreatic supplements. Drugs. 1979, 17, 480. 3. Bojanowicz K.: O moliwoci farmakologicznego rozpuszczania kamieni ciowych za pomoc kwasu chenodezoksycholowego. Pol. Tyg. Lek., 1977, 32, 1299. 4. Bozzetti F., Vaglini M. Paolucci R.: The medical approach to the treatment of cholesterol-type cholelithiasis with chenodeoxycholic acid. Farmaco Ed. Prat., 1976, 31, 337. 5. Jenkins S. A. Vitamin C and gallstone formation: a preliminary report. Experientia, 1977, 33, 1616. 6. Krygier T., Zawistowska Z.: ywienie dietetyczne w chorobach wtroby. PZWL, Warszawa 1977. 7. Milewski B., Habior A., Krygier T., Ruyo E.: Wczesne objawy kliniczne i wyniki bada laboratoryjnych w marskoci wtroby. Poi. Tyg. Lek., 1976, 31, 625. 8. Ptorak J. L.: Kamica przewodowa. Pol. Tyg. Lek., 1976, 31, 145. 9. Ruyo E., Milewski B., Krygier T., Habior A.: Dane epidemiologiczne i wyniki etiologiczne w marskoci wtroby. Poi. Tyg. Lek., 1976, 31, 579. 10. Thaler H.: Die chronische Hepatitis. Das Mediz. Prisma, 1973, 3. 11. Waterson A. P.: Die Virushepatitis. Das Mediz. Prisma, 1973, 4. 12. Wichtl M.: Pflanzliche cholagoga. Dtsch. Apoth.-Z., 1977, 117, 978. 13. Zimmerman H. J.: Drug-induced liver disease. Drugs, 1978, 16, 25.

Dr med. Wojciech J. Rewerski Doc. dr hab. farm. Aleksander Oarowski CHOROBY UKADU MOCZOWEGO
Nerki speniaj u czowieka trzy wane czynnoci: wydalnicz, wydzielnicz i metaboliczn. Czynno wydalnicza nerek polega na usuwaniu z ustroju wody, elektrolitw oraz wielu produktw przemiany materii. Ta szczeglna zdolno nerek umoliwia zachowanie staoci rodowiska wewntrznego, pomimo rnic w diecie oraz zmian zachodzcych w rodowisku zewntrznym czowieka, takich jak wahania temperatury, wilgotnoci, cinienia itp. Wydalanie przez nerki jest czynnoci zadziwiajco pracochonn, jeli si zway, e w cigu doby przepywa przez nerkowe naczynia krwionone 1730 l krwi, w ktrej osocze stanowi 940 l, natomiast przesczeniu w kbkach ulega ok. 187 l pynu, tzw. moczu pierwotnego. Pyn ten zostaje wchonity w kanalikach nerkowych (tzw. resorpcja zwrotna) i to tak dalece, e wydala si zaledwie 12 l tzw. moczu wtrnego. Wykonujc t ogromn prac, nerki zachowuj stao skadu chemicznego oraz objto pynw ustrojowych, gdy s w stanie utrzyma na nie zmienionym poziomie rwnowag midzy iloci substancji pobieranych a wydalanych. Wydzielnicz czynno nerek odgrywa istotn rol w yciu czowieka. Najdawniej poznanym zwizkiem wydzielanym przez nerki jest renina. Enzym ten powstaje wwczas, gdy do nerek dopywa zbyt mao krwi. Jest on w stanie odszczepi od biaek krwi fragment peptydowy zoony z 8 aminokwasw, tzw. angiotensyn II, ktra powoduje podwyszenie cinienia ttniczego krwi. Mechanizm presyjnego dziaania angiotensyny polega z jednej strony na obkurczaniu drobnych letniczek nerkowych, z drugiej na porednim pobudzaniu wydzielania niektrych hormonw, zwaszcza aldosteronu. Hormon ten hamuje wydalanie jonw sodu z ustroju, co stanowi bodziec do dalszego wytwarzania reniny. Moe wwczas doj do nadmiernego wzrostu cinienia, jeli nie nastpi przerwanie sprzenia reninowo-angiotensynowego przez wczenie si mechanizmw wyrwnawczych. W mechanizmach tych bior udzia prostaglandyny, zwizki naturalne wywodzce si z nienasy-

462

conych kwasw tuszczowych, gwnie z kwasu arachidonowego. Cz rdzeniowa nerki wytwarza prostaglandyn E2 (PGE2) oraz mae iloci prostaglandyny A2 (PGA2), ktre przedostaj si do czci korowej nerki, w ktrej znosz skurcz naczy krwiononych docierajcych do kbuszkw, wywoany przez angiotensyn II. W rezultacie znika niedokrwienie kory nerek, co jest bodcem do przerwania wytwarzania reniny. Mona wic powiedzie, e PGE2 i PGA2, chocia ich biosyntez zapocztkowuje angiotensyna II (lub noradrenalina), s substancjami wywoujcymi skutki przeciwne do angiotensyny. Wykrycie prostaglandyn nerkowych oraz dodatnich i ujemnych sprze zwrotnych midzy renin, angiotensyna a prostaglandynami, rozszerzyo znacznie wiedze o fizjologicznej roli nerek. Wiadomo rwnie obecnie, e nadmierne wytwarzanie prostaglandyn w nerkach jest niepodane, zbyt energiczne bowiem i zbyt dugotrwae rozszerzenie naczy kbuszkowych moe zapocztkowa stan zapalny lub nasili ju istniejcy. Przypuszcza naley, e wystpujce u niektrych osb uporczywe stany zapalne nerek s wywoywane i podtrzymywane przez zbyt, wysoki poziom prostaglandyn. Obecnie wiadomo, e antagonistami biosyntezy prostaglandyn s m.in. zwizki salicylowe lub chemioterapeutyki tzw. aspirynopodobne (np. indometacyna) oraz e w leczeniu stanw zapalnych nerek i caego ukadu moczowego stosowano od bardzo dawna zioa zawierajce pochodne kwasu salicylowego. Inn wan substancj powstajc w nerkach jest erytropoetyna, hormon powodujcy zwikszenie liczby czerwonych krwinek w szpiku. Bodcem, ktry wyzwala powstawanie erytropoetyny, jest niedobr tlenu we krwi docierajcej do nerek, sygnalizujcy zmniejszenie liczby erytrocytw. Nerki s wiec wanym narzdem, biorcym poredni udzia w wytwarzaniu czerwonych krwinek. Utrzymujce si obnienie poziomu erytropoetyny powoduje wystpienie objaww niedokrwistoci, bardzo trudnych do wyleczenia. Czynno metaboliczna nerek jest znana od dawna, a jej wykrycie stanowio due zaskoczenie, poniewa sdzono, e gwnym miejscem biotransformacji substancji wprowadzanych do ustroju jest wtroba. Najwaniejszym zwizkiem ulegajcym przemianie w nerkach jest naturalna witamina D3 (cholekalcyferol), czyli 7-dehydrocholesterol, z ktrej pod wpywem enzymatycznego zespou hydrolaz, powstaje w komrkach kanalikw nerkowych aktywny metabolit 1,25-dwuhydroksycholekalcyferol (1,25-DHCC). W samych nerkach 1,25-DHCC spenia podwjn rol, mianowicie wzmaga syntez odpowiednich biaek i tym samym uatwia przenoszenie i ochron jonw wapniowych, a ponadto uczula komrki ner-

463

kowe na prawidowe lub wiksze stenie wapnia w moczu, co w konsekwencji powoduje zmniejszenie iloci powstajcego 1,25-DHCC. Tak wic w nerkach istnieje ujemne sprzenie zwrotne midzy 1,25DHCC a jonami wapniowymi. Z powyszego wynika, e przesczanie w kbuszkach nerkowych nie jest jedyn czynnoci nerek, gwne bowiem znaczenie dla ustroju maj rwnie: czynno metaboliczna i wydzielnicza. Jest wic zrozumiae, e choroby nerek, szczeglnie o charakterze zapalnym lub zwyrodnieniowym, powoduj upoledzenie wszystkich trzech czynnoci, jakkolwiek nie w jednakowym stopniu. Tym wikszego znaczenia nabieraj zachowawcze metody leczenia chorb nerek i drg moczowych, a wrd nich fitoterapia.
STANY ZAPALNE DRG MOCZOWYCH

Zapalenie kbkw nerkowych (glomerulonephritis), miedniczek nerkowych (pyelitis), moczowodw (ureteritis) oraz pcherza moczowego (cystitis) wywoywane s przez drobnoustroje, ktre wtargny z innych ognisk zapalnych (np. migdakw, zatok nosa, wyrostka robaczkowego) lub w przypadku zapalenia pcherza moczowego, rwnie z zewntrz. Zakaenie moe mie przebieg od ostrego do bardzo przewlekego, trwajcego wiele miesicy. Wytwarzane przez bakterie toksyny uszkadzaj nabonek w drogach moczowych, powoduj rozszerzenia woniczek, a nawet uszkodzenie ich cian. Dlatego w moczu chorych wykrywa si obecno komrek nabonkowych, biaka, krwinek biaych i czerwonych, luzu oraz bakterii. Wymienione schorzenia nie s w sposb wyrany rnicowane w fitoterapii, dlatego leczy si je tymi samymi zioami i w sposb niemal identyczny.
A. Ostre stany zapalne drg moczowych

S to najczciej ostre zapalenia kbkw nerkowych (glomerulonepritis), charakteryzujce si mniej lub bardziej uchwytnym uszkodzeniem samych kbkw, powodujcym upoledzenie przesczania, powstawanie obrzkw, zmniejszenie objtoci wydalanego moczu i pojawienie si w nim czerwonych krwinek i biaych, jak rwnie wzrost cinienia ttniczego. Mog to by rwnie ostre zapalenia pcherza, w ktrych nastpuje czste oddawanie moczu z uczuciem pieczenia i obecnoci znacznej iloci biaych krwinek i bakterii. W stanach tych podstawowe leczenie sprowadza si do podawania chemioterapeutykw przeciwbakteryjnych (antybiotykw, sulfonamidw oraz innych zwizkw, np. nitrofurantoiny, kwasu nalidyksowego). Najbardziej racjonalne jest rwnoczesne

464

stosowanie wymienionych lekw z preparatami rolinnymi, poniewa te ostatnie maj rwnie waciwoci bakteriobjcze, ale, rozcigajce si take na szczepy antybiotykooporne, a ponadto zmniejszaj one lub znosz stany skurczowe w drogach moczowych, wzmacniaj cianki naczy wosowatych i przeciwdziaaj krwawieniom z uszkodzonych woniczek, ochraniaj i regeneruj warstw nabonkow w drogach moczowych, a nawet s w stanie niszczy L-formy bakterii, wskutek bezporedniego dziaania na cytoplazm i obnienia cinienia osmotycznego pynu midzykomrkowego.
Rp. Cort. Hippocastani Rad. Glycyrrhizae aa 30,0 Herb. Pulmonariae Anth. Millefolii Fl. Calendulae Fol. Fragariae Fl. Callunae aa 20,0 M.f. species D.S. Odwar z 11/2 yki zi na 2 szklanki wody (gotowa 5 min, przecedzi do termosu), pi 1/22/3 szklanki 23 razy dz. midzy posikami.

Zioa dziaaj przeciwskurczowo, przeciwzapalnie, przeciwbakteryjnie i nieznacznie moczopdnie i powinny by podawane rwnoczenie z antybiotykami lub innymi chemioterapeutykami bakteriobjczymi.
Rp. Herb. Solidaginis Herb. Hyperici Herb. Violae tricol. Herb. Hyssopii Herb. Ulmariae Herb. Equiseti Herb. Chelidonii M.f. species D.S. Jak wyej.

aa 30,0

aa 20,0

Zioa dziaaj analogicznie do poprzednich i powinny by stosowane przemiennie z poprzednimi oraz rwnolegle z antybiotykami lub sulfonamidami.
Rp. Rutisoli Succ. Bardanae Succ. Betulae aa 30,0 Neospasmini 50,0 Intr. Hyperici Extr. Glycyrrhizae depur. aa 10,0 M.f. mixtura D.S. Po yeczce w 1/3 szklanki wody 3 razy dz. po jedzeniu.

485

Dziaa uszczelniajce na woniczki, przeciwskurczowo i sabo moczopdnie i moe by z powodzeniem stosowana u osb w wieku podeszym.
Rp. Hyper-fix Viola-fix Tilia-fix Urtica-fix D.S. Po torebce w 2 szklankach wrzcej wody, naparza bezporednio w termosie, pi po szklanki 34 razy dz. midzy posikami.

Dziaa agodnie moczopdnie i przeciwzapalnie i jest wygodna do stosowania w warunkach szpitalnych lub sanatoryjnych.
Rp. Urograni 100,0 Fitolizyni 100,0 D.S. Po yeczki obu lekw w szklanki wody 23 razy dz.

Dziaa jak poprzednia mieszanka i jest mao kopotliwa w uyciu w warunkach szpitalnych, zwaszcza dla modziey i osb starszych.
Rp. Spec. diureticae (Urosan) 100,0 D.S. Napar z 2 yek zi na 2 szklanki wody, pi szklanki rwnoczenie z antybiotykiem. Rp. Herb. Millefolii 50,0 Herb. Bidentis tripart. Herb. Bursae past. Herb. Leonuri aa 25,0 M.f. species D.S. Odwar z 2 yek zi na 11/2 szklanki wody, gotowa 2 min, przecedzi do termosu, pi szklanki 23 razy dz. midzy posikami.

Zioa s szczeglnie zalecane w przypadku uszkodzenia woniczek i obecnoci czerwonych krwinek w moczu.
Rp. Herb. Glechomae Herb. Polygoni avic. Herb. Asperulae Herb. Anserinae Anth. Anthemidis

aa 50,0

466

Fl. Malvae aa 20,0 M.f. species D.S. Przygotowanie odwaru i dawkowanie jak wyej.

Zioa s szczeglnie wskazane dla osb majcych w moczu znaczne iloci luzu i krwinek biaych.
B. Przewleke stany zapalne drg moczowych

W przeciwiestwie do ostrych stanw zapalnych, bardziej podatne na leczenie preparatami zioowymi s stany przewleke, dlatego w tej grupie schorze maleje znaczenie chemioterapeutykw przeciwbakteryjnych, natomiast zwiksza si rola fitoterapii. Szczeglnie odnosi si to do dzieci, modziey i osb w wieku podeszym ze zmniejszon odpornoci. Zastosowanie maj zioa i preparaty rolinne zawierajce zwizki dziaajce przeciwbakteryjnie (np. Fol. Uvae ursi, Fol. Vitis idaeae. Herb. Thymi, Herb. Serpylii, Fl. Callunae, Fr. Juniperi), przeciwskurczowo (np. Herb. Chelidonii, Rad. Glycyrrhizae, Herb. Hyperici, Fr. Coriandri), moczopdne (np. Herb. Equiseti, Herb. Solidaginis, Peric. Phaseoli, Rhiz. Agropyri, Fl. Cyani, Fol. Betulae), przeciwzapalne i przeciwprzesikowe (np. Herb. Violae tric., Fl. Sambuci, Fr. Rosae, Cort. Fraxini, Fl. Hippocastani), regenerujce uszkodzony nabonek w drogach moczowych (np. Rad. Symphyti, Herb. Pulmonariae, Herb. Galeopsidis, Herb. Polygoni avic., Fol. Urticae, Rad. Taraxaci), kreniowe (Herb. Meliloti, Herb. Convallariae, Herb. Leonuri card., Herb. Adonidis vern.).
Rp. Fr. Petroselini F r. Juniperi aa 10,0 Herb. Equiseti Herb. Herniariae Fol. Farfarae Rad. Ononidis aa 20,0 Fol. Vitis idaeae 50,0 M.f. species D.S. Napar z 3 yek zi na 3 szklanki wody, pi 34 razy dz. po 2/3 szklanki po jedzeniu.

Zioa dziaaj przeciwzapalnie, przeciwskurczowo, moczopdnie i przeciwbakteryjnie. Co 12 tygodnie naley wykona analiz moczu. Po 45 tygodniach stosowania powinna nastpi przerwa 12 tygodnie, a przepisywa mona jedn z podanych poniej mieszanek.
Rp. Fol. Betulae Fol. Uvae ursi

aa 50,0

467

Herb. Solidaginis Peric. Phaseoli Anth. Millefolii Rhiz. Bistortae M.f. species D.S. Jak wyej.

aa 20,0 10,0

Zioa dziaaj moczopdnie, przeciwbakteryjnie i odtruwajce i mog by stosowane naprzemiennie z poprzedni mieszank.
Rp. Fl. Sambuci Inflor. Tiliae FL Hippocastani Cort. Salicis Fol. Betulae Fr. Petroselini Fr. Rosae M.f. species D.S. Jak wyej.

aa 50,0

aa 25,0

Zioa o dziaaniu przeciwprzesikowym, moczopdnym i regenerujcym, do stosowania naprzemiennego z poprzednimi mieszankami.


Rp. Anth. Chamomillae 50,0 Rad. Symphyti30,0 Rad. Taraxaci Rhiz. Agropyn Herb. Solidaginis Inflor. Helichrysi aa 20.0 Fol. Juglandis 10,0 M.f. species D.S. Napar z 21/2 yek zi na 3 szklanki ciepej wody, pozostawi na noc, rano ogrza do wrzenia pod przykryciem, przecedzi do termosu, pi 1/32/3 szklanki 34 razy dz.

Zioa dziaaj moczopdnie, odtruwajce oraz wzmagaj przemian materii. Szczeglnie wskazane dla osb w wieku podeszym, u ktrych wystpuj rwnoczenie zaburzenia trawienne.
Rp. Spec. antipyreticae (Pyrosan) 100,0 Spec. diureticae (Urosan) 100,0 Herb. Solidaginis Herb. Asperulae aa 30,0 M.f. species D.S. Napar z 23 yek zi na 23 szklanki wody, pi 1/22/3 szklanki 34 razy dz. midzy posikami.

468

Zioa o dziaaniu wielokierunkowym zarwno na same nerki, jak i przeciwgorczkowe, wzmacniajce ciany woniczek, uatwiajce wchanianie skadnikw pokarmw oraz wydalanie szkodliwych metabolitw.
Rp. Fl. Cyani Rad. Levistici Herb. Serpylli Fol. Fragariae Fl. Ulmariae Herb. Chelidonii M.f. species D.S. Jak wyej. 50,0 aa 30,0

aa 20,0

Zioa dziaaj przeciwbakteryjnie, przeciwskurczowo i moczopdnie.


Rp. Tinct. Ammi visn. Tinct. Chelidonii Intr. Hippocastani aa 10,0 Succ. Bardanae Succ. Betulae aa 30,0 M.f. mixtura D.S. Po yeczce w 1/3 szklanki wody rano i wieczorem.

Dziaa przeciwskurczowo, moczopdnie i regenerujco. Dla dzieci dogodn form leku s powideka, zawierajce drobno sproszkowane zioa (w wysokoobrotowym mynku elektrycznym) i odznaczajce si przyjemnym smakiem.
Rp. Anth. Chamomillae Gem. Popali FI. Ulmariae Fol. Betulae Herb. Solidaginis aa 10,0 M.f. species D.S. Przepisan ilo zi rozdrobni na subtelny proszek i zmiesza z 50 g powide lub demu na jednolit mas. Podawa dzieciom 12 yeczki 2 razy dz. i popi wod lub sokiem owocowym. CIOWE ZAPALENIE NEREK NEPHRITIS GRAYIDARUM

Jest to choroba wystpujca w drugiej poowie ciy, spowodowana przypuszczalnie przez szkodliwe zwizki wytwarza-

469

ne w oysku. Objawami s rozlege stany zapalne nerek i zwikszajca si liczba ognisk martwiczych. W moczu stwierdza si obecno biaka, waeczkw, komrek nabonkowych, rzadko czerwonych krwinek. Dobowa objto moczu si zmniejsza, natomiast wzrasta cinienie krwi, zwaszcza rozkurczowe. W skrajnych przypadkach mog wystpi znaczne obrzki, a nawet drgawki (rzucawka). Leczenie jest trudne, ze wzgldu na konieczno chronienia podu przed szkodliwym dziaaniem wielu lekw. Dlatego fitoterapia odgrywa wan rol.
Rp. Herb. Solidaginis 50,0 Fol. Uvae ursi Fl. Callunae Cort. Salicis Fr. Petroselini aa 30,0 M.f. species D.S. Napar z 2 yek zi na 2 szklanki wody, pi 1/22/3 szklanki 23 razy dz. Podane, aby mocz mia odczyn sabo alkaliczny. Rp. Fol. Betulae Herb. Violae tricol. Fl. Calendulae Fol. Urticae Fol. Ribis nigri M.f. species D.S. Jak wyej. 50,0 aa 30,0 aa 20,0

Dziaa korzystniej, gdy odczyn moczu jest nieznacznie alkaliczny.


Rp. Fol. Juglandis Rad. Glycyrrhizae Herb. Hyperici Rad. Bardanae Fl. Anthyllidis M.f. species D.S. Jak wyej.

aa 30,0 20,0

KAMICA MOCZOWA UROLITHIASIS

Istotna przyczyna tego schorzenia nie jest znana, natomiast znanych jest wiele czynnikw sprzyjajcych oraz utrudniajcych powstawanie kamieni w drogach moczowych. Niewtpliwie due znaczenie ma nieprawidowa gospodarka mineralna ustroju, co objawia si zwikszeniem w moczu iloci wapnia

470

i fosforu zwizanych w postaci szczawianw, moczanw, fosforanw, wglanw, soli fosforoamonowych i wolnej cysteiny. Wiadomo, e ten rodzaj zaburze moe trwa przez wiele lat. W surowicy osb z wadliw gospodark mineraln stwierdza si podwyszony poziom wymienionych zwizkw, natomiast w moczu obecno soli mineralnych. W przebiegu kamicy moczowej rozrnia si okres wstpny, gdy nie ma jeszcze uformowanych zogw, lecz istnieje predyspozycja do ich powstawania, oraz okres czynnego narastania kamieni. Leczenie zapobiegawcze Fitoterapia dysponuje Wieloma zioami i preparatami rolinnymi, ktre s skuteczne we wstpnym okresie choroby i mog spowodowa cofnicie si objaww chorobowych. Jest to leczenie zapobiegawcze i przyczynowe, ingerujce w mechanizmy odpowiedzialne za utrzymanie rwnowagi midzy koloidami a krystaloidami moczu. Zastosowanie maj gwnie zioa lub ich przetwory odznaczajce si agodnym dziaaniem moczopdnym i saluretycznym, przeciwskurczowym, przeciwzapalnym oraz tzw. czyszczcym krew (haemodepurativum) i wzmacniajcym ciany woniczek i drobnych naczy krwiononych.
Rp. Herb. Equiseti Herb. Asperulae Rad. Bardanae aa 50,0 Fl. Sambuci Fol. Urticae Fr. Sambuci aa 25,0 M.f. species D.S. Odwar z 2 yek zi na 2 szklanki ciepej wody, gotowa 3 min, przecedzi do termosu, pi 1/22/3 szklanki 23 razy dz. midzy posikami.

Zioa dziaaj moczopdnie i czyszczco przeciwprzesikowo na naczynia wosowate.


Rp. Fol. Betulae Herb. Herniariae Fr. Rosae Herb. Violae tricol. Rad. Taraxaci M.f. species D.S. Jak wyej. Rp. Rhiz. Agropyri Herb. Hyperici Fol. Fragariae

na

krew

oraz

aa 50,0 aa 25,0

aa 50,0

471

Rad. Glycyrrhizae Rad. Ononidis 10,0 M.f. species D.S. Jak wyej.

aa 25,0

Rp. Succ. Betulae Succ. Bardanae aa 30,0 Rutisoli 15,0 Tinct. Saponariae 10,0 Extr. Glycyrrhizae depur. 5,0 M.f. mixtura D.S. 3040 kropli w kieliszku wody 35 razy dz. Rp. Viola-fix Hyper-fix D.S. Po torebce w szklance wrzcej wody, pi napar 2 razy dz. po jedzeniu. Rp. Fitolizyni D.S. yeczki pasty rozpuci w szklanki wody, pi 2 razy dz. po jedzeniu. Rp. Urograni D.S. 2 razy dz. po 1/21 yeczce granulatu przed jedzeniem, popi 1/31/2 szklanki wody.

Po kilku tygodniach od rozpoczcia leczenia, naley zmieni mieszank na inn, gdy nastpuje przyzwyczajenie ustroju do zwizkw zawartych w zioach i zmniejszenie skutecznoci. Co pewien czas konieczna jest kontrola moczu na zawarto skadnikw mineralnych. Gdy analiza nie wykae obecnoci soli mineralnych, naley nadal pi odwar z mieszanki zioowej, najmniej przez 2 tygodnie. Podane jest podawanie witaminy C, np. 23 razy dz. po 2 dra., oraz przestrzeganie diety, takiej samej jak w kamicy moczowej. Korzystne dziaanie wspomagajce wywieraj kpiele lub pkpiele w odwarach z zi (12 razy w tygodniu), gdy maj waciwoci wzmacniajce, przeciwskurczowe, uspokajajce i oglnie bodcowe.
Rp. Herb. Serpylli Inflor. Tiliae Rad. Urticae Anth. Millefolii Rad. Bardanae

aa 30,0 aa 20,0

472

M.f. species D.S. Odwar z podanej iloci zi w 3 l wody (gotowa 2 min pod przykryciem), wla do wanny i dopeni wod, aby w pozycji siedzcej sigaa do pasa. Temp. kpieli 38C, czas 1525 min. Rp. Rad. Taraxaci 50,0 Fl. Callunae Gem. Pini Fol. Plantaginis Fl. Lamii albi aa 20,0 M.f. species D.S. Przygotowa kpieli jak wyej.

Leczenie kamicy waciwej Stenie skadnikw mineralnych (krystaloidw) w moczu osb zdrowych jest kilkakrotnie wiksze, ni w nasyconych roztworach wodnych, wobec czego wydalany mocz jest roztworem silnie przesyconym. Jednak w moczu prawidowym nie nastpuje krystalizacja soli mineralnych, poniewa zachowany jest niezbdny poziom koloidw, m.in. mukopolisacharydw, nukleoalbuminy i mucyny. Zwizki te tworz wraz z krystaloidami swoisty ukad dyspersyjny, ktrego naruszenie (przy wspudziale innych jeszcze mechanizmw) powoduje najpierw pojawienie si w moczu znacznych iloci soli mineralnych, nastpnie tworzenie si orodkw krystalizacji w drogach moczowych i stopniowe narastanie zogw. Rozrnia si trzy typy kamicy moczowej: metaboliczny (np. spoywanie pokarmw zawierajcych due iloci rolinnego biaka glutenu), zakany oraz spotykany najczciej samoistny. Kamienie moczowe mog narasta w rnych czciach drg moczowych w nerkach (nephrolithiasis), moczowodach (uretherolithiasis) oraz w pcherzu moczowym (cystolithiasis). W leczeniu kamicy moczowej preparatami zioowymi nie rnicuje si jej, zalenie od umiejscowienia, lecz od skadu chemicznego kamieni. Kamica szczawianowa zogi skadaj si z krysztakw szczawianu wapniowego, w surowicy moe by do 400 mg/100 ml kwasu szczawiowego, natomiast w moczu wykrywa si obecno szczawianw. Kamica moczanowa zogi zawieraj kwas moczowy, a z moczem wydala si dziennie co najmniej 1500 mg kwasu moczowego. Kamica fosforanowa zogi zawieraj duo zwizkw fosforowoamonowo-wapniowych i magnezowych oraz ma ilo wglanw wapnia, natomiast poziom jonw wapniowych w surowicy moe przekroczy 11 mg/100 ml.

473

Kamica cystynowa zogi zawieraj cystyn, a ilo tego aminokwasu w moczu wynosi niekiedy powyej 250 mg/100 ml. Kada z wymienionych kamic moe przebiega z zakaeniem drg moczowych i wwczas niezbdne jest stosowanie chemioterapeutykw przeciwbakteryjnych, rwnoczenie z wycigami z odpowiednich mieszanek zioowych. Jeeli podawane s doustnie antybiotyki, to korzystne jest stosowanie nastpujcych zi chronicych misz wtroby przed ewentualnym uszkodzeniem:
Rp. Herb. Millefolii 50,0 Fol. Althaeae Herb. Agrimoniae Herb. Hyperici aa 30,0 Herb. Abrotani Herb. Chelidonii aa 20,0 M.f. species. D.S. Napar z 2 yek zi na 21/2 szklanki wody, ogrza do wrzenia, przecedzi do termosu, pi 2/3 szklanki 3 razy dz. Rp. Inflor. Tiliae Herb. Polygoni avic. Fol. Menthae pip. Rad. Taraxaci Herb. Violae tricol. M.f. species D.S. Jak wyej.

aa 50,0 aa 25,0

Jeli jako rodki przeciwbakteryjne stosowane s sulfonamidy, to powinny by podawane rwnoczenie z nastpujcymi mieszankami zioowymi, dziaajcymi agodnie przeciw-skurczowo i moczopdnie:
Rp. Herb. Anserinae Fol. Betulae aa 50,0 Fr. Rosae Fr. Coriandri Rad. Ononidis aa 25,0 M.f. species D.S. Napar z 3 yek zi na 3 szklanki wody, pi po szklance bezporednio po przyjciu sulfonamidw. Rp. Herb. Equiseti Stigm. Maydis Fl. Cyami Peric. Phaseoli Herb. Meliloti

aa 50,0

474

Fol. Rosmarini M.f. species D.S. Jak wyej.

aa 25,0

Gdy jako chemioterapeutyki przeciwbakteryjne stosowane s zwizki f uranowe, np. nitrofurantoina, naley zapobiega szkodliwemu dziaaniu tych lekw na odek i zaleca picie naparw z mieszanek zioowych:
Rp. Rad. Glycyrrhizae Rad. Symphyti aa 50,0 Anth. Chamomillae 25,0 M.f. species D.S. Napar z 2 yek zi na 2 szklanki wody ciepej, macerowa przez noc, rano ogrza do wrzenia, przecedzi do termosu, pi szklanki 3 razy dziennie, rwnoczenie z nitrofurantoina. Rp. Fol. Plantaginis Rad. Glycyrrhizae Anth. Anthemidis M.f. species D.S. Jak wyej.

aa 50,0 25,0

Rp. Gastro D.S. 12 tabl. na 15 min przed przyjciem nitrofurantoiny i popi 1/3 szklanki wody.

Kamica szczawianowa. Jest najczciej spotykan kamic, wymagajc dugotrwaego leczenia, cierpliwoci i skrupulatnoci w wypenianiu zalece lekarza oraz przestrzegania diety. Zogi szczawianu wapniowego s bardzo trudno rozpuszczalne, dlatego powinno si wzmaga diurez przyjmowaniem duych iloci pynw. Niekorzystny wpyw na przebieg leczenia ma zbyt wysoki poziom kwasu moczowego we krwi oraz pH moczu, ktrego optymalna warto w tym typie kamicy powinna wynosi 6,06,2. Stosowanie witaminy C w dawkach przekraczajcych 1,5 g dziennie nie jest wskazane, poniewa u czowieka, pewna cz kwasu askorbowego jest metabolizowana do kwasu szczawiowego, co pogarsza stan chorego i moe spowodowa zwapnienie nerek. Zalecane s nastpujce leki rolinne:
Rp. Herb. Herniariae Herb. Solidaginis Stigm. Maydis Herb. Polygoni avic.

aa 50,0

475

Herb. Equiseti aa 25,0 M.f. species D.S. Odwar z 3 yek zi na 3 szklanki ciepej wody, gotowa 5 min, przecedzi do termosu, pi po szklance 3 razy dz. po jedzeniu. Rp. Fl. Callunae Herb. Polygoni avic. Fl. Ulmariae aa 50,0 Fol. Menthae pip. Herb. Bidentis tripart. aa 25.0 M.f. species D.S. Napar z 3 yek zi na 3 szklanki wody, pi 2/31 szklank 3 razy dz. po jedzeniu. Rp. Herb. Polygoni avic. Herb. Anserinae Fl. Cyani aa 50,0 Fr. Petroselini 30,0 Herb. Convallariae 20,0 M.f. species D.S. Odwar jak przy pierwszej recepcie. Rp. Terpinex D.S. Zwykle 35 kropli na cukier przed jedzeniem (przy nadkwanoci po jedzeniu), w kolce nerkowej lub pcherzowej do 30 kropli pro dosi, dzieciom 24 lata po 12 krople 34 razy dz.

Wskazane jest codzienne picie soku z 12 cytryn (wie jony wapnia i zakwasza mocz), przyjmowanie Allopurinolu (obnia poziom kwasu moczowego w surowicy) lub fosforanu celulozy (doustnie 5 g 3 razy dz.) oraz stosowanie kpieli zioowych.
Rp. Herb. Equiseti Inflor. Tiliae Rhiz. Agropyri Gem. Pini aa 30,0 M.f. species D.S. Odwar z caoci zi w 3 l wody, gotowa 3 min pod przykryciem, przecedzi i wla do wanny, pozostae zioa umieci w woreczku pciennym w wannie, dopeni wod, aby w pozycji siedzcej sigaa

nieco powyej pasa. Temp. kpieli 38 39C, czas 1520 min.

476

Kpiel dziaa oglnie przestrajajco i przeciwskurczowo na naczynia ylne, drogi moczowe i zwieracz pcherza, zmniejsza stan zapalny, uatwia ewentualne wydalenie zogw szczawianowych. Korzystnie jest wypi po kpieli szklank herbaty z 12 ykami soku malinowego lub z kieliszkiem rumu i pooy si do ka.
Rp. Herb. Meliloti Herb. Asperulae Inflor. Helichrysi Cort. Fraxini M.f. species D.S. Jak wyej.

aa 30,0

Powysze kpiele (12 razy w tygodniu) powinny by stosowane z rwnoczesnym piciem naparw lub odwarw zioowych. Kuracja w kamicy szczawianowej trwa niekiedy do 34 miesicy, jednak zazwyczaj koczy si wczeniejszym wydaleniem kamieni z moczem. S one barwy jasnej, nie maj ostrych brzegw, dlatego nie sprawiaj wikszego blu przy wydalaniu i nie uszkadzaj przewodu moczowego. Kamica moczanowa. Wystpuje niemal rwnie czsto jak kamica szczawianowa. Optymalne pH moczu, przy ktrym moe nastpi rozpuszczenie zogw wynosi ok. 7,0. Podaje si Allopurinol, hamujcy czynno oksydazy ksantynowej i tym samym wytwarzanie kwasu moczowego. Korzystne jest rwnie podawanie w cigu dnia soku z 12 cytryn. Wane znaczenie ma przestrzeganie diety oraz przyjmowanie naparw lub odwarw z nastpujcych mieszanek zioowych:
Rp. Herb. Solidaginis Fol. Uvae ursi aa 50,0 Fol. Betulae Fl. Pseudacaciae Herb. Chelidonii aa 25,0 M.f. species D.S. Odwar z 3 yek zi na 3 szklanki wody, gotowa 5 min, przecedzi do termosu, pi po szklance 3 razy dz. midzy posikami. Rp. Fl. Cyani Fol. Ribis nigri Fl. Taraxaci Herb. Anserinae Fl. Pseudacaciae M.f. species D.S. Jak wyej.

aa 50,0 aa 25,0

477

Rp. Fol. Uvae ursi Rad. Levistici Fol. Betulae Rad. Ononidis Fol. Menthae pip. Herb. Equiseti Peric. Phaseoli M.f. species D.S. Jak wyej. Rp. Fol. Vitis idaeae Fl. Ulmariae Fl. Sambuci Herb. Violae tricol. Fol. Plantaginis Fl. Anthyllidis M.f. species D.S. Jak wyej.

aa 50,0

aa 25,0

aa 50,0

aa 25,0

Kamica fosforanowa. W zogach, oprcz fosforanw, znajduje si pewna ilo wglanu wapniowego. Poniewa wystpuj tu znaczne iloci jonw wapniowych (niektrzy nazywaj t kamic wapniow), naley dy do ich usuwania przez podwjn wymian (podawanie soli potasowych i cytrynianw, ywic jonowymiennych, np. Dowex 50 H) oraz przez wizanie fosforanw w przewodzie pokarmowym (podawanie wodorotlenku glinowego). Wszystkie te sposoby maj ograniczon skuteczno, dlatego trzeba rwnolegle stosowa zioa. Optymalne pH moczu powinno wynosi 5,25,6.
Rp. Stigm. Maydis Peric. Phaseoli aa 50,0 Herb. Thymi Herb. Equiseti Herb. Herniariae Fr. Juniperi aa 25,0 M.f. species D.S. Odwar z 3 yek zi na 3Vs szklanki wody, gotowa 3 min, przecedzi do termosu, pi po szklance 3 razy dz. Rp. Fl. Ulmariae Stigm. Maydis Fol. Urticae Fr. Petroselini Rad. Ononidis Fol. Rosmarini M.f. species D.S. Jak wyej.

aa 50,0

aa 25,0

478

Rp. Peric. Phaseoli Cort. Fraxini Cort. Salicis Herb. Violae tricol. Fol. Betulae Fl. Callunae M.f. species D.S. Jak wyej.

aa 50,0

aa 25,0

Rp. Fitolizyni D.S. yeczki pasty rozpuszczone w szklanki wody 23 razy dz. Rp. Rubinex D.S. Po 2 tabletki 3 razy dz. i popi odwarem z jednej z podanych powyej mieszanek zioowych. Rp. Urograni D.S. Po yeczce granulatu 24 razy dz., popijajc szklanki wody lub naparu z rumianku. Rp. Terpinex D.S. Jak podano szczawianowej.

przy

kamicy

Kamica cystynowa i ksantynowa. Najkorzystniejsze pH moczu wynosi 7,58,0, ale utrzymanie przez duszy okres w granicach podanych wartoci jest praktycznie do trudne. Stosuje si m.in. preparat Cuprenil (Polfa), zawierajcy D-penicylamin, czyli dwumetylocystein, majc zdolno rozrywania wiza dwusiarczkowych i uatwiania w ten sposb rozpuszczania zogw cysteiny i ksantyny. Rwnie -merkaptopropionyloglicyna (prep. Thiola, Jap.) ma dobr skuteczno i tolerancj. Dy trzeba rwnie do zmniejszenia iloci metioniny w poywieniu (dieta maobiakowa), gdy ulega ona przemianie w cystein. Ponadto trzeba zaleca picie naparw zioowych, uatwiajcych rozpad i wydalanie zogw cystynowo-ksantynowych, np.:
Rp. Fol. Vitis idaeae 50,0 Rad. Glycyrrhizae Cort. Salicis Anth. Anthemidis aa 30,0 Cort. Viburni opuli Fl. Primulae aa 20,0 M.f. species D.S. Odwar z 3 yek zi na 31/2 szklan-

479

ki wody, gotowa pod przykryciem 3 min, przecedzi do termosu, pi po szklance 3 razy dz. po jedzeniu. Rp. Fol. Uvae ursi Rhiz. Agropyri Rad. Taraxaci Fol. Plantaginis Fol. Vitis idaeae Fol. Juglandis M.f. species D.S. Jak wyej.

aa 50,0

aa 25,0

Powodzenie leczenia zioami w kamicy moczowej zaley w duym stopniu od pH moczu. Kademu rodzajowi kamicy odpowiada optymalne pH moczu, przy ktrym rozpuszczanie zogw postpuje najszybciej. Skadniki mieszanek zioowych s rwnie tak dobrane, aby dziaay najskuteczniej w pH optymalnych. Dlatego, po rozpoznaniu rodzaju kamicy, trzeba doprowadzi pH moczu chorego do wartoci zapewniajcych najlepsze rozpuszczenie zogw. 1. Zakwaszanie moczu. Kwany odczyn moczu zapobiega nie tylko tworzeniu zogw w kamicy szczawianowej i fosforanowej, ale rwnie ich narastania, ponadto wspdziaa z niektrymi lekami przeciwbakteryjnymi w moczu, np. z penicylin, ampicylin, natomiast nie jest korzystny, gdy podaje si sulfonamidy. Do zakwaszania moczu stosuje si najczciej nastpujce leki;
Rp. Hexamethylentetramini 0,027 Acidi adipinici 0,25 Ammonii chlorati 0,2 M.f. pulvis. D.t.d. No XX in caps. amyl. D.S. 12 proszki przed jedzeniem 34 razy dz., popi szklanki wody. Rp. Natrii phosphor. monobasici D.t.d. No XV in caps. amyl. D.S. Po 1 proszku 2 razy dz. Rp. Acidi ascorbici in drag. 0,2 D.S. 23 dra. 45 razy dz. Rp. Ammonii chlorati 1,0 D.t.d. No XL in caps. amyl. D.S. 12 kaps. 3 razy dz. popi szklanki wody. 1,0

Gdy pH moczu zostanie doprowadzone do danej wartoci naley zmniejszy lub nawet przerwa podawanie rodka za-

480

kwaszajcego i stale sprawdza odczyn moczu za pomoc papierkw wskanikowych. Stosowanie kwasu askorbinowego trzeba wykluczy w kamicy szczawianowej, gdy moe nastpi podwyszenie poziomu kwasu szczawiowego w surowicy. 2. Alkalizowanie moczu. rodki alkalizujce mocz stosuje si w rnych stanach chorobowych aby: 1) zmniejszy dranice dziaanie moczu w zapaleniu pcherza; 2) zwalczy kwasic towarzyszc niewydolnoci nerek, 3) zwikszy skuteczno niektrych lekw, np. sulfonamidw; 4) zapobiega dalszemu narastaniu zogw, zwaszcza w kamicy moczanowej i cystynowej.
Rp. Acidi citrici Natrii citrici aa 12)0 Acidi tartarici Kalii Natrii tartarici aa 1,0 Natrii sulphurici 17,0 Natrii bicarbonici 7,0 M.f. pulvis D.S. Po yeczce w szklanki wody 23

razy dziennie przed lub po jedzeniu. Mona rwnie stosowa prep. Alkalit (CSRS) lub Uralyt U (Madaus, RFN), zawierajce cytryniany i pozwalajce na utrzymanie pH moczu w granicach 6,27,0 (optymalne dla leczenia kamicy moczanowej) lub w granicach 7,58,0 (optymalne dla leczenia kamicy cystynowej i ksantynowej). Do alkalizowania moczu mona te uy kwanego wglanu sodowego Natrium bicarbonicum w dawce 1020 g dziennie, wglanu wapniowego strconego Calcium carbonicum piaecipitatum oraz cytrynianu sodowego Natrium citricum. Stany skurczowe w przebiegu kamicy moczowej Dalszym problemem w leczeniu kamicy moczowej jest zwalczanie kolki spowodowanej przez kamienie, zwaszcza gdy zaczynaj si one przemieszcza, jak rwnie skurczu mini gadkich moczowodw.
Rp. Scopolani D.S. Doustnie 12 dra. 35 razy dz. po jedzeniu lub doodbytniczo po 1 czopku 13 razy dz. Rp. Chelidonini hydrochl. D.S. Po 12 tabl. 13 razy dz. po jedzeniu. Rp. Rad. Glycyrrhizae Herb. Chelidonii

481

Fr. Foeniculi Fol. Menthae pip. Anth. Chamomillae aa 25,0 M.f. species D.S. Napar z 3 yek zi na 21/2 szklanki wody, pi szklanki 3 razy dz. midzy posikami. Rp. Papaverini hydrochl. Extr. Belladonnae sicc. aa 0,02 Acidi phaenylaethylbaib. 0,015 Sacchari albi 0,5 M.f. pulveres. D.t.d. No XII in caps. amyl. S. Po 12 proszki 3 razy dz. po jedzeniu. Rp. Atropini sulfur 0,01 Papaverini hydrochl. 0,4 Aquae destil. ad 20,0 M.f. solutio D.S. Po 25 kropli w kieliszku wody 3 razy dz. Rp. Papaverini hydrochl. amp. 0,04 Atropini suflur. amp. 0,0005 D.S. Po 1 ampuce podskrnie.

Leczenie kompleksowe kamicy moczowej Aby osign dobre wyniki zachowawczego leczenia kamicy moczowej, naley zastosowa leczenie kompleksowe. 1. Podawa leki zioowe, zwaszcza napary z mieszanek zioowych, w iloci ok. 1,5 l dziennie. W naparach tych znajduj si okrelone substancje czynne, dziaajce m.in. moczopdnie, saluretycznie, przeciwskurczowo, przeciwzapalnie, jak rwnie sole mineralne, zwaszcza nastpujce kationy: magnez zmniejszajcy szybko krystalizacji fosforanw wapniowych w moczu, sd zwikszajcy rozpuszczalno soli wapniowych w moczu, potas dziaajcy na zasadzie wymiany jonowej z wapniem, utrudniajcy jego wchanianie w jelitach i obniajcy poziom w moczu. 2. Podawa leki rozkurczowe, o agodnym dziaaniu na mi-nie gadkie. Dlatego szczeglnego znaczenia nabieraj wymienione powyej rolinne leki przeciwskurczowe, ktre s w stanie zwalcza kolk, jak rwnie w pewnym stopniu zmniejsza natenie blu, wywoanego przez przemieszczajce si kamienie moczowe. 3. Stosowa kpiele zioowe, ktre m.in. dziaaj rozkurczowo, nieznacznie pobudzaj ruchomo pcherza i w mniejszym stopniu moczowodw, zmniejszaj przekrwienie drg moczowych i nasilenie blu. Nastpuje podana poprawa

482

przepywu moczu, atwiejsze jego wydalanie, a wia zwiksza si rwnie szansa wydalenia kamieni nerkowych, ewentualnie naruszenia ich zwartej struktury przez opywajcy je mocz. 4. Uregulowa pH moczu, a wic spowodowa jego zakwaszenie lub alkalizacj, zalenie od rodzaju rozpoznanej kamicy oraz pierwotnego pH moczu. Konieczne s czsto powtarzane kontrole pH moczu, ktre mog by wykonywane przez samego chorego (papierki wskanikowe). 5. Gimnastyka poranna i wieczorna oraz spacery stanowi niezbdne uzupenienie powyszych zalece. 6. Wyprnienia trzeba je uregulowa, gdy s istotnym czynnikiem dodatkowym w leczeniu kamicy moczowej. 7. Przestrzega zalece dietetycznych. Unika mleka i jego przetworw, gdy zawieraj duo wapnia, unika wody tzw. twardej, ale nie unika wd mineralnych, szczeglnie Dbrwki, Jana, ograniczy picie piwa, mocnej herbaty, kawy, je moliwie duo ryb lub misa (zwikszenie poziomu koloidw w moczu), potrawy dobrze soli (sd zwiksza rozpuszczalno soli wapnia). Ponadto w kamicy fosforanowej spoywa groch, ry, fasol bia, chleb ytni, patki owsiane (zawieraj duo magnezu, ktry hamuje wytrcanie z moczu fosforanw wapnia). W kamicy moczanowej unika biaka rolinnego, np. soi, a preferowa biako zwierzce, szczeglnie ryby, natomiast w kamicy szczawianowej zaniecha spoywania m.in. szpinaku, rabarbaru, szczawiu.

PIMIENNICTWO
1. Beuthe D.: Die Phytotherapie der Harnweginfektionen in der Gynkologie. Arztl. Forsch. 1964, 18, 547. 2. Migros W., Gazka E.: Uszkodzenia nerek jako nastpstwo przyjmowania lekw o dziaaniu przeciwblowym. Biul. Inst. Lek. 1974, 21, 135. 3. Modlisk L.: Badania nad wpywem niektrych lekw na kamic narzdu moczowego. Biul. Inf. Celarm Polfa, 1972, 22, 93. 4. Nowak H.: Podstawy leczenia zakae ukadu moczowego. Wiad. Lek. 1973, 26, 939. 5. O'Reilly W. J.: Dose Regimens in Renal Disease. Austral. J. Pharm. 1974, 55, 451. 6. Prien E. L.: The Riddle of Urinary Stone Disease. J. Amer. Med. Ass. 1971, 216, 503. 7. Rennick B. R.: Renal Excretion of Drugs: Tubular Transport and Metabolism. Ann. Rev. Pharmacol., 1972, 12, 141. 8. Scheibe G.: Vergleichende Untersuchungen ber die diuretische Wirkung von Phytotherapeutika. Hippokrates, 1966, 37, 531. 9. Stecki H.: Fizyczne, chemiczne i biologiczne podstawy leczenia i zapobiegania kamicy narzdu moczowego. Wiad. Lek. 1973, 26, 933. 10. Trybulski T., Sy S.: Patogeneza i zapobieganie wapniowej kamicy drg moczowych. Wiad. Lek. 1972, 25, 1675. 11. Wilde W.: Infektionen der Harnwege und ihre Heilung durch phototherapeutische Massnahmen. Dtsch. Med. J. 1959, 10, 19. 12. Wisawska-Orowska B., Kucharska A., Graczyk J.: Niewydolno nerek a antybiotyki. Poi. Tyg. Lek. 1973, 28, 1420.

483

Prof. dr hab. med. Jan Kowalewski CHOROBY PRZEMIANY MATERII


Do chorb przemiany materii nale bardzo rnorodne zaburzenia poredniej przemiany biaek, wglowodanw, lipidw, kwasw nukleinowych, porfiryn i innych zwizkw, ktre w ustroju s syntetyzowane, przeksztacane i rozkadane. Nie zalicza si do tej grupy chorb zaburze trawienia i wchaniania pokarmw, ktre (z nielicznymi wyjtkami, np. haemochromatosis) s zwizane z okrelonymi chorobami przewodu pokarmowego. W grupie chorb przemiany materii omawia si natomiast stany bdce nastpstwem niedostatecznego oraz nadmiernego w stosunku do potrzeb odywiania si. W tym rozdziale omwiono stosowanie rodkw pochodzenia rolinnego w leczeniu niedoywienia oraz otyoci, cukrzycy i dny, ktre ze wzgldu na du czsto wystpowania we wspczesnym wiecie maj powane znaczenie spoeczne. Jest faktem powszechnie znanym, e wikszo ludnoci krajw nie rozwinitych gospodarczo jest niedoywiona, a spora cz ludnoci krajw gospodarczo rozwinitych spoywa nadmierne iloci pokarmw. W tych ostatnich krajach najczstsz przyczyn zgonw stay si nastpstwa i powikania miadycy, a cukrzyca, dna i porednio otyo, pomidzy ktrymi zachodz cise powizania, stanowi jedne z najwaniejszych czynnikw ryzyka miadycy, tzn. czynnikw, uatwiajcych i przyspieszajcych rozwj miadycy. Cukrzyc uwaa si za drugi pod wzgldem wanoci czynnik ryzyka po nadcinieniu ttniczym. Istnieje wyrany zwizek pomidzy otyoci a cukrzyc, o czym wiadczy 78-krotnie czstsze wystpowanie tej ostatniej u otyych anieli u ludzi z prawidow mas ciaa. Otyli czciej zapadaj na miadyc i czstsze s u nich powikania miadycy, chocia sama otyo nie jest przez wszystkich uznawana za czynnik ryzyka miadycy. Istnieje natomiast dua korelacja pomidzy otyoci a czynnikami ryzyka: jawn i utajon cukrzyc, hiperlipidemi oraz hiperuricemi. Prawidow mas ciaa u czowieka dorosego, tzw. mas nalen, oblicza si najczciej na podstawie wzoru Broca: masa nalena (kg) = wysoko (cm) 100

484

Masa nalena ciaa zaley jednaj nie tylko od wzrostu, ale rwnie od pci, typu konstytucjonalnego oraz wieku, ktrych wzr Broca nie uwzgldnia. Dlatego uzyskane za jego pomoc wartoci obcione s sporym bdem i mog by traktowane tylko jako orientacyjne. Dokadniejszy, bo uwzgldniajcy typ konstytucjonalny, jest wzr Bernharda: wysoko (cm) X obwd kl. piers. (cm) masa nalena (kg) = 240 Odchylenie masy rzeczywistej ciaa in plus in minus od masy nalenej przedstawia rny problem kliniczny w zalenoci od wielkoci niedoboru masy lub nadwagi, od przyczyn, ktre je wywoay i spowodowanych skutkw.
NIEDOYWIENIE MALNUTRIT1ON

Niedobr masy ciaa stanowi nastpstwo niedostatecznego w stosunku do potrzeb dowozu lub wykorzystania kalorii. Jeeli niedobr ten wynosi 1015% masy nalenej, mwi si o wychudzeniu. Niedobr wikszy anieli 15% okrela si jako wyniszczenie. Poza ilociowym niedoborem pokarmowym zdarzaj si niedobory poszczeglnych skadnikw poywienia, takich jak zawarte w biaku aminokwasy egzogenne, zwizki mineralne i witaminy. Nastpstwa tych niedoborw s swoiste dla kadego z brakujcych skadnikw i wymagaj leczenia substytucyjnego. Przyczyny wychudzenia s rne i mog by uszeregowane w nastpujce grupy: 1) bezwzgldny niedobr poywienia w stosunku do fizjologicznych potrzeb ustroju, 2) zwikszone i niepokryte cakowite zapotrzebowanie kaloryczne w okresie wzrostu, ciy, szczeglnie intensywnej pracy fizycznej oraz w stanach wzmoonej podstawowej przemiany materii, 3) zaburzone trawienie i wchanianie pokarmw w przewodzie pokarmowym, 4) wzmoenie procesw katabolicznych, 5) niemono wykorzystania substancji odywczych przez komrki i tkanki. Leczenie wychudzenia polega na usuwaniu jego przyczyn i stosowaniu odpowiedniej diety. Dla wyrwnania niedoboru masy ciaa dieta powinna zawiera nadmiar kalorii w stosunku do zapotrzebowania energetycznego oraz uwzgldnia dostateczn ilo penowartociowego biaka, witamin i skadnikw mineralnych.

485

rodki rolinne maj w tym leczeniu ograniczony zasig, jednak w pewnych przypadkach stanowi istotn pomoc. Zastosowanie znajduj zwizki zaliczone do grupy amara i amaro-aromatica. Poprawiaj one aknienie, ktrego upoledzenie jest czst przyczyn spoywania niedostatecznych iloci pokarmw i niedoywienia. Zioa te zawieraj rne substancje o gorzkim smaku, tzw. gorycze. Przetwory z tych zi drani zakoczenia smakowe jzyka i w wyniku odruchu pobudzaj wydzielanie liny i soku odkowego oraz poprawiaj aknienie. Do najczciej stosowanych nale przetwory korzenia goryczki (Rad. Gentianae), ziela dziurawca (Herb. Hyperici), ziela piounu (Herb. Absinthii), kory chinowej (Cort. Cinchonae), kory kondurango (Cort. Condurango), naowocni pomaraczy gorzkiej (Peric. Aurantii amarii), kcza tataraku (Rhiz. Calami) wedug nastpujcych przepisw.
Rp. Tinct. Gentianae D.S. Po 30 kropli przed jedzeniem. Rp. Dec. Rad. Gentianae D.S. Po yce przed jedzeniem. 5,0/200,0

Rp. Inf. Herb. Hyperici 20,0/500,0 D.S. Po szklanki przed jedzeniem. Rp. Intr. Hyperici lub Succ. Hyperici D.S. Po yce na 1/3 szklanki wody przed jedzeniem. Rp. Tinct. Absinthii D.S. 30 kropli na 1/3 szklanki wody przed jedzeniem. Rp. Inf. Herb. Absinthii D.S. Po yce przed jedzeniem. 12,0/200,0

Rp. Tinct. Cinchonae lub Tinct. Cinchonae comp. D.S. Po 30 kropli przed jedzeniem. Rp. Extr. Cinchonae fluidi D.S. Po 20 kropli przed jedzeniem.

486

Rp. Dec. Cort. Cinchonae Acid. hydrochlorici dil. Sir. simplicis M.f. mixtura D.S. Po yce przed jedzeniem.

10,0/170,0 3,0 ad 200,0

Rp. Tinct. Cinchonae comp. Tinct. Zingiberis Tinct. Rhei vinosae aa M.f. guttae D.S. Po 30 kropli przed jedzeniem. Rp. Extr. Condurango fluidi D.S. 30 kropli przed jedzeniem. Rp. Dec. Corticis Condurango Acid. hydrochlorici dil. Sir. simplicis M.f. mixtura D.S. Po yce przed jedzeniem. 15,0/180,0 3,0 ad 200,0

Rp. Extr. Aurantii fluidi D.S. Po 3040 kropli przed jedzeniem. Rp. Tinct. Calami D.S. Po 3040 kropli przed jedzeniem.

Lekiem zoonym jest nalewka gorzka (Tinct. amara) z ziela piounu, kczy tataraka, lici bobrka i skrki pomaraczy. Stosowana jest w iloci 3040 kropli przed jedzeniem. Do innych przetworw zi z grupy amara nale odwary z lici bobrka (Fol. Menyanthidis), z ziela tysicznika (Herb. Centurii), napary z ziela krwawnika (Herb. Millefolii), z korzenia cykorii (Rad. Cichorii), nalewka z nasion kulczyby (Sem. Strychni) i sok z korzenia mniszka (Rad. Taraxaci). Roliny z grupy amaro-aromatica zawieraj substancje chemiczne, ktre poza tym, e drani zakoczenia smakowe w jamie ustnej, drani bon luzow odka, pobudzajc j bezporednio do wydzielania soku odkowego. Jako leki poprawiajce aknienie stosowane s m.in.: kcze galangi (Rhiz. Galangae), li eukaliptusa (Fol. Eucalypti), ziele rdestu ostrogorzkiego (Herb. Polygoni hydropiperis), zieje komosy wonnej (Herb. Chenopodii). S one jednak, w odrnieniu od zi z grupy amara, nieobojtne dla odka, poniewa powoduj podranienie bony luzowej. Dlatego wic nie powinny by stosowane w nieytach bony luzowej odka.

487

Jedn z przyczyn utraty masy ciaa jest nadczynno tarczycy. Nadmiar jej hormonw powoduje zwikszenie podstawowej przemiany materii. Wzrasta zapotrzebowanie kaloryczne i wystarczajcy w normalnych warunkach dowz kalorii w poywieniu u chorych z nadczynnoci tarczycy tylko czciowo pokrywa zapotrzebowanie. Dla cakowitego jego pokrycia ustrj musi czerpa z wasnych zasobw tuszczu, wglowodanw i wreszcie biaek, co prowadzi do zmniejszenia masy ciaa. Leczenie nadczynnoci tarczycy polega na stosowaniu rodkw tyreostatycznych, ktre hamuj wytwarzanie tyroksyny i trjjodotyroniny i na ewentualnym operacyjnym usuniciu tarczycy. Pewne dziaanie tyreostatyczne wywiera jod, ktry hamuje uwalnianie hormonw z tarczycy, a w duych dawkach powoduje inwolucj hiperplastycznych pcherzykw tarczycy. Dziaanie to uzasadniao stosowanie w nadczynnoci tarczycy lekw rolinnych zawierajcych jod. Stosunkowo najwicej tego pierwiastka zawiera jeden z gatunkw glonw morskich morszczyn pcherzykowaty (Fucus vesiculosus), rosncy w Batyku, Morzu Pnocnym i Atlantyku. Zawarto jodu jest rna w rnych odmianach tej roliny. Morszczyn pochodzcy z Atlantyku zawiera do 3,5% jodu, morszczyn batycki zawiera go bardzo mao, bo okoo 0,02 0,04%. Obecnie zosta on prawie zupenie wyparty z lecznictwa przez inne przetwory, np. pyn Lugola, ktry zawiera znane iloci jodu (6 mg w 1 kropli) i moe by dokadnie dawkowany. Rwnie w leczeniu niedoczynnoci tarczycy i wola obojtnego jod pochodzenia rolinnego zastpiono preparatami wysuszonej tarczycy, trjjodotyronin lub pynem Lugola. Jedynie w przypadkach nieznacznego niedoboru jodu moe on by uzupeniony ze rde rolinnych. Morszczyn pcherzykowaty podaje si w postaci sproszkowanej, w iloci 35 g 2 razy dziennie, lub w postaci odwaru. Z powodu do przykrego zapachu stosowany jest zwykle w poczeniu z innymi zioami.
Rp. Herb. Millefolii Herb. Hyperici aa 40,0 Fuci vesiculosi 20,0 M.f. species D.S. yka zi na szklank wody 2 razy dziennie w postaci odwaru.

Rola rodkw rolinnych w leczeniu niedoywienia nie ogranicza si wycznie do stymulowania upoledzonego aknienia chorych. Znajduj one rwnie zastosowanie w leczeniu wielu stanw chorobowych, zwaszcza chorb przewodu pokarmowego, stanowicych przyczyn niedoywienia (patrz

488

rozdzia Choroby przewodu pokarmowego). agodzc dolegliwoci lub usuwajc objawy tych chorb przyczyniaj si do poprawy stanu odywienia w wyniku moliwoci rozszerzenia diety, uwolnienia chorych od obawy przed wystpujcymi po jedzeniu blami oraz w wyniku lepszego wykorzystania skadnikw pokarmowych (np. zlikwidowania biegunki).
OTYO ADIPOSITAS

Nazw t okrelamy nadmiar tuszczu zdeponowanego w u-stroju, gwnie w tkance podskrnej, ale rwnie w sieci, krezce i tkance okoonerkowej. Rozpoznanie otyoci ustali mona ju na podstawie wygldu badanego. Do oceny jej stopnia posugujemy si pomiarem masy ciaa oraz pomiarem gruboci fadu skrnego. Mas ciaa wiksz od masy nalenej o mniej ni 20% okrela si jako nadwag. O otyoci mwi si wwczas, gdy aktualna masa ciaa jest wiksza o co najmniej 20% od masy nalenej. Etiopatogeneza otyoci jest zoona i niezupenie poznana. Pogld, e jest ona prostym nastpstwem przejadania si i maej aktywnoci fizycznej jest uproszczony, cho czynniki te maj decydujce znaczenie u wielu otyych. Tylko w niewielkim odsetku otyo jest symptomem zaburze endokrynnych. Istotn rol wydaj si mie zmiany w podwzgrzu. S uzasadnione przypuszczenia, e w kadej otyoci istniej zaburzenia funkcji jder podwzgrzowych. W powstawaniu i utrzymywaniu otyoci odgrywaj rol czynniki konstytucjonalne, warunkujce wygrowan osobnicz potrzeb i atwo gromadzenia tuszczu. S przecie osoby, ktre pomimo bogato-energetycznego odywiania i przecitnej aktywnoci fizycznej pozostaj szczupe, i inne, ktre spoywajc mniej ni 6280 kJ/dob (1500 cal/dob) s otye i nie trac masy. Bardzo due znaczenie w powstawaniu otyoci przypisuje si przekarmianiu we wczesnym dziecistwie. Stwierdzono, e a 80% otyych dzieci staje si otyymi w pniejszym yciu. Nadmiar kalorii w poywieniu u dzieci powoduje hiperplazj adypocytw (komrek tuszczowych). Ich obfito stwarza pniej warunki do atwego gromadzenia w postaci tuszczu kadego, nawet najmniejszego nadmiaru energii w poywieniu. Wielorako i zoono czynnikw etiopatogenetycznych, a zwaszcza trudnoci w ich identyfikacji, sprawiaj, e proponowane byy rne podziay otyoci. Do celw praktycznych przydatny okaza si podzia na podstawie cech morfologicznych otyych osb. Wyrnia si dwa typy otyoci: typ androidalny i gynoidalny. Typ androidalny cechuje si gromadzeniem tuszczu gw-

489

nie w grnej czci ciaa: na karku, klatce piersiowej i brzuchu, przy stosunkowo szczupych biodrach i koczynach dolnych. Wystpuje gwnie u mczyzn. Ich ukad miniowy jest dobrze rozwinity i sprawny funkcjonalnie. Otyli tego typu spoywaj nadmierne iloci pokarmw. Typ gynoidalny spotyka si przede wszystkim u kobiet. Tuszcz gromadzi si na tuowiu z uprzywilejowaniem dolnej czci brzucha, bioder i poladkw oraz na koczynach dolnych. Minie s sabo rozwinite, ich sia saba. Nie wszyscy ludzie-z tym typem otyoci odywiaj si nadmiernie. Otyo wywouje rozmaite niekorzystne nastpstwa. Podzieli je mona na mechaniczne i metaboliczne. Nastpstwa mechaniczne zale od przecienia narzdw lub ograniczenia przestrzeni, ktre zajmuj. Nale do nich zmiany zwyrodnieniowe w ukadzie kostno-stawowym, ograniczenie wentylacji puc, zaburzenia czynnoci serca skutkiem zmiany pooenia serca w klatce piersiowej na bardziej poziome (serce podparte przez uniesion przepon). Nastpstwami metabolicznymi otyoci s: cukrzyca, nadcinienie ttnicze, hiperuricemia i w pewnym stopniu miadyca. Rozwojowi cukrzycy sprzyja dieta bogata w atwo przyswajalne wglowodany, ktrych nadmiar wymaga dodatkowych iloci insuliny. Dugotrway wzrost zapotrzebowania na insulin doprowadza do wyczerpania wysp Langerhansa trzustki i niedoboru insuliny, co powoduje zaburzenia gospodarki wglowodanowej i rozwj cukrzycy. Ten typ cukrzycy, tzw. regulacyjnej, wystpuje wedug autorw amerykaskich u 6% ludzi dorosych bez nadwagi i a u 4550% ludzi otyych. Cukrzyca stanowi najwaniejszy po nadcinieniu ttniczym czynnik ryzyka miadycy. Dodatkowym czynnikiem miadycorodnym zwizanym z otyoci jest zwikszona zawarto trjglicerydw we krwi. Nastpstwa metaboliczne otyoci wystpuj przede wszystkim w typie androidalnym, natomiast nastpstwa mechaniczne u otyych typu zarwno androidalnego, jak gynoidalnego. Jedynym sposobem uniknicia tych powika jest zmniejszenie masy ciaa. Nadwaga, ktra jeszcze w wielu rodowiskach uwaana jest za objaw zdrowia i za oznak dobrobytu, stanowi w istocie zapowied choroby. Powszechnie wiadomo, e odchudzenie otyych jest zadaniem trudnym i niezalenie od tego, czy mamy do czynienia z otyoci prost z przekarmienia, czy zalen od czynnikw wewntrznych (endokrynnych, konstytucjonalnych) bd nerwowych, moe by osignite przez dostatecznie rygorystyczne ograniczenia dietetyczne. Dla wytworzenia jednego kilograma tuszczu potrzeba 37 680 kJ (9000 cal). Aby utraci t ilo tuszczu, niedobr energii w stosunku do zapotrzebowania musi wynie rwnie 37 680 kJ (9000 cal). Dla uzyskania zmniejszenia masy ciaa o 3 kg w cigu miesica

490

niedobr kaloryczny poywienia powinien wynosi 3768 kJ (900 cal) dziennie. Dieta odchudzajca nie moe zawiera wicej ni 4187 5024 kJ/dob (10001200 cal/dob) i musi by stosowana dostatecznie dugo. Niekiedy dla uzyskania wyniku naley j zredukowa do 20932512 kJ/dob (500600 cal/dob). Naley rwnie wykluczy czynniki utrudniajce utrzymanie niezbdnych rygorw dietetycznych. Nale do nich bodce psychiczne zwizane z rnymi sytuacjami konfliktowymi. W takich sytuacjach u otyych wystpi moe, jako reakcja, potrzeba jedzenia, ktra staje si form ucieczki i jednoczenie rekompensat za przykre doznania. Niekiedy reakcje te przyjmuj form nienasyconego godu. Jeeli poywienie jest bogatowglowodanowe, zwiksza si uwalnianie insuliny z trzustki. Wystpujce nastpnie pod wpywem tego hormonu nadmierne obnienie poziomu glukozy we krwi (hipoglikemia) wywouje uczucie godu i powstanie bdnego koa. Otyli najczciej ograniczaj swoj aktywno fizyczn, co zmniejsza ich wydatek energetyczny. Czynny tryb ycia, tzn. duo ruchu i praca fizyczna, uatwia uzyskanie ujemnego bilansu energetycznego niezbdnego do utraty masy. Oglnie wiadomo, jak trudno jest wikszoci otyych przestrzega cile zalece dotyczcych diety i trybu ycia. Wana rola w leczeniu otyoci przypada psychoterapii. Leczony musi zna i akceptowa motywy postpowania, ktre wymaga od niego wyrzecze i zmiany przyzwyczaje, dotyczcych odywiania i trybu ycia. Uzasadnione jest rwnie stosowanie rodkw, ktre wzmagayby zuycie energii i wpyway na zmniejszenie jej dowozu. Niestety nie dysponujemy takimi rodkami, ktre bdc dostatecznie skuteczne nie miayby szkodliwego dziaania ubocznego (np. hormony tarczycy, amfetamina). Pewne znaczenie, cho drugoplanowe, maj niektre surowce rolinne zawierajce luzy, jak nasiona pesznika (Sem. Psylli), nasiona lnu (Sem. Lini) oraz glony Gelidium amansii, Chondrus crispus, Gigartina mamillosa i Fucus vesiculocus. luzy s wielocukrami, liofilnymi koloidami, tworzcymi z wod galaretowate ele. Nie ulegaj one trawieniu ani wchanianiu w przewodzie pokarmowym z powodu braku enzymw hydrolizujcych je do jednocukrw. Pochaniaj natomiast due iloci wody i pczniej. W ten sposb znacznie zwikszaj objto treci pokarmowej, w zwizku z czym zmniejsza si uczucie godu. Dranic zakoczenia czuciowe bony luzowej, powoduj wzmoenie perystaltyki jelit i przyspieszenie pasau treci przez przewd pokarmowy. Nadto luzy rolinne powlekaj powierzchni bony luzowej jelit i tworz mechaniczn przeszkod, upoledzajc wchanianie strawionych skadnikw pokarmowych ze wiata jelit.

491

Opisane dziaanie uzasadnia stosowanie luzw rolinnych w zwalczaniu otyoci. Leki te podaje si doustnie jako galaretki, kleiki lub jako suche proszki i granulaty. Najczciej stosowany jest agar, uzyskiwany z glonw Gelidium amansii, sam (w iloci 48 g 23 razy dziennie) lub z dodatkiem innych zi. Gotowym preparatem jest granulat zioowy Neonormacol. Zaywa si 2 yeczki 2 razy dziennie, rano i wieczorem, popijajc 1/21 szklank herbaty, ciepej wody lub kompotu. Rzadziej stosuje si karagen luz z glonw Chondrus crispus i Gigartina mamillosa oraz morszczyn pcherzykowa-ty (Fucus vesiculocus). Przypisywanie morszczynowi rwnoczesnego dziaania przyspieszajcego przemian materii ze wzgldu na zawarte w nim zwizki jodu jest suszne tylko w odniesieniu do niedoczynnoci tarczycy, wywoanej niedoborem jodu, a nie do otyoci. Warunkiem takiego dziaania jest jednak dostatecznie dua zawarto jodu w stosowanych przetworach. Morszczyn pcherzykowa ty stosowany jest zwykle w poczeniu z innymi zioami. Granulat zioowy Normogran dawkuje si 2 yeczki 2 razy dziennie, rano na czczo i przed snem, popijajc 1/21 szklank ciepej wody. Poniewa luzy rolinne mog upoledza wchanianie w jelitach, dugotrwae ich stosowanie stwarza niebezpieczestwo niedoboru witamin i soli mineralnych. Aby zapobiec temu leczonym naley podawa dodatkowo preparaty wielowitaminowe w poczeniu ze zwizkami mineralnymi, np. Vitaral lub Falvit. Za pomoc lekw rolinnych mona rwnie wpywa na reakcje emocjonalne, ktre przyczyniaj si do wystpienia i utrzymywania si otyoci. U tych osb, u ktrych jedzenie przyczynia si-do rozadowania napi psychicznych, powinno si stosowa rodki uspokajajce. Od dawna s szeroko stosowane: korze kozika lekarskiego (Rad. Valerianae) i licie melisy (Fol. Melissae), ktre stosuje si pojedynczo lub jako podstawowe skadniki preparatw zoonych.
Rp. Tinct. Valerianae D.S. 3 razy dziennie po 3060 kropli. Rp. Neospasmini D.S. 3 razy dziennie po yce deserowej. Rp. Nervograni D.S. 3 razy dziennie po yeczce, popija 1/s szklanki herbaty lub wody.

492

Rp. Nervosoli D.S. 34 razy dziennie po 12 yeczki. Rp. Passispasmini D.S. 36 razy dziennie po yce deserowej.

U osb otyych z rwnoczesnym nadcinieniem ttniczym szczeglnie korzystne jest podawanie przetworw z korzenia rauwolfii (Rad. Rauwolfiae serpentinae). Zawarty w nich alkaloid (rezerpina) wywiera dugotrwae dziaanie uspokajajce oraz obnia cinienie ttnicze krwi. Stosuje si preparaty farmaceutyczne zawierajce czyst rezerpin w iloci 3 razy dziennie po 0,1 lub 0,25 mg. Polski przemys zielarski produkuje draetki pod nazw Serpadex, zawierajce 0,015 g suchego wycigu z korzeni rauwolfii. Dawkowanie: 23 razy dziennie po 12 dra. Przeciwwskazaniem do stosowania alkaloidw rauwolfii jest choroba wrzodowa odka, stany depresji, dychawica oskrzelowa i znaczniejsze zwolnienie czynnoci serca.
CUKRZYCA DIABETES MELLITUS

Zaburzenia przemiany wglowodanowej, stanowice istot cukrzycy, spowodowane s bezwzgldnym lub wzgldnym niedoborem insuliny. Wyrwnanie tych zaburze warunkuje u-trzymanie sprawnoci ustroju, stwarza moliwoci penego uczestnictwa chorych na cukrzyc w yciu spoecznym, eliminuje niebezpieczestwo powika oraz opnia rozwj zmian w ukadzie naczyniowym i nerwowym. Cukrzyca nie wyrwnana grozi powanymi powikaniami, upoledzeniem funkcji wielu narzdw i utrat ycia. Te powane nastpstwa nie-wyrwnania nakazuj leczenie cukrzycy metodami, ktrych skuteczno nie budzi wtpliwoci i ktre zapewniaj moliwie najpeniejsze wyrwnanie zaburze metabolicznych. Leczenie cukrzycy jest zoone i obejmuje stosowanie odpowiedniej diety, insuliny i (lub) doustnych lekw przeciwcukrzycowych. rodki pochodzenia rolinnego nie maj szerszego zastosowania w leczeniu cukrzycy. Niektre roliny zawieraj tzw. glukokininy, ktre wywieraj dziaanie hipoglikemizujce, jednak dziaanie to jest zbyt sabe, aby przetwory rolinne mogy konkurowa z insulin bd pochodnymi sulfonylomocznika i biguanidu. Cukrzyc modziecz, tzn. pierwotn, cechuje bezwzgldny niedobr insuliny i leczenie jej jest substytucyjne. Doustne

493

leki przeciwcukrzycowe, a tym bardziej leki rolinne, nie s w stanie wyrwna zaburze metabolizmu wglowodanw w tej postaci cukrzycy i nie mog zastpi insuliny. W drugiej postaci cukrzycy, tzw. regulacyjnej, dotyczcej ludzi otyych, niedobr insuliny jest wzgldny, a przecukrzenie krwi zaley od takich czynnikw jak zwikszone zapotrzebowanie na insulin, obecno we krwi antagonistw bd przeciwcia przeciwinsulinowych. Leczenie polega na stosowaniu maoenergetycznej diety i doustnych lekw przeciwcukrzycowych. W lekkich zaburzeniach przemiany wglowodanowej, kiedy wzgldny niedobr insuliny jest nieduy, wyrwnanie mona uzyska za pomoc samej diety. W takich przypadkach uzasadnione jest stosowanie rodkw rolinnych, jako leczenie uzupeniajce. Do rolin tych nale licie czarnej jagody (Fol. Myrtilli), korze marchwi (Rad. Dauci), licie szawii (Fol. Salviae), korze mniszka lekarskiego (Rad. Taraxaci), naowocnia fasoli zwykej (Peric. Phaseoli) i ziele rutwicy lekarskiej (Herb. Galegae). Korze mniszka i naowocni fasoli zawieraj glukokininy inozytowe, natomiast rutwica lekarska zawiera alkaloid guanidynowy galegin. Hipoglikemiczne dziaanie guanidyny znane jest od ponad pidziesiciu lat, a syntetyczne pochodne dwuguanidynowe weszy do zestawu powszechnie stosowanych doustnych lekw przeciwcukrzycowych. Zwizki guanidynowe uatwiaj przechodzenie glukozy do komrek i w ten sposb obniaj jej poziom we krwi. Glukokininy lici czarnej jagody, szawii i korzenia marchwi nie zostay ostatecznie zidentyfikowane. Omwione zioa stosuje si wedug nastpujcego przepisu:
Rp. Herb. Galegae Peric. Phaseoli aa 30,0 Fol. Myrtilli Fl. Taraxaci Rad. Taraxaci aa 20,0 M.f. species D.S. 3 razy dziennie po szklance odwaru z 2 yek zi na szklank wody lub jako mieszank zioow Diabetosan, stosowan tak samo, jak poprzednia.

Marchew zaleca si podawa w postaci surwki lub soku z marchwi, sporzdzonego ex tempore (po 2 szklanki dziennie). Naley jednak stanowczo przestrzec przed prbami zastpienia lekw przeciwcukrzycowych przetworami zioowymi. Dziaanie ich jest za sabe, aby pozwolio choby na zmniejszenie dawek insuliny lub lekw doustnych. Dlatego stosowanie ich jest uzasadnione tylko w lekkich postaciach cukrzycy lub w stanach przedcukrzycowych jako uzupenienie leczenia

494

dietetycznego. Poniewa te postacie cukrzycy dotycz osb z nadmiarem masy ciaa, bada miay u nich zastosowanie inne rodki rolinne, wskazane w leczeniu otyoci i omwione uprzednio.
DNA DIATHESIS URICA

Przyczyn dny s zaburzenia metabolizmu puryn, w wyniku ktrych w ustroju wzrasta ilo kwasu moczowego. Wytwarzanie tego zwizku przekracza moliwoci eliminacji przez nerki, co powoduje zwikszenie jego zawartoci we krwi i w pynach ustrojowych. Kwas moczowy jest kocowym produktem rozkadu puryn: hipoksantyny i ksantyny. Puryny tworz si w ustroju w wyniku biosyntezy ze skadnikw prostych oraz jako produkty rozpadu nukleoprotein tkankowych i pochodzenia pokarmowego. Objawy dny zale od odczynu tkanek na wytrcanie si w nich krysztaw soli kwasu moczowego i ujawniaj si w postaci ostrych napadw zapalenia staww, przewlekej artropatii, guzkw dnawych i nefropatii. Mechanizm zaburze przemiany puryn w dnie nie zosta dostatecznie poznany. W wietle wspczesnych bada wydaje si, e mamy do czynienia nie z jednym, lecz z wieloma bdami syntezy nukleotydw, ktre warunkuj zwikszone wytwarzanie puryn. Hiperuricemia wtrna powstaje w nastpstwie zmniejszonej eliminacji kwasu moczowego przez nerki przy ich ostrej lub przewlekej niewydolnoci, czasami w nadcinieniu ttniczym, w kwasicy cukrzycowej, w moczwce prostej opornej na wazopresyn, po niektrych lekach (diuretykach, L-dopaminie, pirazynamidzie) oraz po uyciu etanolu. Inn przyczyn hiperuricemii s choroby rozrostowe ukadu krwiotwrczego, zwaszcza leczone rodkami cytostatycznymi. Masowy rozpad komrek powoduje uwolnienie i degradacj duych iloci nukleoprotein i wytwarzanie w nadmiarze kwasu moczowego. Leczenie dny, ktra dawniej prowadzia do daleko posunitych zmian w ukadzie ruchu i ukadzie moczowym, poczynio w ostatnich latach due postpy. Ma ono na celu: 1) przerwanie ostrego napadu dny, 2) zapobieganie napadom i zmniejszenie zawartoci kwasu moczowego w ustroju, 3) leczenie nastpstw i powika. Do podstawowych rodkw leczniczych dny nale przetwory zimowitu jesiennego (Colchicum autumnale). Jego nasiona i bulwy zawieraj alkaloid kolchicyn. Dziaanie lecznicze kolchicyny polega na tumieniu odczynu zapalnego

495

w ogniskach krystalizacji moczanw w zajtych stawach, gdzie znosi przekrwienie, obrzk i bl. Nie wpywa na przemian puryn ani na wydalanie kwasu moczowego przez nerki. Dziaa natomiast antymitotycznie, hamujc podziay porednie komrek. W duych dawkach wywoa moe aplazj szpiku, uszkodzenie wtroby, krwiomocz i oliguri. Wchonita w jelitach jest metabolizowana w wtrobie i wydalana z ci. Preparaty kolchicyny s lekami z wyboru w zwalczaniu na- padw dny oraz s stosowane w celu zapobiegania im. Uywana dawniej nalewka przestaa mie zastosowanie. Obecnie stosuje si wycznie tabletki zawierajce czyst kolchicyn. Taka posta leku umoliwia cise dawkowanie, co jest niezbdne z powodu duej toksycznoci alkaloidu. Pierwszego dnia napadu dny podaje si tabletki po 1 mg kolchicyny co 23 h do cznej dawki 4 mg lub do wystpienia objaww toksycznych ze strony przewodu pokarmowego w postaci biegunki, nudnoci i wymiotw lub blw brzucha. Drugiego dnia dawka kolchicyny wynosi 3 mg, trzeciego 2 mg, a nastpnie po 1 mg przez kilka do kilkunastu dni. U chorych z czsto powtarzajcymi si napadami polecane jest stosowanie 0,51,0 mg kolchicyny na dob przez miesice i lata. W znacznej wikszoci przypadkw postpowanie takie zapobiega skutecznie napadom, nawet bez stosowania lekw zwikszajcych wydalanie kwasu moczowego przez nerki. Przeciwwskazaniem do stosowania kolchicyny s stany zapalne przewodu pokarmowego, choroby miszu wtroby, niewydolno nerek i szpiku. Kolchicyna nie wyczerpuje moliwoci leczenia dny. Leczenie to jest kompleksowe i obejmuje przestrzeganie diety z o-graniczeniem misa, tuszczu i wyeliminowaniem wtrbki, nerek, mdku i alkoholu oraz stosowanie lekw zwikszajcych wydalanie kwasu moczowego (probenecyd, sulfinpirazon) lub blokujcych jego wytwarzanie (allopurynol). W napadzie dny oprcz kolchicyny (lub w razie przeciwwskaza do jej stosowania) podaje si butazolidyn, indometacyn lub glikokortykosterydy. Omwione postpowanie pozwala skutecznie leczy objawy dny i zapobiega nastpstwom w postaci przewlekej artropatii, kamicy nerkowej i uszkodzenia nerek, wiodcego do ich niewydolnoci. U chorych z kamic nerkow celowe jest stosowanie rolinnych lekw o dziaaniu moczopdnym i saluretycznym: lici mcznicy (Fol. Uvae ursi), lici brzozy (Fol. Betulae), ziela skrzypu (Herb. Equiseti), korzenia lubczyka (Rad. Levistici), ziele poonicznika (Herb. Herniariae), korzenia mniszka lekarskiego (Rad. Taraxaci), ziela nawoci pospolitej (Herb. Solidaginis). Taki skad ma mieszanka zioowa Urosan.

496

Rp. Fol. Uvae ursi Herb. Solidaginis aa 40,0 Fol. Betulae Fl. Acaciae aa 30,0 Herb. Chelidoni 20,0 M.f. species D.S. Po 2 szklanki odwaru z 2 yek zi, pi 23 razy dziennie midzy posikami.

Leki rolinne znajduj rwnie zastosowanie u chorych z przewlek artropati moczanow. Zaleca -si napar z mieszanki zioowej Reumosan lub granulat Reumogran, ktre agodz dolegliwoci stawowe. Na zakoczenie omawiania leczenia zioami chorb przemiany materii warto zwrci uwag na potrzeb usunicia pewnych niecisoci terminologicznych, dotyczcych zaliczania niektrych rolin i ich przetworw do grupy metabolica. W opisach waciwoci tych lekw znajduj si sformuowania, e reguluj, poprawiaj lub pobudzaj przemian materii, a wskazaniem do ich stosowania s zaburzenia przemiany materii lub wadliwa przemiana materii. W istocie chodzi tu o leki z grupy stomachica, cholagoga i choleretica bd digestiva. Wpywaj one korzystnie na rne zaburzenia trawienia w przebiegu okrelonych schorze ukadu trawienia, nie bdcych jednak chorobami zaliczanymi do chorb przemiany materii. Poza tym w obecnym stanie wiedzy nie mona aprobowa mwienia o jakich bliej nie okrelonych zaburzeniach przemiany materii i rwnie nieokrelonym dziaaniu leczniczym rodkw rolinnych.

PIMIENNICTWO
1. Bauer W., Krone S. M.: Dna. W: Choroby przemiany materii, G. G. Duncan (red.). PZWL, Warszawa 1968. 2. Borkowski Z.: Zarys farmakognozji. PZWL, Warszawa 1970. 3. Braun H.: Heilpflanzen Lexikon fr Arzte und Apotheker. G. Fischer Verlag, Stuttgart 1974. 4. Czyyk A.: Cukrzyca. W: Endokrynologia kliniczna. W. Hartwig (red.). PZWL, Warszawa 1972. 5. Growski T.: Wole obojtne. W: Endokrynologia kliniczna. W. Hartwig (red.), PZWL, Warszawa 1972. 6. Growski T.: Zasady stosowania podstawowych lekw w nadczynnoci tarczycy. Ter. Leki, 1973, l, 145. 7. Kawenoki-Minc E.: Dna i zasady jej leczenia. Ter. Leki, 1973, l, 398. 8. Keys A.: Niedoywienie. W: Choroby przemiany materii. G. G. Duncan (red.). PZWL, Warszawa 1968. 9. Muszyski J.: Zioolecznictwo i leki rolinne. PZWL, Warszawa 1958. 10. Schimert G.: Cardiovascular consequences of obesity. Triangle, 1974, 13, 31. 11. Tulbott J. H.: Gout. Grune and Stratton. N. York London 1967. 12. Tato J.: Diabetologia kliniczna. PZWL, Warszawa 1971. 13. Vagne J.: Origines, evolution et traitement des obesites. San-doz, RucilMalvaison 1968. 14. Vague J., Rubin P., Jubelin J., Vagne P.: The Various Forms of Obesity. Triangle, 1974, 13, 41.

497

Dr med. Witold Dudziski CHOROBY NARZDU RUCHU


Wiele osb odczuwa dolegliwoci ze strony narzdu ruchu poczwszy od zwykego stuczenia a do cikich, przewlekych i dugotrwaych chorb, przykuwajcych na dugie lata do ka (choroby staww). Oprcz tradycyjnych metod leczenia w wielu chorobach du ulg cierpicym moe przynie leczenie zioami, stosowanymi zarwno doustnie (w postaci naparw, odwarw, wywarw lub przetworw zioowych), jak te zewntrznie (w okadach, kpielach i nacieraniach). Poniej podano metody stosowania zi w niektrych chorobach narzdu ruchu, szeregujc je nastpujco: choroby koci, choroby staww, choroby mini i cigien.
ZRZESZOTNIENIE KOCI OSTEOPOROSIS

Osteoporoza, czyli zrzeszotnienie koci, jest to stan, w ktrym nastpuje zmniejszenie masy tkanki kostnej, prowadzce do osabienia koca, dajce radiologiczny obraz rozrzedzenia struktury kostnej. Osteoporoza uoglniona moe by pierwotna lub wtrna, np. w nadczynnoci przytarczyc, w zespole Cushinga, po leczeniu kortykosterydami, w cukrzycy oraz z innych przyczyn. Osteoporoza miejscowa moe wystpi po duszym unieruchomieniu koczyny, np. po urazie lub zamaniu i w gocu przewlekym postpujcym. Obok leczenia zasadniczego rodkami anabolicznymi, preparatami wapnia i witaminami du pomoc moe by leczenie zioami zawierajcymi krzemionk i liczne mikroelementy. Stosujemy tu odwar z ziela skrzypu:
Rp. Herb. Equiseti 100,0 D.S. Jedn lub dwie yeczki zi zala 2 szklankami wody i gotowa przez 15 min. Po odcedzeniu pi podczas dnia.

498

Rp. Herb. Equiseti 40,0 Herb. Galeopsidis Herb. Polygoni avic. aa 30,0 M.f. species D.S. yka na dwie szklanki wody. Gotowa przez 15 min. Pi wywar po poi szklanki 4 razy dziennie.

Krzemionka rozpuszczalna w wodzie dziaa wspomagajce, zwaszcza w osteoporozie starczej, zarwno uzupeniajc zmniejszone iloci krzemu w organizmie ludzi w podeszym wieku, jak te penic rol koloidu ochronnego w moczu, co ma znaczenie przy podawaniu preparatw wapnia. Przy dolegliwociach blowych mona stosowa gotow mieszank zioow Reumosan lub granulat o tym samym skadzie Reumogran. Obok leczenia zioowego stosuje si elektroterapi i masae. Leki zioowe zawierajce rozpuszczaln krzemionk naley stosowa profilaktycznie u osb zdrowych po 50 r.., zalecajc im rwnoczenie codzienne wykonywanie wicze gimnastycznych. Kady czowiek powinien powici chocia jeden dzie w tygodniu na wykonywanie lekkiej pracy fizycznej albo uprawianie odpowiednich do wieku gier i wicze lub dalekich spacerw krokiem sportowym. Herbapol dostarcza te preparat z rdestu ptasiego (Polygonum-fix) w postaci wygodnej do sporzdzania naparw. Ziele oprcz krzemionki rozpuszczalnej zawiera zwizki uszczelniajce rdbonki naczy wosowatych i dziaa lekko moczopdnie. Rdest ptasi dobrze jest czy z naparem lici pokrzywy (Fol. Urticae), dostarczanych rwnie w postaci porcjowanych torebek do zaparzania (Urtica-fix). Licie pokrzywy zawieraj duo zwizkw mineralnych, mogcych uzupeni zasoby mikroelementw ustroju. Od dawna zaleca si przeprowadzanie tzw. kuracji wiosennej, polegajcej na codziennym piciu surowego soku wycinitego z modych, wieo zebranych pokrzyw. Nadaj si do tego pokrzywy zbierane przed okresem kwitnienia.
ROZMIKNIENIE KOCI OSTEOMALACIA

Rozmikanie koci polega na niedostatecznym odkadaniu si soli wapnia w tkance kostnej, przez co koci staj si mikkie i atwo ulegaj odksztaceniom. Chorob spotyka si podczas klsk godu, a take u osb, u ktrych wystpuje niedostateczne przyswajanie wapnia z pokarmw normalnie

499

spoywanych. Najczstsz przyczyn s wwczas przewleke nieyty odka i jelit. Stany te wymagaj leczenia farmakologicznego oraz preparatami zioowymi i odpowiedni diet. Leczenie przewlekego nieytu odka i dwunastnicy patrz rozdzia: Choroby przewodu pokarmowego. Doustnie podajemy witamin D3 (w niektrych przypadkach take dominiowo). Leczenie zioowe stosuje si jako pomocnicze, remineralizujce. Przykady recept:
Rp. Rhiz. Agropyri 30,0 Rad. Urticae 20,0 M.f. species D.S. 2 yeczki zi na 2 szklanki wody, gotowa 10 min. Pi 4 razy dziennie po p szklanki. Rp. Herb. Galeopsidis Herb. Polygoni avicul. aa 30,0 Herb. Equiseti 40,0 M.f. species D.S. 3 yeczki zi zala 2 szklankami wody, gotowa 10 min, przecedzi, pi w trzech porcjach w cigu dnia.

Mona stosowa rwnie napary z lici pokrzywy (Urtica-fix). Poza tym naley przyjmowa pokarmy zawierajce due iloci wapnia i penowartociowego biaka, a wic mleko i jego przetwory, ryby i miso.
KRWIOPOCHODNE ZAPALENIE KOCI OSTITIS, OSTEOMYELITIS

Zapalenie koci leczymy przede wszystkim w sposb typowy chirurgicznie i ortopedycznie. Leczenie zioowe doustnie moe by stosowane po ustpieniu ostrych zmian jako leczenie pomocnicze, majce za zadanie zwikszenie aknienia i popraw stanu oglnego. Podajemy goryczki, np. Tinct. amara:
Rp. Tinct. amarae 20,0 D.S. 1520 kropli w kieliszku wody, pi na p godziny przed jedzeniem. Rp. Tinct. Absinthii 20,0 D.S. Pi 2030 kropli na 15 min przed i jedzeniem.

500

Rp. Rad. Inulae Rad. Angelicae aa 15,0 Herb. Cnici benedicti 20,0 Fr. Anisi 10,0 M.f. species D.S. Napar z yki zi na 2 szklanki wody, pi p szklanki 15 min przed jedzeniem. Rp. Rad. Gentianae 20,0 Rad. Althaeae 30,0 Herb. Centami 30,0 Fr. Coriandri 10,0 M.f. species D.S. yeczka zi na szklank wody, gotowa 5 min, przecedzi, pi po yeczce naparu p godziny przed jedzeniem.

