Uniwersytet Marii Curie-Skodowskiej Instytut Filologii Polskiej I Kosmos II Roliny

Sownik stereotypw i
symboli ludowych
Koncepcja caoci i redakcja: Jerzy Bartmiski Zastpca redaktora: Stanisawa Niebrzegowska

III Zwierzta IV Czowiek V Spoeczestwo VI Religia, Demonologia VII Czas, przestrze, miary, kolory

Tom I

Kosmos

niebo wiata niebieskie ogie kamienie

UMCS

Lublin 1996 Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skodowskiej

WYDAWNICTWO

Stay Zesp Redakcyjny JAN ADAMOWSKI JERZY BARTMISKI (REDAKTOR) GRAYNA BCZKOWSKA (DO ROKU 1990) MAGORZATA BRZOZOWSKA URSZULA MAJER-BARANOWSKA STANISAWA N1EBRZEGOWSKA (ZASTPCA REDAKTORA) JOANNA SZADURA

Wsppracownicy

SPIS TRECI
IZABELA BARTMISKA, FELIKS CZYEWSKI, ANNA KOPER, MARIA KOZIO, BOENA LISEK, WOJCIECH YSIAK, JOLANTA MACKIEWICZ, ANNA MARCISZUK, EWA MASOWSKA, DONAT NIEWIADOMSKI, ANIELA STRZAKOWSKA, ANNA TYRPA, MONIKA UK

Recenzenci zeszytu MARIAN KUCAA ANDRZEJ MARIA LEWICKI Projekt okadki JERZY DURAKIEWICZ

O Sowniku stereotypw i symboli ludowych" (Jerzy Bartmiski) ................................................ 9 rda i opracowania ....................................................................................................................... 35 I. Zrdla drukowane (Ewa Lipska, Urszula Majer-Baranowska) ................................................ 35 II. Opracowania (Urszula Majer-Baranowska) .......................................................................... 71 III. Materiay terenowe (Marta Trocka, Monika Zuk)............................................................... 74 Skrty (Artur Drozdowski)................................................................................................................ 82

Redakcja techniczna, skad, amanie ARTUR DROZDOWSKI

NIEBO I WIATA NIEBIESKIE (Jerzy Bartmiski, Stanisawa Niebrzegowska)

Korekty JERZY BARTMISKI, ARTUR DROZDOWSKI, EWA LIPSKA, BEATA MAKSYMIUK, ANNA MICHALEC, STANISAWA NIEBRZEGOWSKA, MONIKA UK

Praca Finansowana ze rodkw Centralnego Programu Bada Podstawowych Polska Kultura Narodowa, jej tendencje rozwojowe i percepcja" (1976-1990) oraz Komitetu Bada Naukowych (1993-1995)

O COPYRIGHT BY WYDAWNICTWO UMCS. INSTYTUT FILOLOGII POLSKIEJ UMCS, LUBLIN 1996

ISBN 83-227-0901-3

WYDAWNICTWO UNIWERSYTETU MARII CURIE-SKODOWSKIEJ PI. Marii Curie-Sklodowskiej 5, 20-031 Lublin, lei. (0-81) 37-53-02. 37-53-04

Niebo.................................................................................................................................................. 85 Soce ............................................................................................................................................. 119 Wschd soca ........................................................................................................................... 144 Zachd soca ........................................................................................................................... 151 Zamienie soca ...................................................................................................................... 156 Ksiyc............................................................................................................................................ 158 Nw .......................................................................................................................................... 187 Ppenia ................................................................................................................................... 193 . Penia ...................................................................................................................................... 193 Ksiyc po peni........................................................................................................................ 197 Wiotek ...................................................................................................................................... 198 Puste dni ................................................................................................................................... 200 Zamienie ksiyca ................................................................................................................... 201 Gwiazdy.......................................................................................................................................... 203 Jutrzenka ................................................................................................................................... 221 Gwiazda Wieczorna .................................................................................................................. 226 Gwiazda Pnocna .................................................................................................................... 229

Gwiazda Betlejemska................................................................................................................ 230 Gwiazda Kosu Pszenicznego ................................................................................................... 233 Gwiazda spadajca .................................................................................................................... 234 Kometa..................................................................................................................................... 236

SPIS TRECI 6 SPIS TRECI 7

Gwiazdozbiory ............................................................................................................... Wielki Wz ................................................................................ ........................... May Wz ................................................................................................................. Kosiarze .................................................................................................................... Odbieraczki ................................................................................................................ Baby.......................................................................................................................... Krzy wity ............................................................................................................ 250 Koo witej Katarzyny ............................................................................................. Waga.......................................................................................................................... Sznurek z guzami....................................................................................................... Sito ........................................................................................................................... Baran ........................................................................................................................ 251 Droga Mleczna ................................................................. ........................................ 252 Zorza ................................................................................. V ......................................... 258 Zorza pnocna ..........................................................................................................

238 238 241 242 245 24C

KAMIENIE (Magorzata Brzozowska, Joanna Szadura)

250 250 251 251

263

OGIE (Maria Kozio, Joanna Szadura)

Ogie .............................................................................................................................. Ogie sobtkowy ...................................................................................................... Nowy ogie ............................................................................................................... Ogie piorunowy ...................................................................................................... Ogie niebieski ............................................................................. ........................ Ogie czycowy ....................................................................................................... Ogie piekielny ......................................................................................................... Ogie demoniczny .................................................................................................... Pomie .......................................................................................................................... Pomie demoniczny ................................................................................................. Iskra ................................................................................................................................ Dym ................................................................................................................................ ar .................................................................................................................................. Wgle ............................................................................................................ ' ............... Popi ............................................................................................................................. Poar ...............................................................................................................................

264 286 289 291 292 294 296 299 304 309 310 314 321 324 329 339

Kamie ............................................................................................................................ 349 Kamie piorunowy .................................................................................................... 373 Krzemie ................................................................................................................... 379 Biay kamie ............................................................................................................. 381 Zloty kamie ............................................................................................................. 384 Diabelski kamie ...................................................................................................... 386 Boe stopki ................................................................................................................ 390 Skamieniao ............................................................................................................ 394 Gaz ........................................................................................................................... 401 Piasek.............................................................................................................................. 405 Piaski ........................................................................................................................ 416 Wgiel kamienny ............................................................................................................ 418 Drogie kamienie.............................................................................................................. 421 Brylant ....................................................................................................................... 430 Diament ..................................................................................................................... 431 Bursztyn .................................................................................................................... 434 Kryszta ...................................................................................................................... 436 Marmur ..................................................................................................................... 437 Rubin ........................................................................................................................ 438 Szmaragd .................................................................................................................... 439 Alabaster ................................................................................................................... 439

O SOWNIKU STEREOTYPW I SYMBOLI LUDOWYCH"

1. Cel Sownika"
Sownik stereotypw i symboli ludowych" jest prb, rekonstrukcji tradycyjnego obrazu wiata i czowieka - dokonan metodami etnolingwistyki i folklorystyki. Obraz ten utrwalony w jzyku, folklorze, obrzdach - stanowi klucz do poznania kultury, obecnej w niej pewnej postawy wobec wiata i swoistej mentalnoci. Ludowe sposoby interpretacji rzeczywistoci cz realizm z mitologizacj, s antropocentryczne i etnocentryczne. Czowiek yjcy w tej kulturze nie jest wyobcowany ze rodowiska, osamotniony, przeciwnie, pozostaje w intymnym zwizku z caym pozaludzkim wiatem" [Fawluczuk 1978, s. 85]. Zwraca si do soca, ksiyca, gwiazd, ognia, rozmawia z kosmosem. Take kosmos przemawia do czowieka, objawia mu poprzez znaki tajemnice rzeczywistoci niewidzialnej i wydarzenia czasu przyszego. Dlatego wiele skadnikw otaczajcego wiata nabiera znaczenia symbolicznego i prognostycznego. Std w tytule naszego Sownika" dwa kluczowe sowa: stereotypy" i symbole". Przez stereotyp" rozumiemy tu - najoglniej mwic - wyobraenie przedmiotu uformowane w pewnej spoecznej ramie dowiadczeniowej i okrelajce, czym przedmiot jest, jak wyglda, jak dziaa, jak jest traktowany przez czowieka itp. [Putnam 1975], zarazem wyobraenie utrwalone w jzyku, dostpne poprzez jzyk i przynalene do wsplnotowej wiedzy o wiecie [SLSJ 1980]. Np. soce jest darzone sympati i swego rodzaju czci, jest postrzegane nie tylko jako rdo wiata i ciepa, ale te zadowolenia, radoci, szczcia; w jaki sposb wci jest traktowane jako ywe, bo porusza si po niebie, wschodzi i zachodzi, mwi si o nim, e jest zote, w czym zawiera si nie tylko charakterystyka koloru, ale i wyraz subiektywnego stosunku czowieka do niego itd. Podobnie - opisowo i wartociujco - s zbudowane ludowe wyobraenia ksiyca, gwiazd, nieba, ognia, kamieni, wody, ziemi. Przez symbol" rozumiemy takie wyobraenie przedmiotu, ktre jest traktowane jako reprezentant innego wyobraenia w ramach wikszego ukadu znakw: soce to w kulturze ludowej twarz lub oko Boga, ktry z wysoka patrzy na wiat, to samo ycie, dobro, doskonao itp., a z drugiej strony jego emblematami, zastpnikami, s: jajko, w, db, gob, biedronka i inne, pozostajce ze socem w mniej lub bardziej wyranych powizaniach i przejmujce pewne jego cechy i funkcje. Tradycja ludowa jest oparta na stereotypach i symbolach. Przekazuje obraz wiata bdcego - w najgbszych swoich pokadach - harmonijn jednoci rzeczy i ludzi.

O SOWNIKU STEREOTYPW..."

10
O SOWNIKU STEREOTYPW..." 11

2. Miejsce ludowoci w kulturze narodowej

3. Adresat, Sownika"
Kultura ludowa, folklor chopski, regionalne gwary - stanowiy przez wieki pod glebie kultury narodowej, czynnik inspiracji literackich oraz rdo zasilania jzyka oglnonarodowego zarwno w jego wariancie potocznym, jak artystycznym. W dobie ekspansji kultury miejskiej - racjonalnej, stechnicyzowanej, - tradycja ludowa nic przestaa by kultur wci duej czci naszego spoeczestwa, peni w kulturze narodowej rol archiwum przechowujcego pami rda i lady historycznej drogi, rol czynnika stabilizujcego t kultur w dobie szybkich zmian, a zarazem coraz wyraniej przyjmuje na siebie rol now, mianowicie ta porwnawczego i narzdzia okrelania grupowej tosamoci. Kultura ludowa - jak kada kultura - jest fenomenem o wartoci autonomicznej, zasugujcym na osobne zainteresowanie. Ludowo w sensie typologicznym i historycznym pozostaje w bliskim zwizku z potocznoci. Potoczne wzorce mylenia i wnioskowania, scenariusze zachowa obejmujce zarwno wzory, jak bardzo konserwatywne zakazy, archaiczne i zarazem elementarne wyobraenia o wiecie, obecne m.in. w utartych formuach sownych, tworz wany pokad wspczesnego jzyka i kultury narodowej. Funkcjonuj jako arcietypy wyobrani zbiorowej i stanowi wyrazisty ukad odniesienia dla koncepcji zracjonalizowanych, naukowych, wyznaczajcych elitarny poziom kultury. Dla wielu wspczesnych atrakcyjno tradycyjnej wyobrani ludowej tkwi wanie w jej naiwnoci", w poczeniu wiedzy i wiary w sposb bliski myleniu poetyckiemu i potocznemu oraz wraliwoci i mentalnoci dziecka. Z tego punktu widzenia wiele ludowych wyobrae - pitnowanych z pozycji XVIII-wiecznego racjonalizmu jako zabobon" - otwiera perspektyw na niejawn, podwiadom sfer naszej psychiki. Przy takim podejciu do ludowoci prostota i naiwno" poczone z mitologizacj i symbolik staj si kategori estetyczn, nalec do dziedziny sztuki. Zaoeniem autorw Sownika" jest pokazanie tradycji ludowej, a nie potocznej, oglnonarodowej, jednak tego ograniczenia nie traktujemy dogmatycznie. Granica midzy tym, co ludowe, a tym co oglnonarodowe, nie bya i nie jest ostra. Przeciwnie, obie sfery kultury narodowej od dawna wzajemnie si przenikay. Historycznie biorc polszczyzna oglna uformowaa si w okresie XIV-XVI w. na podou dialektw ludowych, a w pniejszym wielowiekowym procesie zapoycze i przenikania uczestniczyy zarwno pojedyncze wyrazy i pojcia, jak te frazemy, frazeologizmy, przysowia, oraz motywy, wtki, a take cae teksty. Dobrych przykadw przeamywania granicy ludowoci w stron obiegu oglnospoecznego dostarczaj takie gatunki folkloru, jak przysowie i kolda. Mona wskaza teksty typowo ludowe (przysowie Trudno w przetaku wod nosi, kolda Z tamtej strony dwom) i wyranie nieludowe (przysowie Biaogowski trunek - woda lub ta-zbierek, kolda Apokaliptyczny Baranku), ale wikszo utworw - przysw i kold -ma obieg powszechny i zamykanie opisu w granicach jednego rodowiska spoecznego byoby zabiegiem sztucznym. Znawca literatury i folkloru, Julian Krzyanowski, redagujc Now ksig przysw polskich" (t. 1-3, Warszawa 1969-1972) przysowia gwarowe susznie pomieci w jednym szeregu z literackimi. Do tej tradycji badawczej chcemy w naszym opracowaniu nawiza. Sownik jest. adresowany do wszystkich mionikw tradycji, do osb zainteresowanych jzykiem i k u l t u r w ogle, za polsk kultur - ludow i narodow, polskim jzykiem i polskim folklorem - w szczeglnoci. Adresatem Sownika" s te jzykoznawcy, folkloryci i etnolodzy. Chcielibymy, eby stanowi dla nich pomoc w studiach historyczno-porwnawczych, zwaszcza slawistycznych, a take wszelkich studiach porwnawczo-kontrastywnych. Kierujemy Sownik" do badaczy stylistyki, semantyki, tekstologii, gatunkw mowy. Mamy nadziej, e bdzie on interesujcy dla nauczycieli podejmujcych program dziedzictwa kulturowego w regionach.

4. Etnolingwistyczny charakter opracowania

Sownik" oparty jest na zapisach dialektologw, folklorystw i etnografw. Pierwsi zapisywali sowa i wypowiedzi (dorane i kliszowane), drudzy zwaszcza reprodukowane w spoecznym obiegu teksty pieni, bajek, przysw, zamwie magicznych itd., trzeci opisywali (w ostatnich latach gwnie interpretowali) zachowania, obrzdy, praktyki, wierzenia. W Sowniku" wprowadzamy opis zintegrowany, ktry odpowiada wymogom etnolingwistyki rozumianej jako lingwistyka antropologiczna. W Sowniku" podjto pewne tradycyjne problemy folklorystyki, zwaszcza zwizane z centralnym problemem tekstu (powtarzalnego, ustabilizowanego, kliszowanego) i jego wariantywnoci w procesie komunikacji kulturowej, w udokumentowanych przez zbieraczy przekazach. Folklorem jest dla nas - najkrcej mwic - ustna twrczo sowna uwikana w zrytualizowane sytuacje i zachowania, oparta na spoecznie ustalonej wiedzy o wiecie i systemie wsplnie wyznawanych wierze i wartoci. Teksty folkloru s powtarzalne, kliszowane. Traktujemy je jako jednostki kodu jzykowo -kulturowego i prbujemy je grupowa wedle klucza tematycznego w granicach ustalonych gatunkw. Zastosowano do analizy tekstw folkloru niektre pojcia jzykoznawcze. Nawizano zwaszcza do koncepcji zdania minimalnego, tj. zdania samodzielnego pod wzgldem semantycznym i zawierajcego tylko pozycje obligatoryjne, konieczne [Karolak 1984, 13; Polaski 1980]. Pojcie to daje dobry punkt wyjcia przy szukaniu sposobu zapisu motyww folklorystycznych (szczegowiej o tym w punkcie 8. Jednostki opisu w Sowmku"). Z drugiej strony - grupujc pod jednym hasem leksykalnym rne motywy i teksty, Sownik" dostarcza folklorycie narzdzia systematyki przekazu, a take materiau do badania specyfiki poszczeglnych gatunkw oraz rnic midzy folklorem a nie-folklorem (tekstami doranymi, uytkowymi, potocznymi). Etnolingwistyczny charakter naszego Sownika" polega jednak przede wszystkim na ujmowaniu jzyka w kontekcie kultury, a wic w konsekwencji na wyjciu poza dane czysto jzykowe (leksyka, semantyka, ktre oczywicie s podstaw Sownika"), na uwzgldnieniu uycia jzyka, na signiciu do utrwalonych spoecznie wierze i praktyk, tworzcych p r z y j z y k o w y (nie: pozajzykowy) kontekst wypowiedzi sownych, a nawet na wykorzystaniu (co prawda tylko fragmentarycznym) informacji z zakresu ludowej sztuki plastycznej (zdobnictwa, malarstwa). Krtko mwic -

O SOWNIKU STEREOTYPW..."

13
12 O SOWNIKU STEREOTYPW../' ocznie hierarchi hase poprzez ich odpowiednie pogrupowanie. Dodatkowo odpowiednie hasa czy si w stosownych miejscach odsyaczami. Indeks alfabetyczny (w zamykajcym tom zeszycie) ma - poza uatwieniem w dotarciu do hase uoonych niealfabetycznie - pozwoli czytelnikowi znale ewentualnie dalsze interesujce go jednostki nie bdce hasami, ale uwzgldnione gdzie w Sowniku" w funkcji eksplikacyjnej.

etnolingwistyczny jest sposb rozumienia przedmiotu hasowego bdcego obiektem opisu w naszym Sowniku". O gatunkowym zrnicowaniu obrazu przedmiotw hasowych szerzej mowa w punkcie 14. rda i ich zrnicowanie gatunkowa.

5. Plan caoci
Przyjmujemy dla Sownika" ukad tematyczny. Cay ludowy obraz wiata i czowieka przedstawimy w biblijnym" porzdku stwarzania, poczynajc od przyrody, a koczc na czowieku, kulturze i kategoriach porzdku jacy cli wiat. Ta kolejno zbiega si w duym stopniu z rosnc zoonoci semantyczn hase. Odstpstwem od biblijnego szyku jest tylko umieszczenie religii nie na pocztku, lecz przy kocu szeregu. Sownik" obejmie nastpujce dziay tematyczne: I. Kosmos.

7. Budowa hasa
Sownik" zgodnie z propozycj przedstawion po raz pierwszy w zeszycie prbnym [SLSJ 1980] wprowadza specjalny ukad materiau, polegajcy na wyodrbnieniu dwu czci - eksplikacyjncj i dokumentacyjnej w obrbie poszczeglnych artykuw hasowych. Czci te s powizane odsyaczami numerycznymi. Cz nazwana eksplikacja" podaje w postaci zda definicyjnych ustabilizowane charakterystyki, jakie otrzymuje przedmiot iasowy w tradycji ludowej i jakie pozwalaj odtworzy jego jzykowo-kulturowy obraz. Ta cz ma ukad fasetowy. Jest adresowana do szerszego krgu czytelnikw. Cz dokumentacyjna zawiera przede wszystkim wybrane cytaty z ludowych tekstw (niekiedy streszczenia, omwienia itp.), w ktrych wystpio haso, a nadto zwykle zapisane przez autorw w postaci syntetycznej nadbudowane nad cytatami motywy". Motywy te s schematycznie zapisywane bd to w metajzyku badacza, ktrym jest polszczyzna oglna (wtedy uywamy w nagwkach tustej antykwy), bd to maj posta przytocze (wtedy uywamy w nagwkach tustej kursywy). Podajemy w miar systematycznie warianty tych motyww w badanych rdach. Przyjte rozumienie wariantu, wersji, motywu tekstowego (tekstu), omwiono szerzej gdzie indziej [Bartmiski 1990]. Ta cz artykuu hasowego jest przeznaczona dla czytelnikw gbiej zainteresowanych ludow tradycj i ludow sztuk sowa. Celem dokonanego podziau hasa na dwie czci jest oczywicie take oszczdno miejsca (jeden zapis w dokumentacji moe by kilkakrotnie przywoywany przy eksplikacji bez koniecznoci powtarzania go); chodzio przy tym rwnie o otwarcie nowych moliwoci ogldu materiau np. pod ktem wariantywnoci motyww w ramach wyrnianych segmentw, ich powtarzalnoci w obrbie poszczeglnych gatunkw, a take pokazanie semantycznego zrnicowania midzy wyrnionymi gatunkami tekstw. Zasady podziau na czci eksplikacyjn i dokumentacyjn s w pewnym stopniu umowne. Frazcologizmy (jako jednostki quasi-Ieksykalne o silnie stabilizowanym ksztacie jzykowym) notujemy tylko w eksplikacji, gdy powoanie si na nie i tak wymaga kadorazowo ich cytowania w caoci. Z diametralnie przeciwnych wzgldw te tylko w eksplikacji umieszczamy informacje o wierzeniach i zachowaniach, bo te z kolei - zapisywane przewanie przez etnografw jzykiem oglnopolskim, a nie w wersji ludowej (dla nas kanonicznej) - poddaj si streszczaniu przez redaktorw hasa bez naruszania istotnych cech. Dokumentacja zawiera przede wszystkim ludowe teksty kliszowane, tj. stabilizowane pod wzgldem struktury semantycznej i/lub formalnej i powtarzajce si w obiegu spoecznym. Umieszczamy w Sowniku" takie teksty, ktre zostay w badanych materiaach zapisane przynajmniej dwa razy (kryterium statystyczne) i/lub

II.

Roliny.

III. Zwierzta. IV. Czowiek. ' V. Spoeczestwo. VI. Religia. Demonologia. VII. Czas. Przestrze. Miary. Kolory. Taki ukad dziaowy nie przesdza jednak z gry technicznego podziau na zeszyty, gdy ten ostatni musi zalee od jakoci i bogactwa zebranego materiau oraz moliwoci wykonawczych zespou. Niektre hasa wymagaj pracy wielomiesicznej, a nawet wieloletniej. Cz hase staa si tematem prac magisterskich i doktorskich.

6. Rodzaje i ukad hase

Sownik" jest pomylany jako intensywny, a nie ekstensywny, tzn. przedstawia szczegowiej wybrane, wane hasa, dajc ich portrety" jzykowo-kulturowe, a nie skrtowo i pobienie wszystkie hasa wyrazowe, pojawiajce si w badanych tekstach ludowych. Wprowadzamy trzy rodzaje hase: I, II i III stopnia. Rni si one ukadem, a przede wszystkim kompletnoci i samodzielnoci. Hasa I stopnia obejmuj cae pola semantyczne - kamienie", gwiazdy" oraz podstawowe hasa takie jak soce", ksiyc", ogie". W ich skad wchodz wszystkie zaoone dla opracowania czony (eksplikacja, dokumentacja, bibliografia). Hasa II stopnia s podporzdkowane hasom duym i uszczegawiaj je: wschd soca", zachd soca", zamienie soca", fazy ksiyca, zamienie ksiyca", drogie kamienie", biay kamie" itp. Hasa III stopnia to hasa mae, poniekd przyczynkowe; przynosz one uszczegowienie hase podstawowych: duych i rednich, np. w polu gwiazdy" - Gwiazda Kosu Pszenicznego", w polu drogie kamienie" - alabaster", rubin" itp. Wyodrbniamy takie mae hasa dla ich walorw kulturowych, jako wymowne ilustracje ludowego widzenia wiata nie zmierzajc bynajmniej do kompletnoci zestawu. Ich budowa jest uproszczona w stosunku do przyjtego modelu opisu. Ukad materiau w Sowniku" wedle pl leksykalno-semantycznych pozwala ima-

O SOWNIKU STEREOTYPW..." 14 O ..SOWNIKU STEREOTYPW..."

L5

takie, ktre zawieraj znaczce kulturowo informacj o przedmiocie hasowym (kry terium wanoci kulturowej).

8. Jednostki opisu w Sowniku"

Podstawowymi jednostkami prezentowanymi w SSiSL nie s wyrazy (jak w sownikach jzykowych) ani odpowiadajce irn realne przedmioty (jak w encyklopediach), lecz semantyczne korelaty stojce pomidzy wyrazami i przedmiotami, inaczej mwic - spoeczne w y o b r a e n i a p r z e d m i o t w . Sownik ma charakter idcograliczny. Zakadamy, e owe wyobraenia s dostpne poprzez dane zawarte w jzyku i w tekstach, a take (co wychodzi poza dotychczasowy wzorzec sownika jzykowego) poprzez zapisy wierze i opisy zachowa. Wyobraenia te odpowiadajce znaczeniu w pewnym rozumieniu tego terminu - maj charakter stereotypowy i zwykle symboliczny. Razem ze sownictwem, gramatyk i zespoem regu pragmatycznych skadaj si na jzykowy obraz wiata badanej kultury. Sownik" reprezentuje zatem podejcie onomazjologiczne i ideograficzne (od przedmiotw i znacze do nazw), a nie semazjologiczne (od nazw do icli znacze). Nie przeszkadza to wydzielaniu w obrbie niektrych hase powizanych ze sob relacjami metonimicznymi wariantw hasowego wyobraenia, np. pod hasem soce": 'ciao niebieskie', 'blask, wiato', 'miejsce owietlone', 'pogoda soneczna'. Sownik" oczywicie podaje take materia leksykalny, tj. podstawowe nazwy i ich synonimy. Notowane s take derywaty i uycia przenone nazwy podstawowej, np. przy socu wyraenia typu na socu (co pooy), za soca (pracowa), nasoneczniony 'jasny' itp. - diagnozujce zrnicowania semantyczne. Nazwy stanowi tylko jeden z czonw penej eksplikacji. Eksponowane w Sowniku" s poczenia wyrazw i poczenia znacze, pokazuje si ca rozbudowan wielokierunkowo (i wielopoziomowo) kombinatoryk hasa z uwzgldnieniem wielu penionych przez haso rl semantycznych (o czym niej). Odpowiada to rozumieniu tytuowego pojcia stereotypu" jako ustabilizowanego poczenia jednostek semantycznych i/lub formalnych [SLSJ 1980]. Eksponowanymi poczeniami wyrazw - i zarazem minimalnymi tekstami, przewanie jednozdaniowymi - s przysowia. Podstawowa dla naszego Sownika" jest paszczyzna semantyczna, a nie formalna. Jak wiadomo, midzy tymi paszczyznami nie ma adekwatnoci: w historycznym rozwoju wyraenia wielowyrazowe podlegaj scalaniu, przyjmuj status znakw prostych o zintegrowanej strukturze i globalnej wartoci znaczeniowej [Picrmiakow 1970, Lewicki 1976, Bartmiski 1980a, Chlebda 1991], Patrzc z punktu widzenia relacji tre - forma, uwzgldniamy wic w Sowniku" zarwno topik, jak formuy i idiomy [Bartmiski 1985, s. 51-53]. T o p i k stanowi poczenia czysto semantyczne, ktrym odpowiada zmienna jeszcze forma jzykowa, np. czowiek po mierci wraca do ona ziemi", ksiyc jest porednikiem midzy zakochanymi", okadzanie dymem z palonych zi chroni przed zem", ognia nie naley poycza" itp. Topika wraz ze zrytualizowanymi zachowaniami i praktykami tworzy kontekst kulturowy relawantny dla komunikacji jzykowej.
i

1 o r m u I y s ustabilizowanymi poczeniami semantyczno-formalnymi, tj. majcymi przyjt form werbalizacji, jak frazeologizmy czy przysowia typu: matka ziemni; jasne jak soce; wy jak pies do ksiyca; Nie ma dymu bez ognia; Rozstp si, ziemio; Ganie ksiyc przed socem; Drobne gwiazdy gin od ksiyca; Czym gbsza woda, tym ciszej pynie. I d i o m y to poczenia wyrazowe z zatart podzielnoci semantyczn, zuniwerbi-zowane, t a k i e jak typ spod ciemnej gwiazdy, wiesza psy na kim, gupi jak but (z lewej nogi). Topika w nastpstwie wielokrotnego powtarzania ujednolica swj ksztat sowny i przechodzi w ustabilizowane formuy, przy czym stabilizowanie si formy wewntrz dwu a tym bardziej wieloczonowych motyww przechodzi przez rne etapy i moe obejmowa w nierwnym stopniu poszczeglne skadniki. Aby cho w przyblieniu odda to ogromne zrnicowanie przyjto elastyczn konwencj zapisu motyww z czonami wyrnianymi kursyw, np. Bg postanowi niebo i ziemi", Bg stworzy niebo i ziemi", Do miesica wdruje gwiazda, do chopca - dziewczyna". Przy czonach wymieniajch si w tym samym kontekcie stosujemy zapis ze znakiem alternatywy: Bg postanowi/stworzy niebo i ziemi". Wielko jednostek semantycznych nie jest okrelona z gry. Jednostk tak nie jest tylko wyraz czy zdanie, jest ni raczej caa wypowied, cay tekst, a wic cig zda z obudowujc go ram tekstow (kwalifikatorem tekstowym"), ktra nadaje mu komunikatywn funkcj [Bartmiski, Tokarski 1986], a nawet tekst wraz z kontekstem sytuacyjnym i tem wierzeniowym [SLSJ 1980, s. 16]. Nasuwa si uzasadniona wtpliwo, czy jest moliwe zbudowanie sownika obejmujcego tak rnorodne jednostki? Czy wprowadzenie do sownika tekstw nie przeksztaca go w antologi utworw ludowych - zagadek, przysw, pieni itd? Ot - po pierwsze - nasz Sownik" zawiera tylko wybrane hasa. Po drugie - ograniczamy materia do ustabilizowanych segmentw tekstu, do motyww tematycznych wdrownych", stanowicych rodzaj lunych morfemw", z ktrych wykonawcy komponuj wtki o zmiennej trwaoci. Po trzecie - repertuar tekstw przynalenych do folkloru jest ograniczony: okoo 1500 zagadek (w zbiorze Folfasiskiego); okoo 2500 wtkw bajkowych (w zestawieniu Krzyanowskiego), okoo 6 tysicy przysw zrnicowanych tematycznie (wg oblicze S. wirki, NKPP IV, s. 20), kilkanacie tysicy pieni (cho repertuar pieniowy jednego regionu, jeli nie liczy licznych wariantw, oscyluje w granicach 1 tysica utworw). Podobnie policzalne s i n n e gatunki. Uoenie sownika tekstw" jest zatem cakowicie moliwe i wykonalne. Przewidujemy opracowanie w przyszoci osobnej antologii tekstw, ktra bdzie stanowi swoiste przeduenie Sownika".

9. Metody definiowania (eksplikowania) hase

Zastosowana w Sowniku" metoda definiowania, nazwana definicj kognitywn", zostaa zaproponowana przez J. Bartmiskiego w zeszycie prbnym Sownika" [SLSJ 1980] i rozwinita w kilku dalszych artykuach [Bartmiski 1984, 1988, 1990, 1995; Bczkowska 1986, 1988, Czyewski 1988, Kozio 1989, Mazurkiewicz 1990, Niebrze-gowska 1990, 1992, Adamowski 1990, 1991, 1992, Masowska 1990, Mackiewicz 1990, Majer-Baranowska 1988, 1993, Koper 1993, Szadura 1995). Nawizuje ona do kon-

O SOWNIKU STEREOTYPW..." 16 O SOWNIKU STEREOTYPW..."

17

cepcji definicji uwikanej" (aksjomatyczuej", definicji przez postulaty") [Ajdukic-wicz 1965, s. 79-82] i koncepcji definicji czstkowych, rozwinitej pod wpywem prac R. Carnapa i L. Wittgensteina [Pawowski 1978, Koj 1964, 1969]. Szczegowa prezentacja definicji kognitywnej jest zawarta w osobnym artykule [Bartmiski 1988c]. Podstawow jednostk definicyjn jest zdanie (jego rwnowanik), a nie nazwa odnoszca si do izolowanej cechy. Zdania definicyjne s w eksplikacjach hase ukadane w zespoy jednorodne z jakiego punktu widzenia, tworzce swoiste kategorie Wprowadzony w 1980 sposb porzdkowania zda definicyjnych wedle kategorii semantycznych (aspektw, faset), stanowicy podstaw dla odtworzenia podmiotowych sposobw profilowania, znalaz oparcie w pracach A. Wierzbickiej [Wierzbicka 1985] oraz w opracowaniach moskiewskiej szkoy etnolingwistycznej [Nikitina 1992, Tolstaja 1995 i in.] Staramy si budowa eksplikacje tak, by zarwno w aspekcie formalnym, jak i treciowym speniay warunek adekwatnoci wobec badanego materiau, tj. modeloway sposb widzenia przedmiotu przez nosiciela kultury ludowej. Przez adekwatno formaln rozumie si odwzorowanie w samej strukturze eksplikacji tych relacji, ktre midzy skadnikami treci sowa ustala wiadomo nosiciela jzyka. Adekwatno treciowa to jako konkretnych charakterystyk przypisywanych przedmiotowi przez tego nosiciela.

10. Fasety i ich symbole stosowane w Sowniku"

=

Nazwa z uwzgldnieniem jej rnych znacze i odniesie; derywaty, synonimy, kohiponimy. ft Hiperonim: haso nadrzdne wobec analizowanego, np. dla rozmarynu - ziele, dla konia zwierz, dla kocha - czu itd. UHiponim: haso (hasa) podrzdne, np. dla konia - ogier/walach i kobyla. + Kolekcja: z jakimi innym przedmiotami przedmiot hasowy wspwystpuje w jednym miejscu i czasie na zasadzie penienia jakiej wsplnej funkcji. Tworzenie kolekcji - jak pokazali Piaget i Wygotskij - jest operacj raczej praktyczn ni intelektualn, inn ni proces abstrahowania i tworzenia poj oglnych [Dej 1978, Bartmiski 1990]. + Opozycje, tj. antonimy" na poziomie ponadleksykalnym (znacze nadda-nych); opozycja moe by ustalana midzy rnymi jednostkami, m.in. takimi, ktre w systemie leksykalno-semantycznym jzyka pozostaj w relacji wsprzdnoci (np. soce : ksiyc : gwiazdy). X Pochodzenie: (a) z czego pochodzi przedmiot hasowy, (b) co pochodzi od przedmiotu hasowego. Wygld. O Waciwoci nie zwizane z wygldem przedmiotu hasowego. "A" Czci, z jakich skada si przedmiot hasowy. A Ilo: w jakich ilociach wystpuje przedmiot hasowy. Czynnoci, procesy, stany, jakie wykonuje (jakim podlega, w jakich jest) przedmiot hasowy. C3 Dziaania sprawcze.

