Imperium Putina

Fundacja im. Stefana Batorego ul. Sapieyska 10a 00-215 Warszawa tel. |48 22| 536 02 00 fax |48 22| 536 02 20 batory@batory.org.pl www.batory.org.pl

Redakcja: Wojciech Konoczuk

Opracowanie jzykowe: Joanna Liczner

Korekta: Agata Kwiek

Projekt graficzny: Teresa Oleszczuk

Skad elektroniczny: TYRSA Sp. z o.o.

Copyright by Fundacja im. Stefana Batorego Warszawa 2007

ISBN 978-83-89406-76-7

Publikacja jest rozpowszechniana bezpatnie

Spis treci

Aleksander Smolar, Wstp

Wadza w Rosji
Lilia Szewcowa, Rosja przed nowym cyklem politycznym: paradoksy stabilnoci i petro-state Wodzimierz Marciniak, Od retrospekcji do prognozy: o trudnociach prognozowania rozwoju sytuacji politycznej w Rosji Michael McFaul, Odwrt rosyjskiego liberalizmu Stanisaw Biekowski, Biznes Wadimira Putina. Zakoczenie

13 31 45 59 73 85 103 119 131 145 161 185

Wadza a spoeczestwo
Igor Kliamkin, Spoeczestwo nieobywatelskie Arsienij Rogiski, Prawo do samookrelenia: obrocy praw czowieka i wadza we wspczesnej Rosji Aleksandr Auzan, Spoeczestwo w Rosji: przyczyny saboci i zapotrzebowanie na spoeczn si

Rosja imperialna?
Jurij Fiedorow, Rosyjskie supermocarstwo: mity i rzeczywisto Arkadij Moszes, Powstanie postimperialnej Rosji i perspektywy odzyskania wpyww na obszarze poradzieckim Marie Mendras, Powrt do oblonej twierdzy? Dmitrij Orieszkin, Imperialny projekt Rosji smutna perspektywa

Noty biograficzne

Aleksander Smolar Wstp

Rosja interesuje, fascynuje, budzi strach. W historii istnieje mit jej tajemniczoci. Mona wspomnie klasyczne okrelenie Winstona Churchilla: the mystery inside the enigma, w ktrym wietnie uj niepojto i trudno zrozumienia Rosji, a take wczeniejsze o sto lat synne sowa Fiodora Tiutczewa, mwice o tym, e w Rossiju mono tolko wierit. Rosja jawi si wic nie jako przedmiot poznania, ale bardziej jako przedmiot wiary. Czy rzeczywicie pastwo to kryje tak wielk tajemnic? Do niedawna o Rosji pisano jako o kraju skrelonym z pierwszej ligi pastw znaczcych w wiecie. Stao si tak z wielu bardzo rnych powodw. Rosja wycofaa si z Europy o setki kilometrw na wschd, likwidujc swoje imperium zewntrzne. Dramatyczna sytuacja demograficzna zmniejszanie si populacji rosyjskiej o 700800 tys. ludzi rocznie sprawia, e o Rosjanach mwi si czsto jako o wymierajcym narodzie. Katastrofa ekonomiczna lat dziewidziesitych, ktrej symbolem by kryzys rosyjski z 1998 roku, spowodowaa drastyczne obnienie si poziomu ycia przecitnego Rosjanina. Wadza centralna bya pozbawiona jakiejkolwiek moliwoci wywierania wpywu na regiony. Pierwsza wojna czeczeska i ustpstwo Moskwy zostay potraktowane jako przejaw saboci pastwa rosyjskiego, nawet jeli ze wzgldw moralnych zaakceptowano decyzj o przyznaniu Czeczenii bardzo rozlegej autonomii. Rwnie w dziedzinie militarnej Rosja zdawaa si traci dawne

Imperium Putina

znaczenie. Ogromna potga nuklearna przestawaa by istotna w wiecie, w ktrym nie obowizyway ju zasady rwnowagi si czasw zimnej wojny. O Rosji zaczto ironicznie mwi jako o Grnej Wolcie z bomb atomow. W rezultacie jeszcze kilka lat temu wydawao si, e Rosja jako pastwo jest bytem wirtualnym. Dugo mona by mnoy przykady jej wczesnej saboci. Dzisiejszy obraz tego pastwa, wyaniajcy si z tekstw prasowych, wskazuje, e jest to ju zupenie inny kraj. Trudno nawet zrozumie, co si takiego stao, e tak diametralnie zmienio si postrzeganie Rosji na wiecie. Interpretacje s rne. Niektre bardzo proste. Niezalenie od prb wyjanienia przyczyn zmiany percepcji sytuacji w Rosji, jest to kraj, o ktrym znowu zaczto mwi, e powraca do superligi mocarstwowej. To znaczy do grona tych nielicznych pastw, ktre decyduj i bd decydoway o losach wiata. Rosja, w myl pojawiajcych si najczciej interpretacji, odzyskaa swoj integralno i si, ktre uosabia prezydent Wadimir Putin. Niezalenie od kontrowersji, jakie budzi on w wiecie, a take mimo negatywnych emocji, ktre wywouje wrd elit liberalnych w Rosji, Putin jest czowiekiem bardzo popularnym w swoim kraju. Gdyby demokracj mierzy si poparcia spoecznego, to mona by uzna, e niewielu jest przywdcw, ktrzy maj tak silny mandat do sprawowania wadzy. Z drugiej strony Rosja staje si coraz bardziej odlega od demokracji. Z pewnoci bardziej ni w okresie prezydentury Borysa Jelcyna. Za jego czasw bya krajem zanikajcym, pogronym w chaosie, ale zarazem spoeczestwem ywym, z prawdziwie pluralistyczn demokracj. Zasadne wydaway si wwczas nadzieje na dokonanie przez ten kraj wyboru zachodniego modelu rozwoju. Dzisiaj Putin otwarcie stawia wyzwanie zachodniemu, demokratycznemu systemowi rozwoju. Jednoczenie pojawia si trudno z adekwatnym okreleniem rosyjskiego systemu politycznego, a tym samym z opisaniem, czym jest waciwie Rosja. Czy jest to neopatrymonialna demokracja fasadowa, system autokratyczny, system oligarchiczny, biurokratyczny kapitalizm pastwowy? A moe kapitalizm administracji prezydenckiej? Czy jest to petrogospodarka, czy petropastwo?

Wstp

Takie wanie sposoby opisywania obecnej Rosji znalazem ostatnio u autorw rosyjskich i zachodnich. W centrum tej tajemnicy tkwi sytuacja na rynkach surowcw energetycznych. Ogromne bogactwa naturalne nagle okazay si czynnikiem, ktry w zasadniczy sposb zmieni usytuowanie midzynarodowe Rosji, ale rwnie jej wewntrzn sytuacj gospodarcz. Z kolei coraz odwaniejsze wykorzystywanie przez Moskw ropy naftowej i gazu do celw politycznych wywouje rosncy niepokj i strach na Zachodzie. To tylko niektre z problemw, ktre powoduj ponowny wzrost zainteresowania Rosj na wiecie oraz skaniaj do poszukiwania nowych interpretacji jej sytuacji wewntrznej i pozycji midzynarodowej. Prb wyjanienia tej rosyjskiej tajemnicy podejmuj zamieszczone w tym zbiorze teksty wybitnych znawcw problematyki rosyjskiej z Francji, Polski, Stanw Zjednoczonych i przede wszystkim z samej Rosji. Ich autorzy wzili udzia w konferencji zorganizowanej przez Fundacj im. Stefana Batorego, zatytuowanej Rosja Putina (Warszawa, 30 listopada 2006 roku). Prezentowane artykuy zostay napisane specjalnie na potrzeby tej publikacji.

Wadza w Rosji

Lilia Szewcowa Rosja przed nowym cyklem politycznym: paradoksy stabilnoci i petro-state

Prezydentura Wadimira Putina bya okresem konsolidacji reimu biurokratyczno-autorytarnego i kapitalizmu biurokratycznego. Dzisiaj istniej ju podstawy, aby wnioskowa, na ile stabilny jest ten reim i w jakim stopniu rosyjski system moe sta si instrumentem modernizacji.

Stabilno groca zaamaniem

Zacznijmy od kwestii stabilnoci. Na pierwszy rzut oka nie wida szczeglnych zagroe dla stabilnoci Rosji w najbliszej przyszoci. Wrcz przeciwnie, wszystko wskazuje na to, e rosyjska sytuacja wewntrzna jest stabilna i wadze w peni j kontroluj. Wymiemy wic czynniki, ktre zapewniaj Rosji spokj. Kluczowym elementem pozostaje cena ropy. W kraju trwa oywienie gospodarcze, ktre utrzymuje pozytywny nastrj czci spoeczestwa. Ludzie nie przezwyciyli jeszcze zmczenia po wstrzsach okresu jelcynowskiego i nie pal si do tego, by wyj na ulice. S rozczarowani istniejc opozycj, zarwno po prawej, jak i po lewej stronie sceny politycznej, wic nie udzielaj jej poparcia, a raczej oczekuj na pojawienie si nowych twarzy. Sam fakt utrzymania si starej opozycji, ktra zapenia nisze protestu, przeciwdziaa wyonieniu si nowych opozycjonistw. Nie bez znaczenia jest i to, e Kreml z powodzeniem przejmuje atrakcyjne hasa i pomysy opozycji. Szczeglnie podkreliabym kwesti

13

Imperium Putina

utracenia przez inteligencj wczeniejszej opozycyjnoci brakuje obecnie w spoeczestwie owego podtrzymujcego niezadowolenie fermentu, jaki wytwarzali radziecka inteligencja i dysydenci. Pewn rol odgrywa te stosunkowa mikko reimu, ktry pozwala przetrwa swym przeciwnikom, mimo e wpdza ich do pewnego rodzaju getta i pozbawia moliwoci kontaktu ze spoeczestwem. Trzeba przyzna, e kremlowskim technologom udaje si wypenia prni polityczn sztucznymi klonami, a tym samym ogranicza szanse zaistnienia ywych spoecznych i politycznych ruchw. Klony zapeniaj przestrze polityczn, nie pozostawiajc szans opozycji. Wreszcie, wadzom rosyjskim sprzyja czynnik nieuchronnoci, ktry przejawia si tym, e po okresie wstrzsw rewolucyjnych nastpuje etap stabilizacji czy wrcz restauracji. Ogromne znaczenie dla znajdujcej si dzi w stanie upienia Rosji ma instytucja lidera. Gdy wszystko si chwieje, nadzieje pokadane w przywdcy i jego pragmatyzmie okazuj si wanym czynnikiem. Ludzie, chocia widz skorumpowanie wadz, wynosz lidera poza nawias, umieszczaj go ponad biurokracj i, popierajc go, mwi tym samym: Pki co, ufamy ci, bo poza tob nie mamy komu ufa. Dlaczego jednak wszystko w rosyjskim rozwoju jest wzgldne? Na pierwszy plan wysuwaj si czynniki systemowe, ktre stopniowo zaczn zaburza stan beztroski. Wymieni trzy systemowe czynniki rozsadzenia, czyli te, ktre s efektem organizacji spoecznej i maj charakter dugofalowy. Pierwszy to konflikt midzy spersonifikowan wadz a jej legitymacj demokratyczn. Denie rzdzcych do zagwarantowanej samoreprodukcji prowadzi do prb korekty wynikw wyborw, co z kolei osabia legitymacj wadzy i w wyniku tego powoduje rozam midzy ni a spoeczestwem. Drugi czynnik to ambicje wadz do zabezpieczenia status quo przy jednoczesnej redystrybucji rodkw, ktra rodzi nieuniknione konflikty wrd elit i prowadzi do napi. Trzecim czynnikiem jest nieuchronno powstawania antysystemowego niezadowolenia w sytuacji nadmiernej centralizacji wadzy. W momencie, gdy instytucje polityczne nie stwarzaj

14

Wadza w Rosji

warunkw do manifestacji rnych si i interesw, to owe interesy wanie poszukuj omijajcych system cieek manifestacji. Rosja dostarcza coraz wicej dowodw na to, e wadza zbudowana na zasadzie pasa napdowego moe dziaa tylko przy nienagannym systemie subordynacji. Z kolei to ostatnie jest osigane po pierwsze za pomoc strachu, po drugie z uyciem przemocy, a po trzecie dziki ideologii mobilizujcej, ktr swego czasu by komunizm. Gdy zabraknie choby jednego z elementw tej triady, pion wadzy przestanie normalnie dziaa. Co widzimy w Rosji? Mechanizm przymusu jest skorumpowany, strach przed Kremlem zanika, a mobilizujcej ideologii nie ma w ogle. Ponadto w systemie scentralizowanym awaria jednej z komrek powoduje zakcenia rytmu caego systemu, jako e wszystkie jego elementy znajduj si w pionowo-podrzdnej zalenoci. Brak samodzielnych instytucji, ktre regulowayby konflikty midzy rnymi grupami interesw, prowadzi do tego, e konflikty te prowokuj napicia. Poza tym, gdy walka przenosi si za kulisy, nasila si nieprzewidywalno procesu politycznego. Naley te wzi pod uwag uwolnienie si ludnoci od bezporedniej zalenoci od pastwa ju 45% obywateli mwi, e s niezaleni od pastwa. W dowolnym momencie, gdy wadza wmiesza si w interesy spoeczestwa, zacznie ono szuka sposobw zjednoczenia si i moe sta si wyzwaniem dla Kremla. Ju teraz w Rosji ywioowo organizuj si warstwy niezadowolonych grupy kierowcw, oszukanych depozytariuszy, onierskich matek czy ekologw. Oto te rodzce si struktury spoeczestwa obywatelskiego, ktre wkrtce stworz problemy dla pastwa nieopartego na rzdach prawa. Nie uspokaja te fakt, e wszystkie instytucje polityczne s uzalenione od notowa popularnoci prezydenta. Spadek popularnoci zagraa stabilnoci caego systemu. Naley zwrci uwag na to, jak dziaaj prawidowoci niezamierzonych okolicznoci. Kilkakrotnie ju zdarzao si tak, e wadze uzyskiway rezultat sprzeczny z ich oczekiwaniami. Tak stao si z reform monetaryzacji ulg socjalnych, ktra wyprowadzia na ulice setki tysicy osb w 2005 roku. Podobnie byo z ingerencj Kremla w wybory na Ukrainie w 2004 roku w celu

15

Imperium Putina

poparcia Janukowycza, co ostatecznie pomogo Juszczence. Wydarzeniem tego typu okaza si te konflikt gazowy z Ukrain w 2005 roku, ktry mia wzmocni rol Gazpromu jako dostawcy energii, w rezultacie jednak zmusi Europ do poszukiwania rde dywersyfikacji dostaw surowcw. Gdzie s gwarancje tego, e prawidowoci niezamierzonych okolicznoci nie dadz znw o sobie zna, gdy Kreml, dc do wzmocnienia swej pozycji, zacznie podcina ga, na ktrej siedzi?! Fakt, e obecne kierownictwo jest tak bardzo pochonite imitacyjnymi grami, czyli tworzeniem prokremlowskich partii, ruchw czy rad, wiadczy o zaniepokojeniu rzdzcych tym, do czego mogoby doj w spoeczestwie, ktre wadza coraz gorzej rozumie. Jednak im bardziej aktywnie wadze staraj si upozorowa istnienie spoeczestwa obywatelskiego, nie dopuszczajc przy tym do jakichkolwiek protestw, tym bardziej prawdopodobne staje si wyjcie czci realnego spoeczestwa poza ramy legalnego pola. Warunkiem stabilnoci spoecznej i pastwowej jest rozwinita, ustrukturyzowana oraz wczona w system opozycja. I na odwrt, opozycja wyparta z polityki bdzie zawsze antysystemowa. Tymczasem 61% badanych Rosjan chce prawdziwej opozycji (jedynie 25% respondentw ma do niej stosunek negatywny), a 47% osb uwaa, e nie istnieje ona w spoeczestwie (30% twierdzi, e istnieje). Oznacza to, e ludzie oczekuj pojawienia si wpywowych oponentw wobec wadzy. Istnieje jeszcze jedna niepokojca tendencja ewolucja poradzieckich reimw na Kaukazie Pnocnym, ktre nabray charakteru klanowo-totalitarnego, a jednoczenie korzystaj z federalnych dotacji oraz pomocy militarnej. W rzeczywistoci na Kaukazie Pnocnym powstaje rosyjski wariant Bliskiego Wschodu, oddalony jednak od strefy wpyww zachodniego spoeczestwa i dlatego skazany na jeszcze wiksz beznadziej. Moskwa okazaa si zakadniczk lokalnych dyktatorw w rodzaju Ramzana Kadyrowa czy innych reimw sutaskich, ktre sama stworzya, prbujc ustabilizowa sytuacj, i ktrym przyznaa niemae penomocnictwa. Kaukaz Pnocny staje si stref zmilitaryzowan, naszpikowan broni, pasoy-

16

Wadza w Rosji

tujc na Rosji, a take podatn na wpywy fundamentalizmu islamskiego i coraz wyraniej zagraajc stabilnoci oraz integralnoci Rosji. Zwrmy te uwag na te czynniki sytuacyjne, ktre dzi umacniaj stabilno, lecz jutro mog zacz dziaa na odwrotnej zasadzie. Wemy kwesti ropy naftowej. Wadza zupenie nie przygotowuje si do moliwych spadkw cen ropy, mogcych zaama gospodark. Albo inny rodek zabezpieczania stabilnoci w Rosji ksztatowanie ruchw prokremlowskich. Nie ma adnych gwarancji tego, e z organizowanymi przez Kreml ruchami modzieowymi Nasi czy Moda Gwardia nie stanie si to, co stao si z nacjonalistyczn parti Rodina (Ojczyzna), ktra take bya zmontowana przez Kreml, lecz z czasem, z racji ambicji jej lidera Dmitrija Rogozina, wymkna si spod kontroli wadz. Skierujmy te uwag na sprzecznoci notowa prezydenckich, ktre jak na razie dziaaj na rzecz stabilnoci. Spord 76% obywateli, popierajcych prezydenta Putina, jedynie 17% uwaa go za skutecznego lidera. Wszyscy pozostali zakadaj, e nie poradzi sobie z zadaniami, jakie mia wypeni, z wyjtkiem jednego polityki zagranicznej. Paradoks polegajcy na popieraniu lidera, ktry jest postrzegany jako nieskuteczny, tylko podkrela beznadziejno nastrojw spoecznych ludzie zdaj sobie spraw ze skromnych moliwoci prezydenta, lecz mimo to pokadaj w nim nadziej, a czyni tak dlatego, e innego oparcia po prostu nie maj. Szczeglny niepokj budzi nasilanie si nastrojw nacjonalistycznych i ksenofobii. Nieraz s one prowokowane przez same wadze, ktre cigle szukaj wroga, w wyniku czego sztucznie podsycaj w kraju atmosfer podejrzliwoci wobec migrantw. Nacjonalizm i ksenofobia stanowi reakcj obronn spoeczestwa rosyjskiego yjcego w cikich warunkach, a negatywne nastroje s kanalizowane w formach najprostszych i najprymitywniejszych. Obecnie okoo 56% Rosjan wyraa gotowo poparcia hasa: Rosja dla Rosjan. Takie nastawienie wynika z chci poradzenia sobie z wasnym uciskiem oraz kompleksami i wiadczy o braku realnej stabilnoci w spoeczestwie.

17

Imperium Putina

Niewdzicznym zajciem jest zgadywanie, na ile uda si zachowa stabilno w zamknitym systemie, ktry zacz dziaa na wasn korzy. Wyobramy sobie jednak nieoczekiwane nawarstwienie kilku zdarze, takich jak: reforma mieszkaniowa, podwyki taryf energetycznych, korki uliczne w duych miastach, wzrost inflacji, niezadowolenie studentw, ktrzy zaczn by rekrutowani do wojska, katastrofa technologiczna podobna do tej, ktr wywoao odczenie prdu w Moskwie w 2005 roku, konflikt etniczny poczony z uyciem siy. Wystarczyoby to w peni do wywoania wstrzsu, ktry poruszyby nawet najbardziej cierpliwe i obojtne spoeczestwo. Istnieje jednak niebezpieczestwo, e w sytuacji, gdy w spoeczestwie brakuje wpywowych si liberalno-demokratycznych, a sama liberalna demokracja kojarzy si z obnieniem poziomu ycia, takie napicie mogoby tylko nasili tendencje narodowo-populistyczne. W takim wypadku racja bdzie lee po stronie tych przedstawicieli Kremla, ktrzy uprzedzaj, e obecny rosyjski reim jest istnym wcieleniem cywilizacji, w porwnaniu do stanu, jaki mgby powsta w razie jego upadku. Rzecz jednak w tym, e to wanie dzisiejsza wadza stworzya podstawy dla ywiou narodowo-populistycznego, a utrzymywanie tej wadzy tylko w ywio wzmacnia. Z kolei samo spoeczestwo, widzc gorczkowe poczynania rzdzcych, ktrzy staraj si je zastraszy, a jednoczenie chc mu si przypodoba, najwyraniej odczuwa, e wadzy brak pewnoci siebie. Owa niepewno moe zrodzi w spoeczestwie pokus przetestowania wytrzymaoci reimu. Dlatego bdmy gotowi na wszelkie ewentualnoci, take takie, ktre rosyjska wadza stwarza sama, starajc si wykluczy niepodane stany.

Rosyjskie petro-state
Gospodarka, jak pozostawia Rosji Putin, wyglda imponujco. Przez lata jego prezydentury PKB wzrs z 200 miliardw dolarw w 1999 roku do 920 miliardw w 2006 roku; rezerwy walutowe zwikszyy si z 12,7 miliardw dolarw w 1999 do 266 miliardw. rodki Funduszu Stabilizacyjnego osi-

18

Wadza w Rosji

gny warto 70 miliardw dolarw. W 2006 roku dodatnie saldo handlowe wynioso ponad 120 miliardw dolarw; nadwyka budetowa osigna poziom 7,5% PKB. Rosyjska gospodarka znalaza si na dwunastym miejscu pod wzgldem wielkoci wrd gospodarek wiatowych. Duy biznes rosyjski udowodni, e moe organizowa produkcj na szerok skal, efektywnie konkurujc ze wiatowymi korporacjami i demonstrujc dynamizm oraz globalne aspiracje. Rosja, ktra w latach dziewidziesitych ebraa o poyczki, zdoaa przedterminowo spaci swj dug Klubowi Paryskiemu. Gospodarka jednak, jak wszystko w Rosji, ma podwjne dno. rda wzrostu gospodarczego nie daj podstaw do optymizmu, przede wszystkim dlatego, e wzrost ten wie si gwnie z wysokimi cenami ropy i czciowo jest osigany za spraw sektorw chronionych przed konkurencj z importem. Poczynajc od 2005 roku, wzrost gospodarczy zacz sabn z 10% w 2000 roku do 6,3% w 2006 roku. Kade obnienie ceny ropy moe doprowadzi rosyjsk gospodark do zaamania. Bez wtpienia gospodarka osigna maksimum swojego ekstensywnego rozwoju i odtd moliwa jest tylko stagnacja. Rzd nie moe sobie poradzi z obnieniem inflacji do poziomu poniej 10%. System bankowy nie spenia funkcji poredniczcej strumienie finansowe generowane przez sektor surowcowy nie trafiaj do innych sektorw. Wiele bankw zajmuje si wyprowadzaniem pienidza do szarej strefy i obsug klasy beneficjentw czy wrcz grup kryminalnych. Rzd nie ma pojcia, co pocz z negatywnymi skutkami napywu petrodolarw, a zwaszcza z umacnianiem si rubla. Rosja zdoaa spaci zaduenie pastwowe, jednak wzroso zaduenie przedsibiorstw z 30 miliardw dolarw w 1998 roku do 216 miliardw dolarw w 2005 roku. Za rzdw Putina w kraju ukoczono budow kapitalizmu pastwowego. Jednak w zwizku z tym, e samo pastwo okazao si sprywatyzowane przez warstw biurokratyczn, mamy podstawy, by mwi o ustanowieniu szczeglnej formy kapitalizmu pastwowego, zwanej kapitalizmem biurokratycznym. W odrnieniu od kapitalizmu oligarchicznego decydujc rol odgrywa tu biurokracja. Impulsem do jego stworzenia bya sprawa Jukosu, ktra pokazaa, e warstwa urzdnicza zacza przywraca sobie pozycje

19

Imperium Putina

kierownicze. W latach 20042006 udzia pastwa w kapitalizacji giedowej wzrs ptorakrotnie (do 30%) i wynis 190 miliardw dolarw. W 2006 roku firmy pastwowe pozyskay 50% wszystkich poyczek korporacyjnych. Udzia kapitau prywatnego w rosyjskim PKB zmniejszy si z 70% w 2004 roku do 65% w 2005 roku i dalej spada. Pastwo nie tylko stao si agresywnym graczem w gospodarce, lecz take pozostaje jej gwnym regulatorem, sdzi ustalajcym zasady gry oczywicie na wasn korzy, co podwaa zasady rynkowe. Wzmocnienie si rekinw rosyjskiego biznesu oznaczao te pogorszenie si perspektyw rozwoju maego i redniego biznesu. Na tysic mieszkacw przypada jedynie sze maych przedsibiorstw, podczas gdy w Unii Europejskiej jest ich co najmniej trzydzieci. W tym sektorze gospodarki zatrudnia si okoo 15 milionw osb, a wic okoo 20% obywateli aktywnych zawodowo, czyli 33,5 razy poniej poziomu europejskiego. Monopolizacja gospodarki przez duych graczy oznacza te niemono jej dywersyfikacji, ktra wymagaaby obecnoci drobniejszych przedsibiorcw i ich skupienia wok surowcw. Pewn logik wida w tym, e monopol na wadz jest uzupeniony monopolem w gospodarce. Tradycja wchaniania przez wadz wasnoci po raz kolejny wzia gr, co wiadczy o tym, e rosyjskie kierownictwo nie toleruje konkurencji w dowolnej sferze i dy do penej kontroli nad otoczeniem, nawet za cen szkd w gospodarce. Nie chc tu bynajmniej powiedzie, e kada ekspansja pastwa jest zem! Mwi o ingerencji w gospodark pastwa szczeglnego rodzaju, pastwa, ktre funkcjonuje w oparciu nie o rzdy prawa, lecz o niejasne reguy gry, ktrych zreszt samo nie przestrzega. Ekspansja pastwa nieopartego na rzdach prawa nieuchronnie oznacza korupcj, brak wyranych zasad i przejcie biznesu do szarej strefy. adne reformy gospodarcze nie mog stymulowa aktywnoci biznesowej, dopki samo pastwo nie jest zainteresowane posiadaniem konkurencyjnej gospodarki. Kiedy pastwo zajmuje si odzyskiwaniem swojej roli w gospodarce, nikt nie myli o reformach ekonomicznych. Reformy te skoczyy si w Rosji jeszcze na pocztku pierwszej kadencji Putina. I wanie ten fakt ukazuje nie-

20

Wadza w Rosji

mono stworzenia dynamicznej gospodarki przez wadze scentralizowane. Takie wadze d do zagwarantowania wasnej pozycji poprzez zawarcie paktu z czci wielkiego biznesu. Wszystko, co zagraaoby owemu paktowi czyli konkurencja, nienaruszalno wasnoci prywatnej, niezalene sdy i przejrzysto procesw podejmowania decyzji, etyka korporacyjna, wolno prasy powinno zosta ograniczone. Podsumowujc, zamyka si dostp powietrza potrzebnego do tego, by rynek mg si swobodnie rozwija. Spersonifikowana wadza, rozmylajca o tym, jak przetrwa po 2008 roku, tym bardziej nie jest gotowa do reform, ktre mogyby zachwia stabilnoci przed wyborami. Oczywicie pewn rol odgrywaj tu te ceny ropy pozwalaj one odpry si i zapomnie o reformach. Bo przecie reformy przeprowadza si w akcie desperacji, a nie wwczas, gdy z nieba leje si deszcz petrodolarw i kiedy mona y jak za czasw radzieckich, przejadajc zarobione pienidze. Bardzo szybko stay si widoczne nastpstwa ekspansji pastwa nieopartego na rzdach prawa w gospodarce. W latach 19982004 kontrolowane przez pastwo kompanie naftowe zwikszyy swoj produkcj o 75%, a prywatne kompanie naftowe o 132%. W cigu piciu lat od 1999 roku do 2004 roku wzrost produkcji naftowej wynosi 8,5% rocznie, a po nacjonalizacji Jukosu spad do 2,7%. Jednak jeszcze bardziej przekonujcym dowodem destrukcyjnego wpywu pastwa jest dziaalno Gazpromu, ktry w latach 19992005 zwikszy swoj produkcj o 2%, a w 2005 roku osign wzrost produkcji na poziomie 0,8%. Nie studzi to jednak optymizmu zwolennikw zarzdzania pastwowego. By zaprezentowa przemawiajce na sw korzy argumenty, lubi oni wskazywa na sukcesy kapitalizmu pastwowego w Azji Wschodniej i Chinach. By moe po prostu nie wiedz, e wzywaj do powtrzenia przez Rosj drogi, z ktrej tygrysy azjatyckie zeszy po kryzysach wasnego kapitalizmu pastwowego. Rosyjscy zwolennicy centralnego zarzdzania wol nie dostrzega faktu, i dziesicioprocentowy wzrost gospodarczy w Chinach jest zasug nie sektora pastwowego, lecz prywatnego, a take zapominaj, e sukcesy ekonomiczne Chin s w pierwszej kolejnoci wyni-

21

Imperium Putina

kiem niskiego stopnia rozwoju spoeczestwa oraz tego, e pastwo nie martwi si problemami socjalnymi obywateli. Prbujc powtrzy chiski scenariusz, Rosja nie tylko ryzykuje powrt do poziomu spoeczestwa przedindustrialnego, ale te nie zabezpiecza si przed wstrzsami. Model ekonomiczny, ktry pojawi si w Rosji, zaczyna przypomina petro-state (pastwo paliwowe). Takie pastwo charakteryzuje gospodarka oparta gwnie na surowcach. Wedug niezalenych rde udzia sektora naftowo-gazowego w Rosji wynosi w stosunku do PKB: 24,7% w 2003 roku, 32,7% w 2004 roku i 37,2% w 2005 roku. Ropa i gaz daj 56% dochodw budetowych i stanowi 60% eksportu. Pastwa surowcowe wyrniaj si cile okrelonymi cechami: zroniciem si aparatu i biznesu; pojawieniem si klasy beneficjentw, ktra utrzymuje si dziki dochodom ze sprzeday surowcw; korupcj systemow; panowaniem monopolw znajdujcych si pod kontrol biurokracji; uzalenieniem gospodarki od wstrzsw zewntrznych; zagroeniem tzw. chorob holendersk; ingerencj pastwa w ycie gospodarcze; przepaci midzy biednymi a bogatymi. Pastwo takiego typu nie jest zainteresowane modernizacj, lecz raczej reprodukcj gospodarki opartej na surowcach. Wszystkie te cechy staj si coraz bardziej charakterystyczne dla Rosji. Idea supermocarstwa surowcowego, ktra opanowaa umysy rosyjskich elit, oznacza jedno przyznanie si do tego, e podejmowane prby dywersyfikacji gospodarki rosyjskiej okazay si klsk. Klska ta groziaby Rosji katastrofalnymi nastpstwami, gdyby nie nieoczekiwane szczcie w postaci wzrostu cen ropy. Histeria na tle bezpieczestwa energetycznego, ktra opanowaa wiat i wpyna na wzrost cen, daa Kremlowi nieoczekiwany powd, by uzna swoj klsk za przewag. Ropa i gaz stay si decydujcym narzdziem rosyjskiej polityki zagranicznej i wewntrznej, stanowic przy tym rzeczywist podpor rosyjskiej pastwowoci. Jeli spojrze na zagraniczne wizyty prezydenta Putina, to mona odnie wraenie, e uprawia on wycznie dyplomacj surowcow, a zwaszcza gazow. Kreml uczyni problem bezpieczestwa energetycznego kluczow spraw na

22

Wadza w Rosji

agendzie spotkania G8 w 2006 roku, usiujc na owym szczycie zatwierdzi energetyczny superstatus Rosji. Na pocztku 2006 roku Moskwa zaproponowaa Zachodowi i caemu potrzebujcemu nonikw energii wiatu swojego rodzaju wielk transakcj (Grand Bargain). Istota propozycji bya nastpujca: Gwarantujemy wam dostawy nonikw energii, wy natomiast zapewniacie stay poziom odbioru i stabilne ceny w dugoterminowej perspektywie, a wszystko to zagwarantowane jest w dugoterminowych kontraktach. Dopuszczamy wasz biznes do naszych firm wydobywczych. Wy za dopuszczacie nas do swoich sieci dystrybucyjnych. Motywacj Kremla mona zrozumie, jego reprezentanci dedukuj w nastpujcy sposb: Teraz Rosja zabrnie w dugi i wyda miliardy dolarw na eksploracj z na Syberii i szelfie arktycznym, zbuduje rurocigi. Lecz jeli nagle zapotrzebowanie na noniki energii zmniejszy si lub spadnie ich cena, to Rosja, postawiwszy wszystko na rozwj gospodarki surowcowej, stanie si bankrutem. Przy czym klska moe nastpi w kadej chwili i perspektywa ta widocznie niepokoi przynajmniej cz rzdzcej ekipy. Istniej te konkretne obliczenia, ktre utwierdzaj Moskw w przekonaniu o koniecznoci ekspansji na zachodnie, a w pierwszej kolejnoci na europejskie rynki. To wanie europejscy, a nie rosyjscy konsumenci gwarantuj pomylno finansow Gazpromu, poniewa ceny gazu w Europie Zachodniej s piciokrotnie wysze ni w Rosji. Z tego wynika denie Gazpromu do zagwarantowania sobie bezporedniego dostpu do kocowych konsumentw gazu. Twarda pozycja Rosji raczej nie moga spodoba si zachodnim partnerom. Przyczyna tego jest w peni zrozumiaa proponowana przez Kreml wielka transakcja, dotyczca planowania produkcji i konsumpcji nonikw energii w dugiej perspektywie, nie ma nic wsplnego z zasadami rynku. Nie bez znaczenia pozostaje take to, e rosyjskie kompanie pastwowe s dalece nieidealnym partnerem biznesowym i ich ekspansja moe podkopa budowane przez dziesiciolecia reguy korporacyjne. Ponadto rosyjskie kompanie stanowi emanacj pastwa i mog by wykorzystywane przez Kreml jako narzdzie polityczne. Denie do rozszerzania kontroli

23

Imperium Putina

pastwa nad zasobami energetycznymi rwnie wzbudzio u zachodnich kontrahentw wtpliwoci co do trwaoci umw z rosyjskimi partnerami. Shell i jego partnerzy w projekcie: Sachalin-2, Total na Chariadze, BP na polu gazowym Kowykta wszystkie te kompanie odczuy silny nacisk ze strony rosyjskich firm pastwowych, w pierwszej kolejnoci Gazpromu, ktry, wbrew wczeniejszym ustaleniom, stara si zwikszy swoje udziay w wymienionych projektach1. Naley jednak doda, e zachodni obserwatorzy, dostrzegajc jedn tendencj, nie zauwaaj prawdopodobiestwa innej im bardziej kompanie rosyjskie bd integrowa si z systemem zachodnim, tym szybciej przyswoj sobie nowe zasady gry. Dodatkowo im wicej rosyjskich kompanii zostanie wczonych w gospodarki zachodnie, tym bezpieczniej bdzie dla zachodniego biznesu w Rosji. Pki co, nie wiadomo, ktra z tych tendencji okae si dominujca, lecz naley dostrzega obie. Oczywicie nie kade pastwo surowcowe staje si petro-state. Udao si tego unikn USA, Kanadzie, Wielkiej Brytanii, Australii i Norwegii. Jednake prb zwizan z posiadaniem ropy, gazu i innych surowcw przeszy tylko te kraje, ktre miay rozwinite spoeczestwo obywatelskie i odpowiedzialne rzdy. Znamienny jest przykad Norwegw, ktrzy postawili na poczenie interesw naftowych z interesami innych grup spoecznych, reprezentujcych rybowstwo, wysokie technologie, ekologi, a uczynili tak, poniewa preferowali zdywersyfikowanie gospodarki. Ponadto Norwegowie zdecydowali si na niespotykany dotd krok ograniczyli inwestycje w narodow kompani naftow Statoil i w wydobycie ropy, aby unikn przechyu w stron gospodarki surowcowej. Wadze rosyjskie rwnie wiadomie postawiy na surowce jako czynnik odbudowy gospodarki. T sam iluzj kieroway si wszystkie petro-states, od Wenezueli i Nigerii po Indonezj czy Algieri. Ich los nie jest godny pozazdroszczenia wszystkie kocz w wyniku powolnego rozkadu, jak
1

W grudniu 2006 roku Shell, gwny udziaowiec Konsorcjum Sachalin-2, zosta w kocu zmuszony do dopuszczenia Gazpromu do udziau w projekcie. Rosyjski koncern obj 50% + jedna akcja (przyp. red.).

24

Wadza w Rosji

Wenezuela, bd wskutek upadku, jak byo z Indonezj. Jeden z zachodnich ekonomistw porwna petrodolary do huraganu Katrina pod wzgldem wpywu tych zjawisk na spoeczestwo. To, e surowce niekoniecznie s kluczem do sukcesu, udowadnia przykad Japonii, gdzie ich brak zmusi nard do rozwijania nowych technologii. Podobn zawi wrd krajw bogatych w surowce mineralne powinny wzbudzi ubogie w surowce Indie ze swoim omioprocentowym wzrostem gospodarczym i Bangalor jako centrum rozwoju nowych technologii oraz wiatowej ekspansji. Zreszt take Chiny rozwijaj si bardzo szybko pomimo ubogiej bazy surowcowej. Trudno take pozby si wraenia, e rosyjskie elity zdaj sobie spraw, w czym rzecz, i e idea supermocarstwa surowcowego ma za zadanie odwrci uwag spoeczestwa od denia warstwy rzdzcej do wzbogacenia si na wglowodorach. Jak przyzna minister zasobw naturalnych Jurij Trutniew, 75% wszystkich znanych z ropy i gazu w Rosji jest ju eksploatowanych, a rezerwy ropy mog zosta wyczerpane za 10 lat. Mao prawdopodobne, by rosyjskie elity nie zdaway sobie sprawy, e sprzt do eksploatacji z jest w 89% przestarzay, a poowa rurocigw ma ponad 25 lat. Sektory surowcowe, obarczone niewspmiernie wysokimi podatkami, rozwijaj si coraz wolniej. Tempo wzrostu wydobycia ropy spada pomimo tak wysokich wiatowych cen! Nie wzrasta te wydobycie gazu (spada o 20 miliardw metrw szeciennych rocznie). Ponadto kraj traci kadego roku okoo 70 miliardw metrw szeciennych gazu, zwaszcza wskutek spalania na odwiertach. Kremlowska ekipa nie moe nie zna tych faktw. W takiej sytuacji nasuwa si wniosek, e forsowanie idei supermocarstwa surowcowego suy klasie politycznej za przykrywk doranej polityki majcej na celu maksymalizacj zyskw, ktrych wiksza cz trafia do kieszeni rzdzcych. Wykorzystujemy dodatkowe dochody z sektorw surowcowych na wprowadzanie innowacji uspokajaj rosyjscy urzdnicy. Obietnice pozostaj jednak obietnicami: udzia towarw i usug w eksporcie rosyjskim wynosi tylko 1,7%, a wysokich technologii 0,3%! Sowem, trudno nie mie wraenia, e zarwno mantra o potdze energetycznej, ktr bezustannie

25

Imperium Putina

powtarza rosyjska elita, jak i zapewnienia wadz o pocztku boomu technologicznego w Rosji s tylko zwykym blefem. Tymczasem w praktyce ma miejsce spadek rentownoci sektora naftowo-gazowego. Jednoczenie nie rozwijaj si inne gazie gospodarki. Wadzom brak zarwno chci, jak i umiejtnoci, by stworzy klimat inwestycyjny niezbdny dla rozwoju gospodarki opartej na wysokich technologiach, i zaprzestay one poszukiwa innych rde wzrostu wewntrznego. Wemy te pod uwag fakt wyjtkowej energochonnoci gospodarki rosyjskiej. Rosja konsumuje wicej gazu ni Japonia, Wielka Brytania, Niemcy, Francja i Wochy razem wzite. Oznacza to, e im wyszy bdzie wzrost gospodarczy, tym bardziej zwikszy si konsumpcja i zmniejszy eksport gazu. Podsumowujc, brakuje gwarancji na to, e Rosja wypeni swoje rosnce zobowizania midzynarodowe. Poza tym dochody ze sprzeday gazu nie wystarczaj nawet na pokrycie podstawowych potrzeb ludnoci. A co dopiero mwi o pretendowaniu do roli supermocarstwa surowcowego. Oczywicie w Rosji wiele osb zdaje sobie spraw z tego, e model gospodarki opartej na surowcach jest hamulcem modernizacji. Jednake, by zdywersyfikowa gospodark, trzeba zdecydowa si na gbokie reformy systemowe, ktre uderzyyby w alians biurokracji z biznesem surowcowym i doprowadziyby do likwidacji renty surowcowej oraz pasoytujcej na niej klasy. Tylko w tym wypadku zaczliby pojawia si nowi kapitalici inwestujcy w wysokie technologie. Jednak tego typu inicjatywa i przedsibiorczo nie s moliwe przy obecnej wadzy, ktra chce utrzyma gospodark opart na surowcach. Z kolei gospodarka surowcowa jest podstaw reprodukcji spersonifikowanej wadzy i jak na razie w Rosji nie ma nikogo, kto mgby rozerwa ten zamknity krg. Ani rosnca asertywno Kremla wobec Zachodu, ani zaostrzenie polityki Moskwy wobec zagranicznych inwestorw nie odstraszyo wiatowych kompani naftowych. Rosyjska presja biurokratyczna stanowi dla nich barier do przejcia. Globalni gracze naftowi i inne kompanie dziaajce na rynkach surowcowych s gotowi na wydatki zwizane z ryzykiem politycznym. Przy czym odgrywa tu te rol wzajemne dawanie sobie przykadu. I tak

26

Wadza w Rosji

firma British Petroleum, ktra jako pierwsza zdecydowaa si inwestowa powane pienidze w Rosji, pokazuje innym, e w pastwie tym mona robi interesy mimo wszelkich istniejcych obaw. Zachodni inwestorzy aktywnie uczestniczyli w ofercie publicznej Rosnieftu w lipcu 2006 roku, chocia wiedzieli o niezgodnym z prawem wchoniciu przez t firm czci aktyww Jukosu Jugansknieftiegazu, w wyniku czego ucierpieli zachodni akcjonariusze mniejszociowi. Duy zachodni biznes nie obawia si ani braku rosyjskich regulacji podatkowych, ani korupcji, ani koniecznoci otrzymania politycznego bogosawiestwa ze strony Kremla. Nie dziwi ta ch inwestowania biznes zawsze jest cyniczny i gotowy gra wedug zaproponowanych mu regu. Czynic ostrone aluzje na temat swego niezadowolenia z dyktatu surowcowego Moskwy, zachodnie rzdy staraj si jej jednak nie drani. Co wicej, byy kanclerz Niemiec Schroeder zgodzi si nawet zosta przewodniczcym zarzdu akcjonariuszy spki zalenej Gazpromu2. wiadczy to o tym, e zachodni biznes i zachodni politycy nie tylko zgadzaj si na gr wedug zasad zaproponowanych przez Rosj, lecz take zostaj lobbystami jej biurokratycznego kapitalizmu. To z kolei utwierdza rosyjsk elit w przekonaniu, e Zachd mona zawsze szantaowa lub korumpowa. Pastwo rosyjskie bdzie dalej przyciga zachodnich partnerw do realizacji swoich projektw. Jednak nie powinnimy mie zudze zagraniczne kompanie w Rosji mog by obecne jedynie w charakterze mniejszociowych udziaowcw. Przykad firmy British Petroleum, ktra utworzya joint venture z rosyjskim kapitaem (TNK-BP), by wyjtkowy i pozostaje jedynie znakiem pozytywnych osobistych relacji Putina z Blairem, ktre zreszt okazay si wcale nie tak idealne. Czego moe oczekiwa zagraniczny biznes od rosyjskich wadz? To pytanie ju stao si retoryczne. Dowiadczenie firmy ExxonMobil, ktra stracia swoje udziay na Sachalinie i bya zmuszona ponownie uczestniczy w przetargu na zoe uwaane za
2

W marcu 2006 roku Gerhard Schroeder przyj stanowisko szefa rady nadzorczej spki North European Gas Pipeline Company (od padziernika 2006 roku Nord Stream), ktra ma zbudowa gazocig na dnie Morza Batyckiego (przyp. red.).

27

Imperium Putina

swoje, wiadczy o tym, e Kreml w dalszym cigu bdzie gra wedug regu, jakie sam stworzy i niejednokrotnie zamie. Jeli interesy klasy rzdzcej bd wymagay odebrania wasnoci zachodnim inwestorom, to zostanie ona im odebrana. Jeeli sytuacja polityczna w Rosji stworzy konieczno uczynienia z zagranicznego inwestora wroga, to stanie si on wrogiem i adna przyja prezydentw w tym nie przeszkodzi. W miar moliwoci Kreml postara si nie doprowadza sytuacji do ostatecznoci, co mogoby odstraszy zachodni biznes. Jednak biznes ten nie bdzie mia w Rosji lekkiego ycia, zwaszcza jeli kontynuowana bdzie strategia konsolidacji tego kraju na bazie antyzachodniej. Tymczasem przybycie do Rosji wiatowych graczy naftowych w jeszcze wikszym stopniu wzmacnia tendencj rozwoju pastwa w kierunku petro-state, ktre o wiele trudniej poddaje si reformom. Pojawia si paradoksalna sytuacja zachodnie monopole przez swoj obecno legitymizuj i wykorzystuj we wasnych interesach rosyjskie pastwo surowcowe (tak samo jak legitymizowali i wykorzystywali petro-states w latach szedziesitych i siedemdziesitych). Jednak pastwo to przy pierwszych oznakach kryzysu postara si uczyni Zachd swoim wrogiem numer jeden. Pozostaje pytanie, kto zdy osign wikszy dochd z tego niestabilnego partnerstwa zachodni biznes czy rosyjskie elity? Nie ma nic nieoczekiwanego w tym, e im wyraniejszy jest kierunek surowcowy rosyjskiej gospodarki, tym szybciej Rosja przeradza si w zaplecze surowcowe Zachodu. Lecz im bardziej Rosja staje si zapleczem surowcowym Zachodu, tym aktywniej rosyjska elita kompensuje swoje kompleksy wskutek wzmacniania ambicji imperialnych. Mocarstwo jdrowe o orientacji surowcowej to nowy fenomen wiatowy. Przy czym rosyjscy zwolennicy idei mocarstwowoci mog wpa w zakopotanie, jeeli Rosja zamieni si w zaplecze surowcowe Chin kraju, ktry wkrtce moe sta si jednym z gwnych konsumentw rosyjskich wglowodorw. Myl jednak, e w skrzywieniu energetycznym Rosji mona dostrzec co najmniej jeden pozytywny punkt rosyjska klasa polityczna nie jest ju pochonita ide potgi jdrowej i nie uwaa zasobw jdrowych za gwne narzdzie

28

Wadza w Rosji

swojej polityki zagranicznej. Polityka wglowodorw, mimo e moe by wykorzystana jako narzdzie nacisku, nie ma jednak tak mierciononych skutkw jak bomba atomowa. Dopki istnieje zapotrzebowanie wiata na surowce energetyczne, Rosja bdzie dalej wykorzystywa je w celach geopolitycznych. Jednak nauczona dowiadczeniem konfliktu gazowego z Ukrain w 2005 roku Moskwa bdzie si przynajmniej staraa unika otwartych konfliktw na tle energetycznym. Zaznacz, e Zachd oraz Chiny nie s tu bezbronne, gdy dobrze opanoway sztuk energetycznej gry politycznej, o czym wiadcz wcigajce intrygi wok Morza Kaspijskiego i Azji Centralnej. Problem, ktry mnie niepokoi, ley gdzie indziej w jaki sposb Rosja poradzi sobie ze swoimi ambicjami, kiedy nie bdzie ju wywoywa wtpliwoci fakt, e surowce energetyczne jako bro zdradziecka mog okaza si narzdziem samobjstwa, w wypadku, gdyby nastpi spadek cen ropy, ktrego Rosja tak si obawia? Tum. Anna Gawcka

29

Wodzimierz Marciniak Od retrospekcji do prognozy: o trudnociach prognozowania rozwoju sytuacji politycznej w Rosji

Prognozy s niezwykle zawodne. Na przeomie XIX i XX wieku Dmitrij Mendelejew opracowa prognoz statystyczn, zgodnie z ktr pod koniec minionego stulecia Imperium Rosyjskie powinno zamieszkiwa co najmniej 350 milionw ludzi1. Faktycznie liczba mieszkacw Zwizku Sowieckiego wyniosa w 1990 roku 288 milionw, a liczba obywateli RSFRS 148 milionw. W 2000 roku Federacja Rosyjska liczya ju 145 milionw mieszkacw. Prognoza Mendelejewa opieraa si na zaoeniu, e modernizacja demograficzna spowoduje w Rosji, podobnie jak w drugiej poowie XIX stulecia w Europie, skokowy wzrost liczby ludnoci. Jednake Rosja nie wykorzystaa swojej szansy, a zamiast eksplozji demograficznej w XX stuleciu miaa miejsce seria katastrof demograficznych, spowodowanych przez dziaania wojenne, gd, epidemie, terror i represje polityczne, emigracj, szerokie stosowanie kary mierci, zsyki i deportacje oraz system obozowy2. Chocia o nieuchronnoci wielkiej rewolucji rosyjskiej zaczto wspomina w Europie ju od 1830 roku, to statystyczna prognoza nie moga przewidzie
1 2

Por. D. Mendelejew, K poznaniju Rossii, Ajris-priess, Moskwa 2002. Pojcie katastrofy demograficznej wprowadzaj autorzy monografii o modernizacji demograficznej w Rosji. Wedug ich wylicze dzisiejsza Rosja powinna liczy od 258 milionw do 282 milionw mieszkacw. Tak wic zakumulowane straty demograficzne w XX stuleciu wyniosy od 112 milionw do 136 milionw ludzi. Por. Diemograficzeskije katastrofy XX wieka (w:) A. Wiszniewskij (red.), Diemograficzeskaja modiernizacyia Rossii, 19002000, Nowoje izdatielstwo, Moskwa 2006. Wydanie internetowe: http://www.polit.ru/research/2006/01/16/demography.html, wydruk, s. 37.

31

Imperium Putina

skutkw dwch wojen wiatowych, dwch rewolucji i siedemdziesicioletnich rzdw partii komunistycznej.