U osb, ktre nie mog przyrzdza naparw i wywarw zioowych, mona stosowa nalewk z kory chinowej (Tinct. Cinchonae comp.) w dawce 1520 kropli p godziny przed jedzeniem w kieliszku wody. Dobrze te dziaaj nastpujce zestawienia:
Rp. Tinct. Cinchonae comp. 15,0 Tinct. Strychni 5,0 Tinct. Menthae pip. 10,0 M.f. guttae D.S. 20 kropli p godziny przed jedzeniem. Rp. Tinct. Absinthii 20,0 Tinct. Calami 10,0 M.f. guttae D.S. 3 razy dziennie po 2030 kropli 15 min przed jedzeniem. Rp. Tinct. Aurantii amarae Tinct. Calami Tinct. Gentianae aa 10,0 M.f. guttae D.S. 3 razy dziennie po 1530 kropli w kieliszku wody 20 min przed jedzeniem.

Co kilkanacie dni wskazana jest zmiana rodkw wpywajcych na zwikszenie aknienia, aby unikn przyzwyczajenia i osabienia ich dziaania.

501

URAZY I ZAMANIA KOCI

Zasadnicze leczenie jest ortopedyczne i chirurgiczne. Leczenie zioowe mona stosowa jako pomocnicze, remineralizujce podczas leenia w opatrunku gipsowym. Mona te stosowa mieszank zioow Pulmosan. Zawiera ona duo soli mineralnych, zwaszcza krzemionki, wzmaga napicie ukadu naczyniowego, dziaa przeciwgorczkowo i przeciwzapalnie, hamuje krwawienia. To wielostronne dziaanie ma wpyw na szybsze wytwarzanie kostniny i pozwala unikn szeregu ujemnych oddziaywa dugotrwaego leenia w opatrunku gipsowym. U chorych wyniszczonych i pozbawionych apetytu wskazane jest podawanie wymienionych uprzednio naparw i wycigw oraz nalewek z zi pobudzajcych aknienie. Po zdjciu opatrunku gipsowego naley chorego rehabilitowa, stosujc odpowiednie wiczenia usprawniajce, zabiegi fizykoterapeutyczne i balneoterapeutyczne, nie zapominajc o rehabilitacji spoecznej i zawodowej. Doustnie podajemy napary, odwary i wycigi z zi zawierajcych duo zwizkw mineralnych, a take substancje dziaajce pobudzajco na ukad sercowo-naczyniowy oraz dziaajce regulujce na orodkowy i obwodowy ukad nerwowy. U chorych ze wzmoon przepuszczalnoci naczy wosowatych dodatni wpyw wywieraj zioa zawierajce flawonoidy, zwikszajce odporno cian naczy wosowatych, zmniejszajce ich przepuszczalno, krucho i amliwo oraz przywracajce im elastyczno. Poza tym dbamy o dostarczanie choremu witamin, zwaszcza witaminy C i D3. Z gotowych mieszanek u osb z lejszymi zaburzeniami krenia, osabieniem minia sercowego, np. na tle miadycy, stosuje si Cardiosan (Species cardiacae). Gotowe mieszanki zioowe mona czy ze sob, np. zalecamy mieszanie zi Cardiosan z zioami dziaajcymi na przemian materii Degrosan. Pi 23 szklanki dziennie naparu z yki stoowej na szklank wody. agodne dziaanie uspokajajce na system nerwowy wywiera mieszanka Nervosan, ktr dobrze jest zmiesza z mieszank zioow Pulmosan, remineralizujc, wzmagajc napicie ukadu naczyniowego, dziaajc przeciwzapalnie oraz hamujc krwawienia. U chorych z nadcinieniem ttniczym, u ludzi starszych i z pocztkiem miadycy mieszanka Sklerosan obnia cinienie krwi, dziaa przeciwmiadycowo i rozkurczajce. Mieszank t mona czy rwnie z zioami remineralizujcymi Pulmosan. Zaleca si pi 23 razy dziennie po szklance naparu z yki stoowej na szklank wody. Z innych gotowych preparatw dobre wyniki daje podawanie soku ze wieych, stabilizowanych korzeni mniszka.

502

Rp. Succ. Taraxaci 30,0 D.S. 3 razy dziennie po 3050 kropli w kieliszku wody po jedzeniu.

Sok ze wieych korzeni opianu wikszego zwiksza wydzielanie moczu, pobudza czynno wtroby oraz ogln przemian materii.
Rp. Succ. Bardanae 30,0 D.S. Pi 3 razy dziennie po 3060 kropli w kieliszku wody po jedzeniu.

Przykady recept zoonych:


Rp. Herb. Equiseti 50,0 Herb. Polygoni avicul. Herb. Galeopsidis aa 25,0 Herb. Millefolii 10,0 M.f. species D.S. 3 yki zi zala wieczorem 3 szklankami zimnej wody. Rano podgrza do chwili zagotowania i odstawi. Po p godzinie odcedzi i pi podczas dnia w 4 porcjach. Rp. Herb. Equiseti 50,0 Herb. Pulmonariae 30,0 Fr. Rosae Fr. Crataegi aa 20,0 M.f. species D.S. yeczk zi zala szklank zimnej wody, ogrzewa przez 30 min bez gotowania, pi 3 razy dziennie po szklance. Rp. Fol. Melissae Fol. Urtica Herb. Marrubii Herb. Polygoni avicul aa 30,0 M.f. species D.S. Pi 3 razy dziennie napar z yeczki zi na szklank wody. PRZEWLEKE NIESWOISTE ZNIEKSZTACAJCE ZAPALENIE KOCI MORBUS PAGETI

Przyczyna choroby jest nie znana. Obecnie prbuje si wstrzykiwa preparatw kalcytoniny (Celcitar). Stosuje si le-

503

czenie objawowe, diet zawierajc duo wapnia oraz witamin A+D. Leczenie zioowe mona stosowa jako leczenie pomocnicze, dostarczajce choremu ustrojowi pierwiastkw mineralnych i poprawiajcych przemian materii.
Rp. Succ. Betulae 30,0 D.S. Pi 34 razy dziennie po 3050 kropli w niewielkiej iloci wody po jedzeniu. Rp. Fol. Betulae 40,0 Rhiz. Agropyri Herb. Polygoni avicul. Fl. Ulmariae aa 20,0 M.f. species D.S. Napar z yki zi na szklank wody, pi 3 razy dziennie. Rp. Urtica-fix lag. I Polygonum-fix lag. I D.S. Zaparzy zawarto obu torebek w szklance wody. Pi 23 szklanki naparu dziennie. GRULICA KOSTNO-STAWOWA

Zasadnicze leczenie chemioterapeutykami i ortopedyczne. W leczeniu zioowym, ktre jest leczeniem pomocniczym, stosuje si zioa zawierajce duo krzemionki rozpuszczalnej, jak ziele skrzypu (Herb. Equiseti), ziele rdestu ptasiego Herb. Polygoni aviculi.), ziele miodunki Herb. Pulmonariae) i poziewnika (Herb. Galeopsidis).
Rp. Equisetum-fix I lag. I D.S. Zawarto torebki zala szklank zimnej wody. Po 30 min gotowa przez 15 min. Po odcedzeniu pi ciepy wywar 3 razy dziennie po szklance podczas jedzenia. Rp. Pulmosan lag. I D.S. yk zi na 2 szklanki wody, gotowa przez 10 min. Pi 2 razy dziennie po szklance odwaru. Rp. Herb. Pulmonariae 100,0 D.S. yk zi zala 2 szklankami wody

504

i gotowa przez 10 min. Po odcedzeniu pi 4 razy dziennie po p szklanki.

Mona czy ze sob kilka zi, np.:


Rp. Herb. Equiseti Herb. Pulmonariae Herb. Polygoni avicul. Herb. Galeopsidis aa 25,0 M.f. species D.S. yk zi zala 2 szklankami zimnej wody i gotowa przez 15 min. Po odcedzeniu pi podczas dnia po p szklanki. DYSTROFIA KOSTNA TYPU SUDECKA

W okresie pierwszym choroby stosuje si unieruchomienie i dy si do jak najszybszego usunicia czynnika wywoujcego (leczenie ortopedyczne). Dominiowo wstrzykuje si Nerobolil 2 razy w tygodniu po 20 mg; doustnie podaje si preparaty dziaajce agodnie, uspokajajce, np. wycigi z kozka lekarskiego (Tinct. Valerianae, Intr. Valerianae) 3 razy dziennie po 20 kropli.
Rp. Neospasmina D.S. 3 razy dziennie po yeczce. lag. I

Rp. Nervosan lag. I D.S. Pi napar z yki zi na szklank wody 23 razy dziennie. Rp. Nervogran lag. I D.S. 3 razy dziennie po yeczce i popi wod lub sokiem owocowym. Rp. Nervosol lag. I D.S. 3 razy dziennie od do 1 yeczki w kieliszku wody. Rp. Cort. Salicis 40,0 Fl. Ulmariae 30,0 Fol, Ribis nigri Gemmae Pini aa 15,0 M.f. species D.S. yk zi zala szklank wody,

505

podgrza do zagotowania, pi 3 razy dziennie po szklance.

W drugim okresie dystrofii podajemy preparaty ze sporyszu.


Rp. Dihydroergotamini methanosulfonici lag. I D.S. 3 razy dziennie po 510 kropli.

Podaje si rwnie ampuki Bivelin dominiowo lub doylnie, W ostatnim okresie choroby Sudecka stosuje si leczenie rehabilitacyjne opisane w rozdziale pt. Zioa w rehabilitacji chorb narzdu ruchu.
NOWOTWORY KOCI I STAWW

Nowotwory leczymy zasadniczo operacyjnie lub promieniami jonizujcymi. Leczenie zioowe moe by zastosowane jako leczenie dodatkowe, pobudzajce aknienie oraz dostarczajce zwizkw mineralnych i witamin. W niektrych, nie nadajcych si do leczenia operacyjnego albo cytostatykami przypadkach mona podawa wodny wycig z wystpujcego na pniu brzozy grzyba wknouszka u-konego (Inonotus obliguus, Poria obliqua Polyporus nigricans). Wycig ten podaje si w dawce 5 ml dominiowo lub doylnie co drugi dzie z rwnoczesnym podawaniem doustnie 3 razy dziennie po 3060 kropli tego wycigu. Leczenie to powinno by czone z podawaniem lekw wzmacniajcych i witamin (Oarowski).
CHOROBY GOCOWE

Za gocowe lub reumatyczne uwaa si powszechnie wszystkie dolegliwoci blowe ze strony staww lub mini nie zwizane z urazem lub zakaeniem znanym drobnoustrojem, a poczone z zaburzeniem funkcji i niekiedy struktury zajtych tkanek. Istnieje wiele podziaw i klasyfikacji chorb staww, przedstawionych obszernie w Chorobach narzdu ruchu pod red. W. Brhla.
Choroba reumatyczna (gorczka reumatyczna)

Jest to uoglniony odczyn tkanki cznej, majcy zwizek przyczynowy z zakaeniem paciorkowcem -hemolizujcyra grupy A i hiperergi ustroju. Wystpuje w postaci rzutw za-

506

palenia staww i serca. Znany reumatolog Mathes proponuje nazwa t chorob gorczk paciorkowcow. Pierwszy rzut wystpuje przewanie u dzieci lub w wieku modzieczym, a u dorosych niezmiernie rzadko. W okresie ostrego rzutu chorob naley leczy w sposb typowy (penicylina, salicylany, kortykosterydy). Z lekw pochodzenia rolinnego stosuje si pukanie jamy ustnej i garda roztworem azulanu, zawierajcym chamazulen, lub naparem szawii (garbniki), co przyspiesza usunicie paciorkowca. Jako napoje mona w tym okresie dawa do picia napary z zi zawierajcych zwizki salicylowe oraz wywierajcych dziaanie napotne.
Rp. Cort. Salicis Fl. Ulmariae Inflor. Tiliae aa 50,0 M.f. species D.S. Pi 3 razy dziennie napar z yki zi na szklank wody. Rp. Anth. Chamomillae Fl. Sambuci Fol. Ribis nigri Fol. Betulae aa 40,0 M.f. species D.S. Napar z 2 yek zi na 2 szklanki wody, pi porcjami podczas dnia. Rp. Pyrosan lag. I D.S. 2 yki zi na szklank zimnej wody. Podgrza i gotowa 2 min. Po 20 min odcedzi i pi wywar w cigu dnia.

W przypadku niedomogi krenia po przejciu ostrego stanu mona stosowa preparaty naparstnicowe, np. Lanatosilum C, przestrzegajc oglnie obowizujcych zasad leczenia naparstnic. W lekkich uszkodzeniach serca po przejciu ostrego rzutu stosuje si rodki krzepice, jak: Neocardina w dawkach 3 razy dziennie po 2040 kropli w niewielkiej iloci wody lub herbaty, a take Cardiol w dawkach 2040 kropli 23 razy dziennie. Intractum Crataegi, w dawkach 3 razy dziennie po 2050 kropli, dziaa wzmacniajco na ukad krenia oraz lekko uspokajajco. Podobne dziaanie wywiera odwar z mieszanki zioowej Cardiosan (Species Cardiacae). Zaleca si pi po szklance normalnego odwaru 3 razy dziennie lub po p szklanki odwaru zagszczonego. Zioa te mona podawa rwnie w postaci zmikronizowanej 3 razy dziennie po p yeczki w konfiturze lub galaretce. W okresie stosowania profilaktyki penicylin benzatynow wskazane jest podawanie

507

przez 2 tygodnie co drugi miesic 3 razy dziennie po 3050 kropli soku ze wieych, stabilizowanych korzeni opianu (Succ. Bardanae) albo naparu z 2 yek korzeni opianu (Rad. Bardanae) na 2 szklanki wody ze wzgldu na dziaanie bakteriobjcze i fungistatyczne. Po ukoczeniu lub przerwaniu profilaktycznego stosowania debecyliny wskazane jest podawanie wycigw lub preparatw rolinnych o waciwociach bakteriobjczych lub bakteriostatycznych oraz wywierajcych niespecyficzne dziaanie przeciwuczuleniowe, dziki znajdujcym si w rolinach zwizkom flawonoidowym.
Rp. Herb. Equiseti 40,0 Herb. Cnici benedicti Herb. Galeopsidis aa 30,0 Rad. Taraxaci 20,0 M.f. species D.S. Odwar z 3 yek zi na 3 szklanki wody, pi podczas dnia w porcjach. Rp. Fol. Melissae 40,0 Herb. Cnici benedicti Fol. Betulae aa 30,0 Rad. Ononidis 20,0 M.f. species D.S. Odwar z 3 yek zi na 3 szklanki wody, pi podczas dnia w 3 porcjach. Rp. Aliofi1 tabl. D.S. 3 razy dziennie 12 tabletki. lag. I

Preparat ten zapobiega nieytom grnych drg oddechowych wskutek zawartoci fitoncydw w olejku lotnym wydzielajcym si przez puca.
Rp. Herb. Equiseti Fol. Melissae aa 50,0 Herb. Cnici benedicti Herb. Galeopsidis aa 25,0 M.f. species D.S. Odwar z 3 yek zi na l wody, pi podczas dnia. Gociec przewleky postpujcy Polyarthritis chronica evolutiva

Gociec przewleky postpujcy, zwany te reumatoidalnym zapaleniem staww (rzs), jest ukadow chorob tkanki cznej, ktrej pierwsze zmiany umiejscawiaj si w obrbie bo-

508

ny maziowej stawu. Zapalenie bony maziowej jest pierwszym objawem choroby i powoduje obrzmienie, du bolesno uciskow i samoistn, sztywno ranna oraz zaburzenia czynnoci zajtego stawu. W pocztkowym okresie udaje si czsto zahamowa dalszy postp choroby lub zmniejszy ostre objawy zapalne stosujc napar z lici melisy lub czc licie melisy z zielem glistnika. Napar z lici melisy naley stosowa dugo, przez kilka miesicy, a niekiedy nawet lat. Uatwia to wygodna w uyciu posta leku w postaci torebek do zaparzania.
Rp. Melissa-fix lag. I D.S. Pi 3 razy dziennie po szklance naparu. Rp. Fol. Melissae 50,0 Herb. Chelidonii 20,0 M.f. species D.S. Pi 3 razy dziennie po szklance naparu z yki stoowej zi na szklank wody.

Podajc mieszanki zawierajce ziele glistnika naley pamita, e nie wolno ich stosowa u osb z jaskr. W pierwszym okresie goca reumatoidalnego u chorych leczonych w poradniach reumatycznych najlepsze wyniki daje zastosowanie soli zota. Podczas tego dugotrwaego leczenia czsto wystpuj objawy nietolerancji tego metalu ze strony nerek lub skrne objawy uczuleniowe, zmuszajce do przerwania podawania preparatu. Stosowanie rwnoczesne zioowej pasty Fitolizyna zapobiega powikaniom ze strony ukadu moczowego. Podawanie doustnie soku stabilizowanego z korzenia mniszka zmniejsza czsto wystpowania objaww uczuleniowych ze strony skry.
Rp. Succ. Taraxaci lag. I D.S. Pi 3050 kropli w niewielkiej iloci wody podczas jedzenia.

Podczas leczenia zotem naley te pamita o moliwoci uszkodzenia wtroby, czemu mona zapobiec podajc 12 tabletki 3 razy dziennie preparatu Sylimarol, bdcego wycigiem z ostropestu plamistego (Sylibum Marianum). Preparat ten chroni komrki wtroby przed szkodliwie dziaajcymi czynnikami, stabilizuje funkcje cian komrek i poprawia czynno wtroby. Przy niskich wartociach odczynu opadania krwinek czerwonych (OB) i innych niskich wskanikach procesu zapalnego

509

wystarczy stosowanie miejscowych zabiegw na zajte stawy. Doustnie w celu zapobiegania infekcjom wirusowym stosuje si napar z lici melisy, wykorzystujc jej dziaanie tonizujce na ukad nerwowy oraz dziaanie bakteriostatyczne i utrudniajce wnikanie wirusw do komrki. Unikajc podawania chemicznych zwizkw dziaajcych przeciwblowo i przeciw-zapalnie oszczdzamy przewd pokarmowy, a przede wszystkim bon luzow odka. Miejscowo w domu mona stosowa okady borowinowe oraz czciowe lub cakowite kpiele w wywarach i naparach zioowych. W bardziej zaawansowanych stanach chorobowych leczenie zioowe jest stosowane obok leczenia zasadniczego jako leczenie osaniajce bon luzow odka przed szkodliwym dziaaniem preparatw Metindol i Brufen, salicylanw, sterydw i innych. Poza tym napary i odwary zioowe stosowane doustnie dziaaj przeciwblowo i remineralizujco, dziaaj na czynno wtroby i na ukad moczowy oraz poprawiaj apetyt i doprowadzaj do rwnowagi system nerwowy. Zioa mog by rwnie stosowane zewntrznie w postaci okadw, kataplazmw lub do kpieli. W okresie przyjmowania niesterydowych lekw przeciwzapalnych, przeciwblowych i przeciwgorczkowych, jak: ibuprofen, metindol i in., mona podawa nastpujce wywary w celu osony bony luzowej odka.
Rp. Herb. Marrubii 40,0 Herb. Majoranae Herb. Millefolii Herb. Centaurii Rhiz. Calami Fr. Foeniculi aa 10,0 M.f. species D.S. Jedna yka zi na szklank wody, gotowa 23 min, odstawi na 15 min; przyjmowa po szklance na poi godziny przed niadaniem i obiadem, a wieczorem w 2 godziny po jedzeniu. Rp. Inflor. Tiliae Sem. Lini Rad. Glycyrrhizae Rad. Archangelicae Rhiz. Calami Fol. Menthae pip. aa 30,0 M.f. species D.S. yka zi na 3 szklanki wrzcej wody. Gotowa ok. 3 min, odstawi na 10 min pod przykryciem. Pi po szklance przed jedzeniem rano i w poudnie, wieczorem po jedzeniu przed snem.

510

Poza tym zaleca si przyjmowanie lekw przeciwblowych i przeciwreumatycznych podczas jedzenia, nigdy na pusty odek. Jako oson dla bony luzowej odka mona stosowa maceraty z korzeni prawolazu (Rad. Althaeae) i korzeni ywokostu (Rad. Symphyti), zawierajcych due iloci luzw.
Rp. Rad. Althaeae Rad. Symphyti aa 30,0 M.f. species D.S. 2 yki rozdrobnionych korzeni zala wieczorem 3 szklankami zimnej wody i postawi na noc. Rano podgrza do zagotowania i odstawi na p godziny. Pi po p szklanki przed kadym posikiem.

U chorych podczas doustnego lub dostawowego leczenia sterydami naley dy do remineralizacji ustroju i rwnoczenie zapobiega powikaniom ze strony przewodu pokarmowego i ukadu moczowego. Rwnie u chorych na rzs, ktre zaczo si po przebyciu grypy, dobrze wpywa podanie mieszanki zi zawierajcych due iloci rozpuszczalnej krzemionki i soli mineralnych.
Rp. Fol. Melissae Herb. Equiseti Herb. Galeopsidis Herb. Polygoni avic. Rad. Taraxaci aa 30,0 M.f. species D.S. 3 yki zi zala wieczorem 3 szklankami zimnej wody. Rano podgrza do zagotowania i po ostygniciu odcedzi. Pi 3 razy dziennie po szklance. Rp. Fol. Melissae Fol. Betulae Herb. Equiseti Herb. Galeopsidis aa 30,0 Herb. Cnici benedicti 10,0 Rad. Taraxaci 15,0 M.f. species D.S. 3 yki zi zala wieczorem 3 szklankami zimnej wody. Rano podgrza do zagotowania i po ostygniciu odcedzi. Pi 3 razy dziennie po szklance. Rp. Fol. Melissae Herb. Equiseti

aa 50,0

511

Herb. Galeopsidis Herb. Cnici benedicti Herb. Adonidis vern. aa 25,0 Rad. Glycyrrhizae 20,0 M.f. species D.S. 3 szklanki zi zala wieczorem 3 szklankami zimnej wody. Rano podgrza do zagotowania i po 15 min od-cedzi. Pi 3 razy dziennie po szklance.

Mona te stosowa tabletki Castro, zawierajce m. in. wycig z korzenia lukrecji (Rad. Glycyrrhizae) zapobiegawczo 3 razy dziennie po 1 tabletce przed jedzeniem, a w razie wystpienia polekowego owrzodzenia odka 3 razy dziennie po 4 tabletki po jedzeniu. W wypadku wspistnienia dolegliwoci ze strony drg ciowych podajemy Gastrochol po jednej paskiej yeczce rozpuszczonej w p szklanki wody, 23 razy dziennie. Podobnie dziaa granulat zioowy Gastrogran, ktry podaje si 3 razy dziennie po yeczce po jedzeniu. Leczenie chemioterapeutykami przeciwzapalnymi i przeciwblowymi dobrze jest zastpi co kilka tygodni mieszankami zioowymi dziaajcymi podobnie, chocia nieco sabiej.
Rp. Fr. Rosae Fr. Sambuci Fol. Betulae aa 30,0 M.f. species D.S. Pi 23 razy dziennie po szklance naparu z yki zi na szklank wody. Dziaa napotnie, przeciwblowo i moczopdnie. Rp. Herb. Marrubii Herb. Millefolii Herb. Hyperici Rhiz. Agropyri aa 40,0 Herb. Cnici benedicti 20,0 M.f. species D.S. Odwar z 3 yek zi na 3 szklanki wody, pi porcjami podczas jedzenia.

Podawanie zi zawierajcych zwizki saponinowe uatwia emulgowanie tuszczw i przyswajanie witamin, wapnia, elaza i innych lekarstw zaywanych doustnie.
Rp. Rhiz. Agropyri Fl. Lamii albi Fol. Betulae Herb. Leonuri card. M.f. species

aa 30,0

512

D.S. Napar z 2 yeczek zi na szklank wody, pi 3 razy dziennie 15 min przed jedzeniem.
Rp. Herb. Glechomae Fl. Verbasci Fl. Anthyllidis Herb. Herniariae Herb. Pulmonariae aa 30,0 M.f. species D.S. Pi 3 razy dziennie przed jedzeniem po szklance odwaru z yeczki zi na szklank wody. Rp. Herb. Solidaginis Rad. Pimpinellae Rad. Ononidis Fl. Verbasci Fol. Salviae Herb. Leonuri cardiacae Stigma Maydis aa 20,0 M.f. species D.S. Pi 3 razy dziennie po szklance odwaru z yki zi na szklank wody.

Dziaanie przeciwblowe metindolu lub innych preparatw -mona zastpi podajc zagszczony odwar z owocw czarnego bzu.
Rp. Fr. Sambuci 50,0 D.S. 4 yeczki owocw zala szklank wrzcej wody i gotowa przez 20 min. Po 10 min przecedzi i pi podczas dnia ykami (podczas gotowania uzupenia gorc wod do objtoci 1 szklanki).

Z gotowych mieszanek zioowych lekkie dziaanie przeciwblowe ma Reumosan. Pi naley 3 razy dziennie po jedzeniu szklank odwaru z yki zi na szklank wody. Podobny skad ma granulat zioowy Reumogran, ktry naley przyjmowa 3 razy dziennie po yeczce. W okresach drugim i trzecim rzs zioa i otrzymane z nich preparaty maj zastosowanie w leczeniu zewntrznym bd jako leki odcigajce (therapia derivans), bd jako leki dziaajce miejscowo przegrzewajce i przez zawarte w nich zwizki wchaniane w pewnej iloci przez skr. Od dawna chorzy nacierali bolce miejsca rnymi olejkami i mazidami. rodki te drani miejscowo skr, powodujc mniejsze lub wiksze zaczerwienienie, a czasem nawet wywouj pcherze. W rzs na obrzknite stawy nie powinno si

513

stosowa wciera uszkadzajcych skr ze wzgldu na uniemoliwienie przez to zastosowanie elektroterapii i wstrzykiwa dostawowych. Wskazane jest wcieranie maci o dziaaniu agodnym i tylko lekko dranicym skr. W przypadku nadmiernego podranienia naley zaprzesta stosowania tego rodka.
Rp. Ol. Hyoscyami Chloroformu M.f. solutio D.S. Zewntrznie. Rp. Spir. Archangelicae comp. D.S. Zewntrznie.

aa 40,0

100,0

Wiksze zastosowanie na obrzmiae i bolce stawy maj kataplazmy i okady z wywarw zioowych, np. okad z wywaru lici podbiau pod ceratk:
Rp. Fol. Farfarae 30,0 D.S. 3 yeczki lici zala 2 szklankami zimnej wody i gotowa przez 5 min. Z wywaru sporzdzi okad na chory staw okres 24 h.

Po zdjciu okadu skr naley natuci maci ywokostow (Ung. Symphyti). Mona stosowa te kataplazmy z nasion lnu:
Rp. Sem. Lini 50,0 D.S. yeczk pogniecionych nasion lnu zala poow szklanki wrzcej wody, wymiesza, zawin w ptno i przykada pod ceratk na chore miejsce. Rp. Herb. Serpylli 100,0 D.S. Zala szklank wrzcej wody 5 yek ziela, przytrzyma pod przykryciem 10 min, a nastpnie umieci gorce ziele w woreczku pciennym i przykada na chore miejsce. Rp. Fol. Rosmarini Fol. Rubi idaei aa 50,0 M J. species D.S. 2 yki zi zala szklank letniej wody, nastpnie podgrzewa nad par

514

przez pl godziny, przecedzi i stosowa do okadu pod ceratk na okres 2 h.

W ostrych stanach zapalnych w odpowiednio przygotowanych zakadach mona stosowa na chore stawy okady z ciepej borowiny, cznie z diatermi krtkofalow. Zabiegi te mona stosowa z pomylnym wynikiem nawet przy dosy wysokim mianie odczynu opadania krwinek. W okresie czwartym leczenie zioowe ma za zadanie remineralizacj chorego ustroju, zastpienie w miar monoci lekw przeciwzapalnych lekami zioowymi i popraw krenia przez dziaanie zarwno na misie sercowy, jak te na uszkodzone zmianami zapalnymi naczynia obwodowe. Mieszanki zioowe podajemy dobierajc ich skad zalenie od zamierzonego dziaania albo stosujemy preparaty zioowe w postaci intraktw i sokw.
Rp. Intr. Crataegi Intr. Rutae Intr. Hippocastani Intr. Valerianae aa 15,0 M.f. guttae D.S. Przyjmowa 3 razy dziennie po 40 kropli w niewielkiej iloci wody.

Jako mieszank remineralizujc zaleca si:


Rp. Herb. Equiseti 50,0 Herb. Galeopsidis Herb. Cnici benedicti Herb. Polygoni avicul. aa 25,0 Fol. Rutae Fol. Melissae aa 30,0 Rad. Taraxaci 10,0 M.f. species D.S. Pi 3 razy dziennie odwar z yki stoowej na szklank wody.

Mona te przygotowa odwar od razu na cay dzie z 3 yek zi na 3 szklanki wody. Succus Betulae albo Succ. Taraxaci podaje si 3 razy dziennie po 30 50 kropli. Chorym, ktrzy dugo otrzymywali kortykosterydy, zaleca si nastpujc mieszank:
Rp. Herb. Equiseti Herb. Marrubii Herb. Millefolii Herb. Asperulae Herb. Leonuri card. 20,0 aa 10,0

515

Herb. Spartii scop. aa 5,0 Poi. Melissae Fol. Betulae Rad. Taraxaci aa 10,0 Fr. Juniperi 5,0 M.f. species D.S. Pi w cigu dnia odwar z 3 yek na 3 szklanki wody.

Mona korzysta z gotowych mieszanek, jak: Reumosan, Pulmosan, Degrosan i inne, zalenie od stanu i wieku chorego. Gotowe mieszanki zioowe mona podawa osobno lub te miesza ich skadniki razem, osigajc przez to wikszy zestaw zi, co daje korzystniejsze efekty lecznicze. Poniewa kady chory na rzs w mniejszym lub wikszym stopniu ma uszkodzony misie sercowy, dobrze dziaa u tego typu chorych podawanie agodnie krzepicej ukad krenia mieszanki Cardiosan. Mieszank t dobrze jest zmiesza z mieszank Reumosan. Odwar z yki tak zmieszanych zi na szklank wody naley pi 3 razy dziennie po szklance. U chorych z przewlekym nieytem odka mona poda mieszank Digestosan. Mieszanki tej nie naley czy z innymi, lecz pi wieo przygotowany odwar z kopiastej yeczki zi na p szklanki wody, p godziny przed jedzeniem.
Zesztywniajce zapalenie staww krgosupa Spondyloarthritis ankylopoetica

Zesztywniajce zapalenie staww krgosupa jest przewlek chorob zajmujc stawy krzyowo-biodrowe, stawy drobne krgosupa i tkanki okookrgosupowe. Proces prowadzi do zwapnienia wizade krgosupa i do nastpowego jego usztywnienia. Etiologia choroby nie jest znana. Choroba oprcz krgosupa atakuje czsto stawy obwodowe koczyn, prowadzc do zniszcze i usztywnie. W przebiegu choroby czsto dochodzi do zapalenia tczwki. Kryteria diagnostyczne ustalone na sympozjum w Rzymie s nastpujce: 1) bl i sztywno okolicy ldwiowej utrzymujce si trwale ponad 3 miesice; 2) bl i sztywno w obrbie klatki piersiowej; 3) ograniczenie ruchomoci ldwiowego odcinka krgosupa; 4) ograniczenie ruchomoci klatki piersiowej; 5) przebyte lub istniejce obecnie zapalenie tczwki; 6) objawy rtg zmian zapalnych staww krzyowo-biodrowych. Poniewa przyczyna choroby nie jest znana, stosuje si leczenie objawowe. Zadaniem jego jest zmniejszenie objaww

516

zapalnych, zapobieenie trwaemu i nieodwracalnemu kalectu oraz usprawnianie ju istniejcych ogranicze w ukadzie ruchu. Pierwszy cel osigamy przez stosowanie preparatw przeciwzapalnych, jak: Metindol, Ibuprofen itp. Drugi i trzeci przez uoenie chorego na rwnym, nie uginajcym si ku lub tapczanie z niewielk poduszeczk pod gow oraz przez stae i systematyczne wykonywanie wicze gimnastycznych, dostosowanych do okresu i stanu zaawansowania choroby. U chorych na zesztywniajce zapalenie staww krgosupa (zzsk) dobre wyniki daje stae picie naparu z lici melisy. Zwizki zawarte w tych liciach zapobiegaj zaostrzeniom choroby i niejednokrotnie chory przez dugi okres czasu, wykonujc codziennie wiczenia usprawniajce, nie potrzebuje zaywa lekw przeciwblowych. Zaleca si penowartociow diet, obfitujc w jarzyny, owoce, jak rwnie witaminy. W okresie wiosny zaleca si picie przez okres ok. 4 tygodni surowego soku z lici modych pokrzyw, po kieliszku 3 razy dziennie. Podobnie mona pi surowy sok wycinity z lici mniszka (umytych i zmiadonych). Zaleca si herbatki z zi zawierajcych witamin B i C oraz prowitamin A.
Rp. Fl. Verbasci Fr. Sambuci Fr. Rosae Fr. Sorbi Fol. Urticae aa 20,0 M.f. species D.S. yk rozdrobnionych zi zala szklank wrztku, przykry i postawi na 30 min. Pi 3 razy dziennie po szklance tak przyrzdzonego naparu. Rp. Herb. Anserinae Fol. Ribis nigri Rhiz. Agropyri Fr. Rosae aa 30,0 M.f. species D.S. Pi 23 szklanki dziennie odwaru z yki zi na szklank wody.

Miejscowo stosuje si masae oraz wcierania mazide wywoujcych miejscowe przekrwienie skry i agodzcych ble.
Rp. Linim. Capsici comp. lag. l D.S. Wciera raz dziennie w bolce miejsce.

Mazido to dziaa silnie dranico i silnie rozgrzewajce.

517

Rp. Linim. Chloroformii therebinth. lag. I D.S. Zewntrznie. Mazido zawiera olejek terpentynowy, dziaajcy dranico, chloroform, dziaajcy znieczulajco, i olej z lici lulka. Gimnastyka usprawniajca w poczeniu z leczeniem balneologicznym s podstaw leczenia. Poza uzdrowiskiem mona przeprowadza leczenie kpielami w domu lub ambulatoryjnie w przystosowanych zakadach. Metody i rodzaje zabiegw s przedstawione w rozdziale Zioa w rehabilitacji chorb narzdu ruchu. W zzsk zabiegi kpielowe zarwno cakowite, jak i czciowe, o odpowiedniej temperaturze, czstotliwoci i czasie trwania mona stosowa nawet przy wysokim odczynie opadania krwinek. Przy duych blach dobre wyniki daje rdskrne wstrzykiwanie 1% roztworu polokainy wzdu bolcych czci krgosupa. Rwnie rdskrne mona wstrzykiwa preparat Plenosol, ktry jest wycigiem z jemioy, przyrzdzanym w ampukach o coraz wikszym steniu. Wywiera dziaanie bodcowe i przeciwblowe. Naley przestrzega kolejnoci wstrzykiwania ampuek, aby nie wywoa zbyt silnego oglnego odczynu.
Gociec uszczycowy Arthropathia psoriatica

Gociec uszczycowy jest odmian rzs. Kryteria rozpoznawcze wg Mathiesa s nastpujce: 1) zajcie dalszych staww midzypaliczkowych palcw; 2) zajcie w tym samym palcu staww: rdrczno-palcowego, paliczkowego bliszego i paliczkowego dalszego; 3) wczesne zajcie staww palucha; 4) bolesno pit; 5) obecno ognisk uszczycy na skrze lub w oyskach paznokci, potwierdzona przez dermatologa; 6) uszczyca stwierdzona u najbliszych krewnych; 7) ujemny wynik odczynu na obecno czynnika reumatycznego; 8) stwierdzenie radiologicznie w stawach palcw i palucha ognisk osteolitycznych z tworzeniem si kostniny, bez okoostawowej osteoporozy; 9) zajcie staww krzyowo-biodrowych, stwierdzane badaniem klinicznym i radiologicznym; 10) stwierdzenie radiologicznie typowych kostnie okoo-krgowych. Podstawowe leczenie stanowi, tak jak w rzs, sole zota, cytostatyki i d-penicylamina (Cuprenil) oraz wiczenia usprawniajce. Rwnoczenie podczas wicze, w celu zmniejszenia

518

blu, naley pi zagszczony odwar z owocw czarnego bzu. Mona stosowa rwnie zioa zawierajce rutyn i sole mineralne.
Rp. Fl. Pruni spinosi Fl. Sambuci Fol. Urticae Herb. Violae tricoloris aa 20,0 Rad. Bardanae Rad. Saponariae aa 10,0 M.f. species D.S. Odwar z 3 yek zi na 3 szklanki wody; pi porcjami podczas dnia.

Poza tym naley podawa preparaty: Betasol i Betagran. Oba preparaty podaje si 3 razy dziennie po yeczce z niewielk iloci wody; zaleca si je przede wszystkim u ludzi starszych podczas leczenia rodkami przeciwreumatycznymi. Ogniska uszczycy wymagaj specjalistycznego leczenia dermatologicznego patrz rozdz. Choroby skry.
Zesp Reitera Syndroma Reiteri

Zesp Reitera ma 3 charakterystyczne cechy: 1) zapalenie stawu o typie rzs; 2) zapalenie cewki moczowej; 3) zapalenie spojwek. Przyczyna choroby jest nie znana. Leczy si j podawaniem lekw przeciwzapalnych. Z preparatw zioowych zalecane jest podawanie pasty Fitolizyna oraz mieszanki zioowej Urosan, ktra dziaa moczopdnie i dezynfekujce na drogi moczowe. Podajemy odwar z yki zi na szklank wody. Podobne dziaanie wywiera granulat Urogran. Podaje si go 3 razy dziennie po p yeczki w niewielkiej iloci wody. U chorych ze sabiej wyraonymi objawami zapalnymi cewki moczowej, a z silniejszymi dolegliwociami stawowymi korzystnie jest podawa zioa o dziaaniu bakteriostatycznym i wirusostatycznym.
Rp. Fol. Melissae Fol. Betulae aa 50,0 Herb. Chelidonii Inflor. Helichrysi aa 25,0 Rhiz. Calami 10,0 M.f. species D.S. Pi 3 razy dziennie napar z yki zi na szklank wody.

519

Mona te korzysta z porcjowanych zi i parzy w jednej szklance po torebce Melissa-fix i Mentha-fix.


Gociec zwyradniajcy Osteoarthrosis

Gociec zwyradniajcy jest chorob, w ktrej wtrnie lub pierwotnie ulega zniszczeniu chrzstka stawowa na brzegach koci tworzcych staw wystpuj reperacyjne zmiany wytwrcze. Czsto zmianom zwyrodnieniowym towarzysz ylaki, nadcinienie ttnicze i otyo. Zmiany zwyrodnieniowe okrelamy jako wtrne wtedy, gdy moemy znale przyczyn przedwczesnego zniszczenia chrzstki stawowej, np. w przypadku nadmiernej otyoci, wad postawy, nieprawidowego ustawienia kolan lub stp, przebytej w modoci martwicy aseptycznej itp. U poowy chorych nie potrafimy znale przyczyny i wtedy mwimy o pierwotnych zmianach zwyrodnieniowych. Gociec zwyradniajcy na og nie powoduje trwaego kalectwa z wyjtkiem zmian zwyrodnieniowych w stawach biodrowych i niekiedy w stawach kolanowych. Gociec zwyradniajcy moe wystpowa we wszystkich stawach i krgosupie. Najsilniejsze dolegliwoci blowe sprawiaj zmiany w stawach koczyn dolnych oraz w tarczach midzykrgowych. Te ostatnie s najczstsz przyczyn blw w okolicy ldwiowokrzyowej tzw. zesp ldwiowo-krzyowy lub dyskopatia., Leczenie goca zwyradniajcego polega na usuniciu przyczyny przecienia stawu, jeli mona j stwierdzi. Leczy si otyo, dc do zmniejszenia wagi przez odpowiedni diet niskokaloryczn oraz pomocniczo podajc zioa, jak (Agar-Agar), morszczyn pcherzykowy (Fucus vesiculosus) lub mieszanka zioowa Degrosan. Stosuje si wiczenia fizyczne oglnie usprawniajce i zaleca ewentualnie odpowiednio dobran prac fizyczn. Niektre anomalie budowy usuwa si operacyjnie lub wyrwnuje przez zaopatrzenie ortopedyczne. Zaburzenia w kreniu ylnym i nadmierna krucho naczy wosowatych powoduj ble caych koczyn, wskutek drobnych wyleww podokostnowych. Nadmiern amliwo Woniczek atwo jest stwierdzi ujmujc skr w fad-i wytwarzajc przez minut zastj. Po zwolnieniu ucisku na skrze pojawiaj si drobne wybroczyny krwawe (objaw Hechta). U chorych z dodatnim objawem skrnym Hechta bardzo pomocne jest stosowanie zi zawierajcych substancje uszczelniajce ciany naczy wosowatych wraz z zioami, w ktrych znajduj si substancje o dziaaniu lipotropowym.
Rp. Intr. Hippocastani Intr. Rutae

aa 15,0

520

D.S. Zaywa 3 razy dziennie po 3050 kropli. Rp. Rutisol lag. I D.S. Przez pierwsze dni 6 razy dziennie po 4060 kropli, a nastpnie 3 razy po 1020 kropli.

Preparat ten jest wodno-alkoholowym wycigiem z ziela gryki i zawiera 0,02 g rutyny w 1 ml. Nie wolno go stosowa rwnoczenie z sulfonamidami.
Rp. Rutinoscorbin tabl. D.S. 3 razy dziennie po 2 tabletki. Jag. I

Rwnoczenie zaleca si podawa witamin C. Nastpujce mieszanki zioowe wywieraj dodatni wpyw, poniewa zawieraj rutyn, majc dziaanie uszczelniajce naczynia krwionone (o typie witaminy P), dziaajc przeciw-alergicznie, obniajc poziom cholesterolu i unieczynniajc cksydaz kwasu askorbowego.
Rp. Herb. Equiseti Herb. Polygoni avicul. Colt. Hippocastani Fol. Ribis nigri aa 40,0 M.f. species D.S. 3 yki zi zala wieczorem 3 szklankami zimnej wody i postawi na noc. Rano podgrza do zagotowania, odstawi i odcedzi po upywie p godziny. Pi 3 razy dziennie po szklance w cigu dnia. Rp. Herb. Violae tricoloris Fol. Rutae aa 40,0 Fl. Sambuci Fl. Pruni spinosi aa 30,0 M.f. species D.S. Pi 3 razy dziennie po szklance naparu z yki zi na szklank wody. Rp. Pericarpi Phaseoli 50,0 Herb. Visci 40,0 M.f. species D.S. 2 yki zi zala na noc 2 szklankami zimnej wody. Rano odcedzi niepodgrzewajc i pi podczas dnia po p szklanki 23 razy midzy posikami.

521

Macerat ten zawiera cholin, dziaajc lipotropowo, oraz mezoinozyt i inne zwizki dziaajce na poziom cukru i przeciwmiadycowo. Zwizki te zapobiegaj rwnie stuszczeniu wtroby i obniaj cinienie krwi. Zastosowanie ma tu rwnie gotowa mieszanka Sklerosan; zaleca si pi odwar z yki zi na szklank wody 3 razy dziennie. Ju samo starzenie si ustroju jest przyczyn zmniejszonej jego mineralizacji, a wystpujce czsto przewleke nieyty odka, niejednokrotnie spowodowane nadmiernym przyjmowaniem rodkw przeciwblowych, dodatkowo upoledzaj wchanianie wielu skadnikw w przewodzie pokarmowym (zesp zego wchaniania). Podawanie odwarw z rolin zawierajcych rozpuszczaln krzemionk, sole mineralne, glikozydy flawonowe i inne zwizki chroni tkank chrzestn nie gorzej od niektrych rozreklamowanych preparatw.
Gociec zwyradniajcy staww biodrowych Coxarthrosis

Zniszczenie chrzstki w stawie biodrowym prowadzi do znacznego zwaenia szpary stawowej i czsto do prawie cakowitego ograniczenia ruchw w zajtym stawie. Niektre postacie, szczeglnie te, w ktrych przy pytkiej panewce dochodzi do zniszczenia chrzstki w grnym odcinku stawu, s bardzo bolesne. Docza si do tego wzmoone napicie mini przywodzcych uda i dochodzi do unieruchomienia koczyny, najczciej w przykurczu i skrceniu na zewntrz. W tym cikim schorzeniu leczeniem podstawowym s wiczenia rehabilitacyjne w odcieniu i zabiegi fizyko- i balneoterapeutyczne. Lekami wspomagajcymi s rodki przeciwblowe oraz substancje lecznicze zawarte w zioach. Zaburzenia w ukrwieniu tkanek spowodowane zmianami w naczyniach ylnych uzasadniaj stosowanie zi w chorobie z wyrodnieniowej. Przekrwienie i zwikszenie cinienia ylnego w gwce koci udowej w gocu zwyradniajcym staww biodrowych wywouj silne ble, wymagajce czasami interwencji chirurgicznej. Przedtem jednak naley sprbowa poprawi krenie ylne w krtarzu, szyjce i gwce koci udowej przez podawanie w cigu kilku miesicy do p roku, a nawet i duej nastpujcych preparatw: Intr. Hippocastani 3 razy dziennie po 30 kropli podczas jedzenia; Venescin 3 razy dziennie po 2 tabletki przed jedzeniem; Venacorn doustnie przez 710 dni 3 razy dziennie po 2 tabletki, a nastpnie przez 23 miesice 3 razy dziennie po 1 tabletce, podczas jedzenia.
Rp. Fl. Hippocastani Cort. Hippocastani

aa 25,0

522

Fol. Urticae 30,0 Herb. Violae tricoloris Fr. Sorbi aa 40,0 M.f. species D.S. Odwar z yki zi na szklank wody; pi 3 razy dziennie midzy posikami. Rp. Herb. Bursae pastoris Herb. Visci aa 50,0 M.f. species D.S. 2 yki zi zala na noc 2 szklankami zimnej wody. Rano odla nie gotujc i pi podczas dnia porcjami po p szklanki. Rp. Herb. Millefolii Herb. Violae tricoloris aa 40,0 Herb. Cnici benedicti 20,0 Herb. Chelidonii 10,0 M.f. species D.S. Napar z 2 yeczek zi na szklank wody; pi 3 razy dziennie. Rp. Herb. Equiseti Fol. Urticae aa 40,0 Fol. Rutae Fl. Lamii albi Cort. Hippocastani aa 20,0 M.f. species D.S. Odwar z 3 yeczek zi na 3 szklanki wody; pi podczas dnia po szklance.

Podane powyej przykady leczenia remineralizujcego i uszczelniajcego rdbonki naczy pozwalaj niejednokrotnie na przerwanie cigego stosowania preparatw przeciwblowych i przeciwzapalnych dranicych cian odka i czsto uszkadzajcych przy duszym zaywaniu narzdy miszowe. Oprcz przyjmowania zi i staego wykonywania wicze usprawniajcych wskazane jest stosowanie okadw borowinowych na staw biodrowy wg zasad podanych w rozdziale o rehabilitacji. Okady te najwiksze zastosowanie bd miay u chorych, ktrzy z powodu znacznego ograniczenia ruchw w stawach biodrowych maj trudnoci z wejciem do wanny. W przypadkach, w ktrych kalectwo pozwala na kpiel, mona stosowa kpiele w wywarze z igliwia lub w wywarze z siana albo kpiele w naparze z kwiatu lipowego (Inflor. Tiliae) i korzenia opianu (Rad. Bardanae). Podczas kpieli zaleca si wykonywanie ruchw w stawach biodrowych. Po kpieli obowizuje leenie przez okres godziny na twardym tapczanie

523

p godziny na wznak, a drugie p godziny na brzuchu ze stopami opuszczonymi poza tapczan, w celu zapobieenia wzgldnie zmniejszania przykurczw w stawach biodrowych.
Gociec zwyradniajcy staww kolanowych Gonarthrosis

Uszkodzenie chrzstki w stawach kolanowych czsto wystpuje jako nastpstwo przebytych urazw kolan, np. u sportowcw, u osb wykonujcych prac stojc, a przede wszystkim u osb ze znaczn nadwag. Bl utrudnia chodzenie, co zmusza chorego do prowadzenia siedzcego trybu ycia i powoduje zwikszanie w dalszym cigu wagi. Na brzegach powierzchni stawowych piszczeli i koci udowej wystpuj procesy wytwrcze, polegajce na tworzeniu si wyroli kostnych, tzw. osteofitw. Osteofity wystpuj rwnie na brzegach rzepki. Zasad leczenia jest odcienie koczyn przez zmniejszenie wagi ciaa lub uywanie laski albo ku ramieniowo-okciowych podczas chodzenia, choby tylko po domu, a nastpnie wzmocnienie mini stabilizujcych kolano przez wykonywanie odpowiednich wicze w odcieniu, a wic w pozycji lecej (najprostsze wiczenia to jazda na rowerze, noyce proste i noyce skrzyne). wiczenia naley wykonywa rano, jeszcze przed wstaniem z ka, po kilka razy kade wiczenie. Podczas dnia mona stosowa okady borowinowe na stawy kolanowe przez 1530 min. Okady stosuje si przez 2 dni z rzdu z jednodniow przerw. Na noc mona wykona okad pod ceratk z odwaru z korzenia ywokostu (Rad. Symphyti) lub z lici jeyny (Fol. Rubi fruticosi). Ble zmniejsza diatermia krtkofalowa, zastosowana poprzecznie na stawy kolanowe. Przy wysiku wskazana jest diatermia przez okad borowinowy. Stosowa j mona codziennie przez okres tygodnia, po czym naley zmieni leczenie. Doran ulg przynosz rodki dranice, jak Linimentum Capsici comp., okady z tartego chrzanu lub ma Capsiplex. Przeciwblowo i lekko dranico dziaa ma Capsiderm oraz emulsja Capsigel. Skr naley obmy ciep wod i na chore miejsca naoy cienk warstw maci, wcierajc j palcami. Miejsca posmarowane przykry gaz. W przypadku silnego podranienia skry lub bon luzowych naley obmy j naparem z rumianku lub wodnym roztworem azulanu. Stosujc preparaty dranice skr naley pamita, eby nie wywoa zbyt silnego podranienia, gdy moe to uniemoliwi pniej stosowanie innych zabiegw.

524

Zmiany zwyrodnieniowo-wytwrcze staww stp

Zmiany w stawach skokowych s spowodowane najczciej urazami. Zmiany w stawach rdstopia i stawach rdstopno-palcowych najczciej s spowodowane spaszczeniem sklepienia podunego i poprzecznego z wytworzeniem stopy paskiej, a przy wadliwym ustawieniu stopy pasko-kolawej. Bl w stopie paskiej wystpuje wskutek nieprawidowego obcienia koci skokowej, pitowej i dkowatej oraz rozcigania wizade stopy. Leczenie przy nie utrwalonych zmianach ma za zadanie wzmocnienie ukadu miniowego i wizadowego stopy oraz rozlunienie wystpujcych stanw skurczowych w obrbie mini. Pierwszy cel osiga si przez polecenie wykonywania choremu codziennych wicze stp rano przed wstaniem z ka (przed obcieniem) i wieczorem zaraz po udaniu si na spoczynek. Rozlunienie mini stp daj kpiele w roztworach soli, a jeszcze intensywniej dziaaj kpiele w roztworach zioowych, np. w wywarze z kory wierzbowej (Cort. Salicis). Kpiel ta ma pewne dziaanie przeciwblowe oraz zmniejsza pocenie si stp. Kpiel w naparze z lici rozmarynu (Fol. Rosmarini) dziaa regenerujce. Dziaanie rozmikczajce, przeciwzapalne, rozluniajce i lekko przeciwblowe maj kpiele w odwarze z nasion kozieradki (Sem. Foenugraeci), ziela macierzanki (Herb. Serpylii), kczy tataraku (Rhiz. Calami), koszyczkw rumianku (Anth. Chamomillae). Dziaanie przeciwbakteryjne, rozmikczajce i agodzce podranienia skry oraz poprawiajce krenie krwi i chonki wywieraj kpiele w odwarze z ziela nostrzyka lekarskiego (Herb. Meliloti), zioa lnicy (Herb. Linariae), lici babki lancetowatej (Fol. Plantaginis lanc.). Dziaanie rozluniajce, poprawiajce krenie krwi i chonki oraz lekko przeciwzapalne wywiera kpiel w naparze z koszyczkw rumianku (Anth. Chamomillae), ziela uczepu trjdzielnego (Herb. Bidentis tripartitae), ziela marzanny (Herb. Asperulae) i ziela majeranku (Herb. Majoranae). Kpiele stp naley robi codziennie przez okres ok. 10 dni. Po 2tygodniowej przerwie mona kpiele ponowi. Czas trwania kpieli 10 15 min; temperatura 3839C.
Zmiany zwyrodnieniowe krgosupa Spondyloarthrosis

Choroba polega na tworzeniu si wyroli kostnych (osteofitw) na brzegach krgw, co spowodowane jest zmianami sprystoci tarcz midzykrgowych. Zmiany w odcinku szyj-

525

nym s jedn z czstych przyczyn blw gowy, wystpujcych rano i budzcych czsto chorego. Ble te mijaj nieraz pod wpywem ruchu podczas dnia. Zmiany w odcinku ldwiowym, ustalone lub dopiero zaczynajce si pod postaci dyskopatii, powoduj wystpowanie blw o typie korzonkowym. U osb w wieku podeszym ble te cz si czsto ze starcz osteoporoz. Leczenie polega na wykonywaniu staych wicze wzmacniajcych minie brzuszne, minie plecw i karku. W okresach zaostrze stosuje si leenie na rwnym i nie uginajcym si posaniu (deska woona pod materac) oraz zabiegi cieplne i w razie koniecznoci rodki przeciwblowe. Dobre dziaanie wywiera wstrzykiwanie rdskrne wycigu z jemioy w dawkach o coraz to wikszym steniu, pod postaci preparatu Plenosol. W nerwoblach wywoanych przez zmiany zwyrodnieniowe krgosupa pomagaj liczne rodki stosowane zewntrznie, dranice miejscowo skr i wywoujce jej przekrwienie. Ma to zastosowanie zwaszcza w blach spowodowanych zmianami w tarczach midzykrgowych, polegajcych na przesuniciu lub nawet cakowitym wypadniciu jdra miadystego. Objawy, jak silny bl w okolicy ldwiowej, promieniujcy najczciej do jednej z koczyn, charakterystyczne ustawienie krgosupa, nasilanie si blu podczas kaszlu, objawy ubytkowe, polegajce na zniesieniu niektrych odruchw cignistych czsto poprawiaj si pod wpywem uoenia na rwnym i nie sprynujcym materacu, stosowania kpieli w odwarach zioowych i wcierania w okolic ldwiowo-krzyow maci Capsiplex lub Capsigel. Kpiele w odwarach zi stosujemy najczciej w postaci kpieli ppenych (chory siedzi w wannie zanurzony w wodzie do wysokoci ppka) o temperaturze 38C. Czas trwania kpieli stopniowo przeduamy, zaczynajc od 5 min, a dochodzc do 10 min. Wyjtkowo u ludzi modych i ze zdrowym ukadem krenia mona przeduy czas kpieli do 15 min. Wzmocnienie efektu terapeutycznego mona osign przez kocowanie. Pod koniec kocowania dajemy choremu do picia szklank odwaru z kwiatu lipowego i owocw czarnego bzu.
Rp. Inflor. Tiliae 30,0 Fr. Sambuci 50,0 M.f. species D.S. 2 yeczki zi zala szklank wody, gotowa przez 5 min, odcedzi i wypi ciepy odwar pod koniec kocowania.

Odwar w ten sposb przyrzdzony wywiera dziaanie na-potne, przeciwblowe i przerywa przegrzewanie chorego.

526

Po tych zabiegach naley wytrze dokadnie cae ciao i pooy pacjenta na godzin do ka, jeszcze lepiej na twardym tapczanie, pod lekkim przykryciem dla odpoczynku. Kpiele naley stosowa co drugi dzie (3 razy w tygodniu) a w dniu wolnym od zabiegu kpielowego wciera w okolic ldwiowo-krzyow Capsiderm lub Capsigel. Kpiele mona stosowa przez 46 tygodni. Stosuje si kpiel w wywarze z igliwia, w wywarze z siana, w wywarze ze somy owsianej, w naparze z kwiatostanu lipy (Inflor. Tiliae) i korzenia opianu (Rad. Bardanae), w wywarze z kory wierzby (Cort. Salicis). Kpiele rozluniaj minie i zmniejszaj objawy ucisku na korzonki nerwowe. W czasie stosowania leczenia kpielowego dobrze jest zastpi napoje podawane podczas dnia naparem zioowym.
Rp. Fr. Sambuci Fol. Melissae Fr. Rosae Fr. Rubi idaei Fr. Sorbi aa 30,0 M.f. species D.S. Pi 23 razy podczas dnia napar z 2 yeczek zi na szklank wody. Wywiera dziaanie przeciwblowe, napotne, tonizujce i bakteriostatyczne. Leczenie oglne goca zwyradniajcego

W gocu zwyradniajcym zaleca si okresowe przeprowadzanie oglnych kuracji wzmacniajcych, tzw. regenerujcych, pod postaci kuracji pitnych z naparw zioowych, przez okres od kilku tygodni do kilku miesicy. Weiss zaleca na wiosn picie naparu z mniszka lekarskiego.
Rp. Rad. Taraxaci Fl. Taraxaci aa 40,0 M/, species D.S. Rano i wieczorem pi napar z 12 yeczek zi na szklank wody przez okres 46 tygodni.

Picie naparu mona zastpi piciem rano i wieczorem po yeczce soku ze stabilizowanych wieych korzeni mniszka w niewielkiej iloci wody (Succ. Taraxaci). Mniszek ma dziaanie moczopdne i ciopdne i ma obnia poziom kwasu moczowego we krwi. Na jesieni zaleca si picie przez okres 23 tygodni odwaru z szyszkojagody jaowca (Fr. Juniperi).

527

Rp. Fr. Juniperi 30,0 D.S. Odwar z yeczki na szklank wody, pi 3 razy dziennie po 1 yce.

Nie wolno stosowa jaowca u osb z uszkodzeniem nerek. Dziaa moczopdnie, ciopdnie i pobudzajco na wydzielanie soku odkowego. W okresie pnowiosennym i letnim czsto stosuje si wiey sok z modych lici pokrzywy. Weiss zaleca picie naparu z 12 yeczek lici pokrzywy na szklank wody przez 4 tygodnie 3 razy dziennie. Mona rwnie zaleci picie herbaty o skadzie:
Rp. Fol. Urticae Rad. Taraxaci Cort. Frangulae Fr. Foeniculi aa 20,0 M.f. species D.S. 12 yeczki zi zala szklank zimnej wody i podgrzewa powoli do zagotowania; po 10 minutach odcedzi; pi rano i wieczorem po szklance przez 4 tygodnie.

U chorych ze zmianami zwyrodnieniowymi i niskim OB, bez adnych dodatkowych zmian zapalnych, zaleca si wstrzykiwanie co drugi dzie po ampuce biostyminy, zawierajcej biologiczne stymulatory otrzymane z lici aloesu. Wstrzykujemy 20 ampuek; po przerwie 56 tygodni mona ponowi kuracj. Biostymina moe by rwnie stosowana u chorych w czwartym okresie gpp, z duymi zanikami miniowymi i oglnym wyniszczeniem. U osb nie tolerujcych biostyminy ze wzgldu na objawy uczuleniowe mona wstrzykiwa biogenne stymulatory uzyskane z borowiny preparat Fibs. Biogenne stymulatory wpywaj na przemian materii, wzmagaj procesy resorpcji i regeneracji oraz mobilizuj siy odpornociowe ustroju. Wstrzykuje si codziennie dominiowo lub podskrnie po ampuce przez 20 dni, potem tydzie przerwy i nastpnie 40 ampuek co drugi dzie.
ZESP BOLESNEGO BARKU PERIARTHRITIS HUMEROSCAPULARIS

Choroba objawia si silnym blem w stawie barkowym z mniejszym lub wikszym ograniczeniem ruchw w stawie, najczciej odwiedzenia i podnoszenia ku grze (w przypadku

528

przewlekego przebiegu utrudnione jest te zakadanie raki na plecy). Przyczynami mog by: przewleke i ostre zapalenie kaletki podbarkowej, niekiedy z osadzeniem si zogw wapniowych, urazy i uszkodzenie stoka cignisto-miniowego, zapalenie pochewki cign m. dwugowego gowy dugiej, zwichnicie cigna lub jego przerwanie. Utrzymujce si duej wiksze lub mniejsze ograniczenie ruchw w stawie barkowym, niezalenie od przyczyny wywoujcej, okrela si jako bark zamroony. Powstaje on najczciej wtedy, kiedy staw jest unieruchomiony duej bd przez opatrunek gipsowy, bd te przez samego chorego, unikajcego z powodu blw wykonywania ruchw. Leczenie w okresie ostrym polega przede wszystkim na uoeniu koczyny w odwiedzeniu pod ktem prostym w stosunku do tuowia oraz zastosowaniu leczenia przeciwzapalnego (wstrzykiwanie hydrokortyzonu, metindol, butapirazol, salicylany, radioterapia). W postaciach przewlekych i po ustpieniu ostrych objaww oraz przy barku zamroonym zaczyna si wykonywanie wicze usprawniajcych. Najlepsze wyniki osiga si wykonujc wiczenia po rozgrzaniu tkanek okoo-barkowych okadem parafinowym lub borowinowym. W domu mona przykada na bolesny bark kataplazmy z ziela macierzanki (Herb. Serpylli) lub mieszanki skadajcej si z ziela nostrzyka (Herb. Meliloti), korzenia ywokostu (Rad. Symphyti), kwiatu nagietka (Fl. Calendulae) i nasienia kozieradki (Sem. Foenugraeci). Kataplazmy przykada si rozoone na ptnie, a nastpnie owija si staw ceratk lub foli na ok. p godziny. Po skoczonym zabiegu i wytarciu skry wykonuje si wiczenia zalecane przez lekarza lub magistra wychowania fizycznego. Podczas tego leczenia zaleca si picie 3 razy dziennie odwaru z yki stoowej na szklank wody mieszanek zioowych Reumosan i Nervosan razem zmieszanych. Doprowadzenie zamroonego barku do penej sprawnoci wymaga dugiego czasu i starannego wykonywania zaleconych wicze. Jako ostateczno pozostaje leczenie operacyjne.
ZAPALENIE PRZYCZEPW SCIGNISTYCH ENTHESOPATHIA

Jednym z najczciej spotykanych jest zapalenie przyczepw cignistych do zewntrznego lub przyrodkowego kykcia koci ramieniowej (epicondylitis humeri externa vel interna). Choroba objawia si yw bolesnoci uciskow nadkykcia zewntrznego lub wewntrznego koci ramieniowej oraz trudnoci utrzymania przedmiotw w rce. Wystpuje

529

w zwizku z licznymi czynnociami mogcymi wywoa przecienie mini przedramienia. Leczenie w ostrych przypadkach polega na krtkotrwaym unieruchomieniu koczyny na temblaku z przedramieniem zgitym pod ktem prostym. Miejscowo stosuje si wstrzykiwania octanu hydrokortyzonu oraz zabiegi cieplne, jak okady borowinowe oraz kataplazmy z zi (jak przy zapaleniu okoobarkowym). Dobrze dziaa te stosowanie na bolesne kykcie prdw diadynamicznych i masay na minie przedramion. Wskazana jest zmiana pracy na okres kilku miesicy. Bolesno uciskowa przyczepu cigna Achillesa do guza koci pitowej (enthesopathia Achilli) wystpuje przy przecieniu minia trjgowego ydki lub przy noszeniu niewygodnego obuwia; czasami jest pierwszym objawem zaczynajcego si zesztywniajcego zapalenia staww krgosupa (enthesitis t. Achilli spondyloarthiitica). Leczenie polega na stosowaniu okadw borowinowych albo parafinowych lub kpieli stp w wywarze z zi o nastpujcym skadzie: kora wierzbowa (Cort. Salicis), owoc jaowca (Fr. Juniperi), ziele krwawnika (Herb. Millefolii), licie pokrzywy (Fol. Urticae), korze kaliny (Rad. Viburni opuli), korze mydlnicy (Rad. Saponariae), korze wilyny (Rad. Ononidis), kcza perzu (Rhiz. Agropyri). Sposb przyrzdzania: 100 g zi zala litrem wody i gotowa przez 30 min. Wywar wla do 9 l wody o temperaturze 39C, znajdujcej si w naczyniu umoliwiajcym zanurzenie podudzi prawie do kolan. Czas trwania kpieli 20 min. Bl w okolicy wyrostka rylcowatego koci promieniowej, nasilajcy si przy ruchach nadgarstka w kierunku promieniowym i okciowym, jest wyrazem przecienia przyczepu cigna m. ramienno-promieniowego lub zmian gocowych (styloiditis mdii). Leczenie polega na wstrzykiwaniu octanu hydrokortyzonu, przejciowym unieruchomieniu i leczeniu rozgrzewajcym, jak okady borowinowe, kataplazmy z zi, np. ziela macierzanki (Herb. Serpylli) lub mieszanki: ziele nostrzyka (Herb. Meliloti), korze ywokostu (Rad. Symphyti), kwiat nagietka (Fl. Calendulae), nasienie kozieradki (Sem. Foenugraeci). Zioa trzymamy przez ok. 30 min pod ceratk. Bl o podobnej lokalizacji wystpuje w przewlekym zapaleniu pochewek cignistych dugiego odwodziciela i krtkiego prostownika kciuka. W odrnieniu od poprzedniej jednostki bl wystpuje przy prostowaniu i odwodzeniu kciuka. Wyczuwa si zgrubia pochewk cignist wzdu cigien. Jest to choroba de Quervaina (tendovaginitis stenosans mm. abductoris longi et extensoris brevis pollicis). Leczenie zasadnicze polega na unieruchomieniu rki w usce gipsowej na okres 3 tygodni, wstrzykiwaniu miejscowym octanu hydro-

530

kortyzonu lub preparatu Depot-Medrol. Jako leczenie pomocnicze mona zastosowa kpiele przedramienia w roztworze ugu ciechociskiego lub soli jodowo-bromowej. Dobre wyniki daj okady z kwiatw dziewanny i korzenia ywokostu.
Rp. Fl. Verbasci Rad. Symphyti aa 50,0 M.f. species D.S. 8 yek stoowych zi zala 2 szklankami zimnej wody, gotowa przez 30 min, po czym odcedzi. Z wywaru robi okady pod ceratk na chore miejsce.

Kpiele przedramienia robimy w odwarze z kwiatw dziewanny (Fl. Verbasci), kwiatw wizwki (Fl. Ulmariae), kwiatw kupalnika (Fl. Arnicae), korzeni ywokostu (Rad. Symphyti).
ZIOA W REHABILITACJI CHORB NARZDU RUCHU

Usprawnianie lecznicze w chorobach narzdu ruchu, zwane rehabilitacj medyczn, jest postpowaniem dcym do przywrcenia sprawnoci fizycznej, psychicznej i zawodowej. Samo postpowanie skada si z wielu elementw i sposobw dziaania, jak gimnastyka lecznicza, fizykoterapia, hydro- i balneoterapia. Wikszo tych zabiegw moe by wykonywana w odpowiednio wyposaonych zakadach rehabilitacyjnych. W domu chory powinien wykonywa codziennie przepisane przez magistra wychowania fizycznego wiczenia usprawniajce oraz moe stosowa zabiegi balneologiczne z dodatkiem soli mineralnych lub zi i tworzyw rolinnych. Kpiele mog by cakowite, tj. do pach, poowicze, tj. chory siedzi w wannie zanurzony do wysokoci ppka, i czciowo, np. jednej koczyny lub nawet jednego stawu. Przy stosowaniu kpieli w domu obowizuj te same zasady co przy stosowaniu zabiegw kpielowych w uzdrowiskach. Trzeba pamita, e kady zabieg oprcz dziaania przegrzewajcego miejscowo tkanki i rozluniajcego minie wywouje mniejszy lub wikszy odczyn oglny. Ma to znaczenie przy stosowaniu kpieli u chorych z podwyszonym OB, u ktrych deformacje staww powstay na tle zapalnym. Rozlego zabiegw, ich czsto i temperatur naley tak regulowa, aby nie wywoa zaostrzenia procesu zapalnego, a w adnym wypadku nie wolno doprowadzi do oglnego odczynu, objawiajcego si podwyszeniem temperatury, utrat aknienia i oglnym osabieniem. Kady chory reaguje indywidualnie i dlatego po kilku zabiegach naley sprawdzi jego

531

reakcj na zastosowany zabieg. Dziaanie bodcowe jest tym silniejsze, im na wiksz powierzchni ciaa dziaa zabieg i im ma wiksz temperatur oraz im czciej jest stosowany. Z tworzyw zioowych najsilniejsze dziaanie bodcowe ma borowina, zwaszcza stosowana pod postaci zabiegw kpielowych lub rozlegych okadw, co jest jednak w domu niewykonalne. Zabiegi kpielowe stosujemy przewanie przez okres 4 tygodni lub do oglnej liczby 20. Po tym powinna nastpi przerwa paromiesiczna przed ponown seri zabiegw. Po kadym zabiegu kpielowym chory powinien lee: p godziny po zabiegach czciowych, a godzin po kpielach penych i ppenych. W niektrych przypadkach dziaanie kpieli mona wzmocni tzw. kocowaniem po wyjciu z kpieli chory kadzie si na tapczanie na rozoonym kocu i przecieradle; druga osoba owija go przecieradem i kocem na okres p godziny, przez co osiga si silniejsze przegrzanie ustroju. Kocowanie koczy si podaniem do wypicia szklanki naparu z kwiatw lipy (Inflor. Tiliae lub Tilia-fix), co wywouje obfite poty. Po wytarciu ciepym, nagrzanym rcznikiem chory powinien lee pod zwykym przykryciem jeszcze przez godzin. Kpiele pene i ppene stosujemy przewanie co drugi dzie, a zabiegi czciowe codziennie przez 23 dni z 3 lub 4 dniem przerwy. Po kpieli i odpoczynku czsto, a po zabiegach czciowych stale zaleca si choremu wykonywanie przepisanych wicze gimnastycznych. Rozgrzanie tkanek rozlunia minie i uatwia rozciganie zrostw, powstaych bd w wyniku dugotrwaego unieruchomienia koczyny, bd w wyniku zejcia procesu zapalnego. Czas przebywania chorego w kpieli odgrywa du rol. Kpiele z dodatkiem zi stosuje si zaczynajc od 5 mi i stopniowo zwiksza si czas do 1015 min podczas nastpnych kpieli. Temperatura kpieli w chwili wejcia chorego do wanny powinna wynosi 30C. U osb z nie uszkodzonym ukadem krenia i bez czynnego procesu zapalnego mona stopniowo zwiksza temperatur kpieli do 39C. Dusze pozostawanie w kpieli, jak rwnie podwyszanie temperatury kpieli jest niecelowe, a moe nawet zaszkodzi choremu.
Kpiele w wywarze z igliwia

Okoo 12 kg zielonych gazek wierkowych lub jodowych, lub zielonych szyszek pocitych na drobne kawaki zala 15 l zimnej wody na okres 1224 h i potem gotowa w tej samej wodzie przez 2 h pod przykryciem. Wywar dodaje si do kpieli do penej kpieli ca ilo, do p kpieli poow. Kpiele zaczyna si. od temperatury 38 i czasu trwania 5 min.

532

Kpiele w wywarze z siana

Do kpieli najlepiej nadaje si siano z lak koszonych podczas kwitnienia traw. Gotuje si ok. 2 kg siana w 6 l wody przez poi godziny. Do kpieli doda mona cao wywaru wraz z sianem albo sam odlany wywar.
Kpiele w wywarze ze somy owsianej

l kg pokrajanej somy owsianej zalewa si 5 l wody i gotuje przez p godziny. Po odcedzeniu dodaje si do kpieli. Kpiele te wskazane s u ludzi osabionych i nerwowych z dolegliwociami reumatycznymi.
Kpiele w odwarze z jaowca

l kg gazek jaowca pokrajanych i gar owocw potuczonych zala 5 l zimnej wody i podgrza do zagotowania. Postawi pod przykryciem na p godziny, po czym odcedzi i wla do kpieli.
Kpiele walerianowe

100 g drobno pokrajanych kczy kozka lekarskiego zala 1 l zimnej wody i pozostawi na 1012 h. Potem gotowa w tej samej wodzie przez 2 min, odla i wywar wla do kpieli. Kpiele dziaaj uspokajajco i dlatego najbardziej celowe jest stosowanie ich wieczorem.
Kpiele tatarakowe

200300 g rozdrobnionych kczy tataraku zalewa si 2 l zimnej wody i pozostawia na 2 h. Nastpnie gotuje si przez 2 min, odcedza i odwar dodaje do kpieli. Kpiel dziaa wzmacniajco i pobudzajco. Wskazane jest stosowanie kpieli rano. Zamiast kczy mona uy do kpieli 1530 olejku tatarakowego (Ol. Calami).
Kpiele z dodatkiem zi

Kpiel z. ziela macierzanki (Herb. Serpylli). Dodaje si do kpieli odwar z 200 g ziela na 3 l wody. Kpiel tymiankowa
Rp. Herb. Thymi 200,0 D.S. Zala cao 3 l wrzcej wody; odstawi pod przykryciem, odcedzi i wla napar do kpieli.

533

Rp. Inflor. Tiliae 200,0 Rad. Bardanae 100,0 M.f. species D.S. Cao zala 5 l wrzcej wody; postawi pod przykryciem na 30 min, odcedzi i wla do pkpieli. Rp. Fol. Rosmarini 50,0 D.S. Zala 2 l wrzcej wody; postawi pod przykryciem na p godziny i odla napar do kpieli.

Kpiele te dziaaj pobudzajco i regenerujce.


Rp. Cort. Salicis 100,0 D.S. Zala 3 l wrztku; gotowa przez 15 min i wywar wla na pkpiel. Kpiel zmniejsza obfite pocenie i dziaa lekko przeciwblowe. Rp. Fol. Urticae Herb. Polygoni avic. Herb. Equiseti aa 100,0 Herb. Hyperici Herb. Betulae Rad. Ononidis aa 50,0 Fr. Sorbi M.f. species D.S. Cao zala 10 l wody i gotowa przez 30 min; wywar doda do kpieli cakowitej lub czciowej. Rp. Cort. Salicis 100,0 Fr. Juniperi Herb. Millefolii aa 100,0 Fol. Urticae Cort. Viburni opali Rad. Saponariae Rad. Ononidis Rhiz. Agropyri aa 50,0 M.f. species D.S. Cao zala 5 l wody i gotowa przez 30 min; wywar wla do kpieli cakowitej lub czciowej. Rp. Sem. Foenugraeci Herb. Serpylli Rhiz. Calami Anth. Chamomillae 200,0 100,0 aa 50,0

534

M.f. species D.S. Odwar z caoci zi w 5 l wody. wla do kpieli; Rp. Herb. Meliloti 50,0 Herb. Linariae Fol. Plantaginis aa 75,0 M.f. species D.S. Odwar z caej porcji zi w 5 l wody, wla do kpieli. Rp. Anth. Chamomillae 100,0 Herb. Bidentis tripart. Herb. Asperulae aa 75,0 Herb. Majoranae 50,0 M.f. species D.S. Cao zala 3 l wrztku, postawi pod przykryciem na p godziny; napar wla do kpieli. Rp. Fl. Verbasci Fl. Ulmariae Fl. Arnicae Rad. Symphyti aa 50,0 M.f. species D.S. Odwar z caej porcji w 3 l wody, wla do kpieli. Zabiegi miejscowe

Okady borowinowe. Borowina skada si ze zbutwiaych resztek rolinnych i produktw ich rozkadu, jak: bonnik, lignina, ciaa prchnicowe z kwasem prchnicowym na czele, proteiny, tuszcze, cukry, ciaa z grupy woskw i ywic oraz ciaa rujopdne. Oprcz zwizkw organicznych borowina zawiera niewielk domieszk skadnikw nieorganicznych, jak np. zwizki elaza, siarki, fosforu i innych pierwiastkw. Borowina dziki zdolnoci wchaniania wody, maemu przewodnictwu cieplnemu i zdolnoci pcznienia pozwala na miejscowe przegrzewanie tkanek bez obawy oparzenia. Oprcz dziaania cieplnego borowina wywiera take dziaanie lecznicze poprzez skadniki wchaniane przez skr. W aptekach mona otrzyma kostk borowinow such. Do suchej substancji naley powoli dodawa gorcej wody mieszajc, a do uzyskania konsystencji papki. Tak przygotowan mas podgrzewamy w ani wodnej do temperatury 4042C. Okadamy ni chory staw, a nastpnie zawijamy cerat lub foli i kocem. Donie lub stopy wkada si bezporednio do naczynia z borowin. Czas trwania zabiegu wynosi 1020 min, a czsto

535

zabiegu zalenie od stanu chorego 3 razy w tygodniu lub codziennie przez 2 dni z trzecim dniem przerwy. Oglna liczba zabiegw nie powinna przekracza 20 na 1 staw; mona je powtrzy na ten sam staw dopiero po upywie 46 miesicy. Po kadym zabiegu borowinowym naley odpocz przez ok. godzin. Okady pod ceratk z wywarw i naparw zioowych wykonujemy okadajc chore miejsce kawakiem ptna lub gazy zwilonym wywarem lub naparem z odpowiednich zi. Cao przykrywamy foli lub ceratk i bandaujemy albo owijamy kocem lub flanel.
Rp. Rad. Symphyti 100,0 D.S. yk korzeni zala szklank zimnej wody, zostawi na 12 h. Rano ogrza prawie do wrzenia. Po odcedzeniu stosowa do okadw pod ceratk. Rp. Herb. Serpylli 100,0 D.S. 5 yek ziela zala szklank wrztku i przykry. Po 10 min zawin gorce ziele w ptno i przykada na chore miejsca na okres 1530 min.

Okady z siana. Woreczek pcienny napeniony w 2/3 sianem wkada si do garnka i zalewa wrztkiem. Pod przykryciem trzyma si przez 10 min. Po wycigniciu wyciska si zbdn wod midzy dwiema deseczkami i spaszczony worek przykada na chore miejsce, przykrywajc kocem na okres ok. godziny. Okady z chrzanu. wiey chrzan drobno utrze i przyoy na kawaku ptna na chore miejsce. Przykry ceratk lub foli. Okad naley zdj po wystpieniu uczucia pieczenia.
Rp. Fol. Rubi idaei 50,0 D.S. 2 yki lici zala szklank letniej wody, wymiesza i ogrzewa przez p godziny, mieszajc i nie dopuszczajc do wrzenia. Odcedzony pyn stosowa do okadw pod ceratk. Rp. Fl. Calendulae 50,0 D.S. 4 yki kwiatw zala szklank zimnej wody, gotowa przez 20 min. Odcedzony pyn stosowa do okadw pod ceratk. Rp. Herb. Meliloti Rad. Symphyti

536

Fl. Calendulae Sem. Foenugraeci aa 20,0 M.f. species D.S. 5 yek zi zala szklank wrztku, przykry na 10 min; gorce ziele przykada na kawaku ptna na chore miejsce pod ceratk, na okres ok. godziny.

Po zabiegach naley wykonywa przepisane wiczenia gimnastyki usprawniajcej. W zakadach fizykoterapeutycznych mona czy miejscowe stosowanie tworzywa zioowego z dziaaniem diatermii krtkofalowej. Chory staw okada si borowin i nagrzewa z dwch stron sztywnymi elektrodami. Tego typu zabiegi daj dobre wyniki w przypadku wysikw w stawach kolanowych oraz zmian zwyrodnieniowych. Zabiegi te nie obciaj caego ustroju i mona je stosowa nawet u chorych z podwyszonym OB i zaostrzeniem stanu zapalnego w stawach. Borowin ogrzewa si do niezbyt duej temperatury, tj. 3839. Zamiast diatermii krtkofalowej mona zastosowa prd stay i wykona jontoforez borowinow.

PIMIENNICTWO
1. Aschner B,: Hippokrates, 1957, 28, 176179. 2. Borkowski B.: Zarys farmakognozji. PZWL, Warszawa 1970. 3. Choroby narzdu ruchu. W. Brhl (red.). PZWL, Warszaw 1969. 4. Dudziski W.: Balneologia Polska, 1952, t. 3, 151157. 5. Kunicka B., Dziak M.: Zioa i ich stosowanie. PZWL, Warszawa 1977. 6. Mathies H.: Mnch, med. Wschr., 1975, 117, 13211326. 7. Mathies H.: Acta med. austriaca, 1974, l, 3 (wg Gunthera R. International Symposium, Torremolinos 1975). 8. Muszyski J.: Farmakognozja. PZWL, Warszawa 1957. 9. Muszyski J.: Zioolecznictwo i leki rolinne. Poligrafika, d 1964. 10. Oertel-Bauer Lexikon der Naturheilkunde. Lingen Verlag, Kln. 11. Ortopedia i rehabilitacja, W. Dega (red.). PZWL, Warszawa 1968. 12. Oarowski A.: Farmakodynamika surowcw rolinnych. PZWL, Warszawa 1960. 13. Oarowski A.: Przegld rolin leczniczych, zioolecznictwo. PZWL, Warszawa 1976. 14. Piaskowski St.: Farm. Fol, 1951, l, 5. 15. Weiss R. F.: Hippokrates, 1956, 27, 685688.

Dr med. Augustyn Szozda Dr med. Jerzy Hofman CHOROBY ALERGICZNE


O uczuleniu, czyli alergii, mwimy wtedy, gdy w wyniku zetknicia si ustroju z substancjami dla wikszoci ludzi nieszkodliwymi, wystpuj u osb uczulonych odczyny chorobowe, niekiedy grone dla ycia. Pojcie alergii wprowadzi po raz pierwszy Pirquet w 1905 r., okrelajc w ten sposb stan zmienionej odczynowoci ustroju na powtrne wprowadzenie obcej substancji, ktr nazwa alergenem. Wedug definicji Midzynarodowego Komitetu Alergologicznego Alergia jest to nabyta, jakociowo zmieniona odczynowo ywych tkanek, wywoana swoistym alergenem. Powysza definicja podkrela dwie istotne cechy alergii, jej swoisto i nabyty charakter. Najczciej mamy do czynienia z alergi nabyt czynnie w wyniku kilkakrotnego kontaktu z substancj uczulajc. Zwykle pierwszy kontakt zapocztkowuje wytwarzanie swoistych przeciwcia, a nastpny, w wyniku reakcji alergenu z wytworzonymi przeciwciaami, ujawnia objawy alergiczne. Pomidzy kontaktem uczulajcym a wyzwalajcym musi upyn pewien czas, konieczny dla wytworzenia mechanizmw immunologicznych, warunkujcych odczyn alergiczny. Jak wynika z powyszego, odczyny alergiczne zwizane s z wytwarzaniem w ustroju odpowiednich przeciwcia, a wic maj u swej podstawy reakcje immunologiczne. Tworzenie przeciwcia jest procesem syntezy immunoglobulin. Bior w nim udzia komrki okrelane wspln nazw immunologicznie kompetentnych, tj. zdolnych do podziau i syntezy immunoglobulin pod wpywem stymulacji antygenem. Do komrek immunologicznie kompetentnych nale komrki majce pami immunologiczn i obdarzone zdolnoci syntezy swoistych immunoglobulin. Rozrni naley pierwotn i wtrn odpowied immunologiczn. Zarwno w pierwszej, jak i w drugiej istnieje faza indukcyjna i produkcyjna. Faz indukcyjn pierwotnej odpowiedzi immunologicznej okrelamy czas, jaki upywa od po-

538

dania antygenu do aktywacji komrek obdarzonych pamici immunologiczn w pierwszym klonie komrkowym. S to due limfocyty, zdolne do przekazania informacji genetycznej, same nie tworzce przeciwcia. Pierwotna odpowied immunologiczna to tworzenie przeciwcia po pierwszym zaaplikowaniu antygenu. Procesy syntezy przeciwcia w immunizowanym ustroju po podaniu drugiej dawki antygenu okrelamy mianem wtrnej odpowiedzi immunologicznej. Kinetyka tworzenia przeciwcia zarwno w pierwotnej, jak i wtrnej odpowiedzi immunologicznej zaley od rodzaju antygenu, jego dawki i czasu midzy pierwsz a drug dawk antygenu. Czas tworzenia przeciwcia zwizany jest rwnie z gatunkiem zwierzt poddanych immunizacji. Tworzenie poszczeglnych klas immunoglobulin odbywa si w komrkach plazmatycznych oraz duych i rednich limfocytach. Jak wykazay badania immunofluorescencyjne z odpowiednio znakowanymi substancjami, okrelone komrki wytwarzaj poszczeglne acuchy lekkie i cikie tylko jednego typu. Stosunek ilociowy komrek syntetyzujcych acuchy lekkie wynosi 62 : 48. Cztery podklasy IgG s tworzone w oddzielnych komrkach. Synteza immunoglobulin podlega regulatorom specyficznym i niespecyficznym. Na tworzenie przeciwcia wpywaj specyficznie: rodzaj, czas, dawka antygenu i sprawno komrek immunologicznie kompetentnych danego ustroju. Do niespecyficznych regulatorw naley zaliczy drog podania antygenu, wspdziaanie adiuwantw, gatunek i rodzin zwierzcia, stan jego organizmu (wiek, ukad nerwowy, hormonalny) oraz wpyw czynnikw zewntrznych (promieni jonizujcych, lekw immunosupresyjnych i innych). Wszystkie odczyny alergiczne, zalene od mechanizmw ich powstawania, mona podzieli na odczyny wczesne lub natychmiastowe, zwizane z istnieniem przeciwcia krcych we krwi, oraz odczyny pne gwnie z limfocytw, zwizane z ich odpowiedzi komrkow. W ostatnich latach Gell i Coombs wprowadzili now klasyfikacj odczynw immunologicznych odgrywajcych rol w zjawiskach alergii, wedug ktrej mona wyrni cztery typy reakcji. Typ I reakcje anafilaktyczne. Stanowi one odpowiednik odczynw natychmiastowych, zwizanych z obecnoci przeciwcia uczulajcych, tzw. reagin, we krwi. Przeciwciaa te nale do immunoglobulin E i maj szczegln skonno do wizania si z komrkami. Odczyn alergiczny wystpuje wwczas, gdy nastpi reakcja alergenu z przeciwciaem zwizanym z komrk. Reakcja ta wyzwala wiele mechanizmw enzymatycznych, w wyniku ktrych dochodzi do wyzwolenia zwizkw czynnych, tzw, mediatorw reakcji alergicznych. Do najlepiej poznanych mediatorw nale: histamina, acetylo-

539

cholina, serotonina, bradykinina, substancja wolno dziaajca w anafilaksji SRS-A (Slowly reacting substance of anaphylaxis), a ostatnio wymienia si take inne. Substancje te, dziaajc na ukad naczyniowy i minie gadkie, s ostateczn przyczyna objaww chorobowych obserwowanych w odczynach alergicznych. Narzd, w ktrym dochodzi do zwizania reagin, a nastpnie do reakcji alergenu z przeciwciaami, nosi nazw narzdu wstrzsu. Zalenie od tego, jaki narzd u danego osobnika odgrywa rol narzdu wstrzsu, mamy do czynienia z rnymi jednostkami klinicznymi. Jeeli reakcja antygen-przeciwciao zachodzi w ukadzie oskrzelowo-pucnym, to klinicznym obrazem tej reakcji jest napad dychawicy oskrzelowej. Jeeli miejscem wstrzsu jest bona luzowa nosa, objawi si to katarem alergicznym. Gdy reakcja alergiczna dotyczy skry, wystpuje pokrzywka lub inna posta alergii skrnej. Typ II reakcje cytotoksyczne lub cytolityczne. S to w ujciu Gella i Coombsa takie reakcje, w ktrych antygen zwizany jest z komrk, natomiast wolno krce we krwi przeciwciao moe ulec zwizaniu przez antygen, wyzwalajc przy tym zmiany toksyczne w komrce. Ten typ reakcji wymaga wspudziau komplementu i zachodzi w zjawiskach hemolizy w wyniku niezgodnoci grupowych, przetaczania krwi, w hemopatiach polekowych, w niezgodnociach Rh. Typ III s to reakcje typu Arthusa, w ktrych dochodzi do powstania kompleksw antygen-przeciwciao wicych komplement. Nastpnie kompleksy te wytrcaj si dookoa rdbonkw maych naczy, zapocztkowujc wiele zmian chorobowych prowadzcych nawet do martwicy. Tego typu reakcje obserwujemy w chorobie posurowiczej, w odczynach polekowych, a ostatnio opisuje si je take w niektrych postaciach dychawicy oskrzelowej. Typ IV to reakcje pne typu tuberkulinowego zwizane z alergi komrkow i wytwarzaniem limfokin. Tego typu odczyny wystpuj w alergii kontaktowej, bakteryjnej, grzybiczej, w odczynach transplantacyjnych i w niektrych chorobach z autoagresji. Do najczciej spotykanych w alergii odczynw naley odczyn typu I. Do grupy chorb zwanych alergicznymi zalicza si obecnie dychawic oskrzelow, katar alergiczny nosa, nieyt pykowy, wyprysk dziecicy, alergiczne zapalenie skry, niektre zaburzenia odkowo-jelitowe i postacie migreny. Wspln cech wszystkich wymienionych chorb stanowi uczulenie na pewne alergeny i wystpowanie odczynw alergicznych u osb predysponowanych do tego. Rol dziedzicznoci w przekazywaniu predyspozycji chorb alergicznych podkreli Coca, wprowadzajc w 1929 r. pojcie atopii. Obecnie atopia w dawnym ujciu stracia na aktualnoci, ale nadal uywa si okrelenia choroby atopowe, majc na myli cho-

540

roby alergiczne, w ktrych podstaw stanowi odczyn typu I, zwany take odczynem atopowym. Wszystkie substancje, ktre w wyniku kontaktu z ustrojem wywouj objawy uczuleniowe, nosz nazw alergenw. Ilo alergenw w otaczajcym nas rodowisku jest bardzo dua. Chemicznie mog one stanowi zwizki wielkoczsteczkowe, jak biaka lub wielocukry, mog te by to substancje o maej masie czsteczkowej i prostej budowie chemicznej. Zalenie od ich struktury chemicznej mog stanowi one pene antygeny, to znaczy same wywoywa produkcj przeciwcia, lub te mog dziaa jako hapteny, powodujc syntez przeciwcia dopiero po zwizaniu si z biakiem ustroju. W ten sposb dziaaj alergeny maoczsteczkowe, na przykad rne zwizki chemiczne, leki. Ze wzgldu na du rnorodno alergenw, rne drogi wnikania do ustroju i mechanizmy wyzwalajce zmiany chorobowe, istniej rne prby podziaw, z ktrych najlepszy wydaje si podzia na alergeny zewntrzpochodne i wewntrzpochodne. Alergeny zewntrzpochodne, zalenie od drogi wnikania do ustroju, dzielimy na alergeny wziewne, pokarmowe, kontaktowe, w oddzieln za grup ujmuje si alergeny bakteryjne i leki. Alergeny wziewne nale do najczstszych przyczyn alergicznej dychawicy oskrzelowej. Do tzw. podstawowych alergenw wdychanych nale: kurz domowy, pierze, pyki rolin, plenie i grzyby, substancje naskrkowe zwierzt domowych. Szczeglnie czsto stwierdza si uczulenie na alergen kurzu domowego, ktrego gwnym skadnikiem uczulajcym s roztocza. Alergeny pokarmowe prowadz do czstych uczule w postaci pokrzywki, wyprysku, migreny. Alergia pokarmowa wystpuje znacznie czciej we wczesnym wieku dziecicym i moe ustpi cakowicie w cigu kilku lat. Zdarzaj si jednak take przypadki alergii pokarmowej u dorosych, zwaszcza u tych chorych, ktrzy cierpi na zaburzenia trawienne i w zwizku z tym wystpuje u nich upoledzenie przepuszczalnoci ciany jelitowej. Stan taki sprzyja przenikaniu do krwiobiegu nie strawionych substancji biakowych, powodujcych w nastpstwie uczulenie. Do najczstszych alergenw pokarmowych nale: mleko krowie, biako jaja kurzego, a rwnie i tko, ryby, ostrygi, krewetki, poziomki, orzechy, owoce cytrusowe, czekolada, pomidory, jarzyny strczkowe. Ponadto mog uczula take zapachy, przyprawy, rodki konserwujce, barwniki w napojach, rodki bakteriobjcze i owadobjcze na owocach. Alergeny kontaktowe s to przewanie zwizki chemiczne, przenikajce do ustroju w wyniku kontaktu ze skr, z ktry-

541

mi osobnicy uczuleni stykaj si w czasie pracy zawodowej. Najczstszymi alergenami kontaktowymi s: metale (chrom, nikiel, kobalt), farby, lakiery, maci lecznicze, kosmetyki, proszki gospodarcze, wyroby gumowe, tworzywa sztuczne, formalina. Do szczeglnie niebezpiecznych uczule naley alergia na jady owadw, pszcz, os, szerszeni i innych. Udlenie przez te owady moe by przyczyn cikich objaww miejscowych i oglnych, ze miertelnym wstrzsem anafilaktycznym wcznie. Ostatnio wiele uwagi powica si take alergii na leki. Praktycznie kady lek stosowany wewntrznie i zewntrznie moe by potencjalnym alergenem. Szczeglnie czsto stwierdza si objawy uczuleniowe po antybiotykach, zwaszcza penicylinie i streptomycynie, salicylanach, sulfonamidach. Alergenami wewntrzpochodnymi mog by alergeny bakteryjne i produkty ich przemiany. W zwizku z tym wan rol przypisuje si leczeniu wszelkich ognisk zapalnych u chorych z odczynami alergicznymi. Czynnikami szkodliwymi i wywoujcymi objawy alergiczne moe by take zimno, ciepo, rodzaj promieniowania atmosferycznego, warunki klimatyczne, stany emocjonalne itp. W wikszoci tych stanw nie daje si przeledzi podstawowych zjawisk immunologicznych zwizanych z wytwarzaniem przeciwcia. Objawy wystpujce pod wpywem czynnikw fizycznych okrela si. mianem alergii fizykalnej. Etiopatogeneza chorb alergicznych, jak wynika z przedstawionego omwienia, jest bardzo zoona i oprcz czynnikw alergicznych rwnorzdn rol mog odgrywa czynniki zakane i nerwowe, zaburzenia hormonalne, czynniki emocjonalne. W stanach alergicznych ukadu oddechowego podkrela si szkodliwo palenia papierosw i alergizujcy wpyw dymu tytoniowego. Wane znaczenie w rozwoju chorb alergicznych maj warunki ycia i pracy pacjenta, czynniki rodowiskowe, klimatyczne, warunki mieszkaniowe, sposb odywiania, sytuacja rodzinna. Obecne leczenie chorb alergicznych, uwzgldniajce podstawy zjawisk alergicznych, opiera si na: a) eliminacji alergenw, b) odczulaniu-(hiposensybilizacji), c) leczeniu objawowym. Istotne znaczenie w zwalczaniu chorb alergicznych ma postpowanie profilaktyczne, zwaszcza na stanowiskach pracy naraonych na dziaanie czynnikw szkodliwych. Dokadna znajomo warunkw ycia i pracy chorego pozwala znacznie zapobiec rozwojowi choroby przez eliminacj czynnika wyzwalajcego odczyny alergiczne. Wan rol przypisuje si take leczeniu balneoklimatycznemu, kinezyterapii, rehabili-

542

tacji ju utrwalonych, przewlekych zmian w przebiegu alergoz narzdowych. Ostre objawy alergiczne, czy to w przebiegu dychawicy oskrzelowej, obrzku naczynioruchowego, czy we wstrzsie anafilaktycznym, wymagaj zawsze ustalonego postpowania farmakologicznego. W okresie midzynapadowym lub w stanach przewlekych, o ile nie moemy prowadzi leczenia przyczynowego, moe mie znaczenie zastosowanie zioolecznictwa. Ogranicza to czsto znacznie rodki farmakologiczne, szczeglnie antybiotyki i sterydy, a nierzadko przynosi wielk ulg choremu.
DYCHAWICA OSKRZELOWA ASTHMA BRONCHIALE

Dychawica oskrzelowa Jest to choroba charakteryzujca si napadami dusznoci, ktre wystpuj najczciej w godzinach nocnych i s poczone z uporczywym kaszlem, odpluwaniem gstej, lepkiej plwociny oraz syszaln nieraz z daleka gr w klatce piersiowej. Badaniem przedmiotowym stwierdzamy nad polami pucnymi szmer oddechowy pcherzykowy, niekiedy z wyduonym wydechem, oraz liczne rzenia suche w postaci wistw, furcze lub gwizdw. Ze wzgldu na etiologi i przebieg kliniczny chorob t moemy podzieli na dychawic zewntrzpochodn i wewntrzpochodn. Dychawica zewntrzpochodna wystpuje zazwyczaj u osb modych i moe by poprzedzona innymi objawami alergicznymi, jak: alergiczny nieyt nosa, migrenowe ble gowy lub alergiczne zmiany skrne. W wywiadzie rodzinnym stwierdzono wystpowanie chorb alergicznych take u innych czonkw rodziny. U wszystkich chorych tej grupy mona wykaza podwyszony poziom IgE w surowicy, du eozynofili we krwi obwodowej i w plwocinie. Podstawowe testy uczuleniowe na alergeny zewntrzpochodne wypadaj dodatnio. Dychawic wewntrzpochodn rozpoznaje si u osb, u ktrych napady dusznoci wystpiy w wieku pniejszym, zwykle po czterdziestym roku ycia, po przebytych kilkakrotnie nieytach oskrzeli. U tych chorych stwierdza si duszno napadow oraz kaszel i wykrztuszanie luzowej plwociny, take w okresie midzynapadowym. Testy skrne z podstawowymi alergenami wziewnymi wypadaj u tych chorych ujemnie. Chorobie towarzyszy czsto leukocytoza, przyspieszone OB i okresowo podwyszona temperatura. W napadzie dychawicy stwierdza si zwenie wiata oskrzeli na skutek skurczu mini gadkich, obrzku bony luzowej i nadmiernego wydzielania gruczow luzowych. Napady dusznoci mog niekiedy przechodzi w sta duszno okrelan stanem astmatycznym.

