David M.

Buss

Ewolucja podania

Przekad: Bogdan Wojciszke, tytu oryginau: Evolution of Desire. Strategies of Human

CZEGO CHC KOBIETY Pozycja spoeczna Obserwacja tradycyjnych spoecznoci zbieracko-owieckich, stanowicych najlepsz z dostpnych analogi do archaicznych warunkw, w ktrych rozwija si nasz gatunek, wskazuje, e nasi przodkowie yli w spoecznociach o jasno okrelonej hierarchii. Na grze tej hierarchii dobra pyny szerok rzek, z rzadka jedynie kapic u jej dou (Betzig, 1986; Brown, Chai-yun, n.d.). Taki nierwnomierny podzia dbr z obfitoci przypadajc nielicznym obserwuje si u wspczenie yjcych plemion tradycyjnych, jak Tiwi zamieszkujcy dwie mae wysepki u pnocnych wybrzey Australii, Yanomamo z Wenezueli, Ache z Paragwaju czy plemi !Kung zamieszkujce we wspczesnej Botswanie. Nie inaczej zapewne byo i u naszych przodkw. Henry Kissinger zauway kiedy, e najsilniejszym afrodyzjakiem jest wadza. Kobiety podaj mczyzn, ktrzy maj wadz, poniewa jest ona najlepszym wskanikiem tego, e dysponuj take powanymi zasobami materialnymi. Wysoka pozycja spoeczna pociga za sob lepsze jedzenie, wiksze terytorium, staranniejsz opiek zdrowotn. Oznacza te dziedziczenie przez dzieci moliwoci, ktrych nie bd mie dzieci mczyzn o niskiej pozycji spoecznej. Na caym wiecie mscy potomkowie rodzin o wysokiej pozycji spoecznej maj wikszy dostp do partnerek seksualnych o lepszej jakoci". Na przykad pewne studium stu osiemdziesiciu szeciu spoeczestw - od afrykaskich Pigmejw Mbuti do zamieszkujcych Aleuty Eskimosw - wykazao, e mczyni o wysokiej pozycji spoecznej nieodmiennie byli te zamoniejsi i dysponowali wiksz iloci jedzenia dla dzieci i wiksz liczb... on (Betzig, 1986). Kobiety amerykaskie nie wahaj si ujawnia swojego upodobania do mczyzn o wysokiej pozycji spoecznej czy zawodzie, ktry j zapewnia - zalety te oceniane s jako tylko nieznacznie mniej wane od dobrych perspektyw finansowych (HM, 1945; Langhorne, Secord, 1955; McGinnis, 1958; Hudson, Henze, 1969; Buss, Barnes, 1986). Na skali od bez znaczenia" do konieczna" oceniaj one wysok pozycj spoeczn partnera na pozycji pomidzy wan" a konieczn". Pewne badanie piciu tysicy studentw obojga pci wykazao, e kobiety wyej ni mczyni ceni takie zalety, jak pozycja spoeczna, presti, status, wadza, klasa spoeczna czy pozycja w hierarchii (Langhorne, Secord, 1955). W badaniu wykonanym wsplnie z Davidem Schmittem skupilimy uwag na rnicy midzy zaletami podanymi u partnera zwizku staego i przelotnego. Zbadalimy kilka setek studentek i studentw Uniwersytetu w Michigan - a wic osoby, dla ktrych z racji wieku i statusu zarwno przelotne, jak i rokujce nadzieje na stao zwizki z pci przeciwn s bardzo wan spraw yciow. Okazao si, e studentki oceniay sukces i dobre perspektywy zawodowe ewentualnego ma wyej, ni studenci u ewentualnej ony. Co wicej, kobiety ceni te cechy wyej u kandydata na ma, ni na partnera jedynie przelotnego? To samo badanie wykazao te, e kobiety wyej ceni sobie wyksztacenie cech silnie zwizan ze statusem spoecznym. Stereotypowe przekonanie, e Amerykanki wol wychodzi za lekarzy, prawnikw czy profesorw, znajduje wic potwierdzenie w wynikach bada. Wyglda na to, e kobiety staraj si unika mczyzn, ktrzy atwo mog zosta zdominowani przez innych i ktrzy nie ciesz si szacunkiem spoecznoci. Oczywicie, kobiece pragnienie wysokiej pozycji wasnego partnera wida take goym okiem. Pewien kolega opowiada mi, jak siedzc w restauracji, chcc nie chcc przysuchiwa si rozmowie kobiet zajmujcych ssiedni stolik. Wszystkie narzekay na brak odpowiednich mczyzn w swoim otoczeniu. Cho byy w tym momencie otoczone kelnerami, z ktrych ani jeden nie mia lubnej obrczki na palcu, adna z nich nawet nie pomylaa o kelnerze jako o odpowiednim mczynie. Okrelenie odpowiedni kandydat" to

eufemizm oznaczajcy tyle, co dysponujcy zasobami, ktre nie zostay jeszcze zainwestowane gdzie indziej". Najodpowiedniejszy kandydat" to taki za, ktry jest wolny, a dysponuje najwysz pozycj spoeczn i najwikszymi zasobami spord tych, ktrzy s w pobliu. Podanie mczyzn o wysokiej pozycji spoecznej nie ogranicza si oczywicie ani do Amerykanek, ani do mieszkanek krajw kapitalistycznych. Podobne upodobania stwierdzilimy u ogromnej wikszoci kobiet ze wspomnianego ju badania nad przedstawicielami trzydziestu siedmiu kultur - u kobiet yjcych w socjalizmie i komunizmie, biaych i czarnych, katoliczek i ydwek, zamieszkujcych tropiki i kraje pnocy (Buss, 1989a). Na przykad na Tajwanie kobiety ceni status o 63% wyej ni mczyni, w Zambii o 30%, w Niemczech o 38%, a w Brazylii - o 40% wyej. Poniewa zrnicowana hierarchia pozycji jest zjawiskiem powszechnie wystpujcym w ludzkich spoecznociach, bogactwo za wszdzie koncentruje si na grze hierarchii, kobiety wyksztaciy sobie powszechne upodobanie do mczyzn o wysokiej pozycji spoecznej. Jej zajmowanie byo bowiem i nadal jest dobrym wskanikiem iloci zasobw, ktrych kobieta moe si po mczynie spodziewa dla siebie i swoich dzieci. Wszdzie na wiecie kobiety wol weni si" w wysz pozycj spoeczn. Te, ktre w naszej ewolucyjnej przeszoci nie zdradzay takiej skonnoci, miay mniejsz szans na przeycie wasne i swoich dzieci. Wiek Wanym wskanikiem dostpu mczyzny do odpowiednich zasobw jest rwnie jego wiek. Podobnie jak mode pawiany musz dorosn, by dojrze do zajcia wyszej pozycji w swoim stadzie, nastolatki i modziecy rzadko osigaj szacunek, pozycj i znaczenie, ktrymi dysponuj starsi od nich mczyni. Tendencja ta znalaza kracowy wyraz w plemieniu Tiwi, gdzie gerontokracja bardzo starych mczyzn zagarnia wikszo wadzy i prestiu, a take kontroluje seksualne relacje caej spoecznoci za porednictwem skomplikowanego systemu przymierzy. Nawet w kulturze amerykaskiej zasoby i pozycja spoeczna wyranie narastaj wraz z wiekiem. We wszystkich badanych przez nas trzydziestu siedmiu kulturach kobiety wolay mczyzn starszych od siebie, przecitnie o trzy i p roku. Najmniejsz rnic zaobserwowalimy u francuskojzycznych mieszkanek Kanady (niespena dwa lata), najwiksz za u mieszkanek Iranu (ponad pi lat rnicy) (Buss,1989a). Dane statystyczne o wieku zawierania maestw wskazuj, e przynajmniej to jedno marzenie zwykle zostaje spenione - przecitna rnica wieku panny modej i pana modego wynosi na wiecie trzy lata. Wyjanieniem tej skonnoci kobiet moe by fakt, e wraz z wiekiem mczyzny do systematycznie wzrasta jego dostp do bogactwa. We wspczesnych spoeczestwach Zachodu zarobki mczyzn rosn z ich wiekiem (Jencks, 1979). Na przykad amerykascy trzydziestolatkowie zarabiaj w skali rocznej przecitnie o 14 tysicy dolarw wicej ni dwudziestolatkowie, a o 7 tysicy dolarw mniej ni czterdziestolatkowie. Zjawisko to nie ogranicza si do spoeczestw przemysowych. Wrd wspomnianych ju Tiwi mczyzna z reguy osiga pozycj umoliwiajc polubienie pierwszej ony, kiedy ma co najmniej trzydzieci lat, a rzadko si zdarza, by polubi drug przed ukoczeniem czterdziestki (Hart, Pilling, 1960). W spoeczestwach tradycjonalistycznych zwizek bogactwa z wiekiem moe przynajmniej czciowo tumaczy si si fizyczn i umiejtnociami owieckimi mczyzny. Wydolno fizyczna mczyzny ronie z wiekiem, osigajc szczyt na przeomie dwudziestu i trzydziestu lat. Cho brak tu systematycznych bada, antropologowie s zdania, e szczyt owieckich moliwoci mczyzny przypada na jego lata trzydzieste, kiedy

niewielki jeszcze spadek wydolnoci fizycznej zostaje z naddatkiem skompensowany przyrostem wiedzy, cierpliwoci, dowiadczenia i umiejtnoci (Kim Hill, informacja osobista, maj 1991; Don Symons, informacja osobista, lipiec, 1990). Upodobanie kobiet do starszych mczyzn moe wic mie swoje rdo w stosunkach panujcych w spoeczestwie zbieracko-owieckim, gdzie zasoby zdobywane drog polowania byy niezbdne do przetrwania. Kobiety mog te wole starszych mczyzn z przyczyn mniej uchwytnych ni bogactwo. Starsi mczyni czciej bywaj dojrzalsi, stali w uczuciach i stosunkowo bardziej niezawodni - na przykad w Stanach Zjednoczonych wszystkie te waciwoci narastaj u mczyzn wraz z wiekiem przynajmniej do trzydziestego roku ycia (McCrae, Costa, 1990; Gough, 1980). Jak wyrazia si jedna z badanych kobiet: Starsi mczyni lepiej si prezentuj, bo mona z nimi porozmawia o powanych sprawach, a mczyni modzi s niemdrzy i niepowani" (Jankowiak, Hill, Donovan, 1992). Ponadto, wraz z wiekiem mczyzny coraz janiejszy staje si zakres moliwoci jego awansu spoecznego kobiety, ktre wol mczyzn starszych, mog wic trafniej wybra. We wszystkich badanych przez nas trzydziestu siedmiu kulturach kobiety okoo dwudziestki z reguy wolay partnera starszego od siebie tylko o kilka lat, cho zasoby materialne mczyzny na og nie osigaj szczytu przed jego dojciem do czterdziestego czy pidziesitego roku ycia. Jedn z przyczyn, dla ktrych kobiety nie zdradzaj upodobania do mczyzn znacznie starszych od siebie, moe by narastajca wraz z zaawansowanym wiekiem mczyzny moliwo jego mierci. Obok tej wanej dla przetrwania kobiety i dzieci okolicznoci nieobojtne jest te i to, e wraz z rnic wieku maonkw narasta ryzyko nieporozumie, ktre mog prowadzi do rozwodu. Z tych wszystkich wzgldw kobiety zdaj si wole mczyzn starszych od siebie, ale tylko do pewnego stopnia. Nie wszystkie jednak kobiety wybieraj starszych mczyzn. Studium maej chiskiej wioski wykazao, e czasami siedemnaste- czy osiemnastoletnie kobiety polubiay mczyzn" czternastoletnich. Dziao si tak jednak tylko w bardzo ograniczonych okolicznociach. W kadym wypadku mczyzna" by ju zamony, wywodzi si z rodziny o wysokiej pozycji spoecznej i dziki czekajcemu na spadkowi mia zapewnion przyszo (Martin Whyte, informacja osobista, 1990). Wyglda wic na to, e upodobanie do starszych mczyzn moe zanikn, jeeli nawet modsi s zamoni i maj zapewnion pozycj spoeczn. Inny wyjtek od reguy moe by rezultatem swoistej gry si rynku matrymonialnego. Starsza kobieta akceptuje modszego mczyzn, kiedy sama jest za mao atrakcyjna dla mczyzny o wysokiej pozycji, a jej modego partnera nie sta na modsze kobiety monopolizowane przez starszych mczyzn o wikszych zasobach. Na przykad wrd Tiwi pierwsza ona trzydziestolatka jest z reguy starsza od niego (czasami o dziesi lat lub wicej), poniewa posiadanie tylko takiej umoliwia mu stosunkowo jeszcze niska pozycja spoeczna. Inny wyjtek dotyczy moe kobiet, ktre same dysponuj znacznymi zasobami czy wysok pozycj, by wspomnie choby takie gwiazdy jak Cher czy Joan Colins, romansujce z mczyznami modszymi od siebie o dziesitki lat. S to jednak przypadki wyjtkowe, wikszo bowiem zamonych kobiet woli mczyzn przynajmniej dorwnujcych im zasobnoci (Townsend, 1989; Townsend, Levy, 1990; Wiederman, Allgeier, 1992; Buss, 1989a). Cho zasobne kobiety mog przelotnie romansowa z modszymi mczyznami, na stae wi si ze starszymi. Nie od rzeczy bdzie wspomnie, e sawne romanse i Cher, i Joan Collins okazay si nietrwae. Wszystkie trzy omwione dotd zalety mczyzny maj wsplny mianownik oznaczaj jego zdolno do gromadzenia i kontrolowania zasobw, ktrych kobiety mog uywa dla dobra wasnego i dzieci. Duga historia ewolucji drog doboru naturalnego wyksztacia wic w kobietach skonno do patrzenia na mczyzn w kategoriach sukcesu,

ktry s w stanie osign. Posiadanie dbr to jednak jeszcze nie wszystko - kobietom potrzebni s mczyni, ktrzy s te w stanie zdobywa dobra take w przyszoci. W tych kulturach, gdzie maestwo zawierane jest w modoci, ekonomiczna warto mczyzny nie kwalifikuje si do bezporedniej obserwacji - trzeba j wnioskowa na podstawie jakich porednich wskanikw. W spoecznociach zbieracko-owieckich pienidz oczywicie nie istnieje, nie moe wic stanowi podstawy oceny wartoci mczyzny. Wrd Tiwi modzi mczyni s przedmiotem uwanej obserwacji zarwno kobiet, jak i starszych mczyzn, celem odrnienia tych, ktrzy osigajc wysok pozycj wyjd na ludzi", od nieudacznikw, ktrzy pozostan na dole spoecznej drabiny. Podstaw oceny s umiejtnoci owieckie, waleczno, a w szczeglnoci zapa do wspinania si po szczeblach spoecznego awansu. Kobiety wszystkich kultur, dawnych i wspczesnych, musz wic kierowa si przy wyborze partnera tymi jego cechami, ktre rokuj osignicie przeze powanych zasobw w przyszoci. Kobiety znajdujce upodobanie w takich cechach mczyzny maj oczywicie wiksz szans na przetrwanie i reprodukcyjny sukces. Ambicja i pracowito Wsplnie z Liis Kyl-Heku przeprowadzilimy badanie strategii, ktrych ludzie uywaj na co dzie celem podniesienia swojej pozycji w miejscu pracy i otoczeniu spoecznym. Poprosilimy osiemdziesiciu czterech mieszkacw Kalifornii i Michigan, aby przypomnieli sobie dobrze znane osoby i opisali taktyki, ktrymi posuguj si one, by podwyszy swoj pozycj w spoecznej hierarchii. Posugujc si rnymi obliczeniami statystycznymi, wyodrbnilimy dwadziecia sze rnych sposobw, jak pracowito, zdobywanie wyksztacenia, udawanie, wiadczenie usug seksualnych czy zawieranie przymierzy z innymi. Na przykad przejawami pracowitoci byy takie zachowania, jak wkadanie duej iloci czasu i wysiku w prac, skuteczne gospodarowanie wasnym czasem, jasne ustalanie hierarchii celw, zdobywanie dobrej opinii. Kiedy ju mielimy gotow list ze szczegowymi dziaaniami stanowicymi przejawy rnych taktyk, poprosilimy dwustu dwunastu mczyzn midzy dwudziestym a trzydziestym rokiem ycia o wskazanie, ktre dziaania sami podejmuj. O podobne oceny poprosilimy ich ony, a take zebralimy rne miary sukcesu rzeczywicie odnoszonego przez naszych badanych, jak dotychczasowe i przewidywane zarobki, dotychczasowe i przewidywane tempo awansowania itp. Pracowito okazaa si jedn z najwaniejszych rkojmi sukcesu. Mczyni, ktrzy mwili, e duo pracuj (a ich ony to potwierdziy), osigali wyszy poziom wyksztacenia, wysze zarobki i awansowali szybciej ni ich mniej wytrwali rwienicy (Buss, 1989a; Willerman, 1979; Kyl-Heku, Buss, 1996; Jencks, 1979). Pracowito jest wic skutecznym sposobem powikszenia zasobw i podwyszenia pozycji spoecznej. Kobiety zdaj sobie z tego spraw, wol bowiem mczyzn pracowitych. Kiedy w latach pidziesitych poproszono ponad pi tysicy amerykaskich studentw pici obojga o ocen rnych cech podanych u drugiej strony, okazao si, e kobiety ceni sobie u mczyzn pracowito, ambicj, zainteresowanie prac i karier zawodow, znacznie bardziej ni mczyni ceni te cechy u potencjalnych on. Podobnie amerykaskie uczestniczki naszego badania nad trzydziestoma siedmioma kulturami nieodmiennie uwaay pracowito i ambicj za wane lub konieczne cechy ma, niezalenie od tego, czy same byy ju zamne, czy nie (Langhorne, Secord, 1955). Badanie nad rnicami upodoba co do partnerw zwizkw krtko- i dugotrwaych wykazao, e brak ambicji jest kracowo niepodany u ma, cho obojtny u ony. Wiadomo | wreszcie, e Amerykanki skonne s zerwa zwizek z mczyzn, ktry traci prac, wykazuje brak ambicji zawodowych i jest leniwy (Buss, Schmitt, 1993; Betzig, 1989).

Nie inaczej przedstawiaj si upodobania znacznej wikszoci kobiet z innych krajw. Na przykad na Tajwanie kobiety o 26% wyej ni mczyni ceni sobie pracowito i ambicj, w Bugarii o 29%, a w Brazylii o 30%. Najwyraniej: rnica ta nie zaley ani od czasu, ani od miejsca bada i mona j wyjani faktem, e odlega przeszo ewolucyjna naszego gatunku wyksztacia w kobietach upodobanie do tych cech u mczyzn. Wybieranie mczyzn pracowitych i ambitnych zapewniao kobietom dostp do potrzebnych im dbr, zapewniao te trway charakter tej dostpnoci, poniewa te wanie zalety mczyzny gwarantuj odtwarzalno posiadanych przeze zasobw. Rwnie wanym jak ambicja i pracowito wskanikiem wartoci mczyzny jako partnera dugotrwaego zwizku! jest jego dojrzao uczuciowa i niezawodno. Niezawodno i stao uczuciowa Nasze badanie trzydziestu siedmiu kultur wykazao, e na osiemnacie moliwych kryteriw wyboru staego partnera niezawodno i stao uczuciowa zajmuj drug i trzeci pozycj (po mioci). Niezawodno (odpowiedzialno) bya w dwudziestu jeden krajach jednakowo wysoko ceniona przez kobiety i mczyzn, a w pitnastu na szesnacie krajw, gdzie rnice si pojawiy, kobiety ceniy j wyej. rednia ocena tej zalety przez kobiety wynosia 2,69, przez mczyzn za - 2,50 (na skali, ktrej maksimum wynosio 3,00 i oznaczao cech konieczn). Podobnie przedstawiay si dane dla staoci emocjonalnej, z tym e rnica midzy kobietami i mczyznami bya tu nieco wiksza kobiety ceniy dojrzao wyej w dwudziestu trzech badanych kulturach (w pozostaych ocena bya podobnie wysoka u kobiet i mczyzn). Powszechno, z ktr cechy te s cenione u partnerw na caym wiecie, wie si zapewne z tym, e stanowi one pewny sygna staego dostpu do zasobw partnera. Ludzie, na ktrych nie sposb polega, mog sta si dla swoich partnerw rdem powanych kopotw. Wykazao to badanie, ktre przeprowadzilimy z grup wsppracownikw na prbie stu czterech par nowoecw losowo wybranych z rejestrw jednego z okrgw stanu Michigan. Pary te prosilimy o wypenienie rozlegej baterii testw psychologicznych, zawierajcej midzy innymi kwestionariusz, w ktrym badani wskazywali, na jakie koszty (spord stu czterdziestu siedmiu moliwych) narazia ich druga strona w cigu ubiegego roku. Mczyni niezrwnowaeni uczuciowo (w myl ich wasnych ocen, ocen ich. maonek, a take ocen osoby prowadzcej badanie) okazali si szczeglnie kosztowni" dla swoich on (Buss, 1991b). Po pierwsze, skoncentrowani byli na sobie i mieli skonno do monopolizowania wsplnych dbr na wasny uytek. Po drugie, zagarniali znaczn ilo czasu swoich on, byli zaborczy i zazdroni nawet z powodu ich najzupeniej niewinnych rozmw z innymi mczyznami. Byli take bardziej od swoich on uzalenieni i domagali si zaspokajania przez nie wszelkich swoich potrzeb, ujawniajc przy tym skonno do agresji zarwno sownej, jak i fizycznej. Cechowaa ich wreszcie wiksza niedbao (np. niepunktualno), zmienno nastrojw (np. pacz bez powodu) i skonno do zdradzania on. Tak wic niestali, niezrwnowaeni uczuciowo mczyni nie tylko sami byli mniej odpowiedzialni, lecz take starali si zagarn rnorako rozumiane zasoby swoich partnerek i w dodatku mieli skonno do rozpraszania wasnych zasobw poza zwizkiem. Nietrudno wyobrazi sobie katastrofalne nastpstwa zwizania si z nieodpowiedzialnym partnerem take w naszej ewolucyjnej przeszoci. Powiedzmy z mczyzn, ktry nieoczekiwanie ucina sobie drzemk miast wybra si na polowanie, kiedy akurat niezbdne byo zdobycie poywienia. Stabilno i przewidywalno w dostarczaniu zasobw mog by rwnie wane, jak sama ilo dostarczanych dbr. Niezawodno i zrwnowaenie to jednak kategorie do pojemne i wieloznaczne. Pragnc osign tu nieco wiksz precyzj, poprosilimy wsplnie z Michaelem Botwinem sto czterdzieci osb, aby wymieniy konkretne wypadki zachowa stanowicych przejaw

zrwnowaenia uczuciowego lub jego braku. Wymieniane wypadki zrwnowaenia dotyczyy pogody ducha i niezomnoci, na przykad powstrzymanie si od narzeka i zrozumienie trudnoci innego czowieka; inne dotyczyy pracy, jak wkadanie w aktywno zawodow raczej energii ni lkw. Nietrudno zauway, e tego rodzaju zachowania stanowi rkojmi stabilnoci - sygna, e partner jest przewidywalny i potrafi dostarczy, to, czego trzeba, pomimo stresu i niesprzyjajcych okolicznoci. Przeciwnie jest z zachowaniami wyraajcymi niezrwnowaenie uczuciowe, jak zamartwianie si czym, na co i tak nie mona nic poradzi, czy lk przed prac zamiast jej wykonywania. Zachowania takie sygnalizuj zawodno partnera, nieprzewidywalno i to, e nie mona na nim polega. Nietrudno doj do wniosku, e kobiety wybierajce mczyzn niezawodnych i zrwnowaonych pomniejszay szans ponoszenia powanych kosztw, a powikszay szans stabilnego dostpu do dbr niezbdnych do przetrwania. Inteligencja Innym wskanikiem zdolnoci mczyzny do zdobywania i utrzymywania podanych zasobw jest jego inteligencja. Cho nikt nie wie do koca, co tak naprawd testy inteligencji mierz, dobrze wiadomo, e jedn z konsekwencji posiadania wysokiego ilorazu inteligencji jest w Stanach Zjednoczonych zamono (Jencks, 1979). Mczyni inteligentni osigaj wyszy poziom wyksztacenia i zarobkw. Nawet w obrbie tego samego zawodu, jak budowlaniec czy ciela, inteligencja decyduje o tym, kto szybciej zdobdzie wysz pozycj, a wraz z ni i wysze zarobki. We wspczenie yjcych spoeczestwach plemiennych wodzowie czy przywdcy plemienia s z reguy inteligentniejsi od podporzdkowanych im wspplemiecw (Herrnstein, 1989; Brown, 1991; Brown, Chai-yun, n.d.). Jeeli inteligencja odgrywaa podobn rol i w ewolucyjnej przeszoci naszego gatunku, u kobiet mogo wyksztaci si upodobanie do wybierania mczyzn inteligentnych. Nasze badanie trzydziestu siedmiu kultur pokazao, e istotnie - kobiety stawiaj inteligencj partnera na wysokiej, pitej pozycji (na osiemnacie moliwych). Przy tym w dziesiciu kulturach kobiety wyej ni mczyni stawiaj inteligencj drugiej strony, cho w pozostaych kulturach obie pci ceniy inteligencj wysoko. Inteligencja mczyzny sygnalizuje wiele potencjalnych korzyci, wcznie z duymi umiejtnociami rodzicielskimi, znajomoci kultury (Barkw, 1989), umiejtnoci przekonywania innych i wywierania na nich wpywu. Oznacza te umiejtno przewidywania moliwych niebezpieczestw i rozwizywania pojawiajcych si problemw. W prowadzonych wsplnie z Michaelem Botwinem badaniach poprosilimy sto czterdzieci osb, aby pomylay o najbardziej inteligentnych znanych sobie osobach i opisay pi dziaa dowodzcych ich inteligencji. Wszystkie opisane dziaania okazay si przynosi dobroczynne skutki, z ktrych moe skorzysta osoba wybierajca inteligentnego partnera. Inteligentniejsi ludzie potrafi patrze na sprawy z szerszej perspektywy i z wikszej liczby rnych punktw widzenia, czciej wydaj trafne sdy i formuuj trafne przewidywania. Potrafi te lepiej przekazywa wasne komunikaty innym i lepiej odczytywa komunikaty cudze, a take lepiej radz sobie z nowymi, nieznanymi problemami i rozsdniej zarzdzaj wasnymi zasobami. Odwrotnie maj si sprawy z zachowaniami ludzi mniej inteligentnych - nie potrafi oni trafnie odczyta subtelnych sygnaw nadawanych przez innych, zrozumie cudzych wyjanie, a nawet zastosowa si do jasnych instrukcji. Mwi te niewaciwe rzeczy w niewaciwych momentach, powtarzaj raz ju popenione bdy, wykcaj si nawet wtedy, gdy bez wtpienia nie maj racji itd. Wszystko wskazuje wic na to, e wizanie si z mczyznami inteligentnymi byo dla pradawnych kobiet decyzj podnoszc szans ich przetrwania i sukcesu reprodukcyjnego. Kobiety preferujce mczyzn inteligentnych miay wiksz szans przekazania swoich

genw i upodoba nastpnemu pokoleniu. Jest tu te jednak pewne ograniczenie - ludzie na og nie pragn wiza si z partnerami znacznie przewyszajcymi ich inteligencj. Podamy bowiem w naszych partnerach nie tylko zalet, ale i tego, by pasowali do nas samych. Dopasowanie Udany zwizek wymaga trwaego utrzymywania przymierza korzystnego dla obu stron. Trudno o takie korzyci w zwizku nkanym konfliktami. Dopasowanie partnerw uzalenione jest od dwch czynnikw: podobiestwa i komplementarnoci polegajcej na wzajemnym uzupenianiu si ich cech. Podobiestwo uatwia wspprac, podczas gdy rnice interesw, wartoci i charakterw prowadzi mog do napi i konfliktw. Psycholog Zick Rubin prowadzi przez kilka lat badania dwustu dwch modych, chodzcych" ze sob par, z ktrych jedne rozpady si w trakcie okresu objtego badaniem, a inne przetrway. W porwnaniu z partnerami dziewidziesiciu dziewiciu par, ktre przetrway, partnerzy ze stu trzech par, ktre si rozpady, mieli bardziej odmienne pogldy w takich sprawach, jak rola kobiety i mczyzny, dopuszczalno przelotnego seksu midzy znajomymi i religia (Hill, Rubin, Peplau, 1976). Jednym ze sposobw na dopasowanie jest wic poszukiwanie partnera podobnego do siebie. Tendencja do dobierania si par na zasadzie podobiestwa zauwaalna jest na caym wiecie. Idzie tu przede wszystkim o podobiestwo pod wzgldem wartoci, poziomu inteligencji i przynalenoci do tych samych grup spoecznych (rasowych, etnicznych, religijnych) (Buss, 1984; 1985; n.d.). Ludzie poszukuj partnerw o podobnych pogldach, na przykad w takich sprawach jak dopuszczalno aborcji czy kary mierci. Pogldy na te kwestie u partnerw tego samego zwizku s na og zblione, podobnie jak najczciej zbliony jest ich poziom inteligencji. Wyranie mniejsze, cho widoczne, s podobiestwa pod wzgldem takich cech osobowoci, jak ekstrawersja, ugodowo czy sumienno. Ludzie z upodobaniem do licznych imprez towarzyskich wybieraj partnerw o takiche zamiowaniach; ludzie, ktrzy wol raczej domowe zacisze, rwnie wybieraj sobie podobnych. Nie inaczej jest z zamiowaniem do nowoci i innymi sprawami. Wzajemne podobiestwo partnerw w szczliwych, dopasowanych zwizkach jest te po czci ubocznym produktem naszej skonnoci do pobierania si z tymi, ktrzy s w pobliu, a takie wanie osoby s zwykle bardziej podobne do nas ni ludzie z miejsc odlegych. Na przykad zbliony poziom inteligencji partnerw w obrbie pary moe by pochodn faktu, e modzi ludzie o podobnym poziomie inteligencji uczszczaj do podobnych szk, co jednak nie tumaczy bardzo rozpowszechnionego preferowania partnerw podobnych do siebie (Buss, 1987b; Buss i in., 1990). W badaniu, ktre prowadziem na chodzcych ze sob" parach ze stanu Massachusetts, mierzyem zarwno rzeczywiste cechy osobowoci i poziom inteligencji badanych, jak i ich pragnienia co do idealnych waciwoci drugiej strony. Kobiety marzyy o partnerach podobnych do siebie pod licznymi wzgldami, jak poziom aktywnoci, ugodowoci, odpowiedzialnoci, yczliwoci, pracowitoci i miaoci, a przede wszystkim inteligencji, wraliwoci i twrczoci. Te, ktre same wypaday nisko pod wzgldem tych cech, poday partnerw o podobnie niewygrowanym ich poziomie. Wybieranie podobnego sobie partnera jest eleganckim w swej prostocie rozwizaniem problemu przystosowania si do dugotrwaego zwizku z drugim czowiekiem. Wystarczy wyobrazi sobie niebezpieczestwa, na ktre naraony jest zwizek zapiekego przeciwnika aborcji z rwnie zawzitym zwolennikiem jej dopuszczalnoci i tym podobne. Moe to rokowa interesujce dyskusje, ale nie trwao zwizku. Co najwaniejsze, dopasowane pary maj znacznie wiksze szans na gadk koordynacj wysikw w skutecznym wykonywaniu wsplnych zada, jak wychowywanie dzieci, nawizywanie sojuszy i utrzymywanie

korzystnych stosunkw z innymi. Pary niedobrane trwoni za czas i energi na kulejc, jeeli w ogle moliw, koordynacj swoich wysikw. Wybieranie osb sobie podobnych jest take korzystne z oglniejszego punktu widzenia. Poniewa takie cechy jak inteligencja, wytrwao czy ugodowo s dobrami wysoce podanymi na matrymonialnym rynku, szans na ich uzyskanie u partnerw maj gwnie ci, ktrzy sami oferuj zblione lub rwnowane zalety (Buss, Barnes, 1986; Kenrick, Groth, Trost, Sadall, 1993; Thibaut, Kelley, 1986). Podajc podobnych sobie, podamy wic osb o matrymonialnej wartoci zblionej do naszej wasnej. Dziki temu oszczdzamy czas i energi, nie prbujc zabiega o to, czego i tak nie dostaniemy; oszczdzamy te sobie niepewnoci i moliwoci rozpadu zwizku z partnerem, ktrego warto matrymonialna przewysza nasz wasn. Zwizki partnerw o jaskrawo rnej wartoci s bowiem nietrwae. Wybranie partnera podobnego sobie rozwizuje wic wiele problemw adaptacyjnych naraz. Podwysza skuteczno poczyna na rynku matrymonialnym, uatwia koordynacj wysikw, zapobiega rozpadowi zwizku i konfliktom midzy partnerami, a take je pomniejsza, podnosi szans sukcesu w realizowaniu wsplnych przedsiwzi i chroni przed kosztami sprzecznoci interesw. Wielko i sia Kiedy Magie Johnson, wielka gwiazda koszykwki amerykaskiej, wyzna, e mia dosownie tysice kobiet, ujawni przy okazji upodobanie kobiet do mczyzn o duych walorach fizycznych i atletycznych. Liczba kobiet, ktre przespay si z Johnsonem, moe by szokujca, cho nie dziwi ich preferencje. Takie cechy jak wielko, sia czy atletyczna budowa ciaa s zbyt wanymi wskanikami wartoci mczyzny, by kobiety mogy je pomin w swych upodobaniach. Kierowanie si tego rodzaju cechami jest bardzo widoczne w caym wiecie zwierzt. Na przykad u pewnego gatunku ropuch (zwanego gladiatorem) samce s odpowiedzialne za zbudowanie gniazda i obron jaj (Trivers, 1985). W godowym rytuale tego gatunku wystpuje z reguy do niecodzienne zachowanie samicy, ktra celowo i z wielk si uderza upatrzonego samca, take ten chwieje si, a czasem nawet ucieka. Jeeli samiec zachwieje si zbyt mocno lub ucieknie, samica natychmiast opuszcza jego gniazdo. Wikszo samic parzy si jedynie z siaczami, na ktrych cios robi niewielkie wraenie i ktrzy dobrze przechodz prb sprawnoci. Reakcja samca na uderzenie jest wic dla samicy dowodem poziomu jego sprawnoci fizycznej i wskanikiem, czy bdzie walecznym obroc zoonych jaj. Kobiety staj czasami przed prbami zdominowania przez wikszych i silniejszych od nich mczyzn prbujcych podporzdkowa je sobie seksualnie i pozbawi swobody wybrania innego partnera. Tego rodzaju dominacja niewtpliwie musiaa si regularnie pojawia u naszych odlegych przodkw. Sugeruj to na przykad obserwacje wspczesnych nam map, dokonywane przez prymatologa Barbar Smuts, ktra przez dugi czas prowadzia badania zachowa seksualnych pawianw yjcych na sawannach Afryki. Stwierdzia ona, e samice czsto nawizuj szczeglne przyjanie" z samcami, ktrzy ochraniaj je i ich potomstwo, a w zamian obdarzaj ich szczeglnym wzgldami seksualnymi w okresie wasnej podnoci. Podobnie i u ludzi - jedn z korzyci, ktre kobiety mog uzyska od mczyzny, jest oczywicie dostarczana przeze ochrona, tym skuteczniejsza, im jest on wikszy i silniejszy. W pewnym badaniu proszono grup Amerykanek o ocen szeregu fizycznych cech pci przeciwnej i stwierdzono, e niski wzrost oceniany jest jako cecha niepodana u staego partnera (Buss, Schmitt, 1993). Podana bya natomiast sia fizyczna, atletyczna budowa ciaa i wysoki wzrost, najlepiej co najmniej 180 cm, jak stwierdzono w innych jeszcze badaniach, ktre pokazay te, e wybierajc partnera na randk, kobiety z reguy wolay mczyzn wysokich (Jackson,

1992). Takie upodobanie ujawniay wspomniane ju uprzednio dwa badania nad zawartoci gazetowych ogosze matrymonialnych i towarzyskich. Wrd kobiet wymieniajcych wzrost jako poszukiwan cech a 80% podao mczyzny o wzrocie przewyszajcym 180 cm Jeszcze bardziej przekonywajcy jest fakt, e ogaszajcy si mczyzn, otrzymywali wicej zwrotnych ofert, jeli sami byli wysocy. Mczyni wysocy czciej umawiaj si na randki ni niscy i mog wybiera wrd wikszej liczby partnerek. Mczyni wysocy ciesz si wysz pozycj spoeczn w niemale wszystkich kulturach wiata. Wielcy ludzie" ze wspczesnych nam plemion zbieracko-owieckich (tzn. mczyni o wysokiej pozycji spoecznej) s z reguy dosownie wielcy a w kadym razie wiksi i silniejsi od innych mczyzn o niszej pozycji w hierarchii (Brown, Chai-yun, n.d.). Nawet w kulturach zachodnich wysi mczyni zarabiaj wicej pienidzy i szybciej awansuj zawodowo. Niewielu amerykaskich prezydentw miao mniej ni 180 cm wzrostu, a podczas telewizyjnej debaty Bush - Dukakis (dwaj gwni kandydaci w amerykaskich wyborach prezydenckich z roku 1988) wysoki Bush dokada stara, by sta jak najbliej niszego Dukakisa, najwyraniej zdajc sobie spraw, e moe na tym skorzysta. Jak zauwaa ewolucyjny psycholog Bruce Ellis: Wzrost jest rzetelnym wskanikiem zdolnoci do podporzdkowania sobie innych w kontaktach spoecznych... policjanci nisi s czciej atakowani od wysokich co wskazuje, e ci ostatni wzbudzaj wikszy szacunek przeciwnikw samym swoim wygldem... wysi mczyni s bardziej poszukiwani przez kobiety, dostaj wicej odpowiedzi na swoje oferty matrymonialne i czciej maj adniejsze kobiety ni mczyni nisi (Ellis, 1992, s. 279, 281). Takie upodobania kobiet odnotowa te antropolog Tomas Gregor, obserwujcy ycie plemienia Mehinaku z brazylijskiej Amazonii: Uminiony, dobrze zbudowany mczyzna ma znacznie wiksz szans zgromadzenia licznych przyjaciek od mczyzny drobnego, okrelanego pogardliwym mianem peritsi. Ju sam tylko wzrost stanowi du zalet. Jak powiadali moi informatorzy, silny zapanik budzi w swoich przeciwnikach strach i szacunek Kobietom za wydaje si pikny (awitsiri) i podaj go na ma lub kochanka. Triumfujc w polityce i w mioci, zwyciski zapanik stanowi uosobienie mskoci. Przeciwnie mczyzna ponoszcy ustawiczne poraki w zapasach - jak wielkie by nie byty inne jego zalety, uwaany jest powszechnie za gupca. Gdy staje do zapasw, przygldajcy si mczyni nie szczdz mu zoliwych rad... Kobiety s mniej haaliwe, ale i one rzucaj sarkastyczne uwagi, przygldajc si zapasom z drzwi swoich domostw. adna nie paa dum, gdy zdarzy si jej mie wiecznie przegrywajcego za ma (Gregor, 1985, s. 35, 96). Barbara Smuts przekonuje, e w trakcie ewolucyjnej historii naszego gatunku fizyczna ochrona bya jednym z najwaniejszych dbr, ktre mczyzna mg zaofiarowa kobiecie. Obecno agresywnych mczyzn usiujcych podporzdkowa sobie kobiety fizycznie i seksualnie musiaa wywiera duy wpyw na sposb wybierania sobie partnera przez kobiety. Zwaywszy alarmujc liczb wypadkw seksualnego przymusu i gwatu w wielu kulturach, zapewniana przez mczyzn ochrona do dzi nie stracia na wartoci w wielu zaktkach naszego globu. Po prostu kobiety nie czuj si bezpiecznie na ulicy, a wysoki, silny towarzysz moe skutecznie odstraszy niedoszych napastnikw. Wielko i sia to jednak nie jedyne fizyczne zalety mczyzny. Zdrowie Wszdzie na wiecie kobiety wol mczyzn zdrowych (Buss i in., 1990). W naszym badaniu trzydziestu siedmiu kultur zdrowie kandydata byo oceniane wszdzie jako cecha wana lub konieczna. Inne badania przeprowadzone w Ameryce pokazay, e wszystkie niedostatki kondycji fizycznej - od braku schludnoci do choroby wenerycznej - byy

uwaane za wysoce niepodane. Biologowie Clelland Ford i Frank Beach stwierdzili, e wszelkie oznaki choroby, jak rany, cicia czy niewaciwe ubarwienie skry, uwaane s za odstrczajce w znacznej wikszoci znanych kultur (Ford, Beach, 1951). U ludzi dobra kondycja zdrowotna sygnalizowana jest zarwno wygldem, jak i sposobem zachowania. Dobry nastrj, energiczno i oywienie stanowi o atrakcyjnoci czowieka zapewne dlatego, e sta na nie jedynie jednostki zdrowe. Nie inaczej jest zreszt i w wiecie zwierzt. Niektre zwierzta prezentuj rne swoje gone, jaskrawe lub duych rozmiarw walory, a wszystkie one s z reguy energetycznie kosztowne i sta na nie jedynie osobniki zdrowe. Przysowiowy paw puszcy ogon zachowuje si, jakby chcia powiedzie: Spjrz na mnie, jaki jestem dziarski - pusz te ogromne pirzyska, a wcale mi to nie przeszkadza i mam si wietnie". Tajemnica pawiego ogona, stanowicego tak wielk zawad w przetrwaniu osobnika, zdaje si by na progu wyjanienia. Biologowie W. D. Hamiton i M. Zuk stwierdzili, e jaskrawo pawiego ogona jest pewnym wskanikiem zdrowia osobnika, kolory te bowiem bledn i szarzej tym bardziej, im wiksz iloci pasoytw jest dotknity dany osobnik (Hamiton, Zuk, 1982). Ogon suy wic wygraniu rywalizacji z konkurentami, a pawice wybieraj samce z wikszymi ogonami poniewa stanowi one (ogony) oznak zdrowia. W ewolucyjnej przeszoci naszego gatunku kobiecie wybierajcej partnera o sabym zdrowiu groziy co najmniej cztery niebezpieczestwa. Moga sama zosta zaraona chorob, moga ponie szkody wskutek gorszego speniania przez chorego mczyzn jego istotnych funkcji (dostarczanie poywienia, ochrony i pomocy w chowaniu dzieci), moga narazi si na przedwczesn utrat partnera w wyniku jego mierci, a wreszcie moga te narazi na szwank wasne geny przez przekazanie ich sabszym dzieciom. Wybieranie partnera zdrowego chronio nasze przodkinie przed kadym z tych niebezpieczestw. Mio i zaangaowanie Pojawienie si takich zalet mczyzny jak zdrowie, wysoka pozycja spoeczna czy powane zasoby nie gwarantuje jeszcze skonnoci do ich powicenia na rzecz okrelonej kobiety i jej dzieci. W istocie, wielu mczyzn zdradza wyran niech do maeskich wizw i woli harcowa na polu matrymonialnym bez angaowania si w trway zwizek. Kobiety wymiewaj takich mczyzn, nazywajc ich dezerterami, tchrzami czy motylkami skaczcymi z kwiatka na kwiatek (Farrell, 1986, s. 50). Trudno nie zrozumie gniewu kobiet. Zwaywszy, jak ogromne koszty ponie one mog z tytuu ciy i urodzenia dziecka, nie mona si dziwi, e oczekuj od mczyzny trwaego zaangaowania w zamian za seksualne wzgldy. Ogromne znaczenie zaangaowania dla kobiet ilustrowa moe taka oto prawdziwa historia, ktr przytaczam ze zmienionymi imionami bohaterw. Marek i Anna chodzili ze sob od dwch lat, a od p roku zamieszkiwali razem. On by czterdziestodwuletnim, zamonym przedstawicielem wolnego zawodu, ona - dwudziestoomioletni studentk medycyny. Anna nalegaa na ostateczn decyzj o maestwie - oboje kochali si, a ona marzya o dzieciach w nieodlegym czasie. Marek jednak uchyla si od decyzji - by ju raz onaty i przed ponownym zwizaniem si chcia mie absolutn pewno, e nastpne maestwo okae si udane. Proponowa te formalne ustalenie odrbnoci majtkowej, gdyby maestwo doszo do skutku, na co Anna nie chciaa si zgodzi, uwaajc to za sprzeczne z duchem maestwa. W kocu ustalili, e Marek podejmie ostateczn decyzj w cigu czterech miesicy. Ale cztery miesice miny, Marek za nadal decyzji nie podj, wobec czego Anna ogosia zerwanie, wyprowadzia si i pocza spotyka si z innym mczyzn. Marek wpad w panik. Zadzwoni do Anny bagajc, by wrcia, twierdzc, e ju si zdecydowa na maestwo, w dodatku bez rozdzielnoci majtkowej, a nawet obieca

kupi jej nowy samochd. Niczego ju jednak nie wskra. Anna, na zawsze zraona niechci Marka do penego zaangaowania, nigdy do niego nie wrcia. Tak wic kobiety stoj przed problemem wybrania mczyzny dysponujcego nie tylko odpowiednimi zasobami, lecz skonnego zasoby te powici na rzecz ich samych i wsplnych dzieci. Problem jest trudniejszy, ni na to wyglda. Cho zasoby mona bezporednio zaobserwowa, nie sposb bezporednio zaobserwowa skonnoci do zaangaowania. Trafna jej ocena wymaga posuenia si jakim rzetelnym wskanikiem wiernoci mczyzny w lokowaniu zasobw tylko w t kobiet. "Wskanikiem takim moe by jego mio. Mio jest oczywicie zjawiskiem uniwersalnym, nieograniczonym do jednej tylko kultury, dowiadczana jest przez wszystkich - od afrykaskich Zulusw do Eskimosw z pnocnych kracw Alaski. Dokonujc przegldu stu szedziesiciu omiu rnych kultur wiata, antropolog William Jankowiak znalaz silne dowody na wystpowanie mioci w ponad 90% kultur (w pozostaych 10% wypadkw antropologiczne zapiski byy zbyt skpe, by jednoznacznie o tym wnioskowa). Kiedy socjolog Susan Sprecher przeprowadzia wraz ze wsppracownikami wywiady z 1667 kobietami i mczyznami w Rosji, Japonii i Stanach Zjednoczonych, stwierdzia, e 61% Rosjan i 73% Rosjanek przyznawao, e kochao kogo w okresie przeprowadzania wywiadu. Analogiczne liczby wynosiy 41 i 63% dla Japonek i Japoczykw oraz 53 i 63% dla Amerykanek i Amerykanw (Jankowiak, Fischer, 1992; Sprecher, Aron, Hatfield, Cortese, Potapova, Levitskaya, 1992). Aby bliej zorientowa si, czym waciwie jest mio, przeprowadziem badanie nad zachowaniami, ktre j wyraaj (Buss, 1988c). Na pocztek poprosiem pidziesiciu studentw i pidziesit studentek uniwersytetw w Kalifornii i w Michigan, aby pomyleli o ludziach, ktrzy aktualnie kogo kochaj i opisali ich wyraajce mio zachowania. Nastpna grupa kobiet i mczyzn ocenia zebrane sto pitnacie zachowa pod wzgldem typowoci, z ktr wyraaj one mio. Postpowanie wyraajce wyczno zaangaowania w partnera znalazo si na czele tej listy, zarwno dla kobiet, jak i dla mczyzn. Na postpowanie to skaday si takie zachowania, jak wycofanie si z romantycznych zwizkw z innymi partnerami, planowanie maestwa i wsplnych dzieci. W wykonaniu mczyzny wszystkie te dziaania sygnalizuj jego skonno do powicenia wasnych zasobw na rzecz kobiety i wsplnych dzieci. Zaangaowanie ma jednak wiele aspektw. Jednym z zasadniczych jest wierno sygnalizujca wyczno seksualn. Innym jest ofiarowywanie posiadanych dbr wybrance, jak kupowanie kosztownych prezentw czy piercionka, sygnalizujce skonno do dzielenia si dobrami ekonomicznymi take i w przyszoci. Jeszcze innym jest dostarczanie partnerowi wsparcia uczuciowego -wysuchiwanie go i przebywanie z nim w potrzebie, sygnalizujce skonno do powicania wasnego czasu, troski i energii na rzecz celw drugiej strony. ! Wszystkie te akty - nie wyczajc dostpnoci seksualnej - sygnalizuj wic skonno do powicania rnych wasnych zasobw na rzecz partnera. Skoro mio jest zjawiskiem uniwersalnym i sygnalizuje skonno do dzielenia si z partnerem wasnymi zasobami niezbdnymi do przetrwania, kobiety winny przypisywa mioci kluczowe znaczenie przy wyborze partnera. Sprecher i jej wsppracownicy zapytywali swoich rosyjskich, japoskich i amerykaskich badanych, czy zwizaliby si maestwem z osob, ktrej by nie kochali, a ktra miaaby jednak wszystkie podane przez nich zalety (Sprecher i in., 1992). A 89% Amerykanek i 82% Japonek, cho jedynie 59% Rosjanek, odpowiedziao na to pytanie przeczco. Znaczna wikszo kobiet uwaaa wic mio za niezbdny warunek maestwa, obnienie za tego procentu u Rosjanek wiza si moe z ich wikszymi trudnociami znalezienia mczyzny, szczeglnie takiego, ktry byby w stanie zaoferowa odpowiedni ilo dbr. Niezbdno mioci potwierdzaj rwnie inne badania. Na przykad wrd stu szedziesiciu dwch studentek z Teksasu mio

mczyzny zaja pierwsze miejsce wrd jego stu rnych badanych zalet (Thiessen, Young, Burroughs, 1993). Podobnie nasze badanie nad trzydziestoma siedmioma kulturami wykazao, e na osiemnacie badanych cech mio bya najwaniejsza i dla kobiet, i dla mczyzn - we wszystkich kulturach uwaana bya, rednio rzecz biorc, za najbardziej niezbdny warunek maestwa. Niezbdnym warunkiem trwaego zaangaowania partnera s te dwie jego inne cechy - yczliwo i szczero (Harrison, Saeed, 1977). Jedno z bada nad treci omiuset ogosze matrymonialnych pokazao, e najczciej poszukiwan przez kobiety cech jest szczero. Podobne wyniki przynioso inne badanie treci tysica stu jedenastu ogosze matrymonialnych, gdzie stwierdzono ponadto, e kobiety poszukuj szczeroci czterokrotnie czciej ni mczyni (Wiederman, w druku). W ogoszeniach matrymonialnych szczero wystpuje w charakterze zalety sygnalizujcej trwao mskiego zaangaowania. Wszdzie na wiecie ludzie z natury rzeczy pozostaj silnie uzalenieni od yczliwoci swoich staych partnerw. Nasze badanie trzydziestu siedmiu kultur pokazao powszechno preferowania yczliwoci u partnera - jednakowo siln u kobiet i mczyzn w trzydziestu dwch badanych kulturach (jedynie w Japonii i na Tajwanie silniejsz preferencj ujawniali tu mczyni; tylko w Nigerii, Izraelu i Francji silniejsz preferencj ujawniay kobiety). yczliwo jest zoon cech osobowoci, a jej skadnikiem podstawowym jest skonno do dzielenia si wasnymi zasobami. Cecha ta sygnalizuje dobry stosunek do dzieci, skonno do inwestowania wasnych zasobw w potrzeby drugiej strony, a nawet stawiania ich ponad swoje wasne (Buss, 1991b). Krtko mwic, sygnalizuje skonno potencjalnego kandydata do nieegoistycznego inwestowania wasnych zasobw na rzecz drugiej strony. Z kolei brak yczliwoci sygnalizuje egoizm, niezdolno lub niech do dziaa na rzecz partnera. Na przykad we wspomnianym ju badaniu nad setk par nowoecw zidentyfikowalimy mczyzn nieyczliwych, prbujc zbada, jakie koszty ponosz z tego tytuu ich ony. Okazao si, e skar si one na ze traktowanie (wrzaski, plucie, a nawet rkoczyny), na to, e traktowane s jako istoty gupie i gorsze. Mczyni tacy okazali si te bardziej egoistyczni, monopolizujcy wsplne dobra na wasny uytek, niechtni do pomocy w pracach domowych, a take bardziej skonni do zdrady, co sugeruje ich niezdolno do wycznego lokowania wasnych zasobw na rzecz swoich on (Buss, 1991b). Mczyni nieyczliwi dbaj tylko o siebie i jedynie z trudem s w stanie uwzgldni cudze potrzeby. Poniewa seks jest jednym z najwikszych dbr, ktre kobiety mog zaoferowa mczyznom, ewolucja musiaa wyksztaci u naszych przodki mechanizmy bardzo rozwanego gospodarowania tym dobrem. Wymaganie mioci, szczeroci i yczliwoci jest dla kobiet sposobem na uzyskanie od mczyzn stosownej rekompensaty za oferowan przez nie dostpno seksualn. Pozyskanie partnera o takich waciwociach rozwizuje wany problem zapewnienia sobie przez kobiet trwaego dostpu do zasobw mczyzny. Gdy kobiety maj wadz Upodobanie kobiet do mczyzn dysponujcych duymi zasobami byo te wyjaniane i w inny sposb, tak zwan hipotez o strukturalnej bezsilnoci kobiet" (Buss, Barnes, 1986). W myl tej hipotezy kobiety poszukuj mczyzn o powanych zasobach z tego powodu, e w wielu spoeczestwach s one wyczone z krgu wadzy i posiadania, stanowicego wyczn domen mczyzn. Jedynym sposobem na pozyskanie wyszej pozycji spoecznej jest wic dla kobiety pozyskanie partnera dysponujcego odpowiednimi zasobami. Z kolei mczyni nie oczekuj od kobiet powanych zasobw, poniewa sami je posiadaj. Koncepcja ta budzi jednak wtpliwoci, na przykad w wietle danych o obyczajach panujcych w plemieniu Bakweri zamieszkujcym w Kamerunie (zachodnia Afryka). W plemieniu tym kobiety dysponuj wiksz wadz osobist i ekonomiczn ni

mczyni i jest ich w dodatku ponad dwukrotnie mniej ni mczyzn (proporcja wynosi 100 do 236) (Secord, 1982; Ardener, Ardener, Warmington, 1960). rdem dochodw kobiet jest ich praca na plantacjach, ale powane zyski cign take i ze wiadczenia usug seksualnych, ktre tym bardziej s w cenie, e zwabieni moliwoci zarobku na plantacjach mczyni wci napywaj do okolicy, powikszajc liczebn nierwnowag pci. Cho kobiety Bakweri dysponuj znacznie wiksz iloci pienidzy ni ich mczyni, nadal wyranie wol mczyzn zamonych. Czsto te narzekaj na niewystarczajce wsparcie ekonomiczne ze strony ma, a brak takiego wsparcia podawany jest jako najczstsza przyczyna rozwodu w tej spoecznoci. Dysponowanie przez kobiety nawet bardzo powanymi zasobami nie zmienia wic ich odwiecznych preferencji. Podobnie jest i w wypadku zamonych kobiet amerykaskich. W naszym badaniu nad nowoecami zdoalimy zidentyfikowa sporo wysoko wyksztaconych kobiet zarabiajcych ponad 50, a nawet ponad 100 tysicy dolarw rocznie. Okazao si, e te zamone kobiety ceniy sobie u mczyzny wysokie wyksztacenie, pozycj spoeczn, wzrost, a take wysokie zarobki nawet bardziej od swoich biedniejszych rwieniczek. W innym badaniu psychologowie Michael Wiederman i Elizabeth Allgeier stwierdzili, e studentki oczekujce wyszych zarobkw wasnych przykaday wiksz wag do zarobkw ewentualnego kandydata ni ich spodziewajce si niszych dochodw koleanki. Wielk wag do zarobkw partnera przykadaj te studentki medycyny i prawa, ktre to profesje s w Stanach Zjednoczonych bardzo dochodowe (Wiederman, Allgeier, 1992; Townsend, 1989). Wreszcie, mczyni sami niegrzeszcy zamonoci wcale nie ceni sobie dobrych zarobkw ewentualnej partnerki wyej ni to czyni zamoni mczyni (Buss, 1989a). Wszystkie te dane nie tylko wic nie potwierdzaj koncepcji strukturalnej bezsilnoci kobiet", ale wrcz wyranie jej przecz. Koncepcja strukturalnej bezsilnoci zawiera pewien element prawdy -w wikszoci kultur to mczyni kontroluj zasoby materialne i wykluczaj kobiety z krgu wadzy. Koncepcja ta nie wyjania jednak, dlaczego mczyni rwnie mocno staraj si pozbawi wadzy take i innych mczyzn, nie tumaczy te rde pocztkowej nierwnowagi w iloci zasobw kontrolowanych przez mczyzn, ani dlaczego u kobiet nie wyksztaciy si ciaa rwnie due jak mskie, co zapewnioby obecnie sabszej" pci rwnie dobry dostp do zasobw. Natomiast psychologia ewolucjonistyczna zgrabnie wyjania ca konstelacj omwionych wynikw. Mczyni d do kontrolowania moliwie wielkich zasobw zarwno po to, by wygra rywalizacj z innymi mczyznami, jak i po to, by zaspokoi dania kobiet. W ewolucyjnej przeszoci naszego gatunku mczyni, ktrzy nie odnieli sukcesu na tym polu, mieli mniejsz szans na sukces reprodukcyjny. Wiksze rozmiary ciaa u mczyzny i jego silniejsze denie do pozyskania wysokiej pozycji spoecznej maj swoj przynajmniej czciow przyczyn w preferencjach pradawnych kobiet, ktre wybieray takich partnerw przez ostatnie kilka milionw lat. Wielo kobiecych upodoba Mamy wic ju zarys odpowiedzi na zagadk, czego chc kobiety. Poniewa maj do zaoferowania bardzo wartociowe dobra reprodukcyjne, nie szastaj nimi gdzie popadnie, bez rozwagi i namysu. Przeciwnie, rozdzielaj je skpo, ostronie i w sposb wysoce wybirczy. Postpujc inaczej, nasze przodkinie ryzykowayby przetrwaniem wasnym i swoich dzieci, naraayby si na gd, choroby, opuszczenie, agresj skierowan na siebie i dzieci. Wszystkim tym niebezpieczestwom mogy zapobiec jedynie przez rozwany wybr partnerw seksualnych, nioscych im skarby ochrony, poywienia i opieki nad dziemi. Wybr staego partnera z odpowiednimi zasobami charakterologicznymi i materialnymi by wic i jest nadal przedsiwziciem niesychanie skomplikowanym. Oznacza konieczno kierowania si przynajmniej tuzinem rnych kryteriw, z ktrych kade istotne

jest dla rozwizania jakiego problemu adaptacyjnego kobiety. Upodobanie do mczyzn zasobnych jest oczywistoci. Poniewa jednak trudno jest rozpozna przysz zasobno partnera i zdolno do jej utrzymania, kobiety musiay by i s nadal bardzo wyczulone na rne porednie sygnay tych zdolnoci, jak ambicja, pozycja spoeczna, inteligencja czy wiek. By moe nawet bardziej na te sygnay, ni na zamono jako tak. Kobiety analizuj wic sygnay mskiego potencjau w sposb bardzo staranny. Sam potencja jednak jeszcze nie wystarcza. Poniewa wielu mczyzn dysponujcych duym potencjaem zachowuje si rwnie wybirczo bd poprzestaje na przelotnych kontaktach seksualnych, kobiety musz jeszcze rozwiza problem ich zaangaowania. Jednym ze sposobw jego rozwizania jest poszukiwanie mczyzn szczerych i kochajcych. Szczero sygnalizuje zdolno mczyzny do zaangaowania, mio - do zaangaowania si w zwizek z t wanie kobiet. Zapewnienie sobie mioci i zaangaowania ze strony mczyzny, ktry atwo moe zosta pokonany przez innych, byoby nabytkiem mocno problematycznym dla naszych przodki. Sposobem na poradzenie sobie z tym niebezpieczestwem byo wybieranie mczyzn duych i silnych, gotowych do obrony zarwno swoich dbr, jak i kobiet wraz dziemi. Zasoby, zaangaowanie i ochrona niewiele jeszcze znacz dla kobiety, jeeli jej mczyzna zachoruje, umrze, bd te ich zwizek nkany bdzie nierozwizywalnymi konfliktami. Przykadanie wagi do zdrowia i wybieranie mczyzny podobnego do siebie samej byo rozwizaniem tych problemw. Wielo problemw adaptacyjnych stojcych przed pradawnymi kobietami zadecydowaa o wieloci ich upodoba i da kierowanych pod adresem mczyzn. Ci za sami mieli wiele problemw do rozwizania, cho miay one inny charakter, w zwizku z czym potrzebowali od kobiet czego innego, ni one od nich. W nastpnym rozdziale sprbujemy przyjrze si kobietom oczami naszych mskich praprzodkw.

IV Przelotne kontakty seksualne

Z biologicznego punktu widzenia ironia podwjnego standardu polega na tym, e promiskuityzm mczyzn nie mgby si u nich utrwali, gdyby kobiety zawsze odmawiay im moliwoci jego wyraenia. Robert Smith Sperm Compeition and the Evolution of Mating System Wyobra sobie, e na terenie miasteczka uniwersyteckiego podchodzi do ciebie atrakcyjna osoba przeciwnej pci ze sowami: Cze! Ostatnio widywae(a)m ci na miecie i bardzo mi si podobasz. Nie poszaby(szedby) ze mn do ka?" Co by na to powiedzia(a)? Jeeli jeste w stu procentach podobna do kobiet z tego badania, twoj odpowiedzi byoby stanowcze nie poczone z uczuciem obrazy, zniewagi i zdumienia tego rodzaju nieoczekiwan propozycj. Jeeli jednak jeste mczyzn, to jest siedemdziesiciopicioprocentowa szansa, e twoja odpowied brzmiaaby tak", a towarzyszyoby jej mie poechtanie twojej prnoci (Clark, Hatfield, 1989). Kobiety i mczyni odmiennie reaguj na moliwo przelotnego kontaktu seksualnego. Przelotne kontakty z reguy wymagaj zgody obu stron. Pradawni mczyni nie mogliby takich kontaktw nawizywa, gdyby kobiety nie wyraay na nie zgody. Przynajmniej niektre z nich musiay wic take praktykowa przelotny seks - gdyby wszystkie w historii unikay seksu przed- i pozamaeskiego, taka forma zachowania nigdy nie mogaby si u mczyzn rozwin (Smith, 1984). W ewolucyjnej przeszoci naszego gatunku gwn okazj do pozamaeskiego seksu bya dla kobiety czasowa nieobecno jej staego partnera, na przykad z powodu polowania, ktre zajmowao wiele godzin, dni czy tygodni. Kobiety pozostaway wic na krtsze czy dusze okresy same lub pod opiek mniej czujnej rodziny partnera. Pomimo duej czstoci wystpowania przelotnego seksu i jego znacznej roli w ewolucji naszego gatunku, w zasadzie wszystkie dotychczasowe badania skupiay si na maestwie. Przelotne kontakty seksualne s z definicji krtkotrwae i trzymane w gbokiej tajemnicy, co oczywicie czyni je bardzo trudnym przedmiotem badania. Na przykad w klasycznej ankiecie Kinseya o ludzkim seksualizmie pytanie o pozamaeskie kontakty seksualne czsto wywoywao oburzenie i odmow dalszego udziau w badaniach. Nieznajomo regu rzdzcych seksem przelotnym jest te i wyrazem naszej wiary w pewne wartoci. Wiele osb potpia promiskuityzm i niewierno, gdy zagraaj one ich wasnym interesom seksualnym, naraajc ich trwae zwizki na prb lub rozpad. Promiskuityzm utrudnia te znalezienie staego partnera tym, ktrzy go dopiero poszukuj. Potpiamy osoby skonne do promiskuityzmu, okrelajc je mianem kozw, dziwkarzy, dziwek i tym podobne, gdy chcemy, aby takich obyczajw nie byo. Seks przelotny jest tematem tabu, ale te i przedmiotem fascynacji. Musimy wic przyjrze mu si bliej, by zrozumie, dlaczego tak mocno ciy on nad naszymi staymi zwizkami. Fizjologiczne wskaniki strategii seksualnych Mechanizmy adaptacyjne obserwowane wspczenie w naszej psychice, zachowaniu, fizjologii i budowie ciaa wyraaj selekcyjne naciski oddziaujce na nasz gatunek w przeszoci. Tak jak nasz wspczesny, paniczny lk przed wami zdradza niebezpieczestwo groce naszym przodkom, tak elementy anatomii i fizjologii seksualnej odkrywaj pradawne strategie uprawiania przelotnego seksu przez naszych przodkw. Pokazuj to niedawne badania nad wielkoci mskich jder, objtoci ejakulatu i zmiennoci iloci spermy wytwarzanej przez organizm mczyzny.

W wiecie zwierzt due jdra wyraaj z reguy intensywn rywalizacj plemnikw rnych samcw wewntrz narzdw rodnych kanau samicy, ktra kopulowaa wicej ni z jednym samcem w tym samym okresie (Smith, 1984). To wspzawodnictwo plemnikw stymuluje rozwj duych jder zdolnych do produkowania ejakulatw zawierajcych wiele plemnikw, a wic i zdolnych do pokonania spermy rywali. W wycigu do cennego jaja wiksz szans maj te plemniki, ktrych jest po prostu wicej i ktre s w stanie przeway nad plemnikami innego samca. Jdra mczyzny s znacznie wiksze - w stosunku do wielkoci caego ciaa - ni jdra goryli czy orangutanw - stanowi okoo 0,079% masy ciaa u mczyzn, a jedynie 0,018% u goryli i 0,048% u orangutanw. Wzgldnie due jdra czowieka stanowi dobitny dowd na to, e w ewolucyjnej przeszoci pradawne kobiety odbyway stosunki seksualne wicej ni z jednym mczyzn w krtkim odstpie czasu. Wzgldne rozmiary jder s jeszcze wiksze u bardzo promiskuitycznych szympansw, ktrych jdra stanowi a 0,269% masy ciaa, a wic trzykrotnie wicej ni u mczyzn. Wskazuje to, e promiskuityzm ludzi by w ewolucyjnej przeszoci mniejszy ni u szympansw, ale wikszy ni u goryli czy orangutanw (gdzie samiec z reguy skutecznie monopolizuje jedn, a zwykle wicej samic) (Smith, 1984; Short, 1979). Innego wiadectwa czstych przelotnych kontaktw seksualnych w ewolucyjnej przeszoci naszego gatunku dostarczaj badania nad iloci produkowanej spermy i jej zawartoci w ejakulacie mczyzny podczas stosunku odbywanego po zakoczeniu rozstania ze sta partnerk (Baker, Bellis, 1993a). Liczba plemnikw zawartych w ejakulacie dramatycznie ronie wraz z dugoci rozstania partnerw. W wypadku partnerw, ktrzy w ogle si nie rozstawali, ejakulat mczyzny zawiera przecitnie 389 milionw plemnikw, po dugim rozstaniu prawie dwukrotnie wicej, bo a 712 milionw. Trudno to wyjania inaczej ni jako rezultat ewolucyjnie wyksztaconej adaptacji do rywalizacji plemnikw. Organizm mczyzny automatycznie reaguje na rozstanie z partnerk w taki sposb, by zwyciy plemniki ewentualnego rywala, ktre mog jeszcze znajdowa si w wewntrznych narzdach pciowych partnerki. Po zakoczonym rozstaniu organizm mczyzn stara si wic skompensowa niedobr wasnych plemnikw zalegajcych organizm kobiety i przywrci ich monopol. Pradawni mczyni, ktrych organizmy rozwiny ten mechanizm przystosowawczy, mieli wiksz szans przezwyciy skutki niewiernoci swoich partnerek i przekaza wasne geny nastpnym pokoleniom, a wraz z nimi i ten mechanizm przystosowawczy. Jeszcze innej wskazwki dostarcza fizjologia orgazmu kobiety. Kiedy sdzono, e biologiczn funkcj orgazmu kobiety jest jej ukojenie i utrzymanie w pozycji lecej po stosunku seksualnym, co przeciwdziaa miao wypyniciu spermy z pochwy i podnosi szans zapodnienia. Gdyby jednak funkcj orgazmu byo przeciwdziaanie odpywowi plemnikw, to odpyw ten powinien by tym mniejszy, im pniej po stosunku ma miejsce. W rzeczywistoci jednak nie jest to prawda, to znaczy nie istnieje zwizek midzy liczb wydalonych plemnikw a stopniem odroczenia w czasie samego ich wydalenia (Baker, Bellis, 1993b). Przecitnie rzecz biorc, organizm kobiety wydala 35% zoonej spermy ju w cigu pierwszych trzydziestu minut po stosunku, jeli jednak kobieta ma podczas stosunku orgazm, jej organizm zatrzymuje a 70% spermy. Tak wic funkcj orgazmu zdaje si by raczej wcignicie plemnikw z pochwy do macicy i podniesienie szans zapodnienia. Co ciekawe, brytyjskie badania nad ponad trzema tysicami kobiet, ktre proszono o prowadzenie zapisu zarwno wasnego cyklu menstruacyjnego, jak i zapisu poycia z mem i ewentualnym kochankiem, pokazay, e kobiety byy bardziej skonne do stosunkw seksualnych z kochankami w okresie wasnej podnoci, kiedy szansa zapodnienia bya najwiksza (Baker, Bellis, 1995). Wiadomo to niezbyt przyjemna dla mw, ale wana dla zrozumienia roli, ktr przelotny seks odgrywa w ewolucyjnej historii naszego gatunku.

Wyglda na to, e kobiety rozwiny mechanizm podnoszcy szans zapodnienia przez przelotnego kochanka i pozyskania w ten sposb bardziej wartociowych genw (przypomnijmy, e przelotnymi kochankami matek czciej bywaj mczyni o wyszej pozycji spoecznej ni ich mowie). Fizjologia seksualna naszych organizmw zawiera wic zdumiewajco wyrafinowane mechanizmy adaptacyjne, uchylajce nieco kotar zasaniajc odleg przeszo naszego gatunku. Podanie Poza anatomicznymi i fizjologicznymi wiadectwami seksualnej przeszoci naszego gatunku istniej jeszcze i wiadectwa psychologiczne. Poniewa zyski z przelotnego seksu byy inaczej rozoone dla kadej z pci, ewolucja wyksztacia odmienne mechanizmy psychologiczne u kobiet i mczyzn. Podstawow korzyci mczyzny byo spodzenie wikszej liczby potomkw, std te strategia mska polegaa na pozyskaniu moliwie duej liczby przelotnych partnerek. Rozwiny si wic u nich mechanizmy psychologiczne uatwiajce pozyskanie licznych partnerek. Jednym z nich jest podanie seksualne wielu kobiet - typowa cecha mczyzn. Mczyni nie zawsze id za impulsem podania, niemniej jest to potna sia motywujca ich dziaania. Nawet gdyby tylko jeden impuls na tysic by realizowany, funkcj podania nadal pozostaje motywacja do stosunku seksualnego" (Symons, 1979, s. 207). W pewnym badaniu proszono mode kobiety i mczyzn (zarwno na stae z kim zwizanych, jak i wolnych) o podanie upragnionej liczby partnerw seksualnych dla rnych okresw czasu, poczynajc od w cigu najbliszego miesica, a koczc na w cigu caego ycia. Dla kadego okresu mczyni chcieliby mie wicej partnerek ni kobiety partnerw (Buss, Schmitt, 1993). Na przykad w cigu najbliszego roku przecitny mczyzna chciaby mie sze partnerek, kobieta za tylko jednego. Rnica ta ronie wraz z okresem, o ktry pytano: w cigu caego ycia mczyni chcieliby mie przecitnie osiemnacie partnerek, podczas gdy kobiety jedynie 4-5 partnerw. Mskie pragnienie mnoenia liczby seksualnych zdobyczy przypisuje si zwykle wzorcom kultury Zachodu, niedojrzaoci lub brakowi poczucia bezpieczestwa. Niesusznie - w rzeczywistoci s one wyrazem gboko zakorzenionej strategii pozyskiwania reprodukcyjnych korzyci z faktu utrzymywania licznych przelotnych kontaktw seksualnych. Innym psychologicznym mechanizmem adaptacyjnym pozwalajcym na pozyskiwanie licznych partnerek jest preferowanie niewielkiej iloci czasu, ktra musi upyn midzy poznaniem partnerki a odbyciem z ni stosunku seksualnego. W pewnym badaniu pytano mczyzn i kobiety, jaka byaby szansa na wyraenie przez nich zgody na stosunek seksualny z podobajc si im osob znan od godziny, od dwudziestu czterech godzin, od tygodnia, miesica, p roku, roku, dwch bd piciu lat. Zarwno kobiety, jak i mczyni niemal bez wyjtku uwaali, e zgodziliby si na poycie z osob znan od piciu lat. Im krtszy by jednak okres ewentualnej znajomoci, tym bardziej powikszaa si rnica midzy mczyznami (ktrzy po p roku rwnie czsto godziliby si na seks, jak po piciu latach) a kobietami, ktre dopiero po p roku osigay punkt neutralny midzy nie a tak. Mczyni byli gotowi na seks przecitnie ju po tygodniu, kiedy dla kobiet by on jeszcze wysoce nieprawdopodobny. Wielu (cho mniejszo) byo za nawet po godzinie, co kobiety uwaay za zupenie niemoliwe. Psychika mczyzn zdaje si by wic uksztatowana w sposb umoliwiajcy im nawizywanie duej liczby przelotnych kontaktw seksualnych.

Wymagania w stosunku do partnera seksu przelotnego Jeszcze innym mechanizmem psychologicznym umoliwiajcym mczyznom liczne kontakty przelotne jest obnienie wymaga w stosunku do partnerki takiego kontaktu. Wymagania rwnie wysokie jak w stosunku do staej partnerki wykluczyyby rzecz jasna wikszo potencjalnych kandydatek do przelotnego kontaktu. W pewnym badaniu proszono modych ludzi o okrelenie minimalnego i maksymalnego wieku dopuszczanego u partnera staego i przelotnego zwizku seksualnego. W odniesieniu do kontaktw przelotnych, studenci dopuszczali zakres wieku o cztery lata duszy ni studentki - gotowi byli pj do ka z kobiet majc zarwno lat szesnacie, jak i dwadziecia osiem, podczas gdy dla studentek zakres ten wynosi od osiemnastu do dwudziestu szeciu lat. Obnienie mskich wymaga nie dotyczyo jednak zwizkw trwaych, gdzie studenci dopuszczali zakres wieku partnerki od siedemnastu do dwudziestu dwch lat (a studentki od dziewitnastu do dwudziestu piciu lat). Obnianie wymaga w stosunku do partnerek przelotnych dotyczy u mczyzn take i innych cech. Na szedziesit siedem badanych cech, a w wypadku czterdziestu jeden mczyni mieli mniejsze wymagania adresowane do partnerek przelotnych ni trwaych. W zwizku przelotnym mczyznom mniej s potrzebne takie zalety kobiet, jak urok, wysportowana sylwetka, wyksztacenie, szczodro, uczciwo, niezaleno, yczliwo, inteligencja, lojalno, poczucie humoru, towarzysko, zamono, odpowiedzialno, spontaniczno, dojrzao emocjonalna i skonno do wsppracy. Kiedy poproszono badanych o ocen, jak dalece kada z szedziesiciu jeden negatywnych cech byaby niepodana u partnera przelotnego, dla kobiet jedna trzecia z tych cech bya bardziej niepodana ni dla mczyzn. Mczyznom mniej przeszkadzay w tym kontekcie takie wady, jak przemoc i drczenie psychiczne, biseksualizm, naduywanie alkoholu, gupota i bycie nielubianym przez innych, brak wyksztacenia, promiskuityzm, zaborczo, brak poczucia humoru i wraliwoci. Tylko cztery wady bardziej przeszkadzay mczyznom ni kobietom: saby popd seksualny, brzydota, domaganie si trwaego zaangaowania i... nadmierne owosienie ciaa. Jakby wymagania te nie byy u mczyzn obnione na uytek kontaktw przelotnych, nadal jednak pozostaj pewnymi standardami wyraajcymi mskie pragnienie pozyskania licznych przelotnych partnerek. Nie lubi w tym kontekcie pruderii, konserwatyzmu i braku popdu seksualnego, lubi za dowiadczenie -seksualne i promiskuityzm (skonno do posiadania licznych partnerw, ktra, jak pamitamy, jest powan wad kandydatki na dugotrway zwizek). Lubi wic u partnerek przelotnych to, co zapewni moe atwy kontakt seksualny, nie lubi za tego, co mogoby go utrudni. Szczegln uwag zwraca sprawa uczuciowego zaangaowania. Jest ono bardzo podane u kandydatek na partnerki stae i niemale rwnie niepodane u kandydatek na partnerki przelotne (oceny +2,17 i -1,40 na skali od -3 do +3) (Buss, Schmitt, 1993). Co wicej, mczyznom nie przeszkadza u partnerek przelotnych ich trway zwizek z innym mczyzn; stanowi wrcz zalet, poniewa obnia szans, e przelotna partnerka bdzie od nich wymaga trwaego zaangaowania. Wszystkie te dane pokazuj wic, e w odniesieniu do partnerek przelotnych mczyni zmieniaj swoje wymagania w taki sposb, by pozyska ich jak najwicej i przy jak najmniejszych kosztach wasnych. Efekt Coolidgea Jeszcze inne rozwizanie psychologiczne umoliwiajce mczyznom liczne kontakty przelotne nosi miano efektu Coolidgea. Nazwa nawizuje do anegdoty, ktrej bohaterami s amerykaski prezydent Calvin Coolidge i jego ona. Pewnego razu oboje, cho oddzielnie, oprowadzani byli po rzdowej farmie kur. Przechodzc obok koguta, ktry dzielnie sobie poczyna z kur, pani Coolidge zapytaa, jak czsto wykonuje on swoje kogucie obowizki.

Och, dziesitki razy dziennie - odpowiedzia przewodnik, na co pani prezydentowa rzeka: Prosz powiedzie o tym panu prezydentowi. Kiedy nieco pniej prezydent Coolidge mia okazj obejrze dzielnego koguta i usysze wypowied swej maonki, spyta: I zawsze z t sam kur? Och, nie - brzmiaa odpowied - za kadym razem z inn. Prosz powiedzie o tym pani Coolidge - rzeki prezydent. Efekt Coolidgea oznacza skonno mczyzny do szybszego i skuteczniejszego odzyskania wigoru seksualnego po stosunku, jeeli partnerka zostanie zastpiona inn. Prawidowo ta jest bardzo powszechna wrd ssakw i wielokrotnie stwierdzano j u szczurw, baranw, bykw (Bermant, 1976). U tych ostatnich reakcja seksualna nawet na dwunast z kolei samic jest niemale rwnie silna jak na pierwsz. Kiedy w badaniu z uyciem tryka zakrywano samic, z ktr ju kopulowa, tak e nie mg jej zobaczy, reakcja samca i tak bya sabsza, ni na samic rzeczywicie now. Spadek reakcji seksualnej na star samic nie jest przy tym spowodowany tym, e odbya ona kopulacj, lecz jej nowoci - kiedy samcom podstawiano samic, z ktr niedawno kopulowa inny samiec, rwnie ona powodowaa nawrt silnej reakcji seksualnej. Nawrt taki nie nastpuje natomiast po czasowym usuniciu samicy i ponownym dopuszczeniu do niej tego samego samca. Samce nie daj si oszuka. Efekt Coolidgea stwierdzano rwnie u mczyzn z wielu rnych kultur. W kulturach zachodnich czsto odbywania stosunkw seksualnych spada wraz ze wzrostem czasu trwania zwizku - po roku jest ona o poow mniejsza ni w pierwszym miesicu maestwa. Po czym spada dalej. Donald Symons twierdzi: Spadek zainteresowania seksualnego wasn on jest adaptacyjny... poniewa zachca do seksualnego zainteresowania innymi (James, 1981; Kinsey, Po-meroy, Martin, 1953; Symons, 1979). Zainteresowanie to przybiera wiele postaci. W wikszoci kultur mczyni czciej zdradzaj swoje ony, ni one ich. Badanie Kinseya ujawnio na przykad, e a 50% mczyzn, a tylko 26% kobiet dopucio si zdrady. Bardziej wspczesne badania wskazuj, e rnica ta prawdopodobnie maleje. Jedno z bada nad omioma tysicami osb wykazao, e do przynajmniej jednorazowej zdrady przyznaje si 40% mczyzn i 36% kobiet. Badanie Hite ujawnio wrcz 75% zdradzajcych mczyzn i 70% kobiet, cho wiadomo, e badane prby nie byy reprezentatywne dla caej populacji. Bardziej reprezentatywne prby, na przykad Hunta (Anthanasiou, Shaver, Tavris, 1970; Hite, 1987; Hunt, 1974), szacuj te odsetki na 41 dla mczyzn i 18 dla kobiet. Niezalenie od zastrzee co do reprezentatywnoci prb i by moe malejcej rnicy midzy pciami, wszystkie badania zgodnie wykazuj, e mczyni zdradzaj czciej i z wiksz liczb osb ni kobiety (Thompson, 1983; Lawson, 1988). Co wicej, amerykaski obyczaj zamieniania si wspmaonkami (zwany swinging) jest z reguy inicjowany przez mw, a nie ony (Symons, 1979). Rwnie seks grupowy poszukiwany jest gwnie przez mczyzn. Mskie podanie rnorodnoci krtko podsumowa pewien Muria z Indii: Nie chce si je codziennie tego samego (Elwin, 1968, s. 47). Mczyzna z plemienia Kgatla (Poudniowa Afryka) tak opisuje pragnienia kierowane na swoje dwie ony: Podam ich obu jednakowo, ale kiedy sypiam przez trzy noce z jedn, czuj si ni ju znuony i wtedy id do drugiej i czuj wiksz namitno do niej. Ale nie jest tak do koca, bo po kilku dniach wszystko si powtarza i powracam z wiksz namitnoci do pierwszej. (Schapera, 1940, s. 193). Antropolog Thomas Gregor tak natomiast opisuje seksualne odczucia mczyzn z amazoskiego plemienia Mehinaku: Atrakcyjno seksualna kobiet moe zmienia si od bez smaku (mana) do smakowitej (awirintya)... i cho przykro to stwierdzi, seks z wasn on okrelany jest mianem mana, podczas gdy seks z kochankami prawie zawsze jest awirintya" (Gregor, 1985, s. 84, 72). Gustaw Flaubert pisa o pani Bovary, e bya jak wszystkie inne kochanki, a urok nowoci, usuwajcy si stopniowo niczym poczocha,

odsania nago wiecznej monotonii namitnoci, ktrej sowa i postaci na zawsze miay pozosta niezmienione. Najlepiej jednak podsumowa to sam Kinsey: Zdaje si nie ulega adnej wtpliwoci, e mczyni zadawaliby si z licznymi partnerkami przez cae ycie, gdyby im tylko spoeczestwo na to zezwalao... Kobiety s znacznie mniej zainteresowane rnorodnoci partnerw (Kinsey, Pomeroy, Martin, 1948,/ s. 589). Marzenia seksualne Podobnym wiadectwem mskiej skonnoci do promiskuityzmu jest tre marze seksualnych. Jeden z teledyskw kierowanych do nastolatkw przedstawia piewaka rockowego przedzierajcego si przez pla zatoczon piknymi kobietami przyodzianymi w skpe kostiumy bikini. Inny klip przedstawia gwiazdora rocka pieszczcego w trakcie piewu nogi coraz to innych kobiet; jeszcze inny - piewaka gapicego si na dziesitki kobiet w bielinie. Poniewa te wideoklipy adresowane s do nastolatkw pci mskiej, ich przesanie jest jednoznaczne - mskie marzenie to posi dziesitki kobiet, z ktrych kada jest pikna i dyszy podaniem. Kobiety i mczyni ogromnie rni si marzeniami seksualnymi. Po pierwsze, mczyni snuj je dwukrotnie czciej, co wykazay badania prowadzonej w Japonii, Wielkiej Brytanii i Ameryce (Ellis, Symons, 1990). Czciej take ni o zdarzeniach seksualnych, a w ich seksualnych snach czciej ni w snach kobiet pojawiaj si osoby nieznajome, anonimowe i po kilka rwnoczenie. Wikszo mczyzn zmienia w marzeniach partnerk w cigu tego samego epizodu, co jest bardzo rzadkie w marzeniach kobiet. Tylko 12% mczyzn (43% kobiet) twierdzi, e nigdy nie marzy o zmianie partnerki. A 32% mczyzn (8% kobiet) przyznaje si do posiadania w marzeniach tysicy kobiet w cigu ycia; o seksie grupowym marzy co trzeci mczyzna, ale tylko co szsta kobieta (Hunt, 1974). Typowo mskie marzenie seksualne to znale si w ku z szecioma nagimi kobietami rwnoczenie, z ktrych kada mnie pieci, cauje i lie (Wilson, 1987, s. 126). Inny mczyzna przytacza swoje marzenie: Jestem burmistrzem maego miasteczka penego nagich dziewczt w wieku od dwudziestu do dwudziestu czterech lat. Kiedy przechodz ulic, wybieram sobie t, ktra akurat dzisiaj najadniej wyglda i mam z ni stosunek. Kada z nich zawsze chce si ze mn przespa" (Barclay, 1973, s. 209). Istot mskich fantazji jest wic rnorodno, nowo i wielka liczba partnerek. Mskie marzenia skupiaj si te na poszczeglnych czciach ciaa i pozycjach podczas stosunku, pomijaj za uczucia. Podczas snucia seksualnych fantazji a 81% mczyzn (43% kobiet) wyobraa sobie jedynie jakie wizualne sceny, nie za przeycia. Zbiorowym bohaterem mskich fantazji erotycznych s kobiety liczne i nagie, ale nie przejawiajce ladu zaangaowania uczuciowego. Jak zauwaaj Bruce Ellis i Donald Symons: Najbardziej uderzajc cech [mskich fantazji seksualnych] jest traktowanie seksu jako czysto fizycznego podania wyzbytego uczu i przywizania, flirtu i zalotw, intrygi i gry wstpnej (Ellis, Symons, 1990, s. 544). Ten nagi seks z mskich fantazji zdaje si zdradza to, na czym mczyznom zaley najbardziej. Zgoa inaczej przedstawia si tre marze seksualnych kobiet. A 59% Amerykanek (28% Amerykanw) twierdzi, e ich marzenia z reguy skupiaj si na osobie, z ktr ju pozostaj w romantycznym czy seksualnym zwizku. 41% kobiet (16% mczyzn) skupia si najbardziej na osobistych i uczuciowych cechach bohatera marze. 57% kobiet (19% mczyzn) twierdzi za, e koncentruje si w swych marzeniach na okrelonych przeyciach, a nie wizualnych scenach. Jak zaobserwowaa pewna badana: Zwykle myl o facecie, z ktrym jestem. Czasami wyobraam sobie, jak uczucia te dosownie zalewaj mnie i jak pyn z nimi w gr (Barclay, 1973, s. 211). Pierwszoplanow rol w kobiecych fantazjach seksualnych odgrywa czuo, romantyczno i zaangaowanie uczuciowe, a take to, jak bohater marze na nie reaguje (Ellis, Symons, 1990).