Retrospekcja
W szczytowym i zarazem kryzysowym okresie pieriestrojki Jurij Baturin zastanawia si nad moliwoci prognozowania rozwoju procesu politycznego przy uyciu systemowych teorii wadzy. Prby modelowania stosunkw wadzy miay cel jak najzupeniej praktyczny pisa pniejszy doradca Borysa Jelcyna stworzenie moliwoci przedstawienia rozwoju sytuacji politycznej w kierunku odwrotnym wzgldem upywu czasu, czyli od skutku do przyczyny. Pozwalao to wyjawi te czynniki i dziaania, ktre sprzyjay pojawieniu si kryzysw politycznych3 . Baturin sdzi, e analiza minionego dowiadczenia umoliwi ujawnienie bdw w zakresie sposobw sprawowania wadzy w celu uniknicia kryzysw politycznych. Chodzio mu o zbudowanie operacyjnego modelu rzdzenia, czyli takiego, ktry opisuje sposb sprawowania wadzy, a nie tylko jej przesanki i efekty. Po przeanalizowaniu rnych systemowych teorii rzdzenia doszed on do wniosku, e postawionemu zadaniu najbardziej odpowiadaby model wadzy jako kontroli nad znaczcymi zasobami poprzez posiadanie ograniczone przez inne podmioty4 . W tej koncepcji wadza podmiotu, czyli stopie dysponowania zasobami, wynika z pozycji zajmowanej przez dany podmiot w sieci zalenoci wymiennych. Podmioty reaguj nie tyle na samo wykorzystywanie zasobw, ile na manipulowanie sieciami zalenoci wymiennych. Dlatego te najwiksz zdolno przewidywania skutecznoci realizacji interesw danego podmiotu, wbrew oporowi innych podmiotw, bdzie posiada taka konceptualizacja wadzy, ktra w sposb najbardziej peny wyrazi
J. Baturin, Wast i miera (tocznyje mietody w ango-amierikanskoj politoogii) (w:) W. Mszwenijeradze (red.), Wast. Oczerki sowriemiennoj politiczeskoj fiosofii Zapada, Nauka, Moskwa 1989, s. 128. 4 Tame, s. 145.
3

32

Wadza w Rosji

wieloaspektowo strukturalnych zalenoci pomidzy podmiotami. Do postulowanego modelu wadzy naley take wczy obserwatora, a do prognozy jej autora5 . Baturin, opisujc u schyku Zwizku Sowieckiego warunki, ktre powinien spenia hipotetyczny model wadzy, w gruncie rzeczy sformuowa gwny problem rosyjskiej politologii nieokrelono podmiotw polityki. Trudno jest prognozowa rozwj sytuacji politycznej, gdy wiemy, e wszyscy aktorzy charakteryzuj si wysokim stopniem nieokrelonoci i dopiero konstruuj si w sieci zalenoci wymiennych. By moe trzeba bdzie przyj w naszej hipotetycznej teorii pisa Baturin e kady podmiot dysponuje wasnym punktem widzenia, e udzia podmiotu w konstruowaniu drugiego podmiotu w okrelony sposb wpywa na ten podmiot, wywouje w nim jakie zmiany. Najprawdopodobniej tylko idc t drog, zdoamy przezwyciy przeklestwa systemowej analizy polityki w ogle, a wadzy w szczeglnoci6 .

Od retrospekcji do prognozy
Dwudziesty wiek obfitowa w Rosji w tyle trudnych do przewidzenia wydarze, e statystyczne prognozy, w rodzaju tej opracowanej przez Mendelejewa, mog by dzisiaj wykorzystywane co najwyej do demonstrowania tego, jak mogaby wyglda Rosja, gdyby nie wydarzyo si to, co si faktycznie wydarzyo. Aby zrozumie problem, dobrze jest odwoa si do metody retrospekcji, ktr postulowa Baturin i ktr posuya si grupa politologw pod kierunkiem Aleksieja Samina. Grupa ta w 2002 roku opracowywaa dziesicioletni prognoz rozwoju systemu politycznego w Rosji. Rozwijajc dwudziestowieczn histori Rosji wstecz, politolodzy podzielili j na dziesicioletnie odcinki, obliczone od 2002 roku. Federacja Rosyjska istniaa w latach 2002 i 1992, Zwizek Sowiecki w latach 1982,
Jurij Baturin w 1991 roku pracowa w aparacie G. Szachnazarowa, asystenta prezydenta M. Gorbaczowa. Od 1993 roku by asystentem do spraw prawnych i spraw bezpieczestwa prezydenta FR B. Jelcyna. Jako jedyny politolog odby lot kosmiczny. 6 J. Baturin, Wast..., s. 146.
5

33

Imperium Putina

1972, 1962, 1952, 1942, 1932, RSFRS w 1922 roku, a Imperium Rosyjskie w latach 1912 i 1902. Cztery rne organizmy polityczne w cigu jednego stulecia. Z punktu widzenia zwykych ludzi poszczeglne dziesiciolecia byy od siebie oddzielone, jeli nie rewolucyjnymi wstrzsami, to przynajmniej takimi zmianami w yciu spoecznym i w sposobie sprawowania wadzy, ktre trudno nazwa rutynowymi. Zwizek Sowiecki w 1932 roku wyglda inaczej ni w 1942 roku, by te inny ni RSFSR w 1922 roku. W 1982 roku sekretarzem generalnym KC partii komunistycznej by jeszcze Leonid Breniew, a w 1992 roku urzd prezydenta Federacji Rosyjskiej obejmowa Borys Jelcyn. Okres rzdw Michaia Gorbaczowa by tak krtki, e wypad z retrospekcji. Dowiadczenie pokazuje, e rwnie w krtkiej perspektywie mog zachodzi w Rosji istotne zmiany. Agenda 1998 roku bardzo rnia si od rzeczywistej agendy przeomu 1999/2000. Rwnie agenda 2008 roku moe znacznie odbiega od agendy przeomu 2006/2007. Prognoza tym rni si od politycznego wizjonerstwa, e musi opiera si na metodach uznanych za naukowe przez spoeczno uczonych. Dlatego te poza nawias prognozy jak pisz rosyjscy analitycy trzeba wynosi wydarzenia i procesy nie tyle w zasadzie niemoliwe, ile mao oczywiste dla idealnej spoecznoci analitycznej jako caoci, a tym samym niepodlegajce publicznej weryfikacji7. Trzeba jednoczenie zakada, e wanie te wyeliminowane z prognozy fakty mog wywrze decydujcy wpyw na rozwj wydarze. Rozwj sytuacji w Rosji w ostatnim dwudziestoleciu jest opisywany jako transformacja systemowa. Takie podejcie zakada przejcie lub brak przejcia od pewnego umownego punktu A do umownego punktu B. Podobny sposb postrzegania wydarze jest waciwy dla znakomitej wikszoci spoeczestwa, niezalenie od gbokich rnic zda w sposobie oceniania transformacji. Rwnie spoeczno midzynarodowa postrzega Rosj przez pryzmat kategorii transformacji. Obok obiektywnych kryteriw
7

A. Samin (kier. proj.), Politiczeskaja sistiema Rossii czerez dziesiat let (w:) Obszczyj arszyn. Ekspierty o buduszczem Rossii, Komitiet Rossija w objedinionnoj Jewropie, Fond Rossijskij Obszczestwienno-politiczeskij centr, Moskwa 2002, s. 42.

34

Wadza w Rosji

udanej bd nieudanej transformacji, wana wydaje si rwnie subiektywna ocena spoecznej i politycznej metamorfozy odnotowane przez badania socjologiczne uczucie satysfakcji znacznej czci spoeczestwa z dokonanych przemian. Niezalenie od wysokiego poparcia dla prezydenta, wzrostu zadowolenia obywateli z sytuacji wasnej rodziny i swojego kraju oraz wyranego umocnienia postawy samobytnoci, badania socjologiczne nie tylko nie odnotowuj generalnego wzrostu poczucia zadowolenia z dokonujcej si metamorfozy, ale nawet wskazuj na fenomen masowego spoecznego niezadowolenia. Odnotowane przez socjologw subiektywne zjawisko masowego niezadowolenia powinno by traktowane nie tylko jako to wszystkich procesw politycznych, ale take jako dowd na rzecz tezy o niedokoczonej transformacji w Rosji. W rzeczy samej pisa Jurij Lewada rozproszone i bezradne masowe niezadowolenie suy jako rodek neutralizacji potencjau protestu i pozbawienia go sensu, a w szerszym planie rodek usprawiedliwienia powstaego systemu samowoli pastwowej i spoecznej niesamodzielnoci. Wymuszona apelacja grup niezadowolonych do ludzi posiadajcych wadz pogbia ich zaleno od rzdzcej biurokracji8 . Jeli masowe niezadowolenie spoeczne nie otwiera moliwoci przejcia do kolejnego etapu transformacji, a nawet umoliwia odrzucenie jej podstawowych wartoci i instytucji9 , to trzeba przyj generalne zaoenie, e Rosja nie przesza jeszcze kluczowego dla swojego rozwoju rozwidlenia. W zwizku z tym grupa Samina proponuje, by uredniony scenariusz inercyjny postrzega jako cig potencjalnych rozwidle, a cae dziesiciolecie do 2012 roku uznawa za okres bifurkacji. Sytuacja, rozwijajc si w sposb inercyjny, bdzie zachowywaa wysoki stopie nieokrelonoci, tak jak or-

Por. J. Lewada, Czeowiek niedowolnyj, Wiestnik obszczestwiennogo mnienija, 2006 nr 5. Wydanie internetowe: http://www.polit.ru/research/2006/11/20/dishuman.html, wydruk, s. 7. 9 Na temat nieokrelonoci sensu i rezultatw rosyjskiej transformacji por. A. Melwil, Politiczeskije cennosti i orientacyi i politiczeskije instituty (w:) L. Szewcowa (red.), Rossija politiczeskaja, Moskowskij Centr Karniegi, Moskwa 1998, ss. 136194. 10 A. Samin (kier. proj.), Politiczeskaja..., s. 48.
8

35

Imperium Putina

ganizm zdrowiejcy po cikiej chorobie we wstpnym okresie poprawy10 . Inercyjny scenariusz rozwoju sytuacji oznacza, e najprawdopodobniej nie nastpi powrt do wadzy partii komunistycznej, Rosja si nie rozpadnie, nie bdzie kryzysu gospodarczego porwnywalnego z kryzysem 1998 roku, a chaos nie ogarnie caego procesu politycznego. Prawdopodobiestwo ustanowienia niekomunistycznego reimu autorytarnego powinno si teoretycznie zmniejsza wraz z kadym legalnym przekazaniem wadzy. Kluczow kwesti jest tu przekazanie wadzy opozycji. Poniewa najsilniejsz parti opozycyjn s komunici, to inercyjny scenariusz rozwoju sytuacji politycznej kryje w sobie zasadnicz sprzeczno. Rosja jest jedynym europejskim krajem postkomunistycznym, w ktrym ani razu od 1991 roku nie dokonaa si rotacja wadzy. Fundamentalna sprzeczno midzy reformatorsk prezydentur a komunistyczn opozycj prowadzia do umocnienia zasady politycznej bezalternatywnoci. Dmitrij Furman uwaa, e prawdopodobiestwo konstytucyjnej rotacji wadzy systematycznie si zmniejsza. W 2000 roku pisze bylimy znacznie dalej od moliwoci rotacji ni w 1996 roku, a w 1996 roku dalej ni w latach 1993 i 1991. Jasne jest, e to odmienno zasadnicza i e logika rozwoju tego systemu w najmniejszym stopniu nie jest logik przejcia, stopniowego przezwyciania cech przejtych z komunistycznej przeszoci i zbliania si do zachodniego modelu spoeczestwa11. Furman dowodzi nastpnie, e bezalternatywno systemu politycznego bdzie si rozszerza wszerz i w gb, a do penej jego delegitymizacji, wynikajcej z niemonoci pogodzenia koniecznoci przeprowadzania wyborw z ich iluzorycznoci12. Poniewa nastpi to w bliej nieokrelonej przyszoci, to na najblisze dziesiciolecie naley przyj generalne zaoenie o inercyjnym rozwoju sytuacji, a take trzeba
D. Furman, Politiczeskaja sistiema sowriemiennoj Rossii i jejo yzniennyj cyk, Swobodnaja mysl, 2003 nr 11, s. 1. 12 Por. tame, s. 20. Kryzys reimu hybrydowego moe wynika z niemonoci pogodzenia dwch czynnikw stabilizacji legalnego uycia przemocy i zewntrznego poparcia. Tak byo w sierpniu 1991 roku w Moskwie i jesieni 2004 roku w Kijowie. Por. A. Szczerbak, A. Etkind, Prizraki Majdana brodiat po Rossii: Priewentiwnaja kontrriewolucija w rossijskoj politikie, Nieprokosnowiennyj zapas, 2005 nr 43. Wydanie internetowe: http://www.polit.ru/research/2005/11/16/tsherbetkind.html, wydruk, s. 3.
11

36

Wadza w Rosji

skupi swoj uwag na tych momentach krytycznych, ktre nie poddaj si obecnie prognozie, a ktre mog wynika z nieokrelonoci konstruowania si podmiotw w sieciach zalenoci wymiennych.

Najwaniejszy czynnik niestabilnoci

Najwaniejszym czynnikiem niestabilnoci politycznej jest nieokrelony mechanizm przekazywania wadzy. Logicznie byoby oczekiwa, e proces kluczowy dla stabilnoci caego systemu politycznego zostanie przeprowadzony w sposb kontrolowany, tym bardziej, e ju raz tak si stao po gbokim kryzysie finansowym. Z tego punktu widzenia najbardziej prawdopodobny wydawa si wariant usynowienia analogia przekazania stanowiska prezydenta pastwa przez Borysa Jelcyna Wadimirowi Putinowi. Usynowienie, take wtedy, gdy stanowisko prezydenta obejmie kobieta, moe oznacza, e w celu wzmocnienia sterownoci caego procesu zostanie wprowadzony krtszy lub duszy okres diarchii, a nawet dojdzie do skrcenia kadencji nowego prezydenta i powrotu do wadzy Wadimira Putina. Model usynowienia, w przeciwiestwie do sytuacji z 1999 roku, nie rozwizuje problemu gwarancji dla ustpujcego prezydenta, tym bardziej e Putin moe jeszcze ubiega si o fotel prezydencki w nastpnych wyborach. Problem gwarancji powoduje, e suby specjalne staj si samodzielnym graczem politycznym. Dlatego nie jest wykluczony wariant trzeciej kadencji, gdy moe on lee w interesie obecnego otoczenia prezydenta, chccego unikn wewntrznej walki o wadz. Dominacja w tym otoczeniu ludzi wywodzcych si ze sub specjalnych moe take doprowadzi do czeczenizacji rosyjskiego systemu politycznego i do pozostawienia peni wadzy w rkach Putina (analogia z Ramzanem Kadyrowem), przy sprowadzeniu stanowiska prezydenta do roli reprezentacyjnej. Z czysto teoretycznego punktu widzenia moliwe jest wykreowanie nowego prezydenta w strukturach partii wadzy, na wzr meksykaskiej Partii Instytucjonalno-Rewolucyjnej. Naley jednak pamita, e koncepcja rzdu wikszoci parlamentarnej, ktra pojawia si wiosn 2003 roku

37

Imperium Putina

w wczesnej partii wadzy, zostaa nastpnie odrzucona w toku kryzysu politycznego, polegajcego na zmianie przewodniczcego administracji prezydenta i premiera oraz na aresztowaniu szefa najwikszej kompanii naftowej. Wariant prezydenta partyjnego byby wic aktualny tylko w wypadku pojawienia si w Rosji silnej opozycji oligarchicznej na wzr Ukrainy. Jednake demonstracyjny efekt pomaraczowej rewolucji w polityce rosyjskiej polega na tym, e w Rosji proces polityczny rozwija si obecnie nie od punktu osignitego w sposb autonomiczny, ale od cudzej rewolucji, potraktowanej jako wasna13 . Celem systemowej kontrrewolucji w Rosji nie jest wic zapobieenie ewentualnej rewolucji, ale zlikwidowanie u siebie ustrojowych skutkw rewolucji ukraiskiej. Wyklucza to wic w Rosji pojawienie si jakiej formy pluralizmu oligarchicznego14 . Przedstawione powyej warianty nie s wzgldem siebie alternatywne, ale mog by zrealizowane razem lub oddzielnie. Wszystkie one maj stanowi alternatyw wobec chaosu. Problem polega na tym, e same mog przeksztaci si w jego przyczyn. Najwiksze rdo niestabilnoci systemu politycznego w Rosji stanowi bowiem personalna orientacja caego tego systemu, ktry moe sprawnie funkcjonowa tylko pod warunkiem staego i skutecznego przepywania rozkazw z centrum. W tej sytuacji proces przekazania wadzy z definicji ma znamiona potencjalnej katastrofy. Jest to staa cecha procesu politycznego, ktra wystpowaa zarwno w Imperium Rosyjskim czy Zwizku Sowieckim, jak i w Federacji Rosyjskiej. Przyczyny tego zjawiska s przynajmniej trzy. Po pierwsze, brak oddzielenia wadzy i wasnoci powoduje, e zawsze wybr szefa pastwa jest zwizany z generalnym przekazaniem majtku i wystawieniem nowych plenipotencji do jego zarzdzania. Po drugie, oligarchiczna (nomenklaturowa) zasada formowania klasy politycznej prowadzi do przeksztacenia wyboru prezydenta w wybr osobistej przyszoci, a czasami w wybr midzy yciem
Por. A. Szczerbak, A. Etkind, Prizraki..., s. 2. Odmiennego zdania jest Andriej Riabow, ktry uwaa, e zadaniu pogodzenia najwikszej iloci grup interesu odpowiada ostrona parlamentaryzacja ustroju politycznego. Por. A. Riabow, Eniergieticzeskije aspiekty paramientarizacyi. Wydanie internetowe: http://www.gazeta. ru/comments/2006/10/18_a_942554.shtml, wydruk, s. 1.
13 14

38

Wadza w Rosji

a mierci. Po trzecie, poniewa w dominujcej ideologii zawsze istotn rol odgrywa motyw wrogiego otoczenia i wasnej odrbnoci, to zmianie wadzy towarzyszy spoeczna mobilizacja przeciwko wrogom zewntrznym i wewntrznym. Sposb przekazania wadzy zaley take przynajmniej od trzech okolicznoci. W korzystnej sytuacji gospodarczej istnieje moliwo niekonfliktowego pogodzenia interesw wikszoci grup elitarnych. Deficyt zasobw moe rodzi konieczno sekwestru interesw i ich nosicieli. Przynajmniej od czasw Stalina kolektywne kierownictwo jest traktowane jako zabezpieczenie przed nadmiernym woluntaryzmem pierwszej osoby w pastwie. Wane wydaj si zarwno proces konstruowania szefa pastwa w relacjach wymiennych z innymi podmiotami, jak i to, w jakim stopniu jest on zmuszony do respektowania ich interesw. Ponadto istotna okazuje si cywilizacyjna orientacja klasy politycznej. Czy dy ona do modernizacji kraju, czy te najwaniejsza jest dla niej stabilizacja? Warto pamita, e w okresach sowieckim i postsowieckim bardzo czsto nowe wadze, zachowujc wszystkie zewntrzne pozory cigoci, zryway z przeszoci i nie nadaway temu wyranego ksztatu ideologicznego. Nadmierny woluntaryzm charakteryzowa polityk Nikity Chruszczowa, a w wypadku Michaia Gorbaczowa doprowadzi do rozpadu Zwizku Sowieckiego. Kolektywne kierownictwo czsto moe by rzecznikiem stabilizacji, autokrata za zwolennikiem reform. Z drugiej jednak strony przykad Rosji zdaje si potwierdza tez Jamesa MacDonalda, e dug publiczny sprzyja zwikszeniu demokratycznej kontroli pastwa15 . Petrodolary i odpowiedzialna polityka budetowa ostatniego dziesiciolecia doprowadziy nie tylko do proficytowego budetu, ale take do ograniczania demokracji i wolnoci sowa. Pojawienie si dwch mechanizmw przekazania wadzy autorytarnego i kolektywnego Aleksandr Achijezier wywodzi z rozpadu tradycyjnej przedpastwowej wsplnoty politycznej na dwa ideay kulturowe:
15 Por. J. Macdonald, A Free Nation Deep in Debt: The Financial Roots of Democracy, Princeton University Press, Princeton 2006, s. 564.

39

Imperium Putina

autorytarny i soborowy. Idea autorytarny polega na ekstrapolacji wadzy patriarchalnej na cae spoeczestwo (pastwo), a idea soborowy imitowa rodzinne stosunki midzy brami16 . Achijezier uwaa, e dugotrway kryzys tradycjonalizmu w spoeczestwie masowym, z czym mamy do czynienia w Rosji, prowadzi do cigego powracania do archaicznej kultury politycznej (np. Sobr Ziemski, Zjazd Deputowanych Ludowych), ale Igor Klamkin krytykuje to stanowisko, twierdzc, e rozpad Zwizku Sowieckiego doprowadzi do racjonalizacji stosunkw spoecznych, o czym wiadczy chociaby niemono pominicia procedury wyborczej w procesie przekazania wadzy17. Nadal jednak wadza autorytarna przybiera posta totemicznej opozycji przywdca klanu caa spoeczno. Nie dopuszczajc do powstawania jawnych ogniw porednich, wspczesny rosyjski autorytaryzm, na wzr dawnego absolutyzmu, zaczyna by przejrzysty dla spojrze z gry i z dou, ale wadza tych, ktrzy w rzeczywistoci podejmuj decyzje, staje si niewidoczna. Wyznaczone s jak pisze w lad za Foucaultem Aleksandr Etkind tylko sam szczyt i sama podstawa piramidy polityczno-semiotycznej. Szczyt zamieszkany jest przez monarch, tego uniwersalnego znaczcego systemu absolutystycznego; podstawa zamieszkana jest przez narod, tego uniwersalnego oznaczanego18 . Kolonialna logika nakazuje, by zawsze stawia wyej bezporedni wi z prezydentem ni anonimow wadz instytucji i procedur. Na og autorytaryzm i kolektywizm pozostaj ze sob w zwizku diachronicznym, gdy przekazanie wadzy wymaga kolektywnej zgody braci, co nie wyklucza dalszego jej przeksztacenia w ojcowskie rzdy
Por. A. Achijezier, Choziajstwienno-ekonomiczeskije rieformy w Rossii: kak priplizitcia k ponimaniju ich prirody, Pro et Contra, t. 4, lato 1999, s. 4546. 17 Rosji przyjdzie nauczy si y w odczarowanym wiecie racjonalnoci, w ktrym cele narodowe i metody ich osigania nie mog ju posi utraconego statusu sakralnego. Ale nauczy si tego, majc za plecami wielowiekowe dowiadczenie innego ycia, nie jest tak prosto. I. Klamkin, L. Timofiejew, Tieniewaja Rossija. Ekonomiko-socyoogiczeskoje issledowanije, RGGU, Moskwa 2000, s. 285. 18 A. Etkind, Fuko i tiezis wnutrienniej koonizacyi: postkoonialnyj wzglad na sowietskoje proszoje, Nowoje litieraturnoje obozrienije, 2001 nr 49. Wydanie internetowe: http://www.nlo. magazine.ru/philosoph/sootech/main21.htm, wydruk, s. 3.
16

40

Wadza w Rosji

autorytarne. Putin przez pierwsze trzy lata rzdzi wsplnie z przedstawicielami rodziny premierem i szefem wasnej administracji, odziedziczonymi po poprzedniku. Zwizek synchroniczny midzy autorytaryzmem a kolektywizmem polega na tym, e za przezroczyst piramid wadzy autorytarnej ukryta jest niejawna wadza amorficznej masy, ktr trudno opisa i wewntrz ktrej tocz si ostre konflikty. Najprawdopodobniej mamy do czynienia nie z powrotem do przeszoci, ale z transformacj politycznej kultury, ktr Alain Blum nazywa sowietyzmem19 . Nosicielami tej transformacji s urzdnicy i oficerowie, ktrzy uksztatowali si w sowieckich instytucjach wadzy (np. w KGB czy armii) i przejli waciwy im sposb postrzegania rzeczywistoci. To wanie polityczne formy okresu poststalinowskiego wywieraj najwikszy wpyw na rzeczywisto. Spoeczestwo zostao poddane znacznie gbszym przeobraeniom ni instytucje pastwowe, ale sia wadzy personalnej opiera si na gbokiej niechci znacznej czci ludnoci do rnych form nierwnoci spoecznej i rosncej autonomii gospodarki wzgldem polityki. Obecne napicia wewntrz hierarchicznego systemu wadzy mona traktowa jako kolejn faz transformacji poststalinowskich form politycznych, wykorzystujc rozdwik midzy spoeczestwem a polityk.

Inne czynniki niestabilnoci

Gdy wemie si pod uwag powysze rozwaania, mona zaoy, e zmiana wadzy w latach 20072008 bdzie przebiegaa w warunkach korzystnej koniunktury gospodarczej, przy czym klasa polityczna bdzie dya do ustanowienia kierownictwa kolektywnego i zachowania stabilizacji. Jednake we wszystkich tych trzech kwestiach sytuacja gospodarcza, klasa polityczna, stabilno rwnie mamy do czynienia z nieokrelonoci.

19

Por. A. Blum, Otwiet na woprosy (w:) Politiczeskaja sistiema Rossii posle putinskich rieform, Nieprikosnowiennyj zapas, 2005 nr 38. Wydanie internetowe: http://www.nz-online.ru/index. phtml?aid=25011226, wydruk, s. 1516.

41

Imperium Putina

Bieca sytuacja gospodarcza wydaje si niezwykle pomylna. Due zasoby pozwalaj zaspokoi interesy rnych grup i tym samym wypracowa konsens polityczny. Problem polega na tym, e inercyjny rozwj gospodarki nie jest moliwy. Wyczerpay si ju rda wzrostu gospodarczego, ktre okreliy wzgldnie wysokie tempo PKB w okresie rzdw Putina. Od 2005 roku trwa zastj w przemyle przetwrczym, a eby doszo do jego przeamania, konieczne s due inwestycje w wydobycie i transport nonikw energii, w energetyk oraz modernizacj techniczn przemysu. Wrd rosyjskich technokratw wzrasta niepokj, e Rosja, realizujc przestarza koncepcj mocarstwa energetycznego, traci czas potrzebny do przeprowadzenia modernizacji gospodarki20 . Dalszy proces koncentracji kapitaw oraz zrastanie si pastwa i biznesu w jedn korporacj same przez si nie rozwi problemu inwestycji w rozwj nowoczesnych technologii. Perspektywy rozwizania tej kwestii wydaj si bardzo niejasne. W opinii grupy Samina gwnym czynnikiem okrelajcym wewntrzn sytuacj polityczn jest atrofia woli klasy politycznej. Zachowanie lub przezwycienie tej atrofii stanowi gwn zmienn polityczn, majc czysto subiektywny charakter i dlatego niepoddajc si prognozie. To jest wanie ten krytyczny punkt konstruowania si podmiotw politycznych, o ktrym pisa Baturin. Rosja dysponuje znacznym potencjaem rozwojowym, ale sposb jego wykorzystania zaley od posiadania woli politycznej, uzbrojonej w zrozumiay projekt narodowy oraz odpowiednie instrumentarium techniczne. Dyskusje o idei narodowej tocz si od lat, a konieczna do zakoczenia transformacji wola klasy politycznej jeszcze nie przybraa formy konsensu politycznego21. Dokonujca si obecnie koncentracja kapitaw jest podporzdkowana potrzebie stabilizacji niezwykle zachowawczego systemu spoecznego, a nie potrzebie modernizacji. Problem polega na tym, e aby doszo do koncentracji zasobw, konieczna jest ideologia. W gospodarce rosyjskiej
Por. G. Niechoroszew, Opasnosti eniergieticzeskoj swierchdierawy. Rossija poka nie gotowa k padieniju cen na nieft, Politiczeskij urna, 20 listopada 2006, nr 4344. 21 Por. A. Samin (kier. proj.), Politiczeskaja..., s. 4950.
20

42

Wadza w Rosji

dysponowanie zasobami ma charakter tymczasowy. Stanowi to przedmiot gry na rynku administracyjnym oraz walki o dostp do granicy, gdy tylko po jej przekroczeniu zasoby przeksztacaj si w kapita. Obecna fala rosyjskich inwestycji w krajach, ktre chroni wasno prywatn, moe porednio zaostrzy problem legitymizacji wasnoci w samej Rosji, a w konsekwencji take problem legitymizacji wadzy. Legalizacja wasnoci prywatnej i legitymizacja wadzy pastwowej wymagaj natomiast uruchomienia efektywnych mechanizmw komunikacji politycznej, koniecznych w warunkach sabej wadzy i majaczcej legitymizacji22 . Problemem pozostaje tylko pytanie, czy jest to moliwe w warunkach kolonialnego dyskursu wychowywania ludu, niezdolnego do samodzielnego wyraania swoich potrzeb. Brak efektywnych mechanizmw komunikacji politycznej powoduje, e rdo legitymizacji wasnoci i wadzy przenosi si na zewntrz systemu politycznego. Pynne przekazywanie wadzy w ramach systemu rzdw bezalternatywnych wymaga stworzenia korzystnych zewntrznych warunkw gospodarczych, czego przykadem jest projekt budowy gazocigu pnocnego (rura legitymizacyjna). Rosnce nierwnoci spoeczne, zarwno w klasowym czy terytorialnym, jak i majtkowym sensie, ktre ju zrodziy fenomen nowych biednych, bd w najbliszym czasie rdem powanych napi silnie wpywajcych na system polityczny. Na tle apatii i pasywnoci znacznej czci spoeczestwa zacznie rosn aktywno polityczna niewielkich grup. Nieuchronne jest pojawienie si nowych aktorw, ktrych tosamo pozostaje na razie nieokrelona. Najprawdopodobniej bdzie ona formowa si wok dwch
Por. Kontrol za riesursami i spros na bolszyje idei, Otkrytyj seminar Polit. ru, Reziume obsudienija, osnownoj dokadczyk S. Kordonskij. Wydanie internetowe: http://www.polit. ru/author/2006/10/23/tez5.html, wydruk, s. 5. Witalij Najszul potrzeb dyskursywnej konceptualizacji samookrelenia kraju zalicza do rzdu terminalnych problemw Rosji. Bez tej konceptualizacji moliwe s jedynie niefunkcjonalne parodie. Zakada on jednak, e gotowa konceptualizacja istnieje w historii archetypw. Por. Trietij Rim ili wtoroj Susow, Otkrytyj seminar Polit. ru, Reziume obsudienija, osnownoj dokadczyk W. Najszul. Wydanie internetowe: http://www.polit.ru/author/2006/09/21/tez.html, wydruk, s. 4.
22

43

Imperium Putina

kwestii sprawiedliwoci spoecznej i stosunku do obcych. Wzrost w ostatnich latach niechci do obcych (migrantofobia i ksenofobia) powoduje w polityce rosyjskiej szybk banalizacj tego, co jeszcze niedawno wydawao si niemoliwe. Jednoczenie przy spadajcej, w warunkach rosncej bezalternatywnoci, frekwencji wyborczej23 partia wadzy nie moe stawia fundamentw na bezideowym bocie. Rodzi to pokus wpisania ekstremum w system. Jak uj to pewien ekspert: To nie skinheadzi przyjd do wadzy, ale wadza przyjdzie do skinheadw24 . Pod wzgldem politycznym dzisiejsza Rosja skada si z dwch nierwnych czci pasywnej wikszoci, ktra ulega moralnej degradacji, oraz mniejszoci, kierujcej si w swoich wyborach indywidualnym interesem. Rozwj sytuacji zaley od tego, ktra z tych tendencji zwyciy i kogo poprze obz rzdzcy. Problem polega na tym, e zmienne, ktre okrelaj zachowanie tych grup, w znacznym stopniu znajduj si poza polityk. Rosyjski system polityczny na skutek niskiej legitymizacji i instytucjonalizacji ma niewielk autonomi oraz jest podatny na silne wpywy zewntrzne, w tym take zagraniczne. W wielu krajach (np. w Turcji) nacjonalizm by istotnym warunkiem postimperialnej modernizacji, ktra przebiegaa pod hasem Zapomnijcie o imperium!. W Rosji natomiast patriotyzm w poczeniu z imperialnym rewanyzmem zrodzi unikatowe zjawisko nacjonalizm bez narodu. Pami o imperium staa si gwn przeszkod na drodze do modernizacji.

23 24

Frekwencja w wyborach parlamentarnych w grudniu 2007 roku moe wyniec poniej 50%. Cyt. za A. Samin (kier. proj.), Politiczeskaja..., s. 52.

44

Michael McFaul Odwrt rosyjskiego liberalizmu

Liberalizm w Rosji ledwie trzyma si na nogach. Wikszo obserwatorw zgadza si z t tez. Trwa natomiast debata na temat przyczyn tego stanu rzeczy. Niektrzy obwiniaj rosyjsk histori. Inni oskaraj spoeczestwo jego socjaldemokratyczne pogldy i pragnienie porzdku. Trzecia szkoa przypisuje win dziaaniom rosyjskich liberaw w poowie lat dziewidziesitych ubiegego wieku. Czwarta grupa obcia prezydenta Putina i jego antyliberaln polityk. Podobnie jak we wszystkich innych krajach, historia liberalizmu w Rosji jest wypadkow si spoeczno-ekonomicznych, dziaa instytucji i jednostek innymi sowy: rezultatem dziaania dominujcych struktur i decyzji osb, ktre sprawuj wadz. Rozrnienie midzy tym, co musiao zdarzy si w pastwie rosyjskim w wyniku upadku Zwizku Radzieckiego, a tym, co stao si w rezultacie indywidualnych decyzji, jest kluczowe zarwno dla zrozumienia obecnego stanu Rosji, jak i dla wytyczenia cieek, ktrymi kraj ten moe poda w przyszoci.

Zmiany rewolucyjne i Thermidor

Koniec komunizmu w Europie wyzwoli zmiany gospodarcze i polityczne porwnywalne jedynie z tymi, ktre nastpiy we Francji po 1789 roku lub w Rosji w 1917 roku. W nastpstwie upadku komunizmu wikszo krajw regionu nie tylko stworzya nowe instytucje polityczne i gospodarcze, ale

45

Imperium Putina

take stana w obliczu trzeciego wyzwania koniecznoci okrelenia na nowo granic. W kilku krajach regionu ta potrjna transformacja trwa nadal. W przededniu eksperymentu transformacyjnego wielu obserwatorw, m.in. politolog Adam Przeworski, przewidywao, e reformy rynkowe (to wyjtkowo skromny i techniczny termin, niebdcy w stanie uchwyci skali zmian, ktrych wprowadzenie jest niezbdne do demontau komunizmu i budowy kapitalizmu) oraz demokratyzacja nie mog odbywa si w tym samym czasie1. Jeli wieo wybrani reformatorzy prbowaliby realizowa bolesne reformy makroekonomiczne i strukturalne, konieczne do przeksztacenia komunizmu w kapitalizm, to wwczas masy a szczeglnie robotnicy oraz emeryci zbuntowayby si, odrzucajc przywdcw o neoliberalnych pogldach i wybierajc (ponownie) politykw socjaldemokratycznych. Taka analiza przewidywaa jeden z dwch rezultatw: albo udaoby si zachowa demokracj, ale zostaaby podwaona polityka neoliberalna, albo demokracja musiaaby poczeka do momentu ukoczenia niezbdnych liberalnych reform gospodarczych. Jednak w pierwszym dziesicioleciu po upadku komunizmu okazao si, e wrcz przeciwnie liberalizm gospodarczy i demokracja wzmacniaj si nawzajem. Kraje, ktre osigny najwiksze sukcesy w umacnianiu demokracji, jak Polska i Mongolia, osigny rwnie najwiksze sukcesy we wdraaniu liberalnych reform ekonomicznych i najszybciej wkroczyy na ciek szybkiego wzrostu gospodarczego. Z kolei te pastwa, ktre wolniej budoway demokracj, jak Sowacja czy Tadykistan, wprowadziy tylko czciowe reformy gospodarcze i rozwijay si w wolniejszym tempie. Nie ulega wtpliwoci, e realizacja neoliberalnych reform gospodarczych, ktra nastpia w wyniku upadku komunizmu, spowodowaa powane zakcenia gospodarcze w caym regionie, powaniejsze nawet ni Wielki Kryzys w krajach zachodnich. Robotnicy i emeryci nie skorzystali jednak ze swoich wieo nabytych demokratycznych praw, aby zdawi liberalizm
1 A. Przeworski, Democracy and the Market: Political and Economics Reforms in Eastern Europe and Latin America, Cambridge University Press, Cambridge 1991.

46

Wadza w Rosji

ekonomiczny. Wrcz przeciwnie, dziki instytucjom demokratycznym moliwe byo utrzymanie zaangaowania i przyzwolenia tych grup spoecznych na reformy, niezalenie od tego, jak bolesne by one nie byy. W krajach, gdzie wdroenie polityki neoliberalnej przynioso mniejsze sukcesy, to nie robotnicy utrudnili proces reform i zahamowali wzrost gospodarczy, lecz grupy szukajce zysku czyli elity gospodarcze, ktre skorzystay z dbr powstaych w wyniku czciowych reform. Rosja bya klasycznym przykadem takiego szukania zysku. Rosyjskie elity gospodarcze, majce bliskie powizania z pastwem, w duym stopniu skorzystay z czciowych reform ekonomicznych, zagarniajc swoje pierwsze wielkie zyski dziki dostpowi do dotowanych przez pastwo kredytw w okresie szalejcej inflacji. Odnoszcy najwiksze sukcesy poszukiwacze zysku (eufemistycznie nazywani bankierami) wykorzystali nastpnie t pierwotn akumulacj kapitau i osobiste relacje z urzdnikami odpowiedzialnymi za prywatyzacj, aby przej kontrol nad najcenniejszymi rosyjskimi przedsibiorstwami dziaajcymi w sektorach wydobycia ropy naftowej, gazu ziemnego i mineraw. Ci tak zwani oligarchowie dysponowali dodatkow przewag dziki temu, e ich przyjaciele we wadzach byli nazywani liberaami. Na przykad program udzielania poyczek w zamian za udziay w przedsibiorstwach2 korupcyjny spisek, ktry zaowocowa najwikszym w historii transferem aktyww pastwowych w prywatne rce by nadzorowany przez liberaa Anatolija Czubajsa. Niezalenie od osobistych pogldw Czubajsa na kapitalizm i demokracj, okrelanie programu udzielania poyczek w zamian za udziay w przedsibiorstwach mianem polityki liberalnej byo groteskowym naduyciem. Antyliberalny i skorumpowany sposb przekazania przedsibiorstw pastwowych w rce przyjaci Kremla pod rzdami Jelcyna bardzo uatwi zmian wacicieli tych aktyww przeprowadzon przez nowych, antyliberalnych urzdnikw
2

W poowie lat dziewidziesitych skarb pastwa zaciga kredyty w prywatnych bankach rosyjskich pod zastaw akcji najwikszych przedsibiorstw, przede wszystkim z sektora surowcowego. W rezultacie tej operacji biznesmeni zwizani z prezydentem Jelcynem, w zamian za sfinansowanie jego kampanii wyborczej przed wyborami prezydenckimi w 1996 roku, przejli kontrol nad wieloma firmami pastwowymi, znacznie poniej ich realnej wartoci (przyp. red.).

47

Imperium Putina

kremlowskich pod rzdami Putina. Byli oficerowi KGB, niezadowoleni z faktu, e praktycznie nie skorzystali na pierwszej fali prywatyzacji, obecnie kontroluj niektre z najcenniejszych rosyjskich przedsibiorstw w sektorach wydobycia ropy naftowej i gazu ziemnego, transportu, usug lotniczych i kosmicznych oraz w sektorze komunikacyjnym. Gospodarczy liberalizm w Rosji nie osab wic i nie zosta zdyskredytowany w rezultacie uprzedniego panowania Mongow w Rosji, rzdw Romanoww, zasad goszonych przez Koci prawosawny, socjaldemokratycznych pogldw Rosjan czy konstytucji z 1993 roku. Osab w wyniku konkretnych decyzji politycznych podjtych przez konkretne, moliwe do zidentyfikowania osoby. Wiele innych konkretnych osb ucierpiao w wyniku tego procesu. Ta sama chaotyczna transformacja ekonomiczna, ktra stworzya oligarchw-miliarderw, wywoaa uraz u znacznej wikszoci Rosjan. Niezalenie od tego, jakie zmiany wprowadzaj, wszystkie rewolucje to tragedie, ktrym towarzyszy redystrybucja praw wasnoci wynikajca z braku powszechnie uznanych regu. Wszystkie rewolucje w kocu okazuj si bardzo wyczerpujce. Thermidor, termin po raz pierwszy uyty podczas rewolucji francuskiej i spopularyzowany przez klasyczn ksik Cranea Brintona Anatomy of Revolution z 1938 roku, oznacza okres, w ktrym rozpoczyna si przywracanie regu, pewnoci i stabilnoci. W kocu lat dziewidziesitych ubiegego wieku, szczeglnie za po kryzysie finansowym w sierpniu 1998 roku, Rosjanie pragnli, aby nadszed Thermidor, a kady przywdca, ktry objby wadz po Borysie Jelcynie, musiaby im go zapewni.

Rzdy Putina
Z czysto przypadkowych wzgldw, a konkretnie z powodu osobistych preferencji oligarchy Borysa Bieriezowskiego i jego kremlowskiego przyjaciela Walentina Jumaszewa (szefa administracji prezydenta Jelcyna, a obecnie jego zicia), zadanie wprowadzenia Thermidora przypado Wadimirowi Putinowi. Gdy tylko Putin zosta namaszczony, Kreml i Bieriezowski zmobi-

48

Wadza w Rosji

lizowali cay arsena dostpnych im rodkw publicznych oraz prywatnych, w tym swoje oglnonarodowe stacje telewizyjne, aby doprowadzi do jego zwycistwa w wyborach. Wczeniejsze dowiadczenia zawodowe Putina, jego umiejtnoci jako kandydata na prezydenta czy orientacja ideologiczna miay niewielki zwizek z odniesionym zwycistwem. To Kreml, a nie Rosjanie, zdecydowa, e Putin zosta nastpc Jelcyna. Gdyby wystartowa w wyborach jako kandydat niezaleny, nie miaby najmniejszych szans. Po wyborze Putin skutecznie odpowiedzia jednak na spoeczne zapotrzebowanie na stabilno. Nawet gdyby Bieriezowski, Jumaszew i Jelcyn wybrali innego sukcesora, o odmiennej przeszoci oraz innej orientacji ideologicznej jak chociaby liberaa Wadimira Rykowa czy nacjonalist Wadimira yrynowskiego to zadanie przywrcenia stabilnoci nadal byoby gwnym celem ich administracji. Starajc si odpowiedzie na spoeczne zapotrzebowanie na stabilno, Putin w duej mierze skorzysta z trendw, do ktrych powstania nie przyczyni si w najmniejszym stopniu. Po pierwsze, kryzys finansowy 1998 roku wymusi wprowadzenie sztywnej polityki fiskalnej i odpowiedzialnej polityki monetarnej, co w poczeniu z dewaluacj rubla doprowadzio w kocu do pojawienia si w Rosji wzrostu gospodarczego, po raz pierwszy od rozpadu ZSRR. Putin nie wpyn nawet w najmniejszym stopniu na wprowadzenie tej polityki. Jak na ironi, to premier Jewgienij Primakow i jego komunistyczny minister gospodarki nadzorowali wprowadzenie sztywnej neoliberalnej polityki fiskalnej i monetarnej, ktra pomoga wygenerowa w Rosji wzrost gospodarczy. Po drugie, Putin obj wadz dokadnie w tym momencie, kiedy rozpocz si wzrost wiatowych cen nonikw energii. Take wtedy nie mia on nic wsplnego z tym zjawiskiem, ale rosyjska gospodarka i budet oczywicie na tym skorzystay. Kady inny przywdca, ktry znajdowaby si na miejscu Putina libera, nacjonalista czy komunista skorzystaby z tych samych pozytywnych trendw dotyczcych wzrostu gospodarczego, stabilnoci politycznej i poparcia spoecznego, wywoanych przez czynniki zewntrzne.

49

Imperium Putina

Kolejnym czynnikiem dajcym Putinowi przewag bya odziedziczona po poprzednikach konstytucja z 1993 roku, ktra dawaa mu uprawnienia superprezydenckie. Bez tej konstytucji Putin byby albo silniej ograniczony w swoich autokratycznych deniach, albo bardziej agresywnie naruszaby polityczne reguy panujce w Rosji. Na pocztku obecnej dekady rda stabilnoci i wzrostu gospodarczego w Rosji trudno oceni, co byo przyczyn, a co skutkiem miay mao wsplnego z polityk prezydenta. Putin skorzysta jednak ze sprzyjajcych warunkw ekonomicznych i swoich ogromnych uprawnie prezydenckich, aby wprowadzi w ycie troch wasnych inicjatyw, zarwno korzystnych, jak i niekorzystnych. W polityce gospodarczej Putin pocztkowo wdroy kilka radykalnych reform liberalnych, w tym podatek liniowy w wysokoci 13 procent, znaczn obnik podatku od osb prawnych oraz utworzenie funduszu stabilizacyjnego, na ktrym miaa by gromadzona dua cz nieoczekiwanych zyskw zdobytych dziki wysokim cenom surowcw energetycznych. Te miae liberalne reformy, przygotowane w pnych latach dziewidziesitych ubiegego wieku w orodkach analitycznych przez liberalnych ekonomistw, z ktrych cz w pewnym momencie wesza w skad administracji Putina, byy niezgodne z pogldami spoeczestwa rosyjskiego. Stosunek Rosjan do wolnego rynku i roli pastwa w spoeczestwie odpowiada w duym stopniu pogldom socjaldemokratycznym na zachodzie Europy. Wprowadzenie podatku liniowego w wysokoci 13 procent byoby nie do wyobraenia w Niemczech i jak dotd okazywao si niemoliwe nawet w znacznie bardziej liberalnych Stanach Zjednoczonych. Amerykaski prezydent nie mgby rwnie trzyma przez duszy czas miliardw rubli zamknitych w funduszu stabilizacyjnym w imi zdrowej polityki fiskalnej. W biednej socjaldemokratycznej Rosji realizacja tej polityki w cigu ostatnich kilku lat jest gwnym dowodem na to, e pogldy spoeczestwa nie przekadaj si na dziaania rzdu, szczeglnie jeli ten korzysta z autonomii instytucjonalnej dziki superprezydenckiej konstytucji. Paradoksalnie to wanie mao liberalny pod wzgldem politycznym reim w Rosji pomg wprowadzi liberalne reformy gospodarcze.

50

Wadza w Rosji

W dziedzinie reform politycznych Putin skorzysta z tych samych sprzyjajcych trendw gospodarczych i uprawnie politycznych, aby wprowadzi zmiany antyliberalne oraz antydemokratyczne. Nie odziedziczy on skonsolidowanej demokracji, kiedy zosta prezydentem w 2000 roku, i nie naruszy radykalnie konstytucji z 1993 roku, nie odwoywa wyborw ani nie aresztowa setek przeciwnikw politycznych3 . Dzisiejsza Rosja nadal cieszy si duo wiksz wolnoci i jest bardziej demokratyczna ni Zwizek Radziecki kiedykolwiek wczeniej. Jednak realna tre demokratyczna wielu formalnych instytucji rosyjskiej demokracji ulega w znacznym stopniu erozji w cigu ostatnich szeciu lat. Putin systematycznie osabia lub niszczy wszystkie ograniczenia swojej wadzy, wzmacniajc jednoczenie zdolno pastwa do naruszania konstytucyjnych praw obywateli. Podway pozycj elit regionalnych, niezalenych mediw, wielkich przedsibiorstw, obu izb parlamentu, premiera i jego rzdu (w przeciwiestwie do prezydenckiej administracji), niezalenych partii politycznych oraz prawdziwego spoeczestwa obywatelskiego. Jednoczenie zwiksza rol Federalnej Suby Bezpieczestwa (FSB, sukcesorki KGB) w rzdzeniu Rosj i arbitralnie wykorzystywa do celw politycznych uprawnienia instytucji pastwowych, takich jak sdy, inspektorzy podatkowi i policja. Przez cay okres swoich rzdw Putin prowadzi brutaln wojn w Czeczenii przeciwko obywatelom wasnego kraju. Rosyjski system polityczny jest obecnie zdecydowanie mniej pluralistyczny ni w 2000 roku, a prawa czowieka obywateli rosyjskich wydaj si duo mniej bezpieczne. Podobnie jak w przypadku reform gospodarczych Putina, adna z tych zmian politycznych nie bya nieuniknionym nastpstwem rosyjskiej historii i nie wynikaa z oczekiwa spoeczestwa. (W rzeczywistoci wikszo Rosjan ju od kilku lat akceptuje wartoci demokratyczne, nawet jeli obrona demokratycznych instytucji nie jest priorytetem dla wikszoci z nich). Zmiany te byy bezporednim rezultatem decyzji Putina. Inny przywdca
3

Wicej o antyliberalnych elementach rosyjskiej demokracji przed Putinem w: M. McFaul, Unfinished Revolution: Political Change from Gorbachev to Putin, Cornell University Press, 2001, rozdz. 9.

51

Imperium Putina

to znaczy kto o bardziej demokratycznych pogldach mgby doj do wadzy w ten sam przypadkowy sposb co Putin, tak samo skorzysta na dewaluacji i rosncych cenach nonikw energii, a jednoczenie realizowa polityk wzmacniania demokracji. Znaczenie ma zatem to, kto sprawuje wadz.

Autokracja, stabilno i wzrost gospodarczy

Czy wzmocnienie demokracji o dekad wczeniej zagrozioby rosyjskiemu boomowi gospodarczemu? Czy, innymi sowy, nasilajce si tendencje autokratyczne w Rosji stymuloway wzrost gospodarczy? Wbrew twierdzeniom wielu obserwatorw, nieatwo jest ustali zwizki przyczynowo-skutkowe midzy tymi dwoma trendami. Stabilno polityczna zwykle sprzyja rozwojowi gospodarczemu, ale rzdy autorytarne tylko czasami przynosz dugoterminow stabilizacj4 . Kadym Chinom odpowiada jaka Angola. Demokracja jest duo bardziej stabilnym system politycznym w perspektywie dugookresowej. W Rosji Putina pozytywny wpyw autorytaryzmu na stabilno polityczn, a zatem take na wzrost gospodarczy, bardzo trudno jest oddzieli od sprzyjajcych stabilizacji efektw wzrastajcych w zawrotnym tempie dochodw ze sprzeday surowcw energetycznych, zdrowej polityki makroekonomicznej oraz odejcia nieobliczalnego i niecieszcego si dobrym zdrowiem prezydenta Jelcyna. Czy rosyjska gospodarka rozwijaaby si wolniej, jeli pozwolono by dziaa NTV jako niezalenej sieci telewizyjnej? Czy mianowanie przez Putina gubernatorw (w przeciwiestwie do wybierania ich w wyborach) miao jakikolwiek pozytywny wpyw na inwestycje w regionach? A take, co najbardziej absurdalne, jak przeladowanie grup opowiadajcych si za budow spoeczestwa obywatelskiego i mordowanie od czasu do czasu dziennikarzy ledczych wpywa na stabilno polityczn albo wzrost gospodarczy?
4

Robert Barro, Determinants of Economic Growth: A Cross-Country Empirical Study, Development Discussion Paper nr 579, Harvard Institute for International Development, kwiecie 1997.

52

Wadza w Rosji

Nawet jeli zwizek midzy umacnianiem si tendencji autorytarnych a wzrostem gospodarczym by neutralny w pierwszej czci ostatniej dekady, to obecnie wida ju sygnay, e istnieje midzy tymi trendami zwizek przyczynowo-skutkowy i jest on negatywny. Jeszcze bardziej uderzajce wydaje si to, e Putin i jego kremlowscy wsppracownicy uyli czci swoich nieograniczonych uprawnie politycznych, aby dokona redystrybucji niektrych najcenniejszych bogactw Rosji. Przejcie, a nastpnie ponowna sprzeda aktyww Jukosu nalecej do pastwa firmie Rosnieft stanowiy najbardziej rzucajce si w oczy przejawy tej realizowanej przez pastwo redystrybucji, ktra nie tylko zniszczya warto najcenniejszej rosyjskiej spki naftowej, ale take zmniejszya poziom inwestycji (zagranicznych i krajowych) w Rosji oraz zwikszya ucieczk rodzimego kapitau za granic. Presja ze strony pastwa zmusia take wacicieli prywatnej spki naftowej Sibnieft do sprzeday w 2005 roku udziaw nalecemu do pastwa Gazpromowi. Poza tym wywarto presj na koncern Royal Dutch Shell, aby sprzeda Gazpromowi wikszo udziaw w swoim projekcie Sachalin-2. Rwnolegle z innymi transakcjami sprzeday, transfery wymienionych aktyww zmieniy prywatny i kwitncy niegdy sektor surowcw energetycznych w zdominowan przez pastwo i mniej efektywn cz rosyjskiej gospodarki5 . Waciciele pozostaych trzech prywatnych spek produkujcych rop naftow ukoila, TNKBP i Surgutnieftiegazu s w rnym stopniu poddani presji, aby sprzeda swoje przedsibiorstwa osobom lojalnym wobec Wadimira Putina. Pod sztandarem programu nazywanego narodowi mistrzowie autokratyczny reim prezydenta przeprowadzi te redystrybucj wasnoci w bankowoci, w sektorze lotniczo-kosmicznym oraz w przemyle samochodowym i maszyn cikich, co miao na celu umocnienie kontroli pastwowej nad tymi dziedzinami. Wasno jest rwnie coraz bardziej skoncentrowana.
5

Szefem zarzdu Gazpromu jest Dmitrij Miedwiediew, przyjaciel Putina z Sankt Petersburga, obecnie wicepremier. Z kolei prezes Gazpromu to inny bliski przyjaciel Putina, Aleksiej Miller. Szefem zarzdu Rosnieftu jest Igor Seczin, wieloletni bliski wsppracownik Putina i jego kolega z KGB.