Przeycia: co przeywa przedmiot hasowy. Przyczyna: przedmiot hasowy jako przyczyna czego. Skutek: przedmiot hasowy jako rezultat, wynik, skutek czego. Obiekt: przedmiot hasowy jako obiekt oddziaywania. Adresat, rozmwca: przedmiot hasowy jako adresat wypowiedzi i/lub rozmwca. Zastosowanie, uytek, narzdzie. A Lokalizacja, lokalizator: (a) lokalizacja przedmiotu hasowego, (b) przedmiot hasowy jako miejsce lokalizacji czego, co Czas: (a) tlo czasowe przedmiotu hasowego, (b) przedmiot hasowy jako to czasowe czego. Przepowiednie. W Ekwiwalencje kulturowe, wewntrz- i midzytekstowe przedmiotu hasowego, np. ko i samochd w praktykach wrebnych dzieci, rozmaryn i ruta jako kwiaty do wieca panny itp. Relacja ekwiwalencji jest te sygnalizowana przy poszczeglnych kategoriach. 5* Symbolika: (a) symbole przedmiotu hasowego, (b) przedmiot hasowy jako symbol czego. Wyszczeglnione fasety maj w Sowniku" swoje znaki graficzne, pozwalajce na atwe wynajdywanie odnonych fragmentw hasa. Przewidujemy take jeden znak dodatkowy o funkcji oglnej, dla mniej typowych albo mniej czstych aspektw, znakiem tym jest zaciemnione keczko - . Przyjta siatka rozrnie semantycznych ma warto podwjn: (i) daje wgld w struktur poznawcz hase; (2) pozwala -jak wsprzdne geograficzne na mapie -na atwe operowanie materiaem, jego analiz i porwnywanie. Propozycja kategoryzacji jest oparta na ywotnej wci tradycji istniejcej w logice i jzykoznawstwie (zwaszcza w sowotwrstwie, skadni i semantyce) [Fillmore 1968, Apresjan 1980, Wierzbicka 1985, 1993, Tokarski 1988c, Nikitina 1992]. Tradycja ta siga Arystotelesa; wyrnione przez niego kategorie byy wynikiem nie apriorycznej spekulacji, lecz rezultatem obserwacji stosunku zwykego miertelnika do otaczajcego wiata. Nawizuje do nich wspczesna semantyka kognitywna.

V Q H 0

11. Zakres czasowy Sownika"

Materia podawany w Sowniku" pochodzi zarwno z zapisw wspczesnych, przewanie dokonywanych w terenie (w latach 1960-1996) przez autorw i wsppracownikw Sownika", jak te z publikacji dawniejszych, dokumentujcych stan folkloru i kultury ludowej w wieku XIX i wczeniej. W zwizku ze znaczn chronologiczn rozpitoci zapisw wynik problem wewntrznej spjnoci (czy raczej niespjnoci) prezentowanego obrazu wiata. W zgromadzonych tekstach (zwaszcza tekstach sfolk-loryzowanych, przekazywanych z pokolenia na pokolenie) wspwystpuj elementy przynalene do rnych stadiw czasowych, do rnych formacji kulturowych". Zjawisko polistadialnoci" folkloru (by uy sformuowania E. Mieletinskiego) dobitnie ilustruj wspczesne Relacje o kosmosie" zebrane w okolicach Bigoraja w roku 1984 przez zesp lubelski (opublikowane w Etnolingwistyce" t. 2, 1988,

O SOWNIKU STEREOTYPW...-' 18 O SOWNIKU STEREOTYPW,.," 19

s. 95-149). Dobrze zachowany przekaz archaicznego mitu dualistycznego o stwarzaniu wiata przez dwch kreatorw, Boga i Diabla, z ziaren ziemi wydobytych z dna morza, wyobraenie bkitu nieba jako powoki okrywajcej wiat, a soca jako promienia z wypenionego wiatem nieba, spotyka si tu ze schrystianizowanymi modlitwami do ognia i ksiyca, z objanieniami grzmotw jako strzaw oddawanych przez w. Eliasza za diabem, z zapoyczonymi z Biblii opowieciami o zatrzymaniu soca na niebie, by zwyciska bitwa (Sobieskiego z Turkami, w nowszych przekazach - Pisudskiego z Moskalami") moga zosta zakoczona, i czysto chrzecijaskimi obrazami nieba, pieka i czyca oraz Matki Boskiej jako Jutrzenki, wreszcie wszystkie te tradycyjne elementy ludowej wizji wiata pojawiaj si razem z nowoczesnymi tumaczeniami piorunw i byskawic jako wyadowa elektrycznych, z obrazem Ziemi jako kuli owietlanej przez soce itd. Przyjlimy w zwizku z tym jako zasad datowanie zapisu poszczeglnych informacji oraz szerokiego operowania kwalifikatorami gatunkowymi. Przy rdach czasopimienniczych wpisujemy w metryczk rok wydania pisma, w przypadku wasnych materiaw terenowych (TN) podajemy rok zapisu.

Rwnoczenie zdajemy sobie spraw z niemoliwoci i niebezpieczestwa izolowania tego, co polskie, od wsplnego dziedzictwa sowiaskiego, indoeuropejskiego, chrzecijaskiego; dlatego niektre (dusze) artykuy poprzedzamy wstpami, w ktrych to porwnawcze dla materiau polskiego jest (skrtowo) przywoywane. Potwierdza si opinia, e kultura ludowa jest uniwersalna w stopniu znacznie wyszym ni nasza kultura narodowa. Najblisze nam to kulturowe sowiaskie zakrelamy korzystajc z prac polskich zwaszcza Kazimierza Moszyskiego, autora monumentalnej Kultury ludowej Sowian" oraz gruntownych publikacji etnolingwistycznej szkoy moskiewskiej, z prac W. W. Iwanowa, W. Toporowa, studiw Nikity Iljicza oraz wietlany Michajowny Tostojw i grupy ich wsppracownikw, sownikw Slavjanskie drevnosti" pod red. N. I. Tostoja (t. 1, Moskwa 1995), Slavjanskaja mifologija" (1995) i innych.

14. rda i ich zrnicowanie gatunkowe

Dokumentacja, na ktrej opiera si Sownik", pochodzi z zapisw drukowanych (jednym z nich byy Dziea wszystkie" Oskara Kolberga zawierajce 55 tomw materiaowych) i wasnych bada terenowych zespou etnolingwistycznego UMCS. Zob. zestawienie rde i opracowa. Materiay przytaczane w Sowniku" s zrnicowane gatunkowo i to zrnicowanie jest metodycznie pokazywane w czci dokumentacyjnej. Za podstaw opisu dyferencjacji gatunkowej przyjto systematyk zawart w ksice Folklor, jzyk, poetyka" [Bartmiski 1990, s. 17-23], konieczne okazao si jednak wprowadzenie pewnych uzupenie i modyfikacji. Gatunkiem uwzgldnionym najbardziej systematycznie s (i) pieni ludowe, bowiem dysponowalimy kompletn kartotek sowoform dla pieni i ludowych tekstw wierszowanych, zawartych w Dzieach wszystkich" Oskara Kolberga (t. 1-55). Teksty te zostay na potrzeby naszego Sownika" z caoci wpisane do pamici komputera, skd potrzebne dane wydobywano za pomoc klucza leksykalnego. Cay ten zbir liczy okoo dwch milionw sowoform. Prozatorskie teksty Kolbergowskie (bajki, gadki, legendy, zapisy praktyk i wierze i in.) ekscerpowano rcznie. W Sowniku" signlimy jednak take po niekolbergowskie teksty zarwno pieniowe, jak i niepieniowe. W efekcie uwzgldniono poza pieniami take (2) grup rde prozatorskich, (3) rnego typu zapiski dialektologiczne, (4) opisy obrzdw, zwyczajw i praktyk, (5) zapisy wierze ludowych. Lista gatunkw uwzgldnionych w Sowniku" obejmuje doranie tworzone ludowe wypowiedzi potoczne, ludowe przekazy wiedzy spoecznie cennej" (wedle sformuowania Rocha Sulimy), reprodukowane z pamici stabilizowane teksty artystyczne (folklor w wszym sensie). Dochodz do tego relacje badaczy (podawane w jzyku oglnym, literackim) na temat ludowych wierze i praktyk. Signlimy te do pisanej poezji chopskiej, ktra stanowi prawdziwy skarbiec doniosych kulturowo motyww, artykuowanych indywidualnie, ale w silnym powizaniu z tradycj, nierzadko w pikny sposb.

12. Zakres geograficzny Sownika"

Pod wzgldem geograficznym Sownik" obejmuje cay teren etniczny polski oraz poniekd te rodowiska Polakw mieszkajcych poza tym terenem, gwnie na wschodzie. Jeli byy wtpliwoci z okreleniem narodowej atrybucji materiaw rozstrzygalimy je na rzecz wczenia ich do Sownika". Zgodnie z wymogami dialektologii i folklorystyki przywizujemy du wag do lokalizacji danych. Informacje geograficzne wpisujemy te w skrty rde. Tam, gdzie kwalifikatory geograficzne wprowadzaj sami autorzy hase, ograniczamy si do informacji uoglnionych, preferujc oglne nazwy regionw Kaszuby", Wielkopolska" Krakowskie", Podlasie" itp. kosztem mniej czytelnych nazw szczegowych (cho i takie informacje wypadao niekiedy zachowa). Dane cytowane z czasopism otrzymuj informacj geograficzn w spisie rde. Np. czytelnik znajdujcy w dokumentacji cytat opatrzony metryczk ZWAK 1885/IS" i zainteresowany tym, skd zapis pochodzi, moe zajrze do rde i opracowa, gdzie podano informacj o lokalizacji materiau (Piczowskie). Jeli w tekcie zbiega si wiele metryczek, podajemy je w staej kolejnoci: od pnocnego zachodu ku poudniowemu wschodowi (za przykadem Sownika gwar polskich" PAN).

13. Zasig etniczny Sownika"

W Sowniku" prezentujemy materia polski. Nie dlatego, e Sownik" jest dzieem polonistw, ale gwnie dlatego, e przyjta metoda - intensywna, a nie ekstensywna nadaje si tylko do materiau wzgldnie jednorodnego. Recenzent Zeszytu prbnego SLSJ", Anton Hnig [1981], podkrela jednak, e moliwe -i celowe - byoby opracowanie podobn metod innych tradycji narodowych, co pozwolioby na metodyczne analizy porwnawcze i kontrastywne, majce zreszt okazae tradycje naukowe. Ograniczenie si do materiau polskiego wynika te z przyjtej przez nas zasady h i s t o r y z m u . Sownik" chce respektowa historyczne uwarunkowania i specyfik tradycji narodowej.

20

O SOWNIKU STEREOTYPW..." O SOWNIKU STEREOTYPW..."

2]

15. Z historii Sownika"

Materia w przyjtych grupach gatunkowych jest przytaczany i zestawiany wedle motyww i ich wariantw. Kolejno gatunkw w dokumentacji jest wzgldnie stal. Na pocztku umieszczamy mae formy", jak zagadka, przysowie, rymowane przepowiednie pogody (bardzo liczne przepowiednie nierymowane podajemy skrtowo w eksplikacji); potem formy poezji magicznej: zamawiania, zamwienia i zaklcia, formuy witania i egnania; przeklestwa, zorzeczenia i przysigi; rymowanki i wyliczanki dziecice; modlitwy i modlitewki; testamenty, toasty, proroctwa, instrukcje magiczne, wiersze nagrobne, tzw. listy z nieba. W kolejnoci idzie liczna i zrnicowana grupa pieni ludowych, obrzdowych (dorocznych i rodzinnych) i nieobrzdowych, po nich teksty z dialogw i widowisk oraz przemowy (noworoczne, zapustne, dyngusowe, weselne, pogrzebowe). Dalej zestawiamy motywy wydobyte z prozy ludowej: bani magicznych, mitw kosmo-gonicznych i bajek ajtiologicznych, poda i legend, anegdot, opowieci wierzeniowych i wspomnieniowych. Dwa kocowe bloki to gwarowe relacje potoczne (s to przewanie wasne zapisy autorw uzyskiwane w toku wywiadw terenowych) i pisana poezja chopska. W nazewnictwie gatunkw idziemy generalnie za tradycj. Dokonujemy tylko nieznacznej normalizacji (rezygnujemy z nazw niejasnych, uywanych przygodnie, jak klechda"). Na ile dopuszcza to badany materia, ze wzgldw praktycznych, czono w dokumentacji zapisy rnych gatunkw. Stosowana do zapisu kursywa wyrnia wszystko, co wyszo z ust ludu", od podawanych inn czcionk (antykwa, petit) komentarzy, omwie, streszcze itp., a wic tego, co pochodzi od samych badaczy i redaktorw. Zrnicowanie rde pozwolio pokaza specyfik poszczeglnych gatunkw folkloru. Tytuem przykadu mona wskaza, e tylko w zagadkach pojawiy si archaiczne, wane kulturowo zestawienia symboliczne konia i soca czy dbu i soca; tylko w folklorze dziecicym funkcjonuje zestawienie soca z biedronk (bo krwk), a z kolei antropomorficzne przedstawienia soca czy ksiyca s wyrnikiem bani. Tylko w opowiadaniach ludowych pojawia si zmora, ktra dusi konie, a zestawienia takie jak wite dby" pojawiaj si gwnie w przekazach z drugiej rki itd., itp. Moe najbardziej kontrowersyjne jest uwzgldnienie zapisw etnograficznych, niejednokrotnie uzyskiwanych z pomoc kwestionariusza; przyjmujemy jednak, e zbiorowe wierzenia jako elementy spoecznej wiedzy o wiecie mieszcz si w ramie do-wiadczeniowej znacze jzykowych i s relewantne dla rozumienia przekazw jzykowych. Wierzenia i praktyki, jeli nie wchodz wprost do znaczenia (jak w przypadku kukuki, bociana, osiki), mog w nich by obecne jako czynnik motywujcy i interpretujcy. Np. to, na ile serio przypisuje si socu cech ywotnoci, daje si do koca rozstrzygn dopiero na tle obowizujcych zwyczajowo nakazw zachowywania si wobec soca z szacunkiem nalenym osobom ywym, do czego naleao np. niepokazywanie palcem [Niebrzegowska 1986], Dopiero na tle obowizujcych zachowa wida, e animistyczne pojmowanie soca byo w tradycji ludowej traktowane mitologicznie, a nie metaforycznie. Pomys sownika powsta w rodowisku lubelskim na pocztku lat siedemdziesitych jako rezultat wsppracy dialektologw i folklorystw. Jego realizacj rozpoczto w Instytucie Filologii Polskiej UMCS w ramach Centralnego Programu Bada Podstawowych (a cilej tematu Polska kultura narodowa, jej tendencje rozwojowe i percepcja" koordynowanego przez Uniwersytet Wrocawski i kierowanego najpierw przez prof. Czesawa Hernasa, potem przez prof. Mieczysawa Klimowicza), w latach 1976 1990. Realizacja przechodzia kilka etapw i owocowaa nowymi problemami i inicjatywami, ktre miay swoje interesujce konsekwencje na gruncie bada folklorystycznych i jzykoznawczych [Crzegorczykowa 1995). Pierwotnie mia to by sownik jzyka pieni ludowych, a cilej mwic - formu pieniowych. Potrzeb sownika formu akcentowa Czesaw Hernas na konferencji folklorystyki sowiaskiej w Warszawie w r. 1966 i w Stwie wstpnym" do zeszytu prbnego [SLSJ 1980, s. 5]; rwnoczenie dialektolodzy badajcy porwnawczo gwary i folklor zwracali uwag na to, e jzyk pieni jest inny ni potoczna gwara, zawiera wiele swoistoci min. w samym sownictwie (nadobna dziewczyna, wrony ko, dbrowa) i w znaczeniach sw. Dao to podstaw do wprowadzenia pojcia poetyckiego interdialektu [Bartmiski 1973a, 1973b]. Na potrzeby tak pomylanego sownika wykonano dwie prace zespoowe. Po pierwsze - zaczto gromadzi kartotek polskich pieni ludowych (zebrano ponad 60 tys. kart ze zbiorw drukowanych i ponad 10 tys. z wasnych zapisw terenowych) i przygotowano zasady jej opracowania. Powicono temu osobny zeszyt Literatury Ludowej" (4-6 z roku 1979), w ktrym o zaoeniach systematyki de-skryptorowej tekstw folkloru pisa Jerzy Bartmiski, o sposobie zapisywania metryk pieni - Boena Wachowska, o rnych rozumieniach incipitu - Feliks Czyewski, o rejonach folklorystycznych - Jerzy Sierociuk, nazwach gatunkw pieniowych - Jan Adamowski i Grayna uraw, o sytuacji wykonawczej - Jolanta ugowska, tematach i ich zapisywaniu - Maria Woniakiewicz-Dziadosz, o postaciach pieniowych - Jadwiga Jagieo, formach podawczych Krzysztof Stpnik, o strukturze metrycznej -Grayna Murich, o cechach muzycznych - Zenon Koter, o moliwociach logicznego opisu funkcji wyrae jzykowych - Leon Koj. Swiatomir Zbek, kierownik Zakadu Metod Numerycznych UMCS, przedstawi! moliwoci wykorzystania dla celw kartoteki komputerowych technik wyszukiwania informacji. W porozumieniu z Jerzym Woronczakiem z Uniwersytetu Wrocawskiego Swiatomir Zbek opracowa system kodowania tekstw w pamici komputera (Odra 1204, potem R-32, ostatecznie wszystkie dane przeniesiono na IBM 4381). Cao pieni i wierszy z Ludu" O. Kolberga (okoo 25 tysicy jednostek) wedle tego systemu zakodowali Jerzy Bartmiski i Urszula Ma-jer-Baranowska, a na 8-bitow tam komputerow wpisaa Anna Marciszuk. Kontroli poprawnoci zapisu dokonano zespoowo, z udziaem Grayny Zuraw(-Bczkowskiej) i Magorzaty Mazurkiewicz(-13rzozowskiej). Praca ta trwaa 7 lat. Po drugie - rozpoczto dyskusj nad pojciem formuy, czego rezultatem by cykl artykuw opublikowanych na lamach Literatury Ludowej". Rozpocz go artyku Czesawa Hernasa, O przystosowywaniu formuy poetyckiej" (LL 3/75), kolejno ukazay si: tumaczenie fragmentu ksiki Alberta B. Lorda, O formule"

22

O SOWNIKU STEREOTYPW... O SOWNIKU STEREOTYPW..." 2.5

(LL 4-5/75) z komentarzami Wiesawa Krajki (LL 4-5/75) i Jerzego Bartmiskiego (LL 6/75); potem artykuy Anny Brzozowskiej-Krajki i Wiesawa Krajki, Z bada nad formu", (LL 3/76); Jolanty ugowskiej, O formule bajki", (LL 4-5/76); Jerzego Sierociuka, Z zagadnie formuy w polskiej pieni ludowej", (LL 1/77); Jana Adamowskiego, Archaizmy leksykalne pieni ludowych a problematyka formuy" (LL 4-5/77). Po trzyletnich dyskusjach toczonych we Wrocawiu z badaczami kultury, literatury i folkloru (uczestniczyli w nich m.in. Czesaw Hernas, Jerzy Woronczak, Roch Sulima) rozszerzono pierwotny projekt badania formu pieniowych na inne gatunki folkloru i zdecydowano si na ujcie szersze, antropologiczno-jzykowe. W tym duchu zosta przygotowany zeszyt prbny, wydany w roku 1980 we Wrocawiu pt. Sownik ludowych stereotypw jzykowych" [SLSJ 1980]. Zeszyt prbny, wydany w nakadzie 300 egzemplarzy technik maej poligrafii, zawiera prezentacj koncepcji dziea w artykule J. Bartmiskiego Zaoenia teoretyczne sownika" oraz 11 artykuw hasowych, napisanych przez czonkw zespou sownikowego (talar" - Jan Ada-mowski, soce" i ko" - Jerzy Bartmiski, kocha" - Urszula Majer, w" Jerzy Sierociuk, hej" - Grayna uraw), magistrantw J. Bartmiskiego (gwiazda" - Jadwiga Chodukiewicz, rozmaryn" - Jolanta Puch, kukuka" - Irena Kosylowa) i zaproszonych do wsppracy naukowcw (brat" - Ryszard Tokarski, matka" -Jadwiga Jagieo, kukuka" - Czesaw Kosyl, wspautor hasa). Na cao zoyy si nadto - instrukcja redakcyjna, spis rde i skrtw, indeks wyrazw kluczowych oraz Sowo wstpne" Czesawa Hernasa, ktry wyrazi nadziej, e rozpoczte opracowanie, stanie si podstawowym odniesieniem komparatystycznym, przywoujcym pierwotne ((zapisy myli zarwno dla bada analitycznych nad dziejami rnych dawnych nurtw twrczoci, jak dla bada nad dzisiejsz potoczn polszczyzn i dzisiejsz twrczoci". Zeszyt prbny spotka si z ywym przyjciem w kraju i za granic. Jako pierwszy Anton Hnig da obszerne omwienie opublikowane w Heidelbergu, koczce si sowami: Sownik wird sicher ais Vorbild fur ahnliche Arbeiten in der Folklore anderer Sprachgemeinschaften dienen" [Hnig 1980]; Andrzej M. Lewicki podda wnikliwej analizie siatk proponowanych kategorii semantycznych i stwierdzi oglnie, e jest' to prba opracowania sownika nowego typu", niezwykle miay eksperyment leksykograficzny, nawet zbyt miay jak na aktualny poziom opracowania semantyki" [Lewicki 1984]; przydatno Sownika" dla celw systematyki tekstw folkloru podkrelaa Helena Kapeu (w Roczniku Literackim" 1980, s. 371); omwienie tomu daa te Ivanka Gugulanova w Sypostavitelno ezikoznanie" 3/86, s. 92-94 (Sofia); Andrzej Bogusawski przesa obszerny list, w ktrym zgosi szereg postulatw szczegowych i stwierdzi, e zasadnicza idea Sownika jest bardzo dobra" [Bogusawski 1988]. Nikita i Swjetana Tostojowie wypowiedzieli opini, e Sownik svidetelstvujet. o formirovanii novogo sintetieskogo etnolingvistiesko-folklornogo iii etnokulturnogo anra v slavjanskoj leksikografii" [Tolstye 1993, s. 16]. Kilkakrotnie o Sowniku" - na kolejnych etapach jego realizacji - wypowiada! si Roch Sulima [1975, 1990, 1992], ktry komentujc zamierzenia autorw trafnie zauway, e nie o gwary tu idzie, ale o humanistyczne intuicje, o symbole kulturowe".

Jego zdaniem w wywodach autorw hase i rwnolegle publikowanych rozprawach etnolingwistycznych nietrudno doslucha si ywego pulsu problemw egzystencji; dosucha si jakby zatajonych pyta o form i sens tej egzystencji, o podstawowe wartoci kultury chopskiej, ktra nie jest tu tylko przedmiotem opisu, ale hierarchi ludzkich wartoci, problematem humanistycznym." [Sulima 1990, s. 124]. Trudno by byo samym autorom Sownika" uj trafniej istot ich zamierze. Roch Sulima wskazywa te na szersz przydatno opracowania: Kiedy, kiedy tradycja ludowa bdzie ju tylko dostpna w sowie*, zawarte w sowniku jej inskrypcje, mog suy za najdogodniejszy, najbardziej wiarygodny klucz do zrozumienia chopskiego wiata, ale te sta si mog niewygasajc szans urdlania (w Norwidowskim sensie) polszczyzny. Sownik taki moe wic mie zupenie praktyczne zastosowania w warsztacie literaturoznawcy, a dzi krytyka literackiego; potrafi take umoliwi peniejszy kontakt z odleg tradycj literatury polskiej od Reja i Kochanowskiego, przez Mickiewicza i Lemiana, a po Tadeusza Nowaka, ktrego wiersze bez wiedzy o ((symbolizmie* ludowej kultury, wtopionych we treciach chrzecijaskiego sacrum, przysparzaj sporo pomyek i kopotw interpretacyjnych." [Sulima 1990, s. 124] Koncepcj Sownika" - po wydaniu zeszytu prbnego - prezentowano i dyskutowano na kilku zebraniach naukowych, z ktrych najbardziej owocne byy: 15 I 1980: zebranie Zakadu Jzyka Polskiego UMCS (wypowiadali si: Teresa Skubalanka, Maria Wojtak, Anna Pajdziska, Jan Adamowski, Stanisaw Grabias, Jzef Ko, Boena Rejakowa, Czesaw Kosyl, Jerzy Sierociuk, Halina Pelcowa); 26 II 1980: dyskusja na posiedzeniu Komitetu Jzykoznawstwa PAN w Krakowie (gos zabierali: Hanna Popowska-Taborska, Stanisaw Urbaczyk, Wadysaw Lubaszewski, Maria Zarbina, Zenon Sobierajski, Janusz Siatkowski, Micha Lesiw, Stanisaw Skorupka, Maria Honowska, Jerzy Reichan, Marian Kucaa, Mieczysaw Szymczak); 27 II 1982: dyskusja w pracowni etnolingwistycznej w Lublinie z udziaem Andrzeja Bogusawskiego, Andrzeja Lewickiego, Leona Koja, Michaa esiowa), 15 XI 1982: zebranie w Pracowni Poetyki Teoretycznej IBL PAN w Warszawie (z udziaem Marii Renaty Mayenowej, Rocha Sulimy, Elbiety Janus, Jadwigi Jagieo), 12 V 1984: zebranie w Komisji Leksykograficznej Komitetu Jzykoznawstwa PAN w Warszawie (w dyskusji gos zabrali: Mieczysaw Szymczak, Zygmunt Saloni, Henryk Borek, Andrzej M. Lewicki, Wanda Budziszewska, Jzef Wierzchowski, Jerzy Reichan i Marian Kucaa). Wszystkim recenzentom i uczestnikom dyskusji za ich sugestie i uwagi krytyczne, ktre stanowiy cenn intelektualn pomoc dla autorw, nale si od autorw Sownika" sowa serdecznej wdzicznoci. W latach 1984-1995 tematyka sownika etnolingwistycznego bya dyskutowana zwaszcza na konferencjach w Karpaczu i Kazimierzu w ramach oglnopolskiego konwersatorium Jzyk a kultura", czego efektem jest seria artykuw analitycznych [Adamowski 1989, 1990, 1991, 1992, 1994, 1995; Bartmiski, Mazurkiewicz-Brzozow-ska 1993; Bartmiski, Niebrzegowska 1994; Bczkowska 1988, Koper 1993; Kozio

24
O SOWNIKU STEREOTYPW..." O SOWNIKU STEREOTYPW..." ______________________25

1989; Mackiewicz 1990a, 1990b; Majer-Baranowska 1988, 1991, 1993, 1995; Masowska 1990, Mazurkiewicz-Brzozowska 1987, 1988b, 1989a, 1989b, 1990b, 1993; Niebrzegow-ska 1990a, 1992, 1994a; Szadura 1993, 1995], a take teoretycznych i metodologicznych [Bartmiski 1984, 1985, 1987, 1988c, 1988d, 1989a, 1989b, 1990, 1993a, 1993b; Bart-miski, Tokarski 1986, 1993; Grzegorczykowa 1988, 1995; Kardela 1988; Mazurkiewicz-Brzozowska 1988a, 1990a; Niebrzegowska 1990b, 1994b, 1995; Pajdziska 1990; Tokarski 1988a, 1988b]. Bowiem zgodnie z przewidywaniami A.M.Lewickiego prac nad Sownikiem" nie mona byo prowadzi bez do gruntownej zmiany teorii i metodologii semantycznej. Do dyskusji wczyli si take logicy [Muszyski 1988, 1993, 1994] i psychologowie [Brzozowski 1991]. W pracach tych pokazywano rne warianty i moliwe zastosowania proponowanych poj, zwaszcza takich jak konotacja, wiedza jzykowa, stereotyp i prototyp, jzykowy obraz wiata, perspektywa interpretacyjna, profilowanie poj. Prace o profilowaniu zebrano i wydano osobno [Bartmiski 1993c] Pojcie profilowania zainicjowane w zeszycie prbnym [SLS.J 1980], a rozwijane w nawizaniu do prac Anny Wierzbickiej [Wierzbicka 1985], pozwolio z kolei rozszerzy metod wypracowan dla sownika stereotypw ludowych na sownictwo aksjologiczne polszczyzny oglnej [Grzegorczykowa 1995]). Tego ostatniego (bardzo interesujcego) wtku tematycznego, wykraczajcego jednak poza ramy wstpu do Sownika", tu referowa nie bdziemy. Rwnolegle z analizami i pracami teoretycznymi postpowao zbieranie materiaw terenowych do Sownika", z udziaem pracownikw UMCS i instytucji wsppracujcych (Instytut Sztuki PAN, Wojewdzki Dom Kultury w Lublinie, Centrum Kultury i Sztuki w Siedlcach) oraz studentw. Rozbudowano zaczte w r. 1960 archiwum etnolingwistyczne (obecnie obejmuje ono ponad tysic tam magnetofonowych i vi-deokaset, zob. spis miejscowoci, z ktrych nagrano teksty). Na potrzeby Sownika" zostaa zgromadzona kilkudziesiciotysiczna kartoteka cytatw wypisanych rcznie ze rde drukowanych, ktra uzupenia dane przygotowane komputerowo. Osobn a wan cz materiaw Sownika" stanowi teksty ustnego sennika ludowego, ktrych zbieranie rozpoczto w 1974 roku (Bartmiski, Bczkowska, Adamowski, Alicja Semczuk; zob. Etnolingwistyka" t. 1, s. 147-171). Najbogatszy zbir ludowych wykadni snw z rnych regionw Polski i gruntown analiz semantyczn sennika przygotowaa Stanisawa Niebrzegowska [1995]. Zbiorow prezentacj dojrzewajcej nowej koncepcji Sownika" by cykl artykuw w lubelskim Akcencie" (nr 26 z roku 1986), na ktry zoyy si nastpujce szkice: U. Majer-Baranowska, Deszcz i jego zapadniajca funkcja"; Stanisawa Niebrzegowska, Sloce raduje si - metafora czy mit?"; Jan Adamowski, O semantyce gry"; Maria Kozio, Go w czerwnym paszczu"; Magorzata Mazurkiewicz, Kamie - dzieo Boga czy diabelska sprawka"; Grayna Bczkowska, Ludowy duch wiatru", Donat Niewiadomski, Ziemia-materia aktw stwarzania"; Dobrosawa W-owicz-Zikowska, Kochankowie z kalinowego lasu"). Cao zostaa poprzedzona szkicem J. Bartmiskiego o Sowniku" i etnolingwistyce. Z myl o dyskutowaniu problemw teoretycznych semantyki, gromadzeniu materiaw do sownika i publikowaniu artykuw prbnych zaczto w roku 1988 wydawa Etnolingwistyk" (7 tomw, w latach 1988-1996); publikowane w niej hasa prbne pisane byy nie tylko przez czonkw zespou sownikowego (jak Grayny Bczkowskiej

korowaj" i pan miody", Urszuli Majer-Baranowskiej - pacz", Magorzaty Mazurkiewicz marmur", Jana Adamowskiego miedza", gociniec", ld", Jerzego Bartmiskiego i Stanisawy Niebrzegowskicj - soce", Stanisawy Niebrzegowskiej nw", Joanny Szadury - popi"), ale te bliszych i dalszych wsppracownikw: Feliksa Czyewskiego - zmora", Marii Kozio - strzygo", Donata Niewiadomskiego jajko" i ziarno", Jolanty Mackiewicz - morze", Marzeny Marczewskiej - osika", Janusza Anusiewicza - kot". Znaczcym momentem w pracach nad Sownikiem" byo uzyskanie grantu KBN (na lata 1993 1995) i podjcie w tyme roku 1993 kosztownej decyzji o zmianie ukadu materiau w czci dokumentacyjnej, mianowicie przyjcie zasady ukadu gatunkowego (zastosowanego po raz pierwszy w artykule J. Bartmiskiego i S. Niebrzegowskiej o socu" w Etnolingwistyce" t. G, 1994). Wymagao to przebudowania wielu gotowych ju hase i opnio zakoczenie prac nad pierwszym tomem Sownika". Jednake praca nad koncepcj sownika zostaa w tym momencie uznana za zakoczon. Znaczcy udzia w pracach sownikowych mieli studenci polonistyki UMCS, uczestniczcy w seminarium magisterskim Jerzego Bartmiskiego w latach 1976-1995. Od r. 1985 byo ono prowadzone wsplnie z drem Janem Adamowskim i pracownikami zespou sownikowego. Wykonano cznie prawie setk prac, o ktrych dane zob. punkt 17. Aneks. Z wyjtkiem J. Adamowskiego i G. Bczkowskiej, wszyscy czonkowie zespou przeszli przez to seminarium: Urszula Majer-Baranowska (zatrudniona od r. 1978), Magorzata Mazurkiewicz-Brzozowska (zatrudniona od r. 1984), Stanisawa Niebrzegowska (zatrudniona od r. 1985), Joanna Szadura (zatrudniona od r. 1989), Anna Koper (zatrudniona od r. 1989, od 1993 jest studentk studium doktoranckiego IFP UMCS), Monika Zuk (zatrudniona od r. 1995). Z rwnolegego seminarium bibliote-koznawczego wywodz si Artur Drozdowski i Beata Maksymiuk. Muzykologiem po KUL-u jest Anna Michalec. W pracy zespou sownikowego znaczcy udzia mieli w swoim czasie Anna Marciszuk, ktra wpisaa teksty Kolbergowskie do pamici komputera (1979-1985) i przejciowo Jerzy Sierociuk (1976-1982). Porad i konsultacji udzielali liczni pracownicy, ktrych nazwiska ju wymieniano wielokrotnie, zwaszcza polonici - Czesaw Kosyl, Andrzej M. Lewicki, Ryszard Tokarski i Jerzy Woronczak; logicy Leon Koj i Zbysaw Muszyski, neofilologowie Maciej Abramowicz, Henryk Kardela, Ireneusz Karolak, psycholog Piotr Brzozowski. Osobne podzikowanie naley si recenzentom tego tomu, prof. Marianowi Kucale i prof. Andrzejowi M. Lewickiemu, za szereg cennych uwag i sugestii, z ktrych wikszo uwzgldnilimy przygotowujc ostateczn wersj tekstu. Prace nad Sownikiem" w latach 1976-1990 byy finansowane ze rodkw Centralnego Programu Bada Podstawowych, temat Polska kultura narodowa, jej tendencje rozwojowe i percepcja", a w latach 1993-1995 ze rodkw KBN (grant nr 1 P 10204304).

_______ O SOWNIKU STEREOTYPW..." ____________________________ 27 26 O SOWNIKU STEREOTYPW..."

16. Bibliografia prac zwizanych z przygotowaniem Sownika" (wybr)

Adamowski Jan, 1977, Archaizmy leksykalne pieni ludowych a problematyka formuy, LL nr 4-5, s. 56-66. , 1978, Zestawienia typu srebro zoto, ojciec matka w polskiej pieni ludowej, [w:] Z polskich studiw slawistycznych. Seria V, t. 2, Warszawa, s. 343-350. 1980, Talar, [w:] SLSJ, s. 231-239. 1981, O uoglnianiu znacze wyrazw w pieni ludowej, [w:] Literatura popularna, jzyk, folklor, pod red. W. Nawrockiego i M. Waliskiego, Katowice 1981, t. 2, s. 204-212. 1982, Procesy modernizacyjne w jzyku polskiego folkloru wierszowanego, [roz prawa doktorska], Lublin 1982, 381 ss. 1986, O semantyce gry (w zwizku z kategori lokatywnoci), Akcent" nr 4, s. 40-47. 1987a, Archaizmy leksykalne w polskim folklorze wierszowanym, Annales UMCS", sectio FF, vol. V, s. 79-97. 1987b, O losach archaizmw w folklorze, Polska Sztuka Ludowa" nr 4, s. 139-141. 1989a, Z bada nad segmentacj tekstu pieni ludowej, [w:] Tekst ustny, text ora, red. Maciej Abramowicz i Jerzy Bartmiski, Wrocaw, s. 169-192. 1989b, Gociniec 'droga' w wierszowanym folklorze polskim, Etnolingwistyka" t. 2, Lublin, s. 71-83. 1988, O nowszym sownictwie w jzyku polskiego folkloru wierszowanego, Annales UMCS", sectio FF, vol. VI, s. 197-211. 1990, D w ludowym obrazie wiata (pochodzenie i lokatywno), [w:] JOS, s. 167-196. 1991, Kulturowe funkcje miedzy, Etnolingwistyka" t. 4, s. 65-82. 1992, Jzykowy portret ldu" w polskiej kulturze ludowej, Etnoligwistyka" t. 5, s. 83-94. 1994, Gatunek tekstu a znaczenie sowa [ n a materiale folkloru polskiego), Etno lingwistyka" t. 6, s. 53-63, 159. 1995, Sakralizacja przestrzeni w polskiej kulturze ludowej, [w:] FSR, s. 20-31. Bartmiski Jerzy, Niebrzegowska Stanisawa 1995, Zwierzta, ptaki i roliny w relacjach ludowych, Etnolingwistyka" t. 7, s. 135-178. , uraw Grayna, 1979, Tradycyjne nazewnictwo gatunkowe folkloru wierszowanego, LL nr 4-6, s. 25-33. Ajdukiewicz Kazimierz 1965, Logika pragmatyczna, s. 79-82. Apresjan Ju., 1980, Semantyka leksykalna. Synonimiczne rodki jzyka, prze. [z ros.] Zofia Kozowska i Andrzej Markowski, ZNiO. , 1994, Naiwny obraz wiata a leksykografia, Etnolingwistyka" t. 6, s. 5-12. Bartminscy Izabela i Jerzy, 1967, O sownictwie folkloru w zwizku z nowym sownikiem gwarowym, Jzyk Polski" R. 47, s. 360-373.