Oceny urody Ciekawe wiato na mskie strategie seksualne w kontaktach przelotnych rzucaj wyniki bada prowadzonych w barach dla samotnych. Stu kilkudziesiciu mczyzn i osiemdziesit kobiet proszono o ocen atrakcyjnoci znajdujcych si w barze osb pci przeciwnej - w skali od 0 do 10 (Gladue, Delaney, 1990; Nida, Koon, 1983; Pennybaker, Dyer, Caulkins, Litowitz, Ackerman, Anderson, 1979). Im bliej byo do zamknicia baru, tym bardziej znajdujce si w nim kobiety wydaway si badanym mczyznom atrakcyjne rednie oceny skoczyy z 5,5 punkta o godzinie dziewitej wieczr na 6,5 punkta o pnocy. U kobiet stwierdzono skonno podobn, cho sabsz - nawet tu przed zamkniciem baru o pnocy oceny znajdujcych si w nim mczyzn ledwie przekraczay redni (i wynosiy 5,5 punkta). Wzrost dokonywanych przez mczyzn ocen nie zalea przy tym od iloci skonsumowanego alkoholu - czy mczyzna by po jednym drinku, czy po szeciu, atrakcyjno klientek baru nieodmiennie rosa wraz ze zblianiem si pory jego zamknicia. Potoczna mdro zakada, e za subiektywny wzrost urody kobiet w oczach mczyzn odpowiedzialny jest wanie wlewany w siebie alkohol. Badania psychologiczne wskazuj jednak, e przyczyn wzrostu s raczej malejce szanse znalezienia sobie kogo na dan noc. Wzrost atrakcyjnoci znajdujcych si w pobliu kobiet jest psychologicznym mechanizmem uatwiajcym przelotny kontakt seksualny. Przesunicia oceny w drug stron mona oczywicie oczekiwa, kiedy jest ju po wszystkim. Wielu mczyzn twierdzi, e ju tu po orgazmie z przelotn partnerk wydaje im si ona wyranie brzydsza ni przed kilkoma minutami. Brak jednak systematycznych bada nad tym domniemanym spadkiem urody partnerki, cho spekulowa mona, e powinien on mie miejsce gwnie wtedy, kiedy partnerka jest poniej wartoci mczyzny na matrymonialnym rynku i kiedy idzie mu o kontakt przelotny, nie za o pocztek trwalszego zwizku. Funkcj takiego subiektywnego spadku urody partnerki moe by przyspieszenie i uatwienie wycofania si z przelotnego kontaktu przez mczyzn, a przez to uniknicie zaangaowania. Cho to tylko spekulacja, taki subiektywny spadek urody przelotnej partnerki stanowiby wymarzony element mskiej strategii seksualnej: seks bez zapaty w postaci zaangaowania. Rnorodno seksu Jeszcze innym rdem informacji o strategiach stosowanych przez mczyzn w przelotnych kontaktach seksualnych s badania nad homoseksualistami. Jak zauwaa Donald Symons, w kontaktach homoseksualnych mskie preferencje nie s krpowane wymaganiami kobiet (romantyczno, zaangaowanie, uczucia), upodobania te mog wic ujawni si w postaci - by tak rzec - nieskaonej. Statystycznie rzecz biorc, najczstsz form homoseksualizmu jest przelotny kontakt dwch nieznajomych (Symons, 1979). W przeciwiestwie do lesbijek, mczyni zorientowani homoseksualnie czsto kr po barach, parkach czy toaletach publicznych w poszukiwaniu przelotnego kontaktu. Podczas gdy homoseksualni mczyni czsto poszukuj licznych kontaktw, lesbijki z reguy wol trwae zwizki poczone z zaangaowaniem uczuciowym. W jednym z bada stwierdzono, e 94% gejw miao w yciu ponad pitnastu partnerw, lecz tylko 15% lesbijek dorwnywao im pod tym wzgldem (Saghir, Robins, 1973). Zakrojone na szersz skal badania Kinseya w rejonie San Francisco w latach osiemdziesitych wykazay, e niemale poowa gejw miaa w yciu ponad piset partnerw seksualnych, z reguy nieznajomych z baru czy ani (Ruse, 1988). Wskazuje to, e mczyni nieskrpowani wymaganiami kobiet swobodnie rzucaj si w wir cigle zmieniajcych si partnerw seksualnych.

Jak widzimy, zamiowanie do seksualnej rnorodnoci cechuje gejw, podobnie jak i mczyzn zorientowanych heteroseksualnie, z tym e ci pierwsi maj wiksz moliwo realizacji swych pragnie. Upodobania lesbijek przypominaj za preferencje kobiet zorientowanych na pe przeciwn - jedne i drugie przedkadaj zwizki trwae i nieliczne nad liczne i przelotne. Symons zauwaa, e mczyni heteroseksualni pragnliby seksu z rwnie licznymi partnerkami, jak homoseksualici - przelotnych kontaktw na pi minut z nieznajomymi i seksu grupowego. Gdyby tylko kobiety byy tym take zainteresowane. Ale kobiety nie s tym zainteresowane (Symons, 1979, s. 300). Innym wiadectwem wikszego pragnienia przelotnego seksu u mczyzn jest prostytucja (Burley, Symanski, 1981; Smith, 1984; Symons, 1979). Wystpuje ona niemale we wszystkich znanych spoeczestwach. Oszacowania liczby aktywnych zawodowo prostytutek w Stanach Zjednoczonych wahaj si od stu do piciuset tysicy, w Polsce - 230 tysicy, w Niemczech jest legalnie zarejestrowanych 50 tysicy. W samym Tokio dziaa ponad 130 tysicy prostytutek, w Addis Abebie - 80 tysicy. Klientami s we wszystkich kulturach niemale wycznie mczyni. Kinsey stwierdzi w swoich badaniach, e z prostytutek korzystao 69% amerykaskich mczyzn, a dla 15% bya to w ogle gwna forma aktywnoci seksualnej. Analogiczne odsetki dla kobiet byy tak nike, e Kinsey ich nawet nie przytoczy w swym raporcie. Powszechno prostytucji nie musi oznacza, e stanowi ona wyksztacony przez ewolucj mechanizm adaptacyjny naszego gatunku. Prostytucja zdaje si by raczej wynikiem rwnoczesnego dziaania dwch czynnikw mskiego pragnienia przelotnych kontaktw bez zaangaowania oraz kobiecej skonnoci do odpatnego oferowania usug seksualnych w wyniku wyboru lub przymusu ekonomicznego. O mskiej skonnoci do wykorzystywania kadej pojawiajcej si okazji kontaktu seksualnego wiadczy rwnie fakt, e kazirodztwo ojca z crk jest trzykrotnie czstsze od kazirodztwa matki z synem. Wikszo przypadkw kazirodztwa (od 48 do 75%) to akty dokonywane nie przez ojcw biologicznych, lecz przybranych (Thornhill, 1992a; Weilham, 1990), co oznacza, e nie pocigaj one za sob typowych genetycznych skutkw kazirodztwa, jak upoledzenie umysowe czy choroby uzalenione od genw recesywnych. Wszystkie te prawidowoci - od efektu Coolidge'a do treci marze seksualnych, prostytucji i wzorcw kontaktw homoseksualnych i kazirodczych - wiadcz o tym, e proces ewolucji faworyzowa mczyzn, ktrzy w repertuarze swoich strategii seksualnych mieli skonno do przelotnych kontaktw seksualnych. Mczyni potrzebowali do tego, oczywicie, zgody kobiet. Ukryta strona przelotnego seksu u kobiet Wobec oczywistych korzyci, ktre przelotny seks mg w sensie biologicznym przynie mczyznom, ewentualne korzyci kobiet z tego rodzaju kontaktw s niemale zupenie ignorowane. Cho kobiety nie mog pomnoy liczby wasnych dzieci przez utrzymywanie licznych kontaktw seksualnych, mog jednak zyska tym sposobem korzyci na tyle powane, e i u nich seks przelotny utrwali si jako jedna z moliwoci repertuaru zachowa seksualnych (Buss, Schmitt, 1993; Smali, 1992; Smith, 1984; Smuts, 1985; Barkow, 1989; Thornhill, 1992a; Wilson, Daly, 1992). Pradawne kobiety musiay przynajmniej czasami poszukiwa korzyci w przelotnym seksie, w przeciwnym bowiem razie tak silna skonno nie mogaby wyksztaci si u mczyzn. Gdyby kobiety nigdy nie zgadzay si na przelotne kontakty seksualne, mczyni nie wyksztaciliby wszystkich poprzednio opisanych mechanizmw psychologicznych sprzyjajcych poszukiwaniu i realizacji tego rodzaju kontaktw. Poszukiwanie seksu dla niego samego nie byo jednak zapewne dla pradawnych kobiet adn atrakcj z tej prostej przyczyny, e spermy nigdy nie brakowao. Dodatkowy dostp do spermy w aden sposb nie powiksza u kobiet szansy na

sukces reprodukcyjny, a ta minimalna liczba plemnikw, ktra potrzebna jest kobiecie do zapodnienia, bya zapewne dostpna bez trudu. Kobiec korzyci z przelotnego seksu byo natomiast powikszenie dostpu do niezbdnych do przeycia zasobw. Wystarczy wyobrazi sobie niedostatek ywnoci nkajcy jakie plemi przed tysicami lat. Zwierzyny mao, nadchodz mrozy, nie ma ju jagd na krzakach, tylko jaki myliwy o szczliwej rce transportuje do obozowiska upolowanego jelenia. Kobieta przeyka lin i za kawaek misa oferuje mu to, czym sama dysponuje. Seks za poywienie, poywienie za seks - ta transakcja musiaa powtarza si miliony razy przez tysice lat trwania naszego gatunku. W wielu spoeczestwach tradycjonalistycznych, jak u amazoskich Mehinaku czy wyspiarskich Trobriandczykw, mczyni przynosz swym kochankom rne dobra, jak ywno, tyto, opaski i ozdobne obrcze, a kobiety zgadzaj si na stosunki seksualne tak dugo, jak dugo pynie strumie prezentw. Dziewczyna moe powiedzie: Jeeli nie masz dla mnie prezentu, to ja si nie zgadzam (Malinowski, 1929, s. 269). Reputacja trobriandzkiego mczyzny wrd kobiet moe mocno ucierpie, jeeli odmwi kochance prezentu, a w rezultacie ucierpi i jego zdolno do pozyskania nastpnej. Trobriandki za cign oczywiste korzyci materialne z przelotnych kontaktw seksualnych. Kobiety wspczesne zdradzaj upodobania wcale nieodlege od tamtych. Ba-dania nad zaletami cenionymi u partnerw staych i przelotnych wykazay, e w szczeglnoci cztery zalety s wyej cenione u kandydata na kontakt przelotny. Byy to: wydawanie od pocztku duej iloci pienidzy na kobiet, dawanie jej od pocztku cennych prezentw, prowadzenie wystawnego trybu ycia i szczodro w udostpnianiu wasnych zasobw (Buss, Schmitt, 1993). Te cztery cnoty s podane u mw w stopniu umiarkowanym, u partnerw zwizku przelotnego podane s duo bardziej. Kobiety nie lubi natomiast u kochankw oszczdnoci i skpstwa sygnalizujcych, e nie s oni gotowi do dzielenia si z nimi swoimi zasobami. Te po dzi dzie trwajce upodobania wskazuj, e kluczow korzyci adaptacyjn kobiet z przelotnych kontaktw seksualnych by natychmiastowy dostp do zasobw partnera. Dominujc rol tych korzyci najwyraniej ujawnia prostytucja. Z punktu widzenia porwna midzy kulturami, bardzo czst przyczyn wejcia na drog prostytucji jest fakt, e droga ta jako jedyna zapewnia kobiecie przetrwanie. W niektrych kulturach, jak w Somalii czy u Hokkien mieszkajcych na Tajwanie, kobieta rozwiedziona z powodu niewiernoci nie moe liczy na ponowne zampjcie (Burley, Symanski, 1981). W innych, jak u Chiczykw, Birmaczykw lub Pawnee, na zampjcie nie ma szans kobieta, ktra utracia dziewictwo. W jeszcze innych, jak u Aztekw czy Ifugao, niemoliw do przezwycienia przeszkod w zampjciu jest choroba kobiety. We wszystkich tych wypadkach prostytucja stanowi jedyny sposb na przetrwanie. Bywaj jednak i kobiety zostajce prostytutkami po to, by unikn uciliwoci maestwa. Na przykad Malajki z Singapuru czsto zostaj prostytutkami, by unikn cikiej pracy, ktrej oczekuje si w tym spoeczestwie od on. W plemionach Amhara czy Bemba kobiety zarabiaj na przelotnym seksie wystarczajco wiele, by pozwoli sobie na wynajmowanie mczyzn do wykonywania prac, zwykle nalecych do obowizkw ony. Krtko mwic, zacht do przelotnego seksu s te znaczne dobra, ktre kobieta moe dziki niemu pozyska. Kontakty seksualne umoliwiaj te rozpoznanie i ocen potencjalnego ma w stopniu czsto niemoliwym do uzyskania w inny sposb. Pozwalaj rozezna si w jego osobowoci i zamiarach, sposobie reagowania na rne sytuacje, w niezawodnoci, w jego atrakcyjnoci i wartoci jako mczyzny dla innych kobiet. Pozwalaj te kobiecie oceni wraliwo i elastyczno mczyzny, jego skonno do dbania o jej szczcie. Kontakt seksualny pozwala te partnerom zorientowa si w stopniu ich wzajemnego dopasowania,

dostarczajc wanych informacji o szansach na trway zwizek. Pary niedopasowane seksualnie czciej s sobie niewierne i zwizki te czciej kocz si rozwodem (Janus, Janus, 1993). Seksuologowie Samuel i Cynthia Janus stwierdzili, e 25% badanych przez nich kobiet i mczyzn wskazywao niedopasowanie seksualne jako gwny powd rozwodu i bya to najczciej wymieniana pojedyncza przyczyna rozpadu maestwa. Kosztw niewiernoci i rozwodu mona unikn dziki ocenie dopasowania seksualnego przed zawarciem maestwa. Niektre upodobania kobiet dotyczce partnerw seksu przelotnego wyranie wskazuj, e jedn z funkcji takich kontaktw jest pozyskiwanie informacji celem wybrania partnera staego zwizku (Buss, Schmitt, 1993). Gdyby tak nie byo, nie przeszkadzayby im takie cechy przelotnego partnera, jak promiskuityzm czy pozostawanie w trwaym zwizku z inn kobiet, sygnalizujce jego niedostpno jako kandydata do ewentualnego staego zwizku. Cechy te oznaczaj zreszt te i niemono pozyskania jego zasobw w takim stopniu, w jakim byoby to moliwe, gdyby nie by zwizany z inn kobiet lub gdyby nie nawizywa tak licznych kontaktw przelotnych. Oglnie rzecz biorc, preferencje kobiet co do kandydatw na zwizek przelotny s bardzo zblione do tych, ktre adresuj do kandydata na zwizek trway (Buss, Schmitt, 1993). W obu wypadkach kobiety pragn mczyzny yczliwego i penego zrozumienia, romantycznie nastrojonego i podniecajcego, staego w uczuciach, zdrowego, z poczuciem humoru i skonnoci do dzielenia si wasnymi zasobami z kobiet. W obu wypadkach kobiety chciayby te mczyzny wysokiego, wysportowanego i przystojnego. Mczyni, jak pamitamy, bardzo wyranie zmieniali swoje wymagania, kiedy przechodzili od wyliczania cnt partnerki zwizku trwaego do wskazywania cech wystarczajcych u partnerki zwizku przelotnego. U kobiet zmiana taka jest prawie niezauwaalna, co wskazuje na ich wiksz gotowo do traktowania seksu przelotnego jako wstpu do trwaego zwizku czy te sposobu na poszukiwanie partnera do takiego zwizku. Inn korzyci z przelotnego seksu jest dla kobiety moliwo lepszego zorientowania si w swojej wasnej wartoci dla pci przeciwnej. Ludzie, ktrzy nie potrafili trafnie oceni swojej wasnej wartoci matrymonialnej, musieli by w naszej pradawnej przeszoci naraeni na powane straty. W szczeglnoci niekorzystne musiao by dla kobiet niedoszacowanie wasnej wartoci, pocigajce za sob zwizek z mniej wartociowym mczyzn, oferujcym mniejsze zasoby, zaangaowanie i ochron, ni ta, ktr mogyby zdoby, gdyby trafniej oceniy wasn warto. Rwnie przeszacowanie wasnej wartoci mogo by niekorzystne, poniewa wyduao okres paniestwa, co w kocu mogo prowadzi do rzeczywistego spadku wasnych walorw seksualnych, jako e te s u kobiet silnie powizane z wiekiem. Przelotne kontakty z mczyzn jednym lub wieloma podnosiy szans uniknicia obu tych niebezpieczestw. Jeszcze inn dodatkow korzyci z przelotnego seksu byo dla kobiety pozyskiwanie sprzymierzeca lub zapasowej ochrony na wypadek konfliktu z innymi mczyznami czy rywalkami. Mogo to by szczeglnie wartociowe w spoeczestwach, w ktrych kobieta naraona jest na wysokie ryzyko zgwacenia, pobicia czy wrcz zabicia jej dzieci, co na przykad grozi kobiecie pord wenezuelskich Yanomamo, jeeli nie dysponuje ona msk ochron (Smuts, 1991). Ryzyko to ilustruje opowie pewnej Brazylijki, ktra zostaa porwana przez mczyzn Yanomamo (Biocca, 1970). Kiedy Indianie z innej wioski prbowali j zgwaci, ani jeden mczyzna z jej wioski nie stan w jej obronie, gdy nie bya ani on, ani przyjacik adnego z nich. Uywanie specjalnych przyjani dla zapewnienia sobie ochrony obserwuje si zreszt take pord pawianw z sawanny, ktrych samice oprcz gwnego partnera, maj te i zapasowego przyjaciela bronicego ich przed niechcianymi samcami, a ktremu one odwdziczaj si seksem w okresie rui (Smuts, 1985). Jak wskazuje Robert Smith:

Gwny partner nie zawsze moe by obecny, kiedy jego onie czy dzieciom potrzeba ochrony. W takich wypadkach dysponowanie przez kobiet zapasowym przyjacielem moe odda nieocenione usugi (...) nieobecno gwnego partnera [np. gdy wyrusza na polowanie] stwarza wic moliwo, a czasem i konieczno kontaktw seksualnych z innymi mczyznami (...) a mniej lub bardziej stay przyjaciel moe by skonny do bronienia w potrzebie swej kochanki i jej dzieci w nadziei, e by moe przechowuj si wrd nich i jego wasne geny (Smith, 1984, s. 614). Kochanek moe by te trzymany przez kobiet w odwodzie na wypadek porzucenia przez ma, jego choroby czy mierci, ktre czsto zdarzay si naszym praprzodkom, na przykad w wyniku polowa czy wojen plemiennych. Nawet yjcy m moe utraci swe zasoby czy pozycj spoeczn. Kobieta trzymajca w odwodzie zapasowego partnera moe wic szybko i skutecznie zastpi nim poprzednika, jeeli okazaoby si to z tych czy innych wzgldw konieczne. Tego rodzaju taktyka zamiany partnerw nie jest spotykana jedynie u ludzi. Wystpuje ona na przykad u pisklika plamistego (Actitis macularia), zamieszkujcego jezioro Leech w stanie Minnesota (Colwell, Oring, 1989). W trakcie czterech tysicy godzin obserwacji biologowie Mark Colwell i Lewis Oring wykryli, e samice tego gatunku, wdajce si w kontakty pozamaeskie, czsto zamieniay swego przyjaciela na nastpnego staego partnera, wyprbowawszy uprzednio jego dostpno i podatno na ich wdziki. Samce tego gatunku czsto wyranie prbuj ukry wasne zdrady przed staymi partnerkami, poszukujc przyjaciek w oddaleniu, a nie w ssiedztwie wasnego terytorium. Cudzoonicy niejednokrotnie kocz u tego gatunku jako stali partnerzy, co wskazuje na to, e przelotny seks jest mechanizmem zastpowania jednego staego partnera nastpnym. Niektre wyniki zdaj si wskazywa na podobn funkcj seksu przelotnego u kobiet. W jednym z bada stwierdzono na przykad, e kobiety wdaj si w seks pozamaeski gwnie wtedy, kiedy s niezadowolone z dotychczasowego zwizku, podczas gdy u mczyzn nie ma zalenoci midzy satysfakcj z maestwa a zdrad. Inne badania, ktre prowadziem wsplnie z Heidi Greiling, wykazay, e kobiety czasami nawizuj kontakty przelotne po to, by zastpi obecnego partnera lub uatwi sobie z nim rozstanie (Greiling, 1993; por. te Spanier, Margolis, 1983 oraz Terman, 1938). Mczyni uyczaj te czasami przelotnym partnerkom swojej wysokiej pozycji spoecznej. Zwizek modelki Marli Maples z rekinem biznesu Donaldem Trampem przynis jej wielki rozgos w massmediach, co zaowocowao nowymi, bardzo intratnymi propozycjami pracy i dostpem do przedtem dla niej zamknitych ekskluzywnych krgw towarzyskich. Jeeli kobiet zainteresuje si mczyzna o niezwykle wysokiej pozycji spoecznej, wzbudza to przekonanie, e i owa kobieta musi mie w sobie co niezwykego. Moe to z kolei uatwi jej dostp do krgw o wyszej pozycji spoecznej i pozyskanie tam staego partnera bd te pozyskanie wartociowszego partnera we wasnym dotychczasowym krgu. Teoretycznie jest te moliwe, e drog przelotnego seksu kobieta jest w stanie pozyska cenniejsze geny, atwiej bowiem zwabi mczyzn o wysokiej wartoci na uytek zwizku przelotnego ni staego. Moliw strategi naszych przodki mogo by wic pozyskiwanie trwaego zaangaowania od dostpnych im mczyzn o niszej wartoci, a genw od niedostpnych na stae partnerw o wysokiej wartoci reprodukcyjnej. Strategia taka uprawiana jest przez Brytyjki -biologowie Robin Baker i Mark Bellis wykryli, e wybieraj one sobie na kochankw mczyzn z reguy o pozycji spoecznej wyszej ni zajmowana przez wasnego ma (Symons, 1979; Baker, Bellis, 1995; por. te Gangestad, 1989; Gangestad, Simpson, 1990). Jedna z odmian tej koncepcji nazywana jest hipotez seksownego syna (Fisher, 1958). Gosi ona, e kobiety wybieraj sobie na kochankw mczyzn, ktrzy s bardzo atrakcyjni dla innych kobiet. Urodzeni z takich kontaktw synowie s z kolei bardziej

atrakcyjni dla kobiet nastpnego pokolenia, co sprzyja szerszemu propagowaniu genw ich matek. Koncepcj t zdaj si potwierdza wyniki bada wskazujcych, e kobiety wymagaj wikszej atrakcyjnoci fizycznej od swoich kochankw ni mw (Buss, Schmitt, 1993; Kenrick i in., 1993). Cho nigdy nie uzyskamy tu pewnoci, antropologowie przekonani s, i wiele kobiet w naszej ewolucyjnej przeszoci nie podejmowao decyzji o wasnym maestwie. Obserwacje wspczesnych plemion zbieracko-owieckich - stanowicych analog i naszej przeszoci - wskazuj, e maestwa s aranowane przez ojcw i innych krewnych kobiety (Symons, 1979). Maestwa aranowane przez krewnych s zreszt popularne do dzi w wielu regionach wiata, jak Indie, Kenia czy rodkowy Wschd. Obyczaje takie pozbawiaj kobiety wielu zwykych korzyci z przelotnego seksu. Nawet jednak w kulturach powszechnie aranujcych maestwa kobiety mog wywiera wpyw na matrymonialne decyzje, manipulujc swoimi rodzicami, przeciwstawiajc si ich woli, ukrywajc swoje przelotne kontakty, a nawet uciekajc z wybranym kochankiem. Koszty przelotnego seksu Kada strategia seksualna pociga za sob pewne koszty i przelotny seks nie jest tu oczywicie wyjtkiem. Mczyni ryzykuj zaraenie si chorobami, opini dziwkarza, kopoty czy uszkodzenie ciaa przez zazdrosnego ma. We wszystkich kulturach spora cz zabjstw to rezultat dziaa zazdrosnych mw podejrzewajcych niewierno swoich on (Day, Wilson, 1988). Niewierni mczyni ryzykuj rewan swoich maonek lub rnorakie koszty rozwodu. Przelotne kontakty seksualne pochaniaj te czas, energi, a czsto i powane zasoby materialne. Kobiety ponosz czasami wiksze koszty od mczyzn. Przede wszystkim ryzykuj opini osoby o nadmiernie swobodnych obyczajach seksualnych, co z reguy jest dla kobiety znacznie bardziej niekorzystne ni dla mczyzny, nawet w spoeczestwach bardzo liberalnych w sprawach seksu, jak Szwedzi czy Indianie Ache (Kim Hill, informacja osobista, 1991). Kobieta pozbawiona fizycznej ochrony staego partnera bardziej jest te na raona na agresj i ryzyko zgwacenia. Cho niebezpieczestwa te gro kobietom take ze strony mw, alarmujco wysoki odsetek modych kobiet donoszcych o gwacie podczas randki dochodzi do 15% i wskazuje na powag zagroe czyhajcych na kobiet samotn (Muehlenhard i Linton, 1987). Opisywane poprzednio badania nad cechami podanymi i niepodanymi u partnera staego i przelotnego wykazay, e kobiety boj si u mczyzn skonnoci do przemocy fizycznej i psychicznej, co sugeruje, e dobrze zdaj sobie spraw z moliwoci napotkania takiego niebezpieczestwa. Obron przed nim mog by waciwe kryteria dobierania sobie partnera. Kobiety oczywicie ryzykuj te ci i urodzeniem dziecka, ktre musiayby wychowywa samotnie, bez pomocy i zaangaowania mczyzny. W pradawnych czasach dzieci takie musiay by znacznie bardziej naraone na chorob, przemoc i mier (Hill, Hurtado, 1989). Niektre samotne matki decyduj si nawet na dzieciobjstwo - na przykad w Kanadzie samotne matki urodziy zaledwie 12% dzieci w latach 1977-1983, ale byy sprawczyniami a 50% okooporodowych dzieciobjstw (nastpujcych do 64 godzin po urodzeniu) odnotowanych w statystykach policyjnych (Daly, Wilson, 1988). Podobne zjawisko obserwuje si te w wielu innych kulturach, na przykad u afrykaskich Baganda. Nawet to rozwizanie nie kompensuje jednak samotnej kobiecie powanych kosztw biologicznych zwizanych z ci i porodem. Niewierne kobiety pozostajce w staym zwizku ryzykuj te utrat zasobw ma. Z reprodukcyjnego za punktu widzenia kobieta, angaujc si w przelotny zwizek, traci cenny czas na pozyskanie i tak niepotrzebnej do rozrodu spermy (Wilson, Daly, 1992). Ryzykuje te niebezpieczn rywalizacj midzy

wasnymi dziemi, ktre mog by sabiej ze sob zwizane, jeeli pochodz od rnych ojcw (Holmes, Sherman, 1982). Przelotne kontakty seksualne nios wic ze sob ryzyko dla obu pci. Poniewa jednak nios te i powane korzyci, zarwno kobiety, jak i mczyni wyksztacili strategie dobierania sobie przelotnych partnerw w sprzyjajcych warunkach pozwalajcych zmniejszy koszty, a zwikszy korzyci z przelotnego seksu. Warunki sprzyjajce przelotnemu seksowi Wszyscy znamy takich mczyzn, ktrzy goni za kad spdniczk, i takich, ktrzy nigdy nie zdradziliby swojej partnerki. Znamy kobiety chtne do przelotnych kontaktw i takie, ktrym seks bez uczuciowego zaangaowania w ogle nie przychodzi do gowy. Ludzie oczywicie rni si skonnoci do nawizywania przelotnych kontaktw seksualnych, a nawet u tej samej osoby skonno ta ulega wahaniom w zalenoci od czasu i kontekstu. Jednym z czynnikw nasilajcych t skonno jest wychowanie w rodzinie bez ojca. Kobiety z takich rodzin maj znacznie wicej partnerw seksualnych w yciu, ni kobiety z rodzin penych. Co wicej, dziewczta z rodzin pozbawionych ojca wczeniej dorastaj do pierwszej miesiczki (Draper, Belsky, 1990; Moffit, Caspi, Belsky, 1990). Wyglda to tak, jakby kobiety wychowujce si bez staej obecnoci ojca byy mniej skonne wierzy w zdolno mczyzny do trwaego i wycznego zaangaowania w jedn osob i same w zwizku z tym wybieraj strategi pozyskiwania dbr nie od jednego, lecz od wielu partnerw. Innym czynnikiem decydujcym o skonnoci do seksu przelotnego jest faza wasnego cyklu yciowego. W wielu kulturach seks przelotny typowy jest dla ludzi dorastajcych i modych, dopiero poszukujcych wasnej drogi przez rynek matrymonialny, eksperymentujcych na swoich moliwociach i ksztatujcych wasne strategie seksualne. Dopiero po przejciu tego okresu staj si gotowi do maestwa. W niektrych kulturach, jak u amazoskich Mehinaku, taki eksperymentalny seks nastolatkw jest nie tylko tolerowany, lecz nawet zachca si do modych ludzi, co sugeruje powizanie seksu przelotnego z okrelon faz ycia (Frayser, 1985; Gregor, 1985). Dodatkowej okazji do tego rodzaju kontaktw seksualnych dostarczaj te okresy przejciowe midzy kolejnymi zwizkami o monogamicznym charakterze. Po rozwodzie wan spraw jest ponowna ocena wasnej wartoci matrymonialnej, ktra ulega zmianie wskutek pojawienia si dzieci czy zmiany pozycji spoecznej itp. Przelotne kontakty seksualne pozwalaj czowiekowi zorientowa si, jak tego rodzaju zmiany wpyny na jego warto dla pci przeciwnej i kogo ma wobec tego poszukiwa na partnera nastpnego zwizku, jak ukierunkowa wasne wysiki. Innym czynnikiem jest proporcja liczby kobiet i mczyzn w danej spoecznoci, uzaleniona od takich zdarze, jak wojny i bjki (wywoujce zwykle niedobr mczyzn), celowe zabjstwa, od ktrych przecitnie rzecz biorc ginie siedmiokrotnie wicej mczyzn ni kobiet, czy odsetek ponownych oenkw, ktry szybciej spada wraz z wiekiem dla kobiet ni mczyzn. Kiedy stosunek liczebnoci pci faworyzuje mczyzn, zwykle przestawiaj si oni na kontakty przelotne kosztem trwaych. Na przykad Indianie Ache cechuj si znacznym promiskuityzmem, gdy w plemieniu tym jest o poow wicej kobiet ni mczyzn. Kobiety zwracaj si ku kontaktom przelotnym, kiedy panuje niedostatek mczyzn zdolnych do zainwestowania powanych zasobw w trway zwizek (Secord, 1983; Pedersen, 1991). W niektrych subkulturach, na przykad w zamieszkiwanych przez biedot gettach wielkich miast amerykaskich, brakuje mczyzn dysponujcych zasobami wystarczajcymi do przycignicia kobiety na duej. Wobec tego kobiety maj mniej powodw, by wiza si z mczyznami na stae. Skonno kobiet do przelotnych kontaktw seksualnych, ronie

rwnie wtedy, kiedy s one w stanie pozyska wicej zasobw od swoich krewnych ni od partnerw (Gaulin, Schlegel, 1980). W kulturach tych kobiety chtniej korzystaj z okazji do pozyskania korzyci dla siebie i dzieci z przelotnych kontaktw z licznymi mczyznami. Mniej zacht do trwaych zwizkw stwarzaj kobietom take te kultury, w ktrych ywno jest wasnoci wsplnoty, a nie poszczeglnych jednostek. Na przykad paragwajscy Ache z reguy dziel si upolowan zwierzyn z ca wiosk. Dobrzy myliwi nie pozyskuj wicej poywienia ni kiepscy, kobiety uzyskuj swj przydzia niezalenie od tego, czy s zamne i jakim myliwym jest ich m. Nie zachca to do budowania trwaych zwizkw i trzy czwarte kobiet poprzestaje na seksie przelotnym (Hill, Kapan, 1988; Kim Hill, informacja osobista, 1991). Innego przykadu dostarcza socjalistyczny system opieki spoecznej w Szwecji, zapewniajcy bardziej rwnomierny podzia dbr ni gdzie indziej. W rezultacie tylko poowa zamieszkujcych wsplnie par jest formalnie zwizana maestwem, a osoby obu pci czsto nawizuj krtkotrwae zwizki z innymi (Posner, 1992). Innym wanym czynnikiem jest wasna atrakcyjno jako staego partnera w przyszoci, ktra inaczej wpywa na zachowania kobiet i mczyzn. Terminujcy dopiero mczyzna z duymi szansami na awans spoeczny skonny jest poprzestawa na przelotnych zwizkach do czasu osignicia pozycji zapewniajcej mu pozyskanie wysoce wartociowej partnerki staego zwizku. Kobieta, ktrej bieca warto matrymonialna jest niewielka, moe zaoy, e i tak nie pozyska takiego partnera, jakiego chciaaby, co zaowocuje jej wiksz skonnoci wchodzenia w przelotne zwizki. Niektre spoeczestwa wyksztacaj te instytucje prawne czy obyczajowe zachcajce do przelotnych kontaktw. Na przykad wadcom Rzymu wolno byo mie setki konkubin, ktre byy odsyane z haremu po osigniciu trzydziestego roku ycia (Betzig, 1992). W Hiszpanii i Francji istnieje kulturowo usankcjonowana tradycja utrzymywania w odrbnych mieszkaniach konkubin przez tych mczyzn, ktrzy s w stanie na to sobie pozwoli. Rwnie niektre komuny czy spoecznoci alternatywne licznie powstajce w latach szedziesitych i siedemdziesitych naszego wieku wyranie zachcay do eksperymentowania z licznymi kontaktami seksualnymi. Mniejsza lub wiksza skonno do wdawania si w przelotne kontakty pozostaje rwnie uzaleniona od strategii realizowanych przez innych. Jeeli wielu mczyzn poprzestaje na kontaktach jedynie przelotnych, jak w Rosji lat dziewidziesitych, kobiety zostaj zmuszone do praktykowania rwnie przelotnego seksu - z braku chtnych na partnera staego zwizku. Maonkowie mog te nawzajem si sobie rewanowa wdawaniem si w przelotne kontakty seksualne z innymi. Przelotny seks jest wic strategi uprawian zawsze w konkretnych warunkach spoecznych i jego czsto pozostaje silnie od tych warunkw uzaleniona. Wpywaj na ni stosunek liczebny obu pci i instytucje kulturowe wyksztacone w danym spoeczestwie, stadium wasnej historii yciowej i strategie uprawiane przez innych. Przelotny seks jako rdo moliwoci Dwudziestowieczne badania naukowe nad kojarzeniem si ludzi w pary skupiay si niemal wycznie na maestwie. Ludzka anatomia, fizjologia i psychologia zdradzaj jednak pradawn przeszo naszego gatunku wypenion take i seksem przelotnym. Oczywiste korzyci osigane przez mczyzn stosujcych t strategi postpowania przysoniy uczonym rwnie wielkie korzyci osigane przez kobiety. Przelotne kontakty s kontaktami mczyzn z kobietami, i to kobietami chtnymi do takich zwizkw. Chtnymi take do czerpania z nich korzyci. Wyaniajcy si obraz rzeczy nie wszystkim si zapewne spodoba. Kobiety moe niepokoi mska skonno do wskakiwania do ka z ledwo poznanymi osobami. Mczyznom nie pomaga myl o onach przeszukujcych teren w nadziei na korzystny

zwizek przelotny, nadajcych innym mczyznom subtelne, cho czytelne sygnay gotowoci seksualnej, a czasami podkadajcych wasnemu mowi kukucze jajo. Natura ludzka moe by niepokojca. Z innej jednak perspektywy dysponowanie przez nas zoonym, obfitujcym w rne strategie postpowania repertuarem zachowa seksualnych daje nam wicej siy, elastycznoci i moliwoci kontrolowania wasnego losu. Miast pozosta skazani na jeden tylko, niezmienny sposb postpowania, moemy faktycznie wybiera z do obfitego menu, stosownie do wasnych apetytw i koniecznoci. Wspczesna technologia pozwala nam te unikn wielu kosztw, ktre przelotny seks pociga za sob dla naszych odlegych przodkw. rodki antykoncepcyjne pozwalaj ludziom unikn ciy niechcianej czy pojawiajcej si w niewaciwym czasie. Wzgldna anonimowo miast zapewnia zmniejszenie szkd, ktre przelotny seks moe przynie naszej reputacji. Ruchliwo przestrzenna umoliwia dzieciom umknicie spod rodzicielskiej wadzy w sprawach matrymonialnych, a dostarczana przez rzdy opieka spoeczna umoliwia przetrwanie take dzieciom z przelotnych zwizkw. Obnienie kosztw przelotnego seksu powiksza repertuar dostpnych nam sposobw postpowania. Dopuszczenie do wiadomoci caego skomplikowania ludzkich strategii seksualnych jest trudne do pogodzenia z wiar w bogosawiestwa maeskiego stanu, w ktrej zostalimy wychowani. Ale rwnoczenie wiedza ta daje nam wicej moliwoci ksztatowania wasnych losw matrymonialnych, ni mieli ich nasi poprzednicy.

V PRZYCIGANIE PARTNERA
Serca maj rwnie wiele nastrojw jak twarze wyrazw. Pozyskanie tysica serc wymaga tysica sposobw. Owidiusz, Sztuka kochania Jasna wiadomo, czego si chce od partnera, nie gwarantuje jeszcze realizacji pragnie. Zaley to w duym stopniu od umiejtnoci sygnalizowania, e posiada si przymioty podane przez pe przeciwn. Poniewa pradawnym kobietom zaleao na przykad na pozyskaniu partnerw o wysokiej pozycji spoecznej, u mczyzn pojawia si motywacja do demonstrowania tych wanie cech. Wspzawodnictwo o partnera polegao na przewyszeniu rywali wasnej pci pod wzgldami podanymi przez pe przeciwn. W ty cyklu wsplnej ewolucji kobiet i mczyzn kada z pci wyksztacaa pewne mechanizmy psychologiczne rozwizujce problemy stwarzane przez pe przeciwn. Tak jak zrczny rybak posuguje si przynt najbardziej pasujc do upodoba ryby, ktr chce zowi, tak nasi przodkowie rozwijali strategie postpowania najbardziej pasujce do upodoba pci przeciwnej. Zrozumienie pragnie podanego partnera stanowio wic klucz do sukcesu w grze o jego zdobycie. Przyciganie partnera nie odbywa si jednak w prni- o wysoce podanego partnera pci przeciwnej zabiegaj te inni konkurenci naszej wasnej pci. Nie wystarczy zatem tylko demonstracja wasnych, a podanych przez pe przeciwn zalet, trzeba jeszcze pomniejszy wag zalet konkurencji. Ludzie wyksztacili jedyny w swoim rodzaju mechanizm zwalczania konkurencji- podwaanie wartoci innych za pomoc wypowiedzi sownych. W rezultacie nieodczn czci ludzkich zabiegw matrymonialnych jest pomniejszanie zalet konkurencji za pomoc obmowy, insynuacji, omieszania i w ogle szkodzenia opinii innych osb naszej wasnej pci. Podobnie jak taktyki przycigania partnera opieraj si na zrozumieniu, czego pe przeciwna poda, tak taktyki szkodzenia konkurencji opieraj si na zrozumieniu, czego

osoby pci przeciwnej chciayby unikn. Mniej lub bardziej otwarty komunikat mczyzny, e jego konkurent wyzuty jest z wszelkich ambicji, dziaa dziki predyspozycji kobiet do unikania mczyzn pozbawionych ambicji. Podobnie komunikat kobiety na temat wdawania si jej konkurentki w liczne kontakty seksualne z wieloma mczyznami, jest taktyk skuteczn dlatego, e mczyni skonni s unika staych partnerek, ktre nie zapewni im wycznoci dostpu do wasnych powabw seksualnych. Skuteczno rnych sposobw przycigania partnera do siebie, a zniechcania do konkurencji uzaleniona bdzie od tego, czy pe przeciwna poszukuje partnera na stae, czy te przelotnego. Rozwamy przypadek kobiety prbujcej zniechci mczyzn do rywalki za pomoc insynuacji, e tamta sypia z wieloma innymi. Jeeli on poszukuje partnerki staej, insynuacja taka odniesie podany skutek, mczyni bowiem unikaj promiskuityzmu u staych partnerek. Jeeli jednak mczyzna poszukuje partnerki przelotnej, insynuacja odniesie skutek odwrotny do zamierzonego - u partnerek przelotnych promiskuityzm nie jest bowiem w oczach mczyzny wad, a moe wrcz by zalet. Z kolei na przykad otwarte ujawnianie pragnie seksualnych przez kobiet moe by skuteczne przy pozyskiwaniu partnera przelotnego, ale nie staego. Reguy rzdzce powstawaniem zwizkw przelotnych rni si od zasad kojarzenia si par na stae. W odniesieniu do zwizkw trwaych, zarwno kobiety, jak i mczyni wol duszy okres zalotw pozwalajcych dobrze zorientowa si w zaletach i wadach drugiej strony. W tym czasie okaza si moe, e pozycja spoeczna mczyzny wcale nie jest tak wysoka, jak stara si on sprawi wraenie, e kobieta miaa ju ma, e ktre z nich ma dzieci z poprzedniego zwizku itd. W wypadku zwizkw przelotnych, moliwoci oszukania partnera s nieporwnanie wiksze - mczyzna moe udawa wysz pozycj spoeczn ni faktycznie zajmowana, kobieta moe udawa lepsz reputacj, ni ma w istocie. Krtko mwic, kontakty przelotne to teren zdradliwy i usiany puapkami dotyczcymi przede wszystkim udawania tych cech, ktrych pe przeciwna poda najbardziej. W wypadku mczyzn bdzie to udawanie wyszej pozycji spoecznej, posiadania wikszych zasobw i silniejszego zaangaowania uczuciowego. W wypadku kobiet bdzie to udawanie urody i wiernoci seksualnej. Bitwa o seks przelotny toczona jest przez obie pcie, cho w niejednakowym stopniu, na kontaktach przelotnych bardziej bowiem zaley mczyznom. Dlatego te kobiety maj w tej dziedzinie wicej do powiedzenia - na kad chtn czekaj zwykle dziesitki mczyzn, kobieta ma wic duy wybr i decydujcy gos. W wypadku maestwa ta nierwnowaga znika, chtnych obu pci jest mniej wicej tyle samo i w konsekwencji na dalej posunit wybredno mog sobie pozwoli tylko bardzo atrakcyjne kobiety. Przyciganie partnera zwizku i przelotnego, i trwaego wymaga pokazywania wasnych zalet podanych przez pe przeciwn. Tak jak samce tkaczyka afrykaskiego pokazuj swoje gniazda, a samce muchy skorpionowatej pokazuj swj prezent kopulacyjny, tak mczyni i kobiety musz zareklamowa swoje zalety. Poniewa kobiety i mczyni maj odmienne pragnienia, kada z pci stara si zademonstrowa co innego. Prezentowanie zasobw W wiecie zwierzt demonstrowanie posiadanych zasobw jest do powszechnym zachowaniem samcw. Na przykad samce kukawki srokatej (Geococcyx californianus) api myszy czy niedojrzae szczury, oguszaj je lub zabijaj, po czym oferuj je samicom. Nie przekazuj jednak prezentu, poprzestajc na wyczekujcym krakaniu i kiwaniu ogonem. Przekazanie ywnoci nastpuje dopiero po kopulacji; samica zjada prezent", co ma jej pomc wysiedzie jaja wanie zapodnione przez samca (Kevles, 1986). Jeeli samcowi nie uda si upolowa waciwego prezentu, nie uda mu si te i przystpi do kopulacji. Rwnie mczyni dokadaj stara, by zaprezentowa swoje zasoby kobietom i

dziki temu przywabi je do siebie. W badaniach nad taktykami wabienia partnera prosilimy kilka setek studentw i studentek rnych uniwersytetw (kalifornijski, Harvarda, Michigan) o opisanie taktyk, ktre sami stosuj i ktre zaobserwowali u innych. Wrd opisanych taktyk znalazy si takie zachowania, jak chwalenie si wasnymi osigniciami, opowiadanie o wanoci wasnej pracy, okazywanie sympatii i zrozumienia innym, nawizywanie kontaktu wzrokowego czy noszenie seksownych ubra. Zesp czworga badaczy podzieli nastpnie te ponad sto zachowa na dwadziecia osiem wyodrbniajcych si kategorii. Na przykad kategoria prezentowanie sprawnoci fizycznej" obejmowaa takie zachowania, jak podnoszenie ciarw na pokaz, otwieranie mocno zamknitych sojw i opowiadanie o wasnych sukcesach sportowych. Wreszcie poprosilimy sto par maeskich i dwiecie studentw i studentek stanu wolnego o ocen skutecznoci kadej z tych taktyk jako sposobu na przycignicie pci przeciwnej (do zwizku przelotnego lub staego) i ocen, jak czsto kada taktyka jest stosowana przez nich samych, przez ich przyjaci i maonkw (Buss, 1988a; Schmitt, Buss, 1996). Przedmiotem podobnie skonstruowanego badania byy te taktyki zwalczania konkurencji - najpierw poprosilimy badanych o opisanie wasnych i cudzych praktyk, po czym rwnie sklasyfikowalimy je w dwadziecia osiem rnych kategorii. Na przykad kategoria podwaanie inteligencji konkurenta" polegaa na takich zachowaniach, jak doprowadzenie do sytuacji, w ktrej konkurent wyjdzie na gupca, mwienie innym, e jest tpy czy e ma nie po kolei w gowie". Na koniec i tutaj poprosilimy sto maestw i ponad trzysta studentw i studentek o ocen skutecznoci i czstoci stosowania tych taktyk (Buss, Dedden, 1990). Jedn z taktyk stosowanych przez mczyzn okazao si prezentowanie wasnych zasobw - przechwalanie si wysokoci zarobkw i osigniciami, wydawanie duych sum pienidzy celem wywarcia na kobiecie odpowiedniego wraenia, jedenie drogim samochodem, opowiadanie o wanoci wykonywanej pracy. Innym sposobem jest zawyanie przed kobietami wasnej pozycji zawodowej i perspektyw kariery. Pokazywanie zasobw jest wic strategi przycigania pci przeciwnej stosowan nie tylko przez ptaki, lecz i przez mczyzn. Mczyni staraj si te pomniejszy wag zasobw, ktrymi dysponuj konkurenci, mwic kobietom, e rywal jest biedny, nie ma pienidzy, nie wykazuje ambicji i jedzi tanim samochodem. Kobiety w mniejszym stopniu stosuj t taktyk obniania wartoci rywalek, a jeeli nawet, to jest ona oceniana jako mniej skuteczna w wydaniu kobiet ni mczyzn. Kluczow rol odgrywa te dostosowanie taktyki do przelotnego bd trwaego charakteru zwizku. Prby oszoomienia kobiety wasnymi zasobami ju na pocztku znajomoci (kosztowna kolacja podczas pierwszej randki, cenne prezenty, szastanie pienidzmi) s skuteczniejsze przy pozyskiwaniu partnerki zwizku przelotnego ni trwaego. W barach dla samotnych czstym sposobem wabienia partnerki jest fundowanie jej drinka, a im droszy drink, tym bardziej jest skuteczny; podobnie skuteczn strategi jest dawanie wysokich napiwkw kelnerowi, co pokazuje kobiecie szczodro i zasobno mczyzny (Cloyd, 1976). W kontekcie zwizku trwaego skuteczniejsz taktyk mczyzny jest natomiast pokazywanie wasnej pracowitoci czy opowiadanie o ambitnych planach yciowych. Podwaanie wartoci zasobw konkurenta rwnie jest taktyk skuteczniejsz w kontekcie pozyskiwania partnerki dugotrwaej ni przelotnej - podwaanie ambicji yciowych i umiejtnoci zawodowych konkurenta zniechca do niego kobiet, jeeli idzie o maestwo, ale nie o przelotny seks. Pasuje to oczywicie doskonale do poprzednio omwionych upodoba kobiet, ktre pragn natychmiastowego dostpu do zasobw mczyzny w kontakcie przelotnym, a dobrych, cho niekoniecznie natychmiast realizowanych perspektyw na przyszo w wypadku zwizku trwaego. Noszenie kosztownego ubrania dziaa natomiast jednako dobrze w obu kontekstach.

W pewnym badaniu wywietlano kobietom zdjcia mczyzn ubranych w drogie trzyczciowe garnitury, markowe dinsy czy marynarki bd te ubranych w odzie tani. Ci pierwsi bardziej si kobietom podobali (Hill, Nocks, Gardner, 1987; Townsend, Levy, 1990), zarwno jako kandydaci na ma, jak i na przelotnego partnera, poniewa drogie ubranie zdaje si sygnalizowa zasoby zarwno natychmiastowo dostpne, jak i trwae. Antropologowie John M. Townsend i Gary Levy stwierdzili powszechno takiego wanie oddziaywania ubioru mczyzn na kobiety we wszelkich relacjach damsko-mskich, od pjcia na kaw do maestwa. Pokazywali rnym kobietom zdjcia tych samych mczyzn ubranych albo w tani uniform Burger Kinga, albo w kosztowny blezer, bia koszul i wykwintny krawat oraz zegarek firmy Rolex. Kobiety nie chciay z tymi pierwszymi ani umwi si na randk, ani nawiza przelotnego kontaktu, ani wyj za nich za m. Ci drudzy, owszem, nadawali si do wszystkich tych trzech celw, mimo e byli to dokadnie ci sami mczyni, tyle e inaczej ubrani. Wano pokazywania przez mczyzn zasobw materialnych nie ogranicza si oczywicie do kultur Zachodu. Antropolog A.R. Holmberg napotka wrd boliwijskich Indian Siriono pewnego szczeglnie marnego myliwego, ktrego ju kilka kolejnych on zdyo porzuci na rzecz lepszych myliwych i ktry w zwizku z tym spad na bardzo nisk pozycj w plemiennej hierarchii. Kiedy jednak Holmberg zacz z nim wsplnie polowa i nauczy go posugiwania si broni paln, wzrost owieckich umiejtnoci owego Indianina spowowodowa, e zacz on w kocu cieszy si najwyszym szacunkiem wspplemiecw, pozyska kilka partnerek seksualnych i zacz ublia innym, miast samemu wysuchiwa ich obelg" (Holmberg, 1950, s. 58). Sia oddziaywania zasobw mczyzny nie jest te niczym nowym. Dwa tysice lat temu Owidiusz zauwaa nie bez melancholii: Chcemy solidniejszych darw / chocia poezj chwalimy / Nawet dziki barbarzyca / nieogadzony, nieczuy / moe by pewien triumfu /jeli ma pene szkatuy / yjemy dzi w zotym wieku / Wszystko otrzymasz za zoto / Ta, co nawet synie cnot / nagradza zoto pieszczot" (Owidiusz Sztuka kochania, tum. Julian Ejsmond, Warszawa 1987). Wci jeszcze yjemy w tym zotym wieku. Okazywanie zaangaowania uczuciowego Kobiety przyciga take objawianie przez mczyzn mioci, zaangaowania i skonnoci do powice. Sygnalizuj one gotowo mczyzny do inwestowania wasnej energii, czasu i zasobw w t wanie kobiet. Warto tych sygnaw jest tym wiksza, e zaangaowanie jest trudne lub zbyt kosztowne do udawania - wiarygodne oznaki zaangaowania musz by bowiem ujawniane wielokrotnie i niezawodnie. Okazywanie zaangaowania jest wic typowe dla mczyzn zainteresowanych kontaktem trwaym, a nie przelotnym i std kobiety przywizuj do zaangaowania mczyzny du wag. Potwierdzaj to nasze opisywane ju badania nad taktykami pozyskiwania partnerw i utrcania konkurencji. Rozwaanie planw maeskich przez mczyzn sygnalizuje jego gotowo do wczenia kobiety we wasne kontakty spoeczne i rodzinne, do wydatkowania wasnych zasobw na jej rzecz. Deklarowanie przez mczyzn gotowoci do zmiany wyznania, jeeli taka byaby wola kobiety, sygnalizuje jego pragnienie dbania o jej potrzeby. Zainteresowanie jej problemami sygnalizuje gotowo do udzielenia uczuciowego wsparcia, gdy okae si ono potrzebne. W naszych badaniach nad setk nowoecw wszystkie kobiety twierdziy, e ich mowie ujawniali takie wanie zachowania podczas zalotw. Istotnym sygnaem zaangaowania jest wytrwao zalotw mczyzny. Spdzanie duej iloci czasu z kobiet, czste spotkania, telefony i listy - wszystko to s zachowania o wikszej skutecznoci przy pozyskiwaniu partnerki zwizku trwaego ni przelotnego (rednie oceny ich skutecznoci wyniosy 5,48 i 4,54 na skali siedmiostopniowej). Wytrwao w zalotach jest te skuteczniejsz taktyk u mczyzn ni u kobiet, sygnalizuje bowiem zainteresowanie

czym wicej ni przelotny seks. Skuteczno mskiej wytrwaoci ilustruje historia opowiedziana nam przez jedn z uczestniczek badania nad nowoecami: Pocztkowo wcale si Johnem nie interesowaam. Uwaaam raczej, e jest troch nieudany i cigle mu odmawiaam i odmawiaam. Ale on nie rezygnowa i wci si pokazywa, dzwoni i doprowadza do przypadkowych" spotka. W kocu zgodziam si z nim wyj, eby go ju mie z gowy. Ale wszystko potoczyo si, jak to mwi, od rzemyczka do koziczka i po szeciu miesicach pobralimy si". Wytrwao podziaaa take w wypadku pewnego niemieckiego profesora. Wracajc z naukowej konferencji z Polski do Niemiec, wda si w pasjonujc rozmow z atrakcyjn lekark, dwanacie lat od siebie modsz. Lekarka jechaa do Amsterdamu, nie do Niemiec, i niedugo pojawia si stacja jej przesiadki. Powiedziaa profesorowi do widzenia, a ten nalega, e pomoe jej choby odnie baga do przechowalni. Kiedy profesor odjeda swoim pocigiem, uwiadomi sobie, e traci niepowtarzaln okazj. Na nastpnej stacji przesiad si wic do pocigu powrotnego i wrci na miejsce rozstania. Lekarki nigdzie jednak nie znalaz, mimo przeszukania wszystkich sklepw i restauracji w pobliu dworca. Zdeterminowany, zainstalowa si przed przechowalni bagau i czeka tak dugo, a lekarka przysza po sw walizk. Jego obecno zaskoczya j, ale wytrwao poszukiwa zrobia na niej due wraenie. Tak due, e po roku opucia ojczyst Polsk i wysza za m za profesora, ktry utraciby j na zawsze, gdyby nie wytrwao. Wytrwao popaca. Powan rol w strategiach pozyskiwania kobiety odgrywa te okazywanie yczliwoci, rwnie stanowicej objaw zaangaowania. Sta partnerk atwo pozyska mczyzna okazujcy zrozumienie jej problemw, wraliwo na jej potrzeby, wspczucie i pomoc. yczliwo dziaa w ten sposb, gdy sygnalizuje powane zainteresowanie kobiet, a nie tylko przelotnym z ni seksem. Std te niektrzy mczyni naduywaj tej taktyki, udajc yczliwo celem pozyskania partnerki do przelotnego zwizku. Rne taktyki wprowadzania w bd i wykorzystywania pci przeciwnej badane byy przez psychologw Williama Tooke'a i Lori Camire (Tooke, Camire, 1991). Poprosili oni jedn grup badanych o opisanie tego rodzaju sposobw postpowania, ktre zaobserwowali u innych i siebie samych. Badani wymieniali tu takie zachowania, jak przedstawianie wasnej kariery zawodowej w faszywie pozytywnym wietle, wciganie brzucha na widok pci przeciwnej, starania, by wyda si bardziej rozwanym i godnym zaufania, ni si jest w istocie, ukrywanie zainteresowania seksem wtedy, kiedy tylko o to was'nie chodzi. Opisy wszystkich osiemdziesiciu omiu uzyskanych t drog sposobw postpowania przedstawiono nastpnie dwustu pidziesiciu osobom z prost o ocen skutecznoci i czstoci ich stosowania przez mczyzn i kobiety. Okazao si, e aby pozyska kobiet, mczyni staraj si wyda delikatniejsi, rozwaniejsi i wraliwsi, ni s w rzeczywistoci. Podobne wyniki przyniosy take badania nad klientami barw dla samotnych. Czwrka badaczy spdzia okoo stu godzin w barach w okrgu Washtenaw (stan Michigan), zapisujc wszystkie obserwowane praktyki pozyskiwania partnera. W sumie zaobserwowano sto dziewi taktyk przycigania partnera, jak oferowanie drinka, wypinanie piersi, zmysowe ssanie somki czy intensywne wpatrywanie si w inn osob. Grupa stu studentw zostaa poproszona o ocen skutecznoci kadej z tych taktyk w zastosowaniu przez mczyzn i przez kobiety. Kobiety twierdziy, e najskuteczniejszym sposobem ich pozyskania s dobre maniery, oferowanie pomocy, okazywanie troski i wspczucia. Naladowanie tego, czego kobieta chciaaby od ma, jest wic skutecznym sposobem przywabienia jej do przelotnego zwizku. Inn taktyk demonstrowania wasnej yczliwoci jest okazywanie opiekuczego stosunku do dzieci. W jednym z bada pokazywano rnym kobietom trzy ujcia tego samego mczyzny: na jednym zabawia on niemowl, na drugim ignorowa paczce niemowl, na trzecim by sam, bez niemowlcia (La Cerra, Cosmides, Tooby, 1993).

Najbardziej podoba si kobietom mczyzna opiekujcy si dzieckiem, najmniej mczyzna ignorujcy rozpakane dziecko. Kiedy mczyznom pokazywano podobne trzy ujcia kobiet, zachowanie kobiety w stosunku do dziecka nie wpywao na ocen jej atrakcyjnoci w oczach mczyzn. Mczyni sygnalizuj swoje zaangaowanie, okazujc rwnie lojalno i wierno, podczas gdy oznaki promiskuityzmu sygnalizuj oczywicie zainteresowanie jedynie przelotnym kontaktem seksualnym. Wrd stu trzydziestu sposobw przycigania partnerki przez mczyzn, okazywanie i dotrzymywanie wiernoci kobiety stawiaj na drugim miejscu - tu za okazywaniem zrozumienia ich problemw. Poniewa wierno sygnalizuje zaangaowanie, skutecznym rodkiem walki z konkurentem jest sugerowanie, e tamtemu chodzi jedynie o przelotny seks. Kobiety oceniaj t technik jako znacznie bardziej skuteczn w kontekcie zwizku trwaego ni przelotnego. Podobnie mczyni uwaaj, e skutecznym w tym kontekcie sposobem podwaania wartoci rywalki jest podawanie w wtpliwo jej wiernoci seksualnej (Schmitt, Buss, 1996). Innym sygnaem zaangaowania jest okazywanie mioci - robienie dla kobiety czego szczeglnego, wyraanie mioci, mwienie kocham ci". I kobiety, i mczyni umieszczaj ten sposb postpowania wrd 10% najbardziej skutecznych. W 1991 roku Roseanne Barr i Tom Arnold (maestwo amerykaskich aktorw) dokonali takiej oto transakcji: on da si nawrci na judaizm, na czym jej zaleao, ona za przeja jego nazwisko, co z kolei on uwaa za wan oznak mioci. Tego rodzaju akty mioci sygnalizuj powane zaangaowanie, poniewa maj charakter publiczny i dowodz powicenia dla drugiej strony. Tak jak rzeczywiste zaangaowanie mczyzny jest owocn taktyk pozyskiwania ony, tak jego udawanie jest skutecznym sposobem uwiedzenia kobiety i nakonienia jej do kontaktu, ktry dopiero potem okae si przelotny. Technika ta dziaa szczeglnie wtedy, kiedy dla kobiety przelotne kontakty stanowi drog do pozyskania staego partnera. Wspomniane badanie nad wprowadzaniem pci przeciwnej w bd wykazao, e mczyni czciej ni kobiety udaj powane zainteresowanie partnerk i perspektywami trwaego z ni zwizku. Udawanie zainteresowania trwaym zwizkiem jest przez obie pci uwaane za taktyk skuteczniejsz w rku mczyzny ni kobiety. Mczyni zdaj sobie z tego spraw i udajc to, co kobiety ceni sobie w trwaym zwizku, staraj si je pozyska dla przelotnego kontaktu. Jak zauwaa biolog Lynn Margulis: Kade zwierz, ktre widzi, moe te zosta wprowadzone w bd i nakonione do widzenia rzeczy, ktrych nie ma". Robert Trivers komentuje za, e wprowadzanie w bd jest pasoytowaniem na dotd trafnym systemie komunikowania si osobnikw". Kiedykolwiek samice poszukuj samcw skonnych do dokonania trwaych inwestycji, znajd si te samce, ktre tylko udaj t skonno. Wrd pewnego gatunku owadw samce oferuj pokarm samiczce. Po kopulacji odbieraj go jej jednak i powtarzaj t sam operacj z nastpn partnerk (Margulis, Sagan, 1991, s. 103; Triwers, 1985, s. 395; Thornhill, Alcock, 1983). Dla osobnikw eskich tego rodzaju strategia stwarza oczywicie problem wykrywania nieszczeroci. Ludzkim rozwizaniem tego problemu jest to, e kobiety wysoko oceniaj uczciwo mczyzny, uczciwo sygnalizujc czysto intencji i skonno do trwaego zaangaowania. Wrd 10% najskuteczniejszych taktyk pozyskiwania kobiety znajduj si przynajmniej trzy zwizane z uczciwoci: uczciwo wobec kobiety, bezporednie okazywanie jej swoich uczu i szczero. Podczas gdy sygnay mskiego zaangaowania przycigaj, sygnay, e mczyzna jest zaangaowany gdzie indziej, obniaj jego atrakcyjno w oczach kobiet. Dua cz klienteli barw dla samotnych to mczyni onaci i posiadajcy dzieci. Wybierajc si do baru, zdejmuj jednak obrczk, najwyraniej zdajc sobie spraw, e kobiety uwaaj zaangaowanie gdzie indziej za wad mczyzny (Allan, Fishel, 1979, s. 150). Powiedzenie

kobiecie, e rywal ma ju sta dziewczyn, jest uwaane przez studentki za najskuteczniejsz taktyk podwaenia jego szans. Tak wic sygnay zaangaowania przycigaj kobiety, poniewa znamionuj one mczyzn zainteresowanego zwizkiem trwaym, a wic i przyszym inwestowaniem wasnych zasobw w ten zwizek. Sygnay te s skuteczne, poniewa tego wanie kobiety najczciej poszukuj. Popisywanie si tyzn fizyczn Mczyni staraj si pozyska kobiety, pokazujc take swoj sprawno fizyczn, a robi to dwa razy czciej ni kobiety - co wykazay nasze badania zarwno nad nowoecami, jak i studentami uniwersytetu. Taktyka ta jest rwnie uwaana za skuteczniejsz w wydaniu mczyzn ni kobiet. Podwaanie dowodw sprawnoci fizycznej rywala jest natomiast skuteczn taktyk pomniejszania jego szans w oczach kobiet, szczeglnie w kontekcie kontaktw przelotnych. Wspominanie, e rywal jest fizycznie saby, przegrywa w zawodach sportowych, bd fizyczne zdominowanie rywala - wszystkie te taktyki skuteczniej obniaj jego warto jako partnera przelotnego ni trwaego. Wyniki bada zdaj si wic potwierdza potoczne mniemanie, e mczyni fizycznie sprawni i wysportowani maj wiksze szans na pozyskanie kobiet dla przelotnego kontaktu. W wielokrotnie ju wspominanym plemieniu Yanomam spoeczna pozycja mczyzny jest w duym stopniu wyznaczona jego sprawnoci fizyczn, nieustannie sprawdzan w pojedynkach przypominajcych nasz boks, walkach na toporki czy w licznych wojnach z ssiednimi wioskami. Pozyskany dziki fizycznej krzepie status bezporednio przekada si na sukces reprodukcyjny - mczyni ktrzy s unoka, czyli wykazali si tyzn, zabijajc innych mczyzn, maj wicej on i dzieci ni nie-unoka w tym samym wieku (Chagnon, 1988). Demonstracja tyzny fizycznej jest wic skuteczn taktyk przycigania kobiet zarwno w spoecznociach tradycjonalistycznych, jak i w naszym wasnym krgu kulturowym. Poniewa taktyka ta jest szczeglnie skuteczna w kontaktach przelotnych, potwierdza to omawian poprzednio hipotez, e kobiety angauj si w kontakty przelotne celem pozyskania dodatkowej czy te zapasowej ochrony ze strony mczyzny. Okazywanie brawury i pewnoci siebie Skuteczn taktyk przycigania partnerek jest rwnie okazywanie przez mczyzn brawury i pewnoci siebie. Skadajce si na t taktyk postpowanie - odgrywanie twardego faceta", chwalenie si swoimi osigniciami, pewno siebie- oceniane jest przy tym jako skuteczniejsze w kontekcie kontaktw przelotnych ni trwaych. Ilustracj skutecznoci tej taktyki moe by taka oto opowie kobiety badanej w barze dla samotnych: Siedziaam z przyjacik przy naronym stoliku, sczyam din z tonikiem. I wtedy wszed do baru Bob. Wszed w taki sposb, jakby cay ten bar nalea do niego - umiechajc si szeroko i z wielk pewnoci siebie. Siad i zacz opowiada o tym, e jego hobby to konie, wspominajc przy tym, e jest wacicielem stajni. Kiedy barman zapowiedzia ostatni przed zamkniciem kolejk, Bob wci jeszcze opowiada, ile go te konie kosztuj, i wspomnia, e powinnimy si kiedy wsplnie przejecha. Waciwie, to moemy od razu pj si przejecha" - powiedzia. Bya druga w nocy. Wyszam z baru i przespaam si z nim od razu. Ale nigdy nie sprawdziam, czy rzeczywicie mia te konie. Pewno siebie sygnalizuje u mczyzny due zasoby i wysok pozycj spoeczn (Barkow, 1989). W naszych badaniach nowoecw okazao si, e bardziej pewni siebie mczyni mieli istotnie wysze zarobki od mniej pewnych siebie. Fakt, e pewno siebie

przekada si u mczyzn na wzrost zdolnoci do pozyskania przelotnej partnerki, zauwaya jedna z kobiet badanych w barze dla samotnych: Niektrzy faceci wygldaj na takich, ktrzy wiedz, co robi. Wiedz, jak do ciebie podej i co zrobi, eby si dobrze poczua. Ale s te i tacy niedowarze-ni. Wchodz niby mocno na pocztku, ale potem wszystko im si rozazi, niczego nie potrafi porzdnie zrobi... plcz si dookoa, dopki ich w kocu nie zostawisz, wychodzc do toalety czy pogada do przyjaciki" (Cloyd, 1976, s. 300). Kobiety czsto potrafi rozrni prawdziw pewno siebie od udawanej brawury i bardziej ceni sobie, rzecz jasna, t pierwsz. Co wicej, badania psychologw pokazay, e mczyni pewni siebie podchodz do atrakcyjnych kobiet i prosz je o randk niezalenie od poziomu wasnej atrakcyjnoci, a mczyni pozbawieni pewnoci siebie unikaj kobiet atrakcyjnych, uwaajc, e maj u nich mae szanse (Kiesler, Baral, 1970; Stroebe, 1977). Stopie okazywanej przez mczyzn pewnoci siebie jest jednak uzaleniony od sposobu, w jaki traktuje go kobieta. W barach dla samotnych zaobserwowano, e odrzucanie awansw przez kobiet owocuje coraz to bardziej niemiaymi podejciami mczyzny, a czasami niechci i wycofaniem si z wszelkich prb zalotw. Jak si wyrazi pewien mczyzna po odtrceniu przez trzeci kolejn kobiet: Trzeba by ze stali, eby sobie tu poradzi". Odrzucenie jest oczywicie bolesne i powoduje zrewidowanie wasnych taktyk obnienie aspiracji do mniej atrakcyjnych kobiet lub oczekiwanie na lepsze czasy (Cloyd, 1976; Nesse, 1990). Mczyni staraj si te wyda bardziej pewni siebie, ni w istocie s chwal si, staraj si zachowywa po msku" i w sposb stanowczy, by podwyszy swoje szanse w grze o przelotn partnerk. Czasami tego rodzaju zachowania s jednak skierowane nie na pe przeciwn, lecz na innych mczyzn, celem podniesienia wasnej wrd nich pozycji. Studenci przechwalaj si swoimi miostkami i zawyaj ich liczb, swoj wydolnoci seksualn i te j zawyaj, swoj atrakcyjnoci dla pci przeciwnej, przesadzajc take i w tym wzgldzie. Taka rywalizacja o wysok pozycj wrd innych mczyzn porednio przyczynia si jednak i do sukcesw na polu erotycznym, poniewa wzrost statusu spoecznego mczyzny jest nie tylko skutkiem, lecz i przyczyn zwikszenia ich dostpu do atrakcyjnych kobiet. Fakt, e mczyni stosuj tego rodzaju taktyk gwnie w kontekcie kontaktw przelotnych, zdaje si przemawia za hipotez seksownego syna". Mczyni pokazujcy kobietom swoj dziarsko i dotychczasowe zdobycze sygnalizuj swoj atrakcyjno dla kobiet w ogle. Puszc si sw mskoci niczym paw ogonem, podwyszaj by moe szanse spodzenia synw, ktrzy bd atrakcyjni dla kobiet nastpnego pokolenia. Tak czy owak, okazywanie brawury i pewnoci siebie jest istotnym elementem samczych taktyk seksualnych take u innych gatunkw. Zdarza si jednak i tak, e tego rodzaju taktyki kolegw" s sprytnie wykorzystywane przez inne samce. Na przykad samce pewnego gatunku ab kucaj przy brzegu i wabi samice gonym rechotem. Staraj si rechota jak najgoniej, poniewa natenie wydawanych dwikw wiadczy o fizycznej krzepkoci samca i decyduje o jego atrakcyjnoci dla samic. W istocie samce staraj si zarechota" konkurentw i jest to ich gwna strategia pozyskiwania partnerki. Fizycznie sabsze samce, zdominowane przez wacicieli potnych basw, stosuj jednak zupenie inn strategi satelity". Siedz w pobliu wysilajcego si basisty, lecz same nie wydaj gosu. Czekaj na zbliajc si samic i przechwytuj j, odbywajc ukradkow kopulacj podczas koncertu w wykonaniu dominujcego samca (Joward, 1981). Podobn strategi satelity mona spotka i u ludzi, czego ilustracj jest komedia Woody Allena, w ktrej gra on rol wymoczkowatego plemnika. Przyglda si zaartej walce o dostp do cennego jaja, toczonej przez dwa potne plemniki w typie macho, a kiedy ju oba padn do cna wyczerpane walk, Woody wychyla si zza kurtyny, gdzie si ukrywa, i pospiesznie wskakuje do cennego jaja. W jednym z naszych bada pytalimy badanych, co zrobiliby, aby pozyska partnera czy partnerk aktualnie zaangaowanych w inny zwizek (Schmitt i Buss, w przygotowaniu).

Jedn z najczstszych propozycji byo doczenie do pary jako jej przyjaciel/przyjacika" i poczekanie na korzystny dla siebie rozwj wydarze. Rzadziej uywan przez samcw strategi kusowania jest udawanie, e s samicami. Strategia ta jest uywana przez samce bassa sonecznego zamieszkujcego jeziora kanadyjskiego stanu Ontario - mae samce przybieraj barw samicy, co umoliwa im dostanie si bez przeszkd na terytorium duego dominujcego samca i zapodnienie zoonego tam przez samice skrzeku. Taktyk stosowan niekiedy wrd ludzi jest natomiast udawanie homoseksualizmu przez mczyzn, co umoliwia im atwy dostp do kobiet i ewentualn konsumpcj seksualn pod nieobecno dominujcego mczyzny. Jest to jednak taktyka stosowana bardzo rzadko. Polepszanie wygldu Tak jak skuteczno mskich taktyk pozyskiwania partnerki uzaleniona jest od ujawniania przez nich waciwoci podanych przez kobiety, tak skuteczno taktyk kobiecych polega na demonstrowaniu cech upragnionych przez mczyzn. Przede wszystkim wic - na pokazywaniu wskanikw wasnej wartoci reprodukcyjnej- urody, zdrowia i modoci. Std te tak powan rol u kobiet odgrywa troska o wasny wygld fizyczny, czego wiadectwem moe by rozkwit przemysu kosmetycznego, ktrego gwnymi klientkami s kobiety. W czasopismach kobiecych ukazuje si mnstwo ogosze o cudownych bd przynajmniej nowych rodkach kosmetycznych, ktrych nie znajdziemy w czasopismach przeznaczonych dla mczyzn. Te ostatnie reklamuj raczej samochody, wyposaenie stereo czy napoje alkoholowe, a jeeli ju znajdzie si tam jakie ogoszenie zwizane z wygldem fizycznym, dotyczy ono sprztu kulturystycznego, a nie kosmetykw. Stosowane przez kobiety strategie pozyskiwania mczyzn polegaj nie tyle na pokazywaniu swojego prawdziwego wygldu, ile na staraniach, by wyeksponowa i zaprezentowa takie swoje cechy, ktre odpowiadaj kryteriom urody, wyksztaconym u mczyzn. Poniewa rumiece znamionuj zdrowie, kobiety maluj policzki, by przycign uwag mczyzn. Poniewa mczyzn pociga gadka czysta skra, kobiety stosuj przerne kremy, pudry, maseczki kosmetyczne i poddaj si operacjom usuwania zmarszczek. Poniewa mczyni maj upodobanie do byszczcych wosw, kobiety szczotkuj, rozjaniaj i farbuj wosy, starajc si je wzmocni za pomoc piwa, tka czy lakierw. Poniewa wydatne czerwone wargi wzbudzaj w mczyznach podanie, kobiety uywaj szminek, a niektre nawet zastrzykw kolagenowych, skoro za mczyznom podobaj si piersi jdrne i krge - kobiety poddaj si stosownym operacjom chirurgicznym poprawiajcym ich wygld. Licznych wiadectw na to, jak wielk wag przykadaj kobiety do wygldu fizycznego, dostarczaj te badania psychologiczne. Zarwno nowo polubione kobiety, jak i studentki, dwudziestokrotnie czciej ni mczyni donosz o stosowaniu kosmetykw, a dziesiciokrotnie czciej - o uczeniu si nowych sposobw stosowania kosmetykw. Dwukrotnie czciej ni mczyni przechodz na diet, ktra ma poprawi ich figur, i spdzaj ponad godzin dziennie na zabiegach powiconych poprawie wygldu. Kobiety dwukrotnie czciej chodz do fryzjera i o poow czasu wicej ni mczyni powicaj na opalanie si, aby nabra zdrowego wygldu. Wreszcie zabiegi, ktre maj na celu popraw wygldu, s dwukrotnie bardziej skutecznymi taktykami pozyskiwania partnera, kiedy stosowane s przez kobiety, ni przez mczyzn (Schmitt, Buss, 1996). Mczyni przykadajcy du uwag do wasnego wygldu mog wrcz obniy swoje szanse w oczach kobiet, poniewa dua troska o wygld budzi w wypadku mczyzny podejrzenia o homoseksualizm czy narcyzm (Dawkins, 1976; Symons, 1979; Buss, Chiodo, 1991). Kobiety uywaj take caego szeregu zabiegw mniej lub bardziej wprowadzajcych

w bd co do prawdziwego swego wygldu. Nosz sztuczne paznokcie, by ich donie wydaway si dusze, wysokie obcasy, by nogi wyglday na dusze i szczuplejsze, ubrania ciemne lub w pionowe paski, by szczupej wyglda, wywatowane ubiory, by figura wygldaa na peniejsz. Wcigaj te brzuchy, by wyglda szczupej i farbuj wosy, by wyglda modziej. Polepszanie wygldu moe wic zawiera sporo elementw wprowadzania pci przeciwnej w bd. Tego rodzaju zabiegi s uwaane przez badanych za skuteczniejsz taktyk pozyskiwania partnera kontaktw przelotnych ni trwaych, a w obu tych kontekstach uwaane za skuteczniejsze w wypadku stosowania ich przez kobiety. Kobiety zdaj sobie oczywicie spraw z wanoci wygldu fizycznego. Wywiady z klientkami barw dla samotnych pokazay, e wiele z nich przed wizyt w takim barze poddaje swj wygld generalnej renowacji: bierze kpiel, myje wosy, nakada wiey makija i trzykrotnie przebiera si przed lustrem, zanim wreszcie podejmie decyzj, co na siebie woy. Wygld jest dla nas o wiele waniejszy ni dla facetw, ktrzy nie musz si tak bardzo przejmowa tym, jak wygldaj" (Allan, Fishel, 1979, s. 152). Zdolno do przycigania wzroku mczyzn sygnalizuje wysok atrakcyjno i pociga za sob awanse caej puli kandydatw. Im wicej jest zainteresowanych, tym bardziej kobieta moe wybiera i tym lepszego kandydata moe do siebie przycign. Kobiety nie tylko staraj si poprawi wasny wygld, prbuj te pogorszy w oczach mczyzn wygld rywalek, wskazujc, e tamte s grube, brzydkie i bezksztatne. Ta taktyka zwalczania rywalek jest skuteczniejsza w kontekcie kontaktu przelotnego, ni trwaego. W obu kontekstach jest skuteczniejsz w wypadku kobiet. Kobiety adresuj te tego typu zachowania nie tylko w odniesieniu do mczyzn, lecz i samych rywalek. Jedna z badanych klientek baru dla samotnych opowiadaa, e ma zwyczaj wymownego przygldania si natapirowanym wosom czy wystudiowanej i skomplikowanej fryzurze rywalki i wrczania jej szczotki do wosw. Tego rodzaju cios czsto powodowa cakowite wycofanie si rywalki" i przeniesienie si do innego baru. Dewaluacja wygldu rywalki zyskuje na skutecznoci, kiedy ma charakter publiczny. Mczyni staraj si bowiem unika kontaktw erotycznych z kobietami uwaanymi za nieatrakcyjne przez innych. Kontakty takie oznaczaj bowiem dla nich obnienie ich wasnego statusu spoecznego i opinii w oczach innych (Buss, w przygotowaniu b), naraaj na wymianie i upokorzenia. Jeden z naszych badanych studentw opowiada, jak koledzy z akademika dugo stroili sobie z niego arty, kiedy wyszo na jaw, e przespa si z bardzo brzydk koleank. Publiczne i przekonywajce podwaenie atrakcyjnoci wygldu jest wic bardzo skutecznym sposobem zwalczania konkurencji przez kobiety w kontekcie kontaktw przelotnych - skutecznie odstrasza mczyzn, z wyjtkiem sytuacji, kiedy licz oni na przelotny kontakt, ktrego inni ludzie nie bd wiadomi. Na to jednak liczy trudno, zwaywszy powszechno ludzkiego zafascynowania tematem kto z kim sypia". Poniewa atrakcyjno fizyczna jest atwa do zaobserwowania, obnianie atrakcyjnoci wygldu rywalki dziaa na zasadzie kierowania uwagi mczyzn na przywary urody, ktre mogyby ich uwadze umkn - grube uda, dugi nos, krtkie palce czy asymetryczna twarz. Nikt nie jest pozbawiony mniejszych czy wikszych usterek i skupienie na nich uwagi czyni je wikszymi i waniejszymi, szczeglnie jeeli uda si przy tym udowodni take prby ich ukrycia. Kobiety wykorzystuj te fakt, e nasze oceny urody pozostaj pod silnym wpywem ocen wydawanych przez innych (Graziano, Jensen-Campbell, Shebilske, Lundgren, 1993). wiadomo, e inni uwaaj kobiet za brzydk, powoduje obnienie jej spostrzeganej urody, a take obnienie jej oglnej wartoci jako ewentualnej partnerki. Wzajemna rywalizacja kobiet o partnerw za pomoc wasnego wygldu jest bezlitonie wykorzystywana przez przemys kosmetyczny. Jeeli jedna kobieta podda si jakiemu upikszajcemu zabiegowi, ju sam fakt, e obnia w ten sposb szans

pozostaych, nasila szans, e i one bd chciay podda si temu samemu zabiegowi. Wspzawodnictwo to - nakrcane przez technologie i masow skal cywilizacji wspczesnego Zachodu - powoduje, e kobiety powicaj swemu wygldowi wicej czasu i pienidzy ni kiedykolwiek przedtem w historii ludzkoci. Nigdy przedtem prezentowanie wizualnych wzorcw urody nie byo moliwe na tak masow skal. Dziennikarka Naomi Wolf zarzucia massmediom kreowanie faszywego wzorca urody, mitu piknoci", celem ekonomicznego, politycznego i seksualnego podporzdkowania kobiet i zniszczenia w ten sposb zdobyczy ruchu feministycznego. Mit piknoci" ma jakoby opiera si na zupenie arbitralnych, dowolnie wybranych cechach i suy zniewoleniu kobiet, a podobnym celom suy ma te chirurgia plastyczna (Wolf, 1991, s. 11). Cay przemys kosmetyczny, kosmetyczno-chirurgiczny i dietetyczny, przez ktry przepywa strumie pidziesiciu trzech miliardw dolarw rocznie, oskarany jest o tworzenie i wtaczanie w gowy kobiet sztucznego mitu piknoci, by je zniewoli i utrzyma w szeregu". To nie mity jednak bywaj si sprawcz zdarze, lecz ludzie, ktrzy w nie wierz. Twierdzenie, e przemys kosmetyczny tworzy sztuczny mit piknoci po to, by erowa na kobiecej naiwnoci, opiera si na niezbyt pochlebnych pogldach na temat kobiecej natury. Zakada, e kobiety w gruncie rzeczy s naiwne i gupie, pozbawione wasnych upodoba i indywidualnoci, e bezrefleksyjnie ulegaj zudzeniom wtaczanym im do gowy przez struktury wadzy" po to, by kobiety sobie podporzdkowa. Psychologia ewolucjonistyczna pozwala inaczej spojrze na zachowanie kobiet i to w sposb bardziej pochlebny dla nich samych. Kobiety wcale nie ulegaj jakiemu sztucznemu, wymylonemu mitowi urody z powodu prania mzgw" przez massmedia. Stosujc rne upikszajce rodki, zupenie rozsdnie odwouj si do rzeczywicie istniejcych mskich upodoba. Dostosowujc swj wygld do mskich upodoba, zapewniaj sobie stopie kontroli nad decyzjami mczyzn wikszy, ni gdyby nie zwracay uwagi na mskie preferencje. Nie s wic bezbronnymi ofiarami specjalistw od reklamy z Madison Avenue, lecz wykorzystuj wspczesne dostpne na rynku technologie i rodki celem zwikszenia wasnych szans na pozyskanie wartociowych partnerw. W kontekcie zwizkw dugotrwaych manipulowanie wasnym wygldem nie jest zreszt ani najwaniejsz, ani jedyn taktyk pozyskiwania partnera. Jak zobaczymy, w gr wchodzi take ujawnianie lojalnoci, sygnalizowanie wsplnoty interesw i wasnej inteligencji. Z pewnego punktu widzenia mnogo rodkw upikszajcych raczej powiksza, ni pomniejsza swobod kobiecych wyborw. Niezalenie od tej argumentacji przyzna jednak trzeba, e przemys reklamowy wyrzdza kobietom oczywiste szkody. Bombarduje je nierealistycznie zawyonymi standardami pikna, nieosigalnymi dla przecitnego miertelnika, obniajc w ten sposb samoocen kobiet i ich poczucie bezpieczestwa. Nasila koncentracj na samym wygldzie, a pomniejsza rol innych zalet rwnie podanych przez mczyzn, takich jak lojalno, charakter i inteligencja. Sprowadzajc wszystko do samej tylko urody, przemys reklamowy moe wic powodowa znieksztacon orientacj kobiet w tym, czego mczyni naprawd od nich pragn. Wszystkie wspczenie yjce kobiety s zwyciczyniami konkursu piknoci, ktry rozwija si przez miliony lat ewolucji naszego gatunku i jego poprzednikw. Kada przodkini kadej z czytelniczek i czytelnikw tych sw bya na tyle pikna, e pozyskaa sobie partnera i jego zaangaowanie pozwalajce dochowa si potomstwa. Kady praprzodek by wystarczajco przystojny, by pozyska partnerk, dziki ktrej mg przekaza swoje geny nastpnemu pokoleniu. Wszyscy jestemy wytworem dugiej i nieprzerwanej linii sukcesu reprodukcyjnego.