53

Imperium Putina

Zachanne pastwo rosyjskie niszczy take wasno zachodnich obywateli i zniechca ich do inwestycji w Rosji. Wadze w sposb arbitralny wykorzystuj przepisy dotyczce ochrony rodowiska i kieruj je przeciwko inwestorom w sektorze wydobycia ropy naftowej, wykluczaj zachodnich partnerw z rozwoju zoa wydobywczego gazu Sztokman, a take odmawiaj wizy najwikszemu inwestorowi portfelowemu w Rosji, obywatelowi brytyjskiemu Williamowi Browderowi. W tym samym okresie, wedug rosyjskiego orodka badawczego INDEM, poziom korupcji w Rosji zwikszy si dziesiciokrotnie, z 31 miliardw dolarw w 2001 roku do 319 miliardw dolarw w 2005 roku. Pozycja Rosji w rankingach konkurencyjnoci gospodarczej, przyjaznoci wobec przedsibiorcw i transparentnoci pogarsza si wraz z narastaniem tendencji autokratycznych. Rosyjska gospodarka nadal si rozwija, mimo grabieczej dziaalnoci pastwa i zwizanego z tym osabienia bezpieczestwa prawa do wasnoci, jednak wzrost ten jest przede wszystkim rezultatem wysokich wiatowych cen surowcw energetycznych. Uderzajcy wydaje si fakt, e mimo korzyci wynikajcych z bogactwa surowcowego Rosji, tempo wzrostu gospodarczego pod rzdami Putina utrzymuje si znacznie poniej redniego tempa wzrostu w regionie. W 2000 roku, kiedy Putin zosta wybrany na prezydenta, Rosja bya drugim najszybciej rozwijajcym si pastwem na obszarze poradzieckim i ustpowaa tylko bogatemu w gaz Turkmenistanowi. W 2005 roku Rosja spada na trzynaste miejsce w regionie, przy czym wyprzedza jedynie Ukrain i Kirgistan (oba te kraje przezwyciaj nastpstwa kolorowych rewolucji). W trakcie drugiej kadencji Putina rzd rosyjski zrezygnowa z wdraania liberalnych reform ekonomicznych nie z powodu oporu spoecznego, ale dlatego e jak susznie argumentuje Lilia Szewcowa dochody z wydobycia ropy naftowej osabiy rzdow wol wprowadzania reform. Liberalny doradca ekonomiczny Putina Andriej Iarionow zrezygnowa ze swego stanowiska w protecie przeciwko tej polityce i sta si jednym z najgortszych krytykw reimu. Zakadany pozytywny zwizek midzy stabilnoci a umacnianiem si w Rosji autorytaryzmu take nie jest zbyt wyrany. Proces podejmowania

54

Wadza w Rosji

decyzji w tym kraju sta si bardziej scentralizowany, a rozmiar sektora pastwowego, mierzony liczb pracownikw instytucji federalnych, prawie si podwoi. Nie jest jednak oczywiste, czy pastwo rosyjskie stao si w rezultacie bardziej efektywne w wiadczeniu podstawowych usug publicznych6 . Jeli chodzi o dziedzin bezpieczestwa, ktre jest podstawowym dobrem, jakie pastwo powinno zapewni swoim obywatelom, to naley zaznaczy, e liczba atakw terrorystycznych w Rosji znacznie zwikszya si w ostatniej dekadzie w porwnaniu z epok Jelcyna. Druga wojna czeczeska trwa ju sidmy rok i na horyzoncie nie wida jej koca, s natomiast oznaki, e konflikt rozszerza si poza granice Czeczenii. W Rosji Putina zwiksza si take liczba morderstw: w anarchicznych latach 19951999 przecitna roczna liczba morderstw wynosia 30 200, podczas gdy w okresie porzdku w latach 20002004 wzrosa do 32 200. W cigu ostatniej dekady Reporterzy bez Granic naliczyli w Rosji 21 zamordowanych dziennikarzy, w tym ostatnio Ann Politkowsk, najbardziej odwan rosyjsk dziennikark ledcz, ktra zostaa zamordowana w windzie tu obok swojego mieszkania w padzierniku 2006. Inny krytyk Kremla, byy oficer KGB Aleksandr Litwinienko, zosta zabity w Londynie w listopadzie 2006 roku w bardzo tajemniczy sposb otruty radioaktywnym polonem 210. Oczywicie obcianie Putina osobicie za te negatywne trendy jest rwnie gupie jak przypisywanie mu zasugi za wzrost gospodarczy w Rosji. Tym niemniej, jeli prezydent prbuje zbudowa bardziej efektywne pastwo, musi jeszcze zrobi duo, aby osign swj cel. Prawd jest jednak rwnie to, e Rosjanie s obecnie bardziej zamoni ni kiedykolwiek wczeniej, a wikszo z nich nadal korzysta z wprowadzonych niedawno wolnoci, ktre nie maj precedensu w rosyjskiej historii. Skania to niektrych Rosjan do stwierdzenia, e reim Putina to najlepszy rzd, na jaki mona mie nadziej w Rosji. W porwnaniu z przeszoci Putin moe wypada dobrze. Jednak inny przywdca i inny system polityczny
6

Wicej na temat saboci pastwa i korupcji w Rosji w ksice Anny Politkowskiej, Putins Russia, Harvill Press 2004. Wyd. polskie: A. Politkowska, Rosja Putina, Warszawa 2005.

55

Imperium Putina

system demokratyczno-liberalny mgby si sprawdzi o wiele lepiej. Ani historia Rosji, ani jej kultura, ani jej geografia nie uniemoliwiyby innemu przywdcy przypieszenia i pogbienia wzrostu gospodarczego w Rosji, jak rwnie jednoczesnego pobudzenia rozwoju demokratycznego i przypieszenia integracji Rosji z systemem midzynarodowym. Ponadto wzmocnienie instytucji poziomej kontroli wadzy, takich jak prawdziwa partia opozycyjna, naprawd niezalene media czy system sdw niepoddanych kontroli Kremla, umoliwioby zahamowanie korupcji oraz zabezpieczenie praw wasnoci, przycigajc tym samym inwestycje i pomagajc w osigniciu jeszcze wyszego tempa wzrostu gospodarczego.

Sie czca Rosj z zagranic

Rosja Putina jest lepsza ni Rosja Stalina, jednak zachodni przywdcy nadal powinni chcie i oczekiwa od pastwa rosyjskiego czego wicej. Dotychczasowy niekorzystny wpyw polityki nowego autokratycznego reimu w Rosji na interesy narodowe pastw Zachodu by ograniczony, ale bynajmniej nie bahy. Podobnie jak jego poprzednicy w Zwizku Radzieckim, Putin postrzega wiat w kategoriach gry o sumie zerowej dotyczy to szczeglnie relacji ze Stanami Zjednoczonymi. Poniewa Putin i jego otoczenie nie podzielaj wartoci demokratycznych, nie mona liczy, e bd dziaali na arenie midzynarodowej zgodnie z normami, ktre pomagaj koordynowa zachowanie zachodnich demokracji. Wsplne interesy, jak walka z terroryzmem, nadal jednocz Rosj z Zachodem, jednak sia tych relacji zmniejszya si w ubiegych latach, a spory midzy obiema stronami stay si bardziej intensywne. Demokratyczna Rosja, a nawet Rosja rzdzona przez liberaa na Kremlu, zachowywaaby si inaczej. Demokrata na Kremlu witowaby zwycistwo pomaraczowej rewolucji na Ukrainie, dziaaby wsplnie z Europ, aby osabi biaoruskiego dyktatora Alaksandra ukaszenk, a take wsppracowaby bliej ze Stanami Zjednoczonymi, wywierajc presj na Teheran, eby Iran zaakceptowa kompromis w sprawie paliwa nuklearnego. Wszystkie te

56

Wadza w Rosji

posunicia pomagayby w realizacji rosyjskich interesw narodowych. Trudno sobie take wyobrazi, by kto taki jak Wadimir Rykow, Borys Niemcow czy Grigorij Jawliski zachca uzbeckiego przywdc Isama Karimowa do zamknicia amerykaskiej bazy wojskowej w Uzbekistanie, sprzedawa instalacje przeciwlotnicze do Iranu, grozi wojn z Gruzj czy robi obawy na gruziskich emigrantw i wydala ich z Rosji. Nie powinno ulega wtpliwoci, e Zachd ma oczywisty interes w tym, kto rzdzi Rosj. Kwestia, czy Zachd moe obecnie w jaki sposb wpyn na polityczne trendy wewntrz Rosji, to zupenie inny problem. Jeli wzi pod uwag bogactwa, nad ktrymi niedawno przej kontrol Kreml, oraz poraki, jakie w kwestii respektowania praw czowieka ponosi administracja Busha we wasnej polityce, naley stwierdzi, e Zachd, a szczeglnie Waszyngton, ma niewielki wpyw na wydarzenia w Rosji. Jednak nawet ograniczona zdolno Zachodu do wpywania na sytuacj w Rosji powinna by wykorzystywana wszdzie, gdzie to moliwe, aby zachci Kreml do rejestrowania partii politycznych i organizacji pozarzdowych, wywrze presj na wadze policji w Moskwie, eby przeprowadziy uczciwe ledztwo w sprawie zabjstwa Anny Politkowskiej, pomc subsydiowa monitorowanie wyborw i rozwj niezalenych mediw lub zorganizowa stypendia, umoliwiajce Rosjanom studiowanie na Zachodzie. Amerykaska polityka wspierania demokracji w Rosji nie podway pozycji Putina, a z pewnoci nie spowoduje, e jego nastpc bdzie bardziej radykalny nacjonalista. Dziaania Putina tworzenie neofaszystowskich organizacji modzieowych i nacjonalistycznych partii politycznych, uywanie ordynarnego rasistowskiego jzyka w stosunku do osb pochodzcych z Kaukazu lub groenie Gruzji wojn w duo wikszym stopniu przyczyniaj si do powstania w Rosji faszyzmu ni jakiekolwiek dziaania Zachodu. Ignorowanie tych trendw w polityce wewntrznej Rosji i udawanie, e Putin to najlepsze, czego moemy oczekiwa, odpowiada dokadnie oczekiwaniom ekipy prezydenta. Tego wanie Zachd powinien si wystrzega. Rosjanie nie s skazani na rzdy despotw ani na to, aby na zawsze pozostawa w konflikcie z Zachodem. Histori tworz poszczeglni przywdcy,

57

Imperium Putina

a nie struktury historyczne, spoeczne czy kulturalne nawet w Rosji. Tak jak przywdca o skonnociach autorytarnych Putin popchn Rosj bardziej w kierunku autokracji, tak nowy przywdca o skonnociach demokratycznych moe skierowa ten kraj ponownie ku demokratyzacji, a w kocu ku gbszej integracji z zachodni wsplnot demokratyczn. Zewntrzni aktorzy take tworz histori. Zachodni przywdcy, nawet kiedy blisko wsppracuj z Putinem w kwestiach, w ktrych interesy obu stron s zbiene, musz zaangaowa si w to, aby stworzy w Rosji warunki, jakie umoliwi pojawienie si tam demokratycznego prezydenta w duszej perspektywie czasowej. Taka strategia nie bdzie stanowia ingerencji w wewntrzne sprawy innego kraju, nie s to take prne dziaania, ktre odwrotnie do zamierze spowoduj powstanie w Rosji faszyzmu. Wrcz przeciwnie promocja demokracji i praw czowieka w Rosji potwierdzi zaangaowanie Zachodu w promowanie uniwersalnych wartoci: wartoci, ktre zaakceptowaa ju wikszo Rosjan. Tum. Szymon Klocek

58

Stanisaw Biekowski Biznes Wadimira Putina. Zakoczenie

Prezydent Rosji Wadimir Putin po raz kolejny dobitnie i przekonujco sprzeciwi si tym nieyczliwym, ktrzy zarzucaj mu ambicje geopolityczne i podejrzewaj go o neoradziecki imperializm. Mianowa on byego kierownika sekcji sklepu nr 3 Leningradzkiej Organizacji Handlu Meblami (Lenmebeltorg) Anatolija Serdiukowa na stanowisko ministra obrony. Bez wtpienia marszaek polowy Serdiukow jest w putinowskim systemie wadzy postaci cakiem nieprzypadkow. Podobnie nieprzypadkowe wydaje si zreszt wszystko to, co zwizane z meblami rcznej roboty: dokadnie oczyszczone (by unikn posdze o ekstremizm, nie uyjemy tu przymiotnika przemycone) dostawy z Finlandii byy wanym skadnikiem biznesu dla czci kierownictwa merostwa Sankt Petersburga w godnej pierwszej poowie lat dziewidziesitych. Nowy minister obrony ju wwczas by ziciem Wiktora Zubkowa, czowieka zarwno niezastpionego, jak i potraficego pozostawa w cieniu. A przecie towarzysz Zubkow, byy pierwszy sekretarz komitetu rejonowego KPZR w Prioziersku w obwodzie leningradzkim, moe by uwaany za jednego z mentorw Wadimira Putina w latach 19921993, gdy pracowa na stanowisku zastpcy przewodniczcego komitetu do spraw kontaktw zewntrznych tego merostwa w Sankt Petersburgu, przekaza on swemu bezporedniemu przeoonemu, przyszemu prezydentowi caej Rosji, pewne podstawy sztuki biurokracji. Nieco pniej za, przy wykorzystaniu dawnych nomenklaturowych

59

Imperium Putina

koneksji, stworzy w swoim ojczystym rejonie priozierskim spdzielni willow Jezioro, dziki ktrej dacze otrzymaa poowa przyszych rosyjskich rzdcw. Nie przez przypadek pod koniec 1993 roku Wiktor Zubkow sta si gwnym inspektorem podatkowym pnocnej stolicy i pozosta na tym stanowisku przez niemal osiem lat, co byo jak na czasy smuty rekordem. Co prawda latem 1999 roku mentor Putina zwrci si lekko w stron polityki publicznej (zapragn obj stanowisko gubernatora obwodu leningradzkiego, a na szefa swego sztabu wyborczego wzi Borysa Gryzowa, obecnego przewodniczcego Dumy Pastwowej), jednake, przy braku wsparcia ze strony pionu wadzy, atak na gubernatorskie szczyty przynis Zubkowowi honorowe czwarte miejsce z nieco ponad omioma procentami zdobytych gosw. W przeomowym 2000 roku, gdy czas mikkich mebli ustpi miejsca okresowi twardych decyzji pastwowych, te wezwa zicia na sub pastwow. Anatolij Serdiukow zosta najpierw zastpc Zubkowa, po roku za, gdy krewniak i patron przenis si do Moskwy, by kierowa wywiadem finansowym (Federalnym Urzdem Kontroli Finansowej), Serdiukow obj kierownictwo sub podatkowych Sankt Petersburga. Na tym stanowisku talenty handlowe przyszego gwnodowodzcego okazay si szczeglnie przydatne. Serdiukow szybko zorganizowa system ukierunkowanych kontroli przedsibiorstw i firm oraz idcych za nimi rewindykacji nalenoci, a w niektrych wypadkach redystrybucji wszystkiego, co znajduje si w nieodpowiednich rkach. Dlatego te wiosn 2004 roku, wkrtce po tym, jak miejsce napuszonego premiera Michaia Kasjanowa zaj przejrzysty niczym prawda ostateczna Michai Fradkow, wojowniczy zi zosta przerzucony do kierowania federalnymi subami podatkowymi. Jego priorytetowe zadanie okazao si niedwuznaczne chodzio o stworzenie gigantycznego zaduenia podatkowego Jugansknieftiegazu i Jukosu. Z zadaniem sobie poradzi. Pniej, gdy Jugansknieftiegazem zawadny waciwe chopaki, lwi cz dugw umorzy. Nie byo w tym adnej prywatnej korupcji, liczy si wycznie interes skarbu pastwa.

60

Wadza w Rosji

Ju na pierwszy rzut oka wida, e wanie takiego specjalisty potrzebuje teraz rodzime ministerstwo obrony. Siergiej Iwanow wypada dobrze z kadej strony nawet z tej, e szeregowy Syczow sam si zgwaci. Jednak pod jednym wzgldem Iwanow okaza si nieodpowiedni jako wty inteligent w 117 pokoleniu nie zdoa obj surowej kontroli nad strumieniami finansowymi systemu wojskowego. I co gorsza nie nauczy si wykorzystywania ministerstwa jako rodka redystrybucji dbr wojskowo-przemysowych. Dlatego wanie z paskiego stou do anonimowych akomych pyskw trafiay niepoliczone miliardy, do czego, ma si rozumie, najwyszy dowdca nie mia prawa dopuci. Serdiukow naprawi te bdy i zaleczy rany. Ruchliwe miliardy za odnajd swoje, tak potrzebne, ostateczne schronienie. Oczywiste i nie mniej trudne wydaje si take to, e sam Mebelsturmbannfhrer w zasadzie nie jest w stanie wypenia zada geostrategicznych i militarno-modernizacyjnych. Dlatego sentymentalni kontemplatorzy, ktrzy nazbyt przejli si monachijskim przemwieniem Putina, mog spokojnie zmruy rozpalone szczciem lub gniewem oczy. Alarmu nie bdzie. W legowisku rosyjskiego niedwiedzia trwa cisza nocna. Po gronym homeopacie Iwanowie do byych radzieckich wojsk przyszed anatomopatolog finansowy Serdiukow. Leczenie chorego zakoczyo si nagym zgonem naturalnym, czas wic dokona inwentaryzacji pozostaoci mienia (ocalaego po przeduajcym si leczeniu homeopatycznym). A przemwienie w Monachium? Oj, przestacie, to to by zwyczajny zbir niewielkich noworosyjskich krzywd. Pamitacie, co powiedzia niklowy asceta Prochorow po zatrzymaniu w Courchevel1: My tu do was z otwart dusz, pienidzmi i z panienkami o jak najszczerszych zamiarach, a wy Zobaczycie, przestaniemy zwozi nasze panienki, to wtedy pozostanie wam taczy ze swoimi emerytami za ich ndzne trzy centymy!.

1 W lutym 2007 roku francuska policja zatrzymaa w Courchevel Michaia Prochorowa, szefa rady nadzorczej firmy Norylski Nikiel i jednego z najbogatszych Rosjan, w zwizku z podejrzeniem o sutenerstwo (przyp. tum.).

61

Imperium Putina

To samo mwi Putin. My wam dosownie wszystko oddalimy: i Kamran2, i Lourdes3 , i stacj Mir, i bazy w Azji Centralnej, i w ogle ca przestrze poradzieck, i Kore Pnocn. propos, przecie take Iran coraz bliej. A wy nam nawet swoich sieci dystrybucji gazu nie chcecie odda. I nie wiadomo, po co wci przypominacie o jakich wartociach demokratycznych, ktre, jak doskonale wiemy, w rzeczywistoci nie istniej to to czysta propaganda! Lepiej na siebie spjrzcie, nieszczni demokraci! To chcia powiedzie Putin. adnej zimnej wojny. adnej polityki, nawet biznesu. Po prostu kilka spraw osobistych. Zebrao si, rozumiecie.

onierz i jego armia

Jednak nie samymi marszakami polowymi yje Rosja, ale i prostym onierzem. Na przykad odlanym z brzu onierzem wyzwolicielem na talliskiej grze Tnismgi, ktrego w swym prowincjonalnym szalestwie chce obali wikszo Estoczykw. Pitnastego lutego 2007 roku parlament estoski (Riigikogu) przyj w trzecim i ostatnim czytaniu ustaw O zniszczeniu obiektw zabronionych, skierowan bezporednio przeciwko temu pomnikowi, a zarazem ogosi niegdysiejsze wito wyzwolenia Estonii od hitlerowcw dniem pamici o tych, ktrzy walczyli o niepodlego (co odnosi si w gwnej mierze do tyche hitlerowcw). Tego gestu nie zrozumiano nawet w Radzie Europy, ktra mimo e houbi mae narody poradzieckie, to raczej nie jest zainteresowana tak bezporedni rehabilitacj hitleryzmu. Po brukselskim sprzeciwie Toomas Hendrik Ilves, estoski prezydent szwedzko-amerykaskiego pochodzenia, odmwi podpisania skandalicznej ustawy, twierdzc, e jest sprzeczna z konstytucj. Pewne zawodzenie dao si te sysze na moskiewskiej ulicy Ochotny Riad, w murach wszechwadnej Dumy Pastwowej. Nawet szef MSZ Siergiej
Bya radziecka, a potem rosyjska baza wojskowa na wybrzeu Wietnamu, zlikwidowana przez Rosj w 2003 roku (przyp. tum.). 3 Dawna radziecka, a potem rosyjska stacja radiolokacyjna na Kubie, zlikwidowana w 2003 roku (przyp. tum.).
2

62

Wadza w Rosji

awrow, zmczony tym, e przychodzi mu po trzy razy dziennie waha si wraz z rozmyt amplitud kremlowsko-gazpromowskiej partii, wymamrota co o katastroficznym pogorszeniu stosunkw i tyle, do diaba z t estosk nimf. I tylko Kreml odpowiedzia na estoskie wygupy odpowiedzia ponurym antycznym milczeniem. Nie usyszelimy tym razem zgrzytania zbw Putina, jak to miao miejsce w pamitne dni gruzinobjstwa. Nikt nie odwoa z Tallina rosyjskiego ambasadora. Nie zostao zamknite za spraw czarodziejskiej rdki estoskie kasyno. Nie wstrzymano te komunikacji ldowej i morskiej z bratni Estoni. Nie stao si nic, zupenie nic. I nawet trubadurzy surowcowego patriotyzmu najwidoczniej nie otrzymali wyranego polecenia, by gono szczeka na ten wschodzcy ksiyc nazizmu. W czym rzecz? Dlaczego, wodzu wszystkich rosyjskich narodw, opuci onierza, swego wyzwoliciela?! Odpowied jest prosta. Wyzwoliciel wyzwolicielem to to po prostu stokowaty obiekt z metalu kolorowego. Istniej przecie inne obiekty. O wiele waniejsze. Albowiem nie histori zrodzone, lecz biznesem. Istnieje sobie pewna spka Sewierstaltrans, z racji nieprzejrzystej struktury wasnoci uwaana, nie wiedzie czemu, za zblion do dworu. Kontroluje ona ju od kilku lat znaczn cz rosyjskich dostaw tranzytowych przez Estoni. A konkretniej, niemal 90% tranzytu ropy naftowej. Jednym z najwikszych klientw tej korporacji transportowej jest ogromny Surgutnieftiegaz, tradycyjnie eksportujcy swoje wyroby za porednictwem spek offshore: Gunvor International Ltd. (Brytyjskie Wyspy Dziewicze) i IPP Ltd. (kanton Zug, Szwajcaria). Te spki czsto s wymieniane w ssiedztwie nazwiska Gienadija Timczenko, obywatela Finlandii, ktry ju od wielu lat jest uwaany za kluczowego partnera biznesowego Wadimira Putina. Estonia, jako kraj tranzytowy, okazaa si niezwykle wana dla Sewierstaltransu i jego wysokich rang klientw: nadworny spedytor odwanie zdecydowa si na duej skali inwestycje w ramach nieprzyjaznej gospodarki. Na przykad naby estoskiego operatora kolejowego Spacecom i terminal paliwowy E.O.S. Chciano te wykupi estoskie koleje, ale krzykliwi miejsco-

63

Imperium Putina

wi nie pozwolili na realizacj tych planw. Tym niemniej zainteresowanie Estoni wcale nie osabo. Ministerstwo transportu Federacji Rosyjskiej wraz ze spk Rosyjskie Koleje Pastwowe przy uyciu elastycznej polityki taryfowej zrobiy wszystko, co w ich siach, by jak najwicej rosyjskich podmiotw gospodarczych eksportowao swoje towary wanie przez Estoni i przy pomocy Sewierstaltransu. Tak oto rosyjski biznes umiowa sobie w chodny batycki kraj. Wemy za przykad koncern chemiczny EuroChem, ktry wstrzyma budow swojego terminalu w Ust-ugu (Rosja, obwd leningradzki) i skierowa plany ku bratniemu portowi Sillame (w Estonii, ma si rozumie). Siergiej Matwijenko, syn pani gubernator Sankt Petersburga, zaj si w ubiegym roku budow willowej wioski dla rosyjskich narodowo zorientowanych elit na odludnej batyckiej wyspie, podlegajcej jak najbardziej estoskiej jurysdykcji. A nawet, wedug doniesie, otrzyma w zwizku z tym faktem estosk kart staego pobytu. No ale, powiadaj, onierza wyzwoliciela mog jeszcze uratowa Unia Europejska i talliscy takswkarze-Rosjanie. Daj wic Boe.

Biznes-bakanizacja
Swoj drog, przez okres sprawozdawczy putinowski Kreml osign znaczce sukcesy w interesach, nie tylko w krajach batyckich czy w arbackim okrgu wojskowym4 , ale rwnie na Bakanach. Na przestrzeni ostatnich 150 lat Rosja bya uwaana za przyjaciela i protektora sowiaskich narodw z Bakanw. I nawet w przeklte lata jelcynowskie Jewgienij Primakow kaza zawrci swj samolot nad Atlantykiem, dowiedziawszy si o bombardowaniu Jugosawii. Z kolei zmczony konsumpcj wody mineralnej Narza Jelcyn uwaa za swj obowizek skierowa rosyjski desant do zuchwaego forsownego marszu w kierunku Prisztiny. Niezalenie od stanowiska starszych towarzyszy we wszechwiecie, oficjalna Moskwa oczywicie zawsze
4

Chodzi o centralny aparat Ministerstwa Obrony (przyp. tum.).

64

Wadza w Rosji

wystpowaa przeciwko niepodlegoci Kosowa i robia niemal wszystko, by podtrzyma na duchu serbskich braci. Jednak czasy si zmieniaj. Tam, gdzie nie udao si osign porozumie w kwestiach historycznych, mona teraz wypracowa porozumienia biznesowe. W grudniu 2006 roku do oficjalnej Moskwy, cierpicej tym razem z powodu nieznonego jak na zim ciepa, przyby nikt inny jak premier Kosowa, dawny dowdca polowy Armii Wyzwolenia Kosowa, a take zagorzay wsporganizator ludobjstwa Serbw Agim Ceku. Ten superbojownik by dwukrotnie aresztowany w zwizku z oskareniami o przestpstwa wojenne: w 2002 roku w Ljubljanie i w 2004 roku w Budapeszcie. Wypuszczano go dopiero po naciskach ze strony misji ONZ w Kosowie. Rosyjska stolica jawia si dla Agima Ceku jako miasto w peni gocinne i bezpieczne. Przyjto go na placu Smoleskim w MSZ na cakiem wysokim poziomie. Ponadto wizycie Ceku towarzyszya seria wrcz antyserbskich publikacji w kremlowskich mass mediach: e to niby bracia Sowianie przyssali si do wymion wielkiej Rosji, a w zamian za to nie oferuj niczego to to nic innego jak pasoyty, pora skoczy z odwalaniem brudnej roboty narodowej za Serbw. Przedmiot rozmw prowadzonych z walecznym premierem Ceku rwnie nie by wielk tajemnic. Holding Bazowyj Element, kontrolowany przez biznesmena gatunku patriotycznego Olega Deripask, zakupi niedawno fabryk aluminium w czarnogrskiej Podgoricy. Fabryka potrzebuje taniej energii, ta za produkowana jest wanie na terytorium Kosowa. Dlatego przedmiotem rozmw by nadzwyczaj atrakcyjny interes Rosja nie bdzie pomaga Serbii, a Agim Ceku zgodzi si zapewni Deripasce dostawy wytwarzanej z koksu energii. Proces, zdaje si, ruszy. Na krtko przed ogoszeniem planu Martti Ahtisaariego cakowicie anonimowe rdo w rosyjskim MSZ ogosio: Nie moemy by bardziej serbscy od samych Serbw. Rozumiejcie to, jak chcecie. A jednak szkoda, e Grigorij Jefimowicz Rasputin nie robi interesw aluminiowych by moe bowiem powstrzymaby Rosj od przystpienia od pierwszej wojny wiatowej.

65

Imperium Putina

Co dobre dla Gazpromu, to ze dla Rosjan

Ma si rozumie, e wszelkie osignicia metalurgiczne bledn, gdy porwna si je ze zwycistwami osignitymi na gwnym putinowskim froncie biznesowym, a wic w sektorze gazowym. Wydarzenia drugiej poowy 2006 roku i pocztku 2007 roku nie mogy nie wywoa wrd czcicieli talentw biznesowych Putina gbokiego, niczym skarbce Banku Centralnego, zadowolenia. W owym okresie rozliczeniowym zjednoczona spka zarzdzajca Kremlgaz imienia W. W. Putina wykonaa kawa dobrej roboty, zapewniajc wzrost kapitalizacji Gazpromu (znanego take jako Majtek Narodowy sp. z o.o.). Gwny wynik tej pracy, jak wiadomo, stanowi to, e: Gruzja i Azerbejdan niemal cakowicie zrezygnoway z zakupw rosyjskiego gazu i utworzyy antyrosyjski kartel energetyczny, ktry ma teraz wszelkie atuty, by wywiera nacisk na ostatniego warunkowego sojusznika Rosji na Zakaukaziu Armeni; jeli wemie si pod uwag gwatowne i darmowe wycofywanie naszych poradzieckich wojsk z Gruzji, to mona stwierdzi, e dwustuletni okres dominacji rosyjskiej na Zakaukaziu zosta na razie zakoczony; de facto zlikwidowano Pastwo Zwizkowe Rosji i Biaorusi; Misk zamieni rol sprzymierzeca i forpoczty Moskwy na funkcj jej twardego oponenta; prezydent ukaszenka wyrazi swoj gotowo zarwno do stworzenia antyrosyjskiego aliansu konsumentw surowcw naturalnych wraz z Ukrain oraz Azerbejdanem, jak i do rewizji warunkw wsppracy wojskowej z Rosj; zachcio to Uni Europejsk, ktra ostronie daa do zrozumienia, e moe zagodzi swoje stanowisko wobec ekscentrycznego biaoruskiego lidera; nieprzejednana opozycja wyrazia ch wycignicia rki do znienawidzonego Baki w ramach oglnonarodowej walki z Putinem i Gazpromem. W tym momencie typowy czonek gazpromowskiego fanklubu, nerwowo szukajc w okolicach talii swego wirtualnego pistoletu gazowego, powinien histerycznie zakrzykn: Ale przecie Gazprom to wanie my Przecie to

66

Wadza w Rosji

dziki jego kapitalizacji i do nas, prostych Rosjan, co spywa! To, co dobre dla Gazpromu, jest dobre dla Rosji, a caa reszta to diabelska sprawka. Niestety, jest inaczej. Historia wspczesna uczy nas, e jest odwrotnie co dla Gazpromu dobre, to dla Rosjanina oznacza mier. Poniej przytocz kilka wspierajcych ostatni tez dowodw, ktre przynis rok 2006. Rosyjski monopolista gazowy, ktry eksploatuje terytorium kraju niczym wasne gospodarstwo przyfolwarczne, wadz za traktuje jako departament public relations i sub bezpieczestwa w jednym, odmwi zajcia si gazyfikacj Rosji. Odtd Gazprom bdzie pokrywa tylko 20% kosztw gazyfikacji, a dokadniej wydatki na doprowadzenie rur do miejscowoci. Pozostae koszty maj bra na siebie regiony, jednak w ich budetach brakowao, brakuje i bdzie brakowa koniecznych rodkw. A odpowiada za niepowodzenia inwestycji bd wanie podmioty Federacji Rosyjskiej. Poczynajc od 2007 roku, jak poinformowa przewodniczcy rady nadzorczej Gazpromu, a do niedawna ulubiony potencjalny nastpca Wadimira Putina Dmitrij Miedwiediew, niedbae regiony zostan po prostu skrelone z programu gazyfikacji. Pozwoli to Gazpromowi oficjalnie poegna si z tym uciliwym i mao dochodowym przedsiwziciem. Logika dziaania Majtku Narodowego sp. z. o.o. wydaje si cakowicie zrozumiaa gaz jest potrzebny do tego, by przynosi wysokie dochody z eksportu, sprzyjajce wzrostowi kapitalizacji spki. Nie ma czasu, by si rozdrabnia. Just business. Ustami samego Wadimira Putina, formalnie niemajcego ze spk adnego zwizku, Gazprom ogosi w 2006 roku denie do znacznej redukcji dostaw gazu dla przemysu i energetyki Rosji. Prezydent wezwa odbiorcw przemysowych do przechodzenia na wgiel i mazut, a wic na mniej wydajne rodzaje paliw, a take do przygotowania si na wzrost cen gazu do poziomu europejskiego. Dostawy gazu dla energetykw zostay wic obcite w 2007 roku o 10 mld metrw szeciennych, mimo e koncern energetyczny RAO JES by gotw paci 185 dolarw za dodatkow dostaw tysica metrw szeciennych gazu (Ukraina, przypomnijmy, paci 130 dolarw).

67

Imperium Putina

Monopolista gazowy zapowiedzia te stopniowe, lecz niemiosierne podwyki cen gazu dla ludnoci. Za cztery lata (w 2011 roku) przecitny obywatel Rosji bdzie paci 70% ceny europejskiej, a wic trzy razy tyle, ile paci dzi. Oczywicie jeli co mu jeszcze zostanie w portfelu po takich podwykach. Wyrana przewaga Rosji w postaci zasobw gazu (koszt wasny wydobycia tego surowca nie przekracza 35 dolarw za tysic metrw szeciennych) ju si nie liczy. Kiedy Gazprom potrzebuje czego od pastwa, to jest Majtkiem Narodowym. Natomiast gdy ma mu cokolwiek odda, to byskawicznie zmienia si w podmiot gospodarczy, ktrego gwnym celem jest osignicie wysokich (bardzo wysokich) zyskw. I nie ma takiej Rosji, dla ktrej Gazprom powiciby w ofierze swj gwny cel.

Arcywesoa nauka
Jednak, powiedzmy szczerze, dlaczego wszyscy tak si przyczepili do meblarza Serdiukowa? No tak, to cakiem logiczna (z punktu widzenia putinowskiej biznesmachiny) nominacja. Ale przecie nie jedyna takiego rodzaju! Dlaczego nikt nie wspomni o tym, e ju przed dwoma laty Michai Kowalczuk, incognito z Sankt Petersburga, rodzony brat Jurija Kowalczuka (rwnie uwaanego za jednego ze skarbnikw swoich zwierzchnikw politycznych), obj kierownictwo legendarnego Instytutu Kurczatowa. I doskonale si skada, e pan Kowalczuk nigdy nie zajmowa si fizyk jdrow. Uatwi mu to przeksztacenie czci zbytecznych pomieszcze starego kurnika w salony samochodowe i inne miejsca kultowe dla masowych konsumentw. Jak si jednak zdaje, Michai Kowalczuk nie bdzie dugo goci na tym jdrowym stanowisku. Oczekuje si, e zostanie wkrtce mianowany na dyrektora finansowego Rosyjskiej Akademii Nauk. I, na wzr nowego ministra obrony, zdoa zawrci bieg pnocnych rzek wsparcia finansowego w jedynym prawidowym kierunku. A zarazem wyzwoli spoeczno naukow od, niepotrzebnie cicych na jej kolektywnym faustowskim umyle,

68

Wadza w Rosji

dwch milionw metrw kwadratowych nieruchomoci. Jeli za nauka stanie na drodze wielkiego biznesu, tym gorzej dla nauki. A przecie ju pod koniec 2007 roku Anatolij Serdiukow i Michai Kowalczuk mogliby urzdzi wspln konferencj prasow i opowiedzie zaintrygowanemu wiatu o tym, jak zamierzaj stworzy superbro najnowszej klasy. Wanie t, ktra niczym trzcinka czy bibuka papierosowa mogaby dgn amerykaski system obrony przeciwrakietowej. Byleby tylko w trakcie konferencji owi dobrze zapowiadajcy si szefowie nie pomarli z wasnego miechu.

Przed podwjn cig

Teoretycy tak zwanej wikszoci putinowskiej ucz nas, e nawet jeli prezydent Putin nie zostanie wybrany na trzeci kadencj, to na pewno uniknie politycznego rozkadu i zostanie rosyjskim Deng Xiao Pingiem wawym, zadbanym i arcymdrym, jak na swoje lata. Sens ten kampanii jest zupenie przejrzysty: Wadimir Wadimirowicz bardzo nie chce, by przedwczenie uznano go za martw kaczk. I grozi wszystkim palcem ze swojego cieplutkiego nowo-ogariowskiego podziemia5 : nie pieszcie si ze skrelaniem mnie, ja jeszcze przyjd do was w kapitalistycznej przyszoci i zapytam, c tam robicie i czym yjecie?! Putin zdaje sobie spraw z tego, e w momencie, gdy oligarchiczno-biurokratyczna elita ostatecznie uwierzy w jego cakowite odejcie, jej mechanizmy hamulcowe cakiem przestan dziaa. I wybuchnie powszechna wojna wszystkich ze wszystkimi o resztki pastwowych zasobw dawnych, obecnych oraz przyszych. I zamieni si ona w krwaw rze, z ktrej tylko od czasu do czasu bdzie sycha chamsko tumione: Prezydent? Jaki prezydent? Jaki Wadimir Wadimirowicz? Prosz dzwoni jutro, dzi jestemy zajci. Wojna, rozumiecie. I karabinowa seria sygnaw w suchawce najkrtszych, jakie mog by na wiecie. A w ogle odpowied na pytanie,
5

W Nowo-Ogariowie pod Moskw mieci si jedna z rezydencji rosyjskiego prezydenta (przyp. tum.).

69

Imperium Putina

po co przebiegy Putin stara si od-deng-xiao-pingowa publiczno, jest jasna. Jednak jego interesy, lece poza cisymi ramami upenomocnionej propagandy, mwi wrcz o czym odwrotnym: W. W. Putin odchodzi na zawsze. Definitywnie i nieodwracalnie. Czy lider (lub agodniej wany szef), ktry zamierza w jakimkolwiek charakterze pozosta u steru, pozwoliby sobie na to, by z tak atwoci zburzy poradziecki stan rzeczy? Czy zniszczyby, jake popularn wrd Rosjan, przyja z Biaorusi? Czy zostawiby kraj bez przemysu, a ludzi bez gazu? Czy splunby w wojskowe dusze tak otwarcie meblow nominacj? Czy zrwnaby z ziemi Akademi Nauk? Wreszcie czy oszpeciby wasne miasto, stawiajc tam wielopitrow kolb kukurydzy6? Nie, nikt sam sobie takiego spadku nie pozostawia. Obserwujemy wanie jednoznaczny koniec epoki pod tytuem Biznes Wadimira Putina. Wypi to sodkie biznesowe piwo, nawarzone na finiszu epoki, bd musieli odwani nastpcy, ilu by ich tam nie byo. A Deng Xiao Pinga nie bdzie ju wtedy w pobliu. Putin nigdy nikomu nie obiecywa modernizacji. Ani budowania nowego pastwa. Ani te osigania wci nowych szczytw. Putin w ogle nie chcia wadzy prezydenckiej i dwukrotnie odmawia jej przyjcia. Namwiono go do niej w 1999 roku, bo tylko on jeden cichy, cnotliwy i niezawodny, zdajcy sobie spraw z astronomicznej rnicy midzy retoryk (to znaczy tym, co dla ufnego narodu) a wielkim biznesem (czyli tym, co dla podejrzliwego samego siebie) tylko on mg wykona trjjedyne zadanie specjalne obecnych rosyjskich elit, czyli: 1) zabezpieczy wyniki prywatyzacji; 2) spieniy majtek wadz; 3) zalegalizowa to, co upynniono na Zachodzie. Tego wanie dokonywa. Precyzyjnie, niemal nienagannie. Ni mniej, ni wicej, ni mu polecono. A podrczniki historii Rosji bd o Wadimirze Wadimirowiczu oraz jego interesach pisa z gruntu i w peni dobrze. Tum. Anna Gawcka

Aluzja do planowanej w historycznym centrum Petersburga budowy ogromnego biurowca Gazpromu (przyp. tum.).

70

Wadza a spoeczestwo

Igor Kliamkin Spoeczestwo nieobywatelskie

Z danych wszystkich bez wyjtku sonday spoecznych przeprowadzonych w postkomunistycznej Rosji wynika, e dla wikszoci jej obywateli najwaniejsz wartoci jest ycie prywatne, szczeglnie w jego wymiarze materialnym. Wartoci postmaterialne s w porwnaniu z krajami rozwinitymi do mao popularne. Wydaje si to na tyle oczywiste, e z publicznych apeli do szczeglnej duchowoci narodu rosyjskiego, wyrniajcej go jakoby pozytywnie wrd konsumenckich narodw Zachodu, rezygnuj stopniowo nawet najbardziej konserwatywne partie. Rosyjscy liberaowie i demokraci z przeomu lat osiemdziesitych i dziewidziesitych pokadali wielkie nadzieje w spoeczestwie, liczc wanie na jego orientacj na ycie prywatne i dostatek rodzinny. Dopatrywali si w tym rozamu midzy spoeczestwem a pastwem radzieckim, jak rwnie masowego braku akceptacji dla totalnej nacjonalizacji przeprowadzonej przez komunistw. I stwierdzajc to, mieli racj. Wyranie jednak przecenili historyczny potencja rosyjskiego spoeczestwa, jego gotowo oraz zdolno do wiadomego podjcia zadania przebudowy bytu pastwowego i spoecznego na zupenie nowych zasadach. Reformatorzy nie byli w stanie pomc obywatelom w zdobyciu takiej gotowoci i zdolnoci. Co wicej, nie wyznaczali sobie takich celw. Odwoujc si do masowych nastrojw antykomunistycznych, nie robili nic, by zmieni warunki ycia, uksztatowane w pnej epoce radzieckiej.

73

Imperium Putina

Rozam midzy pastwem a ludnoci oraz jej reorientacja na wartoci ycia prywatnego rozpoczy si jeszcze w ZSRR, na dugo przed gorbaczowowsk pierestrojk. Niemal natychmiast po mierci Stalina, gdy reim nieco zela i dopuci pewne swobody, zaczto masowo poddawa w wtpliwo nakazane przez system wartoci. Ludzie radzieccy powoli i z pocztku ostronie zaczli budowa swoje ycie prywatne. Idea komunistycznej wietlanej przyszoci dla wszystkich, ktrej naleao suy z powiceniem oraz bezinteresownie, nika w obliczu codziennych trosk o teraniejszo i zmieniaa si powoli w budowanie komunizmu we wasnych czterech ktach. W rezultacie uksztatowaa si oryginalna posta historyczna czowiek prywatny w spoeczestwie bez wasnoci prywatnej. Priorytet rodziny i jej dostatku, ktry rok w rok pojawia si we wszystkich badaniach opinii spoecznej w poradzieckiej Rosji, pochodzi wanie z tamtej epoki. Reformatorzy lat dziewidziesitych nie mylili si, kiedy sdzili, e przy tego typu systemie wartoci oraz w obliczu takiego rozamu midzy ludmi a pastwem i jego ideologi pastwo to nie znajdzie gorliwych obrocw. Jednak ci sami reformatorzy nie mieli racji, gdy twierdzili, e bd mogli liczy na to, i czowiek prywatny poprze przeksztacenie gospodarki pastwowej w rynkow bez dogbnej reformy samego pastwa i bez zmiany tradycyjnego dla Rosji typu stosunkw midzy pastwem a spoeczestwem. A taka reforma i taka zmiana nie miay miejsca. Pozbyciu si komunistycznej otoczki ideologicznej i politycznej nie towarzyszyo przeksztacenie ukrytego pod t otoczk systemu opartego na biurokracji oraz korupcji. Poradziecka elita polityczna nie zadbaa o to, by stworzy mechanizmy prawne poddajce biurokracj kontroli spoeczestwa. Nie chc zastanawia si teraz nad tym, czy ekipa rzdzca moga to zrobi w okolicznociach, w ktrych si znalaza. Mwi tylko o tym, e brak takich mechanizmw prawnych wpyn na cay dalszy rozwj zarwno poradzieckiego pastwa rosyjskiego, ktre nie otrzymao adnych impulsw do przeksztacenia si w demokratyczne pastwo prawa, jak i poradzieckiego spoeczestwa, ktre nie zostao zachcone do przeksztacenia si w obywatelskie. Samo za spoeczestwo rosyjskie nie byo do takiej przemiany zdolne.

74

Wadza a spoeczestwo

Czowiek poradziecki nie mg odziedziczy wzorcw wspdziaania obywatelskiego po radzieckiej przeszoci. W przeszoci tej podobnych wzorcw po prostu nie byo, tak samo jak nie byo ich w przedradzieckiej przeszoci jego przodkw. Co wicej, wrd obywateli rosyjskich w cigu dugich stuleci nie uksztatowao si pojcie interesu publicznego (pastwowego) jego wiadomo pojawiaa si wycznie w czasie wielkich wojen. Stalinizm przyj si w Rosji tylko dziki temu, e interes publiczny by przedstawiany w tym systemie jako wojenny. Albo, co zreszt oznacza jedno i to samo, dziki oglnej militaryzacji spoeczestwa oraz organizacji zwykego ycia codziennego na sposb wojskowy. Jednak wanie dlatego rosyjscy myliciele sowianofile, ktrzy jeszcze w XIX wieku ogosili, e nard rosyjski jest narodem niepolitycznym, mieli podstawy do takiego stwierdzenia. Z tego powodu jedynie nieograniczona wadza autokratyczna, w rnych jej formach i o rnych rdach legitymizacji, moga sprawi, e nard ten zlewa si w jedno z pastwem. Co mg przy takiej biografii historycznej narodu oznacza apel pierwszych poradzieckich reformatorw do interesw prywatnych? Mg on przyczyni si do obalenia poprzedniej pastwowoci, ale nie potrafi wpyn na ustanowienie nowej: demokratyczno-prawnej. Tym bardziej, e reformy rynkowe 1990 roku oznaczay dla wielu ludzi wanie naruszenie ich prywatnych interesw. W tym czasie nie zrobiono niczego, by spoeczestwo poczuo si podmiotem polityki. Czowiek prywatny, uwolniony od dyktatu ideologii, pozosta tym samym czowiekiem prywatnym. Biorc pod uwag to, e poprzednie wizi spoeczne w znacznej mierze si rozpady, spoeczestwo stao si jeszcze bardziej zatomizowane ni w czasach radzieckich. Nie znaczy to, e w kraju nie pojawiy si adne nowe wizi spoeczne. Pojawiay si one, ale w sabym i skorumpowanym kraju byy nielegalne i skazane na to, by zastpowa pastwo oraz rekompensowa brak moliwoci dziaania z jego strony. Powstaa gsta sie poziomo-pionowych zwizkw urzdnikw, pracownikw milicji i sub oraz ludzi, ktrzy potrzebowali ich nielegalnych usug. Jednak to quasi-obywatelskie spoeczestwo, zronite z quasi-praworzdnym pastwem, zaspokajao interesy indywidualne

75

Imperium Putina

i grupowe jedynie stosunkowo niewielkiej czci ludnoci, przewanie zwizanej z biznesem. Wikszo obywateli rosyjskich bya pozostawiona samym sobie. Nie mogli oni organizowa si w celu obrony swoich interesw, poniewa nie mieli ani odpowiednich nawykw, ani potrzeb, nie skania ich te ku temu w wczesnych warunkach ich system wartoci. Dlatego w rodowisku tej czci Rosjan narastao zapotrzebowanie na restauracj pastwa typu paternalistycznego, jednak nie w starej, komunistycznej postaci, lecz w nowej formie. Na fali tego zapotrzebowania doszed do wadzy Wadimir Putin. Wielu rosyjskich liberaw skonnych jest wyjania autorytarny charakter rzdw Putina i jego utrzymujc si pomimo tego ogromn popularno stanem spoeczestwa rosyjskiego, w ktrym dominuje niedemokratyczna kultura polityczna. Jednak takie wyjanienie wydaje si prawdziwe tylko czciowo. Prawdziwe jest ono w tym sensie, e pojcie interesu publicznego rzeczywicie pozostaje w wiadomoci szerokich mas rozmyte, sabo zauwaany jest rwnie zwizek interesu publicznego z interesami prywatnymi. Dlatego ludzie nie wnikaj zazwyczaj w konkretn tre proponowanych im programw politycznych, a tym samym przymykaj oczy na beztroski populizm politykw i ich opory wobec tego, by uprzedza wyborcw o swoich poczynaniach w przypadku wygranej. Z tego rwnie wzgldu og nie jest zaniepokojony amaniem procedur wyborczych, nierwnoci warunkw konkurencji politycznej czy monopolizacj przez Kreml rodkw administracyjnego, finansowego i informacyjnego wpywu. Wreszcie z uwagi na to udzia ludzi w formowaniu interesu publicznego podczas wyborw nie oznacza umacniania si demokratycznych i prawnych podstaw pastwowoci. Dlatego Rosjanie tak samo jak wczeniej godz si na cedowanie owego sabo uwiadamianego interesu na instytucj pastwow w osobie prezydenta, opierajc si na pionie wadzy niepodporzdkowanym kontroli spoecznej. Nie wynika std jednak wniosek, e rosyjskie spoeczestwo odrzuca nowoczesn kultur polityczn z uwagi na swoje przywizanie do tradycyjnych wartoci. Przywizania takiego ono w aden sposb nie przejawia. Wystarczy wspomnie, e w bj o drug kadencj Wadimir Putin szed z programem

76

Wadza a spoeczestwo

otwarcie liberalnym, co bynajmniej nie przestraszyo jego wyborcw. Poradziecki czowiek prywatny nie jest gotw broni wartoci kultury demokracji i prawa, poniewa nie s to jego wartoci. Nie mogy si one nimi sta, bo przecie czowiek ten nie wie nawet, czym jest demokratyczne pastwo prawa, w ktrym nigdy nie dane mu byo mieszka. Naley jednak podkreli, e posta ta nie odrzuca wartoci takiego pastwa. wiadomo czowieka prywatnego jest wystarczajco plastyczna, by zaakceptowa on nowoczesny projekt polityczny, jeli tylko taki zostanie mu zaproponowany. Mona o tym wnioskowa z polityczno-ideologicznych i ekonomicznych oczekiwa obywateli rosyjskich. Nie chodzi o wartoci, ale wanie o oczekiwania ludzi co do podanej organizacji pastwa i spoeczestwa. Zgodnie z wynikami bada opinii spoecznej mniej wicej jedna trzecia ludnoci Rosji gotowa jest poprze projekt liberalno-demokratyczny, kolejna wier ma do niego stosunek raczej negatywny, a jeszcze inna grupa waha si midzy modernistami a tradycjonalistami. Jednak nawet ta cz ludzi, ktrych oczekiwania mona uzna za tradycjonalistyczne, w poszczeglnych kwestiach wykazuje orientacj modernistyczn. Czystych tradycjonalistw jest dzi w kraju nie wicej ni 57% i s to przewanie ludzie, ktrzy wiek aktywnoci zawodowej maj ju za sob. Dlatego uzasadnione wydaje si stwierdzenie, e oczekiwania przecitnego czowieka poradzieckiego co do podanej organizacji politycznej i spoeczno-gospodarczej diametralnie rni si od oczekiwa czowieka przedradzieckiego. Na pocztku XX wieku w Rosji nie byo adnych przesanek wiadczcych o przyszej realizacji liberalno-demokratycznego projektu politycznego. Ludno kraju skadaa si w ponad 80% z chopw, a wikszo mieszkacw miast bya mieszczanami w pierwszym pokoleniu, zachowujcymi cise zwizki z wsi. Dominujcy na wsi wsplnotowy ad spoeczny, z podziaem ziemi o charakterze wyrwnawczym i silnymi tradycjami prawa zwyczajowego, ktre odrzucay uniwersalizm norm prawnych, blokowa modernizacj kraju w duchu liberalno-demokratycznym. Inspirowane ideami takiej modernizacji partie polityczne, ktrych przedstawiciele zostali po rewolucji lutowej 1917 roku ministrami Rzdu Tymczasowego, z historycznego

77

Imperium Putina

punktu widzenia pojawiy si troch za wczenie. Chopskiej Rosji zarwno one, jak i ich ideay polityczne byy zupenie obce. Przypominam, e bolszewicy doszli do wadzy, zapoyczywszy program rolniczy od Partii Socjalistw-Rewolucjonistw (eserowcw), ktrzy z kolei opierali si na postulatach opracowanych przez samych chopw. Pierwszy punkt tego programu gosi: Likwiduje si na zawsze prawo prywatnej wasnoci ziemskiej. Warto te wspomnie, e w wyborach do Zgromadzenia Konstytucyjnego bolszewicy ogromn wikszoci gosw zwyciyli w duych miastach, przy czym w Moskwie i Petersburgu gosowaa na nich prawie poowa wyborcw. Przywizanym wci do wiejskich wartoci mieszkacom miasta bliska bya antywasnociowa, skierowana przeciwko wacicielom ziemskim i kapitalistom bolszewicka retoryka. Wikszo mieszkacw miast i wsi popara take potpienie przez bolszewikw buruazyjnego porzdku prawnego, gdy haso to idealnie wpasowywao si w ich przedprawn wiadomo. W Rosji poradzieckiej sytuacja spoeczno-kulturowa jest zasadniczo inna. Zmienia si struktura ludnoci, ktra w trzech czwartych jest teraz ludnoci miejsk. Nie ma ju niegdysiejszego uprzedzenia wobec wasnoci prywatnej, tote na jej odrzucenie nie decyduj si dzisiaj nawet komunici. Razem z wiejsk obszczin odesza te w przeszo tradycja prawa zwyczajowego, przeciwstawna idei praworzdnoci idea ta pojawia si na dobre w wiadomoci zbiorowej i zapucia w niej korzenie. Innymi sowy, nie ma w kraju adnych powanych przeszkd dla realizacji liberalno-demokratycznego projektu politycznego. Zupenie uzasadnione wydaje si stwierdzenie, e spoeczestwo rosyjskie nie jest gotowe sta si inicjatorem takiego projektu, jego podmiotem. Chociaby dlatego, e spoeczestwo jako takie w Rosji nie istnieje, moemy mwi jedynie o zbiorowoci zatomizowanych prywatnych jednostek. Nie ma jednak adnych podstaw, by twierdzi, e nowoczesny projekt polityczny jest dzi obywatelom rosyjskim tak samo kulturowo obcy, jak by sto lat temu. O jak obco i jakie odrzucenie moe chodzi, jeli model ten nie zosta im do tej pory zaproponowany?