Bartmiski Jerzy, 1973a, O procesie formowania si inlerdialektu poetyckiego w jzyku polskiego folkloru, [w:] Ludowo dawniej i dzi. Studia folklorystyczne, pod red. R. Grskiego i J. Krzyanowskiego, Ossolineum, s. 237-257. 1973b, O jzyku folkloru, Wrocaw, 286 ss. 1978, O derywacji stylistycznej. Gwam ludowa w funkcji jzyka artystycznego, Lublin, 226 ss. 1980a, Zaoenia teoretyczne sownika, [w:] SLSJ, s. 7-36. 1980b, Ko, [w:] SLSJ, s. 119-144. 1980c, Srorice [w:] SLSJ, s. 205-230. 1981a, Dtctionnaire ethno-linguistiue polonais, [w:] Literary Studies in Poland, VIII, Folklore, Ed. Hanna Dziechciska, Ossolineum 1981, s. 157-172. 1981b, Sowo wstpne, [w:] Pojcie derywacji w lingwistyce, pod red. J. Bartmi-skiego, Lublin, s. 7-11. 1984, Definicja leksykograficzna a opis jzyka, [w:] Sownictwo w opisie jzyka, red. K. Polaski, Katowice, s. 9-19. 1985, Stereotyp jako przedmiot lingwistyki, [w:] Z problemw frazeologii polskiej i sowiaskiej III, pod red. M. Basaja i D. Rytel, s. 25-53. 1986, Czym zajmuje si etnolingwistyka? Akcent" nr 4(26), s. 16-22. 1987, 62, Co si myli to si przyni. O interpretacji obrazw w senniku ludowym, Polska Sztuka Ludowa" z. 1-4, s. 121-124. 1988a, Sownik ludowych stereotypw jzykowych. Zaoenia oglne, Etnolingwistyka" t. 1, Lublin, s. 11-34. 1988b, Stan prac nad Sownikiem etnolingwistycznym", [w:] Jzyk a kultura t. 1, Wrocaw, s. 339-347. 1988c, Definicja kognitywna jako narzdzie opisu konotacji, [w:] Konotacja, Lublin, s. 169-183. 1988d, Niebo si wstydzi. Wok ludowego pojmowania adu wiata, [w:] Kultura, literatura, folklor. Prace ofiarowane Czesawowi Hemasowi, red. Marek Graszewicz i Jacek Kolbuszewski, Warszawa, s. 96-106. 1989a, La collection dans la structure thematiue du teite ora, [w:] Tekst ustny - teite ora, pod red. M. Abramowicza i J. Bartmiskiego, Wrocaw, s. 77-102, [wersja polska pt. Kolekcja w strukturze tematycznej tekstu ustnego, [w:] Tekst w kontekcie, red. T. Dobrzyska. Wrocaw 1990, ZNiO, s. 155-174]. -, 1989b, Jzykowe sposoby porzdkowania wiata. Uwagi na marginesie bigorajskich relacji o kosmosie, Etnolingwistyka" t. 2, Lublin, s. 49-58. -, 1990, Folklor, jzyk, poetyka, Wrocaw, ZNiO, 241 ss. -, 1993a, O profilowaniu znacze w sowniku etnolingwistycznym, [w:] Philologia Slayica. K 70-letiju akademika N. I. Tolstogo, Moskva, s. 12-20. -, 1993b, O pwfilowantu i profilach raz jeszcze, [w:] ODiD, s. 269-275. -, 1993c, Profilowanie poj. Wybr prac, zestawi J. Bartmiski, Lublin, Wyd. UMCS, 231 ss. -, 1995, Formy obecnoci sacrum w folklorze, [w:] FSR, s. 9-19.

30_________________ O SOWNIKU STEREOTYPW,, O SOWNIKU STEREOTYPW..."

S i

, 1988b, Kamie piorunowy w polszczynie i kulturze ludowej, [w:] Jzyk a kultura, pod red. J. Anusiewicza i J. Bartmiskiego. t. 1, Wrocaw, s. 251-262, [w toinie przedrukowanym bez zmian w r. 1991 s. 149-155]. , 1989a, Praca i sacrum w polszczynie ludowej, Etnolingwistyka" t. 2, Lublin, s. 7-28. , 1989b, Drogie kamienie w ludowym jzykowym obrazie wiata, [w:] Jzyk a kultura t. 2, pod red. J. Puzyniny i J. Bartmiskiego, Wrocaw, s. 165-183 [w tomie przedrukowanym bez zmian w r. 1991 s. 115-126], , 1990a, Dwa spojrzenia na prac. Perspektywa interpretacyjna a znaczenie sowa, [w:] JOS 1990, s. 129-146. , 1990b, Marmur. Dwie wersje artykuu hasowego do SLSJ, Etnolingwistyka" t. 3, s. 71-77. , 1993, Praca. Wybrane warianty znaczenia sowa we wspczesnej polszczynie i ich struktura kognitywna, [w:] NW, s. 133-146. Muszyski Zbysaw, 1993, O podmiotowym, spoecznym i formalnym wymiarze jzyka, czyli o trzech aspektach znaczenia komunikacyjnego, [vv:]ODiD, s. 181-194. , 1994, Zaoenia i problemy semantyki obiektywistycznej, Etnolingwistyka" t. 6, s. 13-27. Niebrzegowska Stanisawa, 1986, Soce si raduje - metafora czy mit? Akcent" nr 26, s. 37-39. , 1989a, Z bada nad sennikiem ustnym. Sennik ustny a pisany, LL nr 3, s. 61 -69. , 1990a, Gwiazdy w ludowym jzykowym obrazie wiata, JOS, s. 147-166. , 1990b, Potoczne konotacje sowa a znaczenia symboliczne w senniku ludowym, Etnolingwistyka" t. 3, s. 37-48. , 1992a, Nw polskiej kulturze ludowej i gwarach, Etnolingwistyka" t. 5, s. 73-82. , 1992b, Ludowe wyobraenia o zamieniu ksiyca, TL nr 1-2, s. 36-38. , 1994a, I{osmos w senniku ludowym, Etnolingwistyka" t. 6, s. 145-163. , 1994b, Sonmk kak anr polskogo folkloru, Slavjanovedenic", Moskva, s. 67-74. , 1994c, Kady czowiek ma swoj gwiazd, TL nr 3-4, s. 7-10. , 1995, Sennik jako gatunek polskiego folkloru. Sownik i semantyka, [rozprawa doktorska], Lublin 1995, 526 ss. Niewiadomski Donat, 1986, Ziemia - materia aktw stwarzania, Akcent" nr 26, s. 59-62. , 1989, Semantyka jajka w rytach orki i siewu, Etnolingwistyka" t. 2, s. 61-72. , 1991, Semantyka ziarna w inicjalnych rytach siewnych, Etnolingwistyka" t. 4, s. 83-103. , 1995, Sacrum chrzecijaskie w inicjalnych rytach orki i siewu, [w:] FSR, s. 82-91. Nikitina Serafima J., 1992, Metajazyki opisanija folklomoj leksiki i naucnoj terminologii, [w:] Systematyzacja poj w stylistyce, pod red. S. Gajdy, Opole, s. 63-68. , 1993, Ustnaja nawdnaja kultura i jazykovoe soznanie, Moskva. NW = Nazwy wartoci. Studia leksykalno-semantyczne 1, pod red. J. Bartmiskiego i Magorzaty Mazurkiewicz-Brzozowskiej. Lublin 1993, Wyd. UMCS, 276 ss.

ODiD = O definicjach i definiowaniu, red. Jerzy Bartmiski, Ryszard Tokarski, Lublin 1993, UMCS, 400 ss. Pajdziska Anna, 1990, Antropocentryzm frazeologii potocznej, Etnolingwistyka" t. 3, s. 59-68. Pawluczuk Wodzimierz, 1978, ywio i forma, Warszawa. Pawowski Tadeusz, 1978, Tworzenie poj i definiowanie w naukach humanistycznych, Warszawa, PWN, rozdz. 4 i 6. Permiakov G. L., 1970, Ot pogovorki do skazki. Zametki po obcej teorii klie, Moskva. Polaski Kazimierz (red.), 1980, Sownik generatywny czasownikw polskich, t. 1-5, Warszawa. Puch Jolanta, 1980, Rozmaryn, [w:] SLSJ, s. 200-204. Putnam Hilary, 1975, Mind, Language and Reality, Cambridge Univ. Press. Sierociuk Jerzy, 1977, Z zagadnie formuy w polskiej pieni ludowej, LL nr 1, s. 3-15. , 1980, W, [w:] SLSJ, s. 240-253. SLSJ 1980 = Sownik ludowych stereotypw jzykowych. Zeszyt prbny, przygotowa zesp pod kier. naukowym Jerzego Bartmiskiego, wstp Czesaw Hernas, Wrocaw 1980, 275 ss. Sulima Roch, 1985, Folklor i literatura, wyd. 2, rozsz., Warszawa. , 1990, Sowa, sny, sowniki i wypisy" z Miosza, Regiony" nr 3, s. 123-126. , 1992, Sowo i etos, Krakw, Zakad Wydawniczy FA ZMW Galicja". Szadura Joanna, 1993, Kruk w polskiej kulturze ludowej, TL, nr 1-2, s. 43-46. , 1995, Popi. Haso do SSiSL, Etnolingwistyka" t. 7, s. 81-96. TL = Twrczo Ludowa. Kwartalnik Stowarzyszenia Twrcw Ludowych", Lublin, 1986-1996, red. nacz. Stanisaw Weremczuk, Jzef Styk. Tokarski Ryszard, 1980, Brat, [w:] SLSJ, s. 55-73. , 1988a, Konotacje jako skadnik treci sowa, [w:] Konotacja, s. 35-54. , 1988b, Poziomy konotacji semantycznej, [w:] Jzyk a kultura t. 2, pod red. J. Puzyniny i J. Bartmiskiego, Wrocaw, s. 61-72 [w przedrukowanym bez zmian tomie 1991, s. 45-52]. , 1988c, Element syntaktyczny w analizie semowej, Etnolingwistyka" t. 1, s. 47-76. , 1991, Czowiek w definicji znaczeniowej sowa, Przegld Humanistyczny" nr 3-4, s. 131-140. Tolstaja Svetlana M., 1993, Etnolingyistika v Lublini, [w:] Slavjanovedenie", Moskva, RAN, s. 47-59. Tostoj Nikita Ilji, 1995, Jazyk i nawdnaja kultura. Oerki po slaujanskoj mifologii i etnolingyistike, Moskva. Tostoj Nikita Ilji (red.), 1995, Slavjanskie drevnosti. Etnolingyistieskij slovar', pod red. N. I. Tolstogo, t. 1, A-G, Moskva. Tolstye Nikita I. i Svetlana M., 1983, O zadaach etnolingvistieskogo izuenija Polesja, [w:] Polesskij etnolingyistieskij sbornik, red. N. I. Tostoj, Moskva, s. 3-21.

28 O SOWNIKU STEREOTYPW..."

29
O SOWNIKU STEREOTYPW..." , Mazurkiewicz-Brzozowska Magorzata, 1993, Lud. Profile pojcia i ich konteksty kulturowe, [w:] NW, s. 213-230. , Niebrzegowska Stanisawa, 1994, Stereotyp soca w polszczynie ludowej, Etnolingwistyka" t. 6, s. 95-145. , Panasiuk Jolanta, 1993, Stereotypy jzykowe, [w:] Encyklopedia kultury polskie] XX wieku, t. 2, Wspczesny jzyk polski, pod red. .). Bartminskiego, Wrocaw, s. 363-387. , Tokarski Ryszard, 1986, Jzykowy obraz wiata a spjno tekstu, [w:] Teoria tekstu. Zbir studiw pod red. T. Dobrzyskiej, ZNiO, s. 65-81. , Tokarski Ryszard, 1993, Definicja semantyczna: czego i dla kogo? [w:] ODil), s. 47-61. Bczkowska Grayna, 1986, Ludowy duch wiatru, Akcent" nr 26, s. 56-58. , 1988, Korowaj, Etnolingwistyka" t. 1, s. 79-99. , 1995, Role pana modego w lubelskich obrzdach weselnych, Etnolingwistyka" t. 7, s. 117-133. Bogusawski Andrzej, 1988, [Uwagi o zeszycie prbnym SLSJ], Etnolingwistyka" t. 1, s. 14-15. Brzozowska Magorzata, 1993, Motyw biaego kamienia w polskiej kulturze ludowej, TL nr 1-2 (23), s. 31-33. Brzozowski Piotr, 1991, Problemy analizy prototypowoci poj (na przykadzie uczciwoci", komunizmu" i nauczyciela"), Etnolingwistyka" t. 4, s. 51-63. Chodukiewicz Jadwiga, 1980, Gwiazda, [w:] SLSJ, s. 74-79. Czyewski Feliks, 1988, Zmora, Etnolingwistyka" t. 1, s. 133-143. , 1995, Sakramentata i pseudosakramentalia (na wybranym materiale z zakresu meteorologii ludowej), [w:] FSR, s. 92-103. Dej Oeksij, 1978, Poetyka ukrajinkoji narodnoji pisni, Kyjiw. Fillmore Charles, 1968, The Case for Case, [w;] Universals in Linguistic Theory, ed. by E. Bach, R. T. Harms, New York. FSR= Folklor, sacrum, religia, praca zbiorowa pod red. Jerzego Bartminskiego i Marii Jasiskiej-Wojtkowskiej, Lublin 1995, Instytut Europy Srodowo-Wschodniej, 296 ss. Chlebda Wojciech, 1991, Elementy frazematyki. Wprowadzenie do frazeologii nadawcy, Opole. Grak-Bartmiriska Izabela, 1966, Osobliwoci sownikowe lubelskiej pieni ludowej, Jzykoznawca" nr 14-15, s. 48-60. Grzegorczykowa Renata, 1988, Wadanie jzykiem a wiedza o wiecie, [w:] Konotacja, s. 121-128. , 1995, Die Lubiner anthropotogisch - kutui-ele und kogmtive Sprachwissenschaft der letzten Jahrzehnte, [w:] Convivium. Germaniscies Jahrbuch. Polen 1995, Bonn 1995, Deutscher Akademischer Austauschdienst, s. 153-179. Hnig Anton, 1980, [Rec. Zeszytu prbnego SLSJ, w:] Semantische Hefte" IV, 1978/79, Heidelberg 1979-1980, R. 8-15. Jagieo Jadwiga, 1980, Matka, [w:] SLSJ, s. 159-199. JOS = Jzykowy obraz wiata, praca zbiorowa pod red. Jerzego Bartminskiego, Lublin 1990, Wyd. UMCS, 316 ss. Kardela Henryk, 1988, Tak zwana gramatyka kognitywna a problem stereoty] u, Etnolingwistyka" t. 1, s. 35-46. Karolak Stanisaw 1984, Skadnia wyrae predykatywnych, [w:] Gramatyka wspczesnego jzyka polskiego. Skadnia, pod red. Zuzanny Topoliskiej, Warszawa, PWN, 1984, s. 11-211. Koj Leon, 1968, O definiowaniu poj wielotreciowych, Aktualne Problemy Informacji i Dokumentacji", nr 6, s. 7-10. , 1969, On Defining Meaning Familes, Studia Logica" 25, Kosylowie Irena i Czesaw, 1980, Kukuka, [w:] SLSJ, s. 145-158. Koper Anna, 1993, Typy informacji i ich ukad fasetowy w definicjach hase z pcla Meteorologia" w SLSJ, [w:] ODiD, s. 293-303. Kozio Maria, 1986, Go w czerwonym paszczu. Pogaskie i chrzecijaskie elementy w ludowym stereotypie ognia, Akcent" nr 26, s. 48-51. , 1989, Strzygo, Etnolingwistyka" t. 2, s. 85-92. Lewicki Andrzej Maria, 1976, Wprowadzenie do frazeologii syntaktycznej, Katowice. , 1984, Rec. Zeszytu prbnego Sownika ludowych stereotypw jzykowych, Poradnik Jzykowy" nr 9-10, s. 587-592. Mackiewicz Jolanta, 1990a, Morze, Etnolingwistyka" t. 3, s. 77-94. , 1990b, Wyspa jzykowy obraz wycinka rzeczywistoci, JOS, s. 207-221. Majer Urszula, 1978, Znaczenie czasownika zabi" w polskiej balladzie ludowej, LL nr 3, s. 17-23. Majer-Baranowska Urszula, 1980, Kocha, [w:] SLSJ, s. 83-118. , 1986, Deszcz i jego zapladniajca funkcja, Akcent" 1986, nr 4, s. 30-36. , 1988, Stereotyp jzykowy paczu w polszczynie ludowej, Etnolingwistyka" t. 1, Lublin, s. 101-131. , 1991, wito rda w polskiej kulturze ludowej, cz. 1 TL 1991, nr 2, s. 17-21; cz. 2 TL 1991, nr 3-4, s. 73-76. , 1993, 'Woda' - profile pojcia w polszczynie ludowej, [w:] ODiD, s. 277-293. ,. 1995, Dualizm religijny w ludowych wierzeniach o pochodzeniu wody, [w:] FSR, s. 115-128. Marczewska Marzena, 1995, Osika w ludowym jzykowym obrazie wiata, Etnolingwistyka" t. 7, s. 97-115. Masowska Ewa, 1990, Ludowy stereotyp rzeki, [w:] JOS, s. 197-205. Mazurkiewicz Magorzata, 1986, Itamie - dzieo Boga czy diabelska sprawka? Akcent" nr 4, s. 52-55. , 1987, Kamie czekoksztatny czyli ycie ukarane, Polska Sztuka Ludowa" nr 1-4, s. 74-77. , 1988a, Etymologia a konotacja, [w:] Konotacja, pod red. J. Bartminskiego, Lublin, s. 99-112.

O SOWNIKU STEREOTYPW..." ____________________ 33 32 _______________O SOWNIKU STEREOTYPW..."

, 1995, O slovarie Slavjanskie drevnosti", [w:] Tostoj Nikita Ilji (red.), 1995, Slaujanskie drevnosti. Etnohngvistieskij slovar\ pod red. N. I. Tolstogo, l. 1, A-G, Moskva 1995, s. 5-14. Wierzbicka Anna, 1985, Lexicography and conceptual analysis, Ann Arbor. uraw Grayna, 1980, Hej, [w:] SLSJ, s. 80-83.

iMigcnia Pitueha-Wesoowska, Na/wy zawodowe w jzyku ludowym i polszczynie oglnej (zwizane z rzemiosem). Magorzata Teterycz, Nazwy zawodowe w jzyku ludowym i polszczynie oglnej (zwizane 7. upraw roli). 1984: A l i c j a Cap, Stereotyp jzykowy ojca w polszczynie ludowej. Mirosawa Rkas, Stereotyp jzykowy wody w polskiej prozie ludowej. Zofia Surmacz, Analiza semantyczna nazw demonw w Ludzie" O. Kolberga. Anna Zdzicszyska, Analiza semantyczna nazw soce i ksiyc w polszczynie ludowej. 1985: Danuta Dzik, Nazwy fizjograficzne w polszczynie ludowej - analiza semantyczna. Mirosawa Grabias, Pole leksykalno-scmantycznc kosmos" w polszczynie ludowej. Maria Kamola, Konotacja semantyczna nazw ksiyca w polszczynie ludowej. Boena Lisek, Konotacja semantyczna nazw metali i kamieni w polszczynie ludowej. Stanisawa Nicbrzcgowska, Konotacja semantyczna soca w polszczynie ludowej. Magorzata Snatska, Konotacja semantyczna nazw gwiazd w polszczynie ludowej. 1986: Grayna Czaplak, Obraz kosmosu w tekstach folklorystycznych wsi Matiaszwka. Anna Jas/.ak-uk, Stereotypy jzykowe demonw w okolicach Krasnobrodu. Izabela Koodziej, Konotacja semantyczna pioruna w polszczynie ludowej. Jadwiga Kurnierzak, Stereotyp jzykowy Matki Boskiej w polszczynie ludowej. Zofia Marciniak, Wspczesne opowieci ustne z okolic Lubartowa. Justyna Pawowska, Semantyka wyrazu dom" w jzyku polskim. Urszula Remiszewska, Konotacja semantyczna ognia w polszczynie ludowej. Boena Taranowicz, Stereotyp jzykowy Pana Jezusa w polszczynie ludowej. Jolanta Welniak, Ludowy stereotyp czarownicy. Maria Wianecka, Twrczo Marii Kozowej z Tarnobrzega. 1990: Marta Adolph, Stereotyp mioci we wspczesnym jzyku polskim. Katarzyna Bartoszcze, Stereotyp mierci w jzyku i kulturze ludowej. Magorzata By, Stereotyp jzykowy domu i rodziny w jzyku polskim. Marta Czarnocka, Stereotypy jzykowe Rosjanina, Francuza i Amerykanina we wspczesnym jzyku polskim. Agnieszka Gsek, Stereotypy jzykowe yda, Niemca i Polaka w jzyku polskim. Ewa Olechnowicz, Stereotypy jzykowe eskich czonkw rodziny: matki, teciowej, crki, siostry, babki we wspczesnym jzyku polskim. Jolanta Panasiuk, Wybrane stereotypy ludzi w rodowisku studentw lubelskich. Lucyna Piech, Stereotypy jzykowe zawodw we wspczesnym jzyku polskim (chop, robotnik, milicjant). 1991: Anna Berbe-Wypychowska, Stereotypy rodzinne: ojca, syna, brata, tecia, dziadka w jzyku polskim. Magorzata Byszuk, Stereotyp jzykowy wilka i wilkoaka w polszczynie ludowej. Mirosawa Steckiewicz, Konotacja semantyczna nazw niektrych zi w polszczynie ludowej. Magorzata Swi-Chlebicj, Konotacja semantyczna nazw ptakw dzikich w polszczynie ludowej. Krystyna Wawrta, Konotacja semantyczna wybranych nazw drzew liciastych w polszczynie ludowej. Jolanta Ziba, Konotacja semantyczna nazw podstawowych zb w polszczynie ludowej. 1993: Anna Lewandowska, Stereotypy jzykowe zwizane z krgiem ycia rodzinnego we wspczesnym jzyku polskim. Jolanta Urban, Wybrane stereotypy narodowociowe we wspczesnym jzyku polskim. Mirosawa Zastawny, Szczcie w polszczynie ludowej.

17. Aneks. Prace magisterskie zwizane ze wykonane w latach 1977-1995

1977: Marianna Koczyk, Sownictwo somatyczne w pieni i bajce ludowej.

Sownikiem"

1978: Barbara Loch, Struktura semantyczna a skadnia nazw powinowactwa i pokrewiestwa rodzinnego w folklorze lubelskim. Urszula Majer, Synonimy i hiponimy czasownikowe w polskiej pieni ludowej. Emilia Przyby, Liczebnik w tekstach folkloru. Zofia Wjcikowska, Przypiewy w pieniach ludowych na tle kategorii wykrzyknika. 1979: Teresa Petruczynik, Konotacja semantyczna nazw kolorw w jzyku folkloru. Jolanta Puch, Konotacja semantyczna nazw kwiatw w jzyku folkloru. Jadwiga Sadowska, Semantyka i skadnia wyrazw soce, ksiyc, gwiazdy w kulturze ludowej i wybranych tekstach literackich. Barbara piewak, Konotacja semantyczna nazw drzew w folklorze. 1981: Jolanta Kwieciska-Puchalska, Skadnia i semantyka nazw brata i siostry w polszczynie ludowej. Wanda Skorek, Konotacja semantyczna nazw zwierzt: baran, ko, koza, krowa w tekstach folkloru i w jzyku oglnym. Krystyna Swatek, Konotacja semantyczna nazw syna i crki w jzyku ludowym i polszczynie oglnej. Maria Wojtkw, Konotacje semantyczne wybranych nazw rodzinnych (babka, dziadek, ciotka, wujek, stryjek, te, teciowa, szwagier, wnuk, wnuczka) w jzyku folkloru i w polszczynie oglnej. 1982: Elbieta Dbrowska, Semantyczna analiza nazw demonw domowych i wodno-bagiennych w Ludzie" O. Kolberga. Marianna Jarosz, Semantyka i skadnia nazw onierza w tekstach ludowych. Bronisawa Kara, Semantyka i skadnia nazw diaba w tekstach ludowych i polszczynie oglnej. Magorzata Kdzioka, Analiza semantyczna nazw demonw pozadomowych w Ludzie" O. Kolberga. Anna Kotya, Stereotypy jzykowe nazw narodowoci (yd, Cygan, Tatar, Szwed, Niemiec, Francuz, Wgier, Rusin, Czech) w tekstach jzyka ludowego i materiaach etnograficznych Kolberga. Irena Kosyl, Konotacja semantyczna nazw ptakw dzikich w jzyku folkloru. Bernarda Pranowska, Stereotyp matki i dziecka w literaturze ludowej. Anna Szarugiewicz, Ludowe sownictwo meteorologiczne - semantyka i skadnia. Piotr Szarugiewicz, Stereotyp zawodw inteligenckich w jzyku ludowym i wybranych przykadach z literatury piknej. Grayna Szostek, Stereotyp jzykowy panujcego i jego rodziny w jzyku ludowym. 1983: Anna Bochenko, Stereotyp Boga w polszczynie ludowej. Jolanta Grygo, Nazwy mieszkacw pochodne od nazw regionw w jzyku ludowym i polszczynie oglnej. Danuta Kowal, Stereotyp jzykowy yda w polszczynie ludowej. Magorzata Mazurkiewicz, Stereotyp jzykowy pracy w polszczynie ludowej.

34 _______________O SOWNIKU STEREOTYPW..."

1994: Anna Prokopowicz, Folklor Polakw z okolic Wilna. 1995: Walentyna Adamicka, Obrzd weselny Polakw z okolic Woronowa (obw. grodzieski, Biaoru). Robert Brzozowiec, Potoczny a naukowy obraz gryzoni w jzyku polskim na przykadzie myszy" i szczura". Jadwiga Doda, Narodziny i mier w wierzeniach, obrzdach i zwyczajach Polakw % okolic Woronowa (obw. Grodzieski, Biaoru). v Anita Dziegdziarz, Gady w polszczynie ludowej - analiza leksykalno-semantyczna. Irena Koyszko, Obrzd weselny na Ziemi Lidzkiej (obwd Grodno, Biaoru). Justyna Lis, Kwiaty w jzyku polskim. Analiza leksykalno-semantyczna. Beata Makiewicz, Grzyby w polszczynie ludowej. Analiza leksykalno-semantyczna. Halina Mickiewicz, Obrzdy i zwyczaje zwizane z narodzinami i mierci w rodowisku Polakw z okolic Grodna. Katarzyna Smyk, Drzewa i krzewy iglaste w polszczynie ludowej. Analiza leksykalno-semantyczna. Aneta Winiarczyk, Stereotyp ptakw wieszczcych zo w jzyku polskim. Analiza leksykalno--semantyczna. Edyta Woroniewicz-Fornal, Pies i kot w jzyku polskim. Analiza leksykalno-semantyczna. Monika Zuk, Pszczoa, osa, trzmiel i szersze w polszczynie ludowej. Analiza leksykalno-semantyczna.

RDA I OPRACOWANIA
I. RDA DRUKOWANE Ad Bor - - Adamowski Jan, Tam na Podlasiu. Pieni ludowe z gminy Borki i ich wykonawcy, Lublin 1994. Ad Pies Adamowski Jan, Z polskich pieni ludowych, Akcent" 1986, nr A (26), s. 97-107. Ad Zam Adamowski Jan, W polu lipejka... Z repertuaru zamojskich laureatw festiwalu Kapel i piewakw Ludowych w Kazimierzu n. Wis, Zamo 1988. Ad Zote Zote ziarna. Antologia wspczesnej poezji ludowej ziemi zamojskiej, zebra, opra, i posowiem opatrzy Jan Adamowski, Lublin 1985. Bar Pil Baranowski Bohdan, Zycie codzienne wsi midzy Wart a Pilic w XIX wieku, Warszawa 1969. Bar SrodP Baranowski Bohdan, Kultura ludowa XVII i XVIII w. na ziemiach Polski rodkowej, Lod 1971. Bart Lub Koldowanie na Lubelszczynie, red. Jerzy Bartmiski i Czesaw Ilernas, Wrocaw 1986, Literatura Ludowa" oglnego zbioru rocznik 25 za rok 1981. Bart TLub Bartmiski Jerzy, Mazur Jan, Teksty gwarowe z Lubelszczyzny, Wrocaw- Warszawa-Krakw-Gdask 1978. Baz Tatr Baziska Barbara, Wierzenia i praktyki magiczne pasterzy w Tatrach Polskich, [w:] Pasterstwo Tatr Polskich i Podhala, red. Wodzimierz Antoniewicz, t. 7 Zycie i folklor pasterzy Tatr Polskich i Podhala, Wrocaw 1967, s. 65-227. Bk Grb Bk Stanisaw, Wesele ludowe w Grbowie. Sandomierskie, Wrocaw 1958. Bk Kramsk Bk Piotr, Sownictwo gwary okolic Kramska na tle kultury ludowej, Wrocaw 1960. Bk lsk Teksty gwarowe z polskiego lska. Teksty z 12 wsi w powiatach rybnickim i pszczyskim, zebra i opra. Stanisaw Bk, Krakw 1939. Bieg Koleb Biegeleisen Henryk, U kolebki. Przed otarzem. Nad mogi, Lww 1929. Bieg Lecz Biegeleisen Henryk, Lecznictwo ludu polskiego, Krakw 1929. Biel Kasz Mioduchowska Aurelia, Bielawski Ludwik, Kaszuby, t. 1 Teksty, [mps Instytut Sztuki PAN, 625 pieni z wyborem wariantw i komentarzami].

Jerzy Bartmiski

36

RDA I OPRACOWANIA RDA I OPRACOWANIA

37

Bie WiM Bie-Dielska Hanna, Sownictwu Warmii i Mazur. Wierzenia i obrzdy, Wrocaw 1959. Bit lsk Bittner-Szewczykowa Halina, Uprawa lnu i wstpna obrbka jego wkna na Dolnym lsku w XV1H-XX wieku, [w:] Wie dolnolska, red Adolf Nasz, Wrocaw 1970, s. 265-321. Bud Sw Budziszewska Wanda, Sowiaskie sownictwo dotyczce przyrody ywej, Wrocaw 1965. Burch Za Burchard Przemysaw, Za ostatnim przystankiem, Warszawa 1985. Byst Dz Bystro Jan Stanisaw, Dzieje obyczajw w dawnej Polsce. Wiek XVI -XVIII, Warszawa, t. 1 1960, t. 2 1976. Byst Etn Bystro Jan Stanisaw, Etnografia Polski, Warszawa 19-17. Byst Kul Bystro Jan Stanisaw, Kultura ludowa, Warszawa 1947. Cey Kasz Ceynowa Florian, Skrb kaszebsko-sloijnske mve, wiecie 1866. Che Przas Chechowski Stanisaw, Powieci, opowiadania ludowe z okolic Przasnysza, t. 1-2, Warszawa 1889-1890. Cht Gad Chtnik Adam, Gadki kurpiowskie, Olsztyn 1971. Cht Kurp Chtnik Adam, Kurpie, Krakw 1924. Chm Lub Lubelska pie ludowa, red. Chmara Jzef, Lww 1937. Chmiel Ksi Chmieliska Aniela, Ksizacy (owiczante), Krakw 1925. Chd Sp Doga-Chodakowski Zorian, piewy sowiaskie pod strzech wiejsk zebrane, opracowa z rkopisu, wstpem i komentarzem opatrzy J u l i a n Malanka, Warszawa 1973. Cisz Krak Ciszewski Stanisaw, Krakowiacy. Monografja etnograficzna, i. 1 Podania. Powieci fantastyczne. Powieci anegdotyczno-obyczajowo-momlne. Bajki o zwierztach. Zagadki i amigwki, Krakw 1894. Cisz Sawk Ciszewski Stanisaw, Lud okolic Sawkowa w powiecie olkuskim, Krakw 1887. Czap Mat Czaplak Grayna, Obraz kosmosu w tekstach folklorystycznych wsi Matiaszwka. Praca magisterska napisana pod kierunkiem prof. Jerzego Bartmiskiego, Lublin 1987, [mps]. Czub Aneg Czubala Dionizjusz, Czubalina Marianna, Anegdoty, bajki, opowi garncarzy, ICSCl Warszawa 1980. Dej Kie Dejna Karol, Sownictwo ludowe z terenw wojewdztwa kieleckm i dzkiego, lego Rozprawy Komisji Jzykowej. Wydawnictwo dzkiego Towarzystwa Naukowego", fot. 20 (A-B), 1974, s. 189-277, t. 21 (C-D), 1975, s. 135-290, t. 22 (E-J), 1976, s. 135-268, t. 23 (K), 1977, s. 147-290, t. 24 (L-M), 1978, s. 149-274, t. 25 (N-), 1979, s. 123-276, t. 26 (Pa-Por), 1980, s. 117-257, t. 27 (Pos-R), 1981, s. 129-281, t. 28 (Sa-Sy), 1983, s. 119-261, t. 29 (Sz-U), 1984, s. 83-233, t. 30 (W), 1985, s. 91-213, t. 31 (Z-), 1985, s. 143-265. Dek Sier Dekowski Jan Piotr, Strzygi i topieluchy. Opowieci sieradzkie, Warszawa 1987. Dob Niem Dobrzyski Walenty, Gwary powiatu niemodliskiego, cz. 2 Morfologia, teksty gwarowe, Wrocaw 1967.