543

Zwalczanie stanw ostrych wymaga energicznego leczenia farmakologicznego z uyciem lekw rozszerzajcych oskrzela, antybiotykw, kortykoidw i lekw nasercowych. Leczenie zioami mona stosowa w agodniejszych postaciach dychawicy, w okresie midzynapadowym, jako leczenie objawowe i wspomagajce. Bardzo korzystne moe by stosowanie, szczeglnie w postaci wewntrzpochodnej, lekw wykrztunych upynniajcych wydzielin oraz preparatw zioowych dziaajcych przeciwzapalnie.
Rp. Herb. Leonuri cardiacae 50,0 Herb. Meliloti 30,0 Herb. Euphrasiae 50,0 Herb. Equiseti 60,0 Herb. Polygoni avicularis 50,0 Herb. Artemisiae vulgaris 50,0 Rad. Symphyti. 60,0 Rhiz. Agropyri 60,0 Rhiz. Calami 30,0 Fr. Coriandri 50,0 M.f. species D.S. Napar z zi wypi na p godziny przed niadaniem i obiadem (yk mieszanki zala szklank zimnej wody, a nastpnie gotowa pod przykryciem przez 5 min w naczyniu emaliowanym, na wolnym ogniu. Odstawi na 10 min, przecedzi, wypi ciepy pyn). Rp. Drode piekarnicze do picia w cigu dnia midzy posikami (10 g drody piekarniczych, yk miodu oraz szklank ciepego przegotowanego mleka wymiesza i pozostawi w ciepym miejscu do sfermentowania. Stosowa 36 tygodni). Rp. Herb. Violae tricoloris Herb. Hyperici Herb. Equiseti Herb. Leonuri cardiacae Herb. Meliloti Fol. Farfarae Herb. Artemisiae vulgaris Fol. Menyanthidis Fl. Verbasci Rad. Taraxaci Rhiz. Agropyri Rhiz. Calami Fr. Coriandri 25,0 30,0 30,0 25,0 15,0 30,0 25,0 15,0 25,0 25,0 30,0 15,0 25,0

544

M.f. species D.S. Napar z zi wypi p godziny przed posikiem, 3 razy dziennie (sposb przygotowania na stronie 544). Rp. Herb. Anserinae Herb. Marrubii Herb. Chelidonii Fl. Sambuci aa 15,0 Gemm. Pini 30,0 M.f. species D.S. Napar z zi wypi p godziny przed posikiem, 3 razy dziennie (sposb przygotowania na stronie 544). Rp. Kalii iodati 10,0 Tinct. Stramonii 5,0 Elix. Glycyrrhizae 10,0 Aq. dest. ad 150,0 M.f. mixtura D.S. 3 razy dziennie yeczk do herbaty lub 2 razy dziennie yk deserow. Rp. Herb. Millefolii Fol. Farfarae Fl. Malvae Fl. Lavandulae aa 25,0 M.f. species D.S. Napar z yki zi na szklank wody. Pi 3 razy dziennie szklank naparu. Rp. Herb. Anserinae Herb. Marrubii Herb. Chelidonii Fl. Sambuci aa 15,0 Gemm. Pini 30,0 M.f. species D.S. Napar z yki zi na szklank wody. Pi 3 razy dziennie po szklance naparu. Rp. Herb. Thymi Fol. Farfarae Herb. Violae tricoloris Rad. Inulae Fl. Arnicae F r. Anisi aa 10,0 M.f. species D.S. Napar z yki zi na szklank wody. Pi 3 szklanki naparu dziennie.

545

Rp. Codeini puri 0,2 Tinct. Stramonii Tinct. Belladonnae aa 5,0 Tinct. Lobeliae 3,0 Intr. Primulae ad 30,0 M.f. guttae D.S. 35 razy dziennie po 1020 kropli w ciepym napoju. Rp. Ephedrini hydrochl. 1,0 Kalii iodati 3,0 Extr. Thymi fluid. ad 20,0 M.f. guttae D.S. 34 razy dziennie po 1020 kropli w ciepym napoju. Rp. Tinc. Ammi visnagae D.S. 3 razy dziennie po 30 kropli. 25,0

Rp. Pektosan lag. I D.S. Odwar z yki zi na szklank wody. Pi 34 razy dziennie 1/21 szklanki. Rp. Spec. Althaeae 100,0 D.S. Napar z yki zi na szklank wody. Pi 34 porcje dziennie. Rp. Tussipect (sir.) lag. I D.S. Kilka razy dziennie 1/21 yki. Rp. Sir. Symphyti c. Farfara lag. I D.S. 35 razy dziennie yeczk do herbaty lub yk deserow. Rp. Rad. Althaeae Fol. Farfarae Herb. Hyssopi aa 20,0 Herb. Veronicae Fol. Menthae pip. aa 10,0 Fl. Verbasci Lichenis islandici Fr. Foeniculi Fr. Anisi aa 5,0 M.f. species D.S. Napar z yki zi na szklank wody. Pi 34 porcje dziennie.

546

Rp. Dec. Rad. Symphyti 20,0/180,0 Tinct. Chelidonii 5,0 Tinct. Belladonnae 5,0 Succ. Farfarae 10,0 M.f. mixtura D.S. 23 razy dziennie yk deserow lub stoow. Dzieciom dawkowa bardzo ostronie. POKRZYWKA URTICARIA

Jest to choroba alergiczna skry, cechujca si wykwitami bblowymi przypominajcymi oparzenie pokrzyw. Najczstsz przyczyn pokrzywki s alergeny pokarmowe i leki. Wykwity wystpuj zazwyczaj nagle i rozmieszczaj si na caym ciele: tuowiu, twarzy, koczynach. Niekiedy zmiany mog by poprzedzone silnym widem. W postaci przewlekej choroba trwa miesice i lata z okresami poprawy i pogorsze. Wykwity powstaj na skutek uszkodzenia naczy wosowatych skry.
Rp. Herb. Violae tricoloris 60,0 Herb. Polygoni avicularis 50,0 Herb. Hyperici 70,0 Fol. Urticae 50,0 Fol. Menyanthidis 30,0 Rad. Taraxaci 60,0 Rhiz. Calami 30,0 Rhiz. Agropyri 60,0 Fr. Coriandri 50,0 Herb. Leonuri cardiacae 50,0 M.f. species D.S. Napar z zi wypi na pgodziny przed niadaniem i obiadem(sposb przygotowania na stronie 544). Rp. Cholagoga II Cholagoga III Normosan aa M.f. species D.S. Napar z zi wypi p godziny przed kolacj (sposb przygotowania na stronie 544). Rp. Drode piekarnicze do picia w cigu dnia midzy posikami (sposb przygotowania na stronie 544).

547

Rp. Herb. Hyperici 70,0 Herb. Violae tricoloris 60,0 Herb. Leonuri cardiacae 50,0 Herb. Polygoni avicularis 50,0 Herb. Equiseti 60,0 Herb. Meliloti 30,0 Herb. Artemisiae vulgaris 50,0 Fol. Urticae 50,0 Rhiz. Calami 30,0 Fol. Menyanthidis 30,0 Fol. Betulae 50,0 Rhiz. Agropyri 60,0 Fr. Coriandri 50,0 Rad. Angelicae 50,0 Rhiz. Tormentillae 30,0 Fr. Cynosbati 50,0 Sem. Foenugraeci 50,0 M.f. species D.S. Napar z zi wypi pgodziny przed niadaniem i obiadem (sposb przygotowania na str. 544). Rp. Fol. Juglandis 60,0 Rad. Bardanae 40,0 Herb. Hyperici 100,0 M.f. species D.S. yk zi na szklank wrztku. Pi 23 szklanki dziennie. Rp. Tinct. Aloes Tinct. Chelidonii Tinct. Rhei vinosae Tinct. Asari Intr. Hyperici aa 15,0 M.f. guttae D.S. 3 razy dziennie po 30 kropli w wodzie. Rp. Tinct. Saponariae Tinct. Capsici Tinct. Valerianae Intr. Primulae aa 15,0 Extr. Frangulae Extr. Condurango fluid. aa 5,0 M.f. guttae D.S. 3 razy dziennie po 2025 kropli w wodzie po jedzeniu. Rp. Fol. Betulae Fl. Sambuci

548

Rad. Gentianae Rad. Angelicae Rhiz. Calami Rad. Valerianae Cort. Frangulae aa 20,0 M.f. species D.S. Odwar z yki zi na szklank wody, pi 23 razy dziennie. Rp. Intr. Primulae Intr. Rutae Tinct. Valerianae Tinct. Asari Tinct. Chelidonii aa 15,0 M.f. guttae D.S. 3 razy dziennie 2530 kropli w wodzie. Rp. Tinct. Arnicae Ol. Menthae pip. 1,0 Intr. Hyperici 2,0 Lanol. anhydr. 50,0 M.f. unguentum Do wcierania. 3,0

Rp. Sanofil aerozol D.S. 23 razy dziennie na skr przez 2 14 dni. OBRZK NACZYNIORUCHOWY OUINCKEGO OEDEMA OUINCKE

Choroba ta rni si od pokrzywki gbokoci umiejscowienia zmian obrzkowych, gdy dotycz tkanki podskrnej. Obrzk naczynioruchowy wystpuje czsto u osb nerwowo wycieczonych, przepracowanych, o chwiejnych procesach nerwowych. Zmiany skrne wystpuj najczciej na twarzy. Czsto powtarzajce si nawroty choroby mog prowadzi do zmian nieodwracalnych (soniowacizna nosa, wargi).
Rp. Herb. Violae tricoloris Herb. Hyperici Herb. Leonuri cardiacae Fl. Tanaceti Rad. Symphyti Rhiz. Agropyri Fr. Coriandri 40,0 35,0 20,0 10,0 10,0 25,0 10,0

549

M.f. species D.S. Napar z zi wypi p godziny przed posikiem, 3 razy dziennie (sposb przygotowania na stronie 544). Rp. Herb. Hyperici 70,0 Herb. Leonuri cardiacae 50,0 Herb. Equiseti 60,0 Herb. Polygoni avicularis 50,0 Herb. Meliloti 30,0 Herb. Artemisiae vulgaris 50,0 Fol. Melissae 30,0 Infl. Helichrysi 50,0 Anth. Chamomillae 30,0 Rad. Symphyti 60,0 Rad. Taraxaci 60,0 Rhiz. Agropyri 60,0 Rhiz. Calami 30,0 Fr. antCoriandri 50,0 M.f. species D.S. Napar z zi wypi p godziny przed niadaniem i obiadem (sposb przygotowania na stronie 544). Rp. Cholagoga II Cholagoga III Normosan aa M.f. species D.S. Napar z zi wypi p godziny przed kolacj (sposb przygotowania na stronie 544). WYPRYSK ALERGICZNY EGZEMA

Schorzenie to naley do bardzo czsto wystpujcych chorb alergicznych. Jest to powierzchowny stan zapalny skry o charakterze wykwitw zoonych z grudek zapalno-wysikowych i pcherzykw. W przebiegu choroby wystpuje okres rumieniowy, grudkowy i sczcy. Czsto zmiany wypryskowe s rozsiane i niejednokrotnie zajmuj ca skr, jako wyprysk uoglniony. Zmiany mog trwa miesice, a nawet lata. Objawami towarzyszcymi mog by wid i pieczenie skry, doprowadzajce niekiedy do bezsennoci i wyczerpania nerwowego. Leczenie wyprysku wymaga cakowicie indywidualnego podejcia do kadego przypadku. Zasadnicz rol odgrywa leczenie wewntrzne, podczas gdy leczenie zewntrzne ma rol pomocnicz.

550

Rp. Herb. Violae tricoloris 40,0 Herb. Leonuri cardiacae 20,0 Herb. Hyperici 35,0 Fl. Tanaceti 5,0 Fr. Coriandri 5,0 Rad. Symphyti 10,0 Rhiz. Agropyri 10,0 M.f. species D.S. Napar z zi wypi p godziny przed posikiem 3 razy dziennie (sposb przygotowania na stronie 544). Rp. Herb. Hyperici Fl. Tanaceti Rad. Symphyti M.f. species D.S. Do przymoczek na wypryski. Rp. Biostymini lag. I D.S. Co 12 dni ampuk. Rp. Succ. Bardanae lag. I D.S. 3 razy dziennie po 3050 kropli. Rp. Azulani lag. I D.S. Do tamponw i przymoczek. Rp. Rad. Cichorii Herb. Cichorii Rad. Taraxaci Fl. Taraxaci aa 5,0 Fol. Trifolii libr. Herb. Violae tricoloris Fr. Foeniculi aa 20,0. Cort. Frangulae 40,0 M.f. species D.S. 23 szklanki odwaru z yki zi dziennie. Rp. Anth. Chamomillae Fl. Arnicae aa 30,0 M.f. species D.S. Napar z 2 yek zi na l wody do okadw, przymoczek i przemywa. Rp. Inf. Fr. Myrtilli 50,0/500,0 Tinct. Arnicae 5,0 D.S. Do l naparu z jagd doda nalewk; stosowa jako kompresy. 45,0 15,0 40,0

40,0

551

Rp. Fol. Rosmarini Fl. Lavandulae aa 5,0 Herb. Thymi Anth. Chamomillae aa 30,0 Ml. species D.S. Napar z 2 yek zi na l wody; stosowa do okadw, przymoczek i przemywa. Rp. Azulani 10,0 Eucerini aa 50,0 Ol. Lavandulae gtt. III M.f. unguentum D.S. 12 razy dziennie smarowa. WIERZBICZKA (ATOPOWE ZAPALENIE SKORY) PRURIGO

Nazwa choroby pochodzi std, e towarzyszy jej bardzo silny wid skry. Objawy skrne przypominaj wyprysk. Wystpuj grudki zlewajce si w due zapalne ogniska na twarzy, szyi, pod kolanami, w zgiciach okciowych, ze skonnoci do liszajowacenia. Zmiany zajmuj symetrycznie pewne okolice ciaa. W wyniku schorzenia skra staje si szorstka, przebarwiona. Choroba moe rozpocz si ju w dziecistwie i ma dugotrway przebieg. Czsto objawy choroby zasadniczej poprzedzane s skaz wysikow. Wszelkie emocje, prawie u wszystkich, pogarszaj stan zdrowia. Bardzo czsto chorobie towarzysz inne procesy alergiczne, takie jak dychawica oskrzelowa, pokrzywka lub katar sienny.
Rp. Herb. Violae tricoloris Herb. Equiseti Herb. Polygoni avicularis Rad. Taraxaci Rhiz. Agropyri Herb. Hyperici Herb. Meliloti Fl. Millefolii Rad. Symphyti Rhiz. Calami Fr. Coriandri Cort. Frangulae Herb. Artemisiae vulgaris Fol. Urticae M.f. species D.S. Napar z zi wypi p godziny 60,0 60,0 50,0 60,0 60,0 70,0 30,0 50,0 60,0 30,0 50,0 50,0 50,0 50,0

552

przed posikiem, 3 razy dziennie (sposb przygotowania na stronie 544). Rp. Drode piekarnicze do picia midzy posikami (sposb przygotowania na str. 544). Rp. Herb. Alchemillae Herb. Meliloti Fol. Menyanthidis Fl. Lamii albi Strob. Lupuli Rad. Bardanae aa 20,0 M.f. species D.S. 3 szklanki odwaru z yki mieszanki dziennie. Rp. Herb. Marrubii Herb. Alchemillae Herb. Millefolii Rad. Glycyrrhizae Rad. Valerianae Fl. Callunae aa 20,0 M.f. species D.S. 3 szklanki odwaru z yki zi dziennie. Rp. Anth. Chamomillae 150,0 Sem. Sinapis 50,0 Rad. Valerianae 100,0 M.f, species D.S. Gotowa 10 min w 3 l wody; odwar doda do kpieli; kpiel 3 razy w tygodniu, w temp. +35C. Rp. Rad. Glycyrrhizae 50,0 Cort. Berberidis Cort. Salicis Cort. Viburni opuli Herb. Cnici benedicti Herb. Violae tricoloris aa 15,0 M.f. species D.S. yk zi na szklank wrztku; zagotowa i odstawi na 10 min; 23 szklanki dziennie. Rp. Rad. Asari Rad. Taraxaci Rad. Valerianae

553

Fol. Betulae Herb. Meliloti Herb. Agrimoniae aa 20,0 M.f. species D.S. yk zi na szklank wrztku; zagotowa i odstawi na 10 min; 23 szklanki dziennie. NIEYT SIENNY RHINITIS AL1ERGICA

Jest to choroba powstajca w wyniku nadwraliwoci na pyki rolinne. Rozpoczyna si nagle w okresie kwitnienia drzew i krzeww. Niekiedy moe by poprzedzana zym samopoczuciem, blami gowy, podranieniem i osabieniem. U chorych wystpuje uczucie pieczenia w nosie, kichanie, katar z obfit wodnist wydzielin, zaczerwienienie spojwek, zawienie, wiatowstrt. Katar ma pocztkowo charakter surowiczy, ale pod wpywem zakaenia przechodzi w ropny, niejednokrotnie ze zmianami w zatokach przynosowych.
Rp. Herb. Hyperici 45,0 Rad. Symphyti 25,0 Rhiz. Calami 15,0 Rhiz. Tormentillae 15,0 M.f. species D.S. Napar-z zi do pukania nosa i garda przed snem (dwie yeczki mieszanki zala 2/3 szklanki ciepej wody, zagotowa, odstawi na 10 min, przecedzi; przed snem puka gardo, a nastpnie, posugujc si lejkiem Frnkla, puka nos). Rp. Herb. Violae tricoloris 70,0 Herb. Euphrasiae 35,0 Herb. Hyperici 55,0 Herb. Equiseti 55,0 Herb. Bursae pastoris 45,0 Fol. Farfarae 35,0 Rad. Taraxaci 70,0 Rad. Symphyti 35,0 Rhiz. Agropyri 60,0 Fr. Coriandri 40,0 M.f. species D.S. Napar z zi wypi p godziny przed posikiem, 3 razy dziennie (sposb przygotowania na stronie 544).

554

MIGRENA ALERGICZNA HEMICRANIA ALLERGICA

Migrena charakteryzuje si jednostronnym, pulsujcym blem gowy, wystpujcym okresowo. Objawy te poprzedza aura: wiatowstrt, mrowienie skry lub niekiedy odczucie przykrych zapachw. Bezporedni przyczyn migreny jest zwenie naczy mzgowych, ktre moe powsta na tle alergicznym. Do alergenw wywoujcych objawy migreny nale najczciej pokarmy.
Rp. Herb. Meliloti 20,0 Herb. Violae tricoloris 60,0 Herb. Equiseti 45,0 Herb. Hyperici 45,0 Herb. Polygoni avicularis 55,0 Herb. Euphrasiae 40,0 Fol. Farfarae 60,0 Herb. Artemisiae vulgaris 55,0 Fr. Coriandri 55,0 Fol. Urticae 45,0 Fl. Millefolii 65,0 Rad. Taraxaci 75,0 Rad. Symphyti 45,0 Fl. Tanaceti 15,0 Rhiz. Agropyri 60,0 Rhiz. Calami 35,0 M.f. species D.S. Napar z zi wypi p godziny przed posikiem, 3 razy dziennie (sposb przygotowania na stronie 544). Rp. Herb. Euphrasiae 40,0 Herb. Hyperici 45,0 Rad. Symphyti 45,0 Fl. Tanaceti 25,0 M.f. species D.S. Napar z zi do pukania nosa i garda przed snem (sposb przygotowania na stronie 544). Rp. Tinct. Cinnamomi Tinct. aromaticae Sir. Chamomillae M.f. mixtura D.S. 2 razy dziennie po yeczce. Rp. Rad. Valerianae Fol. Menyanthidis 50,0 aa 25,0

60,0 30,0

555

Fol. Menthae pip. M.f. species D.S. 23 szklanki naparu dziennie.

10,0

Rp. Cort. Frangulae Rad. Valerianae Herb. Agrimoniae Herb. Melissae Rhiz. Calami aa 20,0 M.f. species D.S. 23 szklanki odwaru dziennie. Rp. Herb. Verbenae Herb. Veronicae Herb. Hyperici Fl. Primulae Rad. Asari Rad. Glycyrrhizae aa 10,0 Fr. Anisi 30,0 M.f. species D.S. 23 szklanki naparu dziennie. Rp. Azulani D.S. yeczk w szklanki wody co drugi dzie.

Jak wynika ze spostrzee lekarzy-fitoterapeutw stosowanie zioolecznictwa jest bardzo poyteczne i wskazane w rnych jednostkach chorobowych, nie wykluczajc take chorb uczuleniowych. Postpowanie to pozwala w znacznym stopniu ograniczy farmakoterapi i antybiotyki, ktre zaleca si stosowa w ostatecznoci i z wielk ostronoci. Leczenie opieka si na dwch elementach: odpowiednim odywianiu i zioolecznictwie.

Doc. dr hab. med. Micha Troszyski Dr med. Adam Kazior CHOROBY KOBIECE
W leczeniu chorb narzdw pciowych kobiety jest stosowany bardzo szeroki zestaw lekw i preparatw hormonalnych, stosuje si take szeroko leki, w skad ktrych wchodz preparaty rolinne. Zioolecznictwo w ginekologii i poonictwie ma dug tradycj i do dnia obecnego istnieje wiele wskaza do stosowania preparatw zioowych. Mog one stanowi gwny rodek w postpowaniu terapeutycznym albo te mog by stosowane jako leczenie uzupeniajce lub wspierajce. W poniszym opracowaniu czytelnik znajdzie krtki przegld najwaniejszych chorb ginekologicznych i sugestie postpowania terapeutycznego z uwzgldnieniem odpowiednich preparatw zioowych.
ZAKAENIE I ZAPALENIE NARZDW PCIOWYCH KOBIETY

Narzdy pciowe kobiety, ze wzgldu na ich budow i fizjologi, s szczeglnie podatne na zakaenia, a to z kolei wiedzie do stanw zapalnych, ktre ujawniaj si w klinicznej formie pod wpywem niekorzystnych okolicznoci. Do takich czynnikw nale: nieprzestrzeganie zasad higieny narzdw pciowych lub nieprawidowe wykonywanie zabiegw higienicznych, zwaszcza w zwizku z krwawieniami miesiczkowymi, stosunki pciowe, odbyte porody i poronienia, a zwaszcza bdy lub zaniedbania w higienie osobistej w tym okresie. Sprzyjaj one take powstawaniu zapalenia. rdem zakaenia mog by take drogi moczowe i odbyt. Zakaenie narzdw pciowych kobiety moe by wstpujce, zewntrzpochodzce, jak i zstpujce, gdy drobnoustroje chorobotwrcze s przenoszone drogami krwiononymi z odlegych ognisk (z jamy brzusznej, drg moczowych, migdakw podniebiennych itd). Moe nastpi zakaenie bakteriami chorobotwrczymi, wirusami, pierwotniakami i grzybami. Ze wzgldu na czynnik

557

sprawczy zakaenia dzieli si na swoiste i nieswoiste. Do pierwszych nale kia, rzeczka, grulica, a do drugich najczciej zakaenia gronkowcowe i paciorkowcowe. Przebieg procesu zapalnego zaleny jest od zjadliwoci drobnoustroju oraz od mechanizmw obronnych ustroju i odpornoci, na ktr skada si wiele czynnikw. Istniej szczeglne warunki uatwiajce rozprzestrzenianie si zakaenia w ustroju powodujce to, e w niektrych przypadkach wyleczenie moe by szczeglnie trudne i bdzie wymagao wielu zabiegw leczniczych w celu uzyskania pomylnego skutku. Wrd takich poczyna leczniczych terapia z uwzgldnieniem preparatw zioowych stosowanych w rnej formie w leczeniu skojarzonym ma swoj tradycj i jest czsto stosowana. Szczeglnie popularne s preparaty suce do zabiegw higienicznych.
Zapalenie sromu Vulvitis

Gwnie s to zapalenia gronkowcowe (czyraki), grzybice, rzeczka. Zapalenie czyrakowe rozwija si na owosionej skrze sromu i powoduje uczucie blu, pieczenia, swdzenia. Zapobieganie: higiena osobista, unikanie czynnikw dranicych (bielizna, upawy, mydo itp.). Leczenie: okady z kwasu borowego, zasypki z talku z tlenkiem cynkowym, smarowanie 1% roztworem fioletu gencjany, maci obojtne. Rp.
Chelivag gel D.S. Wprowadzi okoo 2 ml do pochwy 2 3 razy dziennie. Dziaa skutecznie w rzsistkowicy. Grzybica sromu Vulvitis mycotica

Charakteryzuje si obrzkiem i zaczerwienieniem pokrytym biaym nalotem. Dotyczy gwnie warg sromowych i przedsionka pochwy. Podstawow dolegliwoci jest silne swdzenie. Czciej powstaje w czasie ciy, w Cukrzycy, podczas leczenia antybiotykami; ulega zaostrzeniu w fazie wydzielniczej cyklu. Leczenie: rodki przeciwgrzybicze, smarowanie 1% roztworem fioletu gencjany.

558

Rp. Chelifungini D.S. Wprowadza okoo 1 ml maci do pochwy 23 razy dziennie.

Stosowa w stanach zapalnych na tle grzybiczym.


Rp. Ung. undecylenici lag. I D.S. Smarowa srom kilka razy dziennie. Zapalenie gruczou przedsionkowego wikszego Bartholinitis

Najczciej powstaje na tle zakaenia rzeczkowego. Na og przy zakaeniach nieswoistych tworzy si ropniak gruczou, podczas gdy przy zakaeniu rzeczkowym przewd gruczou jest drony i wypywa z niego ropa. Leczenie: w stanie ostrym okady, sulfonamidy, a w przypadku zropienia nacicie. W okresie przewlekego zapalenia wyuszczenie, poniewa czsto dochodzi do zaostrzenia si tego stanu.
Rp. Azulani 30,0 D.S. yeczki leku w szklanki ciepej wody, stosowa do okadw. Rp. Anth. Anthemidis Herb. Meliloti aa 25,0 Fol. Plantaginis Fl. Cyani aa 20,0 Fol. Juglandis 50,0 M.f. species D.S. Napar z yki zi na szklank wody do okadw.

Dziaa przeciwzapalnie i przeciwbakteryjnie.


Opryszczka sromu Herpes genitalis

Wystpuje zazwyczaj okresowo w drugiej fazie cyklu i ma wygld drobnych pcherzykw z przejrzyst treci, ktra nastpnie mtnieje. Opryszczce towarzyszy zwykle swdzenie, pieczenie. Leczenie: kompresy, rodki miejscowo znieczulajce.

559

Rp. Ung. Symphyti 30,0 Ung. leniens 10,0 M.f. unguenfum D.S. Do smarowania sromu kilka razy dziennie. Rp. Fl. Lamii albi Fl. Verbasci Inflor. Tiliae aa 20,0 Cort, Fraxini 50,0 M.f. species D.S. Odwar z yki zi na szklank wody do kompresw. Zapalenie pochwy Colpitis

Zapalenie rzsistkowe. Wystpuje najczciej i dotyczy gwnie pochwy. W ostrym stanie objawia si zaczerwienieniem i obrzkiem, a zwaszcza drobnymi czerwonymi plamkami na bonie luzowej szyjki i sklepie. Powstaje obfita wydzielina zielonotawa, pienista. Wystpuje uczucie pieczenia i swdzenia, podranienie sromu wydzielin. Leczenie: dugotrwae, metronidazol.
Rp. Vagosan lag. I D.S. Odwar z 34 yek zi na 11/2 l wrzcej wody. Stosowa do irygacji. Rp. Azulani 30,0 D.S. Do tamponw lub irygacji 210% wodne roztwory. Rp. Chelivag 50,0 D.S. 12 razy dziennie wprowadzi do pochwy 24 g elu. Rp. Anth. Chamomillae 100,0 D.S. Napar z 2 yek na 1 l wrzcej wody do pukania pochwy. Dziaa przeciwzapalnie. Rp. Anth. Chamomillae Cort. Quercus

aa 50,0

560

Herb. Serpylli 30,0 M.f. species D.S. Napar z yki zi na 1 l wrzcej wody do pukania pochwy.

Dziaa przeciwzapalnie, przeciwbakteryjnie, cigajce.


Rp. Cort. Quercus 10,0 Fl. Malvae arbor. 15,0 Anth. Chamomillae Fol. Salviae Fol. Juglandis aa 20,0 M.f. species D.S. Napar z 2 yek zi na 1 l wrzcej wody do pukania pochwy i tamponw (w stanie ciepym).

Dziaa przeciwzapalnie oraz wyranie cigajce i przeciwbakteryjnie.


Rp. Fl. Hippocastani 50,0 Herb. Bursae pastoris 25,0 Cort. Viburni opali. 25,0 Herb. Polygoni hydropip. 30,0 M.f. species D.S. Odwar z 11/2 yki zi na 3 szklanki wody pi porcjami po jedzeniu w cigu dnia.

Dziaa przeciwskurczowo i przeciwkrwotocznie. rdem s zwykle zapalenia gruczow szyjki macicy. Rozlane zapalenie pochwy bywa rzadko. Gwnym objawem stanw zapalnych pochwy s upawy o rnej konsystencji, ropne, cuchnce, gryzce, piekce, swdzce. Zapobieganie: higiena osobista. Leczenie: w zakaeniu grzybiczym nystatyna doustnie i w gakach, w zapaleniu bakteryjnym gaki z antybiotykami, sulfonamidami. Leczenie miejscowe najczciej objawowe, niezwykle intensywne. W stanie przewlekym zapalenia ma) o skuteczne.
Rp. Fol. Juglandis Fl. Malvae arbor. Fol. Melissae Anth. Anthemidis aa 20,0 Rhiz. Tormentillae 30,0 M.f. species D.S. Odwar z yki zi na 13 szklanki wody do tamponowania. Zapalenie pochwy na tle drodycy i zakaenia ropnego.

561

Dziaa przeciwbakteryjnie, przeciwzapalnie, cigajce i odwaniajce. Zapalenie pochwy na tle zmian starczych. Jest ono spowodowane przez niedobory hormonalne. Leczenie: stosuje si gaiki z estrogenami, ze rodkami cigajcymi (cynk).
Zapalenie szyjki macicy Erosio colli uteri

Zapalenie szyjki macicy, czyli naderka czci pochwowej macicy (erosio pseudoerosio, ectropion colli uteri), s to nazwy stosowane tradycyjnie dla zmian zapalnych na tarczy czci pochwowej macicy. Powstaje na tle przemieszczenia nabonka gruczoowego kanau szyjki macicy poza ujcie zewntrzne, na tarcz czci pochwowej. Zmiana ta moe by wrodzona, jeli istnieje bez widocznej przyczyny, lub nabyta na tle zapalenia szyjki i (lub) pknicia szyjki, np. po poronieniu lub po porodzie, ktre powoduj wywinicie bony luzowej kanau szyjki na zewntrz. Zamanie biologicznej bariery czci pochwowej wiedzie do stanw zapalnych szyjki i sprzyja zakaeniu wstpujcemu dalszych czci narzdw pciowych. Zakaenie to moe by bakteryjne (gronkowce, paciorkowce, wywoane przez paeczk okrnicy, dwoinki rzeczki, prtki grulicy), grzybicze lub rzsistkowe. Przebieg zapalenia czci pochwowej macicy jest zwykle przewleky i wymaga dugotrwaego leczenia. Okresowe badania cytologiczne s konieczne i maj na celu wczesne wykrycie zmian nowotworowych, poniewa okoo 2,5% stanw zapalnych szyjki staje si faz wstpn do raka szyjki macicy i w 95% zmian nowotworowych na czci pochwowej wspistnieje naderka szyjki macicy. Leczenie: przeciwzapalne miejscowe, gaki dopochwowe z sulfonamidem, kwasem borowym, kwasem mlekowym, tlenkiern cynkowym. Tampony, irygacje.
Rp. Calendulin lag. I D.S. Wieczorem 12 tabl. dopochwowo.

Dziaa przeciwzapalnie. Korzystne jest uprzednie pukanie pochwy odwarem z zi Vagosan.


Rp. Aesculan log. I D.S. Wprowadza do pochwy 1 ml maci 12 razy dziennie. Rp. Vagosan. lag. I D.S. Odwar z 34 yek zi na 11/2 l wody do irygacji.

562

Dziaa przeciwzapalnie, przeciwbakteryjnie, cigajce i odwaniajce.


Rp. Fl. Millefolii Rhiz. Tormentillae Cort. Quercus aa 50,0 Fl. Calendulae Herb. Marrubii aa 20,0 M.f. species D.S. Napar z 2 yeczek zi na 1 l wody do irygacji.

Mieszanka zioowa o dziaaniu do silnie cigajcym i przeciwbakteryjnym; przeciwdziaa obrzkowi zapalnemu nabonka pochwy.
Rp. Azulan lag. I D.S. Tampony nasczone roztworem 1 : 3 z wod, co dwa dni na noc. Zapalenie przydatkw ostre i przewlekle Adnexitis acula et chronica

Spowodowane jest najczciej wstpujcym zakaeniem wywoanym zwykle przez te same bakterie, ktre zakaaj cz pochwow macicy. Wyrnia si zapalenie jajowodw (salpingitis) i jajnikw (oophoritis), chocia zazwyczaj mamy do czynienia z zapaleniem obu narzdw. Skutki tego zapalenia to przewanie niepodno, spowodowana przede wszystkim niedronoci jajowodw (zrosty, zamknicia ujcia wewntrznego) powsta na tle zapalenia. Zapalenie ostre przydatkw przechodzi w przewleke trwajce wiele lat. Okres ostrego zapalenia objawia si blami podbrzusza i w okolicy krzyowej oraz podwyszon temperatur. Badaniem ginekologicznym stwierdza si bolesno miejscow lub rozlan (pelveoperitonitis), zgrubienie przydatkw, ograniczenie ich ruchowoci. Czsto w tym czasie tworzy si otorbiony ropniak jajowodu, a jajniki ulegaj drobnotorbielkowemu zwyrodnieniu. Przewleke zapalenie przydatkw moe trwa lata, ulegajc okresowemu zaostrzeniu, zwaszcza podczas miesiczek. Leczenie: w okresie ostrym hospitalizacja, leenie, antybiotyki; w przewlekym leczenie resorpcyjne, terapia bodcowa nieswoista (nagrzewanie, diatermia, balneoterapia, nasiadwki, distreptaza, neoflamina itp.). W okresach zaostrzenia si stanw zapalnych leczenie jak w stanie ostrym.

563

Rp. Anth. Millefolii Gemm. Pini aa 50,0 Fl. Lavandulae Fl. Pseudacaciae aa 20,0 Inflor. Tiliae aa 20,0 M.f. species D.S. Napar z 34 yek zi uy do jednej nasiadwki.

Dziaa przeciwzapalnie i przeciwbakteryjnie.


Zapalenie przymacicz Parametritis

Moe dotyczy przedniego, tylnego lub bocznych przymacicz. Etiologia podobna jak przy zapaleniu przydatkw, rni si tylko tym, e przebiega pozaotrzewnowo. Typowe objawy zapalenia przymacicza, zwaszcza tylnego, to ble w okolicy krzyowej, zgrubienie i bolesno wizade, ble przy stosunkach pciowych, przy oddawaniu stolca, moczu. Leczenie: jak przy zapaleniu przydatkw.
BOLESNE MIESICZKOWANIE DYSMENORRHOEA

S to ble w podbrzuszu i okolicy krzyowej, czasem poczone z blami gowy i nudnociami, wystpujce na pocztku miesiczki. Bolesne miesiczkowanie jest wywoane stanami zapalnymi, niedorozwojem narzdu rodnego, tyozgiciem macicy, endometrioz. Wystpuje take po operacjach ginekologicznych, pod wpywem czynnikw psychicznych. Moe by pierwotne lub wtrne. Leczenie: podawanie rodkw rozkurczowych, przeciwblowych, uspokajajcych, gimnastyka, fizyko- i balneoterapia, hydroterapia. Leki hormonalne podaje si w niedorozwoju macicy, endometriozie.
Rp. Fl. Malvae arbor. 40,0 Fol. Rutae 10,0 M.f. species D.S. Napar z yki zi na szklank wrztku, pi rano i na noc po szklance przy zatrzymaniu miesiczkowania.

Zioa powoduj wybirczo przekrwienie w obrbie miednicy, maej, znosz skurcz naczyniowy, uatwiaj wystpienie krwawienia miesiczkowego.

564

Rp. Fl. Malvae arbor. 4,0 Fl. Calendulae 3,0 Fol. Rutae 2,0 M.f. species D.S. Napar z yki zi na szklank wody. Pi 3 razy dziennie przed spodziewan miesiczk.

Zioa dziaaj podobnie jak poprzednie, z tym e pobudzaj rwnie ukad hormonalny.
Rp. Cort. Frangulae Fr. Foeniculi cont. Herb. Millefolii aa 20,0 Fol. Melissae 15,0 Fol. Rosmarini 25,0 M.f. species D.S. Napar z yki zi na szklank wrztku, pi 3 razy dziennie.

Zioa pobudzaj perystaltyk przewodu pokarmowego, dziaaj lekko uspokajajco i spazmolitycznie, uatwiaj rozkurcz letniczek bony luzowej macicy.
Rp. Fol. Melissae Fol. Menthae pip. Anth. Chamomillae Fl. Calendulae Rad. Valerianae aa 10,0 Cort. Frangulae 30,0 Fl. Lamii albi Fol. Rutae aa 10,0 M.f. species D.S. Napar z yki zi na szklank wrztku, pi 3 razy dziennie po szklance.

Mieszanka dziaa spazmolitycznie i uspokajajco, pobudza perystaltyk jelita grubego, stymuluje ukad hormonalny oraz powoduje przekrwienie narzdw w obrbie miednicy maej.
Rp. Fol. Rutae Anth. Chamomillae aa 20,0 Fol. Rosmarini Fol. Melissae aa 30,0 M.f. species D.S. Napar z yki zi na szklank wody, pi 3 razy dziennie po szklance.

Mieszanka ma. waciwoci lekko uspokajajce i przeciw-skurczowe, powoduje przekrwienie narzdw miednicy maej.

565

Rp. FI. Malvae arbor. Fl. Calendulae Fol. Rutae aa 20,0 Herb. Absinthii 10,0 M.f. species D.S. 3 razy dziennie napar z yki zi na szklank wody.

Powoduje przekrwienie narzdw miednicy maej ze stymulacj ukadu hormonalnego.


Rp. Fl. Malvae arbor. pulv. Fol. Rutae pulv. Secalis cornuti pulv. Alo pulv. aa 1,5 Massa pili. q.s. ut f. pil. No XXX D.S. Na krtko przed miesiczk przyj pierwszego dnia 3 piguki, drugiego 6, trzeciego 9 piguek. Tyle przez nastpne dni a do miesiczki.

Dziaa jako silne emmenagogum.


Rp. Fl. Tanaceti Fol. Rutae Rhiz. Calami Rad. Levistici aa 40,0 Rad. Valerianae Herb. Anserinae Fol. Melissae aa 20,0 M.f. species D.S. Na szklank wrztku yk zi; 23 szklanki naparu dziennie na kilka dni przed miesiczk.

Mieszanka dziaa uspokajajco i spazmolitycznie, agodzi ble i zapobiega zbyt silnym kurczom miniwki macicy przy bolesnym miesiczkowaniu.
Rp. Cort. Frangulae 40,0 Fl. Tanaceti 20,0 Fl. Malvae arbor. 25,0 Rad. Petroselini Fol. Rutae aa 30,0 M.f. species D.S. Na szklank wrztku yk zi, pi 2 szklanki naparu dziennie.

Mieszanka wywouje przekrwienie narzdw miednicy maej i zwiksza perystaltyk jelita grubego, zwiksza te diurez i pobudza krwawienia miesiczkowe.

566

Rp. Fr. Juniperi aa 40,0 Fol. Rutae Herb. Leonuri Herb. Millefolii Fl. Tanaceti Herb. Hyperici aa 20,0 M.f. species D.S. yk zi na szklank wrztku, pi 2 3 razy dziennie po szklance naparu.

Mieszanka tonizuje narzd rodny, wskutek dziaania pobudzajcego na ukad moczowy, na wydzielanie ci i perystaltyk jelit oraz zwikszenie przekrwienia narzdw miednicy maej.
Rp. Rhiz. Calami Rad. Glycyrrhizae Herb. Alchemillae aa 20,0 Herb. Tanaceti Fol. Rutae aa 10,0 M.f. species D.S. yka zi na szklank wrztku, pi po szklance 3 razy dziennie.

Mieszanka powysza tonizujc przewd pokarmowy i wywoujc przekrwienie narzdw miednicy maej nadaje si szczeglnie do leczenia zaburze miesiczkowych u dziewczt astenicznych. Leczenie to naley czy z gorcymi kpielami ng z dodatkiem naparu z Sem. Sinapis albae oraz w rnych zestawieniach z Herb. Absinthii, Herb. Artemisiae, Herb. Hyperici, Fol. Rutae, Herb. Equiseti, Fl. Tanaceti, Fl. Lamii albi, Fl. Calendulae, Fl. Malvae silv., Anth. Chamomillae, Fol. Urticae. Przy przemianie materii prowadzce do otyoci ograniczy spoywanie cukru i tuszczw.
Rp. Rhiz. Agropyri 75,0 Herb. Polygoni avic. 50,0 Pericarp. Phaseoli 100,0 Fol. Vitis idaeae 50,0 Fol. Fragariae 25,0 Rad. Valerianae 25,0 Herb. Equiseti 25,0 Cort. Frangulae 50,0 Herb. Galegae 50,0 M.f. species D.S. yka zi na szklank wrztku, pi napar 3 razy dziennie po posikach.

Mieszanka tonizuje prac przewodu pokarmowego, trzustki, dziaa sedatywnie, zapobiega odkadaniu si tuszczu i przyspiesza przemian materii.

567

Rp. Anth. Chamomillae Fol. Menthae pip. Rad, Valerianae aa 20,0 M.f. species D.S. yk zi zala szklank wrztku, postawi pod przykryciem na parze na 30 min. Pi napar 3 razy dziennie po szklance.

Mieszanka o typowym dziaaniu uspokajajcym, przeciw-skurczowym i przeciwzapalnym.


Rp. Herb. Millefolii Herb. Hyperici aa 20,0 Fol. Menthae pip. 15,0 Rad. Valerianae 20,0 Fl. Callunae 25,0 M.f. species D.S. Napar z yki zi na szklank wody, pi 3 razy dziennie po szklance.

Dziaa jak poprzednia, zwiksza rwnie diurez.


Rp. Fol. Melissae Fol. Menthae pip. Anth. Chamomillae aa 30,0 Fl. Lamii albi Fl. Malvae arbor. Fol. Rutae aa 10,0 Rad. Valerianae 20,0 M.f. species D.S. yk zi na szklank wrztku, 23 szklanki naparu dziennie na kilka dni przed krwawieniem miesicznym.

Mieszanka dziaa gwnie uspokajajco, przeciwzapalnie, w, pewnym stopniu powodujc przekrwienie narzdw miednicy maej i dziaajc przeciwblowe.
Rp. Tinct. Belladonnae 5,0 Tinct. Valerianae 20,0 Tinct. Crataegi 10,0 M.f. mixtura D.S. 4 razy dziennie po 2030 kropli.

Krople dziaaj przeciwskurczowo, przeciwblowe i uspokajajco.

568

NADMIERNE KRWAWIENIA MIESICZKOWE MENORRHAGIA

Wystpuj w postaci obfitych i (lub) przeduajcych si krwawie miesicznych oraz cykli krtszych ni 24 dni. Obfite i przewleke krwawienia miesiczne, wystpujce w okresie pokwitania, s najczciej spowodowane zaburzeniami w czynnoci ukadu podwzgrzowoprzysadkowego, kierujcego czynnoci hormonaln jajnikw. Wyraa si to gwnie przeduonym dziaaniem estrogenw i cyklami bezowulacyjnymi. Zaburzenia te mog wystpi pod wpywem dodatkowych czynnikw, np. psychogennych, ogniska zakaenia, warunkw rodowiskowych. W wyniku przeduonych czstych krwawie mog wystpi objawy wtrnej niedokrwistoci. Rozpoznanie moe by postawione w poradni specjalistycznej. Leczenie: pocztkowo przy duych krwawieniach szpitalne, nastpnie ambulatoryjne. Podaje si gestageny ewentualnie cyklicznie z estrogenami, w celu wywoania regularnego cyklu dwufazowego. Kontrola cykli miesicznych powinna by prowadzona za pomoc mierzenia podstawowej temperatury ciaa.
Rp. Degrosani lag. I D.S. Odwar z 11/2 yki zi na 2 szklanki wody, pi po szklance 2 razy dziennie.

Dziaa pobudzajco na przemian materii oraz reguluje wyprnienia.


Rp. Bellergoti lag. I D.S. 3 razy dziennie 12 dra. Rp. Cort. Frangulae Fol. Rubi fruticosi Fol. Betulae Fl. Callanae Fol. Menthae pip. Herb. Millefolii Rad. Valerianae aa 15,0 M.f. species D.S. Odwar z 11/2 yki zi na 2 szklanki wody, pi 2/3 szklanki 2 razy dziennie.

Dziaa przeciwskurczowo, uspokajajco i reguluje przemian materii.


Rp. Cort. Frangulae Fol. Melissae Rad. Valerianae

aa 10,0

569

Herb. Anserinae aa 15,0 M.f. species D.S. Odwar z 2 yek zi na 3 szklanki wody, pi 2/3 szklanki 34 razy dziennie przed i w czasie miesiczkowania.

Dziaa spazmolitycznie i uspokajajco.


Rp. Extr. Polygoni hydropip. fluid. 30,0 D.S. 34 razy dziennie po 3040 kropli.

Dziaa przeciwkrwotocznie.
Rp. Extr. Polygoni hydropip. fluid, Extr. Viburni opuli fluid. aa 15,0 M.f. mixtura D.S. 34 razy dziennie po 3040 kropli.

Dziaa przeciwkrwotocznie i przeciwskurczowo.


Rp. Extr. Hydrastidis fluid. D.S. 3 razy dziennie 1520 kropli. 20,0

Dziaa przeciwkrwotocznie i przeciwskurczowo.


Rp. Extr. Polygoni hydropip. fluid. Extr. Viburni opuli fluid. aa 10,0 Extr. Hydrostidis fluid. 5,0 Tinct. Tormentillae 15,0 M.f. mixtura D.S. 34 razy dziennie 2030 kropli.

Dziaa przeciwskurczowo i przeciwkrwotocznie.


Rp. Inf. Herb. Bursae pastoris 10,0/200,0 D.S. 35 razy dziennie yeczk.

Dziaa przeciwkrwotocznie.
OKRES PRZEKWITANIA CLIMACTERIUM

W yciu kobiety ustanie czynnoci jajnikw wiadczy o zakoczeniu zdolnoci rozrodczych i, jakkolwiek jest to proces w zasadzie fizjologiczny, powoduje u wielu kobiet znaczne dolegliwoci natury psychicznej i fizycznej. Dolegliwoci tego okresu nie mog by okrelane jako choroba, niemniej jednak

570

skaniaj czsto kobiety do szukania pomocy u lekarzy. Poniewa stosowanie preparatw hormonalnych w tym okresie nie zawsze jest podane, podawanie lekw zioowych ma szczeglnie due znaczenie. Dobr leczenia zioowego powinien opiera si na uwanym rozpatrzeniu subiektywnego odczucia niedomaga. Przede wszystkim wymaga zagodzenia wzmoona pobudliwo psychowegetatywna, ktra prowadzi do przykro odczuwanych napadw uderze krwi do gowy, napadowego pocenia si lub napadowego osabienia. Jako rodki uspokajajce mona zastosowa:
Rp. Lapulini Rad. Valerianae pulv. Fol. Melissae pulv. M.f. pulvis D.t.d. No XXX S. 3 razy dziennie proszek. 0,3 aa 0,5

Rp. Luminali 0,7 Tinct. Valerianae Tinct. Crataegi Tinct. Menthae pip. aa 15,0 M.f. mixtura D.S. 1020 kropli w kieliszku wody 46 razy dziennie. Rp. Fol. Melissae 100,0 Herb. Asperulae Strobili Lupuli aa 50,0 Herb. Hyperici 40,0 M.f. species D.S. Napar z yki zi na szklank wody 3 razy dziennie po szklanki.

Napadowe pocenie si mona w pewnym stopniu osabi podajc preparaty pokrzyku.


Rp. Tinct. Belladonnae 15,0 D.S. 5 kropli w kieliszku wody 6 razy dziennie.

Lepsze wyniki otrzymuje si podajc wycigi wodne z porostu islandzkiego (Lichen islandicus).
Rp. Lichenis island. 10,0 Fol. Salviae 15,0 M.f. species D.S. Odwar z 11/2: yki zi na szklank wody, pi po 12 yki co 23 h.

571

W okresie przekwitania czsto wystpuj zastoje ylne, ktre przy istniejcych ylakach podudzi lub odbytu nasilaj dolegliwoci. Leczenie preparatami zioowymi moe znacznie poprawi odpyw ylny.
Rp. Fl. Hippocastani 100,0 Anth. Arnicae 20,0 Fl. Sorbi 100,0 M.f. species D.S. Napar z yki zi na szklank wody. Pi 2 razy dziennie po 1/22/3 szklanki. Rp. Venacorni lag. I D.S. 3 razy dziennie po draetce. Rp. Aesculani supp. lag. I D.S. 12 czopki dziennie.

W okresie przekwitania wystpuj nieraz przeduajce si krwawienia z drg rodnych, plamienia itp.
Rp. Intr. Hippocastani Extr. Poy goni hydropip. fluid, aa 20,0 M.f. mixtura D.S. 3 razy dziennie po 2030 kropli w kieliszku wody. Rp. Herb. Bursae pastoris 40,0 Herb. Polygoni hydropip. 30,0 M.f. species D.S. Napar z 4 yek zi na 2 szklanki wody, pi szklanki co 23 h.

W okresie przekwitania, szczeglnie u osb otyych lub skonnych do otyoci, czsto wystpuj ble w okolicy serca. Stanowi one odbicie zaburze naczynioruchowych. Leczenie zioami moe w tych przypadkach wiele pomc.
Rp. Tinct. Crataegi Intr. Valerianae aa 40,0 M.f. mixtura D.S. 60 kropli w kieliszku wody 45 razy dziennie. Rp. Fl. Crataegi Rad. Valerianae Fol. Melissae 100,0 30,0 40,0

572

M.f. species D.S. Napar z yki zi na szklank wody, pi 4 razy dziennie po V: szklanki. Rp. Luminali 0,5 Tinct. Valerianae Tinct. Crataegi Tinct. Convallariae aa 20,0 M.f. mixtura D.S. 6 razy dziennie po 1015 kropli w kieliszku wody. Rp. Fol. Melissae 100,0 Herb. Hyperic 60,0 Fol. Menthae pip. 30,0 M.f. species D.S. Napar z yki zi na szklank wody, pi 3 razy dziennie po szklance.

Zaburzenia naczynioruchowe w okresie przekwitania mog powodowa zaburzenia w postaci czstszego oddawania moczu i uczucia pieczenia. Badanie moczu nie wykazuje wtedy odchyle od normy. Leczenie zioami zazwyczaj szybko usuwa t dolegliwo.
Rp. Fitolizyni lag. I D.S. yeczk pasty rozpuszczonej w szklance przegotowanej wody 2 razy dziennie po jedzeniu. Rp. Fr. Petroselini 20,0 Fr. Juniperi 5,0 Rad. Levistici 30,0 Fl. Cyani 70,0 M.f. species D.S. Napar z yki zi na szklank wody, pi 3 razy dziennie po szklance.

Pod koniec okresu przekwitania wystpuje skonno do zwikszenia masy. Warto ju do wczenie zwrci na to uwag, zalecajc diet o mniejszej wartoci energetycznej oraz zioowe rodki poprawiajce przemian materii.
Rp. Rad. Taraxaci Fol. Uvae ursi Herb. Hyperici Fr. Rhamni catharticae Cort. Frangulae 100,0 30,0 50,0 aa 20,0

573

M.f. species D.S. Napar z yki zi na szklank wody pi rano i wieczorem. Przy czstych stolcach dawk zmniejszy. Rp. Cort. Frangulae Rad. Glycyrrhizae Fr. Foeniculi M.f. species D.S. Napar z yki zi na szklank wypi przed snem. 50,0 30,0 20,0 wody

NIEPODNO KOBIECA STERILITAS

W zasadzie rozpoznaje si niepodno maesk, ktra moe by spowodowana niepodnoci kobiec lub msk, albo obojga maonkw. Niepodno cakowita istnieje przy wadach rozwojowych narzdw rodnych i po operacjach ginekologicznych. Niepodno wzgldna powstaje na tle procesw chorobowych, gwnie zapalenia narzdw pciowych, ktre maj charakter przejciowy, chocia skutki tych procesw mog by trwae, np. zanikniecie jajowodw, ktre jest trudne do wyleczenia. Rutynowe badania w przebiegu leczenia niepodnoci s nastpujce: wywiad oglny, ginekologiczny i genetyczny, bada-nie ginekologiczne, badanie nasienia ma, mierzenie podstawowej temperatury ciaa przez kilka cykli, inne badania, a wic hormonalne, biopsja rysowa bony luzowej macicy, badanie dronoci jajowodw za pomoc kontrastowego zdjcia rentgenowskiego lub przedmuchiwanie jajowodw. Podstawow przyczyn niepodnoci kobiecej stanowi rne typy niedronoci jajowodw. Leczenie niedronoci polega na leczeniu stanw zapalnych i skutkw tych stanw. Leczenie udraniajce polega na stosowaniu diatermii, balneoterapii, nasiadwek, gimnastyki. W wybranych przypadkach leczenie chirurgiczne, majce na celu operacje plastyczne macicy lub jajowodw.
POONICTWO OBSTETRICIA

W ciy normalnej, poza zaleceniami dietetycznymi i ewentualnym podawaniem witamin, leczenie jest niepotrzebne. W pierwszych trzech miesicach ciy prawie poowa pacjentek skary si na nudnoci i wymioty, zwaszcza w godzinach

574

rannych, na czczo. Zaleca si czstsze jedzenie mniejszych iloci pokarmw. Naley wyeliminowa pokarmy tuste, pikantne, ciko strawne. Zaleca si diet urozmaicon, a wic jarzyny, biay ser lub twaroek, owoce i wglowodany. Zabrania si palenia tytoniu i picia alkoholu. W pierwszym trymestrze ciy unika si podawania lekw, poza wyjtkowymi przypadkami ze cisych wskaza, gdy wiele z nich dziaa toksycznie i teratogennie. W drugiej poowie ciy, a zwaszcza w III trymestrze, zaleca si ograniczenie soli i pynw. Naley podawa preparaty wielowitaminowe, elazo, wap. Przy zaparciu najlepiej regulacja dietetyczna, a w pniejszych miesicach ciy:
Rp. Neonormacol lag. I D.S. Wieczorem lub rano na czczo 13 yeczki granulatu popi ciepa wod.

Choroby ukadowe w czasie ciy powinny by leczone tak, jak podano w odpowiednich rozdziaach niniejszej ksiki. Zatrucie ciowe, czyli gestoza, wystpujce pierwotnie lub wtrnie, jest zespoem objaww zwizanych z ci, najczciej powstaych na tle chorb ukadowych matki, a zwaszcza ukadu moczowego i nadcinienia. W zatruciu pierwotnym i wtrnym obowizuje leczenie wystpujcych objaww, oprcz leczenia podstawowego. Przy nadcinieniu zaleca si nastpujce preparaty rolinne:
Rp. Rutisoli lag. I D.S. 3 razy dziennie po 2040 kropli. Rp. Serpadex lag. I D.S. 3 razy dziennie po 12 tabl. Rp. Intr. Visci 30,0 D.S. 3 razy dziennie po 2040 kropli.

Przy biakomoczu (jako leczenie uzupeniajce):


Rp. Succ. Bardanae Succ. Taraxaci aa 10,0 Succ. Betulae 20,0 M.f. mixtura D.S. 3 razy dziennie po 3050 kropli. Rp. Terpinex lag. I D.S. 35 razy dziennie po 35 kropli.

575

Przy zmianach zapalnych w moczu:


Rp. Urosani lag. I D.S. Odwar z yki zi na szklank wody, pi 13 szklanki dziennie. Rp. Urograni lag. I D.S. 3 razy dziennie po p yeczki granulatu popi ciep osodzon wod. PORONIENIE ABORTUS

Wydalenie zapodnionego jaja podowego do 28 tygodnia ciy okrela si jako poronienie. W tym czasie pd, ze wzgldu na sw niedojrzao jest niezdolny do ycia poza onem matki. Zarwno ze wzgldw diagnostycznych, jak i terapeutycznych, naley uwzgldni podzia na poronienia wczesne do 16 tygodnia ciy i poronienia pne do 28 tygodnia ciy. Poronienia samoistne mog by uwarunkowane przez organizm matki, a wic mog wystpowa na tle niedorozwoju macicy, wad rozwojowych narzdu rodnego, guzw macicy i stanw zapalnych, mog powstawa take na tle niewydolnoci szyjki macicy, zaburze hormonalnych, chorb ustrojowych matki, urazu fizycznego i psychicznego. Przyczyn poronienia mog by rwnie zaburzenia w rozwoju jaja podowego. Nale do nich anomalie chromosomalne i defekty w rozwoju oraz zaburzenia okresu zagniedenia si jaja podowego. Pewn rol graj tu nieprawidowoci dotyczce nasienia mskiego. Do charakterystycznych objaww poronienia nale skurcze macicy, krwawienia, a w pnym poronieniu odpynicie wd podowych. Klinicznie rozrnia si poronienie zagraajce, poronienie w toku, poronienie niezupene i poronienie zupene, a take ci zamar i poronienie septyczne, jeeli towarzysz im objawy zakaenia. W poronieniu zagraajcym i w poronieniu w toku mog wystpowa skurcze macicy (ble w podbrzuszu) i krwawienie, mog take odchodzi strzpy tkanki doczesnej lub fragmenty jaja podowego. W poronieniach pnych czsto jako pierwszy objaw wystpuje odpywanie wd podowych. W. leczeniu poronienia zagraajcego stosuje si przede wszystkim leenie, rodki przeciwskurczowe i uspokajajce lub stosownie do przyczyny leczenie, hormonalne. Przy poronieniu zagraajcym mona hamowa czynno skurczow po-

576

dajc Partusisten lub inne tokolityki i rodki rozkurczowe. W przypadku poronienia w toku podaje si. rodki kurczce (oksytocyna we wlewie kroplowym 510 j.m. na 500 ml glukozy). W poronieniu niezupenym stosuje si przede wszystkim wyyeczkowanie jamy macicy, w celu usunicia resztek jaja podowego. Jako rodki obkurczajce macic mona stosowa nastpujce leki:
Rp. Extr. Secalis cornuti fluid. 10,0 D.S. 34 razy dziennie po 1525 kropli. Rp. Gynecorni lag. I D.S. 3 razy dziennie po 1 kapsuce.

Prof. dr hab. med. Jan Kowalewski CHOROBY WIEKU STARCZEGO


Starzenie jest zjawiskiem oglnobiologicznym, bdcym nastpstwem postpujcego w cigu ycia upoledzenia mechanizmw homeostatycznych komrek i nastpowych zaburze przemiany materii i czynnoci komrek oraz utraty przez nie zdolnoci odnowy przez podziay mitotyczne. Z klinicznego punktu widzenia starzenie ustroju ludzkiego polega na rozwoju zmian inwolucyjno-zwyrodnieniowych narzdw i tkanek prowadzcych do stopniowej utraty jego sprawnoci, si i ywotnoci, do zniedonienia starczego i wreszcie kadcych kres yciu. Wzrost redniego przeycia ludzi, ktry obserwuje si w obecnym stuleciu zwaszcza w krajach rozwinitych gospodarczo, nie zaley jednak od przesunicia w przd wskazwek zegara biologicznego czowieka, tzn. od zahamowania lub zwolnienia procesu starzenia. Zaley on przede wszystkim od wyeliminowania wielu szkodliwoci i czynnikw patogennych, ktre uprzednio wywoyway choroby koczce si niepomylnie przed osigniciem staroci oraz od skuteczniejszego ich leczenia. Wielu czynnikw patogennych nie udao si dotychczas wyeliminowa, wiele innych stworzya nowoczesna cywilizacja i wszystkie one stanowi przyczyny uniemoliwiajce dugowieczno. Dlatego cigle jeszcze mier z powodu uwidu starczego naley do rzadkich przyczyn zgonw. Do chorb, ktre odgrywaj du rol we wspczesnym wiecie i ograniczaj czas przeycia ludzi, nale miadyca i nowotwory. Gdyby udao si uwolni od nich ludzi, rednia dugo ycia zwikszyaby si o okoo 10 lat. Sam proces starzenia stwarza jednak warunki do rozwoju rnych innych procesw patologicznych, a jego zwolnienie lub opnienie niewtpliwie opnioby pojawienie si niektrych chorb, jak zawa serca i wiele nowotworw. Tak wic przeduenie ycia musi by realizowane przez dziaania majce na celu zwolnienie procesu starzenia oraz zapobieganie tym procesom patologicznym, ktre stanowi bezporednie przyczyny zgonu przed osigniciem staroci.

578

Staro w europejskim krgu cywilizacyjnym liczy si przecitnie od 70 roku ycia, a wedug niektrych autorw od 75 roku ycia. Okres 40 70 lat jest okresem starzenia si, cho w kategoriach biomorfozy zaczyna si on znacznie wczeniej. Wiadomo powszechnie, e starzenie postpuje u rnych ludzi z rn szybkoci. Spotka si mona zarwno z przyspieszonym starzeniem przedwczesnym, jak i przesuniciem okresu wyksztacenia zmian starczych znacznie powyej 70 roku ycia. Inaczej mwic, wiek kalendarzowy czowieka nie zawsze pokrywa si z wiekiem biologicznym. Rnice szybkoci i przebiegu starzenia zale od wielu czynnikw: genetycznych, rodowiskowych (klimat, sposb odywiania, rodzaj i warunki pracy, tryb ycia) oraz od sumy zmian nabytych w cigu ycia w nastpstwie chorb, ktre byy udziaem poszczeglnych osb. Obserwacje geriatrw dowodz, e przedwczesne starzenie jest zjawiskiem powszechnym i mao ludzi doywa tego wieku, ktry jest w zupenoci moliwy do osignicia. Dzieje si tak dlatego, e starzenie czysto fizjologiczne, wyznaczone granicami moliwoci biologicznych gatunku ludzkiego, przebiega z udziaem powszechnych w poszczeglnych regionach wspczesnego wiata czynnikw patogennych takich, jak niedobory pokarmowe, szkodliwoci rodowiska biologicznego i chorb takich, jak miadyca, cukrzyca, otyo oraz nowotwory. W warunkach naszej cywilizacji najwikszy wpyw na przyspieszenie starzenia wywiera miadyca ttnic. Zoono i rnorodno patologii czowieka starego wymaga kompleksowego i zrnicowanego postpowania leczniczego, ktre musi uwzgldnia waciwe odywianie, zachowanie moliwie duej aktywnoci fizycznej, kinezyterapi, w razie potrzeby fizykoterapi i balneoterapi oraz farmakoterapi. Stosowanie lekw u ludzi w podeszym wieku wymaga rozwagi, poniewa wzajemne oddziaywanie leku i ustroju leczonego w wieku starczym jest inne ni w przypadku ludzi modych. Czsto wystpujce zmniejszenie masy ciaa oraz objtoci krwi krcej wymaga zmniejszenia dawek leku. Z kolei zmiany starcze przewodu pokarmowego mog w rnym stopniu upoledza wchanianie lekw w jelitach, co utrudnia dobranie waciwych dawek do stosowania per os. Dziaanie lekw mog modyfikowa takie czynniki, jak zmniejszenie sieci naczy wosowatych w narzdach i tkankach z jednej, a zwikszenie przepuszczalnoci tych naczy z drugiej strony, niedobr biaek surowicy wicych leki, osabienie przemiany lekw w nastpstwie starczych zmian wtroby oraz zmniejszenie wydalania lekw przez nerki.

579

Z tych wzgldw u ludzi w podeszym wieku leki silnie dziaajce powinny by stosowane wycznie z istotnych wskaza, a w stosunku do takich, jak alkaloidy makowca i ich pochodne, sulfonamidy, strofantyna i preparaty naparstnicy oraz leki zmniejszajce krzepliwo krwi, powinna obowizywa ostrono. Szczeglnie uzasadnione u ludzi starych wydaje si by zioolecznictwo. Leki rolinne, z wyjtkiem silnie dziaajcych, s bezpieczne w stosowaniu i agodne w dziaaniu. Nadto ludzie starzy czsto wykazuj niech do rodkw chemicznych, chtnie natomiast przyjmuj leki rolinne, uwaajc je za naturalne i darzc je wikszym zaufaniem. Postpowanie lekarskie w odniesieniu do ludzi starzejcych si jest postpowaniem zapobiegawczym i ma na celu opnienie i zwolnienie rozwoju zmian starczych. Jakkolwiek proces starzenia jest nieunikniony i zmiany, ktre powstaj s nieodwracalne, to jego dynamika jest rna i przynajmniej czciowo zalena od czynnikw innych ni samo starzenie. Nale do nich: palenie papierosw, nieprawidowe odywianie, maa aktywno fizyczna, szkodliwoci zwizane z wykonywaniem zawodu oraz niektre choroby, z ktrych najwaniejsza jest miadyca. Wykluczenie tych szkodliwoci i zapobieganie miadycy s najwaniejszymi punktami profilaktyki geriatrycznej. Opieka lekarska nad ludmi ze zmianami starczymi obejmowa musi zapobieganie i leczenie skutkw starczego zwyrodnienia narzdw i tkanek, takich jak ble kostno-stawowe, duszno, obrzki, wychudzenie, zmniejszenie sprawnoci fizycznej i psychicznej oraz wszelkich chorb, zwaszcza zwizanych ze starszym wiekiem, np. miadycy ttnic, przerostu gruczou krokowego u mczyzn, niektrych nowotworw. Postpowanie majce na celu popraw upoledzonych czynnoci ustroju i jego sprawnoci oraz opnienie procesu starzenia nosi nazw rewitalizacji. Jest to postpowanie kompleksowe, na ktre skada si waciwe ywienie, kinezyterapia i terapia zajciowa, psychoterapia i balneoterapia oraz farmakoterapia. Wskazane s preparaty wielowitaminowe w poczeniu z pierwiastkami ladowymi i solami mineralnymi, np. Vitaral, Falvit. Uzasadnione moe by stosowanie hormonw pciowych, rnych wycigw tkankowych i komrkowych, Geriokainy. Pewna rola przypada rwnie lekom rolinnym. Duym zainteresowaniem cieszy si e-sze, tj. korze ginsengi (Panax Ginseng), ktry jest tradycyjnym rodkiem odmadzajcym, stosowanym w medycynie chiskiej i tybetaskiej. Zawiera on glikozydy saponinowe, olejki eteryczne i zwizki estrogenne. Mechanizm dziaania tych substancji nie jest znany. Wpywaj one gwnie tonizujco, zwikszaj zdolno do wysikw fizycznych, pobudzaj orodkowy ukad nerwowy i poprawiaj funkcje psychiczne oraz wzmagaj nie-

580

specyficzn odporno ustroju na szkodliwe czynniki biologiczne, chemiczne i fizyczne. W leczeniu rewitalizujcym korze e-szenia stosuje si w postaci nalewki:
Rp. Tinct. Ginseng D.S. 3 razy dziennie po 2030 kropli przez 68 tygodni, powtarzajc kuracj co 34 miesice.

Na zagranicznym rynku farmaceutycznym pojawia si wiele preparatw e-szenia w postaci kapsuek, zawierajcych sproszkowany korze, lub wycigw, rwnie w poczeniu z innymi substancjami, np. z witamin E, wycigami z gogu i jemioy. Innym egzotycznym lekiem rolinnym, pochodzcym z Polinezji jest korze kava-kava, tj. pieprzu metystynowego (Piper methysticum). Zawiera on zwizki laktonowe zwane kawainami o dziaaniu rozszerzajcym drobne ttniczki i naczynia wosowate, uspokajajcym, przeciwdrgawkowym i lekko znieczulajcym. Zmniejszaj one rwnie napicie miniowe oraz zuycie tlenu. Maj korzystny wpyw na starcze zaburzenia psychomotoryczne. Wycig kava-kava wchodzi w skad m.in. preparatu Kavaform (Dr Schwab) zawierajcego ponadto orotan magnezu i wycigi z winogron czerwonych, a take preparatu Kava-Sporal (Mller) w poczeniu z wycigami z kozika lekarskiego i z lici melisy oraz z witaminy B1, B6 i B12. Wymienione leki rolinne stosowane s nie tylko u ludzi starych, lecz take jako tonicum w stanach wyczerpania fizycznego i umysowego oraz u rekonwalescentw po przebyciu ostrych chorb. Do innych lekw tonizujcych zalecanych rwnie ludziom starym zaliczy naley preparaty zarodkw orzeszka koa (Embryo Colae) w nastpujcych postaciach:
Rp. Extr. Colae fl. D.S. 3 razy dziennie po 15 kropli. Rp. Tinct. Colae D.S. 3 razy dziennie po 2030 kropli.

oraz w poczeniu z wycigiem z nasion kulczyby (Sem. Strychni):


Rp. Extr. Colae sicc. 1,5 Extr. Strychni 0,6 M.f. massae pil. q.s. ut fiat pil. No XXX D.S. 3 razy dziennie po 1 piguce.

581

Postulowana przez wielu autorw rola mechanizmw immunologicznych w starzeniu, a mianowicie upoledzenie nadzoru immunologicznego, spaczenie odpowiedzi immunologicznej, zwaszcza typu komrkowego lub upoledzenie czynnoci ukadu siateczkowordbonkowego uzasadnia poszukiwanie rodkw usprawniajcych i pobudzajcych czynno ukadu immunologicznego. Due zainteresowanie budz ostatnio, jako moliwe immunostymulatory, hormony grasicy oraz lewamisol pochodne tiazolu, ktre maj waciwo pobudzania upoledzonej odpowiedzi komrkowej u ludzi starych. Pewne waciwoci immunopobudzajce maj, jak si wydaje, substancje zawarte w liciach aloesu (Aloe ferox), nazywane stymulatorami biogennymi. Wodny wycig z lici aloesu zwany Biostymin jest zalecany w geriatrii w postaci wstrzykni dominiowych. Warto pobudzenia immunologicznego w rewitalizacji ludzi starych nie zostaa ostatecznie potwierdzona i wymaga sprawdzenia.
ZMIANY STARCZE UKADU KRENIA

Zmiany starcze ukadu krenia powstaj w naczyniach ttniczych, ylnych, wosowatych oraz w sercu. W ttnicach dotycz gwnie bony rodkowej i polegaj na zanikaniu wkien miniowych i sprystych z jednoczesnym rozrostem tkanki cznej oraz odkadaniem zogw soli wapniowych, cholesterolu i kwasu chondroitynosiarkowego. ciany ttnic grubiej, trac swoj sprysto i staj si sztywne. Proces ten nosi nazw fizjosklerozy i ani nie powoduje wyraniejsze-go zmniejszenia wiata ttnic, ani znaczniejszego osabienia przepywu krwi. Starzenie naczy wosowatych polega na zgrubieniu ich bony podstawowej, zwyrodnieniu rdbonka i bujaniu tkanki cznej z odcinkowym zarastaniem wiata naczy. Sie naczy wosowatych czciowo zanika. Zmiany starcze y s analogiczne do zmian ttnic i charakteryzuj si zanikiem wkien miniowych i sprystych tkanki cznej. Rna budowa y, zwaszcza znacznie mniejsza ilo elementw sprystych i kurczliwych w ich cianach, w porwnaniu do cian ttnic sprawia, e ulegaj one poszerzeniu, a ich wiato si powiksza o 7 25% pierwotnej wielkoci. Przepyw ylny ulega zwolnieniu. Omwione zmiany, zwaszcza w naczyniach wosowatych, powoduj zmniejszenie ukrwienia narzdw, ktre jest czciowo rwnowaone starczym ubytkiem masy tych narzdw. Wikszy stopie niedokrwienia narzdw obserwowany u wielu starcw stanowi nastpstwo dziaania w cigu ycia

582

rnych czynnikw szkodliwych, jak urazy i mikrourazy, czynniki toksyczne, odczyny zapalne, nieprawidowe odywianie, nadcinienie ttnicze, a zwaszcza miadyca ttnic, ktra najczciej i w najwikszym stopniu upoledza ukrwienie tkanek i narzdw. Rozwija si ona w bonie wewntrznej ttnic, prowadzi do zwenia ich wiata i do zmniejszenia przepywu krwi. Niewielki tylko odsetek ludzi starych w krgu cywilizacji europejskiej jest wolny od miadycy. Wedug Devisa zmiany miadycowe ttnic ma 70% mczyzn powyej 50 roku ycia i 70% kobiet powyej 60 roku ycia. Powyej 70 roku ycia miadyc stwierdza si praktycznie u wszystkich ludzi. Miadyca pogarsza rwnie stan serca ludzi starych i jego sprawno. Starcze zmiany naczy wiecowych o charakterze fizjosklerozy i starcza inwolucja sieci naczy wosowatych upoledzaj ukrwienie serca i przyczyniaj si do zwyrodnienia i zaniku tkanki miniowej, za ktrymi postpuje rozplem tkanki cznej. Zmiany te daj obraz starczego zwknienia serca myocardiofibrosis i powoduj jego osabienie. Sia skurczu si zmniejsza, maleje rezerwa sercowa. Poniewa aktywno fizyczna ludzi w tym okresie rwnie sabnie, moliwe jest utrzymanie krenia w stanie wydolnoci. Jednak doczenie si dodatkowych obcie, jak nadmierny wysiek fizyczny, zapalenie puc, zaburzenia rytmu serca, powoduje zaamanie istniejcej rwnowagi i wystpienie objaww niewydolnoci serca. Rozwj miadycy w ttnicach wiecowych prowadzi do zwenia ich wiata i znacznego zmniejszenia przepywu wiecowego krwi. Pomijajc nastpstwa w postaci choroby wiecowej z objawami ostrego i przewlekego niedotlenienia serca, miadyca ttnic wiecowych staje si czynnikiem dominujcym w procesie wknienia serca, bardzo znacznie przyspieszajc i pogbiajc ten proces. Tak wic stan serca i jego sprawno w wieku podeszym jest wypadkow procesu starzenia fizjologicznego i miadycy ttnic oraz innych chorb, wywierajcych niekorzystny wpyw na serce, takich jak nadcinienie ttnicze, przewleke choroby ukadu oddechowego, otyo, zaburzenia czynnoci gruczou tarczowego, niedokrwisto. Zachowanie dostatecznej sprawnoci ukadu krenia w wieku starczym zaley w znacznym stopniu od niewystpienia lub skutecznego leczenia wymienionych chorb i od wczenie podjtego postpowania zapobiegawczego. Postpowanie to polega na przestrzeganiu odpowiedniej diety, utrzymaniu ukadu miniowego w stanie aktywnoci za pomoc pracy fizycznej, ruchu, wicze gimnastycznych, zaprzestaniu palenia tytoniu oraz usuniciu rnych szkodliwych czynnikw rodowiska biologicznego i spoecznego.

583

W zapobieganiu zmianom starczym ukadu sercowo-naczyniowego leki maj znaczenie drugorzdne, znajduj natomiast zastosowanie w zapobieganiu i agodzeniu nastpstw tych zmian. Wana rola przypada tu lekom rolinnym. Zmiany starcze serca, zwaszcza skojarzone z miadyc ttnic wiecowych, stanowi zdaniem Kosieradziego, Hegglina i in. wskazanie do staego podawania maych dawek naparstnicy. Postpowanie takie ma na celu zapobieganie niewydolnoci serca, ktre w przypadku nadmiernego przecienia nie dysponuje ju dostateczn rezerw energetyczn. W zapobieganiu niewydolnoci starczego serca stosowane s rwnie inne leki rolinne. Ich dziaanie nasercowe jest sabsze od glikozydw naparstnicy, dlatego s mao skuteczne w leczeniu jawnej niewydolnoci serca, ale czsto wystarczaj, aby jej zapobiega. U chorych le tolerujcych naparstnice oraz w razie wystpienia objaww jej toksycznego dziaania znacznego zwolnienia czynnoci serca, licznych skurczw pochodzenia komorowego, czstoskurczu przedsionkowego stanowi jedyn moliwo bezporedniego dziaania na serce. Do rolin leczniczych o dziaaniu nasercowym nale m.in.: kwiaty gogu (Fl. Crataegi), ziele mika wiosennego (Herb. Adonidis vernalis), ziele konwalii majowej (Herb. Convallariae majalis). Kwiaty gogu zawieraj m.in. zwizki flawonoidowe, ktre na serce wywieraj sabe dziaanie inotropowe i chronotropowe dodatnie. Nadaj si szczeglnie do stosowania u osb ze znacznie zwolnion czynnoci serca, u ktrych naparstnica, dziaajca chronotropowo i dromotropowo ujemnie, moe pogbi wolnoskurcz. Ziele mika wiosennego i konwalii majowej zawieraj wiele glikozydw. Niektre z nich s zblione w dziaaniu do strofantyny. Dziaaj sabo, gwnie z powodu zego wchaniania w przewodzie pokarmowym. Najczciej s stosowane nastpujce przetwory:
Rp. Intr. Crataegi 30,0 D.S. 3 razy dziennie po 3040 kropli. Rp. Tinct. Adonidis vernalis titr. 30,0 D.S. 3 razy dziennie po 3040 kropli. Rp. Inf. Herb. Adonidis vernalis titr. 6,0/200,0 D.S. Po 1 yce 34 razy dziennie. Rp. Tinct. Convallariae titr. D.S. 3 razy dziennie po 30 kropli. 30,0

584

Rp. Tinct. Adonidis vernalis titr. Tinct. Convallariae titr. aa 15,0 M.D.S. 3 razy dziennie po 3040 kropli. Rp. Convaforti drg. D.S. 3 razy dziennie po 12 dra. lag. I

Wymienione leki nie kumuluj si, ale sabe wchanianie w przewodzie pokarmowym jest ich niekorzystn cech. Powinny by stosowane stale lub z krtkimi przerwami. Jeeli pomimo takiego stosowania pojawiaj si objawy niewydolnoci serca, to naley przej na podawanie preparatw naparstnicy lub zleci inne leki obowizujce w leczeniu niewydolnoci serca. Omwienie rolinnych lekw nasercowych stosowanych w niewydolnoci serca p. rozdz. Choroby serca i naczy. W praktyce geriatrycznej naley pamita, e tolerancja glikozydw naparstnicy i strofantyny przez ludzi starszych jest zmniejszona i atwiej wystpuj u nich objawy dziaania toksycznego zarwno ze strony serca (zaburzenia rytmu), jak i pozasercowe (nudnoci, wymioty, biegunka). Dlatego u chorych w podeszym wieku nie naley stosowa szybkiego nasycenia naparstnic. Powolne nasycenie przeprowadza si dawkami o 2550% mniejszymi w stosunku do dawek obowizujcych w modszych grupach wieku. I tak np. lanatozyd C, stosowany u chorych z objawami rozwinitej niewydolnoci zastoinowej serca pocztkowo 2 razy dziennie po 0,4 mg doylnie, u chorych w podeszym wieku powinien by podawany 2 razy dziennie w dawce 0,20,3 mg doylnie w zalenoci od masy. Jeeli leki naparstnicowe nie daj oczekiwanego skutku lub musz by odstawione z powodu dziaania toksycznego, mona zastosowa inny lek rolinny otrzymywany z cebuli morskiej (Scilla maritima). Zawiera on heterozydy bufadienolinowe, do ktrych nale: glukoscylaren A, scylaren A, proscylarydyna A i ich aglukony oraz scylaren B. Odmiana biaa cebuli morskiej, stanowica surowiec farmaceutyczny, zawiera wymieniony zesp glikozydw, z ktrych najwaniejszy jest scylaren A, stanowicy okoo 70% wszystkich substancji czynnych. Glikozydy cebuli morskiej maj dziaanie zblione do dziaania glikozydw naparstnicy. W porwnaniu z tymi ostatnimi dziaaj silniej moczopdnie, a sabiej hamuj wytwarzanie i przewodzenie bodcw (sabsze dziaanie chronotropowe i dromotropowe), wskutek czego nie zwalniaj czynnoci serca w takim stopniu jak naparstnica. Rwnie sabiej si kumuluj. Preparat Scillaren zawiera 0,8 mg czystych glikozydw cebuli morskiej w 1 draetce lub w 1 ml pynu. Stosuje si go 34 razy dziennie po 20 kropli

585

lub po 1 draetce a do ustpienia objaww dekompensacji, a nastpnie w dawkach podtrzymujcych, zalenie od potrzeby, rednio 2 razy dziennie 20 kropli lub 1 draetk. Preparatem zawierajcym proscylarydyn A jest Talusin (dra. 0,25 mg i 0,5 mg, amp. 0,25 mg). U osb w starszym wieku, a zwaszcza w wieku, w ktrym pojawiaj si dopiero kliniczne oznaki starzenia, uzasadnione jest rwnie stosowanie lekw rozszerzajcych naczynia krwionone. Zapobieganie zmniejszeniu przepywu krwi przez tkanki i narzdy wydaje si opnia postp zmian starczych. Wrd wielu lekw o dziaaniu rozszerzajcym naczynia znajduj si rwnie leki rolinne. Nale do nich preparaty otrzymywane m.in. z owocw aminka (Fr. Ammi visnagae), lici ruty ogrodowej (Fol. Rutae), ziela jemioy pospolitej (Herb. Visci) i kwiatu gogu (Fl. Crataegi). Najczciej stosowane s nastpujce leki rolinne:
Rp. Tinct. Ammi visnagae lag. I D.S. 3 razy dziennie po 2030 kropli. Rp. Intr. Rutae 30,0 D.S. 3 razy dziennie po 2030 kropli. Rp. Rutisoli 30,0 D.S. 3 razy dziennie po 4060 kropli przez pierwsze 34 dni, nastpnie w dawce zmniejszonej o poow.

Rutisol jest to wodno-alkoholowy roztwr rutyny zawierajcy 20 mg w 1 ml.


Rp. Intr. Visci 30,0 D.S. 3 razy dziennie po 2030 kropli. Rp. Intr. Crataegi 30,0 D.S. 3 razy dziennie po 2040 kropli. Rp. Intr. Visci Intr. Crataegi Intr. Rutae aa 30,0 M.D.S. 3 razy dziennie po 2030 kropli. Rp. Kelicardini 20,0 D.S. 3 razy dziennie po 2040 kropli.

W skad preparatu Kelicardin wchodz wycigi pynne z owocw aminka egipskiego, kwiatw gogu, ziela konwalii oraz rutyna.

586

Zalecane s take mieszanki zioowe, stosowane w postaci naparw: Sclerosan (Species antiscleroticae) mieszanka zioowa m.in. z kwiatu i owocu gogu, ziela jemioy oraz zawierajcego jod morszczynu pcherzykowatego (Fucus vesiculosus) lub mieszank zioow o skadzie:
Rp. Fol. Rutae Fr. Carvi aa 10,0 Rad. Valerianae Fol. Melissae aa 15,0 Fl. Crataegi 20,0 Herb. Visci 30,0 M.f. species D.S. Zaparzy yk zi w szklance wody, pi 3 razy dziennie.

Szczeglne znaczenie w procesie starzenia maj zmiany zachodzce w orodkowym ukadzie nerwowym. Starzenie mzgu przejawia si zmniejszeniem jego masy z postpujcym zanikiem komrek nerwowych i wydaje si przebiega tym szybciej, im bardziej jest upoledzony, wskutek zmian naczyniowych, mzgowy przepyw krwi. Najwiksze znaczenie maj zmiany miadycowe ttnic mzgowych, ktre najbardziej upoledzaj ukrwienie mzgu i stanowi istotn przyczyn upoledzenia czynnoci mzgu oraz przyspieszenia rozwoju zmian starczych. Pojawienie si u osb starzejcych si takich objaww, jak zawroty gowy, osabienie pamici, niemono koncentracji, zmienno nastrojw i upoledzenie snu, wynikajcych z niedostatecznego ukrwienia mzgu, uzasadnia stosowanie lekw, ktre wskutek dziaania rozkurczajcego naczynia poprawiaj przepyw krwi. Spord lekw pochodzenia rolinnego wymieni naley pochodne alkaloidw sporyszu (Secale cornutum). Metanosulfoniany dwuhydroergokorniny, dwuhydroergokrystyny i dwuhydroergokryptyny uwodornionych alkaloidw naturalnych osabiaj napicie cian naczy, poprawiaj ukrwienie i zwikszaj zuycie tlenu przez tkank mzgow. Ich mieszanin zawieraj preparaty: Hydergin (Sandoz), Redergam (Richter), DH-Ergotoxin (Spofa) i Dihydroergotoxinum aethanosulfonicum (Filofarm) produkowane w postaci roztworw i tabletek, ktre podaje si 3 razy dziennie po 1020 kropli lub po 1 tabletce 0,25 mg lub 0,5 mg podjzykowo. Podobne dziaanie maj alkaloidy barwinka mniejszego (Vinca minor), a zwaszcza ich psyntetyczne pochodne, np. Vincan, Vincanol produkowane przez wgierski przemys farmaceutyczny. Na uwag zasuguje wreszcie czosnek (Allium sativum), od dawna znany medycynie ludowej jako lek na wiele dolegli-

587

woci. Czosnek zawiera m.in. aminokwas alliin, z ktrego powstaje allicyna zwizek o silnym dziaaniu bakteriostatycznym, oraz witaminy A, B1, B2 C i amid kwasu nikotynowego. Oprcz dziaania przeciwbakteryjnego wykorzystywanego w zwalczaniu rnych zakae, czosnek rozszerza naczynia i w nadcinieniu obnia cinienie ttnicze. Te waciwoci uzasadniaj jego stosowanie w miadycy ttnic i u ludzi starych. Stosuje si:
Rp. Alliostabil 30,0 D.S. 3 razy dziennie po 2030 kropli.

Jest to wycig alkoholowy ze wieych cebulek czosnku.


Rp. Alliofil D.S. 3 razy dziennie po 12 draetki.

Jest to liofilizowany czosnek w postaci draetek. Cho nie naley przecenia skutecznoci wymienionych lekw rolinnych, ich stosowanie w przypadkach niezbyt zaawansowanych zmian naczy jest uzasadnione.
ZMIANY STARCZE PRZEWODU POKARMOWEGO

Zmiany starcze przewodu pokarmowego s w gwnej mierze zmianami zanikowymi. Obejmuj przeyk, odek i jelita. Postpujcemu zanikowi ulega bona luzowa z jej gruczoami oraz wkna mini gadkich i wkna spryste gbszych warstw. Zmiany te powoduj upoledzenie czynnoci wydzielniczej i motorycznej tych narzdw. Przeyk rozszerza si i wydua, co niekiedy utrudnia poykanie. W odku przewaa upoledzenie wydzielania. W nastpstwie zaniku gruczow odka zmniejsza si wytwarzanie kwasu solnego, w mniejszym stopniu pepsyny. Nierzadko dochodzi do cakowitego braku wolnego kwasu solnego. Zmniejszeniu kwanoci soku odkowego sprzyja metaplazja jelitowa trzonu odka i wytwarzanie alkalicznego luzu. W jelitach zmiany starcze powoduj zmniejszenie napicia cian oraz osabienie i zwolnienie ruchw robaczkowych. Prowadzi to do zwolnienia pasau treci pokarmowej i jest przyczyn czstej u ludzi starych dolegliwoci, a mianowicie przewlekego zaparcia. Starcze zmiany wtroby polegaj na zaniku jej miszu, poniewa hepatocyty z biegiem czasu trac zdolnoci regeneracyjne. Wtroba si zmniejsza, a jej spoisto powiksza si

588

na skutek rozrostu tkanki cznej. Zmiany te nie upoledzaj czynnoci wtroby w zbyt duym stopniu, jednak w razie dodatkowych obcie narzdu, wskutek dziaania czynnikw zakanych, utraty krwi itp., moe doj do niewydolnoci tego narzdu. Dokadniejsze dane znajduj si w rozdziale Choroby wtroby i drg ciowych. Starcza inwolucja trzustki nie jest tak wyrana jak wtroby. Jedynie w przypadku wspistnienia bardzo zaawansowanej miadycy ttnic doprowadzajcych krew do trzustki, ze znacznym upoledzeniem jej ukrwienia, dochodzi do zaniku tkanki gruczoowej w stopniu warunkujcym niedobr soku trzustkowego i/lub insuliny. Przy mniej zaawansowanych zmianach naczyniowych czynno wydzielnicza trzustki jest zachowana, a enzymy trzustkowe wytwarzane s w ilociach, ktre kompensuj nawet niedobr enzymw liny i soku odkowego. Opisane zmiany starcze odka bywaj przyczyn dolegliwoci dyspeptycznych, ktrym przeciwdziaaj leki rolinne z grupy amaroaromatica i stomachica. Pobudzaj one czynnoci odka, wzmagajc przede wszystkim wydzielanie. Najczciej stosowane s przetwory z kcza tataraku (Rhiz. Calami), owocu kminku (Fr. Carvi), kory kondurango (Cort. Condurango), kory chinowej (Cort. Cinchonae), kcza imbiru (Rhiz. Zingiberis), kcza rzewienia (Rhiz. Rhei). Przygotowywane s w rnych postaciach i w rnych poczeniach, z ktrych najczciej poleca si:
Rp. Rhiz. Calami 50,0 D.S. 2 yeczki na szklank zimnej wody: po godzinie zagotowa i pi 3 razy dziennie. Rp. Tinct. Calami 30,0 D.S. 3 razy dziennie po 20 kropli przed jedzeniem. Rp. Extr. Condurango fluidi 30,0 D.S. 3 razy dziennie po 20 kropli przed jedzeniem. Rp. Vini Condurango D.S. Po 2 yki przed jedzeniem. Rp. Dec. Cort. Condurango 15,0/180,0 Acid. hydrochlorici diluti 4,0 Sir. simplicis ad 200,0 M.D.S. Po yce przed jedzeniem.