78

Wadza a spoeczestwo

System polityczny lat 19911993, pozostao z ostatniego okresu istnienia ZSRR, nie odpowiada kryteriom wspczesnej demokracji. Nie odpowiada im rwnie system dzisiejszy, ktrego podstaw prawn jest konstytucja z 1993 roku. Dokument ten przekaza wszystkie realne prerogatywy wadzy jednej instytucji pastwowej (prezydentowi), dominujcej nad wszystkimi pozostaymi. Jednak oba te systemy s produktami twrczoci politycznej rosyjskich elit, ktre prbuj posugiwa si ludnoci jako rodkiem do umocnienia swojej niepodzielnej wadzy i chc sprawi, by nie wydwigna si ona z pozycji przedmiotu oraz by nie staa si, w wyniku przeksztacenia w spoeczestwo obywatelskie, samodzielnym podmiotem polityki. Trzeba stwierdzi, e za rzdw prezydenta Jelcyna (19911999) nie stawiano przed sob jeszcze takiego zadania. W okresie ostrej konkurencji grup politycznych i finansowych nie mogo by ono nawet wyranie uwiadomione. Rozgrywaa si wwczas walka o monopol wadzy midzy frakcjami elity, a zwyky obywatel bra w niej udzia jedynie jako przedstawiciel pasywnego elektoratu sterowanego przez rodki masowego przekazu. Jednak w warunkach zachowanej konkurencji politycznej mona byo mimo wszystko czu, e uczestniczy si w okrelaniu historycznego kierunku rozwoju kraju. Poradziecki czowiek prywatny przynajmniej czciowo przycza si do ksztatowania interesu publicznego, ktrego reprezentowanie nie zostao jeszcze zmonopolizowane. Jednak po dojciu do wadzy Putina sytuacja diametralnie si zmienia. Rozpocz si wwczas proces likwidacji politycznej konkurencji elit i przeksztacania ludzi w pasywny elektorat prezydenta, sprawujcego niepodzieln wadz, oraz podlegej mu proprezydenckiej partii, ktr staa si Jedna Rosja. Zadanie to zostao wykonane dziki podporzdkowaniu Kremlowi wszystkich federalnych kanaw telewizyjnych oraz wskutek pozbawienia podmiotowoci politycznej biznesu i lokalnych orodkw wadzy. Politycznego uprztnicia terenu dokonano za pomoc Prokuratury Generalnej, stosujcej prawo w stosunku do politycznych oponentw Kremla w sposb selektywny, oraz z udziaem wbudowanego w pion wadzy sdownictwa. Z kolei po ukraiskiej pomaraczowej rewolucji uderzono

79

Imperium Putina

prewencyjnie w organizacje pozarzdowe nowa ustawa pozwala na niemal cakowite kontrolowanie ich dziaalnoci przez pastwo. Zamys polega na tym, by wmontowa rodzce si dopiero spoeczestwo obywatelskie w paternalistyczny model sprawowania wadzy i uczyni je atwym do kierowania. Przejawiao si to nie tylko w zaostrzeniu norm prawnych, ale take w sterowanym od gry powstaniu prokremlowskich organizacji spoecznych (takich jak modzieowy ruch Nasi) oraz w utworzeniu Izby Spoecznej, zoonej z wybranych przez Kreml ludzi i majcej uosabia rosyjskie spoeczestwo obywatelskie. adne z tych posuni nie wzbudzio niezadowolenia spoeczestwa. Poradziecki czowiek prywatny nie odczu zbytniego dyskomfortu z powodu tego, e zostawia si go w stanie atomizacji i przywraca dobrze mu znan opiek paternalistycznej wadzy. Tym bardziej, e wysokie ceny surowcw na rynkach wiatowych odbijaj si na pensjach i emeryturach, ktre jednak, chocia w zdecydowanej wikszoci bardzo niskie, wci rosn, a ponadto, w odrnieniu od czasw Jelcyna, s wypacane w terminie. Wszystko to nie wystarczyoby jednak do utwierdzenia i umocnienia opartego na jednoosobowej wadzy reimu i jego cigej legitymizacji, gdyby w oczach ludzi sprawia on wraenie systemu zaspokajajcego tylko czciowo ich interesy prywatne, a nie wyglda na taki, ktry reprezentuje take obcy im interes publiczny. W jakim stopniu i ten problem udawao si do tej pory Kremlowi rozwizywa dziki wykorzystywaniu inercji wiadomoci militarnej (obronnej), ale z czasem coraz trudniej bdzie to robi. Dojcie Putina do wadzy poprzedzay takie wydarzenia, jak wkroczenie bojownikw czeczeskich do Dagestanu oraz ataki bombowe w budynkach mieszkalnych w Moskwie i innych miastach, ktre kosztoway ycie setek ludzi. Czowiek prywatny przesta czu si bezpiecznie, co reaktywowao w jego wiadomoci jedyne dostpne mu wyobraenie o interesie publicznym, charakterystyczne dla czasu wojennego. Na tym wanie wyobraeniu prbuje si oprze reim Wadimira Putina, ktry stosuje najrozmaitsze metody i chwyty.

80

Wadza a spoeczestwo

Po pierwsze, cay czas apeluje on do pamici historycznej narodu dotyczcej wojny z nazistowskimi Niemcami i odniesionego zwycistwa. Wadza wykorzystuje kady moment, by przypomnie te wydarzenia. I nie chodzi tylko o 9 maja, Dzie Zwycistwa. Na przykad w listopadzie 2006 roku na placu Czerwonym w Moskwie odtworzono parad wojskow z 1941 roku, ktra odbya si swego czasu na cze rocznicy rewolucji padziernikowej w sytuacji, gdy wojska niemieckie znajdoway si na przedpolach radzieckiej stolicy. Po drugie, planowo jest tworzony pukownikowski image prezydenta przyczyniaj si do tego zarwno loty Putina samolotami wojskowymi, wizyty na statkach wojennych, odziach podwodnych i innych obiektach wojskowych, jak i posugiwanie si wojenn retoryk. Tragedia w pnocnoosetyskim Biesanie zostaa zinterpretowana przez prezydenta jako wypowiedzenie Rosji wojny, przy czym do wyrane byy aluzje do tego, e za aktem terrorystycznym w biesaskiej szkole stoj okrelone krgi dziaajce na Zachodzie. Znamienne wydaje si rwnie to, e na ogromnym mityngu, zorganizowanym wwczas przez wadze w centrum Moskwy, grano pie patriotyczn Powsta, kraju ogromny!, ktra bya i jest w wiadomoci narodowej muzycznym symbolem oporu wobec nazizmu. Po trzecie, oficjalna propaganda wpaja ludziom przekonanie, e obecna wadza odradza Rosj jako wielk potg wojskow. Uczucia patriotyczne s przy tym podsycane nieustannym rozdmuchiwaniem niebezpieczestw czyhajcych ze strony Zachodu (przede wszystkim ze strony USA), ktry jakoby boi si wzmocnienia Rosji i robi wszystko, by temu zapobiec. Wystarczy wspomnie, e atakowi wadz na rosyjskie organizacje pozarzdowe towarzyszyo ujawnienie ich zwizkw z brytyjskimi subami specjalnymi. Na ile skuteczne s taka polityka i taka propaganda? Jeli wnioskujemy z punktu widzenia tego, jak bardzo blokowany jest w ten sposb rozwj spoeczestwa obywatelskiego, to skuteczno mona uzna za do wysok. Jeeli natomiast mwimy o efekcie patriotycznym, to znaczy o tym, na ile zastosowane rodki wychowawcze przyczyniaj si do przemiany czowieka prywatnego w pastwowego i mocarstwowego, na ile sprzyjaj one podporzdkowywaniu interesw prywatnych interesowi publicznemu

81

Imperium Putina

w podanym przez wadz duchu to sukcesy moemy uzna za bardziej ni skromne. Na dowd przytocz kilka cyfr. W 2001 roku na pytanie: Jakiej Rosji chciaaby pani/chciaby pan? tylko 24% respondentw odpowiedziao Potnego mocarstwa, w ktrym najwaniejsze s interesy pastwa, jego presti i miejsce w wiecie. Tymczasem 76% procent zapytanych przedkadao ponad inne wartoci spokojny kraj, w ktrym dobrze si yje, a na pierwszym miejscu stoj interesy czowieka, jego dostatek i moliwoci rozwoju. Pi lat pniej, pod koniec 2006 roku, odsetek zwolennikw pierwszej opcji wzrs do 36%, a odsetek przywizanych do drugiej zmniejszy si do 62%. Obserwujemy wic pewien wzrost, ale gdy zestawi go z ogromem propagandy skierowanej na urabianie ludzkich umysw, zmiana ta nie robi wielkiego wraenia. Poradziecki czowiek prywatny gotw jest zaakceptowa paternalistyczny model pastwa, jeli wypywa z tego dla niego jakakolwiek korzy, jednak rezygnowa z czego w imi odrodzenia dawnej mocarstwowoci nie ma wcale zamiaru. Posta ta nie pretenduje do spoecznej podmiotowoci, lecz zadowala si podmiotowoci prywatn oraz tym, e obecna wadza, w odrnieniu od radzieckiej, pki co na sfer prywatnoci zbyt czsto si nie porywa. Jakie s w takich okolicznociach perspektywy zbudowania w Rosji spoeczestwa obywatelskiego? Na dzi dzie moemy mwi jedynie o jego pewnych zalkach, bardzo przy tym sabych. W cigu ostatnich dwch lat mona byo w kraju obserwowa rozwj spontanicznych protestw rnych grup ludnoci przeciwko naruszaniu przez wadze ich konkretnych interesw. Na pocztku 2005 roku Rosja bya wiadkiem (nawet media kontrolowane przez pastwo uznay, e nie da si tego ukrywa) powszechnego ulicznego protestu emerytw, wystpujcych przeciwko pozbawieniu ich dotychczasowych ulg. W 2006 roku na ulice i place wyszli ludzie, ktrzy wpacili zadatek na budow mieszka, a w rezultacie nie otrzymali ani mieszka, ani zwrotu pienidzy. W tym samym roku za ich przykadem poszli mieszkacy podmoskiewskiego osiedla Junoje Butowo, ktrzy zostali przymusowo wysiedleni przez wadze ze swoich domw w celu zwolnienia miejsca pod now zabudow i nie otrzymali w zamian za

82

Wadza a spoeczestwo

to odpowiedniego odszkodowania. Na wszystkie wymienione akcje wadze musiay w jaki sposb reagowa. Czy mona jednak rozpatrywa tego typu protesty jako krok na drodze formowania si w Rosji niezalenego spoeczestwa obywatelskiego? Mona, ale z pewnymi zastrzeeniami. W przypadku, gdy w istotny sposb s naruszane bezporednie interesy ludzi, okazuj si oni zdolni do pokonania atomizacji oraz do spontanicznego organizowania si, co dla Rosji, nieposiadajcej takiej tradycji, jest niezwykle wane. Chodzi jednak o wspdziaanie sytuacyjne, ktre nie zakada budowania stale dziaajcych instytucji obywatelskich. Co wicej, tego typu protesty nie przenosz si w sfer polityki: ich uczestnicy nie uwiadamiaj sobie zwizku midzy naruszeniem ich interesw prywatnych przez biurokracj a ustrojem pastwa, w ktrym niepodzielnie rzdzi jedno ugrupowanie polityczne, opierajce si wanie na biurokracji. Postulaty polityczne, zakadajce nie integracj z istniejcym systemem czy ufno w jego paternalistyczn opiek, lecz demokratyczn transformacj tego systemu, s dzi podnoszone wycznie przez marginalne grupy (partie, obrocw praw czowieka, organizacje modzieowe itd.). Ludzie nie interesuj si ich dziaalnoci. Istotny wydaje si rwnie fakt, e organizacje te s ideologicznie zrnicowane: obok liberalno-demokratycznych mona wrd nich znale take nacjonalistyczne, przy czym te ostatnie werbuj zwolennikw i sympatykw z wikszym sukcesem ni pierwsze. Rosyjski nacjonalizm, w tym take radykalny, rozprzestrzenia si w kraju jako ywioowa reakcja etnicznej wikszoci na odsunicie spoeczestwa od polityki, na podejmowane przez elity rzdzce prby utrzymania ludnoci w pozycji przedmiotowej. Bezsilno wobec wadzy jest kompensowana deniem do uzyskania przewagi w stosunkach z mniejszociami etnicznymi. Jednak takie rozumienie interesu publicznego prowadzi nie do pokonania politycznego monopolu i do budowania spoeczestwa obywatelskiego, ale do ustanowienia jeszcze bardziej surowego reimu autorytarnego typu nacjonalistycznego.

83

Imperium Putina

To, w jakim kierunku rozwija si bdzie Rosja, zaley w znacznym, jeli nie decydujcym stopniu od jej elity politycznej. By sprosta wspczesnym wyzwaniom zewntrznym i wewntrznym, kraj potrzebuje elity gotowej odej od modelu narodu-przedmiotu, z ktrym przez stulecia byy zwizane dawne elity szlachecka i radziecka. Te ostatnie, znajdujc si na historycznych rozdroach, radziy sobie na swj sposb z pojawiajcymi si wyzwaniami, cho nie chronio ich to od degradacji i upadku, ktre w naturalny sposb wynikay z owych wyzwa. Dzisiejsz elit rosyjsk moe spotka degradacja bez poprzedzajcych j osigni, lecz z tym samym rezultatem kocowym. Obecnie bowiem, w odrnieniu od czasw radzieckich i doradzieckich, adna elita nie rozwie stojcych przed krajem nowych problemw bez podmiotowoci spoeczestwa i jego wolnej oraz wiadomej mobilizacji. Rosja potrzebuje wic elity, ktra bdzie umiaa zrezygnowa z tradycyjnej dla niej zasady politycznej wycznoci, jako nieuzasadnionej i zgubnej dla wspczesnego pastwa rosyjskiego. Elity uwiadamiajcej sobie niezbdno konkurencji politycznej, przy czym nie jako rodka walki o monopol, lecz jako nieposiadajcego alternatywy sposobu funkcjonowania pastwa, zabezpieczajcego nastpstwo wadzy. Pki co elita rosyjska nie jest do tego gotowa, a swoj niegotowo usprawiedliwia niedojrzaoci narodu. W jakim sensie ma racj: zatomizowane spoeczestwo rosyjskie, formujc obce mu dotd wyobraenie o interesie publicznym, nie odczuwa ywotnej potrzeby przeksztacania si w spoeczestwo obywatelskie. Jednak w odrnieniu od poprzednich stuleci nie ma te w jego wiadomoci barier, ktre by takiemu przeksztacaniu i formowaniu przeszkadzay. Ludzie w Rosji zmienili si, otworzyli na przyjcie nowoczesnych rozwiza. Jednak jako rosyjskiej elity pozostaa ta sama, jeli nie gorsza. Tak jak dawniej potrafi ona kierowa jedynie spoeczestwem-przedmiotem. Dlatego blokuje jego przeksztacanie si w podmiot polityczny i tym samym hamuje rozwj kraju. Tum. Anna Wylegaa

84

Arsienij Rogiski Prawo do samookrelenia: obrocy praw czowieka i wadza we wspczesnej Rosji

Sytuacja obrocw praw czowieka w dzisiejszej Rosji to temat popularny, w pewnym sensie nawet modny. O organizacjach zajmujcych si prawami czowieka chtnie wspominaj opozycyjni politycy. Regularnie mwi o tym wysocy urzdnicy pastwowi, na czele z prezydentem. Kwesti t zajmuj si te dziennikarze i obserwatorzy, zarwno prokremlowscy, jak i antykremlowscy; znani politolodzy wystpuj w telewizji, by powiedzie ludziom, jaki mamy dzi ruch obrony praw czowieka i czym si on zajmuje (oraz za czyje pienidze!), a czym zajmowa si tak naprawd powinien. Co prawda w prasie i telewizji nie sycha niemal gosu samych dziaaczy praw czowieka przyczyny takiego stanu rzeczy s oczywiste. Jednak na swoich seminariach, konferencjach, zjazdach i niektrych forach internetowych dziaacze ci aktywnie omawiaj nie tylko konkretne wasne problemy, lecz rwnie kwestie natury oglnej. W tym sensie dzisiejsza epoka rni si diametralnie od lat dziewidziesitych, kiedy to tematyka praw czowieka pozostawaa na peryferiach zainteresowania spoecznego. Jedynym wyjtkiem bya chyba tylko pierwsza wojna w Czeczenii w latach 19951996, ale wtedy chodzio nie tyle o ruch praw czowieka, ile o zrodzony z niego ruch antywojenny. Przy caym zrnicowaniu pogldw od zdecydowanie negatywnych, a po zarzuty zdrady interesw narodowych i zdrady stanu, do wypowiedzi w peni apologetycznych mona wyodrbni jedno wsplne stanowisko:

85

Imperium Putina

ruch praw czowieka w Rosji przeywa dzi kryzys. Przy czym o ile obserwatorzy zewntrzni upatruj przyczyn tego kryzysu w konfrontacji rodowiska obrocw praw czowieka z wadz pastwow (wyjanienie przyczyn tej konfrontacji, podobnie jak wybr epitetw zastosowanych do jej charakterystyki, w peni zaley od orientacji politycznej i temperamentu publicysty), o tyle wewntrz rodowiska czciej mwi si o kryzysie wewntrznym, wiatopogldowym. Jednak sam fakt kryzysu lub, ujmujc to delikatniej, zaostrzenia si problemu konstatuj praktycznie wszyscy. Czy tak wanie jest? Aby odpowiedzie na to pytanie, trzeba dokona porwnania dzisiejszej sytuacji ruchu praw czowieka z poprzedni epok i zrozumie, na czym polegaj podstawowe rnice.

***
Dzisiejszy ruch praw czowieka jest bezporedni kontynuacj dziaalnoci w tej dziedzinie radzieckich dysydentw od lat szedziesitych do osiemdziesitych. Kontynuacja ta nie ma charakteru kadrowego (obrocw praw czowieka epoki radzieckiej zostao do niewielu i w wikszoci s to ludzie nie pierwszej modoci), jest raczej natury ideowej: wspczeni obrocy praw czowieka wci patrz na siebie a czciowo rwnie s tak postrzegani przez kraj przez pryzmat heroicznej epoki dysydentw radzieckich. rodowisko obrocw praw czowieka (a przynajmniej znaczna jego cz) nieustannie porwnuje siebie, swoje zadania czy wartoci z zadaniami i wartociami minionej epoki. Jedni gosz przy tym aktualno tych zada, inni za odwrotnie, akcentuj rnice jednak punkt odniesienia w obu wypadkach jest ten sam: ostatnie dekady istnienia ZSRR. Nie starajc si tu dokadnie charakteryzowa radzieckiego ruchu praw czowieka, wska jedynie trzy stanowice o jego istocie cechy gatunkowe: dla zrozumienia dnia dzisiejszego s one niezmiernie wane. Cecha pierwsza. Poczwszy od 1968 roku, ruch praw czowieka odgrywa rol awangardy caej niezalenej, tzn. dysydenckiej, dziaalnoci w Zwizku Radzieckim politycznej, kulturalnej, narodowej, religijnej itd.

86

Wadza a spoeczestwo

W istocie caa ta dziaalno przybraa w latach siedemdziesitych i osiemdziesitych form obrony praw czowieka. Mona zaryzykowa twierdzenie, e wspczesne stosunki midzy rodowiskiem obrocw praw czowieka a spoeczestwem obywatelskim pozostay w oglnym zarysie takie same, jeli nie w rzeczywistoci, to przynajmniej w wiadomoci spoecznej. Cecha druga. W epoce radzieckiej ruch praw czowieka nie by i nie mg by zorientowany na osignicie praktycznych rezultatw. Podstawowy efekt tej dziaalnoci stanowiy symboliczne deklaracje protestu; pniej doczy do nich przedstawiany spoeczestwu monitoring sytuacji, ktrego celem w adnej mierze nie bya jednak realna zmiana tej sytuacji. Dlatego najwaniejsze w ruchu praw czowieka okresu radzieckiego okazywao si nie to, co robili obrocy praw czowieka, a to, co robiono z nimi. Jest to historia ostrej konfrontacji midzy ruchem praw czowieka a wadz pastwow, przy czym sympatia bardzo wielu ludzi w mylcej czci spoeczestwa radzieckiego bya przez cay ten okres po stronie obrocw praw czowieka. Cecha trzecia. Od samego pocztku wikszo obrocw praw czowieka (z nielicznymi, cho bardzo istotnymi jak na przykad Sacharow wyjtkami) dystansowaa si od problematyki politycznej i ideologicznej.

***
Sytuacja zasadniczo zmienia si wraz z pocztkiem gorbaczowowskiej pierestrojki. Wadza pastwowa przestaa widzie w organizacjach zajmujcych si prawami czowieka wroga, na ktrego kady ruch trzeba reagowa natychmiast ostrymi sankcjami. Nie mona powiedzie, e za Gorbaczowa stosunek wadzy do obrocw praw czowieka sta si przychylny, a tym bardziej nie byo mowy o konstruktywnej wsppracy. Ruch praw czowieka by raczej odbierany jako zo konieczne, wobec ktrego naley jednak zachowywa si przyzwoicie i nawet okazywa pewn lojalno. By to oczywicie ogromny przeom w relacjach midzy spoeczestwem a pastwem.

87

Imperium Putina

Pniej, w ostatnich latach rzdw Gorbaczowa i na pocztku prezydentury Jelcyna, miaa nawet miejsce pewna instytucjonalizacja struktur ruchu praw czowieka. Powstay m.in. pastwowe instytucje praw czowieka: Komitet ds. Praw Czowieka Rady Najwyszej Rosji (dziaajcy od 1990 roku), po rozwizaniu Rady Najwyszej w padzierniku 1993 roku Komisja ds. Praw Czowieka przy Prezydencie, a wreszcie w styczniu 1994 roku urzd Rzecznika Praw Czowieka. Znaczce jest to, e o objcie stanowiska przewodniczcego we wszystkich tych instytucjach prezydent Jelcyn poprosi synnego obroc praw czowieka czasw radzieckich Siergieja Kowaliowa. Romans ruchu praw czowieka z najwyszymi wadzami pastwowymi nie trwa jednak dugo. Ju w marcu 1995 roku, trzy miesice po wybuchu pierwszej wojny czeczeskiej, ktr Kowaliow ostro krytykowa, Duma Pastwowa, przy braku jakiegokolwiek sprzeciwu ze strony prezydenta (a by moe nawet za jego skrytym przyzwoleniem), odwoaa byego dysydenta z zajmowanej funkcji. O dymisj ze stanowiska przewodniczcego komisji prezydenckiej Kowaliow wystpi sam kilka miesicy pniej. Odejcie ze stanowisk pastwowych Kowaliowa ktry po mierci Sacharowa sta si niekwestionowanym liderem rosyjskich obrocw praw czowieka oznaczao zerwanie niedugiego sojuszu obrocw praw czowieka z wadz pastwow, ktra po raz kolejny stracia status swojej. Tym niemniej, cho ruch praw czowieka w Rosji nie cieszy si w latach 19891999 ani specjaln yczliwoci pastwa, ani popularnoci wrd szerokiej publicznoci, by to dla niego dobry okres. Znaczna cz spoeczestwa, cho niewiele wiedziaa i nie rozumiaa, kim s obrocy praw czowieka, mimo wszystko niejasno kojarzya ich z czym dobrym (obrocy praw czowieka s przeciw wadzy i za prostymi ludmi, gdy wadza obraa prostych ludzi, obrocy praw czowieka staj w ich obronie).

***
Pod koniec lat dziewidziesitych nastrj nagle si zmieni. W rzeczywistoci wt sympati spoeczestwa obrocy praw czowieka stracili ju

88

Wadza a spoeczestwo

wczeniej, w poowie lat dziewidziesitych. Co istotne, koncepcja praw czowieka na stae poczya si w wiadomoci spoecznej z liberalnym systemem wartoci, a masowe rozczarowanie tymi wartociami to jeden z robicych najwiksze wraenie i najbardziej rzucajcych si w oczy rezultatw rzdw Jelcyna (rozwaanie przyczyn tego rozczarowania wychodzi poza ramy tego artykuu). Pojawienie si Putina (ktre w istocie byo skutkiem rzdw Jelcyna w takim samym stopniu, jak ostrza parlamentu z dzia czogowych w padzierniku 1993 roku, wojna czeczeska i kryzys finansowy 1998 roku), a take towarzyszcy mu niewiarygodny sukces wyborczy byy jedynie symptomami tej zmiany nastroju. Nowy, na p wrogi, na p czujny stosunek znacznej czci spoeczestwa do liberalnego wiatopogldu i do obrocw praw czowieka zyska konkretny wymiar polityczny. Nie wdajc si w przedstawianie etapw rozwoju i umacniania si tego stanowiska, opisz je w sposb nastpujcy: wedug wielu Rosjan obrocy praw czowieka dziaaj na szkod Rosji. Tak, wystpuj w obronie ludzi ale w czyjej konkretnie? Czeczenw, Cyganw, homoseksualistw, uchodcw, Chodorkowskiego, wiadkw Jehowy, przestpcw krtko mwic, obcych a proci ludzie ich nie obchodz. Obrocy praw czowieka s przeciwni odrodzeniu potgi Rosji, skar si na nasz kraj do Trybunau Praw Czowieka, ktry cay czas wydaje antyrosyjskie wyroki, poniewa za granic wszyscy s przeciwko nam. Chc, eby wszystko byo z powrotem jak za Jelcyna, kiedy bylimy biedni i ponieni. Za wszystko to zagraniczni wrogowie Rosji daj im granty. Oczywicie wiadomo ju dzisiaj, e ten demoniczny i karykaturalny jednoczenie wizerunek obrocw praw czowieka jest po czci wynikiem trwajcego siedem lat masowego i uporczywego prania mzgw. Przyczyniy si do tego telewizja i prasa (nie tylko bulwarowa, lecz take powana), przyczynili si politycy i dziennikarze, analitycy polityczni oraz twrcy bulwarowych powieci wychodzcych w masowych nakadach. Szczeglnego rozmachu oraz gwatownoci kampania ta nabraa na pocztku 2005 roku, po serii kolorowych rewolucji w kilku ssiadujcych z Rosj krajach: na Ukrainie, w Gruzji i Kirgizji. Kremlowscy politolodzy znaleli dla tych wy-

89

Imperium Putina

darze zadziwiajco proste wyjanienie: si napdow tych rewolucji byy opozycyjne organizacje spoeczne, ktre dziaay na zlecenie zachodnich sponsorw. Mwi si czasami, e nie tylko przywdcy polityczni kraju, ale te sami politolodzy uwierzyli w kocu w to wyjanienie. W kadym razie w koncepcji prewencyjnej kontrrewolucji, opracowanej przez jednego z takich politologw, jedno z kluczowych miejsc zajmuj rodki zmierzajce do ustanowienia surowej kontroli pastwa nad organizacjami pozarzdowymi, a take do podporzdkowania tych, ktre uda si podporzdkowa. Wszystkie idce w lad za tym inicjatywy pastwowe (ustawa o NGO, wzmocnienie nacisku ze strony urzdw rejestracyjnych i podatkowych), a take utworzenie nowej instytucji pastwowej Izby Spoecznej wpisuj si w t koncepcj. Jeli chodzi o kampani przeciwko organizacjom zajmujcym si ochron praw czowieka w mediach, to w niektrych wypadkach take tutaj mona si dopatrzy bezporedniego zlecenia z Kremla; przy czym wydaje mi si, e najczciej rosyjscy twrcy pogldw spoecznych dziaaj z wyprzedzeniem, starajc si nie bez sukcesw formowa obok owych pogldw take i sam kremlowsk polityk. Jednak, powtrzmy to jeszcze raz, najwaniejsze wydaje si co innego nawet jeli uzna za przyczyn tego czarnego PR-u bezporednie zamwienie administracji prezydenckiej, to zamwienie jako takie jest jedynie wyrazem odpowiadajcych mu nastrojw znacznej, jeli nie wikszej czci mieszkacw Rosji. Najgorsze okazuje si to, e opinia spoeczna (mam tu na myli nie pogldy klasy politycznej, ale wanie przekonania szerokich mas spoecznych) z atwoci godzi si z faktem, e w Rosji amane s prawa czowieka, oraz z tym, e znaczn cz odpowiedzialnoci za to ponosi polityczne kierownictwo kraju. Jednoczenie zauwaalna cz spoeczestwa polityce tej co najmniej si nie sprzeciwia, a w wielu kwestiach akceptuje j i popiera. Logika mylenia duej czci Rosjan wydaje si bardzo prosta. Czystki, porwania i tortury na Kaukazie Pnocnym? A jak inaczej walczy z terrorystami? Brak profesjonalizmu w subach specjalnych, ktrego skutkiem s setki niepotrzebnych ofiar podczas operacji uwalniania zakadnikw? C,

90

Wadza a spoeczestwo

gdzie drwa rbi, tam wiry lec. A to, e przedstawiciele sub specjalnych staraj si ukry szczegy tych operacji, by zachowa twarz to rwnie atwo wyjani i zaakceptowa: po co mamy na oczach caego wiata podwaa reputacj naszego pastwa? Faktyczna cenzura w telewizji i prasie? A czort z nimi, tak czy inaczej wszyscy dziennikarze kami. Za Jelcyna kamali za pienidze, na zamwienie oligarchw, teraz kami na zamwienie Kremla, ze strachu przed wadz; jaka to dla nas rnica? Uciska si niezalene organizacje spoeczne? I susznie jeli yj z zachodnich grantw, to znaczy, e tacz, jak im Zachd zagra, propaguj obce nam wartoci. I tak dalej... Ma si rozumie, stosunek przecitnego Rosjanina do amania praw czowieka pozostaje taki dopty, dopki nie s amane jego prawa. Po uchwaleniu ustawy o wiadczeniach socjalnych, godzcej w ekonomiczne interesy emerytw, tysice poszkodowanych wyszo na ulice pod hasami protestu spoecznego. Przykad bardziej tragiczny: w Osetii Pnocnej powstaa walczca o prawa czowieka organizacja Matki Biesanu, do dzi bezskutecznie starajca si doj prawdy o tym, jak i z czyjej winy pomijajc oczywist win terrorystw zginy ich dzieci. Ciekawe, e wanie w ostatnich latach organizacje zajmujce si prawami czowieka stworzyy na prowincji gigantyczn jak na rosyjskie warunki sie poradni spoecznych, nastawionych w pierwszej kolejnoci na konkretn pomoc ludziom w rozwizywaniu ich codziennych problemw. Obrocy praw czowieka kontroluj domy dziecka i internaty, chroni obywateli przed pobiciem na milicji i samowol miejscowych urzdnikw, udzielaj porad w rozmaitych sytuacjach konfliktowych w problemach zwizanych z prac, mieszkaniem, wiadczeniami socjalnymi itd. Jest to dla Rosji zupenie nowy czynnik. Niesychana rzecz ludzie zaczli przychodzi ze swoimi problemami nie do urzdw pastwowych, ale do organizacji spoecznych, te za nauczyy si efektywnie im pomaga! Klienci tych organizacji s szczerze wdziczni za udzielon pomoc lecz na ogln ocen ideologii praw czowieka wdziczno ta zazwyczaj w aden sposb nie wpywa. Najczciej Rosjanie nie rozumiej, e to, z czym si zetknli, nazywa si

91

Imperium Putina

obron praw czowieka, a konkretni dobrzy ludzie, ktrzy im pomogli, to wanie sawetni obrocy praw czowieka. Ta dwoisto postawy spoecznej pokazuje moim zdaniem, e najwaniejszym problemem rosyjskiego ruchu praw czowieka nie s relacje midzy obrocami praw czowieka a wadz (obecn, przesz czy przysz), lecz stosunek spoeczestwa do koncepcji wiatopogldowych, na ktrych ruch ten si opiera. Po raz pierwszy w historii rosyjskiego ruchu praw czowieka przesta on cieszy si szerokim poparciem spoecznym. Aby by precyzyjnym, musz stwierdzi, e nigdzie nie dowiedziono, i w czasach radzieckich poparcie to byo bardzo szerokie; jednak w epoce tej dla dysydentw istotne pod wzgldem praktycznym i emocjonalnym byo jedynie poparcie ich wasnego kontekstu spoecznego, wolnomylicielskiej inteligencji a co jak co, ale inteligencja jako taka nie opowiadaa si w adnym wypadku po stronie wadzy. Dzi pojciu spoeczestwa nie naley ju (czy jeszcze?) przypisywa tej samej treci, co kiedy; sowo to oznacza ju nie krg tak samo mylcych ludzi i nawet nie warstw owiecon. Jak bardzo bymy nie przekonywali jeden drugiego, e w Rosji nie ma demokracji, to uczciwie trzeba przyzna, e dzisiejsza elita polityczna nie jest ju tak niezalena od nastrojw mas jak w czasach radzieckich. W tym sensie, wskim i archaicznym oczywicie, mamy w Rosji demokracj polityczn, a w ramach bonusu do niej znany ju Platonowi paradoks demokracji (co robi, gdy sam lud nastawiony jest wobec instytucji demokratycznych wrogo i woli od nich rzdy autorytarne?). Takie s problemy wzajemnych stosunkw rodowiska obrocw praw czowieka i szerokich mas spoecznych.

***
Drugim czynnikiem, zauwaalnie wpywajcym ostatnimi czasy na oblicze ruchu praw czowieka, jest budowa w kraju faktycznie nowego systemu politycznego, wedug Putina demokracji sterowanej. W Europie, jak mi si wydaje, znaczenie tego czynnika jest czsto upraszczane, ca sytuacj

92

Wadza a spoeczestwo

sprowadza si do nkania opozycyjnych politykw czy obrocw praw czowieka przez reakcyjn i autorytarn administracj kremlowsk. Nie ulega wtpliwoci, e dzisiejsze wadze rezydujce na Kremlu mona nazwa i autorytarnymi, i reakcyjnymi. Jednak nie chodzi tylko o przeladowania. Dla naszych rozwaa waniejsze jest co innego: uwieczona sukcesem budowa putinowskiej demokracji sterowanej doprowadzia do kolejnej zmiany pozycji niezalenych organizacji pozarzdowych czyli w pierwszej kolejnoci tych zajmujcych si prawami czowieka w przestrzeni spoecznej. Co tak naprawd gwarantowao do wysoki poziom swobd politycznych za Jelcyna? Bya to, niestety, kwestia nie tyle wiadomoci obywatelskiej szerokich mas, ile istnienia kilku stosunkowo niezalenych i konkurencyjnych wzgldem siebie centrw siy o mniej wicej tych samych moliwociach. Takich realnych centrw siy byo za Jelcyna kilka: federalna wadza wykonawcza, czyli prezydent; Duma Pastwowa, ostro przeciwstawiajca si prezydentowi i zajmujca konserwatywne pozycje postkomunistyczne; Rada Federacji orodek wpywu na polityk federaln regionalnych elit, z gubernatorami stojcymi na ich czele; w kocu sawetni oligarchowie (od czasu do czasu toczcy dodatkowo ze sob miertelne boje). Sytuacja ta ksztatowaa pluralizm ycia politycznego, a razem z nim pojawiao si te co na podobiestwo spoecznej swobody. Media bardzo szybko zostay podzielone midzy poszczeglnych graczy politycznych, co automatycznie gwarantowao okrelone zrnicowanie pogldw politycznych w wiadomych granicach oczywicie. Spoeczestwo obywatelskie rozwijao si w cieniu tych walczcych ze sob gigantw i, trzymajc si starej dysydenckiej zasady, nie pretendowao do udziau w tradycyjnej polityce (moe z wyjtkiem okresu pierwszej wojny czeczeskiej). W odrnieniu jednak od czasw dysydenckich organizacje spoeczne prboway czasami niewiadomie, a czasami z pen wiadomoci sformuowa i stworzy wasn polityk obywatelsk, nie tyle opozycyjn czy konkurencyjn w stosunku do ktrejkolwiek z walczcych o wadz stron, ile niezalen od nich. Idea tej polityki obywatelskiej polegaa nie na zapewnieniu sobie lub jakim zaprzyjanionym ugrupowaniom politycznym miejsca za politycznym

93

Imperium Putina

sterem, a na czym zupenie innym: na prbie modernizacji spoeczestwa jego wasnymi siami. Putinowska rewolucja (albo kontrrewolucja) lat 20032005 pooya kres pluralizmowi ycia politycznego, podporzdkowujc sobie sukcesywnie wielki biznes, przeksztacajc gubernatorw w kremlowskich namiestnikw oraz poddajc penej kontroli parlament, posusznie odtd zatwierdzajcy przysyane mu z administracji prezydenckiej czy rzdu akty ustawodawcze. Absolutna kontrola telewizji i niemal zupena kontrola drukowanej prasy dopeniy dziea. Znaczenie i wpyw partii nurtu demokratycznego, ktre po wyborach 2003 roku znalazy si poza parlamentem, zostao sprowadzone praktycznie do zera. W taki oto sposb zamary w kraju ycie polityczne i polityczna konkurencja. W tych warunkach organizacje pozarzdowe s jedyn sfer przestrzeni spoecznej, w ktrej istnieje jeszcze swoboda czynw i sdw. Dalszy los tej wysepki, otoczonej przez autorytarne morze, wrogie samej idei wolnoci i niezalenoci, bdzie oczywicie zalee od oglnego kierunku politycznego, w ktrym zacznie zmierza Rosja. Zauwamy jedynie, e nie da si urobi organizacji pozarzdowych tak, jak to uczyniono z partiami politycznymi czy biznesem. Dzieje si tak bynajmniej nie dlatego, e dziaacze tych organizacji to ludzie bardziej heroiczni i niezomni ni biznesmeni czy politycy, lecz z powodu niepolitycznej natury dziaalnoci spoecznej jako takiej: bywa ona albo niezalena, albo adna. Odpowiednio: organizacje pozarzdowe albo w peni zachowuj swoj niezaleno od wadzy pastwowej, albo przeksztacaj si w jej narzdzia z ograniczon odpowiedzialnoci, tak jak to byo z oficjalnymi organizacjami spoecznymi w ZSRR (Komitet Obrocw Pokoju, Komitet Kobiet Radzieckich itd.). Jest jeszcze oczywicie i trzeci wariant organizacje mona po prostu zniszczy za pomoc nacisku administracyjnego, finansowego czy karnego. Taki rozwj wypadkw nie jest w dzisiejszej Rosji zupenie wykluczony. Wykluczone wydaje si tylko jedno obaskawienie spoeczestwa obywatelskiego: tej operacji nie mona wykona bez zupenego zniszczenia jego struktur.

94

Wadza a spoeczestwo

W niniejszym szkicu interesuje mnie co innego: wiadomo dziaaczy organizacji pozarzdowych, ktrzy stali si jedynymi realnymi nosicielami i obrocami wolnoci spoecznej. Problem polega na tym, e w odbiorze zewntrznym na organizacje te niemal natychmiast i automatycznie s przenoszone funkcje nieistniejcej opozycji politycznej. Tak na czonkw organizacji pozarzdowych patrzy spoeczestwo. Stosunek ten mona wyrazi w sowach: chopcy, w was teraz jedyna nadzieja. Mona go jednak okreli formu o przeciwnym znaku, lecz analogiczn w treci: jak mona byo si spodziewa, ci obrocy praw czowieka znw s rozsadnikiem antypastwowych i antynarodowych (czyli po prostu antyrzdowych A.R.) idei. Tak patrzy te na nich wadza. Cho w strukturach wadzy przewaa raczej drugi wariant stosunku wobec niezalenych NGO. Wszystko to nie moe nie odbija si na stanie ducha samych dziaaczy, w szczeglnoci obrocw praw czowieka. Granica midzy obron praw czowieka, krytyk pewnych aspektw polityki pastwowej i systemowym sprzeciwem wobec tej polityki zawsze bya do pynna taka ju specyfika ruchu praw czowieka w dzisiejszej sytuacji za staa si zupenie umowna. Sprawa wyglda tak, e o pewnych aspektach nie ma ju mowy, a obrocy praw czowieka s zmuszeni zajmowa si wanie systemowym sprzeciwem wobec polityki putinowskiej jako takiej. Jednak oczekiwania spoeczestwa s dzi takie, e od obrocw praw czowieka oczekuje si wicej nie krytyki reimu, ale udziau w czysto politycznej dziaalnoci, majcej na celu odsunicie tego reimu od wadzy. Innymi sowy: nie wasza polityka jest za i powinnicie j zmieni, lecz jestecie li i powinnicie odej. Sprzeciw obrocw praw czowieka w kwestii niepolitycznego charakteru ich misji nie jest przez spoeczestwo przyjmowany do wiadomoci: a kto oprcz was jest dzi w stanie podnie takie dania?. Nie wierzy obrocom praw czowieka take wadza, miertelnie przeraona (moim zdaniem przesadnie) pomaraczowymi wybuchami na poudniowo-zachodniej czci horyzontu. Wyj tym oczekiwaniom naprzeciw? Byoby to ju powanym odstpstwem od dysydenckiej tradycji niepolitycznego sprzeciwu, zagraajcym

95

Imperium Putina

obrocom praw czowieka utrat historycznej tosamoci. Ignorowa je? Ale czy mona ignorowa powszechne bo ze strony zarwno przyjaci, jak i wrogw oczekiwania? Co si tyczy naszej misji No tak, bronimy konkretnych praw konkretnych ludzi przed konkretnymi przypadkami ich amania ale czy tym samym nie prbujemy leczy symptomw, nie powicajc uwagi rdom choroby? Takie wanie s, w oglnym zarysie, podstawowe problemy stojce dzisiaj przed rosyjskim ruchem praw czowieka. Ich istota sprowadza si do koniecznoci znalezienia rozwiza dla dwch kwestii: jak odzyska szerokie poparcie spoeczne i jak na nowo okreli swoje miejsce w zmienionym nie do poznania krajobrazie spoecznym, a przy tym pozosta sob?

***
Jak reaguje rodowisko obrocw praw czowieka na nowe wyzwania epoki? Rosyjski ruch praw czowieka jest, na szczcie, skonny do autorefleksji, do cigej rewizji swoich koncepcji. Pozwala mu to raz na jaki czas siga wyyn przeomowych dokona intelektualnych (od przeomu intelektualnego zacz si w 1965 roku cay ruch koncepcja obrony praw czowieka okazaa si kluczem do poczenia wyobrae o odpowiedzialnoci obywatelskiej z uwarunkowan historycznie ostr idiosynkrazj radzieckiej inteligencji wobec polityki) oraz rozwija si w zmieniajcym si wiecie, przy zachowaniu w niezmiennym stanie cech najbardziej istotnych. I w tym przypadku obrocy praw czowieka zareagowali w peni tradycyjnie: zaostrzon polemik we wasnym rodowisku. W ten sposb na powrt oywia si dyskusja, ktra nigdy zreszt w peni nie ucicha wok kwestii wsppracy z pastwem, warunkw i form tej wsppracy, jej granic. Jak si okazuje, istniej trzy stanowiska w tej sprawie. Jedno, nazwijmy je umownie radykalnym, jest maksymalnie proste: poniewa u wadzy znajduj si siy reakcji, wrogie swobodzie i demokracji, niemoliwa wydaje si jakakolwiek wsppraca z wadz byoby to zdrad ideaw i przyczynioby si do umocnienia reimu. Stanowisko odwrotne

96

Wadza a spoeczestwo

zawiera si w stwierdzeniu: poniewa istota ruchu praw czowieka polega nie na zmianie systemu politycznego, ale na konkretnej pomocy ludziom, to wsppraca z pastwem jest niezbdna, wszystko za, co utrudnia tak wspprac w pierwszej kolejnoci otwarte deklaracje antykremlowskie powinno zosta odrzucone. Wedug trzeciego stanowiska organizacje bronice praw czowieka maj do czynienia nie z abstrakcyjnym systemem, lecz z najrniejszymi organami wadzy, instytucjami pastwowymi oraz urzdami, a take z rozmaitymi i odmiennie ukierunkowanymi tendencjami wewntrz tych instytucji czy urzdw, jak rwnie wewntrz aparatu pastwowego jako caoci. Chodzi nie o to, mwi zwolennicy tej opcji, by rezygnowa z dialogu z wadz, ale o to, by dialog ten odbywa si na rwnych i znanych obu stronom zasadach. W niektrych przypadkach moe on przyjmowa form ostrej publicznej krytyki decyzji i dziaa wadzy (w tym take najwyszej), w innych dwustronnej dyskusji, ukierunkowanej na wypracowanie akceptowalnych dla obu stron decyzji, w jeszcze innych form wsppracy. Wane jest tylko, by w kadej z tych sytuacji obrocy praw czowieka pozostawali niezaleni i nie pozwalali sob manipulowa. Kwestia tego, czy systemowy sprzeciw wobec reimu, a w szczeglnoci antykremlowskie deklaracje dialogowi takiemu przeszkadzaj to ju problem nie obrocw praw czowieka, ale pastwa. Problem drugi, cile zwizany z poprzednim: wielu obrocw praw czowieka nie zadowalaj ju symboliczne protesty przeciwko amaniu tych praw. Chcieliby widzie namacalne i praktyczne rezultaty swojej pracy. Moralna legitymizacja egzystencjalnego i symbolicznego charakteru dysydenckiego protestu oraz dysydenckich oskare bya opacona tragicznymi losami samych protestujcych i oskarajcych. Dzisiejsi obrocy praw czowieka zostali pozbawieni tej wtpliwej pociechy: wadza zmienia si i albo zmdrzaa, albo po prostu nie ma odwagi na stosowanie powaniejszych represji wobec oskarajcych (s wyjtki, ale, chwaa Bogu, nieliczne). Z kolei pomienne inwektywy pod adresem zbrodniczego reimu, wygaszane z trybun konferencji i zjazdw obrocw praw czowieka (w przerwie

97

Imperium Putina

midzy lunchem a bankietem), nie s w stanie natchn ani suchaczy, ani samych mwcw. Radykaowie upatruj w takim podejciu powrt do koncepcji maych krokw, popieranej w czasach radzieckich przez znaczn cz inteligencji niezaangaowanej w ruch dysydencki. W ZSRR podejcie to byo czsto przeciwstawiane bezuytecznej praktyce dysydenckich protestw. I wreszcie ostatnia kwestia. Dyskusja toczy si take wok problemw zasadniczo nowych, w ktrych zabrako gwnej skadowej tradycyjnej dysydenckiej kolizji zej woli wadzy pastwowej. Wczeniej, w warunkach radzieckiego superetatyzmu i maksymalnej centralizacji wadzy, wadza bya odbierana jako jedyny czynnik zagraajcy prawom i swobodom obywateli (by moe zreszt, pochonici bronieniem ludzi przed przeladowaniami politycznymi, nie zauwaalimy innych zagroe). Dzi rzd nie kontroluje ju wszystkiego na wiecie od gry do dou. Nie moemy na przykad stwierdzi, czy tortury, porwania, rozstrzeliwanie ludzi bez sdu i inne straszliwe zbrodnie popeniane w Czeczenii przez rosyjskich wojskowych, a w szczeglnoci przez uzbrojone oddziay miejscowych stranikw porzdku, s rezultatem bezporednich dyrektyw wadzy najwyszej, jej pobaliwoci czy te jej bezradnoci mimo i odpowiedzialno polityczn za te przestpstwa wadza najwysza oczywicie ponosi. Jednak tak czy inaczej trudno nazwa ofiary tej polityki przedmiotem przeladowa politycznych ze strony rzdu federalnego. Drugi przykad, wychodzcy poza ramy tradycyjnego paradygmatu dysydenckiego, to amanie spoecznych i ekonomicznych praw obywateli, coraz czciej bdce przedmiotem spraw, ktrymi zajmuj si obrocy praw czowieka, zwaszcza ci pracujcy na prowincji. S to problemy zwizane z naliczaniem emerytury, jakoci opieki medycznej, amaniem praw mieszkaniowych, sytuacj w domach dziecka, prawami wojskowych, prawami konsumenckimi itd. Ta problematyka rwnie nie mieci si w ramach dowiadczenia dysydenckiego. W latach dziewidziesitych nowinki te wywoyway zaarte spory. Wielu wtpio, czy taka dziaalno moe zosta uznana za obron praw czowieka, skoro win za naruszenia

98

Wadza a spoeczestwo

praw i interesw obywateli ponosz nie pastwo jako takie, ale zaledwie samowola miejscowych urzdnikw czy przestpcze dziaania prywatnych struktur komercyjnych. Dzi spory ucichy: dla wszystkich stao si jasne, e jakkolwiek by nie nazywa pracy organizacji specjalizujcych si w ochronie praw spoecznych i ekonomicznych, to praca ta jest niezmiernie potrzebna i poyteczna. Problem polega na tym, e spoecznicy coraz czciej twierdz, e angaowanie si w polityk jest dla nich bez sensu nierzadko odwouj si przy tym wanie do tego, e ruch praw czowieka w ZSRR zacz si jako forma aktywnoci spoecznej, alternatywna w stosunku do czysto politycznej opozycji wobec wadzy radzieckiej (istniejcej na przykad w postaci konspiracyjnych kek marksistowskich). Ci za obrocy praw czowieka, ktrzy w mniejszym stopniu zajmuj si konkretnymi problemami spoeczno-ekonomicznymi, w wikszym za swobodami politycznymi i obywatelskimi, odbieraj czasami t niech do zajmowania si polityk jako ucieczk od gwnych, podstawowych problemw ycia spoecznego w sfer maych osigni i rwnie odwouj si do dowiadczenia dysydentw, ktrzy rdo wszelkiego za widzieli niezmiennie w najwyszych krgach wadzy.