Okazywanie wiernoci Zwaywszy ogromn rol, ktr mczyni przywizuj do wiernoci staych partnerek, sygnalizowanie przez kobiet wasnej wiernoci winno by istotnym elementem taktyki pozyskiwania partnera. Wierno oznacza bowiem realizacj dugo-, a nie krtkoterminowych celw z jednym tylko mczyzn, ktry nie zostanie przez kobiet oszukany. Oczekiwanie to potwierdzaj wyniki bada zarwno nad nowoecami, jak i studentkami. Dochowywanie wiernoci, unikanie kontaktw seksualnych z innymi mczyznami i okazywanie wycznoci to trzy najskuteczniejsze taktyki (na sto trzydzieci badanych) pozyskiwania staego partnera przez kobiety. Wszystkie zyskay sobie ocen powyej 6,5 na siedmiostopniowej skali skutecznoci. I nic dziwnego, wierno kobiety stanowi bowiem rozwizanie jednego z najwaniejszych problemw mczyzny - pewnoci wasnego ojcostwa wsplnie chowanych dzieci. Centralne znaczenie wiernoci ujawniaj rwnie stosowane przez kobiety sposoby podkopywania" konkurencji. Podawanie w wtpliwo zdolnoci rywalki do dochowania wiernoci jednemu mczynie oceniane byo przez mczyzn jako w ogle najskuteczniejsza taktyka obniania wartoci rywalki przez kobiet. Pord 10% najskuteczniejszych taktyk znajduj si te wypowiedzi, e rywalka jest bardzo liberalna w swoich obyczajach seksualnych, e jest zbyt swobodna w kontaktach z mczyznami i e spala z wieloma. Nasze badane utrzymyway te, e ta taktyka zwalczania konkurencji czciej jest stosowana przez kobiety ni przez mczyzn (Buss, Dedden, 1990). Taktyka ta moe jednak da skutki odwrotne do zamierzonych, jeeli mczyzna poszukuje kontaktu jedynie przelotnego. Aktorka Mae West zauwaya nie bez susznoci: Mczyni lubi kobiety z przeszoci, bo maj nadziej, e historia si powtrzy". Promiskuityzm partnerki nie przeszkadza mczyznom w kontaktach przelotnych, a nawet moe by podany jako czynnik podnoszcy szanse ich wasnego sukcesu, odsuwajcy za niebezpieczestwo trwaego zaangaowania. Tak wic posdzanie rywalki o promiskuityzm jest skuteczn taktyk pomniejszania jej szans wtedy, kiedy poszukuje ona ma, ale nie przelotnego partnera. Rnica upodoba mczyzny adresowanych do partnerek zwizkw przelotnych i staych komplikuje wic taktyki postpowania kobiet. Jeeli kobieta bdnie odczyta zainteresowanie mczyzny jako przelotne, gdy jest ono trwae, bd te odwrotnie, stosowane przez ni sposoby postpowania mog da skutek odwrotny do zamierzonego. Podkrelanie promiskuityzmu rywalki jest wic skuteczn taktyk jej zwalczania, kiedy ma si pewno, e mczyzna zainteresowany jest pozyskaniem ony, a nie partnerki przelotnej. Z reguy jednak raczej trudno mie tak pewno. Mczyni bardziej boj si niewiernoci kobiet, ni kobiety niewiernoci mczyzn, co znajduje odbicie w fakcie, e liczne jzyki zawieraj wicej okrele kobiety ni mczyzny skonnego do promiskuityzmu. Na przykad w angielskim naliczy mona ponad pidziesit takich okrele, ktrymi Angielki obrzucaj Francuzki (w anglojzycznych utworach literackich): harlot, whore, sow, bawd, strawgirl, tumbler, mattressback, windowgirl, galley-wench, fastfanny, nellie, nightbird, shortheels, bumbessie, furrowbutt, coxswain, conycatcher, tart, arsebender, canvasback, hipflipper, hardtonguer, bedbug, bre-echdropper, giftbox, craterbutt, pisspallet, narycherry, poxbox, flapgap, codhop-per, bellylass, trollop, joygirl, bumbacon, strumpet, slattern, chippie, pipecleaner, hotpot, backbender, leasepiece, spreadeagle, susage grinder, cornergirl, codwin-ker, nutcracker, hedgewhore, fleshpot, cotwarmer, hussy, stumpthumper (Barth, 1987). Podobn liczb okrele zawiera jzyk francuski. Te s oczywicie uywane ze szczeglnym

upodobaniem przez Francuzki w odniesieniu do Angielek. Prawie wszystkie znajduj zastosowanie jedynie w odniesieniu do kobiet, a znaczna ich wikszo czciej jest uywana przez kobiety ni mczyzn. W dodatku okrelenia tego rodzaju zastosowane w odniesieniu do mczyzny wcale nie musz by negatywne, a czsto wyraaj wrcz podziw i zazdro (jak np. Don Juan czy nawet uwodziciel). Rnice skutecznoci taktyk szkodzenia konkurentkom w zalenoci od dugo- bd krtkofalowych celw mczyzny dotycz take udawania niedostpnoci. Odgrywanie roli osoby trudnej do zdobycia postrzegane jest jako taktyka skuteczniejsza w wykonaniu kobiet ni mczyzn, szczeglnie w kontekcie zwizku trwaego, a nie przelotnego (Buss, 1988a; Schmitt, Buss, 1996). Wynik ten wietnie pasuje do poprzednio omwionych strategii seksualnych zarwno kobiet, jak i mczyzn. Odgrywanie roli fortecy trudnej do zdobycia sygnalizuje w kontekcie maestwa zarwno wierno, jak i wysok Warto. Zaprezentowanie siebie jako atwej do zdobycia mogoby oczywicie sygnalizowa mczynie, e dana kobieta jest atwa do zdobycia nie tylko dla niego, lecz i dla wszystkich pozostaych. Studenci uwaaj, e kobiety atwe do zdobycia rozpaczliwie goni za partnerem i mog roznosi choroby weneryczne, a wic odczytuj to jako oznak zarwno niskiej wartoci, jak i promiskuityzmu (Hatfield, Rapson, 1993). Inne badania pokazay, e odgrywanie roli kobiety trudnej do zdobycia jest najbardziej skuteczn taktyk pozyskiwania partnera, kiedy stosowana jest ona wybirczo - kiedy kobieta sprawia wraenie oglnie trudnej do zdobycia, ale wzgldnie dostpnej dla wybranego partnera (Hatfield, Walster, Piliavin, Schmidt, 1973). Kobieta moe na przykad publicznie odrzuca awanse wszystkich ubiega-jcych si z wyjtkiem upatrzonego kandydata, co temu ostatniemu jasno pokazuje, e pozyska moe co, co niedostpne jest innym, i e ewentualna wybranka pozostanie mu wierna w przyszoci. Skuteczne posugiwanie si t taktyk wymaga wic od kobiety sprawiania wraenia, e jest twierdz trudn do zdobycia, cho jednoczenie jest w tej twierdzy specjalna furtka dla jej wybranka. Taktyka trudnej do zdobycia twierdzy z jednej strony podnosi warto kobiety i sygnalizuje wierno, a wic dobrze pasuje do mskich upodoba. Z drugiej za strony przynosi ona te korzyci kobiecie, pozwala bowiem sprawdzi gotowo mczyzny do inwestowania wasnych zasobw w jej zdobycie. Kobiety z bogat histori przelotnych kontaktw mog jednak mie kopoty z zaprezentowaniem siebie jako osoby lojalnej, oddanej i rokujcej wierno w przyszoci. Pozyskiwanie partnerw nie odbywa si w spoecznej prni, a ludzie wykazuj zwykle wiele zainteresowania seksualnymi obyczajami swoich blinich, czego wiadectwem mog by zarwno codzienne rozmowy, jak i rubryki towarzyskie w gazetach, kipice informacjami na temat tego, kto z kim si zadaje. W trosce o swoje dugofalowe interesy, kobiety staraj si wic unika reputacji osoby o swobodnych obyczajach seksualnych. W rodowisku stosunkowo niewielkich grup, w ktrym wyksztacilimy jako gatunek, ukrycie czstych kontaktw przelotnych musiao by praktycznie niemoliwe, a ewentualne szkody na reputacji - prawie nieodwracalne. Na przykad wrd Indian Ache kady w wiosce wie, kto spa z kim, i moliwo ewentulnego oszukania partnera jest po prostu adna. Kiedy antropolog-mczyzna zapyta mczyzn plemienia, kto spa z kim, a antropolog-kobieta zapytaa o to samo kobiety, uzyskane przez nich relacje okazay si bez wyjtku zgodne (Kim Hill, informacja osobista, 1991). Wspczesna cywilizacja zachodnia, z towarzyszc jej wielk ruchliwoci przestrzenn i anonimowoci wielkich miast, oczywicie umoliwia ludziom podreperowanie reputacji i rozpoczcie ycia na nowo w nowym rodowisku, gdzie mona wiarygodnie przedstawi siebie jako wzr wiernoci.

Posugiwanie si sygnaami seksualnymi Wikszo mczyzn pragnie w kontaktach przelotnych jednego - seksu z atrakcyjnymi kobietami. Std te kobiece sygnay wasnej dostpnoci seksualnej maj w tym kontekcie du si oddziaywania. Badania nad studentami wykazuj, e zaakceptowanie seksualnych awansw mczyzny jest dla kobiety najskuteczniejszym sposobem pozyskania przelotnego partnera. Niemale rwnie skuteczna jest jej wasna inicjatywa - bezporednie zaproszenie do kontaktu seksualnego za pomoc sw, gestw czy uwodzicielskiego sposobu zachowania, bd te ujawniania wasnego liberalnego stosunku do kontaktw seksualnych. Wszystkie te zachowania s oceniane jako skuteczniejsze przy pozyskiwaniu partnera przelotnego ni trwaego, a w kontekcie kontaktw przelotnych - jako skuteczniejsze u kobiet ni u mczyzn. Potwierdzaj to badania mczyzn w barach dla samotnych, gdzie poproszono ich o ocen skutecznoci stu trzech taktyk przycigania partnera przez kobiet. Za najbardziej skuteczne uwaali oni takie zachowania, jak ocieranie biustu lub brzucha o mczyzn, uwodzicielskie wpatrywanie si we, zakadanie mu rk na szyj, przejedanie domi po jego wosach, ciganie ust i przesyanie causw, ssanie somki lub palca, pochylanie si celem wyeksponowania wasnych piersi lub przeginanie si celem wyeksponowania wasnych wypukoci. Im bardziej czytelny jest seksualny charakter jakiego gestu, tym bardziej jest on uwaany przez mczyzn za skuteczn technik uwodzenia. Dokadnie na odwrt uwaaj kobiety, dla ktrych otwarcie seksualne gesty mczyzny s odpychajce. Na przykad ocieranie si piersi czy brzuchem o partnera oceniane jest przez mczyzn na poziomie 6,07 (na skali 7-stopniowej, wysz pozycj zajmuje tylko otwarta zgoda na seks), a przez kobiety -jedynie na poziomie 1,82, co wskazuje na cakowit nieskuteczno tego gestu w wykonaniu mczyzny. Inn bardzo skuteczn taktyk pozyskiwania partnera przelotnego jest dla kobiet useksualnienie wasnego wygldu. Mczyni z barw dla samotnych bardzo wysoko oceniaj skuteczno takich zabiegw, jak noszenie obcisej lub przezroczystej garderoby uwydatniajcej seksualne wdziki, gboki dekolt, pozwalanie bluzce na zsunicie si z ramienia, uwodzicielski taniec, koysanie biodrami czy chodzenie z wypit piersi. Podobne wyniki uzyskaa antropolog Elizabeth Cashdan, stwierdzajc, e kobiety poszukujce partnera przelotnego odziewaj si w bardziej skpe stroje ni kobiety starajce si pozyska partnera na stale (Cashdan, 1993). Dowodem skutecznoci zabiegw kobiety seksualizujcych jej wygld s te badania, w ktrych mczyni i kobiety ogldali zdjcia osb pci przeciwnej ubranych w stroje o rnych stopniu obcisloci i odkrywajce mao bd wiele nagiego ciaa. Badani oceniali atrakcyjno kadej pokazywanej im osoby jako partnera maestwa, umawiania si na randk bd kontaktu jedynie seksualnego. Mczyni uwaali kobiety ubrane skpo lub w obcise stroje za bardziej atrakcyjne kandydatki do kontaktu seksualnego i randki, ale nie maestwa. Kobiety natomiast uwaay mczyzn ubranych w taki sposb za mniej atrakcyjnych we wszystkich trzech kontekstach, poniewa ten rodzaj ubioru sygnalizuje zainteresowanie waciciela wycznie przelotnym seksem (Hill, Nocks, Gardner, 1987). Seksualizacj wygldu mona czsto napotka w barach dla samotnych - badacze donosz, e klientki tych barw czsto zachowuj si, jakby byy na wystawie, wypinajc piersi, wcigajc brzuchy, gadzc swoje wosy i ramiona". Czasami potrafi wyglda sexy" w takim stopniu, e mczyni nie s stanie w ogle niczego innego zauway, jak to opisuj ci sami badacze, relacjonujc zachowanie pewnej bardzo szczupej piknoci o wydatnych piersiach:

Czsto mwia rzeczy zupenie pozbawione sensu i chichotaa nerwowo. Zdawao si to jednak wcale nie przeszkadza mczyznom, z ktrymi rozmawiaa w barze - ci pochonici byli bez reszty obserwacj jej piersi i sposobu, w jaki je wypinaa i eksponowaa, pochylajc si do przodu. Niektrzy mczyni mwili nam, e prawie nie syszeli treci wypowiadanych przez ni sw, a w kadym razie nie zwracali na nie adnej uwagi. Wygldao na to, e o wiele bardziej woleli przyglda si jej biustowi, ni sucha tego, co mwi (Allan i Fishel, 1979, s. 137, 139). Skuteczn taktyk przycigania mskiej uwagi jest te nawizywanie przez kobiet kontaktu wzrokowego. Mczyni uwaaj wpatrywanie si im w oczy przez nieznajom za jedn ze skuteczniejszych taktyk pozyskania ich na partnera przelotnego kontaktu. Kobiety uwaay jednak t taktyk za jedynie umiarkowanie skuteczn w wykonaniu mczyzny (w poowie siedmiostopniowej skali). Inicjowanie kontaktu wzrokowego przez kobiet zdaje si wic by dla mczyzn sygnaem jej dostpnoci seksualnej, a mczyni s mocno wyczuleni na wszelkie oznaki tego rodzaju. W jednym z bada nagrywano przebieg kontaktu mczyzny z nieznajom kobiet, ktra w pewnym momencie spogldaa mu z umiechem w oczy (Abbey, 1982). Badanym odtwarzano zapis tego kontaktu i proszono ich 0 ocen jej intencji. Cho kobiety oceniay zachowanie aktorki jako wyraz jedynie przyjaznoci, mczyni to samo zachowanie uwaali za uwodzicielski objaw erotycznego zainteresowania. Z uwagi na tak msk interpretacj nawizywania; kontaktu wzrokowego przez kobiet, zachowanie to moe by skuteczniejszym sposobem pozyskiwania zainteresowania partnera przelotnego ni staego. W wypadku tego ostatniego skuteczniejsze moe by unikanie kontaktu wzrokowego, sygnalizujce mczynie niedostpno i brak zainteresowania przelotnym seksem. Tak jak sygnalizowanie seksualnej dostpnoci jest kobiec taktyk pozyskiwania przelotnego partnera, tak kwestionowanie dostpnoci jest kobiec taktyk zwalczania konkurencji w kontekcie takich kontaktw. Studentki na przykad staraj si zdeprecjonowa rywalki, tumaczc mczynie, e tamta" tylko udaje i zabawia si mczyznami, a w rzeczywistoci jest oziba i nie interesuje si seksem. Usiuj wic przekona mczyzn, e niepotrzebnie traci czas i energi, gdy i tak nie uzyska u rywalki tego, o co mu idzie. Ta strategia zwalczania konkurencji czciej stosowana jest przez kobiety ni mczyzn. Kobiety nierzadko twierdz, e ich rywalki s ozible, pruderyjne i purytaskie. Strategia ta nie jest skuteczna w wypadku inicjowania trwaego zwizku, cho dobrze dziaa w kontekcie kontaktw przelotnych, poniewa kwestionowanie seksualnej dostpnoci rywalki sygnalizuje mczynie bezowocno jego wysikw. Informowanie, e rywalka tylko zabawia si mczyznami, prbujc ich rozpali do biaoci", ma te z punktu widzenia kobiety i ten walor, e wcale nie sygnalizuje wiernoci rywalki na dusz met. Przeciwnie, sugeruje raczej nielojalno i wykorzystywanie udawanej dostpnoci seksualnej celem pozyskania od mczyzny korzyci, ktre nie zostan potem opacone" rzeczywistym kontaktem seksualnym. Mczyni unikaj oziboci i skonnoci do manipulacji take u staych partnerek. Std te taktyka deprecjonowania rywalki za pomoc insynuacji, e faktycznie tylko udaje ona dostpno seksualn, by wycofa si, gdy przyjdzie co do czego", jest skuteczna w zwalczaniu konkurencji w kontaktach przelotnych, a rwnoczenie i ewentualnych kontaktach trwaych. Mae West wyrazia si kiedy, e inteligencja jest wielk zalet kobiety, pod warunkiem, e potrafi j ukry. Zdaje si to by prawd w odniesieniu do pozyskiwania partnerw przelotnych. Kobiety czsto odgrywaj rol istot ulegych, bezbronnych, a nawet gupich, celem pozyskania przelotnego partnera - pozwalaj mu przejmowa inicjatyw w rozmowie, udaj roztrzepanie i naiwno. Studenci uwaaj tego rodzaju taktyki za umiarkowanie

skuteczne w pozyskiwaniu mczyzny dla kontaktu przelotnego, cho za zupenie nieskuteczne w pozyskiwaniu staego partnera (rednie oceny 3,35 i 1,62 na siedmiostopniowej skali skutecznoci). Ujawnianie bezradnoci i ulegoci przez mczyzn jest natomiast wybitnie nieskutecznym rodkiem pozyskiwania partnerek zarwno przelotnych, jak i staych (rednie oceny skutecznoci: 1,60 i 1,31). Ulego kobiety sygnalizuje mczynie, e nie musi si obawia jej wrogiej reakcji na wasne awanse (Givins, 1978), e ma jej pozwolenie na zapocztkowanie kontaktu. Rozszerza to znacznie pul ewentualnych kandydatw o tych, ktrzy s niezbyt odwani czy wytrwali, powikszajc moliwoci dokonywania wyborw przez kobiet i szans wybrania sobie lepszego partnera. Ulego moe te sygnalizowa mczynie, e bez trudu zapanuje nad kobiet i podporzdkuje j swym pragnieniom. Poniewa w kontekcie kontaktw przelotnych pragnienia te maj charakter gwnie seksualny, ulego sygnalizuje zwikszon dostpno seksualn kobiety i moliwo seksu bez kosztw zaangaowania. Stereotyp gupiej blondynki" moe jednak wprowadza w bd - taki sposb prezentowania siebie przez kobiet sygnalizuje nie tyle brak inteligencji, ile brak barier w dostpie do niej, take seksualnym. Sygnalizowanie nasilonej dostpnoci seksualnej bywa czci rozleglejszej intrygi w celu pozyskania przez kobiet trwaego partnera. Czasami jedynym sposobem kobiety na przycignicie pocztkowej uwagi mczyzny jest oferowanie atwego dostpu seksualnego, pozornie niepocigajcego za sob adnych kosztw z jego strony. Jeeli koszty zdaj si wystarczajco mae, mczyzna zostaje bez trudu przywabiony do kontaktu wygldajcego na przelotny. Kiedy ju kontakt taki zostanie nawizany, kobieta moe na rne sposoby uzalenia mczyzn od siebie, stale podnoszc jego korzyci z pozostania, a koszty z opuszczenia zwizku. Tak wic to, co pocztkowo wygldao na seks bez zobowiza, posuy moe w istocie jako wabik sucy powikszaniu zaangaowania mczyzny. Poniewa mczyni s tak bardzo nastawieni na pozyskiwanie seksu przelotnego, kobiety mog wykorzystywa ten mechanizm celem zwabienia ich do trwaego zwizku. PRZYCIGANIE PARTNERA Mczyni posuguj si podobn taktyk, prbujc pomniejszy niesione przez siebie koszty, kiedy poszukuj partnerki na stae. Tak jak kobiety wabi za pomoc seksu, tak mczyni wabi za pomoc objaww zaangaowania. Odmienno celw kobiet i mczyzn Sukces w pozyskaniu partnera zaley nie tylko od trafnego odczytania jego dugo-bd krtkofalowych intencji, ale i od przelicytowania konkurencji. Std te zarwno mczyni, jak i kobiety nie tylko staraj si podnie atrakcyjno wasn, lecz take obniy atrakcyjno rywali. Ten pierwszy cel osigany jest, jak widzielimy, przez pokazywanie waciwoci poszukiwanych przez pe przeciwn, cel drugi - przez wskazywanie tych waciwoci rywala, ktrych pe przeciwna unika, bd przez deprecjonowanie jego/jej waciwoci poszukiwanych. Zarwno mczyni, jak i kobiety mog ponosi znaczne straty wskutek strategii stosowanych przez pe przeciwn, szczeglnie w kontaktach przelotnych. Mczyni mog udawa zasoby i status, ktrych nie maj, bd zaangaowanie, pewno siebie i yczliwo, ktrych nie czuj, by tylko zapewni sobie seksualny dostp do kobiety. Kobiety, ktre daj si na to nabra, oferuj wartociowe dobro w postaci seksu poniej jego rzeczywistej ceny. Odpacaj mczyznom, nalegajc na powaniejsze dowody zaangaowania uczuciowego bd udajc zainteresowanie kontaktem jedynie przelotnym, kiedy chc pozyska partnera na stae. Niektrzy mczyni daj si zwabi, a ryzyko takie wliczone jest w koszty gry o seks przelotny. Posugiwanie si przynt seksualnej dostpnoci, cho niewtpliwie bardzo skuteczne

w pozyskiwaniu partnerw przelotnych, jest te jednak strategi bardzo ryzykown dla kobiety zainteresowanej zwizkiem trwaym. Mczyni staraj si, bowiem za wszelk cen unika niewiernoci i promiskuityzmu u swoich staych partnerek. Kobiety zmuszone s, wic do posugiwania si innymi strategiami przy poszukiwaniu partnera przelotnego, a innymi przy pozyskiwaniu partnera na stae. atwiej, wic o kosztowny bd w wypadku kobiet ni mczyzn, ktrych skuteczne strategie pozyskiwania partnerki s podobne w obu kontekstach. Mczyzna moe, wic w wikszym stopniu pozwoli sobie na luksus pniejszego zdecydowania, czy dana partnerka jest tylko na chwil, czy na stae. W wypadku kobiet jest to mniej moliwe, nasilajc, bowiem szanse sukcesu na kontakt przelotny, z reguy obniaj moliwo pozyskania danego partnera na stae. Zarwno mczyni, jak i kobiety zachowuj pewn doz nieufnoci w stosunku do pci przeciwnej. Kobiety s powcigliwe seksualnie, wymagaj oznak zaangaowania i dugofalowych intencji, prbuj take zorientowa si, czy potencjalny partner nie jest zaangaowany gdzie indziej. Mczyni ukrywaj swoje uczucia i oznaki zaangaowania. Prbuj pozyska seksualny dostp do kobiety bez ponoszenia kosztw zaangaowania. O pojawianiu si tych czy innych strategii postpowania decyduje midzy innymi stosunek liczby kobiet i mczyzn. Na przykad w wielokrotnie tu wspominanych barach dla samotnych z reguy znacznie wicej mczyzn ni kobiet poszukuje przelotnego seksu. Stawia to kobiety na lepszej pozycji i zmusza mczyzn do nasilenia stara, cho przegranych jest oczywicie wicej ni wygranych i wikszo mczyzn wraca do domu samotnie. Kiedy proporcja pci ulega odwrceniu, przewag i dyktat zyskuj mczyni. Ma to miejsce na przykad w rdmiejskich gettach wielkich miast amerykaskich, gdzie mczyzn jest mniej ni kobiet, w efekcie licznych zabjstw i wyrokw wizienia, znacznie czciej dotykajcych mczyzn ni kobiety (Day, Wilson, 1988; Guttentag, Secord, 1983; Pedersen, 1991). rodowiska takie s wybitnie niekorzystne dla kobiet zainteresowanych pozyskaniem staego partnera, zarwno z uwagi na ostr konkurencj innych kobiet, jak i fakt, e mczyni z reguy staraj si poprzesta na atwo dostpnych kontaktach przelotnych. Sytuacj kobiet pogarsza jeszcze bardziej ich naturalna skonno do wybirczoci - wielu mczyzn odpada w przedbiegach, jako e nie speniaj podstawowych kryteriw. Ci nieliczni, ktrzy dysponuj odpowiednimi zasobami i statusem, staj si natomiast przedmiotem ostrej rywalizacji licznych kobiet. Kobiety, ktre ich pozyskaj, nie mog jednak pozwoli sobie na spoczywanie na laurach - po przycigniciu partnera do zwizku, trzeba go jeszcze utrzyma przy sobie. Przed partnerami pojawia si, zatem nastpny problem adaptacyjny - pozostawanie razem.

ROZDZIA VI Pozostawanie razem

Kiedy dwoje ludzi jest razem, na pocztku ich serca pali ogie, a ich namitno jest bardzo wielka. Po pewnym czasie... nadal si kochaj, ale ju w inny sposb - peen ciepa i wzajemnej troski. Marjorie Shostak The Life and Words of a! Kung Woman Pary pozostajce w staym zwizku czerpi z niego ogromne korzyci. To jedyne w swoim rodzaju przymierze umoliwia skuteczne nabywanie wzajemnie si uzupeniajcych umiejtnoci, podzia obowizkw, dzielenie si zasobami, utrzymywanie wsplnego frontu przeciw nieprzyjacioom i staego rodowiska domowego umoliwiajcego wychowanie dzieci. Aby zapewni sobie wszystkie te korzyci, ludzie musz by zdolni do utrzymania przy sobie raz zdobytego partnera. Z kolei ludzie, ktrzy nie potrafi utrzyma partnera przy sobie, ponosz z tego

powodu szereg powanych strat. Rozerwaniu ulegaj korzystne wizi z dalszymi krewnymi partnera, utracone zostan powane zasoby, dzieci pozbawione zostaj korzystnej dla nich stabilnoci rodowiska, w ktrym wzrastaj. Bezpowrotnie stracone zostaj te wszystkie dotychczasowe inwestycje woone w wybranie, pozyskanie i utrzymywanie partnera przy sobie. Mczyni, ktrzy nie potrafi przeciwdziaa rozpadowi swego zwizku, trac reprodukcyjne walory partnerki, kobiety za - dostp do zasobw partnera, jego ojcowskie zaangaowanie i ochron. Zwaywszy znaczny odsetek rozwodw we wspczesnych krajach zachodnich oraz istnienie instytucji rozwodu we wszystkich kulturach, pozostawanie razem nie jest ani automatyczne, ani z gry zapewnione. Rywale czaj si na obrzeach, czekajc na sposobno odebrania partnerki czy partnera, ten za moe nie dotrzymywa danych obietnic lub naraa na trudne do wytrzymania koszty. Utrzymywanie wizi moe by sprzeczne z interesami ludzi otaczajcych dan par. Pozostawanie razem stanie pod znakiem zapytania, jeeli partnerzy nie bd realizowali wyksztaconych w trakcie ewolucji naszego gatunku strategii utrzymywania partnera przy sobie. Strategie utrzymania partnera przy sobie odgrywaj powan rol w wiecie zwierzt. Pouczajcych przykadw, a nawet analogii dostarcza analiza taktyk stosowanych na przykad przez owady (Thornhill, Alcock, 1983). Jedna z nich polega na ukryciu partnerki przed rywalami - przez usunicie jej poza ich fizyczny zasig lub ukrycie jej atrakcyjnych, przycigajcych uwag cech. Samiec osy, ktremu udao si wywszy samic na gazce, natychmiast j stamtd zabiera, na wypadek gdyby zostaa wywszona i przez inne samce (Alcock, 1981). Jeeli mu si to nie uda, ryzykuje konieczno wdawania si w walk z innymi, nadcigajcymi na gazk samcami. Samce pewnego gatunku ukw wydzielaj natomiast w takiej sytacji specjaln substancj zapachow, ktra obnia atrakcyjno samicy dla innych samcw (Alexander, 1962). Substancja ta zapobiega wykryciu samicy przez inne samce bd te ostrzega ich, e ta jest ju zajta", a prby jej pozyskania zakoczyyby si walk. Samiec wierszcza rozpoczyna zaloty od wydawania gonych dwikw, cho w miar zbliania si do samicy stopniowo cichnie, by nie przyciga uwagi innych samcw. Wszystkie te zabiegi maj jeden cel - zapobiec kontaktom partnerki z rywalami. Temu samemu celowi suy te pilnowanie partnerki na wypadek, gdyby jaki rywal prbowa j porwa. U niektrych gatunkw owadw samiec przesiaduje na plecach samiczki caymi godzinami i dniami, by zapobiec prbom kopulacji podejmowanym przez inne samce. Napotkawszy rywala, samce owadw mog uywa swoich czukw jako broni, wdawa si z nim w zapasy czy po prostu przegania go gronymi gestami (Thornhill, Alcock, 1983). Chyba najbardziej niezwyk taktyk przeciwdziaania konkurencji jest pozostawianie korka pokopulacyjnego. U pewnego gatunku robakw wraz ze sperm wydzielana jest szczeglna substancja, ktra koaguluje po zoeniu w ciele samicy i zapiecztowuje" j na dobre, uniemoliwiajc zaplemnienie innym samcom. U pewnego za gatunku muchwek (Johannseniella nitida) samiec posuwa si tak daleko, e zakorkowuje" przewd wyprowadzajcy ukadu rozrodczego samicy swoimi wasnymi genitaliami, ktre w niej pozostawia po odbyciu kopulacji. Zaprawd, samce s w stanie posun si bardzo daleko, by zniweczy reprodukcyjne zapdy swoich rywali (Abele, Gilchrist, 1977; Parker, 1970). Oczywicie ludzi dzieli od owadw ogromny dystans filogenetyczny, logika postpowania pozostaje jednak uderzajco podobna: samce prbuj zapodni samice i zabezpieczy si przed podrzuceniem kukuczego jaja" przez inne samce, samice za prbuj pozyska od samca jakie zasoby w zamian za dostp seksualny. Ludzkie strategie utrzymywania partnera przy sobie s jednak nieporwnanie bardziej zoone i opieraj si na szeregu mechanizmw psychologicznych wyranie odrniajcych ludzi od reszty krlestwa zwierzt. Niepowtarzalno ludzkich strategii ma swoje rdo take i w tym, e pozostawanie razem przynosi reprodukcyjne korzyci obu pciom i dla obu pci korzyci te przewaaj nad

zyskami ze zmiany partnera. W rezultacie taktyki utrzymywania partnera przy sobie uprawiane s i przez mczyzn, i przez kobiety (u owadw uprawiaj je z reguy jedynie samce). Poniewa ludzie kojarz si zwykle z osobami o podobnym poziomie wartoci reprodukcyjnej, obie strony maj zwykle mniej wicej tyle samo do stracenia wskutek rozpadu zwizku (Buss, 1988b; Buss, Barnes, 1986; Kenrick i in., 1993). Ludzie rozwinli, wic wiele sobie tylko waciwych taktyk utrzymywania partnera przy sobie. Jedne z najwaniejszych to system wczesnego ostrzegania przed niebezpieczestwem w postaci zazdroci seksualnej oraz zaspokajanie pragnie partnera. Funkcje zazdroci seksualnej Jak ju wspominaem, mczyni stoj przed problemem niepewnoci wasnego ojcostwa, ktre z natury rzeczy jest bardziej lub mniej prawdopodobnym domysem, a w kadym razie nigdy nie jest tak stuprocentowo pewne jak macierzystwo. Poniewa mczyni z reguy inwestuj znaczne zasoby w chowanie potomstwa, uniknicie kukuczego jaja", inwestowania energii i czasu w potomstwo innego mczyzny jest dla nich powanym problemem adaptacyjnym. Problem jest tym powaniejszy, e inwestycje mczyzn w potomstwo s nieporwnanie wiksze ni inwestycje dokonywane przez samce innych ssakw, ktre zreszt zwykle od takich inwestycji w ogle si uchylaj (Alexander, Noonan, 1979; Day, Wilson, Weghorst, 1982). Wrd szympansw, naszych najbliszych filogenetycznych krewnych, samce broni, co prawda wasnej grupy przed wewntrzgatunkow agresj, ale ich wkad w chowanie modych jest aden. Wyksztacenie w trakcie ewolucji tak niespotykanie powanych inwestycji mczyzny w chowanie dzieci byo wic wysoce nieprawdopodobne bez rwnoczesnego wyksztacenia jakiego mechanizmu umoliwiajcego mczynie pewno ojcostwa dzieci. W przeciwnym razie mczyzna byby naraony nie tylko na ogromn strat czasu i energii, lecz i na ukierunkowanie wasnych wysikw w propagowanie genw nie wasnych, lecz rywali. Problem pewnoci ojcostwa nie zosta rozwizany przez inne gatunki ssakw, czego ewolucyjnym dowodem jest uchylanie si samcw od inwestowania energii w potomstwo. Fakt, e u ludzi jest inaczej, sugeruje, e problem ten zosta przynajmniej czciowo rozwizany. Rozwizaniem, ktre rozwino si u naszych praprzodkw, bya zazdro o partnera seksualnego. Wyobra sobie niespodziewanie wczesny powrt z pracy do domu. Nikt nie odpowiada na twoje woania, ale syszysz dobiegajce z sypialni niepokojce odgosy przyspieszone oddechy, jki itd. Otwierasz drzwi sypialni i zastajesz w niej nag nieznajom osob w trakcie stosunku seksualnego z twoj on czy mem. Jeeli jeste kobiet, zapewne poczujesz smutek i opuszczenie, jeeli mczyzn - gniew. Jeeli jeste czowiekiem poczujesz upokorzenie (Shettel--Neuber, Bryson, Young, 1978; Buss, w przygotowaniu b). Na zazdro seksualn skadaj si uczucia stanowice reakcj na spostrzegane niebezpieczestwo groce naszemu zwizkowi. Dostrzeenie niebezpieczestwa prowadzi do pomniejszajcych lub usuwajcych je dziaa - od wzmoenia czujnoci w poszukiwaniu oznak niewiernoci drugiej strony do przemocy w stosunku do partnera lub rywala (Day, Wilson, 1988, s. 182). Zazdro wzbudzaj sygnay zainteresowania rywali partnerem bd te oznaki niewiernoci partnera czy tylko zainteresowania ewentualnymi rywalami. Funkcj wzbudzonych tymi oznakami emocji - gniewu, smutku, upokorzenia - jest albo odcicie si od rywala, albo powstrzymanie wasnego partnera przed dezercj ze zwizku. Mczyni, ktrzy nie potrafili rozwiza tego problemu adaptacyjnego, stawali nie tylko w obliczu bezporednich strat reprodukcyjnych", lecz rwnie ryzykowali utrat reputacji i pozycji spoecznej, co w wypadku rejterady partnerki mogo im powanie utrudnia pozyskanie nastpnej. Ju u staroytnych Grekw niewierno ony cigaa hab na gow ma, okrelanego wwczas obraliwym mianem keratos (rogacz), oznaczajcym sabo i

nieadekwatno... Cho opinia spoeczna dopuszczaa tolerowanie zdrady ma przez on, tolerowanie niewiernoci ony przez ma byo niedopuszczalne i cigao na drwiny jako zachowanie niemskie" (Safilios-Rotschild, 1969, s. 78-79). Mczyni zdradzani s powszechnym przedmiotem kpin. Zapewne z powodu asymetrii pewnoci ojcostwa i macierzystwa wikszo dotychczasowych bada skupiaa si na zazdroci seksualnej mczyzn, cho jest ona dowiadczana, oczywicie i przez kobiety. Kontakt partnera z inn kobiet moe, bowiem zawsze doprowadzi do wycofania przeze wasnych zasobw i skierowania ich na rywalk i jej dzieci. Mczyni i kobiety nie rni si ani czstoci, ani nateniem przeywanej zazdroci, jak to wykazao na przykad badanie stu pidziesiciu par, ktre poproszono o opisanie wasnego poziomu zazdroci o pe przeciwn (White, 1981). Podobne wyniki uzyskano w badaniu ponad dwch tysicy osb z Wgier, Irlandii, Meksyku, Holandii, byego Zwizku Radzieckiego, Stanw Zjednoczonych i dawnej Jugosawii, ktre to osoby proszono o podanie wasnych reakcji na rne wyobraane scenariusze zdrady. Mczyni i kobiety ze wszystkich siedmiu krajw podawali jednakowo negatywne reakcje na wyobraenie flirtu lub stosunku seksualnego drugiej strony z kim innym. Nie rnili si te intensywnoci reakcji na wyobraane sceny, w ktrych partner obejmuje rywalk czy taczy z ni, cho reakcje na te sceny byy oczywicie mniej negatywne od reakcji na flirt i stosunek seksualny. We wszystkich krajach mczyni i kobiety zdaj si, wic jednako reagowa zazdroci w odpowiedzi na groce ich zwizkom niebezpieczestwo (Buunk, Hupka, 1987). Pomimo tych podobiestw, mczyni i kobiety ujawniaj jednak intrygujce rnice, co do treci zdarze prowokujcych zazdro. W jednym z bada poproszono dwadziecia kobiet i dwudziestu mczyzn o odegranie roli w wywoujcym zazdro scenariuszu(Teisman, Mosher, 1978). Zanim jednak do tego doszo, badanych poproszono o wybranie najbardziej prowokujcego scenariusza spord kilku przedstawionych. A siedemnacie kobiet wybrao scenariusz, w ktrym niewierny partner powica swj czas i zasoby materialne rywalce, a jedynie trzy scenariusz, w ktrym dochodzio wycznie do zdrady seksualnej. Mczyni wybierali natomiast dokadnie na odwrt - tylko czterech wybrao scenariusz zawierajcy powicanie czasu i energii, a szesnastu - zdrad czysto seksualn. Badanie to dostarczyo pierwszej wskazwki, e cho zazdro typowa jest i dla kobiet, i dla mczyzn, kada z pci moe j przeywa z odmiennych powodw. U kobiet powody te dotycz problemu pozyskiwania od mczyzny niezbdnych zasobw materialnych, u mczyzn - problemu pewnoci wasnego ojcostwa. W innym badaniu poproszono pitnacie par, by wymieniy sytuacje prowokujce zazdro. Mczyni wymieniali na pierwszym miejscu kontakty seksualne partnerki z rywalem, na drugim za - dokonywanie przez partnerk porwna midzy nimi a rywalami. Kobiety reagoway zazdroci przede wszystkim na spdzanie czasu przez partnera z rywalk, rozmawianie z ni i caowanie jej (Francis, 1977). Zazdro kobiet prowokowana jest oznakami wydatkowania przez mczyzn zasobw na rzecz rywalki, podczas gdy zazdro mczyzn wywouj oznaki niewiernoci seksualnej. Rnice te przejawiaj si na poziomie reakcji zarwno psychicznych, jak i fizjologicznych. W jednym z naszych bada poprosilimy piset jedenacioro studentw i studentek o wyobraenie sobie, e ich stay partner albo odby stosunek seksualny z inn osob, albo nawiza z ni trwa i gbok wi uczuciow (Buss i in., 1992). A 83% kobiet, a jedynie 40% mczyzn twierdzio, e niewierno uczuciowa bardziej wzburzyaby ich od niewiernoci seksualnej (pozostali twierdzili odwrotnie). Inn grup szedziesiciu kobiet i mczyzn rwnie poprosilimy o wyobraanie sobie jednego z tych dwch rodzajw zdrady. Celem zmierzenia przeywanego przez badanych pobudzenia fizjologicznego zaoylimy im elektrody na pierwszy i trzeci palec (pomiar potliwoci skry), na kciuk (pomiar ttna) oraz na brew (pomiar czynnoci minia

powodujcego marszczenie brwi). Mczyni okazali si bardziej pobudzeni fizjologicznie wyobraeniem zdrady seksualnej - tempo akcji serca wzroso u nich o pi uderze na minut, co jest odpowiednikiem wypicia trzech kaw na jednym posiedzeniu. Potliwo skry (mierzon jej opornoci elektryczn) wyranie wzrosa przy mylach o zdradzie seksualnej, cho prawie nie drgna przy zdradzie uczuciowej. Podobnie reakcja minia brwiowego wzrosa o 7,75 jednostek (mikrowoltw) przy wyobraeniu zdrady seksualnej, a jedynie o 1,16 przy zdradzie uczuciowej. U kobiet - odwrotnie, na przykad reakcja brwi wyniosa 8,12 jednostek przy zdradzie uczuciowej, a jedynie o 3,03 przy seksualnej. Ta koordynacja reakcji psychicznych z objawami pobudzenia fizjologicznego ilustruje precyzj mechanizmw reagowania na rne rodzaje przystosowawczo istotnych zagroe, ktre wyksztaciy si w trakcie ewolucji u kobiet i mczyzn. Oczywicie, rnice te nie ograniczaj si do Amerykanek i Amerykanw - zdaj si by raczej typowe dla ludzi jako gatunku. Na przykad jedno z bada prowadzonych w Europie rodkowej ujawnio, e a 80% mczyzn podawao seks jako przyczyn obaw (np. e partnerka ich zdradza albo e sami nie s w stanie jej zaspokoi seksualnie). Taka tre obaw podawana bya jedynie przez 22% zazdrosnych kobiet, ktre gwnie obawiay si wizi emocjonalnej partnera z domnieman rywalk (Gottschalk, 1936). Wspominane poprzednio badanie nad osobami z siedmiu krajw (Wgry, Irlandia, Meksyk, Holandia, ZSRR, USA i Jugosawia) wykazao, e w kadym z nich mczyni byli bardziej ni kobiety zazdroni o fantazje seksualne partnerek z rywalem w roli gwnej (Buunk, Hupka, 1987). Skutki zazdroci Zazdro seksualna mczyzn nie jest emocj niewan ani nie pozostaje na uboczu ycia. Nierzadko bywa tak gwatowna, e prowadzi do zabjstwa partnerki lub rywala, a obawa przed podrzuceniem kukuczego jaja odgrywa tu niema rol, jak ilustruje takie oto wyjanienie pewnego zazdronika-zabjcy: Zawsze kcilimy si o jej pozamaeskie skoki na bok. Ale tego dnia byo to co wicej. Po powrocie z pracy do domu zaraz podniosem nasz ma creczk i trzymaem j w ramionach, kiedy ona wysyczaa do mnie: Jeste takim kompletnym durniem, e nawet nie wiesz, e to nie twoje dziecko". Byem kompletnie zszokowany i wpadem w szalestwo. Pobiegem po strzelb i zabiem j (Chimbos, 1978, s. 54). Niewierno ony jest czasami uwaana za tak kracow prowokacj, e rozsdny mczyzna" ma prawo odpowiedzie zabjcz przemoc. Na przykad prawa stanu Teksas a do roku 1974 dopuszczay zabjstwo niewiernej ony i jej kochanka, jeeli przyapano ich in flagranti. Zabjstwo takie uwaane byo jedynie za adekwatn odpowied na ogromn prowokacj, a podobne pogldy mona spotka w rnych zaktkach naszego globu. Zarwno plemi Yap, jak i zamieszkujcy na Sumatrze Toba-Batak dopuszczaj w takiej sytuacji zabjstwo i ony, i kochanka, a take spalenie domu, w ktrym zostali przez ma przyapani. Prawo takie przysugiwao w staroytnym Rzymie mczynie, ktry przyapa cudzoonikw we wasnym domu, a podobne prawa napotka mona po dzi dzie w niektrych krajach europejskich (Daly Wilson, 1988, s. 196). Zazdro mczyzn jest zreszt najczstsz pojedyncz przyczyn przemocy w stosunku do on - tak fizycznego zncania si, jak i zabjstwa. Jedno z bada nad onami uciekajcymi przed przemoc ma wykazao, e w 55% przypadkw gwnym motywem powodujcym mami bya zazdro (Miller, 1980). Zazdro jest potnym motywem zabjstwa. Badanie okolicznoci siedemdziesiciu zabjstw dokonanych w afrykaskich koloniach brytyjskich (pord plemion Tiv, Soga, Gisu, Nyoro, Luyia i Luo) pokazao, e w 46% przypadkw motyw zabjstwa mia podoe seksualne w postaci zdrady ma przez on, opuszczenia go przez ni bd odmowy stosunkw seksualnych z mem. Mska zazdro jest rwnie czstym podoem dokonywanych przez kobiety

zabjstw w obronie wasnej (Day, Wilson, Weghorst, 1982). Badanie prbki czterdziestu siedmiu zabjstw zwizanych z msk zazdroci seksualn, pokazao, e szesnacie kobiet i siedemnastu mczyzn (domniemanych kochankw) ponioso mier z rki ma w wyniku rzeczywistej lub podejrzewanej niewiernoci, a dziewiciu mczyzn zostao zabitych przez ony dziaajce w obronie wasnej. Zazdro seksualna jest wiodcym motywem zabjstw w Sudanie, Ugandzie i w Indiach (Lobban, 1972; Tanner, 1970; Bohannan, 1960). Na przykad w trzystu przypadkach zabjstw poddanych badaniu w Sudanie, mska zazdro okazaa si gwnym motywem w siedemdziesiciu czterech z nich (Lobban, 1972). Jak si wydaje, wikszo zabjstw partnera maeskiego we wszystkich badanych pod tym wzgldem kulturach spowodowana jest wanie przez msk zazdro seksualn. Co wicej, okoo 20% wszystkich zabjstw mczyzn dokonanych przez innych mczyzn spowodowane jest rywalizacj o kobiet bd te uraz mczyzny, wzbudzon rzeczywistymi lub domniemanymi awansami ofiary kierowanymi na jego on, crk lub krewniaczk (Day, Wilson, Weghorst, 1982). Adaptacyjn funkcj zazdroci przeciwdziaajcej niewiernoci trudno pogodzi z wyranie dezadaptacyjnym aktem zabjstwa wasnej ony, ktre w oczywisty sposb jest aktem samo pozbawienia si przez mczyzn jej zasobw reprodukcyjnych. Mona to wyjania na rne sposoby. Poniewa znaczna wikszo niewiernych on nie zostaje zabita, rzeczywiste zabjstwo moe by wypadkiem przy pracy" skdind skutecznego mechanizmu powstrzymywania partnerki przed zdrad, wypadkiem wywoanym chorobliwym nateniem zazdroci prowadzcym do przypadkowego lub zamierzonego przez mczyzn zabjstwa (Day, Wilson, 1988). Wyjanienie to jednak nie tumaczy do czstych przypadkw zabjstwa celowego, niekiedy wrcz z premedytacj zaplanowanego. Inne wyjanienie zakada, e nie we wszystkich warunkach naszej przeszoci ewolucyjnej zabicie ony byo aktem pogarszajcym sytuacj zabjcy. Jeeli ona i tak zamierzaa go opuci, zabjstwo nie zmieniao straty ponoszonej przez ma, przeciwdziaao natomiast dodatkowej stracie, a tak byoby dopuszczenie innego mczyzny do zasobw kobiety, w ktrych powstaniu czy utrzymaniu jej m mia swj udzia. Po drugie, mczyni pozwalajcy podrzuca sobie kukucze jaja" byli powszechnie wydrwiwani i ponosili straty na reputacji, szczeglnie, jeli nie prbowali przeciwdziaa niewiernoci partnerki. W maestwie poligynicznym zabjstwo niewiernej ony mogo, wic zarwno podbudowywa nadszarpnit reputacj mczyzny, jak i odstrasza od niewiernoci jego pozostae ony. Wyobrazi sobie mona, e w niektrych sytuacjach z naszej ewolucyjnej przeszoci zabjstwo niewiernej ony mogo powstrzymywa zabjcze dla mczyzny wyciekanie" zasobw reprodukcyjnych. W niektrych sytuacjach zabjstwo partnerki, ktra faktycznie dopucia si zdrady i tak czy owak opuciaby mczyzn, mogo stanowi z jego strony reakcj polepszajc, a nie pogarszajc wasny bilans reprodukcyjny". Myli o zabjstwie, a czasami i rzeczywiste zabjstwo mogy, wic stanowi ewolucyjnie wyksztacony element przystosowawczych mechanizmw mczyzny. Moliwo taka jest do przeraajca, jeeli jednak spoeczestwo chce skutecznie przeciwdziaa zabjstwom on, musi te stan twarz w twarz z psychologicznymi mechanizmami do nich prowadzcymi, a w szczeglnoci rozpozna warunki sytuacyjne aktywizujce ten niebezpieczny mechanizm. W ogromnej wikszoci wypadkw zazdro prowadzi jednak nie do zabjstwa, lecz do znacznie agodniejszych, a czsto wrcz dobroczynnych strategii utrzymywania partnera przy sobie. Zapewne najwaniejsz z takich strategii jest po prostu przykadanie si do zaspokojenia pragnie drugiej strony. Spenianie pragnie partnera

Z ewolucyjnego punktu widzenia, bardzo skuteczn, cho mniej widowiskow taktyk utrzymywania partnera przy sobie jest spenianie jego pragnie i upodoba, ktre legy u podoa budowy trwaego z nim zwizku. Moliwo t sprawdzaem w badaniach nad strategiami utrzymywania partnera przy sobie, ktre rozpoczem od poproszenia licznej grupy kobiet i mczyzn o opisanie tego rodzaju zachowa, zaobserwowanych u siebie samych i u innych (Buss, 1988b). Uzyskaem w ten sposb opisy stu czterech rnych dziaa, ktre zostay nastpnie pogrupowane w dziewitnacie odrbnych wizek. Na przykad wizka czujno" zawieraa takie akty zachowania, jak niespodziewane odwiedzanie partnera i sprawdzanie, z kim przebywa, czy proszenie o to samo przyjaciela bd przyjaciki, a take przeszukiwanie rzeczy partnera. W drugim etapie bada poprosiem sto dwoje studentw i dwiecie dziesicioro nowoecw o ocen, jak czsto sami zachowuj si w kady z opisanych sposobw. Nowoecy dokonywali ponadto ponownych ocen pi lat po lubie. Jeszcze inna grupa badanych oceniaa skuteczno tych dziaa w wykonaniu kobiet i mczyzn. Spenianie pragnie drugiej strony istotnie okazao si skuteczn taktyk utrzymywania jej przy sobie. Poniewa, wybierajc partnera, kobiety preferuj mio i yczliwo, dalsze okazywanie tych uczu stanowi dla mczyzn skuteczn taktyk utrzymywania kobiety przy sobie. Mwienie, e si j kocha, pomaganie w potrzebie, okazywanie ciepa i pozytywnych uczu to w ogle najskuteczniejsze taktyki utrzymywania przy sobie kobiety (rednia ocena skutecznoci: 6,23 na skali siedmiostopniowej). Postpowanie w ten sposb jest te uwaane za skuteczniejsz taktyk mczyzny ni kobiety (rednia ocena skutecznoci: 5,39). Co wicej, czsto takiego postpowania mczyzny okazaa si bezporednio zwizana z dugoci trwania zwizku przedmaeskiego oraz z trwaoci maestwa sprawdzan po piciu latach. Krtko mwic, mczyni, ktrzy nie pokazuj swej mioci i zaangaowania, po prostu trac swoje partnerki. Innym upodobaniem kobiety decydujcym o wyborze partnera s jego zasoby materialne. Pozwala to oczekiwa, e skutecznym sposobem na utrzymanie kobiety przy sobie bdzie dalsze dostarczanie jej dbr materialnych. Istotnie, dostarczanie dbr byo uwaane za drug pod wzgldem skutecznoci msk taktyk utrzymania kobiety przy sobie. Taktyka ta rwnie bya uwaana za znacznie skuteczniejsz w wykonaniu mczyzn ni kobiet (rednie oceny skutecznoci wyniosy odpowiednio 4,50 i 3,76). Nasze badania pokazay te, e mczyni wydaj due sumy pienidzy na swoje partnerki, a w wypadku zwizkw przedmaeskich wicej wydaj na swoje partnerki, ni one na nich. Taktyka udostpniania wasnych zasobw materialnych jest znacznie czciej stosowana przez mczyzn ni przez kobiety, zarwno w zwizkach przedmaeskich, jak i w maestwach (Buss, Shackelford, 1997). Z drugiej strony, poniewa mczyni podaj u kobiet urody, nie bdzie zaskoczeniem stwierdzona przez nas zaleno, e troska o wasny wygld fizyczny jest drug, co do skutecznoci kobiec taktyk utrzymywania partnera przy sobie (po okazywaniu mioci i zaangaowania). Kobiety dokadaj stara, by utrzyma czy polepszy stan swojego wygldu za pomoc kosmetykw, ubiorw i wicze (take kilka lat po lubie). Ogromn rol, ktr kobiety przypisuj zabiegom o wasny wygld jako taktyce utrzymania partnera przy sobie, ilustruje pewne badanie, w ktrym wywietlano kobietom nagranie wideo przedstawiajce rozmawiajc ze sob par (Shettel--Neubaer, Bryson, Young, 1978). Rozmowa miaa do intymny charakter, czemu towarzyszyo obejmowanie si i pocaunki. Po kilkudziesiciu sekundach obserwowana kobieta wstawaa i wychodzia z pokoju, by napeni kieliszki winem. Podczas jej nieobecnoci pojawiaa si ta trzecia", dawna dziewczyna bohatera nagrania, i zaczynaa go caowa i obejmowa. Po minucie obserwowana kobieta wracaa z penymi kieliszkami, przyapujc" partnera z nieznajom. W tym momencie nagranie zatrzymywano i proszono badane kobiety, by powiedziay, co same

zrobiyby na miejscu bohaterki nagrania. Mczyni widzieli nagranie o podobnej treci, z tym, e w mskiej wersji wychodzi z pokoju oczywicie mczyzna, pojawia si za ten trzeci", a nie ta trzecia". Badane kobiety dwukrotnie czciej ni mczyni deklaroway rne dziaania majce na celu poprawienie wasnego wygldu tak, by t trzeci" przewyszy atrakcyjnoci. Mczyni znacznie czciej deklarowali natomiast, e w takiej sytuacji wpadliby w gniew, co sugeruje, e ich strategia utrzymywania partnerki przy sobie jest bardziej aktywna. Manipulowanie uczuciami partnera Kiedy zawiod poprzednio opisane taktyki utrzymywania partnera przy sobie, ludzie mog posuwa si do bardziej desperackich krokw, szczeglnie jeli ich wasna atrakcyjno jest mniejsza od tej, ktra cechuje ich partnera. Desperackie manipulowanie uczuciami partnera to pacz w odpowiedzi na jego zainteresowanie pci przeciwn, wzbudzanie poczucia winy, mwienie partnerowi, jak bardzo jest si od niego uzalenionym, wreszcie podporzdkowanie si kademu yczeniu partnera i ustpowanie mu we wszystkim. Cho w myl potocznego stereotypu kobiety s bardziej ulege od mczyzn, nasze badania pokazay co wrcz przeciwnego. Badajc zarwno studentw, jak i nowoecw (a take badajc tych ostatnich ponownie pi lat po lubie), stwierdzalimy niezmiennie, e mczyni stosuj taktyk ustpowania i ulegoci wyranie czciej ni kobiety, a potwierdzaj to take relacje ich partnerek. Przyczyny tej systematycznie stwierdzanej rnicy midzy pciami pozostaj jednak zagadk, ktrej wyjanienie mog przynie tylko dalsze badania. Jeszcze inn technik manipulowania uczuciami partnera jest celowe wzbudzanie w nim zazdroci za pomoc takich dziaa, jak randka z inn osob, dugie rozmowy z osob pci przeciwnej na imprezie towarzyskiej, okazywanie zainteresowania inn osob celem rozgniewania partnera. Dziaania te oceniane s jako dwukrotnie bardziej skuteczne w wykonaniu kobiety ni mczyzny. Celowe wzbudzanie zazdroci partnera jest jednak dla niej taktyk niebezpieczn, jako e partner moe doj do wniosku, e jej obyczaje seksualne s nazbyt swobodne i opuci j na dobre. Kobiety twierdz, e stosuj t taktyk, by sprawdzi si zwizku i czy partnerowi jeszcze na nich zaley, aby wzbudzi zaborczo partnera i... poprawi oglny stan zwizku. Cho taktyka ta jest czsto stosowana, oczywicie nie wszystkie kobiety posuguj si ni. Badania sugeruj, e zaley to od zrwnowaenia stopnia zaangaowania kobiety i jej partnera w dany zwizek. Wzbudzanie zazdroci stosowane jest a przez 50% kobiet, ktre s silniej zaangaowane ni ich partner, ale jedynie przez 26% kobiet zaangaowanych w zwizek tak samo bd sabiej od partnera. Nierwno zaangaowania sygnalizuje niejednakow atrakcyjno obojga partnerw - zwykle bardziej na zwizku zaley temu z dwojga, ktre jest lub czuje si osob mniej atrakcyjn. Wzbudzanie zazdroci zdaje si by w istocie prb sprawdzenia i podniesienia poziomu zaangaowania mczyzny przez te kobiety, ktre czuj si niezbyt atrakcyjne, a w kadym razie uwaaj si za mniej od swoich partnerw atrakcyjne dla pici przeciwnej. Trzymanie konkurencji na wodzy Podobnie jak inne gatunki, ludzie zdradzaj wasnociowe postawy w stosunku do swoich partnerw. Przejawia si to midzy innymi publicznym sygnalizowaniem, e partner naley wanie do nas, e jest ju zajty i e rywale powinni si trzyma od niego z daleka. Sygnay takie mog mie bardzo zrnicowany charakter - od sw (przedstawiania partnera to jest mj chopak") do nakaniania partnera, by publicznie ujawnia jakie symboliczne oznakowanie przynalenoci do nas (trzyma na biurku w pracy nasze zdjcie, a na palcu nosi obrczk).

Cho mczyni i kobiety nie rni si czstoci wykorzystywania tego rodzaju publicznych sygnaw przynalenoci, nasi badani uwaali, e taktyka ta jest skuteczniejszym sposobem utrzymania przy sobie kobiety przez mczyzn ni na odwrt. Sygnay takie zdaj si dziaa na podobiestwo wydzielanych przez samce owadw substancji zapachowych, ktrymi obdzielaj oni swe partnerki, by powstrzyma konkurentw przed interesowaniem si nimi. Przekazuj w ten sposb innym mczyznom informacj, e dana kobieta jest ju zajta, jej potrzeby i pragnienia s speniane, krtko mwic - eby inni szukali gdzie indziej. Zarwno kobiety, jak i mczyni uciekaj si te do wzmoenia czujnoci jako taktyki utrzymywania partnera przy sobie. Analogiem ze wiata zwierzt jest tu na przykad zachowanie kalifornijskich soni morskich - samce tego gatunku fok wytrwale opywaj swj harem dookoa, by odstraszy intruzw i przeciwdziaa ewentualnym prbom ucieczki samic. Czujno jest, wic narzdziem wczesnego wykrywania dezercji partnera i pokazywaniem mu wasnej gotowoci przeciwdziaania wszelkim prbom w tym kierunku. Sdzi mona, e nasi praprzodkowie cechujcy si wzmoon czujnoci mieli wiksz szans utrzymania partnera przy sobie, a zatem i wiksz szans na sukces reprodukcyjny. Podobn w wydwiku taktyk jest ukrywanie partnera, a waciwie minimalizowanie jego kontaktw z pci przeciwn nie zabieranie go ze sob na przyjcia towarzyskie czy wszelkie imprezy, na ktrych spotka mgby atrakcyjne osoby pci przeciwnej, nie przedstawianie go takim osobom (np. koleankom z pracy) i tym podobne. Jeszcze inna pokrewna taktyka to monopolizowanie czasu partnera - zajmowanie mu tyle czasu, e nie ma ju, kiedy spotka si z nasz konkurencj. Wszystkie te taktyki przejawiaj si na wiele sposobw w rnych kulturach ludzkich. Na przykad Hindusi ograniczali swe maonki do domowego zacisza, Arabowie zakrywali ich twarze, Chiczycy stosowali praktyk podwizywania stp maym dziewczynkom, co uniemoliwiao im jako dojrzaym ju kobietom swobodne kontakty z pci przeciwn. W spoeczestwach, gdzie obowizuje zakrywanie twarzy kobiet, obserwuje si, e natenie tej praktyki uzalenione jest od wieku kobiety. Najdalej posunite zakrywanie przypada na szczyt zdolnoci rozrodczych kobiety, w szczeglnoci na ceremoni lubn. Niedojrzae jeszcze dziewczta i starsze kobiety s zasaniane w mniejszym stopniu - nie sposb si oprze wraeniu, e traktowane s one jako mniej pocigajce dla ewentualnych intruzw (Dickemann, 1981). Inn praktyk czsto spotykan w historii byo gromadzenie i strzeenie kobiet w haremach. Samo sowo harem znaczy zabroniony". Zamknitym kobietom byo rwnie trudno wyj z haremu, jak intruzowi do wej. Kobiety pilnowane byy przez eunuchw, a w szesnastowiecznych Indiach kwit handel bengalskimi eunuchami, ktrzy byli nie tylko wykastrowani, ale wrcz mieli obcite wszystkie narzdy pciowe (Betzig, dane nieopublikowane). Liczba kobiet gromadzonych w haremach bywaa zdumiewajco wielka, jakiej by tu miary nie zastosowa. Indyjski cesarz Bhuponder Singh mia w swoim haremie trzysta trzydzieci dwie kobiety, a kada bya w kadym momencie na zawoanie Maharady. Mg zaspokoi swj popd z dowoln kobiet o dowolnej porze dnia i nocy" (Dass, 1970, s. 78). Oglnie rzecz biorc, w szesnastowiecznych Indiach przebywao w haremach od czterech do dwunastu tysicy kobiet (Saletore, 1978, s. 64; 1974, s. 61). W cesarskich Chinach w VIII wieku przed nasz er, na dworze cesarza przebywaa jedna krlowa, trzy ony pierwszej rangi, dziewi on drugiej rangi, dwadziecia siedem on trzeciej rangi oraz osiemdziesit jeden naonic (Van Gulik, 1974, s. 17). Wadca peruwiaskich Inkw trzyma w swym paacu co najmniej siedem setek kobiet dla posug domowych, a take... celem zaywania przyjemnoci i dowolnego podzenia dzieci" (Cienza de Leon, 1959, s. 41). Wszystkie te taktyki su jednemu celowi - zapobieganiu kontaktu partnerki z ewentualnymi konkurentami. Poniewa, historycznie rzecz biorc, wadz sprawowali z reguy mczyni, stosowanie przez nich tych strategii drastycznie ograniczao swobod kobiet. We

wspczesnych spoeczestwach przemysowych nacechowanych wikszym rwnouprawnieniem pci taktyki te s stosowane zarwno przez mczyzn, jak i kobiety, cho nie na skal uywan przez redniowiecznych wadcw. Destruktywne sposoby utrzymywania partnera Ostatnim wreszcie sposobem utrzymywania partnera przy sobie jest odwodzenie go od decyzji o opuszczeniu zwizku za pomoc dezaprobaty, groby lub przemocy, bd te odstraszania ewentualnych rywali. Podwaanie wartoci rywali jest zapewne najagodniejszym jeszcze sposobem ich zwalczania, cho powiada Eklezja-sta (28:17): Chlanicie biczem trzyma w ryzach wiat, ale chlanicie jzykiem moe pogruchota koci". Aby zniechci swoich partnerw do potencjalnych rywali, kobiety i mczyni mog stara si pomniejszy zalety ich wygldu czy umysu albo rozpowszechnia zniesawiajce ich plotki. Zastosowana w rozsdnych granicach, taktyka ta stanowi skuteczny sposb obnienia atrakcyjnoci rywala i pomniejszenia szansy, e druga strona wycofa si ze zwizku i pody za rywalem. Bardziej kosztowne taktyki radzenia sobie z konkurencj to prby odstraszenia potencjalnych rywali. Tak jak szympansy staraj si odstraszy rywali przez szczerzenie zbw, tak nowoecy mog krzycze na innych mczyzn zbyt dugo przygldajcych si ich maonkom, obdarza ich wymownie zimnym spojrzeniem czy grozi pobiciem. W taki sposb postpuj prawie wycznie mczyni i cho nie robi tego czsto, a 47% badanych przez nas mw (a tylko 11% on) twierdzio, e w cigu minionego roku podejmowali, co najmniej jedn prb fizycznego odstraszenia domniemanego rywala. Mczyni posuwaj si niekiedy znacznie dalej w swych prbach pokazania rywalom, e zajmowanie si ich partnerkami moe tamtych drogo kosztowa. Kusownicy" prbujcy nawiza kontakt z zajt ju kobiet mog zosta zaatakowani przez jej ma lub jego przyjaci, co moe skoczy si pobiciem, zdewastowaniem ich wasnoci, a w rzadkich wypadkach nawet mierci. Reputacja mczyzny, ktry w ten sposb broni dostpu do swojej partnerki, sprawia, e kady inny dwa razy si zastanowi, zanim podejmie prb kusownictwa. Wiele tego rodzaju destruktywnych taktyk jest te kierowanych na wasnego partnera. Samce pawianw i innych naczelnych nierzadko dosownie rani swoje partnerki za zadawanie si z rywalami (Smuts, Smuts, 1993). Mczyni i kobiety gniewaj si na drug stron za prby flirtowania z pci przeciwn, krzycz w wypadku podejrzanego zainteresowania kim innym i gro zerwaniem w wypadku zdrady. Czasami posuwaj si do uderzenia drugiej strony. Wszystkie te zachowania s wykonywane dwukrotnie czciej przez mczyzn ni kobiety, a ich skuteczno zasadza si na kosztach, ktre ponosi partner z powodu rzeczywistej czy domniemanej nielojalnoci. Koszty te mog mie charakter zarwno fizyczny (np. zranienie), jak i psychiczny - przede wszystkim spadek samooceny z reguy obserwowany u osb le traktowanych przez partnera (Day, Wilson, 1988; Russell, 1990; Margo Wilson, 1989 oraz informacja osobista). Zapewne najpowaniejszym kosztem psychicznym jest groba utraty samego zwizku, a w konsekwencji i wszystkich woonych we dotd wysikw. Niektre kultury sankcjonuj rwnie przerne dziaania zapobiegawcze, czasami bardzo drastyczne. Naley do nich chirurgiczne usuwanie echtaczki (klitoridektomia) celem pozbawienia ich zdolnoci do przeywania rozkoszy seksualnej. Zabieg ten do dzi praktykowany jest rokrocznie na milionach kobiet afrykaskich. Inn praktyk powszechnie stosowan w Afryce centralnej i pnocnej jest zszycie warg sromowych wikszych (infibulacja). Wedug niektrych szacunkw infibulacji poddanych zostao 65 milionw wspczesnych kobiet afrykaskich (Hosken, 1979). Infibulacja cakowicie uniemoliwia stosunek seksualny. Czasami jest wykonywana

na modych dziewcztach przez ich krewnych, ktrzy w ten sposb chc zagwarantowa przyszym mom ich dziewictwo. Dopiero po lubie nastpuje rozcicie szwu, by umoliwi nowoecom wspycie seksualne. Jeeli mczyzna wyjeda na duej, jego ona moe zosta ponownie zaszyta. W Sudanie ponowne zaszycie ma z reguy miejsce po urodzeniu dziecka, dopiero po pewnym czasie nastpuje rozcicie szwu. Decyzja w tej sprawie pozostaje w zasadzie w rkach mczyzny, cho wiele kobiet wrcz domaga si ponownego zaszycia po porodzie w przekonaniu, e praktyka ta nasila przyjemno mczyzny. Zgodnie za z panujcymi w Sudanie obyczajami, kobieta, ktrej nie uda si zaspokoi swego ma, ryzykuje rozwodem (poczonym z utrat dzieci i rodkw do ycia) i wielk plam na honorze caej rodziny (Daldy, Wilson, Weghorst, 1982; Hosken, 1979, s. 2). Mczyni naraaj czasami swe partnerki na niezwykle wysokie koszty, by tylko je przy sobie utrzyma. Badania nad kultur Baiga ujawniy, e kobiety flirtujce z innymi mczyznami s tam atakowane przez swoich mw poncymi bierwionami. Kanadyjskie badania nad onami fizycznie molestowanymi przez wasnych mw pokazuj, e zazdro seksualna jest motywem takich dziaa w 55% przypadkw, z czego w poowie - jak przyznaj same kobiety (Miller, 1980) - stanowi ona odpowied na faktyczn zdrad. Nie znamy natomiast adnej kultury, w ktrej mska zazdro w ogle by nie wystpowaa dotyczy to take tych kultur, ktre w swoim czasie uwaane byy za wolne od zazdroci. Za tak kultur uwaani byli na przykad mieszkacy wysp Markizw. Bezpodstawnie jednak badajcy t kultur etnograf pisa: Kiedy kobieta podejmowaa wsplne ycie z mczyzn, poddawaa si tym samym jego wadzy. Jeli odchodzia z innym bez jego pozwolenia, bya bita, a nawet zabijana, jeeli trafi jej si bardzo zazdrosny m" (Handy 1923, cytowany w: Day i Wilson, 1988, s. 204). Innym przypadkiem wiadczcym o braku zazdroci mia by eskimoski zwyczaj udostpniania przez mczyzn wasnej ony przybywajcemu do ich domostwa gociowi. W rzeczywistoci mska zazdro jest u Eskimosw gwn przyczyn zabjstw on, a odsetek zabijanych on jest alarmujco wysoki (Rasmussen, 1931). Sam za obyczaj udostpniania ony gociowi ograniczony jest do wskiego zakresu sytuacji i uprawiany jest przede wszystkim wtedy, kiedy m liczy moe na wzajemno swego gocia. Obyczaj wymieniania si onami moe w rzeczywistoci wrcz prowokowa wybuchy zazdroci, miast je osabia. Niektre kultury wymagaj te od kusownika" zoenia mowi rekompensaty w wypadku przyapania na gorcym uczynku. dania tego rodzaju zdarzaj si te i w Stanach Zjednoczonych. Na przykad w Pnocnej Karolinie pewien mczyzna zada na drodze sdowej dwustu tysicy dolarw od lekarza, ktry odbi mu on. Tego rodzaju obyczaje s przejawem intuicyjnego rozumienia psychologii ewolucjonistycznej, faktu, e podrzucanie kukuczego jaja" jest rwnoznaczne z naraaniem mczyzny na bardzo powane koszty. We wszystkich kulturach mczyni zdaj si traktowa ony niczym swoj wasno, a niewierno niczym uszczerbek ich wasnoci wanie, uszczerbek, za ktry czsto odpacaj przemoc i agresj (Wilson, Daly, 1992, s. 311). Niepewno zwizku Z biologicznego punktu widzenia, zdolno dwojga ludzi, ktrzy nie maj wsplnych genw, do pozostawania razem i tworzenia przymierza trwajcego i dziesitki lat jest zdumiewajcym osigniciem naszego gatunku. Z powodu jednak licznych si zagraajcych trwaoci zwizku solidarne pozostawanie razem mczyzny i kobiety jest przedsiwziciem niepewnym, wymagajcym rozwizania szczeglnych problemw adaptacyjnych. Rozwizania skuteczne zawieraj zwykle wiele skadnikw. Pierwszym jest dysponowanie rodkami powstrzymujcymi drug stron przed wycofaniem si. Po drugie, ewentualni rywale trzymani s na dystans za pomoc takich rodkw, jak ukrywanie partnera czy publiczne manifestowanie jego przynalenoci. Po trzecie, stosowana jest manipulacja

uczuciami partnera ukierunkowana na wzbudzenie jego zazdroci, podania, wzrost atrakcyjnoci wasnej a spadek atrakcyjnoci ewentualnych konkurentw. Po czwarte wreszcie, stosowana moe by przemoc w stosunku do partnera zdradzajcego oznaki niewiernoci i wobec rywala prbujcego kusowniczych zabiegw. Te rne taktyki utrzymywania partnera przy sobie s skuteczne dziki wykorzystywaniu mechanizmw psychicznych dziaajcych u partnera i rywali. Realizowanie pragnie partnerki, okazywanie jej mioci i zaangaowania jest skuteczn taktyk mczyzny, pasuje ona bowiem do kobiecych upodoba, ktre w ogle zadecydoway o pierwotnym wybraniu go przez ni na staego partnera. Polepszanie wasnego wygldu jest skuteczn taktyk kobiety, poniewa pasuje ona do wyksztaconych w trakcie ewolucji upodoba mczyzn do atrakcyjnego wygldu kobiet. Skuteczno taktyk destrukcyjnych rwnie opiera si na tym, e wykorzystuj one wyksztacone w trakcie ewolucji mechanizmy psychologiczne. Tak jak bl fizyczny prowadzi do unikania wywoujcych go sytuacji, tak strach prowadzi do unikania dziaa wywoujcych gniew i agresj partnera. Gwnym czynnikiem lecym u podoa wielu z tych taktyk jest mska zazdro seksualna. Jest ona przyczyn wikszoci aktw agresji kierowanych przez mczyzn na kobiety i w duym stopniu take agresji kierowanej przez kobiety w obronie wasnej na mczyzn. W fakcie, e ta gwna sia napdowa utrzymywania partnerki przy sobie jest te przyczyn ponoszonych przez ni szkd, tkwi wiele gorzkiej ironii. Destrukcyjna sia zazdroci wynika z powagi zaangaowanych w zwizek dwojga ludzi zasobw rozrodczych i z tego, e nie zawsze to, co sprzyja reprodukcyjnemu sukcesowi kobiety, sprzyja te sukcesowi jej partnera i na odwrt. Biologiczne interesy obojga partnerw bywaj czsto rozbiene, co jest przyczyn konfliktu pci omawianego szerzej w nastpnym rozdziale.

VII

Konflikt pci
Gdy dowiadujemy si o tym, co nas uksztatowao, mczyni jawi si jako wrogowie, oprawcy, a przynajmniej jako jaki niezrozumiay gatunek nie z tej ziemi. Carol Cassell Swept away Powieci, popularne piosenki, telewizyjne seriale i pisma ilustrowane pene s niezliczonych opowieci o walkach toczonych przez mczyzn i kobiety, o blu, ktry sobie nawzajem zadaj. ony skar si na mw, e je zaniedbuj, mowie skar si na niestao nastrojw swoich on. Mczyni s tak zahamowani uczuciowo" - twierdz kobiety. Kobiety nie s w stanie pohamowa swych emocji" - wtruj im ich partnerzy. Mczyni zawsze pragn seksu za szybko, kobiety zawsze odkadaj go na frustrujce potem". Badania nad konfliktem midzy mczyznami a kobietami rozpoczem od moliwie szerokiego przegldu moliwych kwestii spornych. Dlatego te poprosiem kilkaset kobiet i mczyzn o swobodne wypowiedzi na temat tego, co ich u pci przeciwnej denerwuje, drani, gniewa i irytuje (Buss, 198%). Bez trudu uzyskaem sto czterdzieci siedem rnych rodzajw skarg dotyczcych szerokiego zakresu spraw - od nadmiernej ulegoci, obelywego zachowania i fizycznej przemocy, do przemocy seksualnej, oziboci, seksistowskich pogldw i zdrady. T list moliwych konfliktw wrczylimy ponad piciuset kobietom i mczyznom (pozostajcym w zwizkach maeskich lub przedmaeskich), aby sprawdzi, ktre konflikty pojawiaj si najczciej i jak dalece s one dotkliwe dla za-

interesowanych. Konflikt pci zapewne najlepiej mona zrozumie w szerszym kontekcie konfliktu spoecznego. Konflikt spoeczny wystpuje wtedy, kiedy jedna osoba utrudnia drugiej osignicie jej celw. Utrudnianie moe przyjmowa rne formy - na przykad wrd mczyzn konflikt pojawia si w wypadku wspzawodnictwa o dokadnie to samo dobro - o wysok pozycj spoeczn lub dostp do tej samej kobiety. Poniewa modych, atrakcyjnych kobiet jest mniej ni poszukujcych ich mczyzn, wygrana jednego oznacza automatycznie strat innego mczyzny. Podobnie jest z kobietami - kiedy jedna pozyska odpowiedzialnego, wiernego i kochajcego mczyzn o pokanych zasobach, tym samym nie pozyska go adna inna. Konflikt midzy mczyzn i kobiet wybucha, gdy to, czego pragnie jedna z pci, jest sprzeczne z pragnieniami drugiej. W dziedzinie seksu, na przykad, mczyzna poszukujcy atwego i szybkiego kontaktu bez zobowiza niewtpliwie popadnie w konflikt z kobiet poszukujc trwaego zaangaowania emocjonalnego i materialnego. Podobnie kobieta poszukujca wytrwaych zalotw i kosztownych inwestycji partnera niewtpliwie przeszkadza realizacji mskiego celu w postaci szybkiego podboju seksualnego bez zobowiza. Konflikt nie spenia adnej funkcji ewolucyjnej i sam w sobie raczej pogarsza ni polepsza przystosowanie. Stanowi jednak nieuchronn konsekwencj odmiennoci seksualnych strategii kobiety i mczyzny. Odmiennoci te sprawiaj, e ani mczyni, ani kobiety nie mog w peni zrealizowa swoich celw bez popadania w konflikt z pci przeciwn. Poniewa jednak te same konflikty nkay i naszych odlegych, ewolucyjnych przodkw, wyksztacili oni psychologiczne mechanizmy ich rozwizywania, ktre po nich odziedziczylimy i ktre moemy wykorzysta. Czci tych mechanizmw s negatywne emocje gniewu, smutku i zdenerwowania, stanowice reakcj na trudnoci w osigniciu seksualnych i innych adaptacyjnych celw. Emocje te speniaj szereg funkcji: zwracaj uwag na zdarzenia stanowice rdo problemw, uatwiaj ich zapamitanie i przypomnienie, prowadz do dziaa usuwajcych ich rda. Poniewa mczyni i kobiety rni si strategiami seksualnymi, take i przeywane przez nich emocje negatywne wywoywane s odmiennymi zdarzeniami. Mczyzna poszukujcy szybkiego seksu bez zaangaowania atwo rozgniewa i zdenerwuje kobiet. Podobn reakcj wywoa kobieta, ktra nakania mczyzn do dugotrwaych inwestycji, a potem odmawia mu seksu. Dostpno seksualna. Poycie seksualne jest prawdopodobnie najczstszym polem konfliktw midzy mczyznami i kobietami. Badanie sto dwudzieciorga jeden studentw i studentek, ktrych poproszono o prowadzenie swego rodzaju pamitnika" kontaktw z (przedmaeskim) partnerem pci przeciwnej ujawnio, e 47% badanych miao co najmniej jedn sprzeczk czy nieporozumienie w sprawie dopuszczalnego stopnia intymnoci kontaktw seksualnych (Byers, Lewis, 1988). Mczyni poszukuj seksu bez zobowiza i skpo dziel si swoimi zasobami, tak by starczyo ich dla wielu przelotnych partnerek bd te by zachowa je dla staej partnerki. Poniewa kobiety zainteresowane s gwnie pozyskaniem zaangaowanego partnera, maj tendencje do nakaniania mczyzn, aby dokonywali powaniejszych inwestycji, zanim one zgodz si na kontakt seksualny. To, czego pragn mczyni, jest zazdronie strzeone przez kobiety; to, czego pragn kobiety, jest rwnie mocno strzeone przez mczyzn. Pierwsz bitw jest czsto konflikt o stopie atrakcyjnoci partnerw. Osoby wysoce atrakcyjne zwykle daj w zamian za siebie wicej, osoby mniej atrakcyjne poprzesta musz na czym mniejszym. Czasami jednak czowiek uwaa, e zasuguje na wicej, ni partner chce mu zaoferowa, i konflikt gotowy. Ilustruj to wyznania pewnej klientki baru dla

samotnych. Opowiadaa ona, e czasami nagabywali j o taniec niechlujnie ubrani, pijcy piwo i niegrzeszcy delikatnoci manier kierowcy ciarwek czy robotnicy budowlani. Gdy odmawiaa, czsto syszaa w odpowiedzi: Co, dziwko, nie jestem dla ciebie do dobry?" Cho odwracaa gow bez sw, mylaa wanie to - e on nie by dla niej do dobry. Jej niewypowiedziany komunikat by taki, e zasuguje na wicej, zwaywszy jej wasn warto, i informacja ta oburzaa mczyzn. Gwn przyczyn tego rodzaju konfliktw jest skonno mczyzn do wnioskowania seksualnego zainteresowania kobiet w sytuacjach, w ktrych one takiego zainteresowania wcale nie przejawiaj. Zjawisko to wykazano w wielu badaniach. W jednym z nich okoo stu kobiet i stu mczyzn ogldao dziesieciominutowe nagranie rozmowy profesora ze studentk, ktra przysza poprosi o przeduenie terminu skadania pisemnej pracy semestralnej (Saal, Johnson, Weber, 1989; por. te Abbey, 1982). W rzeczywistoci on by profesorem, ona za studentk szkoy teatralnej i oboje byli poinstruowani, by zachowywa si w stosunku do siebie w sposb przyjazny, cho wyzbyty erotycznych podtekstw. Badanych poproszono o ocen intencji studentki z nagrania. Badane kobiety oceniay studentk jako prbujc zachowa si przyjanie (rednia ocena 6,45 na skali siedmiostopniowej), ale nie seksownie (2,00) czy uwodzicielsko (1,89). Badani mczyni rwnie doceniali przyjazno jej zachowania (6,09), ale bardziej ni kobiety skonni byli podejrzewa j o intencje uwodzicielskie (4,08) i seksualne (4,87). Podobne wyniki uzyskano w innym badaniu, w ktrym ludzie oceniali intencje studentek na podstawie zdj przedstawiajcych pary studentw i studentek wsplnie przygotowujcych si do egzaminu: mczyni oceniali kobiety jako umiarkowanie uwodzicielskie i sexy", podczas gdy kobiety oceniay zamiary studentek ze zdj jako bardzo nike (Abbey, Melby, 1986). Najwyraniej mczyni dostrzegaj seksualne zainteresowanie kobiety nawet tam, gdzie inne kobiety widz jedynie przyjazny umiech (Abbey, 1982; Saal, Johnson, Weber, 1989). Co wicej, w wypadkach wtpliwych, mczyni skonni s wnioskowa jednak zainteresowanie seksualne kobiety i podejmowa zgodne ze swoimi wnioskami dziaania. Jeeli w ewolucyjnej przeszoci naszego gatunku nawet niewielki procent bdw spostrzegania odchylajcych si w t wanie stron owocowa kontaktem seksualnym, musiao to doprowadzi do utrwalenia si tego systematycznego bdu w ocenie kobiecych intencji przez mczyzn. Przy tym wszystkim trudno jest jednoznacznie orzec, e mczyni postrzegaj seksualne intencje kobiet bdnie, poniewa trudno orzec, jakie s w rzeczywistoci cudze intencje. Z pewnoci jednak mona powiedzie, e mczyzn cechuje zaniony prg wnioskowania o pojawieniu si seksualnych intencji u kobiety. Skoro taki mechanizm ju u mczyzn wystpuje, moe on zosta spoytkowany dla manipulacji, ktrej kobiety niekiedy si dopuszczaj. Pewne badanie z udziaem dwustu studentw obojga pci wykazao, e kobiety czciej ni mczyni umiechaj si i zachowuj w uwodzicielski sposb w stosunku do pci przeciwnej, by pozyska jakie specjalne traktowanie, nawet jeeli w istocie nie maj adnych seksualnych zamiarw (Semmelroth, Buss, dane niepublikowane). Tak wic obniony prg postrzegania przez mczyzn seksualnego zainteresowania kobiet spotyka si tutaj ze skonnoci kobiet do wykorzystywania tej mskiej tendencji. Daje to potencjalnie wybuchow mieszank i podoe konfliktu, w ktrym mczyni czuj si przywodzeni do kontaktu seksualnego, kobiety za - nadmiernie o niego molestowane. Molestowanie o kontakt seksualny prowadzi czasami do agresji seksualnej - mskich prb wymuszenia seksu pomimo niechci i sprzeciwu kobiet. Z punktu widzenia mczyzny agresja seksualna jest strategi pozyskiwania seksu bez kosztw, cho strategia ta niesie wasne koszty w postaci groby zemsty i szkd w reputacji mczyzny. Agresj seksualn mona okreli na przykad jako domaganie si lub wymuszanie intymnoci seksualnej, nieuzgadnianie stopnia intymnoci kontaktu erotycznego i dotykanie ciaa kobiety

bez jej zgody (Zahavi, 1977). W jednym z bada prosilimy kobiety o ocen stu czterdziestu siedmiu potencjalnie niepokojcych czy nieakceptowalnych aktw, ktrych moe dopuci si mczyzna. Agresja seksualna oceniana bya jako niemale maksymalnie stresujca (6,50 na skali siedmiostopniowej) i bardziej stresujca od wszystkich pozostaych naduy, takich jak agresja sowna czy fizyczna. Wbrew temu, co zdaj si sdzi przynajmniej niektrzy mczyni, wymuszony seks nie sprawia kobietom adnej przyjemnoci, wrcz przeciwnie stanowi najwiksz przykro. Cho motyw wymuszonego seksu pojawia si czasami w kobiecych fantazjach seksualnych i romansach (pod warunkiem, e sprawca okazuje si w kocu przystojny i bogaty), nie oznacza to wcale, e kobiety pragn seksu bez swojej zgody. Mczyznom seksualna agresja kobiet przeszkadza natomiast znacznie mniej - na tej samej skali siedmiostopniowej oceniaj oni rne jej przejawy na poziomie, rednio rzecz biorc, 3,02, a wic jako tylko nieznacznie przykre. Niektrzy pisali wrcz na marginesie kwestionariusza, e tego rodzaju dziaania kobiety byyby dla nich bardzo podniecajce. Znacznie bardziej przykre s dla mczyzn takie zachowania, jak niewierno (6,04) czy agresja sowna lub fizyczna (5,55). Ponadto mczyni maj niepokojc skonno do ogromnego niedoceniania, jak dalece agresja seksualna jest przykra dla kobiet. Wszystkie tego rodzaju akty agresji mczyni uznaj za znacznie mniej przykre dla kobiet, ni uwaaj same kobiety. Jest to oczywicie drzemice zarzewie konfliktu - niedocenianie bolesnoci wymuszonego seksu stanowi moe jeden z czynnikw powodujcych brak empatii mczyzn dla ofiar gwatu (Zahavi, 1977). Drastyczn ilustracj tego braku jest pozbawiona serca (i sensu) wypowied pewnego teksaskiego polityka, ktry stwierdzi, e jeeli kobieta nie moe uciec przed gwatem, powinna lee spokojnie i stara si przynajmniej mie z niego przyjemno. Z kolei kobiety przeceniaj stopie, w jakim mczyznom sprawia przykro skierowana na nich kobieca agresja seksualna - kobiety oceniaj j na 5,13, sami mczyni - jedynie na 3,02 (Blumstein, Schwartz, 1983). Tak wic zarwno mczyni, jak i kobiety nie doceniaj zdania pci przeciwnej i niezbyt dobrze je rozumiej. Obie pcie skonne s widzie reakcje pci przeciwnej raczej na obraz i podobiestwo swoich wasnych odczu. Mczyni sdz, e kobiety w sprawach agresji seksualnej s bardziej mskie, ni to jest w istocie, a podobny bd - zmieniwszy, co trzeba - popeniaj i kobiety. Rozpowszechnienie informacji o faktycznych odczuciach kobiet wrd mczyzn i o faktycznych odczuciach mczyzn wrd kobiet mogoby, wic stanowi choby drobny krok na drodze zmniejszania konfliktu midzy pciami. W pewnym sensie odwrotnoci agresji seksualnej jest ozibo czy wycofywanie si z seksu, o co ustawicznie kobiety oskarane s przez mczyzn. Narzekaj oni na takie ich zachowania, jak celowe rozbudzanie mczyzny, by potem si wycofa z kontaktu, zoliwe flirtowanie na niby czy odmawianie kontaktu seksualnego. Tego rodzaju zachowania oceniane s przez mczyzn jako wyranie przykre (5,03), cho przez kobiety widziane s jako tylko umiarkowanie przykre (4,29). Wycofanie si z seksu jest, wic przykre dla obu pci, cho wyranie bardziej dla mczyzn. Z punktu widzenia kobiet wycofywanie si z seksu spenia moe szereg funkcji. Najbardziej oczywist jest pozostawianie sobie moliwoci wyboru midzy mczyznami o duej wartoci, gotowymi do zaangaowania uczuciowego i materialnego. Kobiety wycofuj si z seksu z pewnymi mczyznami po to, by zaangaowa si we z innymi, ktrych same wybray. Za pomoc wycofania si z seksu kobiety podwyszaj rwnie swoje znaczenie dla mczyzny - w myl zasady, e niedostpno kadego dobra podnosi jego warto. Jeeli jedynym sposobem pozyskania kobiety przez mczyzn bdzie poczynienie powanych inwestycji, poczyni je. Ale jest to nastpne zarzewie konfliktu midzy mczyzn pragncym szybkiego seksu bez zobowiza a kobiet, ktra wycofuje dostpno seksualn, by pozyska wanie emocjonalne zobowizanie mczyzny.