589

Rp. Digestosan lag. I D.S. Odwar z 2 yek zi na 2 szklanki wody i pi szklanki przed jedzeniem. Rp. Rhiz. Calami Fr. Carvi Anth. Chamomillae Fol. Menthae pip. aa 30,0 M.f. species D.S. Odwar z yki zi na szklank wody, pi 3 szklanki dziennie. Rp. Tinct. Cinchonae 30,0 D.S. 3 razy dziennie po 2030 kropli przed jedzeniem. Rp. Tinct. Cinchonae Tinct. Zingiberis Tinct. Rhei vinosae aa 20,0 M.D.S. 3 razy dziennie po 30 kropli przed jedzeniem.

Oprcz wymienionych lekw recepturowych przemys zielarski produkuje gotowe preparaty i mieszanki zioowe: Calmagin tabl. stosowane 3 razy dziennie po 1 tabletce h przed jedzeniem; Gastrogran granulat stosowany 3 razy dziennie po 1 yce z szklanki wody lub herbaty; Herbogastrin mieszanka wycigw pynnych z 6 zi stosowana w iloci 1 yeczki rozcieczonej 5-krotn iloci wody lub herbaty 3 razy dziennie przed jedzeniem. Herbogastrin nie powinien by podawany osobom starszym z chorob wrzodow odka, jest natomiast przydatny u chorych ze wspistniejcym przewlekym nieytem odka ze wzgldu na rozkurczowe, przeciwzapalne i miejscowo znieczulajce dziaanie niektrych skadnikw. Ludzie starzy stosunkowo czsto skar si na dolegliwoci ze strony przewodu pokarmowego. S one nastpstwem chorb zwizanych z podeszym wiekiem (uchyki przeyku i jelita grubego, przepuklina przeponowa, nowotwory przewodu pokarmowego) oraz chorb wystpujcych niezalenie od wieku (choroba wrzodowa, kamica wtrobowa). Objawy tej ostatniej grupy chorb oraz ich przebieg u ludzi starych s bardzo czsto nietypowe i mog by niesusznie uznane za zalene od zmian starczych. Dlatego wszelkie dolegliwoci ze strony przewodu pokarmowego, zwaszcza ze wspistniejc utrat si i chudniciem nakazuj wnikliwe badanie, gdy tylko w taki

590

sposb mona unikn przeoczenia waciwych przyczyn dolegliwoci i powanych bdw diagnostycznych. Blisze dane podano w rozdziale Choroby przewodu pokarmowego. Powszechn dolegliwoci wieku podeszego ze strony przewodu pokarmowego jest zaparcie stolca (obstipatio). Jest to-zaburzenie czynnoci jelita grubego, ktre polega na zwolnieniu pasau kau przez jelito grube, formowaniu kau suchego, i twardego oraz zbyt rzadkim jego wydalaniu. Normalnie wyprnienia maj miejsce codziennie, lecz nie jest to regu. Nieregularne i niecodzienne oddawanie prawidowo uformowanego stolca zdarza si u ludzi zupenie zdrowych i nie daje podstaw do uwaania tego za objaw patologiczny. Przyczyn zaparcia u ludzi w podeszym wieku jest osabienie motoryki jelita grubego na skutek zaniku starczego miniwki, lecz, mog gra rol i inne czynniki patogenne, jak zmiana sposobu odywiania, mao ruchliwy tryb ycia, hamowanie odruchu defekacji, osabienie mini powok brzusznych i przepony, dugotrwae stosowanie lekw przeczyszczajcych. Naley dy do zapobiegania starczemu zaparciu dostatecznie wczenie, ju po 50 roku ycia. Jednak u osb, u ktrych wyprnienia nie s codzienne i zupenie regularne, nie ma potrzeby dy do bezwzgldnego uregulowania stolcw. Postpowanie zapobiegawcze powinno uwzgldnia aktywny tryb ycia i odpowiedni diet. Due znaczenie ma regularne przyjmowanie pokarmw, gdy utrwala odruch odkowo-okrniczy. Poywienie musi zawiera duo bonnika, w ktry obfituj jarzyny i owoce oraz pieczywo pszenno-razowe (chleb Grahama). Pobudzaj perystaltyk suszone liwki, ktre poleca si namoczy na noc i zje rano na czczo. Tego rodzaju dieta jest na og dobrze znoszona. Nie naley jej stosowa u chorych z zapaleniem jelita grubego, w stanach jego podranienia i w zaparciu typu skurczowego. Pyny w iloci 1,52,0 l na dob zapobiegaj nadmiernemu wysychaniu stolca. W celu uniknicia koniecznoci oddawania moczu w porze nocnej naley wiksz cz pynw wypija w pierwszej poowie dnia. Szklanka soku owocowego lub wody z sokiem wypita rano na czczo czsto wzmaga ruch robaczkowy jelita grubego i wywouje wyprnienie. Naley dy do uregulowania wyprnie bez stosowania lekw przeczyszczajcych. Jeeli wyniki opisanego postpowania s niewystarczajce, co zdarza si zwaszcza w pierwszym okresie leczenia, to dozwolone s niektre leki rolinne. S to nasiona lnu (Sem. Lini) oraz agar-agar. Leki te nie s trawione i wi znaczne iloci wody, przez co zwikszaj mas kaow i pobudzaj ruch robaczkowy jelita grubego (p. rozdz. Choroby przewodu pokarmowego). W leczeniu zaparcia zaleca si nasiona lnu w stanie surowym, ktre rozgniata si nieco i spoywa kilka yeczek popi-

591

jajc wod lub herbat. W podobny sposb stosuje si agar-agar. Inne rolinne leki przeczyszczajce powinny by uywane raczej doranie, np. u lecych duej w ku z powodu choroby, jako przygotowanie do bada przewodu pokarmowego lub co kilka dni w szczeglnie opornych przypadkach. Do lekw tych nale: kora i owoc kruszyny (Cort. et Fr. Frangulae), kcze rzewienia (Rhiz. Rhei), owoc bzu czarnego (Fr. Sambuci) oraz aloes. W uyciu s gotowe leki:
Rp. Rhiz. Rhei D.S. 12 tabletki wieczorem. tabl. 0,5

Rp. Neonormacol lag. I D.S. yeczk granulatu popija wod lub herbat wieczorem lub rano. Rp. Rhelax D.S. 12 yeczki przed snem. Rp. Altra drg. D.S. 12 draetki na noc. lag. I

lag. I

Rp. Normosan lag. I D.S. 1/21 yki zi na szklank odwaru. Pi wieczorem.

Oprcz preparatw gotowych stosuje si leki recepturowe, z ktrych mona wymieni:


Rp. Alo 0,1 Massae pil. q.s. ut fiat pil. D.t.d. No XXX D.S. 12 piguki wieczorem. Rp. Extr. Frangulae fluid. Tinct. Rhei vinosae Sir. simplicis Aq. destil. M.f. mixtura D.S. 3 razy dziennie po yce. Rp. Tinct. Aloes Tinct. Calami Tinct. Rhei vinosae

aa 20,0 ad 200,0

592

Tinct. Menthae M.f. guttae D.S. 3 razy dziennie po 30 kropli.

aa 10,0

Jeszcze raz naley przypomnie, e wszelkie leki rozwalniajce, w tym rwnie wymienione leki rolinne, z wyjtkiem nasion lnu i agaru, nie powinny by stosowane systematycznie przez dugi okres, lecz naley je uywa jako leki interwencyjne. Pierwszestwo w leczeniu nawykowego zaparcia u ludzi w podeszym wieku ma odpowiedni tryb ycia i przestrzeganie omwionych zasad dietetycznych.
ZMIANY STARCZE UKADU ODDECHOWEGO

Stan ukadu oddechowego u osb starych, podobnie jak stan innych ukadw, stanowi wypadkow zmian patologicznych nabytych w cigu ycia i inwolucyjnych zmian starczych. Te ostatnie polegaj na zaniku elementw sprystych tkanki pucnej i oskrzeli oraz na zaniku bony luzowej drg oddechowych i jej gruczow. Puca ulegaj rozedmie, a ich rezerwa oddechowa si zmniejsza. Jednak znaczniejszego stopnia niewydolno oddechowa u ludzi starych stanowi zwykle nastpstwo wczeniej przebytych lub wspistniejcych chorb ukadu oddechowego, spord ktrych najwiksze znaczenie, ze wzgldu na czsto wystpowania, ma przewleky nieyt oskrzeli. Chorzy w starszym wieku s szczeglnie naraeni na jego zaostrzenia bakteryjne, i powikania w postaci odoskrzelowego zapalenia puc z powodu zmniejszonej odpornoci ustroju oraz niekorzystnych warunkw miejscowych: osabienia odruchu kaszlowego i upoledzenia innych mechanizmw samooczyszczania si drzewa oskrzelowego. Zachodzi wic u nich szczeglna konieczno przeciwdziaania zaleganiu wydzieliny w drzewie oskrzelowym i uatwiania jej odkrztuszania. Z wielk ostronoci naley zapisywa im leki przeciwkaszlowe. Leki zawierajce opium, ze wzgldu na depresyjne dziaanie na orodek oddechowy zawartej w nim morfiny, nie powinny by u osb starych w ogle stosowane. Szczeglnie korzystn postaci leku wykrztunego u osb starych s napary z zi. W celu uzyskania penego dziaania wykrztunego naley maksymalnie rozluni wydzielin oskrzelow. W stanie niedostatecznego nawodnienia ustroju, wystpujcego czsto u chorych w starszym wieku z powodu zmniejszonego odczuwania przez nich pragnienia i czsto niedostatecznej opieki, wydzielina oskrzelowa jest szczeglnie gsta i trudno odkrztuszana. Podanie lekw wykrztunych w postaci kropli, proszkw lub mikstury jest w takiej sytuacji

593

mao skuteczne. Korzystne jest natomiast stosowanie przetworw zioowych w postaci odwarw, ktre oprcz substancji czynnych dostarczaj brakujcej wody. Zalecane s:
Rp. Neopectosan lag. I D.S. yka zi na szklank odwaru, pi 3 4 razy dziennie. Rp. Pectosan lag. I D.S. yka zi na szklank odwaru, pi 3 4 razy dziennie wieo przygotowany odwar.

Obydwa odwary, oprcz dziaania wykrztunego, dziaaj sabo odkaajco i przeciwzapalnie. W przewlekych nieytach oskrzeli z komponentem skurczowym mona zaleci:
Rp. Herb. Millefolii Fol. Farfarae Fl. Malvae Fl. Lavandulae aa 25,0 M.f. species D.S. Odwar z yki zi na szklank wody, pi 3 szklanki dziennie. Rp. Herb. Anserinae Herb. Marrubii Fl. Chelidonii Fl. Sambuci aa 15,0 Gemm. Pini 30,0 M.f. species D.S. Odwar z yki zi na szklank wody, pi 34 razy dziennie.

Silniejsze stany skurczowe oskrzeli o charakterze bronchitis chronica asthmatica lub bronchitis chronica spastica stanowi wskazania dla silniej dziaajcych lekw rozkurczajcych omwionych w rozdziale Choroby ukadu oddechowego.
ZMIANY STARCZE UKADU RUCHU

Zmiany starcze ukadu ruchu dotycz mini, koci i staww. Najbardziej widocznym ich objawem jest zmniejszenie masy miniowej w nastpstwie zaniku wkien miniowych.

594

Zanik ten jest czciowo -zanikiem ex inactivitatae i skutecznie mu zapobiega praca fizyczna, ruch i wiczenia fizyczne. Zmianom zanikowym ulegaj take koci. Ju po 35 roku ycia zmniejsza si liczba osteoblastw i wchanianie tkanki kostnej zaczyna przewaa nad procesami kociotwrczymi. Ko staje si stopniowo coraz bardziej porowata, masa kostna zmniejsza si rednio o 510% w cigu 10 lat. Rozwj tych zmian uatwiaj niedobory biaka, wapnia i witamin, a opnia je aktywny tryb ycia. Starcze zrzeszotnienie koci, w odrnieniu od zrzeszotnienia pomenopauzalnego u kobiet, na og przebiega bez blu. W stawach proces starzenia polega na cieczeniu i zwyrodnieniu chrzstek stawowych oraz zwknieniu czci mikkich. Zmiany te do pewnego stopnia ograniczaj ruchomo staww i bywaj przyczyn niezbyt silnych blw. Znaczniejsze dolegliwoci i wyraniejsze znieksztacenie staww zale zwykle od choroby zwyrodnieniowej lub chorb zapalnych staww. Wymagaj one odpowiedniego postpowania leczniczego z uwzgldnieniem fizykoterapii, kinezyterapii oraz farmakoterapii. Leki rolinne su gwnie do agodzenia blu. S to przede wszystkim leki miejscowo stosowane w postaci mazide i kataplazmw, pochodzce z owocw pieprzowca (Fr. Capsici) i nasion gorczycy (Sem. Sinapis). Produkowane s z nich mazida (Linim. Capsici comp.), maci (Capsiplex, Capsiderm), emulsje (Capsigel) i przylepce (Capsiplast) p. rozdz. Choroby narzdu ruchu. Leki te podawane in loco dolendi wywouj przekrwienie i ocieplenie skry oraz drani zakoczenia blowe nerww skrnych, co zmniejsza odczucie blu, ktry ma swoje rdo w gbiej lecych chorych tkankach. Oprcz wymienionych lekw miejscowych, przemys zielarski produkuje mieszank zioow Reumosan (Spec. antirheumaticae et antiarthriticae). Produkowany jest take granulat Reumogran, ktry zawiera te same zioa. Najwaniejszym skadnikiem tych lekw zioowych jest kora wierzbowa, ktra zawiera glikozydy fenolowe. W ustroju powstaje z nich kwas salicylowy i zwizki pochodne, z ktrymi zwizane jest dziaanie przeciwgorczkowe, przeciwblowe i przeciwreumatyczne kory wierzbowej. Stosowanie preparatw Reumosan i Reumogran jest uzasadnione u ludzi starych w celu agodzenia dolegliwoci ze strony ukadu ruchu o charakterze mialgii, artralgii oraz w neuralgiach. Zioolecznictwo u ludzi w wieku podeszym nie ogranicza si do stosowania przetworw rolinnych w celu leczenia zmian zalenych od procesu starzenia i chorb bezporednio z nim zwizanych. Rwnie leczenie innych chorb, dotykajcych przecie czsto ludzi starych, lecz nie zwizanych bez-

595

porednio ze starzeniem, a ktre stanowi domen zioolecznictwa, powinno w szerokim zakresie uwzgldnia leki rolinne. Ze wzgldu na agodne dziaanie dobr tolerancj, praktycznie zupeny brak objaww ubocznych przy zachowaniu prawidowego dawkowania oraz pen akceptacj tych lekw przez znaczn wikszo ludzi starych, zioolecznictwo w geriatrii jest szczeglnie przydatne.

PIMIENNICTWO
1. Borkowski Z.: Zarys farmakognozji. PZWL, Warszawa 1970. 2. Braun H.: Heilpflanzen Lexikon fr Arzte und Apotheker. Gustaw Fischer Verlag. Stuttgart 1974. 3. Dobrowolski L.: Das Altersherz. Aiztl. Prax., 1970, 12, 5. 4. Geriatria. K. Winiewska-Roszkowska (red.). PZWL, Warszawa, 1971. 5. Gofman J. W., Young W., Tandy R.: Ischemic Heart Disease. Arteriosclerosis and Longevity. Circulation, 1966, 34, 679. 6. Hayflick L.: Aging Human Cells. Triangle, 1973, 12, 41. 7. Hegglin R.: Beurteilung der Digitaliswirkung als Grundlage der Digitalistherapie. Therapiewoche, 1965, 15, 322. 8. Kosieradzki K.: w. Leki nasercowe i ich praktyczne zastosowanie. E. Ruyo (red.). PZWL, Warszawa 1967. 9. Muszyski J.: Zioolecznictwo i leki rolinne. PZWL, Warszawa 1958. 10. Roeske W.: Zarys fitoterapii. PZWL, Warszawa 1955. 11. Schliack H.: Kavain bei Alterserkrankungen. Hippokrates, 1967, 38, 26. 12. Winiewska-Roszkowska K.: Zagadnienia geriatryczne w klinice chorb wewntrznych. PZWL, Warszawa 1964.

Prof. dr hab. med. Jan acucki CHOROBY SKORY


Zastosowanie zi w leczeniu chorb skry ma szczeglne uzasadnienie, zwaszcza gdy chodzi o leczenie chorb przewlekych, ktre przewaaj w dermatologii. Leki zioowe dziaaj w sposb najbardziej zbliony do fizjologicznego, stosunkowo rzadko s przyczyn wystpowania odczynw alergicznych i przy odpowiednim dawkowaniu mona je stosowa przez dugi okres bez szkody dla ustroju, co jest szczeglnie wane w leczeniu chorb zwizanych ze zmienion odczynowoci skry. Leki zioowe s czsto stosowane w leczeniu oglnym i miejscowym wielu chorb skry. Prawie we wszystkich chorobach skry leki rolinne mog by stosowane jako pomocnicze, uzupeniajce, osaniajce synergiczne, a nierzadko jako zasadnicze. Zawieraj one wiele czynnych farmakologicznie zwizkw o skutecznym i wanym terapeutycznie dziaaniu przeciwzapalnym, bakteriostatycznym, przeciwgrzybiczym, odtoksyczniajcym, przeciwalergicznym, anty-mitotycznym, hipotensyjnym, usprawniajcym krenie centralne i obwodowe, usprawniajcym przemian materii, uspokajajcym, witaminizujcym, remineralizujcym itd. W rku dermatologa leki rolinne s cennym orem w postpowaniu rehabilitacyjnym w wielu przewlekych chorobach skry, a mog te by szeroko stosowane w profilaktyce. Umiejtny wybr metody leczenia, w zalenoci od rodzaju okresu schorzenia oraz waciwoci indywidualnych ustroju, jest zasadniczym czynnikiem umoliwiajcym powrt chorego do zdrowia. W rozdziale podano niektre, stosunkowo czsto wystpujce choroby skry, w ktrych leczenie zioami jest szeroko stosowane jako pomocnicze, osaniajce lub wiodce. Podane metody i dozowanie lekw zioowych w leczeniu oglnym dotycz dorosych; u dzieci dawki s odpowiednio mniejsze i wynosz 1/21/4 dawki dorosych. Rwnie w leczeniu miejscowym chorb skry u dzieci lekami rolinnymi o silnym dziaaniu ich stenie powinno by odpowiednio mniejsze, a niektrych nie naley w ogle stosowa (antymitotyczne), gdy naley pamita, e u dzieci jest wiksza reaktywno skry i wiksza moliwo przenikania przez skr niektrych lekw do ustroju.

597

AFTY APHTHOSIS

Przyczyna schorzenia jest nie znana, by moe wirusowa. Wysuwana jest te teoria immunologicznego oraz neurogennego pochodzenia zmian. Zmiany polegaj na wystpowaniu na bonach luzowych jamy ustnej, u kobiet niekiedy na sromie, gbokich, okrgych naderek o sadowatym dnie, otoczonych rbkiem zapalnym, ywobolesnym, utrzymujcych si 13 tygodnie. Nawroty choroby s czste, choruj zarwno dzieci, jak i doroli. Czasami chorobie towarzyszy odczyn gorczkowych. W leczeniu miejscowym stosuje si 3% tetracyklin, pimafukort, boraks w glicerynie (10%). Stosowane s te leki zioowe, ktre dziaaj bardzo korzystnie, a czsto lepiej jak chemioterapeutyki. Stosowane s preparaty zioowe, ktre powoduj zmniejszenie stanu zapalnego, bolesnoci, jak te wykazuj dziaanie przeciwbakteryjne i przeciwwirusowe.
Rp. Fol. Salviae Rhiz. Tormentillae aa 20,0 Fl. Arnicae 10,0 M.f. species D.S. Odwar z yki stoowej zi na szklank wody do pukania jamy ustnej. Rp. Tinct. Arnicae 30,0 Tinct. Tormentillae Tinct. Gallae aa 10,0 M.f. mixtura D.S. yeczka mikstury na szklanki przegotowanej, letniej wody, puka 34 razy dziennie jam ustn, zwaszcza przed snem.

Stosowany jest te Azulan, wycig z kwiatw rumianku, bogaty w zwizki dziaajce przeciwzapalnie, przeciwblowo, przeciwalergicznie, przeciwbakteryjnie oraz przyspieszajcy gojenie si owrzodze i ran. Analogiczne waciwoci ma napar z kwiatu rumianku (Oettel i WilhelmKollmannsperger, Bagiski, Stern i Nikulin) oraz mieszanka zioowa Septosan.
Rp. Azulani lag. I D.S. yeczk wycigu wla do 1/31/2 szklanki letniej, przegotowanej wody i puka jam ustn kilka razy dziennie, zwaszcza po posikach i przed snem.

598

Rp. Anth. Chamomillae 50,0 D.S. Napar z yki kwiatw na szklank wody, puka jam ustn letnim roztworem kilka razy dziennie. Rp. Septosani lag. I D.S. Odwar z 1 yki zi na szklank wody, puka jam ustn kilka razy dziennie, zwaszcza po posikach i przed snem. Przygotowanie odwaru: 1 yk zi zala w naczyniu 1 szklank wody o temperaturze pokojowej, ogrzewa pod przykryciem, nie dopuszczajc do wrzenia, w cigu 30 min, nastpnie prze cedzi. Pozostao przepuka ma iloci wrztku, przecedzi i dola do pierwszej porcji odwaru.

U chorych z bardzo przewlek, nasilon i bolesn aftoz korzystne wyniki mona niekiedy uzyska podawaniem nieduych dawek kortykosterydw 3015 mg dziennie i rwnoczesnym wstrzykiwaniem gamma-globuliny dominiowo (Jaboska). Godne polecenia jest te podawanie osobom dorosym preparatu Fibs zawiera on tzw. biogenne stymulatory (midzy innymi kwas cynamonowy i kumaryny), uzyskane wedug metody Piatowa z destylatu borowiny (acucki, 1978). Mechanizm dziaania zbliony do biostyminy. Podaje si 1 ampuk dominiowo lub podskrnie codziennie, bd co drugi dzie, przez 46 tygodni. Naley pamita o przeciwwskazaniach, ktrymi s: zaawansowana niewydolno krenia, niewydolno wiecowa, nadcinienie ttnicze, cia, kbkowe zapalenie nerek, ostre choroby zakane, choroby odka i jelit o przebiegu ostrym. W leczeniu oglnym podaje si te zesp witamin grupy B, witamin C, witamin A i E.
BIELACTWO NABYTE YITILIGO

Przyczyna schorzenia nie jest wyjaniona. Przyjmuje si, e wystpowanie zmian zaley od zahamowania lub bardzo znacznego zmniejszenia szybkoci reakcji enzymatycznych warunkujcych wytwarzanie barwnika skry melaniny. W ogniskach bielactwa nastpuje upoledzenie melanogenezy, aktywno tyrozynazy jest zahamowana cakowicie bd czciowo, odczyn DOPA jest ujemny lub sabo dodatni, przy zachowaniu prawidowej iloci melanocytw. W patogenezie schorzenia du rol odgrywa ukad nerwowy. Istniej rwnie przypusz-

599

czenia, e bielactwo ma to immunologiczne albo autoimmunologiczne. Zauwaono czsto wystpowanie bielactwa po niekorzystnych przeyciach psychicznych wstrzsach nerwowych. Wystpowanie bielactwa nabytego czy si te z zaburzeniami wydzielania wewntrznego, dziedziczeniem, wewntrzustrojowymi ogniskami zakanymi, czynnikami toksycznymi, niedoborem niektrych witamin i biaek w diecie. Zmiany chorobowe polegaj na wystpowaniu w obrbie skry odbarwionych biaych plam o rnej wielkoci i ksztacie, przebarwionych na obwodzie (co rni bielactwo nabyte od bielactwa wrodzonego). Skra w miejscach odbarwie nie wykazuje zanikw bd odczynw zapalnych; wosy s zwykle siwe pozbawione barwnika. Chorzy w miejscu zmian nie odczuwaj adnych dolegliwoci. Ogniska odbarwie najczciej umiejscowione s na grzbietowej powierzchni rk, na twarzy, szyi, narzdach pciowych, ale mog te wystpowa w innych miejscach. Odbarwienia wystpuj nagle lub stopniowo, mog utrzymywa si przez wiele lat i nie wykazuj tendencji do samoistnego ustpienia. Choroba moe wystpowa w rnym okresie ycia, z tym e czciej dotyczy ludzi modych. Ju w staroytnej medycynie indyjskiej, perskiej i chiskiej znano roliny o dziaaniu fotodynamicznym i stosowano je w miejscowym leczeniu odbarwie skry. Badania Kuskego wykazay, e roliny o dziaaniu fotodynamicznym zawieraj zwizki chemiczne typu furokumaryn, z ktrych najbardziej czynne s psoraleny, zwaszcza 8metoksypsoralen i 5-meto-ksypsoralen. Wrd rolin o wyranym dziaaniu fotodynamicznym naley wymieni: pasternak, selery, arcydzigiel, dziurawiec, a zwaszcza owoce roliny Ammi majus L. (Fahmy i Abu Shady). O aktywnoci fotodynamicznej psoralenu decyduje jego zdolno absorpcji okrelonej dugoci fali wiata w zakresie promieni nadfioletowych 212 nm, 254 nm i 325 nm (Pathak i Fitzpatrick) oraz dugiego promieniowania nadfioletowego o dugoci fali 320400 nm, okrelany jako UVA, LUV. Leczenie bielactwa nabytego preparatem Meladinine zazwyczaj polega na leczeniu miejscowym i oglnym. Korzystniej rokuj ogniska wiee. Leczenie miejscowe zawsze czy si z nawietlaniami promieniami nadfioletowymi ze sztucznych rde wiata lub promieniami sonecznymi. Leczenie oglne rozpoczyna si od podawania osobom dorosym 2 tabletek dziennie (1 rano i 1 po obiedzie). Jeeli lek jest dobrze znoszony i nie wystpuj objawy uboczne, dawk dobow mona stopniowo zwikszy do 34 tabletek na dob. Oczyszczony oksypsoralen podaje si w dawce 0,7 mg/kg masy ciaa, z tym e oglna dawka dobowa dla osb dorosych nie powinna przekracza 50 mg. Jest wane, aeby jedna z dawek leku przyj-

600

mowana bya 12 h przed nawietlaniem (Rudowska). Leczenie prowadzi si w sposb cigy. Przerwy w leczeniu, zmniejszenie dawek dobowych lub cakowite przerwanie leczenia oglnego stosuje si w przypadkach powika. Leczenie miejscowe stosuje si rwnoczenie z leczeniem oglnym. Plamy bielacze smaruje si roztworem meladyniny o rnym steniu i nawietla promieniami nadfioletowymi, ze rde sztucznych (lampa kwarcowa) lub rda naturalnego (soce). W celu uniknicia zbyt silnego odczynu skry, mianowicie wystpienia stanu zapalnego i pcherzy (co jest niekorzystne w leczeniu), jak te w celu stopniowego przyzwyczajenia skry do leczenia miejscowego pocztkowo stosuje si preparat fabryczny leku rozcieczony 60% etanolem w stosunku 1 : 3, a nawet 1 : 4. Nawietlanie lamp kwarcow naley dawkowa bardzo ostronie, rozpoczyna si zwykle od 30 s przy odlegoci rda wiata okoo 80 cm od nawietlanego ogniska. Nastpnie czas nawietla zwiksza si stopniowo, w zalenoci od reakcji skry, o 30 s do 1 min i dopiero po osigniciu czasu nawietla 30 min mona zastosowa preparat w rozcieczeniu 1 : 2 oraz 1 : 1, a do dobrze znoszonego pynu nie rozcieczonego. Po osigniciu czasu nawietlania 30 min przy odlegoci palnika 80 cm mona, zmniejszy odlego rda wiata, zbliajc lamp do ogniska nawietlanego do 50 cm oraz skracajc ponownie czas nawietlania. Czas nawietla i odlego lampy ustala si w zalenoci od reakcji skry w miejscu nawietlanym. Nawietlanie ognisk bielaczych rozpoczyna si w kilka minut po ich posmarowaniu odpowiednio dobranym roztworem meladyniny. Podczas smarowania meladynin lek (pyn) naley rwnomiernie rozprowadzi po caym ognisku bielaczym, najlepiej specjalnym pdzelkiem, z tym e podczas smarowania trzeba unika przejcia pynu poza granic odbarwionych plam, gdy moe to powodowa nieestetyczne przebarwienie zdrowej skry otaczajcej ogniska bielacze. Podczas nawietla ognisk bielaczych osania si zdrow skr w otoczeniu. W tym celu mona stosowa maci wiatoochronne.
Rp. Acidi paraaminobenzoici Vaselini M.f. unguentum 1,5 10,0

Najprostsz metod jest odpowiednio przygotowana osona z ciemnego materiau lub kilku warstw ligniny z otworem wycitym w ksztacie plam bielaczych nakadana na ognisko odbarwienia w czasie nawietlania. Stosowanie w leczeniu miejscowym promieni sonecznych zamiast lampy kwarcowej jest bardziej skuteczne, sprawia jednak wiksze trudnoci w stopniowaniu ekspozycji, czciej wystpuj po-

601

wikania w postaci odczynw pcherzowych oraz nadwraliwo na promienie soneczne. Stosunkowo najlepsze wyniki w leczeniu miejscowym bielactwa uzyskuje si przy jednoczesnym nawietlaniu lamp kwarcow i lamp emitujc promienie soneczne. Naley pamita, e ogniska bielacze w trakcie leczenia miejscowego naley chroni przed dodatkowym nasonecznieniem, gdy bardzo czsto mog wwczas wystpi powikania miejscowe, zmuszajce do przerwania leczenia. Leczenie jest jednak dugie i trwa kilka miesicy, a czasem 12 lata. Proces repigmentacji w miejscach ognisk bielaczych odbywa si stopniowo i przechodzi kilka faz. Pocztek moe wystpi nawet po 7 10 zabiegach leczniczych, z tym e jeeli nie wystpuje w cigu 4 miesicy od rozpoczcia leczenia, szans na ustpienie zmian bielaczych s raczej nike. Bardziej wraliw skr na leczenie maj osoby rude i blondyni; leczenie u nich trzeba prowadzi ostroniej. Wraliwo skry na promienie nadfioletowe i soneczne nasilaj sulfonamidy, niektre antybiotyki, zwaszcza tetracykliny, anticol, w zwizku z czym u pacjentw, ktrzy przyjmuj ww. leki, fotochemioterapi naley prowadzi ostronie, a nawet przerwa na okres stosowania tych lekw. Naley unika nawietlania podczas jednego seansu wielu ognisk (duej powierzchni skry) i w tych przypadkach stosowa leczenie na zmian. Przeciwwskazaniem do leczenia meladynin jest wiek poniej 5 i powyej 60 r.., cia, nadcinienie samoistne, zaburzenia krenia, choroby krwi, cikie choroby wyniszczajce, choroby nerek i wtroby. Powikania po stosowaniu psoralenw (meladyniny) mog by miejscowe i oglne. Powikania oglne wystpuj wycznie po stosowaniu doustnym meladyniny (psoralenw) i przebiegaj pod postaci oglnego osabienia, niepokoju, bezsennoci, blw gowy, nudnoci, wymiotw, czasami moe wystpi uszkodzenie miszu wtroby, zapalenie trzustki. Dolegliwoci te szybko ustpuj po przerwaniu leczenia doustnego. W trakcie leczenia oglnego meladynin naley wykonywa okresowe badania moczu, krwi, prb czynnociowych wtroby. W razie stwierdzenia odchyle, nawet bez objaww klinicznych, naley leczenie oglne przerwa lub zmniejszy dobow dawk stosowanego leku. Leczenie miejscowe prowadzi si nadal. Powikania miejscowe polegaj gwnie na wystpowaniu nadmiernych odczynw zapalnych: pcherzy, wyprysku. Powstaj one w wyniku zbyt intensywnego leczenia miejscowego, czsto wystpuj po dodatkowym (niezalenie od stosowanego leczenia) nasonecznieniu ognisk bielaczych, bd indywidualnej nadwraliwoci osobniczej na stosowane leczenie miejscowe. W leczeniu miejscowym i oglnym bielactwa nabytego sto-

602

sowany jest rwnie preparat Beroxanum produkcji ZSRR (Akovbian i wsp.), otrzymywany z uprawianego pasternaku. Zawiera on zwizki czynne: 8-metoksypsoralen i 5-metoksy-psoralen. Lek jest produkowany w postaci tabletek, zawierajcych 20 mg substancji czynnej, i kropli o steniu 0,5% substancji czynnej. Schemat leczenia miejscowego i oglnego bielactwa nabytego beroksanem jest odmienny i powinien by odpowiednio opracowany dla kadego chorego. Podobnie jak przy leczeniu meladynin, obowizuje okresowa kontrola morfologii krwi, moczu, prb czynnociowych wtroby. Przeciwwskazania do leczenia beroksanem s takie same jak w leczeniu meladynin. Leczenie oglne polega na doustnym podawaniu 2 razy dziennie po tabletce beroksanu po niadaniu i po obiedzie. Naley pamita, e jedna z tabletek powinna by przyjta na 12 h przed nawietlaniem. Dawkowanie leku u dzieci powyej 5 roku ycia (modszych dzieci nie naley leczy t metod) wynosi 1/41/3 dawki stosowanej u dorosych. Leczenie miejscowe polega na smarowaniu plam bielaczych roztworem beroksanu i nawietlaniu lamp kwarcow z odlegoci 80 cm od ognisk bielaczych. Skr otaczajc ogniska bielacze naley chroni przed promieniami nadfioletowymi, podobnie jak ma to miejsce podczas leczenia meladynin. Pocztkowo stosuje si beroksan rozcieczony 60 alkoholem w stosunku 1 : 3, a nawet 1 : 4. Pierwsze nawietlanie nie powinno przekracza 30 s 1 min. Nastpnie, w zalenoci od reakcji skry, przedua si czas nawietla, postpujc podobnie jak w leczeniu meladynin. Cao leczenia skada si z 46 cykli, a kady z nich trwa od 60 do 100 dni z przerw 1020-dniow (Rudowska, 1971). Na jeden cykl leczenia dawki doustne leku nie powinny przekracza 250300 tabletek, a liczba nawietla 60100. Sok z dziurawca (Succ. Hyperici) jest rwnie stosowany w leczeniu miejscowym i oglnym bielactwa nabytego (Nowak i Wojtyn). W porwnaniu z meladynin i beroksanem wykazuje on sabsze dziaanie w leczeniu oglnym i miejscowym. Pocztkowo ogniska bielacze smaruje si na 15 min przed nawietlaniem sokiem dziurawca rozcieczonym 60 etanolem w stosunku 1:1. Czas pierwszego nawietlania 3060 s; odlego palnika od nawietlanych ognisk 80 cm. W kolejnych zabiegach miejscowych zwiksza si czas ekspozycji oraz stosuje si nie rozcieczony wycig dziurawca (w zalenoci od reakcji nawietlanych ognisk). W leczeniu oglnym podaje si 23 razy dziennie 3050 kropli Succ. Hyperici w yce wody po jedzeniu, dzieciom powyej 5 lat 2 razy dziennie po 10 kropli. Stosuje si 46 cykli leczenia; jeden cykl trwa 45 60 dni, przerwy pomidzy poszczeglnymi cyklami trwaj 20 30 dni.

603

Ostatnio w leczeniu bielactwa nabytego wykorzystano skojarzone dziaanie psoralenw stosowanych oglnie i miejscowo oraz dugiego promieniowania nadfioletowego fotochemioterapi okrelan skrtem PUVA (p. str. 621). Ogniska bielacze pdzlowano emulsj 0,15% 8methoksypsoralenu, pozostawiano na skrze przez 810 min i nawietlano UVA. Pierwsze nawietlanie powinno by ostrone, krtkie, aeby pozna reakcj skry, a tym samym unikn ewentualnych odczynw pcherzowych przy nadmiernej wraliwoci osobniczej. Repigmentacje w obrbie ognisk bielaczych po stosowaniu ww. leczenia obserwowano u 40% pacjentw, przy czym nie spostrzegano rnic pomidzy wynikami uzyskanymi fotochemio-terapi, w ktrej 8methoksypsoralen by podawany oglnie lub stosowany miejscowo (Weber, 1977; Lyndian, 1978). W leczeniu oglnym, zwaszcza osb pobudliwych, nerwicowych, a szczeglnie w tych przypadkach, gdy wystpienie bielactwa czy si z niekorzystnymi przeyciami psychicznymi, zaleca si przyjmowanie rodkw uspokajajcych: neospasminy 3 razy dziennie yeczk, przez dorosych belergotu 23 razy dziennie po draetce. Korzystnie rwnie dziaa leczenie bodcowe przestrajajce, tonizujce, dominiowe podawanie biostyminy, z zespoem witamin grupy B oraz innych lekw. Naley pamita o ewentualnym usuniciu wewntrzustrojowych ognisk zakanych (prchnicze zmienione korzenie zbowe, przewleke ropne zapalenie migdakw). Jeeli stwierdzono obecno pasoytw przewodu pokarmowego, to trzeba przeprowadzi odpowiednie leczenie.
BRODAWKI ZWYKE YERRUCAE YULGARES

Choroba pochodzenia wirusowego, moe by przenoszona na osoby z otoczenia chorego. Czsto u osoby chorej w pobliu pierwszego wykwitu brodawki, jak rwnie w miejscach odlegych, rozwijaj si nowe brodawki w wyniku samozaszczepienia. Zmiany polegaj na wystpowaniu dobrze odgraniczonych, szarotych grudek o nierwnej, chropowatej, brodawkowa-tej, zrogowaciaej powierzchni. Na og nie powoduj dolegliwoci z wyjtkiem umiejscowienia brodawek pod pytkami paznokciowymi i na podeszwach. Najczciej umiejscawiaj si na skrze rk i palcw. Nie leczone mog utrzymywa si bardzo dugo. Leczenie jest przede wszystkim miejscowe. Stosowane jest mechaniczne usuwanie brodawek (wyyeczkowanie), po uprzednim znieczuleniu chlorkiem etylu, krioterapia za po-

604

moc pynnego azotu, elektrokoagulacja. Ostatnio dobre wyniki w leczeniu miejscowym brodawek, zwaszcza modocianych, uzyskano po smarowaniu ich 12 razy dziennie kwasem witaminy A (Airol, Retinoic acid). Kwas witaminy A dziaa korzystnie w leczeniu niektrych dermatoz przebiegajcych z zaburzeniami rogowacenia, trdziku pospolitego, brodawek zwykych pospolitych-i paskich (Stttgen, Lester i Rosenthal, Kligman i wsp., Mazurkiewicz i wsp.). Wykazano te, e kwas witaminy A wykazuje dziaanie hamujce aktywno dehydrogenazy mleczanowej i dehydrogenazy gliceroaldehydu-3-fosfo-ranu (Raab, 1977). Korzystnie dziaaj niektre leki zioowe, np. glistnik (jaskcze ziele Chelidonium majus), ktry oprcz dziaania przeciwblowego, kojcego, ma dziaanie bakteriobjcze i cytostatyczne 100 razy sabsze od kolchicyny Bersch i Dpp; Stickl; Balickij; Stanec; acucki 1967 Jurjewicz i Miszczenin).
Rp. Herb. Chelidonii pulv. 15,0 Lanolini Vaselini aa 10,0 Sol. Acidi carbolici 0,25% gutt. X M.f. unguentum D.S. Przed snem cienko posmarowa brodawki i naoy opatrunek (prestoplast). Brodawki powinny ustpi po 714 zabiegach.

Rwnie wiey sok z glistnika, wyciekajcy z uamanej odygi lub korzenia, skutecznie usuwa brodawki. Wieczorem przed snem (w czasie dnia lek moe by szybko starty) powierzchni brodawek naley lekko zeskroba pilniczkiem lub pumeksem, tak aby nie wywoa krwawienia, pokry wieym sokiem barwy toceglastej, wyciekajcym z uamanej odygi glistnika, i odczeka a zaschnie na powierzchni brodawki. Zabieg naley stosowa codziennie przez 1020 dni. Gdyby w cigu tego czasu brodawki nie ustpiy, naley zastosowa inn metod leczenia. W celu uatwienia leczenia (dysponowanie wieym sokiem) mona glistnik wykopa z korzeniami i trzyma w doniczce przez okres leczenia. Czsto stosowana jest podofilina (Resina Podophylli), ktra wykazuje dziaanie antymitotyczne i jest korzystnie oceniana w miejscowym leczeniu brodawek zwykych.
Rp. Res. Podophylli Glycerini Spir. Vini 90 M.f. solutio D.S. Zewntrznie. 0,5 1,0 ad 10,0

605

Wieczorem wacik nawinity na drewienko (np. na zapak) zwily roztworem podofiliny i posmarowa powierzchni brodawki, uprzednio lekko zeskroban, unikajc smarowania skry otaczajcej. Odczeka a pyn wyschnie na wolnym powietrzu. Zabieg naley stosowa co 35 dni, a przy wikszym odczynie zapalnym co 7 dni. Przecitnie stosuje si okoo 5 8 zabiegw. Przy braku korzystnego wyniku, leczenie naley zmieni. Z lekiem trzeba obchodzi si ostronie, gdy przeniesiony na luzwki i spojwki powoduje ostry odczyn zapalny. Podofiliny nie naley stosowa u dzieci, jak te u kobiet ciarnych. W leczeniu brodawek, zwaszcza stp, jest stosowany rwnie olej lniany (Carslaw i wsp.). Dziaanie lecznicze polega na tym, e pod wpywem nienasyconych kwasw tuszczowych, wchodzcych w skad oleju lnianego, ulegaj rozerwaniu dwu-sulfonowe wizania keratyny w obrbie brodawek.
Rp. Ol. Lini Lanolin M.f. unguentum D.S. Zewntrznie.

aa 5,0

Wieczorem po umyciu ng naley naoy mask na brodawki i pokry szczelnym opatrunkiem (okluzyjnym z folii polistyrenowej), ktry na obwodzie umocowuje si leukoplastem. Opatrunek naley zmienia co 23 dni okres leczenia 27 tygodni.
CZYRAK, CZYRACZNO FURUNCULUS, FURUNCULOSIS

Przyczyn choroby jest zakaenie gronkowcowe, przewanie gronkowcem zocistym, mieszkw wosowych. Gdy czyraki s liczne i zjawiaj si w postaci wysieww, mwi si o czyracznoci, do ktrej usposabiaj zaburzenia przemiany materii (cukrzyca), nadmierne pocenie, osabienie ustroju, ogniska ropne wewntrzustrojowe, np. prchnicze zby, ropne zapalenie migdakw. Zasadniczym wykwitem jest ostro zapalny, bolesny naciek w otoczeniu mieszka wosowego na szczycie nacieku po kilku dniach tworzy si czop martwiczy (patognomoniczny dla czyraka). Szczeglnie niebezpieczne s czyraki wargi grnej, nosa, oczodou, skroni i w kadym przypadku wymagaj one leczenia oglnego stosowania antybiotykw, sulfonamidw. Przy skonnoci do wystpowania czyrakw jako leczenie wspomagajce z korzyci stosuje si niektre leki zioowe, midzy innymi wstrzykiwanie dominiowo biosty-

606

miny, fibsu (naley pamita o przeciwwskazaniach). Dziaanie lecznicze przypisuje si tzw. biostymulatorom, ktre wedug Piatowa s czynnymi zwizkami o charakterze nieswoistym, pobudzajcymi po wprowadzeniu do ustroju jego czynnoci yciowe, wzmagajcymi waciwoci obronne organizmu i tym samym przyspieszajcymi wyzdrowienie. Biostymina powoduje szybsze ziarninowanie i gojenie si ran, zmniejsza dolegliwoci blowe, skonno do wysiku, pobudza ukad siateczkowordbonkowy skry i wzmacnia reakcje naczynioruchowe skry. Wzmaga ona siy obronne ustroju, wpywa normalizujco na zaburzenia przemiany materii, dziaa przeciw-alergicznie i tonizujco na cay ustrj (acucki, 1958; Oarowski). Korzystne dziaanie wywiera rwnie sok ze wieych korzeni opianu oraz z innych rolin leczniczych, m.in. z dziurawca, brzozy, mniszka, czosnku.
Rp. Biostymini D.S. Codziennie lub co drugi dzie po ampuce dominiowo przez 2030 dni, po czym przerwa 26 tygodni. Rp. Fibs D.S. Codziennie lub co drugi dzie po ampuce dominiowo lub podskrnie przez okres 2040 dni, po czym przerwa 36 tygodni. Rp. Succ. Bardanae lag. I D.S. 13 razy dziennie po 3050 kropli w kieliszku wody po jedzeniu przez 46 tygodni.

Po przerwie 12 tygodni leczenie mona powtrzy.


Rp. Succ. Hyperici Succ. Bardanae aa 10,0 Succ. Betulae Succ. Taraxaci aa 15,0 D.S. Po 2550 kropli w kieliszku wody po jedzeniu 23 razy dziennie.

Dziaa przestrajajco, przeciwbakteryjnie, odtruwajce (Suchorukow, Bolszakowa).


Rp. Alliostabil lag. I D.S. Po 1530 kropli w kieliszku wody 2 3 razy dziennie po jedzeniu w cigu

36 tygodni.

607

U osb z dugo utrzymujc si skonnoci do wysiewu czyrakw (czyracznoci) naley przeprowadzi badania w kierunku cukrzycy. W przypadku stwierdzenia jawnej lub utajonej cukrzycy oprcz zasadniczego leczenia korzystne jest podawanie zioowej mieszanki przeciwcukrzycowej.
Rp. Diabetosan D.S. Odwar z yki zi na szklank wody, pi 12 szklanki dziennie po jedzeniu.

Pacjenci z czyracznoci powinni przestrzega stosowania niskokalorycznej diety o maej zawartoci wglowodanw i tuszczw zwierzcych, zaleca si take duo jarzyn, tuszcze rolinne, biako. Naley unika ostrych, pikantnych przypraw (uywek). W leczeniu miejscowym czyrakw, oprcz rnych maci, aerozoli z antybiotykami, np. Ung. Neomycyni, Ung. Oxyterracyni, aerozol Neomycyni, Ung. Chlorocyclini itd., s rwnie stosowane leki zioowe w postaci okadw i kataplazmw. Jednym z nich jest cebula ogrodowa, zawierajca duo luzu, sole mineralne i substancj antybiotyczn. Pieczona cebula jest dobrym rodkiem zmikczajcym, odkaajcym i gojcym. Ca cebul w usce piecze si w piecyku lub gotuje w wodzie a do zupenego zwiotczenia, nastpnie ugniata na miazg, owija w gaz i przykada na czyrak na 48 h 23 razy dziennie, do chwili ustpienia zmian (Tokin). Analogiczne znaczenie maj nasiona lnu (Semen Lini), stosowane jako lek odmikczajcy i przeciwzapalny w postaci ciepych okadw lub kataplazmw w leczeniu miejscowym czyrakw. Ponadto w tym samym celu s stosowane gotowe maci: Ung. Symphyti, Ung. Chlorofilani, Ung. Tormentioli, Ung. Allantoini lub Ung. Chelifungini. Po oczyszczeniu skry spirytusem salicylowym smaruje si czyraki 12 razy dziennie jedn z wymienionych maci i nakada opatrunek.
FIGWKA GRONKOWCOWA SYCOSIS STAPHY1OGENES

Jest to przewleke gronkowcowe zapalenie mieszkw wosowych, wywoane zakaeniem gronkowcem, najczciej zocistym. Wykwitem pierwotnym jest zapalna grudka przymieszkowa z drobn krostk na szczycie, przebit wosem. Zmiany wykazuj skonno do skupiania si i tworzenia zlewnych ognisk zapalnych; towarzyszy im nieznaczne pieczenie i wid. i Najczstsze umiejscowienie skra owosiona twarzy i szyi.

608

W leczeniu oglnym czsto s stosowane antybiotyki, sulfonamidy, natomiast jako lek wspomagajcy, zwaszcza w przypadkach przewlekych, korzystnie dziaa wstrzykiwanie dominiowe biostyminy (analogicznie jak w leczeniu czyrakw) i niektrych wycigw ze wieych rolin.
Rp. Succ. Hyperici Succ. Bardanae aa 10,0 Succ. Betulae Succ. Taraxaci aa 15,0 D.S. 3050 kropli w kieliszku wody 3 razy dziennie po jedzeniu.

W leczeniu miejscowym, po oczyszczeniu skry spirytusem salicylowym, oprcz maci z antybiotykami, korzystnie dziaa:
Rp. Ung. Symphyti Tormentioli Chlorofilani aa 10,0 M.f. unguentum D.S. Zmiany skrne smarowa cienk warstw maci 2 razy dziennie, zwaszcza na noc. GRULICA TOCZNIOWA TUBERCULOSIS LUPOSA

Jest to najczstsza posta grulicy skry spowodowana zakaeniem prtkiem ludzkim, a niekiedy prtkiem typu bydlcego. Wykwitem pierwotnym jest drobny guzek skrny o przewlekym stanie zapalnym i zabarwieniu czerwonobrunatnym, ktry podczas diaskopii (ucisku szkiekiem) wykazuje tawe zabarwienie. Choroba ma charakter przewleky. Ognisko szerzy si powoli z wytworzeniem nieostatecznej blizny zanikowej. Najczstsze umiejscowienie grulicy toczniowej to twarz, rzadziej koczyny i tuw, czsto zajte s te luzwki jamy ustnej i nosa. W leczeniu oglnym, oprcz rodkw prtkobjczych i prtkostatycznych streptomycyna, hydrazyd kwasu izonikotynowego (INH) lekiem wspomagajcym jest piciornik (kurze ziele Potentilla erecta), ktrego zwizki czynne wykazuj dziaanie typowe dla garbnikw: przeciwzapalne, cigajce, odtoksyczniajce. Skuteczno moe by zwikszona przez poczenie z innymi zioami, np.:
Rp. Rhiz. Tormentillae Rhiz. Calami

609

Rad. Bardanae Rad. Glycyrrhizae Rad. Archangelicae aa 20,0 M.f. species D.S. Napar z yki zi na 2 szklanki wrztku, pi 12 szklanki dziennie.

Godne polecenia (jako lek pomocniczy) jest picie odwaru z korzeni ywokostu lekarskiego i ziela skrzypu polnego. Zespolone dziaanie zwizkw czynnych zawartych w ww. zioach, midzy innymi alantoiny, kwasw polifenolowych, alkaloidw, flawonoidw, oraz zawarto soli mineralnych, a zwaszcza krzemionki, wykazuj dziaanie przeciwbakteryjne, odtoksyczniajce, sprzyjaj gojeniu i zablinianiu ubytkw tkanek, zwaszcza tkanki cznej, jak te zablinianiu i zwapnianiu ognisk gruliczych i remineralizacji ustroju.
Rp. Rad. Symphyti Herb. Equiseti aa 50 M.f. species D.S. Odwar z 1 yki zi na szklank wody, pi 12 szklanki dziennie.

W leczeniu grulicy skry due znaczenie ma przestrzeganie odpowiedniej diety wysokokalorycznej, o duej zawartoci biaka (mleko, biay ser, chude miso woowe, drb, jaja, maso, tuszcze rolinne i duo owocw i jarzyn, zwaszcza jabka, liwki, truskawki, czarne porzeczki, kapusta, marchew, czosnek). Nie naley pali tytoniu i pi alkoholu. W leczeniu miejscowym jako lek wspomagajcy mona stosowa:
Rp. Ung. Symphyti lag. I D.S. Ognisko grulicze smarowa cienk warstw maci 2 razy dziennie. GRZYBICA STOP TINEA PEDUM

Czynnikiem wywoujcym zakaenie jest grzyb, gwnie Trichophyton inderdigitale lub Trichophyton rubrum, rzadziej Epidermophyton. Grzybica stp jest najczstsz postaci grzybic skry u ludzi. U chorych z grzybic stp czsto stwierdza si grzybic pytek paznokciowych. O rozpoznaniu grzybicy decyduje badanie mikroskopowe i hodowla grzybw ze zmienionego chorobowo naskrka i paznokci. W grzybicy stp rozrnia si: grzybic midzypalcow (tinea interdigitalis),

610

grzybic potnicow (tinea dishidrotica), grzybic zuszczajc (tinea desquamativa). Zmiany chorobowe objawiajce si w postaci ognisk zapalnozuszczajcych, pcherzykw, krost na stopach i bocznych powierzchniach palcw, zwaszcza trzeciego i czwartego oraz czwartego i pitego palca. Zmiany powoduj wid i pieczenie. W leczeniu oglnym grzybicy, zwaszcza pytek paznokciowych, podaje si antybiotyk gryzeofulwin, natomiast leki zioowe maj znaczenie uzupeniajce, gwnie przyczyniaj si do poprawy trofiki skry, zwaszcza lepszego jej ukrwienia, zmniejszaj zaburzenia naczynioruchowe, obniaj nadmiern potliwo stp. Zaleci mona stosowanie wymienionych ju poprzednio lekw Alliostabil, Biostymina jak rwnie zawierajcych m.in. wycig z kasztanowca.
Rp. Venescin D.S. 3 razy dziennie po draetce. lag. I

Korzystne dziaanie wykazuje Bellergot, zawierajcy alkaloidy pokrzyku, ergotamin, luminal; powoduje on zmniejszenie napicia nerwowego, nerwicy naczynioruchowej, nadmiernej potliwoci. Przeciwwskazaniem s cikie schorzenia organiczne naczy obwodowych, jaskra, cia. Lek obnia akomodacj wzroku i refleks, dlatego kierowcy pojazdw mechanicznych powinni przyjmowa lek na 810 godzin przed jazd.
Rp. Bellergot lag. I D.S. 23 razy dziennie draetka po posikach.

Leczenie miejscowe jest czsto leczeniem zasadniczym grzybicy stp. Wrd wielu preparatw: Ung. undecylenicum, Chlorchinaldin H, barwniki, importowane maci (Canesten, Dalnate), ktre mona z powodzeniem stosowa w leczeniu miejscowym grzybicy stp, korzystne dziaanie, przeciwbakteryjne, przeciwgrzybicze, a take przeciwprtkowe, wykazuj zwizki czynne zawarte w glistniku (Chelidonium majus) (Jurjewicz i Miszczenin).
Rp. Chelidonii hydrochl. 0,1 Lanolini 4,0 Vaselini ad 10,0 M.f. unguentum D.S. Smarowa 2 razy dziennie cienk warstw cae stopy wraz z ogniskami grzybiczymi, szczeglnie na noc. Zaoy skarpetki baweniane.

611

Rp. Herb. Chelidonii pulv. Lanolini Vaselini aa 10,0 Sol. Acidi carbolici 0,25% gutt. X M.f. unguentum D.S. Smarowa 1 raz dziennie, szczeglnie na noc, cienk warstw cae stopy wraz z ogniskami grzybiczymi (metoda skarpetkowa). Zaoy na noc skarpetki baweniane, aeby nie brudzi pocieli. Rp. Chelifungin lag. I D.S. Smarowa ogniska grzybicze rano 1 wieczorem.

Lekiem wspomagajcym w leczeniu miejscowym grzybicy stp jest Tormentiol.


Rp. Tormentioli lag. l D.S. Smarowa stopy cienk warstw 2 razy dziennie.

Co dwa, trzy dni wieczorem, przed smarowaniem maci, mona moczy stopy w ciepym naparze rumianku. Po kpieli stopy delikatnie osuszy i posmarowa maci. Po 67 dniach leczenia s zalecane 12dniowe przerwy. Leczenie prowadzi si przez 34 tygodnie. Naley pamita, e maci mona stosowa wwczas, gdy zmiany skrne nie wykazuj ostrego stanu zapalnego i sczenia. Rwnoczenie z leczeniem miejscowym zmian skrnych, zwaszcza przy ich wybitnych nasileniu i z zasady gdy stwierdza si take grzybic paznokci, naley przeprowadzi leczenie oglne gryzeofulwin, gdy zajte przez grzyby chorobotwrcze paznokcie s oporne na leczenie miejscowe i stanowi przyczyn nawrotu zakaenia samo-zakaenie. Wymienione rodki przeciwgrzybicze mona stosowa rwnie profilaktycznie; dotyczy to szczeglnie osb z nadmiern potliwoci, korzystajcych z publicznych basenw i ani. Profilaktycznie naley smarowa stopy 12 razy w tygodniu, najlepiej przed snem. Wiksz trosk w zapobieganiu grzybicy stp trzeba przejawia w okresie letnim. Osobom z nadmiern potliwoci stp zaleca si przed snem moczenie ng w naparze z nastpujcej mieszanki zioowej:
Rp. Fol. Salviae Fol. Juglandis Herb. Hyssopi

612

Herb. Millefolii aa 20,0 M. f. species D.S. Napar z ptorej yki zi na litr wody do moczenia ng. KANDYDIAZA PAZNOKCI I WAW PAZNOKCIOWYCH ONYCHIA ET PERIONYCHIA CANDIDAMYCETICA

Przyczyn schorzenia jest zakaenie drodakowe, najczciej wywoane przez Candida albicans. Zmiany dotycz tylko palcw rk, rozpoczynaj si zwykle od wau paznokciowego, ktry wykazuje stan zapalny, obrzk, bolesno, nawisa nad pytk paznokciow, a przy ucisku wydostaje si spod niego skpa ilo ropy. Stopniowo pytka paznokciowa w okolicy kotki oddziela si od oyska, ulega rozwarstwieniu, staje si krucha, powierzchnia matowieje, przyjmuje zabarwienie szarobrunatne i jest poprzecznie pobruzdowana. Do lekw stosowanych w leczeniu schorze drodakowych nale antybiotyki polienowe, wrd ktrych szeroko stosowany jest antybiotyk nystatyna. Podaje si j doustnie w tabletkach po 500 000 jednostek w iloci 35 min j. dziennie przez dugi okres czasu 29 tygodni i duej w zakaeniach luzwek przewodu pokarmowego. Z innych antybiotykw naley wymieni: trychomycyn, kandycydyn, kanamycyn i najsilniej dziaajc amfoterycyn B cechuje si znaczn toksycznoci. W zakaeniach drodakowych skry wyprzeniach drodakowych, kandydiazie paznokci i waw paznokciowych oraz luzwek stosowane jest leczenie miejscowe, w ktrym oprcz wymienionych antybiotykw w postaci aerozoli, zawiesin i maci korzystnie dziaaj wodne lub alkoholowe 12% roztwory barwnikw fioletu goryczki, bkitu metylenowego, zieleni brylantowej, 13% nalewka jodowa. W leczeniu zewntrznym (miejscowym) drodycy waw paznokciowych szeroko stosowany jest Fongitex, Acifungin (estry borowe kwasu benzoesowego oraz kwasu borogalusowego w rozpuszczalnikach polietylenowych). W leczeniu miejscowym wspomagajce dziaaj kpiele palcw rk w naparze z odpowiedniej mieszanki zioowej, po czym stosuje si waciwy lek przeciwdrodakowy, np. Acifungin, Solutio Iodi spirituosa. Obowizuje przy tym zasada, e oprcz smarowania caego zajtego przez drodaki ostatniego paliczka i pytki paznokciowej trzeba rwnie nakada lek za pomoc cienkiej bagietki pod chory wa paznokciowy. Korzystnie dziaa te ma z glistnika.
Rp. Anth. Millefolii Herb. Meliloti

613

Herb. Fumariae aa 20,0 M.f. species D.S. Napar z 2 yek zi w litrze wody, w temperaturze 3840C moczy palce 15 20 min.

Dziaa przeciwzapalnie i przeciwdrodakowo.


Rp. Chelifungin lag. I D.S. Smarowa miejsca chore 2 razy dziennie, zwaszcza po wieczornym moczeniu palcw w naparze z zi.

W leczeniu oglnym wspomagajce dziaa wstrzykiwanie dominiowe preparatu Biostymina (p. str. 607), podawanie preparatw Venescin, Alliostabil, jak rwnie wycigw z niektrych rolin wieych.
Rp. Biostymini D.S. Wstrzykiwa dominiowo codziennie ampuk przez 15 dni, po czym przerwa na 23 tygodnie. Rp. Venescin lag. I D.S. 23 razy dziennie po draetce po jedzeniu w cigu 46 tygodni. Rp. Succ. Taraxaci Succ. Bardanae aa 30,0 D.S. 3 razy dziennie po 4050 kropli w kieliszku wody midzy posikami. Rp. Alliostabil lag. I D.S. 23 razy dziennie po 2030 kropli w kieliszku wody po jedzeniu.

Osoby ze skonnoci do zakae drodakowych waw paznokciowych i paznokci nie powinny zmywa naczy kuchennych, zwaszcza w okresie trwania choroby, unika prania rcznego w detergentach oraz ograniczy spoycie wglowodanw, zwaszcza wyrobw cukierniczych. W czasie manicure nie powinny nadmiernie dokadnie wycina naskrka, pozostawia nieduy rbek na pytce paznokciowej.
KYKCINY (BRODAWKI) KOCZYSTE CONDYLOMATA ACUMINATA

Choroba zakana, wywoana przez wirusy, moe przenosi si na partnerw seksualnych. Zmiany w postaci wykwitw

614

brodawkowatych, uszypuowanych, o kalafiorowatej powierzchni i zabarwieniu malinowym s umieszczone gwnie w okolicy narzdw pciowych i okolic odbytu: u mczyzn rowek zaodny, wewntrzna powierzchnia napletka, od, u kobiet wargi sromowe i pochwa. Stan zapalny, sczenie i maceracja naskrka sprzyjaj wystpowaniu zmian. W rnicowaniu naley uwzgldni kykciny paskie kiowe (maj nacieczon podstaw, wystpuj te innego rodzaju wykwity kiowe i dodatnie odczyny serologiczne), naboniaki, raki. Leczenie miejscowe jest zasadnicz metod leczenia kykcin koczystych. Kykciny usuwa si chirurgicznie (dotyczy rozlegych zmian), elektrokoagulacj, zamraaniem pynnym azotem, dobre wyniki daje te stosowanie podofiliny (Resina Podophylli nierozpuszczalna w wodzie ywica z kczy Podophyllum peltatum Ameryka pnocna, lub Podophyllum emodi Azja rodkowa).
Rp. Res. Podophylii 0,75 Glycerini 0,75 Spir. Vini 90 ad 10,0 D.S. Do smarowania kykcin co 57 dni.

Leczenie naley prowadzi ostronie. Najpierw na skr otaczajc wykwity naoy cienk warstw wazeliny, nastpnie same kykciny smarowa roztworem podofiliny tak, aby pyn nie spywa na luzwk lub otaczajc skr, wreszcie odczeka a pyn wyschnie. W zalenoci od ustpowania zmian zabieg powtarza si co 57 dni (przy wystpowaniu odczynu zapalnego, naderek zabieg powtarza si po ich ustpieniu). Po wykonaniu zabiegu rce naley starannie umy ciep wod z mydem, gdy zatarcie powiek lub narzdw pciowych moe spowodowa odczyn zapalno-obrzkowy. U kobiet ciarnych nie naley usuwa kykcin roztworem podofiliny.
LISZAJ PASKI, LISZAJ CZERWONY LICHEN PLANUS, LICHEN HUBER

Przyczyna choroby nie jest znana. Czsto stwierdza si zwizek z ukadem nerwowym wystpowanie zmian po wstrzsach psychicznych, niekiedy Unijny ukad wykwitw, przebiegajcych wzdu nerww, obostrzenie zmian i dolegliwoci w czasie cikich przey psychicznych. Istnieje teoria toksyczna, goszca o wystpowaniu zmian po zatruciach niektrymi lekami, np. atebryn, akronem, zotem, oraz teoria wirusowa, ktra moe by prawdopodobna, lecz nie zostaa wystarczajco udowodniona. Choroba wystpuje gwnie u osb dorosych, bardzo rzadko u dzieci.

615

Zmiany polegaj na pojawianiu si paskich, wielobocznych, drobnych grudek skrnych o lekko byszczcej powierzchni, zabarwieniu czerwonosinym lub czerwonobrunatnym. Osutka jest na og symetryczna, najczciej umiejscowiona w obrbie nadgarstkw i przedramion po stronie zginaczy, na podudziach po stronie prostownikw, w okolicy narzdw pciowych, na bonach luzowych jamy ustnej i narzdw pciowych. Istnieje kilka odmian klinicznych liszaja paskiego. Przebieg schorzenia jest przewleky od kilku miesicy do kilku lat. W miejscu zmian chorzy odczuwaj wid o rnym nasileniu. Zmiany ustpuj bez pozostawienia blizn. Leczenie oglne polega na podawaniu zespou witamin grupy B (Vitaminum B compositum); w ciszych przypadkach, zajmujcych rozlege powierzchnie skry i przy utrzymujcej si tendencji do wieych wysieww, wskazane jest podawanie doustne sterydw. Leczenie zioowe jest typu wspomagajcego. Polega ono na stosowaniu lekw bodcowych, przestrajajcych i tonizujcych, a u chorych pobudliwych i nerwicowych lekw uspokajajcych.
Rp. Biostymini D.S. Dominiowo po ampuce codziennie lub co drugi dzie w cigu 1030 dni; po przerwie 34-tygodniowej ponownie 10 20 wstrzykni. Rp. Succ. Bardanae lag. I D.S. 2050 kropli w kieliszku wody 34 razy dziennie po jedzeniu. Rp. Rad. Bardanae Herb. Hyperici Herb. Violae tricoloris aa 20,0 M.f. species D.S. Napar z yki zi na 2 szklanki wrzcej wody, pi porcjami po posikach w cigu dnia. Rp. Intr. Valerianae Intr. Crataegi aa 30,0 Tinct. Calami 10,0 M.f. guttae D.S. 3050 kropli w kieliszku wody 3 razy dziennie po jedzeniu.

Mieszanka ta jest szczeglnie korzystna dla osb pobudliwych lub nerwowych. Korzystne moe by rwnie podawanie gotowych preparatw: Nervosol, Neospasmina lub Passispasmin.

616

Miejscowo mona stosowa rne postacie leku, np., papki ochadzajce, maci, pukanki.
Rp. Mentholi 0,51,0 Zinci oxydati Talci veneti aa 10,0 Amyli tritici 15,0 Glycerini 5,0 Spir. Vini 70 ad 100,0 M.f. pasta D.S. Nakada cienk warstw na miejsca dotknite liszajem, szczeglnie wieczorem.

Dziaa ochadzajco i przeciwwidowo.


Rp. Tormentioli 20,0 Ung. Aliantami 30,0 M.f. unguentum D.S. Smarowa cienk warstw 12 razy dziennie, zwaszcza na noc. Rp. Tinct. Tormentillae Tinct. Gallae Tinct. Arnicae aa 10,0 M.f. guttae D.S. 5060 kropli na p szklanki letniej wody, puka jam ustn kilka razy dziennie, zwaszcza na noc.

Stosuje si w przypadku liszaja paskiego na luzwkach jamy ustnej.


Rp. Fol. Salviae 40,0 Fl. Calendulae 10,0 M.f. species D.S. Napar z yki zi na szklank wody, puka jam ustn 24 razy dziennie. Rp. Tinct. Tormentillae Tinct. Calami aa 20,0 Tinct. Gallae 10,0 D.S. 5060 kropli na p szklanki letniej wody, puka jam ustn kilka razy dziennie po posikach, a zwaszcza na noc.

Chorzy powinni unika napojw alkoholowych, pikantnych przypraw, grzybw. Naley ograniczy spoycie tuszczw,

617

zwaszcza zwierzcych, oraz wglowodanw (sodyczy, czekolad); dieta powinna by obfita w owoce i jarzyny (kapusta, marchew).
UPIE ROWY GIBERTA PITYRIASIS ROSEA GIBERTI

Przyczyna choroby nie jest znana, przyjmuje si to zakane, wirusowe. Schorzenie stosunkowo czsto wystpuje w okresie wiosny i jesieni. Zmiany chorobowe polegaj na wystpowaniu pierwotnego ogniska w postaci medalionowatej plamy rumieniowo-zuszczajcej; w kilka dni pniej wykwitw przybywa, nastpuje uoglnienie osutki, zajmujcej gwnie tuw i dosiebne czci koczyn. Choroba trwa 48 tygodni i ustpuje samoistnie. Zmianom skrnym moe towarzyszy dotkliwy wid. W leczeniu oglnym podaje si nastpujce preparaty:
Rp. Bellergot lag. I D.S. Po obiedzie i po kolacji po draetce. Uwaga. U kierowcw pojazdw mechanicznych preparat ten moe powodowa zmniejszenie refleksu. Rp. Rutisol D.S. 2030 kropli w kieliszku wody, pi 23 razy dziennie po jedzeniu w cigu 7 dni.

W leczeniu miejscowym wykwity mona smarowa cienk warstw maci Tormentiol. Zalecane s rwnie 12 razy w tygodniu kpiele osaniajce, zmikczajce (balnea emollientia). Zmniejszaj one dranice dziaanie chlorowanej wody, agodz wid, przyspieszaj ustpowanie procesu zapalnego. Wrd kpieli osaniajcych najczciej stosowana jest kpiel krochmalowa oraz kpiel z naparu rumianku. Kpiel krochmalowa. 0,51 kg mki kartoflanej zalewa si 23 l wody i ogrzewa stopniowo. Po otrzymaniu masy papkowatej wlewa si j powoli i rozprowadza w wodzie do kpieli. Wanna powinna zawiera okoo 150 l wody o temperaturze 3638C, temperatura otoczenia nie nisza ni 18 C. Czas kpieli nie powinien przekracza 1525 min. Podczas kpieli nie uywa myda; po wyjciu z wanny skr trzeba delikatnie osuszy rcznikiem.

618

Kpiel z naparu rumianku. Na wann wody stosuje 0,25 0,5 kg Anth. Chamomillae. Sporzdza si napar, ktry nastpnie dodaje si do wdy. Mona te wymienion ilo rumianku woy do do duego pciennego woreczka, aby rumianek nie by zbyt mocno ugnieciony, woreczek zawiza i woy do wanny z gorc wod. Po osigniciu przez wod temperatury 3638C i nasyceniu wody wycigiem z zi (kilkakrotnie zanurzony w wannie woreczek mona wycisn) rozpoczyna si kpiel lecznicz. Czas kpieli i sposb wytarcia skry po kpieli jak wyej. Kpiel z mki pszennej, 12 kg mki pszennej wymiesza z 5 l wody, mieszajc powoli, podgrza prawie do wrzenia, nie dopuci jednak do zagotowania. Tak przygotowan emulsj wla i rozprowadzi w przygotowanej do kpieli wodzie (okoo 100150 l wody o temperaturze 3638C). Czas kpieli 1530 min.
USZCZYCA PSORIASIS

Przyczyna choroby nie jest znana. Podano wiele teorii dotyczcych ta i patogenezy uszczycy, jednak adna z nich nie zostaa w peni potwierdzona. Ostatnio przypisuje si du rol autoimmunologicznemu mechanizmowi uszczycy, opartemu na zachodzcej in vivo reakcji midzy krcymi we krwi przeciwciaami przeciw warstwie rogowej a zmienion anty-genowo warstw rogow naskrka (Krogh i Tonder 1973; Jaboska i wsp. 1977). Czsto stwierdza si rodzinne wystpowanie uszczycy; dziedziczenie jest wedug dominanty, ale nie regularne. uszczyca jest jedn z najczstszych chorb skry liczba osb cierpicych wynosi 0,53% populacji, ma charakter nawrotowy i niejednokrotnie sprawia trudnoci lecznicze. Zmiany skrne polegaj na wystpowaniu paskich grudek o zabarwieniu czerwonobrunatnym, pokrytych rnej gruboci biaawymi uskami parakeratotycznymi (nieprawidowe rogowacenia). Grudki uszczycy mog by rnej wielkoci. S one dobrze odgraniczone od skry zdrowej. Mog by rozsiane na caej skrze, najczciej w okolicy okci i kolan, czsto na owosionej skrze gowy. Zmiany na og nie sprawiaj adnych dolegliwoci; stan oglny chorych jest dobry. Istnieje kilka odmian uszczycy. Leczenie miejscowe ma zasadnicze znaczenie w zwalczaniu uszczycy, naley jednak zaznaczy, e jest ono tylko objawowe, gdy do chwili obecnej nie ma metody, ktra mogaby spowodowa trwae wyleczenie. S znane bardzo liczne i rnorodne metody leczenia miejscowego, z ktrych cz oparta

619

jest na preparatach rolinnych. Jedn z nich jest przemienne stosowanie odpowiednich maci: Tormentiol, Ung. Allantoini, Ung. Nitrofurazoni. Ung. Zinci salicylatum, ktrymi kolejno smaruje si ogniska uszczycy wieczorem przed spaniem, oprcz ognisk znajdujcych si na owosionej skrze gowy. W pitym dniu leczenia stosuje si kpiel krochmalow lub kpiel rumiankow (p. str. 618), po czym nawietla si cae ciao lamp kwarcow, wyznaczajc tak odlego i czas trwania zabiegu, aby nie wywoa ostrego odczynu rumieniowego. W szstym dniu rozpoczyna si analogiczny, nowy cykl leczenia miejscowego. Korzystnie dziaa nawietlanie promieniowaniem nadfioletowym o dugoci fal 350380 nm cznie z przyjmowaniem doustnym meladyniny lub beroksanu. Czsto stosowane s maci, pasty i roztwory acetonowochloroformowe lub kolodionowe zawierajce 110% chryzarobiny, ktra wykazuje dziaanie silnie redukujce.
Rp. Chrysarobini Zinci oxydati Amyli tritici Lanolini M.f. unguentum D.S. Zewntrznie. 5,010,0 aa 10,0 ad 100,0

Chryzarobina dziaa dranico na skr, barwi zdrow skr na kolor ciemnobrunatny, a jasne wosy na kolor zielonkawy (zmiana zabarwienia nie jest trwaa). Po dostaniu si do oczu chryzarobina moe spowodowa ostry odczyn zapalny, prowadzcy niekiedy do owrzodzenia rogwki. Z tego powodu nie naley stosowa chryzarobiny na skr owosion gowy, na twarz, rce i w okolicy narzdw pciowych, gdzie rwnie moe powodowa znaczne podranienie. Jeeli stosuje si chryzarobin na due powierzchnie skry i przez duszy czas, to mog wystpi objawy zatrucia, nawet o cikim przebiegu, ze stanem zapalnym nerek, biakomoczem i krwiomoczem. U dzieci nie jest wskazane stosowanie chryzarobiny. Chryzarobin stosuje si te w zasychajcych lakierach i mazidach.
Rp. Chrysarobini 5,010,0 Traumaticinum ad 100,0 D.S. Zewntrznie do smarowania ognisk uszczycy. Rp. Chrysarobini Pix liquida Pini Acid. salicylici Saponis kalini 10,0 20,0 5,0 20,0

620

Vaselini M.f. linimentum D.S. Zewntrznie.

ad 100,0

Dobrze rwnie dziaaj kpiele dziegciowe, stosowane 23 razy w tygodniu, zalenie od stopnia zaawansowania choroby.
Rp. Pix liquida Pini 100,0 Spir. Saponis kalini Aq. dest. aa 75,0 M.f. linimentum D.S. Do kpieli na jedn wann dla dorosego. Rp. Pix liquida Pini Natrii carbonici Gelatinae alb. Aq. dest. aa 75,0 M.f. linimentum D.S. Do kpieli na jedn wann dla dorosego.

Temperatura kpieli powinna wynosi 3436C, czas 20 30 min. Midzy kpielami leczniczymi naley stosowa maci przeciwuszczycowe, np. Ung. Allantoini, Tormentiol. Trzeba take pamita, e podczas stosowania na duej powierzchni skry preparatw dziegciowych, chryzarobiny lub zwizkw salicylowych powinno si okresowo kontrolowa mocz, czynno wtroby i morfologi krwi. Ostatnio wprowadzono now metod leczenia uszczycy (Harter, Langner) opart na zjawisku denaturacji DNA, zachodzcej pod wpywem skojarzonego dziaania psoralenw 8-metoxypsoralenu (8MOP) lub mieszaniny 8-MOP i 5-meto-xypsoralenu (5-MOP) podawanych doustnie i nawietla ognisk uszczycy dugimi promieniami nadfioletowymi przy maksimum emisji 370 nm. Metoda leczenia, okrelona jako fotochemioterapia (PUVA), polega na czeniu si psoralenw pod wpywem promieniowania o dugoci fali 365 nm w zwizki cykliczne z zasadami pirymidynowymi zawartymi w DNA, co prowadzi do jego denaturacji, zahamowania wzmoonej mitozy komrek naskrka, a tym samym ustpowania objaww uszczycy (nie daje jednak trwaego wyleczenia). Psoraleny podaje si w dawce 0,60,9 mg/kg masy ciaa na 2 godziny przed nawietlaniem. Dobrze dziaa te Beroxan lek otrzymywany z owocw pasternaku, ktry zawiera 8-MOP i 5MOP. Niektrzy autorzy (Lord i wsp.) uwaaj, e fotochemioterapia wpywa rwnie na biosyntez i metabolizm prostaglandyn, a mianowicie, e promienie nadfioletowe o dugoci 254 i 360 nm cznie z 8-MOP znacznie zwikszaj konwersj

621

PGE2 w PGE2, poprzez dziaanie PGE2 9-ketoreduktazy, a tym samym dziaaj regulujce na biosyntez i metabolizm prostaglandyn w tkankach, co sprzyja ustpowaniu uszczycy. Podobne dziaanie do 8MOP i 5-MOP w fotochemioterapii uszczycy wykazuj dziegcie. Przeprowadzone prace kliniczne wykazay, e fotochemio-terapia przy uyciu UVA (dugie promieniowanie nadfioletowe) i psoralenw stosowanych miejscowo, a mianowicie pdzlowania emulsj 8-MOP wykwitw uszczycy na 48 min przed nawietlaniem, daje podobne wyniki jak przy podawaniu 8-MOP oglnie (Weler). Naley jednak pamita, e pierwsze nawietlanie UVA powinno by krtkie w celu uniknicia ewentualnych odczynw pcherzowych. Leczenie oglne jest typu wspomagajcego i czsto s stosowane preparaty zioowe.
Rp. Bellergot D.S. 2 razy dziennie po tabletce po obiedzie i kolacji.

Lek ten przepisuje si gwnie chorym pobudliwym, z nadmiern potliwoci i zaznaczonym widem skry, majc jednak na uwadze, e moe on zmniejszy refleks u kierowcw pojazdw mechanicznych.
Rp. Betasol D.S. 3 razy dziennie po yeczce na p szklanki wody.

Lek ten jest mieszaniny omiu zi, wykazuje dziaanie aktywizujce ukad enzymatyczny u chorych z uszczyc, daje pewn popraw i niekiedy powoduje dusze okresy zahamowania objaww chorobowych; zwiksza te aktywno transaminazy glutamino-pirogronowej we krwi. Dobr skuteczno leku obserwowano w przypadkach uszczycy kroplowatej, rwnie w stanach przewlekych u osb starszych, natomiast u osb modych i w pocztkach uszczycy dziaanie jego jest nike. Betasol stosuje si zarwno zapobiegawczo, jak i w leczeniu skojarzony z innymi lekami.
Rp. Fl. Sambuci D.S. Napar z yki kwiatw na 2 szklanki wrzcej wody, wypi w 2 porcjach w cigu dnia.

Wykazano korzystne dziaanie naparu z kwiatw bzu czarnego, szczeglnie gdy przyjmowano napar wieo przygotowany. Rwnie skuteczny okaza si odwar z owocw bzu

622

czarnego (Fr. Sambuci), przyrzdzany i przyjmowany w ta-takich samych ilociach co napar z kwiatw (acucki, Skawiska-Jachowska).
Rp. Biostymini D.S. Dominiowo ampuk codziennie lub co drugi dzie w cigu 34 tygodni, po czym przerwa 23 tygodnie. Rp. Fl. Sambuci Fol. Urticae Herb. Violae tricoloris aa 20,0 Rad. Bardanae Rad. Saponariae aa 15,0 M.f. species D.S. Napar z yki zi na 2 szklanki wrzcej wody, wypi w 2 porcjach w cigu dnia po jedzeniu.

Chorzy z uszczyc powinni przestrzega odpowiedniej diety, szczeglnie w okresie wysiewu zmian chorobowych. Dieta powinna by gwnie jarska (bardzo korzystnie dziaa codzienne spoywanie saatek z surowej kapusty z dodatkiem oliwy doprawionej sokiem z cytryny), niskokaloryczna, z ograniczeniem tuszczw zwierzcych, zalecane s natomiast tuszcze rolinne, olej sojowy, sonecznikowy. Naley te ograniczy ilo spoywanych wglowodanw, a przede wszystkim wyrobw cukierniczych. Nie naley spoywa ostrych przypraw, napojw alkoholowych oraz lekarstw zawierajcych chinin lub jej pochodne w okresie zaostrzenia zmian skrnych.
YSIENIE OJOTOKOWE ALOPECIA SEBORRHOICA

Patogeneza schorzenia nie jest dokadnie poznana, lecz ojotok jest jednym z waniejszych czynnikw usposabiajcych. Przyjmuje si obecnie, e zasadnicz rol w wystpowaniu ysienia ojotokowego odgrywaj hormony androgenne, przy czym nie jest bliej poznany mechanizm dziaania. ysienie ojotokowe dotyczy mczyzn. Czsto istnieje rodzinna skonno do tego typu ysienia (dziedziczenie dominujce). Pierwsze objawy wystpuj midzy 20 a 30 r.., zazwyczaj przy wspistnieniu upieu tustego. Zaawansowane ysienie wystpuje u ponad poowy mczyzn w wieku 4050 lat. Rozpoczyna si przerzedzanie wosw na bocznych powierzchniach owosionej skry czoa, a nieco pniej na szczycie

623

gowy. W miejscach wyranie postpujcego ysienia obserwuje si najpierw wystpowanie upieu, czsto nawet z nieznacznym odczynem zapalnym, a po kilku lub kilkunastu latach skra w tych miejscach staje si gadka, lnica i nieco ciesza. W okresie upieu i odczynu zapalnego chorzy mog odczuwa nieznaczny wid. Leczenie oglne jest typu wspomagajcego. Z preparatw rolinnych zaleca si stosowanie biostyminy, w sposb podany w podrozdziale o czyracznoci, rwnolegle z zespoem witamin, ponadto odwarw z mieszanek zioowych i sokw ze wieych rolin.
Rp. Fl. Sambuci Fol. Urticae Rhiz. Agropyri Herb. Violae tricoloris Rad. Bardanae aa 20,0 M.f. species D.S. Odwar z yki zi na 2 szklanki wody, pi 12 szklanki dziennie midzy posikami. Rp. Succ. Bardanae Succ. Betulae Succ. Taraxaci Succ. Hyperici aa 10,0 M.f. guttae D.S. 3050 kropli w kieliszku wody 3 razy dziennie po jedzeniu.

Osoby z ysieniem ojotokowym powinny przestrzega lekko strawnej diety, bogatej w warzywa i owoce, unika ostrych, pikantnych przypraw, alkoholi. Powinny dba o codzienne oddawanie stolca. Jeeli u niektrych chorych wystpuje skonno do zaparcia, to zaleca si podawanie granulatu Normogran (2 razy dziennie po yeczce wraz z ciep wod). Leczenie miejscowe ysienia ojotokowego ma due znaczenie, pomimo e nie jest ono w peni skuteczne. Nastpuje wwczas zmniejszenie, a nawet cakowite ustpienie upieu i w pewnym stopniu zahamowanie postpujcego ysienia ojotokowego. Najczciej stosowanymi rodkami leczniczymi s te, ktre wywouj przekrwienie owosionej skry gowy, poprawiaj jej ukrwienie i tym samym powoduj zmniejszenie wypadania wosw. Z gotowych lekw stosowany jest Acnosan, ktry wykazuje dziaanie keratolityczne, przeciw-bakteryjne i przeciwgrzybicze, zmniejsza ojotok, wid, rozszerza naczynia krwionone skry i wywouje jej przekrwienie.

624

Jeli chodzi o rodki rolinne, to godne polecenia s wycigi z pojedynczych zi lub z mieszanek zioowych suce do nacierania skry gowy oraz odwary do mycia gowy i zwalczania j otoku lub upieu. Rp. Succ. Bardanae D.S. Do 1 czci soku doda 3 cz. alkoholu 70 i wciera co drugi dzie w owosion skr gowy, szczeglnie w miejsca zaznaczonego ojotoku i ysienia. Po wtarciu masowa delikatnie skr w cigu 1(5 min. Mycie gowy nie czciej ni co 1014 dni. Po 1015 zabiegach zaleca si 2-tygodniow przerw, nastpnie powtarza si cykl leczenia.
Rp. Tinct. Capsici 10,015,0 Acid. salicylici 2,0 Glycerini 5,0 Spir. Vini 70 ad 100,0 M.f. solutio D.S. Przeciera pynem owosion skr gowy co drugi dzie. Rp. Fol. Urticae 30,0 Rad. Urticae 20,0 Rhiz. Calami 10,0 Acid. acetici dil. 20,0 Aq. destillatae 80,0 Spir. Vini 90 30,0 M.f. solutio D.S. Macerowa w cigu tygodnia; przecedzi. Naciera skr owosion gowy wieczorem co drugi dzie. My gow co 1015 dni. Rp. Tinct. Capsici Tinct. Arnicae Tinct. Cinchonae aa 5,0 Aq. destillatae 80,0 Spir. Vini ad 250,0 M.f. solutio D.S. Naciera skr owosion gowy co drugi dzie przez okres 810 dni, a nastpnie 12 razy w tygodniu.

Wymienione pyny powinny by dosy intensywnie wcierane w skr owosion gowy, gdy nie chodzi tu o zmoczenie nimi wosw, lecz o podranienie nimi skry. Zabieg pocztkowo wywouje wzmoone wypadanie wosw, ale p-

625

niej nastpuje zahamowanie ich wypadania. W czasie stosowania wciera (masay) mycie gowy moe by rzadkie raz na 23 tygodnie. Do mycia najlepiej stosowa mydo dziegciowe lub siarkowe, mona rwnie uywa spirytus mydlany, myda przetuszczone. Po umyciu wosy powinny by dokadnie spukane w kilku wodach, a ostatni naley zakwasi, np. bardzo korzystnie dziaa wycinity sok z p cytryny na szklank ciepej wody. Korzystne jest te mycie gowy w odwarach zioowych.
Rp. Rad. Saponariae Rad. Bardanae Rad. Urticae Rhiz. Calami Herb. Equiseti M.f. species D.S. Do mycia gowy.

aa 20,0

Przygotowa odwar z 2 yek mieszanki zioowej na ptora litra wody. Gotowa powoli 1015 min, odcedzi i my gow ciepym odwarem, lekko masujc. Z pozostaych po odcedzeniu zi ponownie przygotowa odwar i my nim gow, nastpnie nie wycierajc zawiza gow rcznikiem na 15 20 min. Zalecane rwnie dla osb majcych upie.
YSIENIE PLACKOWATE ALOPECIA AREATA

Przyczyna schorzenia jest nie znana. Du rol w wystpowaniu zmian chorobowych przypisuje si wyczerpaniu nerwowemu, cikim przeyciom psychicznym oraz urazom mechanicznym orodkowego ukadu nerwowego. Przyczyn wystpowania zmian mog by take zaburzenia wewntrzwydzielnicze, czynniki toksyczne, wewntrzustrojowe ogniska zakane, np. ropne zapalenie zatok przynosowych, prchnicze zmienione korzenie zbowe, przewleke zapalenie migdakw. Zmiany chorobowe polegaj na nagym wystpowaniu pojedynczych lub mnogich ognisk cakowitego wyysienia, najczciej w obrbie skry owosionej gowy, a u mczyzn i na skrze owosionej twarzy. Ogniska wyysienia s okrge lub owalne, rnej wielkoci. Niektre ogniska, szerzc si obwodowo, zlewaj si ze sob. Wosy w otoczeniu ogniska wyysienia s cienkie i daj si atwo usuwa, natomiast skra w obrbie ognisk wyysienia jest nie zmieniona. Okres trwania choroby jest rny, od kilku miesicy do kilku lat, a cza-

626

sami odrost wosw moe w ogle nie nastpi. Stan oglny chorych jest dobry. Leczenie ysienia plackowatego jest zazwyczaj dugotrwae i nie zawsze skuteczne, szczeglnie w przypadkach ysienia uoglnionego, tzw. wyysienia plackowatego zoliwego. W leczeniu oglnym spord wielu lekw wspomagajcych korzystnie dziaa biostymina, podawana codziennie dominiowo po jednej ampuce przez 1520 dni; po przerwie 2030 dniowej leczenie si wznawia. W zalenoci od wynikw stosuje si od 2 do 4 cykli leczenia tym preparatem. Lek jest na og dobrze znoszony, bardzo rzadko mog wystpowa objawy nietolerancji, w postaci skrnych odczynw alergicznych (pokrzywka, wid, wysypka). W tego rodzaju przypadkach podawanie biostyminy naley przerwa, po czym zmiany szybko ustpuj. Niekiedy popraw uzyskuje si po pod-wstrzsach insulinowych (acucki i Jakubowicz). Stosowane s te kortykosterydy (po wykluczeniu przeciwwskaza) w odpowiedniej dawce, np. enkorton 20 30 mg dziennie. Ju po niedugim okresie podawania leku powoduje on odrost wosw. Niekiedy po przerwaniu podawania sterydw u znacznej wikszoci pacjentw nastpuje nawrt choroby (Winter i wsp.). U chorych pobudliwych, nerwicowych, jest wskazane podawanie preparatw: Neospasmina, Passispasmin, Nervosol, Bellergot. W leczeniu oglnym wspomagajco dziaaj takie mieszanki zioowe, ktre poprawiaj przemian materii, trawienie oraz wzmagaj wydalanie moczu.
Rp. Succ. Hyperici Succ. Bardanae aa 10,0 Succ. Betulae Succ. Taraxaci aa 15,0 M.f. guttae D.S. Dla dorosych 3050 kropli w kieliszku wody 3 razy dziennie po jedzeniu; dla dzieci powyej 7 lat 1015 kropli 2 razy dziennie. Lek podaje si przez 2030 dni z przerw 34 tygodni.

W leczeniu miejscowym, wrd wielu metod, korzystnie oceniane s zabiegi powodujce przekrwienie skry w obrbie ognisk wyysienia plackowatego. W tym celu stosuje si zwizki dranice, a wrd nich przede wszystkim leki pochodzenia rolinnego. Naley pamita, e zabiegi miejscowe maj na celu wywoanie odczynu przekrwienia, a nawet nieznacznego odczynu zapalnego, co w kocowym wyniku daje popraw ukrwienia wok brodawek wosowych, a tym samym odrost wosw. Wywoane przekrwienie i odczyn zapalny nie powinny by zbyt intensywne i powodowa odczynu

627

pcherzowego, gdy jest to niekorzystne w leczeniu schorzenia i moe prowadzi do zaniku skry. Do wciera w ogniskach wyysienia szeroko stosowane s pyny dranice zawierajce m.in. nalewk z owocw pieprzowca (Issekutz i wsp.; Toh i wsp.).
Rp. Tinct. Capsici 15,0 Resorcini Ol. Ricini aa 2,0 Spir. Vini 70 ad 100,0 M.f. solutio D.S. Wciera w ogniska wyysienia. Rp. Resorcini 1,0 Chlorali hydrati 4,0 Tinct. Capsici 1,5 Ol. Ricini 2,0 Spir. Vini 80,0 Aq. destillatae ad 100,0 M.f. solutio D.S. Wciera w ogniska wyysienia.