***
Kto ma racj? Tak naprawd i jedni, i drudzy w pocie czoa staraj si znale co dla siebie w tym samym arsenale ideologicznym ruchu dysydenckim. Niezalenie od tego, jak radzieccy obrocy praw czowieka odnosili si do wadzy radzieckiej, to poza kilkoma wyjtkami nie zajmowali si oni ani rzucaniem gromw na t wadz, ani tym bardziej przygotowywaniem rewolucji jakiegokolwiek koloru. Dysydenci otwarcie i konsekwentnie przeciwstawiali si istniejcemu wwczas systemowi politycznemu ale tylko wtedy, gdy chodzio o jego konkretne bezprawne dziaania czy postpki. W tym starym paradygmacie dysydenckiej postawy obecne s zarwno bezkompromisowa ideowo dzisiejszych radykaw, jak i wyzbycie si politycznego zawzicia dzisiejszych umiarkowanych.

99

Imperium Putina

Jednak najwaniejsz spucizn ruchu dysydenckiego nie s wcale bezkompromisowo czy umiarkowanie. Najwaniejsze wydaj mi si, po pierwsze, intelektualna odwaga dysydentw i ich gotowo do cigej, niezmiernie ywej refleksji nad sob oraz swoimi zadaniami, po drugie, ich umiejtno zachowania jednoci w obliczu zrnicowania ideologicznego. W dzisiejszych czasach twarde trzymanie si jakiejkolwiek tradycji jest obarczone duym ryzykiem. Nie chodzi o przeladowania polityczne: obrocy praw czowieka w duo mniejszym stopniu s dzi naraeni na przeladowania ni na przykad ekolodzy czy po prostu niezaleni dziennikarze. Ryzyko polega na czym innym: gdyby ruch praw czowieka zwiza si z jakkolwiek tward taktyk czy koncepcj polityczn, to wwczas nieuchronnie utraciby wszelki aspekt moralny, zamknby si w kokonie wasnej dogmatyki i zupenie straci zwizek z yciem spoecznym. Punktem docelowym takiej ewolucji byaby przemiana w spoeczno zamknit, z wasn subkultur, ograniczon wycznie do siebie samej. Mwic prociej w sekt. Co mog przeciwstawi obrocy praw czowieka dzisiejszemu masowemu odrzuceniu wiatopogldu liberalnego i demokratycznego? Jak powinni reagowa na ogln tak ze strony przyjaci, jak i wrogw ch przyczepienia im etykietki opozycji politycznej? Praca u podstaw? Tak, oczywicie. Wiele organizacji zajmujcych si prawami czowieka traci swoje (skdind bardzo ograniczone) siy i rodki, by pokaza moliwie najwikszej iloci ludzi, jak ich zdaniem powinny funkcjonowa spoeczestwo i pastwo. Praca ta nie jest bynajmniej bezsensowna, cho jej rezultaty z gry zostaj ograniczone okrelonym krgiem odbiorcw, ktrzy w zasadzie zgadzaj si z tym, e spoeczestwo i pastwo powinny wyglda inaczej, a poza tym nie s skonni do sakralizacji pastwa, wadzy i innych instytucji publicznych. Praktyczna dziaalno, ukierunkowana na osignicie okrelonych rezultatw dla dobra konkretnych ludzi? Bez wtpienia. Trudno ju dzi zreszt wyobrazi sobie, e obrocy praw czowieka zrezygnuj zupenie z tego typu dziaalnoci w imi jakich odlegych teoretycznych zasad, w imi czystoci gatunku.

100

Wadza a spoeczestwo

Permanentne demonstracyjne deklarowanie swojej dezaprobaty dla obecnego systemu politycznego, zarwno poszczeglnych jego dziaa, jak i tych koncepcji wiatopogldowych, na ktrych ten system si opiera? No c, prawdopodobnie rwnie te deklaracje mona rozpatrywa jako cz dziaalnoci na rzecz praw czowieka, choby nawet w nieco rozszerzonym rozumieniu: jako obron idei demokratycznego spoeczestwa, opierajcego si na prawie, obron swobody obywatelskiej i politycznej. W warunkach dojrzaej demokracji politycznej ten typ aktywnoci spoecznej nie musi koniecznie prowadzi do konfrontacji z wadz pastwow konfrontacji niepotrzebnej ruchowi praw czowieka i szkodliwej dla samej wadzy. Niestety, mamy do czynienia nie z dojrza demokracj, lecz z populistycznym systemem politycznym, otwarcie cicym w stron stosowania autorytarnych, niedemokratycznych metod rzdzenia, skonnym do infantylnych reakcji na krytyk. Jednak gdyby obrocy praw czowieka ograniczyli swoj dziaalno tylko do tych problemw, ktre nie prowokuj konfrontacji, utraciliby swoj tosamo moraln i kulturow, przestaliby by obrocami praw czowieka w tym sensie, w jakim termin ten by uywany w naszym kraju przez ostatnie czterdzieci lat. Czym jest polityka obywatelska, coraz czciej pojawiajca si w ostatnich latach w dyskusjach i publikacjach powiconych doli spoeczestwa obywatelskiego? Termin ten (w oczywisty sposb bliski formule niepolitycznego polityka, zaproponowanej w latach siedemdziesitych przez czeskiego filozofa-dysydenta Jana Patok) zosta ukuty jako odpowied na wyzwania epoki, ktrej ogln charakterystyk staraem si przedstawi w tym tekcie. Wiadomo, czym NIE jest polityka obywatelska. Nie jest, przede wszystkim, walk o wadz i w tym sensie znajduje si poza tradycyjnie rozumianym procesem politycznym; nie stanowi rwnie narzdzia pomocniczego tradycyjnej walki politycznej. Ale jaka jest tak naprawd jej istota? Jakie s jej cele? Jaki jest w ogle sens walki o prawa czowieka, skoro nie sprowadza si on do pomocy konkretnym ludziom, ktrych prawa zostay naruszone? Zachowanie pamici o pewnym ideale postawy obywatelskiej w czasach, gdy wewntrzpolityczne, ba, nawet globalne, procesy

101

Imperium Putina

historyczne jawnie tocz si w przeciwnym kierunku? I czym jest ten idea tylko i wycznie nostalgiczn tsknot za przeszoci czy mimo wszystko nadziej dla przyszoci? By moe polityka obywatelska rodowiska obrocw praw czowieka powinna nie tylko wyznacza stanowisko ruchu praw czowieka w zmieniajcym si wiecie, lecz take stara si wnosi poprawki do kierunku tych zmian? Na wszystkie te pytania rosyjscy obrocy praw czowieka nie maj pki co odpowiedzi. Trzeba mie nadziej, e wkrtce jakie odpowiedzi powstan. Nowe podejcia do starych problemw, nowy jzyk, w ktrym bdzie mona te problemy adekwatnie opisa, powoli si ju pojawiaj. Tum. Anna Wylegaa

102

Aleksandr Auzan Spoeczestwo w Rosji: przyczyny saboci i zapotrzebowanie na spoeczn si

Spoeczestwo rosyjskie jest dzisiaj sabsze ni kiedykolwiek w cigu ostatnich dwudziestu lat. Sabo i sia to jednak pojcia wzgldne, dlatego zarwno pasywno rosncego w si biznesu, jak i ograniczona zdolno dziaania rozronitego formalnie pastwa mog tworzy zapotrzebowanie na silne spoeczestwo. Zaczn od problemu, ktry uwaam za najwaniejszy dla dzisiejszego spoeczestwa. Moim zdaniem znajdujemy si obecnie na poziomie minimum kapitau spoecznego i na absolutnym poziomie minimum zaufania spoecznego. Z powodu nieufnoci mamy do czynienia z powszechn atomizacj. Chodzi przy tym nie tylko o nieufno wobec pastwa, ktra, przykadowo, blokuje prawidow kapitalizacj rosyjskich firm, bo nie wiadomo, co wadza zrobi z nimi za trzy lata. Nie tylko o nieufno wobec biznesu, ktra powstrzymuje ludzi przed przenoszeniem oszczdnoci ze skarpet do bankw, a biznes przed udzielaniem elitom rzdzcym kredytw bez gwarancji i o dowolnej dugoci, gdy nie wiadomo, co owe elity z nimi zrobi. Najwaniejszym objawem jest nieufno ludzi do siebie nawzajem. Cech t mona pokaza na bardzo prostym przykadzie. Wok wielu rosyjskich miast wyrosy dzi, na wzr miast zachodnioeuropejskich, zamone osiedla willowe, nieprzypominajce ju w niczym sierminych pseudopaacykw budowanych na pocztku lat dziewidziesitych przez nowych ruskich. Od swoich zachodnioeuropejskich odpowiednikw wille te rni si tylko

103

Imperium Putina

jedn rzecz ogrodzeniami. Ogrodzeniami wysokimi, szczelnymi, stawianymi zarwno od strony ulicy, jak i midzy poszczeglnymi posesjami, a nawet wewntrz nich. elazna brama zamyka nie tylko wikszo rosyjskich klatek schodowych i podwrek elazne drzwi oddzielaj jednego czowieka od drugiego take w obrbie samych budynkw. Nie jest to problem nowy i bynajmniej nie tylko rosyjski. Czterdzieci lat temu w ramach teorii gier zosta sformuowany tak zwany dylemat winia. Pojcie powstao oczywicie na potrzeby sytuacji wojennej. Opracowao je dwch badaczy zatrudnionych w Rand Corporation, ktrzy prbowali za pomoc dylematu winia opisa sytuacj zimnej wojny i wzajemnego zagroenia tworzonego przez ZSRR oraz USA. Kiedy model ten pozna ekonomista Albert W. Tucker, powiedzia: Panowie, to ma przecie zastosowanie w tylu sferach!. Ci odparli: Ale nie wiemy, czy tak mona, to w kocu projekt wojskowy. To nic, ja go przerobi odpowiedzia Tucker. W ten sposb Albert W. Tucker opracowa model dylematu o dwch winiach, ktrzy siedz w ssiednich celach, podejrzani o to samo przestpstwo, i rozmylaj: przyzna si czy si nie przyzna? Jeli osadzeni si nie przyznaj, to obaj maj szans wyj na wolno. Jeeli jeden z winiw si przyzna, a drugi nie, to pierwszy dostanie prawdopodobnie krtki wyrok, podczas gdy jego ssiad dugi. Dylemat ten trafnie opisuje amerykask gospodark, ale zaskakujco dobrze pasuje te do gospodarki rosyjskiej. Lekarze zwykli mwi, e nie ma ludzi zdrowych, s tylko niezdiagnozowani. Ja powiedziabym, e nie ma ludzi niewinnych, s tylko nieprzesuchani. W tym sensie dylemat winia trzeba rozwizywa cay czas: wierzy albo nie wierzy, ufa albo nie ufa, decydowa si na wsplne dziaanie albo nie. Przy czym, jeli podamy za logik modelu, to w przypadku gry jednorazowej trzeba si przyznawa i i na ugod, nawet wtedy, gdy nie popenio si przestpstwa. Jeeli za gra jest wielokrotna, to lepsza wydaje si strategia wsppracy. Na szczcie ycie jest gr wielokrotn. Dlatego twierdz, e deficyt kapitau spoecznego zostanie przezwyciony. Nawet jeli nie bdziemy niczego robi, to i tak poradzimy sobie z tym deficytem, a zaufanie zacznie

104

Wadza a spoeczestwo

rosn. Pod koniec lat osiemdziesitych i na pocztku dziewidziesitych kapita spoeczny by w do dobrym stanie, a powszechno form zaufania spoecznego i uczciwoci na pnych etapach istnienia ustroju autorytarnego (wbrew temu, co twierdzi Francis Fukuyama) stanowia do powane zjawisko. Gdy surowo systemu nieco zelaa, w deficytowej gospodarce radzieckiej niemoliwe byo przetrwanie bez wejcia w sie bez znajomego rzenika czy fryzjera oraz bez ludzi, ktrym po cichu opowiadao si polityczne arty. Dlatego wanie wkroczylimy w okres przemian z duymi zapasami kapitau spoecznego. Wida to byo take po niespotykanych dzi wielotysicznych demonstracjach z przeomu lat osiemdziesitych i dziewidziesitych, kiedy to ludzie nie bali si wychodzi na ulic, kiedy wierzyli tym, ktrzy ich na t ulic wzywali, oraz tym, ktrzy stali obok. Byy to czasy, kiedy ludzie sobie wzajemnie ufali. Potem wszystko to si jako rozmyo: wskutek reform oraz w wyniku narastajcego rozwarstwienia. Dwaj przyjaciele z dziecistwa, z ktrych jednemu si w dzisiejszym rozumieniu tego sowa udao, a drugiemu nie, nie ufaj sobie nawzajem. Dlaczego? Poniewa jeden nie wierzy, i mona osign sukces uczciwie, a drugi nie wierzy w to, e mona zrezygnowa z pewnego rodzaju dziaalnoci i przeklina los, a przy tym uwaa, e yje si tak, jak si y powinno. To wszystko minie, poniewa wyksztaciy si wsplnoty, wewntrz ktrych zachodzi okrelonego typu wspdziaanie; z czasem wytworz si pewne zwyczaje, pojawi si zaufanie. Kapita spoeczny moe si jednak przemieszcza w rnych kierunkach. Dlatego naley poczeka z radoci z odradzajcego si zaufania. W kocu kada grupa mafijna rwnie jest przykadem wysokiej koncentracji kapitau. Zaufanie w takich grupach stoi na cakiem wysokim poziomie, ludzie chroni jeden drugiego. Dlatego o ile zazwyczaj mwi si, e kapita spoeczny charakteryzuj jego nasycenie i zasig zaufania, o tyle ja powiedziabym raczej, e naley go opisywa za pomoc jeszcze jednej cechy, a mianowicie kierunku. Okrelenie kierunku gromadzenia si kapitau spoecznego wydaje si wane, jeli chcemy odpowiedzie na pytanie: z kim przyjdzie si do-

105

Imperium Putina

gadywa? Z ugrupowaniami kryminalnymi, etnicznymi, ziomkostwami, korporacjami zawodowymi, dziaajcymi na du skal zwizkami? Z kim? Kto stanie si realnym faktorem zasad? Kiedy zaczo si gromadzenie kapitau spoecznego? Gdy zwikszyo si jego nasycenie. Czym jest nasycenie? Rozpatrzmy pewien przykad. Skoczyo si zebranie komitetu mieszkacw w sprawie garau. Ludzie rozwizywali jakie problemy, wpacali pienidze albo walczyli z kim o swoje prawa. Zaatwili spraw. Co dzieje si dalej? Jeli ssiedzi rozchodz si i nie chc jeden drugiego widzie do nastpnego zebrania, znaczy to, e nasycenie jest niskie. Jeeli jednak wpadaj na pomys, eby i na piwo albo zrobi amatorski spektakl teatralny, oznacza to, e nasycenie jest wysokie i mona oczekiwa, i zacznie si gromadzenie kapitau spoecznego. Dalej pojawia si kwestia zasigu zaufania, tego, jak szerokie bd grupy, wewntrz ktrych odrodzi si i wzronie zaufanie. Istnieje do stara teza z dziedziny teorii dziaa zbiorowych Olsona, mwica o tym, e wewntrz maej grupy wsplne dziaanie pojawia si samoistnie, a wewntrz duej grupy ju nie. Potrzebne s do tego bodce, bd pozytywne, bd negatywne tak zwane bodce selektywne. Niestety do trudno jest znale bodce pozytywne. Negatywne za groba, zastosowanie przymusu lub niebezpieczestwo wojny z jak inn grup zawsze s pod rk. Dlatego te w sytuacji, w ktrej zabraknie zrnicowania pozostaych czynnikw, ludzie bd si jednoczy raczej wok struktur kryminalnych, co zreszt ma ju miejsce. Dobrym przykadem jest historia zorganizowanej grupy przestpczej Uramasz z Jekatierinburga1. Igor Awerkijew, znany dziaacz spoeczny i myliciel, opowiada, e podob1

Pod koniec lat osiemdziesitych w przemysowej dzielnicy Swierdowska (pniej powrcono do historycznej nazwy Jekatierinburg), w ktrej dziaao jedno z najbardziej znanych przedsibiorstw ZSRR Uramaszzawod, powstaa grupa przestpcza. Do poowy lat dziewidziesitych przeksztacia si ona w siln, wpywow i wietnie zorganizowan organizacj o poficjalnej nazwie Uramasz. Z czasem bandyci stworzyli grup biznesow kontrolujc ponad 140 firm i bankw w Jekatierinburgu, nawizali bardzo dobre kontakty z milicj i prokuratorami, a ich budet przewysza budet miasta. Uramaszowcy zaczli si zamienia w kapitalistw oraz dy do legalizacji swojego biznesu i statusu. Cz przywdcw grupy wesza do rady miejskiej i zasilia regionaln elit wadzy (przyp. red.).

106

Wadza a spoeczestwo

ne historie maj miejsce w niektrych spoecznociach lokalnych Permu, jednoczcych si wok autorytetw. Aby atwiej byo znale jakie pozytywne bodce, koszty legalnego wspdziaania powinny by niewysokie, a ponadto musz istnie rnorodne modele ycia spoecznego i odmienne sposoby finansowania. Istniej jednak take inne czynniki, gdy kapita spoeczny przybiera rne formy. Mona wyrni kapita spoeczny bonding i kapita spoeczny bridging. Okrelenie pierwszego z nich oznacza grodzenie i odwouje si do procesw zachodzcych wewntrz grupy, czsto nawet podanych, bo dziki nim mamy tak poyteczne rzeczy, jak towarzystwa ubezpiecze wzajemnych, spki kredytowe oraz rnorakie sposoby wsppracy, funkcjonujce dlatego, e ludzie znaj si nawzajem. Dla wyjanienia, w jakim kierunku bdzie szed proces gromadzenia si kapitau spoecznego, waniejszy wydaje si oczywicie kapita spoeczny typu bridging, czyli ten zwizany z budowaniem mostw. Omiel si stwierdzi, e mosty mona budowa tak w poprzek rzeki, jak i wzdu. Przy czym budowa wzdu rzeki jest atwiejsza: nie trzeba moczy ng, stawia podpr, wzywa nurkw. W yciu jest tak samo. O wiele atwiej jest zjednoczy inwalidw Czelabiska, Pskowa oraz innych miast i stworzy oglnonarodow organizacj inwalidw, ktra bdzie ich reprezentowa w Moskwie, ni zbudowa most midzy inwalidami Czelabiska, wiatem biznesu Czelabiska i rodowiskiem ekspertw Czelabiska, poniewa grupy te s rne i mwi rnymi jzykami. Moskwa jest w rezultacie nie tylko portem piciu mrz, ale take miastem jednego mostu, ktry kontroluj wadze federalne. Tak wic rne grupy czy jeden jedyny most, na ktrym stoi ochrona. Czy mona przyczyni si w jaki sposb do tego, eby mosty byy budowane nie wzdu rzeki, ale w poprzek? Wydaje si, e tak. Istnieje bowiem co takiego jak instytucjonalizacja nieufnoci. Czym jest instytucjonalizacja nieufnoci? Pewien biznesmen trafnie to okreli: Nic tak nie wzmacnia wiary w czowieka, jak stuprocentowa przedpata. To prawda. Gdyby nie stuprocentowa przedpata, nie byoby w Rosji znonej bd co bd gospodarki lat dziewidziesitych. Nie wi-

107

Imperium Putina

dz te niczego zego w tym, e istniej zastawy, ubezpieczenia, przedpaty. Pozostaje tylko kwestia tego, e od 100% powinno si z czasem przechodzi do 80% i 50%. To wanie metoda budowania mostw w poprzek rzeki. To sposb instytucjonalizacji nieufnoci, ktra zostaje oficjalnie wyposaona w instrumenty gwarancji, potem za gwarancje te zaczynaj si stopniowo zmniejsza i zaczyna si budowa mostu. Na pocztku trzeba zastosowa chociaby ponton w postaci stuprocentowej przedpaty. Istnieje jeszcze jeden czynnik, ktry wpywa na kierunek gromadzenia si kapitau spoecznego. Wrmy do ludzi nieprzesuchanych. Bardzo ciko jest ufa obcym w sytuacji, w ktrej mog ci w kadej chwili wezwa na jeszcze jedno przesuchanie. Dlatego jeli w kraju udaje si zharmonizowa normy prawne i rzeczywiste normy, ktrymi si on rzdzi, to budowanie mostw staje si atwiejsze. W takim przypadku zwiksza si oczywicie zasig zaufania. W cigu nastpnych dziesiciu lat moemy si spodziewa odpowiedniego momentu, w ktrym uda si rozwiza ten problem. Dlaczego? Dlatego e pierwsze pokolenie wacicieli rnego rodzaju majtkw, ktrzy weszli w ich posiadanie na pocztku lat dziewidziesitych, w najbliszym dziesicioleciu bdzie musiao zmierzy si z problemem nastpstwa. Co przeka dzieciom w spadku? Ludziom tym bdzie zaleao, by przekaza spadkobiercom wasno maksymalnie zalegalizowan, poniewa w innym wypadku zaryzykuj pokane straty. Dobrym przykadem jest tu may biznes. Powiedzmy, e pewien czowiek posiada piekarni i chce przekaza j synowi. Syn jednak nie ma zamiaru zajmowa si szlachetnym dzieem wypiekania chleba, poniewa woli by maklerem na giedzie. Wydawaoby si, e nie ma nic prostszego, ni sprzeda piekarni i zaoy dla syna firm na giedzie. Jednak sk w tym, e praca w takiej piekarni nieodcznie wie si ze stosunkami z ludmi: z policjantem, urzdnikiem z sanepidu, straakiem itd. Jak w takiej sytuacji sprzeda firm? W pakiecie? Mona niby zatrudni menedera, ale wtedy bardzo szybko przejmie on kontrol nad piekarni, a rola waciciela istotnie si zmniejszy. Jest to oczywicie problem nie tylko maego biznesu. Dotyczy on te rodowisk przestpczych. Co przekae w spadku swojemu

108

Wadza a spoeczestwo

synowi kryminalista, ktry zbi majtek na pocztku lat dziewidziesitych, a potem prbowa go zalegalizowa i zaistnie w innych sferach? Automat z 1992 roku? Masz, synku, id i zaczynaj wszystko od pocztku?! Czy wanie tego nam trzeba? Twierdz stanowczo, e w nadchodzcej dekadzie rozwizanie tego problemu bdzie leao w interesie wielu grup. Mgbym w tym kontekcie mwi o mieszkaniach, daczach oraz o wielu innych rzeczach. Rne grupy bd ywotnie zainteresowane tym, eby w sprawie ujednolicenia prawa i rzeczywistych zasad, ktrymi rzdzi si kraj, dogada si nie tylko midzy sob, ale take z wadz. Istnieje jednak pewien szczeglny problem, dotyczcy teoretycznie tylko duego biznesu, ale w rzeczywistoci bdcy bolczk caego kraju. Mam na myli wasno oligarchiczn. Po kwestii nieufnoci jest to problem numer dwa, nazywany ostatnio legitymacj wasnoci (poprawniej byoby pewnie legitymizacja, ale krtsze sowo zawsze wygrywa z duszym) zagadnienie spoecznego uznania praw wasnoci. Pierwsze, co chciaoby si stwierdzi, to fakt, e problem ten wcale nie jest nowy. Nie wie si on jedynie, a nawet nie wie si w zbyt wielkim stopniu z tym, jak zostaa przeprowadzona prywatyzacja w Rosji na pocztku lat dziewidziesitych. Pitnacie lat przed momentem, w ktrym Gajdar i Czubajs zaczli przeprowadza prywatyzacj, James Buchanan i Gordon Tullock w ramach teorii wyboru publicznego sformuowali problem odszkodowa. Twierdzili, e kade przeksztacenie stosunkw wasnociowych skutkuje po jakim czasie brakiem uznania i wymaga wypacenia odszkodowa w celu rozwizania tego problemu. Dlaczego? Przypumy, e plan reform by bardzo dobry, o wiele lepszy od tego, ktry istnia w Rosji na pocztku lat dziewidziesitych. Trzeba jednak zrozumie, e plan mona zacz od zera, natomiast ycie ju nie. Jak mwi Michai waniecki: Gdyby tak wszyscy wylecieli w powietrze... Ale o tym mona sobie tylko pomarzy. Jeszcze zanim rozpocznie si realizacja zamierze, ludzie s ograniczeni rnymi czynnikami, takimi jak status majtkowy, dostp do informacji, wpyw na realizacj powzitego planu reform. Dlatego nieuchronnie nastpuje

109

Imperium Putina

wypaczenie pierwotnego zamysu. Ludzie, ktrzy oczekiwali obiecanego rezultatu dwie Wogi za voucher (co zreszt jest cakiem realne, jeli si wie, gdzie Wogi mona kupi po cenach hurtowych) konstatuj, e nie ma adnych Wog, s za to miliarderzy, ktrzy bynajmniej nie byli wczeniej znani jako chodzce symbole narodowe. Dlatego pojawienie si problemu jest w peni uzasadnione. Jak ten problem rozwiza? I dlaczego w ogle powinno si go rozwizywa? Dzieje si tak dlatego, e kwestia ta dotyczy take wielkiego przemysu wchodzcego w skad oligarchicznej wasnoci, jak rwnie wydatkw na ochron wasnoci oraz spekulacji politycznych, ktre si w tym newralgicznym obszarze pojawiaj (zreszt mona zapyta, gdzie indziej miayby si pojawia?). Przede wszystkim jednak jest to problem wzajemnych praw. Jeli bowiem w kraju istnieje nielegitymizowana wasno (nie mwi tu bynajmniej wycznie o wasnoci prywatnej czy oligarchicznej), jeli ta wasno nie jest w kraju spoecznie uznana, to wwczas nie zyskuj uznania take pozostae prawa. Dlatego wanie trzeba ten problem rozwiza. Na pierwszy rzut oka istniej trzy moliwe rozwizania. Pierwsze przywrci stary porzdek. Drugie zrobi wszystko tak, jak powinno by, przerobi, dokona reprywatyzacji. Trzecie dopaci, wypaci odszkodowania. Jako e wszystkie te warianty w mniejszym bd wikszym stopniu dzi w rosyjskiej rzeczywistoci funkcjonuj, sprbujmy si im bliej przyjrze. Wariant pierwszy. W Rosji w 2005 roku zacza si renacjonalizacja: oderwanie od Jukosu Jugansknieftiegazu2 w zwizku z zalegociami podatkowymi, wykupienie Sibnieftu3 itd. Jakiego rodzaju jest to proces? Czy to dobrze czy le? Nie nale do grona moich kolegw ekonomistw, ktrzy
W grudniu 2004 roku nalece do Jukosu zoe Jugansknieftiegaz, dajce 61% caoci wydobycia ropy przedsibiorstwa, zostao zlicytowane na aukcji za dugi za rzekomo niezapacone podatki. Nabywc zosta pastwowy koncern Rosnieft, ktry kupi Jugansknieftiegaz przez podstawion firm Bajkafinansgrup (wedug wczesnych sw Wadimira Putina naley ona do grupy osb fizycznych) znacznie poniej jego realnej wartoci. Nielegalne zlicytowanie Jugansknieftiegazu byo jednym z etapw tak zwanej sprawy Jukosu (przyp. red.). 3 We wrzeniu 2005 roku Gazprom wykupi 72,7% akcji Sibnieftu, kontrolowanych przez Romana Abramowicza (przyp. red.).
2

110

Wadza a spoeczestwo

uwaaj, e wasno prywatna zawsze jest dobra. Ekonomici instytucjonalni twierdz, e wasno da si obrazowo przedstawi jako wachlarz dyskretnych alternatyw, spord ktrych mona swobodnie wybiera. Wyobramy sobie garderob, w ktrej wisz futro, garnitur, dinsy i strj kpielowy. To wanie wasno pastwowa, prywatna, komunalna oraz tak zwany system swobodnego dostpu. Czy mona stwierdzi, e futro jest w kadej sytuacji najlepsze, poniewa jest pikne i drogie? Nie. Zaley to od okolicznoci. Jeli przyjdzie akurat nurkowa, to futra bym nie poleca. Dlatego zastosowanie tego czy innego systemu wasnoci jest kwesti warunkw, w ktrych ta wasno ma funkcjonowa. I tutaj pojawia si pewien szkopu, przy czym dotyczy on nie tylko wasnoci pastwowej, ale take prywatnej. Powoam si na przykad, ktry byskotliwie sformuowa zastpca redaktora naczelnego Kommiersanta Kiri Rogow (przykad ten zosta wypowiedziany podczas prywatnej rozmowy, ale otrzymaem zgod, aby si na powoa). Lata dziewidziesite prywatyzacja. Co to oznacza? Mwi si ludziom: Wynosimy worki ze spichlerza. No dobrze mwi ludzie, nios worki ze spichlerza, ale po drodze troch odsypuj. Przychodzi nowa epoka, nacjonalizacja, i mwi si wszystkim: Niesiemy worki do spichlerza!. Niech bdzie odpowiadaj ludzie, nios worki do spichlerza, ale po drodze troch odsypuj. Niewane, skd i dokd nios, wane, e po drodze odsypuj. Bo czy moe istnie efektywna wasno prywatna (wynosimy worki ze spichlerza), gdy w kraju nie funkcjonuje sdownictwo? Nie, nie moe. Nawet jeli jest ona efektywna, to tylko czciowo. Czy moe istnie efektywna wasno pastwowa, gdy kraj nie ma transparentnego budetu, kontroli obywatelskiej nad budetem, gdy wysoki jest poziom korupcji? Nie moe. Nie dlatego, e wasno pastwowa nigdy nie moe by efektywna, ale dlatego, e nie moe by taka w przywoanych tutaj warunkach. Dlatego niesienie workw do spichlerza jest troch bez sensu. A wanie taki proces dzi obserwujemy. Dlaczego renacjonalizacja nie rozwizuje problemu, a wprost przeciwnie tworzy go w ukrytej formie? Renacjonalizacja to rozszerzenie monopolu pastwa w rnych dziedzinach wskutek, jak to okreli nasz prezydent,

111

Imperium Putina

zakupu po cenie rynkowej. Podkrelam, e kupiec moe by tylko jeden. Moe on da za t sam wasno osiem miliardw, a moe i trzynacie miliardw, stawiajc przy tym dodatkowe warunki w kwestii losu dwch miliardw. Jest przecie sam na placu boju! Jaki bdzie los tych dwch miliardw, to wszystkim wiadomo. W ten wanie sposb rosn pastwowe monopole, a potem dziej si dziwne rzeczy, to znaczy w jakim ogniwie monopolu pojawia si nagle grupa osb fizycznych, nikomu nie znanych, znanych za to, na przykad, gowie pastwa lub komu z rzdu. To przypadek Bajkafinansgrup, ktra przemkna gdzie w procesie nacjonalizacji i nie wiadomo gdzie znika. To rwnie sprawa RosUkrEnergo... W aden sposb nie mog zrozumie, dlaczego jeden pastwowy monopol, Gazprom, nie moe drugiemu pastwowemu monopolowi sprzedawa gazu bez porednikw? Dlaczego musi si tam pojawi grupa osb fizycznych?! W zwizku z powyszym twierdz, e problemu nie rozwizano. Po pierwsze, wszystkie nierwnoci zostay zachowane, poniewa formalnie Abramowiczowi zapacono. Po drugie, gdy troszk si odsypie, to pojawi si wcale niemaa wasno. Nie jest to wic ani rozwizanie problemu, ani powrt do status quo. Powiedziabym, e jest to system pwolnego dostpu grup osb fizycznych, osobistych znajomych ludzi rzdzcym krajem, do majtku tego kraju. Nie jest to ani system wasnoci prywatnej, ani system wasnoci pastwowej, to system poredni. Jaki wariant moemy przywoa jako drugi? Wemy za przykad Ukrain, ktra zdecydowaa si na reprywatyzacj Kriworostali4 . Niby 4,8 mld zamiast tego, co zapaci prezydencki zi, to nie najgorsza stawka. Ale od razu pojawia si pytanie: czy za pi lat obywatele Ukrainy nadal bd uwaa, i bya to wystarczajca suma za to, e wiodce w kraju przedsibiorstwo jest kontrolowane przez jakiego indyjskiego kapitalist? Nie twierdz, e

Huta stali Kriworostal, jedno z najwikszych przedsibiorstw Ukrainy, zostaa sprzedana w czerwcu 2004 roku za 714 mln dolarw dwm oligarchicznym firmom ukraiskim: System Capital Management i Interpipe Group. Po pomaraczowej rewolucji prywatyzacja zostaa uniewaniona, a hut ponownie sprzedano. Nowy nabywca, MittalSteel, zapaci w padzierniku 2005 roku za Kriworostal 4,8 mld dolarw (przyp. red.).

112

Wadza a spoeczestwo

nie. By moe tak bdzie. Cho nie do koca rozumiem, co wsplnego maj obywatele Ukrainy z pienidzmi, ktre otrzyma budet pastwa? Wariant trzeci. Wprowadzi go w ycie Tony Blair w Anglii, gdy okazao si, e za rzdw konserwatystw nie do koca prawidowo przebiega prywatyzacja przedsibiorstw transportowych. Postanowiono nie odbiera wasnoci, a po prostu obliczy, ile trzeba dopaci, wyznaczono wacicielom realne wysokoci dopat, przeprowadzono restrukturyzacj, ustalono obowizkowy dla wacicieli podatek. Wariant ten proponuje Rosji pewien wizie z krasnokamieskiej kolonii karnej. Przy czym radzi on (wydaje mi si, e susznie), eby przeprowadzi obliczenia wedug wysokoci rocznego obrotu w roku prywatyzacyjnym, z pewnymi poprawkami. Pojawia si od razu to samo pytanie: komu paci? Michai Chodorkowski pisze5 , e zgodnie z tym schematem duy biznes powinien dosta od wadzy gwarancj wieczystej nietykalnoci majtkowej. A przecie wadza nie jest wieczna, tylko si zmienia. Gdy nastpi ta nieunikniona zmiana, nowa wadza powie: Komu ecie zapacili? Tamtym zapacilicie. Prosz bardzo, moemy suy adresem, na Kanarach, w Szwajcarii... Nam jeszcze nie zapacilicie. Przy czym bd to sowa nie tylko wadzy, lecz take wielu grup w spoeczestwie. Dlatego sedno w tym, e tak czy inaczej biznes musi tutaj dogadywa si ze spoeczestwem, przez pastwo albo nie przez pastwo, musi porozumiewa si w kwestii zaspokojenia potrzeb tych grup, ktre nie s zadowolone z zaistniaej struktury wasnoci. Nie oznacza to po prostu podzielenia si pienidzmi, nie ma tak lekko. Nie oznacza to nawet po prostu wspierania jakich znaczcych projektw. Chodorkowski ma niby racj, gdy pisze o wyksztaceniu czy o systemie emerytalnym, ale uwaam, e niemal religijne podejcie naszych wspobywateli do koniecznoci ksztacenia swojego potomstwa, co nie moe mnie jako profesora nie cieszy, ma u swych rde co zupenie innego. Nie chodzi o dostp do wyksztacenia i nawet nie o jego jako, ale mwic metaforycznie o wind, ktra funkcjonuje w kraju. Bo nasze pastwo jest dzi dziesiciopitrowym budynkiem,
5

M. Chodorkowski, Krizis liberalizma w Rossii, Wiedomosti z 29 marca 2004 roku (przyp. red.).

113

Imperium Putina

w ktrym jedna winda wyksztacenie dowozi na czwarte pitro, a druga winda, czyli biznes dziaajcy na zasadzie przewagi silniejszego, dowozi do trzeciego pitra. Na dziesite pitro winda nie jedzi w ogle. Czyli wej do elity si nie da. Sdz, e opisane wyej kwestie nale do problemw, ktre powinny zosta rozwizane w zamian za takie czy inne uznanie wasnoci. Trudno odpowiedzie na pytanie, czy bd one rozwizywane przez pastwo czy pomimo niego. Odpowied staje si szczeglnie trudna, gdy uwiadomimy sobie, e nasze pastwo to dzisiaj nie rodek komunikacji, ale kompletna zakrzepica komunikacyjna. Kolejn kwesti naley okreli jako problem odczenia. Okazuje si bowiem, e dla wadzy jak dotd jedynego realnego, nawet jeli nie dugotrwaego, aktywnego podmiotu cay ten system rozchodzi si z rzeczywistoci po 2008 roku. Dlaczego? Wrmy do tego, na czym zakoczylimy, omawiajc ostatni kwesti. Pewien biznesmen, komentujc moje przemylenia w sprawie umowy spoecznej6 , powiedzia: Aby biznes wszed w jakiekolwiek relacje z wadz, trzeba, by wadza i biznes miay rne interesy. Obrazowo sytuacja wyglda nastpujco: biznes przychodzi do wadzy i mwi: Jestem biznes, chc pienidzy. A ty czego chcesz, wadzo?. Wadza na to odpowiada: Nie dogadamy si. Bo wadza te chce pienidzy. Biznes ma zerowe szanse dogadania si z ni. W kwestii czego si tu dogadywa? Przecie nie ma rozbienoci interesw. Zmusza to jednak sam wadz do zastanawiania si: A jak to bdzie w nowym cyklu? Jak uo si stosunki?. Ze wstydliwego monarchistycznego wariantu trzeciej kadencji przyszo zrezygnowa, bo wariant ten, jeli wzi pod uwag pragnienie wadzy, a nie pienidzy, by nieefektywny nawet dla samej wadzy. Dla niej bowiem rwnie istniej kapitalizacja oraz wielkie sieci, funkcjonuje ona w systemie gospodarki wiatowej. Powane zmiany w wewntrznych zasadach funkcjonowania, ktre nie zostan zaakceptowane przez rodowisko zewntrzne, oznaczaj dotkliwe straty finansowe, nie
6 Zob. A. Auzan, Oszcziestwiennyj dogowor i gradanskoje obszcziestwo, 11 stycznia 2005, www. polit.ru/lectures/2005/01/11/auzan.html. (przyp. red.).

114

Wadza a spoeczestwo

pastwowych monopoli, lecz owych grup osb fizycznych, ktre ssiaduj z pastwowymi monopolami. W rezultacie wadzy przyjdzie zmierzy si z problemem przejcia do nowego cyklu politycznego. Jednak dla grup wadzy problem ten okazuje si zadaniem nie do rozwizania: bo jak podzieli wadz, ktra staa si niepodzielna, zamienia si w liczb pierwsz, dzielc si tylko przez siebie i przez jeden? W niemonoci rozwizania tego problemu tkwi rdo strukturalnej nieokrelonoci najbliszej przyszoci Rosji. Sytuacja ta moe rodzi kryzysy, ktre bd przenosi odpowiedzialno na barki spoeczestwa i zmusza je stopniowo do samodzielnego rozwizywania problemw. Czy osabione deficytem kapitau spoecznego rosyjskie spoeczestwo poradzi sobie z t odpowiedzialnoci? Trudno powiedzie... Tum. Anna Wylegaa

115

Rosja imperialna?

Jurij Fiedorow Rosyjskie supermocarstwo: mity i rzeczywisto

W cigu ostatnich dwchtrzech lat pojawio si sporo dowodw wiadczcych o tym, e rosyjski establishment w przytaczajcej wikszoci nie umia i co wicej nie chcia politycznie, intelektualnie oraz emocjonalnie zaadaptowa si do fundamentalnych zmian, ktre nastpiy po 1991 roku, zarwno w Rosji, jak i na wiecie. Poprawa sytuacji gospodarczej Rosji w obecnym dziesicioleciu, ktra nastpia gwnie dziki niezwykle wysokim cenom nonikw energii, doprowadzia rosyjskie elity do iluzorycznego wniosku, e zakoczy si okres zamtu i chwiejnoci, charakterystyczny dla lat dziewidziesitych, a kraj odzyska lub przynajmniej odzyskuje dawny status globalnego supermocarstwa. W rezultacie na porzdku dziennym znalazo si zadanie stworzenia nowego imperium, powielajcego moe nie tyle model radziecki, ile niektre cechy systemowe imperium Romanoww. Tak jak w minionych stuleciach wielko imperium kojarzy si rosyjskim elitom z moliwoci ekspansji imperialnej oraz z potg wojskow.

Marzenie o historycznym rewanu

cile mwic, wielkomocarstwowe denia same w sobie nie s czym pryncypialnie nowym dla rosyjskiej klasy politycznej. Ju w poowie lat dziewidziesitych jako historyczn misj Rosji goszono osignicie

119

Imperium Putina

dominujcej roli w strefie byego ZSRR i sformuowano cel reintegracji przestrzeni poradzieckiej pod egid Moskwy. Pastwa powstae z byych republik radzieckich, cho pozostaway formalnie niezalene, zdaniem zwolennikw tej koncepcji miay by zwizane z Rosj za pomoc sieci dwustronnych i wielostronnych gospodarczych, politycznych oraz wojskowych instytucji, zobowiza i porozumie. Realizacja takiego mechanizmu bya rozpatrywana jako istotny warunek restauracji globalnego wpywu i wielkoci Rosji. Takie podejcie zostao oficjalnie zawarte w dokumencie zatytuowanym Strategiczny kurs Federacji Rosyjskiej wobec pastw czonkowskich Wsplnoty Niepodlegych Pastw, zatwierdzonym przez prezydenta Jelcyna we wrzeniu 1995 roku1. W penym zakresie tekst ten zosta zatwierdzony jako fundament rosyjskiej polityki w stosunku do nowych niepodlegych pastw w 1996 roku, kiedy to szefem rosyjskiego MSZ zosta Jewgienij Primakow. W 1997 roku w oficjalnej Koncepcji bezpieczestwa narodowego Federacji Rosyjskiej pojawia si teza goszca, e osabianie przez Zachd rosyjskich pozycji na Zakaukaziu i w Azji Centralnej niesie zagroenie dla bezpieczestwa narodowego Rosji. Napisano tam m.in.: Zagroenia dla bezpieczestwa narodowego Federacji Rosyjskiej w sferze midzynarodowej przejawiaj si w podejmowanych przez inne pastwa prbach przeciwdziaania umocnieniu si Rosji jako jednego z wpywowych centrw ksztatujcego si wielobiegunowego wiata. (...) W ostatecznym rozrachunku moe to doprowadzi do ograniczenia wpyww Rosji, naruszenia jej najbardziej ywotnych interesw i osabienia jej pozycji w Europie, na Bliskim Wschodzie, na Zakaukaziu oraz w Azji Centralnej2.

Prezydencki dekret Strategiczny kurs Federacji Rosyjskiej wobec pastw czonkowskich Wsplnoty Niepodlegych Pastw przedstawia WNP jako stref rosyjskich interesw i opisuje Rosj jako dominujc si w procesie tworzenia nowego systemu stosunkw politycznych i gospodarczych pomidzy pastwami na terytorium poradzieckim. Dipomaticzieskij wiestnik 1995, nr 10, s. 3. 2 Koncepcja bezpieczestwa narodowego Federacji Rosyjskiej, w: Wnieszniaja politika i biezopasnost sowriemiennoj Rossii. Chrestomatia. Tom 2. Dokumienty, Moskwa 1999, s. 78.
1

120

Rosja imperialna?

W poowie obecnego dziesiciolecia nostalgiczne nastroje rosyjskiego establishmentu uzyskay swoist baz teoretyczn. Gwnymi celami narodowymi okrzyknito historyczny rewan i odtworzenie wielkiego kraju, inaczej mwic wielkiego eurazjatyckiego imperium. W szczeglnoci latem 2006 roku szef komisji ds. przygotowania dokumentw programowych prokremlowskiej partii Jedna Rosja, Oleg Morozow, owiadczy: Jestemy parti historycznego rewanu. (...) Rewanu w tym sensie, e wadza musi zwrci obywatelom (...) wielki kraj, ktry si rozpad3 . Idea historycznego rewanu opiera si na wyobraeniu o przywrceniu geopolitycznej potgi Rosji, ktra dzisiaj bazuje nie tyle na broni jdrowej, ile na istnieniu w kraju wielkich zasobw ropy naftowej i gazu. Zasoby te, jak si sdzi, powinny zapewni Rosji potny wpyw strategiczny, przede wszystkim na pastwa europejskie, ktre w coraz wikszym stopniu s zalene od dostaw rosyjskich wglowodorw. Aby uzasadni obecn polityk, Moskwa coraz czciej zwraca si ku teorii eurazjatyckiej i dowiadczeniu historycznemu, m.in. traktujc Rosj jako spadkobierczyni i kontynuatora imperium bizantyjskiego. Dla przykadu Nikoaj Spasskij, bdc zastpc sekretarza Rady Bezpieczestwa FR, pisa wiosn 2006 roku: Nie ma niczego wstydliwego w tym, aby uzna nasze pokrewiestwo z Bizancjum. Tam tkwi korzenie wielu zadziwiajcych waciwoci naszych historycznych losw... Najwaniejsze w naszej bizantyjskiej spucinie jest to, co przenielimy przez wszystkie perypetie naszego historycznego losu a do dnia dzisiejszego nasz eurazjatycko. I to jest ten jedyny fundament, na ktrym moliwe jest odrodzenie Rosji4 . Takie paralele bardzo wiele mwi. Bizancjum byo nie tylko wielonarodowym i multikulturowym tworem, kontrolujcym ogromn eurazjatyck przestrze. To byo imperium opierajce si na jednoci Cerkwi i pastwa, skutecznie oraz bezwzgldnie stosujce polityk bata i marchewki
F. ukianow, Wieczno wczierasznije, Kommiersant z 1 sierpnia 2006 roku. N. Spasskij, Rossija w istorii i sowriemiennom mire, WPK-wojenno-promiszliennij kurier z 511 kwietnia 2006 roku, http://www.vpk-news.ru/article.asp?pr_sign=archive.2006.129. articles.conception_01.
3 4

121

Imperium Putina

w stosunku do otaczajcych je plemion i pastw, dokonujce w cigu setek lat wojskowej, gospodarczej i politycznej ekspansji. Moskiewscy ideolodzy pamitaj rwnie, e zanim Bizancjum upado pod naporem Turkw osmaskich (co dzisiaj moe si kojarzy z zagroeniem islamskim), potny cios z Zachodu zaday mu oddziay krzyowcw. Rozpowszechnienie tego typu pogldw w rosyjskim establishmencie rodzi pytanie o ich rda. Wielu doszukuje si tych rde w trudnociach transformacji wiadomoci politycznej, uksztatowanej w schykowym okresie ZSRR. Jest to niewtpliwie istotna okoliczno. Obecne elity rosyjskie w znacznej mierze skadaj si z byych czonkw trzeciego czy nawet czwartego szeregu radzieckiej nomenklatury, w swej masie sabo wyksztaconej i niemajcej adekwatnego wyobraenia o otaczajcym wiecie i tendencjach jego rozwoju. Radzieckie mylenie polityczne ignorowao pozawojskowe elementy potgi pastwa. Wzmacnianie wojennego i wojskowo-ekonomicznego potencjau, ustanowienie kontroli nad regionami istotnymi z punktu widzenia prowadzenia przyszych wojen, poszukiwanie sojusznikw w tych wojnach oraz rozbijanie wrogich koalicji i wykorzystywanie sabych punktw gwnego nieprzyjaciela to wszystko stanowio alf i omeg radzieckiej strategii na arenie wiatowej. Doprowadzio to do gbokich aberracji mylenia, ktre nie mogy by przeamane w cigu kilku lat, jakie upyny od rozpadu ZSRR i samozagady komunistycznej ideologii. W rezultacie uksztatoway si sprzyjajce warunki do upowszechnienia w Rosji geopolitycznych pogldw, typowych dla XIX wieku i majcych bez wtpienia wiele wsplnego z radzieckimi zaoeniami doktrynalnymi. W rezultacie we wspczesnej Rosji istotn rol odgrywaj interesy kilku wpywowych grup i lobby, gwnie z kompleksu wojskowo-przemysowego oraz czci dowdztwa wojskowego, dla ktrych polityka restauracji imperium eurazjatyckiego jest istotnym czynnikiem odbudowy i zachowania wanej pozycji w biurokratycznym oraz politycznym systemie pastwa rosyjskiego. Idea supermocarstwa energetycznego odzwierciedla interesy znacznej czci biznesu naftowego i gazowego. W przypadku tej grupy oby-

122

Rosja imperialna?

wateli warunkuje ona rwnie wpywy polityczne oraz pozytywny stosunek kierownictwa pastwa. I wreszcie: rosyjski biznes i klasa polityczna w caoci nie okazay zainteresowania przyjciem ani utwierdzeniem wspczesnych europejskich wartoci, norm czy zasad, zarwno w politycznym, jak i gospodarczym yciu kraju. To ostatnie wymaga radykalnej zmiany mechanizmw i zasad regulacji dziaalnoci politycznej oraz gospodarczej, do czego rosyjskie elity nie s przygotowane i czym nie s zainteresowane. Jednoczenie upowszechnienie imperialnej idei we wspczesnej Rosji zwizane jest z tym, e Zachd nie znalaz odpowiedzi na pytanie: kto i za pomoc jakich rodkw moe zneutralizowa zagroenia wypywajce ze strony trzeciego wiata? W Rosji czsto przekonuje si, e demonta imperiw kolonialnych by ogromnym bdem, a polityka, ktra bazuje na soft power, jest bezzbna. Jako dowd przytaczane s liczne przykady konfliktw etnicznych i narodowych, przemocy oraz ludobjstwa w Afryce czy Azji. Wskazujc na wyniki bada ONZ, twierdzi si na przykad, e po dekolonializacji Afryki grupa obywateli, ktrzy zginli w midzyplemiennych wojnach, jest wiksza od liczby osb wywiezionych do Ameryki w cigu trzech stuleci handlu niewolnikami. Istnienie wielu upadych pastw, do ktrych czsto s zaliczane rwnie niektre kraje poradzieckiego Poudnia, czasami doprowadza rosyjskich badaczy do wniosku, e XXI wiek bdzie wiekiem nowego imperializmu, w tym rwnie rosyjskiego. Zdaniem tych badaczy wycznie odrodzenie wiatowych imperiw pozwoli przywrci bezpieczestwo na ogromnych terytoriach na poudnie od Europy. Komentujc gony artyku Anatolija Czubajsa, w ktrym pisa on o koniecznoci stworzenia na obszarze byego ZSRR liberalnego imperium, rosyjski analityk Arkadij Popow stwierdza: Tylko w imperiach dojrzewaj warunki kluczowe dla tworzenia wolnego spoeczestwa rnorodno grup spoecznych i wielojzyczno wielkich miast, uwalniajce jednostk ze zmitologizowanych pt wsplnotowych i przyporzdkowujce j bardziej racjonalnym i przejrzystym instytucjom kontroli spoecznej. (...) We wspczesnym wiecie (tak jak i w niewspczesnym) zdolno do ycia zachowuj tylko imperia. Mylenie, e imperializm powsta wycznie

123

Imperium Putina

w wyniku zej woli rnych czyngis-chanw czy cezarw, jest tak sam gupot jak mylenie o kapitalizmie jako wytworze rothschildw czy czubajsw. (...) Nieortodoksyjny libera Czubajs udziela swojej odpowiedzi nie w peni zbienej z rozpowszechnionym stereotypem, ale za to zdrowej i odpowiedzialnej. Rosja, tak jak wszystkie inne wielkie pastwa wiata, jest imperium i zadanie nie polega na tym, eby t imperialno negowa na korzy jakich narwanych konkurentw, a na tym, aby podarowane przez histori imperium zmieni w stron wikszego liberalizmu i dziki temu uczyni je bardziej konkurencyjnym5 .

Rosyjskie wishful thinking

Istotnym punktem wyjcia dla obecnego rosyjskiego mylenia politycznego jest wyobraenie, e Rosja znowu staa si potnym mocarstwem, zdolnym w odrnieniu od ubiegego dziesiciolecia realizowa niezalen polityk zagraniczn. Ta myl jest nici przewodni wielu wystpie rosyjskich dziaaczy pastwowych. Staa si nawet stale powracajcym refrenem publicznych dywagacji ministra spraw zagranicznych Rosji Siergieja awrowa. W szczeglnoci jesieni 2006 roku twierdzi on: Rosja ponownie uzyskaa moliwo i polityczn wol realizowania prawdziwie narodowej polityki, bronicej rosyjskich interesw. (...) Uzyskana przez Rosj niezaleno polityki zagranicznej jest gwnym osigniciem ostatnich lat oraz bezwarunkowym imperatywem, zgodnym z polityczn i dyplomatyczn tradycj Rosji6 . Od razu rodzi to dwa zasadnicze pytania. Pierwsze: czym jest prawdziwie narodowa polityka, termin charakterystyczny nie tyle dla demokratycznych, ile dla autorytarnych koncepcji politycznych, przesiknitych duchem
A. Popow, Eto strasznoje sowo imperia, Niezawisimaja gazieta z 13 stycznia 2004 roku. Stenogram wystpienia ministra spraw zagranicznych Rosji Siergieja awrowa w MGIMO z okazji rozpoczcia nowego roku akademickiego, Moskwa, 1 wrzenia 2006 roku, http://www. mid.ru/brp_4.nsf/2fee282eb6df40e643256999005e6e8c/a25a36a2bd8f443cc32571dc0045e2b5?OpenDocument.