Jeszcze inn funkcj wycofywania si z seksu przez kobiet jest doprowadzenie mczyzny do przekonania o wartoci teje kobiety. Poniewa kobiety o wysokiej wartoci s z definicji niedostpne przecitnemu mczynie, kobieta moe wykorzystywa wasn niedostpno dla nakonienia mczyzny, by widzia j jako bardziej wartociow, szczeglnie w kontekcie zwizku trwaego. Wczesne zezwolenie na seks moe za przywie partnera do przekonania, e dana kobieta nadaje si na kontakt jedynie przelotny, jako atwa zdobycz kadego mczyzny. Cho mczyni angauj si na duej tylko w zwizek z jedn kobiet, poszukuj przelotnego seksu z wieloma, czemu wycofywanie si z seksu przez kobiety oczywicie przeszkadza. Kobiety maj rzecz jasna prawo wyboru. Wykorzystujc to prawo, utrudniaj mczyznom realizacj gboko w nich zakorzenionej skonnoci do poszukiwania licznych kontaktw seksualnych. Podobnie mczyni - domagajc si seksu szybkiego i bez zobowiza, utrudniaj kobietom realizacj ich gboko zakorzenionej strategii szukania w mczynie powanego i trwaego zaangaowania. atwo i szybko dochodzenia do kontaktu seksualnego jest, wic gwnym polem konfliktu midzy obiema pciami. Zaangaowanie emocjonalne Najoglniej rzecz biorc, problemy adaptacyjne rozwizywane s na dwa sposoby albo przez wasny wysiek jednostki, albo przez zapewnienie sobie wydatkowania wysiku przez innych. Ludzie, ktrzy potrafi zapewni sobie cudzy wysiek przy minimalnych nakadach wasnych, maj wiksz szans na skuteczne przystosowanie si do problemw yciowych. Na przykad z punktu widzenia interesw kobiety korzystne jest pozyskanie mczyzny, ktry ca swoj energi i czas powicaby jej i urodzonym przez ni dzieciom. Z punktu widzenia interesw mczyzny, korzystniejsze jest jednak powicanie tylko czci wasnych zasobw jednej kobiecie, tak by pozosta ich cz mc wydatkowa na inne cele, jak zdobywanie wysokiej pozycji spoecznej czy pozyskiwanie przelotnych kontaktw z innymi kobietami. Konflikt midzy kobiet a mczyzn rozgrywa si wic czsto wok stopnia zaangaowania obu stron w zwizek. Typowym wyrazem konfliktu o stopie zaangaowania jest irytacja kobiet na mczyzn z powodu braku otwartego wyraania uczu. Pretensje o zahamowania uczuciowe to jedna z najczciej zgaszanych przez kobiet skarg pod adresem mczyzn. W naszych badaniach nad nowoecami stwierdzilimy na przykad, e a 45% kobiet, ale tylko 24% mczyzn zgasza t pretensj pod adresem drugiej strony. Lustrzanym odbiciem tych zarzutw jest oskaranie drugiej strony o niezwracanie uwagi na nasze uczucia. W okresie przedmaeskim skary si na to co prawda jedynie 25% kobiet, cho w pierwszym roku maestwa odsetek ten ronie do 30, by po czterech latach maestwa osign a 59. Mczyni oskaraj partnerki o ignorowanie ich (mczyzn) uczu znacznie rzadziej (12% nowoecw i 32% po czterech latach maestwa). Rnice te naley rozway zarwno z punktu widzenia kobiet, jak i mczyzn. Jakie korzyci, z tych dwch punktw widzenia, przynosi zarwno wyraanie uczu, jak i tumienie ich ekspresji? Aby odpowiedzie na to pytanie w kategoriach psychologii ewolucjonistycznej, przypomnie naley, e obie picie rni si stopniem podzielnoci swoich zasobw reprodukcyjnych. Kobieta moe w cigu roku zaj w ci z jednym tylko mczyzn, a ten moe w tym samym czasie utrzymywa reprodukcyjnie owocne" kontakty z dwiema lub wicej kobietami. Wskazuje to, e jedn z przyczyn mniejszej skonnoci mczyzn do wyraania uczu moe by tendencja do minimalizacji zaangaowania zasobw w swoj partnerk po to, by mc je zainwestowa te gdzie indziej (we wasn karier lub inne kobiety). Poza tym emocje zdradzaj stopie rzeczywistego zaangaowania, ktry mczyni staraj si przed kobietami ukry, by wynegocjowa z nimi korzystniejszy dla siebie ukad.

Podobnie gracze w pokera staraj si ukry przed sob nawzajem wasne uczucia przez zachowywanie kamiennej twarzy, a tureccy sprzedawcy dywanw nosz ciemne okulary, by utrudni klientom ocen stopnia wasnego zainteresowania transakcj. Poniewa kobiety oczywicie staraj si zorientowa wanie w stopniu zaangaowania partnerw, ukrywanie uczu przez mczyzn jest dla nich bardzo frustrujce. Std te na przykad mode kobiety spdzaj znacznie wicej czasu ni mczyni, debatujc midzy sob nad prawdziwymi uczuciami, zamiarami i motywami pci przeciwnej (Semmelroth, Buss, dane niepublikowane). Wszystko to nie znaczy, e strategie seksualne stanowi jedyny czynnik skaniajcy mczyzn do kontroli ekspresji wasnych uczu ani e mczyni s niezdolni do ich ujawniania w innych sytuacjach. Kobiety zreszt te potrafi swoje uczucia ukrywa, kiedy suy to ich strategicznym interesom. Z punktu widzenia dobierania sobie trwaego partnera, zorientowanie si w rzeczywistym stopniu zaangaowania drugiej strony jest jednak bez porwnania waniejsze dla kobiet, ni dla mczyzn. Pradawne kobiety pochopnie uyczajce dostpu seksualnego mczynie, ktry zawid pokadane w nim nadzieje na zaangaowanie i zostawi je w krytycznej sytuacji, miay mniejsz szans na przeycie i sukces reprodukcyjny. Domaganie si od mczyzn ujawniania uczu stanowi, wic z punktu widzenia kobiety wan taktyk pozyskiwania informacji niezbdnych do oceny stopnia jego zaangaowania. Kobiety uskaraj si na brak uczuciowoci partnerw, mczyni za skar si na nadmiar uczu u kobiet, a przede wszystkim na ich nadmierne uleganie zmiennym nastrojom. Narzeka na to 30% mczyzn w okresie narzeczestwa, 34% w pierwszym i a 49% w czwartym roku maestwa. Nastrojowo drugiej strony nie jest natomiast przedmiotem narzeka kobiet - nawet w czwartym roku maestwa zaledwie co czwarta ona skary si na nadmiern nastrojowo ma. Kobieta atwo ulegajca zmiennym nastrojom moe by dokuczliwa przez du ilo czasu i energii, ktrej wymaga od partnera zajmowanie si popraw jej samopoczucia. Kobiety zdaj si mwi: Lepiej oka mi wicej zaangaowania i powicenia, bo inaczej drogo ci to moe kosztowa". Popadanie w zmienne nastroje stanowi jedn z kobiecych taktyk pozyskiwania i nasilania zaangaowania mczyzn. Drug funkcj takiego postpowania kobiet jest sprawdzanie siy wizi i stopnia zaangaowania mczyzny (Zahavi, 1977). Powicanie przez mczyzn stosunkowo nieduych zasobw na poprawienie nastroju kobiety sygnalizuje bowiem jego skonno rwnie do wikszych powice. Obojtno czy niech wobec jej zmian nastroju znamionuje za brak jego skonnoci do dokonania take i powaniejszych inwestycji. Tak czy owak, reakcje mczyzny dostarczaj kobiecie wanych informacji na temat siy wizi midzy ni a jej partnerem. Podkreli przy tym warto, e ani chwiejno nastrojw kobiety, ani skryto uczu mczyzny nie musz stanowi wiadomych strategii postpowania, celowo stosowanych przez kobiet, by pozyska informacj o sile wizi, czy przez mczyzn, by ukry stopie wasnego zaangaowania. Podobnie jak to jest w wypadku wikszoci mechanizmw psychologicznych, rzeczywiste znaczenie i funkcje konfliktu kobiety i mczyzny wok stopnia ujawniania uczu moe pozostawa poza zakresem ich wiadomoci. Inwestowanie zasobw Czstym przedmiotem otwartego konfliktu jest take ilo czasu, energii i zasobw wkadanych przez partnerw w ich zwizek. Najczstszym przejawem tego konfliktu jest zaniedbanie i zawodzenie drugiej strony w potrzebie. Ponad jedna trzecia kobiet (ze zwizkw zarwno maeskich, jak i przedmaeskich) skary si na to, e partnerzy je zaniedbuj, spdzaj z nimi za mao czasu, spniaj si lub nie pojawiaj na umwionych spotkaniach i w ogle zachowuj si w taki sposb, e nie mona na nich liczy. Skargi tego rodzaju s dwukrotnie czciej zgaszane przez kobiety ni przez mczyzn, s, wic kosztami, ktre z tytuu zwizku ponosz raczej kobiety. Na przykad w zwizkach

przedmaeskich a 38% kobiet, ale tylko 12% mczyzn skary si na drug stron, e czasami w ogle nie pojawia si w umwionym terminie. Tego konfliktu o ilo zasobw inwestowanych w zwizek nie koczy nawet maestwo - obie strony przynajmniej od czasu do czasu sprawdzaj wielko kosztw, ktre dla ich dobra gotowa jest ponie druga strona (Zahavi, 1977). Brak takiej gotowoci ze strony partnera moe oznacza zarwno sygna jego pragnienia wycofania si ze zwizku, jak i sygna, e my sami winnimy to zrobi. A 41% matek w pierwszym roku maestwa i 45% w roku pitym skary si, e s zaniedbywane przez mw, ktrzy sami bardzo rzadko zgaszaj tego rodzaju pretensje (4% i 12%). Pretensje mw dotycz natomiast psychologicznej odwrotnoci zaniedbania w postaci zaborczoci. A 36% mw, a tylko 7% on oskara drug stron o domaganie si zbyt duej iloci czasu, a podobne rnice dotycz te pretensji o domaganie si zbyt wielkiej iloci uwagi. Rnice te wyraaj kontynuacj konfliktu pci o wielko dokonywanych w zwizek i partnera inwestycji czasu, energii i zasobw. Najoglniej rzecz biorc, mczyni prbuj zachowa dla siebie cz tych dbr i czuj si przymuszani przez partnerki do inwestowania ich w nie. Z punktu widzenia kobiety inwestycji tych wci jest za mao i przez zaborczo staraj si przeciwdziaa podejmowanym przez partnerw prbom zachowania czci wasnych zasobw, a szczeglnie ich inwestowaniu poza zwizkiem. Innym przejawem konfliktu o wielko inwestowanych dbr s skargi obu stron na samolubstwo drugiej. Okoo 40% zarwno kobiet, jak i mczyzn oskara drug stron o egoizm, a ponad 30% jednych i drugich - o nadmiern koncentracj na samym sobie. Czsto zarzucania drugiej stronie koncentracji na sobie wzrasta przy tym ponad dwukrotnie w cigu pierwszych czterech lat trwania maestwa. Prawdopodobnie dua czstotliwo i narastanie tych skarg w pocztkach maestwa wi si z faktem, e okazywanie wasnej bezinteresownoci i skonnoci do powice na rzecz drugiej strony jest wanym elementem zalotw i strategii pozyskiwania partnera. Kiedy maestwo jest ju na dobre za-klepane", kade z partnerw powraca do wikszego skupienia si na swoich wasnych interesach, a troska o interesy drugiej strony sabnie? I kobiety, i mczyni skar si wic na to, e druga strona traktuje ich jako dobro, o ktre ju nie warto si stara. Raz jeszcze wyaniajcy si z naszych analiz obraz poycia obu pci okazuje si niezbyt przyjemny. Ewolucja uksztatowaa jednak mczyzn i kobiety w taki wanie sposb nie po to, by im zapewni ycie pord przyjemnoci i bogosawiestwa stanu maeskiego. Zostalimy przez ewolucj uksztatowani celem podniesienia szans naszego indywidualnego przetrwania i zachowania gatunku. Nic zatem dziwnego, e mechanizmy psychologiczne uksztatowane wedug takich bezlitosnych kryteriw trc egoizmem i samolubstwem. Ostatecznym przejawem konfliktu o inwestowanie zasobw s konflikty maonkw o pienidze - w myl potocznego przekonania, nic nie budzi tylu star maeskich, co pienidze. Badania maestw amerykaskich przekonuj, e 72% z nich toczy walki o pienidze przynajmniej raz do roku, a 15% - nie rzadziej ni raz w miesicu (Blumstein, Schwartz, 1983). Ktnie dotycz przy tym znacznie czciej sposobw wydawania ni pozyskiwania pienidzy. Poniewa obie strony rzadko cechuj si jednakowymi zainteresowaniami, naturalne jest, e sposb wydawania pienidzy staje si rdem rozbienoci i konfliktw. Nie bdzie oczywicie zaskoczeniem wiadomo, e mczyni czciej ni kobiety uskaraj si na wydawanie przez drug stron zbyt wielu pienidzy na stroje. Rnica ta i czsto mskich narzeka w tej sprawie wyranie ronie midzy pierwszym a pitym rokiem maestwa (z 12 do 26%; dla kobiet odsetki te wynosz jedynie 5 i 7). Obie pcie rwnie czsto uskaraj si jednak na to, e druga strona w ogle wydaje za duo pienidzy - w pitym roku maestwa jest to przedmiotem pretensji ju, co trzeciej osoby.

Wicej kobiet ni mczyzn skary si na to, e druga strona wydaje na nie za mao pienidzy, szczeglnie w postaci dawania prezentw - po czterech latach maestwa skary si na to 30% kobiet i trzykrotnie mniej mczyzn. Tre konfliktu midzy partnerami staego zwizku wyranie jest, wic powizana z omawianymi poprzednio rnicami upodoba kobiet i mczyzn. Kobiety czciej ni mczyni kieruj si przy wyborze partnera jego zasobami materialnymi. Kiedy zwizek ju trwa, to wanie one czciej skar si na niedobr tych zasobw? Wprowadzanie w bd Konflikt pci o dostp seksualny, zaangaowanie uczuciowe i inwestowanie dbr narasta, kiedy jedna ze stron prbuje wprowadzi drug w bd. Licznych przykadw wprowadzania w bd dostarcza obserwacja wiata rolin i zwierzt. Niektre gatunki storczykw maj kwiaty o bardzo kolorowych, przycigajcych uwag patkach i rodkach do zudzenia przypominajcych ksztatem, kolorem i zapachem samic osy z gatunku smukwa orzsiona (Scolia ciliata) (Trivers, 1985). Przyciga to oczywicie samce tego gatunku, ktre lduj porodku kwiatu niczym na grzbiecie samicy i prbuj kopulacji ze supkiem kwiatu, posuwajc si wzdu niego w poszukiwaniu komplementarnych narzdw pciowych. Nie znajdujc ich, samce podaj dalej, czsto do nastpnej orchidei i roznosz pyki kwiatowe, umoliwiajc w ten sposb orchideom zapylenie. W wypadku ludzi, kobiety i mczyni oszukuj si nawzajem, by pozyska dostp do dbr, ktrymi dysponuje druga strona. Na przykad jedna z moich znajomych miaa zwyczaj odwiedzania drogich restauracji i wyszukiwania w nich mczyzn skonnych zaprosi j na obiad. Podczas obiadu przyjanie z nimi flirtowaa, a pod koniec wychodzia do toalety, po czym tylnymi drzwiami opuszczaa restauracj. Czasami odbywaa tego rodzaju eskapady samotnie, czasami z koleank, wybierajc na ofiary z reguy przejezdnych biznesmenw, na ktrych trudno byoby ponownie natkn si w tym samym miejscu. Cho nie wypowiadaa wprost adnego kamstwa, znajoma ta bya swego rodzaju oszustk seksualn. Flirtujc z mczyznami, sygnalizowaa im subtelnie swoj dostpno seksualn, co skaniao ich do wydatkowania ich wasnych zasobw, czyli pienidzy. Kiedy jednak przychodzi czas odwzajemnienia, a wic rzeczywistego dostpu seksualnego, kobieta ta uchylaa si od zobowiza, po prostu znikajc? Cho tego rodzaju intryga wyda si moe do niezwyka czy wrcz makiaweliczna, bazuje ona na wtku bardzo powszechnie przewijajcym si w stosunkach midzy kobietami i mczyznami. Kobiety zdaj sobie wietnie spraw z korzyci, ktre moe im zapewni okazywanie mczyznom wzgldw, odczytywanych przez nich jako seksualne. Kiedy w pewnym badaniu zapytano ponad setk kobiet, jak czsto flirtuj z mczyznami, by pozyska od nich przysug lub szczeglne traktowanie, zdajc sobie spraw, e do adnego erotycznego kontaktu nigdy nie dojdzie, rednia odpowied kobiet znalaza si na poziomie czasami" (na skali od nigdy" do czsto?). Kobiety przyznaj si do rwnie czstego posugiwania si t technik dla pozyskania uwagi i zainteresowania mczyzn. Tak, wic same kobiety przyznaj si do subtelnego wprowadzania pci przeciwnej w bd za pomoc sygnalizowania wasnej dostpnoci seksualnej w sytuacjach, kiedy nie maj adnych zamiarw erotycznych, cho ich udawanie moe im przynie korzyci. Tak jak kobiety udaj zainteresowanie seksualne, tak mczyni udaj zaangaowanie. Przyjrzyjmy si wypowiedzi trzydziestotrzyletniego mczyzny na temat znaczenia deklaracji kocham ci": Zdawa by si mogo, e w naszych czasach nie ma ju potrzeby mwi kobiecie kocham ci", eby j uwie. Ale to nie tak. Takie sowa wywieraj rzeczywicie podniecajcy wpyw. Zawsze kiedy czuj przypyw namitnoci, mwi kobiecie, e j kocham. Nie zawsze mi wierzy, ale obojgu robi nam si od tego lepiej. To nie jest tak, e ja j

wiadomie oszukuj, bo przecie co do niej musz czu, eby mc to powiedzie. No, a poza tym czuj, e po prostu wypada to mczynie powiedzie przy takiej okazji (Cassell, 1984, s. 55). Mczyni uywaj te tej techniki w jak najbardziej wiadomy sposb. Kiedy ponad setk modych mczyzn spytano, czy zdarza im si celowo przesadza w okazywaniu gbokich uczu do kobiety, po to by uzyska jej zgod na kontakt seksualny, 71 % przyznao si do takich zabiegw? Znacznie rzadziej przyznaway si do tego kobiety (39%). Prawie wszystkie kobiety (97%) twierdz przy tym, e przynajmniej jeden mczyzna prbowa je uwie w taki sposb, a tylko nieco ponad poowa mczyzn deklaruje, e taktyki tej prbowaa z nimi jaka kobieta. W maestwie tego rodzaju taktyka jest kontynuowana w postaci ukrywania przed drug stron wasnej zdrady. Biologiczne motywacje lece u podstaw zdrady mczyzny s bardzo przejrzyste i jednoznaczne, jak to bya o tym wczeniej mowa. Zdrada mczyzny jest dla kobiety bardzo niepokojca, szczeglnie wtedy, kiedy towarzysz jej sygnay uczuciowego angaowania si mczyzny w t trzeci". Oznacza to bowiem niebezpieczestwo, e przeniesie on na ni swoje zainteresowanie i dobra. Std te kobiety atwiej wybaczaj zdrad, ktrej nie towarzyszy powane zaangaowanie uczuciowe ich partnera (Semmelroth i Buss, dane niepublikowane). Mczyni zdaj si wiedzie, e dla kobiet bardziej niepokojca jest niewierno uczuciowa ni jedynie seksualna - przyapani na zdradzie, czsto twierdz, e tamta kobieta nic dla nich nie znaczy. Z perspektywy ewolucyjnej, koszty takich oszustw byy znacznie wiksze dla pradawnych kobiet ni mczyzn. Mczyzna, ktry da si nabra na perspektyw kontaktu seksualnego, do ktrego nigdy nie doszo, ryzykowa najwyej niewielk porcj czasu, energii i zasobw na wyrzdzenie przysugi wprowadzajcej go w bd kobiecie. Kobieta jednak, ktra daa si nabra na oznaki nieistniejcego zaangaowania uczuciowego mczyzny i zgodzia si na kontakt seksualny, naraona bya na nieporwnanie wiksze koszty, jeeli kontakt zaowocowa ci, urodzeniem i chowaniem dziecka. Oczekiwa, wic naley, e u kobiet wyksztacia si wiksza umiejtno, a przynajmniej skonno do wykrywania moliwych oszustw pci przeciwnej. Tym mona tumaczy fakt, e kobiety bardziej ni mczyni domagaj si dugotrwaych zalotw, co oczywicie umoliwia trafniejsze rozpoznanie ich rzeczywistych intencji i zabezpieczenie si przed jedynie udawanym zaangaowaniem. Mczyni o jednoznacznie przelotnych intencjach zwykle zniechcaj si do partnerek domagajcych si dugotrwaych zachodw poczonych z wydatkowaniem znacznych zasobw i podaj gdzie indziej w poszukiwaniu atwego upu. Przed wprowadzeniem w bd przez pe przeciwn chroni rwnie dugotrwae dyskusje z przyjacimi tej samej pci nad rzeczywistymi uczuciami i intencjami pci przeciwnej. Jak ju wspominalimy, mode kobiety czsto skonne s caymi godzinami debatowa nad t kwesti, przypominajc sobie dokadnie, co i kiedy on" powiedzia, co naprawd mia na myli, porwnujc wzajemnie swoje dowiadczenia itd. Rozsdzenie, ktry mczyzna ma intencje powane i trwae, a ktry poszukuje jedynie przelotnego seksu, jest dla nich spraw pierwszorzdnej wagi? Mczyni spdzaj na takich rozmowach i dociekaniach znacznie mniej czasu (Semmelroth, Buss, dane niepublikowane). Nawet mczyni nie mog jednak zupenie ignorowa podejmowanych przez pe przeciwn prb oszustwa, szczeglnie kiedy wybieraj partnerk dugotrwaego zwizku. Wwczas w gr wchodzi dokadna ocena walorw kandydatki - jej atrakcyjnoci, zasobw, a przede wszystkim przeszoci seksualnej i przypuszczalnego stopnia wiernoci w przyszoci. Dobrze ilustruje to jedna ze scen ze sztuki Tennessee Williamsa Tramwaj zwany podaniem. Jeden z bohaterw sztuki, Mitch, spotyka si ze swoj narzeczon Blanche DuBois, by nauczycielk szkoy redniej, ktr zamierza polubi. Blanche oszukaa go jednak co do swej przeszoci, przemilczajc skandalizujcy zwizek erotyczny z jednym ze swoich uczniw, co spowodowao jej wydalenie ze szkoy. Po ostrzeeniach przyjaciela na temat erotycznej

przeszoci Blanche, Mitch przy nastpnym spotkaniu zarzuca jej ukrywanie przeszoci, a take pokazywanie si mu jedynie w przymionym wietle. Mitch zapala jasne wiato, przed ktrym Blanche usiuje uciec, i dostrzega, e jest ona znacznie starsza, ni usiowaa mu si wyda. Blanche ze smutkiem pyta Mitcha, czy nadal zamierzaj polubi, na co ten odpowiada, e teraz ju tak nie sdzi. Zwaywszy uprzednio omawiane znaczenie przypisywane przez mczyzn wygldowi i wiernoci seksualnej kobiety, mczyni s szczeglnie wyczuleni na prby wprowadzania ich w bd co do wieku i seksualnej przeszoci partnerki. Seksualna reputacja partnerki jest wic przedmiotem ich docieka, kiedy ywi powane zamiary. Krtko mwic, tak jak kobiety staraj si zabezpieczy przed oszustwem w sprawie rzeczywistego zaangaowania drugiej strony, tak mczyni staraj si zabezpieczy przed oszustwem w tym, co jest najbardziej istotne z ich punktu widzenia - a wic w sprawie reprodukcyjnych walorw kobiety i pewnoci, e walory te bd dostpne tylko im. Konflikt pci nie koczy si jednak na potyczkach o dostp seksualny, stopie zaangaowania i inwestowania zasobw. Niekiedy przyjmuje posta powaniejsz nawet, ni omwione prby oszustwa - posta zego traktowania pci przeciwnej. Ze traktowanie pci przeciwnej Ze traktowanie przejawia si na wiele rnych sposobw. W sensie psychicznym celem zego traktowania jest wpdzenie drugiej strony w poczucie niszoci, przekonanie jej, e miaa niezasuone szczcie, pozyskujc obecnego partnera, i e adnego lepszego nie znajdzie w wypadku opuszczenia zwizku (Daly, Wilson, 1988). Osigniciu tych celw suy ponianie, wymiewanie i podwaanie wartoci drugiej strony, a wszystkie te poaowania godne zabiegi s czciej stosowane przez mczyzn wobec kobiet ni na odwrt. Ponianie kobiet przez mczyzn moe polega na ignorowaniu zdania kobiet tylko dlatego, e s kobietami, czy te na traktowaniu ich jako gupszych od siebie. Celem tych zabiegw - na ktre nowo polubione kobiety skar si dwukrotnie czciej od swoich mw -jest wpojenie partnerce przekonania, e jest mniej warta od swego ma (Margo Wilson, informacja osobista, 1989). Jeeli zabieg taki si powiedzie, jego ofiara bdzie wkada wicej energii w zaspokajanie potrzeb i zachcianek partnera, aby ten nie opuci zwizku, bd te by powstrzyma jego dalsze poniajce postpowanie. Z kolei przemoc fizyczna, ktrej mczyni dopuszczaj si w stosunku do swoich on, jest czsto prb przymusowego zapanowania nad postpowaniem partnerki. Stwierdzono to na przykad, przysuchujc si rozprawom w stu sprawach o pobicie ony wniesionych przed sdy w Kanadzie. Analiza przebiegu rozpraw ujawnia, e u podoa agresji mw leaa z reguy ich niemono zapanowania nad zachowaniem ony, czemu towarzyszyy zwykle oskarenia o seksualne kontakty z innymi mczyznami (Whitehurst, 1971). Zazdro seksualna stanowia te bezporedni przyczyn agresji ma w ponad poowie takich przypadkw badanych w jednym ze studiw amerykaskich (Rounsaville, 1978). Inne badanie nad szedziesicioma kobietami z Pnocnej Karoliny pobitymi przez mw ujawnio, e a 95% przypadkw zazdroci patologicznej (tj. nadmiernej i bez powodu, wywoanej na przykad wizyt u przyjaciki) koczyo si fizyczn agresj ma w stosunku do ony (Hilberman, Munson, 1978). U podoa przemocy fizycznej ley wic z reguy prba wymuszenia na kobiecie jakich zachowa, szczeglnie dotyczcych spraw seksu. Ze traktowanie drugiej strony jest oczywicie taktyk bardzo niebezpieczn. Cho zasadniczym jej celem jest powikszenie zaangaowania partnerki i przymuszenie jej do dziaa na rzecz ma, taktyka ta moe atwo przynie skutki odwrotne od zamierzonych i doprowadzi do ucieczki kobiety, gdy dojdzie ona do wniosku, e nic gorszego i tak ju jej

spotka nie moe. By moe wanie, dlatego mowie bijcy ony czsto je potem przepraszaj, nierzadko plczc i obiecujc popraw (Day, Wilson, 1988; Russell, 1990). Tego rodzaju dziaania su powstrzymaniu ony przed ucieczk. Bicie on spotykane jest w wielu kulturach. Wrd Indian Yanomamo zdarza si czsto, e mczyni bij swoje ony kijami za takie wykroczenia", jak opieszao w podawaniu herbaty (Chagnon, 1983). Co ciekawe, kobiety z tego plemienia uwaaj nierzadko bicie za objaw gorcych uczu mowskich - interpretacja, ktrej zapewne nie podzielaj wspczesne Amerykanki. Niezalenie od interpretacji, tego rodzaju dziaania su podporzdkowaniu ony mowi. Inn form zego traktowania drugiej strony jest szydzenie z jej wygldu. Zdarza si to zaledwie u 5% nowo polubionych mczyzn, ale w pitym roku maestwa odsetek ten jest ju czterokrotnie wyszy. Zwaywszy, jak wany dla kobiet jest ich wygld, cios wymierzony w ten punkt jest wyjtkowo bolesny. Funkcj takiego postpowania mczyzny jest zapewne obnianie mniemania ony o samej sobie, a przez to powstrzymywanie jej od angaowania si w kontakty pozamaeskie. Ze traktowanie partnerek mona wic wyjani na gruncie mylenia ewolucjonistycznego adaptacyjnymi funkcjami takiego postpowania. Zrozumienie funkcji i celw takiego zachowania nie oznacza jednak wcale jego akceptacji czy aprobaty, podobnie jak to jest i z innymi rodzajami destruktywnego postpowania. Wrcz przeciwnie, zrozumienie przyczyn i warunkw pojawiania si takich niepodanych zachowa moe przyczyni si do skuteczniejszego im przeciwdziaania. Ze traktowanie partnerek przez mczyzn ma swoje korzenie biologiczne, ale nie jest to w adnym sensie zachowanie ani konieczne (niczym odruch kolanowy), ani niemoliwe do zmiany. Jego pojawianie si zaley od rnych okolicznoci, w tym take od szczeglnych cech charakteru mczyzn. W badaniach nad nowoecami stwierdzilimy na przykad, e mczyni nieufni i niestabilni emocjonalnie czterokrotnie czciej le traktuj swoje ony, ni mczyni emocjonalnie stabilni i pozbawieni podejrzliwoci. Inne czynniki nasilajce poniewieranie on przez mw to odizolowanie ony od jej krewnych, brak sankcji prawnych grocych mczynie za takie postpowanie, czy sytuacja, w ktrej atrakcyjno ony znacznie przewysza atrakcyjno jej ma, co nasila si jego lk przed opuszczeniem. Zidentyfikowanie okolicznoci nasilajcych szans zego traktowania kobiety przez ma moe by pierwszym krokiem w kierunku przeciwdziaania temu niepodanemu zjawisku Napastowanie seksualne Konflikty midzy mczyznami a kobietami o dostpno seksualn mog wychodzi poza kontekst kontaktw maeskich czy przedmaeskich i wkracza w rodowisko pracy, w ktrym ludzie czsto poszukuj staych i przelotnych partnerw. Poszukiwanie moe jednak przekroczy dopuszczaln granic i zamieni si w molestowanie seksualne (sexual harassment), czyli obdarzanie osb pci przeciwnej zainteresowaniem seksualnym, ktre jest niepodane i nieprowokowane przez osob stanowic obiekt takiego zainteresowania" (Studd, Gattiker, 1991, s. 251). Zaczepki seksualne przyjmowa mog ca gam form, od agodnych, jak wpatrywanie si i komentarze o seksualnych podtekstach, do ostrych, jak dotykanie intymnych czci ciaa. Psychologia ewolucjonistyczna umoliwia zidentyfikowanie mechanizmw i okolicznoci prowadzcych do takiego zachowania. Psychologia nie twierdzi bynajmniej, e tego rodzaju zachowania s nieodwracalnie wyznaczone biologi, nieuniknione i niepoddajce si modyfikacji - stara si raczej zrozumie ich przyczyny i dostarczy wiedzy umoliwiajcej przeciwdziaanie takim postpkom. Cho zaczepki seksualne mog by czasami sposobem zaznaczania wasnej dominujcej pozycji czy drog poszukiwania trwaych partnerw, najwaniejszym motywem

takich zachowa zdaje si by poszukiwanie czy prba wymuszenia przelotnego kontaktu seksualnego. Wskazuje na to profil typowej ofiary i typowego sprawcy zaczepki seksualnej, a take wzorzec zachowania obojga. Nie jest zapewne przypadkiem, e znaczna wikszo formalnych skarg na zaczepki seksualne wnoszona jest przez kobiety. Na siedemdziesit sze skarg wniesionych przez kobiety do Wydziau Praw Czowieka Stanu Illinois przypadao zaledwie pi wniesionych przez mczyzn (w cigu dwuletniego okresu poddanego badaniom) (Terpstra, Cook, 1985). Ankieta przeprowadzona na ponad dziesiciu tysicach pracownikw amerykaskiej administracji rzdowej wykazaa, e a 42% kobiet i tylko 15% mczyzn byo w jakim momencie pracy zawodowej obiektem zaczepek seksualnych (Studd, Gattiker, 1991). Podobnych proporcji liczbowych dostarczaj te badania kanadyjskie. Nie ulega wic wtpliwoci, e typow ofiar zaczepki seksualnej jest kobieta, a typowym sprawc mczyzna. Zwaywszy jednak wspomniane uprzednio rnice midzy pciami we wraliwoci na agresj seksualn, za tak ogromn dysproporcj liczby skarg wnoszonych przez kobiety i mczyzn kryje si zapewne i wiksza wraliwo kobiet. Co wicej, typowa ofiara seksualnej molestacji jest te moda, atrakcyjna i niezamna - kobiety, ktre przekroczyy czterdziesty pity rok ycia jedynie bardzo rzadko bywaj przedmiotem zaczepek (Studd, Gattiker, 1991). Jedno z bada wykazao, e 72% skarg na molestowanie seksualne wniosy kobiety w wieku od 20 do 35 lat, cho stanowiy one tylko 43% zatrudnionych, a kobiety powyej czterdziestego pitego roku ycia, stanowice 28% zatrudnionych, wniosy zaledwie 5% skarg (Terpstra i Cook, 1985). Dysproporcja taka zaobserwowana zostaa we wszystkich badaniach nad napastowaniem seksualnym. Panny i rozwdki s bardziej naraone na zaczepki seksualne ni matki. W jednym z bada kobiety samotne stanowiy zaledwie jedn czwart zatrudnionych, cho wniosy one 43% wszystkich skarg, podczas gdy stanowice wikszo zatrudnionych kobiety zamne wniosy tylko 31% skarg (Terpstra, Cook, 1985). Najbardziej oczywist przyczyn tych rnic jest zapewne obawa ewentualnych sprawcw przed rewanem ma ofiary zaczepek. Kobiety samotne s poza tym spostrzegane jako bardziej podatne na seksualne awanse, a kobiety zamne s istotnie mniej podatne na uroki tego rodzaju przygd, poniewa nie chc ryzykowa trwaoci ju istniejcego zwizku. Rwnie reakcje obu pci na seksualne zaczepki zdaj si by podporzdkowane ewolucjonistycznej logice. Kiedy zapytano ludzi, jak zareagowaliby na seksualn propozycj kolegi/koleanki z pracy, a 63% kobiet twierdzio, e odebraoby to jako obelg, a tylko 17% - jako pochlebstwo. Mczyni na odwrt - tylko 15% odczuoby zniewag, a 67% za pochlebstwo (Gutek, 1985). Jest to wic wzorzec typowy dla omawianych ju rnic pciowych w reakcji na przelotny kontakt seksualny, z siln niechci kobiet do bycia traktowanymi jako obiekty jedynie seksualnego zainteresowania. Natenie tej niechci zaley jednak od statusu i pozycji spoecznej napastujcego mczyzny. Kiedy wsplnie z Jennifer Semmelroth zapytalimy ponad sto studentek, jak dalece byoby dla nich denerwujce, gdyby jaki nieznajomy wci ponawia propozycje spotkania pomimo ich odmowy, odpowiedzi okazay si mocno uzalenione od zawodu nieznajomego. Najbardziej denerwujce byyby nalegania mieciarza (rednio 4,32 na skali siedmiostopniowej) i sprztacza (4,19), najmniej za - studenta medycyny (2,65) i znanego gwiazdora rockowego (2,71). Dokadnie odwrotnie przedstawiay si oceny stopnia zadowolenia z takich awansw mczyzn o rnych zawodach, o co spytalimy inn grup kobiet. Kobiece reakcje na zaczepki zale take od tego, czy spostrzegaj sprawc jako skoncentrowanego wycznie na seksie, czy te przekonane s o bardziej romantycznych motywach jego postpowania. Takie dziaania, jak uzalenianie awansu zawodowego od dostpnoci seksualnej, dotykanie intymnych czci ciaa czy przypieranie do ciany, gdy nie ma nikogo w pobliu, oczywicie bardziej s uwaane za akty napastowania seksualnego ni

zapraszanie na kaw, flirtowanie czy prawienie komplementw (Studd, Gattiker, w przygotowaniu). Im bardziej widoczne jest bezporednie zainteresowanie seksem bd przymuszanie do niego, tym bardziej zachowanie uwaane jest za akt molestowania seksualnego. Nawet w tej sprawie nie wszystkie jednak kobiety myl tak samo. Na przykad 17% kobiet nie uwaa prb erotycznego dotykania ich ciaa za obraliwe, co moe wskazywa na to, e elementem kobiecych strategii postpowania jest wykorzystywanie seksualnych awansw mczyzn dla wasnych korzyci. Poza tym wiele osb pci obojga poszukuje w rodowisku zawodowym kandydatw przelotnego kontaktu, a niektre kobiety nawet chtnie godz si na zamienianie wzgldw seksualnych na awans lub lepsz prac. Pewna badana stwierdzia, e nie traktowaaby perspektywy seksu z brygadzist jako jego napastliwoci seksualnej, poniewa wszystkie kobiety traktowane s tak samo", a seks z brygadzist umoliwiby jej otrzymywanie atwiejszej pracy" (Gutek, 1985; Studd, Gattiker, 1991; Quinn, 1977). Wszystkie te wyniki dotyczce typowego profilu, reakcji i zachowania sprawcw i ofiar zaczepek seksualnych atwo daj si wyjani w kategoriach psychologii ewolucjonistycznej. Mczyni cechuj si obnionym progiem angaowania si w przelotne kontakty seksualne i mniej im trzeba, aby wnioskowa o erotycznym zainteresowaniu kobiety. Zaczepki czy napastliwo seksualna stanowi przykad ujawniania si tych ewolucyjnie wyksztaconych strategii we wspczesnym rodowisku pracy. Oczywicie w niczym to mczyzn nie usprawiedliwia, kiedy prbuj przymusi swoje wsppracowniczki czy podwadne do niechcianego przez nie seksu. Pozwala jednak zrozumie powody tych poaowania godnych postpkw i tak organizowa rodowiska pracy, by pomniejszy czsto ich wystpowania. Gwat Gwat to uycie siy bd zagroenie jej uycia dla wymuszenia stosunku seksualnego. Oceny czstoci gwatu rni si, poniewa rni si sposoby rozumienia zwrotu uycie siy". Niektrzy badacze posuguj si definicj szerok, kwalifikujc jako uycie siy take wypadki, w ktrych kobieta dopiero po fakcie dochodzi do wniosku, e jednak nie chciaa kontaktu seksualnego, a jedynie zostaa do przymuszona przez partnera. Inni ograniczaj definicj gwatu do przypadkw fizycznego wymuszenia stosunku seksualnego wbrew woli kobiety. Pewne badanie z udziaem dwch tysicy studentek ujawnio, e 6% z nich byo w yciu zgwaconych (Koss, Oro, 1982). Inne badanie trzystu osiemdziesiciu suchaczek college'u ujawnio, e a 15% z nich miao do czynienia ze stosunkiem seksualnym odbytym wbrew ich woli (Muehlenhard, Linton, 1987). Zwaywszy, jak silnym odium spoecznym s oboone ofiary gwatu, liczby te prawdopodobnie s zanionymi szacunkami rzeczywistej czstoci gwatw. Sytuacj, w ktrej stosunkowo czsto dochodzi do gwatu, jest randka. Jedno z bada ujawnio, e prawie 15% studentek dowiadczyo gwatu podczas randki. Inne badanie trzystu czterdziestu siedmiu kobiet ujawnio za, e sprawcami a 63% gwatw s chopcy", narzeczem czy mowie ofiar (Gavey, 1991). Najbardziej rozlege z dotychczasowych bada nad tym problemem ujawnio, e spord prawie tysica zamnych kobiet, 14% zostao zgwaconych przez swoich mw (Russell, 1990). Daleko, wic do tego, by gwat mona byo uwaa za przestpstwo popeniane jedynie przez nieznajomych czyhajcych w ciemnych alejkach. Jest on zjawiskiem nierzadkim w kontekcie kojarzenia si ludzi w pary, stanowicym przedmiot zainteresowania tej ksiki. Podobnie jak w wypadku zaczepek seksualnych, sprawcami gwatw s prawie nieodmiennie mczyni, a ofiarami - niemal zawsze kobiety. Sugeruje to podobiestwo i zwizek gwatu z innymi, mniej drastycznymi przejawami konfliktu pci. Nie musi to jednak

znaczy, e gwat stanowi ewolucyjnie wyksztacon strategi adaptacyjn mczyzn. Kwestia tego, czy gwat stanowi tak strategi, czy te stanowi jedynie przeraajcy produkt uboczny oglnego denia mczyzn do pomnaania przelotnych kontaktw seksualnych, jest w istocie przedmiotem nierozwizanego dotd sporu (Malamuth, Heavey, Linz, 1993; Thornhill, Thornhill, 1992). Podstawowe pytanie dotyczy zagadnienia, czy istniej jakie dowody potwierdzajce tez, e gwat stanowi specyficzn dla mczyzn, wyksztacon w trakcie ewolucji strategi adaptacyjn. Dowody wyksztacenia takiej strategii zaobserwowa mona u niektrych gatunkw ptakw i owadw. Na przykad samce wspominanych ju wojsiek maj specjalne odne, ktrego jedyn funkcj wydaje si przytrzymywanie samicy podczas wymuszonej kopulacji (a nie kopulacji normalnej, za ktr samiec ofiarowuje specjalny podarek kopulacyjny" w postaci jedzenia). Eksperymenty, w ktrych odne to zaklejano woskiem, pokazay, e zabieg taki cakowicie uniemoliwia samcom wymuszenie kopulacji na samicy (Thornhill, 1980a, 1980b). Mczyni nie s oczywicie samcami wojsiek, cho wyniki pewnych bada psychologicznych i fizjologicznych nasuwaj do niepokojce sugestie. Eksperymenty laboratoryjne, w ktrych mczyznom pokazywano nagrania przedstawiajce zarwno sceny gwatu, jak i dobrowolnego stosunku seksualnego, ujawniy, e oba rodzaje scen s dla mczyzn podniecajce. Pokazay to zarwno ich wasne zeznania, jak i obiektywne pomiary fizjologicznych reakcji seksualnych, cho obecno innych sygnaw, takich jak przemoc lub obrzydzenie kobiety, hamowaa seksualne pobudzenie mczyzn, ktrym reagowali na gwat (Malamuth, 1992; Thomhill, Thornhill, 1992). Nie wiadomo jednak, czy mczyzn podnieca obserwacja wszelkich scen o charakterze seksualnym, czy te wyniki te wiadcz o rozwiniciu si u mczyzn specyficznej strategii przystosowawczej w postaci gwatu. Rozwamy analogi do jedzenia. Ludzie lini si na widok lub zapach smakowitego jada, szczeglnie gdy s godni. Zamy, e jaki badacz sformuowa hipotez, i jedna z wyksztaconych przez ludzi strategii adaptacyjnych polega na zabieraniu przemoc jedzenia innym. Celem sprawdzenia swojej hipotezy nasz badacz przeprowadza eksperyment polegajcy na pokazywaniu wygodzonym badanym sceny, w ktrej jedna osoba daje drugiej smakowite jedzenie, bd te sceny, w ktrej jedna osoba zabiera drugiej to samo jedzenie (Mazur, 1992). Gdyby taki eksperyment wykaza, e wygodzeni badani jednako si lini przy ogldaniu obu tych scen, nie dowodzioby to jeszcze wyksztacenia si u nich strategii adaptacyjnej polegajcej na zabieraniu przemoc jedzenia innym. Dowodzioby to jedynie, e wygodzeni ludzie lini si na widok jedzenia niezalenie od warunkw, w ktrych jedzenie to jest im pokazywane. Tak wic, ostatecznie, przytoczony eksperyment dowodzcy podniecenia seksualnego mczyzn obserwujcych scen gwatu nie dowodzi jeszcze wyksztacenia przez nich skonnoci do gwatu jako odrbnej strategii adaptacyjnej. Bardziej niepokojcych sugestii dostarczaj natomiast podobiestwa midzy tym, czego mczyni zwykle poszukuj u kobiet, a charakterystyk typowej ofiary gwatu. Analiza danych dotyczcych ponad dziesiciu tysicy ofiar gwatw ujawnia, e kobiety w wieku od szesnastu do trzydziestu piciu lat maj znacznie wiksz szans pa ofiar gwatu, ni kobiety z jakiegokolwiek innego przedziau wiekowego, a 85% wszystkich ofiar gwatu to kobiety w wieku poniej trzydziestu szeciu lat (Thornhill, Thornhill, 1983). Zupenie odmienny jest rozkad wieku ofiar innych przestpstw. Na przykad kobiety w wieku od czterdziestu do czterdziestu dziewiciu lat rwnie czsto staj si ofiar napadu rabunkowego, jak kobiety w wieku od dwudziestu do dwudziestu dziewiciu lat, cho te pierwsze znacznie rzadziej padaj ofiar gwatu. Krtko mwic, rozkad wieku ofiar gwatu niemale idealnie pokrywa si z wiekow rozpitoci reprodukcyjnej wartoci kobiety. Wskazuje to na moliwo istnienia zwizku midzy gwatem a ewolucyjnie wyksztacon psychologi

zachowa seksualnych, cho te samo w sobie nie dowodzi, e gwat jest ewolucyjnie wyksztacon, specyficzn dla mczyzn strategi adaptacyjn. Poniewa z punktu widzenia sprawcy gwat jest dziaaniem o charakterze seksualnym, wiek i atrakcyjno ofiar gwatu dowodzi, jedynie, e mczyni poszukuj tych walorw w kontekcie kadej swojej seksualnej aktywnoci. Nie ma, wic jednoznacznych dowodw na to, e gwat stanowi ewolucyjnie wyksztacon strategi adaptacyjn mczyzn. Wszystko zdaje si wskazywa raczej na skonno mczyzn do stosowania przemocy dla osigania wielu rnych celw. W tym rwnie pozyskiwania dostpu seksualnego do modych kobiet, ale i na przykad w walce z rywalami. Faktem jest jednak, e mczyni skonni s ucieka si do przemocy w wielu aspektach ycia seksualnego (Thornhill, Thomhill, 1992; patrz take Clark, Lewis, 1977). Badania postaw wskazuj, e mczyni duo bardziej od kobiet skonni s akceptowa przymus w pozyskiwaniu seksualnego kontaktu. Wypowiedzi modych kobiet przekonuj, e mczyni czsto kontynuuj propozycje seksualne nawet po jednoznacznym nie" kobiet, a czasami posuwaj si do grb czy nawet przemocy fizycznej w postaci policzka czy uderzenia (Byers, Lewis, 1988; McCormick, 1979; Muehlerand, Linton, 1987). Jedno z bada nad studentkami college'u wykazao, e u tych, ktre zostay zgwacone, gwat mia miejsce po ich wyranym sprzeciwie w 55% przypadkw, w 14% doszo do fizycznego przymusu, jak przytrzymanie si, a w 5% - do grb (Muehelrand, Linton, 1987). Przymus zdaje si wic by do czstym elementem kontaktw seksualnych. Mczyni stosuj jednak przemoc take i w wielu innych sytuacjach niemajcych nic wsplnego z seksem - na przykad zabijaj innych mczyzn czterokrotnie czciej ni kobiety. Jest oczywiste, e mczyni s znacznie bardziej agresywni od kobiet i s te sprawcami znacznej wikszoci wszystkich spoecznie nieakceptowanych, kryminalnych i odraajcych postpkw (Day, Wilson, 1988; Thornhill, Thornhill, 1992). Badania feministyczne jednoznacznie wykazay, e - wbrew przekonaniu wielu mczyzn - kobiety ani gwatu nie pragn, ani nawet nie uwaaj go za aktywno seksualn. Gwat jest dla ofiary dowiadczeniem jedynie upokorzenia, wstydu, obrzydzenia, gniewu, strachu i jest z pewnoci jednym z najgorszych dowiadcze, ktre moe czowieka spotka. Biologowie ewolucyjni Nancy i Randy Thornhill postawili hipotez, e spowodowane gwatem cierpienie psychiczne stanowi ewolucyjnie wyksztacony mechanizm skupiania uwagi kobiety na wydarzeniach towarzyszcych gwatowi, a majcy na celu eliminacj bd unikanie bodcw wywoujcych bl (Thornhill, Thornhill, 1990a, 1990b). W badaniu siedmiuset dziewidziesiciu ofiar gwatu z okolic Filadelfii Thornhillowie stwierdzili, e cierpienie (i towarzyszce mu takie objawy jak bezsenno, lk przed pozostawaniem samej domu i lk przed nieznajomymi) jest wiksze u kobiet w wieku reprodukcyjnym ni u niedojrzaych pciowo dziewczt i kobiet po menopauzie. Badacze interpretuj to jako dowd na tez, e wielko cierpienia przeywanego przez zgwacone kobiety wyraa wielko ponoszonych przez nie strat reprodukcyjnych. Ten wzorzec zalenoci sugeruje, e ewolucja wyksztacia u kobiet mechanizmy psychologiczne, ktrych dziaanie uwzgldnia aktualny wasny stan reprodukcyjny kobiety. Wyniki te wskazuj te, e przemoc seksualna wobec kobiet musiaa by nieobca dziejom naszych ewolucyjnych przodkw. Mczyni rni si skonnoci do gwatu. W dwch badaniach pytano mczyzn, jaka byaby szansa wymuszenia przez nich na kobiecie stosunku seksualnego wbrew jej woli, gdyby nie grozio to adnym ryzykiem (jak pochwycenie, szkody na reputacji czy zaraenie si jak chorob). W jednym z tych bada 35% mczyzn twierdzio, e jest jaka szansa dopuszczenia si takiego czynu (Malamuth, 1981), w drugim procent takich mczyzn wynosi 27 (Young, Thiessen, 1992). Z jednej strony odsetki mczyzn dopuszczajcych jak moliwo gwatu s, wic alarmujco wysokie, cho z drugiej strony, dane te

wskazuj, e wikszo mczyzn nie jest potencjalnymi gwacicielami. Mczyni skonni do przemocy seksualnej wyposaeni s te w pewien charakterystyczny zestaw cech i przekona, w skad ktrego wchodzi impulsywno, wrogo, przesadne akcentowanie wasnej mskoci, dua ilo kontaktw seksualnych, a take wrogo w stosunku do kobiet i wiara w mit gwatu (przekonanie, e kobiety sekretnie pragn by zgwacone) (Malamuth, 1986; Malamuth, Sockloskie, Koss, Tanaka, 1991). Faktyczni gwaciciele cechuj si przy tym nisk samoocen, niskimi dochodami, a nieproporcjonalnie dua ich liczba wywodzi si z najniszych klas spoecznych (Thornhill, Thornhill, 1983). Gwaciciele zdaj si, wic by mczyznami raczej odrzucanymi przez kobiety, a to samo sugeruj ich wasne zeznania. Jeden z seryjnych gwacicieli wyznawa: Czuem, e jak si dowie, kim jestem, to mnie odrzuci, i czuem, e nigdy nie uda mi si jej dosta. Nie wiedziaem nawet, jak si zabra do tego, ebym mg jej zaproponowa spotkanie... wykorzystaem jej strach i zgwaciem j". (Freemont, 1975, s. 244-246). Przemoc zdaje si wic by desperack alternatyw dla mczyzn bez pienidzy, pozycji spoecznej i innych zasobw, ktrymi mogliby przycign kobiety. Wymiewani przez kobiety z powodu braku tego, czego one poszukuj u pci przeciwnej, mczyni tacy mog wyksztaca w sobie wrogo w stosunku do kobiet - postaw, ktra uniemoliwi im wczucie si w los wasnych ofiar. Obok osobowoci, czynnikiem decydujcym o szansach gwatu jest take kultura i kontekst sytuacyjny. Wrd mczyzn Yanomamo porywanie kobiet z ssiedniej wioski w celach matrymonialnych jest kulturowo usankcjonowan praktyk (Chagnon, 1983). Setki tysicy gwatw towarzyszce wojnom wskazuj na nasilenie gwatw w wypadku ich bezkarnoci (Brownmiller, 1975). Sugeruje to, e jednym ze sposobw przeciwdziaania gwatom jest powikszanie kosztw ponoszonych przez samych gwacicieli za ich czyny. Ewolucyjny wycig zbroje Kontakty mczyzn z kobietami nkane s wic licznymi konfliktami - od potyczek o dostp seksualny w parach przedmaeskich, przez walki o zaangaowanie i inwestycje zasobw wrd par maeskich, do zaczepek seksualnych w miejscu pracy i gwatu pord znajcych si osb i nieznajomych. rda znacznej wikszoci tych konfliktw znale mona w odmiennoci ewolucyjnie wyksztaconych strategii seksualnych obu pci. Strategie typowe dla jednej pci czsto utrudniaj realizacj celw drugiej strony. Obie strony konfliktu wyksztaciy w trakcie ewolucji szereg mechanizmw reagowania na utrudnianie wasnych celw przez postpowanie drugiej strony. Nale do nich przede wszystkim takie emocje, jak gniew, smutek i zazdro. Kobiety najsilniej reaguj gniewem na mczyzn wtedy, kiedy ich postpowanie uniemoliwia im realizacj ich wasnych strategii postpowania, kiedy mczyni na przykad prbuj wymusi seks i poniaj je. Podobnie mczyni reaguj gniewem na utrudnianie im realizacji ich wasnych strategii seksualnych, kiedy kobiety odtrcaj ich zaloty, odmawiaj seksu czy podrzucaj kukucze jaja". Wszystkie te potyczki prowadziy w trakcie ewolucji naszego gatunku do swoistej spirali zbroje" obu pci. Na kady postp umiejtnoci mczyzn do wprowadzania kobiet w bd, te odpowiaday rozwojem wikszych umiejtnoci wykrywania oszustwa. Na kad, coraz to trudniejsz prb, na ktr kobiety wystawiay mczyzn, by sprawdzi si ich uczu i zaangaowania, mczyni odpowiadali wzrostem umiejtnoci udawania oznak zaangaowania. A to prowadzio do dalszego wzrostu wraliwoci kobiet na tego rodzaju prby wprowadzenia ich w bd. Kade ulepszenie w realizacji strategicznych celw jednej pci spotykao si z analogiczn reakcj drugiej. Poniewa za strategie seksualne obu pci s czciowo odmienne, owa ewolucyjna spirala zdaje si nie mie koca. Ewolucyjnie wyksztacona zdolno do reagowania negatywnymi emocjami i

cierpieniem na przeszkody w realizowaniu wasnych strategii seksualnych pozwalaj kobietom i mczyznom dziaa w sposb pomniejszajcy ich wasne koszty. Czasami oznacza to wycofanie si z dotychczasowego zwizku.

VIII

Zerwanie
Kobiety wychodz za m w przekonaniu, e ich mowie si zmieni. Mczyni eni si w przekonaniu, e ich ony si nie zmieni. Obie strony s w bdzie. Anonim Ludzie rzadko kojarz si w pary raz na cae ycie. Rozwd i ponowne maestwo s we wspczesnej Ameryce tak czste, e prawie poowa dzieci wychowuje si bez jednego ze swoich biologicznych rodzicw. Rodziny przybrane szybko staj si regu, a nie wyjtkiem. Taki stan rzeczy nie jest czym nowym w dziejach ludzkoci i nie jest przejawem jakiego nagego upadku wartoci rodzinnych. Rozpad trwaych zwizkw w oglnoci, a rozwd w szczeglnoci, s zjawiskami o zasigu midzykulturowym. Na przykad z trzystu trzydziestu jeden maestw obserwowanych w plemieniu! Kung, sto trzydzieci cztery zakoczyy si rozwodem (Howell, 1979), wrd paragwajskich Indian Ache przecitni mczyzna, i kobieta, kiedy dobiegaj czterdziestki, maj za sob okoo dwunastu maestw (Kim Hill, 1991, informacja osobista). Dugotrwae zwizki ulegaj rozpadowi z wielu powodw - na przykad druga strona moe wymaga zbyt wielkiego nakadu kosztw albo w zasigu rki pojawia si inna, lepsza moliwo. Ze maestwo moe przynosi powane straty w postaci zaprzepaszczenia wasnych zasobw, zego traktowania przez drug stron, braku odpowiedniej troski o dzieci czy utraty lepszych moliwoci. Wycofanie si z takiego maestwa moe natomiast da dostp do nowych, powanych zasobw, lepsz opiek nad dziemi czy nowych wanych sojusznikw. Pradawne warunki W odlegej przeszoci ewolucyjnej czowieczego gatunku jedynie niewielu naszych przodkw doywao pnego wieku. Mczyni ginli w licznych bitwach midzy zwalczajcymi si plemionami. lady wzajemnej agresji mczyzn przynosz wykopaliska paleontologiczne, na przykad w postaci fragmentw wczniw pozostaociach eber czy uszkodzonych czaszek i innych koci. lady uszkodze wiadczcych o pradawnych aktach agresji czciej s odnajdywane na kociach nalecych do mczyzn, ni do kobiet. Co ciekawe, wikszo tego rodzaju uszkodze znajdowana jest z lewej strony szkieletw, co wiadczy o prawo-rcznoci agresorw. Najstarsze tego rodzaju wykopalisko to szkielet neandertalskiego mczyzny zabitego ciosem w pier przez praworcznego napastnika przed pidziesicioma tysicami lat (Day, Wilson, 1988; Trinkaus, Zimmerman, 1982). Powtarzajcy si wzorzec uszkodze kopalnych koci trudno wyjani jako dzieo przypadku - zdaje si on wiadczy raczej o tym, e mier z rki przeciwnika wasnego gatunku bya czstym zdarzeniem w przeszym bytowaniu czowieka. Niezwykle wysoki poziom agresji midzy mczyznami obserwuje si rwnie u wielu plemion wspczesnych. Na przykad wrd Ache tylko mczyni tocz rytualne walki na paki, czsto koczce si mierci lub trwaym kalectwem uczestnikw (Hill, Hurtado, 1989). Kobieta, ktrej m wybiera si na tak walk, nigdy nie ma pewnoci, e powrci z niej ywy. Wrd Yanomamo chopiec osiga pene prawa mczyzny dopiero po zabiciu

innego mczyzny, a mczyni z tego plemienia pokazuj swoje blizny z wielk dum, nierzadko malujc je jaskrawymi barwami, by przycign do nich uwag obserwatora (Chagnon, 1983). Wojny w przeszoci naszego gatunku byy toczone gwnie przez mczyzn i czsto stanowiy bardzo powane ryzyko dla przetrwania. Inn czsto spotykan przyczyn mierci byo polowanie, szczeglnie na grubego zwierza, jak dzik, bizon czy niedwied. Polowanie na tego rodzaju zwierzta stanowio domen mczyzn, i to oni byli naraeni na rnego rodzaju wypadki (jak spadnicie z drzewa czy urwiska), a take na mier czy okaleczenie przez drapieniki (tygrysy, lwy itp.). Wszystko to podnosio prawdopodobiestwo przedwczesnej mierci lub powanego kalectwa mczyzny, co z kolei stwarzao kobietom szans, a nawet konieczno poszukiwania nastpnego partnera. Pradawne kobiety nie bray zapewne udziau w wojnach i rzadko poloway, trudnic si zbieractwem, ktre dostarczao od 60 do 80% poywienia i byo, oczywicie, zajciem znacznie bezpieczniejszym (Tooby, DeVore, 1987). Niebezpieczne dla kobiet byo natomiast rodzenie dzieci i cia - zbieray one miertelne niwo, ktrego wielko trudno dzi oceni. Tak wic zarwno kobiety, jak i mczyni czsto stawali przed koniecznoci znalezienia sobie nastpnego partnera czy partnerki i sdzi mona, e pradawni ludzie rozwinli psychologiczne mechanizmy umoliwiajce im poszukiwanie takiego zastpstwa jeszcze podczas zwizku z poprzednim partnerem. mier czy kalectwo drugiej strony nie byy te zapewne jedynymi powodami wynajdywania nastpnych partnerw. Mczyzna mg si okaza nieudolnym myliwym i dostarczycielem dbr, utraci sojusze i powaanie innych, mg te okaza si bezpodny lub niewierny, agresywny w stosunku do kobiety lub dzieci. Kobieta moga okaza si marn zbieraczk poywienia, z matk czy on, moga okaza si niewierna lub bezpodna albo oziba seksualnie. Kada ze stron moga zachorowa czy ulec wypadkowi. Spadek wartoci lub mier dotychczasowego partnera stanowiy o czstej koniecznoci poszukiwania nastpcy. Innym powodem mg by wzrost wasnej wartoci jednej ze stron zwizku, otwierajcy przed ni niedostpne wczeniej moliwoci. Zmiana taka moga nastpowa szczeglnie w wypadku mczyzny, jeeli okaza si na przykad wyjtkowo dzielnym i zrcznym owc lub wojownikiem. Mogo to podnosi jego pozycj spoeczn i decydowa o wzrocie jego atrakcyjnoci jako partnera zwizku. W wypadku kobiet podniesienie wartoci wasnej byo zapewne trudniejsze, poniewa reprodukcyjna warto dojrzaej kobiety spada wraz z wiekiem. Niemniej jednak take kobiety mogy awansowa w hierarchii spoecznej, na przykad dziki zrcznoci w agodzeniu konfliktw spoecznych, mdroci czy wysokiej pozycji osiganej przez ich dzieci lub innych krewnych. Tego rodzaju zmiany wartoci matrymonialnej z upywem czasu maj oczywicie miejsce po dzi dzie. Poza spadkiem lub wzrostem wartoci matrymonialnej jednej ze stron, przyczyn rozwodu mogo by te pojawianie si nowych, alternatywnych partnerek i partnerw. Kto, kto przedtem by nieosigalny lub niezainteresowany kontaktem seksualnym, mg z tych czy innych wzgldw (np. z powodu zmiany wasnej atrakcyjnoci bd mierci dotychczasowego partnera) okaza si nagle dostpny. Jeeli osoba taka bya bardziej podana od dotychczasowego partnera, mogo doj do rozpadu zwizku. Podsumowujc, trzy rodzaje warunkw mogy doprowadza jednostk do opuszczenia dotychczasowego zwizku: spadek wartoci matrymonialnej partnera, wzrost wartoci wasnej (szczeglnie ponad warto partnera) oraz pojawienie si partnerw alternatywnych dostpnych, a bardziej wartociowych od partnera dotychczasowego. Poniewa wydaje sie, e te trzy rodzaje warunkw bardzo czsto wystpoway w przeszoci naszego gatunku, rozsdne jest zaoenie, i nasi przodkowie rozwinli mechanizmy psychologiczne pozwalajce ocenia bilans strat i zyskw niesionych przez zwizek biecy w porwnaniu z innymi moliwymi do pozyskania zwizkami. Mechanizmy te powinny by wraliwe na

zmiany wartoci matrymonialnej partnera, powinny te kierowa uwag jednostki na wyszukiwanie, ocen i przyciganie do siebie ewentualnego zastpstwa". Ewolucyjnie wyksztacone mechanizmy psychologiczne Wymienione wyej warunki sprzyjajce rozpadowi zwizku stanowiy w przeszoci naszego gatunku stale powracajcy problem adaptacyjny, co oznaczao wystpowanie ewolucyjnego nacisku na wyksztacenie mechanizmw psychologicznych pozwalajcych skutecznie problem ten rozwizywa. Jednostki lepiej radzce sobie z jego rozwizywaniem miay wiksze szans na sukces reprodukcyjny ni jednostki niereagujce na dysproporcj midzy wartoci wasn a partnera, czy takie, ktre mier lub dezercja partnera zastawaa cakowicie nieprzygotowanymi do poszukiwania zastpstwa. Jeeli rozumowanie to jest suszne, zaoy wypada, e ludzie rozwinli skonno i umiejtno wyszukiwania i oceniania takich zastpczych czy nastpczych partnerw jeszcze podczas trwania zwizku z partnerem pierwotnym. onaci mczyni czsto i z upodobaniem artuj na temat wygldu i dostpnoci seksualnej przebywajcych w ich rodowisku kobiet. Matki take nie stroni od dyskusji o walorach, pozycji spoecznej i obyczajach seksualnych mczyzn. Tego rodzaju rozmowy su wymianie informacji i pomagaj utrzyma orientacj w biecym rynku matrymonialnym, nawet jeeli rozmwcy nie maj zamiaru bezporednio spoytkowa tych informacji. Preferowanie okrelonych waciwoci u pci przeciwnej nie zanika z chwil zawarcia maestwa i prawdopodobnie zamienia si w proces porwnywania obecnego partnera z innymi, zastpczymi" moliwociami. Upodobanie mczyzn do kobiet adnych i modych nie przemija z chwil zoenia maeskiej przysigi, podobnie jak nie znika zamiowanie kobiet do wysokiego statusu i pozycji spoecznej innych mczyzn. Wasny partner moe stanowi stay punkt odniesienia przy ocenie owych innych, cho tego rodzaju kalkulacje nie przybieraj zapewne postaci wiadomych przemyle. Mczyzna, ktremu udao si podwyszy wasn pozycj spoeczn, nie myli sobie: Gdybym porzuci swoj on, mgbym podnie swoje szans na rozrodczy sukces, wic si z modsz kobiet o wikszej wartoci reprodukcyjnej". Po prostu mode kobiety go pocigaj i okazuj si dla bardziej dostpne ni przedtem. Podobnie le traktowana ona nie myli wiadomie: Ja i dzieci bdziemy mieli wiksz szans na sukces rozrodczy, jeeli opuszcz tego partnera, ktry przynosi nam tyle strat". Myli, e po prostu lepiej zrobi, usuwajc siebie i dzieci w bezpieczne miejsce. Mechanizmy decydujce o strategiach zerwania zwizku funkcjonuj poza polem ludzkiej wiadomoci, podobnie jak niewiadome s mechanizmy decydujce o smakowych zamiowaniach do cukru, tuszczu i biaka. Cho niektrzy ludzie po prostu zrywaj z partnerem i odchodz ze zwizku, w wikszoci wypadkw potrzebne jest jakie wytumaczenie takiego kroku, ktre pozwala wyjani go rodzinie, przyjacioom czy nawet samemu sobie, a take pozwala pomniejszy szkody na wasnej reputacji. Jedna ze strategii skutecznych w takiej sytuacji polega na postpowaniu wbrew oczekiwaniom drugiej strony, co moe j sprowokowa do odejcia. Nasi praprzodkowie mogli w tym celu przesta dzieli si swoimi zasobami z partnerk bd sygnalizowa inwestowanie zasobw w inn kobiet. Nasze praprzodkinie mogy wzbudza w swych partnerach niepewno w kwestii ich ojcostwa - na przykad zdradzajc ich z innymi, a odmawiajc im samym seksualnego kontaktu. Przedstawiciele obu pci mogli postpowa w nieyczliwy, zoliwy czy okrutny sposb, by pozby si drugiej strony, nakoni j do odejcia. Wsplnym elementem wszystkich tych zabiegw jest odwoywanie si do wyksztaconych przez pe przeciwn mechanizmw dozorowania susznoci wasnych decyzji matrymonialnych. Mechanizmy te uwraliwiaj ludzi na moliwo, e podjta decyzja bya niemdra i sprzeczna z wasnymi upodobaniami, e partner zmieni si w

niepodany sposb, e by moe warto pooy kres ponoszeniu kosztw wynikajcych ze zwizania si z tym wanie partnerem. Ewolucyjnie pojte korzyci mczyzny z utrzymywania staej partnerki polegaj na zapewnienia sobie wycznego dostpu do jej walorw reprodukcyjnych, podczas gdy korzyci kobiety zale od zmonopolizowaniu posiadanych i zdobywanych przez mczyzn zasobw niezbdnych do przeycia. Rnica ta wywiera gboki wpyw na przyczyny rozpadu zwizku, ktre musz by zatem odmienne z punktu widzenia kadej z pci. Odmienno ta narasta z upywem wsplnie spdzanego czasu, w trakcie ktrego nastpi moe znaczny spadek lub zanik zdolnoci rozrodczych kobiety (ewentualnie kompensowany przyrostem innych jej walorw jako towarzyszki ycia), a take wzrost pozycji spoecznej mczyzny otwierajcy przed nim niedostpne wczeniej moliwoci matrymonialne (cho moe on te i spa w spoecznej hierarchii, jedynie z trudem zdobywajc si na utrzymanie przy sobie dotychczasowej partnerki). Gwnym rdem danych na temat przyczyn rozpadu dugotrwaych zwizkw jest rozlegle studium wyznacznikw rozwodu w stu szedziesiciu spoeczestwach, ktre to studium wykonaa Laura Betzig uprawiajca antropologi ewolucjonistyczn (Betzig, 1989). Punktem wyjcia tego studium byo sporzdzenie listy czterdziestu trzech przyczyn rozwodu, odnotowanych przez etnografw lub ich informatorw yjcych wrd badanych spoecznoci. Rnego rodzaju ograniczenia metodologiczne uniemoliwiaj wyliczenie absolutnej czstoci kolejnych przyczyn rozwodu, cho dane te umoliwiaj ocen wzgldnej czstoci rnych przyczyn. Nie ulega wtpliwoci, e list najczstszych przyczyn rozwodu w rnych kulturach otwieraj niewierno i bezpodno. Niewierno Niewierno kobiety jest najwaniejszym wskanikiem poraki ma w zapewnieniu sobie wycznoci w dostpie do jej zdolnoci reprodukcyjnych. Niewierno mczyzny jest najwaniejszym sygnaem dla ony, e nie udao jej si zapewni sobie wycznego dostpu do jego zasobw. Niewierno jest najczciej wymienian przyczyn rozwodu i stanowi powd wystarczajcy do rozwodu a w osiemdziesiciu omiu spoeczestwach badanych przez Laur Betzig. W dwudziestu piciu spoeczestwach przyczyn rozwodu moe by niewierno dowolnej ze stron, w pidziesiciu czterech przyczyn jest jedynie niewierno ony, a tylko w dwch - niewierno ma. Nawet jednak w tych dwch spoeczestwach niewierna kobieta z reguy zostaje ciko pobita przez ma, cho nie moe si on z ni formalnie rozwie. Tak wic niewierno drugiej strony znacznie czciej wystarcza do rozwodu mczynie ni kobiecie. Rnica ta jest tym bardziej uderzajca, e z reguy to wanie mczyni czciej dopuszczaj si zdrady (Daly, Wilson, 1988). Klasyczne badania Kinseya ujawniy na przykad, e a co drugi m, a jedynie co czwarta ona dopuszczaj si zdrady. W sprawie zdrady obowizuje wic bardziej rygorystyczna miara dla kobiet ni dla mczyzn, co nazywane jest podwjnym standardem. Podwjny standard wystpuje nie tylko w krgu cywilizacji przemysowych, lecz ma charakter ponadkulturowy. Mona wskaza trzy przyczyny jego powszechnoci. Po pierwsze, to mczyni sprawuj zwykle wadz i s silniejsi, maj wic wiksze moliwoci narzucenia swej woli kobietom. Po drugie, kobiety mog atwiej wybacza niewierno ni mczyni, poniewa zdrada mczyzny mniej przeszkadza realizacji kobiecych strategii seksualnych, jeeli nie towarzyszy jej rozpraszanie zasobw mczyzny na rzecz kochanki. Po trzecie, kobiety mog czu si zmuszone do tolerowania niewiernoci mczyzny wysokimi kosztami rozwodu i jego nastpstw, szczeglnie jeli troska o dzieci spada w wypadku zerwania na kobiety, co obnia take ich moliwoci ponownego zampjcia. Ze wszystkich tych wzgldw zdrada kobiety ma powaniejsze konsekwencje i czciej koczy si rozpadem dotychczasowego zwizku. Ludzie zdaj sobie spraw z wagi niewiernoci jako przyczyny rozpadu zwizku i

czasami celowo dopuszczaj si zdrady, by zwizek zerwa. W badaniu nad strategiami opuszczania zwizku spytalimy sto kobiet i mczyzn, co zrobiliby celem opuszczenia nieudanego zwizku. Przespanie si z kim innym i nieukrywanie tego faktu byo jedn z najczciej wymienianych taktyk pozbycia si niechcianego partnera. Czsto nie dochodzi nawet do rzeczywistej zdrady, lecz jedynie do nieprawdziwego poinformowania o niej partnera. Podobn rol spenia flirtowanie na oczach partnera czy dopuszczanie, by zaobserwowa nas w jakim dwuznacznym kontakcie z pci przeciwn. Niewierno jest wic tak powan przyczyn rozwodu, e czsto wystarcza samo rozpowszechnianie wiadomoci o rzekomej zdradzie drugiej strony. W plemieniu Truk m, ktry zamierza opuci on, czsto sam rozpowszechnia plotki o jej niewiernoci, a kiedy te powracaj do niczym echo - udaje, e w nie wierzy i opuszcza on, paajc witym, cho nieszczerym oburzeniem (Gladwin, Sara-son, 1953). Ilustruje to przy okazji fakt, e ludzie przykadaj du wag do usprawiedliwienia rozwodu przed innymi, a zdrada jest powszechnie akceptowanym uzasadnieniem rozpadu zwizku. Bezpodno Gobie yj w zwizkach monogamicznych czciej ni wikszo gatunkw ptakw, cho nawet u nich jedna czwarta zwizkw rozpada si w kadym sezonie rozrodczym. Gwn przyczyn rozpadu gobich zwizkw jest bezpodno - rozchodz si przede wszystkim te pary, ktrym nie udao si dochowa potomstwa (Erickson, Zenone, 1976). Brak potomstwa jest take wan przyczyn rozwodu wrd ludzi. Szansa rozwodu pary bezdzietnej jest znacznie wiksza, ni rozwodu pary, ktra ma dwjk lub wicej dzieci. Przeprowadzone pod egid ONZ studium milionw par z czterdziestu piciu krajw wykazao, e 39% rozwodw dotyczy par bezdzietnych, 26% - par z jednym dzieckiem, 19% - z dwojgiem, a jedynie mniej ni 3% to rozwody par, ktre maj czwrk lub wicej dzieci. Wikszy odsetek rozwodw wrd par bezdzietnych pozostaje przy tym niezaleny od dugoci trwania zwizku (Fisher, 1994). Dzieci wzmacniaj maeski wze i zmniejszaj niebezpieczestwo rozwodu, tworzc potn wsplnot interesw (take genetycznych) obojga partnerw. Niezdolno do stworzenia tych wsplnych maych przenonikw genw" w przysze pokolenia pozbawia rodzicw wanego powodu podtrzymania wizi i pozostawania razem. Bezpodno stanowi drug po niewiernoci przyczyn rozwodu wymienian w siedemdziesiciu piciu spoeczestwach (na sto szedziesit badanych przez Betzig). W dwunastu spoeczestwach przyczyn rozwodu moe by bezpodno zarwno ma, jak i ony; w trzydziestu moe ni by tylko bezpodno ony, a w pozostaych z tych siedemdziesiciu piciu spoecznoci nie sposb byo tego rozstrzygn. Niemniej jednak wida wyranie, e i tutaj mamy do czynienia z podwjnym standardem - znacznie czciej m moe si rozwie z on z powodu jej bezpodnoci, ni na odwrt. Nie wszystkie spoeczestwa dopuszczaj rozwd, nawet jednak wrd tych, ktre go nie uznaj, czsto zdarza si sankcjonowanie separacji maonkw w wypadku i z powodu bezpodnoci. Na Wyspach Andamaskich (u poudniowych wybrzey Azji) maestwa nie uwaa si za skonsumowane, dopki nie urodzi si z niego dziecko (Racliffe-Brown, 1992). Bez dziecka zwizek pozostaje jedynie niezobowizujcym maestwem na prb". W wielu wsiach japoskich maestwo nie jest w ogle rejestrowane, dopki nie dochowa si potomka (Beardsley i in., 1959). Oczywicie tego rodzaju instytucje spoeczne uatwiaj zerwanie bezpodnego zwizku. Prawdopobiestwo bezpodnoci ronie z wiekiem - oczywicie silniej dla kobiet ni dla mczyzn. Cho zawarto plemnikw w spermie spada wraz z wiekiem, nawet mczyni siedemdziesicio- i osiemdziesicioletni mog mie dzieci i czsto je miewaj w rnych kulturach. Wrd Yanomamo pewien szczeglnie produktywny mczyzna mia

dzieci o rnicy wieku... 50 lat. Wrd Tiwi (pnocna Australia) starzy mczyni czsto monopolizuj o trzydzieci lat od siebie modsze kobiety i maj z nimi dzieci. Cho w naszej kulturze rnica wieku maonkw jest znacznie mniejsza, nierzadko mczyni rozwodz si ze swoimi rwieniczkami po menopauzie i zakadaj nowe rodziny ze znacznie modszymi kobietami (Chagnon, 1983; Hart, Pilling, 1960; Buss, 1989a). Biologiczne rnice midzy pciami pozwalaj oczekiwa, e zaawansowany wiek kobiety bdzie czstsz przyczyn rozwodu od takiego wieku mczyzny. Cytowane ju midzykulturowe badania nad przyczynami rozwodw wykazay, e zaawansowany wiek jest uznawany za wystarczajc przyczyn rozwodu jedynie w omiu spoeczestwach - we wszystkich tych przypadkach jest to jednak wiek kobiety. Fakt, e najczstszymi przyczynami wystarczajcymi do rozwodu s niewierno i bezpodno, jest oczywicie cakowicie zrozumiay i wyjanialny z ewolucyjnego punktu widzenia. Obie te przyczyny s sygnaem poraki reprodukcyjnej podwaajcej cay biologiczny sens zabiegw o pe przeciwn. Raz jeszcze podkreli naley, e ludzie nie kalkuluj w wiadomy sposb reprodukcyjnych strat wynikajcych z niewiernoci i bezpodnoci. Ewolucja naszego gatunku doprowadzia po prostu do wyksztacenia si mechanizmw rozwizywania adaptacyjnych problemw stwarzanych przez niewierno i bezpodno. Mechanizmem tym jest opuszczanie partnerw przynoszcych tego rodzaju straty, a jednym z przejaww dziaania tego mechanizmu jest gniew na niewiernego partnera oraz traktowanie niewiernoci i bezdzietnoci jako wystarczajcego powodu do rozwodu w bardzo wielu spoeczestwach. Ludzie nie zdaj sobie sprawy, e kryje si za tym swoista kalkulacja reprodukcyjna, podobnie jak nie zdaj sobie sprawy, e za przemonym pragnieniem kontaktu seksualnego stoi ewolucyjnie wyksztacone i utrwalone denie do podzenia dzieci i przeduania egzystencji gatunku. Fakt, e niewierno jest destruktywna nawet dla par z wyboru bezdzietnych, pokazuje przy tym, jak silnie utrwalone s psychologiczne mechanizmy wyksztacone w odlegej ewolucyjnej przeszoci gatunku celem rozwizania rnych szczegowych przeszkd na drodze do sukcesu reprodukcyjnego. Mimo radykalnej zmiany warunkw, w ktrych yjemy obecnie, mechanizmy te nadal dziaaj i decyduj na przykad o wzorcach naszego reagowania emocjonalnego na rne dziaania i cechy naszych partnerw seksualnych. Odmowa kontaktw seksualnych ona odmawiajca mowi seksualnego poycia w istocie pozbawia go dostpu do wasnych walorw reprodukcyjnych, cho adne z nich nie myli oczywicie o tej sprawie w takich kategoriach. Poniewa w ewolucyjnej historii naszego gatunku dostp seksualny by zapat dla mczyzny za moliwo korzystania przez kobiet z jego zasobw, wycofanie si kobiety z poycia seksualnego moe zaowocowa odmwieniem jej przez mczyzn dostpu do owych zasobw. Wycofanie si kobiety z poycia z mem moe te mu sygnalizowa, e przelaa swoje seksualne wzgldy na innego bd e nosi si z takim zamiarem. Oczekiwa wic mona, e ewolucja wyksztacia u mczyzn jakie mechanizmy reagowania na odmow poycia seksualnego przez kobiet. Wspominane ju midzykulturowe badania nad przyczynami rozpadu trwaych zwizkw wykazay, e w dwunastu spoeczestwach odmowa poycia seksualnego uwaana jest za wystarczajc przyczyn rozwodu. We wszystkich tych przypadkach odmawia przy tym kobieta. Badania nad strategiami pozbywania si niechcianego partnera wykazay za, e odmowa kontaktw seksualnych jest dla kobiet tak wanie skuteczn strategi. To wycznie kobiety posuguj si bowiem takimi sposobami, jak odmowa fizycznego kontaktu, zabranianie partnerowi dotykania swego ciaa i odmowa poycia seksualnego.

Skuteczno tej taktyki ilustruje historia pewnej kobiety, ktra chciaa si pozby swego ma, lecz nie potrafia tego dokona. Zwrcia si wic o porad do przyjaciki, ktra po duszym wypytywaniu wykrya, e mimo jak najpowaniejszego zamiaru rozstania si z mem kobieta ta nigdy nie odmawiaa mu poycia seksualnego. Przyjacika poradzia jej wic, by sprbowaa mu odmwi. Po tygodniu przyjacika dowiedziaa si, jak bardzo skuteczna okazaa si jej rada - m kobiety wpad w gniew i po dwch dniach od odmowy poycia seksualnego spakowa walizki i wyprowadzi si z domu. Wkrtce nastpi rozwd. Odmowa poycia seksualnego jest wic dla kobiety bardzo skutecznym sposobem na pozbycie si niechcianego partnera. Odmowa wsparcia ekonomicznego Zwaywszy, jak du rol w przyciganiu kobiety i jej utrzymywaniu przy sobie odgrywaj materialne zasoby mczyzny, oczekiwa mona z kolei, e skutecznym sposobem na pozbycie si partnerki przez mczyzn bdzie odmwienie jej dostpu do zasobw ekonomicznych. W rzeczy samej, badania midzykulturowe przekonuj, e niedostarczanie przez mczyzn odpowiednich rodkw ekonomicznych jest czst przyczyn rozpadu dugotrwaego zwizku. W dwudziestu spoeczestwach najwaniejsz przyczyn uzasadniajc rozwd okaza si brak ekonomicznego wspierania kobiety przez mczyzn, w czterech niezbudowanie przeze odpowiedniego domostwa, w trzech niedostarczanie jedzenia i w czterech niedostarczanie odpowiedniego ubrania. Brak wsparcia ekonomicznego by we wszystkich tych przypadkach powodem rozwodu tylko wtedy, gdy dotyczy postpowania mczyzny - w adnym spoeczestwie brak wkadu ekonomicznego kobiety w poycie pary nie by uwaany za wystarczajc przyczyn do rozwodu. Rol ekonomicznego wsparcia mczyzny dobrze ilustruje nastpujca odpowied pewnej kobiety yjcej w separacji z mem: M kilkakrotnie traci prac i wpad w kocu w depresj. Po prostu nie potrafi utrzyma si w adnej pracy. Przez dwa czy trzy lata mia prac, ktra si skoczya. Potem przez rok mia nastpn i te j straci. Mia jeszcze jedn, ale te si w niej nie utrzyma. Kiedy by ju naprawd w depresji, zwrci si o pomoc do pracownikw opieki spoecznej, ale to te nie podziaao. Waciwie cae dni ; przesypia. Pewnego dnia poczuam, e mam ju naprawd dosy tego spania - wyszam wtedy na miasto, a gdy wrciam do domu, dzieci nadal oglday telewizj, tak jak je zostawiam wychodzc. M nie byt w stanie ich pooy, bo cigle spa. Nazajutrz zadaam, eby si po prostu wynis z domu (Weiss, 1975, s. 19). We wspczesnej Ameryce obserwuje si skonno do opuszczania mw przez kobiety, ktre zarabiaj wicej ni oni. Jedno z bada wykazao, e prawdopodobiestwo rozwodu ronie o poow w maestwach, w ktrych ona zarabia wicej od ma (Cherlin, 1981; Fisher, 1994; Whyte, 1990). Nic dziwnego, e czasami kwitnca kariera zawodowa ony spotyka si z du niechci ma. Uczestniczka jednego z bada nad przyczynami rozwodu stwierdzia: On po prostu nienawidzi tego, e zarabiaam wicej, bo czu si przez to gorszym mczyzn". Kobiety nie lubi take u swych mw braku ambicji zawodowych - jak stwierdzia jedna z uczestniczek badania: Ja pracowaam na penym etacie. On na powce, ale pi na caym etacie. W kocu uwiadomiam sobie, e potrzebny mi jest kto, kto bardziej ni on byby w stanie mi pomaga" (Bowe, 1992, s. 200). Mowie, ktrzy nie speniaj swojego podstawowego zadania, s przez swoje ony odrzucani, szczeglnie jeli one same potrafi zarobi wicej. Konflikty midzy onami

Wiele kultur praktykuje poligyni (wieloestwo). Pewna analiza omiuset pidziesiciu trzech kultur wykazaa, e 83% z nich dopuszcza poligyni. W niektrych spoeczestwach Afryki zachodniej a jedna czwarta starszych mczyzn ma dwie lub wicej on rwnoczenie. Rzeczywista poligynia zdarza si nawet w spoeczestwach, w ktrych nie jest prawnie dopuszczalna - na przykad jedno z bada szacuje liczb faktycznie poligynicznych maestw we wspczesnych Stanach Zjednoczonych na 25-35 tysicy (gwnie w stanach zachodnich) (Seiler, 1976). Inne badanie ponad czterystu Amerykanw, ktrzy mogli pochwali si powanymi sukcesami finansowymi, wykazao, e niektrzy utrzymywali po dwie odrbne rodziny, przy czym zwykle adna z rodzin nie wiedziaa o istnieniu drugiej (Cuber, Harroff, 1965). Z punktu widzenia kobiety gwn wad poligynii jest oczywicie drena zasobw materialnych ma przez inn kobiet i jej dzieci. Cho obecno wsp-on moe by z pewnych wzgldw korzystna, z reguy straty przewaaj nad korzyciami, poniewa zwykle zyski jednej z on oznaczaj straty pozostaych i na odwrt. Badania midzykulturowe wykazay, e poligamia jest przyczyn rozwodu w dwudziestu piciu spoeczestwach gwnie z powodu konfliktw midzy onami tego samego mczyzny. Niewykluczone, e konflikt midzy onami stanowi jeden z problemw adaptacyjnych stajcych przed naszymi mskimi przodkami. Do dzi obserwuje si w poligamicznych spoeczestwach pewne taktyki rozwizywania tego problemu, na przykad sprawiedliwe dzielenie przez ma zasobw i czasu midzy poszczeglne ony. W zamieszkujcym Keni plemieniu Kipsigis kada z on ma jednakowej wielkoci dziak uprawnego pola przydzielon jej przez ma (Bor-gerhoff Mulder, 1985; 1988). Kada z on zamieszkuje osobno, a ich m spdza z kad kolejno tak sam ilo czasu. Zabiegi te maj na celu oczywicie zminimalizowanie konfliktw midzy onami, a podobnemu celowi suy polubianie przez tego mczyzn dwch lub wicej on, ktre s siostrami. Pokrewiestwo sistr tworzy genetyczn wsplnot ich interesw, co pomniejsza prawdopodobiestwo konfliktw midzy nimi (Murdock, Wilson, 1982). Dzielenie ma z innymi onami jest jednak dla kobiety trudne do zaakceptowania. Na przykad w Gambii, gdzie wieloestwo jest i obyczajowo, i prawnie dopuszczalne, kobiety czsto opuszczaj mw, dowiedziawszy si o ich zamiarze polubienia drugiej ony (Ames, 1953).

