Avlonyal smail Kemal Beyin Siyasi Faaliyetleri (1870-1908)

The Political Activities of Ismail Kemal Bej Vlora (1870-1908) hsan Burak Birecikli*

zet Farkl milletlerden oluan Jn Trklerin ortak ideolojisi Osmanlclk idi. Osmanl siyasetisi Avlonyal smail Kemal mhim Jn Trklerden birisidir. 1847-1919 yllar arasnda yaayan smail Kemal, II.Abdlhamid ve Merutiyet devirlerinin nl devlet adamdr. 1865 ylnda Paris Sefareti ataeliiyle Avrupa ile tanan smail Bey daha sonra Rusuk mutasarrf olmutur. Son olarak Trablusgarp valiliine atanan smail Bey, ngilterenin yakn dostu olarak bilinmektedir. 1900 ylnda smail Bey gizemli bir ekilde ocuuyla birlikte Avrupaya kat. Onun firar padiahn kaynbiraderi Mahmud Paann firar kadar nemli idi. 1902 ubatnda Jn Trkler Pariste Sultan devirmek iin toplandklarnda birok Arnavut da onlara katld. Bunlardan biri olan smail Bey ise 10 yl sonra Arnavutluun bamszln ilan edecekti. smail Bey zerk Arnavutlua ulatraca iin imparatorluk iinde dem-i Merkeziyetilii destekledi. Abdlhamid rejimine son vermek ile Arnavut ulusuluu yapmak arasnda smail Beyin politikas gidip geliyordu. O, yaamn siyasi faaliyetlerle geirdi ve Atina, Roma, Paris, Cenevre, Budapete, Viyana, Londra ve Brksel ehirlerinde dolaarak diplomatlarla grmeler yapt. Daha sonra Sultan tarafnda gyaben idama mahkm edilip btn mal varlna el konuldu. Bu makalede smail Kemalin 1908 ylndan nceki siyasi faaliyetleri incelenmitir. Anahtar Kelimeler: Avlonyal smail Kemal Bey, Mithat Paa, Abdlaziz, Jn Trkler, Prens Sabahattin, II.Abdlhamid, I.Merutiyet, Arnavut Milliyetilii. Abstract Young Turks were from different nationalities but sharing a common ideology of Ottomanism. The Ottoman politician Ismail Kemal Vlora is one of the most prominent Young Turks. Living in 1847-1919, Ismail Kemal is one of the famous statesman of Sultan Abdulhamid II and Costitution Periods. Ismail Kemal who first met with Europe in 1865, because of his job at Office of Paris, later was (Mutasarrif) vice-governor of Ruscuk. He is well known as pro-British and for his friendliness to Great Britain who was recently appointed vice-governor of Tripoli. In 1900, he mysteriously escaped to Europe with his three sons. The escape of Ismail Kemal is hardly less important than that of Mahmud Pasha, the Sultans brother-in-law. In February 1902 when the Young Turks met in Paris to plan the overthrow of the Sultan, many Albanians participated, including Ismail Kemal; the Turkish diplomat who ten years later proclaimed Albanias independence. He supported a Decentralized Government which would make possible an autonomous Albania in Ottoman Empire. His political acti* Gazi niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Tarih Anabilim Dal, Yakna Tarihi Bilim Dal Aratrma Grevlisi, e-mail:ihsanburak@gazi.edu.tr.

Akademik Bak 95
Cilt 3, Say 5 K 2009

hsan Burak Birecikli

vity oscillated between the overthrow of the regime of Sultan Abdulhamid II and the national Albanian movement which was gradually gaining ground. He devoted his life to the political activities. He travelled to Brussels, Rome, Paris, London, Budapest, Bucharest and Vienna meeting senior diplomats and political figures, working hard to pave the way for the Great Powers to accept initially the political ideas of him. The Sultan tried to sentenced him to death by default and finally confiscated his properties. In this study, I will try to explain Ismail Kemals political activities before 1908. Key Words: Ismail Kemal Vlora (Ismail Qemali Bej Valona), Mithat Pasha, Sultan Abdulaziz, Young Turks, Prince Sabahattin, Abdulhamid II, Constitution Period I, Albanian Nationalism.

Akademik Bak 96
Cilt 3, Say 5 K 2009

Giri Jn Trklere mensup ahsiyetlerin siyasi faaliyetleri ile ilgili yaplacak almalar Yakna Trk tarihini aydnlatacaktr. Jn Trk ifadesi bilinen hali ile ilk olarak 1867de Msr Prensi Mustafa Fazl Paann Merutiyet taraftarlarn desteklemek amacyla yaynlad bir bildiride kullanlmtr. Burada kullanlan Yeni Osmanllar sfatnn1 Franszcaya evirisi sonras Jeune Turc/Jn Trk ad ortaya kmtr. Mustafa Fazl Paa muhtemelen Gen talya, Gen Almanya gibi hareketlerden esinlenerek Gen Trkiye Partisi ifadesini kulland.2 Avrupada rejim kart ve reform yanls tm Osmanllara Jn Trk denilmekteydi.3 1899 Brindizi Kongresinde Yeni Osmanllar Cemiyeti adna davetiye bastrlm ve Ahrar- Osmaniye tabiri de kullanlmtr.4 Abdlaziz, II.Abdlhamid ve Merutiyet dnemlerinde siyasi hayatta nemli bir rol oynayan Jn Trklerden biri de Avlonyal smail Kemal Beydir. Kaynaklarda, smail Kemal, smail Kemal Vlora yda Avlonyal smail Kemal adyla gemektedir.5 Mithat Paa ile yakn ilikisi, Abdlaziz ve II.Abdlhamide slahat raporlar sunmas ve padiahlara muhaliflii, birok yerde valilik yapmas, nce ttihat sonra muhalif olmas,6 Arnavut ihtilalcilerin lideri ve Arnavutluk Devletinin kurucusu olmasyla bu zat; II.Abdlhamid ve Merutiyet dnemleri iin incelemeye deer grnmektedir. Bu siyasetinin anlar yerli ve yabanc aratrmaclar tarafndan kaynak olarak kullanlsa da smail Beyle ilgili mstakil bir almann yaplmamas dikkat ekicidir. smail Kemal, Dergh- Ali Kapcbalarndan Mahmud Nedimin olu olup 1847 ylnda Avlonya kasabasnda domu olup,7 bir yerel ayan ailesine
1 2 3 4 5

6 7

Ebuzziya, Tevfik, Yeni Osmanllar Tarihi, Kervan y., stanbul 1973, s.19. Akin, Sina, Jn Trkler ttihat ve Terakki, mge kitapevi, Ankara 1998. Paul Fesch, Abdlhamidin Son Gnlerinde stanbul, Pera y., stanbul 1999, s.334-335. Okandan, R.Galip, Amme Hukukumuzun Ana Hatlar, HF y., stanbul 1977, s.233. Kemal Mithat Fenmen smail Kemal olarak gemektedir. Ayrca Gmlcine mebusu smail Bey de farkl bir sima olup 16 Ocak 1847-24 Ocak 1919 tarihleri arasnda yaayan Avlonyal smail Kemal, bu zatlar ile kartrlmamaldr. Bkz. Ali Birinci, Jn Trklk leminden Bir sim: smail Kemal Nam Dier Kemal Mithat Trk Yurdu, Say:113, 1997, s.14-15. Feroz Ahmad, ttihat ve Terakki, ev.N.lken, Kaynak y., stanbul 1995, s.212. BOA. DH.SAD.d, D:26 G:471. Son olarak Trablusgarp Valiliine atanan Sinan Paa sllesinden 1847 Avlonya doumlu smail Bey memuriyetlerini, rtbe ve taltiflerini ieren zgemiini meclise sunmutur. Ancak anlarna gre 1844 yl Ocak aynda domutur.

Avlonyal smail Kemal Beyin Siyasi Faaliyetleri (1870-1908)

dayanan Osmanl devlet adam ve mebusudur.8 Dedesi smail Bey, 1821de Yunan syan srasnda Osmanl ordusunda yer almtr. Ergirili Alizoti ailesinden gelen annesi Hediye Hanm, 1851de Avlonyadan Selanike gelmi9 ve smail Kemal ilkokulu okurken Trkeyi renmitir.10 smail Bey 1855te Yanyada Zozimea Elen Lisesini11 birincilikle bitirmitir. Okulda Arnavuta ile birlikte Yunanca, Franszca ve talyanca renmitir. Daha sonra stanbulda Hukuk Fakltesini okumutur.12 Bir ngiliz dileri bakanl belgesinde smail Bey yle anlatlmaktadr: Kt bir konumac, iyi bir yazar, gl ve tutarl fikirlere sahip, Arnavuta, Franszca ve Yunancay gzel konuur, kendi rknn korkusuzluuna sahiptir.13 Yznde kurnaz bir ifade tayan, baklar merakl biriydi. Mithat Paay padiahn nnde iirdike iiriyor ve yeteneklerini gklere karyordu. ngiltere bykelisi Henry Elliottun yakn dostu idi.14 Avlonyal Ferid Paann akrabas, zeki, muktedir ve cesur bir Arnavut olup hitabet gc azd ve para konularnda ok titiz deildi.15 Mithat Paann akirdi, Beyrut, Girit ve Trablus valisi, padiahn hem bir danman hem ondan snacak yer arayan, ngiliz sever bir maceraperest ve krgn bir kii olarak paralanm lkesinin avukatln yapyordu.16 smail Bey, Arnavutluun mehur reislerindendi. Balangta Arnavutluun ne istiklaline ne de muhtariyetine taraftar idi. Yalnz Arnavutlukta slahatlar yaplmasn talep eylemiti.17 Ancak resmi istihbarat raporlarna gre smail Kemal nfuzunu gnden gne arttrmakta olup esas maksad Arnavutluun muhtariyetidir.18 smail Bey, 1878 ylnda Balkanlarn Osmanl Devletinden kopma tehlikesi zerine kurulan Prizren Birliinin nclerindendi. Arnavut
8

9 10 11

12 13 14 15 16 17 18

smail Bey aslen Trk olduu halde zamanla Arnavutlaan ve Kaptan- Derya Sinan Paadan itibaren 400 senelik bir mazisi olan Vlora ailesindendir. Mfid emsi Paa, Arnavutluk ttihad ve Terakki, Nehir y, stanbul 1995, s.206. Arnavut erafndan bilgili ve dinamik bir zattr. Sleyman efik Paa, Hatratm, Arma y., stanbul 2004, s.161. Necip P. Alpan, Arnavutluun Bamszl ve Avlonyal smail Kemal, Ankara 1982, s.33. smail Kemal Bey Hatrat, Editr:S.Story, Tarih Vakf y., stanbul 2009, s.11. Bu okul Hristiyanlarn kurduu en iyi Yunanca eitim merkeziydi. smail Beye gre, Arnavut rknn sahiplendii Helen uygarlnn kayna kadim Yunan Pelasg medeniyetinin izleri Yanyadayd. smail Kemal, a.g.e., s.14, 19. Renzo Falaschi, Ismail Qemal Bey Vlora and the Making of Albania in 1912, Perspectives on Albania, Ed. by Tom Winnifrith, St. Martins Press, New York 1992, p.107. Blent zdemir, ngiliz stihbarat Raporlarnda Filenen Trkiye, Yeditepe y., stanbul 2008, s.59. Michel de Grece, II.Abdlhamid Yldz Saraynda 30 Yl, AD kitaplk, stanbul 1998, s.31. Rusukda Sir Elliot ile tant, ilikileri uzun yllar srd. smail Kemal, a.g.e., s.28. P.Philip Graves, ngilizler ve Trkler, 21.Yzyl y., Ankara 1999, s.93. Aubrey Herbert, Ben Kendim Osmanl lkesine Son Seyahatler, 21.Yzyl y., Ankara 1999, s.157. Arnavutlukta Hkmet-i Mevkute Tekili, Sabah, 5 Aralk 1912. BOA. DH.EUM.THR. D:8 G:19. smail Kemal Beyin cenubi Arnavutluk ksmnda nfuz ve tevikat an be an tevsi etmekte olduu hakayk- behiyyedendir. Takip olunan maksad ise btn Arnavutluun muhtariyet idaresini istihsalden ibaret olup daha imdiden bu husus-u mhimme iin tefrik-i lisana hadim olacak mektepler cemiyetler tekiliyle uramaktadr.