5 6

124

Rosja imperialna?

nacjonalistycznym. Drugie: co oznacza niezaleno polityki zagranicznej we wzajemnie zalenym, globalizujcym si wiecie? Istota sprawy nie zawiera si jednak w tych pytaniach, aczkolwiek s one niezwykle wane. Najwaniejszy problem sprowadza si do tego, czy Rosja rzeczywicie przeamaa swoj sabo i czy jej polityka zagraniczna opiera si na solidnym fundamencie ekonomicznym i spoecznym? Odpowied na tak postawione pytanie jest negatywna. Oczywicie: wysokie ceny ropy pozwoliy Rosji zagodzi najostrzejsze problemy, ktre pod koniec ubiegego wieku i na pocztku biecego dziesiciolecia groziy katastrof gospodarcz. Oddalone zostao m.in. niebezpieczestwo kryzysu zwizanego ze spat dugw i kolejnego zaamania finansowego, ktre byo w peni realne jeszcze pi lat temu. Wzrs poziom ycia znacznej czci spoeczestwa. Kreml uzyska moliwo kupowania lojalnoci elit regionalnych. W poczeniu z ograniczaniem procedur demokratycznych i wyjaawianiem dziaalnoci instytucji demokratycznych zapewnio to wadzy wykonawczej mniej lub bardziej skuteczn kontrol nad sytuacj w kraju. Jednoczenie aden z kluczowych problemw rozwoju i modernizacji pastwa, od ktrych zaley jego przyszo, nie zosta rozwizany. Nie znaleziono niezawodnych rde wzrostu ekonomicznego, innych ni eksport ropy i gazu. Rosja w istocie rzeczy przeksztacia si w petro-state, ktrego gospodarka w coraz wikszym stopniu jest uzaleniona od koniunktury na wiatowym rynku wglowodorw oraz od importu najnowszych technologii, w tym rwnie w dziedzinie wydobycia i przerbki surowcw energetycznych. Jednoczenie wielu analitykw prognozuje w przyszej dekadzie powany kryzys produkcji ropy i gazu. Przyczyny tego kryzysu tkwi w tym, e eksploatowane obecnie zoa szybko si wyczerpuj, a zagospodarowanie nowych na pwyspie Jama, we wschodniej Syberii i na Dalekim Wschodzie, jak rwnie na szelfie kontynentalnym wymaga kolosalnych inwestycji, nowych technologii i duo czasu. W zwizku z tym nie wytrzymuje krytyki szeroko rozpowszechniony we wspczesnej Rosji pogld, e jest ona energetycznym supermocarstwem, majcym moliwo efektywnego wykorzystania swoich rzeczywicie

125

Imperium Putina

bardzo wielkich zasobw ropy i gazu jako instrumentu do osigania celw politycznych. Przede wszystkim Rosja jest uzaleniona od eksportu ropy i gazu w nie mniejszym, a moe nawet w wikszym stopniu, ni importerzy rosyjskich nonikw energii zale od nieprzerwanych dostaw tych surowcw z Rosji. Jednoczenie wszystkie istniejce gazocigi prowadz w kierunku zachodnim, a budowa gazocigw idcych na wschd wymaga ogromnych inwestycji i rozwizania wielu niezwykle zoonych problemw gospodarczych i politycznych. W rezultacie rosyjski Gazprom nie dysponuje innym ni Europa znaczcym rynkiem eksportowym. Z kolei, jak pokazuj dowiadczenia wojen gazowej i naftowej z Ukrain oraz Biaorusi, konflikty energetyczne, ktre doprowadzaj do przerw w dostawach do Europy, bardzo bolenie odbijaj si na prestiu i pozycji Rosji w wiecie, stymulujc antyrosyjskie nastroje w ssiadujcych z ni pastwach. Najwaniejszy jednak problem sprowadza si do tego, e nie wiadomo, jak dugo jeszcze bdzie trwa era ropy i gazu. Superwysokie ceny tych surowcw energetycznych, zaleno gospodarki pastw w rozwinitej czci wiata od kilku politycznie niestabilnych regionw ich wydobycia, rosyjskie manipulacje z dostawami nonikw energii to wszystko stymuluje nadejcie nowego etapu rewolucji naukowo-technicznej, ktry zdaniem wielu analitykw zakoczy si pewnym energetycznym przejciem. W jego rezultacie rola ropy i gazu w wiatowej energetyce bdzie znacznie mniejsza ni obecnie. Do takich wnioskw skaniaj fundamentalne cechy obecnego etapu rozwoju gospodarczego i technologicznego. Jeli takie przejcie energetyczne nastpi albo nawet tylko si rozpocznie, to rola Rosji w midzynarodowej polityce i gospodarce gwatownie spadnie. Kraj ten znajdzie si na uboczu systemu wiatowego. W znacznym stopniu jest to zwizane z tym, e w Rosji zostaa zdegradowana znaczna cz sektora wysokich technologii, nie rozwijaj si nowoczesne najwaniejsze technologie, przede wszystkim informatyczne. Skutkiem tego jest m.in. pogbiajcy si rozpad kompleksu wojskowo-przemysowego, ktry zdaniem wielu specjalistw w przewidywalnej przyszoci (niektrzy analitycy uwaaj, e ju teraz) straci zdolno zaopatrywania

126

Rosja imperialna?

si zbrojnych w sprzt i uzbrojenie, odpowiadajce wymogom XXI wieku. To za jeszcze bardziej hamuje przeprowadzenie reformy armii, bez czego Rosja nie jest w stanie zapewni sobie bezpieczestwa. Kryzys demograficzny, w tym rwnie spadek liczby ludnoci, nie zosta przeamany. W najbliszych latach rozpocznie si gwatowny spadek liczby ludnoci w wieku produkcyjnym, co stworzy dodatkowe przeszkody na drodze odrodzenia gospodarczego. Jednoczenie w najwikszym stopniu spadek liczby ludnoci ma miejsce na Dalekim Wschodzie i na Syberii. Wywouje to niebezpieczestwo ekspansji ze strony Chin i w ostatecznym rozrachunku grozi utrat przez Rosj kontroli nad wschodni czci kraju. To tylko niektre spord problemw, jakie stoj dzisiaj przed Rosj i jakie nie zostay rozwizane. W tych warunkach mwienie o odrodzeniu potgi Rosji, pozwalajcej jej pretendowa do odgrywania roli globalnej oraz do ignorowania pogldw czy interesw innych uczestnikw midzynarodowych stosunkw, jest niczym innym jak swoistym przejawem wishful thinking.

Rosja a rozwj Azji

Rosyjscy analitycy i politycy wiele uwagi powicaj dynamicznemu rozwojowi czoowych azjatyckich mocarstw, gwnie Indii i Chin. Uwaa si powszechnie, e ju za dziesipitnacie lat wanie te pastwa bd odgrywa czoowe role w wiatowej gospodarce i co za tym idzie polityce, a w wojskowym aspekcie Chiny znajd si na tym samym poziomie co USA. Rozwj Azji, jak uwaa wielu analitykw w Rosji, z jednej strony istotnie osabi rol i wpyw pastw zachodnich, zwaszcza Europy, w polityce wiatowej, z drugiej za strony otworzy dla Rosji okrelone perspektywy umocnienia wasnego znaczenia w systemie globalnym, zwaszcza jeli pastwo to w tej czy innej formie zwie si z Chinami i Indiami. Pozwoli to, jak czasami uwaa si w Moskwie, izolowa Stany Zjednoczone, ktre dzisiaj s rozpatrywane jako gwny geostrategiczny przeciwnik Rosji, dcy do niedopuszczenia do jej odrodzenia jako supermocarstwa.

127

Imperium Putina

Przykadowo, Andriej Kokoszin, znany rosyjski ekspert w sprawach wojskowo-politycznych, nalecy do czoowych dziaaczy partii Jedna Rosja, napisa niedawno: W procesie wzmacniania realnej suwerennoci Rosja natkna si w zewntrznym wiecie na aktywne przeciwdziaanie si, ktre nie s zainteresowane tym, by wystpowaa ona na wiatowej arenie jako samodzielny orodek siy. Dalej Kokoszin cytuje niejakiego A. D. Bogaturowa: Jak susznie zauwaa A. D. Bogaturow, niezalenie jak bardzo podkrelano by wsplne i rwnolege interesy Moskwy i Waszyngtonu, Stany Zjednoczone w sposb zasadniczy zainteresowane s obnieniem wielkoci Rosji7. Logika jest zatem tak prosta, e a prymitywna Europa wyczerpaa swj potencja. Na horyzoncie pojawiaj si potne Chiny i Indie, ktre w sposb nieunikniony wejd w konflikt ze Stanami Zjednoczonymi. Rosja doczy do nich i tym samym wejdzie do grona pastw, ktre wsplnie bd ksztatowa przyszo wiata. Jednak tego rodzaju mylenie znowu jest bardziej przejawem wishful thinking, ni realnym geopolitycznym przewidywaniem. Chiny i Indie rzeczywicie demonstruj szczeglnie wysokie tempo wzrostu, ale ten wzrost w znacznej mierze zawdziczaj zapoyczonej na Zachodzie technologii i wiedzy naukowej. Ani Indie, ani tym bardziej Chiny nie s w stanie same, jak wykazuje praktyka, rozwija caego kompleksu niezbdnych bada i technologii. S one, i w przewidywalnej przyszoci zapewne pozostan, knowledge importing countries, podczas gdy kraje Zachodu, w tym rwnie europejskie, s i pozostan pastwami bdcymi rdem owej wiedzy oraz zbudowanej na tej podstawie technologii, jak rwnie gwnym rdem innowacji spoecznych i gospodarczych. Jednym ze skutkw tego faktu bdzie utrzymanie przewagi militarnej pastw zachodnich, przede wszystkim Stanw Zjednoczonych, w tym wszystkim, co dotyczy prowadzenia duych regularnych wojen, w ktrych walcz ze sob regularne armie.

N. Garada (red.), Suwierienitiet. Sbornik, Moskwa 2006, s. 9091.

128

Rosja imperialna?

Niezrozumiaa jest take inna kwestia. Rosyjscy analitycy zakadaj, e Rosja bdzie interesujca dla Indii i Chin nie tylko jako rdo nonikw energii, ale rwnie jako dostawca nowoczesnego sprztu bojowego i uzbrojenia oraz caego kompleksu wiedzy naukowo-technicznej. Jednak zarwno w Chinach, jak i w Indiach doskonale wiadomo, e Rosja nie umie, a by moe rwnie nie chce, powstrzyma swojego spezania w stron petro-state i szybko traci nagromadzony potencja naukowo-techniczny. Za kilka lat przestanie ona odgrywa jakkolwiek istotn rol w skomplikowanej geopolitycznej grze Zachodu i Azji. Powstaje wic pytanie do czego taka Rosja miaaby by potrzebna Indiom i Chinom?

Kochaj potn Rosj czy jej nie kochaj?

Wreszcie jednym z kluczowych elementw wspczesnego rosyjskiego mylenia strategicznego jest teza mwica o tym, e silnej Rosji nikt nie kocha, wanie dlatego, e staa si silna. Podobnie jak wiele innych elementw odbioru wiata przez obecne rosyjskie elity, rwnie ta teza przeznaczona jest raczej na wewntrzny, a nie na zewntrzny uytek. Rzeczywicie, rosyjskie kierownictwo nie moe nie rozumie, e obnienie si w ostatnich latach midzynarodowego autorytetu i prestiu Rosji nie jest uwarunkowane wzrostem jej siy i potgi, nawet jeli zaoymy, e taki wzrost ma miejsce. Przyczyn tego stanu rzeczy s prby, zazwyczaj zreszt nieudane, wykorzystania siy do realizacji neoimperialnych zaoe, narzucenia swojej woli ssiednim pastwom, kolaboracji z ekstremistycznymi i niebezpiecznymi reimami, takimi jak iraski, oraz niezbyt przyzwoitymi figurantami wiatowej polityki, w rodzaju wenezuelskiego przywdcy Hugo Chveza. Wewntrz kraju teza ta pozwala jednak rozwizywa dwa wane zadania. Po pierwsze: w peni prawdopodobne niepowodzenia gospodarcze oraz zaistniae ju niepowodzenia w polityce zagranicznej mona tumaczy intrygami zewntrznych si, przede wszystkim Stanw Zjednoczonych, ktre d do tego, by nie dopuci do odrodzenia Rosji. Po drugie: wspomniana

129

Imperium Putina

konstrukcja propagandowa pozwala ogosi, e krytycy obecnej polityki zagranicznej Rosji s wsplnikami jej wrogw, zainteresowanych osabieniem Federacji Rosyjskiej.

Zakoczenie
Obecna filozofia rosyjskiej polityki zagranicznej opiera si na wypaczonym, wiadomie przesadnym wyobraeniu o moliwociach i roli Rosji w polityce wiatowej. Grozi to powanymi negatywnymi skutkami zarwno dla samej Rosji, jak i dla ssiadujcych z ni pastw. Jeli polityka zagraniczna pastwa wynika z zawyonych wyobrae o wasnych moliwociach, to wczeniej czy pniej musi to doprowadzi do powanego kryzysu, gdy w takiej sytuacji zaoone cele okazuj si z zasady niewykonalne. W rezultacie powstaje pokusa wytumaczenia niepowodze w polityce zagranicznej dziaaniami wrogich si. To z kolei prowadzi do zaostrzenia stosunkw z tymi pastwami, w dziaaniach ktrych upatruje si przyczyny niepowodze, wywoanych w istocie rzeczy wasn saboci. Skutkami mog by izolacja pastwa na arenie midzynarodowej i narastanie autorytarnych tendencji wewntrz tego pastwa. Tum. Stanisaw Filipczak

130

Arkadij Moszes Powstanie postimperialnej Rosji i perspektywy odzyskania wpyww na obszarze poradzieckim

Pierwsze lata prezydentury Wadimira Putina byy stosunkowo obiecujce, jeli chodzi o moliwo budowy nowych, bardziej konstruktywnych i partnerskich stosunkw midzy Rosj a innymi byymi republikami radzieckimi. By to rwnie okres, w ktrym, przynajmniej do pewnego stopnia, istniaa szansa uwolnienia wzajemnych relacji od nieuniknionych w trakcie procesu dezintegracji imperium napi midzy jego centrum a powstajcymi pastwami narodowymi. Wydawao si, e pozornie pragmatyczne pogldy Putina, jego brak obcienia odpowiedzialnoci za upadek ZSRR, jak rwnie silna retoryka modernizacyjna, przychylna integracji z Europ, umoliwi przeamanie politycznych stereotypw w stosunkach z bezporednimi ssiadami. Symbolicznym gestem okazaa si wizyta w 2001 roku w Kijowie, kiedy to rosyjski prezydent wzi udzia w obchodach dziesitej rocznicy odzyskania przez Ukrain niepodlegoci od Rosji. Poprzednik Putina, Borys Jelcyn, nie mgby postpi w ten sposb, a prawdopodobnie nawet nie uznaby takiej wizyty za moliw. U progu drugiej kadencji Putina tre rosyjskiej polityki zagranicznej wobec pastw WNP oraz wobec rejonu, ktry zaczto nazywa obszarem wsplnego ssiedztwa Unii Europejskiej i Rosji, ulega jednak znaczcej zmianie. W tym samym czasie Rosja z jednej strony uznaa rosnce zaangaowanie Unii Europejskiej na tym terenie za wyzwanie, poniewa obawiaa si, e moe ono doprowadzi do znaczcego spadku rosyjskich wpyww,

131

Imperium Putina

a z drugiej strony poczua si dostatecznie silna, by przeciwstawi si temu wyzwaniu. Kiedy napdzana przez wysokie ceny surowcw energetycznych rosyjska gospodarka rozwijaa si coraz szybciej, a rosyjski pion wadzy wydawa si odzyskiwa dawn sprawno, Moskwa zdecydowaa, e bdzie dy do rewizji status quo i odzyskania pozycji w regionie, utraconych po 1991 roku. Jesieni 2003 roku rozgorza spr o wysp Tuza Rosja zacza budow grobli w Cieninie Kerczeskiej. Posunicie to byo powszechnie interpretowane, przede wszystkim na Ukrainie, jako prba zmiany si przebiegu niedelimitowanej granicy morskiej midzy tymi krajami. Zim 2004 roku odcito dostawy gazu na Biaoru, najwyraniej w celu uatwienia negocjacji z Miskiem, dotyczcych przekazania biaoruskich instalacji do transportu gazu rosyjskiemu monopolicie Gazpromowi. Jesieni 2004 roku miaa miejsce rosyjska ingerencja w prezydenck kampani wyborcz na Ukrainie, majca na celu poparcie Wiktora Janukowycza, wybranego do roli nastpcy poprzedniego prezydenta Leonida Kuczmy. Wiosn 2005 roku Rosja usiowaa, w nieporwnywalnie mniej aktywny sposb, wpyn na wyniki wyborw w Modawii i uniemoliwi utrzymanie si przy wadzy prezydenta Wadimira Woronina. Zim 2006 roku na Ukrainie wybuch kryzys gazowy, poniewa Rosja ponownie chciaa zmusi Kijw za pomoc dyktatu cenowego i ograniczenia dostaw do ustpstw w kwestii wasnoci infrastruktury sucej do transportu gazu. Wiosn 2006 roku wprowadzono zakaz importu do Rosji win modawskich i gruziskich oraz innych produktw, co poprzedzio zorganizowanie blokady transportowej Gruzji i deportacje gruziskich obywateli z Rosji jesieni. Rosyjskie zachowanie w regionie bez wtpienia stao si bardziej asertywne, jednak asertywno ta bywa rnie rozumiana. Autor niniejszego tekstu naley do przedstawicieli tej szkoy badaczy, ktrzy uwaaj, e obecna Rosja jest w wikszym stopniu postimperialistyczna ni neoimperialistyczna1. Ch posiadania wpyww za granic nie stanowi tutaj wy1 Wicej zob.: D. Trenin, Russia, the EU and the common neighbourhood, Centre for European Reform, London, wrzesie 2005, www.cer.org.uk/pdf/essay_russia_trenin_sept05.pdf.

132

Rosja imperialna?

starczajcego kryterium, jest to bowiem cecha charakterystyczna zarwno dla imperiw, jak i dla pastw narodowych. Bardziej znaczca okazuje si szersza paszczyzna pojciowa, na ktrej tle s realizowane tego typu cele. Imperia dziaaj nie tylko dziki przymusowi, ale take deklaruj gotowo wzicia odpowiedzialnoci za zalene od nich peryferia i staraj si by atrakcyjne na wiele sposobw. Powyszy opis pasuje do polityki rosyjskiej lat dziewidziesitych XX wieku, w ramach ktrej Moskwa oferowaa preferencje gospodarcze pozostaym pastwom poradzieckim, a ich elity rzdzce wabia innymi atrakcyjnymi propozycjami. Rosja postrzegaa wwczas ca przestrze poradzieck jako cz swojego ja i miaa nadziej doprowadzi do ponownej integracji tego obszaru, ale powstrzymywaa si od dziaa, ktre mogyby powanie zdestabilizowa sytuacj w pastwach ssiedzkich. Dzisiejsza Rosja jest inna. Nie spodziewa si ju reintegracji obszaru poradzieckiego i pozbywa si duej czci odpowiedzialnoci. Dy do zmaksymalizowania swoich zyskw kosztem byych sojusznikw lub satelitw, niewiele za obchodzi j, czy nadal bdzie lubiana przez dawnych obywateli ZSRR. Polityka rosyjska w coraz wikszym stopniu kieruje si egoizmem narodowym (z ca jego drapienoci i skonnoci do konfliktw, szczeglnie kiedy elity rzdzce pragn go wykorzysta do swoich celw), a niekoniecznie ma na uwadze interes narodowy. Tymczasem, aby mc realizowa polityk dyktowan przez interes narodowy, niezbdne jest dojrzae pastwo narodowe, a ponadto konieczny wydaje si bardziej aktywny udzia obywateli w procesie decyzyjnym, ni ma to miejsce we wspczesnej Rosji. Trudno przewidzie, czy i kiedy nastpi znaczcy polityczny zwrot w tym kierunku, ale obecnie wiadomo, e postpuje proces deimperializacji Rosji. Jeli bdzie on nadal trwa i jeeli utrzyma si trend przechodzenia od stosunkw braterskich do normalnych relacji midzypastwowych, a jednoczenie wewntrzne przeobraenia pastw poradzieckich pozwol im osign autentyczn suwerenno, to w pewnym momencie stan si moliwe bardziej rwne i oparte na wsppracy stosunki midzy Rosj a tymi krajami.

133

Imperium Putina

Jak rozpozna postimperialn Rosj?

Bycie imperium, nawet odradzajcym si, jest czym innym ni bycie tylko wpywowym pastwem. Imperia odgrywaj rol centrw przycigania, uruchamiaj procesy dorodkowe, ktrych moc znacznie przewysza zwyk zdolno dokonywania projekcji swojej siy. Zgodnie z t tez potencja integracyjny Rosji, pozwalajcy jej pozosta imperium, zmniejsza si z upywem czasu, nawet jeli czciej wynika to z zaniechania ni z prawdziwych intencji. W tym kontekcie naley omwi kilka cech charakterystycznych wspczesnej rosyjskiej polityki. Po pierwsze, Rosja ma bardzo sab, o ile w ogle ma, ide, ktra mogaby by rozprzestrzeniana poza jej granice. Carska Rosja zawdziczaa swoj atrakcyjno czciowo panslawizmowi, czciowo roli obrocy wiary prawosawnej, a czciowo zdolnoci do poczenia gwarancji bezpieczestwa z szacunkiem dla rnic kulturowych. Z kolei ZSRR by gwnym orodkiem globalnej ideologii komunistycznej. Pozbawiona takich projektw ideologicznych wspczesna Rosja nie bya dotychczas w stanie przedstawi innych ni materialne argumentw, ktre mogyby przekona jej ssiadw o korzyciach wynikajcych ze zwizania z ni swoich losw i ktre pozwoliyby Moskwie na przeciwstawienie si konkurencji modelu zachodniego (dobrobyt dziki demokracji). Niby-projekt ponownej integracji obszaru poradzieckiego mia dziki sile bezwadnoci pewn moc przekonywania dopty, dopki wielu byych obywateli ZSRR, niekoniecznie etnicznych Rosjan, uwaao za naturalne, e powinni trzyma si razem. Jednak w miar oddalania si perspektywy ponownej integracji idea ta tracia swoj atrakcyjno. Krgi decyzyjne ksztatujce polityk Rosji zday sobie spraw z niemoliwoci prowadzenia polityki reintegracji w ramach caej WNP2, jednak nadal nie pojawiy si wydawaoby si naturalne propozycje prowadzenia polityki zmiennej geometrii i inteligentnego przeksztacania obszaru przyszej reintegracji.
2

Wadimir Putin powiedzia w marcu 2005 roku w Erewaniu, e WNP zostaa stworzona jako instrument rozwodu po upadku ZSRR; wypowied ta powinna zakoczy dyskusj o przyszej roli WNP. Zob. Wremia Nowostiej z 28 marca 2005 roku.

134

Rosja imperialna?

Eurazjatycka Wsplnota Gospodarcza pozostaje tylko papierowym tygrysem. Projekt integracji rosyjsko-biaoruskiej znajduje si w fazie stagnacji, a wymylona ju za rzdw Putina Wsplna Przestrze Gospodarcza, majca na celu przezwycienie niedostatkw poprzednich inicjatyw integracyjnych, w cigu pierwszych czterech lat istnienia nie wysza poza etap biurokratyczny i mona zaoy, e podzieli los wczeniejszych projektw integracyjnych. Tymczasem miliony ludzi w pastwach WNP, nadal czujcych przynaleno do Rosji, osiedliy si ponownie w tym kraju i uzyskay rosyjskie obywatelstwo, co w sposb obiektywny osabio potencja idei reintegracji obszaru poradzieckiego. Po drugie, wizerunek Rosji w wiecie poradzieckim nie ulega poprawie. Dla zwolennikw demokracji ma znaczenie fakt, e Rosja nie jest ju liderem ruchu przemian demokratycznych, jak si to dziao w latach dziewidziesitych. Realici wskazuj ponadto, e pastwo to nie prowadzi ju pod wzgldem tempa, nie mwic ju o jakoci, wzrostu gospodarczego. Powszechnie znane s rosyjskie problemy spoeczne, w tym strach przed terroryzmem. Miliony cudzoziemcw pracujcych w Rosji przekazuj do krajw swojego pochodzenia negatywne dowiadczenia powstae w wyniku kontaktw z cakowicie skorumpowan rosyjsk administracj i milicj. Nagoniona przez media prba zablokowania przekazw pieninych do Gruzji uwiadomia obcokrajowcom pracujcym w Rosji, e tamtejszy system polityczny jest znacznie mniej przewidywalny, ni wydawao si wczeniej, a ich zwizane z Rosj plany i oczekiwania mog zosta wykorzystane przeciwko nim. Obecnie Rosja nie umie sformuowa skutecznej strategii, majcej na celu pozyskanie sympatii pastw ssiedzkich. Zamknicie rynku pracy miaoby si rzeczy skutek zniechcajcy, a utrzymanie otwartego rynku pracy doprowadzioby do wzrostu niechci Rosjan wobec imigrantw, co daoby ten sam rezultat zwikszenie wzajemnej wrogoci. Biorc pod uwag istniejce okolicznoci, obywatele pastw poradzieckich nadal mog prbowa pragmatycznie korzysta z szans, jakie oferuje im Rosja, jeli jednak nie uda im si osign sukcesu w tym kraju, mog atwo zmieni swoj decyzj w momencie, gdy pojawi si inne moliwoci.

135

Imperium Putina

Po trzecie, wzrost rosyjskiego nacjonalizmu i niech rosyjskiego spoeczestwa, aby zacz postrzega pastwa poradzieckie jako sojusznikw Moskwy, generuje silny impuls odrodkowy w samej Rosji. Poza Biaorusi i Kazachstanem kraje poradzieckie s w Rosji postrzegane bardziej jako wrogowie ni jako przyjaciele. Wedug sondau przeprowadzonego w maju 2006 roku przez renomowane Centrum Lewady, tylko 14% respondentw postrzegao Armeni jako kraj przyjazny, 10% wyraao tak opini o Ukrainie, 7% o Azerbejdanie, 6% o Uzbekistanie, 4% o Modawii, 3% o Gruzji i Tadykistanie; dla porwnania 24% pozytywnych odpowiedzi dotyczyo Chin, a 22% Niemiec. Jednoczenie 44% ankietowanych uwaao za wroga Rosji Gruzj, a 27% Ukrain3 . Logiczna polityka, oparta na nastrojach opinii publicznej, powinna polega bardziej na dystansowaniu si od tych krajw, ni na szukaniu z nimi zblienia, bardziej na konflikcie, ni na wsppracy. Najwaniejsze jednak wydaje si to, e Rosja nie realizuje jednej z najistotniejszych zasad polityki imperialnej, ktra jest kluczowa, jeli imperium brakuje atrakcyjnoci ideologicznej klienci imperium powinni za swoj lojalno otrzymywa znaczne korzyci gospodarcze. Tymczasem Rosja w ostatnich latach rozpocza demonta systemu preferencji gospodarczych dla innych pastw poradzieckich, ktry utrzymywaa przez wikszo lat dziewidziesitych. Cena gazu naturalnego sprzedawanego Ukrainie wzrosa z 50 dolarw za tysic metrw szeciennych w 2005 roku do 130 dolarw w 2007 roku. Modawia pacia 80 dolarw w 2005 roku, a w drugiej poowie 2006 roku 160 dolarw. Republiki kaukaskie, w tym sprzymierzona z Rosj Armenia, paciy do 70 dolarw za metr szecienny w 2005 roku i do 110 dolarw w 2006 roku. W przypadku Gruzji ogoszono publicznie plany podniesienia ceny gazu do 230 dolarw w 2007 roku. Nawet najblisza sojuszniczka Rosji, Biaoru, w momencie pisania tego artykuu nie miaa zbyt duych szans na utrzymanie ceny metra szeciennego gazu na poziomie 46 dolarw, poniewa jej rosyjscy dostawcy regularnie zapowiadali podwyk
3 A. Goow, Strany-druzja i strany-wragi dlia Rossiji: pieriemieny za god, 5.06.2006, http://www. levada.ru/press/2006060502.html.

136

Rosja imperialna?

ceny do 200 dolarw w 2007 roku4. Ceny surowcw prawdopodobnie bd nadal podwyszane. Mona z du pewnoci zaoy, e rosyjska polityka gospodarcza w regionie osigna punkt krytyczny, po ktrym proces deimperializacji Rosji przypieszy. Z jednej strony decyzje o podwyce cen surowcw energetycznych pokazuj, e Moskwa nie widzi powodw, aby nadal subsydiowa gospodarki krajw ssiednich, skoro niskie ceny nie zapobiegy intensyfikacji ich stosunkw z innymi mocarstwami, i uwaa za bardziej celow maksymalizacj wasnych korzyci gospodarczych. Z drugiej strony pastwo to musi zdawa sobie spraw, e w momencie, kiedy ceny osign poziom wiatowy, a moe nawet jeszcze wczeniej, proces oddalania si krajw poradzieckich od Rosji tylko przypieszy, poniewa lokalne elity wadzy bd musiay znale inne sposoby na zapewnienie bezpieczestwa energetycznego swoim krajom. Rosja, wiadomie lub nie, popycha swoich ssiadw do poszukiwania niezalenoci gospodarczej, ktra zaczyna si od zdolnoci do zapacenia cen rynkowych za to, co dany kraj importuje i konsumuje. W ten sposb Moskwa zmusza te kraje do powzicia decyzji, na ktr pastwom radzieckim ciko byo si zdoby przez cay okres od upadku Zwizku Radzieckiego.

Ofensywa czy defensywa?

Prawdopodobnie proces przechodzenia Rosji do fazy postimperialnej przynajmniej w pewnym okresie zwikszy liczb konfliktw, w ktre bdzie si ona angaowaa. Rosja bdzie wywiera coraz silniejsz presj na kraje poradzieckie (z wyjtkiem kilku pastw o wasnych bogatych zasobach surowcw energetycznych, co mona przypisa moliwoci wsplnego wykorzystywania saboci pastw trzecich), dopki bdzie moga zmaksymalizowa swoje korzyci tylko wskutek zadania strat ssiadom i zmuszenia ich do ustpstw. Mniejsz rol bdzie odgrywa teraz czynnik, ktry dotychczas
4

Od 1 stycznia 2007 roku cena gazu sprzedawanego Biaorusi wzrosa do 105 dolarw za tysic metrw szeciennych (przyp. red.).

137

Imperium Putina

istotnie ogranicza poziom presji stosowanej przez imperialn Rosj niebezpieczestwo, e naciski wywoaj zbyt powane zaburzenia w polityce wewntrznej tych pastw. Rosja obecnie wydaje si w mniejszym stopniu skonna zwraca uwag na potencjalne negatywne spoeczno-gospodarcze rezultaty swoich dziaa, poniewa coraz bardziej rezygnuje, zarwno na poziomie faktycznym, jak i psychologicznym, z odpowiedzialnoci za stabilno regionu, ktry ogosia stref swoich wpyww. Z punktu widzenia polityki egoizmu narodowego dbanie o pastwa, ktre mog nie chcie pozosta wycznie w orbicie rosyjskich wpyww, wyglda na autodestrukcyjny altruizm. Jednak jeli Rosja straci zdolno skutecznego wywierania wpywu na swoich ssiadw, nie mwic ju o kontrolowaniu ich polityki zagranicznej, to odzyskanie owej zdolnoci bdzie trudne. Nie jest przypadkiem, e kiedy analizuje si wydarzenia z lat 20042006, trudno znale przykady potwierdzajce zaoenie, i nowo odnaleziona asertywno polityki rosyjskiej przynosi efekty. W 2004 roku rosyjski faworyt Wiktor Janukowycz nie zosta prezydentem Ukrainy, podczas gdy w 2005 roku prezydent Modawii Wadimir Woronin zosta ponownie wybrany, rwnie wbrew intencjom Moskwy. Zarwno Ukraina, jak i Biaoru utrzymay cis kontrol nad swoj infrastruktur transportujc gaz. Prezydent Biaorusi Alaksandr ukaszenka, walczc o utrzymanie si u wadzy podczas kampanii poprzedzajcej referendum konstytucyjne w 2004 roku, zrcznie uywa retoryki niepodlegociowej oraz argumentu o wewntrznych problemach Rosji. W 2005 roku po wielu latach zwoki Moskwa zacza w kocu wycofywa swoje bazy wojskowe z Gruzji. Rosji udao si natomiast umocni swoj pozycj w Azji Centralnej. Skorzystaa z okazji, ktra pojawia si po pogorszeniu si stosunkw midzy Uzbekistanem a Zachodem wiosn 2005 roku. Nie jest jednak pewne, czy ten zwrot w polityce Taszkientu bdzie trway, jeli pastwa zachodnie zdecyduj si znowu przymkn oko na naruszenia praw czowieka w Uzbekistanie. Nie wydaje si to cakowicie niemoliwe, zwaszcza gdy wemiemy pod uwag znaczenie geopolityczne i energetyczne tego kraju.

138

Rosja imperialna?

Odzyskanie przez Rosj strategicznych wpyww bdzie trudne z kilku powodw. Przede wszystkim pastwo to nie dysponuje odpowiednimi do tego celu instrumentami. Mwic krtko, ssiedzi Rosji nie zawsze doceniaj jej marchewki a Moskwa, jak ju wspomniano, niezbyt czsto jest gotowa je rozdawa podczas gdy rosyjskie kije nie budz ju strachu. Niewiele jest nagrd, ktre Rosja moe zaoferowa pastwom poradzieckim w zamian za wspprac. Omwilimy ju aspekty gospodarcze tego zagadnienia. Powtrzmy jedynie: jeeli ceny surowcw energetycznych potroj si lub zwiksz czterokrotnie w cigu kilku lat, to elity polityczne pastw poradzieckich bd musiay zastanowi si, w jaki sposb przezwyciy sabo i zaleno swoich pastw, a nie tylko, jak wynegocjowa umow, ktra pozwoli przetrwa nastpn zim, przynoszc jedynie tymczasow ulg. Jeli za w Rosji pojawi si napicia spoeczne i etniczne, to bdzie musiaa duo bardziej ograniczy dostp do swojego rynku pracy i zahamowa niekontrolowan imigracj, dodatkowo zmniejszajc rdo porednich subsydiw dla innych pastw obszaru poradzieckiego. Jeeli chodzi o polityk wewntrzn pastw poradzieckich, to wielu tamtejszych politykw nauczyo si ju, e pomoc Moskwy nie jest panaceum na ich problemy. Rosyjskie poparcie nie dao Janukowyczowi zwycistwa w wyborach prezydenckich na Ukrainie, a w przypadku Kirgistanu Moskwa bya na tyle rozsdna, aby nawet nie prbowa pomaga prezydentowi Askarowi Akajewowi w utrzymaniu si przy wadzy w obliczu masowego powstania. Lokalni przywdcy reaguj na wyzwania w rny sposb dyktatorzy stosuj represje, podczas gdy inni politycy sigaj po bardziej subtelne rozwizania (na przykad Wiktor Janukowycz podczas wyborw parlamentarnych w 2006 roku skorzysta z pomocy amerykaskich konsultantw, ktrzy poprowadzili zwycisk kampani jego partii), ale generalnie wszyscy s mniej skonni polega wycznie na Rosji. W kwestii zamroonych konfliktw rosyjska polityka utrzymywania status quo w coraz mniejszych stopniu satysfakcjonuje zaangaowane strony. Rzdy centralne nie wierz, e rosyjska mediacja moe doprowadzi do przywrcenia integralnoci terytorialnej ich pastw, podczas gdy secesjonici, mimo

139

Imperium Putina

e nie maj wyboru i musz szuka poparcia Rosji, s niezadowoleni z faktu, e Moskwa nie chce uzna ich niepodlegoci. Nawet potencjalne rosyjskie sankcje, mimo e z pewnoci zadayby ssiadom bolesne straty, s spraw kontrowersyjn. W perspektywie krtkoterminowej odcicie dostaw surowcw energetycznych na Ukrain i Biaoru jest praktycznie niemoliwe. Dopki nie powstan alternatywne szlaki dostaw, Rosja unieruchomiaby w ten sposb rwnie swj eksport do Unii Europejskiej. Pastwa tranzytowe mog si dziki temu czu bezpiecznie, a w miar rozwoju sytuacji zawsze mog zacz wypompowywa gaz z gazocigw. Ponadto, jeli Rosja wstrzyma dostawy, to po kilku dniach bdzie musiaa zacz spala wydobywany gaz, poniewa nie ma na swoim terytorium infrastruktury wystarczajcej, aby go przechowywa. Nic dziwnego, e przerwa w dostawach na Ukrain w styczniu 2006 roku trwaa jedynie trzy dni, a w przypadku Biaorusi w 2004 roku mniej ni 24 godziny. Nawet jeeli zaoymy, e rosyjska administracja byaby w stanie w peni zamkn rynek pracy, to jest to niewykonalne, poniewa posunicie takie wpynoby negatywnie na wzrost ekonomiczny w samej Rosji ze wzgldu na niekorzystn sytuacj demograficzn w tym kraju. Blokada importu moe by dobrym rodkiem nacisku na mniejsze kraje, jednak zadanie im strat gospodarczych nie gwarantuje osignicia spodziewanego efektu politycznego. Blokada moe doprowadzi do konsolidacji narodu wok przywdcw oraz idei niepodlegoci, a nie do osabienia ich pozycji. Ponadto Rosja bdzie podatna na sankcje odwetowe, dopki bdzie utrzymywaa elementy swojej infrastruktury militarnej w innych pastwach poradzieckich. Zarwno Kijw, jak i szczeglnie Misk regularnie sugeruj, e jeli ceny rosyjskich surowcw energetycznych nadal bd rosy, to Ukraina i Biaoru mog zdecydowa si na rewizj porozumie o opatach za rosyjskie bazy wojskowe na ich terytoriach. Istotne jest rwnie to, e groba uycia sankcji bywa czasami bardziej skuteczna ni samo ich zastosowanie. Po tym, jak Ukraina w 2006 roku zadziwiajco atwo przetrwaa zwikszenie cen gazu z 50 do 95 dolarw za metr szecienny, a wzrost gospodarczy okaza si wyszy ni w poprzednim roku, kolejne podwyki nie wydaj si ju tak grone.

140

Rosja imperialna?

Nie naley rwnie zapomina, e rodowisko midzynarodowe czsto utrudnia realizacj polityki zmierzajcej do przywrcenia rosyjskiej dominacji. adne znaczce pastwo nie postrzega ju obszaru poradzieckiego jako strefy wycznych wpyww rosyjskich. Rosja nie chce angaowa si w konfrontacj z tymi krajami i dlatego wchodzi z nimi w skomplikowane stosunki oparte na jednoczesnej rywalizacji i wsppracy, dziki czemu republiki poradzieckie maj znaczne pole manewru. Rosja napotyka na najwiksze trudnoci w europejskiej czci obszaru poradzieckiego, poniewa tamtejsi obywatele otwarcie wyraaj ch, aby ich kraje doczyy w przyszoci do Unii Europejskiej. Najbardziej zaawansowana w procesie reorientacji w kierunku wsppracy ze wsplnot euroatlantyck jest Ukraina, ktra uczynia europejski wybr priorytetem swojej polityki. Proeuropejskie nastawienie opinii publicznej wida jednak take w innych krajach. Z kolei Unia Europejska zdaje sobie spraw, e powinna bardziej aktywnie angaowa si za swoj wschodni granic i wydaje si gotowa zaoferowa swoim ssiadom moliwo integracji de facto przez rne specyficzne projekty (niektre z nich, na przykad strefa wolnego handlu, maj bez wtpienia znaczenie strategiczne), o ile tylko pastwa poradzieckie bd w stanie sprosta jej wymaganiom. Powstaje wic alternatywa wobec pozostania na zawsze tylko pastwem poradzieckim, mimo e UE niestety nie korzysta z najpotniejszego instrumentu promowania przeksztace w tym regionie moliwoci integracji. Sytuacja w Azji Centralnej jest inna. Mona tam mwi raczej o dywersyfikacji powiza, ni o geopolitycznej reorientacji w jakimkolwiek kierunku. Inaczej ni Unia Europejska dla krajw zachodniej czci obszaru poradzieckiego, Chiny w niewielkim stopniu mog by alternatyw dla pastw Azji Centralnej. Kraje centralnoazjatyckie s raczej zainteresowane utrzymaniem rwnowagi wpyww Rosji i Chin, najchtniej tak, aby bya moliwa wsppraca midzy nimi, poniewa mog potrzebowa pomocy obu tych mocarstw, aby usun niebezpieczestwo fundamentalizmu islamskiego, a jednoczenie mc rozwija stosunki z pastwami zachodnimi. Wszystko to jednak pod warunkiem, e pastwa zachodnie nie bd promoway

141

Imperium Putina

przemian demokratycznych i nie bd dyy do zmiany tamtejszych reimw. Rozwijaj si stosunki gospodarcze tego regionu z Chinami, wojska amerykaskie stacjonuj w Kirgistanie obok Rosjan, trwa poszukiwanie alternatywnych drg eksportu surowcw energetycznych, szczeglnie w przypadku Kazachstanu. Warto te wspomnie, e analogiczna jest sytuacja w Azerbejdanie. Nawet Biaoru pod rzdami ukaszenki, mimo konfliktu z pastwami zachodnimi, stara si zdywersyfikowa swoj polityk zagraniczn. Misk intensyfikuje wspprac z Ameryk acisk i krajami arabskimi, a take z Iranem i Chinami, chcc uzyska zewntrzne gwarancje, jak dotd gwnie natury gospodarczej, przeciwko zwikszajcym si naciskom ze strony Rosji. Co wicej, w cigu 15 lat niepodlegoci powstaa tradycja cigoci politycznej. Mimo e zmieniaj si przywdcy sprawujcy wadz, problemy w stosunkach dwustronnych republik poradzieckich z Rosj pozostaj takie same. Najbardziej charakterystycznym przykadem jest tutaj Ukraina. Kolejne rzdy w Kijowie musiay radzi sobie z problemami takimi, jak infrastruktura suca do transportu gazu, delimitacja granic, status jzyka rosyjskiego, szczegowe uregulowania dotyczce stacjonowania rosyjskich wojsk na Krymie itp., i zajmoway w tych kwestiach zasadniczo identyczne stanowisko. W wielu dziedzinach osignito realne kompromisy dziki wysikom negocjatorw z obu stron, jednak nigdy nie doszo do strategicznych jednostronnych ustpstw. We wszystkich pastwach poradzieckich lokalne elity wadzy zdefinioway interesy swoich krajw i zday sobie spraw, e instrumenty suwerennego pastwa mog by bardzo skuteczne do ich ochrony. Im silniejsze s spoeczestwa obywatelskie, im wiksze jest przywizanie do niepodlegoci, tym trudniej byoby jakiemukolwiek przywdcy zrezygnowa z tych interesw na rzecz osobistych korzyci, ktre mgby uzyska.

142

Rosja imperialna?

Podsumowanie
W perspektywie krtko- i redniookresowej przejcie Rosji do fazy postimperialnej najprawdopodobniej nie uatwi ycia jej ssiadom. Rosyjskie dania mog by coraz dalej idce, a poszukiwania nowej rwnowagi we wzajemnych stosunkach dwustronnych oka si zapewne bolesne. Ze strategicznego punktu widzenia przywrcenie dominujcej pozycji Rosji w WNP nie wydaje si osigalne. Wtpliwe jest rwnie, czy w duszym okresie Moskwa bdzie dya do uzyskania takiego statusu. Dla Unii Europejskiej zmiany w filozofii polityki zagranicznej Rosji bd miay nastpujce konsekwencje. Po pierwsze, UE musi by przygotowana do przejcia wikszej ni dotychczas odpowiedzialnoci za sytuacj w regionie, aby zrwnoway zmniejszajce si zaangaowanie Rosji i pomc swoim nowym wschodnim ssiadom rozwizywa problemy, ktre mog wynikn chodzi tutaj szczeglnie o bezpieczestwo energetyczne. W przeciwnym wypadku na wschodnich peryferiach Unii mog si pojawi zagroenia dla mikkiego bezpieczestwa. Po drugie, utrzymanie takiego poziomu zaangaowania przez duszy czas nie ley w interesie UE (musi ona i tak zajmowa si swoimi protektoratami na Bakanach), dlatego powinna zwielokrotni wysiki zmierzajce do promowania reform na obszarze poradzieckim. Unia Europejska ma wszystkie rodki, aby uzaleni swoj polityk od spenienia jej warunkw przez republiki poradzieckie, poniewa moe negocjowa z nimi due pakiety porozumie o wsppracy gospodarczej, moe te oprze swoj polityk na europejskich aspiracjach tamtejszych spoeczestw. Droga do czonkostwa w UE nie powinna by zamknita dla pastw, ktre odrobi prac domow i speni kryteria stawiane przez Uni. Po trzecie, promocja demokracji jest warunkiem sukcesu reform. Konsekwentna polityka w tej kwestii moe doprowadzi do pogorszenia stosunkw UniaRosja, poniewa Moskwa jednoznacznie opowiada si przeciwko perspektywie demokratyzacji regionu. W przyszoci okae si, czy moliwe jest poczenie polityki promowania demokracji i partnerstwa

143

Imperium Putina

z Rosj, ale w pewnym momencie Unia Europejska moe zosta zmuszona do nadania priorytetu jednemu z tych dwch celw. Dla Rosji sposb na zachowanie pozycji wpywowego pastwa i szanowanego partnera w regionie jest banalnie prosty. Kraj ten musi rozpocz na nowo proces modernizacji demokratycznej i gospodarczej, powinien zwalcza korupcj, wypracowa skuteczn polityk imigracyjn, a jednoczenie pooy kres agresywnym nastrojom ksenofobicznym. Wizerunek Rosji znowu musi sta si atrakcyjny, a tylko reformy mog to umoliwi. Tum. Szymon Klocek

144

Marie Mendras Powrt do oblonej twierdzy?

Rosja pod rzdami Putina to kraj bez marze. Spoeczestwo rosyjskie nie ma wielkich ambicji i utrzymuje swoje aspiracje na niskim poziomie. Elity s przywizane do krtkowzrocznych, merkantylistycznych oraz samolubnych metod rzdzenia. Polityczni i gospodarczy liderzy koncentruj si na tym, kto zostanie nastpc prezydenta Putina po wyborach w marcu 2008 roku, oraz na pytaniu, jak zabezpieczy swoje interesy po tym terminie. W tej sytuacji stosunki Rosji ze wiatem zewntrznym nie mog by otwarte, oparte na zaufaniu ani produktywne. Skoro nie ma wizji rozwoju kraju, to jak moe istnie wizja roli Rosji w wiecie? Slogany o suwerennej demokracji czy Rosji dla Rosjan nie wr dobrze rosyjskim wpywom kulturalnym i politycznym za granic. Celem niniejszego tekstu jest pokazanie ogranicze wynikajcych z asertywnego stanowiska Rosji w polityce zagranicznej. Szczegln uwag powicono stosunkom z zachodnimi peryferiami Rosji oraz z Europ, a take pokazano, jak rosyjskie destrukcyjne metody uprawiania polityki mog nam, Europejczykom, utrudni lub nawet uniemoliwi uporanie si ze skomplikowanym dziedzictwem epoki komunistycznej. Rosyjscy przywdcy nie odpowiadaj przed nikim ani nie s odpowiedzialni wobec adnej instytucji. Z tego wanie powodu wykazuj skonno do tego, aby jednostronnie dyktowa reguy gry, a w ten sposb osabia nasze mechanizmy instytucjonalne oraz zasady poszukiwania konsensusu i multilateralizmu.

145

Imperium Putina

Od dobrych do zych stosunkw: Rosja i Zachd po 1999 roku

Zwizki Rosji z Europ i Zachodem od dawna maj charakter heglowski. Modernizacj carskiej Rosji realizowano w ten sposb, e cay czas przyjmowano za wzr model europejski, czemu towarzyszya ch otwarcia okna na bardziej rozwinite kraje Europy. Komunistyczna doktryna opieraa si na nienawici i odrzuceniu wroga, jednak te postawy trudno byo oddzieli od fascynacji osigniciami i potg Zachodu oraz od podziwu dla nich. Reformy Gorbaczowa wyniky z silnej chci zblienia si do standardw europejskich i zbudowania wsplnego europejskiego domu. Zachd, czy raczej zachodnia Europa, jest preferowanym przez Rosjan obcym: sondae opinii publicznej ju w latach dziewidziesitych pokazyway, e Europ postrzega si bardziej z sympati ni z wrogoci, chocia mieszkacy Rosji nie uwaaj swojego kraju za cz Europy. Obecne stanowisko Moskwy najlepiej mona zrozumie, jeli wemie si pod uwag paradygmat goszonej przez Rosjan szczeglnoci ich kraju i chci obrony przed zagranicznym wpywami. Te dwa zagadnienia s ze sob blisko zwizane. Koncepcj suwerennej demokracji Surkowa sprzedaje si od 2005 roku jako przepis na umocnienie na nowo pozycji Rosji, wolnej od jakiekolwiek zalenoci od jej zachodnich partnerw1. Idea ta zostaa sformuowana a posteriori ju po tym, jak Wadimir Putin zdecydowa si na bardziej ostr polityk zagraniczn. Zmian t bez wtpienia umoliwiy rosnce ceny ropy naftowej i poprawa sytuacji finansowej Rosji w latach 20022003. Na konferencji Wadaj2 we wrzeniu 2005 roku Surkow, zapytany,
Wadysaw Surkow jest zastpc szefa administracji prezydenckiej Wadimira Putina i jego czowiekiem odpowiedzialnym za ideologi. Por. na przykad jego tajne wystpienie z maja 2006 roku, zaprezentowane przez Michaia Sokoowa 11 lipca 2006 roku w Radiu Svoboda, oraz jego broszur z 2007 roku, zatytuowan Osnownnyje tiendiencii i pierspiektiwy razwitija sowriemiennoj Rossii, www.polit.ru/2007/01/23/surkov_print.htlm. 2 Grupa dyskusyjna Wadaj spotyka si raz w roku w Rosji. Pierwsza konferencja odbya si we wrzeniu 2004 roku w Nowogrodzie i Moskwie. Grupa skada si z okoo 35 zachodnich specjalistw zajmujcych si Rosj, a po stronie rosyjskiej w jej skad wchodz czonkowie rzdu, doradcy prezydenta, parlamentarzyci, eksperci i dziennikarze. Obrady kocz si spotkaniem z prezydentem Rosji.
1

146

Rosja imperialna?

dlaczego uy tych wanie sw, a take czy koncepcja ta dotyczy polityki wewntrznej czy zagranicznej, udzieli skomplikowanej odpowiedzi, ktr mona podsumowa nastpujco: koncepcja dotyczy obu sfer polityki w kraju oznacza demokracj, ale demokracj la russe, natomiast w stosunkach z zagranic jest rwnoznaczna ze wzmocnion suwerennoci. Jedno nie moe istnie bez drugiego. Rosyjska specyficzna demokracja nie umocni si, jeli bdzie zanieczyszczana z zewntrz, potga Rosji nie wzronie, o ile nie bdzie si chronia przed wpywami zewntrznymi. W trakcie nastpnej konferencji wadajskiej grupy dyskusyjnej we wrzeniu 2006 roku Wadimirowi Putinowi zadano to samo pytanie. Prezydent odpowiedzia ostronie, uwzgldniwszy fakt, e wrd goci byli zachodni specjalici zajmujcy si Rosj. Stwierdzi, e kady z tych terminw naley rozumie osobno demokracja dotyczy polityki wewntrznej, a suwerenno narodowych interesw Rosji i jej samodzielnego stanowiska w polityce wiatowej3 . Specyficzno oznacza brak ingerencji z zewntrz. Im czciej kto w Rosji mwi o rosyjskiej drodze rozwoju i suwerennej demokracji, tym bardziej chce si przeciwstawi zachodnim partnerom oraz zdystansowa od ich wartoci. Wrogo, brak zaufania, a czasami agresywny stosunek wobec ssiadw i Stanw Zjednoczonych s mocno zwizane z tendencjami protekcjonistycznymi: ochron przed zagranicznymi wpywami, imigrantami, wartociami czy zagranicznymi inwestycjami w strategicznych sektorach, takich jak sektor energetyczny. Poczenie brutalnej asertywnoci i samoobrony nie wydaje si bynajmniej paradoksalne okazuje si czytelnym znakiem, czym nie jest polityka zagraniczna Putina. Nie jest to ambitna polityka odzyskiwania utraconych terytoriw ani strategia ekonomicznego imperializmu posugujcego si dominacj w sektorze energetycznym. Jak susznie zauway w swoim artykule Arkadij Moszes (w niniejszej publikacji, ss. 131144), Kreml nie prowadzi polityki neoimperialistycznej, poniewa nie chce ju subsydiowa byych republik radzieckich tanimi surowcami
3

Notatki autorki ze spotkania z Wadimirem Putinem, Nowo-Ogariewo, 9 wrzenia 2006 roku.