Nieyczliwo i okruciestwo yczliwo w stosunku do drugiej strony zwizku jest jedn z najbardziej podanych cech partnera, decydujc zarwno o jego wybraniu, jak i pozostawaniu z nim w trwaym zwizku. Nic wic dziwnego, e cechy przeciwne - ze traktowanie, bezduszno i okruciestwo - stanowi jedn z najczstszych przyczyn rozpadu trwaego zwizku. Badania midzykulturowe wykazay, e stanowi one wystarczajc przyczyn rozwodu a w pidziesiciu czterech spoeczestwach. Czstszymi przyczynami s jedynie niewierno i bezpodno (Betzig, 1989). Jedno z bada nad przyczynami rozwodu w Ameryce wykazao, e a 63% rozwiedzionych kobiet twierdzio, e byy le traktowane uczuciowo, a 29% - e ich mowie byli w stosunku do nich fizycznie agresywni. Ze traktowanie i okruciestwo bywaj reakcj na rne czynniki pojawiajce si w trakcie maeskiego poycia, jak na przykad bezpodno. Stanowi ona czst przyczyn konfliktw maeskich w spoecznociach plemiennych zamieszkujcych w Indiach. Pewien Hindus tak opisywa swe niedole, dopki nie rozwid si z on: Bylimy ze sob ju siedem lat, a dziecka ani ladu. Gdy moja ona zaczynaa okres, zawsze ze mnie szydzia: Co z tob? Brak ci si? Czy ty w ogle jeste mczyzn? Czuem si zawstydzony i upokorzony" (Bowe, 1992). Nieyczliwo i okruciestwo bywa te reakcj na niewierno drugiej strony. Jeli kobieta z plemienia Quiche dopuci si cudzostwa, jej m nie tylko na ni krzyczy,

narzeka, bije, ale moe nawet zagodzi j na mier (Elwin, 1949, s. 70). Na caym wiecie niewierne ony s przedmiotem agresji sownej i fizycznej swoich mw, wcznie z gwatem i zadawaniem niekiedy cikich ran. W niektrych przypadkach nieyczliwo bywa te sta cech osobowoci jednego z partnerw (Bunzel, 1952, s. 132). W badaniach nad nowoecami stwierdzilimy, e ony nieyczliwych mw skar si na ich zaborczo, agresj fizyczn i sown, niewierno, brak rozwagi, nastrojowo i koncentracj na samych sobie (Day, Wilson, 1988). Mczyni ci maj te skonno do traktowania on jako kogo gorszego od siebie, wymiewania ich wygldu i niepomagania w domowych obowizkach. Wikszo on takich mczyzn wnosi o separacj lub rozwd w cigu pierwszych czterech lat maestwa. Akty nieyczliwoci i okruciestwa s te oczywicie skutecznym sposobem na pozbycie si niechcianego partnera. Zarwno mczyni, jak i kobiety zgadzaj si, e do rozpadu zwizku szybko prowadz takie zachowania, jak celowe ranienie uczu partnera, publiczne obrzucanie obelgami, krzyczenie bez powodu, wzbudzanie konfliktw z bahych powodw i bicie. Takie sposoby s te stosowane w wielu rnych kulturach dla pozbycia si partnera. Kiedy mczyzna z plemienia Quiche chce si pozby ony, czsto z powodu jej niewiernoci, czyni jej ycie niemoliwym do wytrzymania: Niechciana ona jest obraana i godzona, jej m krzyczy na ni i jawnie j zdradza. Czsto polubia inn on albo nawet sprowadza do domu prostytutk" (McCrae, Costa, 1990). Trwao maestwa Gwnymi powodami rozpadu trwaych zwizkw wszdzie na wiecie s takie waciwoci lub postpowanie partnera, ktre uniemoliwiaj lub utrudniaj reprodukcyjny sukces drugiej strony. Z punktu widzenia mczyzny jest to niewierno ony, wzbudzajca wtpliwoci co do jego ojcostwa wsplnie wychowywanych dzieci, jej bezpodno, a take odmowa poycia seksualnego oznaczajca niedostpno reprodukcyjnych zasobw ony i ewentualny sygna, e udziela ona lub zamierza udzieli dostpu do nich innemu mczynie. Z punktu widzenia kobiety jest to niedostarczanie przez ma koniecznych do ycia rodkw, rozpraszanie rodkw na inne kobiety, nie wykluczajc innych jego legalnych on, a take nieyczliwo i ze traktowanie. Wyniki te s istotne dla zrozumienia warunkw, ktre musz by spenione, aby maestwo mogo trwa: wierno obu stron, posiadanie dzieci, zapewnianie przez mczyzn rodkw do ycia, nie odmawianie przez kobiet poycia seksualnego, wzajemna yczliwo i zrozumienie partnerw. Spenienie tych warunkw nie zapewnia maestwu trwaoci w stu procentach, cho niewtpliwie powanie minimalizuje szans rozwodu. Nie wszystkich czyhajcych na zwizek zagroe mona unikn. Takie czynniki jak bezpodno, zaawansowany wiek, zanik pragnie seksualnych, spadek pozycji spoecznej czy choroba mogy w przeszoci i mog nadal obnia matrymonialn warto jednostki mimo jej najlepszych wysikw. Jak si wydaje, ewolucja naszego gatunku wbudowaa w ludzi mechanizmy dozorowania zmian matrymonialnej wartoci partnera oraz skonno do Opuszczania partnerw, ktrych warto silnie spada. Mechanizmy te mog by trudne do wyczenia", poniewa zgodne z nimi funkcjonowanie owocowao w ewolucyjnej przeszoci gatunku korzyciami reprodukcyjnymi, wzmacniajcymi dziaanie tych mechanizmw przez liczne pokolenia naszego gatunku. Ci, ktrzy mechanizmom tym nie ulegali, mieli mniejsz szans sukcesu reprodukcyjnego, a wic i zostania naszymi przodkami. Dotyczy to take mechanizmu porwnywania biecej wartoci partnera z innymi pojawiajcymi si moliwociami. W wielu wypadkach mechanizm ten nieuchronnie prowadzi do postrzegania drugiej strony jako moliwoci mniej korzystnej od jej alternatyw. Wikszo z tych czynnikw, ktre w przeszoci naszego gatunku czyhay na trwao zwizku kobiety i mczyzny, nie przestao dziaa po dzi dzie. Pozycja spoeczna

mczyzny nadal moe w trakcie trwania maestwa powanie rosn lub spada, skdind szczliwe pary mog by dotknite bezpodnoci, smutek starzenia si zamienia modziecz frustracj mioci nieodwzajemnionej w rozpacz mioci cakowicie nieosigalnej. Czynniki te nadal aktywizuj wyksztacone w trakcie ewolucji mechanizmy unikania reprodukcyjnej klski i wycofywanie si ze zwizku (nawet jeeli reprodukcja nie jest wiadomym celem partnerw), podobnie jak we nadal budz odruchowy lk (nawet gdy s ogldane w ogrodzie zoologicznym). Ludziom trudno zahamowa dziaanie tych mechanizmw i przyczyniaj si one do rozwodw i zawierania kolejnych zwizkw, w miar jak w yciu pary pojawiaj si rne zdarzenia aktywizujce te mechanizmy.

IX Zmiany z upywem czasu

wiat peen jest narzekajcych ludzi. Ale prawd jest, e nie ma na nim nic pewnego. Detektyw z filmu Blood Simple W duej kolonii szympansw zamieszkujcych ogrd zoologiczny w Arnhem (Holandia) krlowa dominujcy nad wszystkimi pozostaymi samiec imieniem Yeoren (de Waal, 1982). Przechadza si w przesadnie ciki sposb i stara si wyglda na wikszego, ni by w rzeczywistoci. Tylko od czasu do czasu musia demonstrowa swoj dominujc pozycj, jec sier i pdzc w kierunku pozostaych map uciekajcych na jego widok. Dominacja Yeorena rozcigaa si take na sfer kontaktw seksualnych. Cho stado liczyo sobie czterech dorosych samcw, trzy czwarte wszystkich kopulacji w okresie podnoci samic byo dzieem samego Yeorena. Ten stan rzeczy zacz jednak ulega zmianie w miar starzenia si Yeorena. W pewnym momencie jeden z modszych samcw imieniem Luit pocz stopniowo mnoy wyzwania pod adresem dominacji Yeorena. Zaprzesta okazywania wiernopoddaczych gestw przy powitaniu i mnoy objawy wasnej nieulegoci. Pewnego razu mocno uderzy Yeorena, innym razem go ugryz. Wikszo potyczek Luita z Yeorenem miaa jednak charakter wycznie symboliczny i sprowadzaa si do gronych gestw i blefowania. Pocztkowo wszystkie samice bray stron Yeorena, pomagajc mu utrzyma dominujc pozycj. Stopniowo jednak, jedna po drugiej poczy przechodzi do obozu Luita. W cigu dwch miesicy nastpio cakowite odwrcenie spoecznej pozycji obu samcw - Yeoren zosta zdetronizowany i pocz skada wiernopoddacze hody Luitowi, demonstrujc sw ulego. Zmiana hierarchii szybko pocigna za sob take zmian seksualnych obyczajw szympansiej kolonii. Za panowania Yeorena Luit by sprawc 25% wszystkich kopulacji. Po objciu dominujcej pozycji, ponad poowa kopulacji staa si dzieem Luita. Liczba kopulacji Yeorena spada do zera. ' Cho Yeoren straci wadz i seksualny dostp do samic, zachowa ycie. Stopniowo nawiza sojusz z innym awansujcym w spoecznej hierarchii samcem - Nikkie'em. Ani Yeoren, ani Nikkie nie mogli w pojedynk zagrozi Luitowi, wsplnie stanowili jednak dla niego powane zagroenie. W kilka tygodni nowe przymierze nabrao odwagi na tyle, e doszo do otwartej walki. Cho wszyscy uczestnicy bitwy wyszli z niej mocno poturbowani, para Nikkie-Yeoren zatriumfowaa. Nikkie zapewni sobie 50% wszystkich kopulacji, a dalsze 25% przypado jego sojusznikowi Yeorenowi, ktry tym samym zakoczy okres cakowitej abstynencji seksualnej. I cho nigdy nie odzyska swojej dominujcej pozycji, pozosta liczcym si w hierarchii samcem. Wrd ludzi rwnie nic nie trwa przez cae ycie w niezmienionej postaci. W zalenoci od pci i okolicznoci, matrymonialna warto czowieka ulega zmianie. Poniewa wiele z tych zmian stale powtarzao si w przeszoci naszego gatunku, ewolucja wbudowaa

w naszych przodkw mechanizmy radzenia sobie z owymi zmianami. Jednostka stale awansujca w hierarchii moe zosta przegoniona przez jaki wieo ujawniony talent. wietny myliwy moe odnie cik ran, ktra czyni z niego myliwego jedynie marnego. Syn starzejcej si kobiety moe zosta wodzem grupy, windujc w gr jej status. Cieszca si zdrowiem i szczciem para konstatuje, e nie moe mie wsplnie dzieci. ycie trwa, a to oznacza zmiany, ktrych ignorowanie byoby niebezpiecznym zagroeniem dla przetrwania i reprodukcji. W pewnym sensie zmiany towarzyszce upywowi czasu s nieodcznie wpisane w cay proces kojarzenia si ludzi w pary - od pierwszych dreszczy w okresie seksualnego dojrzewania, do wpywania z pozycji dziadka czy babci na wybory matrymonialne modszych czonkw rodziny. Precyzowanie wasnych upodoba co do pci przeciwnej jest procesem rozcignitym w czasie, podobnie jak wymagajca wicze umiejtno przycigania pci przeciwnej i utrzymywania jej przy sobie. Celem niniejszego rozdziau jest przyjrzenie si zmianom, ktrym ulegaj w yciu kobiety i mczyni - triumfom i porakom, temu, co niepewne, i temu, co nieuniknione. Zmiany matrymonialnej wartoci kobiety Poniewa matrymonialna warto kobiety uzaleniona jest w duej mierze od jej zdolnoci reprodukcyjnych, oglnie rzecz biorc spada ona wraz z wiekiem dojrzaej kobiety. Zjawisko to jest najbardziej widoczne w spoeczestwach praktykujcych dosowne kupowanie on. Aby polubi on, mczyzna z kenijskiego plemienia Kipsigis musi za ni zapaci okrelon ilo krw, kz, owiec i kenij-skich szylingw (Borgerhoff Mulder, 1988). Negocjacje w tej sprawie tocz si midzy ojcami dwojga modych. Ojciec przyszego pana modego skada wstpn ofert, a ojciec panny modej starannie rozwaa liczb dbr oferowanych przez kadego z kandydatw ubiegajcych si o rk jego crki, po czym z reguy wystpuje z daniem wikszej liczby krw, kz i szylingw, ni dotd za ni oferowano. Negocjacje mog cign si caymi miesicami i kocz si okreleniem ostatecznej ceny ustalanej przez ojca panny modej. Cena ta jest z reguy ustalana indywidualnie i zaley od jakoci kobiety, a ta od jej wieku (nawet 4-5 lat wicej mog decydowa o spadku ceny), stanu zdrowia czy uprzedniego rodzenia dzieci podzonych z innym mczyzn. Wycenianie kobiety stosownie do jej wieku i stanu zdrowia jest czstym zjawiskiem w wielu kulturach. Wrd zamieszkujcych w Tanzanii Turu panuje na przykad obyczaj zwracania czci opaty za pann mod w wypadku rozwodu, a zwracana suma jest mniejsza, jeli chodzi o starsz kobiet z powodu obnienia wartoci ciaa" (Schneider, 1964, s. 53). Zamieszkujcy w Ugandzie Sebei wicej pac za mod ni za starsz wdow, uzasadniajc to wprost liczb lat podnoci, ktre jeszcze jej pozostay (Goldschmidt, 1974). Wiek kobiety decyduje o jej atrakcyjnoci. W jednym z niemieckich bada przedstawiano duej grupie kobiet i mczyzn zdjcia trzydziestu dwch kobiet w wieku od szesnastu do szedziesiciu czterech lat, z prob o ocen ich atrakcyjnoci (Henss, 1992). Oceny okazay si silnie uzalenione od wieku ocenianych kobiet, niezalenie od pci i wieku osb dokonujcych ocen, cho spadek atrakcyjnoci kobiet w zalenoci od wieku silniej zaznacza si w ocenach mczyzn ni kobiet. Zwizek atrakcyjnoci kobiety z jej wiekiem jest wic zjawiskiem ponad-kulturowym i uzaleniony jest nie od seksistowskich stereotypw spoecznych, lecz od ewolucyjnie wyksztaconych mechanizmw oceny matrymonialnej wartoci kobiety, oceny opartej w duej mierze na zdolnoci reprodukcyjnej: Od tej oglnej reguy odchyla si oczywicie wiele pojedynczych wyjtkw. Pomimo upywu lat niektre kobiety utrzymuj sw atrakcyjno dziki przymiotom osobowoci, osignitej pozycji spoecznej, sawie i odpowiednim kontaktom spoecznym. Tendencje stwierdzane na poziomie wartoci przecitnych maskuj ogromn rnorodno indywidualnych przypadkw. W kadym konkretnym wypadku oceny wartoci kobiety uzalenione s od

okolicznoci i okrelonych potrzeb osoby dokonujcej ocen. Pewien zamony biznesmen i ojciec szeciorga dzieci owdowia w wieku pidziesiciu lat, po czym po pewnym czasie ponowa-nie oeni si z kobiet o trzy lata od siebie starsz. Oglnie rzecz biorc, jeeli zamony biznesmen powtrnie si eni, jego druga ona jest zwykle znacznie od niego modsza. W tym konkretnym wypadku mczynie bya jednak potrzebna pomoc w wychowaniu szstki dzieci, std te kobieta pidziesiciotrzyletnia bya dla znacznie wartociowsz partnerk od, powiedzmy, trzydziestolatki, ktra zapewne chciaaby mie wasne dzieci i tak dalej. Dla konkretnych ludzi dokonujcych konkretnych wyborw wartoci rednie s oczywicie znacznie mniej wane od okolicznoci, w ktrych decyzje podejmuj. Zmiana okolicznoci powoduje te i zmian kryteriw oceny. Wspomniany uprzednio biznesmen rozwid si ze swoj drug on, kiedy ta wychowaa mu ju jego dzieci, i oeni si po raz trzeci, z dwudziestotrzyletni Japonk, z ktr zaoy now rodzin. Zachowanie to jest niewtpliwie bezwgldne, cho dobrze ilustruje, jak rne cechy partnerki mog by cenione przez tego samego mczyzn w rnych okolicznociach. Cho tendencje stwierdzane na poziomie wartoci przecitnych zacieraj wane rnice indywidualne, daj jednak przybliony obraz tego, co na og dzieje si w yciu wikszoci ludzi. Daj te wgld w problemy adaptacyjne stojce przed ludmi jako gatunkiem. Wraz z upywem lat sukces reprodukcyjny ony coraz bardziej zaley nie od moliwoci rodzenia przez ni nowych dzieci, lecz od umiejtnego wychowania dzieci ju istniejcych i doprowadzenia ich do wieku dojrzaego. Z punktu widzenia ma, jej umiejtnoci macierzyskie i wychowawcze stanowi dobra bardzo cenne i w istocie niezastpione. Kobieta z reguy te dostarcza wanych dbr w postaci wkadu w prowadzenie domu lub zasobw ekonomicznych, tego rodzaju wkad moe za wrcz narasta w miar przyrostu wieku kobiety. Na przykad u Tiwi starsze kobiety czsto staj si cennymi politycznymi sprzymierzecami swoich mw i pomagaj im w nawizywaniu wanych sojuszy, a nawet w pozyskiwaniu nowych, modszych on (Hart, Pilling, 1960). Tak wic warto nawet starszej kobiety moe by bardzo wysoka dla jej ma, cho z reguy bywa mniejsza dla innych mczyzn w wypadku powrotu kobiety na rynek matrymonialny, take dlatego, e starsze kobiety pochonite s z reguy wychowywaniem wasnych dzieci czy wnukw. Spadek podania Spadek podania seksualnego jest jedn z najwyraniejszych zmian w poyciu maonkw w miar upywu czasu. Odsetek mw skarcych si na niech on do kontaktw seksualnych ronie trzykrotnie midzy pierwszym a pitym rokiem trwania maestwa (z 14 do 43%). Podobnie zmieniaj si i skargi on w tej materii (z 4 do 18%), cho s one znacznie rzadsze. Spada te faktyczna czsto poycia seksualnego - ony w wieku lat dziewitnastu wspyj z mami jedenacie-dwanacie razy w miesicu, w wieku lat trzydziestu - dziewi razy, a w wieku lat czterdziestu dwch -ju tylko sze razy (Udry, 1980). Dane te wyraa mog spadek zainteresowania poyciem seksualnym kobiet, mczyzn lub - najprawdopodobniej - obu stron. Badania Instytutu Gallupa wskazuj, e odsetek maestw odbywajcych przynajmniej jeden stosunek seksualny na tydzie spada z 80% dla osb w wieku okoo trzydziestu lat do 40% w wieku okoo szedziesiciu lat. W tym przedziale wieku spada te i zadowolenie z poycia seksualnego z prawie 40 do 20% osb twierdzcych, e poycie stanowi dla nich bardzo due rdo zadowolenia" (Greeley, 1991). Powanym przeomem w czstoci stosunkw seksualnych jest take pojawienie si dziecka. W pewnym badaniu proszono ludzi o zapisywanie iloci seksualnych kontaktw przez trzy lata poczwszy od pierwszego dnia maestwa (James, 1981). Po roku czsto stosunkw seksualnych spada o poow w porwnaniu z pierwszym miesicem maestwa,

kiedy za pojawiao si dziecko, czsto ta spadaa do jednej trzeciej poziomu pocztkowego. Cho konieczna jest wiksza liczba bardziej rozlegych bada nad tym problemem, wydaje si, e pojawienie si dziecka wywiera trway wpyw na spadek czstoci stosunkw seksualnych wskutek ukierunkowania energii na opiek nad dzieckiem. Inne badania prby liczcej sobie ponad ptora tysica osb wykazay, e w miar upywu lat maonkowie nie tylko wykazuj malejce zainteresowanie i zadowolenie z poycia seksualnego, lecz take i to, e tendencja ta jest szczeglnie silna w wypadku mczyzn przekonanych o duym spadku urody ich partnerek (Margolin, White, 1987). Po pierwszych kilku latach maestwa mczyni ujawniaj wikszy spadek zainteresowania seksualnego swoimi onami, ni kobiety mami (Pfeijfer, Davis, 1972). Wszystko to sugeruje, e zanik seksualnego zainteresowania mczyzn jest silniej ni u kobiet uzaleniony od spadku urody drugiej strony w miar przybywania lat. Spadek zaangaowania Upyw lat niesie te ze sob spadek zaangaowania uczuciowego partnerw i spadek czstoci wzajemnego obdarzania si uwag i uczuciami, co zreszt bardziej dolega kobietom ni mczyznom. W pierwszym roku trwania maestwa 8% kobiet skary si na brak oznak mioci w zachowaniu swoich mw, po czterech latach maestwa odsetek ten ronie do 18. Wzrost tego rodzaju skarg nastpuje te u mczyzn (z 4 do 8%), cho s one u nich o poow rzadsze. W pierwszym roku maestwa 64% kobiet twierdzi, e m czasami nie zwraca uwagi na ich sowa; po czterech latach twierdzi tak ju 80% kobiet (dla mczyzn analogiczne odsetki wynosz 18 i 34). Podobnie jest ze skargami na niezwracanie przez drug stron uwagi na nasze uczucia. Midzy pierwszym a pitym rokiem maestwa czsto tego rodzaju skarg ronie u kobiet z 35 do 57%, a u mczyzn z 12 do 32%. Wszystko to sugeruje spadek zaangaowania uczuciowego, postpujcy w miar trwania maestwa. Spadek ten jest przy tym znacznie dotkliwiej odczuwany przez kobiety ni mczyzn. Dla mczyzn bardziej dotkliwe staj si natomiast wymagania drugiej strony, by obdarza j uwag i uczuciami. Wrd nowoecw 22% mczyzn skary si, e ona wymaga od nich za wiele czasu (16% - e wymaga za wiele uwagi), po czterech latach maestwa skary si na to ju 36% mczyzn (29%- e wymaga za wiele uwagi). Wrd kobiet skary si na te niedogodnoci zaledwie 2-3% w pierwszym i 7-8% w pitym roku trwania maestwa. Tak wic wzrost skarg na domaganie si przez drug stron zbyt wielu objaww uczu cechuje i mczyzn, i kobiety, cho u tych pierwszych jest nieporwnanie czstszy. Zmiany te znajduj take wyraz w sposobie pilnowania lojalnoci drugiej strony. Z ewolucyjnego punktu widzenia mona tu oczekiwa znacznych rnic midzy mczyznami a kobietami. Poniewa mczyni pilnuj gwnie reprodukcyjnych zasobw swoich partnerek, ich wysiki w tym kierunku powinny by najsilniejsze na pocztku zwizku, kiedy ich ony s modsze. Kobiety s natomiast straniczkami gwnie materialnych zasobw mczyzny, ktre nie tylko nie spadaj, lecz mog nawet rosn wraz z wiekiem mczyzny. W kadym razie, wysiki kobiet w kierunku pilnowania lojalnoci ma powinny by mniej uzalenione od jego wieku ni od skutecznoci, z ktr dostarcza on onie niezbdnych do przeycia zasobw. : Rozumowanie to potwierdzaj wyniki bada, ktre przeprowadziem nad stosowanymi przez nowo polubionych mczyzn i kobiety metodami utrzymywania przy sobie drugiej strony (Buss, Shackelford, 1997). Przedmiotem badania byo dziewitnacie rnych taktyk postpowania, od stosowania pozytywnych przynt" w postaci obdarzania drugiej strony prezentami i uwag, do dziaa negatywnych w postaci grb lub uciekania si do przemocy. Czsto i nasilenie wysikw podejmowanych przez mczyzn okazay si bezporednio uzalenione od wieku ich maonek. ony po trzydziestce byy strzeone

znacznie sabiej ni ony przed trzydziestk. Mowie modszych kobiet szczeglnie czsto starali si przeciwstawia ewentualnym konkurentom, mwic im, e ich partnerka jest ju zajta, okazujc jej publicznie czuo i fizyczn blisko, proszc, by nosia obrczk, czy groc konkurentom agresj w wypadku kierowania awansw na ich partnerk. Z kolei wysiki kobiet w kierunku utrzymywania czujnoci, w monopolizowaniu mowskiego czasu i troski o atrakcyjno wasnego wygldu utrzymyway si na jednakowym poziomie niezalenie od wieku ich ma. Najbardziej przekonujcym wyjanieniem rnic w uzalenieniu wasnych stara od wieku drugiej strony jest zapewne fakt, e warto reprodukcyjna spada z wiekiem jedynie u kobiet. Gdyby spadek stara o strzeenie kobiety wynika jedynie z tego, e im duej ludzie s ze sob razem, tym bardziej s sob zmczeni i tym mniej im na sobie nawzajem zaley, to naleaoby oczekiwa podobnego spadku take i u kobiet. Naleaoby te oczekiwa, e spadek stara o przypilnowanie partnera ktrejkolwiek pci bdzie silnie uzaleniony od czasu trwania maestwa. W rzeczywistoci byo inaczej - wysiki mczyzn mocno zaleay od wieku kobiety, a nie zaleay od wieku wasnego ani od czasu trwania maestwa. Wysiki kobiet pozostaway natomiast rwnie wysokie niezalenie od wieku ma i czasu trwania maestwa. Podobny wzorzec zachowania dostrzeg take antropolog Mark Flinn u czterystu osiemdziesiciu mieszkacw karaibskiej wyspy Trynidad, ktrych obserwowa w regularnych odstpach czasu (Flinn, 1988). Mczyni, ktrych ony byy mode i nie byy akurat w ciy, spdzali z nimi wicej czasu i czciej wdawali si w konflikty zarwno z nimi, jak i z innymi mczyznami (potencjalnymi rywalami), ni mczyni, ktrych ony byy starsze, w ciy lub tu po rozwizaniu. Flinn podsumowa swoje badania wnioskiem, e gwnym wyznacznikiem skonnoci mczyzny do strzeenia partnerki jest jej bieca warto reprodukcyjna. W podobnym duchu spoeczestwa rodkowego Wschodu praktykujce zakrywanie twarzy kobiet nasilaj t praktyk w odniesieniu do modych kobiet, a stopniowo j osabiaj w miar wchodzenia kobiety w okres porozrodczy (Dickemann, 1979). Zabjstwa z zazdroci nie zale w ogle od wieku zazdrosnego ma, cho zale silnie od wieku jego ony. ony przed dwudziestym rokiem ycia dwukrotnie czciej padaj ofiar zabjczej zazdroci mw ni ony po dwudziestym roku ycia (Daly, Wilson, 1988). S to tylko dwa kracowe przykady taktyk strzeenia on przez mw - mczyni tym czciej i silniej stosuj te taktyki, im modsze s ich ony. Zmiany czstoci zdrady maeskiej Zdrada maeska owiana jest mg tajemnicy; w klasycznych badaniach seksuologicznych Alfreda Kinseya najwicej uczestnikw ankiety odmawiao odpowiedzi na pytania dotyczce tej wanie sprawy. Wicej na ten temat zdaj si mwi powiedzonka w rodzaju monogamia to zachodni obyczaj posiadania jednej ony, a tylko z rzadka kochanek" (Byrne, 1988), ni wyniki ankietowych bada. Te ostatnie prawie na pewno za nisko szacuj czsto wystpowania zdrady. Na przykad jedno z bada z udziaem siedmiuset pidziesiciu osb pozostajcych w zwizku maeskim wykazao, e tylko 30% uczestnikw przyznao si pocztkowo do zdrady, cho z treci dalszych szczegowych odpowiedzi wynikao, e zdrady dopucio si jeszcze nastpne 30% badanych (Green, Lee, Lustig, 1974). W wypadku kobiet czsto dopuszczania si zdrady ronie wraz z wiekiem - do zdrady przyznaje si zaledwie 6% on w wieku do lat dwudziestu, po czym odsetek ten ronie do 17 u kobiet midzy trzydziestym a czterdziestym rokiem ycia, by znowu potem opa do poziomu 4% u kobiet midzy pidziesitym pitym a szedziesitym rokiem

ycia. Zaleno zdaje si wic by krzywoliniowa - najmniej zdrad przypada na szczyt zdolnoci rozrodczych oraz zaawansowany ju wiek kobiety, najwicej zdrad obserwuje si pod koniec okresu rozrodczego. Podobnie krzywoliniow zaleno od wieku stwierdzono rwnie dla czstoci orgazmw przeywanych przez kobiety w wyniku zdrad. Z bada Kinseya wynika, e stanowi one zaledwie 3% wszystkich orgazmw przeywanych przez kobiety w wieku do dwudziestu piciu lat, ale ju 11% u kobiet w wieku od trzydziestu piciu do czterdziestu piciu lat, po czym ponownie spadaj do 4% orgazmw u kobiet po menopauzie, midzy pidziesitym pitym a szedziesitym rokiem ycia. W kategoriach ewolucjonistycznych zaleno t mona wyjania przyjmujc, e nika liczba zdrad modych kobiet jest wynikiem czujnoci intensywnie ich pilnujcych mw. Nasilenie zdrad pod koniec okresu podnoci moe oznacza spadek czujnoci mw i mniejsze koszty, na ktre kobieta naraa si w wypadku zapania przez mniej ju zazdrosnego ma (Daly, Wilson, 1988). Nasilenie zdrad w tym okresie ycia kobiety moe stanowi take wyraz prb zmiany partnera przed cakowitym zanikiem wasnej podnoci. Badania nad dwustu picioma osobami, ktre dopuciy si zdrady, ujawniy, e a 72% kobiet (51% mczyzn) zdradzao z powodw raczej uczuciowych ni jedynie seksualnych (Spanier, Margolis, 1982). Inne badania wykazay rwnie, e zdradzajcy mczyni dwukrotnie czciej ni kobiety skonni s myle o swej zdradzie w kategoriach dziaa jedynie seksualnych, a nie motywowanych mioci czy przywizaniem (Thompson, 1984). Jeszcze inne badanie dowiodo, e tylko 33% zdradzajcych kobiet uwaa swoje maestwo za udane i zadowalajce, cho uwaa tak a 56% mczyzn dopuszczajcych si zdrady (Glass, Wright, 1985). Fakt, e u kobiet zdrada jest znacznie czciej motywowana wzgldami uczuciowymi, wskazuje, i w ich wypadku romanse poza maleskie czciej stanowi prb znalezienia nastpnego staego partnera. Mczyni zdradzaj natomiast zarwno czciej ni kobiety, jak i z czstoci prawie niezalen od wieku. wiadectwem tego s ju same pragnienia mczyzn - w jednym z bada stwierdzono, e a 48% mczyzn (a tylko 5% kobiet) chciaoby zdradzi drug stron (Johnson, 1970). Inne badania nad satysfakcj maesk ponad ptora tysica osb wykazay, e a 72% mczyzn, a tylko 27% kobiet przyznawao si do pokusy zdradzenia drugiej strony (Terman, 1938). Podobnie, w niemieckich badaniach nad osobami wywodzcymi si z klasy robotniczej stwierdzono, e 46% onatych mczyzn, a tylko 6% matek przyznawao, e zdradziliby drug stron, gdyby nadarzya si jaka atrakcyjna okazja (Sigusch, Schmidt, 1971). Ta odmienno pragnie znajduje te wyraz w rzeczywistym postpowaniu. Badania Kinseya wykazay, e w kadym przedziale wiekowym mowie znacznie czciej zdradzaj ony ni na odwrt (Kinsey, Pomeroy, Martin, 1948; 1953). Na przykad w przedziale od szesnastego do dwudziestego roku ycia do zdrady przyznawao si a 37% mw, a zaledwie 6% on. Ten odsetek zdradzajcych mw pozostaje wysoki we wszystkich przedziaach wieku, z niewielkim spadkiem pod koniec ycia. Co wicej, zdrady stanowi powan cz mskiej aktywnoci seksualnej. W przedziale do trzydziestego pitego roku ycia daj okazj do okoo jednej pitej wszystkich orgazmw mczyzn, a odsetek ten stale ronie - do 26% (36-40 rok ycia), 30% (41-45 rok ycia) i 35% orgazmw midzy czterdziestym szstym a pidziesitym rokiem ycia. Odbywa si to kosztem seksualnych kontaktw z wasnymi onami - udzia orgazmw z wasn on w oglnej ich liczbie stale maleje we wskazanych przedziaach wiekowych. Uwzgldniwszy to, co wiadomo o psychologii seksu mczyzn, sdzi mona, e opisane tendencje wyraaj znudzenie mczyzn wasnymi onami i spadek pocigu do nich wskutek przybywajcych im lat. Czsto zdrady zarwno mczyzn, jak i kobiet powinna te zalee od przyjtego w danym spoeczestwie systemu kojarzenia si par. W spoeczestwach praktykujcych

wieloestwo wicej mczyzn pozostaje w stanie bezennym ni w spoeczestwach monogamicznych, a bezennym mczyznom pozostaj jedynie matki. W niektrych kulturach mczyni o wysokiej randze spoecznej maj te prawo seksualnego dostpu do on mczyzn niszych rang, co miao miejsce na przykad w wypadku Juliusza Cezara i innych wadcw imperium rzymskiego (Betzig, 1992). W takich warunkach odsetek zdradzajcych on powinien by wyszy ni odsetek zdradzajcych mw. Mylenie ewolucjonistyczne nie zakada, e mczyni musz swoje ony zdradza nieuchronnie czciej, ni one ich, ani e w ogle musz je zdradza. Zakada natomiast, e ewolucyjnie wyksztacone mechanizmy psychologiczne skaniaj mczyzn do poszukiwania wikszej rnorodnoci i seksu pozamaeskiego, jeeli pociga to za sob jedynie niewielkie koszty. Kobiety rwnie poszukuj przelotnych kontaktw, w tym take pozamaeskich, cho przecitnie rzecz biorc, ich pragnienia i motywacje w tym kierunku s znacznie sabsze ni u mczyzn. Mark Twain zauway kiedy: Wielu mczyzn nie jest w stanie powstrzyma si od cudzostwa, kiedykolwiek maj do niego okazj, cho s te i tacy, ktrym temperament pozwala utrzyma si w czystoci, szczeglnie,gdy dana kobieta jest mao pocigajca" (cyt. za Symonsem, 1979, s. 166). Seks pozamaeski pozostaje wic powan czci seksualnej aktywnoci mczyzn niemale przez cae ich ycie. Menopauza Jednym z najbardziej zadziwiajcych elementw fizjologii ciaa kobiety jest menopauza - zanik podnoci na dugo przed kocem ycia. U niemale wszystkich kobiet zdolno reprodukcji cakowicie zanika przed pidziesitym rokiem ycia, cho wiele z nich przeywa ponad siedemdziesit lat i wicej. Jest to specyficznie ludzka cecha, w zasadzie niewystepujca u innych naczelnych. Nawet u najduej yjcych ssakw okres postreprodukcyjny siga u samicy najwyej 10% caego jej ycia. Na przykad tylko 5% soni doywa pidziesiciu piciu lat ycia, ale nawet w tym podeszym dla nich wieku podno samicy spada zaledwie o poow w porwnaniu z okresem podnoci maksymalnej (Hill, Hurtado, 1991; Jones, 1975; Croze, Hillman, Lang, 1981). Oczywicie, wraz z wiekiem spada take wydolno i innych funkcji organizmu kobiety, ale nigdy nie jest to spadek tak gwatowny i cakowity, jak w wypadku zdolnoci rozrodczych - na przykad pidziesicioletnia kobieta zachowuje 80% maksymalnej wydolnoci serca i puc (Hill, Hurtado, 1991). Tak niespotykany i niespodziewany spadek wydolnoci jakiej funkcji organizmu a si prosi o wyjanienie. Nic wic dziwnego, e podejmowano wiele prb w tym kierunku. Jedno z oferowanych w przeszoci wyjanie obwiniao same kobiety o zanik zdolnoci rozrodczych w wyniku ekscesw wywoanych zbytkiem i kaprysami namitnoci" (Utian, 1980, cyt. za: Pavelka, Fedigan, 1991). Jedno z wyjanie oferowanych wspczenie zakada, e dugi okres ycia po menopauzie (zaniku podnoci) jest skutkiem lepszego odywiania i opieki zdrowotnej w czasach nowoytnych. W myl tego rozumowania nasi odlegli praprzodkowie bardzo rzadko, jeeli w ogle kiedykolwiek, przeywali poza wiek odpowiadajcy wiekowi menopauzy. To wyjanienie jest jednak mao przekonujce, poniewa zwikszenie redniej dugoci ycia w czasach nowoytnych jest skutkiem przede wszystkim spadku miertelnoci niemowlt. Nasi praprzodkowie, ktrym udao si przekroczy dwudziesty rok ycia, doywali niewielu mniej lat ni my sami. W istocie, brak jest dowodw na to, e nowoczesne techniki medyczne przyczyniy si do wyduenia maksymalnego okresu ycia ludzi (Alexander, 1990). Wyjanienie menopauzy jako ubocznego skutku wzrostu dugoci ycia nie wystarcza w wypadku nagego spadku zdolnoci rozrodczych, tym bardziej, e wydolno innych funkcji organizmu kobiety spada powoli i stopniowo. Nie tumaczy te, dlaczego u kobiet spadek podnoci jest gwatowny, podczas gdy u mczyzn jest on rwnie powolny i stopniowy, jak w wypadku innych funkcji organizmu w pniejszym wieku (Hill, Hurtado, 1991).

Bardziej zadowalajce wyjanienie to hipoteza babci". Zakada ona, e menopauza jest ewolucyjnie rozwinit adaptacj kobiet, polegajc na przesuniciu wysikw z rodzenia dalszych dzieci na chowanie dzieci ju urodzonych oraz wnukw. Hipoteza ta opiera si na zaoeniu, e chowanie ju urodzonych dzieci lub wnukw jest bardziej dla kobiety korzystne z reprodukcyjnego punktu widzenia ni rodzenie dalszych dzieci w pniejszym wieku wasnym. Zaoenie to pozostaje w zgodzie z faktem, e starsze kobiety gromadz z reguy wiele niedostpnej modszym kobietom wiedzy na temat ochrony zdrowia, zwalczania stresu czy utrzymywania harmonijnych kontaktw rodzinnych i spoecznych. Wykorzystanie tej wiedzy dla opieki nad dorastajcymi czy dorosymi ju dziemi, wnukami i caym klanem rodzinnym moe by skuteczniejsz strategi przekazywania wasnych genw nastpnym pokoleniom ni rodzenie dalszych dzieci (Alexander, 1990; Dawkins, 1976; Hill, Hurtado, 1991; Williams, 1957). Prby bezporedniego sprawdzenia hipotezy babci na danych pochodzcych z obserwacji Indian Ache wykazay jednak, e reprodukcyjne korzyci z przesunicia wysiku rozrodczego z wasnych dzieci na wnuki i ca rodzin nie przewaaj przynajmniej w tej konkretnej grupie - nad stratami ponoszonymi przez kobiet w wyniku zaprzestania reprodukcji bezporedniej (Hill, Hurtado, 1991). Hipoteza babci wymaga wic dalszych bada nad innymi spoecznociami ludzkimi. Jeszcze inne wyjanienie menopauzy zakada, e rodzenie i karmienie duej liczby dzieci we wczesnym okresie dojrzaoci drenuje biologiczne zasoby organizmu kobiety, prowadzc do zaprzestania bezporedniej reprodukcji na dugo przed kocem ycia (Hill, Hurtado, 1991). Hipoteza ta wymaga wic przeledzenia warunkw, ktre w ewolucyjnej przeszoci naszego gatunku umoliwiay kobietom rodzenie licznych dzieci we wczesnym okresie dojrzaoci. Jednym z takich warunkw moga by moliwo korzystania z zasobw mskiego partnera i jego ochrony. Due inwestycje mczyzny w partnerk i wsplne potomstwo - tak charakterystyczne dla ludzi jako gatunku - mogy przyczynia si do rodzenia przez kobiety licznych dzieci we wczesnej dojrzaoci. Na przykad samice szympansw i goryli nie mog sobie pozwoli na rodzenie licznych dzieci w krtkich odstpach czasu, poniewa to one s wycznie obcione opiek nad potomstwem. Samice tych gatunkw zachowuj zdolno rodzenia modych co 5-6 lat przez cale niemal ycie. Ewolucyjna zmiana eskich strategii reprodukcyjnych polegajca na zaprzestaniu wasnego rozmnaania i przesuniciu wysiku reprodukcyjnego na cay klan rodzinny moe by wic konsekwencj wysokich inwestycji rodzicielskich dokonywanych przez mczyzn. Nie od rzeczy bdzie przypomnie, e kobiety aktywnie poszukuj mczyzn skonnych do dokonywania takich inwestycji - pojawienie si menopauzy u ludzi jest zatem silnie uwikane w strategie kojarzenia si ludzi w pary. Zmiany wartoci mczyzny Inaczej ni to jest u kobiet, matrymonialna warto mczyzny nie musi spada w miar przyrostu jego wieku. Wiek mczyzny nie decyduje bowiem tak dalece o cechach rwnie kluczowych dla jego wartoci matrymonialnej, jak inteligencja, zdolno do wsppracy, zawierania przymierzy i opieki nad dziemi, a przede wszystkim skonno i zdolno do zapewniania kobiecie i dzieciom niezbdnych do przeycia zasobw materialnych i opiekuczych.. Powizanie zasobw mczyzny z jego wiekiem przedstawia si zupenie inaczej ni zaleno zasobw reprodukcyjnych kobiet od ich wieku. Po pierwsze, szczyt zasobw mczyzny przypada z reguy na znacznie pniejszy okres ich ycia, ni to jest u kobiet ze szczytem ich moliwoci reprodukcyjnych. Po drugie, podczas gdy reprodukcyjne moliwoci rnych kobiet s z grubsza wyrwnane, mczyni s znacznie bardziej zrnicowani pod wzgldem zakresu i iloci kontrolowanych zasobw. Zasoby mczyzny mog te narasta, male lub pozostawa niezmienne w miar przybywania mu lat, podczas gdy reprodukcyjne

zasoby kobiety nieuchronnie i powszechnie spadaj z wiekiem. Aby zrozumie postpujce w miar lat zmiany wartoci mczyzny, odrni naley jego pozycj spoeczn od zdolnoci do gromadzenia zasobw. W pradawnych spoecznociach owiecko-zbierackich granic moliwoci gromadzenia dbr przez mczyzn zakrela poziom jego umiejtnoci owieckich i ilo dostpnej zwierzyny. Obserwacje wspczesnych spoecznoci owiecko-zbierackich wskazuj, e yjcy w nich mczyni nie rni si drastycznie wielkoci posiadanych dbr czy nagromadzonego misiwa (Hill, Hurtado, 1989). Cho poszczeglni mczyni cechuj si zrnicowanym poziomem umiejtnoci owieckich, niektre plemiona (np. Ache) wrcz wymagaj od nich dzielenia si misem upolowanej zdobyczy z ca spoecznoci, co sprawia, e zasoby pochodzce z polowania s wyrwnane dla rnych mczyzn. Nawet jednak w spoeczestwach praktykujcych kolektywne dzielenie misa lepsi myliwi dochowuj si liczniejszego potomstwa, a wic odnosz wikszy sukces reprodukcyjny. Dzieje si tak z dwch powodw. Po pierwsze, lepsi myliwi bardziej s podani przez kobiety, dziki czemu maj stosunkowo wikszy dostp do pozamaeskich kontaktw seksualnych. Po drugie, cae plemi lepiej opiekuje si potomstwem dobrych ni zych myliwych. Nawet jeeli umiejtnoci owieckie nie przyczyniaj si do bezporedniego pomnoenia dbr mczyzny, decyduj one o jego pozycji spoecznej, ktra z kolei wpywa zarwno na dostp do podanych kobiet, jak i na jako opieki sprawowanej nad jego potomstwem (Kapan, Hill, 1985a; Kapan, Hill, Hurtado, 1984; Hill, Hurtado, 1989; Hill, Kapan, 1988). Bezporednio posiadane dobra i pozycja spoeczna stanowi wic odrbne jakoci decydujce o matrymonialnej wartoci mczyzny. Gromadzenie zasobw przez jednostk stao si na szersz skal moliwe dopiero dziki rolnictwu, ktre pojawio si okoo dziesiciu tysicy lat temu, i jeszcze pniejszej gospodarce pieninej. Rnice zasobw midzy Rockefellerem a ebrakiem s nieporwnanie wiksze od rnic midzy najwyej stojcym w hierarchii kacykiem a starym i niezdolnym ju do polowania mczyzn z indiaskiego plemienia Ache. Rnice w statusie spoecznym pozostaj jednak rwnie wielkie w obu tych przypadkach. Wspczesna gospodarka pienina powikszya zrnicowanie mczyzn pod wzgldem iloci posiadanych zasobw, cho nie pod wzgldem zajmowanej pozycji spoecznej. Pozycj spoeczn trudniej jest zmierzy ni posiadane zasoby, ale obserwacje wspczesnych plemion owiecko-zbierackich pozwalaj na wycignicie pewnych wnioskw co do zwizku midzy wiekiem mczyzny a jego statusem. W adnym ze znanych plemion kilkunastoletni chopcy nie ciesz si wysok pozycj spoeczn. Wrd Tiwi na pierwszy oenek moe sobie pozwoli dopiero mczyzna trzydziestoletni lub nawet znacznie starszy (Hart, Pilling, 1960). Mczyni modsi maj zbyt niewielu wanych sprzymierzecw, by mc sobie pozwoli na taki luksus. Wrd Kung modzi mczyni do trzydziestego roku ycia z reguy spdzaj czas na nabywaniu niezbdnego dowiadczenia yciowego i mdroci (Shostak, 1981). Dopiero wtedy s w stanie upolowa jak grubsz zwierzyn dla caej grupy. Rwnie wrd Indian Ache pozycja spoeczna mczyzny uzaleniona pozostaje od jego owieckich umiejtnoci, ktrych szczyt przypada na drug poow trzeciej dekady, dekad czwart i pniejsze (Kim Hill, informacja osobista, 1991). W obu tych plemionach mczyni po szedziesitce z reguy przestaj odnosi owieckie sukcesy, a w konsekwencji przestaj nosi uk i strzay i wyranie spada ich pozycja polityczna oraz zdolno do pozyskiwania modych, atrakcyjnych on. Wrd Ache pozycja spoeczna mczyzny jest wyranie powizana z jego umiejtnociami owieckimi, obie za te wasnoci zale od jego wieku - ze szczytem moliwoci przypadajcym gdzie midzy dwudziestym pitym a pidziesitym rokiem ycia (Hill, Hurtado, 1989). Starsi mczyni Ache, Yanomam czy Tiwi ciesz si szacunkiem i bojani swoich modszych wspplemiecw dziki temu, e przetrwali tak

wiele walk na paki, wcznie czy toporki i utrzymuj ten szacunek do koca wieku redniego. Podobne tendencje powizane z wiekiem obserwuje si we wspczesnych spoeczestwach kultury zachodniej. Cho nie dysponujemy oglnowiatowymi danymi na temat dochodw mczyzn i kobiet w rnym wieku, w Stanach Zjednoczonych regularnie obserwuje si krzywoliniowy zwizek dochodw z wiekiem mczyzny. Na przykad dane z roku 1987 dowodz, e zarwno mczyni modzi, przed trzydziestk, jak i starsi, po szedziesitce, cechuj si stosunkowo niskimi dochodami, podczas gdy szczyt dochodw mczyzny przypada midzy trzydziestym pitym a pidziesitym pitym rokiem ycia (Jencks, 1979). Te wartoci rednie maskuj jednak znaczne zrnicowanie indywidualne niektrzy mczyni pozostaj biedni przez cae ycie, podczas gdy inni przez cae ycie nabywaj coraz wicej dbr. Poniewa przynajmniej do pewnego momentu ilo posiadanych przez mczyzn dbr zwykle wzrasta z wiekiem, mczyni i kobiety bdcy w tym samym wieku bardzo rni si wartoci matrymonialn w rnych okresach ycia. Szczyt rozrodczych zdolnoci kobiety przypada midzy pitnastym a dwudziestym czwartym rokiem ycia, a wic na dekad najniszych dochodw rwienych im mczyzn. Dekada midzy trzydziestym pitym a czterdziestym czwartym rokiem ycia to gwatowny spadek zdolnoci rozrodczych kobiety oraz szczyt moliwoci materialnych mczyzny. Tak wic na tyle, na ile warto kobiety zaley od jej zdolnoci reprodukcyjnych, a warto mczyzny od jego zdolnoci finansowych, rwienicy obojga pci s wyranie niedopasowani pod wzgldem wartoci. Wspomniana ju rnorodno statusu spoecznego mczyzn jest od pewnego momentu sabo uzaleniona od ich wieku, co rwnie przyczynia si do sabego uzalenienia matrymonialnej wartoci mczyzny od jego wieku. Midzy dwudziestym a czterdziestym rokiem ycia mczyni poczynaj si ogromnie rni zajmowan pozycj spoeczn i zakresem posiadanych dbr - od wonego czy nalewacza na stacji benzynowej, do dyrektora wielkiej firmy, przedsibiorcy czy milionera. Z punktu widzenia kobiet dokonujcych matrymonialnych wyborw licz si jednak nie takie stwierdzane na poziomie wartoci przecitnych trendy, lecz konkretne warunki, w ktrych wybory te s dokonywane. Niektre kobiety w rednim wieku wybieraj starszych mczyzn nie z uwagi na ich zasoby, lecz z uwagi na przekonanie, e starszy mczyzna bdzie je bardziej ceni ni rwienik. Na przykad pord afrykaskich Aka mczyni o wysokim statusie spoecznym i znacznych zasobach z reguy w bardzo niewielkim stopniu przyczyniaj si do wychowywania dzieci, a mczyni o statusie niskim kompensuj niedostatki swej pozycji spoecznej, powicajc wicej czasu na sprawowanie bezporedniej opieki nad dziemi (Hewlett, 1991). Obserwacje wykazay, e Aka o wysokim statusie spoecznym trzymaj na rku swe niemowlce dzieci okoo trzydziestu minut dziennie, podczas gdy Aka o statusie niskim - a okoo siedemdziesiciu minut. Cho kobiety z reguy wol mczyzn o wysokim statusie spoecznym, nietrudno sobie wyobrazi warunki, w ktrych kobieta bdzie wolaa mczyzn wkadajcego wiele wysiku w wychowanie dzieci. Niektre kobiety mog te same dysponowa tak powanymi zasobami materialnymi, e nie bd si kierowa zasobami mczyzn przy wyborze partnera. Pamita naley o tym, e matrymonialna warto mczyzny wyznaczona jest psychologicznymi mechanizmami dziaajcymi u dokonujcej ocen kobiety, te za s mocno wyczulone na zmienno warunkw sytuacyjnych. Wszystko to nie wiadczy o tym, e tendencje przejawiajce si na poziomie wartoci rednich s pozbawione znaczenia. Przeciwnie - wanie takie trendy s wiadectwem oddziaywania naciskw ewolucyjnych przez tysice pokole naszych przodkw. Wbudowane w nas przez ewolucj mechanizmy wyboru partnera pozostaj uzalenione jednake nie tylko od pci osoby wybierajcej i wybieranej, lecz take od konkretnego ukadu warunkw, w ktrych do wyboru dochodzi. Warunki te zale za od wieku

wasnego i drugiej strony oraz od innych okolicznoci. Wczeniejsza mier mczyzny Ludzkie mechanizmy dobierania si w pary uwzgldniaj te zagadkowy fakt wczeniejszej mierci mczyzn ni kobiet. Prawidowo ta pojawia si we wszystkich znanych spoeczestwach - na przykad w Stanach Zjednoczonych mczyni umieraj przecitnie od szeciu do omiu lat wczeniej od swoich rwieniczek. Naciski ewolucyjne ostrzej traktoway mczyzn ni kobiety i w kadym momencie cyklu yciowego umiera wiksza liczba mczyzn ni kobiet. Mczyni s bardziej podatni na wiksz liczb infekcji, a take ulegaj wikszej liczbie wypadkw, wcznie z utoniciami, eksplozjami, upadkami, przypadkowymi zatruciami, katastrofami i kraksami samochodowymi. W pierwszych czterech latach ycia miertelno chopcw w wyniku rnych wypadkw jest o 30% wysza ni dziewczynek, a w momencie osignicia wieku dojrzaego odsetek ten wynosi ju 400 (Trivers, 1985). Mczyni trzykrotnie czciej ni kobiety padaj ofiarami morderstwa, czciej te umieraj wskutek podejmowania ryzykownych dziaa i prb samobjczych. Najwiksza rnica w miertelnoci mczyzn i kobiet przypada na przedzia od szesnastego do dwudziestego smego roku ycia, a wic na okres szczeglnie nasilonej rywalizacji o partnera, kiedy to oglna miertelno mczyzn (z wszystkich przyczyn cznie) jest dwukrotnie wysza od miertelnoci kobiet. Przyczyny wikszej miertelnoci mczyzn wyrastaj bezporednio z ich psychologii seksualnej, a w szczeglnoci ze wspzawodnictwa o dostp do kobiet. Odwoywanie si do ryzykownych taktyk wspzawodnictwa narasta tym bardziej, im silniej osobniki mskie rni si midzy sob wielkoci rzeczywistego sukcesu reprodukcyjnego. Tam, gdzie nieliczne samce monopolizuj dostp do licznych samic, koszty wygranej we wspzawodnictwie rosn rwnie mocno, jak straty w wyniku przegranej. Dobrym przykadem s jelenie, gdzie wygranie rywalizacji z innymi samcami zaley od wielkoci ciaa, a w szczeglnoci poroa. Jelenie o wikszym porou podz wicej potomstwa, gdy poroe takie umoliwia im wygranie bezporedniej walki z konkurentami. Dzieje si to jednak kosztem ich wasnego przetrwania - podczas dugiej zimy ubogiej w poywienie, osobniki o wikszej masie ciaa umieraj czciej ni osobniki mniejsze. Dokadnie ta sama cecha, ktra podnosi szans wygrania rywalizacji z konkurentami w procesie reprodukcji, obnia te szans indywidualnego przetrwania osobnika. Dochodzi do tego jeszcze ryzyko zranienia lub mierci w wyniku samej walki z rywalami. Podejmowanie niebezpiecznych strategii przez samce jeleni sprzyja wic ich sukcesowi reprodukcyjnemu, cho skraca ich ycie w porwnaniu z samicami. Oglnie rzecz biorc, w krlestwie zwierzt obowizuje regua, e im bardziej poligyniczny jest system kojarzenia si osobnikw, tym wysza jest przecitna miertelno samcw w porwnaniu z samicami (Day, Wilson, 1988; Trivers, 1985). Poligynia zachca wic osobniki mskie do podejmowania ryzyka -w trakcie rywalizacji z konkurentami, gromadzenia zasobw wymaganych przez osobniki eskie czy wreszcie w trakcie zalotw, ktre czsto oznaczaj dla osobnikw mskich wystawienie si na niebezpieczestwo ze strony drapienikw. Nawet umiarkowanie poligyniczny system panujcy u ludzi (gdzie niektrzy mczyni pozyskuj rwnoczenie bd seryjnie kilka partnerek, podczas gdy inni skazani s na bezenno) doprowadzi do stosowania przez mczyzn ryzykownych taktyk pozyskiwania partnerek i zasobw. Wanie skonno do takich taktyk zdaje si by odpowiedzialna za wiksz miertelno mczyzn ni kobiet. W kadym znanym spoeczestwie wicej mczyzn ni kobiet pozostaje bez staego partnera pci przeciwnej. Na przykad w Stanach Zjednoczonych w roku 1988 a 43% mczyzn, a tylko 29% kobiet w wieku do dwudziestu dziewiciu lat nie byo nigdy w zwizku maeskim (U.S. Bureau of the Census, 1989). Dla wieku trzydziestu czterech lat

odsetki te wynosz odpowiednio 25 i 16. Rnica ta jest jeszcze wiksza w kulturach silnie poligynicznych, jak Tiwi, gdzie praktycznie rzecz biorc wszystkie kobiety s zamne, a niektrzy mczyni miewaj po dwadziecia, trzydzieci on, co oczywicie skazuje wielu innych mczyzn na stan starokawalerski (Hart, Pilling, 1960). Adaptacyjna logika prowadzi do wniosku, e wiksza skonno do ryzyka, a w konsekwencji i wiksza miertelno we wczeniejszych okresach ycia powinny by nasilone u mczyzn znajdujcych si na dole hierarchii dostpu do partnerki seksualnej, a wic wrd desperatw walczcych o samo utrzymanie si w systemie matrymonialnym. Wniosek taki zdaj si potwierdza liczne fakty. Wrd uczestnikw wszelkich ryzykownych przedsiwzi - od gier hazardowych do koczcych si mierci bjek - wyranie nadreprezentowani s mczyni bezrobotni, stanu wolnego i modzi (Wilson, Day, 1985). Na przykad w miecie Detroit sprawcami a 41% zabjstw byli w roku 1972 bezrobotni mczyni, cho oglny odsetek bezrobotnych by wwczas w tym miecie czterokrotnie niszy (11%). Przy tym 73% sprawcw (a 69% ofiar) pozostawao w stanie bezennym (oglna bezenno mczyzn w tej populacji wynosia 43%), nieproporcjonalnie za wiele sprawcw byo midzy szesnastym a trzydziestym rokiem ycia. Krtko mwic, mczyni mao podani przez kobiety - bezenni, bezrobotni i modzi - bardziej s skonni do podejmowania ryzykownych dziaa nierzadko koczcych si ich wasn mierci. Adaptacyjne jest oczywicie nie tyle wystawianie si na ryzyko mierci, co reagowanie na wasne niskie szans pozyskania partnerki skonnoci do angaowania si w ryzykowne dziaania, ktre mog szans te podwyszy. Sdzi wic mona, e w ewolucyjnej przeszoci naszego gatunku wiksz szans na sukces reprodukcyjny mieli mczyni o wikszej skonnoci do podejmowania rnego rodzaju ryzyka. W wypadku ryzykownych walk z konkurentami o dostp seksualny do kobiet, skonno ta moga decydowa zarwno o wikszym sukcesie reprodukcyjnym, jak i o krtszym yciu mczyzny. Eliminacja z rynku matrymonialnego Wczeniejsza mier mczyzn przyczynia si do eliminowania kobiet z rynku matrymonialnego wskutek braku odpowiednich dla nich partnerw. Do nierwnowagi liczby kobiet i mczyzn pozostajcych na matrymonialnym rynku przyczynia si te wiele innych czynnikw. Mczyni czciej emigruj z miejsca zamieszkania ni kobiety i czciej bywaj wizieni za dokonane przestpstwa czy rekrutowani do wojska w czasach wojny. rdem nierwnowagi s te fale podwyszonej liczby urodze - kobiety urodzone w okresie takiej fali maj mniej kandydatw do wyboru, gdy wybieraj z reguy mczyzn nieco starszych, a wic pochodzcych z poprzedniej, mniej licznej fali urodze. Inn przyczyn liczebnej nierwnowagi pci na rynku matrymonialnym s te wzorce rozwodu i powtrnego maestwa. enicy si ponownie mczyni maj skonno do polubiania coraz modszych od siebie kobiet. Rozwiedzione kobiety maj za coraz wiksze kopoty z pozyskaniem nastpnego partnera ni mczyni. W ponowny zwizek maeski wstpuje zatem wicej mczyzn ni kobiet, a rnica ta narasta z wiekiem. Na przykad w Kanadzie w ponowne zwizki maeskie wstpuje 83% rozwiedzionych mczyzn w wieku od dwudziestu do dwudziestu czterech lat, a 88% - w wieku od dwudziestu piciu do dwudziestu dziewiciu lat, podczas gdy dla rozwiedzionych kobiet analogiczne odsetki wynosz jedynie 61 i 40. W Stanach Zjednoczonych wychodzi ponownie za m a 76% rozwdek w wieku od czternastu do dwudziestu dziewiciu lat, ale procent ten opada do 56 dla wieku 30-39 lat, do 32 dla wieku 40-49 lat i a do 12 dla wieku 50-75 lat (Mackey, 1980; U.S. Bureau of Census, 1977). Podobne prawidowoci obserwuje si te i w innych krajach. Jedno z bada uwzgldniajcych czterdzieci siedem krajw wykazao, e cho rnice w procencie

rozwiedzionych kobiet i mczyzn wstpujcych w ponowne zwizki maeskie s niewielkie w wieku do dwudziestu dziewiciu lat, po przekroczeniu pidziesitego roku ycia mczyni maj ju drastycznie wiksz szans na ponowne maestwo (Chamie, Nsuly, 1981). Na przykad w Egipcie szans mczyzn s ju czterokrotnie wiksze ni kobiet, w Ekwadorze dziewiciokrotnie, a w Tunezji a dziewitnastokrotnie wiksze. Rozkad szans na ponowne maestwo dobrze te ilustruje wzgldna liczebno czarnoskrych kobiet i mczyzn amerykaskich w roku 1980. W wieku dorastania na sto kobiet przypadao stu omiu mczyzn; w drugiej poowie lat dwudziestych - osiemdziesiciu mczyzn, okoo czterdziestego roku yciu ju tylko szedziesiciu dwch mczyzn, a powyej szedziesitki - zaledwie czterdziestu mczyzn (Gutten-tag, Secord, 1983, s. 204205). Oznacza to oczywicie, e na przykad po szedziesitym roku ycia znaczna wikszo kobiet nie jest ju w stanie pozyska rwienika bd starszego od siebie mczyzny. U podoa tej drastycznej i nasilajcej si z wiekiem eliminacji kobiet z rynku matrymonialnego le oczywicie uprzednio omawiane preferencje mczyzn, ktrzy poszukuj partnerek modych i tym modszych od siebie, im bardziej sami s zaawansowani wiekiem. Rwnie du rol odgrywaj jednak i upodobania kobiet, ktre zagarniaj wolnych mczyzn z powanymi zasobami - co z reguy oznacza mczyzn starszych od nich i przyczynia si do eliminacji z matrymonialnego rynku ich starszych koleanek. Ponadto, poniewa kobiety preferoway mczyzn dysponujcych powanymi zasobami przez tysice pokole ewolucji naszego gatunku, u mczyzn wyksztacia si wiksza skonno do podejmowania ryzykownych dziaa czsto koczcych si ich mierci, a zatem i wczeniejszym znikniciem z matrymonialnego rynku, na ktrym pozostaj ich samotne ju rwieniczki. Tak wic upodobania seksualne obu pci jednako przyczyniaj si do nierwnomiernej eliminacji kobiet i mczyzn z rynku matrymonialnego. Zmiany proporcji mczyzn i kobiet w tej samej grupie wiekowej owocuj do oczywistymi zmianami strategii doboru partnera - przede wszystkim zmianami poziomu wymaga stawianych pci przeciwnej. Jeli liczebnie przewaaj mczyni, nie mog sobie oni pozwoli na wiksz wybredno, poniewa kobieta moe kadego bez trudu zastpi kim innym. Spadek proporcjonalnej liczby mczyzn ogranicza natomiast swobod wyboru kobiet, a umoliwia swobod mczyznom, ktrzy w takich warunkach czsto poprzestaj na zwizkach jedynie przelotnych. Potwierdzeniem tego rozumowania jest na przykad wyrany wzrost liczby rozwodw w Stanach Zjednczonych midzy rokiem 1970 a 1980, kiedy na rynku matrymonialnym pojawi si wyrany nadmiar liczby kobiet w stosunku do liczby mczyzn (Pedersen, 1991). Dopiero w kocu lat osiemdziesitych nastpi proporcjonalny wzrost liczby mczyzn, a wraz z nim i spadek rozwodw wrd nowo zawieranych maestw (Pedersen, 1991). W tym okresie poziom zadowolenia kobiet z maestwa przekroczy te poziom zadowolenia mczyzn, cho w pitnastu poprzednich latach - w ktrych obserwowano nadmiar mczyzn - to kobiety byy mniej zadowolone z maestwa (Markman, Stanley, Storaasili, 1991). W tym samym okresie - midzy pierwsz polow lat siedemdziesitych a drug poow lat osiemdziesitych - kiedy nastpi wzrost proporcjonalnej liczby mczyzn, podwojeniu uleg odsetek mczyzn wybierajcych karier w biznesie, co sugeruje wzrost ich zainteresowania gromadzeniem dbr wystarczajcych do pozyskania coraz trudniej dostpnych partnerek. Dla okresu tego mona te oczekiwa wzrostu skonnoci mczyzn do sprawowania bezporedniej opieki nad dziemi, cho nie zebrano danych pozwalajcych rozstrzygn t kwesti. Niedostpno mczyzn wskutek ich proporcjonalnie maej liczby skania te kobiety do wzmagania wasnych wysikw w kierunku pozyskiwania zasobw ekonomicznych. Po pierwsze dlatego, e w takiej sytuacji nie mog ju liczy na atwy dostp do zasobw mczyzny, po drugie dlatego, e posiadane przez nie zasoby mog decydowa o pozyskaniu

przewagi nad konkurentkami. Analizy historyczne pokazuj, e liczba zatrudnionych kobiet ronie w okresach cechujcych si proporcjonalnie ma liczb mczyzn. Kiedy w latach dwudziestych zmiany prawa imigracyjnego w Stanach Zjednoczonych spowodoway wzrost liczby napywajcych kobiet w stosunku do liczby imigrujcych mczyzn, gwatownie wzrosa rwnie liczba imigrantek podejmujcych prac zarobkow (Gaulin, Boster, 1990; Pedersen, 1991). Wzgldny niedobr mczyzn wzmaga ponadto konkurencj midzy kobietami, ktre nasilaj praktyki majce na celu polepszenie wasnego wygldu i stanu zdrowia, a nawet wzrost wasnej dostpnoci seksualnej dla mczyzn. Przypadajca na koniec lat szedziesitych i lata siedemdziesite rewolucja obyczajowa w Stanach Zjednoczonych oznaczaa dla wielu kobiet zgod na przelotne zwizki seksualne bez trwaego zaangaowania mczyzny. By to przy tym okres wchodzenia w doroso bardzo licznego pokolenia, powodujcy wzgldny niedobr mczyzn. Rwnie w tym okresie nastpia prawdziwa eskplozja przemysu kosmetycznego i chirurgii plastycznej - z ktrych to usug kobiety poczy korzysta na masow skal celem podniesienia wasnej konkurencyjnoci" na rynku matrymonialnym. Opisane tendencje ulegaj odwrceniu, kiedy pojawia si wzgldnie wicej mczyzn ni kobiet. Te ostatnie mog wwczas skuteczniej narzuca mczyznom swoje wasne preferencje. Owocuje to na przykad wiksz trwaoci maestw, gdy mczyni staj si bardziej skonni do trwaego zaangaowania w jedn kobiet i maj mniej moliwoci wdawania si w przelotne kontakty seksualne z licznymi partnerkami. Mczyni zaczynaj wspzawodniczy ze sob, starajc si dostarczy kobietom to, czego one pragn przede wszystkim wasne zasoby ekonomiczne i skonno do inwestowania we wsplne dzieci. Nie wszystkie jednak zmiany pojawiajce si w okresach proporcjonalnie duej liczby dostpnych mczyzn s dla kobiet dobroczynne. Wybitnie negatywn zmian jest narastanie skonnoci mczyzn do stosowania przemocy wobec kobiet, co wynika z nasilenia zazdroci i prb utrzymania przy sobie partnerki wobec stosunkowo duej liczby wolnych rywali. W warunkach wzgldnej przewagi liczebnej mczyzn ronie te liczba aktw agresji kierowanych przez nich na innych mczyzn - potencjalnych rywali (Flinn, 1988). Warunki takie mog ponadto prowadzi do nasilenia agresji seksualnej i gwatw, przemoc jest bowiem strategi pozyskiwania dostpu seksualnego do kobiet typow dla mczyzn niedysponujcych zasobami wystarczajcymi do dobrowolnego przycignicia do siebie partnerki (Wilson, 1989). Mczyni niedysponujcy takimi zasobami czciej s sprawcami gwatw (Thornhill, Thornhill, 1993). Wreszcie, wysoka proporcja mczyzn jest te okolicznoci czsto towarzyszc wybuchowi wojen, co zdaje si take wiadczy o tym, e nadmiarowi mczyzn towarzyszy nasilenie wewntrzpciowej rywalizacji midzy nimi (Divale, Harris, 1976). Zmianom proporcji kobiet i mczyzn w trakcie cyklu yciowego towarzysz odpowiednie zmiany strategii wyboru i pozyskiwania partnera seksualnego. Modzi mczyni czsto yj w warunkach niedostatku kobiet preferujcych zwykle mczyzn starszych i dysponujcych powanymi zasobami. Strategie postpowa-nia mczyzn wyraaj ten lokalny niedobr kobiet, to wanie modzi mczyni angauj si bowiem nieproporcjonalnie czsto w ryzykowne strategie pozyskiwania dbr lub pozyskiwania dostpu seksualnego i s sprawcami wikszoci rabunkw, morderstw, a take gwatw i bicia partnerek (Day, Wilson, 1988). Jedno z bada wykazao na przykad, e a 71% aresztowanych podejrzanych o gwat to mczyni poniej trzydziestego roku ycia (Thornhill, Thornhill, 1993). Wraz z narastaniem lat, proporcja dostpnych na matrymonialnym rynku kobiet i mczyzn z reguy zmienia si na korzy mczyzn - jeeli uda im si przetrwa do tego czasu. Ich warto matrymonialna ronie, a pula dostpnych kobiet powiksza si. Mog

przycign wiksz liczb partnerek przez przelotne kontakty seksualne, zdrady pozamaeskie, poligyni bd ponowne maestwa. Los ten nie staje si jednake udziaem wszystkich - mczyni o niskim statusie i maych zasobach mog zosta cakowicie wykluczeni z matrymonialnego rynku. Z kolei kobiety dowiadczaj w miar upywu lat pomniejszania si puli dostpnych im partnerw, co prowadzi je z jednej strony do obnienia wymaga, z drugiej za - do wzmoenia wysikw majcych na celu podnoszenie wasnych przewag nad konkurentkami i zdolnoci do samodzielnego pozyskiwania zasobw ekonomicznych. Perspektywy zwizku na cae ycie Taktyki kojarzenia si mczyzn i kobiet ulegaj licznym zmianom w trakcie ich dojrzaego ycia, a kada z pci wyksztacia mechanizmy psychologiczne uwraliwiajce j na zmiany reprodukcyjnej wartoci, wielkoci zasobw i spoecznej pozycji. Zmiany te s w odmienny sposb uzalenione od wieku u kobiet i mczyzn, a niektre z tych odmiennoci s raczej niezbyt przyjemne. Kobiety osigaj dojrzao pciow okoo dwch lat wczeniej ni mczyni, ale ich zdolno do reprodukcji koczy si co najmniej dwa dziesiciolecia wczeniej. Dojmujce tykanie biologicznego zegara, ktre odczuwaj bezdzietne kobiety, kiedy na horyzoncie pojawia si kres ich zdolnoci reprodukcyjnych, nie jest kwesti obyczaju czy kulturowej konwencji - pojawiajce si czsto w takim wypadku kopoty emocjonalne kobiet s wyrazem odziedziczonych mechanizmw psychologicznych nastawionych na reprodukcj. Zmiana reprodukcyjnej wartoci kobiety postpujca w miar przyrastania jej wieku wywouje zmian strategii seksualnych stosowanych nie tylko przez ni sam, ale i przez otaczajcych j mczyzn - nie wyczajc mw i innych potencjalnych partnerw. Mode kobiety s cile strzeone przez mw zazdronie pilnujcych pozyskanych przez siebie walorw reprodukcyjnych maonek. Obecno rywali czyhajcych na reprodukcyjne dobra" kobiety przydaje kontaktom midzy pciami kopotw, ale i emocjonujcego dreszczyku. Wraz z upywem lat czsto kontaktw seksualnych midzy maonkami maleje, podobnie jak spada i przecitne natenie zazdroci. Zmniejsza si te zadowolenie mczyzn z poycia seksualnego, a take ich skonno do okazywania partnerkom uczu i przywizania. Spotyka si to, oczywicie, z alem kobiet, ktre w miar upywu lat coraz czciej skar si na zaniedbywanie ich przez mw, podczas gdy ci ostatni coraz czciej oskaraj swe partnerki o domaganie si zbyt wielkiej iloci czasu i uwagi. Wraz z posuwaniem si w latach, kobiety s coraz sabiej strzeone przez mw i rosnca ich liczba angauje si w pozamaeskie kontakty seksualne, co osiga szczyt na krtko przed zanikiem ich zdolnoci reprodukcyjnych. Cho u mczyzn zdrada podyktowana jest gwnie pragnieniem zmiany i rnorodnoci seksualnej, u kobiet czciej jest ona motywowana wzgldami o naturze uczuciowej i czciej oznacza prb poszukania nastpnego staego partnera. Kobiety zdaj si mniej lub bardziej zdawa sobie spraw z tego, e ich warto matrymonialna w wypadku chci zmiany bdzie wiksza, kiedy zmiany takiej dokonaj raczej wczeniej ni pniej. Po menopauzie kobiety przemieszczaj swe wysiki reprodukcyjne z rodzenia nastpnych dzieci na opiek nad dziemi ju urodzonymi i wnukami. Przyczyniaj si w ten sposb do reprodukcyjnego sukcesu wasnych dzieci, a wic i - porednio - do swojego wasnego sukcesu rozrodczego, Zmiany matrymonialnej wartoci mczyzn w mniejszym stopniu zale od ich wieku. Mczyni awansujcy w hierarchii spoecznej i z powodzeniem gromadzcy rosnce dobra mog utrzymywa sw atrakcyjno dla pci przeciwnej przez dziesitki lat. Mczyni, ktrzy nie s w stanie gromadzi dbr i awansowa, mog pozostawa na dole hierarchii atrakcyjnoci przez cae swoje ycie. Z grubsza poowa mczyzn wdaje si w trakcie swego ycia w pozamaeskie kontakty seksualne - zwykle kosztem osabienia kontaktw z

wasnymi onami. Mskie upodobanie do kobiet modszych - i to wzgldnie coraz modszych w miar ich wasnego starzenia si - zdaje si wyraa raczej ewolucyjnie wyksztacon i biologicznie zakorzenion powszechn tendencj ni psychoseksualn niedojrzao, kult modoci czy sabo ego -jak to prbowao wyjania wielu autorw. Dramatycznym produktem ubocznym tych rnic pciowych w strategiach seksualnych jest wczeniejsza mier mczyzn ni kobiet. Stanowi ona przewidywaln konsekwencj ich wikszej skonnoci do angaowania si w ryzykowne przedsiwzicia majce na celu zwycienie konkurentw lub osignicie zasobw niezbdnych do pozyskania partnerki seksualnej. Wczeniejsze i stae ubywanie mczyzn owocuje coraz wikszym nadmiarem kobiet w stosunku do mczyzn z ich wasnej grupy wiekowej. Prowadzi to take do rosncej eliminacji kobiet z rynku matrymonialnego - wskutek spadku liczby dostpnych im partnerw, spadku postpujcego coraz szybciej w miar narastania wieku. Obie pcie wyksztaciy sobie w trakcie ewolucji naszego gatunku strategie reagowania na te zmieniajce si z wiekiem problemy. Zwaywszy ogromn liczb zmian pojawiajcych si w trakcie wsplnego poycia kobiet i mczyzn, godnym uwagi osigniciem jest fakt, e ponad polowa par pozostaje razem przez cale ycie, na dobre i na ze. Trwajcy przez cae ycie zwizek dwch jednostek niespokrewnionych genetycznie stanowi by moe najwiksze osignicie seksualnych strategii naszego gatunku. Wyksztacone w nas przez ewolucj mechanizmy nie tylko wcigaj nas w konflikt midzypciowy, lecz uatwiaj take i harmonijne poycie obu pci. Wielokrotnie ju przywoywane badanie midzynarodowe wykazao na przykad, e z upywem lat zarwno mczyni, jak i kobiety zwracaj coraz mniej uwagi na wygld zewntrzny drugiej strony, a podkrelaj rol takich staych cech, jak niezawodno i przyjemne usposobienie - waciwoci wanych dla przetrwania maestwa i wsplnego wychowania dzieci. Mechanizmy uatwiajce harmonijne wspycie pci w rwnie wielkim stopniu wynikaj z ewolucyjnie wyksztaconych strategii seksualnych, jak uprzednio omawiane mechanizmy sprzyjajce konfliktowi midzy pciami. X Harmonia midzy kobiet a mczyzn Cokolwiek zostao uczynione przez jakkolwiek jednostk w historii ludzkiego gatunku, wyznacza minimaln granic naszych moliwoci. Granica maksymalna jeeli w ogle istnieje pozostaje cakowit niewiadom John Tooby i Leda Cosmides The Adapted Mind