Drab Pdl

Drabik Wanda, Obrzdy Podlasia. Rozprawa doktorska, Krakw 1992, [mps]. Dwr Maz Dworakowski Stanisaw, Kultura spoeczna ludu wiejskiego na Mazowszu nad Narwi, cz. 1 Zwyczaje doroczne i gospodarskie, Biaystok 1964. Dwr WMaz Dworakowski Stanisaw, Zwyczaje rodzinne w powiecie wysokomazowieckim, Warszawa 1935. Dyg Kat - Dygacz Adolf, Pieni ludowe miasta Katowic. Zrdta i dokumentacja, Katowice 1987. Dzik Klech Klechdy polskie. Podania, legendy, banie, bajki, opowieci i facecje na podstawie materiaw ludowych, opra., wstpem, przypisami i poso-wiem opatrzy Stanisaw Dzikowski, Warszawa 1948. Etnl Etnolingwistyka", red. Jerzy Bartmiski, Lublin 1988: Etnl 1988 Bacz Bczkowska Grayna, Korowaj, Etnolingwistyka" 1, 1988, s. 79-99. Etnl 1988 Polin Adamowski Jan, Podlaskie pieni weselne z Wlki Polinowskiej, Etnolingwistyka" l, 1988, s. 173-181. Etnl 1989 Big Relacje o kosmosie. Teksty gwarowe z okolic Bigoraja (pod red. Jerzego Bartmiskiego), Etnolingwistyka" 2, 1989, s. 95-149. Etnl 1989 Niew Niewiadomski Donat, Semantyka jajka w rytach orki i siewu, Etnolingwistyka" 2, 1989, s. 61-72. Etnl 1990 Mat Czaplak Grayna, Relacje o Kosmosie. Teksty gwarowe ze wsi Matiaszwka, Etnolingwistyka" 3, 1990, s. 171-183. Etnl 1991 NBu Adamowski Jan, Nadbuaskie sobtki (z przekazu Niny Niko-lajuk), Etnolingwistyka" 4, 1991, s. 105-113. Etnl 1992 Pdl Szymaska Janina, Podlaskie pieni wlczebne, Etnolingwistyka" 5, 1992, s. 97-134. Etnl 1994 Czy Czyewski Feliks, Burza w wierzeniach ludowych, Etnolingwistyka" 6, 1994, s. 169-173, [materia ze wschodniej Lubelszczyzny]. Etnl 1994 Nieb Niebrzegowska Stanisawa, Kosmos w senniku ludowym, Etnolingwistyka" 6, 1994, s. 145-161, [materiay oglnopolskie], Etnl t.9 Szym Szymaska Janina, Pieni pustych nocy", Etnolingwistyka" 9, [w druku; Podlasie], Fed Zar Federowski Micha, Lud okolic arek, Siewierza i Pilicy. Jego zwyczaje, sposb ycia, obrzdy, podania, gusa, zabobony, pieni, zabawy, przysowia, zagadki i waciwoci mowy, Warszawa, t. 1 1888, t. 2 1889. Fisch Lub Fischer Adam, Zarys etnograficzny wojewdztwa lubelskiego, [w:] Monografia statystyczno-gospodarcza woj. lubelskiego, t. 1, Lublin 1932, s. 325370. Fisch Lud Fischer Adam, Lud polski. Podrcznik etnografii Polski, Lww 1926. Fisch Prus Fischer Adam, Etnografia dawnych Prusw, Gdynia 1937. Folf Zag Polskie zagadki ludowe, wybra i opra. Sawomir Folfasiski, Warszawa 1975.

39 RDA 1 OPRACOWANIA

38

RDA I OPRACOWANIA

K 5 Krak Folk odz Folklor robotniczej odzi. Pokosie konkursu, red. Bronisawa Kop-czyska-Jaworska, Jadwiga Kucharska, Jan Piotr Dekowski, Wrocaw 1976, Literatura Ludowa", R. 12-15. Fra Kai Frankowski Eugeniusz, Kalendarz obrzdowy ludu polskiego, Warszawa 1928. Fryd Pom Frydrychowicz Romuald, Podania ludowe na Pomorzu z czasw wojen napoleoskich, Pelpin 1922. Gaj Rozw Gaj-Piotrowski Wilhelm, Kultura spoeczna ludu z okolic Rozwadowa, Serya Wrocaw 1967. Gal Star Gallus Jzef, Starosta weselny, czyli zbir przemwie,

'1'. 5 Krakowskie, cz. 1, 1962, [wyd. fotoofset. z: Lud... Serya V..., 1871], K 6 Krak 1'. 6 Krakowskie, cz. 2, 1963, [wyd. fotoofset. z: Lud... Serya

VI..., 1873]. K 7 Krak T. 7 Krakowskie, cz. 3, 1962, [wyd. fotoofset. z: Lud... Serya VII..., 1874], K 8 Krak T. 8 Krakowskie, cz. 4, 1962, [wyd. fotoofset. z: Lud... Serya VIII..., 1875]. K 9 Poz T. 9 W. Ks. Poznaskie, cz. 1, 1963, [wyd. fotoofset. z: Lud... Serya IX..., 1875]. K 10 Poz T. 10 W. Ks. Poznaskie, cz. 2, 1963, [wyd. fotoofset. z: Lud...

X..., 1876]. K 11 Poz T. 11 W. Ks. Poznaskie, cz. 3, 1963, [wyd. fotoofset. z: Lud... piosnek i wierszy do uytku starostw, drubw i goci przy godach weselnych, Bytom 1892. Gaw Lim Gawron Walenty, Wesele Lachw limanowskich, [w:] Materiay etnograficzne z powiatu limanowskiego, z. 2, red. Piotr Kaleciak, Wrocaw 1971, s. 79-96. Gs Mazur Stoi lipa, lipuleczka. Pieni mazurskie przez Jzefa Gsiorowskicgo w 1884 zebrane, Warszawa 1976. Gad Wiedz Gadyszowa Maria, Wiedza ludowa o gwiazdach, Wrocaw 1960. Gol Lud Gobiowski ukasz, Lud polski, jego zwyczaje, zabobony, Warszawa 1983, [wyd. fotooffsetowe z 1830]. Gr Lim Grszczyk Antoni, Pisarzowa, [w:] Materiay etnograficzne z powiatu limanowskiego, z. 2, red. Piotr Kaleciak, Wrocaw 1971, s. 53-69. Grn Malb Grnowicz Hubert, Dialekt malborskt, Gdask 1967. Grod cz Legendy czyckie, zebraa i opra. Jadwiga Grodzka, d 1960. Grzeg Wier Grzegorczykowie Rozalia i Wojciech, Wiersze, Warszawa 1972. Hajd Nie Nie wszystko bajka. Polskie ludowe podania historyczne, wybr, wstp i komentarze Janina Hajduk-Nijakowska, Warszawa 1983. Her Kai Hernas Czesaw, W kalinowym lesie, t. 2, Antologia polskiej pieni ludowej ze zbiorw polskich XVIII w., Warszawa 1965. Ho Wes Hoyszowa Paulina, Nasze wesele, Lublin 1966. Jan lsk Jankowska Barbara, Wspczesne garncarstwo ludowe na Dolnym lsku, [w:] Wie dolnolska, red. Adolf Nasz, Wrocaw 1970, s. 137-195. Jaz Spis Jazowski Andrzej, Opowieci ludu spiskiego, Warszawa 1967. Jcz lsk Jczalik Ewa, Ikonografia dolnolskiego malarstwa ludowego na szkle, [w:] Wie dolnolska, red. Adolf Nasz, Wrocaw 1970, s. 321-348. JP Jzyk Polski. Organ Towarzystwa Mionikw Jzyka Polskiego", Krakw 1913-. K Kolberg Oskar, Dziea wszystkie, Wrocaw: K 1 Pies T. 1 Pieni ludu polskiego, 1961, [wyd. fotoofsetowe z: Lud. Jego zwyczaje, sposb ycia, mowa, podania, przysowia, obrzdy, gasa, zabawy, pieni, muzyka i tace. Przedstawi... Serya /..., 1857]. K 2 San T. 2 Sandomierskie, 1962, [wyd. fotoofset. z: Lud... Serya I [2]..., 1865]. K 3 Kuj T. 3 Kujawy, cz. 1, 1962, [wyd. fotoofset. z: Lud... Serya II!..., 1867].
K 4 Kuj T. 4 Kuiawtj. CZ. 2. 1962. fw\'d. fotoofset.. V Luli Srr,m IV IRK71

Serya XI..., 1877], K 12 Poz T. 12 W. Ks. Poznaskie, cz. 4, 1963, [wyd. fotoofset. z: Lud... Serya XII..., 1879]. K 13 Poz T. 13 W. Ks. Poznaskie, cz. 5, 1963, [wyd. fotoofset. z: Lud... Serya XIII..., 1880], K 14 Poz Lud... Serya - T. 14 W. Ks. Poznaskie, cz. 6, 1962, [wyd. fotoofset. z:

XIV..., 1881]. K 15 Poz T. 15 W. Ks. Poznaskie, cz. 7, 1962, [wyd. fotoofset. z: Lud... Serya XV..., 1882]. K 16 Lub T. 16 Lubelskie, cz. 1, 1962, [wyd. fotoofset. z: Lud... Serya XVI..., 1883]. K 17 Lub T. 17 Lubelskie, cz. 2, 1962, [wyd. fotoofset. z: Lud... Serya XVII..., 1884]. K 18 Kie T. 18 Kieleckie, cz. 1, 1963, [wyd. fotoofset. z: Lud... Serya XVIII..., 1885]. K 19 Kie T. 19 Kieleckie, cz. 2, 1963, [wyd. fotoofset. z: Lud... Serya XIX..., 1886]. K 20 Rad T. 20 Radomskie, cz. 1, 1963, [wyd. fotoofset. z: Lud... Serya XX..., 1887], K 21 Rad T. 21 Radomskie, cz. 2, 1964, [wyd. fotoofset. z: Lud... Serya XXI..., 1888]. K 22 cz T. 22 czyckie, 1964, [wyd. fotoofset. z: Lud... Serya XXII..., 1889]. K 23 Kai T. 23 Kaliskie, 1964, [wyd. fotoofset. z: Lud... Serya XXIII..., 1890]. K 24 Maz T. 24 Mazowsze, cz. 1 , 1963, [wyd. fotoofset. z: Mazowsze. Obraz etnograficzny skreli..., t. 1 Mazowsze polne, 1885]. K 25 Maz T. 25 Mazowsze, cz. 2, 1963, [wyd. fotoofset. z: Mazowsze. Obraz..., t. 2 Mazowsze polne, 1886]. K 26 Maz T. 26 Mazowsze, cz. 3, 1963, [wyd. fotoofset. z: Mazowsze. Obraz..., t. 3 Mazowsze lene, 1887].

40

RDA I OPRACOWANIA RDA I OPRACOWANIA

11

K 27 Maz T. 27 Mazowsze, cz. 4, 1964, [wyd. fotoofset. z: Mazowsze. Obraz..., t. 4 Mazowsze stare. Mazury. Kurpie, 1888]. K 28 Maz T. 28 Mazowsze, cz. 5, 1964, [wyd. fotoofset. z: Mazowsze. Obmz..., t. 5 Mazowsze stare. Mazury. Podlasie, 1890]. K 29 Pok T. 29 Pokucie, cz. 1, 1962, [wyd. fotoofset. z: Pokucie. Obraz etnograficzny skreli..., t. 1, 1882]. K 30 Pok T. 30 Pokucie, cz. 2, 1963, [wyd. fotoofset. z: Pokucie..., t. 2, 1883]. K 31 Pok T. 31 Pokucie, cz. 3, 1963, [wyd. fotoofset. z: Pokucie..., t. 3, 1888]. K 32 Pok T. 32 Pokucie, cz. 4, 1962, [wyd. fotoofset. z: Pokucie..., t. 4, 1889]. K 33 Che T. 33 Chemskie, cz. 1, 1964, [wyd. fotoofset. z: Chemskie. Obraz etnograficzny skreli..., t. 1, 1890], K 34 Che T. 34 Chemskie, cz. 2, 1964, [wyd. fotoofset. z: Chemskie..., t. 2, z materiaw pomiertnych wyda I[zydor] Kopernicki, 1891]. K 35 Przem T. 35 Przemyskie, 1964, [wyd. fotoofset. z: Przemyskie. Zarys etnograficzny..., wyda I[zydor] Kopernicki, 1891]. K 36 Wo T. 36 Woy, 1964, [wyd. fotoofset. z: Woy. Obrzdy, melodye, pieni... wyda Jzef Tretiak, 1907]. K 39 Pom T. 39 Pomorze oraz Aleksander Hilferding, Ostatki Sowian na poudniowym brzegu Batyckiego Morza, prze. Oskar Kolberg, z rkopisw opra. Jerzy Kdzioa, Danuta Pawlakowa, red. Jzef Burszta, 1965 K 40 MazP T. 40 Mazury Pruskie, z rkopisw opra. Wadysaw Ogrodziski, Danuta Pawlak, red. Danuta Pawlak, 1966. K 41 Maz T. 41 Mazowsze, cz. 6, z rkopisw opra. Aleksander Pawlak, Medard Tarko, Tadeusz Zdancewicz, red. Medard Tarko, 1969. K 42 Maz T. 42 Mazowsze, cz. 7, z rkopisw opra. Aleksander Pawlak, Medard Tarko, Tadeusz Zdancewicz, red. Medard Tarko, 1970. K 43 SI T. 43 lsk, z rkopisw opra. Jan Szajbel i Bogusaw Linette, red. Agata Skrukwa, Elbieta Krzyaniak, 1965. K 44 Gr T. 44 Gry i Podgrze, cz. 1, z rkopisw opra. Zbigniew Jasiewicz, Danuta Pawlak, red. Elbieta Miller, 1968. K 45 Gr T. 45 Gry i Podgrze, cz. 2, z rkopisw opra. Zbigniew Jasiewicz, Danuta Pawlak, red. Elbieta Miller, 1968. K 46 Ka-S T. 46 Kaliskie i Sieradzkie, z rkopisw opra. Jarosaw Lisakowski, Walerian Sobisiak, red. Danuta Pawlak, Agata Skrukwa, 1967], K 47 Pod T. 47 Podole, z rkopisw i z drukw zebr. i opra. Danuta Pawlakowa, red. Danuta Pawlakowa, Pozna 1994. " K 48 Ta-Rz T. 48 Tarnowskie Rzeszowskie, z rkopisw opra. Jzef Burszta, Bogusaw Linette, red. Jzef Burszta, 1967. K 49 Sa-Kr T. 49 Sanockie - Kronieskie, cz. 1, z rkopisw opra. Bogusaw Linette, Tadeusz Skulina, red. Agata Skrukwa, 1974. K 50 Sa-Kr T. 50 Sanockie Kronieskie, cz. 2, z rkopisw opra. Bogusaw Linette, Tadeusz Skulina, red. Agata Skrukwa, 1972.

K 51 Sa-Kr T. 51 Sanockie Kronieskie, cz. 3, z rkopisw opra. Tadeusz Skulina, red. Agata Skrukwa, 1973. K 52 Br-Pol T. 52 Biaoru - Polesie, z rkopisw opra'Stanisaw Kasperczak, Aleksander Pawlak, red. Agata Skrukwa, 1968. K 53 Lit T. 53 Litwa, z rkopisw opra. Czesaw Kudzinowski, Danuta Pawlak, red. Medard Tarko, 1966. K 54 RuK -- T. 54 Ru Karpacka, cz. 1, z rkopisw opra. Adam Demartin, Bogusaw Linette, Medard Tarko, red. Medard Tarko, 1970. K 55 RuK T. 55 Ru Karpacka, cz. 2, z rkopisw opra. Adam Demartin, Bogusaw Linette, Medard Tarko, red. Medard Tarko, 1971. K 56 RuC - T. 56 Ru Czerwona, cz. 1, z rkopisw opra. Wadysaw Kurasz-kiewicz, Bogusaw Linette, Medard Tarko, red. Medard Tarko, 1976. K 57 RuC -- T. 57 Ru Czerwona, cz. 2, z rkopisw opra. Wadysaw Kuraszkie-wicz, Bogusaw Linette, Medard Tarko, red. Medard Tarko, zeszyt 1 1978, s. 1 768, zeszyt 2 1979, s. 769-1435. K 59 u - - T. 59 Materiay do etnografii Sowian Zachodnich i Poudniowych. Cz. 1 Luyce, z rkopisw opra. Bogusaw Linette, Agata Skrukwa, Krakw 1985. K 60 Przys - T. 60 Przysowia, z rkopisw opra, oraz opatrzy wstpem, bibliografi, sowniczkiem, indeksami Stanisaw Swirko, red. Stanisaw Swirko, 1967. Kad Ciesz Kadubicc Karol Daniel, Gawdziarz cieszyski - Jzef Jezowicz, Ostrawa 1973. Kai Lim Kaleciak Piotr, Przemiany w wiedzy i wierzeniach ludowych, dotyczcych zjawisk astronomicznych, dokonane w XIX i XX wieku we wsiach powiatu limanowskiego ze szczeglnym uwzgldnieniem Kasiny Wielkiej, [w:] Materiay etnograficzne z powiatu limanowskiego, z. 2 red. Piotr Kaleciak, Wrocaw 1971, s. 14 42. Kam Pom Kamieski Lucjan, Pieni ludu pomorskiego, Toru 1936. Kap Baj Kapeu Helena, Bajka ludowa w dawnej Polsce, Warszawa 1968. Kar Rzesz Powieci ludu rzeszowskiego, wyb. i opra. Mieczysaw Kara, Krakw 1956. Kar SGP Karowicz Jan, Sownik gwar polskich, t. 1-6, Krakw 1900-1911. Karw Dobrz Karwicka Teresa, Kultura ludowa Ziemi Dobrzyskiej, Warszawa 1979. Kom Tatr Zbjnicki dar. Polskie i sowackie opowiadania tatrzaskie, wybraa Teresa Komorowska, Viera Gaparfkova, Warszawa 1976 [tylko cz. 1, Opowiadania polskie]. Kon WiM Bajki Warmii i Mazur, red. Halina Koneczna, Wanda Pomianowska, Krakw 1956. Konop Krak Konopka Jzef, Pieni ludu krakowskiego, red. Helena Kapeu, posowie i opra. Elbieta Jaworska, Wrocaw 1974, [wyd. fototypiczne pierwodruku z 1840 r.]

42

RDA I OPRACOWANIA RDA I OPRACOWANIA

43

Kot Las Kotula Franciszek, Folklor sowny osobliwy Lasowiakw, Rzeszowiakw i Podgrzan, Lublin 1969. Kot Podg Kotula Franciszek, Po Rzeszowskim Podgrzu bdzc. Reporta historyczny, Krakw 1974. Kot Rzesz Kotula Franciszek, Hej, leluja, czyli o wygasajcycli starodawnych pieniach koldniczych w Rzeszowskiem, Warszawa 1970. Kot San Kotula Franciszek, Z Sandomierskiej Puszczy. (Gawdy kultumlno--obyczajowe), Krakw 1962. Kot Urok Kotula Franciszek, Przeciw urokom. Wierzenia i obrzdy u Podgrzan, Rzeszowiakw, Lasowiakw, Warszawa 1989. Kot Zn Kotula Franciszek, Znaki przeszoci. Odchodzce lady zatrzyma w pamici, Warszawa 1976. Krz PBL Krzyanowski Julian, Polska bajka ludowa w ukadzie systematycznym, wyd. 2 rozszerzone, Wrocaw t. 1 1962, t 2. 1963. Krzy Kuj 1 Krzyaniak Barbara, Pawlak Aleksander, Lisakowski Jarosaw, Polska pie i muzyka ludowa. rda i materiay. Kujawy, cz. 1 Teksty, Krakw 1974. Kuc Mp Kucaa Marian, Porwnawczy sownik trzech wsi maopolskich, Wrocaw 1957. Kuch Pol Kuchta Jan, Polskie podania ludowe o czowieku na ksiycu, Lww 1927. Kuk Kasz Kukier Ryszard, Kaszubi bytowscy. Zarys monografii etnograficznej, Gdynia 1968. Kuk Krusz Zarys etnograficzny okolic Kruszwicy, opra. Ryszard Kukier, [w:] Kruszwica - zarys monograficzny, Toru 1965. Kuk Pow Kukier Ryszard, Ludowe zwyczaje, wierzenia i obrzdy pogrzebowe mieszkacw pogranicza Powila Lubelsko-Podlaskiego, Studia i Materiay Lubelskie. Etnografia 2", 1967, s. 181-213'. Kul Kosz Stare i nowe w kulturze wsi koszaliskiej, red. Jzef Burszta, Pozna 1964. Kul MiW Kultura ludowa Mazurw i Warmiakw, red. Jzef Burszta, Wrocaw 1976. Kul Rop Nad rzek Rop. Zarys kultury ludowej powiatu gorlickiego, red. Roman Reinfuss, Krakw 1965. Kul Wiel Kultura ludowa Wielkopolski, red. Jzef Burszta, Pozna, t. 1 1960, t. 2 1964, t. 3 1967. Kup Astr Kupiszewski Wadysaw, Ze sownictwa ludowego w zakresie astronomii. Ludowe nazwy gwiazdozbiorw, Poradnik Jzykowy", 1958, z. 5, s. 233-245; Ludowe nazwy gwiazd, Poradnik Jzykowy", 1959, z. 6-7, s. 290-303. Kup Met Kupiszewski Wadysaw, Sownictwo meteorologiczne w gwarach i historii jzyka polskiego, Warszawa 1969. Kup Pol Kupiszewski Wadysaw, Polskie sownictwo z zakresu astronomii i miar czasu. Stan obecny, historia i zwizki sowiaskie, Warszawa 1974.

Kup WiM Kupiszewski Wadysaw, Wgieek-Januszewska Zdzisawa, Sownictwo Warmii i Mazur. Astrvnomia ludowa. Miary czasu i meteorologia, Wrocaw 1959. Kur Opl -- Kurek Czesaw, Tradycja i wspczesno opolskich starostw wesel nych, Opole 1978. Kutrz Kurp Kurpie Puszcza Zielona, red. Anna Kutrzeba-Pojnarowa, Wro caw, t. 1 1962, t. 2 1964, t. 3 1965. Lig Grn Ligza Jzef, ywirska Maria, Zarys kultury grniczej. Grny lsk, Zagbie Dbrowskie, Katowice 1964. Lig Sbjsk Ligza Jzef, Podania grnicze z Grnego lska, Bytom 1972. LL Literatura Ludowa", Wydawnictwo Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego, Warszawa-Wrocaw, R. 1 1957, R. 2 1958, R. 3 1959, R. 4 1960, R. 5 1961, R. 6 1962, R. 7 1963, R. 8 1964, R. 9 1965, R. 10 1966, R. 11 1967/68, R. 12-15 wyd. w 1976 zob. Folk odz, R. 16 1972, R. 17 1973, R. 18 1974, II. 19 1975, R. 20 1976, R. 21 1977, R. 22 1978, R. 23 1979, R. 24 1980, R. 25 wyd w 1986 r. za rok 1981 zob. Bart Lub, R. 26 1982, R. 27 1983, R 28 1984, R. 29 1985, R. 30 1986, R. 31 wyd. w 1988 za rok 1987, R. 32 1988, R. 33 1989, R. 34 1990, R. 35 1991, R. 36 1992, R. 37 1993, R. 38 1994, R. 39 1995: LL 1957/1/24-40 Doroszewski Witold, Opowiadania podhalaskie. LL 1957/1/41-45 Doroszewski Witold, piewanki gralskie. [Bukowina Tatrzaska]. LL 1957/2/12-23 Pomianowska Wanda, Pienispod ysicy. (U rde poetyckiej twrczoci ludowej). LL 1957/2/24-39 Krzyanowski Julian, Anegdotyczne rda przysw (z Okruchw Przysowioznawczych"), [lsk, Poznaskie, Kieleckie]. LL 1957/2/41-44 Mioduchowska Aurelia, Z problematyki spoecznej w kieleckiej pieni ludowej. LL 1957/2/44-45 Grzesik Jzef, Za dawnych lat, [pow. Starachowice]. LL 1957/2/47-49 Pluta Feliks, Spiwki z Ostrowic i Wenina (wybr), [pow. Busko Zdrj]. LL 1957/3/9-14 Darlak Stanisawa, Zwyczaje i obrzdy wesene we wsi wilczy koo Rzeszowa. LL 1957/3/24-30 Bajki i opowiadania zapisane przez Teres Sokoowsk we wsi Zurawiczki, pow. Przeworsk, w latach 1953-1957. LL 1957/3/31-32 Dugosz Wadysaw, Opowiadania rzeszowskie. LL 1957/3/35-40 Dugosz Wadysaw, Zagadki z Rzeszowskiego. (Wybr). LL 1957/3/40-44 Kunysz Walenty, Gar przysw i zwrotw przysowiowych z ziemi rzeszowskiej. LL 1957/3/45 Kotula Franciszek, Do miego Chryste Pana, [pow. Nisko]. LL 1957/4/33-41 Bielawski Ludwik, Sadownik Jan, Wybr pieni, [z repertuaru M. Byrtusowej, pow. Cieszyn], LL 1957/4/42-45 Ondrusz Jzef, Pieni ludowe, ze lska Czeskiego.

44______________________RDA I OPRACOWANIA

45
RDA 1 OPRACOWANIA LL 1957/4/51-54 Broda Jan, yczenia noworoczne z pow. cieszyskiego. LL 1958/1/2039 Swirko Stanisaw, Ballady Czeczota, ich zwizki z folklorem i z ludowoci Mickiewicza. LL 1958/2-3/3-8 Morcinek Gustaw, lsk i jego ludzie. LL LL 1958/2-3/39-42 Walis Stanisaw, Pieni grnolskie. LL 1958/2-3/43-51 Ligza Jzef, Fragmenty epickiej poezji grniczej, [Slask]. LL 1958/2-3/52-70 Wojtowicz Janina, Stszewski Jan, Wybr pieni ludowych z Zdowic, powiat Strzelce Opolskie. LL 1958/2-3/71-74 Pluta Feliks, Oracje, pieni i opowiadania opolskie. LL 1958/23/74-81 Opowieci ludowe z Krzyanowic. LL 1959/1-2/51-63 Sychta Bernard, Miasta, miasteczka i wsie. w kaszubskiej literaturze ludowej, wierzeniach i obrzdach. LL 1959/1-2/67-93 Przy uska-Jaworska Zofia, Bielawski Ludwik, Pieni i opowiadania z powiatu bytowskiego. LL 1959/12/128-132 Basa Micha, Opowiadanie partyzanta, [pow. Bodzcn-tyn]. LL 1959/3-4/62-66 Lisakowski Jarosaw, Rkopis pieni mazurskich Gizewiu-sza. LL 1959/3-4/67-75 Lisakowski Jarosaw i in., Pieni ludowe Warmii i Mazur. LL 1959/3-4/76-81 Faliska Barbara, Opowiadania i obrzdy ludowe na Mazurach i Warmii. LL 1959/5-6/24-31 Rosiak Elbieta, Rosiak Roman, Lubelskie zagadki ludowe w rkopimienniczych zbiorach Hieronima opaciskiego. LL 1959/5-6/48-58 Mioduchowska Aurelia, Stszewski Jan, Pieni weselne z Kierzkwki pow. Lubartw. LL 1959/5-6/89-98 Wojciechowski Ryszard, Karczma i gorzaka w polskiej pieni ludowej. LL 1960/1/13-18 Zabocka Jadwiga, Mazowsze", [Kurpie], LL 1960/1/30-35 Horodyska Halina, Sledziewski Antoni, Ignacy Lenarczyk -zbieracz folkloru i poeta chopski znad Pilicy. LL 1960/1/3646 Jaworska Zofia, Stszewski Jan, Mazowszaskie piosenki z powiatw Piaseczno i Grodzisk Mazowiecki. LL 1960/1/47-50 liziski Jerzy, Podania ludowe z Milanwka i okolic. LL 1960/1/52-53 Smyl Jzef, Opowiadanie z Owicimia. LL 1960/2-3/46-51 Uzibo Maria, Rok obrzdowy w pow. siedleckim. LL 1960/2-3/52-57 Oleszczuk Aleksander, Weselne przypiewki na Podlasiu. LL 1960/2-3/58-64 Bielawski Ludwik, Sadownik Jan, Wybr pieni ze wsi Giby pow. Sejny. LL 1960/2-3/74-80 Sadownik Jan, Teksty ludowe z Okrzei i Woli Okrzejskiej, pow. Lukw. LL 1960/2-3/81 Oleszczuk Aleksander, Zagadki z Podlasia. LL 1960/23/83-86 Antoniuk Jakub, Banie i podania ludowe na Podlasiu.

LL 1900/2 3/88 91 Podanie, o piknej .legli, krlowej szurpilskich jezior, opra. P a t i a Antoni. LL 19C0/2 3/92 107 Blachowski Aleksander, Sobieski Marian, Widowisko ludowe. Krl Herod" z Ciechanowca pow. Siemiatycze. LL 1960/4-5/28 33 Stafiski Aleksander, Podania z ziemi szczecineckiej. LL 1960/4-5/35 Jaworska Zofia, Historia kamienia znad Jez. GaiyJno. LL 1960/4 5/36 04 Czarnocki Bohdan i i n . , Pieni, podania i bajki wojewdztwa szczeciskiego. LL 1900/4 5/87- 89 Ondrusz Jzef, Wspomnienie z czasw okupacji niemieckiej, [Czeski Cieszyn]. LL 1901/1 2/38-58 witkowski Henryk, Dawne wesele owickie. LL 1901/3/8 23 -- Sobicska Jadwiga, Pieni z jiowiatu pockiego. LL 1901/3/24-31 Lisakowski Jarosaw, Pieni z okolic Przasnysza i Gostynina. LL 1901/4-0/45-71 Jaworska Zofia, Stszewski Jan, Pieni z Puszczy Zielonej i z Puszczy Biaej. LL 1901/4 6/72-81 Swirko Dobrosawa, Opowiadania ze wsi Kadzido i Dbrowy. LL 1901/4-0/82-85 Skierkowski Wadysaw, Z materiaw rkopimiennych, [Kurpie]. LL 1901/4 0/80 90 Tworkowski Stanisaw, Opowiadania kurpiowskie. LL 1901/4 0/109 Kielak A., O tym, dlaczego na Kurpiacli nic byo paszczyzny. LL 1902/1-2/38-58 - Mioduchowska Aurelia, Bielawski Ludwik, Pieni ludowe z Sieradzkiego i czyskiego. LL 1962/1-2/59-02 Dekowski Jan Piotr, Opowiadania z Klonowej pow. Sieradz. LL 1902/1-2/63-72 Krawczyski Mieczysaw Apoloniusz, Teksty ludowe z Ziemi Sieradzkiej. LL 1962/1-2/73-87 Szymczak Mieczysaw, Banie i opowiadania z Ziemi czyckiej. LL 1962/3/27-30 Nowakowski Tadeusz, Pasyjka w Cisowej. LL 1962/3/41-44 Dekowski Jan Piotr, Opowieci ludowe z radomszczaskiego. LL 1962/4-0/73-90 Czernek Helena, Swirko Dobrosawa, Swirko Stanisaw, Bajki i gawdy z Ziemi omyskiej. LL 1962/4-0/91-120 Czernek Helena, Swirko Dobrosawa, Swirko Stanisaw, Pieni z Ziemi omyskiej. LL 1962/4-6/121-127 Przyucki Jerzy, Pieni z Wizny i Miastkowa pow. oma. LL 1962/4-6/128-138 Czerniakowa Helena, Swirko Dobrosawa, Swirko Stanisaw, Poeci ludowi Ziemi omyskiej. LL 1963/2-3/88-91 Kudliska R. i in., Humoreski i przypiewki weselne, [wie Skibin - Kujawy], LL 1963/2-3/94-96 Arszyska Ewa, Zagadki i przepowiednie pogody z Kujaw. LL 1963/4/3-12 Hlawiczka Karol, Przyczynek do muzyki kujawskiej.

46 _____________________ RDA I OPRACOWANIA RDA I OPRACOWANIA

47

LL 1963/4/2128 Skodowska-Antoniewicz Kalina, Obrzdu doroczne i zwyczaj* na Kujawach. LL 1963/4/43-59 Pawlak Aleksander, Lisakowski Jarosaw, Andrzejczak Barbara, Pieni ludowe z Kujaw. LL 1964/1-2/45-74 Lisakowski Jarosaw, Pieni z powiatu kaliskiego i ostrowskiego. LL 1964/1-2/8596 Lisakowski Jarosaw, Andrzejczak Barbara, Oracje weselne z powiatu kaliskiego i ostrowskiego. LL 1964/12/96-103 Baszczyk Stanisaw, Pamitnik podry do Ziemi witej Jzefa Wawrzyczaka, [ziemianin z Kaliskiego]. LL 1964/1-2/138-148 Grzeszczuk Stanisaw,, Przysowia w pismach Krzysztofa Opaliskiego. LL 1964/3/21-29 Lisakowski Jarosaw, Pieni z Gcza pow. nin. LL 1964/3/30-54 Strawiska Zofia, Materiay folkorystyczne ze wsi Ostatkow-ska Struga w pow. szubiskim, [Bydgoskie]. LL 1964/4-6/84-92 Popowska-Taborska Hanna, O Sowniku gwar kaszubskich na tle kultury ludowej" Bernarda Syclily. LL 1964/4-6/93-100 Dygacz Adolf, Polska pie grniczo-hutnicza, [woj. katowickie, opolskie, wrocawskie, krakowskie, kieleckie]. LL 1964/4-6/97-108 Chtnik Adam, Miodobrame na Kurpiach. LL 1964/4-6/126-139 Pawowska Jadwiga, Uwagi nad reliktami tradycyjni] literatury ludowej we wspczesnych wsiach dolnolskich. LL 1965/2-3/61-74 Szulczewski Jerzy Wojciech, Ze zbiorw folklorystycznych. LL 1965/23/53-60 Andrzejczak Barbara, Teksty ludowe z powiatu gnienieskiego. LL 1965/4/3-28 Lisakowski Jarosaw, Pieni ludowe z Wielkopolski. LL 1966/2-3/27-28 Orynyna Janina, Opoczyscy artyci ludowi. LL 1966/2-3/33-43 Wojewdzki Bolesaw, Opoczyskie opowieci ludowe. LL 1966/2-3/64-68 Wojewdzki Bolesaw, Przypiewki doynkowe, [Opoczyskie]. LL 1966/2-3/6869 Wojewdzki Bolesaw, Przysowia i przepowiednie pogody, [Opoczyskie]. LL 1968-1971 zob. Folk odz. LL 1972/1/49-57 Hernas Czesaw, Listy miosne z ki, [Rzeszowskie]. LL 1972/2/45-70 Woczek Adam, Piosenki i wiersze w zbiorkach modocianych przestpcw, [Wojewdzki Areszt ledczy we Wrocawiu]. LL 1972/3/49-58 Woronczak Jerzy, Procesy o czary przed poznaskim sdem miejskim w XVI w.. LL 1972/4-5/3-20 Jurkowski Henryk, Od witej Doroty do Krakowianki, [woj. lubelskie]. LL 1972/4-5/78-100 Kramarz Aleks, Smutki i zbytki robotnikw, [Grny lsk]. LL 1973/1/44-58 Oleszczuk Aleksander, Mikoaj Juchnowicz - poeta odpustowy, [Wohy, pow. radzyski].