Ostatnio uzyskano korzystne wyniki leczenia miejscowego ognisk wyysienia plackowatego za pomoc zwizkw wiatouczulajcych (fotodynamicznych), stosowanych cznie z nawietlaniem promieniami nadfioletowymi lub sonecznymi. W tym celu najczciej podaje si beroksan (wycig z owocw pasternaka), ktry zawiera 8metoksypsoralen i 5-meto-ksypsoralen, oraz meladynin (wycig z owocw Ammi majus), zawierajc analogiczne zwizki, jak rwnie wykazujcy sabsze dziaanie wiatouczulajce alkoholowy wycig z ziela dziurawca (Kauyski; Debrencewa i wsp.). Rwnoczenie z leczeniem miejscowym beroksanem, meladynin zaleca si doustne podawanie jednego z wymienionych preparatw w odpowiednio dobianych dawkach. Zasady leczenia miejscowego i oglnego s zblione do podanych w podrozdziale o bielactwie nabytym. Stosowanie w leczeniu miejscowym wycigw z dziurawca (Intr. Hyperici lub Succ. Hyperici) polegaj na smarowaniu nimi ognisk wyysienia i po upywie 1015 min nawietlaniu lamp kwarcow. rdo wiata powinno by oddalone o 80 cm od miejsca nawietlanego; czas ekspozycji, pocztkowo 1 min, stopniowo przeduamy o 12 min, a do osignicia 30 min, po czym naley przybliy palnik lampy do miejsca nawietlanego z jednoczesnym skrceniem czasu ekspozycji. Przed rozpoczciem leczenia miejscowego naley okreli wraliwo skry na promienie nadfioletowe, gdy uatwia do dobr odpowiedniego czasu nawietlania dla

628

pierwszych zabiegw. Trzeba pamita, e odczyn rumieniowy jest korzystny, natomiast odczynu pcherzowego naley unika. Rwnoczenie z leczeniem miejscowym podaje si doustnie sok z ziela dziurawca.
Rp. Succ. Hyperici D.S. 3050 kropli w kieliszku wody 23 razy dziennie po jedzeniu. Dla dzieci powyej 5 lat po 1015 kropli po jedzeniu 2 razy dziennie. Czas podawania leku 20 30 dni i przerwa 23 tygodnie.

Leczenie trwa od kilku tygodni do kilku miesicy, a nawet i duej. Ostatnio korzystnie oceniana jest metoda fotochemioterapii PUVA (dugie promieniowanie nadfioletowe i doustnie lub tylko zewntrznie na ognisko wyysienia zawiesina 8-metoksy-psoralenu).
ODLEYNA DECUBITUS

Jest to martwica skry, przebiegajca w postaci mniej lub bardziej rozlegych owrzodze powstajcych z niedoywienia skry, najczciej w wyniku dugotrwaego ucisku naczy krwiononych czsto u ludzi wyniszczonych, obonie chorych, nieprzytomnych, dotknitych poraeniem. Najczciej odleyny umiejscowione s w okolicy krzyowej, staww biodrowych, pit, kolan. Zmiany s bolesne i mog stanowi wrota przenikania chorobotwrczych bakterii w gb ustroju i by przyczyn zakae oglnoustrojowych niebezpiecznych dla chorych. Chorzy z odleynami wymagaj specjalnej opieki, wysokokalorycznego, ale nie obfitego, lekko strawnego odywiania, utrzymania higieny osobistej, w miar monoci czstego zmieniania pozycji uoenia chorego tak, aeby poprawi ukrwienie w miejscach odleyn, np. ukadanie na brzuchu, wkadanie pod odleyny odpowiednich krkw, gumowych k wypenionych powietrzem i przykrytych czystym podkadem. W leczeniu miejscowym korzystnie dziaaj maci: Ung. Septalan, Ung. Symphyti, Ung. Solcoseryl, aerozole: Monacort aerozol, Panthenol aerozol, Oxycort aerozol. Smarowanie odleyn cienk warstw maci naley stosowa 12 razy dziennie, spryskiwanie za aerozolem naley przeprowadza 34 razy dziennie.

629

Jeeli nie ma przeciwwskaza, dobrze dziaaj kpiele 12 razy w tygodniu z dodatkiem odwaru z ywokostu i skrzypu.
Rp. Rad. Symphyti Herb. Equiseti aa 75,0 M.f. species D.S. Mieszank zi zala 3 l wody i podgrzewa na maym ogniu do momentu wrzenia, nastpnie odstawi i po upywie 30 min odcedzi, wycisn pozostao i wla do przygotowanej kpieli. Temperatura wody w wannie nie wysza ni 3537C, czas kpieli 1020 min.

W leczeniu oglnym korzystne dziaanie wykazuje wstrzykiwanie dominiowo preparatw: Cocarboxylase, Solcoseryl, podawanie witaminy C 5001000 mg dziennie i witaminy z grupy B. Niekiedy wskazane jest podawanie oglne odpowiedniego antybiotyku. Korzystne dziaanie wspomagajce wykazuj mieszanki zioowe, ktre poprawiaj przemian materii, ukrwienie, remineralizacj ustroju, zwaszcza w krzemionk.
Rp. Rhiz. Tormentillae Rad. Symphyti Herb. Violae tricoloris Anth. Chamomillae aa 20,0 M.f. species D.S. Odwar z yki zi na dwie szklanki wrzcej wody, pi porcjami w cigu dnia. Rp. Alliostabil lag. I D.S. Po 30 kropli w kieliszku wody 3 razy dziennie. ODMROZINY PERNIOSIS

Wystpuj one pod wpywem niskiej temperatury, poniej 0C, jednak mog powsta nawet przy 810 C powyej zera, gdy jest due na wilgotnienie powietrza i jest si naraonym na dugotrwae i czste przebywanie w takich warunkach. Pewn predyspozycj do wystpowania odmrozin stanowi niektre cechy osobiste, jak skonno do nadmiernego pocenia, nerwice naczynioruchowe, skonno do szybkiego marznicia koczyn. Szczeglnie skonne do odmrozin s mode kobiety w okresie dojrzewania o konstytucji labilnej i z zaburzeniami miesiczkowania. Zmiany rozwijaj si stopniowo, jesieni i wczesn wiosn, latem ulegaj poprawie.

630

Zmiany chorobowe polegaj na wystpowaniu nieostro odgraniczonych, ciastowatych naciecze, na og paskich, o zabarwieniu sinaworowym lub sinoczerwonym z ceglastymi plamami. Zmiany s lekko bolesne, szczeglnie po rozgrzaniu, powoduj te nieznaczny wid. Najczstsze umiejscowienie odmrozin to grzbietowe powierzchnie rk i stp, rzadziej podudzia, nos, policzki. Przebieg schorzenia jest przewleky. W leczeniu oglnym korzystnie dziaaj leki zioowe przeciwzapalne, powodujce zwenie rozszerzonych, drobnych naczy skry (wosowatych), natomiast u osb pobudliwych, nerwicowych rwnie rodki uspokajajce. Zalecane jest te podawanie biostyminy, fibsu, analogicznie jak w leczeniu czyracznoci (p. str. 607). Korzystne wyniki mona uzyska podawaniem doustnym witaminy C 1000 mg dziennie, witaminy PP 600800 mg dziennie, witaminy A 50000 jednostek dziennie przez okres 46 tygodni oraz preparatami zioowymi (leczenie wspomagajce).
Rp. Intr. Rutae 30,0 D.S. Po 1520 kropli w kieliszku wody 3 razy dziennie po jedzeniu.

Dziaa uszczelniajce i wzmacniajco na wosowate naczynia krwionone.


Rp. Rutisol lag. I D.S. 3050 kropli w kieliszku wody 23 razy dziennie midzy posikami.

Dziaanie analogiczne do poprzedniego, lecz bardziej zaznaczone.


Rp. Intr. Hippocastani 30,0 D.S. 2030 kropli w maej iloci wody 3 razy dziennie po jedzeniu. Rp. Fl. Hippocastani Cort. Hippocastani aa 25,0 Fl. Arnicae 10,0 Fr. Rosae Herb. Violae tricoloris aa 20,0 M.f. species D.S. Napar z yki zi na 2 szklanki wrzcej wody, pi porcjami po jedzeniu.

Wartociowym lekiem, dziaajcym zwajco na rozszerzone naczynia, okazay si wycigi z kasztanowca zwyczajnego, mianowicie z niedojrzaych owocw i z kwiatw (zawie-

631

raj saponin, escyn oraz flawonoidy), oraz z kory (zawiera katechin). U osb pobudliwych celowe jest podawanie wycigu z kozika lekarskiego, np. Intr. Valerianae, lub gotowych preparatw zioowych Nervosol, Neospasmina, Nervogran, Passispasmin. Leczenie oglne powinno by stosowane szczeglnie w okresie, kiedy zmiany nasilaj si, a wic jesieni i na wiosn. U chorych ze skonnoci do zaparcia zalecane jest podawanie granulatu Normogran lub syropu Rhelax. W leczeniu miejscowym dobrze dziaaj kpiele rk w naparach z niektrych zi. Naley je stosowa wieczorem przed snem. Temperatura kpieli 3840C, czas trwania 1530 min. Po kpieli wskazany jest masa rk, zwaszcza palcw, po uprzednim delikatnym natuszczeniu olejem sojowym lub sonecznikowym. W okresie zaostrzenia zmian zaleca si smarowa rce wieczorem cienk warstw maci Tormentiol, maci ywokostow (Ung. Symphyti), maci przeciw odmroeniom (Ung. contra congelationem), maci dermatolow (Ung. Dermatoli) lub maci zawierajc balsam peruwiaski.
Rp. Bals. peruviani 3,0 Camphorae 1,0 Ung. leniens ad 30,0 M.f. unguentum D.S. Smarowa zmiany skrne cienk warstw 12 razy dziennie. ODMROENIE CONGELATIO

Odmroenia powstaj na skutek dziaania niskiej temperatury ujemnej. Zimno uszkadza gwnie naczynia krwionone, a odmroeniom ulegaj najczciej palce rak i stp, nos, maowiny uszne, poniewa s to miejsca o skpej podcice tkanek mikkich, gdzie skra przylega bezporednio do koci i chrzstek. Do odmroe usposabiaj schorzenia naczy krwiononych oraz ucisk na naczynia wywierany przez ciasne obuwie, podwizki itp. Odmroenia, ze wzgldu na nasilenie i gboko zmian, dzielimy na trzy stopnie. Odmroenie pierwszego stopnia polega na wystpieniu rumieni i obrzku, drugiego na pojawieniu si, oprcz rumieni i obrzku, rwnie pcherzy, oraz trzeciego na rozmaicie rozlegej i gbokiej martwicy skry i gbszych tkanek. Leczenie oglne odmroe preparaty zioowe s stosowane jako leki wspomagajce, gwnie te, ktre dziaaj na naczynia krwionone uszczelniajce, przeciwzapalnie oraz

632

bodcowo i przestrajajco. Poleci wic mona wszystkie preparaty i przetwory stosowane w oglnym leczeniu odmrozin (perniosis), a wia: Biostymina, wycig z kasztanowca i ziela ruty oraz Venescin i Rutinoscorbin.
Rp. Venescin lag. I D.S. 3 razy dziennie tabletka po jedzeniu. Rp. Rutinoscorbin lag. I D.S. Po tabletce 34 razy dziennie po jedzeniu.

Leczenie miejscowe odmroenia trzeciego stopnia wymaga opracowania chirurgicznego, natomiast w odmroeniach pierwszego i drugiego stopnia korzystnie dziaa Tormentiol, Ung. Symphyti, Ung. contra congelationem. Miejsca odmroone smaruje si 2 razy dziennie cienk warstw maci i nakada jaowy opatrunek. Przy istnieniu odczynu pcherzowego dobrze dziaaj okady z naparu rumianku. Kilka warstw gazy zwila si naparem rumianku, lekko wyciska, przykada na miejsca odmroone, po czym delikatnie bandauje. Okady te naley zmienia 46 razy w cigu doby. Dobrze rwnie dziaaj okady z 2% roztworu taniny. Przed zastosowaniem okadw mona miejsca odmroone posmarowa cienko tormentiolem lub maci ywokostow. W leczeniu miejscowym odmroe pierwszego i drugiego stopnia czsto uywa si aerozol Hemostin mieszanin, ktra zawiera substancje czynne kory dbowej, kwiatu nagietka, ziela dziurawca z roztworem pochodnych celulozy oraz propelentami fizjologicznie obojtnymi. Aerozol rozpyla si w cigu 23 s z odlegoci 1530 cm na powierzchni odmroon 23 razy dziennie. Flakon przed uyciem naley wstrzsn, a w czasie spryskiwania trzyma w pozycji pionowej; podczas spryskiwania ognisk odmroenia chroni oczy. Szeroko stosuje si te maci zawierajce balsam peruwiaski.
Rp. Balsami peruviani Ammon. sulfobitum. aa 3,0 Camphorae 1,0 Vaselini flavi ad 30,0 M.f. unguentum D.S. Miejsca odmroone smarowa cienk warstw 12 razy dziennie, naoy jaowy opatrunek.

Naley zaznaczy, e leczenie miejscowe preparatami zioowymi odmroe drugiego stopnia jest leczeniem wspomagajcym.

633

OPARZENIE COMBUSTIO

Omwione bd najczstsze oparzenia skry, powstae pod wpywem wysokiej temperatury. Stopie nasilenia objaww klinicznych oparzenia zaley w gwnej mierze od wysokoci temperatury i czasu dziaania na skr. Oparzenia dzieli si na 4 stopnie. Pierwszy stopie cechuje si wystpieniem rumieni, obrzku oraz pieczenia w miejscu oparzonym. W oparzeniu drugiego stopnia, oprcz wymienionych objaww, tworz si pcherze wypenione pynem surowiczym; zmiany te powoduj dolegliwoci blowe znacznego stopnia. Oparzenie trzeciego stopnia powoduje martwic naskrka i tkanki cznej oraz du bolesno. Oparzenie czwartego stopnia powoduje gbokie zniszczenie i martwic skry, tkanki podskrnej, mini, niekiedy i koci, a nasilenie blu jest bardzo due. Oparzenia trzeciego i czwartego stopnia pozostawiaj blizny, ktre mog rwnie wystpi u niektrych chorych po oparzeniu drugiego stopnia. W oparzeniach najwikszemu uszkodzeniu ulega tkanka czna, a towarzyszy mu czsto odczyn oglny, ktry w zalenoci od rozlegoci i stopnia uszkodzenia moe powodowa wystpienie wstrzsu i choroby oparzeniowej o cikim przebiegu, z zagroeniem ycia. Szczeglnie niebezpieczne s oparzenia u dzieci i osb starych. W niniejszym opracowaniu uwzgldniono gwnie oparzenia pierwszego i drugiego stopnia zajmujce ma powierzchni skry. Leczenie miejscowe polega na stosowaniu sterydw cznie z antybiotykami w maciach, aerozolach oraz lekw zioowych jako wspomagajcych, gwnie o dziaaniu przeciwzapalnym, przeciwblowym, przyspieszajcym gojenie i przeciwbakteryjnym. Bezporednio po oparzeniu, jeeli jest moliwo, naley zmy ognisko strumieniem zimnej wody lub alkoholem. Bardzo korzystnie dziaa spryskanie ognisk oparzenia 23 razy dziennie jednym z aerozoli: Monacort aerozol, Polcortolon TC aerozol, Oxycort aerozol, Sanofil aerozol. Korzystne dziaanie mona obserwowa po stosowaniu jednej z wymienionych maci, ktr naley ognisko oparzenia smarowa delikatnie, cienka warstw 12 razy dziennie i naoy jaowy opatrunek: Ung. Oxycort, Ung. Lorinden T, Ung. Tormentiol, Ung. Symphyti, Ung. Alantan. W wieych oparzeniach korzystnie dziaaj okady z rumianku, ywokostu lub azulanu.
Rp. Anth. Chamomillae Fl. Millefolii aa 20,0 M.f. species D.S. Napar z yki zi na szklank wrzcej wody; namoczy kilka warstw gazy

634

i przykada na miejsca oparzone 34 razy dziennie. Rp. Azulani lag. I D.S. yk na szklank przegotowanej letniej wody, do okadw jak wyej. Rp. Rad. Symphyti 50,0 Fol. Plantaginis 25,0 Anth. Anthemidis 20,0 M.f. species D.S. Odwar z 3 yek zi na 2 i p szklanki wody, do okadw na miejsca oparzone; zmienia 23 razy dziennie do chwili ustpienia ostrego odczynu zapalnego. Rp. Tinct. Arnicae 1,0 Tinct. Tormentillae 2,0 Lanolini 6,0 Ung. leniens ad 20,0 M.f. unguentum D.S. Smarowa miejsca oparzone cienk warstw 12 razy dziennie. Rp. Ol. Lini Aq. Calcis aa M.f. linimentum D.S. Zewntrznie; przed uyciem wstrzsn. Do zmywania skry w miejscach oparzonych podczas zmiany opatrunku.

Leczenie oglne zioami jest wspomagajce. Stosuje si przetwory lub preparaty wykazujce dziaanie przeciwzapalne, zwajce naczynia krwionone, odtruwajce, przeciwblowe i uspokajajce.
Rp. Intr. Rutae Succ. Betulae aa 30,0 M.f. guttae D.S. Po 3050 kropli w kieliszku wody 3 razy dziennie po jedzeniu. Rp. Rutisol lag. I D.S. 3050 kropli w maej iloci wody lub w soku owocowym 34 razy dziennie. Po 5 dniach stosowania leku 2 dni przerwy.

635

Rp. Rutinoscorbin lag. I D.S. Po 12 draetki 3 razy dziennie po jedzeniu. Rp. Intr. Hippocastani lag. I D.S. 30 kropli w yce wody 3 razy dziennie po jedzeniu. Rp. Biostymini lag. I D.S. Po ampuce dominiowo codziennie lub co drugi dzie. Ogem do 15 wstrzykni. Biostymina pobudza ziarninowanie i gojenie. Rp. Fol. Urticae Herb. Violae tricoloris aa 25,0 Fl. Sambuci Rad. Bardanae Rad. Saponariae aa 10,0 M. f. species D.S. Napar z yki zi na 2 szklanki wrzcej wody, pi porcjami w cigu dnia.

Przy dolegliwociach blowych podaje si rwnie bellergot, nerwogran lub neospazmin.


OWRZODZENIE YLAKOWE ULCUS YARICOSUM

Owrzodzenia podudzi ulcera cruris powstaj w wyniku zaburze odywczych w tkankach, gwnie skry. Czynnikami sprzyjajcymi tworzeniu si owrzodze podudzi s ylaki, zakrzepowe zapalenie y, zmiany miadycowe i zarostowe naczy ttniczych w obrbie koczyn dolnych, nadcinienie, zaburzenia przemiany materii cukrzyca, nadmierna otyo, zaburzenia ukadu krwiotwrczego czerwienica, niedokrwisto i zaburzenia w obrbie ukadu nerwowego. Najczstsz przyczyn owrzodze podudzi s ylaki, zapalenie zakrzepowe oraz zakrzepy naczy ylnych, ktre doprowadzaj do cieczenia, zanikw, stwardnie i stanw zapalnych skry podudzi, zwaszcza w ich czci dystalnej. W obrbie zmienionej skry, szczeglnie po przypadkowych urazach mechanicznych, dochodzi do tworzenia si dugo utrzymujcych si, o rnym stopniu bolesnoci owrzodze podudzi. Czciej choruj kobiety. Owrzodzenia podudzi mog mie rnorodny ksztat i wiel-

636

ko, od maych wielkoci 23 cm do rozlegych obejmujcych mankietowato 2naczn cz podudzi; rwnie gboko owrzodzenia bywa rna. Skra otaczajca jest zmieniona troficznie. Owrzodzenia podudzi tworz si najczciej w obrbie dolnej czci podudzia, powoduj bl, zwaszcza w czasie chodzenia. Leczenie oglne przy duym zakaeniu wtrnym podaje si antybiotyki, najczciej z grupy tetracyklin. Stosowane s te leki przeciwzakrzepowe, spazmolityczne i przeciwzapalne. Wrd nich: Provasan, Metindol w czopkach doodbytniczo na noc, Euphyllin w czopkach doodbytniczo na noc. Jako leczenie wspomagajce stosuje si stosunkowo czsto preparaty zioowe, gwnie o dziaaniu przeciwzapalnym, spazmolitycznym, przeciwcukrzycowym, odtoksyczniajcym, usprawniajcym przemian materii, przeciwbakteryjnym, wzmagajcym naskrkowanie i obniajcym cinienie krwi. W doborze preparatw, mieszanek decyduje, jaki czynnik w etiopatogenezie owrzodzenia ylakowatego jest dominujcy, a tym samym wymaga odpowiedniego postpowania leczniczego. Zaleca si dominiowo wstrzykiwania biostyminy (p. str. 607), fibsu. U chorych z nadcinieniem podaje si napar z zi obniajcych cinienie krwi lub odpowiednie preparaty.
Rp. Herb. Visci Fr. Crataegi aa 50,0 M.f. species D.S. Napar z yki zi na 2 szklanki wrzcej wody; pi porcjami w cigu dnia po jedzeniu. Rp. Alliostabil lag. I D.S. 1530 kropli w kieliszku wody 3 razy dziennie po jedzeniu. Rp. 5erpadex D.S. Draetka 23 razy dziennie. lag. I

Rp. Rutisol lag. I D.S. 1030 kropli w maej iloci wody lub soku owocowego 3 razy dziennie. Rp. Resergot D.S. Draetka 23 razy dziennie. lag. I

Rp. Intr. Hippocastani lag. I D.S. 1530 kropli w kieliszku wody 24 razy dziennie midzy posikami.

637

Rp. Venescin lag. I D.S. Po draetce 3 razy dziennie przed jedzeniem.

U chorych z cukrzyc korzystne jest podawanie:


Rp. Herb. Galegae Fuci vesiculosi Fol. Myrtilli Fol. Salviae aa 25,0 M.f. species D.S. 1 yka zi na szklank odwaru, pi 12 szklanki dziennie.

W leczeniu miejscowym owrzodze podudzi preparaty zioowe s szeroko stosowane. W okresie pocztkowym, gdy stwierdza si cechy zakaenia wtrnego, korzystnie dziaaj zwizki majce waciwoci przeciwbakteryjne i przeciwzapalne, np. wycigi zawierajce azulen. Stosuje si je w ten sposb, e po lekkim natuszczeniu skry otaczajcej owrzodzenie przykada si okad z naparu z kwiatw rumianku, zmieniany 23-krotnie w cigu dnia. W tym celu kilka warstw gazy naley namoczy w naparze rumiankowym, lekko wycisn, przyoy na owrzodzenie i zabandaowa. Okady mona te robi z azulanu (2 yeczki na 100 g przegotowanej letniej wody). Po oczyszczeniu owrzodzenia, a wia ustpieniu ropienia i wytworzeniu zdrowej ziarniny, korzystnie dziaa pudrowanie zasypk Alantan, po czym naley naoy jaowy opatrunek i zabandaowa, zmieniajc go 12 razy w cigu doby. Gojenie pobudza rwnie ma ywokostowa Ung. Symphyti. Jaow gaz smaruje si cienk warstw maci, przykada na owrzodzenie, bandauje i zmienia opatrunek 1 2 razy dziennie. W owrzodzeniach atonicznych, nie wykazujcych skonnoci do ziarninowania i gojenia, pobudzajco dziaa ma zawierajca chlorofitin Chlorofilan, poniewa ma waciwoci przeciwzapalne, lekko dranice i przyspieszajce gojenie. Po oczyszczeniu otaczajcej skry na owrzodzenie nakada si cienk warstw maci, pokrywa jaow gaz i bandauje. Opatrunek naley zmienia raz w cigu doby. W przypadkach ziarniny atonicznej, gdy zawodz inne metody leczenia i nie zachodzi naskrkowanie, wskazane jest zastosowanie maci chlorofilowochlorbmycetynowej o dziaaniu przeciwbakteryjnym i dranicym, a tym samym pobudzajcym epitelizacj.
Rp. Chlorofilani Chloromphenicoli Ung. leniens 10,0 1,0 ad 20,0

638

M.f. unguentum D.S. Gaz posmarowa cienk warstw maci, przyoy na owrzodzenie, zabandaowa i zmienia raz dziennie.

Rwnie balsam peruwiaski jest czsto stosowany w leczeniu owrzodze ze wzgldu na waciwoci bakteriobjcze, przeciwzapalne, pobudzajce do odczynu ziarninowania i gojenia.
Rp. Balsami peruviani 2,0 Vitamini A liq. 3,0 Vaselini Lanolini aa ad 30,0 M.f. unguentum D.S. Zewntrznie raz dziennie opatrunek.

Szerokie zastosowanie znalaza te ma Mikulicza, zawierajca 1% azotanu srebra i 10% balsamu peruwiaskiego, oraz ma skadajc si z balsamu peruwiaskiego i balsamu Szostakowskiego Winylinum (Szostakowski i Iewski). Stosuje si je w opatrunkach 1 raz na dob, smarujc bezporednio owrzodzenie lub jaow gaz, ktr nakada si na ran i bandauje. Napar z lici orzecha woskiego (Folium Juglandis) (15 : 250) wykazuje dziaanie przeciwzapalne, cigajce, przeciwbakteryjne, przyspiesza gojenie owrzodzenia i wytworzenie suchego strupa. Przymoczki z naparu przykada si 23 razy dziennie na owrzodzenia wypenione zdrow ziarnin. Natomiast w owrzodzeniach, ktre wypeniy si ziarnin, ropienie ustpio, owrzodzenia znacznie si zmniejszyy, lecz bardzo wolno przebiega ostatnia faza wytworzenia suchego strupa i wygojenie (epitelizacja), korzystnie dziaa stosowanie przymoczek z 5% roztworu taniny. Przykada si je na owrzodzenie na 11,5 h 12 razy w cigu doby z przerwami kilkugodzinnymi. W czasie stosowania przymoczek chorzy powinni lee z koczyn lekko uniesion, opart na poduszce i trzyman na wolnym powietrzu, w temperaturze pomieszczenia nie niszej ni 24C. Ostatnio w leczeniu miejscowym owrzodze ylakowych, zwaszcza trudno gojcych si, korzystnie oceniane jest stosowanie miejscowe kitu pszczelego propolis, ktry wykazuje dziaanie przeciwbakteryjne, usprawniajce ukrwienie, pobudzajce ziarninowanie i naskrkowanie. Chorzy z ylakowatym owrzodzeniem podudzi powinni przestrzega lekko strawnej i niskokalorycznej diety, bogatej w biako, warzywa, owoce, zwaszcza jabka, czarne porzeczki, maliny, liwki. Naley dba o codzienne wyprnienie. Nie naley natomiast pali tytoniu, pi napojw alkoholowych, uywa ostrych przypraw. Korzystnie dziaa stosowanie odpowiedniej girnna-

639

styki koczyn dolnych. W czasie snu zalecane jest lekkie uniesienie chorej koczyny ku grze podoenie poduszki. W nasilonej ylakowatoci po wyleczeniu owrzodzenia wskazana jest konsultacja chirurga w celu ewentualnego leczenia chirurgicznego. Wymieni jeszcze trzeba aloes, ktry jest stosowany w lecznictwie ze wzgldu na waciwoci bakteriostatyczne, przyspieszajce ziarninowanie i gojenie. Grube, soczyste kawaki lici aloesu (blisze nasady) pucze si dokadnie w ciepej, przegotowanej wodzie, pozostawia na krtko do obeschnicia, a nastpnie wyjaowionym ostrzem (n, brzytwa) przecina podunie i przykada luzow, wewntrzn, powierzchni bezporednio do owrzodzenia, pokrywajc je cakowicie. Mona jeszcze spryska preparatem Oxycort aerozol, po czym naoy opatrunek, ktry zmienia si raz w cigu doby. Naley pamita, e wszystkie wymienione metody leczenia miejscowego mog powodowa wyran popraw tylko przez pewien okres, po ktrym nastpuje zahamowanie. Dlatego w leczeniu rozlegych i trudno gojcych si owrzodze korzystnie dziaa zmiana leczenia miejscowego. Niektre z omwionych rodkw leczniczych, aczkolwiek bardzo rzadko, mog by przyczyn wystpienia miejscowych i oglnych odczynw alergicznych. W razie ich wystpienia (pokrzywka, zmiany wypryskowe) trzeba przerwa stosowanie leku, zmieni go na inny oraz zastosowa oglne leczenie przeciwzapalne i przeciwalergiczne.
PLAMICA PURPURA

Powstaje w nastpstwie wybroczyn lub wyleww krwawych do skry, tkanki podskrnej oraz bon luzowych. Zmiany chorobowe polegaj na anatomicznym uszkodzeniu lub wzmoonej przepuszczalnoci cian woniczek, drobnych ttniczek i y. Mechanizm powstawania plamic, moe by zoony i zalee od zaburze krzepliwoci krwi, zmniejszenia liczby pytek krwi, zmian w obrbie biaek krwi (dysproteinemii), uszkodzenia cian naczy obwodowych (pod wpywem czynnikw toksycznych, alergicznych, alergiczno-toksycznych), zaburze przemiany materii, chorb wyniszczajcych, nowotworw i inwolucyjnych zmian w naczyniach i podcielisku tkanki cznej (plamica starcza). Plamice towarzyszce rnorodnym chorobom, zaburzeniom, odczynom polekowym s nazywane plamicami objawowymi. Do plamic samoistnych zaliczane s: plamica maopytkowa, plamica zwyka, plamica hiperergiczna, plamica starcza. Rnorodne plamice pod wzgldem klinicznym

640

czsto stanowi przejcie pomidzy poszczeglnymi grupami, mog te by wynikiem nakadania si sumowania kilku przyczyn. Chorzy z plamic czsto odczuwaj nieznaczny wid. Zmiany skrne s zazwyczaj najbardziej nasilone na koczynach dolnych. Leczenie oglne plamic prowadzi si w zalenoci od przyczyny wywoujcej. Prawie w kadym przypadku plamicy oprcz wyranie sprofilowanego postpowania leczniczego, uzalenionego od etiologii, podawane s zwizki wapnia, witamina C, witamina PP, witamina K. Leki rolinne s stosowane najczciej jako wspomagajce. Gwne znaczenie maj te zioa, ktrych zwizki czynne dziaaj uszczelniajce na cianki naczy krwiononych, zmniejszaj odczyn zapalny, dziaaj tonizujco i przeciwalergicznie. Wymieni trzeba przede wszystkim wycigi z niedojrzaych wieych owocw kasztanowca, ziela ruty, piciornika (kurze ziele), ziela skrzypu, ktre wykazuj dziaanie przeciwkrwotoczne, przeciwzapalne, uszczelniajce rdbonki naczy wosowatych, przeciwalergiczne i przeciwbakteryjne.
Rp. Intr. Hippocastani lag. I D.S. 3040 kropli w kieliszku wody lub soku owocowego 3 razy dziennie po jedzeniu. Rp. Herb. Equiseti 100,0 D.S. yk ziela na 2 szklanki wody; gotowa powoli, a do otrzymania poowy objtoci, pi 2 razy dziennie po p szklanki odwaru.

Szeroko stosowane w leczeniu plamic s rwnie licie ruty zwyczajnej, ktre oprcz dziaania uszczelniajcego i wzmacniajcego na cianki naczy krwiononych obniaj nieznacznie cinienie krwi. Znaczenie maj te preparaty zawierajce rutyn.
Rp. Intr. Rutae lag. I D.S. 2030 kropli w maej iloci wody 3 razy dziennie.

Korzystne dziaanie wspomagajce w leczeniu plamic wykazuje nastpujca mieszanka zioowa:


Rp. Herb. Rutae Fl. Hippocastani Rhiz. Tormentillae Herb. Equiseti 20,0 30,0 aa 25,0

641

M.f. species D.S. Odwar z yki zi na szklank wody, pi porcjami 2 szklanki w cigu dnia po jedzeniu. Rp. Rutinoscorbin lag. I D.S. 12 draetki 34 razy dziennie po jedzeniu.

Analogicznie i rwnie korzystnie dziaa wodno-alkoholowy roztwr rutyny w postaci kropli Rutisol. W leczeniu miejscowym plamic rodki zioowe mog by stosowane jako leki wspomagajce o dziaaniu osaniajcym, zmniejszajcym uczucie widu i odczyn zapalny skry (jeeli towarzyszy plamicy), np. Tormentiol oraz Ung. Symphyti. Maci naley delikatnie i cienko smarowa skr objt zmianami 12 razy dziennie. Trzeba te pamita, e w leczeniu plamic wszystkie zabiegi miejscowe (jeeli s stosowane) musz by prowadzone delikatnie, aeby nie uszkodzi osabionych naczy krwiononych. Zalecane s rwnie kpiele osaniajce w krochmalu, rumianku (p. str. 618), ale kwalifikacja chorych musi by ostrona. Kpiel trwa krtko, 1015 min, w temperaturze wody 3236C. Po kpieli, skry nie naley energicznie wyciera, lecz osuszy rcznikiem kpielowym. Podczas kpieli leczniczych wchodzenie i zanurzanie ciaa w wodzie powinno by powolne, take po kpieli naley powoli wychodzi z wanny. Kpiele lecznicze s prowadzone pod nadzorem fachowego personelu medycznego, natomiast w warunkach domowych po zaordynowaniu przez lekarza i pod nadzorem kogo z domownikw. W leczeniu plamic naley przestrzega lekko strawnej diety, obfitej w warzywa i owoce. Niekorzystnie dziaaj pikantne, ostre przyprawy, grzyby w kadej postaci, napoje alkoholowe oraz palenie tytoniu.
POCENIE NADMIERNE HYPERH1DROSIS

Nadmierna potliwo moe wystpowa u osb zdrowych jako czynnik obronny, utrzymujcy sta temperatur ciaa, np. przy duych wysikach fizycznych, wysokiej temperaturze otoczenia, oraz w niektrych stanach chorobowych, grulicy, zaburzeniach wewntrzwydzielniczych (np. choroba Basedowa), w zaburzeniach ukadu wegetatywnego i Wyszych orodkw nerwowych oraz w przypadku indywidualnej skonnoci do nadmiernego pocenia, najczciej zwizanej z ukadem

642

nerwowym, hormonalnym, jak te zwikszon iloci czynnych gruczow potowych. W uoglnionej nadmiernej potliwoci zmiany dotycz caej skry, a wystpowanie ma raczej charakter napadowy. Moe te wystpowa nadmierne pocenie miejscowe, np. doni, stp, okolic pachowych, twarzy i owosionej skry gowy. Istotne znaczenie w okreleniu sposobu leczenia nadmiernego pocenia stanowi, czy jest ono uoglnione czy miejscowe; gwne znaczenie ma ustalenie przyczyny nadmiernego pocenia, czynnikw usposabiajcych, co w zasadniczy sposb rzutuje na ukierunkowanie postpowania leczniczego. Leczenie jest trudne. W leczeniu oglnym nadmiernego pocenia o podou neurogennym preparaty pochodzenia rolinnego stanowi leczenie wspomagajce, uzupeniajce, polegajce gwnie na zmniejszeniu czynnoci wydzielniczej gruczow potowych, zmniejszeniu nadmiernego napicia ukadu nerwowego, a take dziaaniu oglnie wzmacniajcym i tonizujcym. Chorym z nadmiernym poceniem czsto zaleca si przyjmowanie bellergotu (23 razy dziennie po tabletce po jedzeniu) oraz picie naparw z mieszanek zioowych.
Rp. Lichenis islandici Fol. Salviae Rad. Glycyrrhizae M.f. species D.S. Napar z yki zi na 2 szklanki pi porcjami w cigu dnia. Rp. Rad. Archangelicae Rad. Bardanae Rhiz. Calami Rhiz. Tormentillae Rad. Glycyrrhizae M.f. species D.S. Jak poprzednio. 30,0 20,0 10,0 wody

aa 20,0

W leczeniu miejscowym nadmiernego pocenia jako wspomagajce stosowane s w postaci kpieli leczniczych preparaty zioowe wykazujce dziaanie cigajce, tonizujce, odwaniajce. Zaleci mona kpiel garbnikow, ktr przygotowuje si nastpujco: 0,250,4 kg kory dbowej naley wygotowa w 5 l wody, przecedzi i odwar wla do wanny z wod. Temperatura kpieli powinna wynosi 3638C, czas trwania 2030 min; 12 razy w tygodniu. Przy nadmiernej potliwoci stp korzystnie dziaa moczenie w ciepej wodzie z dodatkiem taniny. Na miednic ciepej wody o temperaturze 3840C daje si 810 g Acidum tannicum i moczy stopy 1530 min. Rwnie ponisza mieszanka daje dobre wyniki:

643

Rp. Rhiz. Bistortae 50,0 Colt. Salicis Cort. Hippocastani Herb. Equiseti aa 30,0 M.f. species D.S. Odwar z 4 yek zi w ptora litra wody, przecedzi, wla do miski z 3 l wody.

Korzystnie dziaa te moczenie stp w naparze sporzdzonym z ziela bukwicy zwyczajnej, ktra zawiera okoo 15% garbnika oraz cholin, betain, olejek lotny, wykazuje te dziaanie przeciwbakteryjne i unieczynniajce toksyny wytwarzane przez bakterie, a tym samym zapobiega zakaeniom bakteryjnym i nieprzyjemnej woni, ktra czsto towarzyszy nadmiernemu poceniu stp.-Moczenie naley stosowa 12 razy w tygodniu.
Rp. Herb. Betonicae 150,0 D.S. Napar sporzdzony w 3 l wody wla do miednicy, odczeka, aeby temperatura obniya si do 3840C i wwczas moczy stopy przez okres 1525 min najlepiej przed snem.

Dla osb z nadmiern potliwoci rk zaleca si stosowanie nastpujcego pynu:


Rp. Acidi tannici 0,25 Acidi acetici glac. 2,75 Ol. Lavandulae gutt. X Spir. Vini 70 aa 100,0 M.f. solutio D.S. Pyn do przecierania rk kilka razy dziennie.

W leczeniu nadmiernej potliwoci, zwaszcza uoglnionej, wskazane jest uprawianie sportu, przestrzeganie lekko strawnej diety, spoywanie duej iloci warzyw i owocw, unikanie ostrych przypraw, napojw alkoholowych, palenia tytoniu, zwalczanie zapar. Bardzo korzystne dziaanie spostrzega si po korzystaniu 12 razy w tygodniu z sauny po uprzednim uzyskaniu zezwolenia od lekarza internisty.
POKRZYWKA URTICARIA

Jest to choroba alergiczna skry, charakteryzujca si wystpowaniem bbli, podobnych jak po oparzeniu pokrzyw lub ukuciu niektrych owadw, np. komarw. Zmiany s uwa-

644

runkowane zaburzeniem naczynioruchowym w wyniku rozszerzenia wiata drobnych naczy krwiononych, zwikszenia ich przepuszczalnoci i powstania ograniczonego obrzku skry waciwej, a czsto i tkanki podskrnej. Pokrzywka pojawia si najczciej jako odczyn alergiczny na leki, na niektre pokarmy (poziomki, raki, ryby), pasoyty przewodu pokarmowego oraz wewntrzustrojowe ogniska zakane. Zmiany chorobowe polegaj na wystpowaniu wykwitw skrnych w postaci bbli, najczciej ksztatu okrgego, owalnego lub wielokolistego, o wyranie zwikszonej spoistoci. Zmiany wystpuj nagle, towarzyszy im dokuczliwy wid, lecz zazwyczaj ustpuj one po kilku lub kilkunastu godzinach, bez widocznych zmian skrnych. Najczstsze umiejscowienie zmian to tuw i koczyny. Istnieje kilka odmian klinicznych pokrzywki. W leczeniu oglnym podaje si rodki przeciwhistaminowe, wap, w cikich przypadkach zwizki sterydowe; natomiast preparaty zioowe maj znaczenie wspomagajce, zwaszcza w leczeniu pokrzywki przewlekej. Korzystnie dziaaj zioa i ich przetwory zawierajce azulen i wykazujce waciwoci przeciwzapalne, przeciwalergiczne i przeciwblowe.
Rp. Anth. Chamomillae Anth. Anthemidis Anth. Millefolii aa 20,0 M.f. species D.S. Napar z 2 yek zi na 2 szklanki wrzcej wody, pi po 1/21 szklance 3 razy dziennie midzy posikami.

W leczeniu pokrzywki przewlekej korzystne dziaanie spostrzegamy po duszym okresie picia odwaru z dojrzaego owocostanu chmielu zwyczajnego, tzw. szyszek chmielu. Popraw, a czsto ustpowanie pokrzywki mona czy ze zwizkami czynnymi zawartymi w owocach, jak: humulen, farnezen, a zwaszcza mieszaniny ywic humulonu i lupulonu oraz flawonoidw, ktre dziaaj uspokajajco i hamujco na czynno kory mzgowej, zmniejszaj pobudliwo orodkw rdzenia krgowego i nieznacznie hamuj pobudliwo pciow.
Rp. Strob. Lupuli 100,0 D.S. Napar z 1 yki zi na 2 szklanki wrzcej wody, pi porcjami 34 razy dziennie midzy posikami.

Bodcowe i przestrajajco dziaa biostymina, podawana dominiowo codziennie lub co drugi dzie w oglnej iloci 10 20 wstrzykni. Po 23-tygodniowej przerwie mona leczenie powtrzy. Korzystnie dziaaj rwnie preparaty uspokaja-

645

jce, zmniejszajce uczucie widu i nadmiern pobudliwo naczynioruchow. Podawa mona Intr. Valerianae, syropy: Neospasmina, Passispasmin, granulat Nervogran. U chorych ze skonnoci do zapar naley uregulowa codzienne wyprnienie, zalecajc przyjmowanie draetek Alax, syropu Rhelax lub granulatu Normogran. W leczeniu miejscowym w okresie wysiewu pokrzywki korzystnie dziaaj papkowate zawiesiny lub roztwory, zwykle zawierajce mentol. Papki w czasie wysychania wywouj uczucie chodu i tym samym agodz dokuczliwy wid; dziaanie ich jest objawowe.
Rp. Mentholi 0,51,0 Glycerini 5,0 Spir. Vini 40 ad 100,0 M.f. solutio D.S. Zewntrznie. Wykwity pokrzywki smarowa wat zwilon pynem kilka razy dziennie. Rp. Mentholi Zinci oxydum Talci veneti Amyli tritici Glycerini Aq. Plumbi Spir. Vini 40 M.f. pasta D.S. Zewntrznie, przed wstrzsn. Smarowa pokrzywkowe 13 razy dziennie. 0,51,0

aa 10,0 5,0 10,0 ad 100,0 uyciem wykwity

Dobre wyniki mona uzyska stosowaniem kpieli osaniajcych w rumianku, krochmalu (przygotowanie p. str. 618), naley jednak pamita, e temperatura kpieli nie powinna przekracza 3436C, gdy zbyt ciepa kpiel moe nasili uczucie widu, spowodowa nowy wysiew pokrzywki. Rwnie czas trwania kpieli nie powinien by duszy ni 15 25 min. Po wyjciu z kpieli skr naley agodnie osuszy rcznikiem. Nie wyciera, gdy mechaniczne dranienie moe spowodowa wysiew pokrzywki. Rwnie kpiel przygotowana z szyszek chmielowych 100,0 g na wann wody dziaa uspokajajco, zmniejsza wid. Przygotowanie i czas kpieli jak wyej.
RAK SKRY CARCINOMA CUTIS

Jest nowotworem zoliwym pochodzenia naskrkowego. Przyczyna nie jest dokadnie poznana, istnieje teoria powsta-

646

wania rakw w nastpstwie przewlekego dranienia skry przez czynniki: fizyczne gwn rol odgrywa wiata soneczne, ktre powoduje odczyn nadmiernego rogowacenia, a nastpnie ogniskowy rozrost nowotworowy, chemiczne pochodne smoy pogazowej i antracenu, anilina, nie oczyszczona parafina i inne, mechaniczne, np. przewleke dranienie skry, zwaszcza blizn po oparzeniu, grulicy toczniowej. W powstawaniu rakw skry najbardziej prawdopodobna jest jednak teoria wirusowa, gdy uprzednio wymienione czynniki mog stanowi podoe usposabiajce do ich rozwoju, szczeglnie rogowacenie starcze. Istnieje kilka odmian rakw skry. Najczciej umiejscawiaj si one na czerwieni warg, zwaszcza dolnej, okolicach pciowych, okolicach oczodow, nosa, maowin usznych, gdzie powstaj zazwyczaj guzkowe nacieki wykazujce tendencj do powolnego rozrostu, bujania brodawkowatego, tworzenia si owrzodze. O rozpoznaniu decyduje wynik badania histologicznego. Leczeniem zasadniczym jest doszcztne usunicie nowotworu chirurgicznie, elektrokoagulacj lub nawietlaniem promieniami rentgenowskimi, korzystnie oceniana jest te chemioterapia leczenie miejscowe maci 5-fluorouracylow, zwaszcza wczesnych rakw skry. 5-Fluorourayl zaliczany jest do antymetabolitw o znacznym dziaaniu cytostatycznym wskutek hamowania syntezy kwasu dezoksyrybonukleinowego. W leczeniu miejscowym zazwyczaj stosowana jest ma 5%, ktr nakada Si cienk warstw na ognisko nowotworowe 12 razy dziennie i przykrywa jaowym opatrunkiem. Czas leczenia waha si od 3 do 6 tygodni. W Polsce stosowana jest ma Efudix. Leczenie zioowe jest wspomagajce, zwaszcza w okresie gojenia si zmian po leczeniu promieniami rentgenowskimi lub maci fluorouracylow. W ostrych odczynach zapalnych poczonych z rozpadem i tworzeniem si pytkich owrzodze jako nastpstw ww. leczenia korzystnie dziaa stosowanie przymoczek kilka razy dziennie z naparu rumianku. Przymoczki (okadziki) powoduj zmniejszenie stanu zapalnego, dolegliwoci blowych, przyspieszaj gojenie pytkich owrzodze i tworzenie si kosmetycznej blizny. W okresie gojenia korzystnie dziaa smarowanie zmian cienk warstw 12 razy dziennie maci Tormentiol, ywokostow (Ung. Symphyti), Ung. Alantoini maci te wykazuj dziaanie przeciwzapalne, przeciwbakteryjne i przyspieszaj epitelizacj. W okresie gojenia po leczeniu promieniami rentgenowskimi lub fluorouracylem korzystne jest rwnie wstrzykiwanie co drugi dzie dominiowo 1 ampuki biostyminy lub fibsu (1020 zabiegw). Chorzy tak w czasie leczenia, jak te przez duszy okres po leczeniu powinni unika nasoneczniania miejsc leczonych.

647

W przypadku raka wargi konieczne jest rzucenie palenia tytoniu, a spoywane pokarmy nie powinny by gorce. Zmian nowotworowych, jak te stanw przednowotworowych skry (rogowacenie starcze, rg skrny) nie naley smarowa maciami zawierajcymi sterydy (Flucinar, Mecortolon itd.).
ROGOWACENIE BIAE LEUKOPLAKIA

Leukoplakie najczciej umiejscowione s na luzwkach jamy ustnej, rzadziej na zewntrznych narzdach pciowych. W obrbie jamy ustnej powstaj gwnie w wyniku przewlekego dranienia mechanicznego protezami, prchnicze zmienionymi zbami, paleniem tytoniu. Na narzdach pciowych wystpuj u osb starszych po okresie przekwitania i najprawdopodobniej s wynikiem przestrojenia hormonalnego oraz zmian wstecznych luzwek zwizanych z procesem starzenia. Schorzenie jest czste i polega na ogniskowym zgrubieniu, szorstkoci i zmleczeniu luzwki; moe powodowa pieczenie i nieznaczny bl w czasie spoywania ostrych przypraw, alkoholu. Przebieg leukoplakii jest przewleky. Leukoplakie nie leczone mog w znacznym odsetku ulega zwyrodnieniu nowotworowemu. W leczeniu leukoplakii luzwek jamy ustnej zasadnicze znaczenie ma usunicie czynnika wywoujcego (niewaciwych protez, prchniczych zbw, niepalenie tytoniu). Stosowanie miejscowe lekw zioowych powoduje popraw i powolne ustpowanie zmian. Bardzo korzystnie dziaa zestaw wycigu z rumianku zwykego, piciornika kurzego ziela i galaswki. Wycig z wymienionych zi dziaa przeciwzapalnie, cigajce, przeciwbakteryjnie i przeciwblowe oraz przyspiesza gojenie naderek i nabonkowanie.
Rp. Tinct. Calami 20,0 Tinct. Gallae Tinct. Tormentillae aa 15,0 M.f. guttae D.S. 3 razy dziennie 3050 kropli na p szklanki letniej, przegotowanej wody do pukania luzwek jamy ustnej po jedzeniu.

Pukanie luzwek powinno trwa przynajmniej 10 min, gdy przy krtszym czasie nie wykazuje penego dziaania leczniczego. W wymienionym czasie naley przeprowadzi okoo piciokrotne pukanie w cigu dwch minut przy zamknitych ustach przesuwa pyn w jamie ustnej ruchami policzkw

648

od przodu ku tyowi policzkw. Korzystne jest stosowanie pukanki po niadaniu i obiedzie, natomiast po kolacji przed snem pukanie naparem z szawii lekarskiej, ktra wykazuje dziaanie przeciwzapalne, przeciwbakteryjne, zmikczajce i osaniajce.
Rp. Fol. Salviae 5,010,0 : 200 D.S. Puka letnim naparem luzwki jamy ustnej przez 510 min przed snem. ROPNIE MNOGIE PACH HIDRADENITIS SUPPURATIYA

Czynnikiem etiologicznym jest zakaenie gronkowcowe gruczow potowych apokrynowych w obrbie pach. Choroba nie wystpuje przed okresem dojrzewania pciowego (u dzieci), gdy gruczoy apokrynowe nie s jeszcze czynne. Rozwojowi ropni mnogich pach sprzyja nadmierne pocenie, maceracja naskrka, mikrourazy. Kobiety choruj znacznie czciej ni mczyni. Zmiany chorobowe wystpuj w okolicy pachowej w postaci podskrnych twardych guzkw zapalnych, ktre ulegaj powikszeniu, rozmikniciu i wykazuj chebotanie. Skra nad nimi jest zapalnie zmieniona, staje si ciesza, wreszcie ulega przerwaniu i z guzw wydostaje si skpa ilo treci ropnej. Zmiany pocztkowo dotycz jednej pachy, ale po krtkim czasie bardzo czsto wystpuj rwnie i w obrbie drugiej pachy. Choroba ma przebieg przewleky; powoduje uczucie blu, ograniczenie ruchw rki, czasami wystpuje zwikszona temperatura ciaa. W leczeniu oglnym czsto s stosowane antybiotyki, sulfonamidy; lekiem wspomagajcym jest biostymina, wstrzykiwana dominiowo codziennie lub co drugi dzie przez 46 tygodni (20 wstrzykni). Zaleca si picie przez duszy czas naparw z zi o dziaaniu bodcowo przestrajajcym, wzmagajcym odporno ustroju, ewentualnie podawanie preparatw majcych waciwoci przeciwbakteryjne.
Rp. Rad. Bardanae Herb. Violae tricoloris Herb. Hyperici Fr. Rosae aa 20,0 M.f. species D.S. Napar z yki zi na 2 szklanki wody, pi 2 razy dziennie po szklance przez 23 miesice. Po 34 tygodniach przerwy wznowi przyjmowanie naparu.

649

Rp. Succ. Bardanae lag. I D.S. 3050 kropli w kieliszku wody lub soku owocowego, 23 razy dziennie przez 23 miesice. Rp. Alliostabil D.S. Po 30 kropli 3 razy dziennie. lag. I

Dziaa energicznie przeciwbakteryjnie. Stosowane s take mieszanki zioowe wykazujce dziaanie przeciwbakteryjne, moczopdne, zmniejszajce pocenie.
Rp. Herb. Equiseti Fol. Betulae aa 25,0 Fol. Salviae 10,0 M.f. species D.S. Napar z yki zi na 2 szklanki wody, pi 12 szklanki dziennie midzy posikami.

W leczeniu miejscowym lekiem wspomagajcym jest cebula ogrodowa (Alium cepa). Pieczona cebula zmikcza skr, dziaa odkaajco, przyspiesza przebicie guzw i ich oczyszczenie z treci ropnej (sposb przygotowania i zastosowanie p. str. 608). Dobrze dziaa te stosowanie na noc ciepych okadw z gstej papki siemienia lnianego. W okresie gojenia korzystnie dziaa smarowanie zmian skrnych cienk warstw maci ywokostowej (Ung. Symphyti) i naoenie jaowej gazy, ewentualnie zastosowanie maci chlorofilowej Chlorofilan. Opatrunek naley zmienia 2 razy dziennie.
WID SKRY PRURITUS CUTIS

Dokadny mechanizm widu nie jest poznany; najprawdopodobniej powstaje on w wyniku dziaania sabych pod-progowych bodcw blowych na receptory blowe skry. Pewn rol w powstawaniu widu odgrywaj enzymy proteolityczne, zwaszcza endopeptydazy. wid jest przyczyn drapania, w wyniku ktrego dochodzi do uszkodze naskrka i skry, powstawania liniowych przeczosw, pokrytych krwistym strupem, oraz zakae wtrnych. wid moe by umiejscowiony i uoglniony. Przyczyny widu mog by rnorodne, zwizane z tzw. chorobami swdzcymi skry, zaburzeniami przemiany materii, zaburzeniami wewntrzwydziel-

650

niczymi, dziaaniem czynnikw chemicznych i fizycznych, procesami starzenia si, czynnikami psychicznymi i nerwowymi. wid ulega zmniejszeniu lub ustpuje po usuniciu przyczyny wywoujcej. Due trudnoci lecznicze sprawia wid starczy, neurogenny lub tzw. wid samoistny tak okrela si wid o nieznanej etiologii. W leczeniu oglnym widu leki pochodzenia rolinnego stosuje si jako wspomagajce. Korzystnie dziaaj preparaty uspokajajce i tonizujce: Bellergot (23 razy dziennie po tabletce), Intr. Valerianae (3 razy dziennie po 30 kropli), Nervosol, Nervogran, Passispasmin. W leczeniu miejscowym, zwaszcza w widzie ograniczonym, leki rolinne dziaaj wspomagajco. Czsto stosowany jest mentol w roztworze lub w maci.
Rp. Mentholi 1,02,0 Glycerini 5,0 Spir. Vini 70 ad 100,0 M.f. solutio D.S. Do smarowania miejsc swdzcych kilka razy dziennie. Rp. Mentholi 1,02,0 Resorcini 1,0 Vaselini Lanolini aa ad 100,0 M.f. unguentum D.S. Zewntrznie, lekko wciera w miejsca swdzce.

W widzie uoglnionym korzystnie dziaaj kpiele osaniajce kpiel krochmalowa (p. str. 618) lub kpiel z otrb, ktr przygotowuje si nastpujco: 12 kg otrb ytnich lub pszennych w worku pciennym zawizuje si i wkada do wanny z ciep wod o temperaturze 40C. Woreczek z otrbami naley wielokrotnie wycisn, co powoduje przechodzenie krochmalu do kpieli. Gdy temperatura wody obniy si do 3638C, rozpoczyna si kpiel osaniajc, ktrej czas trwania wynosi 1530 min. Zaleci te mona nastpujc kpiel dziegciow:
Rp. Acidi salicylici 10,0 Pix liquida Pini Ol. Lini aa 100,0 M.f. linimentum D.S. Wla do wanny, rozprowadzi w wodzie o temperaturze 3638C; czas trwania kpieli 1530 min.

651

Rp. Pix liquida Pini Spir. Sapania kalini Aq. destillatae M.f. linimentum D.S. Jak poprzednio.

100,0aa 75,0

Chorzy ze widem skry powinni przestrzega lekko strawnej diety, unika ostrych przypraw, napojw alkoholowych, dba o codzienne oddawanie stolca.
WIERZB SCABIES

Jest to choroba wywoana przez wierzbowiec ludzki (Sarcoptes scabiei). Pasoyt ma 0,20,5 mm dugoci i 0,50,8 mm szerokoci. Do zakaenia wierzbowcem dochodzi przez bezporedni kontakt z osobami chorymi lub za porednictwem pocieli, bielizny oraz rnych przedmiotw uywanych przez te osoby. Pierwsze objawy choroby pojawiaj si po kilku dniach do 6 tygodni od chwili zakaenia. Zmiany skrne polegaj na wystpieniu drobnych grudek obrzkowowysikowych, pcherzykw i bardzo charakterystycznych nor wierzbowcowych. Gwnie s umiejscowione na bocznych powierzchniach palcw rk, pod pachami, w okolicy ppka, okolicy krzyowo-ogonowej i na narzdach pciowych. W rozpoznaniu wierzbu pomocne jest to, e u chorych wystpuje dokuczliwy wid, nasilajcy si po rozgrzaniu ciaa, zwaszcza w ku przed snem. wid zmusza chorych do drapania, w wyniku czego powstaj liczne przeczosy, pokryte krwistym strupem. Po pewnym czasie wierzbem zakaaj si domownicy, wspmieszkacy w bursach, hotelach, internatach. W leczeniu miejscowym stosowane s preparaty zioowe, gdy chorzy le znosz inne rodki powszechnie uywane, np. Novoscabin, Ung. Naphtoli comp. lub Ung. Wilkinsoni. W leczeniu wierzbu jest stosowany m.in. balsam peruwiaski (Grzybowski) oraz alkoholowy wycig z kwiatw wrotyczu pospolitego.
Rp. Balsami peruviani Spir. Vini 90 aa 100,0 D.S. Zewntrznie. Pynem smarowa wieczorem ca skr, z wyjtkiem twa-

652

ry, przez 3 kolejne dni; czwartego dnia wykpa si, zmieni bielizn osobist i pocielow. Rp. Fl. Tanaceti 30,0 Spir. Vini 70 150,0 M.f. Macerowa 10 dni, przecedzi i do wycigu doda Acidi acetici conc. 5,0 D.S. Zewntrznie. Skr, z wyjtkiem twarzy, smarowa 2 razy dziennie w cigu 3 kolejnych dni; czwartego dnia wzi kpiel, zmieni bielizn osobist i pocielow.

Wymienione rodki mog niekiedy spowodowa podranienie nerek. W leczeniu wierzbu bardzo wane jest, aeby kuracj prowadzi rwnoczenie u wszystkich domownikw (wspmieszkacw), nawet wwczas, gdy nie stwierdza si u nich objaww choroby, gdy w ten sposb zapobiega si nawrotom wierzbu i jego utrzymywaniu si przez dugie miesice.
TRDZIK POSPOLITY ACNE YULGARIS

Choroba powstaje w wyniku wzmoonej czynnoci gruczow ojowych. Mechanizm tworzenia si zmian polega na za-czopowaniu przez masy rogowe uj gruczow ojowych. Wskutek nagromadzenia si i zalegania oju tworz si grudki, ktre ulegaj wtrnemu zakaeniu, najczciej gronkowcem biaym, Corynebacterium acnes i innymi mikroorganizmami. Pojawia si wwczas -odczyn zapalny o podostrym lub przewlekym przebiegu. Powany wpyw na wystpowanie objaww chorobowych wywieraj gruczoy pciowe, zwaszcza zwizki androgenne i progesteron oraz hormony nadnerczy. Rwnie zwizki jodu i bromu mog nasila objawy chorobowe. Zmiany chorobowe polegaj na wystpowaniu wykwitw grudkowych-krostkowych oraz zaskrnikw na twarzy, czole, policzkach, nosie, podbrdku i plecach w okolicy midzyopatkowej. Trdzik pospolity wystpuje zazwyczaj u ludzi modych, najczciej rozpoczyna si w okresie pokwitania. Zmiany przebiegaj przewlekle. W miejscu zmian chorzy mog odczuwa nieznaczny wid i pieczenie. Istnieje kilka odmian klinicznych trdziku. W leczeniu oglnym preparaty zioowe s stosowane jako

653

uzupeniajce wspomagajce, zwaszcza te, ktre dziaaj przestrajajco, bodcowo, przeciwzapalnie, obniajce na wydzielanie oju, tonizujco i odtruwajco. Korzystnie dziaa wstrzykiwanie dominiowo, codziennie lub co drugi dzie, biostyminy (1520 wstrzykni); po przerwie 23-tygodnio-wej leczenie mona wznowi. Zalecane jest take picie naparu z zi.
Rp. Fol. Juglandis 60,0 Rad. Bardanae 40,0 Herb. Hyperici Anth. Chamomillae aa 50,0 Herb. Equiseti 30,0 M.f. spec/es D.S. Napar z yki zi na 2 szklanki wody, pozostawi na godzin pod przykryciem, odcedzi, pi do 3 szklanek dziennie midzy posikami. Rp. Succ. Hyperici lag. I D.S. 2540 kropli w kieliszku wody 23 razy dziennie przed jedzeniem w cigu 34 tygodni.

Po miesicznej przerwie mona wznowi przyjmowanie leku.


Rp. Succ. Bardanae Succ. Betulae Succ. Hyperici Succ. Taraxaci aa 15,0 M.f. guttae D.S. 2040 kropli w maej iloci wody lub soku owocowego 34 razy dziennie.

U osb nerwicowych korzystne jest stosowanie preparatw Nervosol, Passispasmin, Nevogran. U chorych ze skonnoci do zaparcia stosowany jest Normosan, Rhelax. Leczenie miejscowe preparatami zioowymi jest leczeniem wspomagajcym. Czsto stosowane s na twarz parwki z naparu rumianku w celu zmikczenia skry i uatwienia mechanicznego usunicia zaskrnikw. Do oczyszczenia skry zajtej przez trdzik uywane s alkoholowe roztwory zawierajce kamfor, cznie z kwasem salicylowym, ktre oprcz waciwoci oczyszczajcych wykazuj dziaanie cigajce, przeciwzapalne i przeciwbakteryjne.
Rp. Acidi salicylici Camphorae 2,0 1,02,0

654

Spir. Vini 70 ad 100,0 M.f. solutio D.S. Zewntrznie do zmywania skry 12 razy dziennie,

U chorych, u ktrych nastpuje podranienie skry po umyciu wod, dobrze jest znoszone mycie naparem z rumianku lub emulsj oleju lnianego z wod wapienn. U chorych z wykwitami grudkowokrostkowymi, po uprzednim oczyszczeniu skry jednym z wymienionych wyej sposobw, korzystnie dziaa smarowanie zmian maci Tormentiol. Dobrze dziaaj take maseczki zioowe, ktre nawilaj, zmikczaj i oczyszczaj skr. Zmniejszenie skonnoci do tworzenia si wykwitw grudkowokrostkowych i ojotoku moe nastpi po zastosowaniu 12 razy w tygodniu kpieli zioowych z kwiatw rumianku (p. str. 618) lub z korzeni opianu: Rad. Bardanae 200250 g zala 34 l wody, sporzdzi odwar, odcedzi i wla do wanny z wod przygotowan do kpieli; temperatura 3638C; czas kpieli 2030 min.
TRDZIK ROWATY ACNE ROSACEA

Choroba powstaje w wyniku zaburze naczynioruchowych na skutek labilnoci orodkw wegetatywnych regulujcych czynno naczy obwodowych. Duy wpyw wywiera stan psychiczny. U chorych stwierdza si j otok. Czynnikami usposabiajcymi do wystpienia schorzenia mog by zaburzenia wewntrzwydzielnicze, schorzenia wtroby, przewodu pokarmowego, zaparcie nawykowe. Choroba w przewaajcym stopniu dotyczy kobiet. Zmiany chorobowe objawiaj si tym, e w okolicy oczodow, fadw nosowo-policzkowych, na policzkach, na nosie i brodzie nastpuje rozszerzenie naczy wosowatych (tele-angiektazje), pojawiaj si wykwity grudkowo-zapalne o jaskraworowym zabarwieniu oraz pojedyncze wykwity krostkowe. Zmianom moe towarzyszy wid i pieczenie. W leczeniu oglnym rodki zioowe stosuje si bardzo czsto jako leczenie wspomagajce. U chorych z objawami nerwicy korzystnie dziaa podawanie bellergotu 23 razy dziennie (naley pamita, e u kierowcw pojazdw mechanicznych powoduje on zmniejszenie refleksu), wycigu z kozka lekarskiego.
Rp. Intr. Valerianae 20,0 D.S. 3 razy 2030 kropli po jedzeniu.

655

Korzystnie dziaaj gotowe zioowe leki uspokajajce, jak: Neospasmina, Nervosol, Nervogran, Passispasmin. U chorych ze skonnoci do zaparcia stosuje si preparaty Rhelax, Neonormacol lub nastpujc mieszank zioow:
Rp. Rad. Angelicae Rhiz. Calami Fol. Menthae pip. Fol. Melissae aa 15,0 Fr. Carvi Fr. Anisi aa 10,0 M.f. species D.S. Napar z yki zi na szklank gorcej wody, wypi wieczorem przed snem.

U chorych ze znacznym rozszerzeniem naczy wosowatych skry jest zalecane picie wycigu z kasztanowca, natomiast u chorych z zaburzeniem czynnoci wtroby s zalecane preparaty ciopdne Cholegran, Cholesol, mieszanka zioowa Cholagoga nr l, 2 lub 3, ewentualnie mieszanka:
Rp. Herb. Polygoni avic. 100,0 Cort. Frangulae 20,0 Fr. Juniperi 15,0 M.f. species D.S. Napar z yki zi na 2 szklanki wody, pi porcjami w cigu dnia po jedzeniu.

W leczeniu miejscowym preparaty zioowe s stosowane jako wspomagajce. Wieczorem, po umyciu twarzy ciep wod i delikatnym osuszeniu, zaleca si okady z naparu z kwiatw rumianku (yka zi na szklank wody). Kilka warstw gazy moczy si w wieo sporzdzonym letnim naparze z rumianku, lekko wyciska, przykada na ogniska trdzika rowatego (najlepiej w pozycji lecej) na 1020 min. Nastpnie gaz zdejmuje si, a skr smaruje cienk warstw maci (np. Dermosan, Ung. leniens, Tormentiol). W podobny sposb stosuje si okady z naparu herbaty (yeczka na szklank wody). U niektrych chorych w leczeniu miejscowym korzystnie dziaa smarowanie zmian skrnych cienk warstw maci Tormentiol. Zalecane jest rwnie stosowanie maseczek ze wieych ogrkw, ktre powoduj wybielenie skry, ustpowanie wykwitw grudkowych i teleangiektazji. Obrane ze skrki ogrki kraje Si w cienkie plasterki i nakada na twarz w miejscu wykwitw trdzika rowatego na 1525 min. Przed naoeniem maseczki twarz naley delikatnie umy letni, przegotowan wod. Po zdjciu maseczki stosuje si odpowiednie kremy i maci, a wrd nich ma

656

Tormentiol. U chorych, u ktrych zmywanie twarzy wod powoduje wyrane podranienie, wrd wielu rodkw stosowanych do zmywania stosuje si m.in. olej z oliwek, olej lniany z wod wapienn i inne. Chorzy z trdzikiem pospolitym, a szczeglnie z trdzikiem rowatym, powinni przestrzega lekko strawnej diety, unika ostrych przypraw, marynat, grzybw, nie pi napojw alkoholowych, dba o codzienne oddawanie stolca. Korzystnie dziaaj naprzemienne ciepe i zimne natryski, zwaszcza przed snem.
TWARDZINA, SKLEROOERMIA SCLERODERMA

Przyczyna choroby jest nie ustalona; przypuszcza si to zaburze nerwowo-troficznych, doprowadzajcych do stwardnienia skry i mini, zmian stawowych i kostnych, zmian w przewodzie pokarmowym, oddechowym i w ukadzie krenia. Stwierdza si te zaburzenia immunologiczne, co skania niektrych autorw do wysuwania hipotezy, e twardzina jest schorzeniem autoimmunologicznym. Znacznie czciej choruj kobiety. Twardzina ukadowa uoglniona polega na stwardnieniu skry, tkanki podskrnej, mini i zmian w rozmaitych narzdach wewntrznych. Odrnia si dwie odmiany twardziny ukadowej: posta znacznie czstsz twardzin uoglnion naczyniow z przewag zaburze naczynioruchowych typu choroby Raynauda i twardzin uoglnion nienaczyniow, ktra rni si charakterem zmian skrnych, ich rozmieszczeniem i przebiegiem. Przebieg schorzenia jest przewleky; rokowanie ostrone, niekiedy niepomylne. Leczenie twardziny ukadowej uoglnionej jest trudne i niezbyt skuteczne, jak wszystkich schorze o nie poznanej etiologii. Stosowana jest penicylina prokainowa, wit. E, niekiedy kortykosterydy, chelatory sodowe, penicylamina i inne, a wrd nich leki rolinne, jak Madekasol oczyszczony wycig roliny hodowanej na Madagaskarze, podawany w tabletkach doustnie po 10 mg 36 razy dziennie lub w postaci preparatu stosowanego dominiowo, stosowana jest te Piascledina (S. Jaboska) lek skadajcy si z nie zmydlajcych si frakcji oleju sojowego i avocado, zawierajcych m.in. fitosterole. Leczenie ww. preparatami rolinnych prowadzi si w cigu wielu miesicy. W Klinice Dermatologicznej CKP WAM opracowano zestaw mieszanki zioowej, ktrej przewleke stosowanie wpywa hamujco na narastanie objaww chorobowych, a niekiedy

657

spostrzegano popraw i zmniejszenie nasilenia istniejcych ju zmian w obrbie skry i polepszenie stanu oglnego chorych. W skad mieszanki zioowej wchodz: zioa skrzypu, korze kruszyny pospolitej, zioa fioka trjbarwnego, mity pieprzowej, glistnika, ruty, dziurawca zwyczajnego i owoce kolendry. Zwizki lecznicze zawarte w ww. zestawie zi dziaaj synergicznie, przeciwzapalnie, agodnie moczopdnie i przeczyszczajco, ciopdnie, spazmolitycznie, przeciwblowe, uspokajajco przeciwbakteryjnie, gojco, usprawniaj-co na krenie w naczyniach obwodowych, zwaszcza w naczyniach wosowatych, uszczelniajce na naczynia wosowate, sabo antymitotycznie. Mieszanka zioowa sprzyja wydalaniu szkodliwych produktw przemiany materii oraz dziaa remineralizujco. Due znaczenie ma dostarczenie do ustroju krzemionki zawartej w skrzypie, ktrej korzystny wpyw na gojenie, epitelizacj, jak te na utrzymanie rwnowagi midzy koloidami i krystaloidami jest znaczny przyczynia si przeto do zahamowania zmian twardzinowych w obrbie tkanki cznej. Wszyscy pacjenci dobrze znosili przewleke leczenie mieszank przeciwtwardzinow; powika nie spostrzegano.
Rp. Herb. Equiseti Cort. Frangulae Herb. Violae tricoloris Fol. Menthae pip. aa 20,0 Herb. Chelidonii Fol. Rutae Fr. Coriandri aa 15,0 Herb. Hyperici 25,0 M.f. species D.S. 1 yka stoowa na szklank naparu. Pi 2 razy dziennie 1/2 1 szklank w 3040 min po jedzeniu (napar pod przykryciem naley przygotowywa przez 1520 min ze wzgldu na zawarto w mieszance kory kruszyny). USZKODZENIA SKRY PROMIENIAMI X I RADU RADIODERM1TIS

Zmiany skrne powstae pod wpywem nawietlania promieniami Roentgena i radu zale od jakoci promieni, zastosowanej dawki, czasu ekspozycji oraz (w stosunkowo niewielkim zakresie) od miejsca nawietlanego. Odczyny porentgenowskie mog by typu wczesnego i typu pnego. Odczyny wczesne wystpuj po rnym okresie utajenia i zale od dawki napromieniowania. Odczyny pne powstaj jako od-

658

legie nastpstwa zmian wczesnych lub w wyniku zsumowania dugotrwaego, wielokrotnego nawietlania w dawkach niewielkich, normalnie dla skry nieszkodliwych. Stosunkowo najczciej spotykane odczyny porentgenowskie skry powstaj w wyniku leczniczego stosowania nawietla. Odczyn porentgenowski pierwszego stopnia pojawia si okoo 14 dni po nawietlaniu i polega na wystpieniu rumieni oraz obrzku. Te zmiany ustpuj po 34 tygodniach; w miejscu zmian moe wystpi przejciowe lub trwae wyysienie. Odczyn porentgenowski drugiego stopnia zjawia si nieco szybciej ni odczyn pierwszego stopnia. Zmiany polegaj na wystpieniu rumieni, obrzku, pcherzy i naderek, utrzymujcych si od kilku tygodni do kilku miesicy. W miejscu zmian skra staje si sucha, bardziej, cienka, pozbawiona wosw, a po pewnym okresie moe wystpi owrzodzenie. Odczyn trzeciego stopnia zjawia si w kilka dni po napromieniowaniu w postaci rumieni, obrzku, pcherzy i owrzodze o znacznym stopniu nasilenia dolegliwoci blowych. Gojenie jest bardzo powolne, trwa miesicami, a nawet caymi latami; w miejscu zmian wystpuj objawy przewlekego zapalenia porentgenowskiego skry. W leczeniu oglnym preparaty zioowe s stosowane jako leczenie uzupeniajce wspomagajce, o dziaaniu przeciwzapalnym, zwajcym drobne naczynia krwionone skry, odtruwajcym, przeciwblowym i przestrajajcym. Zalecane jest przyjmowanie wycigw, preparatw i mieszanek zioowych zawierajcych rutyn lub pokrewne flawonoidy o dziaaniu witaminy P oraz inne zwizki przeciwzapalne i przeciwhistaminowe. Przede wszystkim trzeba wymieni draetki Rutinoscorbin lub Rutina, krople Rutisol oraz nastpujce leki:
Rp. Intr. Rutae Intr. Hippocastani aa 30,0 Tinct. Arnicae 5,0 M.f. guttae D.S. 3040 kropli w kieliszku wody 24 razy dziennie po jedzeniu.

Dziaa uszczelniajce na ciany woniczek, przeciwzapalnie i zwajco na naczynia skry.


Rp. Anth. Chamomillae Anth. Millefolii Anth. Anthemidis Fl. Calendulae aa 20,0 M.f. species D.S. Napar z yki na ptorej szklanki wrzcej wody, pi 23 szklanki dziennie midzy posikami.

659

Napar ten powoduje zmniejszenie stanu zapalnego i dolegliwoci blowych, dziaa rwnie przeciwalergicznie.
Rp. Fl. Taraxaci Fl. Sambuci aa 15,0 Herb. Equiseti Herb. Millefolii Herb. Violae tricoloris aa 25,0 Rad. Bardanae 10,0 M.f. species D.S. Napar z yki zi na 2 szklanki wrzcej wody, pi porcjami w cigu dnia midzy posikami.

Powysza mieszanka ma dziaanie przeciwzapalne, przestrajajce, tonizujce i odtruwajce (moczopdne). Gojenie przyspiesza podawanie dominiowo biostyminy, preparatu Solcoseryl 1520. wstrzykni codziennie lub co drugi dzie; po 3 4 tygodniach przerwy leczenie mona wznowi. Leczenie miejscowe na zmiany rumieniowo-zapalne korzystnie dziaaj okady z wycigu z kwiatw rumianku. Powoduj one zmniejszenie stanu zapalnego, obrzku i dolegliwoci blowych. Przygotowuje si napar z yki rumianku na szklank wody, moczy kilka patkw gazy, lekko wyciska i przykada na zmiany skrne 46 razy dziennie. W ten sam sposb mona stosowa okady z azulanu (yka na szklank przegotowanej letniej wody). Dobrze rwnie dziaaj przymoczki z odwaru ywokostu lekarskiego i skrzypu polnego.
Rp. Rad. Symphyti 40,0 Herb. Equiseti 20,0 M.f. species D.S. Odwar z yki zi na szklank wody; stosowa przymoczki 4 6 razy dziennie.

Po ustpieniu ostrego odczynu zapalnego korzystnie dziaaj maci: Tormentiol, Ung. Allantoini, Ung. Symphyti, jak rwnie nastpujca:
Rp. Azulani 1,02,0 Extr. Glycyrrhizae depur. 5,0 Tormentioli 10,0 Ung. leniens 20,0 M.f. unguentum D.S. Zmiany skrne smarowa 12 razy dziennie; naoy jaowy opatrunek i zabandaowa.

660

WSZ WICA ONOWA PEDICULOSIS PUBIS

Czynnikiem wywoujcym jest wesz onowa, ktra cile przylega do skry, wczepiajc si w naskrek tu przy nasadzie wosa; natomiast gnidy s przyklejone do wosw podobnie jak w przypadku wszy gowowej. Zakaenie wszawic onow nastpuje najczciej przez kontakt pciowy. Chorzy odczuwaj wid o rnym stopniu nasilenia; w zaniedbanej wszawicy onowej na skrze brzucha i klatki piersiowej mog wystpi bkitne plamy. Leczenie miejscowe polega na wcieraniu w miejsca zakaone (wosy w okolicy narzdw pciowych) 2 razy dziennie, rano i wieczorem, przez kolejne 3 dni octu sabadylowego (Acetum Sabadillae). Korzystnie rwnie dziaa gotowy preparat Artemisol, ktry zawiera m.in. wycig z kwiatw wrotyczy pospolitego, oraz preparat Delacet, stanowicy wycig z ziela ostrki polnej o silnych waciwociach przeciwwszawicowych.
WSZAWIC GOWOWA PEDICULOSIS CAPITIS

Wszawic powoduje wesz gowowa. Samiczki skadaj okoo 60 jaj, tzw. gnid; przytwierdzaj je do wosw za pomoc masy chitynowej. Po 6 dniach z gnid rozwijaj si larwy, ktre po 18 dniach osigaj dojrzao pciow. Wszawic gowowa wywouje dotkliwy wid, spowodowany ukuciem wszy, co zmusza chorego do drapania. Tworz si strupki i wykwity ropne w wyniku zakaenia wtrnego. Czsto dochodzi do odczynowego powikszenia najbliszych wzw chonnych. Leczenie miejscowe wszawic gowy zwalcza si skutecznie wycigiem z nasion kichawca (Acetum Sabadillae). Pyn wciera si w owosion skr gowy i zwila wosy w cigu trzech kolejnych dni. W kilka godzin po posmarowaniu pynem zaleca si zmywanie skry ciep wod. Gnidy usuwa si przez zmywanie wosw ciepym octem i wyczesanie gstym grzebieniem. Zabieg naley kilkakrotnie powtrzy. Dobrze te dziaaj preparaty: Artemisol, w skad ktrego wchodzi wycig kwiatw wrotyczu pospolitego, oraz Delacet, bdcy wycigiem z ziela ostrki polnej. Bardzo dobre wyniki otrzymuje si po uyciu mieszaniny rwnych czci nafty i oleju rolinnego skr i wosy na gowie smaruje si, owija na 57 h, nastpnie myje ciep wod z mydem, spukuje ciepym octem i czesze gstym grzebieniem.

661

WYPRYSK EGZEMA

Jest to alergiczna, uczuleniowa choroba skry, a w jej wystpowaniu zasadnicz rol odgrywaj czynniki wyzwalajce reakcj alergiczn (antygenu) oraz okrelone warunki usposabiajce (predysponujce). Nale do nich: skonno rodzinna do odczynw alergicznych, warunki rodowiska zewntrznego, zaburzenia oglnoustrojowe, zakane ogniska wewntrzustrojowe, pasoyty przewodu pokarmowego. Rwnie stan ukadu nerwowego odgrywa wan rol w wystpowaniu wyprysku, a jego rola jest najprawdopodobniej porednia w przestrojeniu odczynowoci ustroju, w wyniku czego staje si on nadwraliwy. Wyprysk jest jedn z najczstszych chorb skry. Istnieje kilka klinicznych odmian wyprysku. Zmiany chorobowe polegaj na wystpowaniu powierzchownego stanu zapalnego naskrka i grnych warstw skry waciwej; klinicznie cechuj si wielopostaciowoci ewolucyjna. Zasadniczym wykwitem chorobowym s zapalne grudki skrno-naskrkowe i pcherzyki z zaznaczon tendencj do wysiku. Ukad zmian jest czsto symetryczny; gwna lokalizacja zmian to grzbietowe powierzchnie rk. Schorzenie jest przewleke i nawrotowe; zmianom towarzyszy wid i pieczenie. Ze wzgldu na stopie nasilenia stanu zapalnego i przebieg schorzenia odrnia si posta ostr, podostr i przewlek. W postpowaniu leczniczym istotne znaczenie ma wykrycie czynnika powodujcego uczulenie. Czynnikami czsto uczulajcymi s niektre pokarmy (np. poziomki, niektre gatunki ryb, raki) leki (np. wiele antybiotykw, a zwaszcza penicylina, sulfonamidy, aspiryna), niektre skadniki wchodzce w skad kosmetykw, zwizki chemiczne, z jakimi stykaj si robotnicy w toku produkcji tzw. alergia kontaktowa, wyzwalana przez rne zwizki (np. chrom, nikiel, kobalt, ywice epoksydowe, formalina, terpentyna). Gdy uda si ustali rdo przyczyn uczulenia, a naley pamita, e niekiedy u tej samej osoby moe wystpowa uczulenie na kilka czynnikw, to ju samo niestykanie si z nimi wystarczy do ustpienia objaww wyprysku. W leczeniu oglnym podaje si preparaty wapniowe, rodki przeciwhistaminowe, sterydy w przypadku cikich wieloogniskowych postaci, natomiast preparaty zioowe s czsto stosowane jako leczenie wspomagajce. Najwiksze znaczenie maj te leki rolinne, ktre wykazuj dziaanie przeciwzapalne, wpywaj zwajco na najdrobniejsze naczynia skry, uszczelniaj rdbonki drobnych naczy, dziaaj przestrajajco i przeciwalergicznie. W cikich postaciach wyprysku, gdy ze wzgldu na nasilenie procesu chorobowego zaistniaa konieczno przewlekego podawania oglnego sterydw,

662

bardzo korzystn rol uzupeniajc i wspomagajc spenia odwar lub proszek sporzdzony z wycigu korzenia lukrecji (p. str. 667). Korzystnie dziaaj zwizki tonizujce, uspokajajce, zmniejszajce nadmiern potliwo oraz wid. Stosowany jest Bellergot (23 razy dziennie tabletka), gotowe preparaty dziaajce tonizujco, przeciwwidowo i uspokajajco, mianowicie Neospasmina, Nervosol lub Passispasmin, jak rwnie napar z kwiatw rumianku (23 razy dziennie 1/21 szklank przed jedzeniem) oraz napar z poniszej mieszanki:
Rp. Herb. Violae tricoloris Herb. Hyperici Fr. Rosae Rad, Bardanae aa 20,0 M.f. species D.S. Napar z yki zi na szklank wrzcej wody, pi 2 razy dziennie 1/21 szklank midzy posikami.

Mona rwnie zaleci mieszank zioow Degrosan (Spec. metabolica), sok z korzeni opianu (Succ. Bardanae 3050 kropli 3 razy dziennie) oraz jako lek przestrajajcy i bodcowy biostymin, ktr naley podawa dominiowo codziennie lub co drugi dzie przez 20 30 dni i po 23-tygodniowej przerwie leczenie mona wznowi. W leczeniu miejscowym wyprysku najczciej stosowane s maci, aerozole sterydowe, nierzadko cznie z antybiotykami, natomiast preparaty zioowe jako leczenie wspomagajce, o dziaaniu przeciwzapalnym, cigajcym bakteriobjczym i przeciwalergicznym. W okresie sczcym wyprysku korzystnie dziaaj okady z naparu z kwiatw rumianku (yka kwiatw na szklank wody). Kilka patkw gazy zwila si naparem, lekko wyciska i przykada na ognisko wyprysku, ktre dobrze jest uprzednio lekko natuci higroskopijn maci. Okady zmienia si 36 razy w cigu doby. Zazwyczaj w cigu jednego do trzech dni sczenie ustpuje. Postpujc analogicznie mona rwnie stosowa okady z 2% roztworu taniny, z azulanu (yka na szklank wody), a nawet z esencji herbacianej, poniewa znajduj si w niej garbniki, ktre maj dziaanie przeciwzapalne, przeciwbakteryjne, przeciw-krwotoczne i cigajce. Gdy pod wpywem tych lekw ustpi sczenie, wwczas celowe jest stosowanie maci zioowych. Trzeba mie na uwadze, e obecnie dysponujemy maciami zawierajcymi zwizki sterydowe, wobec czego maci zioowe (Tormentiol, Ung. Allantoini, Ung. Symphyti) traktujemy jako leczenie wspomagajce. W przypadkach wyprysku rozsianego stosowane s 12 razy w tygodniu kpiele lecznicze osaniajce i cigajce z ru-

663

mianku, krochmalu, mki pszennej, kory dbowej lub z taniny (sposb przygotowania tych kpieli podano na str. 643).
Wyprysk podudzi Eczema cruris

Jest to odmiana wyprysku bakteryjnego, w ktrym wspistniejce zakaenie bakteryjne ma raczej charakter wtrny (dawne nazwy: piodermia rumieniowo-wysikowa i rumienio-zuszczajca pyodermia erythemato-exsudativa et erythemato-squamosa). W patogenezie choroby zasadnicz rol odgrywaj zaburzenia troficzne skry koczyn dolnych, zwaszcza podudzi, gdzie zmiany odywcze skry czsto powstaj w nastpstwie zaburze ukrwienia, mianowicie ylakw, zapale, zakrzepw naczy ylnych. Zaburzenia troficzne skry sprzyjaj zakaeniom ropnym i wystpieniu wyprysku, obejmujcego nieraz cae podudzie. Zmiany polegaj na pojawieniu si ognisk zapalno-wysikowych oraz zapalno-zuszczajcych o podostrym stanie zapalnym, z zaznaczon maceracj naskrka i sczeniem. Skra jest zaczerwieniona, obrzmiaa, widoczne s naderki i nawarstwienia strupw. Ogniska s rozlege; zmiany zapalne s bardziej nasilone w dystalnych czciach podudzia, nierzadko zajmuj oba podudzia; towarzyszy im bl i uczucie pieczenia. W leczeniu oglnym czsto s stosowane antybiotyki, rodki przeciwzapalne i przeciwhistaminowe, przeciwzakrzepowe, a ponadto jako wspomagajce preparaty rolinne, ktre zmniejszaj przepuszczalno naczy krwiononych i zwaj naczynia wosowate. Zaleci mona podawanie Intr. Hippocastani (2 razy dziennie po 2550 kropli), Intr. Rutae (3 razy dziennie po 2030 kropli), Rutisol (23 razy dziennie po 3050 kropli), jak rwnie picie naparu z mieszanki zioowej o nastpujcym skadzie:
Rp. Fl. Hippocastani Fl. Sorbi aa 50,0 Fl. Arnicae 10,0 M.f. species D.S. Napar z yki zi na 2 szklanki wrzcej wody, pi 12 szklanki porcjami w cigu dnia.

U chorych z nadcinieniem i miadyc wskazane jest podawanie wycigu z czosnku w postaci preparatu Alliostabil (23 razy dziennie po 1530 kropli), ewentualnie Alliofil (3 razy dziennie po draetce), lub te draetek Serpadex (23 razy dziennie po draetce).

664

W leczeniu miejscowym w okresie sczenia korzystnie dziaaj okady z naparu z kwiatw rumianku kilka zoonych warstw gazy zwily naparem, lekko wycisn i przykada 3 razy dziennie na zmiany zapalne. Analogicznie postpuje si z preparatem Azulan (yk na szklank wody) oraz 25% roztworem taniny. Po ustpieniu wysiku zaleca si maci: Tormentiol, Ung. Symphyti, Linomag, ewentualnie podan poniej:
Rp. Infl. Salviae Lanolini Ung. leniens M.f. unguentum D.S. Zewntrznie. 5,0 aa 10,0

Jedna z wymienionych maci nakada si cienk warstw na ogniska chorobowe, przykrywa gaz i bandauje, zmieniajc 12 razy dziennie. Korzystny wpyw maj pytkie kpiele z dodatkiem odwaru z ziela skrzypu (Herba Equiseti): z 200300 g ziela przygotowuje si odwar w 5 l wody, wlewa do wanny z wod; czas kpieli 1530 min, temperatura wody 3638 C, temperatura pomieszczenia 2224C; kpiel naley powtarza co 35 dni. Chorzy z wypryskiem powinni stosowa lekko strawn diet, ubog w tuszcze, zwaszcza zwierzce, unika pikantnych, ostrych przypraw, np. musztardy, chrzanu, grzybw marynowanych, ledzi, napojw alkoholowych. Wskazane jest codzienne oddawanie stolca.
ZAPALENIE OJOTOKOWE SKRY (WYPRYSK OJOTOKOWY) DERMATITIS SEBORRHOICA (EGZEMA SEBORRHOICUM)

Czynnikiem usposabiajcym jest zmiana skadu oju, zmniejszenie iloci nienasyconych kwasw tuszczowych, a zwikszenie iloci cholesterolu. Zmiany chorobowe polegaj na wystpowaniu ognisk rumieniowozapalnych, wypryskowych, z nawarstwieniem usek i strupw j otokowych w obrbie skry owosionej gowy, twarzy, okolicy mostka i midzyopatkowej. W miejscu zmian moe wystpowa wid o rnym stopniu nasilenia. W leczeniu oglnym lekami wspomagajcymi s mieszanki zioowe normujce przemian materii.
Rp. Rad. Glycyrrhizae Rad. Saponariae Rad. Bardanae Herb. Violae tricoloris Herb. Hyperici

aa 20,0 aa 25,0

665

M.f. species D.S. Odwar z yki zi na 2 szklanki wody, pi porcjami w cigu dnia.

Zalecane jest take przyjmowanie Cholegranu lub Intr. Hyperici. U chorych ze skonnoci do zaparcia zwalczanie go wywiera korzystny wpyw na zmniejszenie odczynu zapalnego w obrbie skry. W tych przypadkach jest zalecany Normogran, Calmagina, Rhelax. U chorych z duym widem i zwikszon pobudliwoci nerwow korzystnie dziaa podawanie preparatw: Bellergot (23 razy dziennie po draetce), Tinct. Valerianae (23 razy dziennie po 30 kropli), Neospasmina (23 razy dziennie po yeczce), Passispasmin (3 razy dziennie po yeczce po jedzeniu). Skr owosion gowy dobrze jest my w naparze z kwiatw rumianku, a do pukania wosw uywa wody z sokiem cytrynowym (na szklank ciepej wody wycisn sok z p cytryny). Korzystnie rwnie dziaa sok z opianu (Succ. Bardanae), ktry wciera si delikatnie w owosion skr gowy dwa razy w tygodniu, najlepiej wieczorem przez 46 tygodni; po miesicznej przerwie leczenie mona wznowi. Sok z opianu powoduje zmniejszenie upieu, odczynu zapalnego i widu. W celu zmniejszenia objaww ojotokowego zapalenia owosionej skry gowy mona z powodzeniem stosowa odwar z korzeni mydlnicy (Rad. Saponariae). Przygotowuje si odwar z 2 yek korzeni na litr wody. W ciepym odwarze myje si skr gowy przez 1015 min 2 razy w tygodniu. Osoby z ojotokowym zapaleniem skry powinny przestrzega lekko strawnej i ubogoenergetycznej diety oraz dba o codzienne oddawanie stolca.
ZAPALENIE ZUSZCZAJCE SKRY ERYTHRODERMIA

Jest to uoglniony stan zapalny caej skry, ktra jest zaczerwieniona, mniej lub bardziej obrzmiaa, z zaznaczonym, a niekiedy do obfitym, zuszczaniem si naskrka. Zmianom czsto towarzyszy odczynowe powikszenie wzw chonnych i podwyszona temperatura ciaa; chory odczuwa wid i pieczenie. Schorzenie jest rnorodnej etiologii, najczciej powstaje w wyniku uoglnienia istniejcej uprzednio choroby skry lub jako odczyn polekowy, wwczas erytrodermia jest okrelona jako wtrna. W przypadkach, gdy przyczyna choroby jest nie ustalona, erytrodermi okrela si mianem pierwotnej.

666

W leczeniu oglnym bardzo czsto stosuje si zwizki sterydowe, leki immunosupresyjne, antybiotyki, natomiast leki zioowe s uywane jako wspomagajce i uzupeniajce, gwnie uspokajajce, powodujce zmniejszenie widu i stanu zapalnego. Szczeglna rola przypada tu zwizkom czynnym zawartym w lukrecji gadkiej, zwaszcza kwasowi glicyretynowemu i flawonoidom, ktre ze wzgldu na swoje waciwoci dziaaj na ustrj czowieka w sposb zbliony do sterydw, ale bez niekorzystnych powika, jakie sterydy mog powodowa, a nawet im zapobiegaj i usuwaj. Sok z lukrecji dziaa silnie przeciwzapalnie, przeciwhistaminowo i przeciwserotoninowo, wyranie przyspiesza gojenie owrzodze odka i dwunastnicy. Dlatego te wycig z lukrecji ma due zastosowanie w leczeniu tych wszystkich dermatoz, ktre wymagaj przewlekego oglnego leczenia sterydami, np. pcherzyce, przewleky uoglniony wyprysk, liszaj rumieniowaty ukadowy, zapalenie zuszczajce skry (erytrodermia) i inne, gdy umoliwia obnienie dawek dobowych sterydw oraz w pewnym zakresie zapobiega lub usuwa powikania po ich stosowaniu. Zalecane wic jest po wstpnym rozpoczciu leczenia sterydami i osigniciu poprawy klinicznej podawanie co drugi dzie zamiast okrelonej optymalnej dawki sterydw lukrecji.
Rp. Extr. Glycyrrhizae siec. 0,5 D.S. 36 razy dziennie 1015 min przed posikami. Rp. Rad. Glycyrrhizae 100,0 D.S. Odwar z 2 yek korzenia na 2 szklanki wody, pi porcjami kilka razy dziennie 10 15 min przed posikami.