Akademik Bak 97
Cilt 3, Say 5 K 2009

hsan Burak Birecikli

ulususuydu, ama Arnavutlukun Osmanl ittihad iinde glenip yaayacana inananlardand.19 smail Bey: lk slahat hareketlerinde Mithat Paann izinde yrm bir vatanperverdi. Mithat Paann Avrupaya srlmesi srasnda nmayie itirak ettii iin tevkif edilerek srlmt.20 Ancak smail Kemali eletiren dnceler de vardr: Arnavut ihtillcilerinden Koinal Faik ve Dervi Hima, Albaniya gazetesi ile Abdlhamidi devirmek iin Yahudi Emanuel Karasudan aldklar altnlara mukabil devaml altlar. Arnavut ihtilalcilerinin birou masondu ve ilk loca Arnavutluun merkezi saylan Beratta talyanlarca almt. Bunlar arasnda smail Beyin ei emsali yoktu, onun para ekmedii siyasi yollar kalmamt. Siyonistlerden, talyanlardan, ngilizlerden, Msr hidivinden hatta Abdlhamid aleyhtar tekilatlar jurnal edip padiahtan bile para almt.21 smail Kemal, Yunanllardan Avusturyallara kadar herkesle pazarl srdren eski bir brokrat idi.22 smail Kemal Tunada iken Mithat Paann maiyetindeydi. Byk bir kusuru vard ki o da paraya kar zaafyd. Avusturya ve talya devletlerinden tahsisat ald gibi, Yunan kral ona 10 bin drahmi maa balatmt. Buna mukabil, smail Kemalin taahhd ise, talya ve Yunanistana Arnavutlukta birer nfuz mntkas ayrlmasna delalet etmekti. Zek ve kurnazln zerinde bu zt menfaatleri senelerce bir arada idare etmeye ve kendi menfaatini hepsinden yksek tutmaa imkn bulmutu.23 Bektai bir aileden gelen laik inanl smail Kemal, 50 yllk diplomasi yaamnda yerli ve yabanc fikir adamlarnn saygsn kazand. smail Bey franko-mason olup en yksek dereceye kmtr.24 Bir ariv belgesindeki deerlendirmede smail Kemalin yllarca ekmeini yedii vatanna ihanet ettii, Arnavutluk iin yapt almalarn Avrupada nemsenmedii belirtilmi ve devletin bana bir gaile amak isteyen bu ajann yakalanp stanbula getirilmesi istenilmitir.25 smail Kemal nderliinde baz nfuzlu kiilerin ngiliz eliliine gidip, ngilizlere sempatilerini ifade etmeleri karsnda II.Abdlhamid: ngiliz elisinin nasl ben tahtta iken Trk milleti adna ngiltereye duyduu sempatiyi ifade etmeye cesaret eden smail Kemal gibi bir sahtekr kabul eder, anlayamadm. demitir.26
Akademik Bak 98
Cilt 3, Say 5 K 2009
19 20 21 22 23

24

25 26

lber Ortayl, Mithat Paann Vilayet Ynetimindeki Kadrolar ve Politikas, Osmanl mparatorluunda ktisadi ve Sosyal Deiim Makaleler-1, Turhan y., Ankara 2000, s.241. Ali H.Midhat, Osmanldan Cumhuriyete Hatralarm, Bengi y., stanbul 2008, s.69. Mustafa Turan, Bir Generalin 31 Mart Anlar, Q-Matris y., stanbul 2003, s.22; N.Nazif Tepedenliolu, lan- Hrriyet ve II.Abdlhamit, Yeni r Kitapevi, stanbul 1960, s.52. M.kr Haniolu, Osmanl k ve Gnmz Krt Sorunu, Zaman, 22.11.2007. Midhat, a.g.e., s.168-169. Rum Patrii, Yunan Dileri tarafndan ayrlk monarist smail Beye para destei vermekle grevlendirilmiti. Aykut Kansu, 1908 Devrimi, letiim y., stanbul 2006, s.245. smail Bey, Yunan kral I.Yorginin gizli servislerinden para almtr. Tepedenliolu, a.g.e., s.53. Alpan, a.g.e., s.41. Amcam Mustafa Vlora, ngiliz Albay Gordonun en sevdii dostuydu. kisi de mason olduu iin denizci Amerikal Lang hep karde diye arr ve cin iirmeyi severlerdi. O gnlerde en byk zevkimiz Gordonun Krm, Ermenistan ve inde yaptklarn dinlemekti. smail Kemal, a.g.e., s.46. BOA. Y.E.E. D:15 G:21. 13.R.1318. Bkz. EK-1. Mim K. ke, ngiliz Casusu Prof.Arminius Vamberynin Gizli Raporlarnda II.Abdlhamid ve Dnemi, dal neriyat, stanbul 1983, s.114.

Avlonyal smail Kemal Beyin Siyasi Faaliyetleri (1870-1908)

smail Kemalin Brokratl 1860da stanbula gelen smail Bey, nce days Giritli Mustafa Paann yardmyla Dileri Bakanl Siyasi ler Dairesine tercman oldu,27 sonra Paris sefaretine atee atand, daha sonra da Yanyada Vali Akif Paann yanna siyasi ilerden sorumlu mdr yardmcs oldu.28 1865lerde Gen Osmanllardan Namk Kemal, Ziya Paa, vb.leri ile iliki kurdu. 1866da Tuna vilayetinin merkezi Rusuka mutasarrf oldu, 1867de Yunan Ortodoks Kleaniqi Srmeli ile evlenerek 4 kz ve 6 olu dnyaya geldi.29 smail Bey hatralarnda, Mithat Paa ile beraber altndan bahsetmektedir. Nitekim Mithat Paann Tuna valilii srasnda Tahrirat mdr ve Tuna gazetesi editr olarak yannda bulundu.30 Mithat Paa Tuna vilayetinde yeni kadrolar ve gen memurlar yetitirdi. smail Bey Arnavut, Odian Efendi Ermeni, Kl Vasf Efendi Hrvat olup,Mithat Paa ulusuluun kaynad bu blgede Osmanlc bir kadro oluturuyordu.31 smail Bey, Mithat Paaya duyduu hayranlktan dolay, paann baarlarn tasvir eden bir yazy stanbul gazetelerinde yaynlatt. 1867 yaznda Abdlazizin Avrupa seyahatinde padiah Mithat Paa ile beraber Budapetede karladlar. 1867de ura-y Devlet bakanlna seilen Mithat Paa, smail Kemali yanna mdr yardmcs yapt. Mithat Paa Badat valisi olunca smail Bey de yannda baktip oldu.32 Daha sonra 25 yanda Varna mutasarrf oldu ve Avusturya mparatoru Francis Josephi Varnada devlet adna karlad. smail Bey 1870te Tuna Avrupa Komisyonuna Trk delegesi olarak katlarak komisyon bakanl yapt.33 Rus saldrlarna kar Tuna blgesinde nasl bir savunma yaplabileceini anlatan bir raporu Abdlazize sundu. smail Beye gre; Osmanlya gl bir ittifakla bal bamsz bir Romanya, Rusyadan gelebilecek her trl saldrya kar Osmanl topraklarn gvenceye alacakt. 34 1871 ylnda aralarnda smail Beyin olduu bir grup Arnavut aydn; stanbulda bir konferansta bir araya gelerek okullarda Arnavuta eitim yapmak, dernek kurmak gibi baz kltrel haklar Ali Paadan istemilerdir.35 smail Bey 1873ten itibaren Varna ngi27 28 29 30

31 32 33 34

35

Alpan, a.g.e., s.34. smail Kemal, a.g.e., s.17-18. Alpan, a.g.e., s.34. smail Bey, Odian Efendinin yokluunda gazetenin ynetiminde ve bayazarlnda bulunmutur. Cavit O.Ttengil, Yeni Osmanllardan Bu Yana ngilterede Trk Gazetecilii, stanbul matb., stanbul 1969, s.95. Ortayl, a.g.e., s.241-242, 246. smail Kemal, a.g.e., s.23, 25-26, 29, 31. Falaschi, ibid., p.107. smail Kemal, a.g.e., s.40, 72. smail Bey Tunada Rus destekli etelerle mcadele etti. Bir Bulgar etesi Zitovide drt kk Trk kzn baltayla vcutlarn paralayarak ldrmt. smail Bey bu etenin yakalanmasn salad. smail Kemal, a.g.e., s.24. Stefanaq Polo, Arben Puto, The History of Albania From Its Origins To The Present Day, Eastern Books Routledge & Kegan Paul, Boston, 1981, s.115.

Akademik Bak 99
Cilt 3, Say 5 K 2009

hsan Burak Birecikli

liz konsolosu Mister Mayers ile Gkeadada bir linyit madeni iletti. 1875te Londrada iki ay kalp dileri ve maliye bakanlar ile grp ngiliz maliye politikasn ve mahalli idaresini inceledi. Uzun yllar ngiliz parlamentosundan Mr.York, Wydham ve Bruce ile Balkanlardaki durumla alakal olarak mektuplat.36 Mithat Paay iktidara getirmek ve Mahmut Nedim Paa hkmetini ykmak iin yaplan mitingte medrese talebelerini kkrtanlardan birinin de smail Bey olduu sylenir.37 smail Bey, V.Murad padiah iken Dileri Bakanlnda uyumazlklara bakan genel sekreterlie atand ve V.Muradn devleti ynetemeyecek duruma geldii hastal dneminde her akam Mithat Paa ile bu duruma zm yollar aradn belirtmektedir.38 1876da I.Merutiyetin ilanyla Mithat Paa sadrazam olunca smail Bey de Dileri Bakanl Genel Sekreterliine atand. Mithat Paann n grd reformlar uyarnca eyalet sistemine geilecek, btn Arnavut vilayetleri ise bir eyalet ynetimi altnda toplanacakt.39 Ayrca Kanun-u Esasinin hazrlanmasnda Mithat Paa ile beraber alt.40 II.Abdlhamid Mithat Paay srgne yollaynca41 smail Kemal, 90 mebusa hamisi Mithat Paann derhal geri arlmasn isteyen bir dileke imzalatp padiaha sundu. Bu srada Osmanl-Rus sava srerken Ardahann dtn duyarak ayaklanan bir softa grubu meclisi istila etti ve sorumlularn istifalarn istedi. Bunun zerine skynetim ilan edildi ve smail Bey de Ktahyaya srgne gnderilmi42 olsa bile Mithat Paa ile yazmaya devam etti.43 1884 ylnda padiah Mithat Paay affederek nce Suriyeye ve sonra da Sakza vali yapt. smail Kemali de affederek resmi nianlarn geri verip nce Mardin ve sonra da Boluya mutasarrf olarak atad.44 Bbali, smail Beyden Bulgar isyannn nedenlerini ve etkilerini ortaya koyacak bir rapor hazrlamasn istedi ve olaylar aratrmak iin bir tahkiAkademik Bak 100
Cilt 3, Say 5 K 2009
36 37 38 39 40 41 42

43 44

smail Kemal, a.g.e., s.65, 75. Sleyman Kocaba, Tarihimizde Komplolar, Vatan y., stanbul 2003, s.67-68. smail Kemal, a.g.e., s.82. Bilgin elik, ttihatlar ve Arnavutlar, Bke y., stanbul 2004, s.92. Cahit Telci, smail Kemal Bey Hakknda Avusturya Devlet Arivinde Bulunan Bir Mektup, Trk Dnyas ncelemeleri, Say:1, zmir 1996, s.185. smail Bey, srgne giden Mithat Paaya geminin ilk durduu yerde kamasn ngiliz Konsolosu Mr.Mayers vastasyla tavsiye etmitir. smail Kemal, a.g.e., s.106. Grece, a.g.e., s.98. Prizren Arnavut Birlii ile yakn ilikisi olduu iin srgne gnderildi. Alpan, a.g.e., s.43. Srgn sebebi, softalar kkrtmak ve baz mebuslarla bir devrim planlamak idi. smail Kemal, a.g.e., s.113. Nmayi bata smail Kemal olmak zere bir avu terakkiperver tarafndan yaplmt. Midhat, a.g.e., s.32, 69. aban olaku, 19.Yzyln kinci Yarsnda ve 20.Yzyln Banda lerici Trk Hareketi ve Arnavutlar, X.Trk Tarih Kongresi, Cilt:V, TTK, Ankara 1994, s.2560. Alpan, a.g.e., s.43, smail Kemal, a.g.e., s.118, 120.

Avlonyal smail Kemal Beyin Siyasi Faaliyetleri (1870-1908)

kat komisyonu kuruldu. Komisyonda alan smail Kemale bir Bulgar gelerek Bulgarlarn btn Trkleri katletmek niyetiyle isyan balattklarn itiraf etti.45 Abdlhamidin desteiyle smail Bey, demiryolu imtiyaz alan iki irkete ortak olmu, ancak bu iten kazand 100 bin lira ile padiah tahttan indirecei jurnaliyle tahkikat geirmi, sonra bl rtbesiyle Gelibolu mutasarrf yapmtr. stanbula geri dnmek istediini syleyince Beyruta vali atand, sonra da geici olarak Suriye valilii grevi de kendisine verildi, ancak asaleten atanmak iin padiaha srar etti.46 II.Abdlhamidin istei ile stanbula gelerek imparatorlukta izlenmesi gereken slahatlar ve politikalar zerine bir rapor hazrlad. Hazrlad raporda devletin d politikasnn bir ifte vizyona ihtiyac olduunu belirten smail Kemal, hem Byk Glere ilikin bir dnya politikas, hem de Balkan devletlerine ynelik bir blge politika izlenmesi gerektiini ifade etmektedir. zellikle d politikada ngiliz-Rus rekabeti konusunda smail Bey ngilterenin yannda olmak gerektiini ifade etmitir. Balkanlarda bata ngiltere olmak zere byk devletlerin himayesi ve destei ile hareket etmek gerektiini de vurgulamtr. Ayrca Balkanlarda Rusyann ban ektii Slav birliine engel olmak iin ngiltere himayesinde tampon bir Romanya arzulamtr. Bu grler onun ngiliz yanllnn ak bir delilidir.47 1897de smail Beyin yapm olduu neriye gre; bakent ve vilayetler halk iinden seilecek bir heyet kurulmal ve anayasal deiiklikleri yapmakla grevlendirilmelidir. Padiaha ilan edilecek bu metin Mecelle-i Esasiye-i Kanuniye adyla yrrle konmaldr.48 Ayrca padiaha devletin en acil iki meselesinin Msr ve Bulgaristan olduunu ve bu konularda ngiltere ile uzlamaya varmak gerektiini sylemitir.49 Sonra Abdlhamit, smail Beyi karklk iindeki Girite vali olarak atad. Orada vilayet meclisi kurmak isteyince; Abdlhamid byle bir meclisin Yunanistan ile birlemek iin aba harcayacan syleyerek meclise kar kt. Bu sefer smail Bey, ngiliz ve Rus hkmetlerinin isteiyle Girite Prens Yorginin vali atanmasn padiahtan istedi.50 Bu srada ticaretle uramakta olan smail Bey iki ormann iletme hakkn ald, Tahran sefirlii grevini red etti ve emekli maa talebinde bulundu.51 smail Bey, Sir Philip Currienin desteiyle Rusukta Mithat Paa ile yaynlad Mecra-i Efkr dergisini iki
45 46 47 48 49 50 51