Kluczowym przesaniem niniejszych rozwaa nad ludzkimi strategiami seksualnymi jest idea, e strategie te s ogromnie plastyczne i wraliwe na kontekst spoeczny. Wyksztacajc rne nasze mechanizmy psychologiczne, ewolucja wyposaya nas w szeroki repertuar zmiennych zachowa pozwalajcych rozwizywa rne problemy adaptacyjne zwizane z doborem partnerw. Z repertuaru tego moemy wybiera dowolne zachowania pozwalajce speni nasze pragnienia przy uwzgldnieniu konkretnych warunkw, w ktrych do spenienia tych pragnie dochodzi. Tak wic w dziedzinie seksu adne zachowanie nie jest nieuniknione czy wyznaczone nieuchronnym programem genetycznym - ani niewierno czy monogamia, ani przemoc czy agodno, ani zazdrosne strzeenie drugiej strony czy obojtno. Mczyni nie s nieodwoalnie skazani na pogo za przelotnym seksem z licznymi partnerkami, podobnie jak kobiety nie s skazane na wymiewanie mczyzn nieskonnych do staego zaangaowania. Nie jestemy niewolnikami na zawsze przypisanymi

do rl pciowych wyznaczonych przez ewolucj. Znajomo warunkw aktywizujcych kad ze strategii postpowania umoliwia nam dowolne decydowanie, ktr z nich realizowa, a ktr pozostawi jedynie niewykorzystan moliwoci. Zrozumienie powodw, dla ktrych seksualne strategie w nas si wyksztaciy, dostarcza nam potnego narzdzia umoliwiajcego zmienianie naszego wasnego postpowania, podobnie jak poznanie fizjologii ludzkiego ciaa umoliwia nam wprowadzanie zmian w jego funkcjonowaniu. Wiedzc, co i dlaczego powoduje powstawanie odciskw, moemy ich unikn. Podobnie wiedzc, e funkcj zazdroci u mczyzn jest zapewnienie sobie ojcostwa rodzonych przez partnerk dzieci, a u kobiet zapewnienie sobie wycznoci dostpu do zasobw partnera, moemy przewidzie, ktre warunki najbardziej bd zazdroci sprzyjay, a w konsekwencji warunkw tych unika. Dysponujc t wiedz, moemy skonstruowa nasz zwizek w taki sposb, e zazdro nie bdzie w nim wielkim problemem. W dotychczasowych rozdziaach tej ksiki posugiwaem si danymi empirycznymi na temat stosowanych przez ludzi taktyk przycigania, pozyskiwania, utrzymywania przy sobie i porzucania partnera celem zbudowania oglnej teorii ludzkich zachowa seksualnych. Cho nie stroniem od spekulacji, w zasadzie staraem si ogranicza do ustalonych faktw. W tym rozdziale wychodz poza owe fakty, prbujc pokaza ich szersze implikacje dla kontaktw spoecznych w ogle, a szczeglnie dla kontaktw midzy kobietami a mczyznami. Rnice midzy pciami Poniewa kobiety i mczyni stawali w ewolucyjnej przeszoci naszego gatunku przed ogromn liczb identycznych wyzwa, wikszo wyksztaconych przez obie pcie mechanizmw adaptacyjnych jest jednakowa. Zarwno kobiety, jak i mczyni poc si i doznaj dreszczy w trakcie regulacji temperatury ciaa, podobnie jak obie pcie wysoko ceni sobie inteligencj i niezawodno u staego partnera yciowego, a take jego lojalno, rzetelno czy skonno do wsppracy. Na tle tych licznych podobiestw tym bardziej wyraziste staj si rnice midzy kobietami a mczyznami. Wystpuj one w takim zakresie, w jakim nasi praprzodkowie rnych pci stawali przed odmiennymi problemami przystosowawczymi, ktre musiay zosta rozwizane odmiennymi sposobami. Poniewa na pradawne kobiety spada gwny ciar opieki nad dzieckiem, to u nich wyksztaciy si gruczoy mleczne. Poniewa do zapodnienia dochodzi wewntrz ciaa kobiety, to pradawni mczyni stawali przed problemem pewnoci wasnego ojcostwa. Doprowadzio to do wyksztacenia si u nich szczeglnej preferencji do seksualnej wiernoci partnerek i psychologicznych mechanizmw zazdroci skoncentrowanej na niewiernoci seksualnej oraz skonnoci do wycofywania wasnego zaangaowania w wypadku podejrze, e podrzucono im kukucze jajo". Wszystko to wyranie ich odrnia od kobiet (Baker, Bellis, 1995; Buss, Schmitt, 1993; Betzing, 1989). Niektre z rnic midzy pciami s niezbyt przyjemne. Kobiety nie lubi by traktowane jako obiekty seksualne cenione za pikno i modo, a wic waciwoci, na ktre w przewaajcej mierze nie maj adnego wpywu. Mczyni nie lubi by traktowani jako narzdzie sukcesu cenione za grubo portfela i wysoko zajmowanej pozycji spoecznej. Niewtpliwe bolesne jest by on mczyzny, ktrego pogo za seksualn rnorodnoci skania do niewiernoci, podobnie jak by mem kobiety, ktr do niewiernoci skania poszukiwanie emocjonalnej bliskoci z innym mczyzn. I dla kobiet, i dla mczyzn bolesne jest dowiadczenie odrzucenia przez pe przeciwn wskutek braku cenionych przez ni waciwoci. Do powszechnie przyjmowane zaoenie nauk spoecznych o jednakowoci obu pci nie daje si utrzyma w wietle obecnie znanych faktw. Zwaywszy si ewolucyjnych presji

oddziaywujcych w odmienny sposb na kobiety i mczyzn przez tysice pokole, oczekiwanie takiej jednakowoci byoby oczywicie zupenie pozbawione realizmu. Dzi nie mona ju wtpi w zasadnicze rnice midzy pciami - z silniejsz preferencj mczyzn do partnerek modych, urodziwych i licznych oraz z silniejsz preferencj kobiet do mczyzn wysoko stojcych w hierarchii, zasobnych i skonnych do dzielenia si swymi zasobami tylko z nimi. Mczyni i kobiety rni si znacznie strategiami przycigania, pozyskiwania i utrzymywania przy sobie drugiej strony. Wszystkie te rnice zdaj si mie powszechny, w duym stopniu ponadkulturowy charakter i decyduj o ksztacie poycia obu pci. Niektrzy ludzie staraj si rnicom tym przeczy w nadziei, e po zamkniciu oczu znikn i same rnice. Zaprzeczanie ich istnieniu nie na wiele si jednak zda, a harmonijne wspycie obu pci bdzie moliwe dopiero wtedy, kiedy rnice te dobrze zrozumiemy, pojmujc w ten sposb take i odmienno pragnie kobiet i mczyzn. Feministyczny punkt widzenia Ewolucja rnic midzy pciami ma nieuchronne konsekwencje dla wspczesnego feminizmu, jak to zauwaaj zreszt same badaczki ewolucji o feministycznych pogldach Patricia Gowaty, Jane Lancaster i Barbara Smuts. Kluczowym zaoeniem feminizmu jest idea, e gwne pole bitwy midzy pciami stanowi patriarchat, rozumiany z grubsza jako kontrolowanie wszelkich zasobw przez mczyzn za pomoc fizycznego, psychicznego i seksualnego podporzdkowania sobie kobiet. Opresyjne postpowanie mczyzn jest w myl tych pogldw motywowane pragnieniem zmonopolizowania seksualizmu i reprodukcyjnych walorw kobiet. Badania nad zrnicowaniem strategii seksualnych mczyzn i kobiet potwierdzaj suszno tych gwnych twierdze feminizmu. Mczyni rzeczywicie staraj si podporzdkowa sobie kobiety, zarwno przez kontrol zasobw ekonomicznych, jak i przez bezporednie stosowanie przemocy, w tym i seksualnej. Ich wysiki rzeczywicie koncentruj si na kobiecej seksualnoci i zdolnociach reprodukcyjnych (Gowaty, 1992; MacKinnon, 1987; Smuts, 1995; Ortner, 1974; Ortner, Whitehead, 1981; Day, Wilson, 1988). Ewolucyjne spojrzenie na strategie seksualne dostarcza wartociowego wgldu w rda i mechanik tej skonnoci mczyzn. Niewtpliwie poruszajc konstatacj jest na przykad wniosek, e powszechnie obserwowana skonno mczyzn do pozyskiwania dbr i ich kontrolowania przynajmniej po czci wynika z preferencji samych kobiet (Buss, 1989a). Utrzymujce si przez tysice pokole upodobanie kobiet do partnerw zasobnych w dobra ekonomiczne stanowio silny nacisk na mczyzn, by do gromadzenia dbr dyli. Ci, ktrzy tego nie czynili, wypadali z matrymonialnego rynku. Upodobania kobiet rozpisyway wic niejako reguy rywalizacji midzy mczyznami o partnerki seksualne. Wspczeni mczyni odziedziczyli po swych przodkach mechanizmy psychologiczne, ktre nie tylko daj priorytet deniu do awansu spoecznego i dbr, lecz take nakaniaj ich do czstego angaowania si w ryzykowne dziaania majce na celu pozyskanie dbr i statusu. Mczyni, ktrzy nie potrafi okaza si pod tymi wzgldami lepsi od rywali, nie s te w stanie pozyska odpowiednich partnerek seksualnych. Jedn z kluczowych strategii stosowanych przez mczyzn jest budowanie sojuszy z innymi mczyznami, co pozwala im zatriumfowa nad rywalami w walce o zasoby i seksualny dostp do kobiet. Tworzenie takich przymierzy obserwuje si te u wielu zwierzt pawianw, szympansw czy delfinw (Hali, DeVore, 1965; de Waal, 1982). Na przykad samce delfinw tworz koalicje pilnujce samic, dziki czemu zapewniaj sobie wikszy do nich dostp seksualny, ni byoby to moliwe w pojedynk (Connor, Smolker, Richards, 1992). Samce szympansw naszych najbliszych krewniakw ewolucyjnych tworz koalicje, ktre pozwalaj im wygrywa walki z innymi samcami i utrzyma wysok pozycj spoeczn i seksualny dostp do samic. Rzadko zdarza si, by samiec mg osign dominujc w stadzie pozycj bez sojuszy z innymi samcami. Osobniki samotne s natomiast

naraone na ryzyko brutalnego ataku, a nawet mierci ze strony samcw z innych grup (Nishida, Goodall, 1986; Goodall, 1986). Podobne przymierza tworz take i mczyni celem upolowania wikszej zwierzyny, powikszenia swej wadzy, dostpu do kobiet i obrony przed wrogimi koalicjami innych mczyzn (Alexander, 1987; Chagnon, 1983). Ogromne korzyci dla przetrwania i sukcesu reprodukcyjnego, ktre alianse te przynosiy ich uczestnikom, byy przyczyn silnego nacisku ewolucyjnego na mczyzn, by wyksztacili mechanizmy umoliwiajce ich budowanie. Nacisku takiego w mniejszym stopniu dowiadczay kobiety, jako e to nie one poloway na grubego zwierza, wypowiaday wojn innemu plemieniu czy napaday na ssiedni wiosk celem porwania seksualnej zdobyczy (Tooby, Cosmides, 1989b). Cho kobiety tworz rwnie koalicje z innymi kobietami celem skuteczniejszej troski o rodzin, koalicje te czsto ulegaj osabieniu, kiedy kobieta opuszcza wasny klan, by przyczy si do klanu ma. Barbara Smuts uwaa, e to wzgldna sia koalicji mskich, a sabo kobiecych przyczynia si do zdominowania kobiet przez mczyzn (Smuts, 1995). Mska skonno do pozyskiwania zasobw jest produktem wspewolucji mskich i kobiecych upodoba adresowanych do pci przeciwnej. rda mskiej kontroli nad zasobami ekonomicznymi nie s przy tym jedynie jak historyczn ciekawostk bez znaczenia. Przeciwnie - zdobycie kontroli zasobw przez mczyzn po dzi dzie rzutuje na postpowanie tak mczyzn, jak i kobiet. Kobiety wspczesne nadal skonne s wybiera mczyzn zasobnych, a odrzuca biednych. Preferencja ta trwa niezmiennie, a jej przejawy s stale widoczne - na przykad w kadym dowolnym roku mczyni polubiajcy kobiety okazuj si bardziej majtni od swoich pozostajcych w bezennoci rwienikw. Mczyni kontynuuj budowanie przymierzy i wspzawodnictwo z innymi mczyznami o zasoby dostp do kobiet. Siy pierwotnie odpowiedzialne za pojawienie si nierwnoci pci - rywalizacyjne skonnoci mczyzn i upodobanie kobiet do takich wanie mczyzn nadal przyczyniaj si do utrzymywania tej nierwnoci*. Konkluzje feministek i ewolucjonistw s zbiene co do tego, e u podoa mskich skonnoci do monopolizowania zasobw ley pragnienie pozyskania kontroli nad seksualizmem kobiet. Mylenie ewolucjonistyczne wyjania przyczyny, dla ktrych tak wanie jest i dlaczego kontrola kobiecego seksualizmu jest centralnym problemem mczyzn (Smuts, 1995). Wszyscy jestemy potomkami tych pradawnych mczyzn, ktrzy odnieli sukces w zazdrosnym strzeeniu dostpu seksualnego do swoich partnerek i prbach kontrolowania ich zachowa seksualnych, ktrzy potrafili take dostarczy im wystarczajco wiele zasobw, by mc je przy sobie utrzyma. Jestemy te potomkami pradawnych kobiet, ktre uyczay dostpu seksualnego jedynie takim wanie mczyznom. Podejcie feministyczne przedstawia czasami mczyzn jako istot sprzymierzon z wszystkimi innymi mczyznami celem poddania kobiet skutecznej opresji (Brownmiller, 1975). Mylenie ewolucjonistyczne przekonuje jednak, e taki scenariusz wydarze jest mocno nierealistyczny, poniewa zarwno mczyni, jak i kobiety rywalizuj przede wszystkim z czonkami wasnej pci. Mczyni pozyskuj kontrol zasobw gwnie kosztem innych mczyzn - to rywali wasnej pci pozbawiaj zasobw, wykluczaj z wysokich pozycji spoecznych, wymiewaj, gdy ci utrac pozycj lub zasoby. Fakt, e 70% wszystkich zabjstw to zabjstwa dokonywane przez mczyzn na mczyznach, jest tylko czubkiem gry lodowej, pokazujcym, jak nasilona i kosztowna jest rywalizacja mczyzn z innymi przedstawicielami wasnej pci (Day, Wilson, 1988; Smuts, 1992). O tym samym wiadczy te wczeniejsza przecitnie o sze lat mier mczyzn ni kobiet. Kosztw rywalizacji z wasn pci nie udaje si te unikn i kobietom (Buss, Dedden, 1990; Hrdy, 1981). Rywalizuj one midzy sob o mczyzn o wysokim statusie, podkradaj sobie wzajemnie mw, obrzucaj zniewagami rywalki, szczeglnie te, ktre angauj si w przelotne kontakty seksualne. Zarwno kobiety, jak i mczyni ponosz wiele szkd ze

strony rywali wasnej pci i trudno twierdzi, aby wszystkie czy wszyscy mogli si ze sob sprzymierzy przeciwko pci przeciwnej. Co wicej, przedstawiciele kadej pci odnosz wyrane korzyci ze strategii stosowanych przez pe przeciwn. Mczyni obsypuj dobrami swe ony, crki, siostry czy kochanki. Ojciec i bracia kobiety zyskuj na statusie bd zasobach ekonomicznych dziki jej zampjciu. Poszczeglne jednostki mog wic czsto wicej zyska od wybranych przedstawicieli pci przeciwnej, ni na domniemanym sojuszu z wszystkimi przedstawicielami pci wasnej. Cho stosowane przez mczyzn strategie postpowania niewtpliwie przyczyniaj si do nierwnoci pci, strategii tych nie mona rozpatrywa w oderwaniu od taktyk postpowania samych kobiet. Nie oznacza to, e kobiety naley obarczy win za dominacj mczyzn i ich skonno do monopolizacji zasobw ekonomicznych. Jeli jednak mamy kiedykolwiek osign harmoni midzy pciami, musimy trafnie zidentyfikowa wspewolucj mczyzn i kobiet, ktra rozpocza si dawno temu i trwa po dzi dzie. Rnorodno strategii kojarzenia si w pary Odmienno pragnie kobiet i mczyzn jest niewtpliwym faktem, cho nie powinien on przysania take ogromnego zrnicowania, ktre obserwujemy zarwno wrd mczyzn, jak i wrd kobiet. Cho mczyni wykazuj oglnie wiksze upodobanie do liczniejszych kontaktw seksualnych ni kobiety, wielu z nich woli pozosta w monogamicznym zwizku przez cae ycie. Niektrzy mczyni wybieraj kobiety dla ich zasobw ekonomicznych, niektre kobiety wybieraj mczyzn dla ich wygldu. Rnic takich nie mona lekceway jako tylko statystycznego" bdu. Ich uwzgldnienie jest niezbdne dla zrozumienia caego bogactwa ludzkich strategii seksualnych. Indywidualne zrnicowanie strategii postpowania wyraa zrnicowanie konkretnych warunkw, w ktrych dochodzi do ich realizacji. Jak ju wspominaem, mczyni z plemienia Aka nasilaj sprawowanie bezporedniej opieki nad dziemi, kiedy musz czym skompensowa niedostatek posiadanych przez siebie zasobw (Hewlett, 1991). Kobiety z plemienia Kung preferuj seryjn monogami, jeeli pozostaj wystarczajco atrakcyjne, by przycign kolejnych partnerw (Shostak, 1981). adna z nawet najgbiej zakorzenionych strategii seksualnych nie jest realizowana bez powanego ulegania modyfikacjom pod wpywem warunkw sytuacyjnych. Zrozumienie oddziaywania tych warunkw ma zatem kluczowe znaczenie dla zrozumienia samych strategii seksualnych. wiadomo ogromnej rnorodnoci ludzkich strategii seksualnych kae spojrze na cenione w danym spoeczestwie wartoci jako wyraz ewentualnej obrony wasnego interesu tych, ktrzy wartoci te gosz. W spoeczestwach zachodnich za idea jest czsto uwaana trwajca przez cae ycie monogamia, a wszyscy, ktrzy ideau tego nie speniaj, uwaani s za odmiecw, grzesznikw, nieudacznikw czy przynajmniej osoby niedojrzae. Naley jednak pamita, e takie pogldy mog by jedynie wyrazem preferowania przez goszc je osob tych, a nie innych strategii seksualnych. Przekonanie innych do absolutnej wartoci monogamii ley na przykad w interesie kobiet, poniewa pojawienie si rywalek niehodujcych monogamii moe je narazi na powane straty (np. mowskich zasobw). Przekonanie innych do monogamii ley take w interesie mczyzny, nawet, jeeli sam monogamii nie dochowuje. Pojawienie si rywali nie hodujcych monogamii narazi go bowiem moe na rwnie powane straty (np. w postaci podrzuconego kukuczego jaja"). W rzeczywistoci jednak przelotne kontakty seksualne s niezbywalnym skadnikiem ewolucyjnej historii zarwno mczyzn, jak i kobiet. Ewolucjonistyczne portretowanie mczyzny jako istoty zupenie pozbawionej wybirczoci w kontaktach seksualnych, a kobiety jako istoty kompletnie biernej seksualnie jest oczywicie nadmiernym uproszczeniem. Podobnie jak mczyni maj w swoim repertuarze zachowa seksualnych dugotrwae przywizanie do jednej partnerki, tak i kobiety zdolne s do przelotnych kontaktw

seksualnych z licznymi partnerami. Korzyci kobiet z takich kontaktw pozostaj jedn z najmniej zbadanych dziedzin kontaktw midzy pciami. Zaproponowana przez Darwina przed stu laty teoria doboru pciowego bya czstym przedmiotem atakw uczonych mczyzn czciowo dlatego, e nie mogli pogodzi si z tez, i kobiety nie odgrywaj w doborze pciowym tak biernej roli, jak to wielu z nich zakadao. Zaoenie, i kobiety aktywnie wybieraj swoich partnerw, a ich upodobania tworzyy w ewolucji naszego gatunku trwa presj, do ktrej mczyni musieli si przystosowa, dugo byy uwaane za naukow fikcj. Dopiero w latach siedemdziesitych dwudziestego wieku zyskaa sobie stopniowo akceptacj idea, e w wiecie zwierzt kluczow rol odgrywaj wybory dokonywane przez samice. Dopiero za w latach osiemdziesitych nauka pocza gromadzi dowody, e take kobiety realizuj aktywne strategie wyboru i rywalizacji o partnera. Niemniej jednak w latach dziewidziesitych nadal wielu mczyzn sdzi jeszcze, e kobietom pozostaje w zasadzie tylko jedna strategia postpowania - poszukiwanie staego partnera. Rzeczywisto przeczy tym wyobraeniom. Fakt, e kobiety, angaujc si w przelotne kontakty, zmieniaj swe upodobania i podaj mczyzn o ekstrawaganckim stylu bycia (i dysponujcych zasobami) i atrakcyjnym wygldzie, wskazuje, e kobiety maj te szczeglny zestaw preferencji dotyczcych partnera zwizku przelotnego. Fakt, e kobiety maj skonno do zdradzania mw z mczyznami o wyszym statusie spoecznym ni mowski, sugeruje przy tym, e kobiety wyksztaciy specjalny mechanizm psychologiczny odpowiedzialny za angaowanie si w kontakty przelotne. O tym samym wiadczy te uzalenienie czstoci takich kontaktw od liczby dostpnych mczyzn gotowych do trwaego zaangaowania, proporcjonalnej liczby mczyzn i kobiet i tak dalej. Ludzie czsto potpiaj promiskuityzm - szybkie i czste zmiany partnerw seksualnych, a przekonywanie innych do takiche pogldw moe suy ochronie wasnego interesu osb przekonujcych. Z naukowego, dugofalowego punktu widzenia na nasz wasny gatunek, trudno jednak uzna moraln" wyszo jednej strategii dobierania si partnerw nad innymi strategiami. Natura ludzka bazuje na rnorodnoci, w tym take i rnorodnoci strategii seksualnych. Trafne rozpoznanie rnorodnoci ludzkich pragnie moe stanowi krok przybliajcy nas do tolerancji i harmonii w kontaktach midzy ludmi. Kulturowe zrnicowanie strategii kojarzenia si w pary Jednym z najbardziej fascynujcych i tajemniczych przejaww ludzkiej rnorodnoci jest kulturowe zrnicowanie wzorcw zachowania. Ludzie z odmiennych kultur rni si ogromnie preferowanymi strategiami seksualnymi. W niektrych spoeczestwach (np. Chiny) niemale wszyscy przedstawiciele obu pci uwaaj dziewictwo za niezbdny walor staego partnera - osoby waloru tego pozbawione praktycznie rzecz biorc wypadaj z rynku matrymonialnego. W innych spoeczestwach (np. skandynawskich) dokadnie ta sama cecha jest zupenie pozbawiona znaczenia jako kryterium wyboru staego partnera. Tego rodzaju zrnicowania kulturowe stanowi amigwk dla kadej teorii prbujcej wyjani zasady kojarzenia si ludzi w pary. Psychologia ewolucjonistyczna prbuje wyjania to zrnicowanie w kategoriach wczesnych dowiadcze, praktyk rodzicielskich i innych czynnikw rodowiskowych. Psycholog Jay Belsky i wsppracownicy uwaaj na przykad, e jeeli panujce w danej kulturze praktyki wychowawcze cechuj si surowym, odrzucajcym i niekonsekwentnym traktowaniem dzieci przez rodzicw oraz duym nateniem konfliktw midzy rodzicami, owocuje to skonnoci do wczesnego opuszczania domu rodzicielskiego i wczeniejszego podejmowania wasnej reprodukcji przez dzieci (Belsky, Steinberg, Draper, 1991). W tych natomiast kulturach, w ktrych opieka nad dziemi ma charakter systematyczny, rzetelny i troskliwy oraz wsparta jest harmoni panujc midzy samymi rodzicami, dzieci opuszczaj

dom rodzicielski znacznie pniej. Dzieci wychowywane wrd konfliktu i niepewnoci zdaj si te uczy zasady, e poleganie na jednym tylko partnerze jest niemoliwe. W konsekwencji anagauj si one w kontakty seksualne zarwno wczeniej, jak i z wiksz liczb partnerw - co potwierdzaj na przykad porwnania dzieci z rodzin rozbitych i nienaruszonych rozwodem czy konfliktami. Wraliwo na wczesne dowiadczenia moe take tumaczy zrnicowanie kulturowe w zakresie wagi przypisywanej dziewictwu. Na przykad w Chinach maestwa maj w przewaajcej wikszoci charakter trway, a rodzice inwestuj bardzo wiele wysiki w wieloletnie wychowanie dzieci. W Szwecji rozwd jest zjawiskiem powszechnym, liczne dzieci rodz si poza maestwem i mniej ojcw konsekwentnie inwestuje du ilo wysikw w wychowanie wasnych dzieci. Zrnicowanie wczesnych dowiadcze w dziecistwie moe decydowa o odmiennoci wyborw seksualnych dokonywanych w pniejszym, dorosym ju yciu. Problem wpywu wczesnych dowiadcze na strategie seksualne wymaga niewtpliwie dalszych bada. Inn ilustracj kulturowego zrnicowania strategii seksualnych jest rnica midzy promiskuitycznymi Ache i wzgldnie monogamicznymi Hiwi. Przyczyn tego zrnicowania moe by drastyczna rnica w stosunku liczby mczyzn i kobiet. Wrd Ache na mczyzn przypada okoo 1,5 kobiety, wrd Hiwi mczyzn jest wicej ni kobiet, cho precyzyjne liczby nie s znane. Wzgldny niedobr mczyzn wrd Ache stwarza im niedostpne mczyznom Hiwi moliwoci anagaowania si w przelotne kontakty z licznymi partnerkami. Z kolei kobiety Hiwi maj wiksze moliwoci zapewnienia sobie trwaego i wycznego zaangaowania ze strony mczyzn, gdy ci, ktrzy takich skonnoci nie przejawiaj, mog wzgldnie atwo zosta zastpieni przez innych, skonnych do trwaego zaangaowania (Kim Hill, informacja osobista, 1992). Poszczeglne kultury rni si wic dostpnymi w nich moliwociami i okolicznociami towarzyszcymi wyborom partnera seksualnego, proporcj kobiet do mczyzn, dostpnoci rnych dbr ekonomicznych i tak dalej. Wyksztacone w nas w drodze ewolucji strategie postpowania s wraliwe na tego rodzaju informacje, ktre tym samym decyduj o wybraniu tej, a nie innej strategii postpowania spord wielu moliwych. Kada jednostka dziedziczy bowiem po swych przodkach cae bogactwo repertuaru strategii postpowania, z ktrych moe wybra t, ktra najbardziej pasuje do danych warunkw kulturowych. Wspzawodnictwo i konflikt Nieprzyjemna prawda o ludzkim kojarzeniu si w pary polega midzy innymi na tym, e liczba osb pci przeciwnej wysoce podanych jako partnerzy jest z reguy mniejsza od liczby zainteresowanych ich pozyskaniem. Tylko niektrzy mczyni cechuj si naprawd wysok pozycj spoeczn i du iloci posiadanych dbr. Kobiety musz midzy sob o nich wspzawodniczy, a wygrana przypadnie tylko nielicznym, z reguy tym, ktre same maj najwicej do zaofiarowania. Rzadko si zdarza, by jaka jednostka miaa wszystkie podane przez pe przeciwn zalety. Wikszo z nas musi wic zadowoli si partnerem mniej lub bardziej odbiegajcym od wymarzonego ideau. Swoista gra si rynku matrymonialnego stwarza warunki ostrej rywalizacji z innymi osobami wasnej pci, a niebezpieczestw tej rywalizacji mona cakowicie unikn jedynie za cen kompletnego wycofania si z rynku. Trudno jednak wygasi podstawowe ludzkie pragnienia, a skonno do ich spenienia rzuca nas w wir wspzawodnictwa i konfliktu. Ludzie nie zawsze potrafi wiadomie rozpozna wspzawodnictwo w jego rnych przebraniach. Kupujc najnowszy krem do twarzy, raczej nie mylimy o tym, e chcemy uczyni nasz skr pikniejsz od skry innych kobiet. Podobnie pocc si na nowo zakupionym sprzcie treningowym, nie sdzimy, e powoduje nami ch zwycienia rywali

piknem rzeby naszych mini. A jednak, gdyby nie konieczno okazania si lepszym od rywali wasnej pci, niewielka byaby szansa na pojawianie si takich zachowa, podobnie jak niewielka jest szansa na zaniknicie wewntrzpciowej rywalizacji w dajcej si przewidzie przyszoci. Rwnie trudno wyobrazi sobie zanik konfliktu midzy pciami. Niektrzy mczyni okazuj bezmyln niewraliwo na psychologi pciowoci kobiet. Domagaj si kontaktw seksualnych szybciej i czciej, ni pragn ich kobiety, czego wiadectwem moe by wspominany uprzednio fakt, e niemale wszystkie skargi o napastowanie seksualne to skargi kobiet na mczyzn. Strategie mczyzn s wic dla kobiet rdem gniewu, blu i frustracji. A take na odwrt - mczyni cierpi z powodu strategii postpowania kobiet, gdy zostan na przykad przez nie odrzuceni z powodu braku odpowiednich walorw. Jedni drugim zadaj wic wiele cierpie, cho mczyni zdaj si by oglnie rzecz biorc rdem wikszego cierpienia kobiet, ni na odwrt. Trudno take wyobrazi sobie cakowite wyeliminowanie konfliktu z poycia konkretnych par. Cho niektre pary yj w wikszej harmonii ni inne, take te pierwsze nie s wolne od konliktw, trudno bowiem cakowicie unikn warunkw prowokujcych konflikt pci. Mczyzna, ktry traci prac z niezalenych od siebie przyczyn, moe stan w obliczu koniecznoci rozwodu, do ktrego dy jego ona, poniewa przesta spenia sw podstawow rol dostarczyciela podanych dbr. Pord rosncej liczby niezalenych od woli kobiety zmarszczek, moe ona stan w obliczu koniecznoci rozwodu podanego przez jej ma, ktry odnosi zawodowe sukcesy i jest przedmiotem zainteresowania innych, modszych kobiet. Fakt, e konflikt pci wywodzi si z naszej ewolucyjnie wyksztaconej psychologii kojarzenia si w pary, moe by rdem niepokoju dla osb wyznajcych szeroko rozpowszechniony pogld, jakoby konflikty byy dzieem jedynie kulturowych konwencji sprzecznych z rzeczywist natur czowieka. Gniew mczyzny, ktremu podrzucono kukucze jajo", ma jednak rwnie niewiele wsplnego z normami jedynie kulturowymi, jak rozpacz kobiety przymuszanej do niechcianych kontaktw seksualnych. Ewolucja dziaa na zasadzie bezlitosnego kryterium sukcesu reprodukcyjnego, niezalenie od tego, jak bardzo skutki i przejawy stosowania tego kryterium s dla nas odraajce. Szczeglnie szkodliwym przejawem konfliktu wewntrzpciowego s wojny nkajce ludzko od zarania dziejw. Zwaywszy wiksz skonno mczyzn do podejmowania ryzyka (celem zgromadzenia zasobw, ktre mogyby zadowoli ich partnerki), nie jest zaskoczeniem fakt, e wojny s niemal wycznie dzieem mczyzn. Wrd Indian Yanomamo wystpuj tylko dwa zasadnicze powody wojen - pragnienie przechwycenia kobiet nalecych do mczyzn z wrogiej grupy i pragnienie odzyskania wasnych on, porwanych przez tamtych w czasie poprzedniej wojny. Kiedy badajcy ich antropolog Napoleon Chagnon wyjania swoim informatorom, e jego wasny kraj wypowiedzia wanie wojn w imi ideaw wolnoci i demokracji, Yanomamo zareagowali penym niedowierzania zdumieniem. Ryzykowanie wasnym yciem dla jakiegolwiek innego powodu ni pozyskanie kobiet wydawao im si przedsiwziciem wybitnie nierozsdnym (Chagnon, 1983; informacja osobista, 1991). Motywacje przywiecajce mczyznom Yanomamo nie wydaj si przy tym ani dziwaczne, ani nietypowe -o czym wiadczy na przykad fala gwatw towarzyszca niemal kadej wojnie odnotowanej w historii (Brownmiller, 1975). Mczyni wszdzie na wiecie cechuj si tymi samymi mechanizmami psychologicznymi wyksztaconymi w nich przez ewolucj. Fakt, e historia nie odnotowaa ani jednego przypadku, w ktrym kobiety sformowayby zbrojny oddzia i napady na ssiedni wiosk celem pozyskania mw, mwi nam co istotnego o rnicach midzy pciami - e mianowicie mczyni cechuj si znacznie brutalniejszymi strategiami pozyskiwania dostpu seksualnego ni kobiety (Tooby, Cosmides, 1989). Seksualne podoe wielu aktw przemocy

obrazuj take zwizki konfliktw midzypciowych i wewntrzpciowych. Konflikt midzypciowy rozgrywa si w yciu codziennym nie na polu bitwy, lecz w trakcie indywidualnych kontaktw poszczeglnych mczyzn i kobiet -w miejscu pracy, w domu, w trakcie towarzyskich spotka. Kosztw zazdroci mczyzny nie ponosz wszystkie kobiety, lecz tylko jedna - jego partnerka. Wikszo mczyzn nie przejawia skonnoci do gwatu nawet w sprzyjajcych warunkach (Malamuth, 1981; Young, Thiessen, 1992), tak wic mczyni nie obciaj jako cao wszystkich kobiet kosztami zwizanymi z gwatem. Krtko mwic, to nie solidarno mczyzn z mczyznami i kobiet z kobietami jest przyczyn konfliktu pci. Podstawow przyczyn konfliktu jest odmienno strategii seksualnych stosowanych przez kobiety i mczyzn, odmienno sprawiajca, e realizacja indywidualnych strategii mczyzn czsto napotyka przeszkody wynikajce z realizowania przez poszczeglne kobiety ich wasnych, indywidualnych strategii. W chwili obecnej jestemy ju wyposaeni w taki zakres wiedzy o kontaktach mczyzn z kobietami, jakim nigdy nie dysponowali nasi dawni i niedawni przodkowie. Stwarza to sposobno ksztatowania naszej wasnej przyszoci na skal, ktra nigdy dotd nie bya moliwa. Fakt, e istota strategii seksualnych stosowanych przez obie pci uwarunkowana jest ewolucj biologiczn, nie czyni tych strategii ani niezmiennymi, ani nie usprawiedliwia naduy, do ktrych moe prowadzi ich stosowanie. Zmiany s moliwe dziki temu, e strategie postpowania obu pci s bardzo wraliwe na czynniki sytuacyjne, w tym take na koszty, ktrymi obcione by mog zachowania brutalne czy krzywdzce pe przeciwn. Wsppraca pci Mczyni i kobiety zawsze pozostawali od siebie nawzajem uzalenieni w przekazywaniu wasnych genw nastpnym pokoleniom. Dugotrwae zwizki ludzi bardziej opieraj si na wzajemnym zaufaniu i wiadczeniu sobie przysug, ni mona to zaobserwowa u jakiegokolwiek innego gatunku. W tym sensie ludzie s gatunkiem, u ktrego kooperacja pci przybraa natenie niespotykane w wiecie zwierzt. Zdolno do wsppracy jest cech rwnie ludzk, jak zdolno do samowiadomoci czy tworzenia kultury. Analiza strategii seksualnych pozwala zorientowa si w warunkach sprzyjajcych tworzeniu przez kobiet i mczyzn trwaych zwizkw. Takim sprzyjajcym czynnikiem s niewtpliwie wsplne dzieci, ktrych pojawienie si oznacza przypiecztowanie genetycznej wsplnoty interesw obu pci. adna ra nie pozostaje jednak bez kolcw. Cho dzieci gwnie cementuj wsplnot rodzicw, stanowi te i zarzewie sporw - poczwszy od rozdziau opieki nad nimi, skoczywszy na perturbacjach w poyciu seksualnym, ktre wywoywane s pojawieniem si ju pierwszego dziecka. Innym czynnikiem sprzyjajcym trwaoci zwizku jest dochowywanie wiernoci seksualnej - kada zdrada otwiera drog do wikszego lub mniejszego osabienia wizi midzy maonkami. Nawet jeeli przynosi korzyci stronie, ktra zdrady si dopuszcza, s one z reguy pozyskiwane kosztem drugiej, zdradzanej strony. "Wierno przyczynia si do harmonii midzy pciami, cho i ta ra nie jest bez kolcw - wierno moliwa jest bowiem tylko za cen rezygnacji z dbr, ktre obojgu partnerom przynie mog kontakty pozamaeskie. Kluczem do harmonii midzy mczyzn a kobiet jest gotowo do wzajemnego realizowania pragnie drugiej strony. Zadowolenie kobiety ronie, kiedy mczyzna oferuje jej wicej uwagi, czasu, zaangaowania i znoszonych do domu dbr. Zadowolenie mczyzny ronie, kiedy kobieta okazuje mu yczliwo, uczucia i zaangaowanie oraz kiedy jest atrakcyjniejsza fizycznie od niego samego (Weisfeld, Russell, Weisfeld, Wells, 1992). Ci, ktrzy w wikszym stopniu speniaj pragnienia partnerw, z reguy sami wicej ze zwizku

wynosz. Zrozumienie pragnie wyksztaconych przez ewolucj u pci przeciwnej jest wic kluczem do osignicia harmonijnego poycia kobiet i mczyzn. Okolicznoci by moe najbardziej sprzyjajc osigniciu tej harmonii jest sama wielo naszych pragnie, a w konsekwencji i wielo dbr, ktre moe wnie do staego zwizku kada ze stron. Dobra wnoszone do zwizku przez mczyzn i kobiet czciowo si uzupeniaj czy dopeniaj, jak zasoby reprodukcyjne kobiety z niezbdnymi do przetrwania zasobami dostarczanymi przez mczyzn. Poza tymi dobrami podstawowymi i niezbywalnymi partnerzy trwaego zwizku opartego na wsppracy dostarczaj sobie jednak nawzajem bardzo zrnicowanych i niezbdnych do ycia korzyci, jak ochrona przed niebezpieczestwami, odstraszanie przeciwnikw, opieka w potrzebie, pomoc w wychowaniu dzieci i tak dalej. Kada z tych korzyci odpowiada jednemu z pragnie drugiej strony, pragnie definiujcych ludzk natur. Fakt, e przez cae ludzkie dzieje kobiety i mczyni byli sobie nawzajem niezbdni do przetrwania, reprodukcji i speniania wasnych pragnie, powinien kademu z nas uwiadomi, na jak wielki szacunek zasuguje pe przeciwna i jej pragnienia. Zapewne ta wanie trwajca przez tysice pokole komplementamo pragnie kobiety i mczyzny decyduje o niezwykym poczuciu spenienia, ktrego dowiadczamy w wypadku szczliwej mioci. Trwajcy przez cae ycie sojusz kobiety i mczyzny stanowi triumfalne osignicie wspgrania strategii seksualnych stosowanych przez obie pci. Wspczenie stajemy przed szeregiem problemw, ktre obce byy naszym odlegym przodkom, jak pojawienie si rzetelnych metod zapobiegania niechcianej ciy i skutecznych metod zwalczania bezpodnoci, banki spermy, dzieci z probwki", chirurgia kosmetyczna, niezwyke rozpowszechnienie pornografii czy wreszcie pojawienie si AIDS. Osignlimy niespotykany nigdy dotd poziom moliwoci dowolnego kontrolowania skutkw naszych kontaktw seksualnych. Stajemy jednak przed tymi nowymi zjawiskami wyposaeni w pradawne, niedostosowane do nich preferencje seksualne wyksztacone w nas przez warunki, ktre bezpowrotnie ju znikny z powierzchni Ziemi. Strategie seksualne trwaj w nas niczym ywe skamieliny, wiadczc o tym, kim jestemy i skd przychodzimy. Jestemy jedynym gatunkiem, ktry pojawi si na naszej planecie w cigu trzech i p miliarda lat dziejw ycia i ktry dysponuje tak daleko posunitymi moliwociami ksztatowania swego przeznaczenia. Perspektywy skutecznego ksztatowania przyszoci uzalenione s jednak od naszej zdolnoci do zrozumienia wasnej przeszoci. Tylko przez badanie skomplikowanego repertuaru ludzkich strategii seksualnych moemy zrozumie, skd przyszlimy. Tylko rozumiejc, dlaczego strategie takie w nas si rozwiny, uzyska moemy zdolno wpywania na to, dokd zmierzamy.

XI Ukryte strategie seksualne kobiet

(...) upodobania pci, ktra inwestuje wicej czyli samic w znacznym stopniu wyznaczaj kierunek, w ktrym bdzie ewoluowa dany gatunek. To samica podejmuje bowiem ostateczne decyzje co do tego, kiedy, jak czsto i z kim czy si w pary. Sarah Blaffer Hrdy 1981 Zoono kobiecych strategii doboru seksualnego bardzo utrudnia ich zrozumienie. Wyzwaniem nie jest jedynie rozwizanie zagadki, czego kobiety pragn, ale take poznanie uksztatowanych w toku ewolucji strategii realizowania owych pragnie. Ciaa i umysy

kobiet kryj w sobie oszaamiajce i wci niezbadane zawioci dotyczce seksualnoci. Niektre strategie pozostaj w ukryciu z czysto ewolucyjnych przyczyn - niemoliwe byoby ich skuteczne stosowanie, gdyby ujawnia si ich prawdziwa natura. Jednak ludzie chc wiedzie. Odczuwamy gbokie pragnienie zrozumienia kobiet. W porwnaniu z kobietami mczyni wydaj si bardziej przejrzyci, jednak to wraenie moe by mylne. Zgodnie z zasadami koewolucji jest mao prawdopodobne, aby mczyni pozostawali ewolucyjnie niezmienni, podczas gdy u kobiet powstaj coraz bardziej wyrafinowane strategie. Adaptacje kobiet zwizane z wyborem partnera znajduj odzwierciedlenie w kontradaptacjach mczyzn, podobnie jak mskie adaptacje odzwierciedlaj si w kontradaptacjach kobiet. W tym rozdziale sprbujemy rozwiza cztery ewolucyjne zagadki, na ktrych skupiaj si ostatnio autorzy bada nad kobiecymi strategiami doboru seksualnego. Czy eski orgazm spenia jak konkretn funkcj? Dlaczego kobiety romansuj? Czy strategie seksualne kobiet s powizane z ich cyklem menstruacyjnym? Czy mczyni mog rozpozna moment owulacji u kobiet? Czy eski orgazm ma znaczenie adaptacyjne? W jednym z odcinkw popularnego serialu Sze stp pod ziemi Brenda - atrakcyjna kobieta o burzliwym yciu emocjonalnym i wielu seksualnych przygodach - zarcza si z Nate'em. Ich ycie seksualne jest dalekie od bajkowej idylli. Na pocztku jednego z kolejnych odcinkw Brenda siedzi w samochodzie, czekajc na zielone wiato. Przyglda si bardzo mskiemu kierowcy ciarwki stojcej na ssiednim pasie, a on odwzajemnia jej spojrzenie. W nastpnej scenie widzimy ich splecionych w szaleczym akcie seksualnym w jego ciarwce. Brenda jest wyranie podniecona, bardzo namitna. Kiedy zblia si do osignicia orgazmu, okazuje si, e w stosunek seksualny odby si wycznie w jej wyobrani. W rzeczywistym wiecie zapala si zielone wiato i Brenda, omdlewajc, opuszcza kochanka", odjedajc samotnie wasnym samochodem. Tego samego wieczoru prosi narzeczonego, eby wyszed na zewntrz i udawa napastnika, ktry wamuje si do jej domu. odmawia. Zamiast tego kochaj si spokojnie i delikatnie. W kolejnym ujciu Nate porusza si agodnie na Brendzie, mruczc: Kocham ci". Brenda prosi go, eby to robi mocniej", jednak Nate nadal kocha si z ni w delikatny, zbyt agodny sposb. Zamiast podniecenia i orgazmu, Brenda odczuwa frustracj i rozdranienie. Tak koczy si owa scena. eski orgazm od stuleci intryguje, przeraa, zachwyca, niepokoi i zwodzi mczyzn. Definiuje si go jako wysoce zmienny szczyt dozna seksualnych, ktremu towarzysz mimowolne, rytmiczne skurcze zewntrznej czci pochwy, a czsto rwnie macicy, zwieracza odbytu i zwieracza cewki moczowej, a take obnienie napicia cian naczy krwiononych i mini, ktre wie si z silnym pobudzeniem seksualnym" (Symons, 1979, s. 75). Aby zrozumie fenomenologi kobiecego orgazmu, zobaczmy, jak opisuj go kobiety, ktre go dowiadczyy: Intensywne uczucie podniecenia, ktremu towarzyszy silne napicie mini, szczeglnie plecw i ng, sztywne wyprenie ciaa trwajce pi sekund, a nastpnie cakowite rozlunienie i uczucie ogromnego zmczenia i ulgi. Poczenie przypyww niezwykle przyjemnych dozna i narastajcego napicia. Kulminacj tego dowiadczenia stanowi fantastyczne doznanie, po ktrym nastpuje spadek napicia. Na pocztku jest mrowienie i pene napicia oczekiwanie. Skurcze odbytu zapocztkowuj seri dreszczy pezncych ku grze wzdu krgosupa. Mrowienie i dreszcze nagle narastaj, a dochodzi do prawdziwej eksplozji w okolicy genitalnej. Towarzysz jej zawroty gowy i uczucie osabienia, niemal utrata wiadomoci, lecz nie do koca. To jakby kwietna eksplozja docierajca z rozmait intensywnoci do miejsc pooonych w rnej odlegoci od okolicy genitalnej (Bancroft, 1989). S to opisy szczeglnie dramatycznych przey. Niektre kobiety opisuj orgazm jako

znacznie powolniejsze, pulsujce doznanie, po ktrym nastpuje agodne rozlunienie. Kobiety bardzo si rni pod wzgldem czstoci przeywania orgazmu. W pewnym do typowym badaniu 15% kobiet twierdzio, e przeywa orgazm podczas kadego stosunku seksualnego, 48% - e podczas wikszoci stosunkw, 19% - e czasami, 11% sporadycznie, a 7% - nigdy (Tavris, Sadd, 1977). Porwnywalne wyniki - uzyskane przy uyciu nieco innych metod i w innych prbach - opisywali Terman, Kinsey, Hunt, Chester, Fisher, Hite oraz ostatnio Lau-mann i Gagnon. Nasza fascynacja eskim orgazmem wynika po czci z niepewnoci, czy w ogle wystpi, oraz z jego nieprzewidywalnoci. W odrnieniu od jednoroca, ktry jest szczeglnie interesujcy wanie dlatego, e nie istnieje (...), i mskiego orgazmu, ktry wystpuje z monotonn regularnoci, (...) eski orgazm z pewnoci istnieje, a jednak wzbudza zainteresowanie, wywouje spory i polemiki, a take stanowi inspiracj do tworzenia nowych ideologii, technicznych podrcznikw oraz literatury naukowej i popularnej tylko dlatego, e tak czsto si nie pojawia" (Symons, 1979, s. 86). Co sprawia, e niektre kobiety z atwoci osigaj orgazm, a inne nie? Dlaczego kobieta przeywa orgazm podczas stosunkw z jednym mczyzn, a wspyjc z innym dowiadcza jedynie seksualnej frustracji*? Zwolennicy rnych podej naukowych od dawna prbuj odpowiedzie na te pytania, badajc wiele aspektw kobiecego orgazmu waciwoci intymnych zwizkw, w ktrych wystpuje, subiektywne doznania, reakcje fizjologiczne, psychologiczne czynniki poprzedzajce oraz emocjonalne nastpstwa. Podstawowe ewolucyjne pytanie, ktre inspiruje badaczy do poszukiwa, czy w sobie wszystkie te aspekty: Czy eski orgazm wyksztaci si w procesie ewolucji po to, aby spenia jak konkretn funkcj? Na jednym biegunie sporu, jaki toczy si wok tej kwestii, znaleli si do nieoczekiwani sprzymierzecy - antropolog ewolucyjny Donald Symons oraz nieyjcy ju paleontolog ewolucyjny Steven J. Gould. W 1979 roku Symons stwierdzi - a w 1987 roku popar go Gould - e w odrnieniu od orgazmu mskiego eski nie powsta po to, aby spenia jak konkretn funkcj (Symons, 1979; Gould, 1987). *Jedna z czytelniczek zwrcia uwag na fakt, e mczyni take rni si pod wzgldem atwoci osigania orgazmu oraz e mog go przeywa podczas stosunkw z niektrymi partnerkami, a z innymi nie -jednak te kwestie nie zostay dotd wystarczajco wnikliwie zbadane. W przeciwiestwie do kobiecego orgazmu funkcja orgazmu mskiego i towarzyszcej mu ejakulacji wydaje si oczywista - su one wprowadzeniu spermy gboko w drogi rodne kobiety, co uatwia zapodnienie. Wytryskowi nasienia towarzyszy szczyt seksualnej przyjemnoci - w ten sposb mski orgazm wie si z najwikszym prawdopodobiestwem poczcia potomstwa. Wedug Symonsa nie ma wiarygodnych dowodw na to, e jakiekolwiek waciwoci eskiego orgazmu daway kobietom, ktre atwo go osigay, reprodukcyjn przewag nad rywalkami, ktre przeyway go rzadko lub wcale. Zatem jest mao prawdopodobne, e eski orgazm peni funkcj adaptacyjn. Jak sugeruje Symons, kobiecy orgazm mona raczej porwna do mskich sutkw. Podobnie jak one, jest bezuytecznym produktem ubocznym pewnych kompromisw w rozwoju prenatalnym ssakw. Wszystkie osobniki ludzkie maj genetyczny potencja umoliwiajcy powstanie funkcjonalnych eskich sutkw lub ich bezuytecznych mskich odpowiednikw. Podobnie, wszyscy ludzie maj genetyczne podstawy do wytworzenia si funkcjonalnego mskiego orgazmu bd bezuytecznego orgazmu eskiego. Zgodnie z omawianym ujciem to, ktry z owych zwizanych z pci mechanizmw zostanie zaktywizowany, a ktry zahamowany, zaley od zdeterminowanych genetycznie zwrotw", zachodzcych w rnych stadiach rozwoju. Samce i samice nie s zatem odrbnymi bytami, ale raczej dwoma wariantami jednego podstawowego planu, ktry zostaje sprecyzowany w trakcie rozwoju embrionalnego" (Gould, 1987, s. 16). Krtko mwic, eski orgazm jest rozwojowym produktem ubocznym

orgazmu mskiego, ktry stanowi seksualn adaptacj. Goulda najwyraniej irytowali badacze, ktrzy sugerowali, e orgazm u kobiet moe spenia jakie funkcje. Na przykad surowo skarci ewolucyjn antropolog Sar Hrdy za opowiadanie bajek o adaptacji" i wymylanie fantastycznych teorii", kiedy wysuna ona hipotez, e eski orgazm suy wywoywaniu niepewnoci ojcostwa, a tym samym umoliwia kobiecie uzyskanie wsparcia od wielu mczyzn. Symons wnikliwie rozway argumenty i dane empiryczne przemawiajce za susznoci jego tezy. Przedstawi cztery odrbne linie argumentacji wspierajce koncepcj eskiego orgazmu jako produktu ubocznego. Po pierwsze stwierdzi, e nie ma przekonujcych dowodw na to, i samice innych naczelnych przeywaj orgazm podczas kopulacji, chocia wiele z nich jest zdolnych do osigania orgazmu wskutek konkretnych rodzajw stymulacji, na przykad pocierania echtaczki. Po drugie, eski orgazm nie jest niezbdny do poczcia potomstwa; na caym wiecie w ci zachodz take kobiety, ktre nie dowiadczaj seksualnego szczytowania. Po trzecie, eski orgazm charakteryzuje si du zmiennoci. W odrnieniu od orgazmu mskiego, ktry wystpuje regularnie podczas stosunkw seksualnych, eski orgazm czasami si pojawia, a czasami przypomina raczej nieistniejcego jednoroca. Po czwarte, w niektrych kulturach kobiecy orgazm jest najwyraniej zupenie nieznany. Symons cytuje etnograficzne podsumowanie obserwacji, ktre przemawiaj za tym ostatnim argumentem: W wikszoci spoeczestw, w ktrych zgromadzono dane na ten temat, mczyni przejmuj inicjatyw i bez duszej gry wstpnej zmierzaj energicznie ku wasnemu orgazmowi, nie powicajc zbyt wiele uwagi zsynchronizowaniu swoich dozna z orgazmem kobiety. Liczne doniesienia wskazuj, e o zakoczeniu stosunku decyduje zaspokojenie namitnoci i osignicie przyjemnoci przez mczyzn, ktry nie zwaa na reakcje kobiety. Jeli nawet kobiety przeywaj orgazm, to osigaj go biernie (Davenport, 1977, s. 149). Symons zwraca take uwag na fakt, e w kulturach Zachodu kobiety zwykle nie wymieniaj orgazmu jako najwaniejszego rda przyjemnoci podczas stosunku seksualnego. Wiele kobiet podkrela raczej, e lubi seks przede wszystkim dlatego, i daje poczucie emocjonalnej bliskoci z partnerem, i czsto wyrnia moment penetracji jako najprzyjemniejszy w trakcie stosunku seksualnego. Symons opublikowa swoj klasyczn rozpraw o ewolucji ludzkiej seksualnoci w 1979 roku. Od tego czasu przeprowadzono nowe badania, ktre sugeruj, e samice niektrych innych gatunkw naczelnych mog, podobnie jak kobiety, przeywa orgazm w trakcie kopulacji (Slob, van der Werff ten Bosch, 1991; Dixon, 1998; Baker, Bellis, 1995). Na przykad badacze zajmujcy si jednym z gatunkw makakw (Macaca arctoides) dokonali telemetrycznej rejestracji skurczw macicy podczas spkowania. Co interesujce, owe fizjologiczne skurcze wystpuj u samic rwnoczenie z wyrazem twarzy wskazujcym na szczytowanie". w grymas bardzo przypomina ejakulacyjny wyraz twarzy" samca. Kiedy skurcze macicy ustaj, wskazujcy na szczytowanie wyraz twarzy samicy znika w cigu dziesiciu sekund. Chocia badacze oczywicie nie mog zapyta samic map o ich subiektywne odczucia, to cisy zwizek midzy fizjologicznymi skurczami a wyrazem twarzy wskazuje na to, e samice tego gatunku naczelnych przeywaj orgazm. Podobne reakcje zaobserwowano u samic szympansw. Podsumowujc, wyniki przeprowadzonych ostatnio bada sugeruj, e eski orgazm przeywany podczas stosunku seksualnego mg powsta we wczesnej fazie ewolucyjnego rozwoju naczelnych. Dane empiryczne dotyczce innych gatunkw naczelnych nie odpowiadaj wprost na pytanie, czy eski orgazm u ludzi spenia konkretn funkcj, czy te jest tylko bezuytecznym produktem ubocznym. Co wicej, jeli samice wszystkich gatunkw naczelnych s zdolne do dowiadczania orgazmu, to mona przypuszcza, e u ludzi nie wyksztaci si aden specyficzny mechanizm, ktry miaby spenia okrelon funkcj. Aby

dowie, e eski orgazm jest adaptacj, musimy sign po dowody, ktrych wymaga si w wypadku wszystkich hipotetycznych adaptacji - czyli po dane wskazujce na to, e badane zjawisko jest specyficzne i swoiste dla danego gatunku, umoliwia oszczdno i suy rozwizaniu konkretnego problemu adaptacyjnego. Rozpocznijmy poszukiwanie takich dowodw od przegldu bada midzykulturowych. Argumenty, ktre opieraj si na midzykulturowych danych etnograficznych, nadal budz zastrzeenia, szczeglnie w dziedzinie seksualnoci. Antropolodzy, ktrzy zgromadzili te dane, byli w wikszoci mczyznami, podobnie jak przewaajca cz przedstawicieli badanych kultur, ktrzy przekazali badaczom owe informacje. Kobiety - co zrozumiae mog by niechtne rozmawianiu o szczegach swoich dowiadcze seksualnych z antropologiem mczyzn i obcokrajowcem. Badacze czsto po prostu nie poszukuj informacji na temat niuansw kobiecych zachowa zwizanych z wyborem partnera. Te czynniki mogy doprowadzi do nietrafnej etnograficznej oceny czstoci wystpowania eskiego orgazmu. Przyjrzyjmy si kulturom, w ktrych zdaniem wielu badaczy eski orgazm nie wystpuje. Na przykad jeden z przedstawicieli indyjskiego ludu Muria - kultury, w ktrej zdaniem czci badaczy kobiety nie dowiadczaj orgazmu - opowiada: Kiedy ley na niej, ona rk umieszcza jego organ we waciwym miejscu. Oboje milcz. S bardzo cicho. On musi to robi bardzo gwatownie - dopki nie oblejesz si potem, a twoja dza ci nie opuci, nie poczujesz si speniony. Ona mwi: Jeszcze, jeszcze. Nie pozwoli mu skoczy, dopki jej nie zaspokoi". Opis ten wydaje si sugerowa, e kobieta dy do osignicia orgazmu, chocia kultur, z ktrej pochodzi, uznaje si czsto za przykad spoeczestwa, w ktrym eski orgazm nie wystpuje. W etnograficznych opisach sporzdzonych przez kobiety doniesienia o eskim orgazmie wydaj si do powszechne. W ksice Nisa: The Life and Words of a !Kung Woman (Nisa: ycie i opowieci kobiety z ludu !Kung") Margorie Shostak pisze: Czasami kobieta koczy pierwsza, a mczyzna pniej. Czasami kocz jednoczenie. Obie moliwoci s rwnie dobre. Niedobrze jest tylko wtedy, kiedy kobieta jeszcze nie skoczya, a mczyzna ju osign szczyt (...). Wszystkie kobiety znaj seksualn przyjemno. Jeli mczyzna koczy przed kobiet, to zdarza si, e kobieta - jeli naprawd lubi seks - czeka, a mczyzna odpocznie, a potem jeszcze raz si z nim kocha, bo i ona chce skoczy. Bdzie si kochaa z mczyzn tak dugo, a zostanie zaspokojona. W przeciwnym razie mogaby zachorowa (Shostak, 1981, s. 286-287). Chocia prawdopodobnie mona by znale etnograficzne potwierdzenie susznoci szeregu pogldw, to podstawowy problem polega na tym, e nie przeprowadzono dotd systematycznych bada nad kobietami w rnych kulturach, aby zyska pewno co do tego, czy istniej spoeczestwa, w ktrych eski orgazm jest zupenie nieznany bd kobiety go nie dowiadczaj (Rancour-Laferriere, 1985). Jak stwierdzia jedna z badaczek, etnografowie nie przywizywali dotd zbyt wielkiej wagi do poszukiwania informacji dotyczcych istnienia eskiego orgazmu" (Rancour-Laferriere, 1985, s. 79). Za dowd susznoci koncepcji eskiego orgazmu jako produktu ubocznego uwaa si czasami wewntrz- i midzykulturow zmienno badanego zjawiska. Jednak to wanie zmienno, a nie stao, jest waciwoci, ktrej naleaoby oczekiwa zgodnie z rnymi hipotezami dotyczcymi adaptacji. Dowodw adaptacyjnego charakteru jakiego zjawiska poszukuje si zwykle w uniwersalnoci jego konstrukcji, a nie w niezmiennoci jego obserwowalnych przejaww. Mechanizmy powstawania zgrubie naskrka s uniwersalnymi ludzkimi adaptacjami, jednak obserwuje si znaczn zmienno indywidualn i kulturow w gruboci i rozmieszczeniu takich zgrubie. Adaptacja moe by skonstruowana tak, aby jej przejawy byy zmienne, bo tylko dziki temu moe niezawodnie, precyzyjnie i skutecznie spenia swoj funkcj. Sygnay zwizane z funkcj danej adaptacji staj si bezwartociowe,

kiedy albo wystpuj zawsze, albo te s niezmiennie nieobecne (Rancour-Laferriere, 1985, s. 70). Jeli orgazm spenia funkcj sygnau, jak sugeruje kilka hipotez adaptacyjnych, to zmienno jest absolutnie niezbdnym elementem konstrukcji kobiecego orgazmu. Pi moliwych funkcji eskiego orgazmu Istnieje przynajmniej pi odrbnych hipotetycznych adaptacyjnych funkcji eskiego orgazmu. Pierwsz i najbardziej popularn hipotez jest tak zwana hipoteza hedonistyczna, zgodnie z ktr dziewczta po prostu chc si dobrze bawi. Zgodnie z t hipotez orgazm motywuje kobiety do odbywania stosunkw seksualnych w cigu caego cyklu menstruacyjnego, co zwiksza szans poczcia potomstwa (Rancour-Laferriere, 1985, s. 105). Dziki orgazmowi seks sprawia kobietom przyjemno, co zachca je do jak najczstszego wspycia. Zatem kobiety dowiadczajce orgazmu mogy w przeszoci osiga reprodukcyjn przewag nad kobietami, ktre go nie przeyway, poniewa czciej odbyway stosunki seksualne, wskutek czego rodziy wicej dzieci. Poniewa w tej hipotezie zakada si znaczn jednorodno sposobu dowiadczania orgazmu przez rne kobiety, wic jej weryfikacja wymaga zastosowania kryterium uniwersalnoci konstrukcji eskiego orgazmu. Dobrze udokumentowana empiryczna zmienno sugeruje, e owa hipoteza jest niesuszna, a w najlepszym razie niekompletna. Ponadto, hipoteza hedonistyczna wyjania, dlaczego kobiety lubi seks, ale nie wynika z niej, dlaczego orgazm i jego konkretne elementy, takie jak wzrost napicia, nage szczytowanie, szczyt przyjemnych dozna i charakterystyczne skurcze mini, s niezbdne do tego, eby seks sprawia kobietom rado. Inn adaptacyjn funkcj eskiego orgazmu proponuje hipoteza tego jedynego". Gosi ona, e kobiecy orgazm jest narzdziem wyboru partnera. Jak pisze Natalie Angier, dziennikarka zajmujca si tematyk naukow, eski orgazm jest ostatecznym wyrazem wyboru kobiety (...), narzdziem, dziki ktremu kobieta panuje nad przebiegiem odwiecznego ukrytego sporu" (Angier, 1999, s. 74). Zakada si, e wybierajc mczyzn, z ktrym jest zdolna do osigania orgazmu, kobieta decyduje si na partnera, ktry zostanie przy niej oraz bdzie inwestowa w ni i w jej dzieci. By moe wraliwo mczyzny na pragnienia kobiety, jego umiejtno rozpoznawania jej potrzeb oraz jego starania, eby zaspokoi j seksualnie, sugeruj, e w przyszoci bdzie dobrym mem i ojcem. Zmienno eskiego orgazmu - a szczeglnie fakt, e ta sama kobieta moe by w rnym stopniu zdolna do osigania go podczas wspycia z rnymi mczyznami - jest niezbdna do tego, aby mg on spenia hipotetyczn funkcj wyboru partnera. Podczas gdy hipoteza tego jedynego" skupia si na informacyjnej wartoci eskiego orgazmu dla samej kobiety, to hipoteza pewnoci ojcostwa dotyczy sygnau, wysyanego przez kobiet partnerowi (Alexander, Noonan, 1979, s. 449). eski orgazm mwi mczynie, e zaspokaja kobiet seksualnie, a zatem nie bdzie ona miaa motywacji do poszukiwania seksualnego spenienia z innymi partnerami. W rezultacie kobiecy orgazm jest dla mczyzny oznak seksualnej wiernoci partnerki. Jeli kobieta osiga orgazm, to mczyzna moe przypuszcza, e zostanie z nim zamiast rozglda si za kim innym. Funkcja sygnau wiernoci kobiety polega na oddziaywaniu na zachowanie jej partnera eski orgazm zwiksza prawdopodobiestwo, e mczyzna zwie si z partnerk na stae i bdzie inwestowa w jej dzieci. O czwartej funkcji eskiego orgazmu mwi hipoteza niepewnoci ojcostwa. Po raz pierwszy sformuowaa j ponad dwadziecia lat temu antropolog ewolucyjna Sarah Hrdy w kontekcie swoich bada nad naczelnymi - langurami i makakami (Hrdy, 1999). Zgodnie z tym pogldem, eski orgazm wyksztaci si po to, by sprzyja promiskuityzmowi. Kiedy samica wspya seksualnie z wieloma samcami, trudno byo ustali, kto jest prawdziwym, genetycznym ojcem jej dzieci. Wywoujc niepewno ojcostwa, samica moga zmniejsza prawdopodobiestwo tego, e ktry z samcw nalecych do grupy zabije jej potomstwo -

ostatecznie mode mogo by jego dzieckiem. Ta niepewno moga take zwiksza gotowo wielu samcw do inwestowania w samic i jej potomstwo, co przynosio jej korzyci przewyszajce te, ktre mogaby uzyska od jednego samca. Symons zwraca uwag na istotny problem teoretyczny zwizany z hipotez niepewnoci ojcostwa (Symons, 1982). Ot hipoteza ta zakada, e samce mog oceni prawdopodobiestwo ojcostwa. Jeli to prawda, dlaczego samce nie miayby zmniejsza swoich inwestycji w samic i jej dzieci w miar, jak maleje prawdopodobiestwo, e s genetycznymi ojcami? A jeeli rzeczywicie tak jest, dlaczego samica miaaby czerpa wiksze korzyci z uzyskania czstek zasobw od piciu rnych samcw ni z otrzymania caoci od jednego samca? Poza tym teoretycznym problemem warto zwrci uwag na wtpliwoci natury empirycznej - dotd nie prbowano zweryfikowa hipotezy niepewnoci ojcostwa wrd ludzi. Wydaje si, e sama Hrdy odstpia ostatnio od tej hipotezy (Hrdy, 1999, s. 223). . . Niektrzy biolodzy ewolucyjni wyjaniaj eski orgazm, odwoujc si do wspomnianej ju w rozdziale czwartym hipotezy zatrzymania spermy. Zgodnie z t hipotez eski orgazm suy wsysaniu" spermy do szyjki i jamy macicy, co zwiksza prawdopodobiestwo zapodnienia. * Jako pierwsi sformuowali t hipotez Fox, Wolff i Baker (1970); prby jej zweryfikowania podjo wielu badaczy, przede wszystkim Baker i Bellis (1995). Chocia nie znamy dokadnego fizjologicznego mechanizmu, za porednictwem ktrego tak si dzieje, to omawiane zjawisko moe zachodzi w jeden z trzech sposobw. Po pierwsze, eski orgazm moe sprawia, e szyjka macicy zanurza si gbiej w pozostawionym przez samca pynie nasiennym. Po drugie, orgazm moe wydua czas zanurzenia szyjki macicy w pynie nasiennym. Po trzecie, wreszcie, skurcze mog powodowa wsysanie luzu szyjkowego do jamy macicy (Baker, Bellis, 1995). Ewolucjonici opracowali specjalne badania i zgromadzili dostpne dane empiryczne, aby zweryfikowa te konkurencyjne hipotezy. Zanim przyjrzymy si owym danym, warto zauway, e dla wielu kobiet seks moe by bardzo przyjemny take wtedy, kiedy w ogle nie osigaj orgazmu. Na przykad badanie przeprowadzone niedawno w Wielkiej Brytanii ujawnio, e 71% respondentek uwaa, i seks bez orgazmu moe cakowicie zadowala kobiet. Co interesujce, o 10% wicej mczyzn ni kobiet uwaa, e orgazm jest niezbdny do tego, aby kobieta moga osign pen satysfakcj ze wspycia, co sugeruje, i by moe mczyni bardziej si przejmuj eskim orgazmem ni same kobiety (Wellings, Field, Johnson, Wadsworth, 1994). Daniel Rancour-Laferriere opowiada si za hipotez tego jedynego", nazywajc j hipotez rodzinnego szczcia". W 1970 roku czasopismo Redbook" opublikowao wyniki ankiety przeprowadzonej wrd 100 000 kobiet. Okazao si, e kobiety najczciej osigaj orgazm, jeli wspyj seksualnie w ramach staego, opartego na silnym zaangaowaniu zwizku - zarwno przed lubem, jak i w maestwie. A 77% kobiet, ktre nawizyway seri jednorazowych kontaktw seksualnych, twierdzio, e nigdy nie osiga orgazmu. Dla odrnienia, wrd kobiet, ktre regularnie wspyy ze staym partnerem, to samo twierdzio zaledwie 23% (Tavris, Sadd, 1977). Przeprowadzone pl wieku temu klasyczne badanie Kinseya wykazao, e matki osigaj orgazm czciej ni kobiety niezamne (Kinsey i in., 1953), a dobrze kontrolowane badanie ankietowe z 1994 roku, zatytuowane Sex in America, ujawnio, e ponad dwie trzecie samotnych kobiet zwykle nie przeywa orgazmu podczas wspycia seksualnego, za okoo 75% matek szczytuje zazwyczaj lub za kadym razem (Michael, Gagnon, Laumann, Koata, 1994). Wszystkie te wyniki wskazuj na to, e eski orgazm zdarza si najczciej w staych, opartych na zaangaowaniu zwizkach. Ta obserwacja pozostaje w zgodzie z hipotez tego jedynego",

chocia mona by j take wyjani jako skutek dugoletniej praktyki lub wystarczajco wielu prb i bdw w kontaktach seksualnych z jednym partnerem, a zatem nie sposb jej uzna za decydujcy dowd na to, e eski orgazm jest specjalnie skonstruowanym narzdziem, ktre suy do wyboru partnera. Badania wskazuj, e zamne kobiety, ktre czciej przeywaj orgazm, s szczliwsze w maestwie ni kobiety, ktre rzadziej osigaj szczyt seksualnej przyjemnoci. To odkrycie przemawia za susznoci hipotezy tego jedynego", jeli uzupenimy j o zaoenie, e orgazm wpywa nie tylko na pocztkowy wybr partnera, ale take na decyzj o pozostaniu z nim (Eisher, 1973; Terman, 1938). Badanie przeprowadzone wrd 6000 angielskich kobiet potwierdza istnienie trwaej zalenoci midzy orgazmem a jakoci maestwa. Podczas gdy tylko 3% kobiet, ktre podczas wspycia z mem czsto lub za kadym razem osigay orgazm, ujawniao zainteresowanie seksem pozamaeskim, to a 10% tych, ktre w maestwie rzadko dowiadczay szczytu seksualnej przyjemnoci, wyraao ch romansowania z innymi mczyznami (Chesser, 1957). W badaniu Kinseya obejmujcym 6927 kobiet, ktre miay pozamaleskie romanse, 42% ocenio, e podczas wspycia z kochankiem osiga orgazm czciej ni w maestwie, zaledwie 24% twierdzio, e podczas stosunkw z mem przeywa orgazm czciej ni w trakcie wspycia z kochankiem, a 34% uznao, e w obu wypadkach rwnie czsto osiga orgazm. Co interesujce, 94% zamnych kobiet czsto przeywajcych orgazm w maestwie twierdzio, e nadal kocha swoich mw rwnie mocno, jak w cigu pierwszego roku po lubie. Niesabnc mio maesk ujawnio 61% kobiet, ktre rzadziej dowiadczay szczytu seksualnej przyjemnoci. Zatem chocia mio i orgazm s ze sob zwizane, to orgazm nie jest warunkiem koniecznym mioci. Co wicej, na podstawie adnego z omwionych bada nie mona okreli kierunku zalenoci przyczynowo-skutkowej. By moe to szczliwe maestwo powoduje, e kobieta czciej osiga orgazm, a nie na odwrt. By moe niektrzy mczyni s szczeglnie czuli dla swoich partnerek, odczuwaj do nich wyjtkowo silny pocig fizyczny lub s w nich szczeglnie mocno zakochani, wskutek czego bardziej ni inni staraj si zaspokoi seksualnie swoje ony, co doprowadza do wspwystpowania mioci i orgazmu. Krtko mwic, wyniki bada empirycznych w pewnym stopniu potwierdzaj suszno hipotezy tego jedynego", jednak nie w jej pierwotnej formie. eski orgazm moe odgrywa pewn rol w budowaniu i utrzymywaniu rodzinnego szczcia, tak jak sugeruje to omawiana hipoteza. Jednak brak orgazmu moe skania kobiety do nawizywania pozamaeskich romansw, co wskazuje na znacznie bardziej zowrog funkcj tego zjawiska. Zamiast suy do wyboru tego jedynego" towarzysza kobiety w maeskim raju, eski orgazm mg powsta (przynajmniej czciowo) jako mechanizm genetycznej zdrady narzdzie wyboru spermy uatwiajce kobiecie podjcie decyzji, ktry z samcw zapodni jej drogocenne jajeczka. Susznos' tego przypuszczenia potwierdzaj w pewnym stopniu wyniki bada nad innym gatunkiem naczelnych - makakami japoskimi (Troisi, Carosi, 1998). Alfonso Troisi i Monica Carosi zanalizowali dwiecie czterdzieci aktw kopulacji w grupie szesnastu samcw i dwudziestu szeciu samic. eski orgazm - przejawiajcy si kurczowym zaciskaniem doni, skurczami mini i wydawaniem specyficznych odgosw - wystpi podczas 33% tych aktw. Podobnie jak u ludzi, duszy czas kopulacji i wiksza liczba pchni miedniczych zwikszay prawdopodobiestwo tego, e samica osignie orgazm. Badacze dokonali jednak innego fascynujcego odkrycia - samice czciej osigay orgazm w trakcie kopulacji z samcami dominujcymi w grupie, szczeglnie jeli same zajmoway nisk pozycj spoeczn. Autorzy do zblionych bada nad ludmi skupili si nad zwizkiem midzy cechami mczyzny - takimi jak symetria rysw twarzy i fizyczna atrakcyjno - a eskim orgazmem.

Jak wspomniano w rozdziale trzecim, wady genetyczne oraz szkodliwe czynniki rodowiskowe mog zaburza symetri ciaa i twarzy (przypomnij sobie, jak wyglda aktor i piosenkarz country, Lyle Lovett). Wielu biologw uznaje symetri za oznak dziedzicznej dobrej kondycji i wysokiej jakoci genw. Randy Thornhill i jego wsppracownicy zbadali osiemdziesit sze heteroseksualnych par i wykazali, e kobiety, ktrych partnerzy mieli symetryczne twarze i ciaa, osigay orgazm czciej ni kobiety majce partnerw o bardziej asymetrycznych ciaach (Thornhill, Gangestad, Comer, 1995). Przeprowadzone z jeszcze wikszym rozmachem badanie, w ktrym uczestniczyo trzysta osiemdziesit osiem kobiet (niektre z nich mieszkay w Niemczech, a inne w Stanach Zjednoczonych), ujawnio podobne zjawisko - kobiety zwizane z atrakcyjniejszymi fizycznie mczyznami czciej ni te, ktre miay mniej atrakcyjnych partnerw, twierdziy, e podczas ostatniego stosunku osigny orgazm (Shackelford, Weekes-Shackelford, LeBlanc, Bleske, Euler, Hoier, 2000). Wyniki tych bada w pewnym stopniu potwierdzaj zawarty w hipotezie tego jedynego" element wyboru partnera, sugerujc, e kobiety czciej osigaj orgazm podczas wspycia z mczyznami o genotypie i fenotypie wysokiej jakoci. Jednak wszystkie te badania budz pewne wtpliwoci, poniewa nie umoliwiaj okrelenia kierunku zwizku przyczynowoskutkowego. By moe atrakcyjni mczyni o symetrycznych ciaach maj wicej dowiadcze seksualnych, a tym samym zyskuj wicej okazji do tego, aby si nauczy, jak by lepszymi kochankami. Ponadto, eski orgazm nie wie si z silniejsz mioci kobiety do partnera czy te wikszymi inwestycjami w zwizek, ani ze sposobem, w jaki kobieta spostrzega mio mczyzny i jego inwestycje. Wszystko to wydaje si podwaa suszno tej wersji hipotezy tego jedynego", ktra skupia si na rodzinnym szczciu". O co wic w tym wszystkim chodzi? Wydaje si, e kluczem do rozwizania tej tajemnicy jest zwizek midzy eskim orgazmem a zatrzymaniem spermy w drogach rodnych, poczony z ukryt stron kobiecej seksualnoci - zdradami seksualnymi. Jak pamitamy, Kinsey odkry, e odsetek kobiet, ktre osigay wicej orgazmw z kochankiem ni z mem, niemal dwukrotnie przewysza odsetek kobiet, ktre czciej dowiadczay szczytu seksualnej przyjemnoci podczas wspycia ze staym partnerem. Badanie przeprowadzone niedawno w Wielkiej Brytanii ujawnio, e kobiety maj wicej orgazmw sprzyjajcych zatrzymywaniu spermy w drogach rodnych (czyli takich, ktre wystpuj w cigu dwch minut od orgazmu mczyzny) podczas stosunkw z kochankami ni w trakcie wspycia z mami (Baker, Bellis, 1995). Rozstrzygajcym argumentem moe si jednak okaza czas odbywania popoudniowych schadzek w zacisznych hotelikach. Kobiety, ktre maj romanse, wydaj si wspy seksualnie ze swoimi kochankami przede wszystkim w te dni, kiedy s najbardziej podne - tu przed owulacj lub podczas jej trwania. Rzeczywicie, w okresie najwikszej podnoci kobiety wspyj z kochankami trzykrotnie czciej ni w niepodnej fazie poowulacyjnej (Baker, Bellis, 1995). Nareszcie zaczynamy uchyla rbka tajemnicy eskiego orgazmu. Zdolno kobiety do jego osigania moga si pierwotnie wytworzy jako produkt uboczny, jak twierdzili Symons i Gould. Wydaje si jednak, e w toku ewolucji doszo do adaptacyjnej modyfikacji eskiego orgazmu, wskutek czego stao si istotne, kiedy i z kim kobieta go osiga. Dane empiryczne przemawiaj za hipotez tego jedynego", ale nie w jej pierwotnej postaci. Orgazm wydaje si spenia funkcj narzdzia selekcji, za pomoc ktrego kobieta wybiera, ktry z mczyzn j zapodni, przy czym w wybranek wcale nie musi by jej mem. Kobiety czciej osigaj orgazm ze staymi partnerami o genach wysokiej jakoci, przejawiajcej si w anatomicznej symetrii ciaa oraz w fizycznej atrakcyjnoci. Jeli jednak kobieta ma romans, to take zwykle wybiera kochanka o genach wysokiej jakoci i wanie z nim - w kontekcie niebezpiecznych schadzek - czciej ni z mem dowiadcza szczytu seksualnych dozna. W takiej sytuacji orgazm moe uatwia kobiecie stosowanie strategii wyboru partnerw, ktra umoliwia jej zapanie dwch srok za ogon" - czyli uzyskanie

inwestycji od jednego mczyzny, ktry zapewnia jej dzieciom ojcowsk opiek i potrzebne zasoby, oraz dobrych genw od innego mczyzny, ktry niewiele inwestuje, ale podwysza genetyczn jako jej dzieci. Chocia analiza wynikw bada naukowych przywioda mnie do wniosku, ze eski orgazm nosi przynajmniej pewne znamiona adaptacji, to przeciwnicy tej tezy - zwolennicy hipotezy produktu ubocznego - nadal dysponuj sporym arsenaem argumentw. adna ze wspczesnych hipotez adaptacyjnych nie wyjania, na przykad, dlaczego kultury wydaj si tak bardzo rni pod wzgldem czstoci wystpowania eskiego orgazmu. Ponadto musimy si liczy z moliwoci, e eski orgazm nie jest w peni ani adaptacj, ani produktem ubocznym, ale raczej czy w sobie pewne waciwoci produktu ubocznego z adaptacyjn modyfikacj. Na zakoczenie tych rozwaa warto zwrci uwag na uderzajc luk w ewolucyjnych teoriach dotyczcych moliwych funkcji eskiego orgazmu. Ot autorzy tych teorii niemal zupenie pominli kwesti wpywu owych funkcji na strategie seksualne mczyzn. *Donowi Symonsowi nale si podzikowania za to, e zwrci uwag na t luk. Jeli eski orgazm spenia funkcj wykrywacza" najlepszego partnera lub suy zwikszaniu prawdopodobiestwa zajcia w ci z konkretnym mczyzn, to selekcja naturalna powinna sprzyja koewolucyjnemu wyksztaceniu si u mczyzn adaptacji zwikszajcych szans na to, e ich partnerka osignie orgazm. Mona by zatem oczekiwa, e mczyni s wyposaeni w adaptacje, dziki ktrym (a) rozpoznaj eski orgazm, (b) nie daj si oszuka kobiecie, ktra tylko go udaje, (c) powstrzymuj ejakulacj do momentu, kiedy partnerka go osiga i (d) doprowadzaj do wytrysku nasienia natychmiast po jego osigniciu przez kobiet. Dotd nie zgromadzono adnych danych potwierdzajcych istnienie tych hipotetycznych adaptacji. Jest to niezwyke wyzwanie dla przyszych badaczy, ktrzy bd mieli do odwagi, eby si wczy w naukow debat na temat moliwych funkcji eskiego orgazmu. Dlaczego kobiety miewaj romanse? Przeprowadzone niedawno badanie marze seksualnych trzystu czterdziestu dziewiciu osb przynioso godne uwagi wyniki - 87% badanych przyznao, e w cigu ostatnich dwch miesicy miao fantazje seksualne na temat kogo innego ni stay partner (Hicks, Leitenberg, 2001). Pod t zaskakujco wysok liczb kryje si wyrana rnica pici mczyzn, ktrzy ujawnili takie marzenia, byo o 18% wicej ni kobiet. Oznacza to jednak, e a 80% kobiet przyznao si do niedawnych fantazji seksualnych na temat kogo spoza ich obecnego zwizku. Kobiety czsto pograj si w seksualnych marzeniach take na temat obecnego partnera. Warto doda, e wikszo seksualnych fantazji przedstawicieli obu pci 64% marze kobiet i 54% fantazji mczyzn - skupia si na ich obecnym partnerze. Niemniej jednak, 34% erotycznych marze kobiet dotyczyo kogo innego. Dlaczego? Pewna wskazwka wynika z funkcji seksualnych marze: (...) umys jest przystosowany do radzenia sobie z tym, co niezwyke i zoone, oraz z tym, co si wydarzy w przyszoci (...), funkcja umysu polega na wywoywaniu zachowa; nawet jeli zaledwie jeden na tysic impulsw zostanie urzeczywistniony, to jednak funkcja podania polega na motywowaniu jednostek do wspycia seksualnego" (Symons, 1979, s. 206-207). Fantazje s oknem, przez ktre mona zajrze do seksualnej czci umysu czowieka, ale odgrywaj take znacznie waniejsz rol: motywuj nas do wprowadzania naszych pragnie w czyn, kiedy pojawia si okazja, a moment jest po temu waciwy. Czy dysponujemy jakimikolwiek dowodami empirycznymi na to, e fantazje seksualne motywuj ludzi do nawizywania romansw? Przyjrzyjmy si nastpujcym danym

statystycznym. Mskie fantazje seksualne na temat innych kobiet nie s istotnie zwizane z tym, czy mczyni zdradzaj swoje partnerki - kobiety spoza obecnych zwizkw badanych mczyzn pojawiay si w 54% seksualnych marze wiernych i w 55% fantazji niewiernych partnerw. Odmiennie przedstawiaa si sytuacja w wypadku kobiet. Tylko 30% fantazji wiernych kobiet dotyczyo kogo innego ni ich obecni partnerzy, ale ponad 53% marze niewiernych kobiet skupiao si na mczyznach spoza ich obecnego zwizku. Oczywicie na podstawie tych danych nie mona okreli kierunku zalenoci przyczynowo--skutkowej. By moe to niewierno powoduje, e kobiety czciej snuj seksualne fantazje na temat innych mczyzn, a nie marzenia s przyczyn romansw. Niemniej jednak, wyniki te s zgodne z koncepcj, e fantazje seksualne na temat mczyzn innych ni ich obecni partnerzy skaniaj kobiety do poszukiwania seksualnych dozna w ramionach kochankw. Pytanie, z jakich ewolucyjnych przyczyn kobiety angauj si w owe niebezpieczne zwizki, nadal wprawia badaczy w zakopotanie, a dzieje si tak z dwch powodw. Po pierwsze, w porwnaniu z mczyznami kobiety rzadko mog bezporednio podnie swoj wydajno reprodukcyjn przez znalezienie dodatkowych partnerw seksualnych. Podczas gdy przodkowie dzisiejszych mczyzn mogli bezporednio zwiksza szans odniesienia reprodukcyjnego sukcesu przez wspycie seksualne z dodatkowymi partnerkami, kobiety nie miay takiej moliwoci. Konieczno zainwestowania dziewiciu miesicy w ci uniemoliwia kobietom rodzenie wicej ni jednego dziecka na rok, niezalenie od tego, czy maj jednego, dziesiciu, czy stu partnerw seksualnych. Drugim czynnikiem, ktry powinien zniechca kobiety do seksualnych przygd na boku", s ogromne koszty, jakie mog ponosi wskutek zdrady. Decydujc si na romans, kobieta ryzykuje, e zostanie porzucona przez staego partnera. Mczyni czsto rozwodz si z kobietami przyapanymi na zdradzie (zob. rozdzia smy). Nawet jeli kobieta nie zostanie porzucona, grozi jej fizyczna i psychiczna przemoc ze strony zazdrosnego partnera. Angaujc si w seksualne przygody, kobiety naraaj na szwank swoje dobre imi. Ryzykuj obnienie swojej wartoci jako potencjalnych partnerek w razie, gdyby w przyszoci musiay powrci na matrymonialny rynek. Mog rwnie zaszkodzi swoim dzieciom, poniewa zdarza si, e zdradzeni mczyni porzucaj dzieci albo ograniczaj inwestycje w potomstwo. Niewierne kobiety wystawiaj si te na ryzyko zaraenia si od kochankw chorobami przenoszonymi drog pciow. Ponadto, jakby wszystkich tych kosztw byo jeszcze mao, romanse wymagaj czasu, energii i wysiku - cennych zasobw, ktre mona by przeznaczy na inne adaptacyjne zadania. Dlaczego kobiety miayby podejmowa tak wielki wysiek i naraa si na tak ogromne koszty tylko po to, eby uzyska kilka chwil seksualnej przyjemnoci i nieistotny dodatek w postaci nadprogramowej spermy innego mczyzny? Jakie potencjalne korzyci wynikajce ze zdrady s tak wane, e przewyszaj wszystkie koszty, ktre kobieta moe wskutek niej ponie? Poszukujc odpowiedzi na te pytania, wysunito wiele hipotez. W rozdziale czwartym omwilimy wiarygodno hipotezy powikszania dostpu do zasobw oraz hipotezy ochrony w kontekcie strategii wyboru partnerw w przelotnych zwizkach. Kobiety mog otrzymywa od swoich kochankw jedzenie, prezenty, a czasami pienidze (i czsto tak si dzieje), co przemawia za hipotez powikszania dostpu do zasobw (Greiling, Buss, 2000). Hipoteza ochrony wydaje si jednak bardziej kontrowersyjna. Po pierwsze, nie zgromadzono dotd dowodw na to, e kochankowie zapewniaj kobietom ochron. Po drugie, kobiety naraaj si na przemoc, jeli ich stay partner zauway, a nawet bdzie tylko podejrzewa niewierno partnerki (Przegld bada zob. w: Buss, 2000). Naiwne wydaje si przypuszczenie, e kobieta ryzykuje przemoc ze strony zazdrosnego ma po to, by uzyska ochron od kochanka, ktry zwykle inwestuje w ni znacznie mniej ni stay partner. Przeprowadzone ostatnio badania wskazuj na bardziej przekonujce korzyci, jakie kobiety mog czerpa z pozamaeskich romansw. Jedna z takich korzyci ujawnia si ju przy

okazji omawiania wynikw bada nad eskim orgazmem - chodzi tu o hipotez dobrych genw". Zgodnie z zasadami rynku matrymonialnego kobieta - przynajmniej teoretycznie moe pozyska od kochanka lepsze geny, ni ma do zaoferowania jej stay partner. Wielu bardzo atrakcyjnych mczyzn chtnie si angauje w przelotne zwizki z mniej atrakcyjnymi partnerkami, jeli te nie prbuj na nich naoy trwaych zobowiza. Gdyby zatem nie trzeba byo ponosi adnych kosztw, w bezwzgldnym wiecie, w ktrym liczy si przede wszystkim warto reprodukcyjna, optymalna eska strategia doboru partnerw polegaaby na pozyskiwaniu staych inwestycji od ma oraz lepszych genw od kochanka. Seksualne skoki w bok" mog jej zapewni lepsze i bardziej zrnicowane geny oraz tak zwane geny seksownego syna. Takie geny mog zwiksza ywotno i sukces reprodukcyjny jej dzieci. Zatem chocia pradawne kobiety rzadko mogy bezporednio podnie swoj reprodukcyjn wydajno przez angaowanie si w poza-maeskie romanse, to jednak mogy zwikszy swj ostateczny sukces reprodukcyjny, zapewniajc genetyczn wyszo swoim dzieciom w ten sposb kosztem zdradzonych mczyzn zyskiway reprodukcyjn przewag nad innymi kobietami. * Pewna kwestia podwaa jednak suszno tego rozumowania. Dlaczego w procesie ewolucji u kobiet nie wyksztacia si umiejtno rozpoznawania genw, ktre czyni z mczyzny dobrego opiekuna (dostarczyciela zasobw) i dobrego ojca, a nie tylko genw, ktre sprawiaj;), e mczyzna wietnie si sprawdza w przelotnych kontaktach seksualnych? Dane potwierdzajce suszno hipotezy dobrych genw pochodz midzy innymi z bada nad odsetkiem genetycznych zdrad. W badaniach tych wykorzystuje si metody porwnywania grup krwi bd analizy DNA. S one niezwykle trudne do przeprowadzenia, a ich wyniki mog si okaza grone niczym odbezpieczony granat. Dotd opublikowano rezultaty niewielu takich bada, a w tych, ktre ujawniono, odsetek genetycznych zdrad wynosi od 1% do 30% (przy redniej oscylujcej wok 10%). Na przykad dane zgromadzone w Szwajcarii wskazuj na zaledwie 1 % przypadkw genetycznego wykluczenia ojcostwa, podczas gdy badanie przeprowadzone w Monterey (w Meksyku) ujawnio a 12% takich przypadkw (Cerda-Flores, Barton, Marty-Gonzales, Rivas, Chakraborty, 1999; Sasse, Muller, Chakraborty, Ott, 1994; Maclntyre, Sooman, 1991). Jedna z moich koleanek, ktra yczya sobie zachowa anonimowo, powiedziaa mi, e przy okazji badania genetycznych uwarunkowa raka piersi w Stanach Zjednoczonych, posugujc si technik analizy markerw DNA, odkrya dziesicioprocentowy wskanik genetycznej zdrady. By moe zatem 10% czytelnikw tej ksiki, w wyniku nigdy nieodkrytych zdrad, ktrych dopuciy si ich matki, ma innych genetycznych ojcw ni sdzi. Chocia wyniki tych bada nie przemawiaj bezporednio za hipotez dobrych genw, to jednak dowodz wystpowania zjawiska, ktre jest warunkiem koniecznym susznoci tej hipotezy - podzenia dzieci przez mczyzn, ktrzy nie s staymi partnerami ich matek. Hipoteza dobrych genw zostaa zweryfikowana w fascynujcym badaniu autorstwa Steve'a Gangestada i Randy'ego Thornhilla (Gangestad, Thornhill, 1997). Badacze ci zadali sobie podstawowe pytanie: co charakteryzuje mczyzn, ktrych kobiety wybieraj na pozamaeskich partnerw seksualnych? Zbadali kilka zmiennych, midzy innymi dowiadczenie seksualne, wiek, status spoeczno-ekonomiczny, oczekiwane dochody oraz styl przywizania. Zmierzyli take dwa wskaniki genetycznej jakoci - symetri ciaa (mierzon przy uyciu cyrkla) oraz atrakcyjno fizyczn. Jak pamitamy, symetria ciaa jest przypuszczalnie dziedziczn oznak dobrej kondycji, wskazujc na brak genw, ktre zaburzaj rozwj, bd na obecno genw wzmacniajcych odporno na szkodliwe czynniki rodowiskowe. Mczyni o symetrycznej budowie ciaa s take bardziej muskularni, energiczni, wysi i lepiej zbudowani, ciesz si lepszym zdrowiem fizycznym i psychicznym

oraz osigaj nieco lepsze wyniki w testach inteligencji ni ich mniej symetryczni rwienicy (Thornhill, Gangestad, w druku). Najwaniejszym odkryciem autorw tego badania by jednak fakt, e kobiety czciej wybieraj na swoich kochankw mczyzn o symetrycznej budowie ciaa ni kandydatw asymetrycznych. Ponadto, mczyni o symetrycznej budowie ciaa mieli zwykle wicej kontaktw seksualnych z kobietami, ktre pozostaj w innych zwizkach. By moe kobiety wybierajce takich mczyzn, wybieraj przede wszystkim partnerw, ktrych geny ostatecznie zwiksz szans na to, e ich potomstwo przetrwa i odniesie reprodukcyjny sukces. Oprcz pozyskania dobrych genw, kobiety mog czerpa z romansw jeszcze inn korzy romans stanowi swego rodzaju dwigni, ktra umoliwia kobiecie zmian partnera. Hipoteza zmiany partnera wystpuje w wielu odmianach. Jedna z nich gosi, e romans peni funkcj dwigni, dziki ktrej kobieta moe si wydosta z nieudanego zwizku, by moe przez zmotywowanie ma do odejcia, czyli - jak pisze Donald Symons moe si pozby obecnego ma i zyska lepszego". Po drugie, romans moe umoliwi kobiecie odbycie prbnej jazdy" z innym mczyzn i przekonanie si, jak bardzo do siebie pasuj lub jak wiele nowy partner jest gotw w ni zainwestowa - takie informacje byoby jej trudno zdoby bez pewnego stopnia intymnej zayoci. Romanse mog take uatwia oszacowanie wasnej wartoci na rynku matrymonialnym, chocia takie informacje mona zwykle uzyska za pomoc mniej kosztownych metod, takich jak flirtowanie bd po prostu obserwowanie liczby i atrakcyjnoci mczyzn, ktrzy wydaj si seksualnie lub uczuciowo zainteresowani dan kobiet. Przeprowadzone ostatnio badania przyniosy obiecujce potwierdzenie susznoci hipotezy zmiany partnera. Wraz z Heidi Greiling przeprowadzilimy cztery badania majce na celu zweryfikowanie tej oraz innych hipotez dotyczcych korzyci, jakie kobiety czerpi z romansw (Greiling, Buss, 2000). W jednym z bada poprosilimy pidziesit osiem uczestniczek, aby oceniy prawdopodobiestwo uzyskania kadej z dwudziestu omiu korzyci, jakie mogyby przynie kobiecie romanse. Na tej licie znalazy si rozmaite korzyci, poczwszy od: Poprawiaby swoje umiejtnoci przycigania i uwodzenia mczyzn", a skoczywszy na: Zyskaaby pienidze, darmowe kolacje lub ubrania". Okazao si, e badane kobiety najwyej oceniy seksualne spenienie, co moe wskazywa na to, i w romansach wielkie znaczenie ma orgazm. Jednak wiele innych wysoko ocenionych korzyci dotyczyo moliwoci zmiany partnera: Znalezienie bardziej atrakcyjnego partnera ni obecny towarzysz ycia. Uatwienie zerwania z obecnym partnerem. Moliwo zastpienia obecnego partnera. Odkrycie innych potencjalnych partnerw, ktrzy mog by ni zainteresowani.