LL

1973/'2/48 50 Widera Aleksander, Gawdy grnicze, [Wabrzyskie, Katowicki*']. LL 1973/3/47 GO K o t u l a Franciszek, Formuy magiczne z Rzeszowszr.zyzny. LL 1973/4 5/28 43 Kotula Franciszek. Polityczne pieni odpustowe z Galicji. LL 1973/4 5/100 121 Frischbier Hermann, Przysowia mazurskie. LL 1973/6/53 60 Zborowski J u l i u s z , Przewodnik do skarbw tatrzaskich. LL 1974/2/36 46 Kotula Franciszek, Polityczne pieni odpustowe z Galicji. LL 1975/1/48 53 Chajcc Wadysaw, Opowieci z rysunkami, [Kamienica Grna, pow. Jaso], LL 1975/2/44 48 Chajec Wadysaw, Opowieci z rysunkami, [Kamienica Grna], LL 1975/3/32 53 Bk Stanisaw, Wspomnienia Anny Bkowej, [Grbw, pow. tarnobrzeski]. LL 1975/4-5/44-53 Pletiniec-Kukuczka Magorzata, Jan Probosz - ludowy poeta z Istebnej, [lsk Cieszyski]. LL 1976/1/42-47 Wojewdzki Bolesaw, Przesdy opoczyskie. LL 1976/3/44-52 Pawluczuk Wodzimierz, Rady ksidza Podbielskiego - inyniera-elektryka, [brak informacji o geografii]. LL 1976/4-5/81-90 Zaczyski Aleksander, Matka i crka z Raciborek, [teksty z Janowa Lubelskiego]. LL 1978/1/48-54 Kope Jerzy, Gawdy i wspomnienia Jzefa Chmiel, [Rzeszowskie]. LL 1978/1/57-69 Rusinek Antoni, Kwnika z ycia Polakw przy polskiej parafii kocioa w. Jzefa, Cite la Chapele, na terenie w zagbiu grniczym w Oignies - Ostncourt 1922-1959. LL 1978/2/58-66 Koter Zenon, Stare" i nowe" w dzisiejszym weselu ludowym, [Lubelskie]. LL 1978/4-6/174-184 Kolbuszewski Jacek, Listy chopw polskich w notatnikach Rudolfa Abichta. LL 1980/1-3/107-119 Dynak Wadysaw, O wierszach okopowych Jana Jzefa Klicha, chopa, legionisty, z czasw pierwszej wojny wiatowej, [Krakowskie]. LL 1981 zob. Bart Lub. Lom Baj Bajki i podania, zebra Jzef Lompa, Wrocaw 1965. Lom lsk Lompa Jzef, Pieni ludu lskiego ze zbiorw rkopimiennych Jzefa Lompy, wyda, skomentowa i zarysem monograficznym poprzedzi Bogdan Zakrzewski, Wrocaw 1970. Lor Kasz Lorentz Fryderyk, Fischer Adam, Lehr-Spawiski Tadeusz, Kaszubi. Kultura ludowa i jzyk, Toru 1934. Lor Pom Teksty pomorskie (kaszubskie), zebra Fryderyk Lorentz, Krakw 1924. Lud Lud. Organ Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego", Lww-Wrocaw, t. 1 1895, t. 2 1896, t. 3 1897, t. 4 1898, t. 5 1899, t. 6 1900, t. 7 1901, t. 8 1902, t. 9 1903, t. 10 1904, t. 11 1905, t. 12 1906, t. 13 1907, t. 14 1908, t. 15 1909, t. 16 1910, t 17 1911, t. 18 1912, t. 19 1913, t. 20 1914-1918, t. 21

RDA 1 OPRACOWANIA _____________________________ 49 48 RDA I OPRACOWANIA

1922, t. 22 1923, t. 23 1924, t. 24 1925, t. 25 1926, t. 20 1927. t. 27 1928, t. 28 1929, t. 29 1930, t. 30 1931, t. 31 1932, t. 32 1933, t. 33 193] 1935, t. 34 1936, t. 35 1937, t. 36 1946, t. 37 1947, t. 38 1948, t. 39 1952, (.. 40 (indeks) 1953, t. 41 1954, t. 42 1956, t. 43 1958, t. 44 1959, t. 45 1960, t. 46 1961, t. 47 1962, t. 48 1963, t. 49 1965, t. 50 1966, t. 51 1967, t. 52 1968, t. 53 1969, t. 54 1974, t. 55 1971, t. 56 1972, t. 57 1973, l. 58 1971, t. 59 1975, t. 60 1976, t. 61 1977, t. 62 1978, l. 63 1979, t. 64 1980, I 65 1981, t. 66 1982, t. 67 1983, t. 68 1984, t. 69 1985, L. 70 1986, l. 71 1987, t. 72 1988, t. 73 1989/1990, t. 74 1991, t. 75 1992, t. 76 1993, t. 77 1994, t. 78 1995. Lud 1895/131-135 Kalina Antoni, Staroindyjskic obrzdy weselne. (Dokoczenie), [zdaniem autora wystpujce take u Sowian oraz znane u naszego ludu"]. Lud 1895/168-178 Kolbuszewski Edward, Gwiazdy i grzyby w podaniach ludu. (Szkic etnologiczny), [cz. 1; materia z rnych regionw Polski oraz Litwy i Rusi], Lud 1895/197-207 Kolbuszewski Edward, Gwiazdy i grzyby w podaniach ludu. (Szkic etnologiczny), [cz. 2; materia z rnych regionw Polski oraz z Litwy i Rusi], Lud 1896/157-163 Kolbuszewski Edward, Materyaly do medycyny i wierze ludowych (wedug opowiada Demka Zemay w Zaborzu w pow. rawskim). Lud 1896/201-210 Kaindl Rajmund Fryderyk, Pasterstwo i wierzenia pasterskie u Hucuw. Lud 1896/210-217 Witort Jan, Przeytki staroytnego wiatopogldu u Biaorusinw. Lud 1896/217-220 Cercha Stanisaw, Dzwonki gliniane i siekierki drewniane z kiermaszw krakowskich. (Z tablic litografowan). Lud 1896/221235 Gonet Szymon, Kilka szczegw z wierze ludu. (Z okolic Andrychowa), [cz. 1]. Lud 1896/277 Witort Jan, Przyczynek do artykuu: Gwiazdy i grzyby w wierzeniach ludu", [Litwa]. Lud 1896/321-329 migrodzki Micha, Ukraina, [cz. lj. Lud 1896/335-338 Pierzchaa Ludwik, Wierzenia ludu, [zebr ane nad Wiarernl. Lud 1897/140-142 Gonet Szymon, Szczegy z wierze ludu, (okolice Andrychowa). Lud 1897/142-146 Magierowski Leon, Przyczynek do wierze ludowych, [pow. sanocki]. Lud 1898/184-185 Koch Aleksander, Ze zwyczajw wielkanocnych. Powicanie pl, [Nowy Scz]. Lud 1898/186-231 Krek Franciszek, Pisanki w Galicyi. Zestawienie materyalu zebranego w r. 1897 staraniem Towarz. ludoznawczego. Lud 1898/256-274 Zdziarski Stanisaw, Pierwiastek ludowy w poezyi A. Mickiewicza. Lud 1898/308-322 Krek Franciszek, Sobtka w Galicyi.

Lud 1 8 9 8 / 4 1 0 435 Pitkowska Ignacja, Obyczaje ludu ziemi sieradzkiej. Szkic. etnograficzny. Lud 1899/53 56 Mynek Ludwik, Zarys pierwotnej religii Lachw na tle poda ludowych. Lud 1899/120 131 - Zdziarski Stanisaw, Przyczynki do etnografii tatrzaskich grali. Lud 1899/164 166 Pobratymiec, rodki lecznicze i ich nazwy aptekarskie u ludu. ('/, pow. mylenickiego). Lud 1899/170 176 Magierowski Leon, liajki. (Z Jamierza i I'osady jamierskiej) . Lud 1899/256-258 witek Jan, Sobtka, [okolice nad Rab midzy Gdowem a Bochni]. Lud 1899/365-367 Jakbiec Jan, Dyabel w pojciu ludowym. (Kilka zapiskw z Sotwiny, pow. ywiecki). Lud 1900/36-80 Gustawicz Bronisaw, O ludzie Podduklaskim w oglnoci, a lwoniczanach w szczeglnoci, [cz. 1, Kronieskie]. Lud 1900/126-157 Gustawicz Bronisaw, O ludzie Podduklaskim w oglnoci, a lwoniczanach w szczeglnoci. Cz wtra. Zabawy, pieni, gadki, [cz. 2]. Lud 1900/172-193 Ejasz-Radzikowski Stanisaw, Styl zakopiaski. Lud 1900/245-257 Gustawicz Bronisaw, O ludzie Podduklaskim w oglnoci, a lwoniczanach w szczeglnoci. Cz wtra. Zabawy, pieni, gadki, [cz. 3]. Lud 1901/286-299 migrodzki Micia, llistorya pierwotnej religii, [symbol soca w pierwotnych cywilizacjach w Ameryce, Europie, Azji]. Lud 1902/48-56 Mleczko Teofil, wiat zmarych. (Zwyczaje i zapatrywanie ludu polskiego w Galicyi zachodniej). Lud 1902/57-58 Ketlicz M., Lecznictwo ludowe [Krotoszyn pow. lwowski]. Lub 1902/354-368 witek Jan, Z nad Wisoka. (Rysy etnograficzne ze wsi Biaobrzegi w powiecie acuckim). Lud 1903/64-68 Hradecka Stanisawa, Przyczynki do wierze ludu w Wierzbanowy pow. Wieliczka. Lud 1903/209-240 Swieawski Ernest, Dyjalog pogrzebowy u tzw. Kadubka na cze Kazimierza Sprawiedliwego, [cz. 2, materia z rnych regionw Polski]. Lud 1903/368-381 Goldstein Henryk, Przyczynki do Ksigi przysw, przypowieci i wyrae przysowiowych" S. Adalberga. Lud 1903/410 Badura Wincenty, Chleb w. Agaty, [zabr pruski]. Lud 1905/81 aska Bronisawa, Powitanie ksiyca na nowiu, [Serafice, pow. Horodenki], Lud 1905/130-163 Czaja Stanisaw, Szopka krakowska, [cz. 2]. Lud 1905/194 195 Gonet Szymon, Wierzenia ludu w okolicy Andrychowa. Lud 1905/199 Czaja Stanisaw, Pierwszy grzmot, [okolice Szczepanowa, Bochni]. Lud 1905/212-220 -- Tync Bolesaw, Wspomnienie o Sucku, [recenzja]. Lud 1905/316 Potkaski Karol, Dusza po mierci, [Przecaw].

RDA I OPRACOWANIA ______________________________ 5| 50 RDA I OPRACOWANIA

Lud 1905/371-388 witek Jan, Liczby trzy i dziewi w mitach, wyobraeniach, mistycznych praktykach i w zwyczajach ludowych, [Galicja]. Lud 1905/394-401 Udziela Maryan, Przyczynki do medycyny ludowej, [Galicja). Lud 1905/411-413 Kallas Aniela, Gar zapiskw z Dolestraszyc. Lud 1906/57-81 Sulisz Jzef, Zapiski etnograficzne z Ropczyc, [Sandomierskie]. Lud 1906/138-182 Maykowski Stanisaw, Lud wpoezyi M. Konopnickiej, [cz. 1]. Lud 1906/264-268 Witowt [Witold Pracki], Leki ludowe {ze wsi Pudy pow. radzyskiego). Lud 1907/43-48 Kosiski Wadysaw, Listy, [okolice Krakowa]. Lud 1907/87-97 Matusiak Szymon, Sobtka. (Dokoczenie), [Litwa, Galicja, lsk, Ru, Czechy]. Lud 1907/149160 Krek Franciszek, Nowe przyczynki do drugiego wydania Ksigi przysw" S. Adalberga. Lud 1907/202-215 Schnaider Jzef, Lud peczeniyski. Szkic etnograficzny. (Dokoczenie). Lud 1907/216-232 Piotrowicz Stanisaw, Znachorka i wrka Jewdokia Boj-czuk. Materiay folklorystyczne ze wsi Bortnik na Pokuciu. Lud 1907/324-330 Czyewicz Stanisaw, Wizanka wierze i przesdw ludu z okolic Buczkowa i Okulic, tudzie Mokrzysk-Bucza, [powiaty brzeski i bocheski], Lud 1908/19-89 Matusiak Szymon, Olimp polski podug Dugosza, [materia z rnych czci Polski oraz Sowiaszczyzny]. Lud 1908/170-178 Matusiak Szymon, wity i przeklty. (Bocian), [Galicja, Pomorze Wschodnie, Rugia, lsk]. Lud 1908/246-253 Tryszczya Franciszek J., Muszyna w powiecie Nowo-Sdec-kim. Lud 1908/300 Gaweek Franciszek, Dwie legendy z kalwaryi. Lud 1908/368370 Gonet Szymon, Rozmaitoci ludoznawcze ze Suchej. (Powiat ywiec). Lud 1908/397 Krliski Kazimierz, Odpowiedzi na zapytania, [pow. mociski], Lud 1909/91-107 Koodziejczyk Edmund, Zwyczaje, obrzdki, zagadki i pieni ludu kaliskiego w okolicach Wielunia. Lud 1910/59-61 Stankiewiczowa Zofia, wito Matki Boskiej Zielnej na Mazurach. Lud 1910/79-86 Koodziejczyk Edmund, Z Andrychowa. (Lune notatki). Lud 1911/60-71 Koczwara Jan, Wierzenia ludowe w Maych Koczycach, koo Zebrzydowic na lsku. Lud 1911/7796 Smlski Gustaw, Zagadki i amigwki grali polskich w Tatrach i Beskidach. Lud 1911/138-161 Schnaider Jzef, Z ycia grali nadomnickich, [cz. 1]. Lud 1912/92-111 Bystro Jan Stanisaw, Wymuszanie urodzaju na drzewach owocowych, [Krakowskie, Lubelskie, Sandomierskie]. Lud 1912/141-217 Schnaider Jzef, Z ycia grali nadomnickich. Dokoczenie.

Lud 1913/31 70 Fischer Adam, Polskie widowisku ludowe, [materia z rnych regionw Polski], Lud 1913/104-152 Szyszkowski Wadysaw, Pierwiastek ludowy w poezji polskiej XV i XVI w. Lud 1914-1918/246 270 Gonet Szymon, Gadki" z Inwaldu, w okolicy Andrychowa. Lud 1923/82 128 Frankowski Eugeniusz, Wycinanki i ich przeobraenia, [owickie, Kurpie, Podlasie]. Lud 1924/50-111 Frankowski Eugeniusz, Zabiegi magiczne przy poyczaniu, kupnie i sprzeday u ludu polskiego, [materia z rnych regionw Polski]. Lud 1926/38-51 Kuchta Jan, Polskie podania ludowe o czowieku na ksiycu, [materia z rnych regionw Polski]. Lud 1926/78-94 Fiszer Adam, Opowieci o czarownikach z doliny nowotarskiej. Lud 1927/1-25 Koranyi Karol, Czary i gusa przed sdami kocielnymi w Polsce w XV i w pierwszej poowie XVI wieku, [Wielkopolska, Mazowsze, Gdask, Lww, Wielu]. Lud 1927/71-72 Wawrzeniecki Marian, Jak konstruowano u nas stos do palenia czarownic? [owickie], Lud 1927/114 Fiszer Adam, St. Barabasz, Sztuka ludowa na Podhalu, [recenzja], Lud 1929/123-144 Kuchta Jan, Rodzime wtki lokalne w podaniach o mistrzu Twardowskim, [Bydgoskie, Poznaskie, Podlasie, Krakowskie, Olkusz]. Lud 1930/99-106 Czubryski Antoni, Podania domu Krzysztofory" na Rynku Krakowskim. Lud 1931/36-75 Udziela Seweryn, Roliny w wierzeniach ludu krakowskiego. Lud 1931/76-144 - Janw Jan, Sabaowa bajka" H. Sienkiewicza i legendy o dziwnych sdach boych", [Podhale; folklor litewski, ukraiski]. Lud 1932/65-120 Zborowski Juliusz, Ludoznawcze przyczynki z gralszczyzny, [Podhale, pnocno-zachodni skrawek Spisz, Krocienko, Szczawnica, ywieckie]. Lud 1933/21-35 Znamierowska-PriifTerowa Maria, Rybowstwo w okolicach Druskienik. Lud 1933/82-173 yranik Bogdan, Pi-zeciwiestwo bstwa-drzewa i bstwa-kamienia w wyobineniach ludowych, [w rnych kulturach]. Lud 1934-1935/38-64 Brynerwna Halina, Pieni dzkich pracownic. Lud 1937/60-76 Fischer Adam, Drzewa w wierzeniach i obrzdach ludu polskiego, [materia! z rnych regionw Polski]. Lud 1947/160-235 Reinfuss Roman, Prba charakterystyki etnograficznej Rusi Szlachtowskiej na podstawie niektrych elementw kultury materialnej. Lud 1947/277-308 Seweryn Tadeusz, Ikonografia etnograficzna, [cz. 1, materia z rnych regionw Polski]. Lud 1948/229-276 Seweryn Tadeusz, Ikonografia etnograficzna, [cz. 2, materia z rnych regionw Polski].

52

RDA I OPRACOWANIA

53
RDA I OPRACOWANIA Lud 1952/291354 Seweryn Tadeusz, Ikonogmfia etnograficzna, [cz. 3, materia z rnych regionw Polski]. Lud 1952/355-415 Chtnik Adam, Przemys i sztuka bursztymarska nad Narwi. Lud 1952/427435 Gotkiewicz Marian, Grna Orawa w pracach sowackiego etnografa. Lud 1954/647666 Seweryn Tadeusz, Ikonografia etnograficzna, [cz. 4, materia! z rnych regionw Polski], Lud 1954/699-702 Reinfuss Roman, Tradycje otwartego ogniska w maopolskim budownictwie ludowym. Lud 1956/522553 Seweryn Tadeusz, Ikonografia etnograficzna, [cz. 5, materia z rnych regionw Polski]. Lud 1965/229-306 Sliziski Jerzy, Z kaszubskiej i sowiskie] literatury ludowej. Lud 1970/156-167 Bukowska-Gorgoni Krystyna, Procesy o czary i powoania przez czarownice w orzecznictwie Sdu Wyszego Prawa Niemieckiego na zamku krakowskim. Lud 1975/143155 Sielicki Franciszek, Piosenki ludowe piewane przez Kociuszkowcw. ( W trzydziestolecie powstania Pierwszej Dywizji LWP), [Krakowskie, lsk]. Lud 1976/139155 Setkowicz Jan, Naczynia mosorowe w kulturze pasterskiej, [Beskidy], Lud 1981/91-104 Lehr Urszula, Urok w asjiekcie dziaa magiczno -religijnych, [Beskid Sdecki i lski]. Lud 1982/113-149 Lehr Urszula, Wierzenia demonologiczne we wsi Obidza (region sdecki) w wietle bada empirycznych. ga Malb ga Wadysaw, Ziemia Malborska. Kultura ludowa, Toru 1933. ga wiec ga Wadysaw, Okolice wiecia. Materiay etnograficzne, Gdask 1960. SE dzkie Studia Etnograficzne", Wydawnictwo Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego, d-Warszawa, R. 1 1959, R. 2 1960, R. 3 1961, R. 4 1962, R. 5 1963, R. 6 1964, R. 7 1965, R. 8 1966, R. 9 1967, R. 10 1968, R. 11 1969, R. 12 1970, R. 13 1971, R. 14 1972, R. 15 1973, R. 16 1974, R. 17 1975, R. 18 wyd. w 1977 za r. 1976, R. 19 1977, R, 20 1978, II. 21 1979, R. 22 wyd. w 1983 za r. 1980, R. 23 wyd. w 1984 za r. 1981, R. 24 wyd. w 1984 za r. 1982, R. 25 wyd. w 1986 za r. 1983, R. 26 wyd. w 1986 za r. 1984, R. 27 1987, R. 28 1988, R. 29 1989, R. 30 1990, R. 31 1991: SE 1961/5-35 Szczygielski Wojciech, Ze studiw nad technik roln w Wie-luskiem w XVI-XVIII w. SE 1961/5368 miaowski Jzef, Problematyka spoeczna okrvsu paszczynianego w pieniach i przysowiach ludowych okrgu dzkiego. SE 1961/79-93 Jastrzbska Mirosawa, Wrby i zabiegi magiczne zwizane z dniem wigilijnym w powiecie brzeziskim. SE 1961/95-101 Drozdowska Wanda, Magia lecznicza zwierzt w Klonowej w pow. sieradzkim.

SE 1961/163 175 Grodzka Jadwiga, Rzeba ludowa w Lczyckiem. SE 1961/205 -207 Zarbska Dorota, Niektre zwyczaje i wierzenia wiosenne z pow. brzeziskiego. SE 1962/5 14 Baranowski Bohdan, Wielki proces o czary miosne w Praszce w 1665 r. SE 1962/81 87 Drozdowska Wanda, Podania z Zalecz Wielkiego, pow. Wielu. SE 1962/117 130 Drozdowska Wanda, Istoty demoniczne w Zalczu Wielkim, pow. Wielu. SE 1962/131-145 Dekowski Jan Piotr, Obrzdy 1 zwyczaje witojaskie w Piotrkowskiem. SE 1962/199 202 Jastrzbska Mirosawa, Chodzenie po scodrokach w niektrych wsiach pow. brzeziskiego i rawskiego. (Materiay zebrane przez harcerzy z Liceum Pedagogicznego w Tomaszowie Mazowieckim). SE 1962/203-214 Lechowa Irena, Niektre zagadnienia kultury ludowej z pow. radomszczaskiego. SE 1963/5-16 Adamczewska Genowefa, Magiczna bro 1 jej rola w walce midzy wsi a dworem w Sieradzkiem w XVII-XVIII w. SE 1963/17-42 miaowski Jzef, Zajcia dodatkowe ludnoci wiejskiej powiatu wieluskiego w latach przcduwlaszczeniowych. SE 1963/75-99 - Dekowski Jan Piotr, Stan i problematyka bada nad obrzdo-looci ludow rodkowego dorzecza Pilicy. SE 1963/101-110 Lechowa Irena, Opowie o grze Chemskiej. SE 1963/111-130 Drozdowska Wanda, Magiczne normy postpowania w yciu codziennym Zacza Wielkiego, pow. Wielu. SE 1963/131- 178 Matczakowa Stanisawa, Dziecko w rodzinie wiejskiej. (Materiay z powiatu radomszczaskiego). SE 1963/185-188 Lechowa Irena, Zwyczaj chodzenia po dyngusie w pow. rawskim. ( Wybr materiaw nadesanych przez modzie szkoln). SE 1965/5 39 Lipiski Andrzej, Pozostaoci kultury tradycyjnej w dzkich rodzinach robotniczych. SE 1965/73-85 Baranowski Bohdan, Pomiertna kara za zl miar" w wierzeniach ludowych, [dzkie], SE 1965/194-200 Mdrzakwna Daniela, Zwyczaj chodzenia Herodw w dzkim rodowisku robotniczym. SE 1966/97-114 Putyska Elbieta, Lecznictwo ludowe w okolicznych wsiach Bechatowa. SE 1967/277-302 Lechowa Irena, Obrzdowe obchodzenie granic pl w owickiem w wietle materiaw porwnawczych. SE 1970/169-173 Rosiak Tadeusz, 0 niektrych zwyczajach dotyczcych modziey wiejskiej, pow. ask. SE 1974/5-54 Dekowski Piotr Jan, Udzia 1 rola spoecznoci wiejskiej w zwyczajach weselnych Polski rodkowej, [dzkie],

RDA I OPRACOWANIA

55
54 RDA I OPRACOWANIA z rnych dziel, opra, na nowo i popr. Stanisaw Milkowski, Czstochowa 1897. Mid Pas Pastoraki i koldy z melodyjami, czyli piosnki wesoe ludu w czasie wit Boego Narodzenia po domach piewane, zebra Micha Marcin Mioduszewski, Krakw 1843. Mosz Atl - Moszyski Kazimierz, Atlas kultury ludowej w Polsce, z. 1-3, opra. wsplnie z J. Klimaszewsk [z. 1 i 3], z J. Klimaszewsk i M. Bytnarown [z. 2], Krakw 1934 1936. Mosz Kul Moszyski Kazimierz, Kultura ludowa Sowian, Krakw, cz. 1 1929, cz. 2, z. 1 1934, z. 2 1939. Mosz Pras -- Moszyski Kazimierz, Pierwotny zasig jzyka prasowiaskiego, Wrocaw-K rakw 1957. Nad Kasz Nadmorski [Jzef gowski], Kaszuby i Kociewie. Jzyk, zwyczaje, przesdy, podania, zagadki i pieni ludowe w pnocnej czci Prus Zachodnich, Pozna 1892. Nec Kasz Necel Augustyn, Demony, purtki i stolemy. Banie kaszubskie, Warszawa 1975. Nitscli Pu Plnocnopolskie teksty gwarowe od Kaszub po Mazury (z mapk), red. Kazimierz Nitsch, Krakw 1955. Nitsch Tek Nitsch Kazimierz, Wybr polskich tekstw gwarowych, Warszawa 1960. NKPP Nowa ksiga przysw i wyrae przysowiowych polskich, w oparciu o dzieo Samuela Adalberga opracowa Zespl Redakcyjny pod kierunkiem Juliana Krzyanowskiego, Warszawa, t. 1 1969, t. 2 1970, t. 3 1972, t. 4 1978. Now Raw Nowak Henryk, Gwary chazackie w powiecie rawickim, Pozna 1970. Nyr Kar Kamaiua dziadowski. Pieni wdrownych piewakw (XIX-XX w.), wybr i opra. Stanisaw Nyrkowski, wyd. 2, Warszawa 1977, [cytaty pochodzce z wydania pierwszego (Warszawa 1973) oznaczamy skrtem: Nyr Kar1]. Obr Dia -- Teksty gwarowe z Biaostocczyzny z komentarzem jzykowym, red. Antonina Obrbska-Jabloska, Prace Biaostockiego Towarzystwa Nauk", nr 18, 1972, s. 7-94. Ol Pdl Oleszczuk Aleksander, Pieni ludowe z Podlasia, Wrocaw 1965. Oles Lub Olesiejuk Feliks, Obrzdy weselne w Lubelskiem. Materiay etnograficzne do bada nad obrzdowoci weseln, Wrocaw 1971. Ond lsk Ondrusz Jzef, Godki lskie. Podania i banie ze lska Cieszyskiego, Ostrawa 1977. Or L Orli Lot". Organ k krajoznawczych modziey Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego, Krakw, R. 1 1920, R. 2 1921, R. 3 1922, R. 4 1923, R. 5 1924, R. 6 1925, R. 7 1926, R. 8 1927, R. 9 1928, R. 10 1929, R. 11 1930, R. 12 1931, R. 13 1932, R. 14 1933, R. 15 1934, R. 16 1935, R. 17 1936, R. 18 1937, R. 19 1938, R. 20 1939, R. 21 1947, R. 22 1948, R. 23 1949, R. 24 1950:

SE 1974/55-69 Lechowa Irena, Relikty tradycyjnej obrzdowoci dorocznej w czyckiem. SE 1978/27-79 witkowska Anna, Zwyczaje i obrzdy rodzinne regionu owickiego w procesie zmian (z dokumentacji terenowej). SE 1984/139-156 Niewiadomska Maria, Ludowa wizja kosmosu w gminie Guchw. MAAE Materiay Antropologiczno-Archeologiczne i Etnograficzne wydawane staraniem Komisji Antropologicznej Akademii Umiejtnoci w Krakowie", Krakw t. 1 1896, t. 2 1897, t. 3 1898, t. 4 1900, t. 5 1901, t. 6 1903, t. 7 1904, t. 8 1906, t. 9 1907, t. 10 1908, t. 11 1910, t. 12 1912, t. 13 1914, t. 14 1919: MAAE 1897/119-379 Switek Jan, Zwyczaje i pojcia prawne ludu nadrab-skiego. MAAE 1898/73-166 Stopka Andrzej, Materyaly do etnografii Podhala {Zakopane, Kocielisko, Poronin, Czarny Dunajec). MAAE 1903/187-420 Saloni Aleksander, Lud acucki. Materyaly etnograficzne. MAAE 1908/44-49 Gawelek Franciszek, Czarownik w Rzchowy w powiecie brzeskim. MAAE 1908/50-344 Saloni Aleksander, Lud rzeszowski. Materyaly etnograficzne. Mac ChDobrz Maciejewski Jerzy, Sownik chelmisko-dobrzyski (Sicmo, Dulsk), Toru 1969. MAGP May atlas gwar polskich, opra, przez [t. 1-3] Pracowni Dialektolo-giczn Zakadu Jzykoznawstwa PAN w Krakowie, [t. 4-13] Pracowni Atlasu i Sownika Gwar Polskich Zakadu Jzykoznawstwa PAN w Krakowie, t. 1-2 pod kier. Kazimierza Nitscha, Wrocaw - Krakw 1957-1959, t. 3-8 red. Mieczysaw Kara, Zofia Stamirowska,' Wrocaw Warszawa -Krakw 1960-1965, t. 9-13 pod kier. Mieczysawa Karasia, Wrocaw - Warszawa - Krakw 1966-1970. Maj Motycz Maj Czesaw, Pieni ku czci Matki Boskiej Czstochowskiej, piewane podczas nawiedzenia rodzin w 1979 r., Motycz [br]. Maj lsk Majchrzak Jzef, Dolnolskie pini ludowe, Wrocaw 1970. Mai lsk Bajki lskie ze zbiorw Lfucjana] Malinowskiego, red. Helena Kapc-u, wybr, wstp i opra. Elbieta Jaworska, Warszawa 1973. Mat Krak Matyas Karol, Podania i banie krakowskie, Lww 1890. Mat NTarg Matyas Karol, wiat i przyroda w wyobrani chopa (ze wsi Zabrzezie pow. nowotarski i z Zawody pow. nowosdecki), Lww 1888. Mich Trd Michalikowa Lidia, Tradycyjne zabawy ludowe, Warszawa 1976. Mie Pog Miesiczek Wawrzyniec, Pogodki spod Lipowskiej, Krakw 1967. Mika Oraw Mika Emil, Chybiski Adolf, Pieni orawskie, Lipnica Wielka 1934. Mik Pas Pastoraki i koldy, czyli piosnki wesoe ludu w czasie wit Boego Narodzenia oraz Modlitwy i Pieni kocielne na rozmaite wita zebrane

57
RDA I OPRACOWANIA 56 RDA I OPRACOWANIA

Or Or L 1926/110111 Roliny i ptaki jako ksiga meteorologii ludowej, [Tomaszw Maz. i pow. sandomierski]. Or L 1926/135-138 Koodziski Wacaw, Zwyczaje witeczne w okresie wit Boego Narodzenia w okolicy Piaskw. Or L 1926/154 Kamocki Stefan, Znaki na niebie i ziemi, zwiastujce wojn wiatow, [Proszenie, pow. piotrkowski]. Or L 1927/55 Michalska Jadwiga, Legenda, [Ostrzeszw w Wielkopolsce]. Or L 1927/169170 Jedliski Stanisaw, Piosnki z okolicy m. Kielc ze wsi Czarnowa. Or L 1928/11-12 Sikora Franciszek, O diabelskim mynie, [opowiadanie grala z Istebnej]. Or L 1928/56-60 Bczek Alojzy, Wierzenia, zwyczaje i praktyki ludu lskiego. Or L 1928/74-78 Udziela Seweryn, Owietlanie mieszka, [materia z rnych regionw Polski]. Or L 1928/154156 Tomas St., Obrzdy, zwyczaje i wierzenia na Paukach. Or L 1928/160-163 Widziski A., Podania o Kamieniach, [Pauki]. Or L 1928/190 Banaszkiewicz St., Uroczystoci wielkanocne w Zalesiu. Or L 1928/194 Jendrych W., Wie Wysokie - Koo, gm. Sai~nw, pow. Koe-nice. Or L 1928/195 Gregorczyk W., Wie Dobrut, gm. Orosk, pow. Radom. Or L 1928/195-196 Kwieciski A., Nobis W., Nowakowski S., Medycyna ludowa, [brak informacji o geografii]. Or L 1928/196-197 Kwieciski A. i in., Wiejska meteorologia, [brak informacji o geografii]. Or L 1929/42-46 Mach Henryk, Dawne owietlenie mieszka w powiecie bocheskim. Or L 1931/14-17 Wiedza astronomiczna ludu i niektre wierzenia o ciaach niebieskich, [cz. 1]. Or L 1932/39-42 Mach Henryk, Okazy przyrody w powiecie bocheskim i okolicy. Or L 1933/42-45 Kaliska B., Zwyczaje wielkanocne na Kujawacli. Or L 1934/90-92 Plauanka W., Medycyna ludowa w okolicach Swiru, [Litwa]. Or L 1934/119-120 Haraczyk Jzef, Trzech krli. Or L 1934/148-149 Staco Jzef, Wigilja Boego Narodzenia, [wie Sl]. Or L 1934/149 Caputa Jzef, Przesdy z okresu wit Boego Narodzenia, [wie Wieprz]. Or L 1934/150-151 Adamek Antoni, Wieczr wigilijny, [wie Pawe Maa]. Or L 1935/98-135 Blajda Czesaw, Baejewski Tadeusz, Dziennik Obozu, [pierwszy mski obz krajoznawczy w Jurgowie, pow. nowotarski]. Or 1935/138-158 Brzegowy F., Ciela J., Krlwka wie rodzinna Kazimierza Brodziskiego. Or L 1936/150-151 Zacwna Szura, Durska Zofia, Kuskwna Ludberga, Wierzenia ludowe w Kotuszowie, qm. Kurozweki, pow. Stopnica.

1038/124 [Strzyrzyc]. Or L 1938/155 158

urawska

Romualda,

Wendckier

Helena,

Diabelski kamie,

Kozakwna A., Kalady, [Wileszczyzna].

Or L 1938/159 162 Jasicka W., Pastcr W., Solarska A., Wiedza astronomiczna ludu. Ora. Maz Mdrzejszy Mazur ni diabe. Zbir przysw i wyrae przysowiowych polskich z terenu Warmii i Mazur, opra. Tadeusz Oracki, Olsztyn 1977 Pach Mow Pach Adam, Mowy pogrzebowe, Regiony", 1993, nr '1(71), s. 11-25. PAE Polski atlas etnograficzny, red. Jzef (jajek, z. 1-4, Wrocaw 1964-1974, z. 5, Warszawa 1974, z. 6, red. Jzef Gajek, J. Bogdanowicz, Warszawa 1981. Pan Gal Pauli egota, Pieni ludu polskiego w Galicji, red. Helena Kapelu, Wrocaw 1973, [wyd. fototypiczne z pierwodruku z 1838 r.] Pawi Mer Pawowska Harriet, Merrily We Sing. 105 Polish Folksongs, Detroit 1983. Pe Dem Peka Leonard, Polska demonologia ludowa, Warszawa 1987. Pk Big Pkalski Micha, Materiay do magii, przesdw i wrb w Bigorajskim, Studia i Materiay Lubelskie. Etnografia 2", 1967, s. 233-240. Piat Cechy Pitkowska Krystyna, Cechy zewntrzne postaci diaba w wierzeniach i epice ludowej - prba okrelenia kanonu, d 1982, Prace i Mat e r i a y Muzeum Archeologicznego w odzi. Seria Etnograficzna", nr 23, s. 5 38. Pies Pas Polskie pieni pasyjne. redniowiecze i wiek XVI, red. Juliusz Nowak--Duewski, t. 1 Teksty i komentarze, zebra i opra. Mirosaw Korolko, Warszawa 1977. Pies SI 1 Pieni ludowe z polskiego lska z rkopisw zebranych przez Ks. Emila Szramka oraz zbiorw dawniejszych A. Cincialy i J. Rogera, z. 1 Pieni balladowe, wyda i komentarzem zaopatrzy Jan Stanisaw Bystro, z. 1, Krakw 1927. Pies SI 2 Pieni ludowe z polskiego lska, wydali i komentarzem zaopatrzyli Jzef Ligza i Stefan Marian Stoiski, t. 2, Krakw 1938. Pies SI 3 Ligza Jzef, Pieni ludowe ze lska, t. 3, z. 2 Pieni rodzinne, Katowice 1961. Pig Wyb Pigo Stanisaw, Wybr pisarzy ludowych, cz. 1 Pamitnikarze i publicyci, Wrocaw 1947, cz. 2 Poeci i gawdziarze, Wrocaw 1948. Pis Wyl Pisarkowa Krystyna, Wyliczanki polskie, Warszawa 1975. Plesz Miedz Pleszczyski Adolf, Bojarzy midzyrzeccy. Studium etnograficzne, Warszawa 1892. Plut Dzier Pluta Feliks, Sownictwo Dzieryslawic w powiecie prudnickim, Wrocaw 1973. Plut Gg Pluta Feliks, Dialekt gogwecki, cz. 1-2, Wrocaw 1963-1964. Pat Krak Albomy to jacy tacy. Zbir pieni Krakowiakw wschodnich i zachodnich, zebra i opra. Piotr Patek, Krakw 1976.