Akademik Bak 101

Cilt 3, Say 5 K 2009

smail Kemal, a.g.e., s.89, 94. smail Kemal, a.g.e., s.134-138, 142. Beyrutta birok yabanc okul bulunmakta olup smail Bey, konsolosluklara her trl okul inaat iin destek vermiti. smail Kemal, a.g.e., s.139. Bilgin elik, nsz, smail Kemal Bey Hatrat, s.XXV; smail Kemal, a.g.e., s.72. Tark Z.Tunaya, Trkiyede Siyasal Gelimeler, Cilt:1, Bilgi . y., stanbul 2003, s.15-16. smail Kemal, a.g.e., s.149, 153-154. smail Kemal, a.g.e., s.149, 167-170, 197. smail Kemal, a.g.e., s.175-178.

hsan Burak Birecikli

haftalk bir gazeteye dntrerek yeniden kard, matbaay Filibede kurdu, stanbulda dattrd. Bunun zerine Konya valiliine atanan smail Bey, Sir Currieye danp bu grevi reddedince ura-y devlet yesi olarak atand. 1899daki Transval harbinde52 ngilizlerin kayp vermesi smail Kemali ok zd iin ngilizlere gemi olsun demek zere smail Bey sefaret nnde bir nmayi dzenletti. Gizli polis smail Beyin hareketlerini dikkatle takip etmi, izinsiz olarak ngiliz sefaretine gittii iin sorgulam ve artk pheli faaliyetlerinden dolay stanbulda kalamayaca Sultana bildirilmitir. Abdlhamid, Mithat Paaya ok benzettii davranlarndan endielendiini smail Beye iletmitir.53 smail Bey nderliinde bir grup ngiliz bykelisine bir metin54 sunup iyi dileklerini ve sempatilerini ilettiler.55 Bu srada 70 gsterici tutuklanm ve bunlar arasnda smail Beyin olu Mahmud da bulunmaktadr.56 Son olarak Fransa ve talyann zararl emeller besledii Trablusgarba smail Bey vali olarak atandnda maa ikiye katland.57 smail Bey, kendisi iin bir ynetim kadrosu oluturup padiaha sundu, Abdlhamid de listedeki ahslarn rtbelerini ykseltti.58 Trablusgarba gitmesi iin btn artlar kabul edilen smail Bey ne yazk ki ngiliz sefaretine snarak yurt dna kamtr. Jn Trkler ve smail Kemal 1899da Damat Mahmut Paa ile oullar Prens Sabahattin ve Ltfullahn Avrupaya kap Merutiyet taraftarlarnn saflarna gemeleri, Avrupadaki Jn Trk hareketini glendirdi.59 Daha sonra smail Kemalin de yanna oullarn alarak yurtdna kamas Abdlhamidi olduka kzdrd.60 nk O, pa52

Akademik Bak 102

Cilt 3, Say 5 K 2009

53

54

55 56 57 58 59 60

Gney Afrikada kinci Boer sava. smail Bey bu konuda bir de kitap yazmtr. Avlonyal smail Kemal, Transval Meselesi, Matbaa-i Osmaniye, stanbul 1318. Bu eseri Hoca Kadri Nash tercme etmitir. Ali Birinci, Tarihin Glgesinde Meahir-i Mehuleden Birka Zat, Dergah y., stanbul 2001, s.79. smail Bey, ngilterenin bu zor gnnde yannda olduumuzu gstermenin vatanperverlik olduunu sylemektedir! smail Kemal, a.g.e., s.198, 203-205. Tahsin Paaya gre smail Bey 89 kii toplayp ngiliz hizmetine gnll olduklarn sefire bildirdi. Sleyman Kocaba, Jn Trkler Nerede Yanld?, Vatan y., stanbul 1991, s.142. Bu metin Kurann eserindedir: ngiltere devlet-i fahimesi hrriyet ve adalet gibi iki lazme-yi insaniyeyi piva-y siyaset ittihaz ile ehrah- terakki ve medeniyette haiz-i ehemmiyet olmu bir devlet-i satvet ve evkettir. yine bir maksad- insaniyetperverane ile mteebbis olduu u Transval harb-i ahirinden de an ve eref ve kemal-i muvaffakiyetle kmas temennisiyle A.Bedevi Kuran, Osmanl mparatorluunda nklp Hareketleri ve Milli Mcadele, eltt matbaas, stanbul 1959, s.215. G.F. Abbott, Turkey in Transition, Edward Arnold Publisher, London 1909, p.132. Seventy Turks Banished, The New York Times, December 18, 1901. Tutuklanan Mahmud Bey, ura-y Devlet stida Dairesi mdr idi. smail Kemal, a.g.e., s.204. Abdlhamid, smail Beye 35 bin kuru maa teklif etmiti. S.Kani rtem, Yldz ve Jn Trkler, Temel y., stanbul 1999, s.188. smail Kemal, a.g.e., s.178, 207-208. Midhat, a.g.e., s.167; Kocaba, a.g.e., s.35. A Turk Disappears, The New York Times, May 2, 1900.

Avlonyal smail Kemal Beyin Siyasi Faaliyetleri (1870-1908)

diahn maiyetindekiler arasnda gze arpan bir isimdi.61 smail Beyin kann liberal ve milliyeti eiliminden tr olduu ve ngiltere yanls gsterinin mimar olduu iin srld iddia edilmektedir.62 Nitekim ngiliz Sefiri Sir Philip Currie; smail Beyin ngilizlere meyli yznden padiahn bu karar aldn belirtmitir.63 Trablusgarba vali olmak bir eit srgn (ark hizmeti) olduu iin smail Bey Avrupaya kamay tercih etmitir.64 Jn Trk tabirini her ne kadar Avrupallar kullanm ise de rejim muhalifleri de bunu reddetmemi ve eitli yerlerde kullanmlardr. rnein; smail Kemalin Avrupaya firar sonrasnda ngiliz elisi Sir OConora, Yeni Osmanllar imzasyla Abdlhamid ynetimine duyulan tepkiyi ve ngilizlere duyulan minnettarl anlatan bir telgraf ekildi.65 shak Skuti henz liberal fikirlere iyice snmam olan heveslileri soutmamak iin Murad Bey, smail Kemal gibileri Jn Trklere kazandrmaya alt.66 shak Skuti; Fevkalade umuru aina ve cidden siyasi bir adam olarak tanmlad smail Beyi, Ahmet Rzann bakanlna son vermek iin Jn Trklerin bana geirmek istediklerini, ancak Onun sadece Arnavutluk otonomisi ile ilgilenmesi yznden bu giriimden vazgeildiini ifade etmektedir. Ancak ngiliz gazeteleri Jn Trk lideri olarak smail Beyi tanmlamakta ve ngiliz kraliesinin lmne kendi vatandalarndan daha fazla smail Beyin zldn yazmaktadrlar.67 Jn Trklerle ittifaka giren smail Bey ve dier Arnavut ayrlklar, Abdlhamide kar bir ihtilal gerekletirmek amacndayd.68 nk ihtilalle birlikte Arnavutlua verilecek zerklik daha sonra bamszla da ulatracakt. Bu yzden smail Kemal gibi Arnavutlar dem-i merkeziyeti Prens Sabahattin grubunun yannda yer aldlar.69
61

62 63

64 65

66 67 68 69

Ernest E. Ramsaur, Jn Trkler ve 1908 htilali, Pnar y., stanbul 2004, s.90. smail Kemal gibi Arnavutlarn amac Abdlhamite kar mcadele idi. Rezart Mezani, ttihat ve Terakki Arnavutlar ve Arnavutluk, YLS Tezi, Ege . SBE., zmir 2003, s.72. Ahmad, ttihat ve Terakki a.g.e., s.282; kr Haniolu, Bir Siyasal rgt Olarak Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti ve Jn Trkler, Cilt:1, letiim y., stanbul 1985, s.352. Abdlhamit Krmz, Abdlhamidin Valileri Osmanl Vilayet daresi, Klasik y., stanbul 2007, s.57, 64. Padiahn amac imparatorluun bu uzak yerine beni srgn ederek benden kurtulmak, burada her trl tacize maruz kalabilirim. Krmz, a.g.e., s.63. smail Kemal Beys Escape, The New York Times, May 3, 1900. ngiliz dostu smail Bey, srgnden farksz olan Trablusgarp grevine gitmeyip bir ngiliz gemisine snd. Trablusgarb Valisi smail Kemali Abdlhamidin zindan- gadrine kurban eylemekten syanet eylemesiyle mlk ve milletimizin hayrhah olduunu bu defa da u suretle isbat eden ngiliz Sefiri OConor cenaplarna cemiyetimiz u telgraf keide etmitir: smail Kemalin ngilizlere yakan hrriyet-perverane bir surette himaye-i asilaneleriyle pene-i istibdattan kurtarlmas bize ngiltere hkmetine ve zat- asilanelerine teekkr etmek cesaretini vermitir. mza Yeni Osmanllar. Haniolu, a.g.e., s.353. Leskovikli Mehmet Rauf, ttihat ve Terakki Ne di, Arba y., stanbul 1991, s.24. Haniolu, a.g.e., s.365-366; smail Kemal, a.g.e. s.216. Kocaba, Jn Trkler a.g.e., s.79-80. Ne acdr ki on yl sonra smail Bey, Jn Trkler iin Trkiyenin en byk dmandrlar diyecektir. Arnavutluk Ahvali, Sabah, 24 Mays 1912. Stavro Skendi, The Albanian National Awakening 1878-1912, Princeton University Press, New Jersey, 1967, p.337.

Akademik Bak 103

Cilt 3, Say 5 K 2009

hsan Burak Birecikli

1 Mays 1900 tarihinde ngiliz bandral bir gemiyle kaan70 smail Bey Yunanistana geldi, Yunan meclis bakan ve Kral I.Yorgi ile grt.71 smail Beye gre rk yaknl ile gelenek benzerlii ve eski alarda oynadklar rol, Arnavutlar ve Yunanllar arasnda karlkl bir sempati douruyordu. smail Bey, Slav tehlikesine kar Yunan-Arnavut ibirliini salamaya alt. Anlarnda smail Bey, Arnavutlara hitaben yazd beyannameyi nemli Arnavut reislerine gnderdiini ve Osmanl Devletine hizmeti brakmasnn nedenlerini ve Arnavutluku ulusal bir felaketten korumak iin izlenmesi gereken siyasi program aklad.72 Ona gre Yunanllarn ve Arnavutlarn mterek dman Slavlardr.73 Ancak bu dnemde smail Bey, Arnavut ulusal hareketinin lideri deildi ve dier Arnavut aydnlar da Romanyaya yakn olup Yunanistana karyd.74 smail Bey artk kendisini Arnavut topraklarnn bamszlna adamt. Padiah ise adamlar vastasyla onun bamszlk yolundaki propagandalarn engellemeye alyordu.75 Bu sebeple smail Beyin ad artk resmi belgelerde isyanc Arnavut skender Beyin yolundan giden fesat olarak gemekteydi.76 Nitekim propaganda amal mektup ve gazeteleri Arnavutlua gndermekteydi.77 Firardan nce padiah, Rdvan Paa vastasyla smail Beyi stanbulda kalmas iin ikna etmeye alt.78 Bu firar yabanc basnda ilgiyle karland79, en ok Almanlar endielendirdi, Alman raporlar smail Beyin Mithat Paann yannda almasna ve ngiliz yanllna dikkati ekmektedir.80 Kan Mahmud Paann firar kadar nemli olduu ve Yldzda byk bir sansasyona sebep olduu gazetelerde yer ald.81 smail Bey, Atinadan Romaya gidip baz diplomatlarla grtkten sonra 1901 ylnda Loondraya gitti ve zellikle Lord Rosebery ile grt.82
70

Akademik Bak 104

Cilt 3, Say 5 K 2009

71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82

smail Kemal Beys Escape, The New York Times, May 3, 1900. smail Bey gl bir karaktere sahip olup liberal rejimle ynetilen lkesine byk hizmetler yapt, srgn grevine varmadan ldrleceini duyunca ngiliz konsolosluuna snd. Y.zetin-S.Yldz, 14 ubat 1909 Hkmet Krizi ncesinde ngiliz Gzyle Osmanl Hkmeti ve Meclis-i Mebusan, Uluslararas Sosyal Aratrmalar Dergisi, Say:1/2, 2008, s.380. BOA.Y.PRK.ASK. D:147 G:47. 27.N.1316. smail Kemal, a.g.e. s.210. Herbert, a.g.e., s.179. M.kr Haniolu, Preperation For a Revolution The Young Turks 1902-1908, Oxford University Press, New York, 2001, p.15. Joseph Swire, Albania: The Rise of a Kingdom, Arno Press, New York, 1971, p.78. BOA.DH.MKT. D:1001 G:43. 22.C.1323. BOA.DH.MKT. D:505 G:60. 08.S.1320. Arnavutlua muzr gazete ve mektuplar irsaliyle icra-y mefsedete altklar haber alndndan Ismail Bey Succeeds in Escaping, The New York Times, May 4, 1900. BOA.HR.SYS. D:40 G:4. 04.5.1900. Haniolu, a.g.e., s.352. A Turk Disappears, The New York Times, May 2, 1900. Telci, a.g.e., s.185.