Zaleci mona te jako lek wspomagajcy Bellacorn, ktry dziaa uspokajajco, przeciwwidowo, w nieznacznym stopniu zmniejsza pocenie, co ma istotne znaczenie, poniewa pot na skutek zawartoci chlorku sodowego i pewnych zwizkw organicznych moe drani zapalnie zmienion skr. Korzystnie rwnie dziaa wycig z korzeni kozka lekarskiego (Intr. Valerianae 3 razy dziennie 2030 kropli) i gotowe preparaty zioowe dziaajce uspokajajco i przeciwwidowo Nervosol, Neospasmina, Passispasmin. Bardzo korzystnie wpywa podawanie lekw uszczelniajcych i zwajcych rozszerzone wosowate naczynia krwionone, np. Intr. Hippocastani (3 razy dziennie 2540 kropli), Rutisol (34 razy dziennie 3050 kropli), draetki Rutina (34 draetki dziennie), draetki Rutinoscorbin (25 razy dziennie po 12 draetki). Zaleci te mona ponisz mieszank, majc waciwoci przeciwzapalne, odtruwajce i przestrajajce:

667

Rp. Fol. Juglandis 60,0 Rad. Bardanae 40,0 Herb. Hyperici 100,0 M.f. species D.S. Napar z yki zi na 2 szklanki wody, pi 23 szklanki w cigu dnia.

W leczeniu miejscowym s stosowane czsto maci zawierajce zwizki sterydowe. Bardzo du ulg, nierzadko cznie z popraw zmian skrnych, przynosz kpiele osaniajce. Kpiele z rumianku przygotowuje si w ten sposb, e z 250300 g Anth. Chamomillae sporzdza si napar w 45 l wody, odstawia na p godziny, odcedza i wlewa do wanny z przygotowan ciep wod do kpieli. Czas trwania kpieli 2030 min; temperatura wody 3638 C. Po zakoczeniu kpieli nie naley skry energicznie wyciera, lecz delikatnie osuszy przez kilkakrotne przykadanie do skry rcznika. Korzystnie rwnie dziaaj kpiele osaniajce z krochmalu (p. str. 618), mki ytniej lub pszennej. U znacznej czci chorych w leczeniu miejscowym dobrze s znoszone i korzystnie dziaaj maci: Tormentiol, Ung. Symphyti, Alantan, Septalan, Chlorofilan. Chorzy z erytrodermi, ze wzgldu na uoglnienie zmian skrnych i wzmoone wchanianie, powinni by leczeni szczeglnie ostronie. Przed zastosowaniem nowego leku naley uprzednio wyprbowa na ograniczonym odcinku skry, czy jest on dobrze znoszony, oraz pamita o okresowych badaniach laboratoryjnych (mocz, morfologia krwi, prby czynnociowe wtroby) w celu ewentualnego szybkiego wykrycia niekorzystnych powika polekowych. Istotne znaczenie w postpowaniu leczniczym ma lekko strawna dieta z ograniczeniem soli kuchennej, ostrych, pikantnych przypraw, jak: pieprz, musztarda, ocet i marynaty w occie, chrzan, nie wolno te pi adnych napojw alkoholowych. Wskazane jest spoywanie chudego misa (woowina, cielcina, drb), twarogu, owocw, zwaszcza jabek, malin oraz saatek z surowej kapusty. Naley dba o codzienne oddawanie stolca i przestrzega odpowiedniej higieny osobistej oraz pamita o zmianie pozycji uoenia ciaa u osb obonie chorych w celu uniknicia odleyn.

PIMIENNICTWO
1. Akovbian A. A., Kamizalowa K. P.: West. Derm. Wen., 35, 33, 1961. 2. Bagiski S., Mowszowicz J.: Krajowe roliny lecznicze. dzkie Towarzystwo Naukowe, d 1966. 3. Balickij K. P.: Med. urn., 1953, 23, 69. 4. Bersch H. W., Dopp W.: Arzneim. Forsch., 1955, 5, 77. 5. Bohn W.: Die Heilwerte chemischer Pflanzer, Lipsk

668

1927. 6. Bowers H.: Amer. J. Surg., 1947, 73, 37. 7. Broda B., Mowszewicz J. S.: Przewodnik do oznaczania rolin leczniczych i uytkowych. PZWL, Warszawa 1975. 8. Carslaw R. W., Neill S., Thom I. A.: Brit. J. Derm., 1963, 75, 7, 280. 9. Chowaniec O.: Przegl. Derm., 1977, 3, 4, 297, 415. 10. Cormane R. H., Tronier R, Schle D. (wg Jaboskiej 1977): Z. Haut. Geschl. Kr., 1973, 48, 385. 11. Debrencewa A. F., Rabinowicz M. I., Zielepucha O. P.: Farmacewt. urnai USSR, 1960, 45. 12. El Mofty A. M.: Journ. Roy. Egypt. Med. Assoc., 1958, 31, 651. 13. Fahmy I. R., Abu-Shady H.: Quart. Jour. Pharm. Pharmacol., 1947, 20, 281. 14. Fiatow W. P.: Tkaniewaja Terapija. Medgiz, Moskwa 1952. 15. Gucheskij T. T.: West. Derm. Wen., 1963, 3, 32. 16. Grski M. F.: Vademecum fitoterapii. Choroby skry. WPL, Warszawa 1959. 17. Gruskin P.: Amer. J. Surg.: 1940, 49, 49. 18. Grzybowski M.: Choroby skry. Lek. Inst. Nauk. Wyd., Warszawa 1948. 19. Issekutz B., Lichtneckert L, Winter M.: Arch. Int. Pharmacodyn., 1950, 2, 83. 20. Ja-boska S.: Choroby skry. PZWL, Warszawa 1973. 21. Jaboska S., Chorzelski T., Beutner E. H., Jarzbek-Chorzelska M., Macejowska E., Chowaniec O., Rzsa G.: Przegl. Derm. 1977, l, 149. 22. Jurjewicz G. D., Miszczenin I. D.: Lekarstwiennyje rastienija i ich primienienije. Nauka i Tiechnika, Misk 1976. 23. Kauyski H.: Ziel. Biul. Inform., 1962, 11, 10. 24. Kazior A., Rajkowski Z.: Poi. Tyg. Lek., 1959, l, 29. 25. Kligman A. M., Fulton I. E., Pelwig G.: Derm., 1969, 99, 469. 26. Kossowski St., Iwankiewicz St., Mordarski M., Rajkowski Z.: Arch. Immunol. Terapii Dow., 1958, 85, 6. 27. Krogh H. K., Tonder O., Scand J.: Immunol., 1973, 2, 45. 28. Klz; wg Muszyskiego J.: Zioolecznictwo i leki rolinne. PZWL, Warszawa 1958. 29. Kuske M.: Arch. Derm. Syph., 1938, 178, 112. 30. Langner A., Wolska H.: Terapia i Leki, 1978, N 2, 7. 31. Leclerc H.: Presse Med., 1927, 73, 58. 32. Leclerc H.: Precis de phytotherapie. Pary 1935. 33. Lester R., Rosenthal D.: Arch. Derm. 1971, 104, 300. 34. Lord J. T., Zibok V. A., Poitier J., Legget G., Pennegs N. S.: Brit. J. of Derm., 1976, 4, 397. 35. Lyndian K. H.: Derm. und Kosmetik, 1978, 6, 5. 36. acucki J.: Lek. Wojsk., 1958, 2, 123. 37. acucki J., Jakubowicz K.: Przegl. Derm. i Wener., 1957, 3, 229. 38. acucki J., Rajkowski Z.: Przegl. Derm., 1958, 5, 485. 39. acucki J.: Lecznictwo dermatologiczne, Kwazebart L. (red.). PZWL, Warszawa 1967. 40. acucki J.: III kurs zioolecznictwa. Warszawa, marzec 1978. 41. Mazurkiewicz W., Chorzelski T., Moskalewska K.: Przegl. Derm., 1977 1, 89. 42. Malek A. A.: Gaz. Facult. Med., 1950, 16, 57. 43. Michaluk A.: Farm. Poi., 1961, 4, 74. 44. Mowszowicz J.: Ziel. Biul. Inform., 1969, 12, 10. 45. Muszyski J.: Zioolecznictwo i leki rolinne. PZWL, Warszawa 1958. 46. Nowak A., Wojtyn A.: Przegl. Derm., 1966, 3, 327. 47. Oettel H., Wilhelm-Kollmannsperger G.: Arch. exper. Path. Pharmacol., 1956, 228, 331. 48. Oarowski A.: Biostymina. Rolinna terapia tkankowa. arz. Przem. Ziel., Warszawa 1957. 49. Oarowski A.: Vademecum fitoterapii. Surowce rolinne. PWRiL, Warszawa 1959. 50. Oarowski A.: Farmakodynamika surowcw rolinnych. PWRiL, Warszawa 1960. 51. Pathak A. A., Fitzpatrick T. B., J. Invest. Dermat., 32, N2/II, 1959, 255. 52. Raab P. W., Gmeiner B. M.: Arch. Derm. Research., 1976, 3, 247. 53. Roeske W.: Zarys fitoterapii farmakologia i re-

669

ceptuia zi leczniczych. PZWL, Warszawa 1955. 54. Rudowska L: Badania nad skutecznoci leczenia bielactwa nabytego psoralenami i nad mechanizmem dziaania leku. Praca doktorska 1964. 55. Rudowska L: Biul. Inform., 1971, 3 ,96. 56. Skawiska-Juchowska D.: Ziel. Biul. Inform., 1962, 9, 15. 57. Stanec M. P.: Wracz. Do, 1953, 3, 333. 58. Stern P., Nikulin A.: Arztl. Forsch., 1957, 11, 495. 59. Stickl O. Z.: Hyg. Infektkrank., 1928, 108, 567. 60. Stttgen G.: Dermatologica, 1962, 124, 65. 61. Suchorukow K., Bolszakowa.: Doki. Akad. Nauk., ZSRR 1946, wg Oarowskiego A.: Farmakodynamika surowcw rolinnych. Warszawa 1960. 62. Szostakowski Z. F., Iewski K. M.: Biul. Min. Zdrowia 1950. 63. Toh C. C., Lee T. S., Kiang: Elit. J. Pharmacol., 1955, 2, 175. 64. Tokin B.: Fitoncidy. Moskwa 1948. 65. Weber G.: Ann. Derm. et Vener., 1977, l, 387. 66. Winter R. J., Kern F., Blizzard R. M.: Arch. of Derm., 1976, 11, 1949.

Prof. dr hab. med. Jan Szyamaski Doc. di hab. farm. Aleksander Oarowski CHOROBY GARDA, NOSA, KRTANI I USZU

CHOROBY GABDA

W obecnych sposobach leczenia w ogle, a take w laryngologii, zaznacza si zainteresowanie leczeniem zioami. Moe najmniej skuteczne jest ono w leczeniu zapale uszu zarwno rodkowych, jak i wewntrznych. W chorobach grnych drg oddechowych ju od bardzo dawna maj zastosowanie preparaty zioowe w postaci puka, wziewa, mikstur itp.
Ostre zapalenie garda Pharyngitis acuta

Jeli ostre zapalenie garda jest spowodowane wirusem, leczenie antybiotykami jest bezowocne, a nawet niewskazane. W zapaleniach bakteryjnych, przebiegajcych z podwyszon temperatur ciaa, naley stosowa rodki przeciwgorczkowe, napotne, witamin C i doylnie preparaty wapnia. Do pukania garda naley uywa rodkw o dziaaniu antyseptycznym. Naley zaznaczy, e najbardziej prawidowo wykonywane pukanie garda siga tylko ukw tylnych i grnych biegunw migdakw podniebiennych, bardzo rzadko za bony luzowej tylnej ciany, w ktrej wystpuj zmiany chorobowe zanikowe lub przerostowe.
Przewleky nieyt zanikowy garda, tzw. suchy Pharyngitis chronica sicca, atrophicans

Przyczyn choroby jest przede wszystkim wrodzona mniejsza warto bony luzowej garda oraz czynniki zewntrzne, jak py, kurz, gazy, palenie papierosw, alkohol (piwo), upoledzenie dronoci nosa, zapalenie przewleke zatok przy-nosowych. Sucho bony luzowej garda mona zagodzi przez podawanie rodkw wzmagajcych wydzielanie, np.:

671

Rp. Extr. Glycyrrhizae siec. Aqua destil. M.f. solutio D.S. 2 razy dz. yk. Rp. Int. Rad. Ipecacuanhae Sir. simplicis M.f. solutio D.S. 3 razy dz. po yce.

5,0 ad 100,0

0,5/100,0 ad 150,0

rodki te maj na celu nawilanie bony luzowej garda przez zwikszenie jej wydzielania. Inhalacje. Dziaanie inhalacji polega na zjawisku osmozy. Stosujemy inhalacje grubokropelkowe ciepe z soli kuchennej, soli emskiej, soli karlsbadzkiej 5% oraz ciepe z dodatkiem olejkw eterycznych, takich jak eukaliptusowy, lawendowy i koprowy.
Rp. Ol. Lavandulae Ol. Eucalypti aa 5,0 Ol. Foeniculi 2,5 M.f. guttae D.S. Do inhalacji 510 kropli na szklank wrzcej wody, przykry lejkiem i wdycha ustami przez wski koniec. Powtarza 23 razy dz. i stopniowo zmniejsza czsto.

Mieszanina olejkw dziaa silnie przeciwbakteryjnie i sekretolitycznie, uatwia odkrztuszanie.


Przewleky nieyt garda przerostowy Pharyngitis chronica hyperplastica

Przede wszystkim naley usun czynniki dranice bon luzow garda, ktre wymienilimy uprzednio. Naley stosowa inhalacje grubokropelkowe, chodne, z roztworw mineralnych i olejkw eterycznych, dziaajcych sabo przeciwzapalnie i cigajco. Zabrania si palenia papierosw i picia alkoholu oraz zaleca si unikania pokarmw ostrych w smaku i gorcych. Naley stosowa rodki dziaajce sabo przeciw-zapalnie, np. Azulan, lub:
Rp. Spec. desinficientes (Septosan) Fol. Juglandis Fol. Plantaginis Anth. Anthemidis M.f. species 50,0

aa 10,0

672

D.S. 11/2 yki zi zala szklank gorcej wody, postawi nad par pod przykryciem na 20 min, odstawi na 10 min, przecedzi i puka gardo 23 razy dz. Rp. Spec. vaginales (Vagosan) 50,0 Rhiz. Tormentillae Fol. Menthae pip. Herb. Serpylli aa 10,0 M.f. species D.S. Jak wyej; doda do naparu 20 kropli azulanu.

W przewlekych nieswoistych stanach zapalnych garda, zarwno w zapaleniu przerostowym, jak i tzw. nieycie zanikowym, due usugi oddaj inhalacje. Maj one dziaanie nawilajce, dezynfekujce i masujce. Naley stosowa wziewanie grubokropelkowe, a nie aerozole, ktre nie maj znaczenia w leczeniu nieytu garda. Stosowanie rodkw mineralnych wraz ze rodkami rolinnymi dziaa do pewnego stopnia leczniczo, a przede wszystkim agodzi przykre dolegliwoci.
CHOROBY NOSA

Ostry nieyt nosa Rhinitis acuta

Charakteryzuje si obrzkiem i obfit wydzielin. Wymaga leczenia miejscowego i oglnego. Nieyty nosa o przebiegu ostrym mog by wywoane wirusami lub bakteriami, mog te mie charakter do pewnego stopnia epidemiczny i by wywoane przez rinowirusy. Przyczynami uatwiajcymi pojawianie si nieytu epidemicznego s najczciej: zmiany klimatyczne, skaenie powietrza substancjami dranicymi i uczulajcymi, zy stan oglny chorego, upoledzenie dronoci nosa. Znany jest rwnie ostry nieyt nosa u noworodkw i niemowlt, ktry moe spowodowa powikania oglne, czsto o cikim przebiegu. Inn grup stanowi nieyty nosa tzw. naczynioruchowe niealergiczne bd alergiczne. Jeli wystpuj w okresie kwitnienia traw (tzw. katar sienny), to s wywoane przez pyki rolinne, natomiast gdy wystpuj nieregularnie w cigu caego roku, mog by wywoane przez najrnorodniejsze czynniki, np. kurz, py z weny, pira ptakw, plenie, bakterie, oraz alergeny pokarmowe, np. jaja, ryby, truskawki. Nieyty o charakterze naczynioruchowym mog by wywoane przez niektre leki, i to zarwno po podaniu doustnym

673

(np. alkaloidy rauwolfii, leki ganglioplegiczne pempidyna, pentametonium stosowane w nadcinieniu, niektre estrogeny i rodki pobudzajce aknienie), jak te po podaniu miejscowym (np. efedryna, naftazolina). Testy skrne pozwalaj na ustalenie czynnika uczulajcego i na przeprowadzenie kuracji odczulajcej. Rwnoczenie w leczeniu oglnym podaje si leki antyhistaminowe, gamma-globulin ludzk, a miejscowo pyny zawierajce kortykosterydy. Nie jest wskazane stosowanie kropli do nosa, zwaszcza zawierajcych rodki kurczce naczynia wosowate, natomiast pomocne bd nastpujce leki zioowe:
Rp. Anth, Chamomillae 30,0 Fl, Millefolii Fl. Sambuci aa 20,0 Fl. Malvae arbor. Herb. Leonuri aa 10,0 M.f. species D.S. yki zi zala 2/3 szklanki gorcej wody, postawi na parze pod przykryciem na 30 min, odstawi na 15 min, przecedzi, doda yki glicerolu i stosowa do wkraplania do nosa kilka razy dz.

Napar dziaa przeciwuczuleniowo, przeciwzapalnie, bakteriobjczo i powlekajce na bon luzow. Korzystne jest przyjmowanie doustne naparw z mieszanek zioowych, podanych w rozdziale Choroby alergiczne. W ostrym nieycie nosa pochodzenia wirusowego nie stosuje si antybiotykw, natomiast w nieycie nosa pochodzenia bakteryjnego podaje si oglnie antybiotyki tylko wwczas, gdy jest stan ropny i zagraa wystpienie powika. Podaje si salicylany, witamin C. Doustnie stosuje si napary z mieszanek zioowych, zioa napotne i przeciwgorczkowe (rwnie w postaci kpieli) ewentualnie zioa uzupeniajce utrat elektrolitw (gdy jest szczeglnie obfity wyciek z nosa). Rwnoczenie podaje si salicylany, witamin B comp., witamin C i witamin P (bioflawonoidy), ponadto mona wprowadza do nosa aerozole, a nawet, po uzyskaniu dronoci, stosowa inhalacje. W kadym przypadku musi by zachowana czynno aparatu rzskowego. Jeli mamy unikn uszkodzenia aparatu rzskowego, to pH roztworw musi by midzy 5,5 a 7,5, cinienie osmotyczne midzy 0,5 a 2. Oglnie mona zastosowa: Mieszanka krzemionkowo-rutynowa:
Rp. Fl. Helianthii Fr. Sambuci 30,0

674

Cort. Salicis Herb. Solidaginis aa 20,0 Herb. Pulmonariae Inflor. Tiliae aa 10,0 M.f. species D.S. 2 yki zi zala 2 szklankami gorcej wody, gotowa powoli pod przykryciem 5 min, odstawi na 5 min, przecedzi do termosu. Rano wypi 2/3 szklanki, natomiast wieczorem na 12 h przed snem wypi w ku szklank z dodatkiem 23 yek syropu malinowego lub kieliszka rumu. Ewentualnie rozgrza nogi termoforem.

Odwar sporzdzony z powyszej mieszanki, z dodatkiem Sirupus Rubi idaei, wywouje po 1/21 h obfite poty i spadek temperatury ciaa.
Rp. Spec. aniipyreticae (Pyrosan) 50,0 Fl. Helianthii Fl. Ulmariae aa 20,0 Fr. Rosae Herb. Asperulae aa 10,0 M.f. species D.S. 2 yki zi na 2 szklanki wody, gotowa 57 min pod przykryciem, odstawi na 5 min, przecedzi do termosu, pi 3 razy dz. 2/3 szklanki jako rodek przeciwgorczkowy; dla wywoania pocenia pi rano i w poudnie po szklanki, wieczorem ca szklank z dodatkiem 23 yek syropu malinowego. Rp. Inflor. Tiliae 50,0 Rhiz. Calami 30,0 Fl. Taraxaci Fl. Lavandulae Fl. Callunae aa 20,0 M.f. species D.S. Przepisan ilo zi zala 2 l gorcej wody i pod przykryciem postawi nad par na 30 min (lub tak ogrzewa, aby nie doprowadzi do wrzenia), przecedzi. Napar wla do wanny, umieci te w niej woreczek pcienny z uprzednio wytrawionymi zioami, dopeni wann wod do 1/3 objtoci. Temp. kpieli 37 38C, czas 1525 min. Po kpieli nie wyciera si rcznikiem, lecz owin przecieradem kpielowym, pooy do ka i ciepo okry.

675

Kpiel dziaa napotnie i jest w stanie przerwa ostry nieyt nosa. Korzystne jest przyjcie salicylanw, Rutinoscorbin, jako napoju gorcej herbaty z sokiem malinowym. Szczeglnie trudnym, a zarazem wanym problemem jest leczenie ostrych i podostrych nieytw nosa u niemowlt i maych dzieci, zwaszcza wwczas, gdy rwnoczenie wystpuje nieyt krtani i oskrzeli. U dzieci poniej 6 lat nie naley stosowa dekongestantw do nosa (preparatw do zakrapiania), poniewa moe nastpi odruchowy ciki skurcz naczy obwodowych. Analogiczne objawy mog wystpi po zastosowaniu kropli do nosa zawierajcych mentol lub olejek mitowy. Rwnie oglne stosowanie antybiotykw jest ryzykowne, gdy trzeba si liczy z wystpieniem szkodliwych objaww ubocznych. Wielokrotnie sprawdzonym sposobem, rwnie w warunkach szpitalnych, jest zewntrzne stosowanie balsamu zawierajcego rolinne olejki eteryczne lub lotne stearopteny, dziaajce silnie bakteriobjczo oraz w pewnym stopniu przeciw-skurczowo, przeciwzapalnie i nawet przeciwuczuleniowo. Zwizki te, jako lotne, s wdychane przez nos, a bardzo maa ilo resorbuje si przez skr i moe dziaa korzystnie rwnie na oskrzela.
Rp. Ol. Terebinthinae Ol. Sojae aa 10,0 Ol. Lavandulae 1,0 Aethylii acetici Ol. Juniperi Ol. Salami aa 0,5 Ol. Thymi Camphorae aa 0,3 Sol. Iodi spirit. gtt. Nr V M.f. balsamum D.S. Dzieciom O6 lat wciera si odpowiednio do wieku 312 kropli balsamu w skr klatki piersiowej, a w przypadku powika nieytem oskrzeli, rwnie tak sam ilo w skr okolicy midzyopatkowej. Wciera naley kilkoma bardzo lekkimi okrnymi ruchami palcw i przykry dziecko koderk. Powtarza 23 razy dz. przez 25 dni, zalenie od nasilenia choroby. Rp. Ol. Eucalypti Methylii salicyl. Ol. Pini sylv. Ol. Lavandulae Ol. Thymi 17,0 10,0 5,0

676

Camphorae aa 3,0 M.f. balsamum D.S. Analogicznie i w tych samych dawkach co balsam poprzedni.

Balsam ten jest szczeglnie zalecany przy wspistnieniu nieytu oskrzeli.


Zanikowy nieyt nosa niecuchncy i cuchncy Rhinitis atrophicans non faetida et ozaena

Leczenie miejscowe niecuchncego i cuchncego nieytu nosa pokrywa si w duej mierze z tym, e w oeni naley zastosowa desodorantia. Jest to przewleka choroba nosa, w przebiegu ktrej nastpuje stopniowy zanik bony luzowej nosa i jej podoa kostnego, zasychanie wydzieliny w nosie, stopniowy zanik powonienia, ble gowy. Choroba ma okresy nasilenia i poprawy i trwa wiele lat. Stosuje si preparaty pobudzajce czynno wydzielnicz bony luzowej nosa, uatwiajce usuwanie przylegajcej wydzieliny. Znaczn ulg mog przynie leki zioowe. Zaleca si picie odwaru z mieszanki zioowej krzemionkowo-rutynowej, podanej na str. 674. Miejscowo stosuje si:
Rp. Ung. Allantoini Chlorofilani aa 10.0 Iodi puri 0,2 Kalii iodati 1,0 Ol. Menthae pip. gtt Nr V Glyceroli 10,0 M.f. unguentum D.S. Wprowadza do nosa na tamponach z waty wielokrotnie w cigu dnia. Rp. Linomag ung. Ung. Symphyti Locacorten-Viofrom ung. Vitaminum A in caps. Nr X M.f. unguentum D.S. Do wprowadzania do tamponach kilka razy dziennie. 30,0 aa 15,0

nosa

na

Rp. Anth. Chamomillae 20.0 Fol. Salviae Fol. Plantaginis Fl. Malvae arbor. aa 10,0 M.f. species D.S. Napar z yki zi na szklank

677

wrzcej wody, przecedzi i napeni koneweczk Frankla. Przechylajc odpowiednio gow, wlewa powoli i maymi porcjami napar o temp. ok. 35C do jednego z przewodw nosowych, a po ponownym napenieniu koneweczki, do drugiego przewodu. W stanach pod-ostrych stosowa przemywanie dwukrotne w cigu dnia, w stanach przewlekych raz dziennie, najlepiej wieczorem przed snem, i w miar poprawy zmniejszy czstotliwo przemywa. Po kadym pukaniu pooy si na 1015 min z gow przechylon nieco do tyu, aby uniemoliwi wypywanie reszty pynu z nosa.

Napar zioowy bakteriobjcze.

ma

dziaanie

przeciwzapalne,

osaniajce

Zapalenie zatok przynosowych Sinutis paranasalis

Zapalenie najczciej obejmuje zatoki szczkowe, sitowie, zatok czoow, najrzadziej klinow. Zapalenia ostre nie leczone lub leczone dorywczo mog trwa latami i przechodz w przewleke. Ostrym zapaleniom bony luzowej nosa towarzyszy prawie zawsze zaostrzenie przedtem ju istniejcego stanu zapalnego zatok. Przyczyn schorzenia jest zakaenie bakteryjne ropotwrczymi gronkowcami,_ zwaszcza gronkowcem zocistym, najczciej w nastpstwie ostrego nieytu nosa, grypy lub chorb zakanych (np. zapalenie puc, grypa). Czynnikami sprzyjajcymi postpom choroby s osobnicze waciwoci bony luzowej nosa i zatok, alergiczne schorzenia nosa, znieksztacenie przegrody nosa, zjadliwo bakterii, ich odporno na antybiotyki, a nawet nieumiejtne oczyszczanie nosa lub nurkowanie w wodzie chlorowanej. W przebiegu choroby mog nastpi powikania. Ostre przypadki zapalenia zatok nosa lec/y si miejscowo oraz oglnie. Leczenie miejscowe ma na celu zmniejszenie obrzku bon luzowych w przewodach nosowych (rodki anemizujce, cigajce i przeciwzapalne, analogicznie jak w nieycie nosa). Leczenie oglne polega na podawaniu antybiotykw (gwnie w przypadku powika) oraz rodkw napotnych, przeciwblowych. Niekiedy, szczeglnie w ostrych przypadkach zapalenia zatok nosa, gdy nastpuje podwyszenie temperatury ciaa, dobre wyniki daje stosowanie odwaru z mieszanki zioowej, uatwiajcej oddychanie i dziaajcej napotnie.

678

Rp. Fl. Sambuci Inflor. Tiliae aa 30,0 Fr. Rosae Fl. Ulmariae Cort. Salicis aa 20,0 M.f. species D.S. Odwar z 2 yek zi na 11/2 szklanki gorcej wody gotowa powoli 5 min, przecedzi, doda 23 yki syropu malinowego (Sirupus Rubi idaei), wypi w ku 12 h przed snem.

W ostrych i podostrych przypadkach naley dy do jak najszybszego przywrcenia staej dronoci przewodw nosa, gdy stosowane preparaty do zakrapiania, tzw. dekongestanty, zmniejszaj tylko chwilowo obrzk bon luzowych nosa, hamuj te zbytnio wydzielanie pynnego luzu i tym samym przeszkadzaj w samoistnym usuniciu bakterii i ich toksyn. Dlatego zewntrznie zaleca si stosowa maci, ale tylko do przedsionka nosa. Nie naley stosowa adnych maci w gb przewodw nosowych, poniewa paraliuj one ukad rzskowy bony luzowej.
Rp. Ung. Symphyti 30,0 D.S. Na waciku wprowadzi do przedsionka nosa nieco maci kilka razy dziennie. Rp. Ung. Majoranae 10,0 Tormentioli 5,0 M.f. unguentum D.S. Na waciku wprowadzi do przedsionka nosa ma kilka razy dziennie. Rp. Ol. Eucalypti Ol. Lavandulae aa 10,0 M.D.S. 510 kropli na szklank wrzcej wody, przykry lejkiem i przez wski otwr wdycha kolejno przewodami nosowymi, pniej ustami. Powtarza najpierw 23 razy dz. i stopniowo coraz rzadziej.

Inhalacja ta dziaa w pewnym stopniu odkaajco. W przypadkach zapalenia zatoki czoowej nosa lub w zapaleniu wielozatokowym korzystne jest stosowanie okadw na czoo i nasad nosa z naparw podanych poniej mieszanek zioowych. Sposb ten jest szczeglnie zalecany u osb w wieku podeszym.

679

Rp. Rad. Bardanae 50,0 Herb. Melifoti Herb. Majoranae aa 20,0 Herb. Leonuri Fl. Millefolii aa 10,0 M.f. species D.S. yki zi na 2/3 szklanki wody, postawi pod przykryciem nad par na 30 min, przecedzi, niemal gorcym naparem zwily wat i w pozycji lecej przyoy na czoo nad nosem na 510 min. Gdy okad ostygnie, zmienia go kolejno 23 razy na gorcy, nastpnie posmarowa skr na czole maci alantoinow. Stosowa okady 12 razy dziennie i zmniejsza czsto w miar uzyskiwania poprawy. Zwraca uwag, aby pyn z okadu nie dosta si do oczu. Rp. Fl. Hippocastani Fl. Calendulae Herb. Majoranae Inflor. Tiliae Anth. Chamomillae M.f. species D.S. Jak podano powyej. 50,0 aa 20,0 aa 10,0

CHOROBY KRTANI Ostre zapalenie krtani Laryngitis acuta

Jeli zapalenie spowodowane zostao wirusem lub bakteriami, to leczenie musi by oglne, napotne, z dodatkiem salicylanw, witaminy C. Wlewania doylne Calcium bromatum 10% dziaaj korzystnie. Antybiotykw nie podaje si. Jeeli choroba przebiega z podwyszon temperatur, naley rwnie stosowa nastpujce preparaty przeciwgorczkowe i napotne:
Rp. Spec. pectorales (Pektosan) 100,0 Fl. Helianthii Herb. Solidaginis Inflor. Tiliae aa 20,0 M.f. species D.S. 2 yki zi zala 11/2 szklanki gorcej wody, gotowa 2 min pod przykryciem, odstawi na 5 min, przecedzi, doda 2 yki soku malinowego lub kieliszek rumu oraz 2 tabl. polopiryny S. Wypi wieczorem w ku.

680

Rp. Spec. antipyreficae (Pyrosan) Spec. pectorales (Pektosan) Fl. Helianthii M.f. species D.S. Jak wyej.

aa 50,0 30,0

Rp. Vitamini C drag. 0,2 lag. I D.S. Po 3 dra. 3 razy dz. przez 5 dni; popija jednym z powyszych naparw zioowych. Rp. Linim. saponato-camphor. 30,0 Methylii salicylici 3,0 Ol. Lavandulae 1,0 M.f. linimentum D.S. Do wcierania w skr klatki piersiowej na godzin przed snem, w poczeniu z zioowym naparem przeciwgorczkowym.

Spord syropw mona zaleci nastpujce, dawkujc je po 12 yeczki kilka razy dziennie: Sir. Pini comp. dziaa wykrztunie, bakteriobjczo i przeciwskurczowo; Sir. Althaeae dziaa wykrztunie i osaniajce; Sir. Creosoti comp. dziaa wykrztunie, przeciwkaszlowo, bakteriobjczo; Sir. Kalii guajacolosulfonici dziaa wykrztunie i bakteriobjczo; Sir. Symphyti dziaa osaniajce i wykrztunie; Sir. Symphyti cum Farfara dziaa wykrztunie i osaniajce; Sir. Thymi comp. dziaa wykrztunie i bakteriobjczo; Tussipect (syrop, krople, dra.) dziaa wykrztunie, bakteriobjczo i przeciwkaszlowo; dawki: syrop po yeczce dla dzieci lub po yce dla dorosych 34 razy dz., krople po 15_20 na cukrze po jedzeniu; dra. po 12 szt. 3 razy dz.; Guajazyl (syrop) dziaa wykrztunie i przeciwkaszlowo.
Rp. Succ. Farfarae 30,0 Extr. Glycyrrhizae dep. 5,0 Ol. Anisi 1,0 Aquae Menthae pip. ad 50,0 M.f. mixtura D.S. 3060 kropli na yk wody 35 razy dz.

Mikstura dziaa wykrztunie i przeciwskurczowo.


Rp. Extr. Ipecacuanhae sicc. Ephedrini hydrochlor. 0,6 0,24

681

Sirupi Althaeae Extr. Thymi fluid. M.f. mixtura D.S. Po yce 34 razy dz.

20,0 ad 200,0

Mikstura dziaa wykrztunie przy rwnoczesnym nieycie oskrzeli. Zarwno dla dorosych, jak i dla dzieci mog by rwnie stosowane nastpujce preparaty: Elixir Glycyrrhizae 2030 kropli 3 razy dz. dziaa wykrztunie i przeciwkaszlowo, zwaszcza u dzieci; Pectosol 2030 kropli 34 razy dz. dziaa wykrztunie, przeciwkaszlowo i bakteriobjczo; Spir. Ammonii anisati 520 kropli 3 razy dz. po jedzeniu dla dzieci dziaa wykrztunie, przeciwkaszlowo i przeciw-skurczowo; Tinct. Ipecacuanhae 1015 kropli 23 razy dz. dziaa wykrztunie; Tinct. Saponariae 1020 kropli 3 razy dz. dziaa wykrztunie; Intr. Primulae 2030 kropli 34 razy dz. dziaa wykrztunie. W nieycie krtani prawie staym objawem jest kaszel. Jeli jest to kaszel mczcy, uniemoliwiajcy sen, naley stosowa rodki zmniejszajce jego natenie i czsto. Najczciej podaje si kodein per se lub w preparatach zioowych, pomimo e jest ona zaliczana do grupy substancji narkotycznych. Codeinum phosph. tabl. 0,02 dawki dla dorosych 1/21 tabl. 23 razy dz.; Narcoticum hydrochloricum (prep. Noscapine) tabl. 50 mg. dorosym 1/21 tabl. 23 razy dz. Ostatnio wprowadzono do lecznictwa syntetyczne nienarkotyczne zwizki przeciwkaszlowe, np. Oxeladin, tabl. 0,01 i 0,02, lub Pentoxyverine (prep. Toclase dra., syropy).
Przewlekle zapalenie krtani przerostowe Laryngitis hyperplastica

W leczeniu tej choroby naley wykluczy szkodliwe czynniki zewntrzne, ktre zostay omwione. Zaleca si leczenie klimatyczne w grach. W leczeniu inhalacyjnym naley podawa kortykosterydy, ktrych niestety nie daje si tutaj wy-dozowa, ale stosuje si je gwnie w przypadkach ostrych. Wskazane s inhalacje z olejkw eterycznych, np.:
Rp. Ol. Menthae pip. Spir. vini (90%) 1,0 ad 100,0

682

M.f. solutio D.S. 1 yeczk na p litra wody ciepej do wdychania przez nos. Rp. Ol. Eucalypti Ol. Juniperi Spir. vini M.f. solutio D.S. Jak w poprzedniej recepcie. 5,0 25,0 ad 100,0

Przewleke zapalenie krtani zanikowe Laryngitis chronica atrophicans

Szczegln rol w tym schorzeniu ma wyczenie zewntrznych czynnikw szkodliwych, jak pyl i wyziewy fabryczne, suche i ciepe powietrze w miejscach, w ktrych wykonuje si prace, palenie papierosw, oddychanie przez usta i istniejce zapalenie jam dodatkowych nosa oraz zapalenie garda. Trwae wyleczenie jest trudne, ale mona osign znony stan przez powtarzanie zabiegw, W leczeniu oglnym naley uwzgldni: pobyty nad morzem, pobyty w miejscowociach zalesionych, ale wilgotnych, w miejscowociach uzdrowiskowych zawierajcych solank, ktr stosuje si w inhalacjach (Ciechocinek, Szczawnica, Szczawno, Iwonicz). Podaje si witaminy D3, E i A oraz jod, rodki wzmagajce wydzielanie luzu, jak Extr. Glycyrrhizae, Rad. Ipecacuanhae, jodek potasowy, stosuje si inhalacje grubokropelkowe z soli mineralnych z dodatkiem jodu. Inhalacje z olejkw eterycznych nie daj zadowalajcych rezultatw.
CHOROBY UCHA

Dzielimy je na choroby ucha zewntrznego, rodkowego i wewntrznego. Mog to by ostre lub przewleke stany zapalne. Zapalenie ucha zewntrznego czyrak przewodu suchowego zewntrznego. Jest to bardzo przykre schorzenie, poniewa jest bolesne, przewanie przebiega bez upoledzenia suchu typu przewodzeniowego. Dobre wyniki daj wstrzyknicia dominiowe szczepionki Delbeta w dawce 0,5, 1,0 i 2,0 ml co drugi dzie. Miejscowo stosuje si okady z pynu Burowa, do przewodu suchowego sczki (waciki) nasycone 2% spirytusem salicylowym 3 razy dziennie, ewentualnie maci, jak Lorinden T.

683

Ostre ropne zapalenie ucha rodkowego. Ostre zapalenie leczy si sulfonamidami i antybiotykami. W zapaleniu przewlekym ropnym, tzw. prostym, antybiotyki s mniej skuteczne. Jeli wystpuje ropienie, niejednokrotnie obfite, naley stosowa, nawet 23 razy dziennie, przemywanie przewodu zewntrznego roztworem rywanolu 1/500. W ropieniu obfitym stosuje si nastpujce krople:
Rp. Ureae pur. 4,0 Ephedr. hydrochl. 0,2 Aquae dest. ad 20,0 M.f. solutio D.S. Krople do ucha 34 razy dz.; podgrza krople przed uyciem. Rp. Azulani 5,0 Ephedr. hydrochl. 0,3 Aquae dest. ad 20,0 M.f. solutio D.S. 2 razy dz. po kilka kropli do ucha, po uprzednim podgrzaniu kropli.

W leczeniu stosuje si rwnie zasypywanie pulweryzatorem, jakim jest sproszkowany kwas borowy (ma tylko pokry delikatn warstw bon bbenkow i ubytek centralny w niej si znajdujcy). Zapalenie przewleke ropne z perlakiem (destrukcja koci) leczy si tylko operacyjnie. Ucho wewntrzne. Zaburzenia powoduj upoledzenie suchu o typie odbiorczym. Ustalenie etiologii jest trudne. To samo odnosi si do leczenia przyczynowego. W przedwczesnej guchocie lub wynikajcej z wieku naley stosowa witaminy A, B i E oraz jod. U chorych z niskim cinieniem oraz z cinieniem normalnym strychnina i jodek potasowy mog przynie subiektywne zagodzenie dolegliwoci. Leczenie powinno by skierowane bardziej w celu uspokojenia chorego (czste, bardzo dokuczliwe szumy w uszach) anieli w kierunku poprawienia suchu. Czstym objawem towarzyszcym stopniowemu pogarszaniu si suchu s szumy w uszach (tinnitus aurium). Przyczyny szumu mog by bardzo rnorakie: nadcinienie ttnicze, niedocinienie, dystonia wegetatywna, cukrzyca, klimakterium, zmiany miadycowe w unaczynieniu ucha wewntrznego.
Rp. Tinct. Strychni Tinct. Valerianae Tinct. Chelidonii aa ad 30,0 M.f. guttae D.S. 3 razy dz. 510 kropli w kieliszku wody.

684

Rp. Tinct. Stramonii Tinct. Strychni Tinct. Valerianae aether. aa ad 30,0 M.f. guttae D.S. Po 10 kropli trzy razy dz. w kieliszku wody. Rp. Tinct. Cinchonae Tinct. Valerianae M.f. guttae D.S. Jak wyej. 5,0 ad 30,0

Niestety, jest to tylko leczenie objawowe, ktre rzadko daje dobre wyniki.

Prof. dr hab. med. Kazimierz Stawiski CHOROBY JAMY USTNEJ


Leki pochodzenia rolinnego i ich lecznicze zastosowanie w chorobach bony luzowej jamy ustnej i przyzbia znane byy od dawna i leki te uywane s z powodzeniem do dnia dzisiejszego. Ze wzgldu na to, e choroby te mog powsta w nastpstwie dziaania czynnikw szkodliwych pochodzenia miejscowego i dotyczy jedynie samej jamy ustnej, leki rolinne mog by i s czsto stosowane, nawet w dobie antybiotykw lub chemioterapeutykw, jako leki zasadnicze. Czciej jednak zmiany jamy ustnej towarzysz niektrym schorzeniom oglnoustrojowym i przebiegaj w postaci typowych dla nich objaww chorobowych. W tych przypadkach zastosowanie lekw rolinnych jako pomocniczych lub wspomagajcych leczenie podstawowe okazuje si bardzo celowe i skuteczne.
ZAPALENIA JAMY USTNEJ POWIERZCHOWNE STOMATITIDES SUPERFICIALES

Przez okrelenie to naley rozumie te procesy chorobowe, ktre dotycz tylko powierzchownych warstw bony luzowej i ustpuj bez ladu, nie pozostawiajc blizny. Bez wzgldu na dziaanie miejscowego czynnika powodujcego zapalenie mog przebiega one jako zapalenia ostre, podostre lub przewleke. Zapalenie ostre charakteryzuje si: przekrwieniem bony luzowej, nieznacznym jej obrzkiem, skonnoci do krwawie, zuszczaniem si nabonka, niekiedy tworzeniem naderek. W zapaleniu przewlekym obserwuje si dodatkowo: sucho bony luzowej, sinoczerwone zabarwienie, wzmoone jej napicie, a czasem nadmierne rogowacenie nabonka.
Zapalenie jamy ustnej i dzise nieytowe Stomatitis et Gingivitis simplex s. catarrhalis

Powstaje bardzo czsto jako nastpstwo dziaania urazw pochodzenia miejscowego lub wystpuje jako jeden z obja-

686

rw choroby oglnoustrojowej. Do czynnikw miejscowych zalicza si: zaniedbania higieniczne, zaburzenia zbkowania, prchnic zbw, nadmierne odkadanie si kamienia nazbnego, ostre brzegi zbowe, wadliwe wypenienia i uzupenienia protetyczne, nadmierne spoywanie alkoholu lub palenie tytoniu. Z czynnikw oglnoustrojowych najwaniejsze s choroby ukadu pokarmowego, choroby niedoborowe, cukrzyca, zaburzenia hormonalne, okres ciy, zatrucia polekowe i zawodowe. Jeeli choroba dotyczy tylko dzise, objawia si zaczerwienieniem, rozpulchnieniem i ograniczonym, bolesnym obrzkiem brodawek dzisowych oraz skonnoci do krwawie. W miar trwania choroby, dzisa ulegaj przerostowi, tworz si rzekome kieszonki dzisowe. Z chwil objcia spraw chorobow caej bony luzowej staje si ona sucha, obrzka i zaczerwieniona, a na skutek nadmiernego zuszczania si nabonka opalizujca, pokryta szarym nalotem ze zuszczonych i rozmikych komrek nabonkowych. Choroba lnie leczona przechodzi w stan przewleky i charakteryzuje si niebieskawofioletowym zabarwieniem luzwki, wzmoonym Wydzielaniem luzu i tworzeniem si niekiedy ognisk nadmiernego rogowacenia nabonka. Objawy podmiotowe s nieznaczne: zazwyczaj pieczenie, uczucie nieprzyjemnego smaku oraz bl nasilajcy si podczas spoywania pokarmw korzennych, kwanych, gorcych, alkoholu, przy poykaniu, uciu i mwieniu. Niekiedy wystpuje przykry zapach z ust (foetor ex ore). Leczenie nieytowego zapalenia dzise i jamy ustnej sprowadza si przede wszystkim do usunicia miejscowych czynnikw dranicych, jeeli one stanowi przyczyn sprawy chorobowej. W innych przypadkach leczenie jamy ustnej wspomaga leczenie choroby podstawowej. W obu przypadkach zaleca si diet papkowat, atwo strawn i alkaliczn z absolutnym zakazem picia alkoholu i palenia tytoniu. W leczeniu miejscowym poleca si stosowanie zwizkw akrydynowych akryflawine, proflawin, rywanol w roztworach 0,1 0,5% do pukania, chlorchinaldyn w tabletkach po 0,002 g do ssania w odstpach 23-godzinnych, nitrofurazon w tabletkach po 0,005 g do ssania co 23 godziny, pantotenian wapnia (Calcium pantothenicum) w tabletkach po 0,025 g trzy razy dziennie po 2 do 3 tabletek, barwniki anilinowe, rodki utleniajce, pukanki formalinowe.
Rp. Formalini 40% 5,0 Spir. Menthae pip. 0,5 Spir. vini ad 50,0 M.f. guttae D.S. 1015 kropli na szklank wody do pukania jamy ustnej.

687

Rp. Pyoctanini coerulei 12% D.S. Do pdzlowania jamy ustnej.

30,0

W leczeniu nieytowego zapalenia jamy ustnej stosuje si bardzo czsto preparaty zioowe o waciwociach, przeciwzapalnych, cigajcych, przeciwblowych i przeciwbakteryjnych pochodzcych gwnie z kczy piciorniku (Rhiz. Tormentillae), koszyczkw rumianku (Anth. Chamomillae), lici szawii (Fol. Salviae), korzenia i lici prawolazu lekarskiego (Rad. et Fol. Althaeae), ziela tymianku (Herb. Thymi), ziela macierzanki (Herb. Serpylli), lici mity pieprzowej (Fol. Menthae pip.). Stosuje si je w postaci pukanek, przymoczek lub pdzlowa.
Rp. Tinct. Tormentillae D.S. Do pdzlowania dzise. Rp. Tinct. Arnicae Tinct. Tormentillae Tinct. Gallae D.S. Do pdzlowania dzise. 20,0

5,0 aa 10,0

Rp. Septosan lag. I D.S. yka zi na szklank wody, zagotowa, odstawi na 15 minut, przecedzi i puka jam ustn. Rp. Mentholi 2,0 Spir. vini 50,0 M.f. guttae D.S. 15 kropli na szklanki wody do pukania jamy ustnej. Rp. Thymoli 0,25 Acid. benzoici 3,0 Tinct. Eucalypti 15,0 Spir. vini 100,0 Ol. Menthae pip. 0,75 M.f. guttae D.S. 20 kropli na p szklanki wody do pukania jamy ustnej. Rp. Fl. Malvae arboreae 20,0 Fol. Salviae Herb. Thymi aa 40,0 M.f. species D.S. Napar z yki zi na szklank wrztku do pukania jamy ustnej.

688

Rp. Anth. Chamomillae 50,0 D.S. Napar z yki kwiatw na szklank wody do pukania jamy ustnej ciepym roztworem. Rp. Azulani lag. I D.S. yeczk wycigu na szklanki ciepej wody do pukania jamy ustnej. Zapalenie jamy ustnej paciorkowcowe Stomatitis streptococcica

Choroba wywoana przez zakaenie paciorkowcem zieleniejcym (Streptococcus viridans) wystpuje szczeglnie czsto u dzieci. Moe wystpowa jako posta samoistna lub rwnoczenie z zakaeniem grnych drg oddechowych. Obraz kliniczny paciorkowcowego zapalenia nie jest jednolity. Moe on wystpowa jako posta: nieytowa, naderkowa lub boniasta. W postaci nieytowej spostrzega si najczciej rozlane zaczerwienienie, obrzk dzise i bony luzowej jamy ustnej, znaczn skonno do krwawienia. Posia naderkowa charakteryzuje si powstawaniem niewielkich naderek bony luzowej najczciej w pobliu brzegu dzisowego lub w bonie luzowej policzkw. W postaci boniastej tworz si biao-szarawe bony rzekome zazwyczaj do silnie przylegajce do podoa. Pierwotnym miejscem powstawania tych zmian jest bona luzowa warg. Niemniej mog one powsta rwnie na dzisach, policzkach, podniebieniu lub jzyku. Samoczynnie lub pod wpywem urazw mog wystpowa krwawienia, szczeglnie nasilone w okolicy ktw ust. Z objaww przedmiotowych moe wystpi dodatkowo powikszenie wzw chonnych. W tym zapaleniu nie wystpuje nigdy gnilny zapach z ust. Objawy podmiotowe i oglne sprowadzaj si do blu i pieczenia jamy ustnej, trudnoci w przyjmowaniu posikw, nieznacznego podwyszenia temperatury ciaa i oglnego osabienia. W rozpoznaniu rnicowym naley uwzgldnia: wrzodziejce zapalenie jamy ustnej, objawy ustne przy niedoborze witaminy PP, zapalenie jamy ustnej liszajcowate, zapalenie jamy ustnej bonicze. Jako leczenie uzupeniajce stosuje si pukania zwizkami utleniajcymi, takimi jak: 3% woda utleniona, saby roztwr nadmanganianu potasowego oraz leki rolinne o dziaaniu cigajcym i przeciwzapalnym.
Rp. Tinct. Gallae Mentholi D.S. Do pdzlowania dzise. 10,0 1,0

689

Rp. Fol. Plantaginis 20,0 Fol. Salviae 50,0 D.S. Puka lub pdzlowa naparem z yki zi na szklank wody. Rp. Tinct. Gallae Inf. Salviae aa 20,0/200,0 M.D.S. Do pukania jamy ustnej. Rp. Tinct. Tormentillae D.S. Do pdzlowania dzise. 30.0

Zapalenie jamy ustnej gronkowcowe Stomatitis staphylococcica

Choroba jest wywoana najprawdopodobniej przez gronkowca zocistego (Staphylococcus aureus). Charakteryzuje si nagle wystpujcym, ostrym stanem zapalnym i gwatownym zuszczaniem nabonka. Na skutek tego bona luzowa wyglda jak gdyby bya pokryta biao-szarym cienkim nalotem. Nalot ten stanowi istotny objaw tego zapalenia. Zmiany chorobowe mog dotyczy caej jamy ustnej, szczeglnie za warg i dzise. Z objaww podmiotowych stwierdza si znaczn bolesno, jeli zmiany dotycz caej jamy ustnej linotok oraz obrzk okolicznych wzw chonnych. W rozpoznaniu rnicowym naley uwzgldni zapalenie jamy ustnej paciorkowcowe i zapalenie Plauta-Vincenta. W ciszych przypadkach chorobowych zaleca si diet papkowat (mleko, jarzyny, owoce itp.). Z lekw rolinnych alca si stosowa zioa o waciwociach cigajaco-antyseptycznych, przeciwzapalnych i przeciwblowych, oprcz znanych licie orzecha woskiego (Fol. Juglandis), kwiat nagietka (Fl. Calendulae), kor dbow (Cort. Quercus).
Rp. Cort. Quercus 10,0 Fl. Malvae arbor. 15,0 Anth. Chamomillae Fol. Salviae Fol. Juglandis aa 20,0 M.f. species D.S. 1 yki zi na 1 szklank ciepej wody do pukania jamy ustnej 56 razy dziennie. Rp. Septosan lag. I D.S. yk zi zala szklank wrztku,

690

odstawi na 10 minut, przecedzi i puka jam ustn. Rp. Fol. Salviae 40,0 Fl. Calendulae 10,0 M.f. species D.S. 1 yk zi na szklank ciepej wody, puka jam ustn 6 razy dziennie. ZAPALENIA JAMY USTNEJ GBOKIE STOMATITIDES PROFUNDAE

Przez okrelenie to naley rozumie te postacie zapalne, ktre tocz si we wszystkich warstwach bony luzowej jamy ustnej, czasem w miniach lub tkance kostnej, i goj si z pozostawieniem blizn.
Zapalenie jamy ustnej wrzodziejce Stomatitis ulcerosa

Opisywane jest rwnie jako zapalenie wrzodziejco-boniaste (stomatitis ulcero-membranacea), zapalenie wrzodziejco-martwicze (stomatitis ulcero-necroticans), zapalenie jamy ustnej cieknce (stomatitis faetida), zapalenie jamy ustnej Plauta-Vincenta (stomatitis PIautVincenti). W przebiegu tej czstej, a niezupenie wyjanionej choroby bony luzowej jamy ustnej i dzise odrni mona trzy zasadnicze postacie chorobowe: ostr, podostr i przewlek. Etiologia schorzenia nie jest jasna. Istnieje dua zgodno pogldw co do tego, e wrzodziejce zapalenie jamy ustnej wywoane jest przez krtek Plauta-Vincenta (Spirochaeta s. Borrelia vincentii), oraz paeczk wrzecionowat (Bacillus fusiformis) i powikane zakaeniami wywoanymi przez paciorkowce i gronkowce. Posta ostra rozpoczyna si zwykle przekrwieniem i obrzkiem brodawek, a nastpnie brzenych czci dzisa, na ktrych dochodzi do tworzenia si pytkich owrzodze. Owrzodzenia maj brzegi nierwne, poszarpane, bolesne i pokryte pocztkowo szaro-biaawym nalotem. Usunicie nalotu odsania bolesne, atwo krwawice dno. W nastpstwie powikszenia si owrzodze dochodzi do gbokiego zniszczenia tkanek mikkich i w ten sposb do gwatownego rozprzestrzeniania si ich na dzisach, bonie luzowej policzkw, jzyku, a nawet podniebieniu. W ciszych postaciach choroby moe doj do martwicy koci szczki lub uchwy, migdakw podnie-

691

biennych lub bony luzowej tylnej ciany garda. I w tym przypadku brzegi owrzodze s zazwyczaj poszarpane, obrzke, zaczerwienione, a na ich dnie zalega wydzielina szara, ta lub zielonkawo-brzowa, zwykle podbarwiona krwi. W przypadkach ciszych wydzielina ta tworzy rodzaj bon pokrywajcych bon luzow. W stanach ostrych zmianom tym towarzyszy powikszenie i bl wzw chonnych, podwyszona temperatura ciaa nawet do 40C, oglne wyczerpanie, zaburzenie snu, ble miejscowe o charakterze rozlanego pieczenia, czsto promieniujcego w kierunku ucha, skroni lub podniebienia. Wystpuje znaczna wraliwo bony luzowej na dotyk, bl podczas przyjmowania pokarmw, utrudnienie mowy, niemiy zapach z ust i linotok. Z objaww oglnych wymieni mona dodatkowo ble gowy i ble w okolicach staww. Choroba na og nie wystpuje w bezzbnej jamie ustnej. W patogenezie choroby zasadnicz rol odgrywa wiele czynnikw miejscowych i oglnoustrojowych. Do miejscowych zaliczy mona: przewleke zapalenie przyzbia, utrudnione wyrzynanie si zbw mdroci, nieodpowiednie pod Wzgldem higienicznym utrzymanie jamy ustnej, liczne ogniska prchnicowe, zby ze zgorzelinow miazg, dostawki, klamry protetyczne itp., niedostateczne odywianie si, stae uywanie rodkw odkaajcych, naduywanie antybiotykw itp. Z czynnikw oglnoustrojowych naley wymieni: obnienie oglnej odpornoci ustroju, stany rekonwalescencji, okresy przestrojenia hormonalnego, zatrucia pokarmowe, przemysowe, ciowe, zakaenia, niedobory witaminowe, choroby ukadu krwiotwrczego. Posta podostra jest zejciem postaci ostrej i charakteryzuje si przede wszystkim znacznym przerostem brodawek dzisowych i ich du skonnoci do krwawienia. Posta ta moe przej w zapalenie wrzodziejce ostre. Znany jest fakt, e ostre wrzodziejce zapalenie jamy ustnej rzadko ulega cakowitemu wyleczeniu, czciej przybiera ono posta zapalenia podostrego lub przewlekego z okresowymi zaostrzeniami. W rozpoznaniu rnicowym naley uwzgldni wtrne nastpstwa zatru rtci, bizmutem, miedzi, fosforem, oowiem, niektre choroby zakane, angin, ki, tularemi, grulic i bonic. Leczenie. W okresie ostrym sprowadza si do ostronego usuwania mas martwiczych i przestrzykiwania jamy ustnej pynami odkaajcymi: 3% wod utlenion, sabymi roztworami nadmanganianu potasowego, rywanolem 1 : 1000. Z antybiotykw stosowa mona miejscowo: penicylin, oksyterracyn i chlorocyklin. W przypadkach ciszych podaje si penicylin i erytromycyn, oraz rwnoczenie witamin B com-

692

positum, kefir, kwane mleko. Z sulfonamidw stosowa mona sulfametazyn i madroksyn. Mona rwnie zastosowa metronidazol oraz past trypsynow (Trypure Novo) lub 5% roztwr trypsyny, zakadajc je w postaci okadw na tkanki martwicze przez okoo 1015 minut; roztwr trypaflawiny 2% w postaci sczkw lub pioktaniny do przymoczek lub pdzlowania.
Rp. Sol. Pyoctanini coerulei 2,0 Spir. vini 5,0 Aquae dest. ad 50,0 D.S. Do przymoczek lub pdzlowa jamy ustnej.

Naley zaznaczy, e w ostrym okresie choroby nie naley wykonywa w jamie ustnej adnych zabiegw chirurgicznych. W leczeniu wrzodziejcego zapalenia jamy ustnej leki pochodzenia rolinnego stanowi zawsze cenne uzupenienie leczenia podstawowego. Oprcz znanych zi, o waciwociach przeciwbakteryjnych i przeciwzapalnych stosuje si rwnie zioa o waciwociach osaniajcych i przeciwblowych, gwnie kwiat lazu (Fl. Malvae), kwiat bzu czarnego (Fl. Sambuci), kwiat lipy (Inflor. Tiliae), jak rwnie zioa o waciwociach odwaniajcych do zwalczania przykrego zapachu z ust, np. godziki (Fl. Caryophylli).
Rp. Fol. Salviae 50,0 D.S. yk zi zaparzy w litra wody do pukania jamy ustnej. Rp. Tinct. Caryophylli 30,0 Tinct. Menthae pip. 40,0 M.D.S. 20 kropli w kieliszku wody 3 razy dziennie w przykrym zapachu z ust. Rp. Tinct. Arnicae Tinct. Tormentillae aa 20,0 D.S. yeczk na szklank wody do przymoczek. Rp. Inf. Anth. Chamomillae 20,0/200,0 D.S. Do czstej kpieli jamy ustnej. Rp. Tinct. Tormentillae Acid. tannici Glyceroli D.S. Do pdzlowania dzise. 10,0 3,0 30,0

693

Rp. Tinct. Gallae Tinct, Tormentillae aa 20,0 M.f. guttae D.S. 15-20 kropli na szklank wody do pukania jamy ustnej. Rp. Fl. Malvae 20,0 Fol. Salviae Herb. Thymi aa 40,0 M.f. species D.S. yka zi na szklank wrztku do pukania jamy ustnej.

Przy znacznej bolesnoci bony luzowej do kpieli jamy ustnej mona stosowa mieszank zioow:
Rp. Fl. Malvae 50,0 Inflor. Tiliae 50,0 Fl. Sambuci 30,0 M.f. species D.S. yk zi na szklank wody do kpieli jamy ustnej. Rp. Tinct. Gallae Inflor. Salviae D.S. Do pukania jamy ustnej. Rp. Tinct. Caryophylli Tinct. Gallae Tinct. Tormentillae D.S. Do pdzlowania dzisach. 15,0 20,0/200,0

aa 10,0 owrzodze na

Rp. Septosan lag. I D.S. yk zi zala szklank wrztku, odstawi na 15 min, przecedzi i puka jam ustn. CHOROBY WIRUSOWE JAMY USTNEJ

Zapalenie opryszczkowe jamy ustnej (stomatitis herpetica) wywoane jest przez wirus Herpes virus hominis i naley do najbardziej rozpowszechnionych zakae wrd ludzi; ocenia si, e okoo 80% zakae ma charakter bezobjawowy. Zakaenie pierwotne wystpuje u dzieci pomidzy 1 a 6 rokiem ycia i przebiega najczciej jako zapalenie opryszczkowe jamy ustnej i dzise (gingivostomatitis herpetica). Ma

694

przebieg rny: od bardzo cikiego do bardzo lekkiego, uchodzcego uwadze. Choroba zaczyna si w sposb typowy. Na bonie luzowej warg, dzise, jamy ustnej i czsto na skrze pojawiaj si pcherzyki o rednicy 23 mm. W cigu krtkiego czasu pkaj odsaniajc bolesne naderki. Bona luzowa otaczajca pcherzyk wykazuje odczyn zapalny, jest intensywnie czerwona i rwnie bolesna. Naderki s owalne, a w przypadku zlania si pcherzykw wykazuj zarys nieregularny. Umiejscowienie zmian dotyczy najczciej wargi, podniebienia, jzyka i dzise. Czasem zmiany te mog powsta w gardle (angina herpetica). Okres inkubacji jest bardzo krtki: 29 dni. W tym okresie mog pojawi si trudnoci w poykaniu. Do objaww miejscowych doczaj si oglne: ble brzucha, wymioty, wysoka temperatura, oglne ze samopoczucie, ble gowy, szyi i koczyn. W miar przeduania si choroby caa bona luzowa ulega ostremu zapaleniu, dzisa s obrzke, bolesne, krwawice, jzyk oboony ze ladami pcherzykw na brzegach i powierzchni grzbietowej. Przebycie choroby nie zabezpiecza przed opryszczk nawrotow.
Opryszczka zwyka, opryszczka nawracajca Herpes simplex, herpes recidivans

Nawroty opryszczki zwykej wystpuj u ponad 1% populacji, przy czym czsto jej wystpowania wzrasta gwatownie po 15 roku ycia. Objawy nawrotowego zakaenia wirusem polegaj na tworzeniu si i wysiewie malekich pcherzykw wypenionych przezroczystym pynem. Powstanie choroby poprzedzone jest uczuciem swdzenia w miejscu przyszego wysiewu, jak rwnie innymi objawami miejscowymi, takimi jak: sucho bony luzowej, jej napicie, zaczerwienienie i obrzk; nieraz doczaj si ble gowy i podwyszenie temperatury. Zgrupowane pcherzyki pkaj, a wydobywajcy si pyn zasycha w strupki. Zmiany utrzymuj si przez pewien okres, przecitnie od siedmiu do dziesiciu dni. Najczciej miejscem wysiewu s wargi (herpes labialis) i skra twarzy w okolicach jamy ustnej (herpes facialis), czasem narzdy pciowe (herpes genitalis). Po zaschniciu strupki odpadaj, pozostawiaj po sobie szybko zanikajce ciemnorowe lub brzowe plamki. Pomimo to, e objawy opryszczki zwykej znikaj po kilku dniach, nawet bez leczenie, mog wystpi powikania w postaci wtrnych zakae, przetrwaych i pogbiajcych si naderek, owrzodze i ognisk martwiczych w bonie luzowej, jamy ustnej i one wymagaj/zawsze zastosowania leczenia uzupeniajcego. Opryszczka zwyka moe wystpi rwnie w oparzeniach sonecznych (herpes solaris), przy sztucznie wywoanej gorcz-

695

ce, okresach menstruacji, jak i niektrych chorobach zakanych (zapalenie puc, nagminne zapalenie opon mzgowych, zimnica). Niektrzy osobnicy wykazuj szczegln skonno do zapadania na t chorob. Wystpuje ona czsto w tych samych miejscach, w tym samym nasileniu. Rozpoznanie choroby nie jest trudne. Leczenie opryszczkowego zapalenia jamy ustnej polega na doylnym wstrzykniciu witaminy C w iloci 0,1 g, zwykle 2 wstrzyknicia dzie po dniu, w przypadkach ciszych 3 wstrzyknicia. Podaje si zesp witamin B lub miejscowo zawiesin 0,1 0,2% hydrokortyzonu. Leczenie miejscowe sprowadza si te do czstego przemywania jamy ustnej wod utlenion, 12% roztworami fioletu goryczki, a dla zniesienia blu podaje si boraks z gliceryn i anestezyn. W okresie ostrym nie wolno wykonywa adnych zabiegw w jamie ustnej. Zalecona jest dieta papkowata, nie gorca, bez przypraw dranicych. W przypadkach cikich stosuje si antybiotyki i preparaty kory nadnerczy. W leczeniu miejscowym stosuje si agodne, przeciwzapalne leki pochodzenia rolinnego do staego zmywania gromadzcego si w nadmiarze nalotu.
Rp. Azulani lag. I D.S. yeczka wycigu na szklanki wody do wielokrotnego pukania jamy ustnej. Rp. Anth. Chamomillae 50,0 D.S. Napar z yki zi na szklank wody. Puka jam ustn ciepym roztworem. Rp. Natr. biborici 4,0 Anaesthesini 1,0 Glyceroli ad 30,0 D.S. Do pdzlowania jamy ustnej w razie blu.

Leczenie lekkich przypadkw opryszczki zwykej uzalenione jest od czasu, w ktrym rozpoczto leczenie. W okresie pcherzykw stosuje si miejscowo rodki antyseptyczno-kojce, po pkniciu za pcherzykw przysypki antyseptyczne. Wirusy opryszczki zwykej s unieczynnione pod wpywem wiata, jeli podziaa si na nie wodnym roztworem 0,8% czerwieni obojtnej. rdem wiata moe by zwyka arwka elektryczna. W okresie pcherzykowym poleca si:
Rp. Mentholi Resorcini 2,0 1,0

696

Vaselini Lanolini aa ad 100,0 M.f. unguentum D.S. Wciera lekko w miejsca swdzce w okolicy strupkw. Rp. Sol. Pyoctanini coerulei 2% D.S. Do pdzlowania wykwitw. 30,0

Rp. Ung. Hydrocortisoni 1% D.S. Zewntrznie do smarowania wykwitw na wardze. Rp. Ung. Symphyti lag. I D.S. Smarowa 12 razy dziennie okolice strupkw na wardze. Rp. Peridontone ung. lag. I D.S. Wciera lekko w okolicy strupkw. Aftozy Aphthosis

Afty s powierzchownymi naderkami nabonka, pokrytymi wknikowym nalotem. Maj one zazwyczaj ksztat owalny lub okrgy, ostro odgraniczony od otoczenia. Bona luzowa dookoa wykwitu wykazuje wyranie zapalnie zmienion czerwon obwdk, tzw. halo. Zapalenie aftowe jamy ustnej Stomatitis aphthosa Zmiany chorobowe umiejscawiaj si najczciej na wargach, bonie luzowej policzkw, na jzyku, w okolicy podjzykowej, dzisach, rzadziej na podniebieniu lub cieni garda. Wykwity wykazuj skonno do zlewania si ze sob. Bona luzowa i dzisa s obrzke, czerwone, przekrwione i pokryte czasem warstw zuszczonego nabonka. Z objaww innych naley wymieni linotok, bl utrudniajcy mow i przyjmowanie pokarmw, przykry zapach z ust oraz powikszenie, obrzk i bolesno okolicznych wzw chonnych. Podobne wykwity, o charakterze wysiewu mnogiego, mog wystpi na skrze w okolicy ust, narzdach pciowych i w otoczeniu nasady paznokci. W tym ostatnim przypadku maj one charakter pcherzy. Choroba ma czasami przebieg bardzo ciki,

697

czasami sabo nasilony. Dotyczy ona przede wszystkim dzieci. W odrnieniu od zapalenia opryszczkowego daje trwa odporno. Leczenie polega na podawaniu rodkw przeciwgorczkowych: polopiryny w tabletkach, po 0,3 g, piramidonu w tabletkach po 0,1 g, kalcypiryny w tabletkach po 0,5 g; rodkw przyegajcych, takich jak 50% roztwr kwasu mlekowego, Peridontone; znieczulajcych, np. boraks z glicerolem i anestezyn, zraszanie lidokain; rodkw odkaajcych jak roztwr 12% fioletu goryczki, chlorchinaldyna w tabletkach do ssania po 0,002 g co 3 godziny tabletka, zraszanie bony luzowej 0,25% zawiesin hydrokortyzonu. W kadym przypadku podaje si witaminy: A, C, B. W przypadkach stomatitis aphthosa stosuje si zioa o dziaaniu odkaajcym i kojcym: rumianek (Anth. Chamomillae) szawi (Fol. Salviae), malw (Fl. Malvae), tymianek (Herb. Thymi), nagietek (FL Calendulae).
Rp. Fol. Malvae 20,0 Fol. Salviae Herb. Thymi aa 40,0 M.f. species D.S. yk zi na szklank wrzcej wody do pukania jamy ustnej. Rp. Fol. Salviae 30,0 Fol. Calendulae 10,0 M.f. species D.S. Napar z yki zi na 2/3 szklanki gorcej wody, po 10 min odcedzi i puka jam ustn. Rp. Azulani lag. I D.S. yeczk wycigu na szklanki ciepej wody do czstego pukania jamy ustnej. Rp. Septosani lag. I D.S. yka zi na szklank wody, za gotowa, odstawi na 15 min, odcedzi i puka jam ustn. Rp. Tinct. Gallae Tinct. Tormentillae Tinct. Arnicae aa 5,0 D.S. 2030 kropli na szklanki wody ciepej do pukania jamy ustnej.

698

Alty przewleke nawrotowe Aphthae chronicae recidivantiae

Etiologia aft nawracajcych nie jest znana. Do powstawania aft nawracajcych mog usposabia zarwno czynniki miejscowe, jak i oglnoustrojowe. Do miejscowych zalicza si wszelkiego rodzaju urazy bony luzowej, rodki chemiczne suce do pielgnacji jamy ustnej, zy stan uzbienia, naduycie tytoniu. Do najwaniejszych wewntrzustrojowych zaliczy naley: zaburzenia odkowo-jelitowe, przewleke zapalenie wyrostka robaczkowego, robaczyce, trucizny wewntrz-ustrojowe, miesiczka, cia. Coraz czciej zwraca si uwag na wpyw stanw stresowych w patogenezie aftozy nawracajcej. W rozwoju podstawowego wykwitu mona wyranie rozrni trzy po sobie nastpujce stadia: czerwona, wysycona plama, nastpnie pcherzyk, a po jego pkniciu ubytek nabonka. Jest on najczciej owalnego ksztatu, wyranie odgraniczony od otoczenia, pokryty wknikowym tawym lub szaro-zielonkawym nalotem, silnie przylegajcym do podoa. Brzegi ubytku s okolone czerwon obwdk, charakterystyczn dla kadego zapalenia aftowego. Ilo wykwitw moe by rna. Z tego wzgldu rozrnia si typ aftozy wysepkowej (typus insularis) o niewielkiej iloci wykwitw, typ proswkowy (typus miliaris) raczej rzadko wystpujcy w aftozie nawracajcej o duej iloci aft oraz zgorzel wykwitw (typus gangraenosus) w nastpstwie zakaenia towarzyszcego. Zmiany s najczciej umiejscowione na: wewntrznej powierzchni warg, bonie luzowej policzkw, dzisach, jzyku i tylko w wyjtkowych przypadkach w innych okolicach jamy ustnej. Stan oglny chorego zaley od charakteru wykwitw, ich iloci i czasu wysiewu. Objawy oglne s zazwyczaj stosunkowo mao uchwytne. Wysiewowi towarzyszy nieznaczne podwyszenie temperatury ciaa i uczucie oglnego rozbicia. Wzy chonne s przewanie lekko powikszone. Przebieg choroby jest zawsze przewleky, w cigu 48 dni wykwity ustpuj nawet bez leczenia, aby po pewnym czasie pojawi si znowu. Choroba trwa moe miesicami lub latami. W niektrych rzadkich przypadkach oprcz wykwitw w jamie ustnej stwierdza si afty na bonie luzowej narzdw pciowych, na tczwce, spojwkach oraz skrze. Na skrze wystpuj drobne, stokowate wykwity grudkowe. Wysiewowi tej osutki towarzyszy przewanie znaczne podwyszenie temperatury ciaa do 39C. Rokowanie co do ycia jest dobre, co do wyleczenia ostrone. Rozpoznanie nie nastrcza specjalnych trudnoci. W diagnozie rnicowej naley uwzgldni opryszczkowe zapalenie jamy ustnej (stomatitis aphthosa), pryszczyc (aphthae epizo-

699

oticae), zapalenie opryszczkowe (stomatitis herpetica). Pojedynczy wykwit naley rnicowa z owrzodzeniem pierwotnym kiowym, owrzodzeniem odleynowym, wrzodem dziurawicym. W okresie leczenia naley zabroni spoywania potraw dranicych i zaleci diet lekkostrawn, owoce, jarzyny, jajka, soki owocowe o duej zawartoci witaminy C, np. Rosavit, Sorbavit. Leczenie aft nawracajcych powinno by w kadym przypadku leczeniem kompleksowym i polega na rwnoczesnym podawaniu lekw miejscowych, jak i oglnoustrojowych. Leczenie jest trudne, dugotrwae i niewdziczne. Z lekw miejscowych stosuje si pukania jamy ustnej woda utlenion (yka na szklanki wody) oraz roztworami 3% kwasu borowego, 1% eozyny, 1% bkitu metylenowego, 1% pioktaniny, 1% fuksyny. W razie blu utrudniajcego spoywanie pokarmw zaleca si 1% roztwr polokainy, wodne roztwory anestezyny, a do przyegania owrzodze Vagotyl, Peridontone, mieszanki z fenolem lub kwasem salicylowym.
Rp. Phenoli 12,0 Mentholi 1,5 Thymoli 2,0 D.S. Do przyegania aft nasczy wat i przycisn do powierzchni aft na 1/21 min. Rp. Encortoni Phenergani Vit. B6. Vit. A + D3 M.f. unguentum D.S. Do pdzlowania aft. Rp. Acid. salicyl. Spir. vini Glyceroli D.S. Do pdzlowania aft. 0,1 0,05 1 amp. 1 amp.

1% aa 5,0

Rp. Acid. salicyl. 0,5 Mentholi 1,0 Thymoli 0,05 Spir. vi ni 25,0 M.f. guttae D.S. 15 kropli na szklanki wody do pukania jamy ustnej.

Bezporednio na owrzodzenia stosowa mona ma PolcortolonPolfa, krem Celestoderm V z gentamycyn. Lizozym sto-

700

sowany w tabletkach po 100 mg lub w ampukach po 250 mg daje w pewnej liczbie przypadkw trwae wyleczenie. Zastrzyki stosuje si codziennie przez 5 dni, tabletki jedn co 6 godzin. Na jedno leczenie stosuje si 20 tabletek. W przypadkach opornych i szczeglnie bolesnych zaleca si kpiele jamy ustnej 0,250,5% roztworem chlorocykliny. Znaczne zagodzenie choroby uzyskuje si stosujc rwnoczenie witaminy C, B, PP doustnie, 210 tabletek dziennie po 0,5 g w zalenoci od masy ciaa lub dominiowo 0,1 g 2 razy dziennie w cigu 10 dni. W wielu publikacjach zwraca si szczeglnie uwag na podawanie pirydoksyny (witaminy B6) w iloci 0,2 g dziennie przez kolejne 46 dni. sulfonamidw Michaowski zaleca sulfaguanidyn w iloci 58 tabletek dziennie, co dwie godziny po 1 tabletce (nie poyka ich od razu, a przetrzymywa w jamie ustnej a do zupenego zmiknicia). W przypadkach uporczywych zaleca si kontrol poziomu elaza, autochemoterapi, stosowanie gamma-globulin. Mona rwnie zaleci do picia odwar z kwiatu przelotu pospolitego (Fl. Anthyllidis) lub ziela macierzanki (Herb. Serpylli).
Rp. Fl. Anthyllidis 50,0 D.S. Odwar z yki kwiatu na szklank wody pi 23 razy dziennie po szklanki. Rp. Herb. Serpylli 50,0 D.S. yka zi na 1 szklank wody pi 12 yki odwaru 23 razy dziennie.

U chorych szczeglnie pobudliwych naley stosowa rodki psychotropowe lub agodnie dziaajce leki zioowe.
Rp. Neospasmini D.S. 25 razy dziennie yeczk. lag. I

Rp. Nervograni lag. I D.S. 3 razy dziennie po 1 yeczce granulatu, popi szklanki herbaty lub osodzonej ciepej wody. Rp. Nervosoli 30,0 D.S. 1/21 yeczki 24 razy dziennie. Rp. Intr. Valerianae 20,0 Intr. Hyperici 10,0 D.S. 1530 kropli kilka razy dziennie.

701

Jeeli w leczeniu stosuje si sulfonamidy, naley podawa je rwnoczenie z naparem zioowym dziaajcym agodnie przeciwskurczowo i moczopdnie.
Rp. Rad. Ononidis Fol. Betulae Fr. Rosae aa 20,0 Fr. Coriandri Herb. Anserinae aa 30 M.f. species D.S. Napar z 3 yek zi w 4 szklankach wody, pi po szklance bezporednio po przyjciu sulfonamidw. Rp. Peric. Phaseoli Herb. Equiseti Fl. Cyani aa 20,0 Fol. Rosmarini Herb. Meliloti M.f. species D.S. Napar z 3 yek zi w 4 szklankach wody, pi po szklance bezporednio po przyjciu sulfonamidw.

Stosowanie innych lekw rolinnych sprowadza si do dziaania antyseptycznego i kojcego. W tym celu mona stosowa:
Rp. Fl. Arnicae 10,0 Rhiz. Tormentillae Fol. Salviae aa 20,0 M.f. species D.S. Odwar z yki stoowej zi na szklank wody do pukania jamy ustnej. Rp. Fol. Salviae 40,0 Fl. Calendulae 10,0 M.f. species D.S. Napar z yki zi na szklank wody, puka jam ustn 4 razy dziennie.

Jako lek pokrywajcy i kojcy mona stosowa mieszank


Rp. Fol. Malvae 50,0 Fol. Tiliae 50,0 Fl. Sambuci 30,0 M.f. species D.S. yk zi na szklank wody do kpieli jamy ustnej.

702

Rp. Biostymini in amp. a 1 ml D.S. Dominiowo, co drugi dzie 1 ml; po 15 wstrzykniciach przerwa 4 tygodnie, po czym powtrzy kuracj. Afty Suttona Aphthae Suttoni, Periadenitis mucosa necrotica recurrens

S wrzodziejc odmian aftozy nawracajcej. Choroba charakteryzuje si wystpowaniem gbokich, kraterowatych owrzodze bony luzowej jamy ustnej w otoczeniu uj drobnych gruczow linowych. S to wykwity przewanie pojedyncze, wystpujce na obrzknitym podou tkanek otaczajcych, gbokie, wnikajce do bony luzowej, bardzo bolesne, po zagojeniu pozostawiajce blizny. Choroba trwa dugo, od 3 do 6 tygodni. Bona luzowa poza wykwitami nie wykazuje zmian chorobowych. Owrzodzenia umiejscawiaj si przewanie na bonie luzowej warg i policzkw, rzadziej na jzyku i podniebieniu mikkim. Choroba wykazuje tendencj do nawrotw. Leczenie jest bardzo trudne, gdy przyczyna choroby jest, jak dotychczas, nie znana. Efekt leczniczy pozytywny uzyskuje si po rwnoczesnej poday witaminy B12, pirydoksyny kwasu foliowego lub pantotenianu wapnia
Rp. Calcium pantothenicum in tabl. 0,025 D.S. 3 razy dziennie po jednej tabletce.

oraz miejscowo preparatw kortykosterydowych, takich jak: Hydrocortisonum, Lorinden, Mecortolon, Kenalog in orabase, Oxycort, Polcortolon TC oraz 1% roztwr preparatu Indometacin. Due zagodzenie objaww stwierdzono po zastosowaniu Mundi-gelu i Salviatymolu, jak i zastosowaniu mieszanek zioowych.
Rp. Cort. Quercus 20,0 Herb. Chelidonii 10,0 Anth. Chamomillae Fol. Melissae aa 30,0 M.f. species D.S. Zaparzy 1 yk zi na szklank wody do czstego pukania jamy ustnej. Rp. Tinct. Tormentillae Tinct. Gallae

703

Tinct. Arnicae aa 20,0 D.S. 50 kropli na szklanki wody do czstego pukania jamy ustnej. Ppasiec Herpes zoster. Zoster

Etiologia schorzenia nie jest w peni wyjaniona. Wyodrbniony z wykwitw ppaca wirus nie rni si ani morfologicznie, ani serologicznie od Herpes virus Varicella uzyskanego z wykwftw ospy wietrznej. Przypuszcza si wic, e pierwotne zakaenie Herpes Varicella przebiega w postaci ospy wietrznej, natomiast ppasiec wystpuje w wieku pniejszym jako nastpstwo uczynnienia si zakaenia. Odosobniony ppasiec jamy ustnej jest zjawiskiem rzadkim. Zmiany w jamie ustnej wystpuj najczciej w zwizku z ppacem I, II lub III gazi nerwu trjdzielnego, moe wystpowa rwnie w obszarach unerwionych przez nerw twarzowy i jzykowo-gardowy. Charakteryzujecie wystpowaniem skupisk pcherzykw wzdu przebiegu nerwu, jednostronnie na bonie luzowej policzkw, jzyka, dzise, podniebienia, przewanie z rwnoczesnym wystpowaniem zmian skrnych. Zmiany skrne lub luzwkowe poprzedzone s nieraz na dugo przed wysiewem wykwitw (pocztkowo plamisto-grudkowych, a nastpnie pcherzykw) nerwoblami w okolicy skroni, oczodou, ucha, szczki, uchwy, czasem podniebienia, dzise i wyrostka zbodoowego. Wysiew zaczyna si na bonie luzowej jamy ustnej lub na skrze twarzy. W jamie ustnej wystpuje rumie intensywnie czerwony, obejmujcy zwykle poow podniebienia twardego, podniebienie mikkie, luzwk policzka, jzyka i wargi. Dopiero na tak przygotowanym podou wida skupiska pcherzykw wypenionych przezroczystym, krwistym lub ropnym pynem. Czasami po pkniciu pcherzykw tworz si bolesne naderki. Wykwitom towarzyszy obrzk wzw chonnych po stronie chorej. Rzadziej ni w obrbie II gazi nerwu trjdzielnego wystpuje ppasiec w obrbie jego III gazi. Zmiany w jamie ustnej wykazuj te same cechy co w postaci poprzedniej. W leczeniu oglnym stosuje si antybiotyki, chlorocyklin, a take dwuhydroergotamin w dawce dziennej 0,51 mg dominiowo, witaminy: C, B12 po 1000 j. 34 wstrzyknicia, gamma-globulin po 0,225 g codziennie 46 razy, rodki przeciwblowe i uspokajajce. Miejscowo stosuje si 10% zawiesin anestezyny z glicerolem, 0,25% zawiesin hydrokortyzonu lub 12% ma hydrpkortyzonow oraz pukanie jamy ustnej 0,25% ro2tworem chlorocykliny. Stosowanie preparatw zioowych jest cennym uzupenieniem zarwno leczenia oglnego,

704

jak i miejscowego i sprowadza si do zapobiegania zakaeniu wtrnemu, dziaa kojco i uspokajajco. Stosowa mona kor dbow (Cort. Quercus), korze arcydzigla (Rad. Archangelicae), kwiat wizwki (Fl. Ulmariae), li szawii (Fol. Salviae), korze opianu (Rad. Bardanae), ziele fioka trjbarwnego (Herb. Violae tric.).
Rp. Cort. Quercus Rad. Archangelicae Fl. Ulmariae Fol. Salviae aa 20,0 M.f. species D.S. yka zi na szklank wrztku. Gotowa 2 min odstawi na 10 min. Pi 34 szklanki dziennie. Rp. Faex medicinalis lag. I D.S. 35 razy dziennie 12 tabletek. Rp. Cort. Quercus Rad. Archangelicae Rad. Bardanae Fl. Ulmariae Herb. Violae tric. aa 20,0 M.f. species D.S. 3 razy dziennie szklank naparu z 1 yki zi. Rp. Tinct. Crataegi Tinct. Valerianae Tinct. Tormentillae Tinct. Chelidonii aa 20,0 D.S. W szklanki wody po yeczce 3 razy dziennie. Rp. Septosani lag. I D.S. yk zi na szklank wody zagotowa, odstawi na 15 min, przecedzi i puka jam ustn. Rp. Nervogran D.S. 3 razy dziennie po yce granulatu popi szklank herbaty lub sodzonej, ciepej wody. Pryszczyca. Zaraza pyska i racic Aphthae epizooticae. Stomatitis epidemica, jaszczur

Naley do chorb odzwierzcych. Wywoana jest niezidentyfikowanym wirusem o duej zdolnoci inwazyjnej, roz-

bliej

705

siewalnoci i nierwnej zjadliwoci. Drogi zakaenia to przede wszystkim bezporednie zetknicie si z chorym zwierzciem lub za porednictwem pochodzcego od niego mleka i przetworw mlecznych. Do zakaenia czowieka dochodzi najczciej podczas panujcej epidemii wrd byda. Moliwe jest rwnie zakaenie si pryszczyc czowieka od czowieka. Okres wylgania jest stosunkowo krtki, 25 dni, a pocztek choroby bardzo gwatowny i przebieg zawsze ostry. Okres zwiastunw choroby sprowadza si do oglnego osabienia, blu mini, staww, gowy oraz uczucia sennoci. Obraz kliniczny cechuje si wielopostaciowoci zmian. Najczciej wystpuje posta luzwkowa, rzadziej luzwkowoskrna, skrna lub odkowo-jelitowa. W pryszczycy luzwkowej w jamie ustnej na zaczerwienionej bonie luzowej nastpuje wysiew pcherzykw. Maj one charakter pcherzy wypenionych treci surowicz, a nastpnie surowiczo-ropn. Po 24 godzinach pkaj tworzc bolesne naderki, otoczone rbkiem zapalnie zmienionej luzwki ze zwisajcym strzpkiem pknitego pcherzyka. Najblisze wzy chonne ulegaj obrzkowi. Miejscem zmian s najczciej: jzyk, dzisa, bona luzowa policzkw. W tym okresie bona luzowa jest bardzo bolesna, przyjmowanie pokarmw jest utrudnione. Zjawia si znaczny linotok. Choroba mija nawet bez leczenia zazwyczaj w cigu dwu tygodni. Koczy si z reguy pomylnie, chocia zakaenie towarzyszce chorobie moe doprowadzi do powika. Rozpoznanie ze wzgldu na rnorodno obrazw klinicznych moe napotyka trudnoci. O rozpoznaniu decyduje obecno pcherzykw lub ich strzpkw na obwodzie naderki, a przede wszystkim dane epidemiologiczne dotyczce choroby panujcej wrd byda. Leczenie sprowadza si do postpowania objawowego. Stosuje si rodki przeciwgorczkowe, witaminy, gwnie C, PP, B2 i B6. W okresie nasilajcych si zmian w jamie ustnej stosowa naley sulfonamidy lub antybiotyki rwnoczenie ze rodkami przeciwblowymi. Bardzo pomocne i skracajce czas leczenia jest miejscowe i oglne stosowanie lekw rolinnych o dziaaniu przeciwblowym i odkaajcym.
Rp. Tinct. Menthae pip. Tinct. Valerianae aa 15,0 Tinct. Chelidonii 20,0 Intr. Hyperici 10,0 D.S. 4 razy dziennie po 30 kropli na wier szklanki wody. Rp. Neospasmini D.S. 36 yeczek dziennie. lag. I

706

Rp. Azulan lag. I Ol. Caryophylli gtt. 10 Ol. Eucalypti gtt. 10 D.S. Do pdzlowania 23 razy dziennie. Rp. Septosan lag. I D.S. yk zi na szklank wody zagotowa, odstawi na 15 min, przecedzi i czsto puka jam ustn. Zapalenie pcherzowe garda i jamy ustnej Herpangina, pharyngitis vesicularis et stomatitis

Choroba jest wywoana przez wirus Coxsackie A typw serologicznych 26, 810. Dotyczy ona przewanie maych dzieci w wieku od 1 do 7 lat, chocia moe dotyczy i ludzi dorosych. Choroba zaczyna si gorczk, blem garda, gowy, szyi, a czasem koczyn. Na cianach garda i podniebienia mikkiego, ukach podniebiennych, migdakach, jzyku, a nieraz w innych miejscach bony luzowej pojawiaj si pcherzyki czerwone, a pniej biae lub szaro-biae. Bona luzowa otaczajca pcherzyk wykazuje odczyn zapalny. Jest intensywnie czerwona i bardzo bolesna. Okres inkubacji bardzo krtki, 29 dni. W tym okresie pojawiaj si ju trudnoci w poykaniu. Pknicie pcherzykw powoduje powstawanie powikszajcych si naderek i owrzodze. Wyzdrowienie nastpuje w cigu najpniej 10 dni. Leczenie jest objawowe i sprowadza si gwnie do stosowania rodkw przeciwgorczkowych, przeciwzapalnych i przeciwblowych oraz witamin, gwnie C, PP. Z lekw rolinnych jako leczenie wspomagajce mona stosowa z powodzeniem pukanki.
Rp. Fol. Salviae Rhiz. Tormentillae aa 20,0 Fl. Arnicae 10,0 M.f. species D.S. Odwar z yki zi na szklank wody do pukania ust. Rp. Fol. Salviae 40,0 Fl. Millefolii 10,0 M.f. species D.S. Napar z yeczki zi na szklank wody. Puka kilka razy dziennie. Rp. Anth. Chamomillae Fol. Salviae

aa 20,0

707

M.f. species D.S. Napar z yeczki zi na szklank wody. Puka kilka razy dziennie. Rp. Fol. Farfarae Fruct. Foeniculi Fol. Menthae pip. Anth. Chamomillae Fol. Salviae Herb. Agrimoniae aa 10,0 M.f. species D.S. Napar z yeczki zi na szklank wody. Puka kilka razy dziennie. CHOROBY O DOMNIEMANEJ ETIOLOGII WIRUSOWEJ

Liszaj paski Wilsona Lichen planus Wilsoni

Liszaj piaski Wilsona jest przewlek chorob skry i bony luzowej. Stomatologiczny aspekt tego schorzenia jest wany z dwch powodw: 1) zmiany powstajce w bonie luzowej jamy ustnej mog na dugo wyprzedza zmiany skrne; 2) w bonie luzowej ten liszaj wystpuje w 30% jako liszaj odosobniony i w 70% przypadkw jako wspistniejcy ze zmianami skrnymi, przy czym trzeba zaznaczy, e moe si on utrzymywa w jamie ustnej przez bardzo dugi okres po ustpieniu zmian skrnych. Etiologia schorzenia nie jest jasna. Powstaniu schorzenia sprzyjaj czynniki natury emocjonalnej, stany stresowe, zatrucie chinin, atebryn, arsenem, zotem, urazy miejscowe, blizny, obecno mikroprdw itp., Spostrzega si te zaostrzenie choroby w obrbie wykwitw liszaja paskiego jamy ustnej w przebiegu chorb zakanych i gorczkowych. Liszaj paski Wilsona jest chorob wieku dojrzaego. Zmiany w obrbie bony luzowej jamy ustnej maj charakter grudkowy. Grudki s mae, mleczno-biae lub perowe, uoone pasemkowato lub w postaci siateczki uoonej drzewkowato, lub przypominajcej li paproci. Ogniska pocztkowo oddalone od siebie powikszaj si obwodowo, wykazuj skonno do zlewania si ze sob, zwaszcza na jzyku. Wykwity umiejscawiaj si najczciej na bonie luzowej policzka, w okolicy zbw trzonowych. Wystpuj czasem na jzyku, rzadziej na podniebieniu, dnie jamy ustnej lub czerwieni wargowej. Zmiany chorobowe wystpuj przewanie symetrycznie. Objawy podmiotowe nie s nasilone. Najczciej wystpuje uczucie pieczenia lub mrowienia w obrbie wykwitw lub w ich najbliszym

708

otoczeniu. Dolegliwoci wzmagaj si podczas przyjmowania potraw korzennych lub alkoholu. Czasami wystpuje osabienie wrae smakowych i linotok. Przebiegi choroby jest przewleky. Czasami ze wzgldu na brak objaww subiektywnych mija niepostrzeenie. W niektrych przypadkach na miejscu wykwitw wystpuje powierzchowny, gadki zanik bony luzowej. W leczeniu naley zwrci szczegln uwag na usunicie dranicych czynnikw pochodzenia miejscowego, wykluczenie ognisk zakaenia, usunicie rnych metali z jamy ustnej. Znaczenie zasadnicze ma tutaj unormowanie trybu ycia i unikanie sytuacji stresowych. W leczeniu miejscowym stosuje si pdzlowania roztworami witaminy A oraz 17walerianian betametazonu (Celestoderm V) nakadajc lek 2 razy dziennie na chorobowo zmienione miejsca. Stosuje si take witamin K w tabletkach po 0,01 lub ampukach po 0,01 (l ml), po 1 do 2 tabletek 3 razy dziennie lub dominiowo 0,01 jeden raz dziennie. W postaciach naderkowych liszaja paskiego podaje si witamin PP w iloci 50 mg wstrzykujc j w okolic wykwitw razem z 1% roztworem prokainy 2 razy w tygodniu. Na ca kuracj skada si 10 wstrzykni. Mona rwnie doustnie poda witamin A+E w kapsukach, 34 razy dziennie po 1 kapsuce, na wykwity 12% ma hydrokortyzonow, Peridontone, Dontisolon P. U pobudliwych stosuje si leki psychotropowe lub uspokajajce. W leczeniu odosobnionego liszaja paskiego jamy ustnej wyjtkowo dobrze dziaaj leki pochodzenia rolinnego zarwno stosowane oglnie, jak i miejscowo.
Rp. Fl. Malvae 50,0 Inflor. Tiliae 50,0 Fl. Sambuci 30,0 M.f. species D.S. yk zi na szklank wody do kpieli jamy ustnej. Rp. Fol. Juglandis Fol. Plantaginis Herb. Absinthii Fl. Calendulae Fr. Juniperi aa 20,0 M.f. species D.S. 23 szklanki naparu z yki zi dziennie. Rp. Nervosan 100,0 D.S. yka zi na szklank wody, za gotowa, odstawi na 15 min, przecedzi i pi 2 razy dziennie.