58
RDA I OPRACOWANIA RDA I OPRACOWANIA Poc Poez Pocek Jan, Poezje, wybr, wstp i opra. Alina Aleksandrowicz, L u b l i n 1980. Pol Rud Polaczek Stanisaw, Wie Rudawa. Lud, jego zwyczaje, obyczaje, obrzdy, piosnki, powiastki i zagadki, Warszawa 1892. Pon Etn Poniatowski Stanisaw, Etnogmjia Polski, [w:] Wiedza o Polsce, I. ,'!, Warszawa 1931-1932, s. 191-334. Pop lsk Popiech Jerzy, Zwyczaje i obrzdy doroczne na lsku, Opole 1987. Pr Krzan II Pracownia Dialektologiczna Zakadu Jzykoznawstwa PAN w War szawie, Teksty gwarowe ze wsi Krzanowice w powiecie mciborskim, [w:] Stn-dia z filologii polskiej i sowiaskiej [ i . ] 2, Warszawa 1957, s. 278-319. PSL Polska Sztuka Ludowa", Warszawa, II. 1 1947, II. 2 1948, 11. 3 1949, II. 4 1950, R. 5 1951, R. 6 1952, R. 7 1953, II. 8 1954, R. 9 1955, H. 10 1956, R. 11 1957, R. 12 1958, R. 13 1959, R. 14 1960, R. 15 1961, R. 16 1962, R. 17 1963, R. 18 1964, R. 19 1965, R. 20 1966, R. 21 1967, R. 22 1968, R. 23 1969, R. 24 1970, R. 25 1971, R. 26 1972, R. 27 1973, R. 28 1974, R. 29 1975, R. 30 1976, R. 31 1977, Rv32 1978, R. 33 1979, R. 34 1980, R. 35 1981, R. 36 1982, R. 37 1983, R.' 38 1984, R. 39 1985, R. 40 1986, R. 41 1987, R. 42 1988, R. 43 1989, R. 44 1990, R. 45 1991, II.. 46 1992, R. 47 1993, R. 48 1994: PSL 1948/2/6-15 Chtnik Adam, Sztuka kurpiowska w okresie wielkanocnym. PSL 1949/6/163-179 Seweryn Tadeusz, Polskie, zabawki ludowe, [materia z rnych regionw Polski]. PSL 1949/9-10/268-285 Greniuk Piotr, Druki ludowe na ptnie w poudniowej Lubelszczynie. PSL 1952/1-6/52-54 Ciela-Reinfussowa Zofia, Z wystawy wycinanek ludowych w Sieradzu. PSL 1955/1/52-59 Dobrowolska Agnieszka, Strj z Jamna pod Koszalinem. PSL 1956/3/131-157 Seweryn Tadeusz, ywot i dzieo powsinogi beskidzkiego Jdrzeja Wawry. PSL 1957/1/3-20 Seweryn Tadeusz, Zabawki ludowe jako odbicie zwyczajw, obrzdw, magii i legend, [Krakowskie]. PSL 1957/1/25-32 Gentil-Tippenhauer Wanda, Jzef Bigos, [Bukowina Tatrzaska]. PSL 1957/1/3336 Przedziecka Maria, Czerniakiewicz Szymon - podlaski wy-cinankarz ludowy. PSL 1957/2/67-106 Zywirska Maria, Rzebione formy piernikarskie, [Toru, Dolny Slask, Krakw], PSL 1957/4/216-223 Mulkiewicz Olga, Ozdoby rysowane piaskiem, [Kieleckie, Opoczyskie, Rawskie, owickie, Kujawy]. PSL 1957/4/229-249 Kowalska-Lewicka Anna, Haft biay na Podhalu. PSL 1958/1/3-36 Baszczyk Stanisaw, Rzebiarze ludowi poudniowej Wielkopolski. PSL 1959/1-2/132-140 Czajkowski Jerzy, Jedliskie kusaki, [Radomskie]. _____________ 59

PSL 1959/1 2/149 160 Pkalski Micha, lligomjskic budownictwo drewniane. PSL 1961/1/3 23 Oldzki Jacek, Doroczne pieczywo obrzdowe plnocno-wsclwdmej Polski. PSL 1961/4/199 214 Oldzki Jacek, Artystyczna twrczo kowalska na terenie Kurpiowskiej Puszczy Zielonej od koca XIX w. do I wojny wiatowej. PSL 1961/3/153 165 Czajkowski Jerzy, Zagroda wyduona typu bielsko-hajnowskiego. PSL 1962/2/92 97 Oldzki Jacek, Symboliczne ofiary woskowe, ze wsi Kadzido, [Kurpiowszczyzna], PSL 1962/3/131-176 Malicki Longin, Sztuka ludowa Pomorza Gdaskiego na tle zbioiw Muzeum Pomorskiego w Gdasku. PSL 1962/4/176 181 - Markowski Feliks, Zabytki Ziemi Kaszubskiej w litografiach Wiktora Gosiemeckiego. PSL 1962/4/221-234 Sledzicwski Antoni, Wycinanki z Powila otwocko-garwoliskiego. PSL 1963/2/72-80 Dydowiczowa Janina, Wielkopolskie zapusty. PSL 1963/2/97 110 Oldzki Jacek, Tradycyjne pogldy na pikno przyrody w wypowiedziach chopw Kurpiowskiej Puszczy Zielonej. PSL 1964/3/107 126 Chtnik Adam, Twrczo ludowa Kurpiw w dziedzinie sztuki. PSL 1964/3/135 158 Oldzki Jacek, Rzeba w drewnie, z pnocnej Kurpiowszczyzny. PSL 1964/4/235-290 Kunczyska Anna, Jarnuszkiewiczowa Jadwiga, Wybitni twmy ludowi XX-lecta, [materia z rnych regionw Polski]. PSL 1965/2/79-100 Kunczyska-Iracka Anna, Malarze ludowi z Gidel, [Czstochowskie], PSL 1965/2/101-112 Przedziecka Maria, Pisanki biaostockie. PSL 1965/3/157-166 Chrcicki Juliusz Antoni, Korale, sosulka i szczygie. (Sztuka gotycka a tradycje i wierzenia ludowe). PSL 1965/4/213-222 -- Gentil-Tippenhauer Wanda, Fatla Stanisaw. Najsynniejszy krawiec ludowy Podhala. PSL 1966/1/23-48 witkowska Anna, Wntrze chaupy ksiackiej XIX i XX w., [owickie]. PSL 1966/2/119-128 Maciejewska-Pavkovi Joanna, Zdobnictwo obrzdowe wsi biaostockiej. PSL 1967/2/67-92 Oldzki Jacek, Wota srebrne, [Sanktuaria ptnicze: Chemno Pomorskie, Czstochowa, Czerwisk, Miedniewice, Prosty, Sieradz], PSL 1968/1/35-60 Jackowski Aleksander, Pogranicze sztuki naiwnej i ludowej, [materia z rnych regionw Polski]. PSL 1971/3/131-154 Blaszczyk Stanisaw, Drzeworyty wielkopolskie. PSL 1971/4/231-250 Kroh Magdalena, Przemiany obrzdowoci dorocznej we wsi Chyzwki. PSL 1973/1/5-29 Oldzki Jacek, Wota lwowskie.

60
PSL

RDA I OPRACOWANIA RDA I OPRACOWANIA 61

1973/1/5355 Jacher-Tyszkowa Aleksandra, Nieznany rkopis Szymona Poprzckiego o warsztacie czstochowskiego malarza ludowego z lat 1880-tych. PSL 1973/4/191-198 Chtnik Adam, Jantar w sztuce kurpiowskiej. PSL 1983/1-2/81-87 Kurek Czesawa, Wesele wiejskie jako zjawisko estetyczne, [wie Starogrd w pobliu Miska Mazowieckiego]. PSL 1983/3-4/175-184 Kubiak Krzysztof, Dzie narodzin gowy. Przyczynek do bada nad problematyk witojask, [dzkie, Kaszuby, Polesie, Ilu culszczyzna]. PSL 1985/1/65-67 Kalinowska-Klosiewicz Danuta, Obrzd sobtkowy. Taniec w aspekcie symboliki ruchu obrotowego, [brak informacji o geografii]. Rak Dum Rak Jan z Husowa, Dumania i wiersze, Warszawa 1980. Red Materiay przekazane przez czonkw i wsppracownikw zespou redakcyjnego Sownika stereotypw i symboli ludowych, pociodzce z mowy ywej, z lat 1963-1995, [w metryczkach podana jest miejscowo i data zapisu], zob. Materiay terenowe. Rog lsk Roger Juliusz, Pieni ludu polskiego w Grnym Szlsku, Opole 1976, [wyd. fototypiczne z 1863 r.] Rom lsk Romaska Henryka, lskie warianty ballady o siostrze - trucicielce brata, [w:] Wie dolnolska, red. Adolf Nasz, Wrocaw 1970, s. 349-360. Romb Lud Rombowski Aleksander, Ludycje wiene. Zabytek literatury ludowej z poowy XVI wieku, Wrocaw 1953. Sad Podh Pieni Podhala. Antologia, red. Jan Sadownik, Krakw 1971. Samp Sab Samp Jerzy, Droga na sabat, Gdask 1981. Siem Pod Siemieski Lucjan, Podania i legendy polskie, ruskie i litewskie, Pozna 1845. Sim Bery Bery mieszne i ucieszne. Humor lski, zebraa i opra. Dorota Simonides, Krakw 1978. Sim Fol Simonides Dorota, Wspczesny folklor sowny dzieci i nastolatkw, Wrocaw 1976. Sim Gad Gadka za gadk. 300 poda, bajek i anegdot z Grnego lska, zebrali i opra. Dorota Simonides, Jzef Ligza, wyd. 2 popr. i uzup., Opole 1975. Sim Glsk Badura-Simonides Dorota, Ba i podanie grnolskie, Katowice 1961. Sim lAntr Simonides Dorota, lski antropokosmos ludowy, Kwartalnik Opoi-ski" 1989, nr 3-4, s. 5-19. Sim lOpol Kumotry dioba. Opowieci ludowe lska Opolskiego, zebraa, opracowaa, wstpem opatrzya Dorota Simonides, Warszawa 1977. Sim Wierz Simonides Dorota, Wierzenia i zachowania przesdne, [w:] Folklor Grnego lska, red. Dorota Simonides, Katowice 1989, s. 225-301. Siw Bog Siwik Wiesaw, Bogosaw wysiane nasiona, daj kom i polom urodzajno, Go Niedzielny" 1994, nr 14, s. 18. Sob Lubus Szlakiem koza lubuskiego. Pieni i muzyka instrumentalna Ziemi Lubuskiej, zebrali i opra. Jadwiga i Marian Sobiescy, Krakw 1954.

Sob Wielk Wielkopolskie piewki ludowe, opra. Jadwiga Sobieska, Krakw 1957. Sobr Tek Sobierajski Zenon, Polskie teksty gwarowe z ilustracj dwikow, cz. 1 4, Pozna 1960-1964. Stasz lsk - Staszczak Zofia, Niektie nawizania sowiaskie w tradycyjnej kulturze ludowej lska w wietle danych Atlas der deutschen Volkskunde", [w:] Wie dolnolska, red. Adolf Nasz, Wrocaw 1970, s. 233-264. Stef Warni Steffen Augustyn, Jzyk polskiej Warmii, Krakw 1938. Stef WarmOp Steflen Augustyn, Opowiadania komiczne i podania z Warmii, Krakw 1937. Stef WarmP Steflen Augustyn, Zbir polskich pieni ludowych z Warmii, t. 1 Pozna 1931, t. 2 Leszno 1934, t. 3 Krakw 1937. Stel Pom Stelmachowska Boena, Rok obrzdowy na I^omorzu, Toru 1933. Steuer Bab Steuer Feliks, Narzecze baborowskie, Krakw 1937. Stoin Zyw Pieni ywieckie, zebra Stefan M. Stoiski, Krakw 1964. Stop Sab Stopka Andrzej, Sabaa. Portret, yciorys, bajki, powiastki, piosnki, melodye, Krakw 1897. Sycb SGKasz Sychta Bernard, Sownik gwar kaszubskich na tle kultury ludowej, t. 1-7, Wrocaw 1967-1976. Sych SKoc Sychta Bernard, Sownictwo kociewskie na tle kultury ludowej, t. 1-2, Wrocaw 1980, t. 3, Wrocaw 1985. Szcz Ant Szczawiej Jan, Antologia wspczesnej poezji ludowej, wyd. 2 popr. i uzup., Warszawa 1972. Szczep Pdl Szczepaczuk Zbigniew, Zabytkowe kamienie z wykuciami na terenie diecezji siedleckiej, czyli podlaskiej, widnica 1990. Szew Niech Szewera Tadeusz, Niech wiatr j poniesie. Antologia pieni z lat 1939-19/,5, wyd. 2 poszerzone, d 1975. Szyf MiW Szyfer Anna, Zwyczaje, obrzdy i wierzenia Mazurw i Warmiakw, wyd. 2 poszerzone, Olsztyn 1975. Szyf Trd Szyfer Anna, Tradycyjna astronomia i meteorologia ludowa na Mazurach, Warmii i Kurpiach i jej wspczesne przeobraenia, Olsztyn 1969. Szym Dom Szymczak Mieczysaw, Gwara Domaniewka i wsi okolicznych w powiecie czyckim, d 1961. Szym SDom Szymczak Mieczysaw, Sownik gwary Domaniewka w powiecie czyckim, cz. 1-8, Wrocaw 1962-1973. mie Opl Smieowski Stanisaw, Kleklimanki. Opowieci ludowe ze lska 0polskiego, Katowice 1967. wit Nadr witek Jan, Lud nadrabski (od Gdowa po Bochni). Obraz etnograficzny, Krakw 1893. wir Pies Z pieni i karabinem. Pieni partyzanckie i okupacyjne z lat 1939-1945, wyboru dokona Stanisaw Swirko, Warszawa 1971. Tac Opl Pieni ludowe lska Opolskiego, zebra i opra. Jan Tacina, Katowice 1963. TN zob. Materiay terenowe. (Po skrcie TN podano miejscowo i rok nagrania.)

62

RDA I OPRACOWANIA RDA I OPRACOWANIA

63

Toep Mazur Toeppen Max I'., Wierzenia mazurskie z dodatkiem zawirnijcym klechdy i banie Mazurw, prze. na jzyk polski Iv Plitzwna, Warszawa 1894. Tomasz op Tomaszewski Adam, Gwara opienna i okolicy w pnocnej Wielkopolsce, Krakw 1930. Tred Kasz Treder Jerzy, Frazeologia kaszubska a wierzenia i zwyczaje (na ile porwnawczym), Wejherowo 1989. Tuw Czar Czary i czarty polskie oraz wypisy czarnoksiskie, napisa, wybra i przypisami opatrzy Julian Tuwim a.D. 1923, wyd. 2, Warszawa 1960. Udz Krak Udziela Seweryn, Krakowiacy, Krakw 1924. Udz Rop Udziela Seweryn, Materiay etnograficzne z miasta Ropczyc i okolicy, Krakw 1886. Udz Krak Udziela Seweryn, wiat nadzmysowy ludu krakowskiego, mieszkajcego po prawym brzegu Wisy, [cz. 1] Czart, Warszawa 1900, [cz. 2] Wielkoludy. Czarownice i czarownicy. Choroby, Warszawa 1901, s. 1-70, [odbitka z t. 12, 13, 14 Wisy"]. Wal lsk Pieni grnicze Grnego lska, zebra i opra. Stanisaw Wallis, Krakw 1954. Was Jag Wasilewski Zygmunt, Jagodne (wie w pow. ukowskim gm. Dbie). Zarys etnograficzny, Warszawa 1889. Wer Ojcz Ojczyzna. Antologia wspczesnej poezji ludowej, wybr, opra, posowie i indeks Stanisaw Weremczuk, Lublin 1987. Wes lsk Wesoowska Henryka, Tradycyjne elementy obrzdowoci wita Godw" na Dolnym lsku, [w:] Wie dolnolska, red. Adolf Nasz, Wrocaw 1970, s. 197-232. Wisa Wisa. Miesicznik geograficzno-etnograficzny", Warszawa, t. 1 1887, t. 2 1888, t. 3 1889, t. 4 1890, t. 5 1891, t. 6 1892, t. 7 1893, t. 8 1894, t. 9 1895, t. 10 1896, t. 11 1897, t. 12 1898, t. 13 1899, t. 14 1900, t. 15 1901, t. 16 1902, t. 17 1903, t. 18 1904, t. 19 1905, t. 20 1916-1917: Wisa 1887/5662 Karowicz Jan, Czary i czarownice w Polsce, [cz. 2, materia z rnych regionw Polski]. Wisa 1887/69-73 Ulanowska Stefania, Wrd ludu krakowskiego, [cz. 2], Wisa 1887/83-86 Zawiliski Roman, O sposobie gromadzenia materyaw etnograficznych, [cz. 3, brak informacji o geografii]. Wisa 1887/99-105 Ulanowska Stefania, Wrd ludu krakowskiego, [cz. 3]. Wisa 1887/136-143 Karowicz Jan, Czary i czarownice w Polsce. II. Za dawnych czasw, [cz. 4, materia z rnych czci Polski]. Wisa 1887/143-149 Ulanowska Stefania, Wrd ludu krakowskiego, [cz. 4]. Wisa 1887/172-178 Karowicz Jan, Czary i czarownice iv Polsce. II. Za dawnych czasw, [cz. 5, materia z rnych czci Polski]. Wisa 1887/213-222 Karowicz Jan, Czary i czarownice w Polsce. II. Za dawnych czasw, [cz. 6, materia z rnych czci Polski]. Wisa 1887/283-290 Ciszewski Stanisaw, Ludowe nazwy ska, jam, pl ilji. w dolinie Prdnika oraz przywizane do nich podania. [Dokoczeni'1].

Wisa 1887/303 312 Zawiliski Homan, Z powieci i pieni grali beskidowych. Wisa 1888/247' 305 Gloger Zygmunt, Podr Niemnem. (Dokoczenie). Wisa 1888/7G2 760 Bystro Jan, Polskie podania ludowe, spokrewnione ze redniowieczn legend o witym Grzegorzu, [Podkarpacie]. Wisa 1889/25-30 Matyas Karol, Chopskie seive. Studjum etnograficzne, [Galicja]. Wisa 1889/72 91 Sembrzycki Jan, O gwarze Mazurw pruskich. Wisa 1889/102 131 Karowicz Jan, Podanie o Madeju, [cz. 2], Wisa 1889/479 530 Pitkowska Ignacja, Z zycia ludu wiejskiego w Ziemi Sieradzkiej. Wisa 1889/551 591 Sembrzycki Jan, Przyczynki do chamkterystyki Mazurw pruskich. Wisa 1889/606-669 Ciszewski Stanisaw, Wzniecanie ognia za pomoc tarcia, [brak informacji o geografii]. Wisa 1889/717-754 Nadmorski [Jzef gowski], Urzdzenia spoeczne, zwyczaje i gwain na Maborskiem. Wisa 1889/755-775 Pitkowska Ignacja, Z ycia ludu wiejskiego w Ziemi Kaliskiej. Wisa 1890/79-112 Skrzyska Kazimira, Wie Krynice w Tomaszowskiem. Wisa 1890/152-155 Ziemba .1. S., Przyczynek do sownictwa szwargotu zodziejskiego i kilka prbek poezji zodziejskiej w okolicy Dbrowy Grniczej. Wisa 1890/244-251 Rawita Fr., Kievskaja starina. 1889 sierpie, [recenzja; Karpaty]. Wisa 1890/861-873 Kosiski Wadysaw, Zapiski etnologiczne zebrane w Jurkowie i okolicy. Wisa 1891/419-424 Milewska Aniela, Medycyna ludowa, [Koniskie]. Wisa 1891/432-433 Lubicz Rafa [Hieronim opaciski], Niecenie ognia przez tarcie, [Lubelskie]. Wisa 1891/552-568 Krzywicka R., Gry i zabawy ludowe w Rociszewie, [Pockie]. Wisa 1891/624-635 Polaczek Stanisaw, Z poda i wierze ludowych zapisanych ive wsi Rudawie pod Krakowem. Wisa 1891/638-646 Plichta Pawe, Wasilewski Z., Winiewski A., Lecznictwo ludowe, [Bdzin, Zwole, Rzeszowskie, Warszawskie, pow. piczowski, pow. kozienicki]. Wisa 1891/864-871 Szczsny Jastrzbowski, Przyczynek do wierze ludu o yciu pozagrobowym i legienda o Matusinej dusy", [materia z rnych regionw Polski]. Wisa 1892/145184 Toeppen M[ax P.], Wierzenia mazurskie, [cz. 1]. Wisa 1892/184-204 -- Wasilewski Zygmunt, Przyczynek do etnografii Krakowiakw, [cz. 1]. Wisa 1892/300 317 Wasilewski Zygmunt, Przyczynek do etnografii Krakowia-kw. (Dokoczenie).

64 _____________________ RDA I OPRACOWANIA RDA I OPRACOWANIA

65

Wisa 1892/318371 Majewski Erazm, W w mowie, pojciach i praktykach ludu polskiego. (Dokoczenie), [materia z rnych regionw Polski]. Wisa 1892/391-420 Toeppen M[ax P.], Wierzenia mazurskie, [cz. 2]. Wisa 1892/501-511 Gloger Zygmunt, Wycieczka po Wile. Wisa 1892/641-662 Toeppen M[ax P.], Wierzenia mazurskie, [cz. 3]. Wisa 1892/758-797 Toeppen M[ax P.], Wierzenia mazurskie, [cz. 4]. Wisa 1892/923-927 Lissowski Leon, Sobtka, [okolice Radomia]. Wisa 1893/97-155 Matyas Karol, Nasze sioo. Studjurn etnograficzne, [Krakowskie, okolice Nowego Scza, pow. nowotarski]. Wisa 1893/388389 Dowojna-Sylwestrowicz Mieczysaw, Niecenie ognia za pomoc tarcia. Wisa 1894/63-69 HofF Bogumi, Kolda w Wile, wiosce przy rdach Wisy. Wisa 1894/135143 Pitkowska Ignacja, Lecznictwo ludowe w okolicach Sieradza. Wisa 1894/147-149 Z. A. K. [Zofia Kowerska], Pami o zmarych, [gubernia lubelska]. Wisa 1894/227-236 Udziela Seweryn, Opowiadania ludowe ze Starego Scza. Wisa 1894/582-583 Jastrzbowski Szczsny, Lecznictwo ludowe, [brak informacji o geografii]. Wisa 1894/645-676 Czerny Adolf, Istoty mityczne Serbw uyckich, [cz. 2]. Wisa 1894/719-774 Knoop Otto, Podania i opowiadania z W. Ks. Poznaskiego, [cz. 1]. Wisa 1894/809-811 Z. A. K. [Kowerska Zofia], Pogldy ludu na przyrod, [Jzww pow. lubelski]. Wisa 1895/11-39 Knoop Otto, Podania i opowiadania z W. Ks. Poznaskiego, [cz. 2]. Wisa 1895/75-80 Traczyk Joachim, Z okolic Babiej Gry. Wisa 1895/118-119 Jastrzbowski Szczsny, Przyczynek do Sabaowej bajki" i Matusinej dusy", [tereny u rde Sanu i Dniestru]. Wisa 1895/200-201 Z. A. K. [Zofia Kowerska], Gazeta witeczna". Warszawa, 1894- Nr 679-730, [recenzja; materia z rnych regionw Polski]. Wisa 1895/305-344 Knoop Otto, Podania i opowiadania z W. Ks. Poznaskiego, [cz. 3]. Wisa 1895/470-513 Knoop Otto, Podania i opowiadania z W. Ks. Poznaskiego, [cz. 4]. Wisa 1895/542-557 Matyas Karol, Przezwiska ludowe w powiatach Tarnobrzeskim, Niskim i Brzeskim w Galicji, (cz. I). Wisa 1895/600-601 Karowicz Jan, Dr Afarol] Matyas, Zapust. - Popielec Wielkanoc. Kilka zwyczajw ludu w Tarnobrzeskim, [recenzja]. Wisa 1896/54-97 Czerny Adolf, Istoty mityczne Serbw uyckich, [cz. 3]. Wisa 1896/135-136 Stecki Jan, Pogldy ludu na przyrod, [okolice Grdka w pow. kamienieckim].

Wisa 1896/136 137 Ziba .1. S., Pogldy luciu na przyrod, [materia z rnych regionw 1'olski], Wisa 1890/141 142 K. I,. S. Krauss F. S., Uroczysto w. Jana u Sowian poudniowych, [st reszczenie]. Wisa 189G/349 3G1 (J l o g e r Zygmunt, Przysowia ludu z okolic 'Tykocina, [cz. I], Wisa 189G/G20 630 ( G l o g e r Zygmunt, Przysowia z okolic 'Tykocina. [Dokoc z en i e] Wisa 1890/695 707 Towiski Gabriel, Wystawa higieniczna w Warszawie w r. ISOfi. [zabr rosyjski]. Wisa 189G/725 744 Matyas Karol. Przezwiska ludowe w powiatach Tarnobrzeskim. Niskim i Brzeskim w Galicji. Wisa 1897/118 - Ronisz Wincenty, Pogldy ludu na pogod, [pow. radzymiski i wgrowski]. Wisa 1897/241-260 opaciski Hieronim, Zabytki cywilizacji pierwotnej, [mat eri a ! z rnych regionw Polski i zagranicy]. Wisa 1897/343 -351 Estreicher Stanisaw. Kilka przyczynkw do paremjogmfji polskiej, [brak informacji o geografii]. Wisa 1897/354 Kowerska Z[ofia] A . , Niecenie ognia za pomoc tarcia, [Huculszczyzna], Wisa 1897/433 447 Witort J a n , Legenda o wiskim pole, upickim, [Litwa]. Wisa 1897/448 451 Lopaciski H[ironim], Legenda o pustelniku skuszonym przez djaba do popenienia trzech grzechw, [motyw z Krakowskiego]. Wisa 1897/802 Pitkowska Ignacja, Niecenie ognia za pomoc tarcia, [Sieradz kie]. Wisa 1898/47 G4 Saloni Aleksander. Lud wiejski w okolicy Przeworska, [cz. 2). Wisa 1898/131 187 Udziela Seweryn, wiat nadzmysowy ludu krakowskiego, mieszkajcego po prawym brzegu Wisy. [cz. 1]. Wisa 1898/188-210 Czerny Adolf. Istoty mityczne Serbw uyckich, [cz. 7]. Wisa 1898/435 443 Udziela Seweryn, Opowiadania ludowe ze Starego Scza, [cz. 2], Wisa 1898/555 559 Lew Henryk. Przysowia ydowskie. (Ze zbioru J. Berns t e i n a ) , [brak informacji o geografii]. Wisa 1898/585 G14 Udziela Seweryn. wiat nadzmysowy ludu krakowskiego, mieszkajcego po prawej stronie Wisy, [cz. 3]. Wisa 1898/GG7 092 Czerny Adolf, Istoty mityczne Serbw uyckich, [cz. 9]. Wisa 1898/754 708 Chamska Helena i i n . . Przysowia, [cz. 3, brak informacji o geografii]. Wisa 1899/G5 88 Udziela Seweryn. wiat nadzmysowy ludu krakowskiego, mieszkajcego po prawym brzegu Wisy, (cz. 5]. Wisa 1899/97 112 Saloni Aleksander. Lud wiejski w okolicy Przeworska, [cz. 5].

(u RDA I OPRACOWANIA 66 RDA I OPRACOWANIA

Wisa 1899/193-222 Udziela Seweryn, wiat nadzmysowy ludu krakowskiego, mieszkajcego po prawym brzegu Wisy f [cz. 6]. Wisa 1899/288-292 Witanowski Micha R., Kr-ytyka i bibliografia, recenzja pracy: Macieja Woonczewsktego: Biskupstwo Zmujdzkie, Krakw 1898. Wisa 1899/312-316 Lopaciski H[ieronim], Ruski filologiczny wiestnik, wydawany w Warszawie pod red. pro}. Smirnowa, [recenzja]. Wisa 1899/385-388 Kucz Marjan, O dziadku, co lazit po Bob rze, eby mu Pan Bg da dobrze. (Opowiadanie ludowe z Bilczy w potu. Sandomierskim). Wisa 1899/389-408 Kibort Jzef, Wierzenia ludowe w okolicach Krzywicz, w powiecie Wilejskim, [cz. 2]. Wisa 1899/518-528 Zawiliski Roman, Drobiazgi ludoznawcze (z Diekounc pod Sieprawiem w pow. Wielickim w Galicji). Wisa 1899/528-554 Burzeski Wadysaw, Wesele u ludu wiejskiego w Sieradzkiem. Wisa 1899/668-672 Magierowski Leon, Zagadki ludowe z Jamierza i Posady Jamierskiej, [okolice Sanoka]. Wisa 1899/681 Zieliski G. J., Pogldy ludu na przyrod, [Lipnowskie]. Wisa 1900/55-61 Magiera Jan Franciszek, Wierzenia ludowe w okolicy Sukowic (powiat mylenicki). Wisa 1900/79 Wawrzeniecki M[arian], Nazwy topograficzne, [gub. kielecka]. Wisa 1900/191-196 Pracki Witold, Przysowia ze wsi Turowa (pow. Radzy-ski). Wisa 1900/318-322 Lilientalowa Regina, Przesdy ydowskie, [cz. 2; Litwa, Sandomierskie, Woy]. Wisa 1900/458-461 Rokossowska Zofja, Zamawiania (zmowlania") we wsi Jurkowszczynie w pow. Zwiahelskim. Wisa 1900/464-468 Pitkowska Ignacja, Astronomia, kosmogonia i meteorologia ludowa, [wie Smardzew pod Sieradzem]. Wisa 1900/468 Lopaciski Hieronim, Astronomia, kosmogonia i meteorologia ludowa, [Galicja wschodnia]. Wisa 1900/639-644 Lilientalowa Regina, Przesdy ydowskie, [Litwa, Woy, Sandomierskie]. Wisa 1900/753757 Zieliski G. J., Zwyczaje myliwskie, [pow. lipnowski, putuski]. Wisa 1900/774-778 Rokossowska Zofia, Pojcia o przyrodzie, [Jurkowszczyzna w pow. zwiahelskim]. ,. Wisa 1901/75-76 Skalski Stanisaw, Lecznictwo ludowe, [wsie: Postkalice i Go-mlin - okolice Piotrkowa]. Wisa 1901/80 Rumel Aleksandra, Pojcia ludu o przyrodzie, [brak informacji o geografii]. Wisa 1901/177-183 Witowt [Pracki Witold], Kilka przesdw ze wsi Turowa. (Powiat Radzyski).

Wisa 1901/206 216 - Milewska Jadwiga, Przysowia ludowe, zbierane w powie cie Ciechanowskim w gub. Pockiej, [cz. 1]. Wisa 1901/321.-339 Smlski Gustaw, O Kaszubach Nadebiaskich, [cz. 2]. Wisa 1901/358 371 Milewska Jadwiga, Przysowia ludowe, zbierane w powie cie Ciechanowskim w gub. Pockiej, [cz. 2]. Wisa 1901/481 481 - Magiera Jan Franciszek, Papaje a Wilamowicanie, [Wila mowice, Galicja zachodnia]. Wisa 1901/485 489 Pitkowska Ignacja, Pami o zmarych, [brak informacji o geografii], Wisa 1901/514 516 Zdziarski Stanisaw, Etnograficznyj zbirnyk wydawany przez Komisj Etnograficzn Towarzystwa Naukowego im. Szewczenki, [recenzja]. Wisa 1901/750 756 Stoyhwo Kfazimierz], Kilka rodkw leczniczych ludowych, [materia z rnych regionw Polski]. Wisa 1902/57-68 Rumlwna Aleksandra, Z mili kwadratowej obszaru nad rzeczk Kosuik w pow. Biaostockim. Gar notat krajoznawczych, [cz. 1]. Wisa 1902/126 128 Jarecki W[adysaw], Cztery podania, [Brzozowic pow. nowomiski]. Wisa 1902/237-251 Ohr Jerzy, Przysowia rabinw, [brak informacji o geogra fii]. Wisa 1902/304 313 Kornian Wadysaw, Kitka sw o mieszkacach parafii Krzczonw w powiecie Lubelskim. Wisa 1902/363-372 Lopaciski Hieronim, Niektre zwyczaje i obchody doroczne ludu lubelskiego, przywizane do pewnych dni. Wisa 1902/372-377 Lopaciski Hieronim, Okazy staropolskiego stylu budowlanego w Goraju i Wrzelowcu, [Lubelskie]. Wisa 1902/380-381 Lopaciski Hieronim, Zakadziny domw, [Turobin woj. zamojskie]. Wisa 1902/413 417 Lopaciski Hieronim, Zabobony, gusa, przesdy, czary i wierzenia rne, [pow.: krasnostawski, janowski, zamojski, hrubieszowski]. Wisa 1902/417 424 Dbrowska Stanisawa, Zagadki, zabawki wyrazowe i powiastki, zebrane w abnie w powiecie Krasnostawskim. Wisa 1902/441 Lopaciski Hieronim, Astronomia, kosmogonia i meteorologia ludowa, [Lubelskie]. Wisa 1902/441 Skawiska Maria, widowa Maria, Astronomia, kosmogonia i meteorologia ludowa, [Wierzchowiska pow. janowski]. Wisa 1902/603-634 Staniszewska Zofja, Wie Studzianki. Zarys etnograficzny, [cz. 4]. Wisa 1902/681-689 Wawrzeniecki Marian, Ze wsi Lelowiec (powiat miechowski, gubernia kielecka). Zapiski etnograficzne. Wisa 1902/797-798 Stoyhwo Kfazimierz], Gar wierze i praktyk z powiatu Owruckiego i z Berdyczowa. Wisa 1903/95-97 Dbrowska Stanisawa, Jak sobie lud wyobraa istoty wiata nadprzymdzonego, [abno pow. krasnostawski].

68

69
RDA 1 OPRACOWANIA RDA I OPRACOWANIA

Wisa 1903/133-172 Majewski E[razm], Jarecki Wfadysaw], Bydo (p<cus, bos, vacca, nitulus) w mowie, pojciach i praktykach ludu polskiigo. [cz I, materia z rnych regionw Polski], Wisa 1903/265-280 Szutkiewicz Wandalin, Wierzenia i praktyki ludowi (zabobony, przesdy, wrby i td. ), zebrane w guberni wileskiej, [<"/,. 1], Wisa 1903/432-444 Szutkiewicz Wandalin, Wierzenia i praktyki ludowi (r.u bobony, przesdy, wrby itd.), zebrane w guberni wileskiej, [cz. 2). Wisa 1903/561-509 Bugiel W., Podania ludowe, z Poznaskiego. Wisa 1903/669-687 Sadkowski Ignacy, Szlachta drobna w powiatach Poskim i Pockim. Przydomki osb i wiosek. Wisa 1903/688-694 ................ Rumelwna Aleksandra, Z mili kwadratowej obszaru nad rzeczk Koswk w powiecie Biaostockim. Gar notat krajoznawczych, [cz. 2], Wisa 1904/73-88 Jaskowski Wacaw Jzef, Wie Mnichw (w powiecie Jdrzejowskim). Wisa 1904/89-104 Dbrowska Stanisawa, Wie abno i jej mieszkacy. (Powia Krasnostawski, gub. Lubelska). Wisa 1904/105-113 Lilientalowa Regina, Wierzenia, przesdy i praktyki ludu ydowskiego. Wisa 1904/277-281 Magiera Jan, Wielkanoc w Sdcczynic. Wisa 1904/322-330 Kibort J[zef], Istoty mityczne na mujdzi, [cz. I], Wisa 1904/357-377 Nakonieczny Jzef, Pojcia prawne ludu. [Garbw, Lubelskie]. Wisa 1904/519-525 Kibort J[zef], Istoty mityczne na mujdzi, [cz. 2). Wisa 1904/526-530 Magiera Jan, Wilja w Sdeczynic. Wisa 1904/531-534 Parczewska Melania, Zwyczaje zachowywane podczas wit i obchodw rd ludu polskiego na Grnym lsku. Wisa 1905/148-176 Lilientalowa Regina, Wierzenia, przesdy i praktyki ludu ydowskiego, [brak informacji o geografii], Wisa 1916/73-74 Z., Marian Wawrzeniecki, Nowe naukowe stanowisko pojmowania i wyjaniania niektrych przejaww w dziedzinie ludoznawslwa i archeologii przedhistorycznej, [recenzja], Wisa 1916/8486 Sawicka Stanisawa, Z zabobonw i lecznictwa ludowego. [gubernia kielecka, siedlecka], Wisa 1916/114-118 lski Bolesaw, Z gwary i wierze ludu wodnego, [Kaszuby, Mazowsze], Wit Baj Witko Stanisaw, Bajdy i Moderwka, Pozna 1977. Wojew Opocz Strachy na smugu. Bajki opoczyskie, zebra i opra. Bolesaw Wojewdzki, Warszawa 1974. Wo ow Woniak Alicja, Wyobraenia demonologiczne we. wspczesnej wsi owickiej, Prace i Materiay Muzeum Archeologicznego w Lodzi. Seria Etnograficzna" 23/1982, nr 23, s. 39-63.