Avlonyal smail Kemal Beyin Siyasi Faaliyetleri (1870-1908)

smail Bey hatralarnda; bir mddet Yunanistanda kaldktan sonra Brkselde Faik Konitza tarafndan karlmakta olan Albania/Arnavutluk gazetesinde yaz ileri mdrl yaptn, fakat ksa bir sre sonra Faik Bey ile yollarnn ayrldn83 ve kendisinin Le Salut de lAlbanie/ Arnavutluun Kurtuluu adn verdii Arnavuta, Trke ve Yunanca bir gazete karmaya baladn ifade etmektedir. Ayrca yazlarnda Arnavut ve Yunan halklarnn ortak menfaatlerini savunmutur.84 Avrupada bulunduu srada padiahn basksn srekli hissettiini ifade eden smail Kemal, kendisinin ve adamlarnn takip edildiini,85 bulunduu lkelerdeki diplomatlar vastasyla kontrol edildiini belirtmektedir.86 Tam bu esnada II.Abdlhamid yaveri Mnir Bey vastasyla smail Kemale zel bir bykelilik teklifinde bulundu, ama ret cevab ald. Kabul etseydi smail Beyin grevi Avrupann farkl kurumlarn inceleyerek raporlar hazrlamak olacakt.87 Byk Gler, zellikle ngiltere slahat yaplmas iin Osmanl zerindeki basklarn arttrrken, Jn Trkler de meclisin yeniden almasn istediler. Bu srada smail Bey de reformlar konusunda Abdlhamide bir muhtra gnderdi.88 Damad Mahmud ve smail Bey; bir yandan ulemay yanlarna ekmek iin slamc bir retorik kullanrken, dier yandan ngiliz mdahalesini kolaylatrmak iin Ermenilere ar yaptlar.89 smail Bey Msrdaki Jn Trk hareketini canlandrmak zere90 ve oradaki Arnavut komitesinin davetine uyarak 1901 ylnda Msra gitmi ve M83

84

85 86 87 88

89 90

smail Kemal, a.g.e. s.215. Faik Konitza ve Dervi Hima Osmanl ats altnda otonom bir Arnavutluk iin bu gazeteyi karmaktayd. Gazete zamanla Abdlhamid yanls ve Jn Trk kart yaynlar yapmaya balad. Muhtemelen smail Beyin ayrl gazetedeki Jn Trk aleyhtar yazlara balanmaktadr. Ramsaur, a.g.e., s.93. smail Bey, gazetedeki yazlarnda zellikle Arnavut ayrlkl fikirlerini ilemekte idi. Telci, a.g.e., s.185. smail Kemal, a.g.e. s.217. smail Bey menafi-i umumiye-i arkiyeye hadim olmak zere Selamet namyla bir gazete nerine mbaeret buyurmutur. Bu yeni ceridenin takip edecei meslek heyet-i umumiye-i osmaniyenin urad tezelll ve tedenniyi heyet-i umumiyeyi terkip eden ecza-y mtemmimenin maruz olduu felaketi cmleye bildirmek ve esbab- selamet yoluyla anlatmaktr. Mezkur gazetenin Arnavutluk ahvali hususiyesine mnhasr bir ksm- mahsus-u vardr ki hem Trke hem de Arnavuta nerolunacaktr. Lakin bu ilavenin nerinin Arnavutluk gibi bir vatanparenin iftirak veya istiklali gibi makasda mstenit olmadn sylemeye hacet yoktur. Osmanl Gazetesi 15.06.1901. Ttengil, a.g.e., s.94-95. BOA..HUS. D:114 G:1321/Z-46. 21.Z.1321. Firari smail Kemale mensup erbab- fesaddan Arnavut Mehmet Ramazan namnda bir ahsn Dersaadete gelmek zere, BOA. ZB. D:382 G:18. Ramsaur, a.g.e., s.91; smail Kemal, a.g.e. s.216. smail Beyin olu Tahir, Abdlhamidin yaveri olup babasn stanbula dnmesi iin iknaya alt. smail Kemal, a.g.e. s.215. Trablusgarb vali-i esbak smail Kemal Bey tarafndan atabe-i ulya-i padiahiye takdim olunan layiha suretidir. Cenevre 1314. Mehmet Hacsaliholu, Jn Trkler ve Makedonya Sorunu, TVY. y., stanbul 2008, s.48. Damad Mahmut, Ermenilere: Abdlhamidin zulmnn kurban Trklerle yaplacak bir ittifak tarihin bu ac dolu blmne son verebilir. Birlikten kuvvet doar! demitir. Hacsaliholu, a.g.e., s.89-90. elik, a.g.e., s.93.

Akademik Bak 105

Cilt 3, Say 5 K 2009

hsan Burak Birecikli

sr Hidivinin biraderine Arnavutluk prenslii teklif etmitir.91 smail Kemal, Msra gitmi ve Hidivin tevikiyle orada bulunan bir takm cahil Arnavutlarn desteiyle ve Msrda Hidivin himayesi altnda katil ve firari Ermenilerden ve Jn Trk namn taknan firarilerden mrekkeb afak namyla bir cemiyet tekil olunmutur.92 Bu cemiyet, ttihatlarn mrn tamamladn, hayalcilikten te bir program olmadn iddia ederek kuruluunu ilan etmitir.93 smail Kemalin Msrda -be Mslman ve Hristiyandan oluan Arnavut komitesi ile yapt grmelerden sonra Arnavut prenslii kurulmas iin Hidivin desteini kazanma abas baarl olmad ve tekrar Avrupaya geti.94 Halbuki smail Kemal bu i iin ok uramt.95 Abdlhamid, smail Beyin siyasetle artk ii olmayacana dair kendisine sz verdii halde siyasi faaliyetlerden ve entrikalardan vazgemedii iin hakknda yasal ilem balatt. smail Bey ise cevaben: Benim sz verdiim ey, siyasetle uramamak deil, padiahn ahsna saldrda bulunmamaktr. demitir.96 Osmanl yneticileri, Makedonyadaki cemiyetin srgndeki Jn Trklerle srekli temasta olduunu ve smail Beyin cemiyetin Makedonyada yaylmasnda ok byk rol oynadn dnmekteydi.97 Avrupada firarda olan smail Beyden ariv belgelerinde sk sk Mfsid,98 firari Avlonyal smail Kemal ve bir takm haerat99 ve ngilizlerin alet-i fesad olarak bahsedilmektedir. Ayrca baz Arnavut ileri gelenleri smail Bey aleyhinde basnda yazlar kaleme almlardr.100 Sonuta smail Kemale yurtdndaki fesat faaliyetlerinden dolay vatana ihanetten hakknda gyaben idam karar verildi. smail Beyin btn medeni haklar, rtbe ve nianlar drlm ve tm malna el konulmutur.101 smail Kemalin nemli Siyasi Faaliyetleri smail Kemal 1902-1908 yllar arasndaki faaliyetleri hakknda anlarnda ayrntl bir bilgi vermemi ve Osmanl Devletinin kurtuluu iin btn umutAkademik Bak 106
Cilt 3, Say 5 K 2009
91 92

A.Bedevi Kuran, nklap Tarihimiz ve Jn Trkler, Tan matb., stanbul 1945, s.143, 163. BOA. Y.E.E D:87 G:57. 15.M.1319. 93 Haniolu, a.g.e., s.387. 94 BOA.Y.PRK.MK. D:10 G:44. 6.Z.1318. 95 Celal Bayar, Ben De Yazdm, Cilt:III, Baha matbaas, stanbul 1966, s.211-212. 96 smail Kemal, a.g.e. s.217. 97 Gl Tokay, Makedonya Sorunu, Afa y., stanbul 1995, s.153. 98 Mfsid smail Kemalin BOA.Y.A.HUS. D:512 G:118. smail Kemal mesai-yi fesadiyeleri BOA.Y.A.HUS. D:468 G:74, 76. Byle cahil cni gsb akrabas Arnavut smail Kemal politikasn tayan her trl fesada badi olan merkm Baba Nuray karakaya, Saraya Gnderilen Protesto Telgraflar, Hac Bekta Veli Dergisi, Say:9, 1999, s.84. Mfsid, fesatlk eden, bozan, ara aan anlamndadr. 99 BOA.DH.MKT. D:505 G:60. 08.S.1320. 100 Gazi Ahmet Muhtar smail Bey ile grerek Arnavut ayrlkl yapmamasn ihtar etmitir. Haniolu, a.g.e., s.360. 101 BOA. Y.PRK.AZN. D:22 G:3. 28.M.1319. Bkz. EK-3.

Avlonyal smail Kemal Beyin Siyasi Faaliyetleri (1870-1908)

larn yitirdiini, dier Arnavut vatanperverlerle birlikte tm gayretlerini Arnavutluk iin younlatracan belirtmitir. Bu erevede Yunanistan, talya ve ngiltereye birok defalar yolculuk etmekle beraber vaktinin ounu Brkselde geirmitir.102 Bu dnemde ariv belgelerine yansdna gre smail Kemalin sk sk iki olu ile Avlonyaya gelip gittii ve baz kiilerle grt ve bunun zerine takibe alnd yazmaktadr.103 Bu dnemde smail Kemalin baz nemli faaliyetleri gze arpmaktadr. 1901 Eyllnde smail Beyin Fransz dergisi Matine gnderdii bir mektupta tm samimi Ermenilerin desteinin alnmasn istedi.104 Bu mektupta smail Bey, Fransz hkmetinin Osmanl Devleti ile olan diplomatik ilikilerine son vermesinden memnun olduunu ve insancl bir iktidarn teminat iin imparatorlukta Franszlarca atlacak her trl adm desteklemeye hazr olduunu belirtti.105 Avrupada yaynlad Arnavutluk bildirileri106 yznden tepki ekmise de smail Bey henz Jn Trklerden ayrlmamt. 4-9 ubat 1902de Pariste yaplan I.Jn Trk Kongresine katlan smail Bey, Prens Sabahattin ve Fazl Beyle beraber icra komitesine seildi ve dem-i Merkeziyet Cemiyetinde ikinci adam mertebesine kt.107 Kongre toplanrken smail Kemalin ileri srd artlar dikkate deerdir: Buna gre btn Osmanl milletleri kongrede temsil edilmeli, sonra da slahat yapmak zere byk devletlerin mdahalesi istenmeliydi. Bu yzden Ahmet Rza grubu ile daha o zamandan atmt.108 Ona gre yeterince liberal ilkeleri olmayan bir Jn Trk grubuydu.109 Ancak Ahmet Rza ise smail Beyi gizli emeller tamak ve kendi menfaati iin Jn Trkleri kullanmakla sulamaktadr.110 Kongrede smail Kemal tarafndan dile getirilen gr: Salt propaganda ve yayn yoluyla devrim olmaz; bu nedenle silahl g102 103

smail Kemal, a.g.e. s.224. BOA. DH.MU. D:23-1 G:74. 13.L.1327. 104 smail Bey; Osmanl, Rusya ve randan alnacak topraklarla bakenti Emiadzin olan bir Ermenistan kurulmasn istemektedir. BOA.HR.SYS. D:2885 G:32. smail Bey, Ruslarn Ermenilere mezheplerini deitirmesi iin bask yaptn ve Ermeni slahat iin Abdlhamide bir rapor hazrladn sylemektedir. Yeni rejimin tadn karan ilk Hristiyan zmrenin, ilk Hristiyan nazrlarn ve Babali erafnn Ermeni olduunu belirten smail Kemal, Reid, Fuad ve Ali Paalar zamannda diplomatik haberlemelerin Ermenilere emanet edildiini ifade etmektedir. smail Kemal, a.g.e., s.181-182, 187. 105 Ramsaur, a.g.e., s.106. 106 BOA. Y.E.E. D:15 G:21. 13.R.1318. hususuyla Avrupa rical-i siyasiyesinin ou bu ahs- menfur ile hempalarnn taharriyat ve makasdn adeta anaristlerin mukaddeme-i hareketi olmak zere telakki ettiklerinden bu serseriye verilen ehemmiyet n behemehldir 107 Kocaba, Jn Trkler a.g.e., s.80. 108 Sina Akin, 31 Mart Olay, Sevin matbaas, Ankara 1970, s.79; smail Bey, Ahmet Rza grubunu dar grl olmakla sulamtr. smail Kemal, a.g.e. s.218. 109 E.F. Knight, The Awakening of Turkey The Turkish Revolution of 1908, J.B.Millet Company, USA, 1910, p.290. 110 maksad- hafiler takib eden smail Kemal ve Damat Paalar mevcuttur. Cemiyeti kendi menafi-i zatiyelerine kurban etmilerdir. Haniolu, a.g.e., s.373.