Upewnienie si co do cech, ktre jej zdaniem s wane u partnera w staym zwizku (lub w maestwie). Moliwo uzyskania trafnej wiedzy na temat tego, co myl o niej inni potencjalni partnerzy. W drugim badaniu poprosilimy sto jeden uczestniczek o ocen czterdziestu siedmiu okolicznoci pod wzgldem stopnia, w jakim zwikszyoby si prawdopodobiestwo, e kobieta zdecyduje si na seksualne kontakty z kim innym ni jej aktualny partner. Lista okolicznoci bya do zrnicowana, poczwszy od: Kobieta odkrywa, e jej aktualny partner ma romans", a skoczywszy na: Aktualny partner nie moe si utrzyma w adnej pracy". I w tym wypadku kobiety oceniay, e moliwo zmiany partnera w znacznym

stopniu zwiksza prawdopodobiestwo nawizania romansu: Poczucie, e mogaby znale kogo, kto bardziej by jej odpowiada ni obecny partner. Spotkanie kogo, kto jest gotw spdza z ni mnstwo czasu. Spotkanie zainteresowanego ni mczyzny, ktry jest przystojniejszy od jej aktualnego partnera. Ostatnia z wymienionych okolicznoci moe by take porednim potwierdzeniem susznoci hipotezy dobrych genw", biorc pod uwag fakt, e atrakcyjno fizyczna jest w pewnym stopniu dziedziczna. W trzecim badaniu uczestniczyy kobiety, ktre w przeszoci nawizyway przelotne zwizki. Chcielimy si dowiedzie, jakie korzyci dostrzegaj one w romansach. Tym razem take ujawnio si istotne znaczenie moliwoci zmiany partnera. Kobiety o bogatym dowiadczeniu seksualnym uznay odkrycie innych dostpnych partnerw" oraz odnalezienie innych partnerw, ktrzy s ni zainteresowani" za najwaniejsze korzyci, jakie czerpi z romansw. Kobiety o bardziej monogamicznym nastawieniu nie wyraay podobnych opinii. Czwarte z przeprowadzonych przez nas bada ujawnio ukryt korzy, ktr przynosz kobiecie romanse - wzrost samooceny. Poprosilimy pidziesit trzy uczestniczki, aby oceniy, jak istotna byaby kada z osiemdziesiciu jeden potencjalnych korzyci, gdyby kobieta uzyskaa j od kochanka. A oto lista najbardziej podanych z nich: Kochanek sprawi, e czua si bardziej wartociowa ni z jakimkolwiek innym partnerem. Czua si wartociowa, poniewa partner okazywa jej szacunek. Poniewa kochanek interesowa si szczegami jej ycia, czua si z nim dobrze. Kochanek sprawi, e czua si wana. Kochanek sprawi, e czua si inteligentna. Kochanek sprawi, e czua si pikna. Kochanek sprawi, e czua si seksowna. Dlaczego owe korzyci zwizane z samoocen miayby odgrywa tak wan rol w kobiecych romansach? Samoocena jest niezwykle zoonym zjawiskiem i bez wtpienia spenia wiele funkcji (Kirkpatrick, Ellis, 2001). Jedna z nich moe si wiza ze zmian partnera. Po dugim zwizku, w ktrym ju od dawna wieje nud", w nagy wzrost samooceny uzyskany dziki kontaktom z nowym partnerem seksualnym dziaa na kobiet jak cudowny lek. Mwi jej, e jest godna podania, inteligentna, interesujca i seksowna. Wywouje w niej optymistyczn myl, e gdzie tam czekaj na ni inni, lepsi partnerzy. Daje jej pewno siebie, dziki ktrej moe porzuci aktualnego partnera. Wreszcie, daje jej si, dziki ktrej jest gotowa podj ryzyko opuszczenia bezpiecznej przystani obecnego zwizku i powrotu na niepewny matrymonialny rynek. Poniewa mczyni rzadko wybaczaj onom zdrad, romans moe by dla kobiety rdem siy niezbdnej do uwolnienia si z maeskich wizw. To, czy kobieta zwie si z kochankiem na stae, moe si okaza nieistotne. Dziki romansowi czuje si atrakcyjna i ma pewno, e inni bd j spostrzega jako godn podania. Krtko mwic, wzrost samooceny daje kobiecie psychiczn pewno siebie, ktra jest jej potrzebna do tego, by moga zmieni partnera. Ostatnia wskazwka dotyczca tego, czy kobiece romanse peni funkcj zwizan ze zmian partnera, pochodzi z bada nad stylem przywizania charakterystycznym dla kobiet, ktre chtnie nawizuj romanse. Styl przywizania jest sposobem, w jaki ludzie podchodz do zwizkw - nastawieniem, ktre przypuszczalnie ksztatuje si w dziecistwie pod wpywem wzorca relacji danej osoby z matk i innymi opiekunami. Psychologowie wyodrbnili trzy style przywizania. Osoby o bezpiecznym stylu przywizania bez trudu osigaj blisko z innymi, maj poczucie, e mog liczy na innych, z atwoci si im odwzajemniaj, zapewniajc ich, e mog na nich polega, oraz zwykle buduj dojrzae, wolne od lku zwizki. Dla osb o unikowym stylu przywizania psychiczna blisko jest

krpujca. Tacy ludzie nie potrafi zaufa innym i unikaj zalenoci od innych. Zwykle odpychaj tych, ktrzy prbuj si do nich zbliy. Osoby o lkowo--ambiwalentnym stylu przywizania s gboko niepewne tego, czy inni rzeczywicie darz je mioci. Pragn bliskoci z innymi i chc stanowi jedno z ukochan osob, ale jednoczenie maj poczucie, e ludzie s niechtni nawizywaniu z nimi prawdziwie intymnych relacji. Osoby o tym stylu przywizania obawiaj si, e ich pragnienie bliskoci moe odstrasza innych. Ktry ze stylw przywizania w najwikszym stopniu wie si ze skonnoci do romansowania? Styl bezpieczny nie jest zwizany z prawdopodobiestwem nawizywania romansw - kobiety o tym stylu przywizania nie romansuj ani czciej, ani rzadziej ni inne kobiety (Gangestad, Thornhill, 1997). Jednak dwa pozostae style okazuj si wyranie skorelowane z nawizywaniem seksualnych kontaktw poza staym zwizkiem. Kobiety o unikowym stylu przywizania romansuj rzadziej ni inne. By moe unikaj bliskoci w kontaktach ze staym partnerem i nie szukaj jej w zwizkach z innymi mczyznami. Natomiast kobiety o lkowo-ambiwalentnym stylu przywizania nawizuj romanse czciej ni inne. Zachowuj si tak, jakby poczenie rozpaczliwego pragnienia bliskoci z obaw przed porzuceniem przez staego partnera popychao je w ramiona innych mczyzn. Jeli te kobiety trafnie spostrzegaj sytuacj - by moe na podstawie wczeniejszych dowiadcze zwizanych z porzuceniem - to romanse mog by dla nich strategi unikania cierpienia wywoanego odejciem staego partnera, a jednoczenie sposobem poszukiwania w relacji z innym mczyzn psychicznej bliskoci, ktrej tak bardzo potrzebuj. Innymi sowy, w wypadku takich kobiet romanse mog peni funkcj zmiany partnera. Poznalimy przynajmniej czciowe odpowiedzi na pytanie, dlaczego kobiety nawizuj romanse. Wskazwek dotyczcych funkcji kobiecych romansw dostarcza nam to, ktre kobiety najczciej romansuj, w jakich okolicznociach to robi, jakie korzyci z tego czerpi oraz jakich mczyzn wybieraj na swoich kochankw. W wypadku kobiet, ktre zostaj z dotychczasowym partnerem, romanse peni prawdopodobnie funkcj pozyskiwania dobrych genw. Zdradzajc staego partnera, kobieta uzyskuje inwestycje od jednego mczyzny oraz lepsze DNA od innego. W wypadku innych kobiet romanse speniaj funkcj zmiany partnera. Zapewniaj kobietom nagy wzrost samooceny, dziki czemu mog si one wydosta" z jednego zwizku i poszuka bliskoci w nowej relacji. Czy cykl menstruacyjny wpywa na kobiece strategie seksualne? W rodowisku naukowym kry pewien dowcip: Przeprowadzone niedawno badanie wykazao, e to, jaki typ mskiej twarzy kobieta uwaa za atrakcyjny, moe zalee od tego, w ktrej fazie cyklu menstruacyjnego akurat si znajduje. Na przykad, jeli kobieta jjeczkuje, to pocigaj j mczyni o surowych, mskich rysach twarzy. Jeli natomiast jest tu przed menstruacj, to bdzie jej si raczej podoba mczyzna z noyczkami wbitymi w skro". Cykl menstruacyjny kobiety fascynuje wiele osb, jednak do niedawna przeprowadzono niewiele naukowych bada nad jego wpywem na strategie doboru seksualnego. Ta znikoma liczba bada wynika w znacznej mierze z dwch czynnikw. Po pierwsze, takie badania s niezwykle trudne do przeprowadzenia, wymagaj bowiem dokonywania wielokrotnych pomiarw kobiecych cykli, co jest bardzo trudne bez odpowiedniej techniki. Po drugie, brakowao przekonujcych teorii umoliwiajcych przewidywanie, jakich zmian w wyborze partnerw naleaoby oczekiwa (o ile takie zmiany w ogle zachodz). Psycholodzy, biolodzy i antropolodzy ewolucyjni zaczynaj obecnie wypenia te luki. Wiele osb zastanawia si nad podstawow kwesti: kiedy kobiety chc si kocha? Nareszcie zaczyna si wyania odpowied na to frapujce pytanie. W jednym z bada okrelano moment owulacji, mierzc podstawow temperatur ciaa, ktra wzrasta tu przed jajeczkowaniem. Przez dwadziecia cztery miesice badane kobiety stawiay na dziennym

wykresie krzyyk za kadym razem, kiedy odczuway seksualne podanie (Stanisaw, Rice, 1998; zob. take Regan, 1996). Wszystkie krzyyki naniesiono nastpnie na wykres prezentujcy 28-dniowe cykle menstruacyjne. Okazao si, e odczuwane przez kobiety seksualne podanie narastao stopniowo w miar, jak zblia si moment owulacji, osigajc gwatowny szczyt tu przed ni (owulacja nastpuje w czternastym dniu cyklu). Nastpnie podanie stopniowo sabo w miar, jak zbliay si bezpodne dni menstruacji. Chocia kobiety mog odczuwa seksualne podanie w cigu caego cyklu men-struacyjnego (i czasami tak si dzieje), a niektre badania wskazuj na niewielki wzrost podania tu przed menstruacj, to jednak wyniki najbardziej wnikliwych i wiarygodnych metodologicznie bada ujawniaj wyrany szczyt podania w fazie folikularnej - czyli tu przed owulacja, kiedy kobieta moe z najwikszym prawdopodobiestwem zaj w ci (Zob. Gangestad, Cousins, w druku - przegld bada i wnioski). Chocia wrd biologw panuje obiegowa opinia, e owulacja jest utajona", to jednak pradawne seksualne tsknoty wydaj si budzi w kobietach dokadnie wtedy, kiedy zajcie w ci staje si najbardziej prawdopodobne. Dokadne znaczenie tych sygnaw stao si przedmiotem wielu prowadzonych ostatnio bada. W jednym z nich posuono si dostpnym na rynku przyrzdem do wykrywania owulacji, aby w grupie pidziesiciu jeden kobiet zmierzy wzrost poziomu wydzielanych przez przysadk mzgow hormonw lu-teinizujcych - ktry ma miejsce tu przed owulacja (okoo dwudziestu czterech do czterdziestu omiu godzin przed ni) (Gangestad, Thornhill, Garver, w druku). Uczestniczki tego badania dwukrotnie wypeniay kwestionariusz - pierwszy raz podczas najbardziej podnej fazy folikularnej, a drugi w trakcie najmniej podnej fazy lutealnej. Niektre z pozycji kwestionariusza dotyczyy pragnie i fantazji seksualnych badanych kobiet na temat mczyzn niebdcych ich aktualnymi partnerami: Poczuam silny pocig seksualny do kogo innego ni mj obecny partner. Fantazjowaam na temat uprawiania seksu z obcym mczyzn, ze znajomym lub z dawnym partnerem. Poczuam seksualne podniecenie na widok bardzo atrakcyjnego fizycznie mczyzny (kogo innego ni mj obecny partner). Podnieci mnie zapach jakiego mczyzny (kogo innego ni mj obecny partner). Badacze pytali take o pocig do obecnych partnerw oraz o fantazje seksualne na ich temat. W najbardziej podnej fazie cyklu kobiety czciej fantazjoway na temat innych mczyzn i reagoway na nich silniejszym podnieceniem seksualnym ni w fazie najmniej podnej. Pragnienia seksualne kobiet dotyczce innych mczyzn oraz fantazje seksualne na ich temat byy przynajmniej o 65% czstsze w okresie podnoci ni w fazie bezpodnej. U badanych kobiet nie wystpiy jednak uzalenione od fazy cyklu rnice w pocigu seksualnym do staego partnera. Najwyraniej strategia seksualna kobiet dotyczca kontaktw seksualnych poza staym zwizkiem jest cile zwizana z owulacj. Hipoteza macho. Jeli kobiety, ktre maj staych partnerw, odczuwaj pocig seksualny do innych mczyzn tu przed owulacj, to zgodnie z zasadami logiki nasuwa si kolejne pytanie: jakimi cechami charakteryzuj si mczyni, ktrzy je pocigaj? Dwaj brytyjscy psycholodzy prbowali znale odpowied na to pytanie przy uyciu skomplikowanego programu komputerowego umoliwiajcego tworzenie wizerunkw twarzy (Penton-Voak, Perrett, 2000). Przygotowali oni cyfrowe fotografie, ktre nastpnie modyfikowali tak, aby uzyska bardziej mskie" lub bardziej kobiece" twarze. Na przykad, kobiety maj zwykle mniejsze szczki ni mczyni, a mskie uki brwiowe s bardziej wydatne ni kobiece. Technika cyfrowa umoliwia zmienianie podobizn twarzy tak, aby wydaway si bardziej mskie lub bardziej kobiece, przez manipulowanie owymi zrnicowanymi pciowo cechami. Grupa stu trzydziestu dziewiciu kobiet oceniaa pi fotografii rnicych si w wymiarze msko -

kobieco: pierwsza bya w 50% sfeminizowana, druga w 30% sfeminizowana, trzecia neutralna (ani sfeminizowana, ani zraaskulinizowana), czwarta w 30% zmaskulinizowana, a pita w 50% zmaskulinizowana. Kobiety poproszono o wskazanie twarzy, ktra wydawaa im si najbardziej atrakcyjna. Uczestniczki badania na podstawie podanego przez nie terminu ostatniej miesiczki podzielono na dwie grupy - grup wysokiego ryzyka zajcia w ci" oraz grup niskiego ryzyka zajcia w ci" (warto zauway, e ta metoda jest mniej dokadna ni pomiar podstawowej temperatury ciaa czy analiza poziomu hormonu luteinizujcego). Wyniki badania okazay si niezwykle interesujce. Kobietom w najmniej podnej fazie cyklu najbardziej podobaa si twarz nieco sfeminizowana. Upodobania kobiet w najpodniejszej fazie cyklu byy zdecydowanie odmienne - najbardziej pocigaa je twarz, ktr w 30% zmaskulinizowano. Podobne wyniki uzyskano w badaniu, w ktrym uczestniczya grupa kobiet z Japonii (Penton-Voak, Perrett, Castles, Kobayashi, Burt, Murray, Minamisawa, 1999). Dlaczego kobiety w fazie owulacyjnej miayby preferowa twarze o mskich rysach? Teoretyczne wyjanienie tego zjawiska opiera si na zaoeniu, e mskie rysy twarzy s wiarygodnym fizycznym wskanikiem sprawnoci ukadu odpornociowego. Okazuje si, e produkcja testosteronu - hormonu, ktry wywouje maskulinizacj rysw twarzy - stanowi powane obcienie dla ukadu odpornociowego. Tylko wyjtkowo zdrowi mczyni mog sobie pozwoli" na wytwarzanie duej iloci testosteronu w decydujcym dla rozwoju okresie dorastania, kiedy ich twarze zaczynaj przybiera dojrzay, dorosy wygld. Mczyni o mniejszej wartoci reprodukcyjnej nie mog znie negatywnego wpywu testosteronu na ich i tak saby system odpornociowy, zatem w procesie rozwoju ich organizmy wytwarzaj ograniczon ilo tego hormonu. Tylko mczyni w doskonaej kondycji s w stanie ponie koszty ponadprzecitnie rozwinitych drugorzdowych cech pciowych. Mona zatem uzna, e mskie rysy twarzy wskazuj na dziedziczn dobr kondycj organizmu - silny ukad odpornociowy, ktry mczyzna moe przekaza swoim dzieciom. Fakt, e kobiety w fazie owulacji wybieraj zmaskulinizowane twarze, ujawnia wic ich preferencj dobrych genw", ktre czasami atwiej jest pozyska od kochanka ni od staego partnera. Kobiety oceniaj mniej mskie rysy twarzy - preferowane przez nie w najmniej podnej fazie cyklu -jako oznak gotowoci do wsppracy, uczciwoci i zadatkw na dobrego ojca. By moe kobiety uznaj owe cechy miego faceta" za najbardziej atrakcyjne u staych partnerw, poniewa mog one wskazywa na gotowo mczyzny do dugotrwaego inwestowania w kobiet i jej dzieci. Zatem mili faceci" mog dystansowa swoich rywali jednak tylko wtedy, kiedy ich partnerki nie znajduj si wanie w fazie owulacji. Psycholog ewolucyjny, Victor Johnston i jego wsppracownicy posunli si o krok dalej, opracowujc wyrafinowane narzdzie eksperymentalne w postaci 1200-klatkowego filmu wykonanego w komputerowej technologii Quick Time (Johnson, Hagel, Franklin, Fink, Grammer, 2001). Program komputerowy umoliwia osobie badanej przeszukiwanie wielowymiarowej przestrzeni, w ktrej znajduj si setki twarzy rnicych si stopniem zmaskulinizowania bd sfeminizowania oraz innymi waciwociami. Osoby badane przegldaj 1200-klatkowy film w obu kierunkach, posugujc si suwakiem oraz przyciskami zatrzymujcymi pojedyncz klatk, aby odnale najbardziej podany obiekt na przykad najbardziej atrakcyjn twarz u kandydata na przelotnego partnera". Johnston zbada podczas dwch odrbnych sesji badawczych - w trakcie podnej fazy folikularnej oraz podczas mniej podnej fazy poowulacyjnej - czterdzieci dwie kobiety (ktre nie przyjmoway piguek antykoncepcyjnych) w wieku od osiemnastu do trzydziestu piciu lat. Dat owulacji okrelono przez odliczenie czternastu dni w ty od momentu rozpoczcia miesiczki. Chocia cykle menstruacyjne kobiet rni si dugoci, to owe rnice wystpuj zwykle midzy pierwszym dniem miesiczki a owulacj. Do owulacji dochodzi niemal zawsze na czternacie dni przed kolejn miesiczk, niezalenie od cakowitej dugoci cyklu.

Johnston i jego wsppracownicy dokonali trzech wanych odkry. Po pierwsze, wikszo kobiet - niezalenie od fazy cyklu menstruacyjnego - preferowaa twarze o ponadprzecitnie mskich rysach. w wynik jest sprzeczny z rezultatem opisanego wczeniej brytyjskiego badania, ktre wykazao, e kobiety znajdujce si w najmniej podnej fazie cyklu wol twarze mczyzn o nieco sfeminizowanych rysach. Wyjanienie owych rozbienoci wymaga przeprowadzenia dalszych bada. Po drugie, kiedy kobiety byy w fazie wysokiego ryzyka zajcia w ci, preferoway jeszcze bardziej zmaskulinizowane twarze ni wtedy, gdy znajdoway si w najmniej podnej fazie cyklu. To odkrycie jest w peni zgodne z wynikami zarwno badania brytyjskiego, jak i japoskiego. W kategoriach ilociowych zaobserwowane przesunicie preferencji wynosio rednio dwadziecia dziewi klatek filmowych w kierunku bardziej mskich rysw twarzy (od klatki 299 do klatki 270). Po trzecie, kobiety, ktre uzyskay niskie wyniki w psychologicznym tecie mskoci, ujawniay szczeglnie silne przesunicie preferencji w trakcie cyklu menstruacyjnego - od klatki 298 w fazie niskiego ryzyka zajcia w ci do klatki 245 w najbardziej podnej fazie (czyli a o pidziesit trzy klatki w kierunku bardziej mskich rysw twarzy). Owa grupa mao mskich kobiet uznawaa take zmaskulinizowane rysy twarzy za szczeglnie podane u przelotnego partnera seksualnego. Dlaczego kobietom podobaj si twarze o mskich rysach i dlaczego owa preferencja jest szczeglnie silna wtedy, gdy kobiety mog z najwikszym prawdopodobiestwem zaj w ci? Johnston twierdzi, e mskie rysy twarzy ksztatuj si przede wszystkim wskutek dziaania hormonw wytwarzanych w okresie dojrzewania. Wysoki poziom testosteronu doprowadza do powstania dugiej i szerokiej uchwy, wydatniejszych ukw brwiowych i bardziej wystajcych koci policzkowych - czyli hormonalnych oznak dobrej kondycji organizmu. I rzeczywicie, kiedy kobiety poproszono o wskazanie najzdrowszej" twarzy, ich wybory cakowicie si pokryway z ocenami twarzy najbardziej atrakcyjnej". Podsumowujc, wydaje si, e kobiety odczuwaj pocig do zdrowych mczyzn o silnym ukadzie odpornociowym, szczeglnie kiedy znajduj si w najbardziej podnej fazie cyklu menstruacyjnego, a ich wybr dotyczy przelotnego zwizku. Taka preferencja umoliwia kobiecie pozyskanie dobrych genw", ktre mog zosta przekazane jej potomstwu. Zapach symetrii. A co ze zmysem wchu? Anegdotyczne doniesienia sugeruj, e nieprzyjemny zapach moe dziaa jak seksualny wycznik", a badania empiryczne dowodz, i wiele kobiet spontanicznie okrela zapach jako jeden z najwaniejszych czynnikw wpywajcych na podanie seksualne (Regan, Berscheid, 1995). Wanej roli chemicznych sygnaw w doborze seksualnym ludzi dowiedli ostatnio James Kohl, Karl Grammer oraz inni badacze (Kohl, Atz-mueller, Fink, Grammer, 2001), ktrzy zajmowali si zjawiskiem wykrywania zapachw, a by moe rwnie feromonw za porednictwem mechanizmw wchowych. Termin feromon" stanowi poczenie dwch greckich sw: hormon, co znaczy stymulowa lub podnieca", oraz pherein, oznaczajcego przenosi". Feromony s chemicznymi przekanikami wydzielanymi przez organizm jednej osoby, a wywoujcymi fizjologiczne i behawioralne zmiany u innej. Przypuszcza si, e feromony s wydzielane przez umiejscowione w skrze apokrynowe gruczoy potowe, a take przez usta, stopy i pochw. Chocia gruczoy apokrynowe pojawiaj si ju w yciu podowym, to zaczynaj dziaa dopiero w okresie dojrzewania pciowego, co wskazuje na ich przypuszczalne znaczenie dla doboru seksualnego ludzi. Kobiety nie tylko odznaczaj si bardziej wraliwym zmysem wchu ni mczyni, ale take osigaj szczyt wraliwoci na zapachy w trakcie owulacji lub tu przed ni. Czy w nagy wzrost moe by funkcj, ktra rozwina si w toku ewolucji? Steve Gangestad i Randy Thornhill poprosili mczyzn, ktrzy rnili si pod wzgldem symetrii ciaa, eby przez dwie noce nie zmieniali podkoszulka, nie biorc w tym czasie prysznica ani nie uywajc dezodorantw (Gangestad, Thornhill, 1998; takie same wyniki uzyskali rwnie

Rikowski, Grammer, 1999). Badacze poinstruowali rwnie badanych mczyzn, eby nie jedli adnych pikantnych potraw - zawierajcych pieprz, czosnek, cebul i tym podobne. Po dwch dniach zebrali podkoszulki i zaprosili do laboratorium grup kobiet, ktre miay je wcha. Kobiety oceniay kady podkoszulek pod wzgldem tego, jak przyjemnie (lub nieprzyjemnie) pachnia. Uczestniczki badania nie byy wiadome jego celu ani nie znay adnego z mczyzn, ktrzy wczeniej nosili podkoszulki. Badacze dokonali fascynujcego odkrycia. Okazao si, e kobiety oceniay zapach podkoszulkw noszonych przez mczyzn o symetrycznej budowie ciaa jako bardziej przyjemny (bd - w wypadku niektrych kobiet mniej nieprzyjemny) ni zapach podkoszulkw noszonych przez mczyzn mniej symetrycznych. Dziao si tak jednak tylko wtedy, kiedy badana kobieta znajdowaa si akurat w owulacyjnej fazie cyklu menstruacyjnego. Jajeczkujce kobiety uwaaj, e symetryczni mczyni pachn seksownie, a przynajmniej bardziej seksownie ni mczyni o mniej symetrycznych ciaach. Prawdopodobnie przysze badania pozwol nam pozna inne wane funkcje zapachu ciaa w doborze seksualnym ludzi, chocia we wspczesnych spoeczestwach owe zjawiska mog by przytumione wskutek tego, e wikszo osb codziennie si kpie i usuwa swoj naturaln wo za pomoc dezodorantw. * Inne badanie wskazujce na wan rol zapachu wykazao, e kobiety preferuj zapach mczyzn o odmiennym genotypie gwnego ukadu zgodnoci tkankowej (MHC); zob. Wedekind, Seebeck, Bettens, Paepke, 1995. W XVIII wieku francuski filozof Monteskiusz napisa, e Czowiek jest jedynym zwierzciem, ktre je, kiedy nie jest godne, pije, kiedy nie jest spragnione, i uprawia mio o kadej porze". T uwag mona uzna za suszn w odniesieniu do czterech pr roku, jednak w kobiecych cyklach mona dostrzec subtelne rytmy miesiczne. Chocia owulacji u kobiet nie towarzyszy jaskrawoczerwone obrzmienie w okolicy genitaliw, wystpujce powszechnie u szympansic w okresie rui, to cykl menstruacyjny z pewnoci nie pozostaje bez wpywu na kobiece strategie seksualne. Czy mczyni mog rozpozna, kiedy kobieta owuluje? Skoro owulacja wpywa na tak wiele aspektw kobiecych strategii pozyskiwania partnerw - na podanie seksualne, fantazje seksualne dotyczce innych mczyzn, pocig do zapachu mczyzn o symetrycznej budowie ciaa oraz preferencj twarzy o zdecydowanie mskich rysach - to nasuwa si kolejne frapujce pytanie: czy mczyni mog rozpozna moment owulacji? Wedug tradycyjnych pogldw naukowych nie mog. Jak pisze Donald Symons, Prosta logika procesw reprodukcyjnych oraz wyniki bada nad innymi gatunkami zwierzt nasuwaj oczywisty wniosek, e (...) mczyni powinni by w stanie rozpozna, kiedy kobiety jajeczkuj, oraz uznawa kobiety w fazie owulacji za najbardziej atrakcyjne seksualnie. Badacze poszukiwali u mczyzn takich adaptacji, ale jak dotd niczego nie znaleli (...)" (Symons, 1987, s. 133). Mona jednak wskaza przekonujce powody, dla ktrych takie adaptacje powinny istnie (Buss, 1999, s. 145). Po pierwsze, ci przodkowie wspczesnych mczyzn, ktrzy potrafili rozpozna moment owulacji u kobiet, mogli kierowa swoje taktyki uwodzenia i seksualne umizgi na kobiety, ktre wanie jajeczkoway, a tym samym maksymalizowa swoje szans na skuteczne zapodnienie i sukces reprodukcyjny. Po drugie, mczyni mogli dziki temu unikn niepotrzebnych kosztw, jakie ponosiliby, wkadajc wysiek w pozyskiwanie seksualnych partnerek, ktre nie s w fazie owulacji. Po trzecie, mska taktyka pilnowania" partnerki przynosiaby najwiksze korzyci, gdyby skupiaa si na kobiecie, ktra bya wanie w fazie owulacji. W adnym innym momencie utrata czujnoci nie moga si bowiem okaza rwnie kosztowna. Mona przypuszcza, e te adaptacyjne korzyci, jakie przynosiaby mczyznom

umiejtno rozpoznawania momentu owulacji u kobiet, ulegay zwielokrotnieniu w miar, jak nasz ewoluujcy gatunek zasiedla coraz to nowe rodowiska. w wniosek opiera si na trafnym spostrzeeniu Margie Profet (Margie Profet [w rozmowie prywatnej], cyt. w: Symons, 1995, s. 90-91), badaczki zajmujcej si procesami ewolucyjnymi. Rozwamy kilka uzasadnionych zaoe, ktre dotycz sytuacji pradawnych kobiet, a opieraj si na danych pochodzcych z kultur tradycyjnych. Okres podnoci kobiet wynosi rednio dwadziecia sze lat - od szesnastego do czterdziestego drugiego roku ycia. Przez wikszo tego czasu (by moe a 92%) kobieta bya ciarna lub karmia piersi. Laktacja i cia zatrzymuj owulacj. By moe zatem przodkinie dzisiejszych kobiet jajeczko-way zaledwie kilkadziesit razy w cigu caego ycia! Fakt, e to doniose wydarzenie byo tak rzadkoci, z pewnoci zwiksza selekcyjny nacisk wywierany na mczyzn oraz dawa przewag tym spord nich, u ktrych wyksztacia si adaptacyjna zdolno do rozpoznawania momentu owulacji u kobiet. Mczyni, ktrzy przegapili owe rzadkie okazje, byli skazani na ewolucyjn zagad. Innymi sowy, owulacja jest przeomowym wydarzeniem w przebiegu ycia seksualnego. Jest punktem, wok ktrego zachodzi kilka decydujcych zdarze zwizanych z reprodukcj. Bez wtpienia kobieca owulacja staa si stosunkowo niejawna; nie uwidacznia si tak krzykliwie jak u spokrewnionych z nami szympansw. W procesie ewolucji u kobiet wyksztaciy si adaptacje, ktre zaguszaj sygnay owulacji. Owe adaptacje su trwaoci staych zwizkw albo przyczyniaj si do sukcesu romansw z innymi mczyznami, a by moe speniaj obie te funkcje jednoczenie. Byoby jednak niezgodne z reprodukcyjn logik, gdyby mczyni pozostali ewolucyjnie niezmienni, podczas gdy sygnay kobiecej owulacji staway si coraz mniej widoczne. Zgodnie z zasadami koewolucji, u mczyzn powinny si rozwija adaptacje uatwiajce rozpoznawanie coraz mniej wyranych sygnaw. A moe kobiety rzeczywicie wygray w ewolucyjny wycig zbroje? Kilka lat temu przewidywaem, e tradycyjny pogld, zgodnie z ktrym mczyni s cakowicie niezdolni do rozpoznania momentu owulacji, zostanie kiedy obalony (Buss, 1999). To przewidywanie opierao si czciowo na analizie adaptacyjnych problemw, jakie mczyni mogliby rozwiza dziki tej cennej umiejtnoci - poczwszy od seksualnych zalotw, a skoczywszy na pilnowaniu zdobytej partnerki. Wynikao te po czci z nieformalnych rozmw z moimi kolegami. Jeden z nich opowiedzia mi, na przykad, o tym, jak pewnego dnia wybra si na przyjcie i spotka tam kobiet, ktr wczeniej ledwie zauwaa. Tego dnia wydawaa si kwitn i wysyaa pozytywne seksualne sygnay. w mczyzna nie mg oderwa od niej wzroku. Kiedy spotka j przypadkowo tydzie pniej, jego chwilowe zauroczenie ulotnio si bez ladu. Zastanawia si, co wywoao t przejciow zmian. Czy to co" kryo si w jego umyle, czy raczej w samej kobiecie? Chocia wiele kobiet twierdzi, e to, czy wygldaj lepiej czy gorzej, zaley od tego, jak danego dnia ukadaj si im wosy, to zaczem si zastanawia, czy owe wahania atrakcyjnoci nie s czciowo zwizane z cyklem owulacyjnym. Badacze zaczli ostatnio powica owym wahaniom wiele uwagi. W najlepiej kontrolowanym spord dotychczasowych bada dwch psychologw ewolucyjnych Devendra Singh i Matt Bronstad - poprosio siedemnacie kobiet o to, aby w rnych fazach cyklu menstruacyjnego nosiy biae koszulki. W ten sposb badacze uzyskali prbki zapachu cia badanych kobiet (Singh, Bronstad, 2001). Organizmy kobiet wytwarzaj kopuliny, czyli pochwowe kwasy tuszczowe, ktrych ilo zmienia si w trakcie cyklu owulacyjnego. Wikszo kopulin jest wytwarzana podczas owulacji, a nastpnie ich stenie stopniowo spada w trakcie poowulacyjnej fazy lutealnej, w miar jak zblia si pocztek menstruacji. Organizmy kobiet wydzielaj take zapachy, ktre powstaj w umiejscowionych w skrze gruczoach apokrynowych. Skupiska tych gruczow znajduj si midzy innymi wok piersi. Pidziesiciu dwch mczyzn, ktrzy nie byli wiadomi celu badania ani nie znali

adnej z kobiet, oceniao kad z koszulek pod wzgldem stopnia, w jakim pachnie przyjemnie" i seksownie". Mczyni uznali zapach koszulek noszonych przez kobiety w trakcie fazy folikularnej za najbardziej seksowny i najprzyjemniejszy. rednia ocena tych koszulek wynosia 7,76 i bya niemal o siedem punktw wysza ni ocena koszulek, ktre kobiety miay na sobie podczas bezpodnej fazy lutealnej. Podobne wyniki uzyskano w grupie par pozostajcych w staych zwizkach, kiedy to badacze pobierali zapachy kobiecych cia ze liny, z pochwy oraz spod pach, a take w badaniach, w ktrych mczyni oceniali podobne prbki pochodzce od nieznanych kobiet*. * Pora (1994); Kuukasjarvi, Eriksson, Koskela, Mappes, Rantala (w druku); zob. take Doty, Ford, Preti, Huggins (1975). Thornhill i Gangesiad (1999) nie zdoali jednak potwierdzi tych wynikw, posugujc si innym zestawem metod badawczych. Inne porednie dowody rwnie wskazuj na to, e mczyni s w stanie rozpoznawa sygnay, ktre jak si uwaa wi si z atrakcyjnoci seksualn. W trakcie cyklu menstruacyjnego kobieca skra zmienia nieznacznie barw, przy czym jest najjaniejsza w okolicach owulacji (Van den Berghe, Frost, 1986). Podczas owulacji skra staje si take lepiej ukrwiona, przez co mczyni maj wraenie, e kobieta promienieje". Ponadto, w tej fazie czci ciaa kobiety, ktre s zbudowane z tkanki mikkiej - na przykad piersi i uszy - staj si bardziej symetryczne (Manning, Scutt, 1996). Margie Profet wysuna take przypuszczenie, e wysoki poziom estrogenw we krwi kobiety moe powodowa zmniejszenie si stosunku obwodu talii do obwodu bioder. Wszystkie te wskazwki - od koloru skry przez zmiany w symetrii ciaa po stosunek obwodu talii do obwodu bioder - s waciwociami, ktre mona zaobserwowa i o ktrych wiadomo, e s seksualnie atrakcyjne dla mczyzn. Oczywicie ze wzgldu na to, e wszystkie te zmiany s do subtelne, najatwiej mog je dostrzec mczyni, z ktrymi kobiety kontaktuj si na co dzie. Ta okoliczno odnosia si do wielu czonkw niewielkich grup, w jakich yli nasi ewolucyjni przodkowie. Oprcz wygldu i zapachu u kobiet w fazie owulacji zmienia si take zachowanie. Psycholog ewolucyjny Karl Grammer wysa obserwatorw do barw dla samotnych. Ich zadaniem byo dokonanie oceny, jak obcise ubrania nosz przychodzce do tych barw kobiety, oraz zarejestrowanie, jak czsto kobiety s dotykane przez mczyzn (Grammer, 1996). Inny czonek zespou badawczego podchodzi do kadej z kobiet tu po jej wyjciu z baru, fotografowa j i dowiadywa si, w ktrej fazie cyklu menstruacyjnego si znajduje. Nastpnie Grammer wprowadzi fotografie do komputera, a specjalny program obliczy proporcj nagiej skry, ktr odsonia kada z kobiet. Mczyni w barach dla samotnych inicjowali kontakt dotykowy z owulujcymi kobietami czciej ni z tymi, ktre nie byy w fazie owulacji. Owulujce kobiety wysyay take wicej seksualnych sygnaw ni inne kobiety - nosiy bardziej obcise bluzki i krtsze spdnice, innymi sowy odkryway wiksz powierzchni nagiej skry. By moe zatem mczyni nie s wcale tacy biegli w rozpoznawaniu momentu owulacji u kobiet, lecz to raczej owulujce kobiety czuj si bardziej seksowne i wysyaj wicej seksualnych sygnaw, ktre maj przyciga mczyzn. Wyniki innego badania potwierdzaj suszno tej interpretacji - w okolicach owulacji kobiety inicjoway kontakty seksualne ze swoimi partnerami czciej ni w innych fazach cyklu (Gangestad, Cousins, w druku). Ostatnia podpowied uatwiajca rozwizanie zagadki owulacji pochodzi z informacji na temat tego, jak pilnie mczyni strzeg swoich seksualnych partnerek (Gangestad, Thornhill, Garver, w druku). Jak wynika z obserwacji poczynionych przez kobiety, w okolicach owulacji mczyni bardziej ni w innych fazach cyklu traktuj je jak swoj wasno (np.: Wciek si, kiedy zobaczy, ze spaceruj z innym mczyzn"), monopolizuj ich czas (np.: Spdza ze mn jak najwicej wolnego czasu, ebym nie moga

si spotyka z innymi mczyznami") i je rozpieszczaj (np.: Stara si by jak najmilszy, ebym bya zadowolona"). Najwyraniejsza zmiana zachodzia jednak w czujnoci. Kiedy ich partnerki owuloway, mczyni czciej niespodziewanie do nich dzwonili, eby sprawdzi, z kim s, a take czciej przegldali ich osobiste rzeczy i pytali je, co robiy w czasie, kiedy si z nimi nie widzieli. Innymi sowy, mczyni mog wkada wicej wysiku w pilnowanie swoich partnerek wtedy, kiedy znajduj si one w fazie owulacji. To badanie nie udziela jednak jednoznacznej odpowiedzi na pytanie o przyczyny owych powiza. Poniewa opisy zachowa mczyzn pochodz od samych kobiet, nie mona wic wykluczy tego, e podczas owulacji kobiety staway si bardziej wyczulone na wartownicze" wysiki swoich partnerw, szczeglnie jeli odczuway pocig do innych mczyzn. By moe jest tak, e to owulujce kobiety czciej zauwaaj i opisuj tego typu zachowania swoich partnerw, a nie tak, e mczyni dostrzegaj u swoich partnerek sygnay owulacji i zaczynaj pilniej ich strzec. Jest te moliwe, e mczyni odbieraj sygnay seksualnego pobudzenia kobiet i ich gotowoci do flirtowania, co skania ich do wikszej czujnoci. By moe, wreszcie, mczyni spostrzegaj swoje owulujce partnerki jako bardziej atrakcyjne i pocigajce ni w innych fazach cyklu, a -jak ju wiadomo - takie okolicznoci nasilaj skonno do czujnego pilnowania partnerek (Buss, Shackelford, 1997). Autorzy przyszych bada musz zatem rozoy to fascynujce odkrycie na czynniki pierwsze, aby ustali, czy przyczyn zaobserwowanego zjawiska jest fakt, e mczyni spostrzegaj zachodzce u kobiet fizyczne zmiany, mska zdolno do wykrywania zmian w zachowaniu kobiet, czy moe podwyszona wraliwo owulujcych kobiet na wartownicze" zachowania partnerw? Zaoenie o niejawnym przebiegu owulacji ley u podstaw wielu ewolucyjnych koncepcji na temat przyczyn niepowtarzalnych cech doboru seksualnego ludzi, takich jak odbywanie stosunkw seksualnych w cigu caego cyklu menstruacyjnego, powstawanie trwaych, monogamicznych zwizkw czy te znaczne rodzicielskie inwestycje mczyzny. Nie sposb zaprzeczy, e owulacja u ludzi jest w znacznej mierze utajona, przynajmniej w porwnaniu z blisko spokrewnionymi z nami naczelnymi, takimi jak szympansy. Jednak wyniki najnowszych bada podaj w wtpliwo tradycyjny pogld, e owulacja jest cakowicie niejawna. Owulujce kobiety wysyaj subtelne sygnay wzrokowe i zapachowe. Mczyni spostrzegaj te sygnay jako seksowne. Kobiety w fazie owulacji odczuwaj silniejszy pocig seksualny do mczyzn spoza ich staego zwizku oraz czciej snuj na ich temat fantazje seksualne. Nosz bardziej obcise ubrania, pokazuj wicej nagiej skry i czciej inicjuj kontakty seksualne. Z kolei mczyni wanie w tym czasie zaczynaj pilniej strzec swoich partnerek. Jeli wemie si pod uwag doniose znaczenie jajeczkowania dla reprodukcji oraz stosunkowo niewielk liczb owulacyjnych epizodw w yciu pradawnych kobiet, byoby zadziwiajce, gdyby u kobiet i u mczyzn nie wyksztaciy si szczeglne strategie seksualne uatwiajce zmierzenie si z adaptacyjnymi wyzwaniami zwizanymi z tym przeomowym wydarzeniem. Stoimy u progu owulacyjnej rewolucji". Przysze badania z pewnoci ujawni wicej aspektw strategii seksualnych powizanych z cyklem menstruacyjnym. Czy kobiety celowo flirtuj w tym czasie z innymi, wzbudzajc w swoich partnerach zazdro i wzmagajc wewntrzpciow rywalizacj midzy mczyznami? Czy mczyni staj si w tym okresie bardziej natarczywi seksualnie? Czy kobiety, ktre maj romanse, zyskuj szczegln biego w oszukiwaniu staych partnerw podczas owulacji po to, by si ustrzec przed ich wzmoon czujnoci? Czy samotne kobiety s w tym czasie szczeglnie skonne promowa si na rynku matrymonialnym", poniewa podczas owulacji maj najwiksze szans na przycignicie najbardziej atrakcyjnych mczyzn? Czy mczyni naprawd bardziej kochaj swoje partnerki, kiedy te jajeczkuj? Czy maj wicej wtpliwoci co do swoich zwizkw, kiedy ich partnerki nie s w fazie owulacji? W cigu najbliszych dziesiciu lat

poznamy zapewne odpowiedzi na wszystkie te pytania.

XII Tajemnice doboru seksualnego ludzi

W niniejszym rozdziale zastanowimy si nad rozmaitymi zagadkami doboru seksualnego - tajemnicami, ktre nadal zaprztaj umysy badaczy, pytaniami, na ktre znalelimy ju jednoznaczne odpowiedzi, oraz kwestiami, ktre wywouj w nas tak silne emocje, e niemal nie sposb podda ich beznamitnym naukowym badaniom. Pierwsz z owych zagadek jest homoseksualizm, ktry na pierwszy rzut oka wydaje si przeczy ewolucyjnej logice. Skoro ewolucja ksztatuje organizmy zdolne do reprodukcji, to dlaczego miaaby zaszczepia w umysach niektrych ludzi pragnienia, ktre wydaj si sprzeczne z celami prokreacji? Drug tajemnic jest gwat - temat, wok ktrego naroso wiele kontrowersji, politycznych sporw i silnych emocji, a ktremu powicono niepokojco znikom liczb naukowych bada. W czasach, kiedy po raz pierwszy wydano Ewolucj podania, dysponowalimy bardzo ograniczonym zasobem naukowych informacji na temat tej odraajcej plagi wiata zwizkw seksualnych. Zgromadzone ostatnio dane empiryczne i nowe argumenty skaniaj nas do ponownego zastanowienia si nad tym, czy gwat jest uksztatowan w procesie ewolucji strategi seksualn mczyzn, bezuytecznym produktem ubocznym innych adaptacji, czy te patologi nowoczesnych spoeczestw. Rwnie doniose znaczenie praktyczne i teoretyczne ma to, czy u kobiet rozwiny si adaptacje przeciwdziaajce gwatowi - czyli strategie suce zapobieganiu wymuszonym stosunkom seksualnym. Najnowsze badania rzuciy take wiato na inne zagadki doboru seksualnego. Czy mczyni i kobiety tendencyjnie odczytuj seksualne upodobania przeciwnej pci? Dlaczego ludzie kradn" cudzych partnerw? Czy mczyni i kobiety mog by tylko przyjacimi"? Nowe badania naukowe udzielaj rzeczowych odpowiedzi na te frapujce pytania. Skd si bierze homoseksualizm? Orientacja heteroseksualna jest paradygmatyczn adaptacj psychiczn" - twierdzi Michael Bailey, jeden z najsynniejszych badaczy orientacji seksualnych na wiecie. Jego rozumowanie jest bardzo przekonujce. Wrd wszystkich gatunkw, ktre rozmnaaj si pciowo, sukces reprodukcyjny wymaga kopulacji samca z samic. Jakakolwiek orientacja obniajca prawdopodobiestwo skutecznej reprodukcji powinna zosta bezlitonie wyeliminowana. Chocia dokadne wartoci liczbowe pozostaj przedmiotem sporw, wikszo badaczy zgadza si co do tego, e heteroseksualizm jest podstawow orientacj seksualn okoo 96-98% wszystkich mczyzn oraz 98-99% wszystkich kobiet. Wanie takiego odsetka mona si spodziewa w wypadku swoistej dla danego gatunku strategii adaptacyjnej. Jednak utrzymywanie si niewielkiego odsetka mczyzn i kobiet o podstawowej lub wycznej orientacji homoseksualnej stanowi prawdziw ewolucyjn zagadk. Podczas kilkuset wykadw, jakie wygosiem na temat ludzkich strategii seksualnych, pytanie Skd si bierze homoseksualizm?" padao zdecydowanie najczciej. Homoseksualizm jest jedn z tajemnic doboru seksualnego ludzi oraz empiryczn zagadk wpisan w teori ewolucji (Bobrow, Bailey, 2001). Dwa powszechnie znane fakty czyni t amigwk jeszcze bardziej interesujc. Po pierwsze, pewna liczba bada nad blinitami dowodzi, e orientacja sek-

sualna jest w umiarkowanym stopniu dziedziczna, co wskazuje na jej czciowo genetyczne podoe. *Przegld najnowszych bada zob. w: Rahman i Wilson (w druku); chocia wyniki wikszoci bada wskazuj na umiarkowany wpyw czynnikw dziedzicznych (okoo 50%), to niektre badania wykazuj zaledwie 20-30% zgodno orientacji seksualnej miedzy jednojajowymi (identycznymi) blinitami, co sugeruje nieco mniejsz ni si zwykle uwaa rol dziedziczenia. Po drugie, kilka innych bada dowodzi ponad wszelk wtpliwo, e homoseksualni mczyni maj zdecydowanie mniej liczne potomstwo ni mczyni o orientacji heteroseksualnej (Podsumowanie wynikw bada zob. w Bobrw, Bailey, 2001; Muscarella, 2000; McKnight, 1997). Jak to moliwe, e czciowo dziedziczna orientacja seksualna trwa mimo tego, i dobr naturalny dziaa nieustannie przeciwko niej? Jednym z pierwszych ewolucyjnych wyjanie homoseksualizmu, zaproponowanym przez E. O. Wilsona, bya teoria altruizmu krewniaczego (Wilson, 1975). Wedug tej teorii geny odpowiedzialne za orientacj homoseksualn mog powstawa i trwa, poniewa homoseksualni mczyni odznaczajcy si zwykle mniejsz bezporedni wydajnoci reprodukcyjn ni mczyni o orientacji heteroseksualnej, zwikszaj swoj warto reprodukcyjn, inwestujc znaczne zasoby w genetycznych krewnych, na przykad w dzieci siostry bd brata. Zwolennicy tego pogldu twierdz, e homoseksualici to mczyni o niewielkich szansach na zbudowanie heteroseksualnych zwizkw, zatem rezygnacja z bezporedniej reprodukcji nie wywiera istotnego wpywu na ich warto reprodukcyjn. Jeli mczyzna nie jest w stanie przyciga partnerek, sugeruj, to dlaczego nie miaby cakowicie zrezygnowa z heteroseksualnych zwizkw i ukierunkowa swoje zasoby na krewnych, ktrzy maj potomstwo? Za susznoci teorii altruizmu krewniaczego przemawiaj porednio dwa fakty. Po pierwsze, homo-seksualni mczyni s zwykle modsi od swojego rodzestwa i czsto maj starszych braci, zatem maj te krewnych, w ktrych mog inwestowa. Po drugie, homoseksualni mczyni s zwykle bardziej empatyczni i kobiecy" ni mczyni o orientacji heteroseksualnej, czyli charakteryzuj si cechami, ktre mog si wiza z silniejsz skonnoci do altruizmu. Jednak wyjanienie homoseksualizmu odwoujce si do altruizmu krewniaczego napotyka take powane problemy teoretyczne i empiryczne. Po pierwsze, teoria ta wcale nie wyjania, dlaczego niektrych ludzi pocigaj przedstawiciele ich wasnej pici. Jeli selekcja naturalna faworyzuje mechanizmy suce zapewnieniu korzyci genetycznym krewnym, to dlaczego owe mechanizmy miayby zawiera potencjalnie kosztowne pragnienia homoseksualne? Dlaczego altruizm krewniaczy nie zosta po prostu skojarzony z aseksualnoci (Bobrow, Bailey, 2001)? Po drugie, nie jest wcale oczywiste, e wyszy oglny poziom altruizmu przekada si na altruizm ukierunkowany w szczeglnoci na genetycznych krewnych. To podstawowe zaoenie wymaga empirycznego potwierdzenia, aby omawiana teoria moga si utrzyma. Po trzecie, nawet jeli dla dobra sprawy uznamy suszno problematycznych tez omawianej teorii, to skala altruistycznych inwestycji w genetycznych krewnych musiaaby by wyjtkowo dua, aby zrekompensowa mczynie utrat szans na bezporedni reprodukcj. Ostatecznym kryterium weryfikacji kadej teorii naukowej s twarde dane empiryczne. Psychiatra David Bobrow oraz psycholog ewolucyjny Michael Bailey przeprowadzili decydujce badanie. Dobrali jednakowe pod wzgldem wieku, wyksztacenia i przynalenoci etnicznej prby homoseksualnych i hetero-seksualnych mczyzn, a nastpnie zbadali wzorce i skal inwestycji krewniaczych w obu grupach. Analizowali hojno (zarwno finansow, jak i emocjonaln) okazywan przez badanych mczyzn czonkom ich rodzin, skonnoci awunkularne (na przykad gotowo do ofiarowywania prezentw,

pienidzy i psychicznego wsparcia dzieciom siostry lub brata) a take oglne poczucie bliskoci z genetycznymi krewnymi. Wyniki byy jednoznaczne - badacze nie znaleli najmniejszych dowodw susznoci podstawowej tezy teorii altruizmu krewniaczego. Geje nie rnili si pod wzgldem skonnoci do ofiarowywania zasobw swoim krewnym od mczyzn o orientacji heteroseksualnej. Co wicej, homoseksualici czciej ni mczyni o orientacji heteroseksualnej twierdzili, e czuj si odsunici od swoich genetycznych krewnych, co pozostaje w sprzecznoci z teori altruizmu krewniaczego. Jeli wic wyjanienie orientacji homoseksualnej w kategoriach tej teorii nie zostanie radykalnie przeformulowane albo nie pojawi si nowe, cakowicie odmienne od dotychczasowych dane empiryczne, to teori t bdzie mona z czystym sumieniem uzna za bdn. Nadal zatem nie znamy rozwizania zagadki dotyczcej genezy homoseksualizmu i przyczyn jego trwaoci. Ostatnio zaproponowano kilka nowych teorii, ktre maj na celu wypenienie tej luki. Autorem jednej z nich jest psycholog ewolucyjny Frank Muscarella, ktry uwaa, e powinnimy si skupi na zachowaniach homoerotycznych, czyli zachowaniach seksualnych z udziaem przedstawicieli wasnej pci (midzy innymi odbywanych dla przyjemnoci stosunkach ge-nitalnych), a nie na orientacji homoseksualnej. Wedug Muscarelli zachowania homoerotyczne peni szczegln funkcj - uatwiaj zawieranie przymierzy. Funkcj t opisywao rwnie kilku ewolucyjnych prymatologw (Kirkpatrick, 2000; Parish, 1994; Vasey, 1995). Wedug teorii zawierania przymierzy zachowania homoerotyczne powstay w toku ewolucji, aby umacnia wizi z przedstawicielami wasnej pci - wizi, ktre w przeszoci byy szczeglnie korzystne dla dorastajcych chopcw. Sprzymierzajc si z mczyznami o wyszym statusie, chopcy mogli uzyska dostp do cennych zasobw, ochroni si przed agresywnymi mczyznami, podwyszy swoj pozycj w hierarchii grupy i, ostatecznie, zwikszy swoje szans na pozyskanie seksualnych partnerek. Zgodnie z t teori skonnoci do zachowa seksualnych ukierunkowanych na przedstawicieli wasnej pci rozwiny si dlatego, e zapewniay korzyci wynikajce z zawieranych w ten sposb przymierzy. Teoria zawierania przymierzy ma kilka zalet, takich jak podkrelenie funkcji rzeczywistych zachowa homoseksualnych (czasami pomijanych w teoriach orientacji homoseksualnej) czy te nacisk na porwnania midzygatunkowe (kontakty seksualne w ramach jednej pci nie s wycznie domen ludzi, zaobserwowano je take wrd innych naczelnych). Jednak i to wyjanienie homoseksualizmu nie jest wolne od powanych problemw natury teoretycznej i empirycznej. Po pierwsze, z teorii zawierania przymierzy wydaje si wynika, e zachowania homoseksualne powinny by uniwersalne kulturowo i praktykowane przez wikszo mczyzn w kadej kulturze. Chocia teoria ta wyjania by moe praktyki seksualne w kilku wybranych kulturach - na przykad w staroytnej Grecji oraz w niektrych plemionach zamieszkujcych Now Gwine - to nie ma empirycznych dowodw na to, e w wikszoci kultur przewaajca cz modych chopcw zwyczajowo zaspokaja seksualnie starszych mczyzn. Po drugie, jeli zawieranie przymierzy jest zjawiskiem adaptacyjnym, to selekcja naturalna powinna faworyzowa jednostki, ktre znajduj sprzymierzecw w najmniej kosztowny sposb. Czy nie mona by po prostu zawrze przymierza, nie ponoszc kosztw seksu? Rzeczywicie, nieseksualne przymierza zawierane w ramach tej samej pci s do powszechne zarwno wrd ludzi, jak i wrd innych naczelnych, co sugeruje, e takie sojusze nie wymagaj seksualnego zaangaowania (de Waal, 1989; Wrangham, 1999). Po trzecie, teoria zawierania przymierzy nie wyjania, dlaczego niektrzy mczyni i kobiety maj wycznie homoseksualn orientacj. Znacznie trudniej jest rozwiza t ewolucyjn zagadk ni wyjani sam aktywno homoseksualn, ktra nie utrudnia heteroseksualnej reprodukcji. Wreszcie, brakuje dowodw na to, e mczyni, u ktrych wystpuj zachowania homoseksualne, rzeczywicie zyskuj wypywajce z zawierania przymierzy korzyci, o ktrych mwi ta teoria, takie jak wyszy

status czy wynikajcy z niego atwiejszy dostp do partnerek seksualnych. Kolejn now teori homoseksualizmu - zwan teori miego faceta" - sformuowa ekonomista Edward Miller (Miller, 2000; zob. take McKnight, 1997). Punktem wyjcia byo dla niego zaoenie, e ani homoseksualizm, ani zachowania homoerotyczne same w sobie nie s strategiami adaptacyjnymi. Pod tym wzgldem podejcie Millera zdecydowanie si rni od omwionych wczeniej teorii. Wedug teorii miego faceta" homoseksualizm jest rzadkim produktem ubocznym genw, ktre speniaj zupenie inn funkcj - powoduj ksztatowanie si u mczyzn kobiecych" cech, takich jak empatia, wraliwo, czuo i agodno. Wedug Millera owe cechy miego faceta" zwikszaj atrakcyjno mczyzn w oczach kobiet, poniewa tacy partnerzy s lepszymi ojcami i ywicielami rodziny ni mczyni typu macho". Jeli wiele rnych genw determinuje podane cechy miego faceta", to mczyni powinni by w naturalny sposb zrnicowani pod wzgldem liczby takich genw. Wikszo mczyzn powinna posiada umiarkowan ich liczb niezbdn do zagodzenia ich mskoci oraz osignicia optymalnej rwnowagi midzy mskoci i kobiecoci, ktra najbardziej pociga kobiety. Jednak niektrzy mczyni, moe dwa lub trzy procent, wygrywaj" na genetycznej loterii wyjtkowo du liczb takich kobiecych" cech, wskutek czego ich mzgi skaniaj si ku homoseksualizmowi. Geny odpowiedzialne za to zjawisko trwaj i maj si znakomicie w procesie ewolucji, bo zamieszkujc" organizmy heteroseksualnych mczyzn na og zwikszaj ich szans na odniesienie reprodukcyjnego sukcesu. Owe geny s faworyzowane, poniewa w przeszoci kobiety uznaway ich rozwojowe skutki za bardzo atrakcyjne. Krtko mwic, orientacja homoseksualna jest sporadycznie wystpujcym produktem ubocznym genw miego faceta", ktre wic ewolucyjne triumfy, poniewa na og bywaj faworyzowane przez kobiety. Niestety, koncepcja miego faceta" rwnie wie si z powanymi wtpliwociami natury teoretycznej i empirycznej. Z teoretycznego punktu widzenia, biorc pod uwag reprodukcyjne koszty preferencji homoseksualnej, mona si zastanawia, czy selekcja naturalna nie powinna raczej faworyzowa modyfikujcych genw, ktre czyniyby z mczyzny miego faceta", wspistniejc z orientacj heteroseksualn. T teori mona by zatem przyj tylko wtedy, gdyby jedyny sposb, w jaki ewolucja moe dodawa mczyznom subtelnoci, polega na obdarowaniu ich kobiecymi genami. Czy jednak rzeczywicie nie ma miych heteroseksualnych mczyzn? Z empirycznego punktu widzenia, chocia wyniki niektrych bada sugeruj, e geje s przecitnie nieco bardziej empatyczni i mniej agresywni ni mczyni o orientacji heteroseksualnej, nie istniej adne dowody na to, i kobiety wol si wiza z mczyznami obdarzonymi owymi kobiecymi" cechami, a nie z mczyznami o bardziej mskich" przymiotach, takich jak stanowczo i miao (Rahman i Wilson, w druku). Ponadto, teoria miego faceta", podobnie jak wiele innych podej do orientacji homoseksualnej, nie wyjania homoseksualnych skonnoci u kobiet. Podsumowujc, dotychczasowe podejcia do homoseksualizmu wi si z podstawowymi problemami natury teoretycznej i empirycznej, zatem poszukiwanie wyjanienia tego zjawiska trwa nadal. Pocztkowo z wielkim entuzjazmem przyjto rzekome odnalezienie tak zwanego homoseksualnego genu" na chromosomie Xq28, jednak nikomu nie udao si powtrzy tego odkrycia. * Krtki opis pierwszych prb wyodrbnienia homoseksualnego genu" znajdziesz w: Hamer i Copeland (1998). Opis nieudanych prb powtrzenia tego odkrycia znajdziesz w: Rice, Anderson, Rische i Ebers (1999). Nieudane prby znalezienia dowodw na to, e w gen jest przekazywany po linii eskiej, omwiono w: Bailey i in. (1999). Rahman i Wilson (w druku) proponuj pewien kompromis, twierdzc, e wyniki wiekszoci bada potwierdzaj, i gen zwizany z chromosomem X wpywa na orientacj seksualn mczyzn. Zdaniem innych badaczy homoseksualizm moe by produktem ubocznym

wspczesnych rodowisk, wynikajcym z rozbienoci midzy warunkami, w jakich ewoluowa nasz gatunek, a niezwykymi waciwociami nowoczesnych spoeczestw. Chocia nie mona wykluczy takiej moliwoci, to nikt dotd nie sprecyzowa, o jakie warunki rodowiskowe mogoby chodzi. Ponadto, warto pamita o tym, e pocig do osobnikw pci przeciwnej, ktry umoliwia osignicie sukcesu reprodukcyjnego, wydaje si tak istotny dla ewolucyjnego dostosowania, e mona oczekiwa, i bdzie rwnoway wszelkie oddziaywania spoeczne, ktre mogyby uksztatowa upodobania do nawizywania stosunkw seksualnych wycznie z przedstawicielami wasnej pci" (Cochran, Ewald, Cochran, 2000, s. 437-438). Twrcy innej z zaproponowanych ostatnio teorii mieliby wielkie szanse na zdobycie nagrody za najbardziej niepoprawn politycznie teori roku. Ot, jak sugeruje to wyjanienie, by moe mska orientacja homoseksualna wcale nie ma podoa genetycznego, ale jest ubocznym efektem dziaania czynnikw zakanych, ktre mog by przenoszone drog pciow (Cochran, Ewald, Cochran, 2000). Teoria czynnika zakanego nie zostaa dotd poddana empirycznej weryfikacji, nie sformuowano te szczegowych przewidywa, ktre wynikaj z jej zaoe. Wyniki bada wskazujce na umiarkowan dziedziczno orientacji seksualnej wydaj si przeczy ortodoksyjnej wersji teorii czynnika zakanego, podobnie jak dane, ktre sugeruj, e orientacja seksualna krystalizuje si ju w dziecistwie, kiedy jednostka nie miaa jeszcze okazji do kontaktowania si z potencjalnymi czynnikami zakanymi. Niemniej jednak, teoria ta nie jest sprzeczna z podstawowymi zasadami ewolucji. Jej autorzy susznie zauwaaj, e dyskwalifikujce mankamenty innych hipotez [dotyczcych homoseksualizmu] zwracaj nasz uwag na potrzeb poddania rygorystycznej weryfikacji kadej teorii, ktra opiera si na rzetelnych podstawach teoretycznych, nawet jeli wywouje w nas ona niepokj lub poczucie dezorientacji" (Cochran, Ewald, Cochran, 2000, s. 438). W cigu najbliszych dziesiciu lat badacze z pewnoci bd powicali wicej ni dotd uwagi naturze, genezie i nastpstwom homoseksualizmu. Rozwizanie ewolucyjnej zagadki homoseksualizmu znacznie si przybliy, jeli uwzgldnimy istotny fakt, ktry podkrelali tacy teoretycy, jak Mike Bailey, Frank Muscarella i James Dabbs: homoseksualizm nie jest zjawiskiem jednorodnym. Na przykad, homoseksualizm kobiecy i mski maj zupenie odmienn natur i rne cieki rozwoju. Mska orientacja seksualna jest zwykle silnie ukierunkowana i ujawnia si we wczesnej fazie rozwoju jednostki, podczas gdy eska seksualno wydaje si znacznie bardziej elastyczna na wszystkich etapach ycia kobiety. Mska orientacja seksualna przyjmuje zwykle rozkad dwubiegunowy - wikszo mczyzn jest albo zdecydowanie heteroseksualna, albo zdecydowanie homoseksualna, a midzy tymi dwiema skrajnociami jest stosunkowo niewielu biseksualistw. Kobieca orientacja seksualna rozkada si natomiast znacznie bardziej pynnie wzdu kontinuum, na ktrego jednym kracu znajduje si zdecydowany heteroseksualizm, na drugim - preferencja przedstawicielek wasnej pci, a midzy nimi - caa seria porednich odmian biseksualizmu. Kolejna rnica polega na tym, e kobiety wydaj si atwiej ni mczyni zmienia orientacj seksualn, co wskazuje na wiksz elastyczno kobiecej seksualnoci. Popularna anegdota opisuje powszechne w amerykaskich college'ach zjawisko LDCUS" - co oznacza lesbijka do czasu ukoczenia szkoy". Aktorka Anne Heche przez wiele lat ya w lesbijskim zwizku z aktork komediow Ellen Degeneres. Po rozpadzie tego zwizku Heche wysza za m i niedawno urodzia dziecko. Podobnie, niektre kobiety najpierw wychodz za m i rodz dzieci, aby potem, w wieku rednim przyj nagle lesbijski styl ycia. Chocia zdarza si, e mczyni wychodz z ukrycia" po latach ycia w spoecznie zaaranowanym maestwie z kobiet, ktra nie pociga ich seksualnie, to wydaje si, e mska orientacja seksualna ustala si stosunkowo wczenie i rzadko przenosi si z jednej pci na drug. Dobrze byoby, gdyby twrcy przyszych teorii homoseksualizmu uwzgldnili odmienno kobiecego

i mskiego homoseksualizmu i nie prbowali znale wsplnego wyjanienia obu tych zjawisk. Autorzy przyszych teorii powinni take wzi pod uwag wyniki najnowszych bada nad znacznymi rnicami indywidualnymi wrd osb zaliczanych do kategorii lesbijek" i gejw". Na przykad, lesbijki, ktre same o sobie mwi butch preferuj inne partnerki ni lesbijki typu femme (Bailey, Kim, Hill, Linsenmeier, 1997; Bassett, Pearcey, Dabbs, 2001). Lesbijki typu butch s zwykle bardziej mskie, dominujce i stanowcze, podczas gdy lesbijki typu femme s na og bardziej wraliwe, pogodne i kobiece. Te rnice nie ograniczaj si wycznie do sfery psychicznej - w porwnaniu z lesbijkami typu femme, lesbijki typu butch maj wyszy poziom testosteronu we krwi, bardziej msk proporcj obwodu talii do obwodu bioder, przychylniejsze postawy wobec przygodnego seksu i sabsze pragnienie posiadania dzieci (Singh, Vidaurri, Zambarano, Dabbs, 1999). W porwnaniu z lesbijkami typu butch, lesbijki typu femme przywizuj wiksz wag do zasobw finansowych potencjalnej partnerki i odczuwaj seksualn zazdro o rywalki, ktre wydaj im si bardziej atrakcyjne fizycznie. Lesbijki typu butch przywizuj mniejsz wag do zasobw finansowych potencjalnej partnerki, ale s bardziej zazdrosne o rywalki, ktre odniosy wikszy ni one same sukces finansowy. Waciwoci psychiczne, morfologiczne i hormonalne skorelowane z tymi dwiema kategoriami kobiecego homoseksualizmu sugeruj, e terminy butch i femme nie s tylko arbitralnie nadawanymi etykietami, ale raczej odzwierciedlaj rzeczywiste rnice indywidualne. Pomimo teoretycznej i empirycznej uwagi, jak powica si ostatnio zrozumieniu i wyjanieniu orientacji homoseksualnej oraz zachowa seksualnych ukierunkowanych na przedstawicieli wasnej pci, geneza homoseksualizmu pozostaje naukow tajemnic. By moe uda nam si przyspieszy rozwizanie tej zagadki, jeli zdamy sobie spraw z faktu, e prawdopodobnie nie sposb sformuowa jednej teorii, ktra bdzie w peni wyjaniaa zarwno mski, jak i kobiecy homoseksualizm, a jeszcze trudniejsze moe si okaza stworzenie teorii, ktra mogaby wyjani ogromne rnice indywidualne wrd osb o orientacji homoseksualnej. Czy mczyzn rzeczywicie bardziej interesuje przygodny seks? Wrd uytkownikw poczty elektronicznej kry ostatnio pewien dowcip na temat tego, jak zdoby partnera. Jak zrobi wraenie na kobiecie? Praw jej komplementy, pie j, cauj, kochaj, gaszcz, drap j czule za uszkiem, pocieszaj j, chro, przytulaj, obejmuj, wydawaj na ni pienidze, stawiaj jej wino i wystawne kolacje, kupuj jej rne rzeczy, suchaj jej, dbaj o ni, bd zawsze przy niej, id za ni na koniec wiata. Jak zrobi wraenie na mczynie? Poka mu si nago i przynie piwo. Chocia ten art z pewnoci umniejsza kobiece pragnienie seksualnej rnorodnoci i by moe przecenia si tego pragnienia u mczyzn, to jednak ujawnia jaskraw rnic, ktra znalaza potwierdzenie w wynikach ogromnej liczby bada naukowych. Nawet nieyjcy ju Steven J. Gould, ktry czsto krytykowa rozmaite twierdzenia psychologii ewolucyjnej, przyznawa, e mczyni i kobiety rni si pod wzgldem uksztatowanych w toku ewolucji strategii seksualnych zwizanych z tym wymiarem (Gould, 1997). Jednak pomimo licznych dowodw, niektrzy nadal powtpiewaj w to, czy pcie rzeczywicie rni si pod wzgldem pragnienia posiadania wielu seksualnych partnerw, warto zatem przedstawi aktualny stan naukowej wiedzy na ten temat. Niedawno powicono temu zagadnieniu badanie o niespotykanym dotd zasigu badacze zapytali 281 064 studentw 421 rnych college'w i uniwersytetw, w jakim stopniu zgadzaj si (bd nie zgadzaj) z nastpujcym stwierdzeniem: Jeli dwoje ludzi

naprawd si sobie podoba, to nie ma nic zego w tym, e decyduj si na seks, nawet jeli znaj si od bardzo niedawna" (Wsplny instytutowy program badawczy, University of California, Los Angeles, 2001). Ujawniy si znaczne rnice midzypciowe - a 55,2% mczyzn i tylko 31,7% kobiet zdecydowanie lub w pewnym stopniu zgadzao si z tym stwierdzeniem. Badanie to dotyczyo oglnych postaw respondentw wobec przygodnego seksu, a nie ich osobistej gotowoci do podejmowania tego typu zachowa, jednak inne sondae dostarczaj i takich bezporednich dowodw. Na podstawie wnikliwego badania dwustu studentw psycholog ewolucyjna Michele Surbey dosza do wniosku, e w porwnaniu z kobietami mczyni w kadych warunkach ujawniaj wiksz gotowo do podejmowania wspycia seksualnego" (Surbey, Conohan, 2000, s. 367). 73% mczyzn, ale tylko 27% kobiet udzielio twierdzcej odpowiedzi na pytanie: Czy kiedykolwiek celowo uprawiae(-a) seks bez zaangaowania emocjonalnego?" (Townsend, Kline, Wasserman, 1995). W innym badaniu mczyni istotnie czciej ni kobiety opisywali samych siebie, a take byli opisywani jako niewierni, poligamiczni, skonni do zdrady oraz rozwili, a rzadziej ni kobiety jako wierni, monogamiczni i oddani (Schmitt, Buss, 2000). Psycholog ewolucyjny David Schmitt i jego wsppracownicy przeprowadzili cztery badania z udziaem 1458 osb w rnym wieku, aby pozna tajniki psychologii przygodnego seksu. Podobnie jak autorzy wszystkich poprzednich bada, Schmitt odkry, e w porwnaniu z kobietami mczyni znacznie czciej wyraaj pragnienie posiadania wielu partnerek seksualnych, d do wspycia seksualnego po krtszym okresie znajomoci i ujawniaj silniejsz motywacj do poszukiwania przygodnych partnerek seksualnych. Kiedy kobiety oceniay mczyzn, a mczyni oceniali kobiety pod wzgldem tych samych skonnoci, to ujawniy si identyczne rnice midzy pciami. Wikszo kobiet doskonale zdaje sobie spraw z faktu, e mczyni czciej ni one tskni za przelotnymi kontaktami seksualnymi, pragn mie wicej partnerek oraz inicjuj wspycie seksualne po krtszej znajomoci (Schmitt, Shackelford, Duntley, Tooke, Buss, 2001). W ramach programu o niespotykanym dotd zasigu David Schmitt przeprowadzi badanie kwestionariuszowe 13 551 osb z 10 najwaniejszych regionw wiata, obejmujcych 6 kontynentw, 13 wysp, 27 jzykw oraz 52 narodowoci. Od jednej z najmniejszych wysp archipelagu Fidi po ogromn wysp Tajwan, od poudniowych kracw Tanzanii po pnocn cz Norwegii, na kadej wyspie, na kadym kontynencie i we wszystkich kulturach mczyni wyraali znacznie silniejsze ni kobiety pragnienie seksualnej rnorodnoci (Schmitt, w druku). Psycholog ewolucyjna Martie Haselton zgromadzia dane wskazujce na to, e u mczyzn moe wystpowa adaptacja, ktra uatwia im skuteczne stosowanie strategii przelotnych kontaktw seksualnych. Chodzi tu o zmiany emocjonalne zachodzce tu po stosunku seksualnym (Haselton, Buss, 2001). Haselton odkrya, e w oczach mczyzn, ktrzy maj wicej partnerek seksualnych, atrakcyjno kobiety gwatownie maleje bezporednio po zakoczeniu stosunku. Takich zmian nie zaobserwowano u kobiet ani u mczyzn o skromniejszym dowiadczeniu seksualnym. Jeli przysze badania potwierdz wystpowanie zjawiska spadku atrakcyjnoci partnerki, to ich wyniki mog przemawia za susznoci hipotezy, e u mczyzn powstaa dodatkowa psychiczna adaptacja sprzyjajca sukcesowi strategii przygodnego seksu - adaptacja, ktra motywuje mczyzn bd do pospiesznego ulotnienia si" po zakoczeniu wspycia po to, by zminimalizowa inwestycje zasobw w jakkolwiek kobiet, bd do cigego rozgldania si za nowymi, przygodnymi partnerkami mimo trwajcego, staego zwizku. Oczywicie kobiety take decyduj si na przelotne zwizki, jednak motywy, ktre popychaj przedstawicieli obu pci w ramiona nieznajomych, znacznie si rni. Psycholog Pamela Regan wykazaa, e a 44% kobiet i tylko 9% mczyzn wymienia zwikszenie prawdopodobiestwa zbudowania trwaego zwizku" jako motyw skaniajcy ich do

nawizywania przelotnych kontaktw seksualnych. Przyjrzyjmy si przytoczonym dosownie wypowiedziom trzech kobiet: Przeywaam trudny okres i chciaam si z kim zwiza. Wtedy mylaam, e jedna spdzona wsplnie noc moe by dobrym sposobem rozpoczcia takiego zwizku. Zdecydowaam si na przelotny zwizek, bo miaam nadziej, e zwi si z tym mczyzn na stae. Robi to, bo kiedy jaki facet chce si ze mn kocha, czuj si adna. Czuj, e naprawd mu si podobam i e mu na mnie zaley (...). Mam nadziej, e kiedy od razu si z nim przepi, to nasz zwizek potrwa duej, a mczyzna zostanie ze mn (...). Mczyni jako motyw skaniajcy ich do przygodnego seksu czciej wymieniaj czyste podanie seksualne: Kieroway mn wtedy czysto fizyczne pobudki. Uprawianie seksu jest przyjemne, a ta kobieta bardzo mnie pocigaa. Chciaem si tylko z ni przespa. Nie chciaem niczego innego, staego zwizku ani randek, tylko seksu. Myl, e nawizuj przelotne kontakty seksualne, bo mog to robi - eby udowodni to sobie i wszystkim dokoa. (...) Kiedy kocham si z jak kobiet, czuj si tak, jakbym osign cel (Regan, Dreyer, 1999). Nie jest prawd, e poszukiwanie przelotnych kontaktw seksualnych wiadczy o nieprzystosowaniu lub o psychicznej patologii. Kobiety i mczyni, ktrzy mieli wielu partnerw seksualnych, s rwnie stabilni emocjonalnie jak osoby, ktre miay co najwyej jednego lub kilku partnerw, albo nawet nie miay ich wcale (Schmitt i in., 2001). Co wicej, mczyni, ktrzy mieli wiele partnerek seksualnych, uzyskuj wysze wyniki w testach samooceny ni mczyni o skromniejszym dowiadczeniu seksualnym (Walsh, 1991; Schmitt i in., 2001). Nowy, interesujcy kierunek bada nad dobrze udokumentowan midzy-pciow rnic pod wzgldem pragnienia seksualnej rnorodnoci skupia si na tym, co si dzieje w miar, jak mczyznom i kobietom przybywa lat. Psycholog Eugene Mathes bada trzy grupy wiekowe mczyzn i kobiet - nastolatkw, dwudziestolatkw i trzydziestolatkw (Mathes, King, Miller, Reed, 2002). Chocia w kadej z tych grup wiekowych mczyni chcieli mie wicej partnerek seksualnych ni kobiety, to okazao si, e owa rnica z wiekiem maleje. Wynikao to przede wszystkim ze zmian zachodzcych w mczyznach. Starsi mczyni wyraali sabsze pragnienie posiadania wielu partnerek seksualnych ni modsi, podczas gdy pragnienia kobiet byy bardziej stae i niezalene od wieku. Jeli zatem konflikty midzy pciami wynikaj w pewnym stopniu z uporczywego denia mczyzn do przygodnych kontaktw seksualnych (zob. rozdzia sidmy), to wyniki tego badania mog nas napawa optymizmem co do moliwoci osignicia midzypciowej harmonii w perspektywie caego ycia. Wydaje si, e wreszcie rozwizano zagadk rnicy midzy deklarowanymi przez mczyzn i kobiety liczbami partnerw seksualnych. W przeszoci wiele samoopisowych bada wykazywao, e mczyni przyznaj si do wikszej liczby partnerek seksualnych ni kobiety, co jest matematycznie niemoliwe. Biorc pod uwag zblion liczb przedstawicieli obu pci w cakowitej puli partnerw seksualnych, przecitna liczba partnerw seksualnych powinna by dla obu pci jednakowa. Naukowcy zaproponowali kilka hipotez wyjaniajcych owe rnice w deklarowanych liczbach partnerw - by moe mczyni zawyaj t liczb, by moe kobiety j zaniaj, by moe kada z pci inaczej definiuje pojcie seks". Chocia czynniki te mog w niewielkiej mierze wyjania zaobserwowane rnice, to faktyczna przyczyna tych rnic okazuje si znacznie prostsza: w dotychczasowych badaniach nie uwzgldniono odpowiedniej liczby prostytutek, zatem badane prby nie byy reprezentatywne. Oczywicie klientami prostytutek s przede wszystkim mczyni (zob.

rozdzia czwarty). Prostytutki zwykle uprawiaj seks z wieloma mczyznami -jedno z bada wykazao, e rednio z szeciuset dziewidziesicioma czterema mczyznami rocznie. Jeli uwzgldni si t dotd niewystarczajco reprezentowan grup zawodowych kochanek", to pozorna rozbieno midzy deklarowanymi przez obie pcie liczbami partnerw znika (Brewer i in., 2000). Fakt, e liczba partnerw seksualnych musi by matematycznie identyczna dla obu pci, nie zaprzecza oczywicie temu, e mczyni i kobiety wyranie si rni pod wzgldem pragnienia seksualnej rnorodnoci. Zarwno kobiety, jak i mczyni dysponuj szerok gam strategii seksualnych, poczwszy od przelotnych przygd seksualnych, a skoczywszy na trwajcych do koca ycia monogamicznych zwizkach (midzy tymi skrajnociami mieci si ogromna rnorodno porednich strategii). Wszelkie prby zredukowania zoonoci ludzkiego doboru seksualnego do jednej strategii, takiej jak budowanie dugotrwaych zwizkw, odzwierciedlaj raczej romantyczne tsknoty ni empiryczn rzeczywisto. Przedstawiciele obu pci poszukuj przelotnych zwizkw seksualnych, a dzieje si tak z wanych przyczyn adaptacyjnych. Badacze ustalili ponad wszelk wtpliwo (podobnie, jak mona ustali kady inny naukowy fakt), e na caym wiecie mczyni ujawniaj na og silniejsze pragnienie seksualnej rnorodnoci ni kobiety. Niektrzy uznaj to pragnienie za odraajce. Inni woleliby, eby nie istniao, zatem staraj si dowie, e rzeczywicie nie istnieje - ja okrelam te wysiki mianem zudzenia naturalistyczne-go", a Steven Pinker nazwa je niedawno zudzeniem moralistycznym" (Pinker, 2002). Niektrzy ualaj si nad cierpieniem, na jakie to pragnienie naraa osoby, ktre chc budowa stae, oparte na wzajemnym oddaniu zwizki. Jeli chodzi o pragnienie dowiadczania przelotnych przygd seksualnych, to by moe mczyni i kobiety nie pochodz z dwch zupenie rnych planet, jednak byoby naiwnoci myle, e obie pcie s seksualnie identyczne. Czy kobiety i mczyni mog by tylko przyjacimi"? Bohaterowie popularnego filmu Kiedy Harry pozna Salwy - Sally (w tej roli wystpia Meg Ryan) i Harry (grany przez Billy'ego Crystala) - odbywaj tak rozmow: Harry: Oczywicie wiesz, e nigdy nie bdziemy mogli zosta przyjacimi. Sally: Dlaczego nie? Harry: Mczyni i kobiety nie mog by przyjacimi, bo seks zawsze staje im w tym na przeszkodzie. Sally: To nieprawda! Przyjani si z kilkoma mczyznami i seks nie ma z tym nic wsplnego. Harry: Wcale nie. Sally: Wanie, e tak. Harry: Tylko ci si tak wydaje. Sally: Prbujesz mi wmwi, e niewiadomie uprawiam seks z tymi facetami? Harry: Nie. Chodzi mi o to, e wszyscy oni chc si z tob kocha (...). Bo aden mczyzna nie moe si przyjani z kobiet, ktra mu si podoba. Zawsze chce si z ni kocha. Sally (zadowolona z siebie, myli, e postawia na swoim): Czyli mczyzna moe si przyjani z kobiet, ktra mu si nie podoba. Harry (po chwili namysu): Nie, tak te chce przelecie. Pewnego dnia do mojego gabinetu wesza jedna z moich koleanek z twarz zalan zami. Zaprzyjania si z mczyzn, ktry gra razem z ni w koedukacyjnej druynie softballu. Przez kilka miesicy zwierzali si sobie, suyli sobie rad i stworzyli ciepy, bliski zwizek. Pewnego dnia, kiedy po meczu pili wsplnie piwo, moja koleanka podzielia si z przyjacielem dobr wiadomoci - jej chopak si jej owiadczy, a ona przyja owiadczyny. Zamiast ucieszy si jej szczciem, mczyzna sta si nagle ponury i chodny. Nastpnego dnia wysa jej poczt elektroniczn wiadomo, w ktrej napisa, e nie chce si ju z ni

przyjani. By wcieky o to, e moja koleanka przyja owiadczyny. Jak moga go tak zwodzi? Z pewnoci zdawaa sobie spraw z tego, jak gbokie ywi do niej uczucie. Koleanka zapytaa mnie, jak to si mogo sta. Mylaa, e s takimi dobrymi przyjacimi. Nigdy nie ukrywaa przed nim faktu, e ma chopaka. Wkrtce potem jej przyjaciel odszed z druyny i do dzi nie utrzymuje z ni adnych kontaktw. Do niedawna wiedzielimy bardzo niewiele o psychologii przyjani midzy przedstawicielami rnych pci. Psycholog ewolucyjna April Bleske jako pierwsza podja prb wypenienia tej luki (Bleske, Buss, 2000, 2001). Bleske definiuje przyjaciela pci przeciwnej jako bliskiego i wanego dla danej osoby przedstawiciela pci przeciwnej, ktry nie jest jej partnerem w intymnym zwizku. Badaa ona korzyci dostrzegane przez ludzi w takich przyjaniach, spostrzegan czstotliwo uzyskiwania tych korzyci, koszty owych przyjani oraz spostrzegan czstotliwo ponoszenia tych kosztw. Bleske pytaa take uczestnikw badania o przyczyny zawierania takich przyjani, o to, jak bardzo przyjaciele pocigaj si seksualnie, oraz o to, czy dochodzi midzy nimi do wspycia seksualnego. W tym wypadku nauka wydaje si naladowa sztuk - badanie Bleske ujawnio fascynujce rnice midzy pciami, do wiernie odtwarzajce przebieg ktni midzy Billym Crystalem i Meg Ryan w Kiedy Harry pozna Sally. Mczyni oceniali moliwo nawizania seksualnych kontaktw ze swoimi przyjacikami jako dwukrotnie bardziej korzystn ni kobiety. Przyjaciki pocigay seksualnie mczyzn niemal dwa razy czciej ni przyjaciele pci przeciwnej pocigali kobiety. Mczyni wyrazili take prawie dwukrotnie silniejsze pragnienie uprawiania seksu ze swoimi przyjacikami ni uczyniy to kobiety. Co interesujce, kiedy Bleske podzielia badan prb na osoby samotne i ludzi, ktrzy maj staych partnerw, to rnice midzy pciami pozostay dokadnie takie same. Mczyni, ktrzy ju mieli stae partnerki, odczuwali rwnie silny pocig seksualny do swoich przyjaciek i pragnienie uprawiania z nimi seksu jak samotni mczyni - a pragnienia obu grup mczyzn okazay si dwukrotnie silniejsze ni pragnienia ujawnione przez kobiety. Samotni czy zwizani z kim na stae, wolni czy zaangaowani to wszystko wydaje si nie mie dla mczyzn wikszego znaczenia, jeli chodzi o seksualne podanie, jakie odczuwaj do swoich przyjaciek. Jeszcze bardziej zdumiewajce wyniki przyniosa ta cz ankiety, w ktrej Bleske zapytaa osoby badane o to, jak bardzo - ich zdaniem - pocigaj seksualnie swoich przyjaci pci przeciwnej. Kobiety nieco zaniay t warto. Podczas gdy deklarowany przez mczyzn pocig seksualny do przyjaciek wynosi rednio 5,3 na siedmiopunktowej skali, kobiety oszacoway go na poziomie 4,7. Z kolei mczyni zdecydowanie przeceniali swoj seksualn atrakcyjno w oczach przyjaciek. Sdzili, e przyjaciki czuj do nich umiarkowany pocig seksualny - rednio 4,7, podczas gdy w rzeczywistoci kobiety oceniy go zaledwie na poziomie 3,6. Innymi sowy, mczyni maj bdne przekonanie, e ich przyjaciki czuj do nich umiarkowany pocig seksualny, mimo i wielu badanym kobietom seks nawet nie przeszed przez myl. Wreszcie, w porwnaniu z kobietami mczyni o 62% czciej wymieniali brak seksu", a o 65% czciej zanik pocigu seksualnego" jako przyczyny zerwania przyjani z przedstawicielkami pci przeciwnej. Badania Bleske potwierdziy dowiadczenie mojej koleanki - mczyni czciej ni kobiety decyduj si zakoczy przyja, kiedy staje si jasne, e seks nie wchodzi w gr. Czy zatem mczyni i kobiety mog by tylko przyjacimi"? By moe zarwno Meg Ryan, jak i Billy Crystal mieli racj z punktu widzenia wasnej pci. Kobiety lubi si przyjani z mczyznami, ktrzy zapewniaj im towarzystwo, blisko, ochron (kiedy pojawi si taka potrzeba), informacje na temat pci przeciwnej, a nawet wzrost samooceny. Rwnie mczyni czerpi z przyjani z kobietami znaczne korzyci, midzy innymi towarzystwo, informacje, a czasami nawet kontakty z potencjalnymi partnerkami. Jednak liczni mczyni i tylko niektre kobiety podaj seksualnie swoich przyjaci pci

przeciwnej. Czasami te pragnienia si urzeczywistniaj - 20% osb badanych przyznao, e uprawiao seks z przyjacielem pci przeciwnej. Jednak tacy uprzywilejowani przyjaciele", przyjaciele na specjalnych prawach" czy te -jak si ich czasami nazywa w Nowym Jorku przyjaciele od pocaunkw" s w mniejszoci. Wikszo kobiet nie odwzajemnia seksualnych pragnie swoich mskich przyjaci, mimo e ci czasami si udz, i przyjaciki rwnie ich podaj, Kiedy te rozbienoci wychodz na jaw - co przytrafio si mojej koleance i jej przyjacielowi - to zwizek mczyzny i kobiety, ktrzy zaczynali jako tylko przyjaciele", moe si zakoczy w bardzo nieprzyjemny sposb. Bywa jednak i tak, e przyjaciele pci przeciwnej zostaj kochankami na cae ycie, co ostatecznie spotkao bohaterw filmu Kiedy Harry pozna Salwy. Przyjaciele jako rywale Wielu najlepszych i najbliszych przyjaci naley oczywicie do tej samej pci. Przyjaciele tej samej pci zajmuj wyjtkowe miejsce w konstelacji naszego ycia spoecznego. Mog nam zapewni cae mnstwo korzyci - ochron, kiedy jej potrzebujemy, cenne informacje, kontakty z ludmi o wysokim statusie, rad w trudnych momentach. Jak czytamy w biblijnej ksidze Mdro Syracha: Bywa bowiem przyjaciel, ale tylko na czas jemu dogodny, nie pozostanie nim w dzie twego ucisku. (...) Jeli za zostaniesz poniony, stanie przeciw tobie i skryje si przed twym obliczem. (...) Wierny bowiem przyjaciel potn obron, kto go znalaz, skarb znalaz. Za wiernego przyjaciela nie ma odpaty (...). * Syr 6, 8-15; cyt. za: Biblia Tysiclecia (1980) Przyjaciele mog nas take rani tak mocno, jak aden z naszych wrogw. Przyjaciele znaj nasze mocne i sabe strony. Znaj nasze nawyki - wiedz, kiedy jestemy w pracy, kiedy wyjedamy, kiedy jestemy chorzy lub sabi. Zwykle znaj naszych partnerw i wiedz, kiedy w naszych zwizkach nastpuj niebezpieczne okresy wewntrznych niepokojw. Poniewa przyjaciele, podobnie jak partnerzy, czsto przypominaj nas pod wzgldem atrakcyjnoci, wartoci i zainteresowa, wic s te podobni do naszych partnerw i atwo nawizuj z nimi bliskie relacje. Podobiestwo i blisko s podstawowymi prawami doboru seksualnego - dwiema bliniaczymi siami, ktre czsto przycigaj ku sobie naszych przyjaci i partnerw. Przyjaciel atwiej ni ktokolwiek inny moe si sta koniem trojaskim i pod oson przyjani realizowa podstpny plan odbicia naszego partnera. Psycholodzy ewolucyjni, April Bleske i Todd Shackelford przeprowadzili pionierskie badania nad zjawiskami odbijania cudzego partnera, zdrady seksualnej i oszustwa w przyjaniach midzy przedstawicielami tej samej pci (Bleske, Shackelford, 2001). Poprosili sto szedziesicioro dziewicioro mczyzn i kobiet, eby sobie przypomnieli sytuacje, w ktrych oszukali przyjaciela (przyjacik) lub sami zostali przez niego (przez ni) oszukani, oraz podali motyw tego oszustwa. Zdecydowanie najczciej pojawiay si wspomnienia dotyczce oszustw zwizanych ze sfer zwizkw seksualnych - kamstw lub zataje odnoszcych si do odbicia partnera, rywalizacji o niego oraz seksualnej niewiernoci. A oto kilka przykadw: Nie powiedziaam przyjacice, e kochaam si z jej partnerem. Moja przyjacika nie powiedziaa mi, e uprawiaa seks z moim byym chopakiem. Nie powiedziaem przyjacielowi, e kobieta, ktra mu si podoba, tak naprawd woli mnie. Mj przyjaciel nie powiedzia mi, e moja ona mnie zdradza. Poniewa problem przyjacielskiej zdrady jest tak powany, ludzie uwanie dobieraj sobie

przyjaci. Kobiety wydaj si szczeglnie wiadome niebezpieczestwa seksualnej zdrady, ujawniajc silniejszy niepokj ni mczyni, kiedy dostrzegaj u swoich przyjaciek oznaki dostpnoci seksualnej. Kobiety uznaj dostpne seksualnie przedstawicielki wasnej pci za szczeglnie niepodane, zdajc sobie spraw, e takie rywalki mog stanowi powane zagroenie dla ich staych zwizkw. Poniewa wielu mczyzn nieodparcie pocigaj seksualne przygody, atwo dostpne kobiety mog skoni ich do przelotnego skoku w bok", siejc spustoszenie w ich staym intymnym zwizku. Owa dynamika zwizkw uruchamia prawdziwy koewolucyjny wycig zbroje. Niektre kobiety oszukuj swoje przyjaciki celowo umniejszaj swoje seksualne dowiadczenie, eby tamte nie spostrzegay ich jako zagroenia. Prawdziwi przyjaciele wzbogacaj nasze ycie. Bez nich nasza egzystencja wydawaaby si zapewne pusta. Jednak przyjaciele maj wiele okazji, eby nas zdradzi. A kiedy przyjaciel (przyjacika) oszukuje ci i odbija ci partnerk (partnera), to ponosisz podwjne koszty tej zdrady - za jednym zamachem moesz straci oboje: przyjaciela (przyjacik) i partnerk (partnera). Widmo odbicia partnera Atrakcyjnych partnerw nigdy nie ma pod dostatkiem. Czarujce, interesujce, atrakcyjne fizycznie i kompetentne spoecznie osoby maj wielu wielbicieli i szybko znikaj z matrymonialnego rynku. Ci, ktrym uda si zdoby najwartociowszych partnerw, zwykle staraj si ich zatrzyma przy sobie, strzegc ich szczeglnie starannie (Buss, Shackelford, 1997). Ludzie atrakcyjni mog z atwoci przechodzi z jednego zwizku do kolejnego. We wspczesnych spoeczestwach monogamicznych problem niedoboru potencjalnych partnerw z kadym rokiem staje si bardziej powany dla osb, ktre nadal podpieraj ciany", pozostajc poza tanecznym parkietem. W tradycyjnych spoeczestwach poligynicznych, w ktrych najbardziej atrakcyjne kobiety wychodz za m tu po osigniciu dojrzaoci pciowej, najbardziej cierpi samotni mczyni. Jak mona znale godnego podania partnera, jeli wszystkie te czynniki sprzysigaj si, eby usun atrakcyjnych kandydatw z rynku matrymonialnego? Odbicie partnera jest niezbyt eleganckim rozwizaniem tego odwiecznego problemu. Chocia wiele osb uwaa prby wykradzenia" kogo z jego obecnego zwizku za obrzydliwe, to takie praktyki maj dug i dobrze udokumentowan histori (Schmitt, Buss, 2001). Jednym z najwczeniejszych opisw odbicia partnera jest biblijna historia krla Dawida i Batszeby. Pewnego dnia krl Dawid przypadkowo dostrzeg pikn Batszeb, on Uriasza, jak kpaa si na dachu ssiedniego budynku. Opanowaa go niepohamowana namitno do piknej kobiety. Udao mu si j uwie, wskutek czego Batszeba zasza w ci. Krl Dawid postanowi zgadzi Uriasza, wysyajc go na wojenny front i nakazujc jego oddziaom bardzo niebezpieczny odwrt. Po mierci rywala krl Dawid polubi Batszeb. Chocia ich pierwsze dziecko zmaro, to ich zwizek okaza si podny, a jego owocem byo czworo dzieci. Wraz z Davidem Schmittem odkrylimy, e 60% mczyzn i 53% kobiet przyznaje si do tego, e przynajmniej raz prbowao uwie cudzego partnera i zbudowa z nim stay zwizek. Chocia ponad poowa tych prb nie powioda si, to przecie niemal poowa zakoczya si powodzeniem! Podobiestwo obu pci pod wzgldem dugotrwaych prb odbicia cudzego partnera kontrastowao z wysikami majcymi na celu nawizanie przelotnych kontaktw seksualnych - a 60% mczyzn i tylko 38% kobiet przyznao si do prby uwiedzenia cudzego partnera na krtki czas. Znacznie wicej osb reprezentujcych obie pcie twierdzio, e kto inny prbowa je uwie i skoni do porzucenia dotychczasowego partnera - w celu zbudowania staego zwizku (93% mczyzn i 82% kobiet) bd nawizania przelotnego romansu (87% mczyzn i 94% kobiet). Znacznie mniejsza grupa

przedstawicieli obu pci twierdzia, e kto inny prbowa ukra" jej partnera, co sugeruje, i zodzieje" czsto prowadz swoj podstpn gr z dala od ciekawskich oczu nic niepodejrzewajcej ofiary". Mniej wicej jedna trzecia badanej prby - 35% mczyzn i 30% kobiet - stwierdzia, e zodziej" rzeczywicie odbi jej partnera. Krtko mwic, odbijanie partnera jest najwyraniej powszechnie stosowan strategi czenia si w pary. Chocia wiele prb koczy si niepowodzeniem, to niemal jedna trzecia z nich okazuje si skuteczna. David Schmitt uzyska bardzo podobne wyniki w przeprowadzonym na wielk skal midzykulturowym badaniu, w ktrym uczestniczyy osoby z ponad trzydziestu krajw (Schmitt, 2001). Prawdopodobnie kradzie" partnera bywa skuteczna wystarczajco czsto, aby mona byo przypuszcza, e wyksztacia si w procesie ewolucji jako odrbna strategia seksualna. Ludzie odbijaj cudzych partnerw z tych samych powodw, z ktrych w ogle chc si czy w pary - aby znale emocjonaln blisko, dowiadczy namitnego seksu, zapewni sobie ochron, zdoby cenne zasoby, podwyszy swj status spoeczny, zakocha si lub mie dzieci. Jednak zodzieje" partnerw dostrzegaj w swoich dziaaniach dodatkowe korzyci, charakterystyczne wycznie dla kontekstu odbijania partnera. Jedn z takich korzyci jest dokonanie zemsty na rywalu (rywalce) przez odbicie mu partnerki (partnera). Oczywicie, zemsta moga si sta ewolucyjnie uksztatowanym motywem kradziey" partnera tylko wtedy, jeli speniaa jak adaptacyjn funkcj, tak jak naraenie rywala na koszty zmniejszajce prawdopodobiestwo osignicia przez niego sukcesu reprodukcyjnego bd odstraszenie innych potencjalnych rywali od naraenia zodzieja" na podobne koszty. Kolejn korzyci jest zapewnienie sobie dostpu do sprawdzonego partnera, ktry udowodni ju swoj warto, speniajc kryteria wyboru przyjte przez inn osob. Chocia zdobycie partnera, ktry jest ju zajty", moe przynosi takie korzyci, to czasami wie si take z pewnymi kosztami. Zodzieje" partnerw naraaj si na przemoc ze strony zazdrosnych towarzyszy ycia swoich zdobyczy". Bywa, e ryzykuj powanymi obraeniami ciaa, a nawet mierci. Naraaj si take na utrat dobrego imienia, jeli spoeczestwo przyklei im etykiet zdrajcw". Jeli wie o ich postpku rozniesie si, to mog zosta odrzuceni przez otoczenie, co moe zmniejszy ich szans na pozyskanie innych potencjalnych partnerw. Ponadto, nawet jeli zodziej" odniesie sukces, to zwizek z partnerem, ktry ju raz dowid, e mona go odbi, moe si okaza do kosztowny, bo wymaga przeznaczenia dodatkowych zasobw na pilnowanie partnera. Schmitt i ja wykazalimy, e wiele taktyk wykorzystywanych do zdobywania partnerw w innych sytuacjach, sprawdza si take w wypadku odbijania partnera. S to na przykad poprawianie wygldu zewntrznego, ujawnianie posiadanych zasobw, okazywanie dobroci i czuoci, demonstrowanie poczucia humoru, empatii i tym podobne. Jednak dwie taktyki wydaj si by przeznaczone wycznie do wykradania" innym ich dotychczasowych partnerw. Pierwsza z nich nosi nazw czasowej inwazji i polega na podejmowaniu takich dziaa, jak zmienianie wasnego planu zaj, eby spdza z obiektem zainteresowania wicej czasu ni jego obecny partner (partnerka), albo odwiedzanie obiektu zainteresowania wtedy, kiedy jego partnera (partnerki) nie ma w domu. Druga taktyka - wbijanie klina - polega na wciskaniu si" w istniejcy zwizek i aktywnym deniu do jego rozbicia. Jednym ze sposobw wbijania klina jest podnoszenie samooceny obiektu zainteresowania przez wysyanie mu komunikatw, ktre umacniaj jego poczucie wasnej atrakcyjnoci. Jednoczenie zodziej" przekonuje potencjaln zdobycz", e stay partner jej nie docenia, mwic na przykad: On le ci traktuje", Zasugujesz na co lepszego" lub Jeste dla niego za dobra". Czasami to poczenie wzrostu samooceny z kontrastujcym z nim poczuciem, e jest si niedocenianym, wystarcza, aby drobna rysa w staym zwizku zamienia si w gbok przepa. Atakujc z dwch stron, zodziej" uwalnia potencjalnego (i dotd zajtego) partnera, czekajc za kulisami" na waciwy moment.