Wj Klech Klechdy, staroytne, podania i powieci luda polskiego i Rusi, zebra i spisa Kazimierz W. Wjcicki, wybr i opra. Ryszard Wojciechowski, Warszawa 1974. Zar SSio Zarba Alfred, Sownik Starych Siotkowic w powiecie opolskim, Krakw 1960. Zar Sl;isk lskie teksty gwarowe (z mapk), red. Alfred Zarba, Krakw 1961. Zaw Ilcsk Zawiliski Roman, Z powieci i pieni grali beskidowych, Warszawa 1889, Ziemia Ziemia", od r. 1920 organ Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego, Warszawa 1910 1950, od r. 1956 organ Polskiego Towarzystwa Turystyczno-Krajoznawczego [nowa seria], Krakw 1956-1958. Ziemia 1930/214- 225 Zawistowicz Kazimiera, Jana Kochanowskiego Pie witojaska o Sobtce" a obrzdy witojaskie, [materia z rnych re gionw Polski]. Zorza Zorza. Pismo tygodniowe z rysunkami z bezpatnym dodatkiem p.n. Poradnik)) dla Handlujcych i Gospodarzy", II. 36 (za rok 1901), Warszawa 1902. ZWAK Zbir Wiadomoci do Antropologii Krajowej wydawany staraniem Komisji Antropologicznej Akademii Umiejtnoci", Krakw, t. 1 1877, t. 2 1878. t. 3 1879, t. 4 1880, t. 5 1881, t. 6 1882, t. 7 1883, t. 8 1884, t. 9 1885, t. 10 1886, t. 11 1887, t. 12 1888, t. 13 1889, t. 14 1890, t. 15 1891, t. 16 1892. 1. 17 1893, t. 18 1895: ZWAK 1878/3 182 Petrow Aleksander, Lud ziemi Dobrzyskiej, jego charakter, mowa, zwyczaje, obrzdy, pieni, przysowia, zagadki itp. ZWAK 1879/3-61 Siarkowski Wadysaw, Materyjay do etnografii ludu polskiego z okolic Kielc, [cz. 2]. ZWAK 1879/62-106 Rulikowski Edward, Zapiski etnograficzne z Ukrainy. ZWAK 1880/3-82 Podbereski Andrzej, Materyjay do Demonologii ludu ukraiskiego. Z opowiada ludowych w powiecie Czehryskim. ZWAK 1880/83-184 Siarkowski Wadysaw, Materyjay do etnografii ludu polskiego z okolic Kielc, [cz. 3], ZWAK 1880/185-261 Grajnert Jzef, Zapiski etnograficzne z okolic Wielunia i Radomska. ZWAK 1881/3-23 Dybowski Wadysaw, Przysowia Biaoruskie z powiatu Nowogrdzkiego. ZWAK 1881/24 101 Moszyska Jzefa, Kupajo tudzie zabawy doroczne i inne z dodatkiem niektrych obrzdw i pieni weselnych ludu ukraiskiego z okolic Biaej Cerkwi. ZWAK 1881/102 186 Gustawicz Bronisaw, Podania, przesdy, gadki i nazwy ludowe w dziedzinie przyrody. Cz pierwsza, [Galicja]. ZWAK 1881/187-265 Kosiski Wadysaw, Materyjay do etnografii Grali Bieskidowych. Cz pierwsza. I. ZWAK 1882/3-29 Siarkowski Wadysaw, Zagadki ludowe z rnych miejscowoci gubermi kieleckiej.

tI

70

RDA I OPRACOWANIA RDA I OPRACOWANIA

ZWAK 1882/86-158 Kolberg Oskar, Waciwoci, pieni i tace, ludu -inni Dobrzyskiej. ZWAK 1882/159-200 Wierzbicki D., Meteorologia ludowa czyli -danin i przysowia ludu naszego, suce do przepowiadania stanu pogody, [Galicja]. ZWAK 1882/201-317 Gustawicz Bronisaw, Podania, przesdy, gadki i nazwy ludowe w dziedzinie przyrody. Cz druga, [Galicja]. ZWAK 1883/3-105 Kosiski Wadysaw, Materyjay do etnografii Gmli Ilu -skidowych. Cz pierwsza. II. ZWAK 1883/106-119 Siarkowski Wadysaw, Podania i legendy o zwierztach, drzewach i rolinach, [okolice Kielc]. ZWAK 1883/135-149 Gloger Zygmunt, Zagadki ludowe z nad Narwi i fluga na pograniczu Mazowsza z Podlasiem w latach 1865-1880. ZWAK 1884/62-114 Lipiski Jzef, Zwyczaje i pieni ludu Wielkopolskiego. ZWAK 1884/247-323 Ulanowska Stefania, Niektre materyjay etnograficzni we wsi ukwcu [mazowieckim) zebrane. ZWAK 1885/3-72 Siarkowski Wadysaw, Materyjay do etnografii ludu polskiego z okolic Piczowa. Cz I. ZWAK 1885/173-299 Cinciaa Andrzej, Pieni ludu lskiego z okolic Cieszyna. ZWAK 1885/300-302 Kolberg Oskar, Zagadki z Lubelskiego, od Krasnego Stawu i Gorzkowa (Nowawie, Jalikw, Krzywice, Pilaszkowiec, Wiclobycz). ZWAK 1886/75156 Udziela Seweryn, Materyjay etnograficzne zebrane z miasta Ropczyc i okolicy. ZWAK 1886/169-186 Janasiski Ignacy, Jaseka w miecie Grybowie. ZWAK 1886/187336 Ciszewski Stanisaw, Lud rolniczo-grniczy z okolic Sawkowa w powiecie Olkuskim, [cz. 1]. ZWAK 1887/1-129 Ciszewski Stanisaw, Lud rolniczo-grniczy z okolic Sawkowa w powiecie Olkuskim, [cz. 2], ZWAK 1887/130-228 Kopernicki I[zydor], Przyczynek do etnografii ludu ruskiego na Woyniu z materyjaw zebranych przez p. Zofij Rokossowsk we wsi Jurkowszczynie w pow. Zwiahelskim. ZWAK 1887/229-293 Karowicz Jan, Podania i bajki ludowe zebrane na Litwie, [cz. 1]. ZWAK 1888/1-59 Karowicz Jan, Podania i bajki ludowe zebrane na Litwie, [cz. 2]. ZWAK 1888/117-226 Kopernicki Izydor, Pieni Grali Bieskidzkich z okolic Rabki. ZWAK 1889/35-37 Matyas Karol, Podania o Tatrach. ZWAK 1889/54-83 Cisek Marceli, Materyjay etnograficzne z miasteczka Zoyni w powiecie Przemyskim. ZWAK 1889/151-162 Magierowski Leon, Kilka wiadomoci o ludzie polskim ze wsi Wesoej w pow. Brzozowskim, [Przemyskie].

ZWAK

1889/103

199

Rokossowska Zoftja, 0 u:iri:ie rolinnym wyobwzema,

wu l z i n i a i podaniu ludu ruskiego nu W nlyniu we wsi Jurkowszczynie. pow. Z u i a l u Isktm ZWAK 1890/1 130 Udziela Seweryn, Lud polski w powiecie Ropczyckim w Gahcyi, [cz. 1]. ZWAK 1890/145 251 Wierzchowski Zygmunt, Materyjay etnograficzne z powiatu Tarnobrzeskiego i Niskiego w Galicyi. ZWAK 1 89 1/ 40 52 Kosiski Wadysaw, Niektre zabobony i przesdy ludu polskiego z okolic Makowa i Andrychowa. ZWAK 1891/53 180 l' d zi e l Seweryn, Lud polski w powiecie Ropczyckim w Galicyi. [cz, 2]. ZWAK 1891/181 282 Ulanowska Stefanija, otysze Inflant Polskich a w szczeglnoci, z gminy Wicloskiej powiatu Rzezyckicgo. Obraz etnograficzny. ZWAK 1892/1 57 Udziela Seweryn, Lud polski w powiecie Ropczyckim w Galicyi. [cz 3], ZWAK 1892/58 103 Wierzchowski Zygmunt, Bani i powieci z puszczy Sandomierskiej. ZWAK 1892/252-207 Zawiliski Roman, Przesdy i zabobony z ust ludu w rnych okolicach zebrane, [Galicja zachodnia], Zyw PuszB Zywirska Maria, Puszcza Biaa, jej dzieje i kultura, Warszawa 1973.

II. OPRACOWANIA Alan Poct Afanasev A[leksandr], Poeticeskie vozzremja slavjan na prirodu v trech tomach, t. 1-3, Moskva 1994, [reprint wyd. 1 z 1865-1869], Bart Fol Bartrniski Jerzy, O jzyku folkloru, Wrocaw 1973. Bruc Mit Bruckner Aleksander, Mitologia sowiaska i polska, wstp i opra. Stanisaw Urbaczyk, Warszawa 1980. Bruc SE Bruckner Aleksander, Sownik etymologiczny jzyka polskiego, Warszawa 1970, [przedruk z wyd. 1 Krakw 1927]. Cail Zyw Caillois Roger, ywio i ad, wyboru dokona Anrzej Oska, przeoya z franc. Anna Tatarkiewicz, Warszawa 1973. Chov Dic Chevalier Jean, Ghecrbrant Alain, Dictionnaire des symboes. Mythes, reiies, couturnes, gestes, formes, Jigures, couleurs, nombres, t. 1-4, Paris 1969. Dc- Vries Dic de Vries Ad, Dictionary of Symbols and Imagery, wyd. 2, Amsterdam-London 1976. Duf SNT - Leon-Dufour Xavier, Sownik Nowego Testamentu, przekad i opra, polskie Kazimierz Romaniuk, wyd. 2 [oparte na 2. wyd. franc], Pozna 1986. Duf STB Sownik teologii biblijnej, red, Xavier Leon-Dufour, wyd. 3, tum. i opra. Kazimierz Romaniuk, Pozna-Warszawa 1985.

72
RDA I OPRACOWANIA RDA 1 OPRACOWANIA

73

El His Eliade Mircea, Historia wierze i idei religijnych, pizd. z franc Stanisaw Tokarski, Warszawa, t. 1 Od epoki kamiennej do misteriw ctcuzyskicli, 1988, t. 2 Od Gautamy Buddy do pocztkw chrzecijastwa, 1994; prze. Agnieszka Kury, t. 3 Od Mahometa do wieku Reform, 1995. El Kow Eliade Mircea, Kowale i alchemicy, przet. [z franc] Andrzej Leder, Warszawa 1993. El Sac Eliade Mircea, Sacrum, mit, historia. wyboru dokona! Marcin Czerwiski, wstpem opatrzy Bogdan Moliski, przet Wybr esejw,

LUT Slow

[z franc]

Anna Tatarkiewicz, Warszawa 1970. El Trak Eliade Mircea, Traktat o historii religii, prze!, [z f r a n c ] Jan Wierusz Ko walski, wstp Leszek Koakowski, posowiem o p a t r z y ! S t a n i s a w Tokarski, d 1993 [na podst. wyd. pol. z 196(5]. Etn Pol 2 Etnografia Polski. Przemiany kultury ludowe], t. 2, red. Mana Hier naka, Maria Frankowska, Wanda Paprocka, Wrocaw 1981. For Sym Forstner Dorothea, wiat symboliki chrzecijaskiej, p r z e k . i opra. [z niem. wyd. 5] Wanda Zakrzewska, Pawe Pachciarek, Ryszard Tnrzyski, Warszawa 1990. Gamlv Ind Gamkrelidze Tamaz V., Ivanov Vjaeslav V., Indoeuropejskij jazyk i indoevropejci, Tbilisi 1984, t. 1 s. 1-432, t. 2 s. 433-1330. Gss Mit Gssowski Jerzy, Mitologia Celtw, Warszawa 1987. Giey Mit Gieysztor Aleksander, Mitologia Sowian, Warszawa 1982. Grav Mit Graves Robert, Mity grvckie, prze!, [z ang.] Henryk Krzrczkouski. Warszawa 1992. Herd Lek Leksykon symboli, opra. Mariann Oesterreiclier-Mollwo, prze!, [z niemieckiego] Jerzy Prokopiuk, Warszawa 1992, tytu oryg.: Herder hericon. Symbole. IvTop Slav Ivanov Vjaeslav V., Toporov Vladimir N., Slavjanskie jazykoeye modelirujuie semiotieskie sistemy, Moskva 1965. IvTop Issl Ivanov Vjaeslav V., Toporov Vladimir N., Isslcdoyamja r oblasti slavjanskich drevnostej, Moskva 1974. Jak Ind Jakimowicz-Shah Marta, Jakimowicz Andrzej, Mitologia indyjska, Warszawa 1982. JOS Jzykowy obraz wiata, pod red. Jerzego Bartmiskiego, L u b l i n 1990. Kar SJP Karowicz Jan, Kryski Adam, Niedwiedzki Wadysaw, Sownik jzyka polskiego, t. 1-8, Warszawa 1952-1953, wyd. fotoofrset. z 1900 1927 r. Kemp SInd Kempiski Andrzej M., Sownik mitologii ludiu mdoeuropcjskich, Pozna 1993. Klug EW Kluge Friedrich, Etymoogisches Wrterbuch der deulschen Spmche, opra. Walther Mitzka, Berlin 1967. Kop SMit Kopaliriski Wadysaw, Sownik mitw i tradycji kultury, Warszawa 1985. Kop SSym Kopaliski Wadysaw, Sownik symboli, Warszawa 1990. Lin SJP Linde Samuel Bogumi, Sownik jzyka polskiego, f. I 6. Warszawa 1951. wyd. 3. fotooffset. wg wyd. 2 z 1854 1860.

l . u r k e r Manfred, Sownik obrazw i symboli biblijnych, przel. z niem. Kazimierz Romaniuk, [z, 3. wyd niem. 1987], Pozna 1989. aw Hel Lowmiaski Henryk, Religia Sowian i jej uj>a<Uk (w. VI XII), Warszawa 1979. Mif Mol Mtfologicski) slovar\ red. Eleazar M. Meletinskij, Moskva 1990. Mif Tok Aft/y narodon mira. Enciklopedija, red. Sergej A. Tokarev, t. 1-2, Moskva 1980, 1982. Osin Slow Sownik mitologiczny z przyczeniem Obrazo-pismu [Iconologia) ukladu x. Aloizego Osiskiego, Warszawa, t. 1 1806, t. 2 1808, t. 3 1812. Piot Groc Pietrzykowski Micha, Mitologia staroytnej Grecji, Warszawa 1983. S SPr Skorupka S t a n i s a w , Sownik fmzeologiczny jzyka polskiego, t. 1-2, Warszawa 1967 1008. SFP Krz Sownik folkloru polskiego, red. J u l i a n Krzyanowski, Warszawa 1965. SGP PAN Slowmk gwar polskich, opra, przez Zakad Dialektologii Polskiej I n s t y t u t u Jzyka Polskiego PAN w Krakowie pod kier. Mieczysawa Karasia, [od t. 2] Jerzego Reichana, Wrocaw, t. 1 1982, t. 2 1983, t. 3 1989-1991, t. 4 1992 1993. SJP Dor Sownik jzyka polskiego, t. 1-11, red. Witold Doroszewski, Warszawa 1958 1969. SJP Szym Slowmk jzyka polskiego, t. 1 3, red. Mieczysaw Szymczak, wyd. 2 popr., Warszawa 1983 1985; Suplement, red. tomu Mirosaw Bako [i in.], Warszawa 1992. SKS1 Lec May sownik kultury dawnych Sowian, red. Lech Leciejewicz, Warszawa 1972. Slav Mif Slaujanskaja mifologija. Enciklopediceskij slouar', red. V.J. Petruchin, Tamara A. Agapkina, Ljudrrula N. Vinogradova, Svetlana M. Tolstaja, Moskva 1995. Slav Tol Slattjanskic dreunosti. Etnolinginsticeskij slouar', red. N[ikita] I. Tostoj, t. 1 (A-G), Moskva 1995. SLSJ Sownik ludowych stcr-eolypw jzykowych. Zeszyt prbny, red. Jerzy Bartmiski, Wrocaw 1980. SI SE Sawski Franciszek, Sownik etymologiczny jzyka polskiego, Krakw, t. 1 1952 -56, t. 2 1958-65, t. 3 1966-1969, t. 4 1970-1974, t. 51982. SPr Sownik prasowiaski, opra, przez zespl Zakadu Sowianoznawstwa PAN, red. Franciszek Sawski, Wrocaw, t. 1 1974, t. 2 1976, t. 3 1979, t. 4 1981, t. 5 1984. SSS Sownik staroytnoci sowiaskich. Encyklopedyczny zarys kultury Sowian od czasw najdawniejszych do schyku w. XII, Wrocaw, Zeszyt dyskusyjny, 1958; red. Wadysaw Kowalenko, Gerard Labuda, Tadeusz Lehr-Spawi-ski: t. 1 1961-1962, t. 2 1964-1965, t. 3 cz. 1 red. Wadysaw Kowalenko, Gerard Labuda, Zdzisaw Stieber 1967; red. Gerard Labuda, Zdzisaw Stieber: t. 3 cz. 2 1968, t. 4 1970 1972, t. 5 1975, t. 6 1977 1980, t. 7 cz. I 1082; t. 7 cz. 2, red. Gerard Labuda, Antoni Gsiorowski, 1986; t, 8 .. i ...,i ,\); nnsiomwski Gerard Labuda, 1991.

RDA I OPRACOWANIA ______________________________ 75 74 ___________________ RDA I OPRACOWANIA

SStp Urb Sownik staropolski, red. Stanisaw Urbaczyk, Wrocaw Warszawa Krakw, t. 1 1953-1955, t. 2 1956-1959, t. 3 1960-1962, t. 4 1963 1965, t. 5 1965-1969, t. 6 1970-1973, t. 7 1973-1977, t. 8 1977-1981, t. 9 1982 1987, t. 10 1988-1993. Stom Antr Stomma Ludwik, Antwpologia kultury wsi polskiej XIX w., Warszawa 1986. Stom So Stomma Ludwik, Soce rodzi si 13 grudnia, Warszawa 1981. Tom Drz Tomicka Joanna, Tomicki Ryszard, Drzewo ycia. Ludowa wizja wiata i czowieka, Warszawa 1975. Tom Kos Tomicki Ryszard, Kosmogonia dualistyczna w Europie i Azji w XIX -XX wieku. Studium etnoreligioznawcze, praca doktorska napisana pod kierunkiem Marii Frankowskiej, Warszawa 1978, [mps], Urb Rei Urbaczyk Stanisaw, Religia pogaskich Sowian, Krakw 1947. Usp Rus Uspienski Borys, Kult w. Mikoaja na Rusi, prze. [z ros.] E l b i e t a Janus, Maria Renata Mayenowa, Zofia Kozowska, Lublin 1985. Vas ES Vasmer Max, Etimologieskij slovar' russkogo jazyka, t. 1-4, [ t u m . i uzup. O.N.Trubaev z niern. wyd. Russisches etymologisches Wrterbuch, Heidelberg 1950-1958], Moskva 1986-1987. Wrt Hoff Handwrterbuch des deutschen Abergaubens, herausgegeben unter besonderer Mitwirkung von E. IIoffmann-Krayer und Mitarbeit zahlreichcr Fachgenossen von Hanus Bachtold-Staubli, Berlin und Leipzig, bd. 1 1927, bd. 2 1929-1930, bd. 3 1930-1931, bd. 4, 1931-1932, bd. 5 1932-1933, bd. C 1934-1935, bd. 7 1935-1936, bd. 8 1936-1937, bd. 9 1938-1941, bd. 10 1912

Ewa Lipska, Urszula Majer-Baranowska

III. MATERIAY TERENOWE

Tamoteka nagra tekstw gwarowych, zebranych w archiwum etnolingwistycz-nym Zakadu Tekstologii i Gramatyki Wspczesnego Jzyka Polskiego UMCS. W spisie, po nazwie miejscowoci podano rok nagrania i po dwukropku numery tam, przy zapisach rkopimiennych - imi i nazwisko lub inicjay zbieracza. Informacja w nawiasie oznacza, e tama jest kopi nagrania pochodzcego z archiwum Muzeum Wsi Lubelskiej (MWL) lub Instytutu Sztuki Polskiej Akademii Nauk (IS PAN). Abramowice Kocielne gm. Gusk, woj. lubelskie 1974: 159. Adamw gm. Adamw, woj. siedleckie 1977-1978: 353; 1979: 359. Aleksandrw gm. Jzefw, woj. zamojskie 1978: 240, 241, 242, 243; 1990: 650, 659 Babczyzna gm. Ostrwek, woj. lubelskie 1978: 300. Babin gm. Beyce, woj. lubelskie 1988: 614. Banachy gm. Harasiuki, woj. tarnobrzeskie 1984: 412, 416, 421. Baraki gm. Zakrzew, woj. zamojskie 1974: 165. Baranw gm. Puawy, woj. lubelskie 1962: 35.

Boczc: gm. Czemierniki, woj. bialskopodlaskie 1953: 409 (IS PAN). Beyce woj. lubelskie 1968: 130 Bczyn gm. Urzdw, woj. lubelskie 1962: 109; 1974: 146; 1977: 476. Biaobrzegi gm. Kock, woj. lubelskie 1988: 614. Biaowoa gin. Zamo, woj. zamojskie 1964: 17. Bedowo gin. Baranowo, woj. o s t r o c k i e 1987: 482, 483. Bochotnicn gm Kazimierz Dolny. woj. l u b e l s k i e 1066: 96; 1988: 615. Bodaczw gin. Szczebrzeszyn, woj. zamojskie 1966: 112; 1907: 126. Borki gm. Krasnobrd, woj zamojskie 1979: 350. Borsuk gm. Gorzkw, woj. zamojskie 1965: 75. Brodowe ki gm. Baranowo, woj. ostrockie 1987: 481, 482. Brdki gm. Adamw, woj. zamojskie 1979: 358; 1980: 356. Bukowa Wielka gm. Sawin, woj. chemskie 1967: 124-126. Bychawa gm. Bychawa, woj. lubelskie 1978-1979: 326. Bychawka gm. Bychawa, woj. lubelskie 1962: 21-29; 1977: 212; 1978: 26, 236, 251; 1979: 381, 382. Chem woj. chemskie 1978: 289. Chmielek gm. ukowa, woj. zamojskie 1960: 3, 4. Chmielw gm. Dbowa Koda, woj. bialskopodlaskie 1967: 117. Choowice gm. Krasiczyn, woj. przemyskie 1985: 440, 441. Chrcina Opolska gm. Chrcina Opolska, woj. opolskie 1990: 674, 675. Chrzchw gm. Koskowola, woj. lubelskie 1978: 234. Ciechomin gm. Wola Mysawska, woj. siedleckie 1976: 206. Cycw gm. Cycw, woj. chemskie 1979: 310, 311, 312, 316, 317. Czstoborowice gm. Rybczewice, woj. lubelskie 1980: 370, 371. Czuczyce gm. Sawin, woj. chemskie 1953: 408 (IS PAN). Dbrowa gm. Baranowo, woj. ostrockie 1987: 485. Dbrwka gm. Potok Grny, woj. zamojskie 1967: 112, 113. Derenia gm. Bigoraj, woj. zamojskie 1967: 105, 106; 1984: 412, 421, zapis Magorzaty Snarskiej; 1990: 647, 650, 654, 658. Doszkowice gm. Suw, woj. zamojskie 1978: 238. Dba gm. Kurw, woj. lubelskie 1964: 57, 58. Dbowiec gm. Skierbieszw, woj. zamojskie 1967: 137. Dugi Kt gm. Jzefw, woj. zamojskie 1980: 347. Dobre gm. Wilkw, woj. lubelskie 1977: 218, 219, 225. Dolina Chochoowska gm. Tatrzaska, woj. nowosdeckie 1988: 602. Dominikanwka gm. Krasnobrd, woj. zamojskie 1977: 352; 1978: 354, 358. Dorohucza gm Trawniki, woj. lubelskie 1960: 8 10 Dubienka gm. Dubienka, woj. chemskie 1967: 116; 1978: 252-254, 256. Dziernia gm. Krynice, woj. zamojskie 1975: 496 (IS PAN); 1979: 384; 1980: 386; 1990: 683. Dzirzkowice-Zastawie gm. Dzierzkowice, woj. lubelskie 1982: 399.

Ii

76

__________________ RDA I OPRACOWANIA 7 , U O I > l . A 1 OPRACOWANIA

Fajsawice gm. Fajsawice, woj. lubelskie 1966: 85. Gieczew gm. Piaski, woj. lubelskie 1953: 408 (IS PAN). Gieczew gm. Wysokie, woj. zamojskie 1972: MO, 145; 1977: 209, 210, 224, 225; l')7: 233. Glinnik gm. Abramw, woj. lubelskie 1978 -235. Gbokie gm. Cycw, woj. chemskie 1979: 340. Gusk gm. Gusk, woj. lubelskie 1974: 159. Gusko gm. Karczmiska, woj. lubelskie 1980: 367, 368. Godziszw gm. Godziszw, woj. tarnobrzeskie 1980: 369. Golcin gm. Oborniki, woj. poznaskie 1993: zapis J.S. Gob gm. Puawy, woj. lubelskie 1988: 614. Gorajec gm. Radecznica, woj. zamojskie 1972: zapis Haliny Malinowskiej; 1975: 164; 1984: 410, zapis Marii Kamoli. Gorajec-Zastawie gm. Radecznica, woj. zamojskie 1970: 222, 223; 1978: 243, 244, zapis Haliny Malinowskiej; 1983: 407; 1984: 410; 1985: 464. Gra Puawska gm. Puawy, woj. lubelskie 1979: 322. Grki gm. Sosnowica, woj. chemskie 1967: 116, 117; 1977: 214. Grabniak gm. Urszulin, woj. chemskie 1953: 408 (IS PAN). Grabowica gm. Susiec, woj. zamojskie 1979: 282-284. Gruszka Maa gm. Nielisz, woj. zamojskie 1980: 365. Guzowatka gm. Baranowo, woj. ostrockie 1987: 486. Harasiuki gm. Harasiuki, woj. tarnobrzeskie 1990: 652, 653, 661, 663, 664. Husiny gm. Krasnobrd, woj. zamojskie 1978: 355; 1979: 356. Huta gm. Wojsawice, woj. chemskie 1966: 92-94. Hutki gm. Krasnobrd, woj. zamojskie 1986: 477, 479. Hutki-Namule gm. Krasnobrd, woj. zamojskie 1978: 354. Hutkw gm. Krasnobrd, woj. zamojskie 1977: 360; 1978: 352, 353, 355. Jacnia gm. Adamw, woj. zamojskie 1964: 51-53; 1965: 59-61, 70; 1966: 71 73; 1977: 352; 1978: 353; 1979: 358; 1980: 356. Janowiec gm. Janowiec, woj. lubelskie 1979: 318, 319. Janw Podlaski gm. Janw Podlaski, woj. bialskopodlaskie 1979: 361. Jarczw gm. Jarczw, woj. zamojskie 1967: 118. Jasiennik Stary gm. Potok Grny, woj. zamojskie 1977-1978: 292; 1978: 293. Jelna gm. Nowa Sarzyna, woj. rzeszowskie 1984, 1985: zapis Magorzaty Snarskicj. Jzefwka gm. Rachanie, woj. zamojskie 1967: 119, 120. Kaczurki gm. Krasnobrd, woj. zamojskie 1987: 479. Kamie gm. Wola Mysawska, woj. siedleckie 1976: 206. Kamionka gm. Stoczek ukowski, woj. siedleckie 1976: 206; 1977: 207. Karczmiska gm. Karczmiska, woj. lubelskie 1974: 146; 1979: 335; 1980: 367; 1982: 399. Karmanowice gm. Wwolnica, woj. lubelskie 1959: 493 (IS PAN); 1960: 194 (IS PAN); 1977: 226, 227; 1980: 367. Kawczyn gm. Szczebrzeszyn, woj. zamojskie 1964: 48.

Kazimierz Dolny wuj lubelski'' 1986: 168 471. Kielce wuj kielecki'' 1991: zapis Marzeny Marczewskiej. Kiocz.ow ico Grne gm. Strzyewice, woj. l u b e l s k i e 1977 1978: 326. Kierzkwka gm. Kamionka, woj. l u b e l s k i e 1953: 408 (IS PAN). Klocwka gm Krynice, woj zamojskie 1977: 352: 1978: 353, 354: 1979: 358. Kock gm. Kock, woj lubelskie 1986: 453 Kocml/a gm Susiec, woj. zamojski'' IOW: 75 77 Kolonia Adamw gm. Adamw, woj. z a m o j s k i e 1979: 359. Kolonia Byc.hawka gm. Bychawa, woj. lu b e ls k i e 1977: 211. Kolonia Celejw gin. Wwolnica, woj. l u b e l s k i e 1959: 493 (IS PAN). Kolonia Gazw gm. Bychawa, woj. lubelskie 1979: 326. Kolonia Gra Puawska gm. Puawy, woj. lubelskie 1979: 314, 315. Kolonia Partyzanty gm. Krynice, woj. zamojskie 1978: 354. Kolonia Podstary Zamo gm. S t a r y Zamo, woj. zamojskie 1968: 140. Kolonia Podzamcze gm. czna, w o j . lu b e ls k i e 1976: 280; 1978: 269, 270; 1979: 313. Kolonia Potoczek gm. Adamw, woj. zamojskie 1979: 358. Kolonia Stara Wie gm. czna, woj. lubelskie 1976: 280; 1978: 249. Kolonia Stasiu gm. czna, woj. lubelskie 1978: 270. Kolonia Zawinprzyce e,m. Spiczyn, woj. lubelskie 1979: 340. Komarw gm Komarw-Osada. woj. zamojskie 1978: 239. Konopnica gm. Konopnica, woj. lubels k i e 1978: 274, 275; 1979: 332. Kopaczyska gm. Baranowo, woj. ostrockie 1987: 486. Kopina gm. Cycw, woj. chemskie 1967: 114, 115. Korczw gm. Bigoraj, woj. zamojskie 1984: 110. 411. Korytniki gm. Krasiczyn, woj. przemyskie 1985: 431, 439. Kosarzew gin. Bychawa, woj. lubelskie 1954: 494 (IS PAN), 495 (IS PAN). Kowala gm. Puawy, woj, lubelskie 1979: 323. Krasew gm. Borki, woj. lu b els k i e 1980: 368; 1982: 399; 1988: 614. Krasiczyn gm. Krasiczyn, woj. przemyskie 1984: 407; 1985: 434, 436, 437, 442. Krasne gm. S i a r y Zamo, woj. zamojskie 1960: 87, 88. Krasnobrd gm. Krasnobrd, woj. zamojskie 1977: 352; 1978: 278, 279, 353, 358; 1979: 281, 331, 332. 351, 357; 1980: 356; 1987: 479. Kranik Fabryczny gm. Kranik, woj. lubelskie 1982: 397. Krnica Okrga gm. Beyce, woj. lubelskie 1967: 99. Kruhel May gm. Przemyl, woj. przemyskie 1984: 407; 1990, 1992: zapis J.B. Krynice, gm. Krynice, woj. zamojskie 1979: 384; 1980: 383. Krzczonw gm. Krzczonw, woj. lu b els k i e 1966: 80 82; 1976: 203, 204; 1953: 408 (IS PAN). Krzywe gm. opiennik Grny, woj. chemskie 1993: zapis J.S. Ksiomierz gm. Gocieradw, woj. tarnobrzeskie 1984: 425. Ksipol gm. Ksipol, woj. zamojskie 1984: 1 1 1 . Latyczyn gm Hadecznica. woj. zamojskie 1979: 337. 338,

78
RDA I OPRACOWANIA RDA I OPRACOWANIA

79

Lipa gin. Zaklikw, woj. tarnobrzeskie 1962: 109. Lipsko gm. Zamo, woj. zamojskie 1966: 110. Lubartw gm. Lubartw, woj. lubelskie 1995: zapis J.S. Lubie gm. Wyryki, woj. chemskie 1978: 221, 245, 247, 248. Lublin woj. lubelskie 1981: 140 (wywiad z prof. M. esiowem), 478; 1988: 614 (MWL), 615 (MWL). abunie gm. abunie, woj. zamojskie 1962: 18-20. aziska gm. aziska, woj. lubelskie 1960: 47. azory gm. Harasiuki, woj. tarnobrzeskie 1984: 412; 1990: GOO, 649, 656, 659, 662, 665, 666. ek Ordynacki gm. Janw Lubelski, woj. tarnobrzeskie 1967: 104, 105. ka gm. Puawy, woj. lubelskie 1979: 323. opiennik Grny gm. opiennik Grny, woj. chemskie 1966: 86. opoczno gm. Jzefw, woj. lubelskie 1960: 47. owcza gm. Sawin, woj. chemskie 1967: 124. ubcze gm. Jarczw, woj. zamojskie 1978: 296, 400, 401; 1983: 406, 423, 424. ubki gm. Wojciechw, woj. lubelskie 1965: 67, 68. ucka gm. Lubartw, woj. lubelskie 1961: 11-13. ukowa gm. ukowa, woj. zamojskie 1980: 368; 1984: 411. uszczacz gm. Susiec, woj. zamojskie 1975: 495 (IS PAN); 1977: 352; 1978: 351; 1979: 357 uszczw gm. Wlka, woj. lubelskie 1961: 16, 17. Majdan May gm. Krasnobrd, woj. zamojskie 1977: 353, 1978: 354, 1979: 357. Majdan Nepryski gm. Jzefw, woj. zamojskie 1979: 281, 282. Majdan Wielki gm. Krasnobrd, woj. zamojskie 1977: 352; 1978: 354; 1979: 357. Maaszewicze gm. Terespol, woj. bialskopodlaskie 1967: 121. Marylin gm. Wisznice, woj. bialskopodlaskie 1967: 115. Michawka gm. Abramw, woj. lubelskie 1980: 363, 364; 1981: 393, 391. Miosaw gm. Ruda Huta, woj. chemskie 1981: 392. Minkowice gm. Megiew, woj. lubelskie 1953: 408 (IS PAN). Mircze gm. Mircze, woj. zamojskie 1964: 58. Moniatycze gm. Hrubieszw, woj. zamojskie 1979: 309, 310. Motycz gm. Konopnica, woj. lubelskie 1981: 389-391; 1985: 447-451. Munina gm. Jarosaw, woj. przemyskie 1988: 618. Nasutw gm. Niemce, woj. lubelskie 1978: 271, 273; 1979: 272. Nedew gm. Jarczw, woj. zamojskie 1977: 306-308; 1979: 308. Niedrzwica Kocielna gm. Niedrzwica Dua, woj. lubelskie 1980: 366; 1983: [transkrypcja z tamy MWL 35A]. Niedzieliska gm. Szczebrzeszyn, woj. zamojskie 1967: 128, 129. Nielisz gm. Nielisz, woj. zamojskie 1964: 49. Niemirwek gm. Krynice, woj. zamojskie 1978: 3'54; 1979: 358; 1980: 356.