Akademik Bak 107

Cilt 3, Say 5 K 2009

hsan Burak Birecikli

lerin de devrim hareketine katlmasn salamak gerekir. eklinde ifade edilen devrimci yoldu.111 Bu sayede batnn dikkati ekilerek byk glerin mdahale etmesi salanacak ve padiah taviz vermeye zorlanacakt.112 Bu gr smail Kemal ortaya atmt ve bu zamana kadar Jn Trklerin programnda byle bir gr bulunmamaktayd.113 smail Bey, kongrede kendisini dhilde bir askeri kuvvetin mmessili gibi gstermiti. Neriyat ile hibir iin baarlamayacan ileri srerek kendisinin temsil ettii bu kuvvetin daha ziyade tehizine allmasn ve stanbulda bir darbe yaplmasn tavsiye etti.114 Kongreden sonra Osmanl Hrriyetperveran Cemiyeti adyla bakanlna smail Kemalin seildii bir komite kuruldu. Komitenin 20 maddeden oluan stats gazetelerde yaynland.115 Komite, smail Beyin nergelerini dinledikten sonra onunla birlikte Sabahattin ve Fazl Beyleri, ihtilal iini inceleyip yrtmekle grevlendirir.116 1903 ylnda smail Kemal, Prens Sabahattin ve Ltfullah, Ali Haydar Mithat, Londra Sefareti baktibi Reit Sadi, Hseyin Tosun ve Vasilaki Msrs Londraya gelip bir toplant yaptlar. Maksat Abdlhamiti tahttan indirme arelerini aramakt.117 smail Bey bir askeri ihtill118 gerekletirmek iin Prens Sabahattin ile birlikte Maltada Trablusgarp komutan Recep Paann yaveri evket Beyle balant kurdu. smail Bey, Selanik yada Bolayr gibi nemli bir noktann silahl bir kuvvetle ele geirilip oradan Sultana artlarn dayatlmasn istedi.119 Manevralar yapmak gayesiyle asker un ykl ngiliz ticaret gemilerine binecek, Yeilkyle surlar arasnda muayyen bir noktada karaya kacak, Harbiye nezaretindeki II.frka ile birleerek Yldz savala alacakt.120 htilalin askeri ksmyla evket Bey, siyasi, mali ve gemi tedariki ksmyla da Sabahattin ve smail Beylerin megul olmasna karar verildi.121 Recep Paann
111

Akademik Bak 108

Cilt 3, Say 5 K 2009

Yuri Aotovi Petrosyan, Sovyet Gzyle Jn Trkler, Bilgi y., Ankara 1974, s.217; erif Mardin, Jn Trklerin Siyasi Fikirleri 1895-1908, letiim y., stanbul 2001, s.297. 112 smail Kemal, a.g.e., s.220. Ayrca smail Bey kongrede byk glerin desteiyle Berlin Kongresi kararlar erevesinde tavizler verilmesini istedi. Haniolu, a.g.e., s.374-375. 113 Mezani, a.g.e., s.88. 1902de Paristeki Arnavut kongresinde Arnavutluun muhtariyetine karar verildi. Metin Ay, Mareal Ahmet zzet Paa, TTK, Ankara 1997, s.115. 114 rtem, a.g.e., s.168. 115 Osmanl Hrriyetperveran Cemiyeti Nizamnamesi, Osmanl, Say:104, 16 Nisan 1902, s.7-8. Hacsaliholu, a.g.e., s.99. 116 Y.Hikmet Bayur, Trk nklab Tarihi, C:II K:IV, TTK, Ankara 1991, s.45. 117 Midhat, a.g.e. s.176. 118 BOA. DH.MU. D:80-2 G:39. 15.R.1328. smail Kemal ve vanesi yalnz memlekette bir ihtill kararak bu vesile ile hkmet-i ecnebiye nezdinde tesvilta msaid bir zemin ihzar ve bu uurda memleket mahv olsa ve byle mnafklar hkmet-i hzray alt st eylemek 119 smail Kemal, a.g.e. s.220. Asker Sert mevkiine getirilecek. Kuran, a.g.e., s.156. 120 Ali Fahri Aababa, eref Kurbanlar II.Abdlhamit Dneminde Bir Srgn Hikayesi, Haz: A.Bura, M.Kuzu, at Kitaplar, stanbul 2007, s.293. 121 rtem, a.g.e., s.189.

Avlonyal smail Kemal Beyin Siyasi Faaliyetleri (1870-1908)

gr, Trablusgarptan bir miktar askerin gemilerle Arnavutluka karlp, II.Abdlhamidin iktidarn devirecek ihtillin Arnavutluktan tm lkeye yaylmas eklindedir. evket Bey ise, Arnavutlukta bir isyan kmasnn yabanc devletlerin mdahalesine neden olaca endiesiyle Dedeaa daha uygun grm ve Recep Paa da evket Beyin bu grne katlmtr. Prens Sabahattin ise, askerin stanbul yaknna karlmasn istemi, plan Sabahattin Beyin grne dayanarak hazrlanmtr. smail Kemal, ngiliz Dileri Bakan Lord Landsdownedan yardm sz alm,122 askeri getirecek gemilerin Atinadan salanabilecei dnlm ve Sabahattin Bey gerekli mali kayna salamtr. Ancak smail Bey, giriimin Msr Hdivi ve Yunan Kral tarafndan desteklenmesi istemi ve destek bulamaynca kendisi vazgemitir.123 Fazl, Ltfullah, Sabahattin ve Msrs Beyler, Yunan kralndan destek alnmasna kar karken bu srada smail Bey Atinadaki Trklerden para toplamaya balamtr.124 Ayrca smail Bey anlarnda, Prens Sabahattinin bahsettii kiralanm Yunan gemisini hibir zaman gremediini sylemektedir.125 Ayrca ngiliz hkmetini planlaryla ilgilendirmeyi eylemli olarak baardn anlatr.126 htilal srasnda ngiltere Akdeniz donanmasn Beikede bulunduracan vaad etmi ve haricin hadiseden haberdar olmamas iin Eastern Telgraf kablosunun Odesa ve Kstence ksmlarnn kesilmesini tavsiye etmitir.127 smail Bey isyan srasnda askerlere hitap edecek bir beyanname bile hazrlamt.128 Msr Hidivi Abbas Paann bu i iin smail Beye 25 bin frank verdii iddia edilmektedir.129 Kendisince muayyen olan maksat husul bulduktan sonra bir gn smail Bey: Siz stanbula girin de beni o vakit arn! demiti.130 smail Bey ald paralar iade etmeye yanamaynca Prens Sabahattin, ngiliz banker Cassele parasn demi ve smail Bey ile artk yollarn ayrmtr.131 smail Bey, kendi hrs ve menfaatine
122

ngilizlerle gren smail Beyin ngilizlerle ne tr bir ihtilal planladna dair iz Intelligence Servicein gizli dosyalarnda bulunabilir. Bayur, a.g.e., s.45. 123 Banu .Snmez, ttihat ve Terakki Dnemi Arnavut Muhalefeti ve Arnavut Ulusal Hareketi, YKY, stanbul 2007, s.80-81. smail Bey ihtilli Arnavutlukta balatma srarndadr ve ihtilal yapmak iin samimi olmad sylenir. Midhat, a.g.e. s.178; Kuran, a.g.e. s.163. 124 rtem, a.g.e., s.192-193. smail Bey, Yunan bavekilinden 10 bin drahmi ald. Midhat, a.g.e. s.178. 125 smail Kemal, a.g.e. s.222. 126 Bernard Lewis, Modern Trkiyenin Douu, TTK. y., Ankara 1996, s.200. 127 Kuran, a.g.e., s.156. 128 Bugn Yldz tepesinde oturan Abdlhamidi yerinden ykmazsanz, dier tepede bulunan Ayasofya ve Sultan Ahmed camilerinin kubbelerine ha dikilecektir. Midhat, a.g.e. s.176. 129 Ular, Alexander-Insabato, Enrico, Snen Hilal Trk Srlarnn Perdeleri Aralanyor, Tarih Encmeni y., stanbul 2008, s.245. Hidiv 4 bin altn daha verdi. Midhat, a.g.e. s.177. 130 Aababa, a.g.e., s.212. 131 Sacit Kutlu, Didar Hrriyet Kartpostallarla II.Merutiyet, Bilgi . y., stanbul 2004, s.83. htilal iin ngiliz banker Casselden 10 bin altn alnd. Ancak Cassel, asker anakkaleye gelince herkesten nce kendisinin haberdar edilmesini art kotu, amac ihtilal srasndaki speklasyonlardan elde edecei maddi krd. Midhat, a.g.e. s.177.

Akademik Bak 109

Cilt 3, Say 5 K 2009

hsan Burak Birecikli

gre ie girdii ve ihtilal iinde tecrbesi olmad iin Recep Paa bu hayale itirak eylemeyi red etmitir.132 Jn Trkleri ortak ama etrafnda birletirmek maksadyla 1907 ylnda II.Jn Trk Kongresi topland. Bu kongreye Ermeni Tanaksutyun partisi133 bile davet edildi.134 Kongrenin organizasyonunu Prens Sabahattin ve smail Kemal dzenledi. Prens Sabahattinin anasr dncesinden olsa gerek kongreye Ermeni, Rum, Arnavut, Bulgar ve Yahudiler de davet edildi.135 Prens Sabahattin, kongrede ABD ve ngiltere rneini gstererek teebbs-i ahsi ve dem-i merkeziyeti bir ynetimden bahsetti. Sonuta yelerin zerinde ittifak ettii tek konu Abdlhamitin tahttan indirilmesiydi.136 Bu durum Jn Trkler arasndaki hizipiliin iyice su yzne ktnn gstergesidir.137 Bir btnln salanamad kongre neticesinde Prens Sabahattin, smail Kemal ile Rum ve Ermeni delegelerin oluturduu grup iddet uygulanmas ve yabanc mdahalesinden yana tavr koymulardr.138 Nitekim smail Bey, sonraki yllarda da Arnavut milli bilincini oluturmak iin yabanc mdahalesini arzulayacaktr.139 Kongre sonucunda baz kararlar alnd: Abdlhamid tahttan indirmeye zorlanarak merutiyet yeniden ilan edilecek, ilk nce pasif direnme yaplacak, halka vergi vermemesi sylenecek, yaplacak propagandalarla ordunun ihtilalcilere kar silah kullanmamas salanacak, sonuca ulamak iin genel bir ayaklanma yaplacak ve bu tr faaliyetleri srdrebilmek amacyla gizli bir komite kurulacak. Bu komiteye
132

Akademik Bak 110

Cilt 3, Say 5 K 2009

rtem, a.g.e., s.196. Mizanc Muratn stanbula dndrlmesi Avrupadaki Jn Trk hareketini zayflatmt. Taze bir g olarak ngilizci ekip firar etti. ok gemeden hkmet darbesi dedikodular kt. 1903te Prens Sabahattin, smail Kemal, Ali Haydar lsnn Sultana kar ihtill giriimleri dikkate alnrsa; Badat Demiryolu gibi imtiyazlarn Almanlara verilmesi sebebiyle, bu ihtillin altnda bir ngiliz parmann varl sezilmektedir. Sleyman Kocaba, Sultan II.Abdlhamid, Vatan y., stanbul 1995, s.354. 133 1890da Tifliste kurulan rgt, Osmanl, Rusya ve ran iinde etecilik faaliyetlerinde bulunmutur. Mustafa Yaln, Jn Trklerin Serveni, lke y., stanbul 1994, s.232. 134 Kansu, a.g.e., s.107. 135 Haniolu, a.g.e., s.393-394. 136 Ramsaur, a.g.e., s.105. 137 Stanford J. Shaw, Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye, C:II, E y., stanbul 2006, s.320. Jn Trk tanm yapmak zordur, Ahmet Rza pozitivist, Abdullah Cevdet biyolojik materyalist, Tunal Hilmi icraat, Halil Ganem Arap milliyetisi, Hoca Kadri ulemadan, smail Kemal Arnavut milliyetisi, Prens Sabahattin liberal, Malumyan Ermeni komitacs, Yusuf Akura Trk milliyetisi idi ve Jn Trkleri bir arada tutan tek olgu Abdlhamid dneminin kapatlmasyd. M. kr Haniolu, Bir Siyasal Dnr Olarak Doktor Abdullah Cevdet ve Dnemi, dal neriyat, stanbul 1981, s.274; brahim Temo Arnavut milliyetisi, Hseyinzade Trk, Abdullah Cevdet batc-liberal olmutur. Niyazi Berkes, Trkiyede adalama, YKY, stanbul 2004, s.424. 138 E.Jan Zrcher, Modernleen Trkiyenin Tarihi, letiim y., stanbul 2005, s.133. ngilizlerin tevikiyle yabanc mdahalesini istemeyi Prens Sabahattine kabul ettiren smail Beydir. Enver Z.Karal, Osmanl Tarihi, Cilt:VIII, TTK y., Ankara 2000, s.536. 139 Bernard J.Fischer, Albanian Nationalism in the 20th Century, Eastern European Nationalism In The 20th Century, Ed. Peter F. Sugar, The American University Press, Washington, 1995, p.32.