709

Rp. Tinct. Calami Tinct. Gallae Tinct. Tormentillae aa 10,0 M.D.S. 20 kropli na szklank wody do pukania. Rp. Fol. Salviae 40,0 Fl. Calendulae 10,0 M.f. species D.S. Napar z yki zi na szklank wody do pukania jamy ustnej 24 razy dziennie. Rp. Biostymini D.S. Dominiowo, po ampuce co drugi dzie w cigu 20 dni. Przerwa na 4 tygodnie i kuracj powtrzy.

Osobom pobudliwym mona podawa dodatkowo:


Rp. Intr. Valerianae Intr. Crataegi aa 30,0 Tinct. Calami 10,0 D.S. 3050 kropli w kieliszku wody 3 razy dziennie po jedzeniu. CHOROBY PCHERZOWE

W niektrych przypadkach choroby pcherzowej skry mog wystpowa rwnie znamienne objawy w jamie ustnej, najczciej w pcherzycy zwykej (pemphigus vulgaris), pcherzycy ocznej (pemphigus ophthalmicus) i pcherzycy liciastej (pemphigus foliaceus).
Pcherzyca zwyka Pemphigus vulgaris

Jest cik chorob, wystpujc zwykle pomidzy 4060 rokiem ycia i trwajc przez rny okres: od kilkudziesiciu dni do kilkunastu miesicy. Charakteryzuje si ona wystpowaniem pcherzy na pozornie nie zmienionej bonie luzowej jamy ustnej lub skrze. Pcherze wypenione s pocztkowo pynem surowiczym, pniej mtnym lub krwistym. Choroba wystpuje nagle, bez objaww oglnych, a co najwyej ze stanem podgorczkowym i objawami niedomagania oglnego.

710

Zajcie bony luzowej moe w pewnym odsetku przypadkw by niekiedy pierwszym i jedynym objawem pcherzycy. Miejscami wystpowania zmian w jamie ustnej s najczciej: bona luzowa policzkw, jzyka, warg, dna jamy ustnej, uki podniebienne, gardo, podniebienie mikkie i twarde. Pcherze nie utrzymuj si dugo, pkaj pozostawiajc po sobie naderki pokryte wknikowym nalotem. Naderki s pocztkowo czerwone i wilgotne, a na ich brzegu wida strzpki pozostaego nabonka. Dna naderki pokrywa si ropn lub podbarwion krwi wydzielin. Rozszerzajce si naderki cz si czasami ze sob. Podobnie jak jama ustna, zmianami chorobowymi mog by objte wargi. Na czerwieni wargowej naderki ulegaj z czasem owrzodzeniem i pokrywaj si strupami. Ubytki nie wykazuj skonnoci do gojenia, a przeciwnie, mno si zajmujc coraz to wiksz przestrze. Z pocztku choroby nie stwierdza si duych dolegliwoci subiektywnych. W miar jej trwania zjawia si silny bl, linotok, obrzk bony luzowej, skonno do krwawie. Jzyk jest obrzky i oboony o wyranie zaznaczonych pod nalotem brodawkach. Bl ma charakter pieczenia, uniemoliwia z czasem przyjmowanie pokarmw i utrudnia mow. Zmianom towarzyszy przykry zapach z ust. Z chwil zajcia nagoni wystpuje chrypka. W przypadku odosobnionej pcherzycy jamy ustnej rozpoznanie bywa czasem trudne i rokowanie bardzo niekorzystne. Dla diagnostyki pcherzycy zasadnicze znaczenie ma badanie surowicy chorego, co do istnienia przeciwcia z klasy globulin Ig odpornociowych. W rozpoznaniu gra rol rodzaj pcherza i obecno komrek akantolitycznych w rozmazach z treci lub dna pcherza.
Pcherzyca liciasta albo zuszczajca Pemphigus foliaceus

Objawy w jamie ustnej s podobne do objaww pcherzycy zwykej. Najczciej siedzib wykwitw s: jzyk, bona luzowa policzkw, podniebienie mikkie, gardo. Ta posta chorobowa przewanie wystpuje rwnoczenie ze zmianami skrnymi.
Pcherzyca oczna Pemphigus ophthalmicus

Od innych pcherzyc rni si ona agodniejszym przebiegiem i brakiem akantolizy. Rozpoczyna si albo na spojwkach, albo te w jamie ustnej. Zmiany w jamie ustnej to prze-

711

wanie powierzchowne, prawie niebolesne naderki, ktre ustpuj pozostawiajc po sobie blizenki przypominajce wykwity liszaja paskiego. Poza tym mog rwnoczenie wystpowa zmiany pcherzowe. Poza jam ustn zmiany mog dotyczy garda, nagoni, przeyku, narzdw pciowych i skry. Przebieg choroby jest zawsze przewleky, z okresami pozornej przerwy. Najwiksze jej niebezpieczestwo to zagroenie lepot. Leczenie wszystkich postaci pcherzycy jest bardzo trudne i w zasadzie ley w gestii dermatologw. Z chwil jednak wspistnienia zmian ustnych do leczenia musi si rwnie wczy stomatolog. Wspczesne leczenie pcherzycy sprowadza si do oglnego stosowania preparatw kory nadnercza, poday witamin z grup B i witaminy C, miejscowego zraszania jamy ustnej 0,10,25% zawiesin hydrokortyzonu, kpieli jamy ustnej 0,25% roztworem chlorocykliny z rwnoczesnym stosowaniem miejscowym i oglnym rodkw przeciwblowych i uspokajajcych. Zasad jest prowadzenie bardzo energicznego leczenia oglnego. Bardzo cennym uzupenieniem leczenia jest stosowanie preparatw zioowych o waciwociach osaniajcych, przeciwzapalnych i zawierajcych znaczn zawarto soli mineralnych i witamin. Oprcz znanych i omwionych poprzednio, stosowa mona korze omanu (Rad. Inulae), ziele skrzypu (Herb. Equiseti), kcze wownika (Rhiz. Bistortae), kcze tataraku (Rhiz. Calami), ziele rdestu ostrogorzkiego (Herb. Polygoni hydropiperis), licie podbiau (Fol. Farfarae), korze opianu wikszego (Rad. Bardanae)
Rp. Tinct. Gallae Inf. Fol. Salviae D.S. Do pukania jamy ustnej. 15,0 20,0/200

Rp. Rhiz. Calami Rad. Archangelicae aa 20,0 Herb. Equiseti Rad. Bardanae aa 10,0 M.f. species D.S. Odwar z 3 yek na 3 szklanki wody, gotowa 3 min, odstawi na 15 min, przecedzi, pi po 2/3 szklanki 23 razy dziennie po jedzeniu. Rp. Anth. Chamomillae 30,0 Fl. Arnicae 10,0 M.f. species D.S. Napar z 2 yeczek zi na l wody na przymoczki i do zmywania jamy ustnej.

712

Rp. Tinct. Menthae pip. Tinct. Tormentillae Tinct. Gallae aa 10,0 D.S. 30 kropli na szklanki wody do pukania jamy ustnej. Rp. Rad. Archangelicae Rad. Inulae Fol. Farfarae Herb. Polygoni avic. aa 20,0 Fr. Rosae ad 150,0 M.f. species D.S. Odwar z 3 yek zi na 3 szklanki wody, gotowa 3 min, odstawi na 15 min, przecedzi pi 2 razy dziennie po 1 szklance. Rp. Rhiz. Bistortae Fol. Salviae aa 50,0 M.f. species D.S. Napar z yki zi na szklank wrzcej wody, po 15 min odcedzi, puka jam ustn. Rp. Nervosani 100,0 D.S. yka zi na szklank wody, za gotowa, odstawi na 15 min, przecedzi i wypi. Rp. Azulani 10,0 Ol. Anisi gtt. V Tinct. Tormentillae Tinct. Gallae aa 10,0 D.S. 30 kropli na szklanki wody do pukania jamy ustnej. CHOROBY PRZEBIEGAJCE Z ZABURZENIAMI W ROGOWACENIU I ZUSZCZANIU NABONKA

Rogowacenie biae (Leukoplakia) Leukokeratosis oris (leucoplakia)

Powstanie choroby nie jest dostatecznie wyjanione. W istocie swojej jest to odczynowe, nadmierne rogowacenie nabonka bon luzowych, najczciej wystpujce w jamie ustnej. Czynnikami usposabiajcymi s: nadmierne palenie tytoniu,

713

alkohol, prdy elektrogalwaniczne, uszkodzenia i zatrucia zawodowe, stres cieplny, miejscowe urazy pochodzenia zbowego, wadliwe uzupenienia protetyczne itp. Wystpowanie leukoplakii czy si przyczynowo z podatnoci bony luzowej, u a ktr niewtpliwy wpyw maj czynniki oglnoustrojowe, takie jak niedokrwisto, zakaenie swoiste, niedobory witaminowe, zwaszcza witaminy A, zaburzenia wewntrzwydzielnicze. Klinicznie rozrnia si posta pask, brodawkowat i naderkow (leucoplakia piana, verrucosa s. leucokeratosis, erosiva). Leukoplakia jest okreleniem klinicznym dotyczcym zmian chorobowych, ktre charakteryzuj si pocztkowo zmtnieniem nabonka (stopie I), przechodzcym w biae, opalizujce plamy (stopie II), ktre na skutek nawarstwienia przeksztacaj si w tarczki (stopie III). Czsto na ich obwodzie tworzy si rbek zapalny zwany rbkiem Schwimmera. Stopie IV leukoplakii charakteryzuje si powstawaniem wyroli brodawkowatych (papilloma durum). T posta leukoplakii naley traktowa zawsze jako stan przedrakowy (status praecancerosus). Dolegliwoci subiektywne s nieznaczne i tylko w niektrych przypadkach chorzy skar si na uczucie pieczenia podczas palenia tytoniu lub spoywania ostrych czy gorcych pokarmw. Wykwity umiejscawiaj si najczciej na bonie luzowej policzkw i tworz biae lub szaro-biae pasmo cignce si od kta ust, gdzie s zazwyczaj najsilniej zaznaczone, ku tyowi. Poza tym mog si one umiejscawia na podniebieniu twardym w postaci szarych tarczek z wyranie zaznaczonymi punkcikami rozszerzonych uj gruczow linowych (leucokeratosis punctata), jak rwnie na dzisach, wargach lub jzyku. W rozrnieniu naley uwzgldni liszaj paski Wilsona, tocze rumieniowaty, zmiany kiowe, oparzenia jamy ustnej, pseudobony w bonicy i fusospirochaetosis. Najpowaniejszym powikaniem leukoplakii jest rak kolczystokomrkowy spostrzegany najczciej w obrbie warg i jzyka. W przypadkach podejrzanych zaleca si badania cytologiczne, histologiczne i sta kontrol kliniczn. Celem leczenia jest niedopuszczenie do przeksztacenia si leukoplakii zwykej w brodawkujc. Prowadzi do tego odpowiednia pielgnacja jamy ustnej, usunicie wszystkich czynnikw dranicych pochodzenia miejscowego (prchnica zbw, zgorzel, ostre brzegi zbowe, wadliwe uzupenienia protetyczne, rnorodne metale w jamie ustnej, nadmierne palenie tytoniu, naduycie alkoholu, szkodliwe wpywy rodowiska pracy). Zaniecha naley rwnie stosowania lekw dranicych. Leczenie sprowadza si obecnie do stosowania witaminy A w dawkach 150 000 j. dziennie, rozdzielonych na trzy rwne czci przez kilka miesicy, oraz niegowania zmian bezwod-

714

nikiem kwasu wglowego. Pamita naley przy tym, aby nasadka aplikatora nie przytykaa zbyt mocno do bony luzowej i jej nie oderwaa. Naley przed zabiegiem bon luzow osuszy, a nasadk kriokautera zwily acetonem. Czas aplikowania wynosi nie wicej ni 510 sekund. Zabieg powtarza si kilkakrotnie w odstpach dwutygodniowych. Z lekw miejscowych w kadym przypadku leukoplakii mona stosowa Panthenol-Spray, Peridontone, 1% ma kortyzonow oraz pukanki zioowe powlekajce i odkaajce.
Rp. Fl. Malvae Fl. Althaeae Anth. Chamomillae Sem. Lini aa 20,0 M.f. species D.S. Napar z yki zi na szklank wrzcej wody po 10 min odcedzi. Puka ciepym naparem kilka razy dziennie. Rp. Anth. Chamomillae FI. Arnicae aa 30,0 M.f. species D.S. Napar z 1 yki zi na szklanki wody do pukania jamy ustnej.

W niektrych przypadkach nieprzyjemnie odczuwanej suchoci w jamie ustnej mona zastosowa zioa powodujce zwikszenie wydzielania liny: kcze tataraku (Rhiz. Calami), korze podrnika (Rad. Cichorii), owoc kminku (Fr. Carvi), korze lubczyka (Rad. Levistici), ziele dziurawca (Herb. Hyperici), li szawii (Fol. Salviae), korze biedrzeca (Rad. Pimpinellae).
Rp. Rhiz. Calami Rad. Pimpinellae Fr. Carvi Rad. Cichorii Rad. Levistici Herb. Hyperici Fol. Salviae aa 20,0 M.f. species D.S. yka zi na 1 szklank wrztku, gotowa 2 minuty, odstawi na 10 min, puka 56 razy dziennie. Rp. Calmagina in tabl. N. XX D.S. 1 tabletk 3 razy dziennie na godziny przed jedzeniem, rozgry i popi powoli wod.

715

DROD2YCA POWIERZCHOWNA JAMY USTNEJ CANDIDOSIS ORIS

W przewaajcej wikszoci, przypadkw jest to choroba pierwszych miesicy ycia. Czynnikami usposabiajcymi do powstawania choroby jest sposb odywiania lub zaburzenia odkowo-jelitowe u niemowlt, cia, charactwo, pcherzyca, cukrzyca, mocznica, grulica, choroby zakane, awitaminozy C, B, K, PP, wysuszenie jamy ustnej, miejscowe stosowanie antybiotykw, stosowanie sterydw. Chorob wywouj grzyby (Candida albicans). Choroba moe ujawni si ju w 5 albo 6 dniu ycia w postaci maych biaawych lekko wyniosych ponad otoczenie plam lub pasemek, wykazujcych z czasem dno do zlewania si ze sob. Wystpuj one zazwyczaj na zaczerwienionej i lekko obrzkej bonie luzowej. Te biae plamki przypominaj nalot powstay z kaczkw citego mleka, s trudno usuwalne, zwaszcza gdy choroba trwa duej, a prby usunicia ich powoduj zranienie bony luzowej. Jest to spowodowane tym, e grzybnia wrasta gboko w bon luzow, powodujc, zwaszcza u ludzi starszych, zgrubienie nabonka. Wykwity mog z czasem przybra zabarwienie brunatne. W przypadku dugo utrzymujcych si zmian w jamie ustnej naley szuka przyczyn i leczy chorob podstawow. Leczenie polega na stosowaniu antybiotykw przeciwdrodycowych (kandydostatycznych), np. nystatyny lub pimarycyny. Dobrze dziaa, zwaszcza u dzieci, miejscowe stosowanie zawiesiny nystatyny, pynu Lugola (12%), roztworw barwnikw: zieleni brylantowej, fioletu goryczki lub bkitu metylenowego, oraz boraksu w glicerolu, boraksu z wod (p yeczki na szklank wody), 1% roztworu pioktaniny. W kadym przypadku podaje si zesp witamin B.
Rp. Natrii biborici Glyceroli D.S. Do pdzlowania wykwitw Rp. Sol. Pyoctanini coer. 1% M.D.S. Do pdzlowania. 1,0 10,0

Leki rolinne stosuje si do odkaania jamy ustnej.


Rp. Fol. Salviae Rhiz. Tormentillae aa 20,0 Fl. Arnicae 10,0 M.f. species D.S. Odwar z yki zi na szklank wody do pukania lub przemywania.

716

Rp. Terramycini Nystatini Natr. bicaib. Glyceroli 30,0 M.D.S. Do pdzlowania.

1,0 1,0 1,0

Rp. Tinct. Tormentillae Glyceroli aa 10,0 M.D.S. Do pdzlowania wykwitw. Rp. Nyslatini 1 500 000 j. Diiodani 2,0 Glyceroli 20,0 M.D.S. Do pdzlowania wykwitw. Rp. Tinct. Gallae Tinct. Tormentillae aa 10,0 M.D.S. Do pdzlowania jamy ustnej. OWRZODZENIE ODLEZYNOWE ULCUS DECUBITALE, DECUBITUS

Wystpuje przewanie pojedynczo w miejscu dugotrwaego dranienia bony luzowej. Czynnikami sprzyjajcymi powstawaniu odleyn s zaburzenia w trofice tkanek jamy ustnej, wywoane rnymi przyczynami. Najczciej powstaj one na brzegach jzyka, zachykach przedsionka, na podniebieniu, w tylnej czci bony luzowej policzkw. Owrzodzenia maj rn wielko i ksztat. S przewanie owalne o nacieczonych i wyniosych brzegach. Dno ich pokryte jest zazwyczaj szarym nalotem. Przebieg choroby jest przewleky. Wzy chonne tylko w niektrych przypadkach s obrzke lub bolesne. W rnicowaniu schorzenia naley wzi pod uwag owrzodzenia swoiste i nowotworowe, gdy odleyny mog stanowi podoe rozwoju raka. Naley bardzo skrupulatnie kontrolowa trudno gojce lub nie gojce si odleyny. Jeeli w cigu trzech tygodni od zastosowania leczenia choroba nie cofa si, naley podejrzewa metaplazj nowotworow. Leczenie polega przede wszystkim na usuniciu przyczyny, miejscowym stosowaniu okadw, maci, pukanek i pdzlowaniu preparatami zioowymi lub innymi. Stosuje si bezporednio na owrzodzenia: Peridontone, Panthenol-Spray, maci z alantoin, Septosan, trypaflawin, Mundisal-Gel.

717

Rp. Alantan ung. 30,0 D.S. Na gazie przykada na owrzodzenia. Rp. Terramycini Phenergan Natr. bicarb. Ol. Arachidis M.D.S. Do pdzlowania owrzodze. 1,0 0,05 3,0 30,0

Rp. Septosan lag. I D.S. Odwar z yki zi na szklank wody, do czstego pukania jamy ustnej. Rp. Anth. Chamomillae Fl. Millefolii aa 20,0 M.D.S. Napar z yki zi na szklank wody. Namoczone tamponiki przykada na odleyny. Rp. Septalani ung. 30,0 D.S. Na gazie przykada na owrzodzenia. Rp. Azulani lag. I D.S. yk na szklanki wody do pukania jamy ustnej. RUMIE WIELOPOSTACIOWY WYSIKOWY ERYTHEMA MULTIFORME EXSUDATIVUM

Przyczyna schorzenia nie jest poznana dokadnie. W jego powstawaniu zdaj si odgrywa zasadnicz rol czynniki uczuleniowe i toksyczne. Stwierdzono powstawanie rumieni po podaniu niektrych lekw: barbituranw, sulfonamidw, antypiryny, chininy, salicylanw, tetracyklin i innych. Rwnie niektre choroby oglnoustrojowe, np. nerczyca, wrzodziejce zapalenie jelit, zimnica, grypa, grulica, gociec, odgrywaj pewn rol w jego powstawaniu. Charakterystyczna dla rumieni wysikowego jamy ustnej jest wielopostaciowo wykwitw. Na bonie luzowej, ktra wykazuje cechy ostrego, nieytowego zapalenia, zaczynaj pojawia si czerwone, wy-sycone plamy rumieniowe, pcherze, pcherzyki i wykwity grudkowe. Pcherze szybko pkaj, tworz si naderki zazwyczaj z pozostaoci strzpkw nabonka lub powierzchowne owrzodzenia otoczone obwdk zapaln, pokryt nalotem

718

obumarego nabonka. Najbardziej istotn cech jest zaczerwienienie bon luzowych oraz zapalenie warg z surowiczo-krwawymi strupami. Choroba zaczyna si nagle, wrd burzliwych objaww oglnych, z wysok temperatur, osabieniem, blem mini i staww. W miar postpu choroby wzmagaj si objawy subiektywne, uczucie napicia w chorej luzwce, pieczenie, cuchncy zapach z ust, linotok, obrzk i bl okolicznych wzw chonnych. Najczstszym miejscem zmian s: bona luzowa policzkw, warg, jzyka i podniebienia. Leczenie rumieni wielopostaciowego wysikowego polega na stosowaniu rodkw odczulajcych: glukonianu lub chlorku wapniowego z witamin C, fenazoliny, wapnia z tenalidyn i witamin B complex. W przypadku podejrzenia o pochodzenie bakteryjne stosuje si oglne antybiotyki o szerokim zakresie dziaania, amid kwasu nikotynowego. Miejscowo stosuje si zraszanie 0,25% zawiesin lub aerozolem hydrokortyzonu, pukanie roztworem atabryny (l tabletka 0,1 g na szklank wody), 12% roztwr fioletu goryczki lub zieleni brylantowej, Panthenol Spray. Wykwity na wargach leczy si przy uyciu maci z kortykosterydami. W przypadkach bardzo cikich (zesp StevensaJohnsona) lekiem z wyboru s kortykosterydy. Uzupenieniem leczenia podstawowego jest stosowanie w kadym przypadku rumieni lekw rolinnych o dziaaniu antyseptycznym, cigajcym i uspokajajcym.
Rp. Anth. Chamomillae Fol. Salviae aa 20,0 M.f. species D.S. Napar z yeczki zi na szklank wody do pukania jamy ustnej. Rp. Septosani lag. I D.S. Napar z yki zi na szklank wody do pukania jamy ustnej. Rp. Tinct. Arnicae 1,0 Tinct. Tormentillae 2,0 Lanolini 6,0 Ung. leniens od 20,0 M.f. species D.S. Smarowa owrzodzenia warg 35 razy dziennie.

U ludzi nadmiernie pobudliwych mona zastosowa dodatkowo leki uspokajajce, np.


Rp. Nervosoli D.S. yeczka 24 razy dziennie. lag. I

719

Rp. Neospasmini D.S. yka 25 razy dziennie.

lag. I

TOKSYCZNE ZAPALENIA JAMY USTNEJ STOMATITIDES TOXICAE

W bonie luzowej jamy ustnej mog wystpi objawy zarwno oglnego, jak i miejscowego dziaania toksycznego niektrych substancji chemicznych i lekw. Polekowe uszkodzenia bony luzowej rzadko ograniczaj si tylko do jamy ustnej, czciej wystpuj rwnoczenie ze zmianami skrnymi. Oddziaywanie lekw, jak i nasilenie objaww z tym zwizanych, moe wystpi na tle toksycznego dziaania zwizkw w nich zawartych, nadwraliwoci wrodzonej ustroju, jak rwnie nabytego uczulenia. Do lekw, ktre stosunkowo czsto wywouj zmiany chorobowe bony luzowej nale: antypiryna, kwas acetylosalicylowy, atebryna, barbiturany, chinina, chloromycetyna, dwufenylohydantoina, penicylina, sulfonamidy, streptomycyny, terramycyna, zoto. Druga grupa uszkodze bony luzowej jamy ustnej zwizana jest z zatruciami przemysowymi. Najczciej objawy zatrucia jamy ustnej wystpuj po dziaaniu: arsenem, antymonem, bizmutem, benzenem i jego homologami, chromem, fosforem, fluorem i jego zwizkami, jodem, kadmem, oowiem, rtci, siark i jej zwizkami i cynkiem. Zasadnicze leczenie sprowadza si do eliminacji czynnika szkodliwego i leczenia oglnego. Leczenie miejscowe zmian jamy ustnej jest tylko wspomagajce i sprowadza si do usunicia dolegliwoci zwizanych ze stanem zapalnym bony luzowej i do zapobiegania zakaeniom wtrnym. W leczeniu miejscowym stosuje si te same preparaty zioowe co w zapaleniach powierzchownych czy gbokich bony luzowej jamy ustnej. Dodatkowo w przypadkach nadmiernego linienia lub zahamowania wydzielania liny mona stosowa agodnie dziaajce mieszanki zioowe. Hamuj wydzielanie liny:
Rp. Fol. Salviae Herb. Hyssopi Rad. Bardanae Cort. Quercus

aa 40,0

720

M.f. species D.S. yka zi na 1 szklank wrztku gotowa 2 minuty, odstawi na 10 min. Wypi szklank odwaru lub puka jam ustn 56 razy dziennie.

Wzmagaj wydzielanie liny:


Rp. Calmagina in tabl. D.S. 3 razy dziennie po 1 tabl. rozgry i popi wod. Rp. Rhiz. Calami Rad. Pimpinellae Fruct. Carvi Rad. Cichorii Rad. Levistici Herb. Hyperici Fol. Menthae pip. aa 20,0 M.f. species D.S. yka zi na 1 szklank wrztku, gotowa 2 min, odstawi na 10 min. Wypi szklank odwaru lub puka jam ustn 56 razy dziennie. Rp. Septosan lag. I D.S. Napar z yki zi na szklank wody do pukania jamy ustnej.

Jeeli podaje si doustnie antybiotyki, zaleca si obecnie podawanie mieszanek zioowych ochraniajcych misz wtroby przed uszkodzeniem.
Rp. Herb. Hyperici Herb. Agrimoniae Fol. Althaeae Herb. Abrotani Herb. Chelidonii Herb. Millefolii M.f. species D.S. Napar z 3 yek zi na 3 wody, pi 34 razy dziennie posikami. Rp. Herb. Violae tricol. Herb. Polygoni avic. Fol. Menthae pip. Rad. Taraxaci

aa 30,0 aa 20,0 50,0 szklanki midzy

aa 30,0 20,0

721

Inflor. Tiliae 50,0 M.f. species D.S. Napar z 2 yek zi na 3 szklanki wody, pi 34 razy dziennie midzy posikami. CHOROBY PRZYZBIA PARODONTOPATHIAE

Przez to okrelenie naley rozumie stany chorobowe zespou tkanek przyzbia. W jego skad wchodz: dziso, ozbna, okostna, ko wyrostka zbodoowego i kostniwo. Dzielimy je na postacie zapalne, zanikowe i nowotworowe.
Zapalenie powierzchowne przyzbia Parodontopathia inflammata superficialis, gingivitis

Jest zespoem jednostek chorobowych, w ktrych dochodzi do zmian chorobowych w dzisach. Rozrnia si zapalenie: nieytowe, rozrostowe, ziarninujce i wrzodziejce. Zapalenie nieytowe (gingivitis catharalis) objawia si zaczerwienieniem i obrzkiem brodawek i brzegu dzisowego, skonnoci do krwawie, tworzeniem si kieszonek rzekomych, wysikiem surowiczym. Z chwil przejcia w stan przewleky brzeg dzisowy i brodawki przybieraj konsystencj mikk oraz zabarwienie czerwono-fioletowe. Leczenie rozpoczyna si zawsze od usunicia czynnika dranicego miejscowego, zogw nazbnych, stosowania rodkw utleniajcych (3% woda utleniona, sabe roztwory nadmanganianu potasowego), barwnikw, takich jak rywanol w roztworze 1 : 1000, pioktanina w roztworach 0,05 0,5%, ziele brylantowa 0,250,5%, bkit metylenowy w roztworze glicerolowym lub wodnym 0,5%, chlorchinaldyna, nitrofurazon w tabletkach do ssania. W leczeniu miejscowym bardzo czsto jako lekw z wyboru uywa si preparatw zioowych o dziaaniu przeciwzapalnym i przeciwbakteryjnym.
Rp. Tinct. Tormentillae D.S. Do pdzlowania dzise. 30,0

Rp. Fol. Salviae Rhiz. Tormentillae aa 20,0 Fl. Arnicae 10,0 M.f. species D.S. Odwar z yki zi na szklank wody do pukania jamy ustnej.

722

Do preparatw rolinnych, ktre oprcz dziaania przeciwzapalnego wykazuj dziaanie przeciwbakteryjne, przeciwblowe i przeciwuczuleniowe, nale preparaty lub wycigi z kwiatu rumianku:
Rp. Azulani lag. I D.S. yeczk na szklanki ciepej wody do wielokrotnego pukania jamy ustnej. Rp. Anth. Chamomillae 50,0 D.S. Napar z yki kwiatw na szklank wody, do pukania jamy ustnej ciepym roztworem. Rp. Septosani lag. I D.S. Napar z yki stoowej zi na szklank letniej wody do pukania. Zapalenie dzise rozrostowe Gingivitis hyperplastica

Istota choroby polega na rozrocie brodawek dzisowych i brzegu dzisowego do rozmiarw, ktre czasami mog zakry zupenie zby. Powstaje na tle miejscowych czynnikw dranicych, jak i przyczyn oglnych: zaburzenia hormonalne, zatrucie lekami, choroby ukadu krwiotwrczego. Leczenie sprowadza si do usunicia czynnika dranicego miejscowo i leczenia choroby podstawowej. Miejscowo stosuje si wcieranie 2% maci hydrokortyzonowej. Leczenie preparatami zioowymi ma charakter leczenia uzupeniajcego, nie dopuszczajcego do wtrnych zakae. W tym celu stosuje si preparaty zioowe o dziaaniu antybakteryjnym:
Rp. Gargarisma prophylacticum lag. I D.S. 1 yk pynu na szklanki wody, do pukania jamy ustnej.

Zapalenie dzise ziarninowe (gingivitis granulosa). Charakteryzuje si intensywnie czerwonym zabarwieniem i znaczn skonnoci do krwawie zarwno brodawek, jak i brzegu dzisowego. Choroba ma charakter przewleky, z reguy nie daje objaww subiektywnych, wymaga leczenia oglnego. W jej powstawaniu decydujc rol odgrywaj przypuszczanie czynniki hormonalne. Leczenie miejscowe jest zawsze leczeniem uzupeniajcym. Z lekw rolinnych stosowa mona preparaty o dziaaniu przeciwkrwotocznym i przeciwzapalnym:

723

Rp. Sol. Acidi tannici D.S. Do pdzlowania dzise.

15%

Rp. Tinct. Calami 30,0 D.S. 3050 kropli na szklanki wody do kpieli jamy ustnej.

Wrzodziejce zapalenie dzise (gingivitis ulcerosa). Jest z reguy nastpstwem nieytowego zapalenia dzise. W miar trwania choroby na szczycie brodawek, ktre przybray barw fioletowo-czerwon, tworz si bolesne owrzodzenia pokryte martwiczym nalotem. Towarzysz im: obrzk wzw chonnych, przykry zapach z ust, linotok, czasem, podwyszona temperatura, uczucie oglnego rozbicia. Choroba nie leczona doprowadza do zniszczenia brodawek dzisowych, nierwnoci brzegu dzisowego, a rozprzestrzeniajc si dalej, obejmuje ca jam ustn (patrz stomatitis ulcerosa). Leczenie sprowadza si do miejscowego, ostronego usunicia tkanek martwiczych pod oson preparatw utleniajcych, podawania metronidazolu w tabl. 0,25 g 3 razy dziennie przez okoo 45 dni, nitrofurazonu w tabl. 0,005 g do ssania, znacznej iloci witaminy C 0,2 g 3 razy dziennie, witaminy PP 0,05 g 3 razy dziennie. Z lekw rolinnych w leczeniu miejscowym stosuje si wycigi z zi o dziaaniu cigajcym i przeciwzapalnym.
Rp. Rhiz. Bistortae 50,0 Fol. Salviae 50,0 M.f. species D.S. Odwar z 2 yeczek na szklank ciepej wody do pukania. Rp. Tinct. Arnicae 30,0 Tinct. Tormentillae Tinct. Gallae aa 10,0 D.S. yeczka na szklanki przegotowanej wody do pukania jamy ustnej. Zapalenie gbokie przyzbia Parodontopathia inflammata profunda

Jest przewanie nastpstwem nie leczonego lub leczonego w sposb niewaciwy wrzodziejcego zapalenia dzise. Do objaww zapalenia wrzodziejcego dzise doczaj si objawy dalsze: kieszonki dzisowe i kostne, ruchomo zbw, tworzenie si ropni przyzbnych, zniszczenie tkanki kostnej

724

zbodou. Leczenie podobnie jak w przypadku poprzednim mona uzupeni stosowaniem lekw takich jak: Gingivox zawierajcy 10% roztwr wody utlenionej w postaci paskw, ktre przykada si na dziso na pierwszej wizycie na 2 minuty, na nastpnych na 10 minut; przymoczki i tamponiki z zioowego preparatu bugarskiego Maraslavin. Do wszechstronnie dziaa preparat Parodontal (NRD). Stopuje si, go do pukania, sczkowania, pdzlowania, zraszania za pomoc aerozolu, tamponowania bony luzowej jamy ustnej li dzise. Podobnie dziaa Parodontal F (rni si tylko zwikszon zawartoci oksychinaldyny). Stosuje si go podobnie jak Parodontal. Przy znaczniejszym zniszczeniu przyzbia, zwaszcza przez nieodpowiednie dostawki protetyczne, doskonale dziaa rwnie produkowany w NRD preparat Parodontal Mundsalbe, masuje si nim dzisa kilka razy dziennie.
Parodontopatie zanikowe Parodontopathiae dystrophicae

Przyzbica (parodontosis) charakteryzuje si znaczn ruchomoci zbw, obnieniem brzegu dzisowego, osteoliz wyrostka zbodoowego, upoledzeniem czynnoci ucia i wczesn utrat zbw. Desmodontoza (desmodontosis) wystpuje gwnie u kobiet. Charakteryzuje si objawami zarwno zanikowymi, jak i zwyrodnieniowymi. Wczenie doprowadza do wdrowania zbw przednich, tworzenia si diaistemy w nastpstwie skrcania si zbw wok wasnej osi, powstawania gbokich kieszonek kostnych w okolicy zbw trzonowych. Leczenie wymienionych powyej parodontopatii jest bardzo trudne i polega na rwnoczesnym leczeniu wspistniejcych chorb oglnoustrojowych i miejscowym leczeniu tkanek przyzbia. Miejscowo stosuje si blokady nowokainowe. Do leczenia tkankowego stosowane s wycigi rolinne z aloesu lub agawy, wycigi z oyska, owodni lub mazi podowej. Z krajowych preparatw stosuje si preparat Biostymina. Stosuje si j dominiowo 1 amp po 1 ml co drugi dzie. Po serii 20 wstrzykni przerwa na 24 tygodnie po czym powtrzy kuracj. Mona stosowa j rwnie podluzwkowo, nie uszkadzajc okostnej. Z preparatw pochodzenia rolinnego coraz czciej wymienia si jako lek z wyboru w zanikowych parodontopatiach Insadol (wycig z kukurydzy) produkcji francuskiej. W powikanych parodontopatiach (parodontopathia mixta), w ktrych s poczone objawy zapalnych i zanikowych chorb przyzbia, mona stosowa jako leczenie uzupeniajce ma z szawii Salyiagalen (RFN) o dziaaniu prze-

725

ciwbakteryjnym i odwaniajcym do wcierania w dzisa 2 razy dziennie. Zawiera ona: Ol. Salviae, Ol. Eucalypti, Ol. Menthae pip., Ol. Cinnamomi, Ol. Caryophylli, Ol. Foeniculi, Ol. Anisi, Tinct. Myrrhae, Tinct. Rastanhiae, Mentholi, Thymoli, Guajazulen, Chlorophyllin. Mona te stosowa mieszanki lub leki rolinne przygotowane ex tempore.
Rp. Fol. Salviae 40,0 Fl. Calendulae 10,0 M.f. species D.S. Napar z yki zi na szklank wody, puka jam ustn 24 razy dziennie. Rp. Tinct. Tormentillae Tinct. Gallae Tinct. Arnicae aa 10,0 M.f. guttae D.S. 50 kropli na szklanki letniej wody do pukania jamy ustnej.

PIMIENNICTWO
1. Bieda J., Knychalska-Karwan Z.: Leczenie aft Sutona. Czas Stom., 30, 11, 925. 2. Blicharski J.: Zarys chorb wewntrznych dla stomatologw. PZWL, Warszawa 1976. 3. Czernielewski A.: Zarys chorb skry, bony luzowej jamy ustnej i chorb wenerycznych. PZWL, Warszawa 1976. 4. Danysz A., Jeliaszewicz J.: Podstawy antybiotykoterapii. Wyd. II. Tarchomiskie Zakady Farmaceutyczne Polfa, Warszawa. 5. Heinrich E.: Biologische Therapie in der Zahnheilkunde. Wyd. 2. Berlinische Verlaganstalt, Berlin 1937. 6. Kenning K.: Erkrankungen durch Arzneimitteln in Mund und Kieferbereich. Dsch. Stom., 1972, 22. 7. Kunicka B., Dziak M.: Zioa i ich zastosowanie. PZWL, Warszawa 1977. 8. Mathis H., Winkler W.: Zahnheilkunde und Innere Medizin. J. A. Bath, Verlag-Leipzig 1956. 9. Michaowski R.: Choroby warg i bony luzowej jamy ustnej. Wyd. IV. PZWL, Warszawa 1976. 10. Miller S. Ch.: Oral Diagnosis and Treatment. Wyd. III. Mc Graw-Hill, New York 1957. 11. Mitchel D. F., Standish S. M., Fast T. B.: Oral Diagnosis, Oral Medicine. Lea-Fibiger, Philadelphia 1969. 12. Muszyski J.: Zioolecznictwo i leki rolinne (Fitoterapia). Wyd. Poligrafica, d 1946. 13. Orban B. J., Wenz F. M.: Atlas of Clinical Pathology of Oral mucous Membrane. Mosby Campany, St. Luis 1960. 14. Owiski T., Owiska B.: Atlas chorb bony luzowej jamy ustnej. PZWL, Warszawa 1975. 15. Owiski T., Owiska B.: Przypadek pcherzycy bujajcej w jamie ustnej. Zbir referatw IV oglnopolskiego zjazdu stomatologw. 16. Pastinszky I., Racz I.: Zmiany skrne w chorobach wewntrznych. PZWL, Warszawa 1969. 17. Recepta-riusz zielarski. Wyd. II. Wyd. Przemysu Zielarskiego, Warszawa 1963. 18. Scheurmann H.: Krankheiten der Munschleimhaut und

726

der Lippen. Urban Schwarzenberg, Berlin 1958. 19. Smosarska H.: Choroby bony luzowej jamy ustnej. PZWL, Warszawa 1975. 20. Stawiski K., Szponar E., Zydorczak M.: Mundisal gel i jego zastosowanie w niektrych chorobach jamy ustnej. Czas. Stom., 1977, 30, 5, 373. 21. Stawiski K.: Zarys chorb bony luzowej jamy ustnej. Wyd. II. Wydaw. AM, Pozna 1969. 22. Stawiski K., Sokolowski F.: Zesp Steyen-Johnsona w wietle pimiennictwa i przypadkw wasnych. Czas. Stom., 1970, 23, 12, 1346. 23. Vademecum Fitoterapii. J. Muszyski (red.). Wyd. III. WPL1S, Warszawa 1959. 24. Veltman G.: Dermatologie fr Zahnrzte. G. ThiemeVerlag, Stuttgart 1976. 25. Zarys kliniczny stomatologu zachowawczej. Z. Jaczuk (red.). PZWL, Warszawa 1975. 26. Zioolecznictwo. A. Oarowski (red.). Wyd. I, PZWL, Warszawa 1976.

Dr med. Maria Jurewicz CHOROBY OCZU


Zioa s od wiekw stosowane w medycynie ludowej w chorobach oczu. Napary z niektrych rolin, np. z rumianku, wietlika, s czsto stosowane w leczeniu domowym jako pierwsza pomoc w niemal kadym przypadku schorzenia oczu. Jednak lekarze rzadko przepisuj zioa w leczeniu ambulatoryjnym, a jeszcze rzadziej w leczeniu szpitalnym, mimo e niemal we wszystkich chorobach oczu mona z powodzeniem stosowa preparaty zioowe jako lek podstawowy, wspomagajcy lub uzupeniajcy, tym bardziej e pacjenci bardzo chtnie i z przekonaniem lecz si zioami. W postpowaniu leczniczym chorb oczu bardzo wane jest ustalenie ostatecznego rozpoznania przed rozpoczciem leczenia oraz wybr odpowiednich preparatw. Powszechnie praktykowane czne zapisywanie duych iloci antybiotykw i kortykosterydw nie zawsze jest konieczne, a co wicej, stwarza czsto niebezpieczestwo wystpienia powika, ktrych leczenie jest znacznie trudniejsze ni schorzenia pierwotnego. Ze wszystkich chorb oczu najczstsze s schorzenia powiek i spojwek. Poniewa przy krawdzi powiek znajduje si duo czuciowych wkien nerwowych, to w przebiegu stanu zapalnego nastpuje napicie tych tkanek i chorzy odczuwaj rne dolegliwoci: kucie, pieczenie, bl o rnym stopniu nasilenia, zawienie, uczucie obecnoci ciaa obcego pod powiekami, wid, niekiedy nadwraliwo na wiato. Objawy przedmiotowe s rne. Wskutek tak duej rnorodnoci objaww leki zioowe maj szerokie zastosowanie.
JCZMIE HORDEOLUM

Schorzenie cechuje si obrzkiem, zaczerwienieniem i bolesnoci najbliszej okolicy. Jako leczenie wspomagajce stosuje si okady z zi.
Rp. Fl. Calendulae D.S. Napar z yki zi na szklank 20,0

728

wody. Ka ciepe okady. Przepukiwa worek spojwkowy naparem kilka razy dziennie. Rp. Fl. Cyani Fl. Millefolii aa 10,0 M.f. species D.S. Napar z yki zi na szklank wody. Okady na oczy ka kilka razy dziennie. Rp. Herb. Euphrasiae Anth. Chamomillae Fl. Cyani aa 10,0 M.f. species D.S. Napar z yki zi na 2/3 szklanki wody. Okady na oczy ka kilka razy dziennie.

Jako leczenie podstawowe stosuje si krople i maci z sulfonamidami (np. Sulfacetamidum 10% HEC) lub antybiotykami. Uwaga. Maci naley zakada tylko na noc. Zakadanie maci na dzie pogarsza ostro wzroku.
ZAPALENIE BRZEGW POWIEK PRZEWLEKE BLEPHARITIS MARGINALIS CHRONICA

Choroba wystpuje zwykle wraz z zapaleniem spojwek. Przyczyn moe by praca w kurzu, dymie lub w pyle, wady refrakcji, wrodzona krtko powiek, wpyw ognisk zakaenia (ognisko okoozbowe, w migdakach, zatokach itp.), ktre mog dziaa przez krwiobieg lub w wyniku uczulenia. Czsto skonno do zapalenia spojwek zaley od stanu skry danego osobnika (j otok) lub moe by spowodowana uczuleniem na rne zwizki chemiczne. Stosuje si leczenie przyczynowe, np. zlikwidowanie ognisk zakaenia, szka korekcyjne itd., przepukiwanie profilaktyczne worka spojwkowego naparem z kwiatw rumianku (Anth. Chamomillae) lub ziela wietlika (Herb. Euphrasiae). W przewlekych bakteryjnych i wirusowych zapaleniach brzegw powiek i spojwek stosuje si okady ciepe z naparw zioowych, natomiast w stanach ostrych okady chodne 34 razy dziennie.
Rp. Herb. Euphrasiae Anth. Chamomillae

729

Fl. Calendulae Fl. Cyani aa 10,0 M.f. species D.S. Napar z yki zi na 2/3 szklanki wody. Przykada na oczy na 1020 minut kilka razy dziennie. Rp. Fl. Calendulae Anth. Chamomillae aa 10,0 M.f. species D.S. Napar z yki zi na szklank wody do przepukiwania worka spojwkowego 23 razy dziennie. Rp. Fol. Plantaginis lanc. 10,0 Fl. Cyani 20,0 M.f. species D.S. Napar z yki zi na szklank wody do okadw na oczy oraz do przepukiwania worka spojwkowego.

Stosuje si rwnie rodki lekko cigajce.


Rp. Zinci sulfur. 0,025 Sol. Adrenalini 1/1000 gtt. No V Aquae destil. ad 10,0 M.f. guttae D.S. Do zakrapiania do oczu.

Rp.
Targesinum soi. 12% 10,0 M.f. guttae D.S. Do zakrapiania do oczu 23 razy dziennie przez krtki okres (dusze stosowanie powoduje srebrzyc spojwki).

W zapaleniu uczuleniowym, po wykluczeniu uczulenia na pyki rolinne, stosuje si oprcz okadw z naparw zioowych rwnie miejscowo Betadrin ophth. (12 krople do worka spojwkowego 23 razy dziennie), Rhinophenazol ophth. (l kropla do oka 34 razy dziennie), Sulphanizolon susp. ophth. (2 krople do oczu 45 razy dziennie, nie duej ni przez 4 tygodnie; przeciwwskazaniem jest grzybicze, wirusowe lub ostre ropne zapalenie spojwek i rogwki) lub inne krople z antybiotykiem i sterydem. Ponadto mona stosowa 1% roztwr zieleni brylantowej (w 50% etanolu) do smarowania brzegw powiek, rodki odczulajce, Vitaminum A in caps., Vitaminum B comp.

730

ZAPALENIE BRZEGW POWIEK WRZODZIEJACE BLEPHARITIS ULCEROSA

W chorobie tej tworz si na brzegach powiek drobne ropnie punkcikowate wok mieszkw wosowych (rzsowych). Ropnie, niszczc cebulki wosowe, powoduj trwae wypadnicie rzs. Przyczyn s gronkowce. Schorzenie ma charakter przewleky i wymaga starannego leczenia oglnego i miejscowego. Leczenie miejscowe: po wykonaniu badania bakteriologicznego i na antybiotykooporno naley stosowa odpowiednie krople z antybiotykiem na noc ma. Brzegi powiek tuszowa 1% roztworem zieleni brylantowej w 50% etanolu oraz stosowa okady lub kataplazmy z zi.
Rp. Fl. Calendulae Fol. Plantaginis lanc. aa 20,0 Herb. Meliloti 10,0 M.f. species D.S. Dobrze rozdrobnione zioa zarobi z wod na papk, ogrza i odpowiednio ciepe przykada na gazie na oczy na 1015 minut kilka razy dziennie. Mona rwnie sporzdza napar z yki zi na 2/3 szklanki wody i stosowa w postaci przymoczek. Rp. Anth. Chamomillae Fl. Cyani Herb. Alchemillae Herb. Euphrasiae Fl. Calendulae aa 10,0 M.f. species D.S. Napar z yki zi na 2/3 szklanki wody, do ciepych okadw 35 razy dziennie.

Wskazane jest rwnoczesne podawanie witamin, natomiast nie zaleca si stosowania oglnego antybiotykw, nawet w ciszych przypadkach. Naley zwrci uwag na ewentualn obecno ognisk zakaenia w ssiedztwie, np. ognisk okoozbowych, zapalenia zatok bocznych nosa, ognisk ropnych w migdakach.
ZABURZENIA CZYNNOCI POWIEK

Przyczyn nadmiernego mrugania (nictitatio) s gwnie schorzenia oczu, ale objaw ten wystpuje rwnie u dzieci nerwowych, lub niekiedy w zwizku z ogniskami okoozbo-

731

wymi. Tik powiek (blepharotic) jest wywoany drganiem poszczeglnych wizek minia okrnego powiek. Przyczyn jest najczciej przepracowanie i wyczerpanie. Kurcz powiek (blepharospasmus) polega na silnym, trwajcym kilka sekund do kilku minut, kurczu minia okrnego oka. Powoduje to zacinicie szpary powiekowej, przy czym schorzenie najczciej dotyczy obu oczu, a przyczyny nie mona zazwyczaj ustali. Jeeli przyczyn s ogniska zakaenia z ssiedztwa, to trzeba je najpierw usun, nastpnie przystpi do leczenia miejscowego naparami zioowymi oraz podawa rodki oglnie uspokajajce.
Rp. Herb, Pulmonariae Fol. Melissae Fl. Calendulae Fl. Cyani Anth. Chamomillae aa 20,0 Fol. Digitalis purp. 5,0 M.f. species D.S. Napar z 23 yek zi w szklance wody, przykada na powieki na 1015 minut kilka razy dziennie.

Jako rodki uspokajajce zaleca si: Passispasmin (3 razy dziennie po yeczce dla dzieci), Tinct. Valerianae (3040 kropli 23 razy dziennie), Tinct. Crataegi (2030 kropli 3 razy dziennie), Tinct. Adonidis vern. (2030 kropli 24 razy dziennie), Neospasmina (1/21 yeczka 23 razy dziennie), Nervosol (dorosym 1/21 yeczk 24 razy dziennie, dzieciom yeczki 13 razy dziennie). Inne leki dziaajce uspokajajco s wymienione w rozdziale Choroby psychiatryczne. U niektrych osb wystpuje czasem szczeglny rodzaj migreny, charakteryzujcy si jednostronnym okresowym blem zarwno gowy, jak i oka (migrena ophthalmica). Bl oka czsto przypomina atak jaskry. Zaleca si picie naparu z nastpujcej mieszanki:
Rp. Fol. Belladonnae Fol. Menthae pip. Anth. Chamomillae aa 20,0 M.f. species D.S. Napar z yki zi na szklank wody, pi szklanki 2 razy dziennie. ZAPALENIE SPOJWEK OSTRE I PODOSTRE CONIUNCTIYITIS ACUTA ET SUBACUTA

Objawy przedmiotowe zapalenia spojwek s przekrwienie i obrzk spojwek, niekiedy rwnie powiek,

nastpujce:

732

obrzk i przekrwienie misaka zowego, fadu pksiycowatego, czasem wybroczyny, wydzielina, a nieraz powstaj bony pokrywajce powierzchni spojwek tarczkowych. Objawy podmiotowe: uczucie cikoci powiek i obecnoci ciaa obcego pod powiekami oraz kucie, pieczenie i wid, lekki wiatowstrt i zawienie. Zapalenie spojwek ostre lub pod-ostre rozrnia si tylko nasileniem objaww. Przyczynami ostrego zapalenia spojwek mog by drobnoustroje (gronkowce ropotwrcze, paciorkowce, pneumokoki, paeczki Kocha-Wecksa, dwuprtki Moraxa-Axenfelda, maczugowce bonicy, gonokoki i wirusy), ciaa obce dranice mechanicznie (np. opiki, py zawieszony w powietrzu), dranice zwizki chemiczne (np. kwasy, zasady, anilina i jej pochodne), energia promienista (np. nadmierne nawietlenie promieniami sonecznymi, lamp kwarcow, promieniami rentgenowskimi). Przyczyn moe by rwnie uczulenie na niektre zwizki chemiczne przyjmowane doustnie (np. leki, rodki konserwujce ywno, rodki ochrony rolin) lub zakaenie ogniskowe (zby, migdaki, zatoki). Leczenie zapalenia spojwek polega przede wszystkim na usuniciu przyczyny. Jeli jest ni zapalenie bakteryjne, to stosuje si rodki bakteriobjcze i bakteriostatyczne, przeciwzapalne oraz agodnie cigajce. Do przemywania oczu uywa si: roztworw Hydrargyrum oxycyanatum (od 1 : 5000 do 1 : 10 000) oraz Natrium biboricum (2 3%). Stosuje si rwnie antybiotyki w postaci kropli lub maci do oczu. Pomocniczo natomiast zaleca si napar z nastpujcej mieszanki:
Rp. Fl. Cyani Fl. Rhoeados aa 20,0 Herb. Asperulae Anth. Anthemidis aa 10,0 M.f. species D.S. Napar z yki zi na 2/3 szklanki wody do przemywania oczu.

Jeeli przyczyn zapalenia spojwek s ciaa obce lub energia promienista, stosujemy leczenie objawowe, np. napar z nastpujcej mieszanki:
Rp. Herb. Alchemillae Anth. Millefolii Fol. Plantaginis lanc. aa 20,0 Fl. Pruni spinosae 10,0 M.f. species D.S. Napar z yki, zi na 2/3 szklanki wody, do przemywania oczu.

733

ZAPALENIE ROGWKI I SPOJWKI OPRYSZCZKOWE KERATOC ONIUNCTIYITIS PHLYCTENULOSA

Choroba wystpuje niekiedy u dzieci, ktre przebyy zakaenie grulicze. W cigu 10 lat po zakoczeniu wojny byy czste przypadki zachorowa, obecnie s bardzo rzadko. Zoya si na to przede wszystkim poprawa warunkw bytowych dzieci, szczepienia ochronne i dobrze zorganizowana opieka lekarska nad dzieckiem od urodzenia, przez okres rozwojowy, a do wieku dojrzaego. W leczeniu oglnym podaje si rodki wzmacniajce, witaminy, preparaty wapnia, natomiast w leczeniu miejscowym Sulfacetamidum 10% H-E-C kilka razy dziennie, w okresie ostrym preparaty sterydowe w poczeniu z antybiotykami, np. ma Oxycort A (Terracortil), ma lub zawiesin oczn Florinef cum Graneodin, zawiesin Florinef S. Z lekw zioowych mona zaleci:
Rp. Herb. Violae tricoloris 40,0 Herb. Hyperici 35,0 Rhiz. Agropyri 25,0 Rad. Symphyti Fr. Coriandri Fol. Urticae aa 10,0 M.f. species D.S. Napar z 2 yek zi na 2 szklanki wody, pi szklanki 3 razy dziennie 30 minut przed jedzeniem.

Mieszanka dziaa oglnie bodcowe i wzmacniajco, uatwia odtruwanie i usuwanie szkodliwych metabolitw.
Rp. Rad. Taraxaci Rhiz. Agropyri Herb. Violae tricolor. aa 40,0 Herb. Equiseti Rad. Symphyti Herb. Hyperici aa 35,0 Herb. Euphrasiae 30,0 Fr. Coriandri 10,0 M.f. species D.S. Napar z 2 yek zi na 2 szklanki wody, pi szklanki 23 razy dziennie na 30 min przed jedzeniem.

Mieszanka dziaa analogicznie do poprzedniej.


Rp. Rad. Bardanae Fl. Cyani

734

Anth. Chamomillae aa M.f. species D.S. Napar z yki zi na 2/3 szklanki wody do okadw na oczy, kilka razy dziennie.

Korzystnie jest te wstrzykiwa Biostymin po 1 amp. dziennie w cigu 23 tygodni.


ZAPALENIE GRUCZOU ZOWEGO OSTRE DACRYOADENITIS ACUTA

Choroba moe wystpowa Jednostronnie lub obustronnie na tle oglnego zakaenia (np. winka, angina, choroba reumatyczna, odr, ponica, dur brzuszny, rzeczka), ewentualnie w przebiegu grulicy, ktra z reguy powoduje zapalenie przewleke. Objawem jest bl samoistny i przy ucisku na okolic gruczou zowego, podwyszona temperatura ciaa, ze samopoczucie. Stosuje si antybiotyki i salicylany, natomiast miejscowo okady z naparu zioowego:
Rp. Anth. Chamomillae Herb. Euphrasiae Fl. Calendulae aa 10,0 M.f. species D.S. Napar z yki zi na 2/3 szklanki wody, do okadw na oczy.

Schorzeniem zblionym do poprzedniego schorzenia jest zapalenie woreczka zowego (dacryocystitis), ktre leczy si analogicznie. Do okadw stosuje si napar z podanej wyej mieszanki, a do przepukiwania worka spojwkowego zioa zalecane w zapaleniu brzegw powiek (str. 734).
CHOROBY ROGWKI

Niektre z chorb rogwki s wywoane przez wirusy, inne powstaj w wyniku poraenia nerww lub zmian zwyrodnieniowych. We wszystkich przypadkach leczenie zioami jest tylko pomocnicze i sprowadza si do okadw lub przepukiwania odpowiednim naparem.
Zapalenie rogwki powierzchniowe Keratitis superficialis

Schorzenie jest wywoane przez wirusy. Leczy si podawaniem sulfonamidw, salicylanw. Miejscowo stosuje si okady.

735

Rp. Fl. Sambuci Fl. Cyani aa 20,0 Fl. Millefolii Fl. Calendulae aa 10,0 M.f. species D.S. Napar z yki zi na 2/3 szklanki wody, do okadw na oczy. Zapalenie rogwki i spojwki nagminne Keratoconiunctivitis epidemica

Przyczyn tej choroby jest adenowirus typ 8. Ma ona tendencje do samoistnego ustpowania, jeeli nie doszo do wtrnego zakaenia. Leczenie ma charakter objawowy. Wskazane s rodki rozszerzajce renice, natomiast antybiotyki tylko wwczas, gdy doszo do wtrnego zakaenia. Stosowanie sterydw, chocia przynosi choremu ulg, jest niebezpieczne i z tego wzgldu nie zalecane. Korzystne s. okady z naparu zi:
Rp. Herb. Linariae 20,0 Herb. Meliloti Herb. Pulmonariae Fol. Plantaginis lanc. aa 10,0 M.f. species D.S. Napar z yki zi na szklank wody do okadw na oczy. Opryszczka rogwki Herpes corneae

Wirusy s rwnie przyczyn tej choroby, ktra moe przebiega jako powierzchowne owrzodzenie, moe te przej w posta miszow zakaenia wirusowego z ewentualnym wskazaniem do leczenia szpitalnego. Leczenie specjalistyczne jest rnorodne, zarwno oglne, jak i miejscowe.
Rp. Acetylocholini hydrochlor. 0,5 Sol. Prostigmini Roche 3% 0,6 Sol. Mestinoni Roche 5% 1,4 Aqaae destil. 2,0 Alcoh. cetyl. stearyn. emulsif. 10,0 M.f. unguentum ophthalmicum D.S. Zakada do worka spojwkowego co 13 godz. Rp. Herb. Meliloti Rad. Bardanae

aa 20,0

736

Fl. Sambuci Herb, Asperulae aa 10,0 M.f species D.S. Napar z yki ziela na szklank wody, do okadw na oczy. Zapalenie rogwki wskutek niedomykalnoci powiek Keratitis e lagophthalmo

Schorzenie spowodowane jest niecakowitym zamykaniem szpary powiekowej, prowadzcym do zuszczenia nabonka, zmtnienia rogwki, wtrnego zakaenia i w konsekwencji do owrzodzenia, a nawet niekiedy do przebicia rogwki. Leczenie ma na celu przede wszystkim prawidowe ustawienie powiek, z tym e przy poraeniach moe zaj konieczno czciowego lub cakowitego zszycia szpary powiekowej. Oprcz stosowania lekw rozszerzajcych renic i maci z antybiotykami, trzeba chroni rogwk przed wysychaniem, m. in. korzystnie jest stosowa okady z naparu zi zalecanych w keratitis sicca (str. 738) oraz przepukiwa worek spojwkowy naparem z kwiatw rumianku (Anth. Chamomillae).
Zapalenie rogwki poraenne Keratitis neuroparalytica

Przyczyn tego schorzenia jest poraenie pierwszej gazki nerwu trjdzielnego. Rogwka i spojwka s cakowicie znieczulone, odruch mrugania jest rzadki, zwilanie rogwki jest niedostateczne. Nastpuj wwczas zaburzenia troficzne i zmtnienie rogwki oraz wtrne zakaenia. Leczenie zioami jest takie samo jak podano poniej.
Zapalenie rogwki wysychajce Keratitis sicca

Jest to jeden z objaww zespou Sjoegrena, w ktrym dochodzi do zwyrodnienia gruczow zowych, linowych oraz do zapalenia staww o charakterze goca przewlekego postpujcego. Choroba dotyczy prawie wycznie kobiet po okresie przekwitania i objawia si suchoci oczu, niemonoci paczu wskutek braku ez, suchoci w ustach oraz blami staww. Henderson (1950 r.) zwrci uwag na powizanie wystpowania zespou Sjoegrena z zaburzeniami w wydzielaniu adrenotropowym. Poniewa zesp Sjoegrena stanowi powikanie ukadowe w chorobach reumatoidalnych, konieczne jest, oprcz leczenia miejscowego, rwnie leczenie komplek-

737

sow. Zioa stosuje si miejscowo, aby zapobiega wysychaniu rogwki i moliwoci zakaenia.
Rp. Fl. Malvae arbor. Fol. Plantaginis majoris aa 20,0 Fl. Lamii albi Anth. Anthemidis aa 10,0 M.f. species D.S. Napar z yki zi na 2/3 szklanki wody, do okadw na oczy. Zioa dziaaj przeciwzapalnie, bakteriobjczo i osaniajco. Rp. Anth. Chamomillae Fl. Calendulae aa 20,0 M.f. species D.S. Napar z yki ziela na szklank wody, do przemywania worka spojwkowego. ZAPALENIE NADTWARDWKI EPISCLERITIS

ZAPALENIE TWARDWKI SCLERITIS

W zapaleniu nadtwardwki oraz w zapaleniu twardwki zarwno spojwka, jak i twardwka s zaczerwienione. Ze wzgldu na objawowy charakter procesw zapalnych naley odpowiednio szeroko uwzgldni leczenie choroby podstawowej. Tylko leczenie oglne, prowadzone zgodnie z ustalonym rozpoznaniem, stwarza choremu realn szans wyleczenia. Konieczne jest wykrycie i usunicie ognisk zakaenia, nastpnie desensybilizacja chorego za pomoc autoszczepionek lub szczepionek wielowanych. W leczeniu miejscowym stosuje si rodki przeciwzapalne, przeciwblowe, rozszerzajce renic oraz okady z naparu zi i przemywanie naparem worka spojwkowego. Skad mieszanek podany przy blepharitis marginalis (str. 730).
CHOROBY JAGODOWKI

Grupa chorb jagodwki obejmuje: zapalenie tczwki (iritis), zapalenie tczwki i ciaa rzskowego (iridocyclitis), zapalenie naczyniwki (choroiditis) oraz zapalenie bony naczyniowej, gaki ocznej (uveitis). Przyczyny choroby mog by

738

rne bakterie, wirusy, toksyny bakteryjne, choroba reumatyczna, urazy tpe lub drce oraz zaburzenia przemiany materii (np. skaza moczanowa). Zapalenie tczwki i ciaa rzskowego moe przebiega rwnoczenie z innymi chorobami oka (np. zapalenie rogwki, wrzody rogwki, zapalenie twardwki), natomiast zapalenie naczyniwki moe by wywoane obecnoci pczniejcych mas soczewkowych. Przebieg wymienionych schorze moe by ostry i przewleky. Objawem s bardzo silne ble gaiki ocznej, bolesno dotykowa, wiatowstrt, zawienie, obrzk nabonka, wysik surowiczo-wknikowy lub ropny w przedniej komorze oraz inne objawy. Zapalenie przewleke naczyniwki wystpuje na tle gruliczym i niektrych chorb gocowych. W leczeniu oglnym uwzgldnia si przede wszystkim przyczyn choroby, a w leczeniu miejscowym oprcz podawania salicylanw, sterydw, antybiotykw i innych lekw, rwnie zioa. Do okadw na oko stosuje si napar z mieszanki zioowej podanej dla keratitis superficialis (str. 736) oraz doustnie:
Rp. Fr. Sambuci 50,0 Inflor. Tiliae Fl. Anthyllidis aa 20,0 M.f. species D.S. Napar z yki zi na 2 szklanki wody, pi 3 razy dziennie po szklanki midzy posikami.

Mieszanka dziaa przeciwblowe, uspokajajco i odtruwajce.


CHOROBY SIATKWKI

Zmiany powstajce w siatkwce mona podzieli na dwie grupy. Do pierwszej zaliczamy schorzenia wywoane przez drobnoustroje, toksyny bakteryjne, nowotwory, zaburzenia w kreniu i inne, szczeglnie: zakrzep yy rodkowej siatkwki (trombosis venae centralis retinae), zator ttnicy rodkowej siatkwki (embolia arteriae centralis retinae) oraz zapalenie siatkwki grulicze i w przebiegu posocznicy. Leczenie swoiste powinno si odbywa w warunkach szpitalnych. Zioa mog mie zastosowanie jedynie jako leki wspomagajce lub uzupeniajce. Do grupy drugiej nale te schorzenia, ktre powstaj w przebiegu schorze caego organizmu, m.in. zwyrodnienie siatkwki (degeneratio retinae), zapalenie nerwu wzrokowego (neuritis nervi optici), zanik nerwu wzrokowego (atrophia

739

nervi optici). Leczenie powinno najpierw uwzgldnia schorzenie oglne, jako zasadnicz przyczyn. Pomocniczo korzystnie jest podawa:
Rp. Herb. Violae tric. Fr. Rosae Fl. Sambuci Herb. Meliloti aa 20,0 Fol. Juglandis Fr. Sambuci aa 10,0 M.f. species D.S. Odwar z 2 yek zi na 2 szklanki wody (gotowa 5 minut, przecedzi do termosu), pi porcjami w cigu dnia po jedzeniu.

Zioa zmniejszaj przepuszczalno cian naczy wosowatych, maj waciwoci przeciwzapalne oraz tzw. czyszczce krew (haemodepurativum).
Rp. Biostymini D.S. Dorosym 1 amp. dominiowo codziennie lub co drugi dzie i po serii 10 30 wstrzykni, przerwa 24 tygodnie przed nastpn seri. JASKRA GLAUCOMA

Jaskra ostra zapalna (glaucoma acutum) przebiega z objawami silnego blu gaki ocznej promieniujcego do czoa, skroni i szczki grnej, rwnie oglnie zego samopoczucia, niekiedy mdoci i podwyszonej temperatury. Wzrok jest znacznie upoledzony a do cakowitej jego utraty, cinienie rdgakowe dochodzi do 10,7 kPa (80 mmHg). Oprcz normalnie stosowanego leczenia korzystne jest podawanie rodkw uspokajajcych, wymienionych przy zaburzeniach czynnoci powiek (str. 732). W jaskrze podostrej i przewlekle zapalnej (glaucoma intfammatorium subacutum et chronicum) oprcz leczenia chemio-terapeutykami mona z dobrym wynikiem stosowa rolinne leki moczopdne (zamiast np. preparatw Diamox, Diuramid).
Rp. Species diureticae (Urosan) laq. I D.S. Odwar z 3 yek zi na 31/2 szklanki wody (ogrzewa powoli pod przykryciem, gotowa 5 minut, odstawi na 10

740

minut, przecedzi do termosu), pi 2/31 szklank 34 razy dziennie midzy posikami. Rp. Herb. Solidaginis 40,0 Fol. Betulae Peric. Phaseoli Stigm. Maydis aa 20,0 Rad. Levistici Rad. Ononidis aa 10,0 M.f. species D.S. Jak przy poprzedniej recepcie.

PIMIENNICTWO
1. Altenberger S.: Podrcznik okulistyki. PZWL, Warszawa 1971. 2 Farmakologia (Danysz A., Gryglewski R. red.). PZWL, Warszawa 1977. 3. Heilmeyer L., Hoffmann G.: Rezepttaschenbuch. G. Fischer Verlag, Stuttgart 1972. 4. Okulistyka wspczesna (Orowski W. red.). PZWL, Warszawa 1977. 5, Podlewski J., Chwalibogowska-Podlewska A.: Leki wspczesnej terapii. PZWL, Warszawa 1978. 6. Taylor D. V., Cock A. R.: Podstawy okulistyki. PZWL, Warszawa 1972. 7. Zagora Z.: Okulistyka przemysowa. PZWL, Warszawa 1973. 8. Zioolecznictwo (Oarowski A. red.). PZWL, Warszawa 1976.

Dr med. Wojciech J. Rewerski Doc. dr hab, Aleksander Oarowski CHOROBY NEUROLOGICZNE Zioolecznictwo w terapii schorze neurologicznych, w przeciwiestwie do chorb ukadu krenia, ma znaczenie jedynie pomocnicze.
AKROPARESTEZJA ACROPARAESTHESIA

Choroba charakteryzuje si wystpowaniem w czasie snu drtwienia i mrowienia w koczynach grnych, przewanie w obszarze czuciowym nerwu okciowego, i w koczynach dolnych, lecz bez objaww poraenia i cakowitej utraty czucia. Pod wpywem tych bodcw chory budzi si i po krtkim czasie objawy te ustpuj samoistnie, chocia mrowienie utrzymuje si niekiedy duej. Schorzenie to wystpuje czciej u kobiet w wieku rednim i podeszym ni u mczyzn, moe trwa latami, majc okresy nasilenia i osabienia wystpowania objaww. Przyczyna nie jest znana. Przy ustalaniu diagnozy naley wykluczy: tyczk, miadyc naczy obwodowych, pocztkowe objawy przewlekego postpujcego goca stawowego, stwardnienie rozsiane, chorob Raynauda i inne. W leczeniu farmakologicznym stosuje si m.in. Sadamin (Xantinol nicotinate), 23 razy dz. po 1 tabl., Stugeron (Cinnarizin), 13 razy dz. po 1 tabl. lub 1 kaps. (forte). Wskazany jest odpoczynek oraz spanie z wysoko uoon gow. W ciszych przypadkach korzystne dziaanie pomocnicze maj zabiegi polegajce na. szczotkowaniu koczyn, przemiennych obmywaniach lub kpielach oraz na piciu naparw z zi.
Rp. Intr. Hippocastani Intr. Rutae Tinct. Chelidonii Tinct. Convallariae

aa 15,0 aa 7,5

742

Tinct. Arnicae 5,0 M.f. guttae D.S. 1530 kropli w kieliszku wody 2 razy dziennie po jedzeniu.

Skad tej recepty poprawia krenie w naczyniach obwodowych.


Rp.

Herb. Solidaginis
Herb. Violae tricol. Herb. Meliloti aa 30,0 Fr. Petroselini Cort. Viburni opuli Fol. Urticae aa 20,0 M.f. species D.S. Odwar z 2 yek zi na 2 szklanki wody (gotowa pod przykryciem 5 min, odstawi na 5 min, przecedzi do termosu), pi 1/22/3 szklanki 23 razy dz. po jedzeniu.

Odwar o powyszym zestawieniu poprawia krenie krwi, wzmacnia ciany naczy obwodowych, zwaszcza wosowatych, zmniejsza moliwo powstawania zakrzepw. W przypadkach ciszych odwar stosuje si rwnoczenie z lekami syntetycznymi.
Rp. Herb. Millefolii Herb. Meliloti aa 50,0 Cort. Hippocastani Fl. Primulae aa 25,0 M.f. species D.S. Odwar z 24 yek zi w 4 szklankach wody (gotowa 5 min, przecedzi) wla do miski, dopeni ciep wod i moczy rce lub nogi 1520 min, lekko masujc.

Korzystne jest rwnie szczotkowanie lub pocieranie skry szorstk gbk. Ponadto stosuje si kilkakrotnie przemienne moczenie przez 35 min w odwarze zioowym o temp. okoo 40C, a nastpnie przez 23 min w zimnej wodzie.
Rp. Ol. Thymi Ol. Juniperi Ol. Calami aa 5,0 Ung. Cholesteroli aa 50,0 M.f. unguentum D.S. Do masau rk i ng, wieczorem przed snem.

743

Ma dziaa rozkurczowo na naczynia oraz poprawia krenie krwi w skrze.


CHOROBA MNIRA MORBUS MNIRI

Choroba, zwana take zawrotem gowy pochodzenia usznego (vertigo auricularis) lub zespoem Meniera (syndrom Menieri), spowodowana jest zaburzeniami czynnociowymi wewntrzbdnikowymi ucha wewntrznego, objawiajcymi si. napadowymi zawrotami gowy z osabieniem suchu, szumem w uszach oraz niekiedy oczoplsem (nystagmus). Przyczyn schorzenia u osb modych moe by awitaminoza, zaburzenia hormonalne (u kobiet), nadwraliwo. U osb starszych przyczyn s zwykle zmiany miadycowe w obrbie przedsionkowolimakowym ucha. W wikszoci przypadkw towarzyszy temu dystonia neurowegetatywna. Rnicowa naley, m. in., z chorob Lermoyera, w ktrej rwnie dochodzi do silnych zawrotw gowy i zaburze suchu, ale o charakterze przejciowym. Leczenie w przypadku powanego ataku sprowadza si do wypoczynku w ku, przyjmowania rodkw zmniejszajcych nadwraliwo bdnika Aviomarin (Dimenhydrinate), Tanganil, Torecan (Thiethylperazine), obniajcych cinienie w uchu rodkowym, np. 15% roztworu siarczanu magnezowego, oraz rodkw anksjolitycznych, np. Relanhim (Diazepam). Preparaty zioowe maj znaczenie pomocnicze w dugotrwaych kuracjach, a nawet niekiedy zastpuj niektre leki syntetyczne, np. rodki uspokajajce czy moczopdne.
Rp. Herb. Asperulae Herb. Meliloti Fl. Hippocastani aa 30,0 Inflor. Crataegi Herb. Violae tricol. aa 20,0 Herb. Equiseti Herb. Solidaginis aa 10,0 M.f. species D.S. Odwar z 2 yek zi na 2 szklanki wody (gotowa 5 min, przecedzi do termosu), pi szklanki 3 razy dz. midzy posikami.

Odwar dziaa przeciwwysikowo, moczopdnie oraz wzmacniajco na ciany drobnych naczy krwiononych.
Rp. Intr. Hippocastani Intr. Crataegi

744

Intr. Visci aa 15,0 Tinct. Arnicae Tinct. Convallariae aa 5,0 M.f. guttae D.S. po 1525 kropi w kieliszku wody 2 3 razy dz. po jedzeniu.

Recepta o tym skadzie wykazuje dziaanie analogiczne do dziaania poprzedniej mieszanki. Jako rodki uspokajajce i dziaajce na ukad wegetatywny mona stosowa: Sedacorn (12 dra. 13 razy dz.), Venescin (1 dra. 24 razy dz. po jedzeniu), Bellacorn (1 dra. 24 razy dz. po jedzeniu), Neryosol (1/21 yeczka w szklanki wody 24 razy dz.). Korzystne dziaanie ma rwnie podawanie witamin, np. B comp. i A+E (l kaps. 3 razy dz. po jedzeniu). Jeli choroba moe mie podoe alergiczne, wskazane jest stosowanie rolinnych rodkw przeciwalergicznych, podanych w rozdziale Choroby alergiczne, str. 538.
DRZCZKA PORANA PARALYSIS AGITANS, PARKINSONISMUS

Choroba Parkinsona jest schorzeniem orodkowego ukadu nerwowego w wieku dojrzaym, ktre wywoane zostao uszkodzeniem ukadu pozapiramidowego, wyraajcym si dreniem w czasie spoczynku (tremor), sztywnoci mini (rigor) oraz spowolnieniem ruchw dowolnych (bradykinesia). Objawy te nasilaj si z biegiem czasu. W przebiegu choroby stwierdza si zmniejszenie stenia dopaminy w prkowiu wskutek uszkodzenia cia neuronw lecych w czci zbitej istoty czarnej (substancja nigra pars compacta), lecz z zachowaniem innych ukadw dopaminergicznych, np. mezolimbicznego i guzowolejkowego. Jednoczenie obserwuje si zwikszon aktywno znajdujcych si w tym obszarze wstawkowych neuronw cholinergicznych. Drczka porana samoistna (paralysis agitans idiopathica), stanowica klasyczn posta parkinsonizmu, rozpoczyna si, od objaww mao uchwytnych i atwo czonych z innymi schorzeniami, ktre jednak stopniowo nasilaj si (drenie spoczynkowe regularne obejmujce najpierw koczyny, hipertonia miniowa, akinezja). Choroba postpuje powoli i po kilku latach dochodzi do stanu cikiego schorzenia, w przebiegu ktrego ujawnia si moe nadcinienie ttnicze, wyniszczenie organizmu, cakowite inwalidztwo, a nastpnie zejcie miertelne.

745

Oprcz choroby zasadniczej istnieje wiele symptomatycznych zespow parkinsonoidalnych wywoanych urazami mzgu, zapaleniem mzgu, miadyc naczy mzgowych, zatruciami oraz dugotrwaym przyjmowaniem niektrych lekw, np. chloropromazyny (Fenactil). Objawy i przebieg schorzenia s zblione do choroby Parkinsona, na og jednak przebiegaj agodniej i mog cofa si po ustpieniu przyczyny, ktra je wywouje. Pomimo znacznego postpu i stosowania licznych preparatw, leczenie parkinsonizmu jest nadal objawowe. Najskuteczniejszym rodkiem jest obecnie lewodopa (Larodopa, Mado-par, Speciadopa, Sinemet), skuteczna we wszystkich postaciach, rwnie w wieku starszym. Lek daje w okoo 80% przypadkw wyran popraw, ktr mona utrzymywa staym podawaniem preparatu, tym niemniej choroba postpuje nadal i odstawienie leku powoduje szybki nawrt i nasilenie si objaww. Stosuje si rwnie inne rodki pobudzajce ukad dopaminergiczny, np. pochodne adamandanu (Amantadyna, Priribedyl, Symmetrel, Viregyt). Wspierajce stosowane mog by leki cholinolityczne np. triheksyfenidyl (Parkopan, Artane), etylobenzatropina (Ponalid), niektre leki przeciwhistaminowe, np. dietazyna (Diparcol), miorelaksanty, witaminoterapia, psychoterapia i fizykoterapia. Wszystkie te rodki i sposoby maj jedynie znaczenie pomocnicze. Leki rolinne nie maj istotnego wpywu na istot schorzenia, niemniej wywieraj w parkinsonizmie dziaanie wspomagajce i mog przynie niekiedy znaczn ulg choremu. Najczciej stosuje si preparaty zawierajce alkaloidy tropanowe dziaajce parasympatykolitycznie. Tinctura Stramonii 15 kropli 3 razy dz. i codziennie o 1 kropl wicej do 40 kropli 3 razy dz. Sucho w gardle znosi si przyjciem rano 1/2 1 tabl. neostygminy (Polstigminum). Krople i tabletki zawierajce wycig z Radix Belladonnae (np. Bellazon, Radobelin, Rabilka, Homburg 680) 23 razy dz. po 1 tabletce lub 3 razy dz. po 5 kropli, nastpnie zwiksza codziennie o 1 krople do 40 kropli rano, 20 kropli w poudnie i 40 kropli wieczorem. Atropinum sulfuricum (Atropin) podskrnie lub dominiowo 0,51 mg jednorazowo. Scopolaminum hydrobromicum (Scopolamine hydrobromide) 0,250,5 mg podskrnie na dob. Parlodel (Bromocriptine) psyntetyczna pochodna ergokryptyny w okoo 20% skuteczna w samoistnym parkinsonizmie, dawki 1,252,5 mg 3 razy dz. W terapii parkinsonizmu pomocne mog by zioa lub preparaty zioowe stosowane rwnoczenie z lekami syntetycznymi.

746

Rp. Fr. Sambuci Herb. Leonuri Herb. Hyperici aa 50,0 Fol. Melissae Rad. Valerianae Strobili Lupuli aa 20,0 Fl. Arnicae 10,0 M.f. species D.S. Napar 7 yki zi na szklank wody (postawi nad par na 2030 min pod przykryciem, odstawi na 5 min, przecedzi do termosu), pi 2 yki na 1/3 szklanki 23 razy dz. midzy posikami.

Napar wywiera rozkurczowe.

dziaanie

uspokajajce,

przeciwblowe

oraz

Rp. Intr. Nymphaeae Intr. Hyperici Intr. Valerianae aa 15,0 Tinct. Calami Tinct. Chelidonii aa 10,0 M.f. guttae D.S. 30 kropli do yeczki w kieliszku wody 23 razy dz.

Dziaa analogicznie jak podana wyej mieszanka zioowa.


Rp. Intr. Crataegi Succ. Hyperici aa 15,0 Extr. Glycyrrhizae sic. 5,0 Extr. Hyoscyami sic. 0,6 M.f. guttae D.S. Od 20 kropli w kieliszku wody 23 razy dz., stopniowo zwikszajc dawk do yeczki.

Roztwr wywiera dziaanie sympatykolityczne, rozkurczowe oraz uspokajajce.


Rp. Ol. Calami 10,0 Camphorae 5,0 Methyli salicyl. 3,0 M.f. balsam D.S. Do przyrzdzania kpieli zmiesza przez wytrzsanie ze 100 g pynnego szamponu i poow otrzymanej mieszaniny wla do wody objtoci wanny o temp. okoo 38C, czas kpieli 1020 min, zalenie od samopoczucia chorego. Po kpieli, oprcz nacierania szorstkim rcznikiem warto wykona masa koczyn.

747

Kpiel w takim roztworze dziaa rozkurczajce na minie i naczynia wosowate, ponadto dziaa uspokajajco.
Rp. Herb. Dracunculi Inflor. Tiliae aa 50,0 M.f. species D.S. Zioa zmiesza ze 100200 g siana lub pruszu z siana. Sporzdzi odwar w 23 l wody, wla do wanny, pozostae zioa umieci w woreczku pciennym w wannie, dopeni j do wod o temp. 38C. Czas kpieli 1020 min.

Uyte siano powinno by zebrane z naturalnych k, poronitych rnymi rolinami. Prusz z siana s to drobne fragmenty rolin, przewanie kwiatw i owocw, osypujce si z siana przy poruszaniu.
MIGRENA HEMICRANIA

Ble gowy pochodzenia naczynioruchowego, zwane migren, wystpuj u osb ze szczegln genetyczn i indywidualn predyspozycj, czsto na skutek bodca zewntrznego. Schorzenie ma charakter nawrotowy. W fazie wstpnej nastpuje skurcz naczy oponowych, a pocztkowym objawem jest ze samopoczucie i zaburzenia oczne. Jeeli w tym czasie chory nie otrzyma odpowiedniego leku, to nastpuje druga faza mianowicie rozkurcz naczy, wskutek czego dochodzi do pulsujcego blu gowy. Blom towarzysz czsto nudnoci i wymioty. Niektre czynniki sprzyjaj w szczeglny sposb wystpowaniu migreny, np. zesp napicia przedmiesiczkowe-go, stany emocjonalne, napady kolki ciowej, alergiczne. Postaciami klinicznymi s: migrena oftalmiczna (patrz str. 732), migrena towarzyszca, okoporana i zesp Bing-Hottona, czyli tzw. serotoninowy bl gowy. W leczeniu migreny due znaczenie maj zwizki pochodzenia rolinnego oraz ich psyntetyczne pochodne, jak rwnie preparaty mieszane: Ergotaminum tartaricum (1 dra. 14 razy dz.), Dihydroergotaminum tartaricum 1/22 tabl. 13 razy dz.), Dihydroergotoxinum aethanosulfonicum (12 tabl. pod-jzykowo 24 razy dz.). Korzystniejsze wyniki mona uzyska po podaniu zwizkw sporyszu wraz z alkaloidami pokrzyku, kofein i barbituranami: Bellergot (1 dra. 12 razy dz.), Bellergot retard (1 dra. 12 razy dz.), Hydacorn (1 dra. 13 razy dz.), Coffecorn (12 dra. mitte 35 razy dz., 1 dra. forte 34 razy dz.).

748

U osb w wieku podeszym, z gorszym i spowolnionym wchanianiem z przewodu pokarmowego, oraz u rekonwalescentw po operacjach mona stosowa nastpujce czopki:
Rp. Dihydroergotamini methanosuli. sol. gtt. No XXX Codeini phosph. 0,02 Acenoli cum Coffeino 1 tabl. Prominali 0,05 Massae supp. q.s. M.f. suppositoria No XX. D.S. 1 czopek doodbytniczo 13 razy dz. Rp. Succ. Hyperici 30,0 Extr. Colae fluid. 20,0 Extr. Belladonnae fluid. Ol. Menthae pip. aa 2,0 Papayerini hydrochlorici 3,0 M.f. mixtuia D.S. 2040 kropli 23 razy dz. po jedzeniu.

Lek o podanym wyej skadzie stosuje si osobom le reagujcym na alkaloidy sporyszu.


Rp. Ol. Hyoscyami Ol. Camphoratum aa 5,0 Ol. Menthae pip. Aesculani aa 10,0 M.f. balsam D.S. Do smarowania czoa i skroni w agodnych postaciach migreny. Rp. Gelsemium D4 D.S. 6 kropli w kieliszku wody 23 razy dz. 15 min przed jedzeniem. Lek homeopatyczny. Rp. Rhiz. Calami Inflor. Tiliae Fl. Hippocastani aa 30,0 Anth. Anthemidis Herb. Leonuri aa 20,0 Anth. Arnicae Fr. Sambuci aa 10,0 M.f. species D.S. Napar z 1 yki zi na szklank wody, pi 1/42/3 szklanki 23 razy dz. po jedzeniu.

749

Napar o tym skadzie wpywa na zmniejszenie nasilenia atakw migreny, ponadto dziaa uspokajajco i wzmacniajco na naczynia krwionone.
Rp. Fol. Urticae 50,0 Strobili lupuli 20,0 Cort. Fraxini Fl. Bellidis Herb. Hyperici aa 10,0 M.f. species D.S. Odwar z przepisanej iloci zi w 23 litrach wody przecedzi do wanny, pozostae zioa umieci w wannie w pciennym woreczku, dopeni do 1/31/2 objtoci wod. Temperatura kpieli 3738C, czas jej trwania 15 min, 12 razy tygodniowo.

Kpiel w tym roztworze zi dziaa uspokajajco i wpywa na zmniejszenie czstoci atakw migreny. Korzystne jest rwnoczesne przyjmowanie draetek Coffecorn. Migrena szyjna (zesp Barre-Lieou) charakteryzuje si staymi lub napadowymi blami w tyogowiu o rnym promieniowaniu, blami karku ze sztywnoci miniow utrudniajc ruchy gowy, zawrotami gowy, nudnociami oraz czsto objawami nerwicy hipochondrycznodepresyjnej. Wielo-objawowo sprawia, e brak jest zgodnoci co do etiopatogenezy omawianego schorzenia. Niektrzy sdz, e opisane objawy spowodowane s zmianami zwyrodnieniowymi krgosupa i uciskiem na ttnic krgow, inni utrzymuj, e przyczyn s zaburzenia naczynioruchowe i wzmoone napicie miniowe. Doran popraw uzyskuje si po podaniu tabletki Hydergin (Dihydroergotoxinum aethanosulf.), wcieraniu odpowiednich maci lub balsamw i stosowaniu mieszanek zioowych.
Rp. Bals. Mentholi comp. Linim. Chloroformii terebinth. aa Ol. Menthae pip. M.f. balsam D.S. Do wciera w miejsca bolesne.

20,0 5,0

Rp. Sem. Foenugraeci Herb. Meliloti aa 30,0 Anth. Millefolii Fl. Rhoeados aa 20,0 M.f. species D.S. Kataplazmy z 23 yek zi nasiknitych wod i ogrzanych. Przykada ciepe na bolce miejsca.

750

NERWOBL NEURALGIA

Jest to schorzenie nerww obwodowych, spowodowane zmianami zapalnymi, a czciej zmianami zwyrodnieniowymi. Natenie blumoe by bardzo due aczkolwiek przemijajce, moe te wystpi przykurcz okrelonych mini i nadwraliwo skry nad miejscami objtymi zmianami. Przyczyny s rnorodne. Bl miejscowy wywouj np. urazy, zakaenia, zwizki chemiczne, natomiast ble bardziej uoglnione powoduj np. toksyny bakteryjne, metale cikie, alkohol metylowy, zmiany miadycowe i inne. Zalenie od umiejscowienia odrniamy nerwobl nerwu trjdzielnego (neuralgia nervi trigemini), nerwobl nerwu jzykowo-gardowego (n.n. glossopharyngealis), neuralgia midzyebrowa (n.n. intercostalis), neuralgia nerwu potylicznego (n.n. occipitalis) i inne, oraz zapalenia wielonerwowe spowodowane np. przez ow, arsen, tal, toksyn bonicz, jad kiebasiany, ponadto zapalenia wielonerwowe w przebiegu mocznicy, cukrzycy, zapalenia okoo-ttniczego guzkowego (periarteriitis nodosa). Leczenie. Stosuje si m.in. leki przeciwblowe, np. Antineuralgia, Pabialgin, Veramid, Isalgin itp., przeciwzapalne, np. fenylobutazon (Butapirazol), indometacyn (Metindol), diklofenak (Voltaren) i wiele innych; neuroleptyki i anksjolityki (Carbamazepin, Chlordiazepoksyd, Diazepam); miorelaksujce oraz niektre witaminy, np. B1 i B12.W okresie midzynapadowym zaleca si nagrzewanie promieniami podczerwonymi, masa, gimnastyk, kpiele. Rzadko i tylko w przypadkach cikich i nawracajcych wykonuje si zabieg operacyjny. Preparaty zioowe maj dziaanie wspomagajce w atakach nerwoblu, natomiast w okresach midzynapadowych s skutecznymi rodkami o dziaaniu przeciwzapalnym, przeciwobrzkowym, miorelaksujcym, uspokajajcym oraz przeciwblowym.
Rp. Herb. Veronicae Herb. Bidentis tripartitae Fr. Sambuci aa 30,0 Herb. Anserinae Cort. Salicis Cort. Fiaxini aa 20,0 Fr. Rosae Fl. Pruni spinosae Fl. Rhoeados aa 10,0 M.f. species D.S. Odwar z 2 yek zi na 3 szklanki wody, gotowa 5 min, odstawi na 5 min, przecedzi do termosu. Pi 1/22/3 szklanki 23 razy dz. po jedzeniu.

751

Odwar ten wykazuje dziaanie przeciwzapalne, przeciwblowe i przeciwobrzkowe. Korzystne jest rwnoczesne stosowanie lekw syntetycznych w ataku nerwoblu.
Rp. Succ. Hyperici Tinct. Rutae aa 20,0 Tinct. Arnicae Tinct. Stramonii aa 10,0 M.f. guttae D.S. 2040 kropli w kieliszku wody 23 razy dz.

Dziaanie farmakodynamiczne kropli analogiczne do dziaania poprzedniego odwaru.


Rp. Fl. Anthyllidis Herb. Meliloti aa 50,0 Herb. Millefolii Herb. Majoranae aa 20,0 M.f. species D.S. Napar z ptorej yki zi na szklank wody do okadw przeciwblowych i przeciwzapalnych. Rp. Fl. Bellidis Fl. Farfarae Fl. Taraxaci Fl. Helianthii aa 20,0 M.f. species D.S. 12 yki zi zwily wod, ogrza i przykada na miejsca bolce w ataku nerwoblu.

Kataplazmy stosowa rwnoczenie z przeciwblowymi rodkami syntetycznymi.


Rp. Fl. Malvae arbor. Herb. Alchemillae Fol. Plantaginis aa 20,0 M.f. species D.S. Z caoci rozdrobnionych zi przygotowa odwar w 23 l wody, wla go do wanny, doda 1,5 kg torfu ogrodniczego i yk octu. Dopeni wod o temp. 3738 do 1/31/2 objtoci wanny. Czas kpieli 1520 min. Rp. Histadermin D.S. Bolce miejsca smarowa 12 razy dz.

752

Rp. Balsamum Mentholi comp. D.S. Smarowa miejsca bolesne 13 razy dz, i ciepo okry. NULIWOC MINI MYASTHENIA GRAYIS

Choroba zwana miasteni rzekomo-poran jest czynnociow niedomog mini, zwaszcza tych, do ktrych docieraj nerwy czaszkowe, m.in. mini szyjnych, krtani, oka. Objawem jest szybkie zmczenie mini, nawet po maych wysikach, z samoistnym nawrotem funkcji po okresie wypoczynku. Charakterystyczna jest zmienno wystpowania zaburze, mianowicie brak ich po przebudzeniu, natomiast pojawiaj si w czasie ruchu i sabn podczas odpoczynku. Szczeglnie nieprzyjemne jest utrudnienie ucia i poykania pokarmw w czasie posiku. Wspczenie przyjmuje si etiologi autoagresyjn tego schorzenia. W terapii tej jednostki chorobowej powszechnie stosuje si inhibitory esterazy cholinowej, ktre zwikszaj ilo acetylocholiny, poprawiajc kurczliwo i napicie mini, np. neostygmin (Polstigminum). Korzystne jest rwnie stosowanie lekw pomocniczych, m.in. Vitaminum B1 (Thiamine) doustnie 50 mg 3 razy dz., Vitaminum E (Tocopherol) doustnie po 3 kapsuki a 100 mg lub po 2,5 kropli roztworu 3 razy dz. Tonophos doustnie 3 razy dz. 50 mg. W przypadkach opornych na leczenie inhibitorami esterazy cholinowej naley stosowa glikokortykoterapi. Nie jest natomiast obecnie zalecane stosowanie preparatw zawierajcych zwizki hormonalne o dziaaniu anabolicznym. Leki zioowe stosowane zarwno doustnie, jak i zewntrznie mog odda znaczne usugi jako leki wspomagajce, zwaszcza u osb le tolerujcych wiksze dawki inhibitorw esterazy cholinowej.
Rp. Tinct. Eelladonnae 30,0 D.S. 3040 kropli w kieliszku wody jeeli po podaniu neostygminy wystpi objawy niepodane (bradykardia, lino-tok, poty, nudnoci). Rp. Herb. Scoparii Anth. Chamomillae Rad. Valerianae

aa 30,0

753

Rad. Glycyrrhizae Herb. Abrotani aa 20,0 M.f. species D.S. Napar z ptorej yki zi na ptorej szklanki wody, pi 1/2 szklanki 23 razy dz. po jedzeniu.