147

Imperium Putina

rop naftow i gazem. Gdyby Moskwa chciaa ponownie podbi te kraje, zwikszaaby ich gospodarcz zaleno od siebie. Odrzucanie zewntrznych wpyww jest nieprzerwanie obecne w historii stosunkw Rosji z krajami zachodnimi od lat dziewidziesitych4 . W drugiej poowie lat osiemdziesitych i na pocztku nastpnego dziesiciolecia wzajemne stosunki nabray przypieszenia, napdzane przez zmiany w samej Rosji i bardziej intensywn wspprac z Zachodem, opart na zasadzie: demokracja i wzajemne zblienie w zamian za poparcie Zachodu. Rosja staa si czonkiem wielu europejskich i midzynarodowych organizacji, poza NATO i Uni Europejsk, z ktrymi podpisaa umowy o partnerstwie, oraz z wyjtkiem WTO, w ktrej ramach znajdzie si przed kocem obecnej dekady. Wielu rosyjskich politykw, ekspertw i intelektualistw krytykowao jednostronne ustpstwa, ktre ich osabiony kraj musia poczyni na rzecz duo silniejszych partnerw z Zachodu. Jednak skargi te nie byy brane pod uwag zbyt serio, ani przez administracj prezydenta Jelcyna, ani przez zachodnich protektorw Rosji5 . W momencie pisania tego artykuu mona wyrni trzy punkty zwrotne w polityce Rosji: w latach 19992000, 20032004 i 20062007. W nastpstwie dramatycznego kryzysu finansowego w sierpniu 1998 roku, w mrocznym okresie schyku rzdw Jelcyna, sukcesja na stanowisku prezydenta bya najwaniejszym problemem dla elit rzdzcych Rosj. Sukcesja oznaczaa nie tylko konieczno zastpienia niedomagajcego Borysa Jelcyna, ale take potrzeb ochrony wieo nabytych bogactw i aktyww oraz wymg konsolidacji potnych sieci wadzy. Powsta w ten sposb scenariusz przyszych zmian na stanowisku prezydenta. Cztery lata pniej i osiem lat pniej stawka zwizana z wyborem nowej gowy pastwa staa si ogromna.
4 M. Mendras, Russia and the West: to Belong or not to Belong? (w:) J. Zielonka i A. Pravda (red.), Democratic Consolidation in Eastern Europe, Vol. 2, Oxford University Press, Oxford 2001, s. 485510. 5 Por. rne pogldy i analizy (w:) V. Baranovsky (red.), Russia and Europe. The Emerging Security Agenda, SIPRI, Oxford University Press, Oxford 1997, s. 582.

148

Rosja imperialna?

W 1999 roku miay miejsce nie tylko takie wydarzenia, jak objcie wadzy przez nastpc prezydenta Jelcyna, ale take uderzenia lotnicze NATO na Serbi w ramach wojny w Kosowie oraz decyzja o rozpoczciu drugiej wojny w Czeczenii. Te trzy fakty s ze sob cile zwizane. Wiosenne ataki NATO na Serbi zostay wykorzystane przez armi i wywiad Rosji jako argument, aby przeprowadzi jesieni drug masow i destrukcyjn ofensyw w Czeczenii. Antyamerykanizm widoczny w oficjalnej retoryce i nastrojach opinii publicznej sign zenitu. Pniej powoli osab, ale pozosta na stosunkowo wysokim poziomie nawet po tragedii World Trade Center we wrzeniu 2001 roku i po poparciu przez Rosj wojny z terroryzmem6 . Rosja i jej zachodni partnerzy ponownie zwarli szeregi w 2001 roku podczas wojny przeciwko talibom, ale ich relacje nigdy nie osigny wczeniejszego poziomu7. W 2003 roku, w przededniu wyborw parlamentarnych i prezydenckich, w Rosji trwao ostatnie starcie pluralizmu i opozycji z jednowymiarow rzeczywistoci rzdw Putina. Michai Chodorkowski, wspwaciciel i dyrektor Jukosu, zosta w padzierniku 2003 roku aresztowany, a nastpnie skazany na osiem lat wizienia; po drugim niesprawiedliwym procesie w 2007 roku otrzyma prawdopodobnie kar kolejnych kilku lat wizienia. W tym samym czasie Rosja stana w obliczu rozszerzenia Unii Europejskiej o dziesi nowych pastw czonkowskich, z ktrych trzy to bye republiki radzieckie pastwa batyckie a cztery to dawni satelici ZSRR. Rosjanie czuli si coraz mniej bezpieczni z powodu atakw terrorystycznych. Po tragedii zakadnikw ze szkoy w Biesanie w Osetii Pnocnej we wrzeniu 2004 roku polityka Putina ulega usztywnieniu, zarwno w polityce krajowej, jak i w stosunkach zagranicznych. Obecny okres, lata 20 06 20 07, to kolejny kluczowy moment. Mona zauway decydujcy krok w kierunku tego, co Lilia Szewcowa nazywa Rosj imitacji8 , Michael Specter okrela mianem Kreml
6 Y. Levada, M. Mendras, Lalliance opportuniste de Vladimir Poutine et George W. Bush, Esprit, sierpiewrzesie 2002, s. 3248. 7 V. Frolov, A Complex Relationship, Russia Profile, t. 4, nr 1, stycze 2007, s. 47. 8 L. Shevtsova, Imitation Russia, Carnegie Center, Moskwa 2006, www.carnegie.ru/en/pubs/ media/74848.ntm.

149

Imperium Putina

sp. z o.o.9 , Arkadij Moszes agodnie definiuje jako postimperializm10 , amerykaski sekretarz obrony Robert Gates nazywa now zimn wojn, a ja okrelam jako samoizolacj Rosji. Ponowny wzrost napi w polityce zagranicznej Rosji w roku przedwyborczym odbywa si w kontekcie rosncych niepokojw i niepewnoci dotyczcych tego, kto bdzie nastpnym prezydentem, czyli kto bdzie rozdawa karty w systemie skonsolidowanych sieci powiza politycznych, finansowych i przemysowych, kontrolowanych przez potnych urzdnikw, oficerw i przyjaci Putina z FSB oraz oligarchw. Wadimir Putin prawdopodobnie jeszcze przed upywem swej omioletniej prezydentury z powodzeniem popsuje stosunki Rosji ze wszystkimi pastwami, ktre byy jej partnerami przez wiele lat: Stanami Zjednoczonymi, krajami europejskimi zarwno ze starej, jak i z nowej Europy (czyli z dawnymi satelitami ZSRR z Europy rodkowej i Wschodniej), a take z wikszoci byych republik radzieckich. Jak zostanie wykazane poniej, nawet relacje z modsz siostr Rosji, Biaorusi, znacznie pogorszyy si w ostatnich latach szczytem kryzysu by konflikt o gaz ziemny w kocu grudnia 2006 roku.

Europa nadal jest preferowanym przez Rosjan obcym, ale stosunki i wzajemna percepcja ulegy pogorszeniu
Federacja Rosyjska i Unia Europejska to partnerzy asymetryczni. Rosja jest pastwem rozlegym terytorialnie, o autokratycznej wadzy, a jej obywatele jeszcze 16 lat temu byli obywatelami ZSRR, to znaczy ksztatowano w nich szczeglny stosunek do Europy i Zachodu. Gospodarka Rosji wprawdzie rozwija si, ale mao harmonijnie11. Stosunki z byymi republikami ZSRR s
M. Specter, Kremlin, Inc., The New Yorker z 29 stycznia 2007 roku, www.newyorker.com/ printables/fact/070129fa_fact_specter. 10 Por. artyku A. Moszesa w tej ksice, jak rwnie jego artyku Prospects for EU-Russia Foreign and Security Policy Cooperation, The EU-Russia Review, nr 2, EURussia Centre, Bruksela, listopad 2006, s. 2226. 11 Zob. Russian Federation 2006, OECD Economic Surveys, OECD Publishing, t. 17, listopad 2006, s. 216.
9

150

Rosja imperialna?

skomplikowane i niezbyt konstruktywne. Z kolei Unia Europejska to zrnicowana wsplnota 27 pastw, ze zoonym systemem instytucji, zintegrowan gospodark i wsplnym prawem. Mimo to kade pastwo czonkowskie ma swoje pogldy i prowadzi wasn polityk w wielu kwestiach jedn z nich jest Rosja. Dziewi pastw czonkowskich UE byo ponad czterdzieci lat pod radzieck dominacj i ma uzasadnione powody, by obawia si niejasnej przyszoci Rosji. Z tych wanie wzgldw stosunki midzy Rosj a Uni mog nie przypomina tradycyjnych relacji midzypastwowych. Z jednej strony Moskwa czuje si silniejsza, poniewa Europa w duym stopniu jest zalena od rosyjskich surowcw energetycznych, a take dlatego, e Kreml nie musi martwi si o konsensus w sprawie polityki zagranicznej wewntrz kraju, podczas gdy UE jest zmuszona cigle walczy o osignicie kompromisu w Brukseli. Z drugiej strony Europa jest najwaniejszym partnerem gospodarczym Rosji i jej najbardziej stabilnym oraz przewidywalnym ssiadem. Europa to nadal jedyne drzwi otwierajce Rosj na Zachd, czyli zbliajce j do krajw uprzemysowionych. Nierozsdne byoby zatem, gdyby Moskwa doprowadzia do impasu w stosunkach z Europ. Jednak emocje i szczytne hasa zbieraj swoje niwo. Oficjalne deklaracje i relacje medialne informujce Rosjan o coraz mniej przyjaznej Europie najwyraniej miay wpyw na jej postrzeganie w Rosji. W sondau, przeprowadzonym w grudniu 2006 roku przez Centrum Lewady dla Centrum UERosja w Brukseli, Rosjanom zadano pytanie, czy Unia Europejska stanowi potencjalne zagroenie dla ich kraju12. A 45% respondentw udzielio odpowiedzi twierdzcej, 37% zaprzeczyo, a 17% nie udzielio adnej odpowiedzi. Rosyjscy socjologowie skomentowali wyniki sondau w nastpujcy sposb: Stosunek Rosjan do Europy znacznie si zmieni od koca lat dziewidziesitych. W poprzednim badaniu, przeprowadzonym przez Centrum Lewady w 2000 roku, 35% Rosjan uwaao, e zachodnia demokracja i kultura s destrukcyjne dla Rosji. Odsetek ten
12 Voices from Russia: Society, Democracy, Europe, EU-Russia Centre/Levada Research, luty 2007, www.eu-russiacentre.org/assets/files/EU-RC%20Levada%20Research%Commentary. pdf (przyp. red.).

151

Imperium Putina

wzrs do 42% w 2006 roku. W tabeli 1. ukazano pogldy rosyjskiej opinii publicznej bardziej szczegowo. Tabela 1. Jak jest postrzegana Rosja w krajach europejskich? Jak kraje europejskie s postrzegane w Rosji? (Respondenci mogli wybra wicej ni jedn odpowied)
Rosja jest postrzegana w krajach (%) europejskich najbardziej jako rdo surowcw 40 rdo wiedzy technicznej dla zachodnich przedsibiorstw i instytucji naukowych Miejsce zyskownych inwestycji Kraj, gdzie prawo nie obowizuje ludzi bogatych Kraj sabo rozwinity, nieprzewidywalny i agresywny Ssiad i partner, z ktrym naley umacnia i rozwija stosunki Kraj ojczysty ludzi, ktrzy trwoni pienidze Potencjalny przeciwnik polityczny Kraj, z ktrego napywaj do Europy niepodani imigranci Wielkie mocarstwo, o bogatym dziedzictwie kulturowym Kraj kontrolowany przez KGB Brak odpowiedzi 25 Rosjanie postrzegaj kraje europej(%) skie najbardziej jako Ssiadw i partnerw, z ktrymi na- 32 ley umacnia i rozwija stosunki Kraje o wysokim standardzie y- 29 cia Gwnych partnerw handlowych Rosji Kraje, do ktrych Rosjanie chc emigrowa i w ktrych chc pracowa Centra wartoci kulturalnych i historycznych Potencjalnych agresorw zjednoczonych w militarnym bloku NATO Realizatorw polityki amerykaskiej na kontynencie eurazjatyckim Brak odpowiedzi 24 23

24 20

17 15 14

10 8 7

12 9 8 4 12

16

152

Rosja imperialna?

Rosjanie uwaaj, e Europa postrzega ich w dosy negatywny sposb. Ich pogldy na temat pastw europejskich s bardziej pozytywne, ale oglny obraz wskazuje na duy dystans pomidzy tymi dwoma wiatami. Rosnc wrogo wobec Gruzinw, Ukraicw i narodowoci z innych byych republik radzieckich naley postrzega w kontekcie tych znieksztaconych pogldw dotyczcych stosunkw z Europ.

Taktyka sabej suwerennoci

W nastpnych tabelach ukazano rosyjski obraz wroga, ktry wiadczy o ogromnym braku wzajemnego zaufania midzy byymi obywatelami Zwizku Radzieckiego. Zjawisko to wynika w sposb naturalny z bezprzykadnego oczerniania Czeczenw po 1999 roku, przejawiajcego si midzy innymi w zaciekle jednostronnych informacjach w telewizji. Kwestia terroryzmu bya pierwszym rodkiem, ktrego uyy wadze, by podsyci nastroje ksenofobiczne. Drugie ognisko zapalne stanowiy kolorowe rewolucje w Gruzji i na Ukrainie. Tabela 2. Wska pi krajw, ktre twoim zdaniem s bliskimi przyjacimi i sojusznikami Rosji.
2005 rok (maj) 46 23 20 17 16 2006 rok (maj) 47 22 33 10 15

Biaoru Niemcy Kazachstan Ukraina Indie

153

Imperium Putina

Tabela 3. Wska pi krajw, ktre twoim zdaniem maj nieprzyjazny i wrogi stosunek wobec Rosji.
2005 rok (maj) 49 42 38 32 23 2006 rok (maj) 46 42 44 28 37

otwa Litwa Gruzja Estonia Stany Zjednoczone

Putinowi udao si przeksztaci wikszo byych republik radzieckich we wrogw w umysach Rosjan. Sondae opinii publicznej przeprowadzone przez Centrum Lewady pokazuj wyjtkowy brak zaufania do pastw ssiedzkich. Trzy kraje batyckie i Gruzja znajduj si w grupie piciu pastw, ktre wydaj si najbardziej nieprzyjazne lub wrogie wobec Rosji, razem z USA. Z kolei wrd piciu krajw najbardziej przyjaznych wobec Rosji Biaoru zajmuje pierwsze miejsce (47% opinii pozytywnych), nastpne s Kazachstan (33%), Niemcy (22%) oraz Indie (15%). Ukraina plasuje si dopiero na pitej pozycji, gdy tylko 10% respondentw uwaa, e jest ona bliskim przyjacielem i sojusznikiem Rosji! Rosjanie nie postrzegaj adnej innej byej republiki radzieckiej poza Biaorusi jako bliskiego przyjaciela. Zreszt Biaoru jest wyjtkiem take z innego wzgldu. Ot 61% respondentw zapytanych w pniejszym sondau, czy Biaoru to zagranica (Sczitajetie li wy Biearus zagranicej?), odpowiedziao, e Biaoru nie jest krajem zagranicznym12! Co ciekawe, wikszo Rosjan uwaa, e stosunki z Biaorusi pogorszyy si w ostatnich latach, a tylko mniejszo respondentw uznaje wzajemne relacje za przyjacielskie (8%), dobrossiedzkie (16%) czy wystarczajco ciepe (10%).
12 Sonda opinii publicznej przeprowadzony przez Centrum Lewady 30 stycznia 2007 roku, http://levada.ru/press/2007013004.

154

Rosja imperialna?

Tak zwana bliska zagranica to wedug Rosjan miejsce, gdzie zaciera si rnica midzy problemami wewntrznymi a polityk zagraniczn Rosji. Jeli nielojalna Ukraina czy Gruzja zachowuj si brzydko, to naley je ukara. Rosja podnosi wtedy cen gazu, nakada embargo na import i miesza si w wewntrzne sprawy Ukrainy czy Gruzji. Robi te wszystko, co w jej mocy, by uniemoliwi jakiekolwiek rozwizanie zamroonych konfliktw w Gruzji i Modowie (Osetia Poudniowa, Abchazja i Naddniestrze). Celem tej polityki jest utrzymanie suwerennoci obu krajw na niskim poziomie (taktyka sabej suwerennoci), tak aby aden z nich nie mg zachowywa si jak niezalene pastwo w polityce regionalnej i midzynarodowej, w tym take w kwestiach gospodarczych. Obywateli Rosji namawia si do obwiniania o wszystko ssiadw i unikania odpowiedzialnoci. Sondae opinii publicznej od 2004 roku pokazuj, e wrogo wobec Ukrainy i Gruzji zmienia si w niech do mieszkacw tych krajw. Urobieni przez swoje media Rosjanie przyjli po pomaraczowej rewolucji stanowisko przeciwne Ukrainie, a nie tylko wrogie prezydentowi Juszczence. Ku przeraeniu wikszoci socjologw poparli take antygruzisk kampani jesieni 2006 roku. Stosunek do Batw nie jest ani odrobin lepszy. W dzisiejszej Rosji tosamo narodow buduje si w sposb sztuczny i negatywny na podstawie znieksztaconego wizerunku wroga. Salom Zurabiszwili13 wspomina, e polityka rosyjska wobec Gruzji nie zawsze bya negatywna, co dowodzi, e we wzajemnych stosunkach nie ma fatalizmu i e moliwa jest alternatywna polityka. Przykadem moe by porozumienie o wycofaniu rosyjskich baz, ktre minister spraw zagranicznych Rosji Siergiej awrow podpisa w sierpniu 2004 roku z Zurabiszwili, bdc wwczas gruzisk minister spraw zagranicznych. To samo mona powiedzie o kontrproduktywnej polityce Moskwy wobec Biaorusi ukaszenki. Relacje byy cay czas trudne, ale stay si duo bardziej napite
13

Francuska dyplomatka pochodzenia gruziskiego. W latach 19742004 bya pracownikiem Ministerstwa Spraw Zagranicznych Gruzji, w tym ambasadorem w Tbilisi (20032004). Od marca 2004 roku do padziernika 2005 roku sprawowaa funkcj ministra spraw zagranicznych Gruzji. Po dymisji stana na czele zaoonej przez siebie partii politycznej Gruziska Droga i zadeklarowaa start w wyborach prezydenckich w 2008 roku (przyp. red.).

155

Imperium Putina

w latach 20022003, a w 2007 roku znalazy si w impasie. Z kolei kiedy Wadimir Putin chwali si swoim sojuszem z pastwami centralnoazjatyckimi, zapomina o wielu napiciach, ktre zatruwaj stosunki z Kazachstanem, Turkmenistanem i Uzbekistanem, by wspomnie tylko o najwikszych pastwach regionu. W rzeczywistoci Kreml czuje si zagroony kad form demokratyzacji w tych krajach byego ZSRR, ktre nadal mona zatrzyma na drodze do westernizacji, czyli do czonkostwa w NATO i UE. Zmiany wewntrzne s postrzegane przez Moskw jako gwne zagroenie wobec status quo. Z tego wzgldu niezbdne wydaje si przekonanie przecitnych Rosjan, e odpowiedzialno za pogorszenie wzajemnych stosunkw ponosz Ukraicy, Gruzini i inni obcy. Jeli ci obcy zachowuj si brzydko, to Rosjanie maj pene prawo, aby Brak demokratycznej odpowiedzialnoci rosyjskiego rzdu oznacza, e zarwno rzdzeni, jak i rzdzcy nie ponosz odpowiedzialnoci w ogle. Jest to wyjtkowo niebezpieczna sytuacja. Problem z rosyjskimi elitami rzdzcymi polega na tym, e nie odpowiadaj one przed nikim, ani w sprawach wewntrznych, ani w polityce zagranicznej. Ukazany wyej obraz wroga nie moe czy si z przekonaniami demokratycznymi. Sondae pokazuj cisy zwizek midzy nastawieniem do Europy i Zachodu a stosunkiem do demokracji. Sonda Centrum UERosja, monitorowany przez Centrum Lewady, ukazuje bardzo interesujcy i ambiwalentny sposb postrzegania demokracji przez Rosjan. Rosyjskie rozumienie demokracji, liberalizmu, wolnoci i praw czowieka jest popltane i czsto wewntrznie sprzeczne. Wydaje si, e Rosjanie nie uwaaj, aby te wartoci miay zastosowanie w ich yciu. A 65% badanych nie byo w stanie opisa, co oznacza dla nich liberalna demokracja. Prawie poowa respondentw stwierdzia jednak, e mona bardzo skorzysta z zachodniej demokracji i zachodniej kultury. Jednak porwnanie wynikw sonday z lat 2000 i 2006 pokazuje, e zachodni model traci poparcie przecitnych Rosjan.

156

Rosja imperialna?

Tabela 4. Czy jeste przekonany, e zachodnia demokracja i zachodnia kultura...

2000 rok (kwiecie) S niezbdne, bd miay ozdrowieczy wpyw na Rosj 2 S czym, na czym mona wiele skorzysta 55 Nie s dla nas odpowiednie 25 S grone, szkodliwe dla Rosji 10 Brak zdania 8 2006 rok (grudzie) 3 45 30 12 10

Powysze wyniki koresponduj z rezultatami sondaw pokazujcych mirowozrienije, czyli wiatopogld Rosjan, a take ich brak zaufania do wikszoci obcych krajw. Ta nieufno regularnie znajduje wyraz w kontrolowanych przez rzd mediach i oficjalnych wystpieniach. Mowa Wadimira Putina na powiconej bezpieczestwu midzynarodowemu konferencji w Monachium 10 lutego 2007 roku jest przykadem nieprzyjaznego i ostrego dyskursu, ktrego rosyjski prezydent obecnie uywa w rozmowach z obcymi szefami pastw i rzdw. Jego wystpienie byo przede wszystkim antyamerykaskie, ale take mocno krytyczne wobec NATO i OBWE. Putin zaatakowa unilateraln i militarystyczn polityk Waszyngtonu, ktra jego zdaniem sprawia, e wiat jest obecnie w jeszcze wikszym niebezpieczestwie ni kiedykolwiek w okresie zimnej wojny. Stany Zjednoczone na wszystkie moliwe sposoby sigaj poza swoje narodowe granice. Nikt ju nie czuje si bezpiecznie, bo nikt nie moe znale bezpieczestwa za kamiennym murem prawa midzynarodowego14 . Putin zaapelowa do krajw europejskich o przeciwstawienie si temu unilateralizmowi, ale ostrzeg rwnie, e nowe, wyaniajce si mocarstwa Brazylia, Indie, Rosja, Chiny mog przej inicjatyw. Ton wystpienia by znacznie chodniejszy ni ton dyplomatycznego artykuu rosyjskiego prezydenta z listopada 2006 roku, opublikowanego w kilku gwnych europejskich gazetach, w ktrym stara si on zaagodzi europejskie obawy.
14

Peny tekst wystpienia na stronie www.kremlin.ru/text/appears/2007/02/11/118109.

157

Imperium Putina

Ci, ktrzy ostrzegaj przez niebezpieczestwem wikszego uzalenienia Europy od Rosji, postrzegaj stosunki RosjaUE tylko w czerni i bieli, starajc si wcisn je w przestarzay schemat przyjaciel albo wrg. () Nie wolno uywa przeszoci, aby nas podzieli, poniewa nie moemy napisa historii na nowo. Apel Putina zosta opublikowany w przeddzie szczytu UERosja, w trakcie ktrego nie udao si odnowi wzajemnego partnerstwa15 . Dychotomiczny sposb postrzegania wiata zewntrznego oznacza, e pastwo rosyjskie nie ma przyjaci. Czy moe mie nadziej na odzyskanie wpyww? Rosja nie jest atrakcyjna poza swoimi granicami pod wzgldem kulturalnym, ideologicznym czy politycznym. Jaki kraj moe wspczenie wybra j jako model do naladowania? Czy surowce energetyczne s wystarczajco skutecznym rodkiem, aby Rosja moga narzuca swoje pogldy i decyzje zorganizowanym krajom i wsplnocie pastw? Tutaj wanie kryje si prawdziwa i gboka sprzeczno w strategii Kremla: s mae szanse na to, e dystansowanie si czy izolowanie, w poczeniu z odstraszaniem energetycznym oraz konfrontacyjn polityk, przynios zwikszenie potgi, wpyww i siy oddziaywania Rosji poza jej granicami. Najsabszym punktem tego kraju jest brak wizji na przyszo, wizji, ktra czyaby projekt Rosji jako pastwa i narodu z projektem miejsca Rosji na kontynencie i w wiecie.

Partner odrzucajcy partnerstwo

Rosja nie ma adnych sojusznikw. Co wicej ona nie chce mie adnych sojusznikw. Nie odizolowalimy Rosji wbrew jej woli. Administracja Putina, wspierana przez elity dyplomatyczne, wojskowe i inteligenckie, dokonaa wiadomego wyboru, kiedy zdecydowaa si zaj pozycj outsidera, zamiast odgrywa znaczc rol w grze midzynarodowej. Chce narzuca wasne reguy, dlatego odrzuca nasze europejskie zwyczaje
15

W. Putin, Europe has nothing to fear from Russias aspirations, Financial Times z 22 listopada 2006 roku. Zob. tekst w jzyku polskim: W. Putin, Rosja naley do Europy, Dziennik z 22 listopada 2006 roku (przyp. red.).

158

Rosja imperialna?

w tych dziedzinach, w ktrych czuje si silna: w polityce energetycznej, w kwestiach zwizanych z bezpieczestwem, kontrol nad mediami i opini publiczn. Administracja Putina nie jest take skonna kierowa si zaufaniem w polityce zagranicznej. Stosunek si oraz polityka kija i marchewki nadal s naturalnymi metodami prowadzenia polityki dla wielu rosyjskich urzdnikw rzdowych wysokiego szczebla. Usiuj oni take wykorzystywa jednych partnerw przeciwko innym. Niedawno kadli duy nacisk na cieplejsze stosunki z Indiami i Chinami, prezentujc Azj jako potencjaln alternatyw wobec Europy, w przypadku, gdyby ta ostatnia staa si zbyt wymagajca. Azjatyckie mocarstwa bd odgrywa bardzo istotn rol w polityce Moskwy w przyszoci, nie mog jednak w adnym stopniu zastpi partnerstwa z Uni Europejsk oraz NATO. Ponadto rosyjska opinia publiczna i rosyjskie elity nadal maj bardzo podejrzliwy stosunek do Chin16 . Wadimir Froow, dyrektor Narodowego Centrum ds. Polityki Zagranicznej w Moskwie, twierdzi, e gwn przeszkod w budowie bardziej konstruktywnych stosunkw midzy Rosj a Zachodem i Europ jest fakt, i Moskwa nigdy nie popieraa szczerze multilateralizmu. Jego zdaniem wyjtkiem od tej reguy byy tylko lata 19901995 (Kuwejt, Jugosawia). Froow odnosi si sceptycznie do relacji UERosja: W chwili obecnej stosunki Rosji z Europ nadal mona najlepiej scharakteryzowa jako utrzymywanie status quo, jednak od czasu do czasu zakcaj je drobne, ale powane problemy, takie jak bezpieczestwo energetyczne i nieprzewidywalne inicjatywy w polityce zagranicznej Stanw Zjednoczonych17. Fiodor ukjanow, redaktor naczelny pisma Russia in Global Affairs, jest przekonany, e prawdziwy problem zwizany ze stanowiskiem Rosji w polityce zagranicznej ma charakter psychologiczny18. Polityka Rosji nie jest ograniczona dobrze zdefiniowan strategi, z jasno okrelonymi celami dugookresowymi. Opiera si ona raczej na doranym dostosowywaniu si do nowych ogranicze i moliwoci, czemu towarzysz takie czynniki, jak natuV. Shlapentokh, China in the Russian Mind Today: Ambivalence and Defeatism, Europe-Asia Studies, t. 59, nr 1, stycze 2007, s. 121. 17 V. Frolov, A Complex Relationship, Russia Profile, t. 4, nr 1, stycze 2007, s. 47. 18 Izwiestia z 28 kwietnia 2006 roku.
16

159

Imperium Putina

ralne denie do zabezpieczenia sobie szybkich zyskw oraz przywizywanie niewielkiej wagi do dugoterminowych konsekwencji biecych decyzji. Mwi si czsto, e Rosjanie s dobrymi szachistami. Rzdy pastw zachodnich wydaj si w to wierzy i oczekuj, e Moskwa zawsze kieruje si ukrytymi motywami i ma strategi przemylan na dziesi ruchw wprzd. Nie dostrzegam adnych sygnaw, ktre wiadczyyby o dalekowzrocznoci polityki zagranicznej administracji Putina. Mamy tendencj do odczytywania intencji Rosji przez pryzmat naszej racjonalnej postawy. Tymczasem autokratyczny rzd, ktry nie ponosi demokratycznej odpowiedzialnoci, nie jest rwnie racjonalny jak rzd demokratyczny. Nie musi stosowa si do wasnych deklaracji. Przede wszystkim za nie musi przejmowa si zabezpieczeniem dobrobytu swojej ludnoci za 20 lub 30 lat. Nowy slogan Rosja dla Rosjan sprawia, e horyzont prowadzonej polityki nie siga poza najblisz przyszo. Jaki inny duy kraj mgby na serio zapowiada prowadzenie tak protekcjonistycznej i wyrachowanej polityki? Wyzwanie, przed ktrym stoj teraz kraje zachodnie, polega na tym, jak zachowywa si w stosunku do ideokratycznego, zamknitego, nieodpowiedzialnego wobec nikogo i szukajcego szybkich zyskw reimu. Czy musimy gra wedug regu narzucanych przez Moskw, poniewa nie zmieni ona swojego stanowiska w najbliszej przyszoci, a my nie moemy przesta si angaowa w sprawy rosyjskie? Czy moemy pozosta odporni na rosyjskie metody? Klucz ley w jasnym i spokojnym zrozumieniu, dlaczego Rosja zachowuje si tak, jak si zachowuje, i czego moemy si po niej spodziewa. Emocjonalna i pena sztucznego zdenerwowania postawa pastwa rosyjskiego nie powinna spotyka si z rwnie emocjonalnym nastawieniem, zarwno tym, ktre szukaoby dla Rosji wymwek (dawne imperium przechodzi cikie chwile i nie powinnimy rani jego uczu), jak i tym, ktre odrzucaoby ide prowadzenia z Rosj trudnego dialogu (lepiej si nie angaowa, ni wyrzec si wasnych wartoci). Co wicej, naley wzi pod uwag fakt, e obecna polityka Rosji nie jest ustalona raz na zawsze i e moliwe s rozwizania alternatywne wobec dzisiejszej polityki autorytaryzmu i samoizolacji. Od Europejczykw zaley, czy uda im si utrzyma potencjalne szanse w stosunkach z Rosj i wykorzysta je na swoj korzy. Tum. Szymon Klocek

160

Dmitrij Orieszkin Imperialny projekt Rosji smutna perspektywa

Sondae dowodz, e pojcie takie jak Wadza jest w Rosji odbierane pozytywnie jedynie przez 40% pytanych, podczas gdy Pastwo przez 80%. Abstrakcja Pastwa w oczach moich rodakw wydaje si dwa razy cenniejsza ni konkretno Wadzy. Najwidoczniej wedug Rosjan Wadza jest czym w rodzaju ziemskiego mechanizmu biurokratycznego i systemu przemocy, Pastwo za ma warto ideologiczn, jest wznios misj, duchow wsplnot. To sowo z rzdu wysokich, ale jednoczenie rozmytych poj, takich jak nard czy Rosja. Trudno poda ich dokadn definicj. yj one i funkcjonuj w wiadomoci spoecznej jako niewymagajce potwierdzenia aksjomaty czy metafory: my. W ostatnich latach metaforyczne usiuje sta si rwnie pojcie Imperium.

Imperium wedug Tiutczewa

Pierwszy rosyjski geopolityk i znakomity poeta Fiodor Tiutczew w pracy Rosja i Zachd przedstawi swoj wizj przyszoci pastwa rosyjskiego. Sprowadza si ona jego zdaniem do dwch wielkich faktw przewodnich, ktre otworz now er w historii Europy. Fakt pierwszy to powstanie wielkiego imperium prawosawnego, prawowitego imperium Wschodu, jednym sowem Rosji przyszoci, ktra narodzi si dziki wchoniciu Austrii oraz odrodzeniu Konstantynopola. Drugi fakt za to poczenie

161

Imperium Putina

dwch Kociow, wschodniego i zachodniego. Oba te czynniki zlewaj si przy tym w rozumieniu poety w jedno: prawosawny imperator w Konstantynopolu, wadca oraz opiekun Woch i Rzymu, a take prawosawny papie w Rzymie, poddany imperatora Teksty Tiutczewa zostay opublikowane w Europie (proz pisa on po francusku, dyskutowa o polityce lubi po niemiecku, a wiersze oczywicie tworzy po rosyjsku) i narobiy tam sporo szumu. Niestety, niedugo potem wybucha wojna krymska, ktra bardzo wyranie pokazaa, jaka jest realna cena marze Tiutczewa. Gigantyczne brednie skomentowa zjadliwie zachodni recenzent. Przypadek Tiutczewa jest interesujcy dlatego, i pokazuje opisywane dzi przez socjologw rozdwojenie rosyjskiej wiadomoci pastwowej. Wybitny dyplomata i genialny poeta wietnie widzi ograniczenia by nie powiedzie: ubstwo realnej wadzy rosyjskiej. W aden sposb nie przeszkadza mu to jednak pielgnowa w sercu obrazu innej, wielkiej i niezwycionej Rosji, do ktrej kolan garn si zagubione europejskie narody, szukajce sprawiedliwoci, opieki oraz pociechy. Nie Bogu i nie Rosji niose suby swe: / Pycha ci krzywym wioda torem... / I wszystkie czyny twoje, i dobre, i ze, / To byy tylko kamstwa, tylko mary czcze: / Nie carem bye, lecz aktorem1 wyrzuca z blem Tiutczew zmaremu Mikoajowi I. Taka jest jego ocena efektw trzydziestoletniego panowania konkretnej Wadzy. Ale rwnie gboko wierzy Tiutczew (cho by moe jest to wiara nieco naiwna) w model rosyjskiego Pastwa jako niewzruszonej skay, wok ktrej burzy si morze europejskich rewolucji, zrodzonych z bezmiernego indywidualizmu i zachwytu czowieka wasn osob. Tylko my, Rosja, obrocy prawdziwej wiary chrzecijaskiej, moemy wyla na europejskie morze kojcy balsam, jestemy w stanie uspokoi je i sprawi, by na powrt zapanowa na nim imperialny porzdek, ktry zreszt uosabiamy jako Trzeci Rzym. Czy to nie my ratowalimy was, gdy bylicie rozproszeni i zagubieni, gdy wasze pastwa i miasta ugiy si przed
1

F. Tiutczew, Na mier Mikoaja I, tum. T. Stpniewski (w:) Poezje, Warszawa 1957 (przyp. tum.).

162

Rosja imperialna?

uzurpatorem Bonapartem?! Ustami Tiutczewa rosyjski imperialny globalizm po raz pierwszy twardo pokazuje Europie, gdzie jej miejsce. Przy czym po Europie spywa to jak woda po kaczce. Josip Brodski, ktremu Tiutczew jako artysta by obcy, ptora wieku pniej stwierdzi bezstronnie: Tiutczew nie tylko cauje stopy Imperatora, on je jeszcze oblinia. Chodzi przy tym nie o kwesti smaku artystycznego, lecz o organiczn jedno rozdwojonej imperialnej wiadomoci. Koniec kocw ten sam Brodski najlepsze swoje teksty napisa w jzyku zrodzonym przez Imperium. Take miujcego wolno Puszkina, twrc tego jzyka, przy odrobinie chci mona zaliczy do imperialistw wspomnijmy choby zdanie O co ten krzyk, trybuni ludu?2. Wane, bymy zrozumieli, dlaczego z czasem rosyjscy rzdcy dusz coraz mniej s w stanie czy ostry, krytyczny stosunek do konkretnej Wadzy z penym bojani respektem wobec abstrakcyjnego Pastwa. Rozdwojenie wiadomoci trwao i roso w si przez stulecia, dopiero w XX wieku stracio swoj moc. Osdzajc Tiutczewa, Brodski mia przed oczami obraz zupenie innego Imperium zwiotczaego, bezmylnie okrutnego, rzdzonego przez niezdarnych starcw z Politbiura, opiewanego przez koturnowych propagandystw, niebdcego w stanie zaproponowa otaczajcemu je wiatu niczego inspirujcego. O jakich globalnych perspektywach mona mwi, jeli poeta (Brodski) zostaje osdzony za nierbstwo i skazany na zesanie, bo nie ma legitymacji Zwizku Pisarzy? Dla niezalenych w swoich opiniach ludzi koca XX wieku idea wielkiego pastwa radzieckiego jest tak samo pusta jak praktyka wadzy radzieckiej. Przepa ideologiczna midzy Pastwem jako misj a Wadz jako realnoci zmniejsza si do minimum. aosna codzienno skorodowaa i rozpucia dumne pastwowe marzenie. O ekonomicznych, administracyjnych i innych obiektywnych przyczynach rozpadu ZSRR powiedziano ju dostatecznie duo. Sprbujmy zatem skupi si na zjawiskach natury spoeczno-kulturowej i ideologicznej,
2 A. Puszkin, Oszczercom Rosji, tum. J. Tuwim (w:) Wybr poezji, Warszawa 1950 (przyp. tum.).

163

Imperium Putina

ktre zreszt, nawiasem mwic, nie s ani troch mniej obiektywne od ekonomii. Na czysto literackim gruncie tendencja malejca znalaza wyraz w degradacji imperialnej literatury, od Puszkina i Tiutczewa do mczco jednostajnego Prochanowa czy Siergieja Michakowa, dla ktrego nie byo adnym problemem napisanie do tej samej muzyki trzech hymnw trzem rnym wadzom. A byli to przecie najlepsi trubadurzy Imperium Radzieckiego. Co si stao i czy jest to proces odwracalny? Rozbieno midzy pojciami Pastwa i Wadzy we wspczesnej wiadomoci masowej stwarza iluzj odwracalnoci. Naleaoby jednak zacz od choby oglnego zarysowania procesu ewolucji rosyjskiej idei imperialnej. Przez cay wiek XIX i na pocztku XX stulecia idea ta rwie si na zewntrz, po torze nakrelonym przez Tiutczewa. Na zewntrz jest w tym czasie rozumiane jako ku Europie. Przy czym w praktyce Rosja szybko porusza si w kierunku dokadnie przeciwnym. Nastpuj takie zdarzenia jak podbj Turkmenistanu, zakoczona sukcesem wojna na Kaukazie, odepchnicie Persji i Turcji, przyczenie chanatw Bucharskiego i Chiwaskiego. Przepa midzy marzeniem a rzeczywistoci uwidacznia si bezlitonie na paszczynie geograficznej: teoretyczny mesjanizm rosyjski i rosyjska potga imperialna marz o Zachodzie, dyskutuj z Zachodem, przeciwstawiaj siebie Zachodowi i wr mu albo rozpad, albo warunkowan zwrceniem si ku prawosawiu odnow duchow. Praktyczne dziaania wadzy s w oczywisty sposb skierowane na Wschd. Na Zachodzie troch za duy jest opr tak materii, jak i ducha. Marzenia nie znaj jednak granic. Globalny rozmach Tiutczewa atwo rozpozna w tezach Pawa Miliukowa zwanego dardanelskim, ktry z trybuny Dumy Pastwowej domaga si zwrcenia Rosji Bosforu i Dardaneli. Przykad z zupenie innej dziedziny: wybitny rosyjski przyrodnik Wadimir Wiernadski nada nowy sens zachodniej idei noosfery sfery rzdzonej przez rozum wiatowy. Taki sam globalista czystej wody, ktry w identyczny sposb uznaje nauk za si napdow przyszoci, w adnym razie nie ma na myli Turkmenistanu czy prowincji Xinjiang. Albo Lew Tostoj globalista moralny, swego rodzaju moralny imperator. Mimo i deklaruje

164

Rosja imperialna?

on odrzucenie indywidualistycznych wartoci europejskich, to jednak jego pisarstwo jest skoczenie europejskim fenomenem kulturowym. Cz powieci Tostoja zostaa napisana po francusku, a i znaczcy odsetek jego dziewitnastowiecznych czytelnikw bliej mia na Zachd ni do granicy rosyjskiej. Nie w Mongolii go przecie czytano! Lenin i Trocki, ostro potpiajcy Imperium Rosyjskie, rwnie krel swoje zadania na skal globaln (czyli w istocie uznaj je za imperialne) ni im si rewolucja wiatowa, ktra przy tym powinna zacz si wanie w Rosji Pod koniec XIX wieku rosyjska kultura imperialna czua si co najmniej rwna Zachodowi. Charakterystyczne dla oglnoeuropejskiej kultury (w tym take rosyjskiej) przeczucie zmierzchu Europy kieruje rozmarzony wzrok naszej inteligencji na fantasmagoryczny obraz Wschodu. Elitom intelektualnym migocz tam wiea krew i barbarzyska energia, zdolne odnowi zniedonia Europ. Tak, my Azjaci! my dzicy Scytowie! z zapalczywoci masochisty wykrzykuje subtelny Europejczyk Bok. Scytowie czy nie Scytowie kwestia sporna, ale skala sama w sobie pozostaje imperialno-globalna. e niby szkielet waszych cia zachrzci w cikich, czuych apach...3 . Zachrzci, jak wiadomo, szkielet samego poety, a take innych piewcw wschodniej odnowy (tak samo zreszt, jak ich ideowych przeciwnikw), ale to ju inna historia. Wasilij Rozanow pisze Apokalips naszych czasw, wyranie przeczuwajc koniec czasw i nadejcie Antychrysta4 . Bliski Rozanowowi suprematyzm i synny Czarny kwadrat to take znak koca epoki5 . Cho idee te s maksymalnie rnorodne, a nawet zaprzeczaj sobie treciowo, to jednak wszystkie je czy ogromna skala, jak si odznaczaj. Ju ze wzgldu na sam skal s ideami imperialnymi. Antychryst, nadejcie chama6 , Scytowie, Proletariat wiatowy przy
Oba cytaty pochodz z napisanego w 1918 roku wiersza Aleksandra Boka Scytowie (ros. Skify), tumaczenie polskie: M. Jastrun, w: Dwa wieki poezji rosyjskiej: antologia, Warszawa 1951 (przyp. tum). 4 W. Rozanow, Apokalipsa naszych czasw, Biaystok 1998 (przyp. red.). 5 Mowa o obrazie Kazimierza Malewicza (18791935), stworzonym w 1913 roku (przyp. red.). 6 Ros. Griadiuszczyj cham to tytu opublikowanego w 1905 roku synnego artykuu Dmitrija Mieriekowskiego, w ktrym pisarz przepowiada nadejcie czowieka socjalizmu Nadejcie chama (przyp. tum.).
3

165

Imperium Putina

oczywistej wielokierunkowoci tych obrazw wszystkie one maj swoje rdo w intuicyjnym pojmowaniu Rosji jako przyszego orodka procesw globalnych. Przyjd std albo mier, albo Odrodzenie dla caej ludzkoci. Przecie nie z Ameryki, ktra w rosyjskiej wiadomoci masowej bya wci krajem Jamesa F. Coopera i czerwonoskrych! Nie z Japonii przecie Postrzeganie Rosji jako oczywistego centrum wiata (niewane: ze znakiem plus czy minus) czy si niezauwaalnie z przyjciem koncepcji Imperium wedug Tiutczewa. Jest to Imperium pojte jako wiatowy lider oraz ekskluzywne rdo wiatowej kultury, duchowoci, pastwowoci. Uywajc wspczesnego jzyka, moglibymy powiedzie, e Tiutczew by zdeklarowanym zwolennikiem wiata z jednym centrum. Innego nie by sobie po prostu w stanie wyobrazi. Staroytny Rzym, tak, to byo imperium. Rosja jest jego bezporednim i jedynym prawowitym nastpc przez cioteczk Bizancjum. A Wielka Brytania to jeli wierzy Tiutczewowi nic nadzwyczajnego, po prostu due pastwo handlowe Jak strzeon przed ludzkim okiem tajemnic, jakie niosce owiecenie przesanie moe zaproponowa ludzkoci handlarka Brytania?! Plun na ni i w proch zetrze! Dlatego te w wiadomoci Tiutczewa nie mieci si moliwo jednoczesnego istnienia na planecie dwch lub wicej Imperiw: byoby to co jakociowo zupenie innego. Imperium moe by tylko jedno, jak jeden jest Bg, jedna Wiara i jeden moliwy na Ziemi prawdziwy Pomazaniec Boy. Wspczesne naukowe rozumienie imperium jako wielkiego i rnorodnego etnicznie pastwa (niektrzy twierdz, e nawet zwizku pastw, w rodzaju Unii Europejskiej), rzdzonego z metropolii, dla Tiutczewa byoby obraliwie wskie. W tym sensie wspczesna wiadomo masowa, tsknica za Wielkim Pastwem, jest duo blisza rozmyto-metaforycznemu myleniu poety ni cisemu wykadowi nauk politycznych. Bardzo nam nie wystarcza mocarstwowoci! Poczucia, e jestemy przywdcami. To dlatego Rosjanom tak trudno pogodzi si z pozycj i dziaaniami Ameryki: podwiadomie odbieramy USA jako uzurpatora przejmujcego nasz imperialn funkcj wanie w tym okrelonym przez Tiutczewa rozumieniu. I bardzo si z tego powodu obraamy.

166

Rosja imperialna?

Jednak w porwnaniu z ideologi Tiutczewa wspczesna bajka o imperialnej potdze jest postawiona do gry nogami i ma negatywne zabarwienie: dlaczego im wolno, a nam nie? U Tiutczewa sytuacja wyglda odwrotnie: oni s zagubieni i ton, a my ze swojego brzegu wycigamy do nich pomocn do z chrzecijaskim wsparciem. Przedmiotem niniejszego artykuu jest wanie analiza dzisiejszych prb zaspokojenia ywioowej potrzeby mas i wskrzeszenia imperialnego mylenia. Niestety, wrd zabierajcych si za wskrzeszanie nie ma ani Tiutczewa, ani Puszkina, ani Wiernadskiego, ani Tostoja. Czy to przypadek? Gdy zapyta kogokolwiek co dobrego i sawnego moemy zaproponowa wiatu, w ktrej z wielu dziedzin ludzkiej dziaalnoci Rosja moe by uznana za wzorzec do naladowania zapada cisza. Nie mamy prawdziwego, autentycznego, konkurencyjnego na skal midzynarodow projektu. Jeli chodzi o sfer ideologiczn, to jestemy, szczerze mwic, do guch prowincj. Imperialny dyskurs wspczesnej Rosji wydaje si dzi skrajnie ubogi: nie chcemy, by Ameryka i Zachd byli tacy silni. Jestemy przeciwko wiatu z jednym centrum. Domagamy si, eby nam te dano troszk porzdzi... To dosy aosna pozycja. Brakuje pozytywnego wektora, w ktry wierzyliby chociaby sami ordownicy imperialnego odrodzenia. W jakim kierunku maj oni zamiar sterowa? Jakie narody i pastwa patrz na nich z nadziej? Pnocna Korea? Poudniowa Osetia? Timor Wschodni? Bengal Zachodni? W obliczu Tiutczewa wstyd byoby to nazwa imperialnym odrodzeniem.

Pytanie: jak nam si udao tak stoczy? Odpowied: stopniowo

Po rewolucji dyskurs imperialny, przeksztaciwszy si w globalne ambicje rewolucyjne, szybko pokaza swoj sabo. Rewolucja wiatowa jako nie nadchodzia i Zwizek Radziecki, jako centrum Nowego Projektu Globalnego, by zmuszony po cichutku przechodzi do budowy wietlanej przyszoci na wasnym podwrku. W tym momencie pojawia si Jzef Stalin. I zaczyna pla-

167

Imperium Putina

nowo odbudowywa mocno nadwtlon po upadku dynastii Romanoww ideologiczn rozbieno midzy szpetn praktyk wadzy a podniosym marzeniem pastwa. Teoretycznie dalej pretendujemy w stalinowskim ZSRR do globalizmu, niesiemy szczcie ludowi pracujcemu caego wiata, walczymy o budow sprawiedliwego spoeczestwa, wolnego od aparatu przemocy nazywanego pastwem. A w rzeczywistoci umacniamy aparat administracyjny i represyjny (w porwnaniu z rokiem 1913 liczba urzdnikw pastwowych wzrosa w momencie odejcia od NEP-u dwukrotnie, a do drugiej wojny wiatowej podwoia si jeszcze raz), izolujemy si od wiata zewntrznego, przestawiamy gospodark na tory wojskowe, zmniejszamy do zera wolno wypowiedzi artystycznej oraz swobodn wymian informacji wewntrz i na zewntrz kraju. Z wielu wariantw wykorzystania zasobw duchowych, zgromadzonych przez rosyjsk kultur imperialn, Stalin wybiera jeden. Na amen czy potencja rosyjskiego globalnego marzenia z ideologi komunistyczn. Wszystkie pozostae warianty ulegaj zniszczeniu. Energia wiary w misj Pastwa zostaje wrzucona w betonowy b ideologii marksistowskiej i napdza turbiny stalinowskiej modernizacji. Zwrmy uwag na dwie cechy charakterystyczne tego procesu. Z jednej strony rzeczywisto rozchodzi si z ideologi w duo wikszym stopniu ni dawniej. W rzeczywistoci kraj dowiadczy trzech fal godu, mierci i ludoerstwa (19181922, 19291933, 19451947), natomiast w przestrzeni ideowej Imperium wydarzenia te s nieobecne. Ot, drobne niedogodnoci na drodze ku wietlanemu jutru. Niby nic nowego po prostu z dziesiciokrotnie wiksz si powtarza si tiutczewowskie rozdwojenie. Jednak tak naprawd nie jest to ju rozdwojenie, lecz chirurgiczne cicie, izolacja tej czci wiadomoci spoecznej, ktra bya zdolna adekwatnie odbiera rzeczywisto. Socjalistyczna rzeczywisto zostaa zaserwowana spoeczestwu jako seria niekoczcych si zwycistw. W sferze ideologicznej ZSRR siga olepiajcych wyyn, wszyscy wok zazdroszcz nam i dlatego staraj si nas zniszczy. Utrzymywa to monstrualne rozdwojenie mona tylko w warunkach szczelnej blokady informacyjnej, niepozwalajcej spo-

168

Rosja imperialna?

eczestwu na zrozumienie godnej ubolewania prawdy. Nikita Chruszczow w swoich wspomnieniach pisze prostodusznie, e ani on, ani jego koledzy z najbliszego otoczenia Stalina nie mieli pojcia o tym, co tak naprawd dziao si w kraju. Z drugiej strony unikalno socjalistycznej ideologii polega na tym, e jednoczenie z usuniciem z umysu narodu wiadomoci nieprzyjemnych stron rzeczywistoci, samo rdo jego duchowej siy przemieszcza si na ziemi i materializuje. Sia rosyjskiego mesjanizmu zespala si odtd (i na wieki, jak sdzi Stalin) ze zjawiskami tak konkretnymi i doczesnymi, jak planowa gospodarka socjalistyczna, cielesna powoka wodza, wadza radziecka czy partia komunistyczna. Marksizm stwierdzi Stalin w rozmowie ze swoim biografem W. Moczaowem to religia klasy Jestemy leninowcami. To, co piszemy dla siebie, jest obowizkiem dla narodu. Jest dla niego symbolem wiary!7. Innymi sowy, radziecki imperator proponuje narodowi dogmat religijny, podany w quasi-naukowym opakowaniu. Z partyjnymi wodzami jako prorokami. Popenia zasadniczy bd, uwarunkowany zreszt wulgarnoci bolszewizmu. Mamy tu do czynienia z paradoksem: krytyka sakralnej radzieckiej wadzy, jej pierwszych osobistoci, teorii politycznej i ekonomicznej oraz ideologii jest zabroniona i cigana przez organy inkwizycji (inkwizycja znaczy po acinie ledztwo). Jednoczenie wszystkie wymienione obiekty wiary s teraz po tej stronie, zeszy z niebios na ziemi, a co za tym idzie: podlegaj szkodliwym wpywom codziennoci.