Avlonyal smail Kemal Beyin Siyasi Faaliyetleri (1870-1908)

seilenlerden biri de smail Beydir.140 Ahmet Rza grubu Osmanl terimini daha ziyade Trklk biiminde anlamaktayd. Buna kar smail Kemal ve Tanak Partisi ise Osmanlcl aznlk milliyetiliine ara olarak grmekteydiler.141 Btn unsurlar kendi karlar iin alrken, Trk milletinin gcn de bu abaya katmak ve yabanc devletlerin mdahalesini istemek byk gafletti.142 Bayara gre; smail Kemal 1908 Merutiyetinden nce Jn Trklerle ikiyzl ve hileli bir ibirlii yapmt.143 Prens Sabahattin grubundan daha sk ilikilere sahip olan Ahmet Rza grubu zamanla Jn Trk hareketinde lider roln stlenmitir.144 smail Beye gre Panslavizme kar Arnavutlar koruyacak ve Balkanlarda statkonun devamn salayacak tek devlet Avusturya-Macaristan idi.145 smail Bey, yurtdnda iken byk glerden ilk olarak Avusturyaya yanam, Arnavut ulusal bilincini arttrmak iin Avusturyadan okullar kurmasn istemitir. Daha sonra talyaya yanaan smail Bey, 1907 ylnda Korfuda talyanArnavut Eylem Komitesinin kurulmasnda rol almtr. Onun amac bu devletlerin yardmyla Arnavutlar iin zerklik elde etmekti.146 1907 ylnda smail Bey, Makedonyadaki Yunan ve Arnavut komitelerini birletirme giriiminde bulunmu; konuyu Yunan dileri bakan ve dier yetkililerle grmek zere bir sre Atinada kalm147 ve 22 Mart 1907de Atinada Yunan-Arnavut Cemiyet-i ttihadiyesini kurmutur. Anlarnda deinmedii bu giriimi hakknda ariv belgeleri ilgin bilgiler vermektedir. Bu cemiyetin kurulu amac: Arnavut topraklarnda statko muhafaza edilecek, eer statko bozulacak olursa serbest bir Arnavutluk tekil edilecek, Yunan snrlar tekrar tesis edilecek ve Arnavutluk biri Epir dieri de asl Arnavutluk olarak iki ksma ayrlacakt.148 smail Bey bu srada siyasi fikirlerini Arnavut kulbleri vastasyla halka ulatrmaya almtr.149
Cezmi Eraslan-Kenan Olgun, Osmanl Devletinde Merutiyet ve Parlamento, 3F y., stanbul 2006, s.58; Karal, a.g.e., s.521. 141 S.Akin Somel, Osmanl Reform anda Osmanlclk Dncesi, Modern Trkiyede Siyasi Dnce, C:1, Ed:T.Bora-M.Gltekingil, letiim y., stanbul 2004, s.108. 142 Mufassal Osmanl Tarihi, Cilt:VI, Gven yaynevi, stanbul 1963, s. 3408. 143 Bayar, a.g.e., s.790. smail Beyin tek emeli bamsz Arnavutluk kurmak ve bunun bakan olmak idi. Kocaba, a.g.e. II.Abdlhamid, s.380. 144 Hacsaliholu, a.g.e., s.141. 145 Miranda Vickers, The Albanians A Modern History, I.B. Tauris, London, 1995, p.67. 146 Skendi, ibid., p.269. 1876da Milanoda Dou Arnavutlarnn Kurtuluu iin talyan-Arnavut komitesi kuruldu. Noel Malcolm, Kosova Balkanlar Anlamak in, Sabah kitaplar, stanbul 1999, s.274. 147 Jn Trklerden bazlar Atinada smail Beye katld. Tokay, a.g.e., s.168. 148 BOA. Y.A.HUS. D:512 G:118. 14.06.1907. Mterek programmz ahvl-i hazrann devam ettii mddete milel ve akvmdan her birinin kendi hududu tarihiyesi dhilinde hudud-u terakkiyt- milliyesiden ve imdiki ahvl-i idareyi siyasiyye nihayet bulduu takdirde serbest ve mstakil bir Arnavutluk tesisinden ve Memlik-i Yunaniyenin ihysndan ibarettir. Yunan-Arnavut Cemiyet-i ttihadiyesi husust- meruasyla bil beyan memlik-i ecnebiyedeki hrriyet ve adalet muhip ve mdafilerinin kffesine dahi mracat ve onlarn muavenet ve mazhariyetlerini talep eyler. 149 BOA.DH.MKT. D:2807 G:14. 18.R.1327.
140

Akademik Bak 111

Cilt 3, Say 5 K 2009

hsan Burak Birecikli

Hatta smail Kemale destek vermek zere yola koyulanlar bile olmutur.150 Ancak smail Kemalin, Atinada basna verdii demete Yunanllarn Arnavutlarn doal kardei olduunu sylemesi iddetli tepkiyle karlanmt.151 Anayasal bir idarenin kurulmas ve Yunanllarla yaplan ibirliinin Osmanl Rumlarn da iermesini dnmtr. smail Beyin bu giriimi hem Osmanl yneticilerini hem de Arnavut aydnlarn rahatsz etmitir. Hem ttihat hem de Arnavut milliyetisi olan Mithat Fraeri, Lirija gazetesinde smail Kemalin Yunanistan politikasn sert bir dille eletirmi ve Onu Yunanistann maas ve frsat dkn bir siyaseti olarak sulamtr.152 Ayrca smail Kemalin Yunan hkmetinden yllk 48 bin frank ald da iddia edilmitir.153 Nitekim smail Bey, Yunanllarla dostluk iin abalasa da birok ariv belgesinde Arnavut topraklarnda Yunanllarn zararl faaliyetlerinden bahsedilmektedir.154 Hseyin Hilmi Paa 1902-1908 yllar arasnda Rumeli Genel Mfettii olarak grev yapt. Bu blge adeta kaynayan bir kazan andryordu. Rum, Bulgar, Srp eteleri en acmasz terr hareketlerinde bulunuyorlard.155 Bir nevi idar muhtariyet demek olan genel mfettilik tekilt blgede yabanc glerin faaliyetlerini nlemeye alt.156 Bu mfettilik dnemine ait ariv belgelerinde; Manastr, Selanik, Kosova, Yanya, Edirne ve kodra ile bu vilayetlere bal sancak, kaza ve kylerine ait tahrirat kaytlar, Bulgar, Rum, Srp ve Arnavut fesat komitelerinin zararl faaliyetleri yer almaktadr.157 Rumeli mfettiliine gelen bir yazda; smail Kemalin Atinada kurduu matbaada Arnavuta gazete ve kitaplar bastrd, bunlarn Rum mekteplerinde okutulduu ve smail Kemalin Yunan ve talyan devlet adamlaryla grmelerde bulunduu ve bu tr faaliyetlere karlk nlem alnmas gerektii ifade edilmitir.158 talyal Napoli mebusu Msy Semolann fesad karmak iin Arnavutlua geldii haber verilmitir.159 Bu srada Atinada smail Kemalin faaliyetleriyle ilgili olarak ani Efendi bir
150

Akademik Bak 112

Cilt 3, Say 5 K 2009

BOA.DH.MKT. D:2882 G:98. 04.B.1327. smail Kemal, Yunan-Arnavut kardelii iin alrken 1913te silahsz Arnavutlar Arnavutluun gneyinde Yunanllar tarafndan katledilecektir. Herbert, a.g.e., s.161. 152 Kansu, a.g.e., s.330; elik, nsz, a.g.e., s.XXXI. Arnavutluun gneyinde Arnavuta konuma dili olduu halde Yunancay da herkes anlard. Sir Charles Eliot, Avrupadaki Trkiye, Cilt:2, Kervan kitaplk, stanbul Tarihsiz, s.136. 153 Ular-Insabato, a.g.e., s.240. 154 BOA. DH.MKT. D:804 G:64-1. Yunan konsolosunun Avlonyay kartrma plan. Bkz.EK-2. BOA. .HR. 21900. Yunanllarn Arnavutlarn saln siyasi emellerine alet ettikleri. BOA. HR.SYS. D:121 G:43. Yunanllarn Arnavutluktaki zararl faaliyetleri. 155 Hale vgn, Osmanl Ariv Belgeleriyle 1902-1908 Yllarnda Makedonya (Rumeli Vilayeti) Sorunu, G..k. ve d.Bil.Fak. Dergisi, Cilt:12, Say:1-2, 1996, s.245. 156 Hseyin Hilmi Paa Evrak Katalou, TDV SAM y., stanbul 2006, s.11. 157 Babakanlk Osmanl Ariv Rehberi, BOA y., stanbul 2000, s.400. Rumeli Mfettilii evrak iinde: yabanc devletlerin polis tekilat faaliyetleri; konsoloslarn ve Patrikhnenin faaliyetleri, mezhep atmalar, papaz ve daskallarn blc faaliyetleri de yer almaktadr. 158 TDV SAM Arivi Hseyin Hilmi Paa Evrak, D:1, G:49. 3 Rebil-evvel 1325. 159 BOA. DH.MU. D:23-1 G:74. 13.L.1327.
151

Avlonyal smail Kemal Beyin Siyasi Faaliyetleri (1870-1908)

mektup yazarak Rumeli Mfettiliini bilgilendirmitir.160 Hilmi Paaya yazlan bir raporda Arnavutlarn milli bilincini arttrmak ve onlar isyana sevk etmek iin emsettin Saminin Arnavutluk ne oldu ne idi ne olacak adl eseri gibi baz kitaplarn cretsiz halka datld, bu ilerin iinde Avusturya konsolosluu kavaslarndan Kaya ve Don Migel adl bir papaz olduu ve blgede smail Kemalin de zararl faaliyetler iinde bulunduu ifade edilmektedir.161 Bir baka raporda ise; her kasabada gizli komiteler kurulduu ve fesatla baladklar, her grubun en az be kiiden olutuu, mahalle mahalle faaliyette bulunduklar, halk esaretten kurtarmak iin altklarn ifade ettikleri, bu fesat tekilatlarnda smail Kemalin adamlarndan sekiz kiinin bulunduu ve bu tr bozguncu faaliyetler iinde bulunanlarn derhal engellenmesi gerektii yazmaktadr.162 Sonu Bu almada Avlonyal smail Kemalin II.Merutiyetin ilanndan nce 18701908 yllar arasndaki siyasi faaliyetleri incelenmitir. smail Kemal, Osmanl brokrasisinde ve tara tekilatnda siyasi hayata balamtr. Vali, ura-y Devlet Azas, Dileri Bakanl Genel Sekreteri ve Yksek Devlet Maviri vb. grevlerde bulunmutur. Mithat Paann yannda grev yapm, padiah Abdlazize raporlar sunmu ve zamanla padiaha muhalif olmutur. smail Bey, Ali Suavinin gn ortasnda Abdlhamide kar yapt ahmaka teebbsnden dolay artk padiahn devlet ynetiminde ok sert tedbirler almaya baladn sylemektedir. Ona gre Abdlhamid doru ynlendirilirse faydal bir hkmdar olmak iin iyi niteliklere sahip olup, Abdlhamidin kasaba ve kylerde okullar amas kamu eitimi iin gerek bir fayda salamtr163 Nitekim balangta II.Abdlhamit yanls iken Mithat Paann srgne gnderilmesinden sonra bu padiaha da muhalif olmutur. Mithat Paa yanls fikirlerinden dolay bakentten uzaklatrmak iin yeni grev verilerek srgne gnderilmitir. smail Bey ise ngiliz konsolosluunun yardmyla yurtdna kamtr. Bu firarn sebepleri: srgn yeri olarak dnd Trablusgarba gitmek istememesi, hkmete ldrtlme korkusu, rejim aleyhine nmayiler dzenletmek ve Arnavut milliyetilii zerine faaliyetlerde bulunabilmek idi. Hlbuki yeni grevi iin istedii tm talepler padiaha karlanmt. smail Bey Avrupadaki rejim muhaliflerine katlm ve firar Jn Trkler arasnda sevin yaratmtr. smail Bey aktif olarak Jn Trk kongrelerine katlm ve bir ara Ahmet Rzann yerine Jn Trklerin bakanlna getirilmesi dnlm, ancak smail Bey sadece Arnavutluk meselesiyle ilgilendii iin vazgeilmitir. Daha ok Prens Sabahattinin grubuyla birlikte hareket eden ve radikal siyasi grlere sahip olan smail Kemal, salt propaganda ve yayn yoluyla merutiyet devriminin yaplamayaca160 161

Akademik Bak 113

Cilt 3, Say 5 K 2009

TDV SAM Arivi, D:25, G:1599. Tarihsiz. TDV SAM Arivi, D:13, G:818. 1 Mays 1324. 162 TDV SAM Arivi, D:13, G:787. Tarihsiz. 163 smail Kemal, a.g.e., s.73, 85, 129.

hsan Burak Birecikli

Akademik Bak 114

Cilt 3, Say 5 K 2009

n ve II.Abdlhamidin tahttan indirilemeyeceini bu nedenle silahl glerin de devrim hareketine katlmasn salamak gerektiini savunmutur. Bu amala birka defa askeri ihtill planlam, ancak ihtilalleri gerekletirememitir. 1900lerde smail Beyin kafas kark olup Yunanllar ile birlikte Yunanistann kurtuluu iin almak ile Yunan yardmyla Arnavutluun kurtuluu iin almak arasnda dnceleri gidip geliyordu.164 Bu sebeple Yunanistan, Avusturya, talya vb.leriyle ittifak kurmak iin faaliyetlerde bulundu. smail Bey bir taraftan Jn Trkler arasnda Osmanlclk yaparak devletin istikbali ve mukadderat iin mcadelede bulundu, dier taraftan da Arnavut ulusuluu iin mcadelede bulundu. Avrupaya firarndan sonra II.Merutiyetin ilanna kadar Atina, Roma, Paris, Cenevre, Budapete, Viyana, Londra ve Brksel ehirlerinde dolaarak diplomat ve siyasetilerle grmeler yapt.165 smail Beyin ar ngiliz taraftarl dikkat ekicidir. Anlarnda yle der: Dnyada ngilizlerin Osmanlnn dostu olduuna ve Osmanlnn iyilii iin gerekirse yolundan ekileceine inanmayan kimse yoktur. ngiltereden bir tavsiye geliyorsa bunun samimi ve faydal olduundan herkes emin olmal. Osmanlnn tavrndan rahatsz ngiltere imparatorluk aleyhine hibir ey yapmamakta ve dou Avrupada dzeni farkl yollarla tesis etmeye almaktadr. ngiltere ile bir ittifak kurulursa Balkanlarn Avrupada tela uyandrmadan ve Rus entrikalarna sebep olmadan yeniden fethedilebileceine eminim.166 Ancak tarih smail Beyin syledii gibi gereklememi; ngiltere ile Rusya dier lkelerle ittifak kurarak Osmanl topraklarn paralamtr. Sahip olunan tm enerjinin imparatorluu tehdit eden tehlikeler karsndan birlemesi gerektii bir zamanda; bir taraftan Bablinin, dier taraftan hrriyetperverlerin kendi menfaatleri iin Mithat Paann almalarn felce urattn syleyen smail Bey, bu ileri yapanlarn Ali Suavi, inasi Paa ve Namk Kemal olduunu belirtmi, inasi ve Namk Beylerin srgn grevine gnderilmelerini Mithat Paa ile planladn iddia etmitir.167 smail Bey brokratik hayatnda II.Abdlhamide hizmet ederken yabanc devletlerle de iliki kurmaktan geri durmamtr. Aslnda Trk kkenli olmayan kimselerin kendi milliyetilikleriyle Osmanllk ideali arasnda kararsz kaldklar gze arpmaktadr. Nitekim smail Kemal gibi kimseler bir yandan Jn Trkler iin alrken, dier yandan kendi milliyetiliklerine doru bir seyir izlemilerdir. Dnemin devlet adamlarn ve sultanlarn yakndan tanyan ve Batl lkelerin temsilcileriyle srekli temasta olan smail Kemalin siyasi faaliyetleri hem Arnavutluk tarihi hem de Osmanl tarihinin Abdlaziz, II.Abdlhamit ve Merutiyet dnemleri iin olduka nemlidir.
164 165

smail Kemal, a.g.e., s.210. Gezim Alpion, Baron Franz Nopcsa and His Ambition for the Albanian Throne, Besa Journal, UK, Summer 2002, Vol.6 No.3, p.6; Vickers, ibid., p.68. 166 smail Kemal, a.g.e., s.76. 167 smail Kemal, a.g.e., s.97, 99. smail Bey, padiah Abdlhamidi tahttan indirip yerine peygamber soyundan bir erifi yeni kurulacak Osmanl cumhuriyetinin bana Namk Kemalin getirmek istediini iddia etmitir. smail Kemal, a.g.e., s.105.