Jak si bronimy przed seksualn zdrad? Zdrada przenika nasze intymne zwizki i ycie seksualne. Zarwno mczyni, jak i kobiety snuj seksualne marzenia na temat innych partnerw. Kobiety w fazie owulacji fantazjuj na temat nieznajomych. D do nawizywania romansw z mczyznami, ktrzy s bardziej atrakcyjni ni ich stali partnerzy. Kobiety, ktre romansuj na boku", czciej osigaj orgazm podczas wspycia z kochankiem ni w trakcie stosunkw ze staym partnerem. Przyjaciele staj si czasami seksualnymi rywalami. Zodzieje" partnerw czaj si w ukryciu i atakuj znienacka, niszczc zgodne dotd zwizki. Biorc pod uwag cae to zakamanie i obud, wydaje si, e przeczyoby ewolucyjnej logice, gdyby selekcja naturalna nie stworzya potnego arsenau broni, ktra mogaby nas chroni przed tymi zagroeniami. Widmo genetycznej zdrady nieustannie wisi nad mczyzn. Wewntrzne zapodnienie sprawia, e kobiety mog by pewne, i ich dzieci s rzeczywicie ich genetycznymi potomkami. Powiedzenie malestwo mamusi, a moe i tatusia" dobrze ilustruje t seksualn asymetri. Poniewa ju w zamierzchych czasach seksualna niewierno stawiaa pod znakiem zapytania ojcostwo mczyzny, mska zazdro powinna si skupia przede wszystkim na sygnaach zdrady seksualnej (to zagadnienie rozwaalimy w rozdziale szstym). Niewierno mczyzny stwarza rwnie powane reprodukcyjne zagroenie dla kobiety, naraajc ja na utrat czasu, jaki mczyzna jej powica, jego uwagi, energii, wysikw rodzicielskich, inwestycji i zaangaowania. Kobieca zazdro powinna si wic skupia przede wszystkim na sygnaach tego rodzaju zagroe, na przykad na oznakach emocjonalnego zwizku partnera z inn kobiet. Oczywicie w naturze seksualna i emocjonalna niewierno partnera cile si ze sob wi (Buss i in., 1992). Ludzie zwykle zaczynaj odczuwa emocjonaln blisko z osobami, z ktrymi wspyj seksualnie. Czsto podejmuj te wspycie seksualne z osobami, ktre s im bliskie emocjonalnie. Jednak nie zawsze si tak dzieje. Mona uprawia seks bez emocjonalnego zaangaowania, co zdarza si w wypadku jednorazowych wyskokw" czy krtkich wakacyjnych przygd. Mona te zwiza si z kim emocjonalnie, nie uprawiajc z nim seksu, co ma miejsce w wypadku przynajmniej niektrych msko-damskich przyjani. Obie formy niewiernoci s oczywicie niezwykle bolesne zarwno dla mczyzn, jak i dla kobiet, obie mog te dla nich oznacza nag utrat zasobw o znacznej wartoci reprodukcyjnej (Buss, 2000). Kiedy jednak kobiety i mczyni musz wybra, ktra forma niewiernoci jest dla nich bardziej przykra, to za kadym razem ujawniaj si wyrane rnice midzy pciami. Mczyni czciej ni kobiety uznaj zdrad seksualn za bardziej bolesn ni niewierno emocjonalna, podczas gdy kobiety czciej cierpi z powodu zdrady emocjonalnej (zob. rozdzia szsty). Te fundamentalne rnice pciowe znalazy potwierdzenie w wynikach bada przeprowadzonych przez wielu naukowcw w rozmaitych kulturach - w Chinach (David Geary), Szwecji (Michael Wiederman), Holandii (Bram Buunk i Pieternel Dijkstra), Niemczech (Alois Angeitner i Victor Oubaid), Japonii (Mariko Hasegawa i Toshikazu Hasegawa) oraz Korei (Jae Choe) (Buunk i in., 1996; Wiederman, Kendall, 1999; Geary i in., 1995; Buss i in., 1999). Dzielce obie pcie rnice w konstrukcji broni, jak jest zazdro, zostay take ujawnione na innych obszarach seksualnej gry, przy uyciu szerokiego wachlarza metod naukowych. Na przykad, Todd Shackelford i jego wsppracownicy wykazali, e mczyni czciej ni kobiety twierdz, i byliby gotowi zerwa z partnerk, gdyby odkryli jej seksualn zdrad. W porwnaniu z mczyznami, kobiety s bardziej skonne wybaczy partnerowi jednorazowy wyskok" (Shackelford, Buss, Bennett, 2002). Przedstawione w rozdziale smym dane statystyczne dotyczce przyczyn rozwodw potwierdzaj wystpowanie tej midzypciowej rnicy. Posugujc si czterema rnymi miarami stresu fizjologicznego, Robert Pietrzak z Clark University wykaza ostatnio, e obie pcie zde-

cydowanie si rni pod wzgldem zazdroci. Na przykad, kiedy kobiety wyobraaj sobie emocjonaln niewierno partnera, to wzrasta u nich przewodnictwo skrne, serce zaczyna bi szybciej, zwiksza si elektryczna czynno mini oraz ronie temperatura ciaa. Wszystkie te fizjologiczne objawy s silnie skorelowane z subiektywnymi opisami przeywanego stresu. *Pietrzak i in. (2002); rnice pciowe zostay potwierdzone przez dziesitki badaczy na caym wiecie i stay si jednymi z najlepiej udokumentowanych rnic psychologicznych w literaturze naukowej. Nawet krytycy podejcia ewolucyjnego uzyskiwali podobne wyniki dotyczce rnic pciowych, posugujc si zarwno miarami psychologicznymi, jak i fizjologicznymi (Harris, 2000). Mczyni dowiadczaj silniejszego stresu fizjologicznego, kiedy wyobraaj sobie, jak ich partnerka wyprbowuje rne pozycje seksualne z innym mczyzn. Chocia kwestionowano ewolucyjn genez owych rnic i prbowano je wyjania, formuujc alternatywne hipotezy, to wikszo zgromadzonych dotd danych empirycznych przemawia za susznoci teorii ewolucyjnej. Na przykad w jednym z bada poprosilimy dwiecie trzydzieci cztery osoby, eby sobie wyobraziy, i speni si najgorszy z ich nocnych koszmarw - ich partner zwiza si zarwno seksualnie, jak i emocjonalnie z kim innym. Nastpnie zapytalimy osoby badane, ktry z aspektw owej zdrady wydaje im si bardziej bolesny. A 63% mczyzn i tylko 13% kobiet uznao seksualny aspekt zdrady za bardziej przykry. A 87% kobiet uznao aspekt emocjonalny niewiernoci partnera za trudniejszy do zniesienia. Podobne rnice odkryto ostatnio wrd mieszkacw Korei i Japonii. Podsumowujc, ewolucyjna hipoteza dotyczca dzielcych obie pcie rnic w konstrukcji zazdroci traktowanej jako seksualny mechanizm obronny uzyskaa potwierdzenie dziki wielu empirycznym testom. Z niezwyk oszczdnoci rodkw wyjania ona ca konstelacj naukowych odkry, wobec ktrych inne teorie okazuj si bezradne. Wyjania rnice midzy reakcjami stresowymi mczyzn i kobiet na podstawowy dylemat niewiernoci. Wyjania, dlaczego kada z pci uznaje inny aspekt zdrady za bardziej bolesny, kiedy zdrada ma charakter zarwno seksualny, jak i emocjonalny oraz dlaczego te rnice wystpuj zarwno na poziomie psychologicznym, jak i fizjologicznym. Wyjania, dlaczego owe midzypciowe rnice obserwuje si w wielu rnych kulturach, zarwno tych znanych z seksualnego liberalizmu (np. w Szwecji i w Holandii), jak i tych, ktre maj bardziej konserwatywny stosunek do seksu (np. w Chinach i Korei). Wreszcie, ta hipoteza wyjania, dlaczego seksualna niewierno kobiety czciej doprowadza do zerwania, przemocy i rozwodw ni seksualna zdrada mczyzny. Oczywicie dostpne czowiekowi rodki obrony przed niebezpieczestwem niewiernoci nie kocz si na reakcji emocjonalnej nazywanej zazdroci. Psycholodzy ewolucyjni odkryli wiele innych konstrukcyjnych" cech, ktre charakteryzuj owe niezwykle istotne mechanizmy przeciwdziaania zdradzie. Jedna z takich cech dotyczy tego, jacy rywale s spostrzegani jako najbardziej zagraajcy. Holendrzy, Koreaczycy i Amerykanie uszeregowali jedenacie waciwoci potencjalnego rywala (rywalki), zaczynajc od tej, ktra wydawaa im si najbardziej niepokojca (Buss, Shackelford, Choe, Buunk, Dijkstra, 2000). Owa lista zawieraa rozmaite cechy, poczwszy od ma wiksze poczucie humoru ni ty", a skoczywszy na jest od ciebie lepszy(-a) w ku". We wszystkich trzech kulturach mczyni czciej ni kobiety twierdzili, e przeywaliby najsilniejszy stres, gdyby rywal przewysza ich na wymiarach: perspektywy finansowe, perspektywy zawodowe oraz sia fizyczna. Kobiety ujawniay z kolei najsilniejsze zaniepokojenie, kiedy rywalka miaa bardziej atrakcyjn twarz i bardziej seksowne ciao. Badanie, w ktrym uczestniczyo sto siedem par nowoecw, dotyczyo predyktorw intensywnoci wysiku, jaki dana osoba wkada w pilnowanie partnera (Buss, Shackelford,

1997). Mczyni onaci z modymi, atrakcyjnymi fizycznie kobietami strzegli swoich partnerek najintensywniej. W porwnaniu z innymi mczyznami byli bardziej skonni ukrywa swoje partnerki przed innymi, reagowa wybuchami wciekoci na najdrobniejszy sygna niewiernoci ony oraz grozi innym mczyznom fizyczn przemoc. A oto kilka przykadw konkretnych dziaa podejmowanych przez tych mczyzn: Nie chcia zabra jej na przyjcie, jeli wrd goci byli inni mczyni. Nalega, eby ona spdzaa z nim kad woln chwil. Krzycza na ni za to, e rozmawiaa z innym mczyzn. Powiedzia jej, e umarby, gdyby kiedykolwiek od niego odesza. Deprecjonowa inteligencj innego mczyzny. Zmierzy zimnym spojrzeniem mczyzn, ktry na ni patrzy. Modo i fizyczna atrakcyjno kobiety nie tylko wywieraj silny wpyw na dokonywany przez mczyzn wybr partnerki, ale take determinuj wysiek, z jakim stara si on zatrzyma j przy sobie. W wypadku kobiet wysiek wkadany w pilnowanie partnera nawet w najmniejszym stopniu nie zalea od jego wygldu i wieku. Decydujce okazay si dochody ma oraz jego determinacja w deniu do osignicia wysokiej pozycji spoecznej. ony zamonych mczyzn o wysokim statusie ujawniay emocjonalny stres w reakcji na najdrobniejsz oznak zainteresowania ich partnerw innymi kobietami, dokaday dodatkowych stara, eby dobrze wyglda, i okazyway partnerom wicej ulegoci, aby zatrzyma ich przy sobie. Kobiety te strzegy swoich partnerw, podejmujc dziaania takie, jak: Kiedy byli na przyjciu, przez cay czas bya u jego boku. Grozia, e z nim zerwie, jeli kiedykolwiek j zdradzi. Robia si na bstwo", eby nie przesta mu si podoba. Powiedziaa mu, e chtnie si zmieni, eby go zadowoli. Poprosia go, eby nosi obrczk na znak, e jest ju zajty. Zatem upodobanie kobiet do mczyzn o wysokim statusie i duych zasobach wpywa nie tylko na pocztkowy wybr partnera. Te same przymioty mczyzny determinuj take wysiek, z jakim kobieta stara si zatrzyma przy sobie ju zdobytego partnera. Mechanizm obronny, ktry nazywamy zazdroci, jest niezbdny do skutecznego utrzymania zwizku, ze wzgldu na nieustann grob seksualnej zdrady lub emocjonalnej ucieczki partnera. W niebezpiecznym wiecie, w ktrym rywale czaj si w przebraniu przyjaci, partnerzy czuj namitno do innych osb, a zdrada grozi rozpadem zwizkw, ktre mogyby trwa przez cae ycie, nie moe dziwi fakt, e ewolucja stworzya zoone strategie wykrywania i odpierania owych niebezpieczestw. Jednak na kobiety i ich partnerw moe czyha jeszcze gorsze niebezpieczestwo; zagroenie tak straszne, e samo poruszenie tego tematu wywouje u kadego z nas silne emocje - groba gwatu. Czy gwat jest msk strategi adaptacyjn? To byo jej pierwsze przyjcie w tym towarzystwie. Piwo lao si strumieniami, a ona wypita wicej, ni zamierzaa. Byo gorco i toczno, a gocie rozeszli si po caym domu, wic kiedy trzech mczyzn poprosio j, eby posza z nimi na gr, zrobia to. Zaprowadzili j do sypialni, zamknli drzwi na klucz i zaczli j rozbiera. Oszoomiona alkoholem, zacza sabo protestowa, ale mczyni zlekcewayli jej anemiczny sprzeciw i zgwacili j. Kiedy skoczyli, pooyli j, nag, na korytarzu, pozostawiajc jej ubranie w zamknitej na klucz sypialni (Sanday, 1990, s. 3). W oddalonej o tysice mil amazoskiej puszczy, na pograniczu Brazylii i Wenezueli, pewn kobiet spotka podobny los: To przeciganie liny trwao przez jakie dziesi minut. Patrzyem na to i krew coraz szybciej pulsowaa mi w yach, bo intuicja podpowiadaa mi, e trzeba z tym skoczy. Chopcy

cignli Roobemi [amazosk Indiank] kilka krokw w swoj stron, ale potem stare kobiety zyskiway na chwil przewag i przecigay j z powrotem, podczas gdy Roobemi ze wszystkich si staraa si utrzyma rwnowag, a jej gowa koysaa si gwatownie to w jedn, to w drug stron. (...) Szwagierko, co oni jej robi?" - zapytaem. Och odpowiedziaa - zabieraj j do lasu". Po co?" - zapytaem, a ona odpowiedziaa: Chc j zgwaci". (...) Modzi ludzie pocignli zgodnie jeszcze raz i zdoali przecign kobiet na swoj stron. (...) Z triumfalnym wyciem pobiegli ciek w gb lasu, cignc j za sob. (...) Takie rzeczy si zdarzay. Jeli kobieta opucia swoj wiosk i pojawiaa si gdzie bez ochrony, byo bardzo prawdopodobne, e zostanie zgwacona. I ona sama, i inni o tym wiedzieli. Wszyscy si tego spodziewali (...) (Good, 1991, s. 102). Gwaty zdarzaj si we wszystkich kulturach. Wszystkie kobiety z plemienia Mehinaku yj w strachu przed gwatem" pisa antropolog Thomas Gregor, ktry przez jaki czas y wrd amazoskich Indian w Brazylii (Gregor, 1985, s. 103). Wedug Kennetha Gooda, ktrego ona - Indianka z wenezuelskiego plemienia Yanomamo - take zostaa zgwacona, wrd Yanomamo nie ma kobiet, ktre zdoay unikn gwatu" (Good, 1991, s. 199). Na dalekiej wyspie Samoa, ktr Margaret Mead ogosia kiedy utopijnym rajem na ziemi, liczba gwatw jest od dwch do piciu razy wysza ni w Stanach Zjednoczonych: Samoaskie dziewczta bardzo si boj gwatu, a rodziny ofiar traktuj go ze mierteln powag" (Freeman, 1984). Chocia kultury bardzo si rni pod wzgldem liczby gwatw na przykad w Norwegii jest ona wyjtkowo niska, a w Stanach Zjednoczonych stosunkowo wysoka - to nie znamy ani jednej kultury, ktrej to zjawisko byoby cakowicie obce. Gwat wystpuje take wrd innych naczelnych. Prymatolodzy ju od dawna obserwuj znaczne rnice indywidualne midzy samcami orangutana. Podczas gdy niektre osobniki po zakoczeniu okresu dorastania osigaj rozmiary i sylwetk dojrzaego samca (wa rednio okoo 100 kilogramw), inne pozostaj w stadium, ktre nazywa si powszechnie zatrzymaniem rozwoju". Te samce czasami przez wiele lat maj niewielkie rozmiary ciaa i nie zachowuj si tak jak due, w peni dojrzae osobniki. Nie maj wasnego terytorium, nie wydaj gonych dwikw, ani nie walcz z dojrzaymi samcami. Pocztkowo prymatolodzy sdzili, e pozostaj one w stadium niedojrzaoci wskutek rodowiskowego stresu - zagraajcej obecnoci dorosych samcw o wyszym statusie, z ktrymi nie s w stanie konkurowa. Jednak badacze dokonali trzech odkry, ktre podwayy ten pogld (Maggioncalda, Sapolsky, 2002; Mitani, 1985). Po pierwsze, okazao si, e samce pozostajce w stadium zatrzymania rozwoju nie maj podwyszonego poziomu hormonw stresu. Po drugie, chocia s one pod wieloma wzgldami niedojrzae fizycznie - na przykad nie maj w peni rozwinitej brody ani duego worka gardzielowego umoliwiajcego wydawanie gonych dwikw - to maj cakowicie dojrza sperm i jdra. Nie s zatem ani zestresowane, ani niedojrzae pod wzgldem reprodukcyjnym. Po trzecie, chocia unikaj bezporedniej rywalizacji z duymi dorosymi osobnikami, zachowujc si w ich obecnoci ulegle, czsto napastuj samice - nawet przez wiele dni - i zmuszaj je do kopulacji. Prymatolodzy uwaaj, e mamy tu do czynienia z gwatem, poniewa samice robi wszystko, co w ich mocy, eby nie dopuci do kopulacji. Uciekaj, wydaj gone, gardowe dwiki i prbuj gry napastliwe samce. Warto doda, e samice nie zachowuj si w ten sposb, kiedy kopuluj z dojrzaymi samcami. Antropolog John Mitani przeprowadzi terenowe badanie na Borneo. Zaobserwowa w sumie sto pidziesit jeden aktw kopulacji, w ktrych uczestniczyy zatrzymane w rozwoju samce - sto czterdzieci cztery z tych aktw byy wymuszone. Dojrzae samce bardzo rzadko uyway siy, eby skoni samic do kopulacji. Naley podkreli, e orangutany mog stanowi wyjtek wrd naczelnych. Tej -jak si wydaje, charakterystycznej tylko dla orangutanw - strategii gwatu nie zaobserwowano dotd wrd innych, bliej spokrewnionych z czowiekiem naczelnych, takich jak bonobo (szympansy karowate) czy

doskonale nam znane szympansy. Niemniej jednak odkrycie dokonane wrd orangutanw wskazuje na prawdopodobiestwo, e u niektrych gatunkw gwat moe si rozwin w procesie ewolucji, jeli zaistniej okrelone warunki. Spr wok tej moliwoci wybuch w 2000 roku, kiedy to biolog Randy Thornhill i antropolog Craig Palmer wydali ksik pod tytuem A Natura History of Rape: Biological Bases of Sexual Coercion (Naturalna historia gwatu: Biologiczne podstawy przymusu seksualnego") (Thornhill, Palmer, 2000). Chocia ju dwadziecia lat wczeniej publikowano ewolucyjne teorie dotyczce gwatu (zob. rozdzia sidmy), to praca Thornhilla i Palmera wywoaa prawdziw burz. Autorzy przedstawili dwie konkurencyjne teorie gwatu, przy czym kady z nich opowiedzia si za jedn z tych teorii. Randy Thornhill wysun hipotez, e w toku ewolucji u mczyzn wyksztaciy si adaptacje zwizane z gwatem - czyli wyspecjalizowane mechanizmy psychologiczne skaniajce mczyzn do stosowania strategii reprodukcyjnej, ktra polega na wymuszaniu na kobietach seksu wbrew ich woli. Craig Palmer stwierdzi natomiast, e gwat jest produktem ubocznym innych powstaych w procesie ewolucji mechanizmw, takich jak mskie pragnienie seksualnej rnorodnoci, denie do minimalizowania kosztw dobrowolnego seksu, psychiczne wyczulenie na seksualne okazje oraz oglna skonno mczyzn do stosowania przemocy fizycznej dla osigania wielu rnych celw. W teorii gwatu jako strategii adaptacyjnej wyrniono sze wyspecjalizowanych adaptacji, ktre mogy si rozwin w mskim umyle: Ocena bezbronnoci potencjalnych ofiar gwatu (np. w czasie wojny lub w innych sytuacjach, kiedy kobiet nie chroni ani mowie, ani krewni). Wraliwy na sytuacj wcznik", ktry motywuje do gwatu mczyzn pozbawionych dostpu do partnerek wyraajcych zgod na wspycie seksualne (np. nieudacznikw", ktrzy nie mog zdoby partnerki drog zwyczajnych zalotw). Preferencja maksymalnie podnych ofiar gwatu, ktra zdecydowanie rni si od typowej w maestwie preferencji partnerek o wikszej wartoci reprodukcyjnej, ale niekoniecznie najbardziej podnych w danym momencie (zob. rozdzia trzeci). Wiksza liczba plemnikw w pynie nasiennym uwalnianym podczas gwatu w porwnaniu z ejakulatami skadanymi w drogach rodnych partnerki podczas dobrowolnych aktw seksualnych. Seksualne pobudzenie mczyzn w reakcji na przemoc lub sygnay kobiecego sprzeciwu wobec wspycia seksualnego. Zdeterminowany kontekstowo gwat w maestwie, w okolicznociach, w ktrych istnieje prawdopodobiestwo rywalizacji spermatycznej (np. kiedy m ma dowody zdrady ony lub tylko podejrzewaj o niewierno). Niestety, nie uzyskano dotd empirycznych dowodw na istnienie tych hipotetycznych adaptacji. Z kolei te dane, ktre udao si zgromadzi, okazay si niejednoznaczne. Gwaty zdarzaj si czsto podczas wojny, czyli w sytuacji, w ktrej kobiety rzeczywicie s czsto bezbronne, ale rwnie powszechne s wwczas kradziee, rabunki i niszczenie mienia. Czy dla kadego z tych zachowa istnieje odrbna, wyspecjalizowana strategia adaptacyjna, czy te owe zjawiska s raczej produktami ubocznymi innych mechanizmw psychologicznych albo po prostu wynikiem dziaania bardziej oglnych mechanizmw szacowania zyskw i strat? Dotd nie przeprowadzono bada, ktre udzieliyby ostatecznej odpowiedzi na to pytanie. Nieproporcjonalnie dua cz skazanych gwacicieli pochodzi z grup o niskim statusie spoeczno-ekonomicznym, co wydaje si potwierdza suszno tak zwanej hipotezy niedostpnoci partnerek seksualnych. Jednak przyczyn uzyskania takich danych moe by fakt, e kiedy sprawcami gwatu s mczyni z wyszych sfer spoecznych, to ofiary rzadziej zgaszaj przestpstwo. Zaobserwowana dysproporcja moe te wynika z tego, e

uprzywilejowani mczyni atwiej ni pozostali gwaciciele unikaj aresztowania i skazania, poniewa mog sobie pozwoli na drogich adwokatw. By moe, wreszcie, kobiety zgwacone prze mczyzn o wysokim statusie rzadziej wnosz spraw do sdu, nisko oceniajc prawdopodobiestwo tego, e sd im uwierzy i wymierzy sprawcy sprawiedliwo. Zgromadzono take bezporednie dowody zaprzeczajce hipotezie niedostpnoci partnerek. W badaniu, w ktrym uczestniczyo stu pidziesiciu szeciu mczyzn (rednia wieku wynosia dwadziecia lat), psycholog ewolucyjny Martin Lalumiere i jego wsppracownicy szacowali skonno badanych do stosowania seksualnego przymusu za pomoc takich pyta, jak: Czy kiedykolwiek uye choby nieznacznej siy fizycznej, eby odby stosunek seksualny z kobiet, ktra tak naprawd nie miaa na to ochoty?" (Lalumiere i in., 1996). Badacze dokonali take niezalenego pomiaru sukcesw badanych mczyzn w pozyskiwaniu partnerek. Mczyni, ktrzy odnosili sukcesy w zdobywaniu partnerek seksualnych, osigali take wysokie wyniki w tecie skonnoci do seksualnej agresji. Mczyni, ktrzy mieli wiele partnerek, czciej przyznawali si do uywania siy. Ponadto, mczyni, ktrzy wysoko oceniali swoje przysze moliwoci zarobkowe, przyznawali si do czstszego (a nie rzadszego) uywania fizycznego przymusu w ramach stosowanych przez siebie taktyk seksualnych. Chocia konieczne s dalsze badania, to mona wstpnie wnioskowa, e prosta wersja teorii niedostpnoci partnerek jest faszywa. Zgromadzone dane nie wykluczaj jednak susznoci bardziej zoonej hipotezy - by moe w procesie ewolucji u mczyzn uksztatoway si dwa rodzaje uzalenionych od sytuacji strategii adaptacyjnych zwizanych z gwatem, przy czym pierwsza z nich uruchamia si wtedy, kiedy mczynie nie udaje si pozyska partnerki, a druga - kiedy koszty gwatu s tak niewielkie, e mczyzna moe unikn wszelkich konsekwencji tego czynu, co moe si zdarza w najwyszych warstwach spoeczno-ekonomicznych (Thornhill, Palmer, 2000). Dotd nie zgromadzono ani danych przemawiajcych za t tez, ani dowodw przeciwko niej. Wrd ofiar gwatw jest zwykle nieproporcjonalnie wiele modych, potencjalnie zdolnych do reprodukcji kobiet. Wikszo bada dowodzi, e najliczniejsz grup ofiar gwatw stanowi kobiety dwudziestokilkuletnie, a przynajmniej 70% ofiar mieci si w przedziale od szesnastu do trzydziestu piciu lat (Thorn-hill, Thornhill, 1983). Fakt, e gwaciciele atakuj zwykle mode, podne kobiety, nie stanowi jednak ostatecznego dowodu przemawiajcego za ktrkolwiek z teorii gwatu lub przeciw niej. To odkrycie mona przypisa charakterystycznej dla mczyzn, a uksztatowanej w procesie ewolucji preferencji wszelkich oznak podnoci kobiety w typowych sytuacjach doboru seksualnego, a nie mskiej strategii adaptacyjnej odnoszcej si wycznie do gwatu. Ponadto, krytycy hipotezy gwatu jako strategii adaptacyjnej zwracaj uwag na fakt, e wrd ofiar gwacicieli jest take wiele bezpodnych kobiet. Wyniki kilku bada wskazuj, e niemal jedn trzeci wszystkich ofiar gwatw stanowi dziewczynki w wieku poniej jedenastu lat oraz kobiety, ktre utraciy ju zdolnoci rozrodcze (czyli takie, ktre przekroczyy czterdziesty pity rok ycia). Trudno byoby pogodzi te dane z teori gwatu jako mskiej strategii adaptacyjnej. Jednym ze rde danych, ktre zdaniem wielu naukowcw maj istotny zwizek z interesujcymi nas teoriami, jest czsto zachodzenia w ci wskutek gwatu. Jeli gwat powsta w toku ewolucji jako jedna ze strategii reprodukcyjnych, to w przeszoci musia od czasu do czasu doprowadza do zapodnienia. Oczywicie wspczesne dane dotyczce czstoci zachodzenia w ci wskutek gwatu mog nie udziela wiarygodnej odpowiedzi na pytanie, czy w przeszoci gwat doprowadza do zapodnienia, bo powszechne stosowanie rodkw antykoncepcyjnych moe znacznie zania wspczesne statystyki w porwnaniu z czasami, w ktrych yli nasi przodkowie. Tym bardziej zaskakujce wydaj si zatem wyniki przeprowadzonego niedawno badania, ktre wykazao, e odsetek ci stanowicych skutek gwatw dokonanych na kobietach w wieku reprodukcyjnym i polegajcych na penetracji

pochwy ofiary przez penis sprawcy jest niezwykle wysoki i wynosi 6,4%, podczas gdy odsetek ci wynikajcych z pojedynczych, dobrowolnych stosunkw seksualnych wynosi zaledwie 3,1%. * Gottschall i Gottschall (2001). Wyniki wikszoci bada, w ktrych porwnywano odsetek ci stanowicych skutek gwatw z odsetkiem ci stanowicych skutek dobrowolnego wspycia seksualnego, s obarczone rozmaitymi biedami. W niektrych badaniach uwzgldniono cznie wszystkie kategorie gwatu, takie jak wymuszony stosunek oralny, stosunek analny oraz gwat polegajcy na penetracji pochwy ofiary przez penis sprawcy, i porwnano odsetek ci, do ktrych doszo wskutek wszystkich tych form gwatu z odsetkiem ci wynikajcych z dobrowolnego wspycia seksualnego. W wikszoci bada nie uwzgldniono powszechnej praktyki podawania ofiarom gwatu awaryjnych" rodkw antykoncepcyjnych (takich jak piguki typu dzie po"). W badaniu Gottschallw po raz pierwszy poddano wszystkie te zmienne systematycznej kontroli. Ten rezultat mona czciowo wyjani jako skutek tendencyjnego wyboru ofiar przez sprawcw - ofiar gwacicieli padaj zwykle mode, podne kobiety. Jednak nawet po skontrolowaniu zmiennej wieku, odsetek ci stanowicych skutek gwatw pozostaje o okoo 2% wyszy ni odsetek ci wynikajcych z dobrowolnego wspycia seksualnego. Jeli kolejne badania przynios powtrzenie tego sprzecznego z intuicyjnymi oczekiwaniami wyniku, to z pewnoci trzeba bdzie znale wyjanienie tego zadziwiajcego odkrycia. Jonathan i Tiffani Gottschall proponuj hipotez opart na zaoeniu, e mczyni, ktrzy zalecaj si do kobiet przy uyciu normalnych strategii pozyskiwania partnerek, s zdani na ask wybrednych samic", a sprawcy gwatw nie. Chocia gwacicieli ograniczaj mechanizmy obronne kobiet oraz konieczno znalezienia dogodnej okazji, to jednak mog oni wybiera ofiary, ktre w innym wypadku nie zgodziyby si z nimi wspy. Gwaciciele mog zatem wybiera kobiety, ktre s nie tylko mode, ale take szczeglnie atrakcyjne fizycznie. Jak pamitamy, atrakcyjne kobiety s zwykle bardziej podne, co moe wyjania niezwykle wysoki odsetek ci, do ktrych dochodzi wskutek gwatw. Jednak odkrycia zwizane z czstoci zachodzenia w ci wskutek gwatu nie s przekonujcym dowodem susznoci hipotezy gwatu jako mskiej strategii adaptacyjnej. Jak ju wiemy, w kontekstach dobrowolnego wspycia seksualnego mczyzn pocigaj te cechy kobiety, ktre wi si z podnoci (np. oznaki modoci i dobrego stanu zdrowia), zatem wyjanienie uzyskanych wynikw nie wymaga odwoania si do wyspecjalizowanej strategii adaptacyjnej. Jednak dane dotyczce czstoci zachodzenia w ci wskutek gwatu podwaaj wysuwany przez niektrych przeciwnikw hipotezy gwatu jako strategii adaptacyjnej argument niemoliwego poczcia", zgodnie z ktrym gwat nie mg powsta w toku ewolucji, poniewa tak rzadko doprowadza do zapodnienia. *Zob. Jonem (1999), ktry jest autorem nazwy tego argumentu przeciwko teoriom gwatu jako adaptacji. Wreszcie, wyniki niektrych bada wskazuj na to, e gwaty maeskie zdarzaj si szczeglnie czsto, kiedy m obawia si seksualnej zdrady ony, a take tu po zerwaniu (Rusell, 1990). To odkrycie sugeruje, e gwat moe by strategi adaptacyjn zwizan z rywalizacj spermatyczn. Trudno jednak okreli przyczynowy kierunek tego zwizku - by moe kobiety czciej zrywaj z partnerami, ktrzy zmuszaj je do wspycia, ni z partnerami, ktrzy tego nie robi. Wniosek, do ktrego Donald Symons doszed ponad dwadziecia lat temu, wydaje si wic suszny take dzisiaj: Moim zdaniem nadal jestemy dalecy od zgromadzenia wystarczajcych empirycznych dowodw na to, e gwat jest sam w sobie fakultatywn msk strategi adaptacyjn (...)" (Symons, 1979, s. 284). Brak wystarczajcych dowodw istnienia jakiego zjawiska nie jest jednak dowodem jego nieistnienia. Fakt, e badania nad przyczynami gwatu s tak silnie obcione

ideologicznie, z pewnoci utrudnia dokonanie wnikliwej analizy tego odraajcego zjawiska. Ksika Thornhilla i Palmera bya krytykowana, potpiana i wyszydzana bardziej ni jakakolwiek inna publikacja w najnowszej historii nauki. Chocia autorzy nie ustrzegli si bdw, ktre najtrafniej wskazali w dwch wywaonych recenzjach Massimo Pigliucci oraz przyjmujcy perspektyw ewolucyjn znawca prawa Owen Jones, to doceni trzeba ich niezwyk naukow odwag, jakiej wymagao sformuowanie konkurencyjnych teorii gwatu i uporzdkowanie dostpnych dowodw empirycznych odnoszcych si do kadej z tych teorii. * Najbardziej wywaon ocen sabych i mocnych stron ksiki Thornhilla i Palmera mona odnale w recenzjach autorstwa Owena Jonesa (2001) i Massimo Piglicciego (2002). Niestety, wiele osb pospiesznie potpio autorw za to, e omielili si dopuci teoretyczn moliwo, i gwat moe by jedn z wyksztaconych w toku ewolucji mskich strategii adaptacyjnych. By moe wbrew intencjom surowych krytykw, ich potpienie przekrelio szans na przeprowadzenie wnikliwych bada naukowych, ktre mogyby si przyczyni do poznania rzeczywistych przyczyn gwatu, a tym samym umoliwi zgromadzenie wiedzy stanowicej punkt wyjcia do prb rozwizania tego powszechnego problemu. Przypuszczam, e naukowy postp w tej dziedzinie dokona si wtedy, kiedy teoretycy wyodrbni rne rodzaje gwatu, zamiast traktowa wszelki przymus seksualny jako jedno zjawisko. Wemy pod uwag gwaty zdarzajce si podczas randek, gwaty dokonywane przez obcych, gwaty wojenne, gwaty homoseksualne oraz gwaty dokonywane przez ojczymw na ich pasierbicach. Na przykad gwaty dokonywane podczas randek mog by po czci produktem ubocznym wspczesnych warunkw ycia - mode kobiety yj dzi w takim otoczeniu spoecznym, ktre czsto nie zapewnia im ochrony ze strony czonkw rozszerzonej rodziny (dowiedziono, e ten czynnik zapobiega przemocy wobec kobiet). Seryjnym gwacicielom nieznajomych kobiet czsto udaje si unikn schwytania wskutek charakterystycznych dla wspczesnych spoeczestw geograficznej mobilnoci i wielkomiejskiej anonimowoci. Ograniczona mobilno geograficzna naszych przodkw oraz fakt, e yli w niewielkich grupach, praktycznie uniemoliwiay dokonywanie pewnych rodzajw gwatu na nieznajomych ofiarach. Z kolei gwat wojenny wydaje si tak zakorzeniony w historii wielu rnych kultur, e mg powsta w toku ewolucyjnych procesw selekcji. Niektre rodzaje gwatu mog by skutkiem patologii lub dysfunkcji mechanizmw uksztatowanych w procesie ewolucji, inne mog by produktami ubocznymi, jeszcze inne mogy powsta jako specyficzne strategie adaptacyjne. Zaliczenie wszystkich przypadkw wymuszonego wspycia seksualnego do zbiorczej kategorii gwat" moe opnia odkrycie konkretnych warunkw, ktre doprowadzaj do kadego z tych typw przestpstw. Czy u kobiet wytworzyy si mechanizmy obrony przed gwatem? Nigdy nie byam wolna od strachu przed gwatem. Od najwczeniejszych lat ycia, podobnie jak wikszo kobiet, uwaaam gwat za cz mojego naturalnego rodowiska - co, czego naley si ba, i o czego uniknicie trzeba si modli, tak jak o uniknicie poaru czy uderzenia pioruna. Nigdy nie pytaam, dlaczego mczyni gwac. Sdziam, po prostu, e jest to jedna z tajemnic ludzkiej natury. (Susa Griffin) (Griffin, 1971, cyt. w: Hickman i Muehlenhard, 1997). Zacieky spr dotyczcy gwatu skupia si przede wszystkim na czynnikach, ktre motywuj mczyzn do wymuszania na kobietach wspycia seksualnego. W ferworze walki niemal nie powica si teoretycznej uwagi psychologii ofiar gwatu. Wszystkie strony owego sporu zgadzaj si jednak co do jednej kwestii zwizanej z psychologi ofiar: gwat jest straszliwym okruciestwem, ktre zwykle wywiera na ofiary silny, negatywny wpyw. Nie

potrzebujemy adnej formalnej teorii, eby doj do tego wniosku. Istotne wydaje si jednak ustalenie, dlaczego gwat jest tak niezwykle traumatycznym przeyciem. Z perspektywy ewolucyjnej koszty gwatu wynikaj przede wszystkim z faktu, e uniemoliwia on kobiecie dokonanie wyboru, ktry jest podstawowym elementem eskiej strategii seksualnej. Zgwacona kobieta moe zaj w ci w niewaciwym dla siebie momencie z mczyzn, ktrego nie wybraa -z mczyzn, ktry posiad j wbrew jej woli, ktry najprawdopodobniej nie bdzie inwestowa w jej dzieci i ktry przekae jej potomstwu geny gorsze od genw partnera, jakiego sama by wybraa. Zgwaconej kobiecie grozi, e zostanie obwiniona, ukarana lub porzucona przez staego partnera, ktry moe podejrzewa, i rzekomy gwat by w rzeczywistoci dobrowolnym aktem seksualnym albo e kobieta w jaki sposb sprowokowaa sprawc. Dramatyczn ilustracj ponoszonych przez ofiar kosztw gwatu stanowi przypadek, ktry wydarzy si niedawno w Pakistanie: Zafran Bibi, 26-letnia religijna muzumanka mieszkajca w Pakistanie, zostaa skazana na mier przez ukamienowanie. Oskarono j o zdrad - przestpstwo, za ktre, zgodnie z prawem islamu, wymierza si kar mierci. Dowd: dziecko urodzone ponad rok po tym, jak opuci j m, z ktrym jednak nie bya jeszcze rozwiedziona. To nie bya zwyczajna zdrada. Zafran Bibi zeznaa, e zostaa zgwacona przez szwagra. Jednak nie miao to znaczenia. Wedug sdziego narodziny nielubnego dziecka dowodziy maeskiej zdrady. Jej zeznanie, e zostaa zgwacona przez szwagra, byo rwnoznaczne z przyznaniem si do winy (Mydans, 2002). Zgwacone kobiety dowiadczaj psychicznego cierpienia. Przeywaj strach, upokorzenie, wstyd, lk, przygnbienie, gniew i wcieko. Czuj si winne, wykorzystane, zbezczeszczone i zbrukane. Kobiety spostrzegaj wymuszony seks jako bardziej bolesny ni ktrakolwiek z przynajmniej stu czterdziestu siedmiu innych krzywd, jakie mczyzna moe im wyrzdzi, bardziej bolesny ni brutalne (lecz pozbawione seksualnych motyww) pobicie (Buss, 1989). Zgwacone kobiety cierpi jeszcze dugo po tym dramatycznym zdarzeniu. Niektre ofiary boj si wychodzi z domu, unikaj kontaktw z mczyznami, izoluj si spoecznie i yj w emocjonalnym wizieniu, nie majc nadziei na szybkie uaskawienie. Oprcz psychicznej udrki, ofiary ponosz take powane spoeczne konsekwencje gwatu. Jak ilustruje przypadek Zafran Bibi, czasami zgwacone kobiety obarcza si odpowiedzialnoci za popenione na nich przestpstwo. Trac dobr opini, staj si mniej atrakcyjne na matrymonialnym rynku, mog by odrzucane lub bojkotowane przez krewnych za to, e okryy rodzin niesaw. Czasami spotykaj si z ostracyzmem spoecznym. Niezalenie od tego, jakie s przyczyny gwatu, nikt poza zupenymi ignorantami i osobami nieczuymi na cierpienie innych nie moe wtpi w to, e gwaciciel wyrzdza ofierze straszliw krzywd. Biorc pod uwag owe czsto katastrofalne koszty, jeli gwaty zdarzay si od pocztku istnienia naszego gatunku, to zgodnie z ewolucyjn logik selekcja powinna wytworzy w kobietach mechanizmy obronne umoliwiajce przeciw-dziaanie im. Ta kwestia jest czym innym ni pytanie o to, czy w toku ewolucji u mczyzn powstay strategie adaptacyjne zwizane z gwatem. \J kobiet mogy si rozwin adaptacje przeciwdziaajce gwatowi, nawet jeli jest on wycznie produktem ubocznym zupenie innych mechanizmw. Nie dysponujemy nagraniami wideo z zamierzchej przeszoci naszego gatunku, zatem nigdy nie bdziemy mogli ustali z ca pewnoci, czy gwaty zdarzay si wystarczajco czsto, aby spowodowa powstanie u kobiet przeciwdziaajcych im mechanizmw psychicznych. Moemy jednak zgromadzi dostpne dane historyczne i midzykulturowe, aby na ich podstawie wysnu uzasadnione przypuszczenia. Sigajca czasw biblijnych spisana historia ludzkoci pena jest scen gwatu, a nawet zawiera opisy sprecyzowanych przez przywdcw religijnych warunkw, w ktrych mczyzna ma prawo posi kobiet si. Na przykad mdrcy z dzie Majmonidesa udzielaj takiego napomnienia:

onierz walczcy w armii najedcy moe wspy z wzit do niewoli kobiet, jeli ogarnie go niepohamowana namitno (...), [jednak] nie wolno mu wspy z ni po raz drugi zanim j polubi. (...) Wspycie jest dozwolone wycznie w czasie, kiedy kobieta przebywa w niewoli (...), nie wolno mu zmusza jej do stosunku na otwartej przestrzeni pola bitwy (...), musi zabra j w ustronne miejsce i dopiero tam moe z ni wspy. Chocia nie przeprowadzono systematycznych midzykulturowych bada nad wystpowaniem i czstoci gwatu w tradycyjnych spoeczestwach, to nieformalny przegld opublikowanych prac etnograficznych wykazuje, e w wielu z nich dochodzi do wymuszonego seksu. Midzykulturowe dane etnograficzne s pene opisw przypadkw gwatu, od amazoskich Indian w Brazylii po bardziej pokojowy lud !Kung San z Botswany. Malezyjski lud Semai pada czsto ofiar malajskich najedcw, ktrzy urzdzali zasadzki, zabijali mczyzn i brali si kobiety (Gilmore, 1990). Amazoskie ludy badane przez Thomasa Gregora uyway odrbnych terminw odnoszcych si do gwatu - antapal - oraz gwatu zbiorowego - aintyawakakinapai. Gwaty wojenne zdarzaj si przynajmniej od czasw, kiedy zaczto spisywa dzieje ludw, co obszernie udokumentowaa Susan Brownmiller w klasycznej rozprawie Against Our Will (Wbrew naszej woli"). Ponad 800 lat temu Czyngis-chan z wyran luboci opisywa przyjemno, jak daje mczynie gwat: Najwiksz rozkosz jest pokona wrogw, przepdzi ich przed sob, ograbi ich z majtku, ujrze ich bliskich zalanych zami, ujeda ich konie oraz sypia na biaych brzuchach ich on i crek (Royle, 1989). Antropolog ewolucyjna Barbara Smuts w taki sposb podsumowuje dane pochodzce z bada midzykulturowych: Chocia powszechno stosowania przez mczyzn przemocy wobec kobiet jest rna w rnych zaktkach wiata, to badania midzykulturowe wskazuj na to, e spoeczestwa, w ktrych mczyni rzadko napastuj lub gwac kobiety, stanowi wyjtek, a nie norm" (Smuts, 1992, s. 1). Ewolucjonici, tacy jak Tara Chavanne, Gordon Gallup, Patricia Gowaty, Sarah Mesnick, Craig Palmer, Sandra Petralia, Barbara Smuts, Nancy Thornhill, Randy Thornhill i Margo Wilson, jako pierwsi wymienili hipotetyczne ewolucyjne mechanizmy obronne przeciwko gwatowi. Do owych hipotetycznych strategii adaptacyjnych nale: Psychiczne cierpienie wywoane gwatem, ktre motywuje kobiet do unikania go w przyszoci. Zawieranie obronnych przymierzy z mczyznami, ktrzy peni funkcj wyjtkowych przyjaci". Zawieranie obronnych sojuszy z innymi kobietami. Swoiste obawy motywujce kobiet do unikania sytuacji, w ktrych mgby jej grozi gwat. Rezygnacja z ryzykownych zachowa w fazie owulacji, zmniejszajca moliwo seksualnej napaci w okresie, kiedy istnieje najwiksze prawdopodobiestwo zajcia w ci. Pierwsze dane sugerujce, e w toku ewolucji u kobiet mogy si wytworzy adaptacyjne strategie przeciwdziaania gwatowi, pochodz z dwch bada, w ktrych dokonano analizy rozkadu liczby gwatw w zalenoci od fazy cyklu menstruacyjnego zgwaconych kobiet. W badaniu, w ktrym uczestniczyo siedemset osiemdziesit pi ofiar gwatu, proporcjonalnie mniej kobiet zostao zgwaconych w rodkowej czci cyklu, zdefiniowanej jako okres od dziesitego do dwudziestego drugiego dnia (warto zauway, e by to niefortunnie szeroki, a tym samym zbyt nieprecyzyjnie okrelony przedzia) (Rogel, 1976). Inne badanie wykazao, e kobiety w fazie owulacji rzadziej ni kobiety w innych fazach cyklu menstruacyjnego padaj ofiar napaci seksualnych (Morgan, 1981). Aby ustali moliwe przyczyny tych wynikw, Tara Chavanne i Gordon Gallup zbadali skonno do podejmowania ryzyka wrd trzystu studentek pierwszych lat studiw (Chavanne, Gallup, 1998). Badane kobiety zaznaczay, czy podejmoway kad z osiemnastu czynnoci rnicych si poziomem

zwizanego z nimi ryzyka naraenia si na napa seksualn. Pjcie do kocioa i ogldanie telewizji byy przykadami czynnoci niskiego ryzyka, podczas gdy wizyta w barze i samotny spacer po sabo owietlonym terenie byy przykadami zachowa wysokiego ryzyka. W wypadku kobiet, ktre przyjmoway tabletki antykoncepcyjne, Chavanne i Gallup nie wykazali wpywu fazy cyklu menstruacyjnego na skonno do podejmowania ryzyka. Jednake wrd badanych, ktre nie przyjmoway doustnych rodkw antykoncepcyjnych, kobiety w fazie owulacji podejmoway ryzykowne zachowania zdecydowanie rzadziej ni te w mniej podnych fazach cyklu. Zdaniem autorw tego badania unikanie ryzyka jest najprawdopodobniej adaptacyjn strategi przeciwdziaania gwatom. Chavanne i Gallup przekonujco wykluczaj kilka innych moliwych wyjanie tego zjawiska. Na przykad, osabienie skonnoci do podejmowania ryzyka nie jest odzwierciedleniem ograniczenia seksualnej dostpnoci kobiet w fazie owulacji. Przeciwnie, w kontekcie dobrowolnych kontaktw seksualnych kobiety s zwykle najbardziej dostpne seksualnie wanie w rodkowej czci cyklu. Unikania ryzyka w fazie owulacji nie mona te przypisa obnieniu poziomu oglnej aktywnoci, poniewa rejestrowany przy uyciu krokomierza poziom aktywnoci kobiety zwykle wzrasta w rodkowej czci cyklu menstruacyjnego (Morris, Udry, 1970). Podsumowujc, wydaje si, e owulujce kobiety unikaj zachowa, ktre naraayby je na podwyszone ryzyko gwatu, co sugeruje, i u kobiet moga si wyksztaci adaptacyjna strategia przeciwdziaania gwatowi, polegajca na wyspecjalizowanym unikaniu ryzyka. Wiele kobiet rutynowo podejmuje dziaania suce unikaniu ryzyka, eby nie naraa si na niebezpieczestwo. * Przegld i wnioski z bada zob. w: Hickman i Muehlenhard (1997). Jedno z bada, w ktrym uczestniczyy mieszkanki duego miasta, wykazao, e 41% kobiet stosuje taktyk izolacji" - na przykad nie wychodzi samotnie na ulic pnym wieczorem, a 71% taktyk ulicznego sprytu" - na przykad nosi wygodne buty, ktre w razie ataku umoliwiaj szybk ucieczk. Inne badanie przeprowadzone w Seattle ujawnio, e 67% kobiet unikao pewnych, szczeglnie niebezpiecznych zaktkw miasta, 42% nie wychodzio samotnie z domu, a 27% nie otwierao drzwi niepodanym gociom. Badanie przeprowadzone w Grecji wykazao, e 71% kobiet unikao samotnych nocnych spacerw, a 78% nie zapuszczao si w niebezpieczne rejony miasta. Kobiety zachowuj take ostrono w obecnoci mczyzn, ktrzy duo mwi o seksie, mczyzn skonnych do agresji seksualnej oraz takich, ktrzy s znani z tego, e sypiaj z wieloma kobietami. Kobiety wybieraj miejsca publiczne na randki z mczyznami, ktrych nie znaj zbyt dobrze. Celowo unikaj wysyania pewnym mczyznom dwuznacznych sygnaw seksualnych. Czasami nosz ze sob gaz zawicy, gwizdek albo bro. Zdarza si te, e ograniczaj ilo alkoholu spoywanego w towarzystwie mczyzn, ktrych nie znaj zbyt dobrze (Hickman, Muehlenhard, 1997).

Owe strategie unikania ryzyka mog by wyuczonymi rodkami ostronoci, podobnie jak instalowanie w domu alarmu przeciw wamywaczom po przeczytaniu informacji o duej liczbie wama w okolicy. Unikanie ryzyka moe te wynika ze szczeglnego strachu przed gwatem - czyli drugiej adaptacyjnej strategii przeciwdziaania gwatom, ktra skania kobiety do unikania warunkw sprzyjajcych napaciom seksualnym. Na istnienie owego szczeglnego strachu wskazuje silna dodatnia korelacja midzy wyraan przez kobiety obaw przed gwatem a podejmowanymi przez nie rodkami ostronoci, ktre maj je uchroni przed tym traumatycznym dowiadczeniem (Hickman, Muehlenhard, 1997). Kobiety, ktre bardzo obawiaj si gwatu, czciej ni inne unikaj przebywania sam na sam

z mczyznami, ktrych nie znaj zbyt dobrze, odrzucaj skadane przez nieznajomych propozycje podwiezienia, wychodz, kiedy w zachowaniu mczyzny zaczyna si ujawnia zbyt silny podtekst seksualny, unikaj samotnego wychodzenia z domu i zachowuj ostrono, pijc alkohol. Badanie przeprowadzone w Nowej Zelandii wykazao, e mode kobiety odczuwaj silniejszy strach przed napaci seksualn ni kobiety starsze, ktre obawiay si raczej rabunku lub wamania ni gwatu (Pawson, Banks, 1993). Kobiety mieszkajce w okolicach, w ktrych gwaty zdarzaj si stosunkowo czsto, ujawniaj silniejszy strach ni te, ktre zamieszkuj bezpieczniejsze miejsca. Oczywicie te badania nie mog udzieli odpowiedzi na pytanie, czy w toku ewolucji u kobiet wytworzy si szczeglny strach przed gwatem, uzaleniony od ich wieku i stopnia, w jakim s naraone na napa seksualn, czy te owe obawy s przejawem bardziej oglnych mechanizmw, takich jak racjonalna ocena niebezpieczestwa poczona z typowymi dla wszystkich ludzi mechanizmami strachu. Psycholoki Susan Hickman i Charlene Muehlenhard odkryy, e kobiety bardziej si boj, i zostan zgwacone przez obcych ni przez znajomych mczyzn. Ta rnica ujawnia si mimo tego, e w rzeczywistoci sprawcami gwatu rzadko bywaj nieznajomi. Obcy sprawcy popeniaj tylko 10-20% wszystkich gwatw, podczas gdy gwaty dokonywane przez znajomych mczyzn s znacznie czstsze i stanowi 80-90% tego rodzaju przestpstw (Hickman, Muehlenhard, 1997). Hickman i Muehlenhard wycigaj std wniosek, e obawy kobiet s nieadekwatne do rzeczywistych zagroe zwizanych z gwatem. Zgodnie z inn interpretacj obawy kobiet s po prostu skuteczne. Strach przed obcymi motywuje do zachowywania rodkw ostronoci, co sprawia, e gwaty dokonywane przez nieznajomych sprawcw zdarzaj si rzadziej, ni gdyby kobiety nie czuy tych funkcjonalnych obaw. W tym ujciu kobiecy strach przed obcymi jest uyteczny w zapobieganiu gwatom. Sarah Mesnick i Margo Wilson baday trzeci z hipotetycznych adaptacyjnych strategii przeciwdziaania gwatom, ktr nazway hipotez ochroniarza. Zgodnie z t hipotez kobiety buduj stae heteroseksualne zwizki z mczyznami midzy innymi po to, eby zmniejszy ryzyko seksualnej agresji ze strony innych mczyzn (Wilson, Mesnick, 1997). Wedug hipotezy ochroniarza w sytuacjach, w ktrych kobietom grozi agresja seksualna, najbardziej powinni je pociga postawni i spoecznie dominujcy mczyni. Aby to zweryfikowa, Wislon i Mesnick zbaday 12 252 kobiety, przy czym specjalnie przeszkolony eski zesp badawczy przeprowadzi z kad z badanych wywiad telefoniczny. Fragment wywiadu dotyczcy napaci seksualnej rozpoczyna si od pytania: Czy kiedykolwiek zdarzyo si, e nieznajomy mczyzna zmusi lub prbowa pani zmusi do jakiejkolwiek aktywnoci seksualnej, groc, przytrzymujc si lub zadajc bl?". Kolejne pytania dotyczyy niepodanego dotyku o charakterze seksualnym: [Pomijajc zdarzenie, o ktrym wanie mi pani opowiedziaa], czy kiedykolwiek zdarzyo si, e nieznajomy mczyzna dotyka pani wbrew pani woli, przy czym by to dotyk o seksualnym charakterze, taki jak niepodane gaskanie, chwytanie, pocaunki lub pieszczoty?" (Wilson, Mesnick, 1997, s. 507). Analizy statystyczne skupiy si na napaciach seksualnych, do ktrych doszo w cigu dwunastu miesicy poprzedzajcych wywiad, oraz nie dotyczyy seksualnego napastowania ze strony staych partnerw badanych kobiet. Czterysta dziesi niezamnych kobiet i dwiecie pidziesit osiem matek stwierdzio, e dowiadczyo przynajmniej jednej z form seksualnego napastowania. Stan cywilny okaza si wywiera decydujcy wpyw na stopie, w jakim badane kobiety byy naraone na seksualn agresj. Wrd kobiet z najmodszego przedziau wiekowego (od osiemnastu do dwudziestu czterech lat) ofiar seksualnej napaci ze strony nieznajomego pado osiemnacie na sto niezamnych kobiet i tylko siedem na sto matek. Zdaniem Mesnick i Wilson te wyniki potwierdzaj suszno hipotezy ochroniarza, chocia badaczki przyznaj, e nie ustaliy, jakie mechanizmy przyczynowe sprawiaj, i matki rzadziej

padaj ofiar gwatw ni niezamne kobiety w tym samym wieku. Mniejsza czsto gwatw wrd zamnych kobiet (w porwnaniu z ich niezamnymi rwienicami) moe odzwierciedla rnice w stylu ycia - by moe samotne kobiety spdzaj wicej czasu w miejscach publicznych ni w domach, co naraa je na ataki gwacicieli. Zaobserwowane zjawisko moe te odzwierciedla indywidualne rnice w strategiach czenia si w pary by moe samotne kobiety czciej ni matki poszukuj przelotnych kontaktw seksualnych, wskutek czego czciej znajduj si w sytuacjach, w ktrych s bardziej naraone na przymus seksualny. Wreszcie, rnica w czstoci gwatw moe odzwierciedla odstraszajcy wpyw mw na potencjalnych gwacicieli, jak sugeruje to hipoteza ochroniarza. T hipotez z pewnoci trzeba podda bardziej bezporedniej weryfikacji: czy kobiety szczeglnie czsto wybieraj postawnych, silnych mczyzn, kiedy yj w warunkach spoecznych wskazujcych na stosunkowo wysokie ryzyko gwatu? Czy kobiety, ktre maj takich partnerw, rzadziej padaj ofiar gwatu? Czwart z hipotetycznych adaptacyjnych strategii zapobiegania gwatowi jest wyspecjalizowane psychiczne cierpienie, omwione w ksice Thornhilla i Pal-mera. Zgodnie z t hipotez, psychiczna trauma, jakiej dowiadczaj zgwacone kobiety, motywuje je do unikania podobnych zdarze w przyszoci. Dane odnoszce si do tej hipotezy pochodz z badania, ktre jakoby dowodzi, e najwikszego cierpienia i najsilniejszej psychicznej traumy dowiadczaj wskutek gwatu (a) mode i podne kobiety, a nie niedojrzae dziewczta bd kobiety, ktre utraciy ju zdolnoci rozrodcze, (b) matki, a nie kobiety stanu wolnego, oraz (c) ofiary gwatu pochwowego, a nie kobiety, na ktrych dopuszczono si gwatu oralnego lub analnego. Ponadto (d) kobiety, ktre wskutek gwatu nosz na ciele najbardziej widoczne oznaki fizycznej przemocy, dowiadczaj najsabszego psychicznego cierpienia, przypuszczalnie dlatego, e najrzadziej obwinia si je lub podejrzewa o wspudzia" w gwacie. Zwolennicy hipotezy psychicznego cierpienia mogliby doda jeszcze jedno przewidywanie: (e) kobiety zgwacone przez mczyzn o niskiej wartoci matrymonialnej (np. nieatrakcyjnych fizycznie, o niskim statusie spoeczno-ekonomicznym) powinny dowiadcza silniejszej psychicznej traumy ni ofiary gwacicieli o wyszej wartoci (np. bardziej atrakcyjnych fizycznie, o wyszym statusie). Biolog Jerry Coyne, jeden z najsurowszych krytykw ksiki Thornhilla i Palmera, twierdzi, e dowody susznoci hipotezy cierpienia s znacznie sabsze, ni to sugeruj jej autorzy. * Coyne (2000). Chocia recenzja Coyne'a zwraca uwag na pewne saboci ksiki Thornhilla i Palmera, to jej istotn wad s czste uwagi ad homonim oraz gbokie teoretyczne niezrozumienie logiki psychologii ewolucyjnej. Coyne susznie kwestionuje wtpliw metodologi badania, na ktre powouj si Thornhill i Palmer - na przykad dziewczynkom poniej dwunastego roku ycia w odpowiadaniu na pytania dotyczce cierpienia i traumy pomagali opiekunowie, co sprawia, e ich odpowiedzi nie mona porwnywa z odpowiedziami kobiet, ktre bezporednio ujawniay swoje stany psychiczne. Ponadto, nie zaobserwowano istotnych statystycznie rnic midzy kobietami w wieku rozrodczym i tych, ktre utraciy ju zdolnoci rozrodcze, co jest sprzeczne z omawian hipotez. Niezalenie od kwestii, wok ktrych tocz si teoretyczne i empiryczne spory, jeden wniosek nie budzi najmniejszych wtpliwoci: dotd nie zgromadzono przekonujcych danych empirycznych dotyczcych specyfiki kobiecych mechanizmw obrony przed gwatem. Naley jak najszybciej przeprowadzi badania nad kobiecymi strategiami przeciwdziaania seksualnej przemocy oraz nad ich wzgldn skutecznoci, bez wzgldu na to, czy ostatecznie takie strategie oka si wyspecjalizowanymi, ewolucyjnie uksztatowanymi adaptacjami, czy te produktami ubocznymi bardziej oglnych

mechanizmw poznawczych i emocjonalnych. Znieksztacenia poznawcze w odczytywaniu stanw umysu zwizanych z seksem yjemy w bardzo niepewnym wiecie spoecznym. Musimy si domyla intencji i stanw emocjonalnych innych ludzi. Jak bardzo ona go pociga? Jak bardzo ta kobieta jest mu oddana? Czy ten umiech sygnalizuje seksualne zainteresowanie, czy tylko yczliwo? Niektre stany, takie jak niegasnca namitno do innej osoby, bywaj celowo skrywane, co sprawia, e niepewno wzrasta, a przypuszczenia staj si jeszcze bardziej wtpliwe. Jestemy zmuszeni do wycigania wnioskw na temat zamiarw i skrywanych postpkw innych na podstawie caej masy nieuporzdkowanych wskazwek, ktre tylko z pewnym prawdopodobiestwem sugeruj, e te zdarzenia mogy mie miejsce. Na przykad niewyjaniony zapach perfum na ubraniu staego partnera moe sygnalizowa zdrad lub niewinne przejcie cudzej woni w trakcie przypadkowej rozmowy. Odczytujc stany umysu innych ludzi, mona popeni dwa rodzaje bdw. Po pierwsze, mona doszuka si u drugiej osoby nieistniejcego stanu psychicznego, na przykad dostrzec u niej zainteresowanie seksualne, ktrego w rzeczywistoci nie ma. Po drugie, mona przeoczy rzeczywisty stan psychiczny drugiej osoby, na przykad nie zauwaa jej gorcych, romantycznych uczu. Zgodnie z nowym podejciem, zaproponowanym przez psycholog ewolucyjn Martie Haselton i okrelanym mianem teorii zarzdzania bdami, jest wysoce nieprawdopodobne, e zyski i straty wynikajce z obu rodzajw bdw s za kadym razem takie same (Haselton, Buss, 2000; Haselton, w druku; Haselton, Buss, w druku). Intuicyjnie rozumiemy t ide poprzez analogi do alarmw przeciwpoarowych, ktre zwykle reguluje si tak, eby reagoway na najmniejsze stenie dymu. Koszty zdarzajcych si sporadycznie faszywych alarmw s minimalne w porwnaniu z katastrofalnymi skutkami ewentualnego niewykrycia prawdziwego poaru. Teoria zarzdzania bdami rozszerza ten sposb rozumowania na zyski i straty w kontekcie ewolucyjnego przystosowania, a w szczeglnoci na odczytywanie zwizanych z seksem stanw umysu przedstawicieli pci przeciwnej. Zgodnie z teori zarzdzania bdami, powtarzajcy si w toku ewolucji asymetryczny rozkad zyskw i strat wynikajcych z rnych wnioskw na temat stanw umysu innych wytworzy selekcyjne naciski, ktre doprowadziy do powstania moliwych do przewidzenia znieksztace poznawczych. Teoria zarzdzania bdami gosi, e podobnie jak alarmy przeciwpoarowe s uregulowane tendencyjnie" - tak, aby liczba faszywych alarmw przewyszaa liczb przeocze", tak uksztatowane w toku ewolucji mechanizmy odczytywania stanw umysu powinny by tendencyjne w tym sensie, e generuj wicej bdnych wnioskw jednego ni innego rodzaju. Wraz z Martie Haselton zbadalimy dwa z potencjalnych znieksztace mechanizmw odczytywania stanw umysu. Pierwszym z nich jest bd seksualnej nadpercepcji, ktry polega na tym, e mczyni odczytuj stany umysu kobiet tendencyjnie tak, aby zminimalizowa koszty przeoczenia seksualnych okazji. Teoria zarzdzania bdami w przekonujcy sposb wyjania, dlaczego mczyzna tak czsto nabiera bdnego przekonania, i kobieta jest nim seksualnie zainteresowana, tylko dlatego, e si do niego umiechna, dotkna jego ramienia lub przypadkowo wpada na drinka do pobliskiego baru (zob. rozdzia czwarty). Drugim znieksztaceniem jest wystpujcy u kobiet bd sceptycyzmu wobec zaangaowania partnera. Zgodnie z t hipotez, w toku ewolucji u kobiet wytworzyo si znieksztacenie procesu wnioskowania, ktre doprowadza do niedoceniania rzeczywistego uczuciowego zaangaowania mczyzny na pocztku znajomoci. To znieksztacenie suy minimalizowaniu kosztw seksualnego uwiedzenia kobiety przez mczyzn, ktry udaje zaangaowanie, poszukujc przelotnych kontaktw seksualnych. Na przykad, kiedy mczyzna daje kobiecie kwiaty lub prezenty, zwykle ocenia ona stopie, w jakim te

podarunki oznaczaj jego zaangaowanie, niej ni obiektywni" obserwatorzy z zewntrz. Oczywicie, kobiecy sceptycyzm wobec zaangaowania mczyzny opiera si na solidnych przesankach. Mczyni poszukujcy przelotnych przygd seksualnych czsto staraj si oszukiwa kobiety co do swojego zaangaowania, statusu spoecznego, a nawet mioci do dzieci, a kobiety zwykle zdaj sobie spraw z tego rodzaju wybiegw (Keenan, Gallup, Goulet, Kulkarni, 1997). Trzecie znieksztacenie wie si z zazdroci seksualn - s to bdne wnioski na temat niewiernoci partnera (Buss, 2000, 2001). Zdarza si, e przedstawiciele obu pci ywi mylne podejrzenia, i partner ich zdradza, podczas gdy w rzeczywistoci druga osoba jest wzorem wiernoci. To znieksztacenie aktywizuje si w sytuacjach, ktre od zamierzchych czasw wi si z niewiernoci - kiedy partner nie osiga seksualnego zadowolenia, w wypadku nagego spadku popdu seksualnego lub w sytuacji rosncej rozbienoci midzy wartoci seksualn obojga partnerw. Teoria zarzdzania bdami oferuje nam wiee spojrzenie na problemy doboru seksualnego ludzi, sugerujc, e niektre rodzaje bdw poznawczych s raczej uytecznymi adaptacjami ni rzeczywistymi usterkami naszej psychicznej maszynerii. Teoria ta dostarcza nam take nowych wyjanie genezy pewnych typw konfliktw miedzy mczyznami i kobietami - sugerujc, na przykad, e mski bd seksualnej nadpercepcji doprowadza do niepodanych seksualnych zalotw. Wiedza na temat tych znieksztace oraz znajomo zasad ewolucyjnej logiki, zgodnie z ktr powstay, moe pomc mczyznom i kobietom w trafniejszym odczytywaniu seksualnych stanw umysu" drugiej pci. Inne tajemnice Kilka innych tajemnic doboru seksualnego ludzi nadal czeka na rozwizanie. Czy mczyni maj ewolucyjnie uksztatowane adaptacje suce rywalizacji spermatycznej? Pewien projekt badawczy nie przynis potwierdzenia istnienia tak zwanej spermy kamikadze", ktra -jak gosi hipoteza - niszczy sperm innych mczyzn (Moore, Martin, Birkhead, 1999). Jednak wyniki innych bada wskazuj - przynajmniej na poziomie psychologicznym - na istnienie hipotetycznych adaptacyjnych mechanizmw rywalizacji spermatycznej. Na przykad, Todd Shackelford odkry, e wraz z wyduaniem si czasu rozki - co stwarzao potencjalnym rywalom moliwo wprowadzenia wasnej spermy w drogi rodne niepilnowanej" kobiety - mczyni uwaali swoje partnerki za bardziej atrakcyjne seksualnie i odczuwali silniejsze pragnienie natychmiastowego odbycia z nimi stosunku seksualnego (Shackelford, LeBlanc, Weekes-Shackelford, Bleske-Rechek, Euler, Hoier, 2002). To zjawisko byo funkcj czasu spdzonego z dala od partnerki, nawet kiedy kontrolowano statystycznie czas, jaki upyn od ostatniego wspycia. Biorc pod uwag fakt, e - jak wiadomo - kobiety do czsto nawizuj romanse poza staymi zwizkami, mona si spodziewa wikszej ni dotd liczby bada nad moliwymi adaptacyjnymi mechanizmami rywalizacji spermatycznej, zarwno natury fizjologicznej, jak i psychologicznej.

Dobr seksualny nie jest uwarunkowany wycznie pragnieniami, pewn rol odgrywaj w nim rwnie nasze awersje. Chocia ksika ta skupia si przede wszystkim na ewolucji podania, to warto si zastanowi nad wietnym przykadem braku podania unikaniem kazirodztwa, ktre jest wynikiem braku pocigu seksualnego do genetycznych krewnych. Po raz pierwszy zwrci na to uwag socjolog Edward Westermarck w swojej klasycznej rozprawie The History of Human Mating (Historia ludzkiego doboru seksualnego") (Westermarck, 1891). Od tego czasu seksualna awersja genetycznych krewnych jest nazywana efektem Westermarcka". By moe ta obserwowana niemal na

caym wiecie awersja powstaa pod wpywem dwch czynnikw selekcyjnych - kosztw endogamii oraz korzyci wynikajcych z egzogamii. Wskutek endogamii rodz si dzieci posiadajce pary szkodliwych genw recesywnych, odpowiedzialnych za obniony poziom inteligencji oraz czstsze wystpowanie wad wrodzonych. Egzogamia, ktra doprowadza do wikszej genetycznej rnorodnoci potomstwa, moe uatwia zwalczanie pasoytw i unikanie czynnikw patogenetycznych (Hamilton, 1982). Obszerny materia empiryczny przemawia za susznoci hipotezy, e ludzie nie tylko nie uwaaj bliskich genetycznych krewnych za atrakcyjnych seksualnie, ale take czuj do nich seksualn niech, a nawet odczuwaj emocjonalny wstrt, kiedy zmusi si ich do wyobraenia sobie, e wspyj seksualnie z blisko spokrewnion osob (Lieberman, 2002). Badania przeprowadzone w Chinach, Izraelu i Ameryce Pnocnej dowiody ponad wszelk wtpliwo, e dorastanie w bezporedniej bliskoci z inn osob hamuje pocig seksualny do tej osoby. Badania przeprowadzone niedawno przez psychologw ewolucyjnych, Irene Bevc oraz Irwina Silvermana wykazay, e wzajemna seksualna niech odczuwana przez rodzestwo, ktre razem dorastao, dotyczy przede wszystkim stosunku genitalnego, czyli aktu, ktry wie si ze szczeglnie wysokim ryzykiem poniesienia kosztw endogamii i utraty korzyci wynikajcych z egzogamii (Bevc, Silverman, 2000). Autorzy przyszych bada skupi si zapewne na poznaniu konkretnych mechanizmw unikania kazirodztwa, takich jak wdrukowanie wchowe czy narzdzia wykrywania pokrewiestwa, a take na potencjalnie katastrofalnych genetycznych i psychicznych konsekwencjach naruszenia tabu kazirodztwa (Schneider, Hendrix, 2000; Immerman, Mackey, 1997). Kolejna tajemnica dotyczy psychologicznych aspektw wartoci matrymonialnej. Wyniki wielu wspczesnych bada sugeruj, e mczyni i kobiety o wikszej oglnej atrakcyjnoci s bardziej wybredni i narzucaj wysze standardy wyboru partnera ni osoby mniej atrakcyjne (Pawlowski, Dunbar, 1999). Psycholog ewolucyjny Norman Li opracowa pomysow metod alokacji rodkw", za pomoc ktrej mona rnicowa liczb matrymonialnych dolarw", ktrymi dysponuje kada z osb. Innymi sowy, Li rnicuje (chocia w sztuczny sposb) poziom oglnej atrakcyjnoci (Li, Bailey, w druku). Kiedy dana osoba dysponuje niewielkim budetem matrymonialnym", czyli jej poziom oglnej atrakcyjnoci jest stosunkowo niski, to zwykle poszukuje u potencjalnego partnera cech, ktre Li nazywa artykuami pierwszej potrzeby" czenia si w pary. Jeli chodzi o upodobania kobiet, list artykuw pierwszej potrzeby otwieraj inteligencja, zasoby finansowe, etyka pracy oraz poczucie humoru. Dla mczyzn takim niezbdnym artykuem jest atrakcyjno fizyczna. W miar, jak budet matrymonialny ronie, czyli wzrasta oglna atrakcyjno danej osoby, coraz bardziej licz si dobra luksusowe" doboru seksualnego. Po osigniciu okrelonego poziomu zaopatrzenia w artykuy pierwszej potrzeby, takie jak inteligencja, atrakcyjno fizyczna czy zasoby finansowe, ludzie wydaj nadwykowe" matrymonialne dolary na pozyskanie partnerw, ktrzy s szczeglnie twrczy lub maj interesujc osobowo. Znamy ju do oczywiste implikacje indywidualnych rnic w wartoci matrymonialnej. Osoby o najwyszej wartoci mog by bardziej wymagajce i jest im atwiej stosowa preferowane przez siebie strategie seksualne. Ludzie o przecitnej wartoci matrymonialnej maj dostp do wielu potencjalnych partnerw, jednak musz si zadowoli mniej atrakcyjnymi kandydatami ni poprzednia grupa. Przysze badania skupi si zapewne na bardziej subtelnych implikacjach wartoci matrymonialnej. Czy warto matrymonialna kobiety zmienia si w przewidywalny sposb jako funkcja jej cyklu owulacyjnego, osigajc szczyt w okolicach owulacji i spadajc po jej zakoczeniu? Czy kobiety ujawniaj wiksz miesiczn zmienno wartoci matrymonialnej ni mczyni (co odpowiada intuicyjnemu rozrnieniu midzy dniami, w ktre wosy od samego rana wygldaj znakomicie, a dniami, w ktre nie sposb uoy dobrej fryzury), poniewa w fazie owulacji ich warto

reprodukcyjna jest wysza ni w jakimkolwiek innym momencie cyklu? Czy u mczyzn obserwuje si w duszej perspektywie czasowej bardziej dramatyczne wahania wartoci matrymonialnej, wynikajce z ich spektakularnych publicznych sukcesw bd przypadkw nagego obnienia statusu spoecznego? Jak owe dzienne, miesiczne i dugoterminowe wahania wpywaj na rwnowag si i uczucie mioci midzy partnerami w intymnych zwizkach oraz ich seksualne fantazje na temat innych? Te pytania domagaj si wnikliwych bada, a w cigu nastpnych dziesiciu lat z pewnoci poznamy odpowiedzi na wikszo z nich. Doniose znaczenie doboru seksualnego w yciu spoecznym Drog selekcji naturalnej ewolucja uksztatowaa mechanizmy doboru seksualnego, ktre s by moe bardziej zoone, misterne i tajemnicze ni jakiekolwiek inne organiczne narzdzia. Pragnienie znalezienia odpowiedniego partnera kryje si niemal we wszystkim, co robimy, od budowania przyjani po deprecjonowanie rywali, od denia do zyskania prestiu po motywacj do popenienia morderstwa. Ewolucja jzyka wie si z doskonaleniem sygnaw werbalnych, ktre wykorzystuje si do przycigania potencjalnych partnerw, wyraania nastroju, zalotw oraz seksualnych plotek. Polowanie na due zwierzta oraz niezbdna do tego fizyczna i psychiczna sia wyposaay mczyzn w dodatkowe atuty, a tym samym umoliwiay im skuteczniejsze zaloty. Zjawisko wojny powstao w toku ewolucji midzy innymi wskutek nieustannego poszukiwania partnerek oraz zasobw niezbdnych do ich zdobycia i utrzymania. By moe nawet twrcze przejawy kultury (np. dziea sztuki) miay sygnalizowa potencjalnym partnerkom genetyczne dostosowanie ich twrcw (Miller, 2000). Nasza anatomia, fizjologia, psychologia i kulturowe tradycje zostay misternie wyrzebione przez godowe sukcesy i poraki naszych czekoksztatnych przodkw. adne zwizki spoeczne nie s wolne od wszechobecnego wpywu doboru seksualnego. Mczyni bdnie interpretuj umiechy kobiet, eby mc wykorzystywa je seksualnie. Kobiety odnosz si sceptycznie do oznak uczuciowego zaangaowania mczyzn, eby nie pa ofiar seksualnego wykorzystywania. Ojcowie strzeg swoich crek, eby mie wpyw na wybr ich partnera, a crki manipuluj ojcami, eby czy si w pary z mczyznami, ktrych kochaj. Przedstawiciele obu pci wysyaj zwodnicze sygnay. Mczyznom i kobietom jest bardzo trudno zosta tylko przyjacimi". Zdarza si, e sprzymierzecy tej samej pci zmieniaj si w zdrajcw. Zodzieje" partnerw czaj si pod oson umiechnitych twarzy. Trwaa mio niespodziewanie ustpuje miejsca seksualnej zdradzie. Na szczcie czasami udaje nam si znale mio na cae ycie. Na poziomie jednostki dobr seksualny przenika wikszo naszych dziaa. Na poziomie gatunku okrela, kim jestemy. KONIEC