Koncepcja gorzej ni tragiczna

Krytyk radzieckiej ideologii i wadzy zajmuje si odtd ju nie opozycja ideowa, lecz zwyka materialna realno. Z opozycyjnymi ideologami rzecz by prosta: nie ma czowieka nie ma problemu. Jednak zamiast sytuacji tak prostej, wadza radziecka jest zmuszona rozwizywa zadanie o wiele bardziej skomplikowane: niszczy albo izolowa rzeczywisto, oczywiste
7

J. Stalin, Soczinienija, t. 17, Siewiernaja Korona, Twier 2004, s. 636.

169

Imperium Putina

fakty. Zrozumiae, e w takich warunkach zamiast Tiutczeww wychodz na ideow scen bardowie o rang nisi. Gotowi zadawa gwat i tekstom, i sobie, byle tylko nie widzie tych oczywistych faktw. Jako pierwsi nie wytrzymali tych innowacji kulturowych najwybitniejsi: Bok, Jesienin, Majakowski Lecz ycie toczy si nadal. Gromadz si oczywiste fakty. Chowa si przed nimi jest coraz trudniej. Zatarcie granicy midzy wiatem materii a wiatem wiary, sakralizacja swojej wadzy i siebie (propozycja, by oddawa cze mumii wodza to oczywisty ukon w stron pogastwa) wczeniej czy pniej prowadz do mierci materialistycznej religii, a take zrodzonej z niej globalnej koncepcji. Barbarzystwo wadzy radzieckiej krok za krokiem niszczy mentalny dystans midzy wiar w abstrakcj komunizmu a przeraajc rzeczywistoci. Gdy dystans zmniejszy si do wartoci krytycznej, runie caa konstrukcja wiatopogldowa, cznie z imperialnym prawem ZSRR do przywdztwa i aspiracjami do globalizmu. Duch Imperium umiera, pozostaje tylko doczeka si rozpadu ciaa. Stalinizm jako przedmiot wiary (wierz, bo to niedorzeczno8 ) pozosta dzi obiektem kultu dla ograniczonego krgu sekciarzy, ktrzy, jeli wemie si pod uwag ilo gosw oddanych na Komunistyczn Parti Federacji Rosyjskiej, stanowi w naszym kraju okoo 15% ludnoci, o redniej wieku okoo 65 lat. Znaczce jest, e ludzie ci kopiuj radzieck strategi obrony ideologicznej: nie przyjmuj do wiadomoci oczywistych faktw bo to wymys wrogich agentw! za to lepo wierz w swj konstrukt ideologiczny. I wymagaj tego samego od innych. Na przykad KPFR, obchodzc stulecie dnia urodzin Leonida Breniewa, wyjania, e celem uroczystoci jest walka ze zoliwym mitem tak zwanego breniewowskiego zastoju. Bo zastoju, oczywicie, nie byo. Wymylili go za oceanem. Byo za to pewne i zdecydowane denie naprzd. Na przykad do Afganistanu. Spiera si z takimi ludmi nie ma sensu. Ale jest sens zauway pewien fakt: ludzie ci si broni. Dzielnie trzymaj si na caym froncie. Broni si przede wszyst8

Credo quia absurdum est, parafraza z Tertuliana (przyp. tum.).

170

Rosja imperialna?

kim przed rzeczywistoci. Przy czym wiatek, ktry z tak rozpacz chc ochroni, tak naprawd nie ciekawi nikogo oprcz nich samych. Nikt si na niego nie porywa. Dla kogo, prcz samych sekciarzy, posta Breniewa jest na tyle symboliczna, by sypa wok niej ideologiczne okopy? Radziecka gra zostaa przegrana: ideologia komunistyczna obiecywaa narodom wiata lepsze ycie. W przyszoci. Ale narody wiata widz fakt oczywisty: lepsze ycie jest moliwe ju teraz, przy czym akurat w tych krajach, ktre s konsekwentnymi przeciwnikami komunizmu. W tych warunkach w imperialnej ideologii rosyjskiej nastpuje interesujcy zwrot.

Kilka da pastwowych do wyboru

Jak zawsze po kryzysie mentalnym, po zespoleniu si obrazu realnej Wadzy z mitologemem Pastwa i wsplnym upadku tego tworu trzeba kolejny raz te dwa pojcia rozdzieli. Jak zawsze rozdzielanie zaczyna si od znalezienia mentalnego wypenienia dla opustoszaej w czasie kryzysu formy o nazwie Misja Pastwowa. Stalin zastosowa wobec rosyjskiej idei imperialnej surow komunistyczn diet. Dzi proponuje si nam kilka da pastwowych do wyboru. Cho maj one ze sob wiele wsplnego, to tak czy inaczej nie udaje si unikn konkurencji, co samo w sobie jest niedopuszczalne z punktu widzenia klasycznego rosyjskiego monizmu. To take naley uzna za kryzys gatunku. Po pierwsze, Misja Pastwowa odegnuje si dzi jednoznacznie od komunizmu jako balastu ideologicznego. Po drugie, chce odrodzi cho czciowo swj niebiaski status (jako niezniszczalnej wartoci), a doczesny charakter pozostawi Wadzy. W ten sposb powstaje przestrze niezbdna dla retorycznej kompensacji praktycznych niepowodze. Po trzecie, oczywiste jest denie do tego, by podadowa si metaforyczn energi doradzieckiej przeszoci. Std zmiana historycznego ikonostasu i nowe pozycjonowanie Stalina, ktry przestaje by komunist, staje si za to rosyjskim nacjonalist, ywioowym Eurazjat, wybitnym mem stanu, a nawet prawosawnym witym w zalenoci od preferencji

171

Imperium Putina

i temperamentu kolejnego patriotycznego twrcy. Lenin z kolei schodzi na dalszy plan jako burzyciel porzdku pastwowego, stronnik wtpliwych internacjonalistycznych si, a na dodatek agent niemieckiego wywiadu. Po czwarte, nowy model Pastwa ma charakter wyranie izolacjonistyczny. Po pite (i najwaniejsze), nakrelone zadanie odrodzenia Pastwowej Potgi jest metaforycznie rozmyte. I chociaby dlatego nieosigalne. Tego godu nie da si zaspokoi, bo ma on natur mitologiczn. Co dzisiejsza Wadza powinna zrobi, by Rosja na powrt odczua swoj Potg? Prosta odpowied nie istnieje. I nie moe istnie. Dajc si wcign w gonitw za miraem, nosiciele nowej ideologii pastwowej skazuj si na porak tak w dalszej, jak i w rednio odlegej perspektywie. Czego by nie zrobili, w porwnaniu z mitem Stalina zawsze bd wychodzi na sabeuszy. Poradziecki ruch imperialny i pastwowy silnie odczuwa swj brak konkurencyjnoci. Dlatego odnosi si wrogo zarwno do nieprzyjaznego otoczenia, jak i do wewntrznych oponentw ideowych. Dziaacze pastwowi traktuj nienawistnie liberaln alternatyw (liberastw, jak lubi nazywa swych przeciwnikw), ale rwnie s bardzo agresywnie nastawieni jeden wobec drugiego. Zwizek Eurazjatycki Aleksandra Dugina nie wyobraa sobie porozumienia z Ruchem Przeciwko Nielegalnej Imigracji (DPNI) Aleksandra Bieowa, a DPNI wiedzie dodatkowo wojn podjazdow z innymi, rwnie marginalnymi ugrupowaniami politycznymi. Ideowe ukierunkowanie na jedno, solidarno i ekskluzywno (monizm Tiutczewa, monizm monarchii, monizm Lenina, monizm Stalina) w oczywisty sposb kci si z koniecznoci pogodzenia konkurujcych ze sob odamw idei mocarstwowej. Tym bardziej, e od 2007 roku na poletko to wkracza rwnie naleca do establishmentu partia Jedna Rosja, kontrolujca rosyjsk Dum Pastwow. Paradoksalnie racjonalne prby zjednoczenia rnej maci zwolennikw Imperium pod wsplnym sztandarem prowadz najbardziej dalekowzrocznych ideologw mocarstwowoci do przekonania o potrzebie wzajemnej tolerancji, pluralizmu oraz (a strach przyzna!) ideowej konkurencji.

172

Rosja imperialna?

Czym jednak wwczas rni si od nienawistnych liberaw? Tylko tym, e radykalnie ograniczaj pole moliwej dyskusji. Jeli kopa gbiej, mona stwierdzi, e ich wsplnota ideologiczna sprowadza si do kwestii negowania i odrzucania: odrzucenie Zachodu; odrzucenie wolnoci w liberalnym rozumieniu tego sowa (to znaczy szerszego pola konkurencji ideowej); odrzucenie dowiadczenia reform demokratycznych lat dziewidziesitych. To, zdaje si, wszystko. Gdy trzeba przej do wartoci pozytywnych, zaczynaj si rnice nie do pogodzenia. W geografii mentalnej poradzieckie Imperium jest zorientowane na Wschd. Aleksander Dugin, gwny ideolog neoimperialnych ambicji, domaga si cisego sojuszu z Iranem i wiatem islamskim, by przeciwstawi si ekspansji USA w sferze wartoci. Wydaje si to naturalne skoro Zachd jest naszym wrogiem, to szukajmy przyjaci na Wschodzie. Tu jednak pojawia si problem: DPNI w adnym razie nie chce mie do czynienia z czarnymi, kaukazcami i innymi przedstawicielami kultury Wschodu. W rzeczywistoci, tak samo jak za czasw ZSRR, ideolodzy poradzieckiego Imperium pocieszaj si, e lepszy rydz ni nic. Caa rnica w tym, e Zwizek Radziecki w istocie by przywdc (nawet jeli krajw rzeczywicie tak drugorzdnych jak Angola, Kuba, Etiopia czy Nikaragua itd.), a tymczasem wspczesna Rosja w proponowanej przez Dugina konfiguracji z gry oddaje przywdztwo Chinom i gubi si gdzie na tle coraz bardziej agresywnej retoryki krajw muzumaskich oraz Iranu. Troch tego mao jak na imperialn potg. Mira pozostaje miraem. Jeli klasyczni rosyjscy Eurazjaci z lat dwudziestych minionego stulecia (wiatopek-Mirski, Trubieckoj i inni) postrzegali Wschd jako pust w ideologicznym sensie przestrze pogask, z ktrej Rosja moe czerpa surow, ale potn i garnc si pod imperialne skrzyda energi mas (pasjonarno w terminologii Lwa Gumilowa), to dzisiejszy Wschd jest przestrzeni duo bardziej agresywn i niebezpieczn w sensie ideowym islamsk lub nacjonalistyczno-wielkochask, z zewntrzn powoczk komunizmu. Na tle tego zupenie nowego Wschodu imperialna retoryka wspczesnych Eurazjatw zaczyna trci

173

Imperium Putina

parodi: co by tu zrobi, eby azjatyccy przyjaciele nie poknli niechccy tego wspaniaego Imperium Dugina? Innymi sowy, nie ma dla nas drogi na Zachd, a na Wschd boimy si i. Pozostaje budowa Imperium za ogrodzeniem, wycznie na domowy uytek. Biedny Tiutczew! Biedny Stalin! Biedni dzisiejsi kremlowscy imperialici, skazani na to, by zamiast brokatowych rozkoszy dawnych mitologicznych uczt rozciela przed rosyjskim narodem skromny dywanik z IKEI! A przecie obietnice byy, e ho ho! Apetyt wyborcw rozbestwi si nie na arty. A tu, jak na zo, kolejne wpadki, jak nie z Gruzj, to z Biaorusi. Uwaamy Rosj za historyczne i kulturowe centrum wiata gosi modzieowy ruch patriotyczny Nasi w swoim manifecie. Nic nowego; ju wielki radziecki poeta Siergiej Michakow twierdzi, e Jak wiadomo, wiat zaczyna si na Kremlu9 . Kto go tam wie, gdzie naprawd si zaczyna i gdzie ma swoje historyczne oraz kulturowe centrum. Dla Tiutczewa na przykad centrum stanowiy mimo wszystko Rzym i Konstantynopol. Radziecka imperialna mrzonka, dowiedziona do ostatecznoci, nieuchronnie przeksztaca si w parodi. Co gorsze, nowym imperialistom brakuje tiutczewowskiego smaku i nie sysz oni w swoich sowach gorzkiej ironii. C pocz: degradacja kulturowa, narastajca w ZSRR przez trzy pokolenia, nie moe nie mie konsekwencji.

Imperium puste ideowo

Restauratorzy Imperium staraj si jako ideowe wypenienie stalinowskiej formy imperialnej wykorzysta, zamiast marksizmu, klasyczn geopolityk. Oczywisty bd, bo klasyczna geopolityka jest nauk o terytorialnym rozwoju i wzajemnych konfliktach tworw pastwowych, niezalenie od ich orientacji ideologicznej. Francja pozostaje w konflikcie geopolitycznym z Niemcami, Niemcy z Angli, Rosja z Japoni itd. Tak przynajmniej mwi teoria o stuletniej historii. Geopolityka sama w sobie nie moe by duchow
9

W rzeczywistoci zdanie pochodzi z wiersza Wadimira Majakowskiego Proczti i kataj w Pary i Kitaj (1927).

174

Rosja imperialna?

podstaw imperium. Nie wyjania, dlaczego my jestemy lepsi ni oni, dlaczego my moemy i nawet powinnimy uczyni ich szczliwymi. Potrzebna jest do tego inna, potniejsza idea. Geopolityka okazuje si za to bardzo uyteczna jako narzdzie ideologicznej obrony. Tu akurat wszystko wydaje si zrozumiae: chc nas sobie na paszczynie geopolitycznej podporzdkowa, a my jestemy zmuszeni si broni: raz przed jednymi, kiedy indziej przed drugimi. Nie jest to jednak logika imperialna. To logika marginalnej Korei Pnocnej, ktrej przedstawiciel przy ONZ Pak Kil-yon stwierdzi w odpowiedzi na rezolucj potpiajc prby rakietowe e tylko strach przed potg atomow KRLD powstrzymuje USA przed atakiem na miujc pokj republik... Z kolei tchrzliwe Stany Zjednoczone nic tylko kombinuj, jak tu zniewoli dumn ojczyzn doktryny Ducze, zmusi jej lud do jedzenia normalnego poywienia zamiast trawy i do budowania rzeczy takich jak Samsung, Hyundai czy Daewoo zamiast rakiet czy bomb atomowych. W zestawieniu z raportem ONZ o dwch milionach mieszkacw Korei Pnocnej zmarych z godu argumentacja ta zakrawa na parodi. Dla Koreaczykw jednak nie ma to, zdaje si, znaczenia. W ich zamknitym systemie wartoci argumentacja pracuje jak w zegarku. Co jednak bdzie, gdy wzorowany na stalinowskim system narodowej lobotomii zacznie si sypa a to przecie w warunkach narastajcej dostpnoci informacji jest nieuniknione? Bdzie katastrofa wiksza ni u nas w ZSSR. Nie ostanie si nic witego, bo wszystko, co wite, byo czynione na obraz i podobiestwo Kim Ir Sena / Kim Czen Ira. Jeli chodzi o pastwo rosyjskie, to tutaj, mimo konsekwentnego ograniczania wolnoci mediw, nie da si ju utrzyma w tajemnicy oczywistego faktu upadku imperialnej potgi Rosji. Spoeczestwo musiao przyj do wiadomoci klsk projektu zwizku Rosji z Biaorusi. Ludno, naiwnie oczekujca ofensywy na biaoruskim froncie, przeywa teraz szok, ktry mona sprowadzi do pytania: kto okaza si wrogiem? Sowiaski brat ukaszenka czy wskrzesiciel pastwowego marzenia Putin? Tak czy inaczej rzeczywisto w aden sposb nie umacnia majestatycznych bredni post-

175

Imperium Putina

imperialnej wiadomoci. A kto za to odpowie? Albo ci, ktrzy postawili t kwesti na politycznym porzdku dziennym i powoli podsycali nastroje imperialnego rewanyzmu, albo ci, na ktrych uda si zwali moraln odpowiedzialno za to, e mira okaza si niedocigy. Zachd? Polska? Wrogowie wewntrzni? Zgodnie z obowizujcym paradygmatem wadze rosyjskie s zmuszone albo znale i ukara winnych, albo niezwocznie przeprowadzi zakoczony sukcesem manewr w rodzaju niewielkiej zwyciskiej wojny. Inaczej idea mocarstwowa stopniowo si rozwieje, a razem z ni zniknie rwnie asekuracyjna poduszka spoecznego poparcia dla reimu Putina. Take prawosawie nie spisuje si jako ideowa podkadka projektu imperialnego. W dzisiejszej Rosji istniej de facto co najmniej cztery wyznania, przy czym adne z nich nie dysponuje w pojedynk imperialnym potencjaem mobilizacyjnym. Osabione przez bolszewikw prawosawie troszczy si dzi bardziej o odbudow swoich wpyww i ochron terytoriw kanonicznych przed zakusami katolikw oraz protestantw. W czasach potnego ekspansjonizmu Tiutczewa obronne pojcie terytoriw kanonicznych pasowao bardziej do Europy, ktrej nasz poeta ze szczerego serca obiecywa prawosawnego papiea w Rzymie. To samo da si powiedzie o rosyjskim projekcie narodowym: w Rosji nie mona zbudowa Imperium, poniewa jest ona z definicji wielonarodowa. Nawet w czysto teoretycznym rozumieniu jest to ju projekt nie imperialny, lecz nacjonalistyczny, wykluczajcy inne narody, od dawna i w peni zasuenie uwaajce si za cz Rosji. Jeli za mwi o prbie praktycznej realizacji tego typu idei, to nie przyniesie ona niczego oprcz krwi i szybkiego rozpadu terytorialnego. Zabawnie przedstawia si koncepcja Pitego Imperium Aleksandra Prochanowa. Wszystko jest tu postawione na gowie. Zamiast wyjanienia, w czym nowe rosyjskie Imperium bdzie lepsze, bardziej interesujce i efektywniejsze od swoich wiatowych konkurentw, Prochanow proponuje posuy si sam budow Pitego Imperium jako projektem konsolidujcym. Co znaczy, e u Prochanowa to nie jaka wzniosa idea nadaje ducha i konsoliduje Imperium, a odwrotnie silne pragnienie ycia w Imperium

176

Rosja imperialna?

powinno inspirowa i skania lud do zgodnej, radosnej pracy! Czego takiego jeszcze, zdaje si, w historii nie byo. Koncepcja eurazjatyzmu, ktr Dugin proponuje jako jeszcze jedn moliwo wypenienia treci imperialnej formy, rni si od innych jedynie zewntrznym nowatorstwem. Ju od lat dwudziestych ekspertom s znane pobone yczenia demotycznego czy ideokratycznego zwizku (symfonii) narodw. Ideokracja oznacza rzdy szczeglnej klasy strategw-ideologw, posiadajcych wiedz o pewnych dobrach wyszych, dla osignicia ktrych otrzymuj bezwarunkowe prawo podejmowania strategicznych decyzji nawet jeli s one sprzeczne z interesem konkretnej jednostki, grupy etnicznej czy konkretnego terytorium. Dugina nie bardzo ciekawi kwestia treciowego aspektu Idei. Niech to bdzie na przykad potga Eurazji albo geopolityczne przeciwstawienie si siom Zachodu Najwaniejsze, by Idea zajmowaa dominujc pozycj i gwarantowaa Strategicznej Radzie Eurazji prawo dziaania bez wzgldu na demokracj, prawa jednostki i inne wymylone na Zachodzie bzdury. Nie martwi go rwnie kwestia sposobu formowania tego kapaskiego kolegium. Nosiciele witej wiedzy bd zapewne rodzi si wewntrz zamknitej kasty, od razu jako ludzie nieustraszeni i bez skazy, gotowi do realizacji wielkiego strategicznego planu. Czym taki model rzdw rni si od kapaskiej kasty staroytnego Egiptu, od loy masoskiej, od zamknitej struktury kadrowej KGB czy KC KPZR? Autor tego nie wyjania. Prawda jest taka, e nie rni si niczym. To tylko nieznacznie podretuszowana wersja stalinowskiego ZSRR. Ta sama ideokracja, ten sam bezwarunkowy monopol na strategiczne decyzje, identyczne deklarowane wzniose cele i militarny duch oporu wobec wrogiego otoczenia. Nie mniej wsplnego ma nowe Imperium z Trzecim Rzymem. Naley jednak zwrci uwag, e tak hitlerowska III Rzesza, jak i stalinowski ZSRR wychodziy z pewnych wzniosych teoretycznych zaoe i celw czy bya to budowa komunizmu, czy te zapewnienie wadzy na wiecie rasie aryjskiej, to imperialne mechanizmy byy dla nich (przynajmniej na paszczynie teoretycznej) raczej rodkiem do osignicia tych wzniosych celw. U Dugina, podobnie

177

Imperium Putina

jak u Prochanowa, takiego wzniosego celu nie ma. Dla obu ideologw celem jest wanie Imperium i jego mocarstwowa potga. Niezalenie od treci. Imperium ideowo puste w rodku czego takiego, powtarzam, jeszcze nie byo. Realna praktyka polityczna eurazjatyzmu wyglda egzotycznie. Zamiast deklarowanego zjednoczenia (symfonii narodw) zwolennicy eurazjatyzmu nawouj do rozbioru Ukrainy (jeszcze dwa lata temu bratniej) albo chocia do oderwania od niej rosyjskojzycznych ziem na Wschodzie i Poudniu. Awantura taka jest przede wszystkim nie do zrealizowania w praktyce. Nawet na paszczynie czysto ideologicznej naley j traktowa jako oznak degradacji koncepcji eurazjatyckiej jako takiej: jej autorzy z gry rezygnuj z wczenia do swojej Eurazji sowiaskich braci z zachodniej czci republiki, nie wspominajc nawet o Polsce, Chorwacji, Czechach, Bugarii i innych sowiaskich braciach. Myl si przy tym rwnie co do garncych si niby pod ich skrzyda braci z Donbasu i Charkowa. Take Rosjanie z krajw batyckich, wbrew teorii, zostaj tam, gdzie s, cho rzdy batyckich republik wytrwale proponuj wsparcie materialne wszystkim chccym wrci do Rosji.

Prawdziwe tiutczewowskie Imperium

Na co dzie ludzie nie potrzebuj duginowskiego Imperium. W teorii tak, jest ono potrzebne. I to nawet bardzo! Ale tylko do momentu, gdy pojawia si pytanie, kto ma paci za to wszystko. Nie mamy nic przeciwko temu, by by wielkimi, ale niech rachunki paci kto inny. Niech walczy syn kogo innego. Niech kto inny za darmo wybiera kilofem zoa uranu za kolczastym drutemW rzeczywistoci elita patriotyczna bez wahania wybiera wysoki standard ycia, proponowany przez zgniy Zachd. Na Zachd wysya swoje dzieci na studia (dlaczego nie do bratniej Syrii, Iranu czy Chin?), w zachodnich bankach i w tamtejszej walucie trzyma swoje skromne pracownicze oszczdnoci (czemu nie w ukaszenkowskich zajczkach czy pnocnokoreaskich wonach?), wielkimi, piknymi samochodami

178

Rosja imperialna?

z zagranicy jedzi w swoich wanych sprawach pastwowych (dlaczego nie ZIM-ami, samochodami z Fabryki im. Mootowa?). Gdzie tam pord krajw zotego miliarda rozpociera si dzi de facto Imperium w tiutczewowskim rozumieniu tego sowa jako rdo i system wspczesnych wartoci oraz sfera narodzin nowych technologii, w tym take spoecznych. Tam niestety mieci si globalna metropolia, ktra przyciga do siebie najhojniej obdarowanych zdolnociami ludzi z caego wiata, tworzc kadrowe i intelektualne zasoby do realizacji projektu wiatowego przywdztwa Szkoda, ale taka jest prawda. Mona j ignorowa, ale nic si z tego powodu nie zmieni. Tutaj w zasadzie mona by postawi kropk. Poradziecka idea imperialna, nie narodziwszy si, pochona sama siebie. Myli cele i rodki, mity i realno. Skarlaa. Nie widzi, e wyglda miesznie. Zawodzi j smak. Zamiast systematycznie pracowa nad aparatem pojciowym i terminologicznym, warzy metaforyczn zup z okrawkw prawosawia, geopolityki, pogastwa, marksizmu, eurazjatyzmu, podprawion dziwacznymi rozmylaniami na temat pasjonarnoci, etnogenezy i kultw ezoterycznych. Produkt ten jest przeznaczony dla skrajnie niewybrednego konsumenta. W sferze spoecznej taka konstrukcja potrafi rozwiza tylko jeden, niezbyt skomplikowany problem: zaspokoi naprdce ostry gd spoeczestwa na podnios mitologi i stworzy iluzoryczn podstaw ideologiczn dla obecnej wadzy. W rezultacie koncepcja Imperium staje si otwarcie wirtualna nie posiada powanych rodkw do realizacji wysokich i spjnych wewntrznie celw, wic gra sowami, a take inscenizuje sfaszowane zwycistwa. Dzisiejsze mocarstwo energetyczne jest niczym innym, jak wczorajszym skadem surowcw. Za to jake wadczo to brzmi! Pierwsze wirtualne zwycistwo gotowe. Ale czy na dugo? Ju sama obfito przedwczesnych imperialnych projektw pokazuje, e oswajanie tematu odbywa si na poziomie metaforycznym, deklaratywnym. Gdy nowy ideolog mocarstwowoci Michai Leontiew obiecuje w telewizji odzyskanie w cigu dwch lat krajw nadbatyckich to nie jest to nic wicej, jak medialny show. W ubogiej w zasoby naturalne Estonii PKB

179

Imperium Putina

w przeliczeniu na osob osign w 2006 roku 10 tys. euro, podczas gdy w wielkiej i potnej Rosji, z jej rop, gazem, diamentami oraz zotem, wynis tylko 9 tys. euro. Wyszy okazuje si w krajach nadbatyckich rwnie standard ycia, wczajc w to bezpieczestwo i kwestie socjalne. W styczniu 2007 roku otwa ogosia, e jest gotowa paci 230250 dolarw za tysic metrw kwadratowych gazu, czyli normaln cen rodkowoeuropejsk. Z jakiego powodu Batowie mieliby rzuca si w objcia starszego brata? Na odwrt Batowie rzucaj si w objcia NATO, by ochroni swoje skromne zdobycze przed sugerujcym siowy wariant zjednoczenia Leontiewem. Realny konfederacyjny model imperialny Zachodu z metropoli w sferze Schengen + euro okazuje si bardziej atrakcyjny od imperialnego modelu Wschodu. Na tym tle telewizyjny piewca Imperium wychodzi na klauna, prowadzcego obwony imperialny fast food. Fast food rzecz cakiem dobra i popularna, ale wczeniej czy pniej si przejada. A co dalej? Dalej okazuje si, e nasze wielkie Pastwo wiedzie cikie boje o to, by osign dochd na osob porwnywalny z Portugali. Cho na pocztek dobrze byoby dorwna chociaby Estonii. Notabene nie tak dawno Portugalia rwnie bya imperium. I ona take musiaa przecierpie rzdy silnej rki, ktre z powodzeniem wykorzystyway tsknot narodu za mocarstwowoci. I dochodzia po nich do siebie kilka dziesicioleci. Prcz stwierdzenia, e musimy odpowiedzie na cywilizacyjne wyzwanie Zachodu i obroni swoj oryginalno, imperialni ideolodzy nie s dzi w stanie zaproponowa nam adnych konkretw. Oznacza to, e poza konfliktem z Zachodem budowa rosyjskiego Imperium nie ma sama w sobie sensu. Tymczasem Zachd akurat dysponuje poczuciem sensu prostym i zrozumiaym: wierzy, e niesie zacofanym narodom wolno, sprawiedliwo i lepsze ycie. Jako wiatowy lider Zachd daleko bardziej ni Rosja spenia kryteria bycia Imperium w tiutczewowskim rozumieniu tego sowa. Cho sam unika imperialnej retoryki, to przecie gdyby spojrze z zewntrz, Ameryk mona by artobliwie nazwa Czwartym Rzymem. Maj tam i prawo rzymskie, i Kapitol, i Senat, a take inne w peni imperialne symbole

180

Rosja imperialna?

wystarczy wspomnie chociaby o nazwie najsynniejszego amerykaskiego drapacza chmur Tak naprawd waniejsze jest to, e na Zachodzie cakiem niele zosta rozwizany problem rozdzielenia Wadzy jako biurokracji i Pastwa jako misji. Nawet jeli biurokrata Bush nawarzy piwa w Iraku, nie znaczy to jeszcze, e klsk poniosa globalna imperialna misja Stanw Zjednoczonych, ktre nios ludzkoci idee wolnoci, dobrobytu itd. Misj te realizowa bd (z mniejszymi lub wikszymi sukcesami) nastpni prezydenci, tak jak robili to ich poprzednicy. Podoba si to Rosji czy nie dla USA to kwestia marginalna. Mao istotny drobiazg. Waniejsze jest co innego. Jak globaln misj, jaki imperialny zestaw wartoci przekazuj sobie nasze elity przy zmianie warty oto, w czym tkwi problem. Najprawdopodobniej same niewiele z tego rozumiej. Moe dlatego tak bardzo boj si zmiany? Wadza, Pastwo, Potga, Nadzieja znw wszystko uosobione w jednym czowieku. A czowiek jest przecie grzeszny. I miertelny. Czy moe ju nie? Problem jest powaniejszy, ni si wydaje. Pki nie ma jasno sformuowanych celw i strategii, pty mitologia imperialna moe by wykorzystywana jako narzdzie do forsowania prywatnych interesw. Dowolnych. Nieokrelone do koca pragnienie, by poczu si Pastwem, w poczeniu z w peni okrelonym deniem do tego, by zwikszy pynce z budetu dotacje, bardzo atwo mog skoni rosyjskie lobby siowe do rozwizania lokalnego konfliktu w strefie imperialnego wpywu. W imi czego? Co bdzie w tej sytuacji oznacza zwycistwo? Sia prawdziwie potnego Imperium polega take na tym, e stawia ono przed swoimi poddanymi jasne i proste zadania. Pa danin w pienidzach i rekrucie (std te nazwa: pod-dani), przestrzegaj prawa, a poza tym yj sobie, jak ci si podoba. W cigu pitnastu lat istnienia WNP kraj pretendujcy do statusu Imperium nie zdoa sprecyzowa, czego konkretnie chce od czonkw Wsplnoty. A skoro nie zdoa, to jak mona ocenia efektywno, lojalno, perspektywiczno wsppracy? Jak moe pretendowa do roli lidera ten, kto nie sformuowa zasad wsppracy w zespole?

181

Imperium Putina

Liberalne imperium?
Rozmyto celw i wartoci przy ostrej dzy pokazania swojej potgi moe doprowadzi Rosj (kolejny raz!) nie tylko do bezsensownego marnotrawstwa zasobw ludzkich i materialnych, ale take do nowego cyklu degradacji ideologii pastwowej. A w lad za ni rwnie terytorium pastwowego. Za jedyny spjny projekt imperialny, ktry ma szans realizacji w przyszoci, mona by uzna hipotez Anatolija Czubajsa o imperium liberalnym. Statusem mocarstwa, ktre ma za podstaw nie ekstensywn eksploatacj surowcw demograficznych bd naturalnych (jak w przypadku Chin oraz wiata islamskiego), ale intensywne i efektywne rozwizania organizacyjne, technologiczne czy informacyjne, mog si dzisiaj pochwali jedynie kraje z liberaln gospodark rynkow i tak sam ideologi pastwow. Pastw o innym ustroju raczej wrd wiatowych liderw nie ma. Jeli wychodzi si z takich zaoe, to mona by nazwa liberalnymi imperiami USA oraz Uni Europejsk, ktre odgrywaj rol dwch najbardziej wpywowych i atrakcyjnych centrw wiatowego rozwoju. Gdybymy chcieli postawi przed sob zadanie uczynienia z Rosji kraju wiodcego, efektywnego, wygodnego do ycia dla mieszkacw i atrakcyjnego dla ssiadw, z wysokim standardem ycia, to do osignicia tego celu niezbdne byyby przeksztacenia liberalne ukierunkowane na wzmocnienie konkurencji i efektywnoci. Naleaoby rozdzieli wadz oraz utworzy niezalene instytucje spoeczne, gospodarcze i inne. Jednak pojcie liberalizmu jest dzi w Rosji tak zdyskredytowane, jak jutro bdzie zdyskredytowana koncepcja Imperium. Idea silnego i efektywnego pastwa liberalnego omina nas jako jedna z potencjalnych moliwoci i bezpowrotnie skrya si za horyzontem. W modzie jest dzi imperium nieliberalne, siowe. To wanie sia (jeli nie termojdrowa, to chociaby wglowodorowa) wydaje si jego adeptom warunkiem koniecznym i wystarczajcym dla podwyszenia statusu Rosji. Nie ma powodw, by wtpi, e pogldy te podziela znaczna cz mieszkacw naszego kraju. W gorszym razie zaowocuje to konfliktami wojskowymi na rn skal, w lepszym stopniow ideow oraz gospodarcz

182

Rosja imperialna?

degradacj kraju i pastwa, porwnywaln z przypadkiem Argentyny, ktra sto lat temu znajdowaa si w dziesitce wiatowych liderw, jeli chodzi o rozwj gospodarczy, lecz w cigu dugich lat populizmu elit (w tym take siowych) spada do drugiej ligi. To samo pokazuje przykad powtrnych imperiw, prbujcych naladowa mitologiczne wzory z wasnej historii: Portugalii (Salazar), Hiszpanii (Franco), Woch (Mussolini) oraz dwch innych, lepiej znanych i bardziej tragicznych pastw, ktre rwnie opary swoje spekulacje na wielkiej przeszoci. Tum. Anna Wylegaa

183

Noty biograficzne

Aleksandr Auzan (ur. 1954) socjolog, ekonomista i analityk polityczny, dyrektor Instytutu Projektu Narodowego Umowa Spoeczna. Studiowa ekonomi na Moskiewskim Uniwersytecie Pastwowym im. omonosowa, obecnie profesor na wydziale ekonomicznym tej uczelni. Czonek Rady przy Prezydencie FR ds. Wspierania Rozwoju Instytucji Spoeczestwa Obywatelskiego i Praw Czowieka. W przeszoci czonek zarzdu Instytutu Spoeczestwo Otwarte i kierownik programu Ekonomia polityczna rosyjskich reform w Moskiewskim Centrum Carnegie. Autor m.in. Ekonomiczieskaja intierprietacija praw czieowieka (Moskwa 2004), Administratiwnyje bariery w ekonomikie: institucionalnyj analiz (Moskwa 2004), Tri publicznyje lekcii o gradanskom obszcziestwie (Moskwa 2006). Stanisaw Biekowski (ur. 1971) politolog, technolog polityczny, zaoyciel pozarzdowego Instytutu ds. Strategii Narodowej, Rady ds. Strategii Narodowej oraz Agencji Informacji Politycznych (APN). Studiowa na Pastwowej Akademii Zarzdzania im. Ordonikidze. Do 1999 roku wsppracowa z Borysem Bierezowskim. Wspautor raportu Pastwo i oligarchia, po publikacji ktrego zacza si sprawa Jukosu. Jeden z najczciej cytowanych komentatorw politycznych w Rosji.

185

Imperium Putina

Jurij Fiedorow ekspert Krlewskiego Instytutu Spraw Midzynarodowych (Chatham House) w Londynie. Profesor Moskiewskiego Instytutu Stosunkw Midzynarodowych (MGIMO), wykada rwnie w Kings College w Londynie. Studiowa fizyk na Moskiewskim Uniwersytecie Pastwowym im. omonosowa. Specjalizuje si w rosyjskiej polityce zagranicznej i bezpieczestwa oraz kwestiach proliferacji broni atomowej. Pracowa w Instytucie Konkretnych Bada Socjologicznych Akademii Nauk ZSRR, w Instytucie Gospodarki wiatowej i Stosunkw Midzynarodowych, by zastpc dyrektora Centrum Studiw Politycznych (PIR-Center, 20012002) oraz Centrum Stosowanych Bada Midzynarodowych w Moskwie (20022003). Opublikowa m.in. Russia and Europe. Putins Foreign Policy (red., z Bertilem Nygren, Stockholm 2001), Putin I and Putin II. Results of the First Term and Prospects for the Second (red., z Bertilem Nygren, Stockholm 2004), Korejskij jadiernyj krizis: pierspiektiwy uriegulirowanija (z Rose Gottemoeller, Moskwa 2005). Igor Kliamkin (ur. 1941) socjolog, dyrektor Instytutu Analizy Socjologicznej. Wicedyrektor Fundacji Liberalna Misja, dyrektor Instytutu Analiz Socjologicznych. Specjalizuje si w socjologii politycznej spoeczestwa poradzieckiego. Absolwent dziennikarstwa na Moskiewskim Uniwersytecie Pastwowym im. omonosowa. W czasach ZSRR pracowa w gazetach Komsomolska Prawda, Moodoj Kommunist oraz wykada filozofi. Nastpnie pracownik Instytutu Bada Midzynarodowych, Gospodarczych i Politycznych Akademii Nauk ZSRR (19871991), kierownik dziau analitycznego orodka bada opinii publicznej Fundacja Opinia Spoeczna (19921996). Autor m.in. The Omnipotent and Impotent Goverment. The Evolution of the Political System in Post-communist Russia (z Lili Szewcow, Moskwa 1999), Tieniewaja Rossija. Ekonomiko-sociologiczieskije issliedowanija (z Lwem Timofiejewem, Moskwa 2000; wyd., polskie Szara strefa w Rosji. Badania gospodarczo-spoeczne, Warszawa 2003), Istorija Rossii: koniec ili nowoje naczao? (z Aleksandrem Achijezerem i Igorem Jakowenko, Moskwa 2005).

186

Noty biograficzne

Wodzimierz Marciniak (ur. 1954) politolog, profesor w Instytucie Studiw Politycznych PAN. Studiowa nauki polityczne i filozofi na Uniwersytecie Warszawskim. Wykadowca w Studium Europy Wschodniej UW i w Szkole Gwnej Handlowej. Radca w Ambasadzie RP w Moskwie (19921997). Specjalizuje si w przemianach ustrojowych i kulturowych aspektach przemian politycznych we wspczesnej Rosji. Autor m.in. Rozgrabione imperium. Upadek Zwizku Sowieckiego i powstanie Federacji Rosyjskiej (Krakw 2001). Marie Mendras profesor w Instytucie Nauk Politycznych (Science Po) w Paryu, pracownik naukowy Krajowego Centrum Bada Naukowych (CNRS), ekspert od Rosji w Centrum Studiw i Bada Midzynarodowych (CERI). Studiowaa w Institut dEtudes Politiques de Paris, na Uniwersytecie Johns Hopkins w Bolonii oraz w Russian Research Center na Uniwersytecie Harvarda. Prowadzi badania nad rosyjsk polityk zagraniczn i wewntrzn, w tym nad relacjami midzy elitami i spoeczestwem rosyjskim. Kieruje grup badawcz Observatoire de la Russie wspieran przez Ministerstwo Spraw Zagranicznych Francji. Czonkini redakcji czasopism: Pro et Contra, Esprit, East European Constitutional Review. Autorka m. in. Comment fonctionne la Russie? Le politique, le bureaucrate et loligarque (Paris 2003), La Russie de Poutine (Paris 2005), La Russie de Poutine. Comment fonctionne la Russie? Le politique, le bureaucrate et loligarque (red., Paris 2003), Russia and Europe. The Challenge of Proximity (Zrich 2004). Michael McFaul (ur. 1963) profesor nauk politycznych na Uniwersytecie Stanforda. Ekspert Carnegie Endowment for International Peace oraz Hoover Institution, doradca National Democratic Institute. Studiowa stosunki midzynarodowe i jzyki sowiaskie na Uniwersytecie Stanforda oraz na Uniwersytecie w Oksfordzie. Specjalizuje si w rosyjskiej polityce zagranicznej i wewntrznej, transformacji demokratycznej i problematyce gospodarek poradzieckich. Czonek redakcji czasopism: Current History, Journal of Democracy, Demokratizatsiya. Opublikowa m.in. Dictatorship and Democracy: Russian Post-Communist Political Reform

187

Imperium Putina

(z Nikoajem Pietrowem i Andriejem Riabowem, Washington 2004), Power and Purpose: U.S. Policy Towards Russia After the Cold War Between (z Jamesem Goldgeierem, Washington 2003), Russias Unfinished Revolution: Political Change from Gorbachev to Putin (London 2001). Arkadij Moszes (ur. 1967) ekspert Fiskiego Instytutu Spraw Midzynarodowych w Helsinkach, kierownik programu Rosja i UE. Pracowa w Instytucie Europy Rosyjskiej Akademii Nauk. Studiowa histori na Moskiewskim Uniwersytecie Pastwowym im. omonosowa. Specjalizuje si w rosyjskiej polityce zagranicznej wobec Zachodu i WNP oraz polityce zagranicznej Ukrainy i Biaorusi. Czonek programu New Approaches to Russian Security (PONARS) w Centrum Studiw Strategicznych i Midzynarodowych w Waszyngtonie. Autor m.in. The Evolution of Relations within the Slavic Triangle: a View from Russia (red., z Bertilem Nygren, Stockholm 2002), Rethinking the Respective Strategies of Russia and the European Union (red., Moscow 2003) oraz ponad 90 artykuw naukowych publikowanych m.in. w Russia in Global Affairs, Osteuropa, Pro et Contra, Jewropa. Dmitrij Orieszkin (ur. 1953) analityk polityczny, twrca i kierownik Grupy Analitycznej Mercator. Pracownik naukowy Instytutu Geografii Rosyjskiej Akademii Nauk. Studiowa geografi na Moskiewskim Uniwersytecie Pastwowym im. omonosowa. Zajmuje si dyskursem politycznym we wspczesnej Rosji, geografi wyborcz, rosyjsk polityk wobec WNP. Komentator wydarze w Rosji w mediach rosyjskich i zachodnich. Arsienij Roginski (ur. 1946) historyk, dysydent, dziaacz spoeczny, obroca praw czowieka, przewodniczcy i jeden z twrcw Stowarzyszenia Memoria. Studiowa histori i filozofi na Uniwersytecie w Tartu, ucze Jurija otmana. Zajmuje si histori Rosji w XX wieku, w szczeglnoci represjami politycznymi. W latach 19751981 zredagowa i wyda w samizdacie publikacj Pamiat. W 1981 roku aresztowany i skazany na pi lat wizienia za nielegaln dziaalno wydawnicz. W 1992 roku zrehabilitowany. Opublikowa

188

Noty biograficzne

m.in. Minuwszije (Pary 1986), Zwienja (t. 1. z Nikit Ochotinem, Moskwa 1990, t. 2 z Aleksandrem Dobkinem, Moskwa 1992), Sistema isprawitelno-trudowych agieriej w SSSR 19231960 (z Nikit Dobkinem, Moskwa 1988, wyd. polskie, agry. Przewodnik encyklopedyczny, Warszawa 1998). Aleksander Smolar (ur. 1940) politolog, publicysta, prezes Zarzdu Fundacji im. Stefana Batorego, pracownik naukowy francuskiego Krajowego Centrum Bada Naukowych (CNRS). Studiowa socjologi i ekonomi na Uniwersytecie Warszawskim, stosunki midzynarodowe w John Hopkins University. W latach 19711989 na emigracji politycznej we Woszech, Wielkiej Brytanii i Francji. W 1974 roku wspzaoyciel i redaktor naczelny kwartalnika politycznego Aneks. W latach 19891990 doradca ds. politycznych premiera Tadeusza Mazowieckiego, a w latach 19921993 doradca ds. polityki zagranicznej premier Hanny Suchockiej. Opublikowa m.in. La Grande Secousse. LEurope de lEst 19891990 (red., z Peterem Kende, Paris 1991), Globalization, Power and Democracy (red., z Markiem Plattnerem, Baltimore 2000), De Kant a Kosovo (red., z Anne-Marie Le Gloannec, Paris 2003). Lilia Szewcowa (ur. 1951) politolog, ekspert w Moskiewskim Centrum Carnegie, kieruje projektem powiconym polityce wewntrznej Rosji. Profesor Moskiewskiego Instytutu Stosunkw Midzynarodowych (MGIMO), ekspert Carnegie Endowment for International Peace w Waszyngtonie i Krlewskiego Instytutu Spraw Midzynarodowych (Chatham House) w Londynie. Studiowaa histori i dziennikarstwo w MGIMO. Czonkini redakcji czasopism: American Interest, Journal of Democracy, Pro et Contra, Demokratizatsiya. Autorka wielu ksiek i artykuw dotyczcych najnowszej historii Rosji m.in: Rieim Borisa Jelcina (Moskwa 1999), Yeltsin Russia Myth and Reality (Washington, 2000), Gorbachev, Yeltsin, and Putin: Political Leadership in Russias Transition (z Archie Brownem, Washington 2001), Putins Russia (Washington 2003). Naley do najczciej cytowanych politologw rosyjskich.

189

Wybrane publikacje Fundacji Batorego powicone stosunkom midzynarodowym

Polityka rozszerzonej Unii Europejskiej wobec nowych ssiadw (2003); publikacja podsumowujca konferencj zorganizowan przez Fundacj we wsppracy z Ministerstwem Spraw Zagranicznych, zawiera wystpienia Aleksandra Kwaniewskiego i Wodzimierza Cimoszewicza, omwienia wszystkich sesji oraz non-paper prezentujcy polskie propozycje przyszego ksztatu polityki Unii wobec nowych wschodnich ssiadw. Publikacja w wersji angielskiej i polskiej. Biaoru. Scenariusze reform (2003); obszerne opracowanie autorstwa biaoruskich ekspertw zawierajce propozycj reform w tym kraju w sferze politycznej, ekonomicznej i spoecznej, a take systemu edukacji. Publikacja w wersji polskiej, angielskiej i biaoruskiej. Droga do Europy. Opinie ukraiskich elit (2004); zbir trzydziestu wywiadw z politykami, naukowcami, dziennikarzami, przedsibiorcami i artystami na temat miejsca Ukrainy w Europie i perspektyw europejskiego wyboru. Wrd rozmwcw znaleli si m.in. Wiktor Juszczenko, Leonid Krawczuk, Oeksandr Moroz, Julia Mostowa, Myrosaw Popowycz, Petro Symonenko, Julia Tymoszenko i Taras Wozniak. Publikacja w wersji polskiej.

191

Imperium Putina

Polska polityka zagraniczna: kontynuacja czy zerwanie? (2004); publikacja zawierajca zapis debaty zorganizowanej przez Fundacj Batorego z udziaem m.in. Wodzimierza Cimoszewicza, Leny Kolarskiej-Bobiskiej, Tadeusza Mazowieckiego, Andrzeja Olechowskiego, Dariusza Rosatiego i Aleksandra Smolara oraz odpowiedzi na ankiet rozpisan wrd politykw na temat dzisiejszego stanu i priorytetw polskiej polityki zagranicznej. Publikacja w wersji angielskiej i polskiej. Wicej ni ssiedztwo. Rozszerzona Unia Europejska i Ukraina nowe relacje. Raport kocowy (2004); propozycje dotyczce stosunkw pomidzy rozszerzon Uni Europejsk a Ukrain opracowane przez grup ekspertw z Unii Europejskiej, krajw akcesyjnych i Ukrainy. Publikacja w wersji angielskiej, polskiej i ukraiskiej. New Geopolitics of Central and Eastern Europe. Between European Union and United States (2005); publikacja podsumowujca konferencj zorganizowan przez Fundacj Batorego we wsppracy z Fundacj Nauki i Polityki (SWP) z Berlina oraz Centrum Studiw Europejskich, St. Antonys College Uniwersytetu Oksfordzkiego. Zawiera m.in. zapis dyskusji pomidzy ekspertami i politykami, wystpienia Danuty Hbner i Adama D. Rotfelda, a take wykad specjalny byego Sekretarza Stanu USA Henry A.Kissingera. Publikacja w wersji angielskiej. Po rewolucji pomaraczowej. Relacje Unia Europejska Ukraina do wiosny 2006 roku (2005); raport powicony ewolucji polityki Ukrainy wobec Unii Europejskiej oraz polityki Unii wobec Ukrainy po pomaraczowej rewolucji. Publikacja zawiera take rekomendacje dla Kijowa i Brukseli oraz moliwe scenariusze rozwoju ich stosunkw w cigu najbliszych 12 miesicy. Publikacja w wersji angielskiej, polskiej i ukraiskiej. Aktywnie i wsplnie. UE wobec Biaorusi (2006); raport analizuje sytuacj wewntrzn na Biaorusi oraz jej pooenie midzynarodowe na kilka tygodni

192

przed wyborami prezydenckimi. Tekst zosta opracowany we wsppracy ze Stowarzyszeniem Spraw Midzynarodowych z Pragi. Dostpny jest w wersji angielskiej, biaoruskiej i polskiej. Pami i polityka zagraniczna (2006); publikacja powicona znaczeniu historii w stosunkach Polski z jej ssiadami: Niemcami, Rosj i Ukrain. W tomie znalazy si wystpienia m.in. Klausa Bachmanna, Wadysawa Bartoszewskiego, Bogumiy Berdychowskiej, Marka Borowskiego, Bronisawa Geremka, Marka Jurka, Zdzisawa Krasnodbskiego, Andrzeja de Lazariego, Tadeusza Mazowieckiego, Jana Rokity, Adama Daniela Rotfelda, Aleksandra Smolara, Donalda Tuska, Kazimierza Michaa Ujazdowskiego i Anny Wolff-Powskiej. Publikacja w wersji angielskiej i polskiej. Biaoru po wyborach. Jaka bdzie przyszoc reimu ukaszenki? (2006); publikacja koncentruje si na ocenie sytuacji wewntrznej i midzynarodowej Biaorusi kilka miesicy po wyborach prezydenckich oraz zawiera prb prognozy rozwoju wydarze w tym kraju, a take polityki UE i Rosji wobec Biaorusi. Raport powsta we wsppracy ze Stowarzyszeniem Spraw Midzynarodowych z Pragi. Publikacja dostpna jest w wersji angielskiej, biaoruskiej i polskiej. Cigo i zmiana w polskiej polityce zagranicznej (2006); publikacja zawiera zapis debaty zorganizowanej przez Fundacj Batorego z udziaem m.in. Wadysawa Bartoszewskiego, Bronisawa Geremka, Stefana Mellera, Dariusza Rosatiego, Jacka Saryusz-Wolskiego i Aleksandra Smolara. Publikacja w wersji angielskiej i polskiej. Wszystkie publikacje dostpne s w penej wersji na stronie: www.batory.org.pl/pub

193