Avlonyal smail Kemal Beyin Siyasi Faaliyetleri (1870-1908)

Kaynaklar I.Ariv Belgeleri: BOA. DH.EUM.THR. D:8 G:19. BOA. DH.MKT. D:804 G:64-1. 1.12.1903. BOA.DH.MKT. D:505 G:60. 08.S.1320. BOA.DH.MKT. D:1001 G:43. 22.C.1323. BOA.DH.MKT. D:2807 G:14. 18.R.1327. BOA.DH.MKT. D:2882 G:98. 04.B.1327. BOA. DH.MU. D:23-1 G:74. 13.L.1327. BOA. DH.MU. D:80-2 G:39. 15.R.1328. BOA. DH.SAD.d. D:26 G:471. BOA.HR.SYS. D:40 G:4. 04.5.1900. BOA. HR.SYS. D:121 G:43. BOA. HR.SYS. D:2885 G:32. BOA..HUS. D:114 G:1321/Z-46. 21.Z.1321. BOA. .HR. 21900. BOA. Y.A.HUS. D:512 G:118. 14.06.1907. BOA.Y.A.HUS. D:468 G:74, 76. 21.Z.1321. BOA. Y.E.E. D:15 G:21. 13.R.1318. BOA. Y.E.E. D:87 G:57. 15.M.1319. BOA.Y.PRK.ASK. D:147 G:47. 27.N.1316. BOA. Y.PRK.AZN. D:22 G:3. 28.M.1319. BOA.Y.PRK.MK. D:10 G:44. 6.Z.1318. BOA. ZB. D:382 G:18. 9.E.1323. Hseyin Hilmi Paa Evrak: TDV SAM Arivi, D:1, G:49. 3 Rebil-evvel 1325. TDV SAM Arivi, D:13, G:818. 1 Mays 1324. TDV SAM Arivi, D:13, G:787. Tarihsiz. TDV SAM Arivi, D:25, G:1599. Tarihsiz. II.Sreli Yaynlar: A Turk Disappears, The New York Times, May 2, 1900. Ismail Kemal Beys Escape, The New York Times, May 3, 1900. Ismail Bey Succeeds in Escaping, The New York Times, May 4, 1900. Seventy Turks Banished, The New York Times, December 18, 1901. Arnavutluk Ahvali, kdam, 4 Haziran 1912. Arnavutluk Ahvali Ahidname, kdam, 2 Ekim 1912. Arnavutluk Ahvali, Sabah, 24 Mays 1912. Arnavutlukta Hkmet-i Mevkute Tekili, Sabah, 5 Aralk 1912. Arnavutluk Hakknda, kdam, 3 Ocak 1913. Osmanl Hrriyetperveran Cemiyeti Nizamnamesi, Osmanl, 16 Nisan 1902. Arnavutluk Anlarm, Mutu Haftalk Blten, Say:18, 29 Austos 2008. Osmanl k ve Gnmz Krt Sorunu, M.kr Haniolu, Zaman, 22.11.2007. Eriim: www.zaman.com.tr., 1.12.2009.

Akademik Bak 115

Cilt 3, Say 5 K 2009

hsan Burak Birecikli

Akademik Bak 116

Cilt 3, Say 5 K 2009

III.Meclis Zabtlar: MMZC. C:3. D:1. c:1. s.708-710. MMZC. C:5. D:1, c:1, s.268. MMZC. C:3. D:1, c:1, :67, s.258-261. IV.ngilizce Eserler: ABBOTT G.F., Turkey in Transition, Edward Arnold Publisher, London, 1909. ALPION Gezim, Baron Franz Nopcsa and His Ambition for the Albanian Throne, Besa Journal, UK, Summer 2002, Vol.6 No.3, pp.25-32. http://www.socscistaff. bham. ac.uk/gezim_alpion/downloads.htm. 1.12.2009. FALASCHI Renzo, Ismail Qemal Bey Vlora and the Making of Albania in 1912, Perspectives on Albania, Edited by Tom Winnifrith, St. Martins Press, New York 1992. FISCHER Bernard J., Albanian Nationalism in the 20th Century, Eastern European Nationalism In The 20th Century, Edited by Peter F. Sugar, The American University Press, Washington 1995. HANOLU M.kr, Preperation For a Revolution The Young Turks 1902-1908, Oxford University Press, New York 2001. KNIGHT E.F., The Awakening of Turkey The Turkish Revolution of 1908, J.B.Millet Company USA 1910. POLO Stefanaq, PUTO, Arben, The History of Albania From Its Origins To The Present Day, Eastern Books Routledge & Kegan Paul, Boston 1981. SKENDI Stavro, The Albanian National Awakening 1878-1912, Princeton University Press, New Jersey 1967. SWIRE Joseph, Albania: The Rise of a Kingdom, Arno Press, New York 1971. VICKERS Miranda, The Albanians A Modern History, I.B. Tauris, London 1995. V.Aratrma-Tetkik Eserler: AABABA Ali Fahri, eref Kurbanlar II.Abdlhamit Dneminde Bir Srgn Hikyesi, Haz: A.Bura-M.Kuzu, at Kitaplar, stanbul 2007. AHMAD Feroz, ttihat ve Terakki, ev.Nuran lken, Kaynak yayn, stanbul 1995. AKN Sina, 31 Mart Olay, Sevin matbaas, Ankara 1970; Jn Trkler ttihat ve Terakki, mge kitapevi, Ankara 1998. ALPAN Necip P., Arnavutluun Bamszl ve Avlonyal smail Kemal, Ankara 1982. AYIII Metin, Mareal Ahmet zzet Paa, TTK yayn, Ankara 1997. Babakanlk Osmanl Ariv Rehberi, BOA yayn, Ankara 2002. BAYAR Celal, Ben De Yazdm:Milli Mcadeleye Giri, C:III, Baha matbaas, stanbul 1966. BAYUR Y.Hikmet, Trk nklb Tarihi, C:II K:IV, TTK, Ankara 1991. BERKES Niyazi, Trkiyede adalama, Haz:Ahmet Kuya, YKY, stanbul 2004. BRNC Ali, Jn Trklk leminden Bir sim: smail Kemal Nam Dier Kemal Mithat Trk Yurdu, Say:113, Ankara 1997; Tarihin Glgesinde Mehir-i Mehuleden Birka Zat, Dergh yaynlar, stanbul 2001. ELK Bilgin, ttihatlar ve Arnavutlar II. Merutiyet Dnemi Arnavut Ulusuluu ve Arnavutluk Sorunu, Bke y., stanbul 2004. OLAKU aban, 19.Yzyln 2.Yarsnda ve 20.Yzyln Banda lerici Trk Hareketi ve Arnavutlar, X.Trk Tarih Kongresi, C:V, TTK yayn, Ankara 1994. EBUZZYA Tevfik, Yeni Osmanllar Tarihi, Kervan yayn, stanbul 1973.

Avlonyal smail Kemal Beyin Siyasi Faaliyetleri (1870-1908)

ELOT Sir Charles, Avrupadaki Trkiye, Cilt:2, ev:A.Snar-.S.Tret, Kervan kitaplk, Tercman 1001 Temel Eser, stanbul Tarihsiz. ERASLAN Cezmi-OLGUN, Kenan, Osmanl Devletinde Merutiyet ve Parlamento, 3F yaynevi, stanbul 2006. FESCH Paul, Abdlhamidin Son Gnlerinde stanbul, ev:Erol yepazarc, Pera yayn, stanbul 1999. GRAVES P.Philip, ngilizler ve Trkler Osmanldan Gnmze Trk-ngiliz likileri, ev.Y.Tezkan, 21.Yzyl yayn, Ankara 1999. GRECE Michel de, II.Abdlhamid Yldz Saraynda 30 Yl, ev:D.Baylad, AD kitaplk, stanbul 1998. HACISALHOLU Mehmet, Jn Trkler ve Makedonya Sorunu 1890-1918, Tarih Vakf Yurt yayn, stanbul 2008. HANOLU M. kr, Bir Siyasal Dnr Olarak Doktor Abdullah Cevdet ve Dnemi, dal neriyat, stanbul 1981; Bir Siyasal rgt Olarak Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti ve Jn Trkler, C.1, letiim yayn, stanbul 1985. HERBERT Aubrey, Ben Kendim Osmanl lkesine Son Seyahatler, ev.Ylmaz Tezkan, 21.Yzyl yayn, Ankara 1999. Hseyin Hilmi Paa Evrak Katalogu, haz.M. Birol lker, TDV SAM yayn, stanbul 2006. RTEM S.Kani, Yldz ve Jn Trkler ttihad ve Terakki Cemiyetinin Gizli Tarihi, Haz:O.Selim Kocahanolu, Temel yayn, stanbul 1999. smail Kemal Bey Hatrat, Ed:S.Story, ev:A.slamoullar-R.Hoxha, Tarih Vakf Yaynlar (TVY) yaynlar, stanbul 2009. KANSU Aykut, 1908 Devrimi, letiim yayn, stanbul 2006. KARAL E.Ziya, Osmanl Tarihi 1908-1918, C:VIII, TTK yayn, Ankara 2000. KIRMIZI Abdlhamit, Abdlhamidin Valileri Osmanl Vilayet daresi 1895-1908, Klasik Yayn, stanbul 2007. KOCABA Sleyman, Sultan II.Abdlhamid, Vatan yayn, stanbul 1995; Jn Trkler Nerede Yanld?, stanbul 1991; Tarihimizde Komplolar, stanbul 2003. KURAN A.Bedevi, nklp Tarihimiz ve Jn Trkler, Tan matbaas, stanbul 1945; Osmanl mparatorluunda nklp Hareketleri ve Milli Mcadele, eltt matbaas, stanbul 1959. KUTLU Sacit, Didar- Hrriyet Kartpostallarla kinci Merutiyet 1908-1913, Bilgi . yayn, stanbul 2004. LEWS Bernard, Modern Trkiyenin Douu, ev:M.Kratl, TTK yayn, Ankara 1996. MALCOLM Noel, Kosova Balkanlar Anlamak in, ev:zden Arkan, Sabah kitaplar, stanbul 1999. MARDN erif, Jn Trklerin Siyasi Fikirleri 1895-1908, letiim yayn, stanbul 2001. MEZAN Rezart, ttihat ve Terakki Arnavutlar ve Arnavutluk, Baslmam YLS Tezi, Ege ni. SBE., zmir 2003. MDHAT Ali Haydar, Osmanldan Cumhuriyete Hatralarm 1872-1946, Haz:.Derviolu, Bengi yaynlar, stanbul 2008. Mufassal Osmanl Tarihi, Cilt:VI, Gven yaynevi, stanbul 1963. Mfid emsi Paa, Arnavutluk ttihad ve Terakki, haz. Ahmed Nezih Galitekin, Nehir yayn, stanbul 1995. OKANDAN R.Galip, Amme Hukukumuzun Ana Hatlar, HF. yayn, stanbul 1977.