Napar powyszy mona przyjmowa rwnoczenie z neostygmin.


Rp. Tinct. Ammi visnagae Intr. Hyperici aa 6,0 Intr. Valerianae Tinct. Chelidonii aa 3,0 M.f. guttae D.S. 3050 kropli w kieliszku wody 23 razy dz. po jedzeniu.

Recepta powysza jest szczeglnie wskazana dla osb le tolerujcych inhibitory esterazy cholinowej.
Rp. Cort. Fraxini Herb. Thymi aa 30,0 Inflor. Tiliae Anth. Anthemidis aa 20,0 M.f. species D.S. Przepisan ilo zi ogrzewa w 23 l wody powoli do wrzenia, gotowa 5 min pod przykryciem, przecedzi do wanny, pozostae zioa przenie do woreczka pciennego i umieci w wannie, dopeni wod do wanny. Temperatura kpieli 3839C, czas trwania 1520 min.

Ostry atak miastenii moe doprowadzi do powanych zaburze oddechu, a nawet koniecznoci wykonania zabiegu reanimacyjnego. Jeeli leczenie farmakologiczne jest nieskuteczne, naley wykona zabieg chirurgiczny usunicia grasicy (thymectomia), dajcy popraw w okoo 50% przypadkw.
PADACZKA EPILEPSJA

Padaczka obejmuje grup napadowych schorze neurologicznych przebiegajcych z okresowymi atakami drgawek i z utrat wiadomoci, tylko z zaburzeniami wiadomoci (bez drgawek), z automatyzmami psychoruchowymi, rzadziej innymi objawami. Objawy te wiadcz o powanych oglnych

754

i ogniskowych zaburzeniach czynnociowych mzgu. Zmiany ogniskowe czsto stwierdza si w badaniu elektroencefalograficznym (eeg). Przyczyna schorzenia moe by nieznana (poowa wszystkich przypadkw) i wwczas mwi si o padaczce samoistnej (epilepsia idiopathica seu essentialis), lub moe by spowodowana uszkodzeniem mzgu (epilepsia traumatica), zaburzeniami sercowo-naczyniowymi, nowotworem mzgu, zapaleniem mzgu lub opon mzgowych, zaburzeniami metabolicznymi, zatruciem, alkoholizmem i innymi. Znanych jest kilka typw padaczki: petit mai bez utraty wiadomoci i z objawami takimi jak nieobecno, mioklonia lub akinezja; grand mai z natychmiastow utrat wiadomoci, drgawkami i powanymi uszkodzeniami mzgowymi; padaczka ogniskowa (epilepsia focalis), gdy nastpuje uszkodzenie miejscowe,; padaczka skroniowa (epilepsia temporalis seu psychomotorica). Stan epileptyczny jest stanem z nawracajcymi napadami typu grandmal z niedotlenieniem i obrzkami mzgu. Leczenie opiera si gwnie na stosowaniu lekw syntetycznych i jest podane w specjalistycznych opracowaniach. Szczeglne znaczenie w leczeniu padaczki maj pochodne benzodwuazepin (np. Diazepam, Klonazepam, Nitrazepam), barbiturany (np. Fenobarbital), fenytoina i inne. Roliny lecznicze lub preparaty zioowe nie s specyficzne w tej chorobie i nie dziaaj wybirczo na rne postacie padaczki. Doniesienia o skutecznoci niektrych recepturowych zestawie zioowych dotycz tylko przypadkw pojedynczych nie poddanych cisej ocenie lekarskiej. Z tego wzgldu preparaty rolinne traktowa naley jako rodki pomocnicze, wspomagajce dziaanie lekw syntetycznych oraz jako rodki zmniejszajce lub znoszce uboczne dziaanie tych lekw.
Rp. Fol. Melissae Herb. Hyperici Strobili Lupuli aa 50,0 Rad. Valerianae Cort. Salicis Fol. Rutae Fl. Lavandulae aa 30,0 Fol. Juglandis Rad. Bardanae aa 10,0 M.f. species D.S. Napar z 3 yek zi na 3 szklanki wody. Naczynie z zioami i wod postawi nad par pod przykryciem na 2030 min, odstawi na 5 min, przecedzi do termosu. Pi 2/3 szklanki 3 razy dz. na 30 min przed posikiem.

Napar o tym skadzie dziaa uspokajajco i jest niespecyficznym rodkiem przestrajajcym w leczeniu padaczki. Ko-

755

rzystne jest stosowanie go jako leku uzupeniajce w terapii lekami syntetycznymi. Zaleca si te rwnoczesne stosowanie kpieli zioowych.
Rp. Herb. Glechomae Herb. Betonicae Rhiz. Calami Herb. Leonuri Herb. Meliloti Herb. Visci Fl. Pseudacaciae Rad. Inulae Herb. Scoparii M.f. species D.S. Jak w poprzedniej recepcie. Rp. Herb. Hyperici Fl. Millefolii Rad. Valerianae Rad. Symphyti Herb. Violae tricol. Rad. Taraxaci Rhiz. Agropyri Fl. Ulmariae M.f. species D.S. Jak wyej.

aa 50,0

aa 20,0 aa 10,0

aa 30,0

aa 20,0

Korzystne dziaanie wywieraj rwnie kpiele w odwarach zioowych, czas ich trwania 1020 min, temp. 3738C. Dziaaj one oglnie uspokajajco i powinny by stosowane w leczeniu kompleksowym, obejmujcym rwnie przyjmowanie odpowiednich lekw syntetycznych, picie naparw zioowych, kpiele, psychoterapi. Najlepsze wyniki uzyskuje si w skojarzonym leczeniu petit mai. Po wyjciu z wanny chorego nie trzeba wyciera, lecz owin przecieradem kpielowym i pooy na 3060 min pod przykryciem.
Rp. Rhiz. Calami 60,0 Cort. Salicis Fr. Juniperi aa 20,0 M.f. species D.S. Odwar z caoci zi w 23 l wody, gotowa 5 min pod przykryciem, odstawi na 1015 min, przecedzi do wanny. Pozostae zioa umieci w woreczku pciennym i woy do wanny, uzupeni wod o temp. 3740C do objtoci.

756

Dla dzieci odwar z poowy przepisanych zi. Czstotliwo kpieli, zalenie od stanu chorego co 24 dni przez 46 tygodni. Rp. Inflor. Tiliae Herb. Betonicae Herb. Leonuri Herb. Glechomae M.f. species D.S. Do kpieli jak wyej. Rp. Rad. Artemisiae vulg. Herb. Meliloti Fl. Millefolii Fl. Pseudacaciae M.f. species D.S. Do kpieli jak wyej.

aa 30,0 aa 20,0

aa 30,0 aa 20,0

W leczeniu status epilepticus istotne znaczenie ma zapobieganie niedotlenieniu mzgu. Stosuje si m.in. preparaty pobudzajce krenie mzgowe: Winkapan, zawierajcy kompleks alkaloidw barwinka mniejszego, Dihydroergotaminum methanosulfonicum, Dihydroergotoxinum aethanosulfonicum. Syntetyczne leki przeciwpadaczkowe odznaczaj si wieloma dziaaniami niepodanymi, zwaszcza na przewd pokarmowy, nerki, wtrob, dlatego te celowe jest stosowanie odwarw zioowych zmniejszajcych toksyczne dziaanie tych rodkw.
Rp. Fl. Ulmariae FL Sambuci Fl. Millefolii aa 30,0 FL Anthyllidis Fl. Calendulae Fl. Cyani aa 20,0 Fl. Primulae 10,0 M.f. species D.S. Odwar z yki zi na 1 szklanki wody, gotowa 5 min pod przykryciem, pi szklanki 2 razy dz.

Odwar o tym skadzie dziaa oglnie odtruwajce, uatwia i przyspiesza usuwanie szkodliwych metabolitw z moczem.
PLSAWICA CHOREA

Plsawica jest schorzeniem orodkowego ukadu cechujcym si nadmiernymi, bezcelowymi, nieregularny -

nerwowego,

757

mi, szybkimi, spontanicznymi ruchami miniowymi. Znane s dwa typy: plsa wica maa (ostra) oraz plsawica dziedziczna (przewleka), a ponadto wiele nietypowych zespow plsawiczych. Plsawica Sydenhama, czyli plsawica ostra (chorea Sydenhami), zwana dawniej tacem witego Wita, wystpuje najczciej u dzieci od 5 do 15 roku ycia, rzadziej u dzieci modszych, a jeszcze rzadziej u dorosych. Objawami s pocztkowo nieznaczne tylko mimowolne ruchy warg, palcw, gowy, ktre z czasem nasilaj si, zwiksza si ich czstotliwo i gwatowno. Doczaj si do tego ruchy koczyn, tuowia oraz oglny niepokj, draliwo, osabienie mini. W ciszych przypadkach nastpuje niemono chodzenia, mwienia. Choroba trwa nieraz kilka miesicy, stopniowo ustpuje, istnieje skonno do nawrotw, niekiedy przechodzi w posta przewlek. Etiologia plsawicy jest prawdopodobnie gocowego pochodzenia, chocia w niektrych przypadkach nie wystpuj charakterystyczne dla tego schorzenia zmiany w ukadzie krenia (zmiany sercowe) oraz stawowe). Leczenie jest przyczynowe, podobnie jak w chorobie reumatycznej. Stosuje si penicylin benzatynow (Debecylina), kortykosterydy, salicylany. Ponadto mona leczy objawowo, stosujc leki uspokajajce.
Rp. Spec. antirheumaticae (Reumosan) Spec. antipyreticae (Pyrosan) aa 100,0 Fl. Helianthi Herb. Solidaginis aa 25,0 M.f. species D.S. Odwar z 2 yek zi na 2 szklanki wody. Gotowa pod przykryciem 5 min, odstawi na 5 min, przecedzi do termosu. Pi szklanki 23 razy dziennie. Rwnoczenie przyjmowa salicylany. Rp. Fol. Ribes nigri Fl. Ulmariae Rad. Bardanae Licheni islandici Fol. Plantaginis Fol. Millefolii Fol. Menthae pip. Herb. Cnici bened. M.f. species D.S. Jak wyej. Rp. Fl. Primulae Fl. Hippocastani

aa 30,0 aa 20,0

aa 10,0

aa 25,0

758

M.f. species D.S. Odwar z caoci zi w 2 l wody, gotowa 5 min. Nastpnie wla do wanny wraz z zioami, doda 12 kg torfu ogrodniczego, dopeni do wod o temperaturze 37C. Czas kpieli 1020 min, zalenie od stanu chorego. Rp. Nervosoli Succ. Hyperici aa 15,0 Tinct. Menthae pip. 10,0 Sir. simplicis ad 100,0 M.f. mixtura D.S. Po yeczce 23 razy dziennie dla modszych dzieci.

Mieszanka o tym skadzie dziaa uspokajajco. Plsawica Huntingtona (choroba Huntingtona, chorea chronica progressiva) jest chorob zwyrodnieniow kory mzgowej, szczeglnie jdra ogoniastego (nucleus caudatus) i dziedziczy si wedug prawa Mendla. Rozpoczyna si najczciej w wieku 3540 lat, bardzo rzadko w wieku dziecicym lub podeszym. Brak jest lekw wybirczo dziaajcych na to schorzenie, stosuje si neuroleptyki, przede wszystkim pochodne butyrofenonu (Haloperidol). Zespoy plsawicze nietypowe, np. w przebiegu ciy lub choroby reumatycznej, leczy si w sposb typowy dla danego schorzenia.
RWA KULSZOWA ISCHIAS

Choroba dotyczy nerwu kulszowego pochodzcego z korzonkw ldwiowych L4L5 i korzenia krzyowego L5S1 Krgi te s najbardziej obcione mas ciaa i z biegiem lat mog nastpowa w nich zmiany, ale czynnikiem wyzwalajcym wystpienie ostrego blu jest albo ucisk na nerw, albo stan zapalny, ewentualnie oba czynniki rwnoczenie. Choroba rozpoczyna si zwykle gwatownym blem wzdu jednej z gazek nerwu kulszowego, wywoanym energicznym ruchem w czasie wstawania, schylania si itp. Moe trwa wiele tygodni, a nawet kilka miesicy, czynic chorego niezdolnym do pracy. W diagnostyce rnicowej naley bra pod uwag chorob zwyrodnieniow staww krgosupa (spondylitis ankylopoetica), krgozmyk ku przodowi (spondylolisthesis) oraz nowotwory krgosupa. Leczenie zachowawcze polega na podawaniu rodkw prze-

759

ciwzapalnych i przeciwblowych, np. salicylanw, pochodnych fenylopirazolonu, indometacyny i innych. W przypadku bardzo silnych blw podaje si rodki znieczulajce, natomiast w przypadkach opornych mona zastosowa leki sterydowe (np. Cortison, Encorton). Ponadto we wszystkich przypadkach korzystne jest podawanie witaminy B1 i B12. Zewntrznie stosuje si leki przeciwblowe, przeciwzapalne i przeciwwysikowe. W dugo utrzymujcej si rwie kulszowej, opornej na podawane leki lub czsto nawracajcej moliwe jest, ale nader rzadko stosowane, dokonanie zabiegu chirurgicznego na nerwie kulszowym. Natomiast metodami czsto stosowanymi s zabiegi fizykoterapeutyczne, np. diatermie, ultradwiki.
Rp. Spir. formici Spir. Angelicae comp. aa 20,0 Ol. Hyoscyami 10,0 M.f. linimentum D.S. Do wciera 13 razy dziennie.

Mieszanka ta wywiera dziaanie przeciwblowe, przeciwzapalne i rozgrzewajce.


Rp. Histadermini D.S. Smarowa w miejscach bolcych (nie wciera!) 12 razy dziennie. Rp. Ol. Camphorati Linim. chloroformi terebinth. aa 20,0 Ol. Hyoscyami Ol. Lavandulae aa 5,0 M.f. linimentum D.S. Do wciera 13 razy dziennie. Rp. Herb. Meliloti Sem. Foenugraeci aa 30,0 Anth. Millefolii Fl. Hippocastani aa 20,0 Fl. Arnicae 5,0 M.f. species D.S. 23 yki rozdrobnionych zi zarobi wod na papk, ogrza i przykada odpowiednio gorce na ptnie na miejsca bolce. Stosowa kataplazmy 2 razy dziennie, zmniejszajc czstotliwo w miar uzyskiwania poprawy.

W okresie rekonwalescencji, gdy ustpi ble i moliwe jest opuszczenie ka oraz gdy zmniejsza si podawanie lub odstawia leki przeciwblowe i przeciwzapalne, znaczenia na-

760

bieraj leki zioowe, ktre zapobiegaj nawrotom choroby i utrwalaj uzyskan popraw, korzystne s rwnie masae rdzenia krgosupa, balneoterapia, kinezyterapia i psychoterapia.
Rp. Ung. Methyli salicyl 30,0 Linim. Saponato-camphor. 20,0 M.f. balsam D.S. Stosuje si w masau leczniczym rdzenia krgowego, szczeglnie jego czci krzyowo-ldwiowej. Po masau starannie si okry i odpoczywa 30 45 min. Rp. Fol. Plantaginis Rad. Symphyti Rad. Glycyrrhizae Fl. Calendulae aa 30,0 Fol. Melissae Fol. Menthae pip. Fr. Sambuci aa 20,0 Fl. Hippocastani Fl. Taraxaci aa 10,0 M.f. species D.S. Odwar z yki zi na 11/2 szklanki wody, gotowa pod przykryciem powoli 3 min, odstawi na 10 min, przecedzi do termosu, pi 1/31/2 szklanki 23 razy dz. po jedzeniu. Po 23 tygodniach stopniowo zmniejsza dawk i czsto przyjmowania odwaru. Rp. Herb. Meliloti Fol. Urticae aa 30,0 Herb. Serpylli 20,0 Cort. Salicis Herb. Asperulae aa 10,0 M.f. species D.S. Odwar z caej mieszanki w 23 l wody, gotowa pod przykryciem 35 min, przecedzi i wla do wanny. Pozostae zioa umieci w wannie w pciennym woreczku, dopeni wod o temp. 3739C do 1/3 objtoci. Czas kpieli 1520 min. Po kpieli odpoczywa pod przykryciem 30 45 min.

Niektrym chorym naley ponadto zaleci przyjmowanie rodkw uspokajajcych.

761

STWARDNIENIE ROZSIANE SCLEROTIS MULTIPLEX

Jest to najczstsze spord pierwotnych schorze orodkowego ukadu nerwowego, wystpuje 25 przypadkw na 10 000 mieszkacw. Choroba ta, zwana rwnie rozsianym zapaleniem mzgu i rdzenia, charakteryzuje si powstawaniem mnogich ognisk w caym orodkowym ukadzie nerwowym, wywoujcych rnorodne objawy z okresowymi nasileniami i remisjami. Patogeneza schorzenia nie jest znana, przypuszcza si, e odgrywaj w niej rol zjawiska autoagresyjne i zakaenia wirusami. Pocztek choroby jest trudny do uchwycenia i dotyczy najczciej osb midzy 20 a 40 rokiem ycia. Po pierwszych objawach, m.in. zaburzeniach czuciowych, ruchowych, nastpuje zupene ich cofnicie i dopiero po pewnym czasie nawrt, przy czym objawy s silniej wyraone i nie ustpuj ani tak szybko, ani cakowicie. Okresy nawrotw i remisji powtarzaj si, a oglny stan chorego pogarsza si, doczaj si zaburzenia wzroku (pozagakowe zapalenie nerwu wzrokowego) i w pniejszym okresie zmiany psychiczne. Po kilku do 1015 latach dochodzi do trwaego kalectwa zwykle na skutek porae lub zespou mdkowego. Istnieje wiele form klinicznych tego schorzenia, np. posta rozsiana, paraparetyczna (niedowad koczyn dolnych jest objawem dominujcym), rdzeniowo-mdkowa i inne. Leczenie jest objawowe i na og mao skuteczne. Stosuje si m.in. leki sterydowe, immunosupresyjne (Imuran, Nitrogranulogen), miorelaksujce, witaminy PP, B1, B6, B12), masae, kinezyterapi. rodki rolinne maj jedynie znaczenie wspomagajce.
Rp. Spec. antiscleroticae (Sklerosan) 100,0 Fr. Rosae Fol. Salviae aa 20,0 Fl. Primulae Fl. Helianthii aa 10,0 M.f. species D.S. Odwar z 2 yek zi na 2 szklanki wody, gotowa 3 min pod przykryciem, odstawi na 5 min, przecedzi do termosu. Pi szklanki 23 razy dziennie. Rp. Fol. Urticae Rad. Glycyrrhizae Herb. Hyperici Herb. Meliloti Fl. Taraxaci Fol. Menthae pip. Fr. Rhammi cathart. 50,0 aa 30,0

762

Herb. Violae tric. Rad. Bardanae aa 20,0 M.f. species D.S. Odwar przygotowany i dawkowany jak wyej.

Dziaa przestrajajco, remineralizujco i regulujce na przemian materii.


Rp. Olei Papaveris 30,0 Sir. Rubi idaei 10,0 M.f. emulsio D.S. Przyjmowa wieczorem przez 2025 dni i po 5 dniach przerwy ponowi cykl.

PIMIENNICTWO
1. Dowenko A., Jakimowicz W.: Choroby ukadu nerwowego. PZWL, Warszawa 1966. 2. Gibbert F. B.: Epilepsy. Brit. Med. J., 1975, 4, 270. 3. Gilbert J. C.: Diseases of the central nervous system. Brit. Med. J., 1975, 4. 4. Grosbuis S. i wsp.: Traitement de la myasthemie par les adrenocorticotrophins. Therapeutique, 1972, 235. 5. Mumenthaler M.: Neurologia. PZWL, Warszawa 1972. 6. Neurologia kliniczna (Dowenko A. red.). PZWL, Warszawa 1974. 7. Niewodniczy A.: Migrena szyjna i wspczesne pogldy na jej patogenez. Poi. Tyg. Lek., 1976, 31, 1003. 8. Podlewski J., Chwalibogowska-Podlewska A.: Leki wspczesnej terapii. PZWL, Warszawa 1978. 9. Poppe W., Schwenkbier H.: Die Behandlung der Multiplen Sklerose. Medicamentum, 1972, 13, 365 10. Prusiski A.: Podstawy neurologii klinicznej. PZWL, Warszawa 1974. 11. Sigwald J.: La maladie de Parkinson et son traitment actuel. Cahiers de Med., 1971, 12, 859.

SKOROWIDZ RZECZOWY
Abicin 130 Abortus 576 Abscessus pulmonum 365 Acedigal 130 Acetum Sabadillae 661 Acetyldigitoxinum 130, 328 Acetylodigitoksyna 129, 130, 337 Acetylodigoksyna 129, 130 Achalasia oesophagi 375 Achalazja przeyku 375 Achillea millefolium 44, 286 Acidum glicyrrhetinicum 154 tannicum 643, 724 Acifungin 613 Acigoxin 130 Acne rosacea 655 vulgaris 653 Acnosan 624 Acocanthera ouabaio 328 Acorus calamus 45 Acroparaesthesia 742 Acylanid 328 Adelphan 341 Adipositas 488 Adnexitis 562 Adonis vernalis 47, 294, 331 Adonisid 49 Aesculan 50, 183, 349 Aesculus hippocastanum 49 Aescusan 51 Aftozy 697 Afty 598 przewlekle nawrotowe 699 Suttona 703 Agar 321, 492, 520, 591 Agrimonia eupatoria 51 Agropyron repens 52 Airol 605 Ajmalin 222 Ajmalina 221, 222, 336 Akroparestezja 742 Alantan 256, 608, 620, 621, 634, 638, 647, 660, 663, 668, 718 Alantolakton 165 Alax 58, 59, 83, 154, 225, 422, 646 Alcaloida Qpii omnia 198 Alchemilla arvensis 53 silvestris 53 Alginian sodowy 321 Algorhin 189 Alkalit 481 Allergastmin 133 Alliina 54 Alliofil 56, 350, 362, 508, 664 Alliostabil 56, 350, 362, 611, 614, 664 Allisatin 56 Allium cepa 650 sativum 54, 587 Allorhythmia 335 Aloe 56, 283. 309, 592 arborescens 56, 640 ferox 56, 582 perryi 56 pulveratum 59 vera 56 Aloes uzbrojony 56 Alona 56, 283, 285, 309 Alopecia areata 626 seborrhoica 623 Althaea officinalis 59 rosea var. niqra 61 Altra 142, 422 Aluminium hydroxydatum 370 phosphoricum 403 Alusal 370, 403 cum Extracto Belladonnae 384 Alvonal 49 Amidochin 108 Amifen 279 Aminek egipski 63, 3-16 wikszy 62 Aminophyllinum 342 Ammifurin 63 Ammi majus 62, 600, 628 visnaga 63, 310 Amionin 65, 73, 158 Ammonium glycyrrhizinicum 154 primulicum 215 Anethum graveolens 65 Anetin 66 Anetol 202, 203 Angifin 65 Angina pectoris 346 Anolan 154 Antasthman 178 Anthemis nobilis 66, 286 Anthodium (p. te. Koszyczek) Anthemidis 66, 67 Arnicae 73 Chamomillae 181, 339, 413. 525. 619. 668, 688, 696, 698, 723, 729 Pyrethri 104 Anthyllis vulneraria 68 Antivermina 416 Antrazwizki, farmakodynamika 283 Any 202 Aphthae chronicae recidivantiae 699 epizooticae 705 Suttoni 703 Aphthosis 598, 697 Aqua Foeniculi 140 Menthae piperitae 189 Arbutyna 71, 270 Archangelica officinalis 68 Arctium lappa 70 minus 70

765

Arctium tomentosum 70 Arctostaphylos uva ursi 71 Arcydzigiel litwor 68, 310 Arnica chamissonis 73 montana 73 Arnica-Kneipp Kapseln 75 Arnicorin 75 Arnika grska 73 kowa 73 Arnitaegus 75, 123 Artemisol 77, 78, 257, 661 Artemisia abrotanum 75 absinthium 76, 286 dracunculus 78 vulgaris 79 Arthritis urica 495 Arthropathia psoriatica 518 Asaron 46 Asarum europaeum 80 Ascofer 231 Asconerin 344 Asperula odorata 81 Asthma bronchiale 362, 543 Astrom 133, 155, 178, 204, 364 Astmosan 83, 127, 178, 242, 364 Atherosclerosis 350 Atropa Belladonna 82 Atropina 84, 126 Atropinum sulfuricum 58, 84, 337, 452, 746 Aukubina 137, 206, 274 Awisan 65 Azarina 104, 154, 166, 197, 203, 256, 354, 355 Azucalen 93, 94, 183 Azulan 183, 598, 638, 663, 665, 718, 723 Azuleny, farmakodynamika 286

Babka lancetowata 206 zwyczajna 206 Baccae Spinae cervinae 223 Balsamum Mentholi compositum 189 peruvianum 632, 639, 652 Pini silvestris 205 Bartholinitis 559 Barwinek mniejszy 276, 343 Bazylia wonna 191 Befungin 89 Bellacorn 83, 114, 667, 745 Bellafolin 84 Belladrinal 83, 133 Bellapan 83 Bellapbenal 83 Bellaspon 114 Bellazon 84, 746 Bellergot 83, 114, 339, 378, 395, 399, 404 419, 604, 611, 618, 622, 627, 651, 655 666, 749 retard 114

Betonica officinalis 87 Betula verrucosa 88 Bez czarny 242 Biedrzeniec any 202 mniejszy 203 wielki 204 Biegunki 409 Bielactwo nabyte 599 Bielu dzidzierzawa 126 Biogastrone 154, 406 duodenal 154 Biosone 154 Biostymina 59, 364, 379, 404, 427, 528, 604, 607, 611, 614, 624, 627, 633, 637, 645, 647, 654, 660, 710 Bipressin 222, 341 Bishydroksumaryna 311 Bismutannal 384 Bismuthum subcarbonicum 370 Bivelin 506 Blepharitis marginalis chronica 729 ulcerosa 731 Bluszczyk kurdybanek 151 Bobrek trjlistkowy 189 Boldaloin 58, 201, 422, 441, 450 Boldine Houde 201 Boldo 200, 445 Boldyna 200 Borago officinalis 89 Borwka brusznica 270 czernica 268 Brassica niqra 90 Bratki 277 Brodawki zwykle 604 Bromokryptyna 114, 115, 746 672, 696, Bronchiectasis 361 Bronchitis acuta 358 chronica 359 Bryonia alba 91 dioica 91 Brzoza brodawkowata 88 Bukwica zwyczajna 87 Bulbus Allii recens 54, 56 Colchici 117 Scillae 265 Buawinka czerwona 112 Buscopan 127 N-Butylobromek skopolaminy 127 Bylica boe drzewko 75 estragon 78 Pioun 76 pospolita 79

Calcitar 503 Calcium carbonicum 370, 402, 481 Diuretin 342 pantothenicum 687 Calendula officinalis 92 Calendulin 93, 94 Calluna vulgaris 94

Bellis perennis 84 Belloid 114 Berberinum sulfuricum 87 Berberis vulgaris 85 Berberys zwyczajny 85 Bergapten 63 Beroxan 63, 603, 621, 628 Betadrin 730 Betagran 71, 89, 135, 192, 202, 225, 243, 519 Betasol 71, 135, 192, 202, 243, 519,622

Calmagina 45, 47, 136, 140, 387, 395, 461, 590, 666, 721 Calovat 96 Camphenol 110 Camphochin 108, 110, 137 Camphorum 108 Candidosis oris 716 Capsella bursa pastoris 95 Capsicum annuum 96 Capsiderm 96, 137, 205, 524, 595 Capsigel 96, 137, 205, 367, 524, 526, 595

766

Capsiplast 595 Capsiplex 96, 161, 205, 240, 524, 526, 595 Carbenoxolone sodium 154 Carcinoma cutis 646 oesophagi 377 ventriculi 396 Cardenosinum 347 Cardiamid-Coffein 345 Cardiamidum 345 Cardiazolum 345 Carditoxin 131 Cardiol 119, 122, 333, 339, 507 Cardiosan 119, 122, 173, 174, 230 246 272, 280, 332, 334, 339, 502, 507 516 Carduben 65 Carum carvi 96 Cassia angustifolia 97 Caved-S 406 Cavinton 277 Cebula czosnku wiea 54 morska 265, 294, 329 ogrodowa 608, 650 zimowita 117 Cedilanid 130, 328 Celaskon 230 Centaurea cyanus 98 Centella asiatica 319 Centuria pospolita 135 Cephaelis acuminata 99 ipecacuanha 99 Cetraria islandica 101 Chaber bawatek 98 Chakaem 110 Chamazulen 44, 66, 181 Charta sinapisata 91 Chelerytryna 102 Chelidonina 102 Chelidoninum hydrochloricum 104, 384 395 397 447 Chelidonium majus 102, 605, 611 Chelifungin 104, 608, 612, 613 Chelivag 104, 183 Chenopodium ambrosioides 416 Chinidinum sulfuricum 108, 336 Chinidyna 100, 335 Chinina 106 Chininum hydrochloricum 108 Chinowe drzewo 106 Chlorofilan 608, 638, 650, 668 Chmiel zwyczajny 158 Cholagol 125 Cholaktol 189 Cholangitis 446 Cholecystitis 446 Cholegran 51, 142, 157, 173, 174 180 183, 188, 225, 395, 441, 450 656 666 Cholelithiasis 450 Cholesol 58, 121, 135, 142, 157, 230, 236 258 441 450 656 Cholosas 230

Choroby krtani 671 Meniera 744 narzdu ruchu 498 nosa 671 oczu 728 przemiany materii 484 przewodu pokarmowego 368 serca i naczy 323 siatkwki 739 skry 597 ukadu moczowego 462 oddechowego 352 uszu 671 wieku starczego 578 wirusowe jamy ustnej 694 Chrom 35 Chrysanthemum cinerariaefolium 104 Chryzarobina 620 Cichorium intybus 105 Ciemiyca biaa 273, 340 zielona 273 Cimarin 49 Cimetex 400 Cinchona succirubra 105 Cinnamomum camphora 108 Cinnarizin 742 Cirrhosis hepatis 445 Cirsium oleraceum 110 Citropepsin 112 Citrus aurantium subsp. amara 111 Claviceps purpurea 112 Climacterium 570 Cnicus benedictus 115 Cocarboxylase 630 Codeinum phosphoricum 197, 682 purum 197 Coderit 215 Coffan 335, 345 Coffecorn 114, 749 Coffeinum 334 Natrium benzoicum 334, 337, 345 sahcylicum 334 Cola acuminata 116 ballayi 116 nitida 116 vera 116 Colchaminum 118 Colchicinum 118 Colchicum autumnale 117, 495 Colitis 422 ischemica 424 herosa 422 Colon irritabile 417 Colophonium 205 Colpitis 560 Combantrm 123 Combustio 634 Condylomata acuminata 614 Congelatio 632 Coniunctivitis acuta et subacuta 732 Convacard 120

Chorea 757 chronica progressiva 759 Sydenhami 758 Choroba Crohna 423 reumatyczna 506 Choroby alergiczne 538 garda 671 gocowe 506 jagodwki 788 jamy ustnej 686 kobiece 557

Convafort 119, 120, 331 Convallaria majalis 118, 294 Coriandrum sativum 120 Corphedrin 133 Cortex Chinae 106 Cinchonae 106, 309, 335, 486, 589 Condurango 181, 486, 589 Frangulae 141, 283, 285, 421, 592 Fraxini 143, 467 Hippocastani 49, 349 Quercus 217, 293, 409, 413, 690, 705

767

Cortex Rhamni catharticae 223, 224 purshianae 283 Salicis 239, 413, 525, 527 Viburni opuli 275 Coxarthrosis 522 Crataegus monogyna 121 oxyacantha 121 Crataegutt 123 Craviscum 123 Crystepin 115 Cucurbita Pepo 123 Cuprenil 518 Curcuma longa 124 xanthorrhiza 124 Cykoria podrnik 105 Cymaryna 48, 49 Cymetydyna 406 Cynamonowiec kamforowy 108 Cynara cardunculus 125 scolymus 125, 445 Cynarhein 126, 443, 450 Cynaryna 125 Cynarzym 126 Cyneol 136 Cynk 34 Cystenal 233 Cystitis 464 Cytyzyna 147 Czber ogrodowy 246 Czosnek pospolity 54 Czyraczno 606 Czyrak 606

Dacryoadenitis acuta 735 Datura innoxia 126 metel 126 stramonium 126 Daucus carota 127 Daukarin 128 Db bezszypukowy 217 galasowy 217 szypukowy 217 De octum Anthod, Arnicae 75 Bulbus Allii 56 Cort. Frangulae 142 Hippocastani 50 Querci 219 Salicis 240 Viburni opuli 275 Flor. Anthyllidis 68 Bellidis 85 Calendulae 94 Callunae 94 Farfarae 265 Helianthii 156 Hippocastani 50 Lamii albi 170 Malvae arboreae 62 Primulae 215 Pseudacaciae 228

Decoctum Fol. Plantaginis 207 Ribis nigri 226 Urticae 268 Uvae ursi 73 Vitis idaeae 271 Fruct. Frangulae 142 Myrtilli 270 Rhamni catharticae 223 Rosae 230 Sambuci 244 Gemmae Pini 206 Populi 212 Herb. Agrimoniae 51 Alchemillae 54 Anserinae 213 Betonicae 87 Boraginis 90 Centaurii 136 Cirsii oleracei 111 Cnici benedicti 116 Equiseti 135 Euphrasiae 138 Fumariae 145 Galeopsidis 147 Genistae 148 Glechomae 152 Herniariae 158 Hyperici 164 Linariae 175 Marrubii 180 Polygoni avicularis 209 Pulmonariae 217 Thymi 261 Veronicae 275 Violae tricoloris 279 Infl. Helichrysi 157 Lichenis islandicae 102 Pericarpi Phaseoli 202 Rad. Agropyri 53 Althaeae 61 Bardanae 71 Gentianae 150 Hydrolapathi 235 Ononidis 192 concentratum 192 Primulae 215 Saponariae 245 Senegae 208 Symphyti 256 Taraxaci 258 Rhiz. Calami 47 Bistortae 210 Tormentillae 214 Sem. Foenugraeci 264 Lini 16 Sinapis albae 249 Stigm. Maydis 281 Decupitus 629, 717 Degrosan 45, 144, 258, 262, 279, 384 426, 502, 516, 520, 663 Delacet 661

Rhoeados 194 Sambuci 243 Taraxaci 258 Ulmariae 89 Fol. Althaeae 61 Betulae 89 Farfarae 264 Fragariae 141 Juglandis 168 Menyanthidis 190 Myrtilli 270

Depurgan 59 Dermatitis seborrhoica 665 Dermosan 656 Deslanosidum 328 Dysmenorrhoea 564 Devincan 277, 343 Dezacetylolanatozyd C 129, 130 Dezerpidyna 221 Dbianka 217, 293 Diarrhoea 409 DH-Ergotoxin 587

768

Diabetosan 146, 202, 242, 258, 268, 269, 608 Dicumarol 311 Digestosan 45, 53, 97, 116, 188, 190, 256 Digitalis ambigua 294 ferruginea 294 grandiflora 294 lanata 129, 294, 325 purpurea 130, 294, 325 Digitoksyna 131 Digitoxin 131 Digoksyna 129, 130 Digoxin 130, 328 Dihydroergotaminum methanosulfonicum 114, 341, 506, 748, 757 tartaricum 341, 748 Dihydroergotoxinum aethanosulfonicum 114, 341, 578, 748, 757 Dioxanin 130 Diprophyllinum 342 Diuramid 73 Diuretin 342 Diverticulosis coli 425 oesophagi 380 Dna 495 Doglda wielka 154 Drapacz lekarski 115 Drode lecznicze 237, 238 piwne 237 Drodyca powierzchniowa jamy ustnej 716 Drczka porana 745 samoistna 745 Duogastron 406 Dusznica bolesna 346 Dwuetyloamid, kwasu lizergowego 113, 115 Dwuhydroergokrystyna 115 Dwukumarol 184 Dwunastnica, krwawienia 407 wrzd trawienny 400 Dychawica oskrzelowa 362, 543 Dymnica pospolita 144 Dynia zwyczajna 123 Dystrofia kostna typu Sudecka 505 Dzisa, zapalenie nieytowe 686 rozrostowe 723 ziarninowe 723 wrzodziejce 724 Dziegie sosnowy 205 Dziurawiec zwyczajny 162 Eczema 550, 662 cruris 664 seborrhoiccum 665 Efedryna 132 Efetonina 133 Effervit-Calcium 231 Efkamon 189 Efudix 647 Elixir Glycyrrhizae 140, 154, 203, 355,

Ephedra sinica 132 Ephedrinum hydrochloricum 132, 337 Epilepsia 754 Episcleritis 738 Equisetum arvensae 133 Ergofein 114 Ergometrinum maleinicum 114 Ergosedal 115 Ergotalum 114 Ergotaminum tartaricum 114, 748 Erosio colli uteri 562 Erpozid 222 Erythema multiforme exudativum 718 Erythraea centaurium 135 Erythrodermia 666 Esbericard 123 Escyna 49, 318 Eskulina 49 Eucalyptus globulus 136 Eucardin 197 Eukaliptus gaikowy 136 Euphrasia curta 137 rostkoviana 137 stricta 137 Extractum Aloes siccum 58, 69 fluidum pro injectione 59 Aurantil fluidum 111 Belladonnae fluidum 83, 84 siccum 83, 84 Cinchonae fluidum 108 Colae fluidum 117, 345 siccum 117, 345 Condurango fluidum 184 Convallariae siccum 120 Frangulae siccum 142 Gentianae spissum 150 Glycyrrhizae siccum et depuratum 154, 319, 321, 667, 683 Hydrastidis fluidum 161 Hyoscyami siccum 161, 162 Ipecacuanhae siccum 101 Passiflorae fluidum 211, 358 Rhei siccum 225 Rubiae tinctorum siccum 233 Viburni opuli fluidum 275, 276

Faex medicinalis 237, 238 Faexjodan 239 Farmakodynamika antrazwizkw 283 azulenw 286 flawonoidw 287 garbnikw 292 glikozydw nasercowych 294 goryczy 308 kardenolidw 294 kumaryn 309 saponin 316 luzw 320 Fasola zwyczajna 201

682 Embryo Colae 116, 117, 334, 581 Emetinum hydrochloricum 101 Emetyna 99 Emplastrum Meliloti 185 plumbi 205 Enteroseptol 418 Enthecopathia 529 Ephedra distachya 131 equisetina 132

Fenku wioski 139 Fibs 528, 599, 607, 637 Figwka gronkowcowa 608 Filipendula hexapetala 138 ulmaria 138 Fiolek polny 277 trjbarwny 277 Fitolizyna 53, 111, 135, 158, 188, 192, 200, 205, 209, 242, 250, 263, 519 Flamin 157

769

Flawonoidy, farmakodynamika 287 Floripuran 98 Flos (p. te Kwiat) Anthyllidis 68, 701 Arnicae 73 Bellidis 84 Calendulae 92, 529, 690, 698 Callunae 94, 467 Caryophylli 693 Chamomillae 181 romanae 66 Crataegi 347, 584, 586 Cyani 99, 467 Ericae 94 Farfarae 264, 355 Helianthii 155, 156 Hippocastani 49, 287, 318, 349, 410 467 Lamii albi 170 Lavandulae 171, 355, 413 Malvae 179, 321, 355, 371, 374, 693 698 arboreae cum calycibus 61, 370 Millefolii 44, 413 Nymphaeae 190, 332 Primulae 214, 355 Pruni spinosae 215 Pseudacaciae 227 Pyrethri 104 Rhoeados 194 Robiniae 227 Sambuci 242, 289, 413, 467, 592, 622, 693 Sophorae japonicae 288 Sorbi 251 Spireae 138 Stoechados 156 Tanaceti 256, 257, 416 Taraxaci 258 Ulmariae 138, 409, 413, 705 Fluor (F) 34 Foeniculum capillaceum 139 Folium (p te Li) Aloe recens 366 Althaeae 59, 321, 355, 370, 404, 688 Belladonnae 82, 358, 363 Berberidis 85 Betulae 88, 289, 330, 467 Boldo 200 Digitalis lanatae 129 purpureae 131, 328 Eucalypti 136, 355, 487 Farfarae 264, 321, 370, 374, 712 Fragariae 140 Hyoscyami 161, 162 Juglandis 167, 293, 409, 413, 639, Malvae 321 Melissae 185, 338, 413, 492 Menthae piperitae 185, 338, 413, 492 Menyanthidis 189, 190, 309, 487 Myritili 268, 409, 494

Folium Sennae 98, 283, 285 Stramonii 126, 127, 358, 363 Thaeae 293 Trifolii fibrini 189 Urticae 267, 467, 499 Uvae ursi 71, 289, 467 Vitis idaeae 73, 270, 467 Folliculus Sennae 98 Fragaria vesca 140 Frangula alnus 141 Frangulina 141 Fraxinus excelsior 142 Fructus (p. te Owoc) Ammi majoris 62 Visnagae 63, 346, 586 Anethi 65, 399 Anisi 202, 355, 413 Berberidis 85 Capsici 96 Carvi 97, 589, 715 Coriandri 120, 467 Crataegi 121, 332 Cynosbati 228 Dauci 127 Foeniculi 139, 140, 355 Fragariae 140 Frangulae 141, 142, 592 Juniperi 168, 467, 527 Myrtilli 268, 293, 404 Petroselini 199, 404 Phaseoli sine semine 201 Pruni spinosae 215 Rhamni catharticae 223, 283, 421 Rosae 228, 467 Rubi idaei 233 Sambuci 242, 623 Sennae 98, 285 Silybi mariani 247 Sorbi 251 Vitis idaeae 270 Fucus 143, 144 serratus 143 vesiculosus 143, 488, 491, 520 Fumaria officinalis 144 Furunculosis 606 Furunculus 606 Galagea officinalis 145 Galegina 145, 494 Galeopsis ladanum 146 pubescens 146 tetrahit 146 Galia 217 Garbniki, farmakodynamika 292 Gardo, nieyt przerostowy przewleky 672 zanikowy przewleky 671 zapalenie ostre 671 Gargarin 189, 360 Cargarisma propylacticum 137, 261, Gastrin 47, 142, 392, 403

Oleadrii 305 Plantaginis lanceolatae 206, 410 majoris 206 Ribis nigri 226 Rosmarini 231, 525 Rubi ideai 233 fruticosi 524 Rutae 236, 310, 343, 586 Salviae 241, 365, 494, 688, 698, 705, 715

723 525 Gastritis acuta 384 biliaris 388 chronica 386 Castro 47, 142, 154, 392, 403, 512 Gastrochol 45, 47, 97, 104, 116, 142, 157. 258, 387, 395, 403, 426, 461, 512 Gastrogran 51, 154, 163, 174, 188, 190, 242, 263, 371, 387, 403, 426, 512, 590 Gastropathia functionalis 390

770

Gaviscon 371, 389 Gefefitin 239 Gemmae Betulae 88 Pini 205 355 Populi 211, 212 Genista tinctoria 147 Gentiana lutea 148 pannonica 148 punctata 148 purpurea 148 Gilurytmal 222, 337 Gingivitis 722 catarrhalis 686 granulosa 723 hyperplastica 723 ulcerosa 724 Glandulae lupuli 159, 339 Glaucium flavum 150 Glaucinum hydrochloricum 151 Glaucoma 740 Glaucyna 150 Glauvent 151 Glechoma hederacea 151 Glicyryzyna 152 Glikozydy cebuli morskiej 329 naparstnic 325 nasercowe, farmakodynamika 294 pomocnicze 330 strofantusa 328 Glistnik 102 Glomerulonephritis 464 Glucardiamid 345 Glucovit 231 Glycyrrhiza glabra 152 Gg dwuszyjkowy 121 jednoszyjkowy 121 Gonarthrosis 524 Gorczka reumatyczna 506 Gorczyca biaa 248 czarna 90 Gorczycznik 91 Gorzknik kanadyjski 160 Gorycze, farmakodynamika 308 Goryczka ta 148 Gociec uszczycowy 518 przewleky, postpujcy 508 zwyradniajcy 520 leczenie oglne 527 stawu biodrowego 522 staww kolanowych 524 Grindelia camporum 154 robusta 154 squarrosa 154 Gruczo zowy, zapalenie ostre 735 Gruczoy chmielowe 159, 339 Grulica puc 365 kostno-stawowa 504 toczniowa 609 Grzybica sromu 558 stp 610 Grzybienie biae 190

Helminthiasis 415 Hemicrania 748 allergica 555 Hemorectal 350 Hemorol 50, 83, 150, 183, 214, 275, 350 Hemostin 93, 94, 163, 218, 633, 634 Hepadestal 248 Hepatitis chronica 441 viralis 435 Herba (p. te Ziele) Abrotani 75 Absinthii 76, 309, 4S6 Adonidis vernalis 47, 304, 331, 467 584 Agrimoniae 51 Alchemillae 53 Anserinae 212 Artemisiae 79 Asari cum radicibus 80, 354 Asperulae 81, 525 Basilici 191 Betonicae 87 Bidentis tripartitae 525 Boraqinis 90 Bursae pastoris 95 Centaurii 135, 309, 487 Chelidonii 102. 467 Cirsii oleracei 110 Cnici benedicti 115 Convallariae 118, 304, 330, 331, 467, 584 Cynarae scolymi 125 Dracunculi 78 Ephedrae 132 Equiseti 133, 289, 330, 366, 467, 504, 665, 712 Euphrasiae 137, 729 Fagopyri 288 Fumariae 144 Galegae 145, 494 Galeopsidis 146, 366, 467, 504 Genistae 147 Glauci flavi 150 Glechomae 151 Grindeliae 154, 358, 363 Hederae terrestris 151 Herniariae 157, 310, 319, 330 Hyperici 162, 309, 467, 486, 715 Hyssopi 164 Jaceae 277 Leonuri 172, 331, 343, 467 Linariae 174, 525 Lobeliae 174, 525 Marrubii 179 Matris silvae 81 Meliloti 183, 185, 310, 467, 525, 529 Millefolii 44, 309, 339, 487 Origani 193 Passiflorae 198, 339 Pimpinellae 204

pnocne 190 Guajazyl 355, 681 Guttae cardiacae 119, 122, 333 Inoziemcovi 198 stomachicae 163, 461

Haemorrhagia e tractu digestivo 407 Harmina 198 Helianthus annuus 155 Helichrysum arenarium 156

Polygoni avicularis 208, 289, 360, 409, 413, 467, 504 hydropiperis 216, 487, 712 Pulmonariae 216, 355, 467, 504 Sarothamni 245 Saturejae 246 Scoparii 245, 332, 336 Serpylli 259, 335, 467, 525, 529, 688, 701 Solidaginis 250, 467 Thymi 260, 355, 467, 688, 698

771

Herba Veronicae 274 Vincae minoris 276 Viola tricoloris 277, 287, 289, 467, 705 Virgaureae 250 Visci 279, 342, 343, 347, 586 Herbogastrin 47, 154, 163, 183, 242, 388, 461, 590 Hernia diaphragmatita 381 Herniaria glabra 157 hirsuta 157 Herpangina 707 Herpes corneae 736 genitalis 559 recidivans 695 simplex 695 zoster 704 Hesperydyna 288 Hidradenitis suppurativa 649 Hioscyjamina 161 Hiperycyna 162 Histadermin 96, 110, 760 Homburg 680, 84, 746 Hordeolum 728 Humulon 159 Humulus lupulus 158 Hydacorn 115, 749 Hydergin 115, 587, 750 Hydrastis canadensis 160 Hydrastyna 160 Hydrochinon 71 Hydrochlorotiazyd 341 Hyoscyamus niger 161 Hyperforat 164 Hyperhidrosis 642 Hypericum perforatum 162 Hypertensio 339 Hypotensio 344 Hyssopus officinalis 164 Hyzop lekarski 164 Idalbina 271, 410, 426 Inflorescentia Crataegl 121, 343 Helichrysi 156 Tiliae 262, 523, 527, 532, 693 Infusum Anth. Anthemidis 67 Chamomillae 183 Flor. Cyani 99 Lavandulae 172 Malvae 179 Millefolii 45 Fol. Melissae 186 Menthae piperitae 188 Rosmarini 231 Salviae 242 Fruct. Anethi 66 Absinthii 73 Anisi 203 Berberidis 86 Carvi 97 Petroselini 20e

Infusum Herb. Millefolii 45 Origani 193 Pimpinellae 204 Serpylli 259 Solidaginis 250 Thymi 261 Infl. Tiliae 262 Rad. Archangelicae 70 Inulae 166 Levistici 174 Petroselini 220 Pimpinellae 204 Rhiz. Calami 47 Strobili lupuli 160 Inhalex 189 Inonotus obliquus 88, 89, 506 Insufficientia cordis acuta et chronica 324 circulatoria 330 Intractum Crataegi 123, 332, 343, 507 Hippocastani 50, 51, 349, 433, 522, 664, 667 Hyperici 163, 164, 628, 665 Nymphaeae 190, 332 Primulae 215, 682 Rutae 237, 343, 349, 641, 664 Valerianae 272, 419, 505, 632, 646, 651, 655, 667, 701 Visci 280, 343 Inula helenium 165 Inulina 165, 166 Ipekakuana prawdziwa 99 Iris florentina 166 germanica 166 pallida 166 Isalgin 197 Ischias 759 Isochin 108 Isoplexis canariensis 294 Izopimipinelina 63 Izopsoralen 63 Jagodwka, choroby 738 Jaowiec pospolity 168 Jama ustna, choroby wirusowe 694 drodyca powierzchniowa 716 zapalenie aftowe 697 gbokie 691 gronkowcowe 690 nieytowe 686 paciorkowcowe 689 powierzchowne 686 toksyczne 720 wrzodziejce 691 Janowiec barwierski 147 Jarzb pospolity 251 Jarzbina 251 Jaskcze ziele 102 Jaskra 740 Jasnota biaa 170 Jelito grube, nadwraliwo 417

Rubi idaei 234 Herb. Abrotani 76 Adonidis vernalis 48 Agrimoniae 51 Asari 81 Asperulae 81 Bursae pastoris 95 Hyssopi 165 Leonuri 173 Meliloti 185

nowotwory 428 uchykowato 425 zapalenie 422 wrzodziejce 422 z niedokrwieniem 424 Jemioa pospolita 279 Jasion wyniosy 142 Jczmie 728 Jod 32 Juglans regia 167

772

Juglon 167 Juniperus communis t68

Kalafonia 205 Kalcija pangamat 239 Kalcytonina 503 Kalina koralowa 275 Kamica cystynowa i ksantynowa 479 fosforanowa 478 moczanowa 477 moczowa 470 szczawianowa 475 ciowa 450 bezobjawowa 456 ostre stany 452 przewlekle stany 454 Kamfokrezol 110 Kamfora 108 Kandydioza paznokci i waw paznok ciowych 613 Kapilosan 245 Kapsaicyna 96 Kapsiplast 96 Kapsitrin 96 Karagen 321 Karczoch hiszpaski 125 zwyczajny 125, 445 Kardenolidy, farmakodynamika 294 Karotenoidy 96, 127 Karotolin 230 Karwakrol 259, 260 Karwon 97, 321 Kasztanowiec zwyczajny 49 Kavaform 581 Kava-Sporal 581 Kefalgin 114 Kelastmin 65, 133, 155, 178, 204, 364 Kelicardin 65, 119, 122, 279, 334, 346 Kalina 65 Kellatrin 197 Kelliwerin 197 Kellotetryt 346 Keratitis e lagophtalmo 737 neuroparalytica 737 sicca 737 superficialis 735 Keratoconjunctivitis epidemica 736 phlyctenulosa 734 Khelfren 65 Klosterfrau Melissengeist 186 Kcze (p. te Rhizoma) ciemiycy 273 gorzknika 160 kosaca 166 kurkumy jawaskiej 124 marzanny barwierskiej 232 ostryu 124 perzu 52, 330 piciornika 213, 293, 409. 413 tataraku 46, 292, 413

Kondurangina 181 Konwalia majowa 118 Konwalatoksyna 119, 120, 304 Koper ogrodowy 65 wioski 139 Kopytnik pospolity 80 Kolendra siewna 120 Kora (p. te Cortex) chinowa 106, 309 dbowa 217, 293, 409, 413 jesionu 143 kaliny koralowej 275 kasztanowca 49 kondurango 181 kruszyny 141, 283, 285, 421 szakaku pospolitego 223 amerykaskiego 283 wierzby 239, 413 Korglikon 120 Korze (p. te Radix) arcydzigla 69, 309, 338 biedrzeca 204, 310, 355, 363 bylicy pospolitej 79 cykorii 105, 309 goryczki 148, 309 ipekakuany 99 kozika 271, 338, 492 krzyownicy wirginijskiej 207, 355 lubczyka 173, 330 lukrecji 152, 319, 355, 370, 663 opianu 70 marchwi 127 mniszka 258, 309, 494 mydlnicy lekarskiej 244, 319, 355 omanu 165, 355, 370 (pierwiosnka 214, 319, 355 pietruszki 199, 330 podrnika 105 pokrzyku 82 pokrzywy 267 prawolazu 59, 320, 321, 355, 371 przestpu 91 rauwolfii 221, 493 rzewienia 224, 283, 285 rzodkwi czarnej wiey 219 senegi 207, 319 szczawiu lancetowatego 235 wilyny 192 wymiotnicy 99, 355 ywokostu 255, 321, 355 Kosaciec blady 166 florencki 166 niemiecki 166 Koszyczek rumianu szlachetnego 66 arniki 73 rumianku 181, 339 zocienia dalmatyskiego 104 Koci, dystrofia typu Sudecka 505 rozmiknienie 499 urazy 502 zapalenie krwiopochodne 500

wownika 209, 293 Kykciny koczyste 614 Kminek zwyczajny 96 Kocanki, piaskowe 156 Kodeina 195. 354, 365 Kofeina 116, 334 Kola zaostrzona 116 Kochamina 118 Kolchicyna 117, 495 Kombetin 253 Komosa pimowa 416

przewleke znieksztacajce 503 zamania 502 zrzeszotnienie 498 Kozieradka pospolita 263 Kozek lekarski 271 Krta, zapalenie ostre 680 przewleke przerostowe 682 zanikowe przewleke 683 Kruszyna pospolita 141 Krwawienia miesiczkowe nadmierne 559

773

Krwawnik pospolity 44, 286 Krzemionka 216, 504 Krzyownica wirginijska 207 Ksantotoksyna 63 Kukurbitacyny 92, 123 Kukurydza zwyczajna 280 Kulczyba wronie oko 254 Kumaryna 184 Kumaryny, farmakodynamika 309 Kurkuma jawaska 124 Kurkumina 124 Kwas adenozynomonofosforowy 239 alginowy 143 nukleinowy 239 pangamowy 239 prymulowy 215 Kwercetyna 288 Kwiat (p. te Flos) bawatka 99 bzu czarnego 242, 289, 413 grzybieni 190, 332 jarzbiny 251 jasnoty biaej 170 kasztanowca 49, 287, 318, 410 krwawnika 44, 413 lawendy 171, 339, 355, 413 maku polnego 194 malwy czarnej 61, 370 mniszka 258 nagietka 92 perekowca 288 pierwiosnka 214, 355 podbiau 264, 355 przelotu 68 robinii akacjowej 227 rumianku 181, 413, 660, 663 sonecznika 155 stokrotki 84 lazu 179, 321, 355, 371 tarniny 215 wizwki 138, 409, 413 wrotyczu 256, 416 wrzosu 94 zocienia dalmatyskiego 104 Kwiatostan (p. te Inflorescentia) gogu 121, 332, 343 kocanek 156 lipy 162

Lamium album 170 Lanadigin 130 Lanatosid C 130, 328 Lanatosidum C 130, 507 Lanatozyd C 129, 130 Lanitop 130 Laryngitis acuta 680 chronica atrophicans 683 hyperplastica 682 Layandula latifolia 171 officinalis 170

Lichen planus Wilsoni 708 ruber 615 Likwiryton 154 Limonen 111 Linal 387, 403 Linaria vulgaris 174 Linimentum Aloes 59 ammoniato-camphoratum 110 Calcis 176 Capsici compositum 96, 205, 261, 524, 595 chloroformi terebinthinalum 205, 518 restaurans 110 saponato-camphoratum 110, 170 Linomag 176, 665 Linum usitatissimum 175 Lipa drobnolistna 262 szerokolistna 262 Listek senesu 98, 283, 285 Liszaj czerwony 615 piaski 615 Wilsona 708 Li (p. te Folium) aloesu wiey 58, 366, 640 babki lancetowatej 206, 410 zwyczajnej 206 berberysu 85 bielunia 126, 358, 363 bobrka 189, 309 boldo 200, 445 borwki brusznicy 270 czernicy 268, 409, 494 brzozy 88, 289, 330 eukaliptusa 136, 355 herbaty 293 lulka czarnego 161 maliny 233 mcznicy 71, 289 melisy 185, 338, 413. 492, 517 mity pieprzowej 186, 409, 413 naparstnicy purpurowej 131 wenistej 129 oleandra 305 orzecha woskiego 167, 293, 409, 413 podbiau 264, 321, 370 pokrzyku 82. 358, 363 pokrzywy 267 porzeczki czarnej 226 poziomki 140 prawolazu 59, 321, 355, 370 rozmarynu 231 ruty 236, 310, 343 sumaka 293 szawii 241, 365, 494 Lizozym 701 Lnica pospolita 174 Lobelia inflata 177 Lobelina 177 Lobelium hydrochloricum 177 Lobesil 178 LSD 113

Lawenda lekarska 170 Lebioda pospolita 193 Legalon 248 liquidum 248 Len zwyczajny 175 Leonurus cardiaca 172 Leukokeratosis oris 713 Leukoplakia 713 Levisticum officinale 173 Lichen isladicus 101, 365, 370, 374 planus 615

Lubczyk ogrodowy 173 Lukrecja gadka 152, 667 Lulek czarny 161 Lumidrinal 133 Lupulina 159 Lupulinum 159, 160 Lyobex retard 197 Lysergamid 115

774

opian mniejszy 70 pajczynowaty 70 wikszy 70 upie rowy Giberta 618 uszczyca 619 ysienie ojotokowe 623 plackowate 626

Motolutan 133, 215, 452 Myasthenia qravis 753 Mydlnica lekarska 244 Mykodermina 172

Maceratio Seminis Sinanis albae 249 Macierzanka piaskowa 259 Magnesthin 83 Magnesio-bismuthin 197 Magnesium oxydatum 403 peroxydatum 3S7, 403 Magnez 35 Majeranek ogrodowy 178 Majorana hortensis 178 Mak lekarski 194 polny 193 Malina waciwa 233 Malnutritio 485 Malva neglecta 179 silvestris 179 Mangan 33 MAP 239 Marchew siewna 127 Marrubium vulgare 179 Marsdenia conduranqo 180 Marsko wtroby 445 Marzanka wonna 81 Marzanna barwierska 232 Matricaria chamomilla 181, 286 discoidea 181 Mcznica lekarska 71 Mel Foeniculi 140 Symohyti 154. 256 Meladinine 63, 600, 628 Melilotus altissimus 183 officinalis 183 Melissa officinalis 185 Menorrhagia 569 Mentha piperita 186 Mentholum 186, 189 valerianicum 189 Menthotem 189 Mentol 183, 188 Mentowal 189 Menyanthes trifoliata 189 Metylodigoksyna 130 Mexaform 418 Mexase 418 Mczennica cielista 198 Miadyca naczy 350 Mied 33 Miesiczkowanie bolesne 564 Mita pieprzowa 186 Migrena 748 alergiczna 555 Mikroelementy 27 Milek wiosenny 47, 331

Nadcinienie ttnicze 339 Naczynia, choroby 323 miadyca 350 obwodowe, schorzenia 348 ylne, schorzenia 349 Nadtwardwka, zapalenie 738 Nadwraliwo jelita grubego 417 Nagietek lekarski 92 Nalewka (p. te Tinctura) aloesowa 421 dbiankowa 293 rzewieniowa 421 Nalorphinum hydrochloricum 196 Naparstnica purpurowa 130, 325 wenista 129, 325 Narcotinum hydrochloricum 197, 682 Narkotyna 195 Narzd ruchu, choroby 498 Nasienie (p. tez Semen) dyni wiee 123, 415 gorczycy biaej 249 czarnej 90, 367 kasztanowca 49 kozieradki 263 kulczyby 254 lnu 175, 321, 371 pesznika 321 rcznika 226 strofantu wdzicznego 252 zimowita 117 Natrija nukleinat 239 Natrium bicarbonicum 402, 481 citricum 481 Nawo pospolita 249 pna 250 Neoadigan 130 Neoallicon 56 Neoastmosan 83, 127, 242 Neocardina 119, 122. 230, 280, 333, 339 343, 507 Neonormacol 142, 656 Neonormosan 243 Neopektosan 60, 140, 242, 256, 261, 264, 362 Neopepulsan 404 Neoplasmata coli 428 Neo-Secatropin 114 Neospasmina 122, 272. 339, 343, 364, 391, 448, 604, 616, 627, 632, 646, 656, 663, 666, 667, 701, 720, 732 Nephritis gravidarum 469 Nephrolith 233 Nerium oleander 305 Nerki, zapalenie ciowe 469 Nerobolil 505

Miodunka plamista 216 Mniszek pospolity 257 Molibden 35 Morbus Menieri 744 Pageti 503 Morfina 195 Morphinum hydrochloricum 197 cum atropino 83, 197 scopolamino 197 Morszczyn pcherzykowaty 143, 488 pikowany 143

Nervogran 45, 183, 186, 188, 272, 1139, 632, 646, 651, 654, 656, 701 Nervosan 45, 183, 186, 188, 272, 339, 419, 502, 529 Nervosol 70, 160, 172, 186. 272, 339, 364, 391, 448. 616, 627, 632, 651, 654, 656, 663, 667, 701, 718, 732, 745 Nerwica serca 338 Nerwobl 751 Neuralgia 751 Niedoywienie 485

775

Niepodno kobieca 574 Niewydolno krenia 330 Nieyt garda przewleky przerostowy 672 zanikowy 671 nosa ostry 673 zanikowy niecuchncy 677 oskrzeli ostry 358 przewleky 358 sienny 554 odka ostry 384 przewleky 386 Normogran 45, 53, 60, 142, 144, 163, 188, 286, 492, 624, 632, 646, 666 Normosan 53, 97, 98, 188, 243, 258, 286, 654 Nos, nieyt ostry 673 zanikowy cuchncy 677 niecuchncy 677, Noscapina 197, 682 No-Spa 404 Nostrzyk ty 183 wyniosy 183 Novodigal 130 Novopon 198 Novoscabin 652 Nowoimanin 164 Nowotwory jelita grubego 428 koci 506 odbytnicy 429 odbytu 429 okrnicy 430 staww 506 Nuliwo mini 753 Nymphaea alba 190 candida 190 Nystatyna 613 Obrzk naczyniowy Quinckego 549 Obstetritia 574 Obstipatio 420 Ocimum basilicum 191 Odbyt, nowotwory 429 ylaki 432 rozstrzenie 361 Oddibil 145 Odleyny 629 Odmroziny 630 Odmroenie 632 Oedema Quincke 549 Oesophagitis 369 Ogrecznik lekarski 89 Okres przekwitania 570 Olej (p. te Oleum) lniany 175 rcznikowy 226 sonecznikowy 195 Olejek (p. te Oleum) anyowy 202 eukaliptusowy 136 gorczyczny 90

Oleum Anethi 65 Angelicae 69 Anisi 202, 203 Archangelicae 69 Aurantii 111 Calami 46, 47 camphoratum 10% 104 110 Carvi 97 Coriandrii 120 Eucalypti 136, 137 Foeniculi 139, 140 Hyoscyami 161, 162 Hyperici 163 164 Juniperi 168 169 Lavandulae 171 Lini 175, 176 Menthae piperitae 186, 188, 189 Papaveris 195 Pini pumilionis 205 silvestris 205, 206 Ricini 226, 227 Rosmarini 232 Sinapis 90, 91 Spicae 171 Terebinthinae 205 Thymi 260 Oman wielki 165 Omnoponum 196, 198 Ononis arvensis 192 spinosa 191 Onychia et perionychia candidamycetica 613 Oparzenie 634 Opium 195, 197 Opucna, zapalenie 366 Opryszczka nawracajca 695 rogwki 736 sromu 559 zwyka 695 Origanum vulgare 193 Orzech woski 167 Oskrzela, dychawica 362, 543 nieyt ostry 358 przewleky 359 rozstrzenie 361 Osteoarthrosis 520 Osteomalacia 499 Osteomyelitis haematogenes 500 Osteoporosis 498 Ostropest plamisty 247 Ostroe warzywny 110 Otyo 489 Owoc (p. te Fructus) aminka egipskiego 63, 346 wikszego 62 anyu 202, 355, 413 berberysu 85 borwki brusznicy 270 czernicy 268, 293 bzu czarnego 242 gogu 121, 332

jaowcowy 168 kminkowy 97 kolendrowy 120 koprowy 65, 139 _ kosodrzewinowy 205 lawendowy 171 mitowy 186 sosnowy 205 tatarakowy 46 tymiankowy 260 Oleum (p. te Olej lub Olejek)

jaowca 168 jarzbiny 251 kminku 97 kolendry 120 kopru ogrodowego 65 woskiego 139, 355 kruszyny 141 maliny 233 marchwi 127 ostropestu 247 pasternaku zwyczajnego 128

776

Owoc pieprzowca 96 pietruszki 199 poziomki 140 ry 228 senesu 98, 285 szakaku pospolitego 223, 283, tarniny 215 Owocnia (p. te Pericarpium) fasoli 201, 494 pomaraczy gorzkiej 111 Owocostan chmielu 159 Owrzodzenie odleynowe 717 trawienne przeyku 372 ylakowe 636 Oxeladin 682 Oxycort 634 aerozol 634 Oxypangam 239 Ozaena 677

Pancreatitis 459 Padaczka 754 Panax ginseng 580 Pandigal 130 Pangamin 238 Papaver rhoeas 193 somniferum 194 342 Papaverin-atropin 197 Papaverinum hydrochloricum 58, 197, 342, 447. 452 Papaweryna 195, 342, 347 Papryka 96 Paradontopathia dystrophica 725 inflammata profunda 724 superficialis 722 Paradontosis 725 Paralysis agitans 745 idiopathica 745 Parametritis 564 Parkinsonismus 745 Parlodel 115, 746 Passiflora incarnata 198 Passispasmin 122, 160, 199, 272, 391, 399, 448, 616, 627, 632, 654, 656, 663, 666, 667, 732 Passit 199 Pastinaca sativa 63 Paxil 222, 340 Pczki (p. te Gemmae) sosny 205, 355 brzozowe 88 topoli 211 Pectosol 102, 165, 166, 245, 259, 682 Pediculosis capitalis 661 pulis 661 Peflawit 164 Pektosan 60, 140, 166, 242, 264, 362, 364 Pemphigus foliaceus 711 ophthalmicum vulgaris 710

Perz waciwy 52 Petroselinum sativum 199 Peucedanin 63 Peucedanum ruthenicum 63 Peumus boldus 200, 445 421 Pcherzyca lici asta albo zuszczajca 711 oczna 711 zwyka 710 Pcherzyk ciowy, zapalenie 446 Pharyngitis acuta 671 chronica hyperplastica 672 sicca, atrophicans 671 vesicularis et stomatitis 707 Phaseolus vulgaris 201 Pieprzowiec roczny 96 Pierwiosnek lekarski 214 wyniosy 214 Pietruszka zwyczajna 199 Piciornik gsi 212 kurze ziele 213, 609 Pilocarpinum hydrochloricum 58 Pilulae laxantes 60, 142, 154 Pimpinella anisum 202 major 204 saxifraga 203 Pinen 205 Pinus montana var. pumilio 205 silvestris 204 Pioun 76, 286, 366 Piper methysticum 581 Piperasol 416 Pityriasis rosea Giberti 618 Pix liquida Pini 205, 621 Plamica 640 Plantaglucid 207 Plantago lanceolata 206 major 206 Plantival 199 Plsawica 757 Huntingtona 759 Sydenhama 758 Plenosol 526 339, 364, Pleuritis 366 646, 651, Puca, grulica 365 ropie 365 Pocenie nadmierne 642 Podbia pospolity 264 Podcinienie ttnicze 344 Pokrzyk wilcza jagoda 82 Pokrzywa zwyczajna 266 Pokrzywka 547, 644 Polcortolon TC aerozol 634 Polyarthritis chronica evolutiva 508 Polygala senega 207 Polygonum aviculare 208 bistorta 209 hydropiper 210 Poonicznik kosmaty 157 nagi 157 Poonictwo 574

Pentnucleotide 239 Periadenitis mucosa necrotica recurrens 703 Periarhritis humero-scapularis 528 Pericarpium (p. te Owocnia) Aurantii amari 111, 486 Phaseoli 201, 467, 494 Peridontone 709, 715 Perionychia candidamycetica 613 Perniosis 630 Pervincamin 277

Pomaracza gorzka 111 Populus nigra 211 tremula 211 Poria obligua 83 Poronienie 576 Porost islandzki 101, 365, 370 Porzeczka czarna 225 Potentilla anserina 212 erecta 213, 609 Powiek brzegw zapalenie przewleke 729

777

Powiek brzegw zapalenie wrzodziejce 731 zaburzenia czynnoci 731 Poziewnik mikkowosy 146 polny 146 szorstki 146 Poziomka pospolita 140 Ppasiec 704 Prawolaz lekarski 59 ogrodowy odmiana czarna Primula elatior 214 veris 214 Proasthmin 133 Proctocolitis idiopathica 422 Propolis 639 Proscylardyna 265, 329 Proszek dalmatyski 105 Protoweratryna 273 Prunus spinosa 215 Prurigo 552 Pruritus cutis 650 Pryszczyca 705 Przelot pospolity 68 Przeyk, achalazja 375 krwawienia 407 owrzodzenie trawienne 372 rak 377 uchykowato 380 zapalenie 369 Przepuklina przeponowa 381 Przestp biay 91 dwupienny 91 Przetacznik leny 274 Przewody ciowe, zapalenie 446 Przewd pokarmowy, choroby 368 robaczyca 415 Przl dwukosowa 131 Przywrotnik polny 53 pospolity 53 Przyzbica 725 Przyzbie, zapalenie gbokie 724 powierzchowne 722 Psoralea drupacea 63 Psoralen 63, 600, 621 Psoriasis 619 Pulmonaria officinalis 216 Pulmosan 45, 135, 156, 209, 258, 502, 516 Pulvis Doveri 198 Foliorum Digitalis 131 Ipecacuanhae opiatus 193 Magnesio cum Rheo 225 Purostrophan 253 Puroverin 274 Purpura 640 Pursennid 98 Pyelitis 464 Pyodermia erythemato-exsudativa 664 squamosa 664 Pyretryny 104 Pyrosan 89, 139, 212, 234, 240, 244, 2i2, 362, 366

Radix (p. te Korze) Althaeae 59, 320, 321, 355, 371, 374, 511, 688 Angelicae 69 Archangelicae 69, 309, 310, 338, 705 Artemisiae 79, 80 Bardanae 70, 508, 523 527 655 705 712 Belladonnae 82, 746 61 Bryoniae 91 Cichorii 105, 309, 487, 715 Consolidae 255 Dauci 127 Gentianae 148, 309, 486 Glycyrrhizae 152, 319, 355, 370 467 667 Hydrolapathi 235 Inulae 165, 355, 370, 712 Ipecacuanhae 99, 110, 355, 683 Levistici 173, 330, 715 Liquiritiae 152 Ononidis 192 Petroselini 199, 330 Pimpinellae 204, 310, 355, 363, 715 Primulae 214, 319, 355 Raphani nigri recens 219, 220 Rauwolfiae 221, 493 Rhei 224, 225, 283, 285, 589 Saponariae 244, 319, 355, 666 Senegae 207. 208, 319, 355 Symphyti 255, 321, 355, 374, 467, 511. 524, 529 Taraxaci 258, 309, 467, 487, 494 Urticae 267 Valerianae 271, 338, 492 Radobelin 746 Rak przeyku 377 skry 646 odka 396 Ramnil 142 Raphacholin 188. 220, 450 Raphalamid 58, 188, 220, 450 Raphanus sativus var. niger 219 Raudiazin 222, 341 Rauminal 222 Raunatin 222 Raupasil 222, 340 Rauwaplex 222 Rauwasan 222 Rauwasedin 222 Rauwolfia canescens 221 serpentina 221, 336, 339 vomitoria 221 mijowa 221 Rcznik pospolity 226 Rdest ostrogorzki 210 ptasi 208 wownik 209 Redergam 587 Reparil 51 Rektosan 45, 50, 142, 251, 256, 263, 279

Quercus infectoria 217, 293 robur 217 sessilis 217

Rabilka 84, 746 Rabro 154 Radiodermitis 658

Rescynamina 221 Resergot 83, 114, 222, 339, 340, 378 Resina (p. te ywica) Bryoniae 92 Podophylli 605, 615 Reserpin 222 Retiazyd 222, 340, 341 Retinoic acid 605 Rettich-Pflanzensaft 220 Reumogran 89, 135, 139, 209, 240, 26S, 497, 513, 595

778

Reumosan 89, 135, 139, 209, 234, 240, 268, 497, 513, 516, 529, 595 Rezerpina 221, 339 Rhamnus cathartica 223 Rhelax 97, 142, 203, 225, 427, 442, 632, 646, 654, 666 Rheum officinale 224 palmatum 224. 285 Rhinitis acuta 673 allergica 554 atrophicans non foetida 677 Rhinophenazol ophthalmicum 730 Rhizoma (p. te Kcze) Agropyri 52, 330, 467 Bistortae 209, 293, 712 Calami 46, 293, 413, 486, 525, 589, 712, 715 Curcumae 124 Graminis 52 Hydrastidis 160 Iridis 166 Rhei 589, 592 Rubiae tinctoriae 232 Tormentillae 213, 214, 293, 409, 413, 688 Veratri 273 Rhus semialata 293 Ribes nigrum 225 Ricinus communis 226 Robaczyca przewodu pokarmowego 415 Robinia akacjowa 227 pseudacacia 227 Rogowacenie biae 648. 713 Rogwka, zapalenie nagminne 735 opryszczkowe 734 opryszczka 736 zapalenie poraenne 737 powierzchniowe 735 wskutek niedomykalnoci powieki 737 wysychajce 737 Ropie puc 365 Ropnie mnogie pach 649 Rosa canina 228 Rosmarinus officinalis 231 Rowagastrit 154 Rozmaryn lekarski 231 Rozmiknienie koci 499 Rozstrzenie oskrzeli 361 Ra dzika 228 Rubia tinctorum 232 Rubinex 233 Rubiolizyna 233 Rubus idaeus 233 Rumex hydrolapathum 234 Rumian szlachetny 66, 286 Rumianek bezpromieniowy 181 pospolity 181, 286 Rumie wielopostaciowy wysikowy 718 Ruta graveolens 236 zwyczajna 236

Rytm serca, rodki hamujce pobudliwo 335 pobudzajce 337 zaburzenia 336 Rzepik pospolity 51 Rzewie doniasty 224 Rzodkiew czarna 219

Saccharomyces cerevisiae 237 Sadamin 742 Salicyna 138, 239 Salix alba 239 fraqilis 239 pentandra 239 purpurea 239 viminalis 239 Salvia officinalis 240 Salviatymol 703 Salvysat Brger 242 Sambucus nigra 242 Sandoscil 266, 329 Sangwinaryna 102 Saponaria officinalis 244 Saponiny, farmakodynamika 316 Sarothamnus scoparius 245 Satureja hortensis 246 Scabies 652 Schorzenia naczy obwodowych 348 ylnych 349 Scilla maritima 329, 585 Scillaren 266, 329, 585 Scleritis 738 Scleroderma 657 Sclerosis multiplex 761 Scophedal N 133 Scopolaminum hydrobromicum 127, 746 Scopolan 58, 127, 378. 392, 404, 419, 447, 452 Scorbopyrin 108. 279 Scylaren 265, 329 Secadol 114 Secale cornutum 112 Sedacorn 115, 745 Selen 34 Semen (p. te Nasienie) Colchici 117 Cucurbitae recens 123, 124 Erucae 249 Foenugraeci 263, 525, 529 Hippocastani 49 Lini 175, 176, 321, 371, 374, 387, 404, 422, 491, 591, 608 Psylli 321 Ricini 226 Sinapis albae 249, 374, 404 nigrae 90, 367 Strophanthi grati 252 Kombe 252 Strychni 254, 478, 581 Senega 207

Rutina 277, 279, 343, 349, 641, 659, 667 Rutinoscorbin 279, 343, 349, 667 Rutisol 279, 343, 349, 618, 642, 659, 6S4, 667 Rutophen 279. 344, 349 Rutwica lekarska 145 Rutyna, farmakodynamika 288 Rwa kulszowa 759 Rytm serca, rodki hamujce automatyzm 337

Senes wskolistny 97 633, 659, Sennagran 98 Sennozydy 98 Senpurgin 98 Septalan 668, 718 Septosan 188,242, 259, 261, 598. 718, 719, 721, 723 Serce, choroby 323 glikozydy cebuli morskiej 329 nasercowe 325 pomocnicze 330

779

Serce, glikozydy strofantusa 328 metyloksantyny 334 nerwica 338 niewydolno ostra 324 przewleka 324 rodki moczopdne 329 zaburzenia rytmu 335 Serdecznik pospolity 172 Serpadex 222, 340, 493, 665 Siatkwka, choroby 739 Siemi lniane 366 Sinapis alba 248 Sinusitus 678 Sirupus Althaeae 681 Aurantii amari 111 Creosoti compositus 197, 355, 681 Kalii guajacolosulfonici 112, 355, 681 Pini compositus 104, 140, 197, 205, 206, 354, 355, 359, 681 Rubi idaei 234, 675 Symphyti 256, 355, 681 cum Farfara 256, 264, 355, 681 Thymi compositus 262, 681 Siwiec ty 150 Sklerodermia 657 Sklerosan 35, 122, 142, 144, 209, 251, 280, 350, 502. 522, 587 Skopolamina 126 Skrzyp polny 133 Sonecznik zwyczajny 155 Sok brzozowy wiey 89 z korzenia marchwi wiey 128, 494 Solaren 58, 125, 441 Solcoseryl 630, 660 Solidago serotina 250 virgaurea 249 Solutio camphorae oleosae 20% pro injectione 110 Erlenmayeri 338 Sorbus aucuparia 251 Sosna zwyczajna 204 Sparteina 246, 336 Sparteinum sulfuricum 246, 336 Spasmophen 404 Spasticol 83, 197, 397 Species antidiabeticae p. Diabetosan antidiarrhoicae p. Tannosan antihaemorrhoidales p. Rektosan antipyreticae p. Pyrosan antirheumaticae et antiarthriticae p. Reumosan antiscleroticae p. Sklerosan cardiacae p. Cardiosan Cholagogae nr 1 169, 656 nr 2 45, 103, 142, 157, 163, 188, 258 nr 3 142, 169 desinficientes p. Septosan diureticae p. Urosan laxantes I p. Normosan

Spiritus Lavandulae 172 saponato-camphoratus 261 Sinapis 91 Spojwki, zapalenie nagminne 736 opryszczkowe 734 ostre 732 podostre 732 Spondyloarthritis ankylopoetica 516 Spondyloarthrosis 525 Sporysz 112 Sterilitas 574 Stigma Maydis 280 Stokrotka pospolita 84 Stomatitis apbthosa 697 catarrhalis 686 epidemica 705 profunda 691 staphylococcica 690 streptococcica 689 superficialis 686 toxica 720 ulcerosa 691 Strczki senesowe 98 Strobilus Lupuli 159 Strodival 253 Strofant wdziczny 251 Strofantin K 253 Strofantozyd K 253, 328 Strofantyna G 252, 304, 328 K 252 Stroiczka rozdta 177 Strophanestin 253, 329 Strophanthin K 253 G 253 Strophanthinum G intrayenosum 253, 329 K intrayenosum 329 Strophanthus gratus 251, 294, 328 Kombe 252, 294, S28 Strophosid 253 Strychnina 254, 344 Strychninum nitricum 255, 344 Strychnos nux vomica 254, 344 Stugeron 742 Stwardnienie rozsiane 761 Succus (p. te Sok) Aloes 59 Bardanae 71, 508, 625, 663, 666 Belulae 89 330 515 recens 89 Dauci recens 128 Farfarae 264 265 Hyperici 163, 164, 395, 603, 628 Raphani recens 220 Taraxaci 258, 379, 395, 487. 515, 527 Sulphanizolon susp. opht. 730 Summitates Abrotani 75 Swaetosan 242 Szawia lekarska 240 Szakak pospolity 223 Szanta zwyczajna 179 Szczaw lancetowaty 234

II p. Neonormosan metabolicae p. Degrosan pectorales p. Pektosan _ II p. Neopektosan pulmonales p. Pulmosan sedative p. Nervosan stomachicae p. Digestosan vaginales p. Vagosan Spiritus ammonii anisatus 203, 682 Angelicae compositus 70, 110, 170 camphoratus 110

Szyszka chmielowa 159, 646 Szyszkojagoda jaowca 168 Sycosis staphylogenes 608 Sylimarol 248, 441, 509 Sylimaryna 247, 248 Symphytum officinale 255 Synalbina 249 Syndroma malabsorptionis 411 Reiteri 519 Synigryna 90 Syrop malinowy 234

780

laz dziki 179 zaniedbany 179 liwa tarnina 215 luzy, farmakodynamika 320 wid skry 650 wierzb 652 wierzbiczka 552 wietlik kowy 137 wyprony 137 zwartolistny 137

Tabex 148 Tabletki KH 94 Tabulettae Adonis-Brom 48 Allii sativi 56 Radicis Rhei 225 Tachmalin 222 Tagamet 406 Talusin 266, 329 Tanacetum vulgare 256 Tanalbina 219, 293 Tanina 217, 218, 663 Tanninum 219, 639 albuminatum 219, 293 Tannosan 67, 188, 214. 242, 269, 426 Taraxacum officinale 257 Tarczownica islandzka 101 Tasznik pospolity 95 Tatarak zwyczajny 45 Tavipec-Montavit 172 Temoebilin 125 Temoe-lawak 124 Tensatrine 274 Teobromina 334 Tenpichol 58, 137, 205, 395, 447 Terpicodin 197 Terpentyna 205 Terpinex 137, 203, 205 Theobromino-Calclum salicylicum 342 Theobrominum 342 Natrium cum Natrio Salicylico 342 Theopaverin 197, 342 Theophenal 347 Theophyllinum 342 Theoserpin 340 Theostrol 197 Thiocodin 197 Thymolum 260 Thymus serpyllum 259 vulgaris 260, 416 Tilia cordata 262 pltyphyllos 262 Tinctura (p. te Nalewka) Abrotani 76 Absynthii 78 Adonidis vernalis 305, 331, 732 Allii sativi 56 Aloes 58, 59, 404, 421 Amara 77, 111, 190, 309, 366, 487, 500

Tinctura Convallariae 119, 12, 331 Crataegi 123, 343, 732 Foliorum Berberidis 87 Gallae 218, 219, 293 Gentianae 150 Ipecacuanhae 101, 682 Leonuri 173 Lobeliae 177 Menthae piperitae 188, 189, 384 Opii benzoica 198, 379, 397 simplex 198, 379, 384, 397 Pyrethri 105 Rhei vinosa 111. 121, 225 spirituosa 225, 421 Saponariae 245, 682 Stramonii 58. 127, 746 Strophanthi 253 Strychni 255. 344, 487 Tormentillae 214 Valerianae 272, 505, 666, 732 aetherea 272 Veratri 274, 340 Tinea pedum 610 Toclase 682 Tojowiec kondurango 180 Tolargin 83, 197. 452 Topola czarna 211 osika 211 Tormentiol 214, 608, 612, 618, 620, 621. 632, 633, 634, 642. 647, 655, 656, Mil), 663, 665, 668 Trdzik pospolity 653 roway 655 Trigonella foenum graecum 263 Trzustka, zapalenie 459 Tuberculosis luposa 609 ossium 504 pulmonum 365 Tussicodin 101, 197 Tussiglaucin 151, 354 Tussilago farfara 264 Tussipect 215, 262, 355, 681 Twardwka, zapalenie 738 Twardzina 657 Tymianek pospolity 260, 416 Tymol 260, 261 Tysicznik 135

Uabaina 252, 253, 304. 328 Ucho rodkowe, zapalenie ropne 683 wewntrzne 684 zewntrzne, zapalenie 683 Uchykowato jelita grubego 425 przeyku 380 Ulcus decubitale 717 pepticum duodeni 400 oesophagi 372 ventriculi 400 varicosum 636 Uldenol 47, 154, 183, 403

Ammi visnagae 65, 346, 378 Arnicae 75, 349, 404 Aurantii amari 111 Belladonnae 83, 84, 393, 404 Calami 47, 724 Calendulae 94 Capsici 96 Chamomillae 183 Chelidonii 58, 104, 379, 404 Cinchonae 108 composita 108, 111, 121, 150, 501 Colae 345

Ulventrol 47, 183. 403 Unguentum Acidi borici cum mentnolo 189 camphoratum 110 colchamini 0,5% 118 contra congelationem 110, 632, 633 Dermatoli 632 leniens 172, 656 Majoranae 178, 679 Symphyti 256. 514. 608, 632, 633, 634, 638, 642, 647, 650, 660, 663, 665, 668, 679

781

Unguentum undecylenicum 611 Uralyth 233 Uralyt U 481 Urazy koci 502 Ureteritis 464 Urginae maritima 265, 294, 305 Urginia morska 265 Urogran 47, 89, 105, 135, 174, 250, 330, 519 Urolithiasis 470 Urosan 73, 89, 105, 135, 158, 496, 519 Urtica dioica 266 Urticaria 547, 644 Uszkodzenie skry promieniami X 658 radu 658 Uvalysat 73

Vaccinium myrtillus 268 vitis idaea 270 Vagosan 93, 183, 209, 218, 242, 268 Valeriana officinalis 271 Validol 189 Valmane 273 Varices haemorrhoidales 432 Vegantalgin 452 Vegantin 404 Venacorn 50, 115, 279, 522 Venalot 185 Venescin 50, 279, 349, 522, 611, 614, 633, 638, 745 Venoplant 51 Venoruton 279 Veratrum album 273, 340 lobelianum 273 Vermitox 416 Veronica officinalis 274 Verrucae vulgares 604 Viburnum opulus 275 Vinca minor 276, 343, 587 Vincamin 343, 587 Vinum Condurango 181 Viola arvensis 277 tricolor 277 Viscum album 279, 342 Viscysat Brger 280 Vitaminum A 6,05, 631, 709, 714, 730 B compositum 616, 630, 696, 7Ui, 712, 719, 730, 745 B1 753 B2 706 B6 701 706 B12 704 C 230, 443, 630, 631, 641, 696, 701 704 706 712 724 E 753 K 311 641 709 PP 641, 701, 706, 709 724 Vitaral 443, 492 Vitiligo 598 Vulvitis 558

Wikalina 47, 142, 279 Wilyna bezbronna 192 ciernista 191 Winkamina 276 Winkametrin 277 Winkapan 277, 757 Wisnadyna 65 Witamina p. Vitaminum Witamina F 176 Wiknouszek ukony 88, 506 Wrotycz pospolity 256 Wrzd trawienny odka i dwunasinicy 400 Wrzos zwyczajny 94 Wszawica gowowa 661 onowa 661 Wycig p. Extractum Wymiotnica 99 Wyprysk 662 alergiczny 550 ojotokowy 665 podudzi 664

Yomesan 415

Zaburzenia czynnoci powiek 731 odka neurowegetatywne 390 rytmu serca 335 Zakaenie narzdw pciowych kobiety 557 Zapalenie brzegw powiek przewleke 729 wrzodziejce 731 dzise nieytowe 686 rozrostowe 723 wrzodziejce 724 ziarninowe 723 garda ostre 671 gruczou zowego ostre 735 przedsionkowego wikszego 559 jamy ustnej aftowe 697 i garda pcherzowe 707 gbokie 691 gronkowcowe 690 nieytowe 686 paciorkowcowe 689 powierzchniowe 686 toksyczne 720 wrzodziejce 691 jelita grubego 422 wrzodziejce 422 z niedokrwieniem 424 kbkw nerkowych 464 koci krwiopochodne 500 przewleke 503 krtani ostre 680 przerostowe przewleke 682 zanikowe przewleke 683 ojotokowe skry 665

mycotica 558

Walepotriaty 271 Wtroba, marsko 445 wirusowe zapalenie 435 zapalenie przewleke 441 zwyrodnienie tuszczowe 444 Wizwka botna 138 bulwkowa 138 Wierzba purpurowa 239

miedniczek nerkowych 464 moczowodw 464 nadtwardwki 738 narzdw pciowych kobiety 557 nerek ciowe 469 opucnej 366 pcherza moczowego 464 pcherzyka ciowego 446 pochwy 560 na tle drodycy 561 zakaenia ropnego 561

782

Zapalenie przeyku 369 przewodw ciowych 446 przyczepw cignistych 529 przydatkw 563 przymacicza 564 przyzbia gbokie 724 powierzchniowe 722 rogwki i spojwki nagminne 736 opryszczkowe 734 poraenne 737 powierzchniowe 735 wskutek niedomykalnoci powiek 737 k wysychajce 737 skry atopowe 552 popromienne 658 spojwek ostre 732 podostre 732 sromu 558 staww krgosupa zesztywniajce 516 szyjki macicy 562 trzustki 459 twardwki 738 ucha rodkowego ropne ostre 683 zewntrznego 683 wtroby przewleke 441 wirusowe 435 zatok przynosowych 678 zuszczajce skry 666 Zaparcia 420 Zaraza pyska i racic 705 Zarodek koa 116, 334 Zea mays 280 Zesp bolesnego barku 528 zego wchaniania 411 Reitera 519 Ziele (p. te Herba) barwinka mniejszego 276 bazylii 191 biedrzeca 204 bluszczyka 151 bukwicy 87 bylicy boego drzewka 75 pospolitej 79 centurii 135 czbra 246 dogldy 154 drapacza lekarskiego 115 dymnicy 144 dziurawca 162, 309 estragonu 78 fioka trjbarwnego 277, 287, 289 glistnika 102 grindelii 154, 358, 363 gryki 288 hyzopu 164 janowca 147 jemioy 279, 342, 347 karczocha 125 konwalii 118, 304, 330

Ziele macierzanki 259, 355 majeranku 178 marzanki 81 mczennicy 198, 339 mika wiosennego 47, 304 miodunki 216, 355, 504 nawoci 250 nostrzyka 183, 31(1 ogrecznika 90 ostroenia warzywnego 110 pasyflory 198, 339 piciornika gsiego 212 piounu 76, 309 poonicznika 157, 310, 319, 330 poziewnika 146, 366, 504 przli 132 przecznika lenego 274 przywrotnika 53 rdestu ostrogorzkiego 210 ptasiego 208, 289, 366, 409, 413 rutwicy 145, 494 rzepiku pospolitego 51 serdecznika 172, 331, 343 siwca tego 150 skrzypu pospolitego 133, 289, 330, 36ii, 504 stroiczki 177, 358, 363 szanty 179 wietlika 137 tasznika 95 tymianku 260, 355 tysicznika 135, 309 arnowca 245, 332 Zimowit jesienny 115, 495 Zioa usprawniajce w chorobach narzdu ruchu 531 Zamanie koci 502 Zocie dalmatyski 104 Zmiany starcze przewodu pokarmowego 588 ukadu krenia 582 oddechowego 593 ruchu 594 zwyrodnieniowe krgosupa 525 zwyrodnieniowo-wytwrcze staww stp 525 Znami kukurydzy 280 Zrzeszotnienie koci 498 Zwyrodnienie tuszczowe wtroby 444 zmiany w krgosupie 529 w stawach stp 525 arnowiec miotlasty 245, 336 elazo 32 odek, krwawienia 407 nieyt ostry 384 przewleky 386 ciowy 388 wrzd trawienny 400 zaburzenia neurowegetatywne 390

kopytnika z korzeniami 80, 354 krwawnika 44, 309, 339 lebiodki 193 lnicy 174 lobelii 177

ciowy nieyt odka 388 ylaki odbytu 432 ywica sosnowa 205 ywokosta lekarskiego 255

You might also like