Akademik Bak 117

Cilt 3, Say 5 K 2009

hsan Burak Birecikli

Akademik Bak 118

Cilt 3, Say 5 K 2009

ORTAYLI lber, Mithat Paann Vilayet Ynetimindeki Kadrolar ve Politikas, Osmanl mparatorluunda ktisadi ve Sosyal Deiim Makaleler-1, Turhan kitapevi, Ankara 2000. KE Mim Kemal, ngiliz Casusu Prof.Arminius Vamberynin Gizli Raporlarnda II.Abdlhamid ve Dnemi, dal neriyat, stanbul 1983. ZDEMR Blent, ngiliz stihbarat Raporlarnda Filenen Trkiye, Yeditepe yayn, stanbul 2008. ZETN Y.-YILDIZ, S., 14 ubat 1909 Hkmet Krizi ncesinde: ngiliz Gzyle Osmanl Hkmeti ve Meclis-i Mebusan, Uluslararas Sosyal Aratrmalar Dergisi, say:1/2, K 2008. PETROSYAN Yuri Aotovi, Sovyet Gzyle Jn Trkler, Bilgi yayn, Ankara 1974. RAMSAUR E.Edmondson, Jn Trkler ve 1908 htilali, ev.M.nal Mangolu, Pnar yayn, stanbul 2004. RAUF Leskovikli Mehmet, ttihat ve Terakki Ne di, Haz:Blent Demirba, Arba yayn, stanbul 1991. SHAW Stanford J., Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye, ev.M.Harmanc, C.II, E yayn, stanbul 2006 SOMEL Seluk Akin, Osmanl Reform anda Osmanlclk Dncesi 1839-1913, Modern Trkiyede Siyasi Dnce Tanzimat ve Merutiyetin Birikimi, Cilt:1, Ed:T. Bora-M.Gltekingil, letiim yayn, stanbul 2004 SNMEZ Banu let, ttihat ve Terakki Dnemi Arnavut Muhalefeti ve Arnavut Ulusal Hareketi, YKY, stanbul 2007. Sleyman efik Paa, Hatratm Bama Gelenler ve Grdklerim, Haz:H.Zerdeci, Arma yayn, stanbul 2004. IVGIN Hale, Osmanl Ariv Belgeleriyle 1902-1908 Yllarnda Makedonya-Rumeli Vilayeti Sorunu, G.. kt. ve d.Bil.Fak. Dergisi, Cilt:12, Say:1-2, 1996. TELC, Cahit, smail Kemal Bey Hakknda Avusturya Devlet Arivinde Bulunan Bir Mektup, Trk Dnyas ncelemeleri, Say:1, zmir 1996. TEPEDENLOLU N.Nazif, lan- Hrriyet ve Sultan II.Abdlhamit Han, Yeni r Kitapevi, stanbul 1960. TOKAY Gl, Makedonya Sorunu Jn Trk htilalinin Kkenleri 1903-1908, Afa yayn, stanbul 1995. TUNAYA Tark Zafer, Trkiyede Siyasal Gelimeler 1876-1938, C:1, Bilgi . Yayn, stanbul 2003. TURAN Mustafa, Bir Generalin 31 Mart Anlar, Q-Matris yayn, stanbul 2003. TRKGELD Ali Fuad, Grp ittiklerim, TTK yayn, Ankara 1949. TTENGL Cavit Orhan, Yeni Osmanllardan Bu Yana ngilterede Trk Gazetecilii 1867-1967, stanbul matbaas, stanbul 1969. ULAR Alexander-Insabato, Enrico, Snen Hilal Trk Srlarnn Perdeleri Aralanyor, ev:Ali Taner, Tarih Encmeni yaynlar, stanbul 2008. KARAKAYA Nuray, Saraya Gnderilen Protesto Telgraflar, Hac Bekta Veli Dergisi, Say:9, Ankara 1999. YALIN Mustafa, Jn Trklerin Serveni, lke yaynlar, stanbul 1994. ZRCHER E.Jan, Modernleen Trkiyenin Tarihi, ev.Y.Saner Gnen, letiim yayn, stanbul 2005.

Avlonyal smail Kemal Beyin Siyasi Faaliyetleri (1870-1908)

EK-1 Numara 1049168 Mahud smail Kemal Beyin Der saadete celbi iin baz teebbsat vuku bularak hatta olunun ayn maksat iin memurin-i mahsus ile nezdine gnderildii istihbar klnmtr. Perverde-i nan ve nimeti olan veliy-yi nimet bi-himmet bunca eltaf ve inayet-i aliyye-yi mfikanesine kar celbi nefret ve nefrin olacak bir denaette azim etmi olduu iin btn cihan- medeniyet nazarnda en deni ve menfur bir serseri-yi bi-uur tannm olan bu yarkar sakiml-efkr Avrupann hibir cihetinde bir hsn- kabul gremeyup ve Arnavutlukdan vuku bulan istimdad dahi nazar- ikrah ile grlp her taraftan mstahak olduu red ve nefret muamele-yi muhakkaranesine maruz olmakta ve bu su-yi hret ve mzaheret icab olarak matbuat- ciddiyede bir ey yazdrmaya muvafk olmamakta bulunduu muhakkaktr. Zaten Avrupa bugn in ve Transval meseleleri ve anaristlerin hadd-i marufi tecavz eden cinayat- fahai melanetkaraneleriyle megul bulunduu cihetle memalik-i mahruse-i ahanede eser-i muvaffakiyet seniyye-i cenb- hilafet-penahi olarak cereyan eden sukun ve sulha tayir ve ihlal ile ann zmnnda taharri-i menafi etmek sevda-y mecnunanesiyle redaet mahiyet-i ahsiyelerini inzar- yar ve ayara kar ilan ve tebihlerden utanmayan bu bhtann bir gune kymet ve ehemmiyeti olmayan avaze-i tezviratna Avrupada kulak asacak kimesne yoktur. Hususuyla Avrupa rical-i siyasiyesinin ou bu ahs- menfurla hempalarnn taharriyat ve makasdn adeta anaristlerin mukaddeme-i hareketi olmak zere telakki ettiklerinden bu serseriye verilen ehemmiyet n behemehldir. Rai mutalaa-i kasra-i akeraneme kalrsa hkmet-i seniyye mikdar pek mahdud ve hkm- ehemmiyetleri dahil ve haricte klliyen mefkud olan bu medar olacak tedabire tevessl cihetine tercih buyuracak olmas bu sorun halen ve atiyyen muvafk maslahat olmayacaktr. Zamann skun-u hazrndan istifade olunarak Der-saadette balayan ticaret muahedelerinin tecdid-i mzakeratna keramet-i tamme vermek umur-u haliyenin slahat- esasiyesini aramak her hal ve ihtimale mukabil Rumeli vilayet-i ahanesinin bir kat daha hsn- idaresini istikmal eylemek Anadolu ve Arabistan ktalarnda tedabir-i lazmeye tevessl ile tezyid-i umran ve irade are aramak elzem olmakla beraber hazr sras gelmi iken devletin bana bir aile karmak isteyen bu ajanlarn kkn kurutup taraftarlarn hkmden skat etmek zere velinimetimiz padiahmz efendimiz hazretlerinin nazar- hmayunlarn davet ile mtehallik buyurulduklar refet ve merhamet olmala mulukanelerini bir mddet iin elden brakp asar- celal ve satvet irade-i seniyye inayet buyurmalar umumen intizar olunmakta bulunmutur. Bu yolda arz- mutalaaya cretim asar- sadakat ve ubudiyetimdir. Ferman. Fi 28 Temmuz 1316 Tuz Valisi Mehmed Ferid

Akademik Bak 119

Cilt 3, Say 5 K 2009

168

BOA. Y.E.E. D:15 G:21. 13.R.1318. ZET: smail Kemalin Arnavutluk ve Avrupadaki faaliyetlerinden mspet bir netice elde edemedii ve fesat Jn Trklerin kkn kurutmak iin yaplmas gerekenlere dair Avlonyal Mehmet Ferit Paann arizas.

hsan Burak Birecikli

EK-2 Bab Ali169 Daire-i Sadret-i Uzm Mektub Kalemi Aded 3010 uray Devlet Maliye Dairesinin 2469 numaral mazbatas suretidir. Mukaddema Yunan Konsolosluu Vekletinde bulunmu olan Aleks Jervenin ahaliyi heyecana drecek bir fesad karmak maksadyla beraberinde cesm bir an olduu hlde Avlonyaya gelip be yz seneden beri cansz bulunan Rum Kilisesine mezkr an talk ettirmek teebbsnde bulunduu ve zikr olunan kilisenin cami-i erife karb olduu beyanyla meni mahallinden vrid olup manzr- l buyurulan mahzarda istid olunduundan ve kilisenin seddi caiz olamaz ise de bu misill mefsidin n alnmak da muktez bulunduundan mutasarrflkdan istihsl-i malumat edilerek iktiza-y hlin ifas eref-sudr buyurulan irde-i seniyye-i cenb- hilfet-penh icab- lsinden bulunduu hakknda sebk eden tebli-i smye ve bu madde hakknda Adliye ve Mezhib Nezretinden b-tezkre vki olan ir zerine cereyan eden muhaberta cevaben Dahiliye ve ahren Adliye ve Mezhib Nezretlerinden takdim klnan tezkir ve Yanya vilyetinin muharrert tevrh-i muhtelifede r-y Devlete havale buyurulmakla bu bbda ura-y Devlete evvelce vrid olan iki kta tezkire-i smiye ile evrak- mteferrias birletirilerek Mlkiye Dairesinde kret olundu. Evrak- mezbre hulsa-i meddlarnda mezkr an fivki vekil-i mumaileyhin Avlonyaya vcdunu mtekib getirilmi ise de bunun celbinde kendisinin medhali olmad tahkikt- vkadan anlald ve bunun Berat ahalisinden Triyestede ticaretle megul olan Lazo nm ahs tarafndan ahali-yi gayri mslimenin haberi olmakszn hediye olarak kilisenin mtevellsi Sotir namna gnderildii ve kilise cami-i erifden tahminen yz elli hatve mesafede bulunduu ve mezkur kilisede teden beri an bulunmamas ve ahali-i gayri mslimenin usulen Hkmet-i Seniyyeye mracaat etmemeleri, bunun ahali-i Mslimece adem-i honudyi mcib olarak talkna mracaat etmemelerinden ileri geldii ve Avlonya Kasabasnda mukim Rum ahalinin ksm- kllisi Manastr Vilayetiyle Berat ve Tepedelen Kazalar halkndan olmakla beraber mezkr kilise slm mahallesi dahilinde bulunmak hasebiyle an talk hlinde ahali-i Mslime ve gayri mslime beynlerinde kl- kli ve szldy mcib olaca eeri Katolik kilisesinde bir an muallak ise de bu an gayet kk olmakla beraber talk de pek eski ve emr-i resmye mstenid id ve Katolik Kilisesi Rum kilisesi gibi slm mahalltna civar olmayp kasaba kenarnda bulunduundan slm mahallatnda an sads bile iitilmemekde olduu ve Rum kilisesi iin gelen an ise byk ktada olduu gibi kilise de ber vech-i muharrer slm mahalltna mlsk bulunduu ve maahza bir an talk meselesi kasabann ksm- azamn tekil eden ahali-i slmiyece adem-i honudyi istilzm edeceinden o yolda bir teebbs memlekete bir mesele tevldine ve el-yevm hsn-i mzi-i tam iinde bulunan Mslim ve gayr- mslim ahali arasnda bir vesile-i nifak ve binen-aleyh mahzurdan gayr-i salim olaca dermiyn olunmu olduundan ol bbda serd olunan mahzur vilyete bertaraf edilerek keyfiye169

Akademik Bak 120

Cilt 3, Say 5 K 2009

BOA. DH.MKT. D:804 G:64-1. Yunan konsolosunun Avlonyay kartrma plan.

Avlonyal smail Kemal Beyin Siyasi Faaliyetleri (1870-1908)

tin ir olunmas hususunun Yanya Vilyetine tebliinin Dahiliye Nezretine havalesi ve Adliye ve Mezhib Nezretine malumat is tezekkr klnd. Ol bbda emr u ferman hazret-i men lehl-emrindir. F 26 aban sene 1321 ve f 4 Tern-i Sn sene 319 (17 Kasm 1903) Aslna Mutbkdr. Mhr ray Devlet Mlkiye Dairesinin sureti blda muharrer mazbatas mcebince Adliye ve Mezhib Nezret-i Cellesine malumat it olunmakla Dahiliye Nezret-i Cellesinden dahi ifay muktezsna himmet buyurulmak bbnda. F 11 Ramazan sene 321 - F 18 Tern-i Sn sene 319 (1 Aralk 1903) Veziriazam Ferid

EK-3 Adliye ve Mezahib Nezareti170 Atinaya firaryla Arnavutlukda ikai uri ve fesad etmek ve orada bir beylik tekil eylemek zum- batlyla Arnavutlar Yunanllarla ittifaka davet iin baz teebbsata ve hkmet-i seniyye aleyhinde bir takm mfteriyat- melanetkarane ve makalat- hainaneyi mtezammn varakalar tertib ve Arnavutlua isale ve Avrupada dahi neriyat- mefsedetkaraneye cret ve ahiren Msra da gidip maksad- hainanesinin oraca dahi tervicine teebbs eyledii iddia klnmasndan dolay cinayetle ittiham edilmi olan firari Avlonyal smail Kemal nam ahsn bugn Mahkeme-i Cinayette icra klnan muhakeme-i gyabiyesi neticesinde merkumun salifl-beyan efale creti ve binaenaleyh ecza-i Memalik-i ahaneden bulunan Arnavutluk ktasn idare-i hkmet-i seniyyeden karmak teebbsnde bulunduu ihbarat ve Arnavutluk eraf ve muteberatnn mazbatalar ve Msr fevkalade komiserlii ile Berlin sefaret-i seniyyesinin tahriri ile suretleri mndericat ile sabit olarak ol-vecihle mcrimiyetine ve kanun-u cezann 54.maddesi zeylinin fkra-y ulas hkmne tevfikan idamna ve 31.madde-i kanuniye mucibince safveti medeniyeden skat edilmesine ve zaten haczine karar verilmi olan emvalinin usul-u muhakemat- cezaiyye kanununun 377.maddesi mantukunca idare ettirilmesine mttefikan karar verilmi olduu istinaf mdde-i umumiliinden ifade klnm olmala arz- malumat olunur. Ol-babda irade men lehl-emrindir.

Akademik Bak 121

Cilt 3, Say 5 K 2009

Fi 28 Muharrem 319 ve fi 5 Mays 317 Adliye Nazr Abdurrahman

170

BOA. Y.PRK.AZN. D:22 G:3. 28.M.1319. ZET: Arnavut fesatlarndan Atinaya firar eden Avlonyal smail Kemalin idamna ve malnn haczine karar verildiine dair.

hsan Burak Birecikli

EK-4

smail Kemal ve ailesi bu fotoraf 1896da stanbulda ektirmilerdi.171

EK-5172

Akademik Bak 122

Cilt 3, Say 5 K 2009

171 172

Arnavutluk Anlarm, Mutu Haftalk Blten, Say:18, 29 Austos 2008, s.4. A Turk Disappears, Published: May 2, 1900. Copyright The New York Times.