Niezdw gm Opole Lubelskie, woj. lu b els k i e 1960: 47; L966: 95; 1967: 102, 103; 1977: 212, 213. 226, 230, 231; 1969: 456. Nowa Wie gtn. Krasnobrd, woj. zamojskie 1977: 352, 1978: 358. Noworblw gin. Karczmiska, woj. lubelskie 1988: 615. O kale gm. Kazimierz Dolny, woj. lubelskie 1986: 457. Okuninkii gm. Wodawa, woj. chemskie 1975: 166. Obicin gin. Trzydnik Duy, woj. tarnobrzeskie 1966: 89. Opatkowice gm. Puawy, woj. lubelskie 1979: 314. Orchwek gm. Wodawa, woj. chemskie 1960: 10; 1962: 2, 4, 31, 33, 36-38; 1968: 33. Orzechw Stary gm. Sosnowica, woj. chemskie 1977: 229. Osowa gm. Hask, woj. chemskie 1977: 323, 324; 1978: 221, 245, 246. Osowno gm. Borki, woj. lubelskie 1980: 369. Osswka gm. Lena Podlaska, woj. bialskopodlaskie 1967: 122, 123. Ostrwki gm. Wohy, woj. bialskopodlaskie 1953: 409 (IS PAN). Pieszowola gm. Sosonowica, woj. chemskie 1977: 214, 216. Piotrkw gin. Jabonna, woj. lubelskie 1953: 408 (IS PAN); 1973: 142; 1974: 146; 1977: 210. Pudy gm. Radzy Podlaski, woj. bialskopodlaskie 1967: 107, 108, 114. Podklasztor gm. Krasnobrd, woj. zamojskie 1977: 352; 1978: 353; 1979: 357. Podstary Zamo gm. Stary Zamo, woj. zamojskie 1964: 78. Podzamcze gm. czna, woj. lubelskie 1979: 313. Podzamcze Mcgiewskie gm. Megiew, woj. lubelskie 1981: 388. Podzamek gin. Krasnobrd, woj. zamojskie 1977: 353. Polanwka gm. Krynice, woj. zamojskie 1980: 383. Polichna gm. Szastarka, woj. tarnobrzeskie 1974: 146. Poniatowa gm. Poniatowa, woj. lubelskie 1987: 490. Potoczek gm. Adamw, woj. zamojskie 1977: 352; 1978: 354; 1979: 358. Poway gm. Wola Mysowska, woj. siedleckie 1976: 206; 1977: 207. Prawiedniki gm. Glusk, woj. lubelskie 1981: 478; 1986: 457. Przejma gm. Krasnobrd, woj. zamojskie 1979: 356. Przemyl woj. przemyskie 1956: zapis J.B. Przypiswka gtn. Firlej, woj. lubelskie 1976: 201, 202. Puawy woj. lubelskie 1988: 615. Puszno Godowskie gm. Opole Lubelskie, woj. lubelskie 1982: 399; 1983: 423. Rachanie gm. Rachanie, woj. zamojskie 1978: 297-299, 401. Radecznica gm. Radecznica, woj. zamojskie 1964: 49, 50. Rakwka gm. Ksiopol, woj. zamojskie 1984: 411, zapis Magorzaty Snarskiej. Ratajewicze gm. Wisznice, woj. bialskopodlaskie 1967: 115. Rawa gm. Michw, woj. lubelskie 1966: 97, 98. Rawki gm. Chorzele, woj. ostrockie 1987: 484. Rechta gm. Strzyewice, woj. lubelskie 1978-1979: 327. Rogatka gm. Dubienka, woj. chemskie 1978: 254, 255, 257-259.

80

RDA I OPRACOWANIA ______________________________ 81_ RDA I OPRACOWANIA

Rogoniczka gm. Midzyrzec Podlaski, woj. bialskopodlaskie 19G7: 122. Romanw gm. Janw Podlaski, woj. bialskopodlaskie 1979: 3G1. Rozkopaczew grn. Ostrw Lubelski, woj. lubelskie L953: 408 (IS PAN); 19X2: .199. Rozkoszwka gm. Uchanie, woj. zamojskie 1962: 30, 31; 1968: 140. Rwne gm. Dukla, woj. kronieskie 1953: 408 (IS PAN). Ra gm. Susiec, woj. zamojskie 1979: 357. Ranka gm. Wodawa, woj. chemskie 1978: 221. Ruda-Huta gm. Ruda-Huta, woj. chemskie 1978: 288. Ruda Solska gm. Bigoraj, woj. zamojskie 1990: G00, 646, 658. Rudka Kozowiecka gm. Niemce, woj. lubelskie 1978: 264-266. Rudnik Szlachecki gm. Wilkoaz, woj. lubelskie 1966: 83. Rudzienko gm. Michw, woj. lubelskie 1953: 409 (IS PAN). Rury Bonifraterskie gm. Lublin, woj. lubelskie 1960: 11. Sarzyna gm. Nowa Sarzyna, woj. rzeszowskie 1984: zapis Magorzaty Snarskiej. Ssiadka gm. Suw, woj. zamojskie 1966: 1 1 1 . Siedliszcze gm. Dubienka, woj. chemskie 1978: 255. Siemie gm. Siemie, woj. bialskopodlaskie 1963: 43. Siennica Rana gm. Siennica Rana, woj. chemskie 1966: 86. Skierbieszw gm. Skierbieszw, woj. zamojskie 1982: 414. Smlsko Due gm. Bigoraj, woj. zamojskie 1984: 4 19. Sosnowica gm. Sosnowica, woj. chemskie 1977: 216, 229. Sosnwka gm. Abramw, woj. lubelskie 1979-1980: 364. Sl gm. Bigoraj, woj. zamojskie 1990: 600, 659. Stanin gm. Stanin, woj. siedleckie 1967: 114. Stara Wie gm. Koskowola, woj. lubelskie 1979: 332, 333. Stara Wie gm. czna, woj. lubelskie 1978: 250. Staw Noakowski gin. Nielisz, woj. zamojskie 1974: 166. Stawki gm. Wodawa, woj. chemskie 1978: 246, 247. Strupin Duy gm. Chem, woj. chemskie 1966: 90-91. Suw gm. Suw, woj. zamojskie 1978: 237, 238. 294; 1978-1979: 295. Susiec gm. Susiec, woj. zamojskie 1975: 134; 1979: 320, 321. Szczebrzeszyn woj. zamojskie 1978: 238, 239. Szczuczki gm. Wojciechw, woj. lubelskie 1965: 68. Szuminka gm. Wodawa, woj. chemskie 1990: 680, 681. Szur gm. Krasnobrd, woj. zamojskie 1978: 354; 1979: 356. Szypliszki gm. Szypliszki, woj. suwalskie 1988: 616. Szyszki gm. Stoczek ukowski, woj. siedleckie 1978: 302. 303. Swieciechw gin. Annopol, woj. tarnobrzeskie 1967: 99. 100. wiere gm. Dorohusk, woj. chemskie 1967: 126, 127; 1976: 280. Tarnawa gm. Turobin, woj. zamojskie 1980: 386. Tomaszowice gm. Jastkw, woj. lubelskie 1967: 101.

Tomaszw Lubelski woj. zamojskie 1960-1966: zapis J.B., 1975: 496 (IS PAN); 1987: 479. Trzeciakw gm. Megiew, woj. lubelskie 1980: 395. Tuchanie gm. Dubienka, woj. chemskie 1978: 255, 256. Turzyniec gm. Krasnobrd, woj. zamojskie 1979: 357. Tuszw gm. Jabonna, woj. lubelskie 1988: 614. Tyszowce gm. Tyszowce, woj. zamojskie 1985: 448, 452, 459. Ulan Majorat gm. Ulan Majorat, woj. bialskopodlaskie 1984: 445, 446, zapis S.N.; 1987: 488, 489; 1992: zapis S.N.. Ulhwek gm. Ulhwek, woj. zamojskie 1978: 297. Uw gm. Tomaszw Lubelski, woj. zamojskie 1967: 118, 119; 1979: 331. Urszulin gm. Urszulin, woj. chemskie 1953: 408 (IS PAN). Wwolnica gm. Wwolnica, woj. lubelskie 1965: 64. Wizownica gm. Wizownica, woj. przemyskie 1988: 619. Wielkolas gm. Abramw, woj. lubelskie 1978: 267-269; 1980: 365, 366, 373. Wierzchowiska gm. Modliborzyce, woj. tarnobrzeskie 1960: 1, 2; 1966: 84. Wierzchowizna gm. Chorzele, woj. ostrockie 1987: 486. Wiszniw gm. Mircze, woj. zamojskie 1964: 54-56. Wojciechw gm. Wojciechw, woj. lubelskie 1965: 66, 67, 69. Wola Bdowska gm. Baranowo, woj. ostrockie 1987: 482. Wola Chomejowa gm. Borki, woj. lubelskie 1988: 614. Wola Krasieniska gm. Niemce, woj. lubelskie 1979: 332; 1980: 365. Wola Osowiska gm. Borki, woj. lubelskie 1980: 368, 369. Wola Przybysawska gm. Garbw, woj. lubelskie 1980: 367, 369. Wlka Husiska gm. Krasnobrd, woj. zamojskie 1977: 353, 360; 1978: 354, 355; 1979: 356; 1980: 348. Wlka Ktna gm. Markuszw, woj. lubelskie 1980: 625; 1981: 395. Wlka k. Serokomli gm. Serokomla, woj. siedleckie 1979: 380. Wlka abuska gm. abunie, woj. zamojskie 1978: 239, 240. Wronowice gm. Werbkowice, woj. zamojskie 1979: 385. Wygoda gm. Kurw, woj. lubelskie 1978: 234. Wymysw gm. Karczmiska, woj. lubelskie 1980: 367, 368. Wyryki gm. Wyryki, woj. chemskie 1978: 220. Wzgrze gin. Beyce, woj. lubelskie 1968: 131. Zabiel gm. Radzy Podlaski, woj. bialskopodlaskie 1980: 369. Zaboreczne gm. Krynice, woj. zamojskie 1979: 356. Zakopane woj. nowosdeckie 1988: 602, 611. Zale gm. Korczew, woj. siedleckie 1991: 696. Zamch gm. ukowa, woj. zamojskie 1980: 368, 1984: 420, zapis S.N. Zani gm. Biaopole, woj. chemskie 1978: 289. Zarzecze gm. Chem, woj. chemskie 1953: 408 (IS PAN), 409 (IS PAN). Zawada gm. Zamo, woj. zamojskie 1963: 39-42; 1965: 63.

82 ______________________ SKRTY - eksplikacja eksplikacja ________________________ SKRTY

Zawady gm. Baranowo, woj. ostrockie 1987: 483-185, 187. Zawaw gm. Miczyn, woj. zamojskie 1966: 73, 74. Zawieprzyce gm. Spiczyn, woj. lubelskie 1974: 164; 1978: 248, 249, 275, 276 Zemborzyce gm. Konopnica, woj. lubelskie 1978: 261, 262. Zielone gm. Krasnobrd, woj. zamojskie 1977: 352; 1978: 354; 1979: 356. Zabikw gm. Radzy Podlaski, woj. bialskopodlaskie 1963: 43-45. abno gm. Turobin, woj. zamojskie 1966: 79, 80. arska Wie gm. Zgorzelec, woj. jeleniogrskie 1988: 617. erd gm. yrzyn, woj. lubelskie 1978: 235, 236; 1982: 399. mijowiska gm. Wilkw, woj. lubelskie 1988: 614. ukw gm. Krzczonw, woj. lubelskie 1959: 33. urawnica gm. Zwierzyniec, woj. zamojskie 1981: 372.

opra. Marta Trocka, M(

SKRTY

alb. albaski anegd. anegdota awest. awestycki dziad. dziadowskie brus. biaoruski bulg. bugarski chorw. chorwacki csow. cerkiewnoslowiaski czes. czeski du. dolnouycki etnogr. etnograficzny etymol. etymologia ewent. ewentualnie fran. francuski fraz. frazeologizm gat. gatunek gu. grnouycki grn. grniczy grec. grecki gwar. gwarowe het. hetycki

ie. indoeuropcjski iron. ironicznie kasz. kaszubski koc. kociewskie ko. kocielny leg. legenda liter. literacki litew. litewski lud. ludowy ac. aciski maop. maopolski inaz. mazowiecki mazur. mazurski metaf. metaforyczny mdl. modlitwa morfol. morfologiczny niem. niemiecki ogpol. oglnopolski ok. okolica opow. opowiadanie oset. osctyski

partyz. partyzancki pd. poudniowy pn. pnocny podob. podobnie podli. podhalaski poet. poetycki pol. polski por. porwnaj porw. porwnanie porzek. porzekado pot. potoczny powst. powstaczy powsz. powszechnie presup. presupozycja przem. przemowa przen. przenonie przepow. przepowiednia przys. przysowie ps. prasowiaski robot. robotniczy ros. rosyjski rym. rymowanka rzd. rzadki serb. serbski slow. sowiaski sowac. sowacki sowe. soweski sporad. sporadycznie

st csow. staro-cerkiewno-sowiaski stczes. staroczeski stdniem. staro-dolno-niemiecki stind. staroindyjski stisl. staroislandzki stnicm. staroniemiecki stpol. staropolski stprus. staropruski stru. staroruski symb. symbolicznie rdniem. rednio-dolno-niemiecki rgrniem. rednio-grno-niemiecki ukr. ukraiski war. wariant wes. weselny wielkopol. wielkopolski wierz. wierzenie wsch. wschodni wyl. wyliczanka zach. zachodni zag. zagadka zam. zamwienie zodz. zodziejski zob. zobacz zw. zwaszcza arg. argon art. artobliwy on. onierski

zestawi Artur Drozdowski

NIEBO

Wstp. Eksplikaejn: Nazwy Kolekcje. Opozycje. Lokalizacja Cechy. Budowa i wygld. Niebiescy mieszkacy. Niebo celem de czowieka i nagrod. Droga do nieba, droga z nieba. Zachowania. Dziaania sprawcze Przeycia. Niebo odbiorc i adresatem aktw czowieka. Co i kto pochodzi z nieba. Przepowiednie. Symbolika. Ekwiwalencja. Dokumentacja: Zagadki. Przysowia. Przysigi i zaklcia. Modlitwy i modlitewki. Koldy, przemowy i widowiska boonarodzeniowe. Powinszowania noworoczne. Pieni wielkopostne i wielkanocne. Przemowy weselne. Pieni weselne. Przemowy pogrzebowe. Pieni pogrzebowe. Pieni i przypiewki zalotne i miosne. Pieni sieroce. Pieni i przypiewki artobliwe. Pieni i wiersze religijne. Pieni dziadowskie. Pieni onierskie i partyzanckie. Ballady. Bajki i opowieci o nieprawdopodobnych zdarzeniach. Opowieci wierzeniowe. Anegdoty. I^egendy. Relacje potoczne i zapisy wierze. Pisana poezja chopska. Bibliografia.

Niebo ma w polskiej tradycji ludowej wymiar podwjny: fizyczny i religijny. Jest nie tylko sklepieniem, kopul wznoszc si nad ziemi, po ktrej poruszaj si wiata niebieskie, ale te domen Boga, aniow, witych i zbawionych dusz. Jest celem de czowieka i nagrod za dobre ycie na ziemi. Towarzyszy czowiekowi, pomaga mu, wspiera zakochanych, nagradza i karze. Wartociowanie nieba jest zawsze najwysze, symbolizuje ono - nie tylko w tradycji polskiej nieskoczono, wito, sprawiedliwo, najwysz rado i szczcie, a take wznioso, duchowo, wieczno. Obraz nieba w jzyku i kulturze ludowej jest silnie zrnicowany gatunkowo, co pokazuje dokumentacyjna cz tego artykuu. Rwnoczenie ludowy obraz nieba pozostaje w bliskim zwizku z jego obrazem w polszczynie oglnej potocznej, ktra w swojej warstwie frazeologicznej przechowuje wyjtkowo silne lady tradycyjnych wierze: by w sidmym niebie; co jest jak grom/piorun z jasnego nieba; woa o pomst do nieba; psie glosy nie id w niebiosy; krzycze wniebogosy; dziury w niebie nie bdzie; komu niebo si otwiera; komu co spada jak z nieba, ale i nic nie spadnie z nieba, niebo a ziemia, niebo w gbie itp. Niebo w n a j s t a r s z y c h kulturach byo ujmowane jako przestrze materialna - sklepiona kopua nad krgiem ziemi, grna poowa caego wiata - i zarazem przestrze uduchowiona: miejsce przebywania bogw i dusz ludzi zmarych Herd Lek 103; szeroko znane jest wyrnianie kilku (7, 9) sfer nieba, rozcigajcych si jedna nad drug. Powszechnie (poza Egiptem, gdzie Niebo byo kobiet, bogini Nut, rozpit nad msk Ziemi w ksztacie sklepienia) niebo jest traktowane jak ywio mski, za ziemia jako ywio eski Herd Lek 103. Do uniwersalnych koncepcji budowy wiata naley jego podzia na trzy poziomy - grny, rodkowy i dolny: niebo, ziemi i podziemia El Sac 73. czno midzy nimi jest moliwa za porednictwem wszechwiatowej kolumny, axis mundi, przechodzcej przez wszystkie trzy poziomy, przyjmujcej postaci supa, drabiny, gry, drzewa, liny itp. i wyznaczajcej ..rodek wiata" El Sac 74.

87
NIEDO 86 __________________________ NIEBO - eksplikacja eksplikncja mnie, ziemio, pocho mnie i.3a, Bodaj si ziemia rozstpia, niebo otworzyo I3b; N. i ziemia wspdziaaj w karaniu wystpkw 106. Z polecenia Boga to, co jest przez Jego namiestnikw zwizane na ziemi bdzie zwizane i w niebie 37. W koldach, razem nic mog ogarn Stwrcy K 2.3 Kai 55, pieniach wielkopostnych N. reaguje na mier Jezusa razem ze socem, ziemi, skaami 32. W zagadkach N. i ziemia tworz par jak ojciec i matka 1, czego echo wraca w chopskiej poezji 135. N., z i e m i a i p i e k o (podziemia) to miejsca zamieszkiwane odpowiednio: przez Boga, aniow i witych, ludzi - grzesznikw, istoty demoniczne i diaby LSE 1984/148, trzy poziomy w i a t a . N. i pieko to podstawowe elementy tamtego wiata LSE 1984/HI, zawiatw. N., czyciec, pieko s postrzegane jako miejsca, w ktre udaje si dusza po mierci powsz. N., p i e k o , c z y c i e c i r a j - razem tworz ludowe z a w i a t y " . Tam w pieni artobliwej kawalerskiej wysya si odpowiednio: panny, babki, wdowy i matki 65A. Podobny motyw znany w folklorze dziecicym, w rymowance z uyciem papierowej, czteroczciowej zabawki - Pieko - niebo - czyciec - raj, swoj dusz tuta) daj" Red. Przemyli 1956. Do N. droga prowadzi przez czyciec 107. <- N. stoi w opozycji z z ie m i na zasadzie daleki : bliski lOd, 27, wysoki : niski 23a, c, e; niekiedy ziemi zastpuje w tym przeciwstawieniu p o p i ioc, b ar g 23e, co wprowadza dodatkowy kontrast majestatu i ndzy. N. i ziemia kontrastuj te na zasadzie dusza : ciao 46, wieczno : doczesno 47, rado : cierpienie 47. Rnica kierunku do nieba : do ziemi jest znaczca przy ukadaniu ciaa zmarego w trumnie 70. Fraz. co podobne jak niebo do ziemi 'niepodobne do siebie', niebo a ziemia 'jedno zupenie inne od drugiego i znacznie lepsze'. N. i ziemia s przeciwstawiane sobie take na zasadzie boski : ludzki (mieszkanie Boga wobec mieszkania ludzi); zamiast ziemi pojawia si te chleb 10. N. i w i a t na zasadzie wieczno : doczesno - fraz. wiata zay, potem w niebie by. NKPP uy 10. N. i m o r z e przeciwstawiane jako miejsca wysokie : gbokie K 8 Krak 103. N. i p i e k o s kontrastowane na zasadzie przeciwiestwa dobra : za powsz., np. 101,
127, 133b, LSE 1984/148, nagrody : kary 6Ae, 7, l i , 33, 62A, 86A, B, 88, 89, 90B, 95, 107, 113B, 134,

W b i b l i j n y m przekazie starotestamentowym niebo i ziemia" znacz tyle co wszechwiat". Niebo, nazywane krlestwem Boym", jest niedostpnym miejscem zamieszkania Boga Lur STB 538. Nowy Testament i c h r z e c i j a s t w o gosz, e z Jezusem Chrystusem niebo staje si obecne na ziemi, bo Chrystus czy niebo z ziemi, otwiera ludziom niebo Lur STB 540. Przeciwiestwo nieba i ziemi, wiata duchowego i widzialnego, moe zosta scalone w czowieku; grzech niszczy niebo
W czowieku For Sym 79.

W jzykach i n d o e u r o p e j s k i c h nazwy nieba cz si z nazwami dnia i bstwa, cech wspln jest 'jasno, wiato'. Najczstsza nazwa - niebo ma etymologiczny zwizek z nazwami chmury G amlv Ind 791-792. W tradycji s t a r o s o w i a s k i e j od najstarszych czasw znana jest opozycja niebo : ziemia (i druga nakadajca si - ziemia : podziemie), funkcjonujca w systemie opozycji gra : d. Obiektem kultu byo i niebo, i ziemia (wita ziemia), w przeciwiestwie do podziemia IvTop siav 100-107. O przechodzeniu midzy niebem, ziemi i podziemiami traktuj liczne sowiaskie motywy bajkowe ivTop siav 104-105.
= Nazwy niebo i niebiosa/niebiosy - odpowiadaj dwm sposobom widzenia (profilom) przedmiotu - pierwsza uwydatnia aspekty f i z y c z n e , druga -r e l i g i j ne.

Etymologicznie polski wyraz niebo jest wizany z nazwami dnia i bstwa (zestawia si stind. dyau- 'niebo', z ac. deus 'bg', naley tu te grec. Zeus i pol. dzie siaw SE 1/195), take z nazwami chmur i mgy, m.in. z wyrazami grec. nefos 'obok', niem. Nebel 'mga' Briic si 359, podobnie Gamlv ind 791. Warto doda, e wyrazy obok, oblok s w gwarach uywane take w odniesieniu do 'bkitu nieba', ktry obleka" ziemi ze wszystkich stron Etnl 1989 Bilg 99, jednak wyrazy pochodne od nieba utrwalaj cech koloru: niebieski 'majcy kolor jasnego nieba' i 'wypukoci': podniebienie 'grna, wysklepiona cz jamy ustnej'. Kulturowe, zwaszcza wierzeniowe cechy wyobraenia nieba s uwydatniane w derywatach: niebiaski 'nalecy do nieba; zachwycajcy, rozkoszny', niebianin, niebianka 'mieszkaniec, mieszkanka nieba'; wniebowzity 'przejty radoci i uniesieniem', (krzycze) wniebogosy 'bardzo gono' oraz wniebowzicie i wniebowstpienie, ktre maj podstawowe odniesienia religijne (dotycz Matki Boskiej i Jezusa) i wtrnie funkcjonuj jako nazwy odnonych wit chrzecijaskich oraz sytuacji ludzkich. Synonimami N. s: bkit powsz.; raj w swoim znaczeniu szerszym 9, 33, 44b, 7ic, (w znaczeniu wszym raj to cz N. przeznaczona dla zbawionych), Bg 14. Nazwy opisowe N. to: firmament niebieski 36b, 123; niebieska kraina 35a,
niebieskie Strony 35c, niebieski dwr Bart Lub 164, 165, Kot Rzesz 157, K 23 Kai 238;

nadto: Pig Wyb 32, Stef WarmP 2/86; we fraz. od pieka oderwa si, do nieba nie dosta si. NKPP pieko 13; pooenia wysoko : nisko 100, TN Zale 1991, drogi trudnej : wygodnej 127; mieszkania dobrych duchw : siedliska duchw zych 101; N. i pieko (czasem take czyciec) s czste w rymowankach dziecicych K 9 Poz 256, 257, 258, Wisa 1891/562, K 42
Maz 609, MAAE 1908/151, 337, K 5 Krak 319, 320.

k r l e s t w o n i e b i e s k ie powsz., np.: K 10 Poz 221, Bart Lub 282, Stoin yw 3 6, krlestwo wieczne K 49 Sa-Kr 126, niebieska cicha dolina 45c, e; niebieski szczyt 45b; niebieskie szczliwoci Kot Zn 481. W zagadkach N. to ojciec (matk - ziemia) 1, a take szeroka ziemia 2, niewymie-rzone pole 2, wielga ka 2, koci ze supem 3. + N. wspwystpuje z z i e m i ; s to dwie podstawowe czci wiata wymieniane w opisach stworzenia 36 i w epitetach Boga jako stwrcy/pana/krla nieba 1 ziemi powsz.; N. i ziemia s razem przywoywane w przysigach i zaklciach: Niebo, przykryj

N. i c z y c i e c - szczcie : cierpienie 35c. N. i w i z i e n i e - wolno : niewola 35c. A (a) Jest wysoko: fraz. wysoki do nieba, a gupi jak trzeba; a do samego nieba 'wysoko' K 40 MazP 462, Kot Las 78. N. funkcjonuje w zawiatach 45, ale zawsze w grze: fraz. ku niebu 'do gry'; fraz. wynosi kogo pod niebiosa 'wysoko ocenia, chwali' NKPP niebo 60. Jest oddalone od ziemi daleko: fraz. jak niebo od ziemi 'daleko'. (u) Na N. s wiata niebieskie powsz.: ->soce, ->ksiyc (zwany w formuach powitalnych niebieskim dziedzicem), -+gwiazdy (ktre s ozdobami nieba K 39 Pom 113, K 11 Poz 91. K 7 Krak 31); ->chmury. W pieniach pod niebem / pod niebiosa / do nieba

88
NIEBO eksplikacj a NIEUO eksplikacja
lataj ptaki, Zwaszcza skowronki K 23 Kai 192, TN Wyryki 1978, Lom lsk 386, Chd p 197,

89

Rog lsk 223, K 5 Krak 241; w rymowankach dziecicych - biedronka: Biedroneczko (na lsku niekiedy te: soneczko), le do nieba / do Pana Jezusa (po sionko, pogod,
deszcz) K 42 Maz 349, Sim Wiera 235, podob. ZWAK 1884/293.

(c) Fraz. midzy ziemi a niebem 'w miejscu nieokrelonym'; w zorzeczeniu: A bodaj ci choroby wigaly [= rzucay] od ziemi do nieba! K 9 Poz 50. O Cechy: w y s o k i e i, 4, 23a, 4la; fraz. wysokiego nieba nie dosta, twardej ziemi nie przebi niebo 47; niebo Wysockie ZWAK 1886/270 pie; fraz. skaka pod niebiosy 'wysoko'LL 1959/3-4/78; g r n e 23e, o k r g e 119,122, okrglutkie, bez adnego kanta TN Nasutw 1978, okrg nieba K 10 Poz 226; s z e r o k i e 2; j a s n e 24e; Wedle przekazw wierzeniowych jest tak jasne, e wzrok olepia wisia 1900/465, podob. LL 1960/4-5/57; strojne: Wiecorem niebo najstrojniejse, wtedy s na niebie otarze, a inno to soce jesce pi, to otarzw ni ma PSL 1963/2/100; b k i t n e 58, bkit Pig Wyb 98, namiot nieba bkitny Szcz Ant 629, niebieskie bkity Pig Wyb 97, bkit niebios K 7 Krak 58; modre (oczy modre jak niebo) Sim Gad 182, Pies l 1/486; sine Szcz Ant 631; pogodne 106 lub zabandziurzone 'zachmurzone' K 17 Lub 210; goe tylko we fraz. pod goym niebem 'nie pod dachem' powsz.; s z c z e r e Pies l 2/347, Nitsch Tek 41 Cieszyskie, we fraz. Ja bym mg na to pod szczerym niebem przysiga, NKPP przysiga 1; p i k n e 24c,
NKPP

peno okien na cay wiat I32b. N. ma bram/wrota/drzwi: br-ama 109, i25a, 130, brama zocista 126, brama niebios/niebieska 2ic, noa, brama rajska 109, fraz. wwta niebieskie (= wrota do nieba) wit Nadr 321, Stef Pies 1/202, Kot Zn 126-127; rajskie wrota 33b, 86Ac, 9la; drzwi 116, 117, K 7 Krak 15, dwierze 109A, B; dywany 126; progi nieba K 7 Krak 11, niebios Pig Wyb 12. Bram kamienn wchodz do raju dusze z czyca I32b. K l u c z n i k n i e b i e s k i 96A: Bramy N. strzee Archanio Gabryel ze zotym mieczem 126 lub w. P i o t r Pieterpawc sob, Pawe Pieter, ktry ma (zote) klucze 125, K 14 Poz 285 i wpuszcza do N. dusze so, 1 1 1 , l u b nie 96, 111; w anegdocie - przyjmuje wdrujcego chopa P4A^, 109, 110, \\r,. 117, otwiera niebo 92b, otwiem bram 125, zamyka N. po burzy Wi s ia 1900/466. Zbawiony jest w N. sadzany na tronie, na Abiahamowym onie 86B. W bajkach N. przedstawiane jak c h o p s k i e g o s p o d a r s t w o , gdzie mci si zboe, przdzie len 94: Bg jedzi wozem ZWAK 1878/125, wici lub anioowie graj w niebie w krgle NKPP wity 27, Kul wiei 3/521, strzelaj do siebie 131; w. Piotr bawi si kulami Kul wiel 3/521; Pan Bg toczy beczki po N. Wista 1895/506 i dlatego powstaje grzmot; nieg pada, bo anioowie opatami odgarniaj w N. drogi ze niegu K 34 Che! 256 lub wici/panetnicy zamiataj niebo zrzucajc nieg na ziemi ZWAK 1878/125, Baz
Tatr 85.

liczne

K 17 Lub 4, TN Stara Wie 1978, Lom lsk 382; boe Pig Wyb 156.

Budowa i wy gl d. Wyrniane bywaj d w a N.: poza widzialnym niebem, znajduje si inne, w i e t l i s t e Mosz Ku! 2/17. W wierszach wspczesnych poetw chopskich owo pierwsze N. to p o d n i e b i e szcz Ant sownik lub p r z e d n i e b i e . W artobliwym wierszu z Radomskiego: Cae niebo tacowao, przedmcbic mu przygrywao. Tacowali Boski z Bosk; i Syn Boski z Matk Bosk. I wnuczta sami boscy, klucznik Piotr i Pawe boscy. W kuchni boska Magda, o co prosi, tak da. K 20 Rad 246. N i e b o w i e t l i s t e jest przedstawiane jako budowla (paac, wiejski dom) i ogrd. S k l e p i e n i e niebieskie. N. to kopua 120, 139, 144, parasol nad ziemi 120; namiot nieba 143; std fraz. dziura w niebie i art. przypiewka nie podskakuj, bo wybijesz w niebie dziur 73; przez dziury w N. wida wiato, s to gwiazdy 12113, u poety chopskiego - N. podziurawione gwiazdami Hi; (i odwrotnie - w N. nie ma dziur, co oddaj przys. Na wity Jury, jak bd w niebie dziury, ZWAK 1878/176; Nic zrobi si przez to dziura w niebie (o czym, co uznaje si za wypadek maoznaczcy) Wisa 1896/354. Wg przekazw wierzeniowych N. to kula, ktra krci/obraca si 119, wisi w powietrzu 119. N. stoi/opiera si na supie/osi/gwodziu, ktry jest tam, gdzie Gwiazda Pnocna 121A; sporad. te - na soniu 121A. N. ma siedem piter, Bg mieszka najwyej 124; najwysze niebo empirejskie jest gwiadziste 124, niej krysztaowe sklepienia po ktrych poruszaj si soce i ksiyc 124, najniej oboki 123,124. W bajce bohater zostaje zachwycony do trzeciego nieba Kap Baj 124. Ziemia jest schodami do nieba 129. P a a c niebieski (niebieski dwr K 23 Kai 238) - wedle najbogatszego przekazu krakowskiego 132 - stoi na najwyszym pitrze N., zbudowany z drogich kamieni, tam na tronie zasiada Bg Ojciec 124, 132, K 8 Krak 100; (por. fraz. niebieski twn MAAE 1908/113), z nim Matka Boska I32b, u stp wici I25b, chry anielskie 124. W N. jest

N. bywa postrzegane jako rajski o g r d 133, ogrd spokoju 1 zorzy 92b, niebieskie ogrody 87, niebiaski ogrojec, gdzie rosn drzewa 133, s pachnce sady I33b, owoce 126, kwiaty 45c, 47c, 126, 134, lilie K 22 cz 171, wonne zioa i33a. N. porednio jest kojarzone z m o r z e m : chmura pynie po niebie Kam Pom 125; Plic puo ebje szibkosc.'o strzali Kam Pom 125. w i a t o n i e b i e s k i e . N. jest pene wiata, jasnoci 126; fraz. niebieskie wiatoci K 44 Gr 184. Kiedy si byska, N. otwiera si i wida wiato niebieskie 128, gdy otwarte jest okno lub brama w paacu niebieskim K 8 Krak 126. Jasno przechodzca z nieba przez furt niebiesk pada na soce, ksiyc i gwiazdy K 7 Krak 28, 29, 31, gdy furta do nieba jest zamknita, ksiyc nie wieci (-tpuste dni) K 7 Krak 30; otwarte N. jest jasne 128C, -+zorza. Raj (niekiedy utosamiany z N. ) jest czciej przedstawiany jako ta cz N., gdzie trafiaj zbawieni i32b, c; raj niebieski wit Nadr 258, niebieski raj Her Kai 2/174; raj nieba Kur oPoi 102. Ogrd rajski rozciga si obok paacu niebieskiego, aby anieli, ktrym ciasno w paacu niebieskim, mogli mie dla siebie przyjemn wycieczk" K 7
Krak 4.

Atmosfera

n ie b a. W N. panuje r a d o i w e s e l e 22AB, 31, 51, 7ib, 82, Her

Kai 2/180, ZWAK 1880/103, NKPP wesoy 1, K 20 Rad 102; niebieskie radoci K 8 Krak 100, Her Kai 2/173;

niebieska rado Nyr Kar 120, 311; fraz. (czu si) jak w niebie 'dobrze, szczliwie, radonie' 53; Wesoy, jak gdyby krlestwa niebieskiego dostpi NKPP wesoy 10; szczcie K 7 Krak 22; m i o (serca niebiesk przejte mioci) K 48 Ta-Rz 211, p i e w 46b,
52b, 77B, K 3 Kuj 177, K 7 Krak 22, K 6 Krak 241J muzyka 45f, 71b, 133b, K 7 Krak 22, K 8 Krak

100; t a n i e c 7ib, Cisz Krak 162; rajska z a b a w a K8 Krak 101; w pieniach kocielnych: niebieska sodko K 28 Maz 91, K 46 Ka-s 340; sodycze K 6 Krak 423; wiosna 45c; rozkosz

91
NIElO eksplikacja

90
NIEDO eksplikacja

K 26 Maz 341; rozkosze niebieskie K 24 Maz 97; c h w a a 47a; niebieska chwal K 15 Poz 44, wit Nadr 95; wieczna chwaa K 24 Maz 107; niebieskie tryumfy K 26 Maz 343, K 43 l 64. N. jest pene s k a r b w n i e b i e s k i c h K 2 6 Maz 339: drogich pere i kamieni K 27 Maz 283; take niebieskich migdaw NKPP migdal. W N. jest c i e p o : fraz. ciepo jak w niebie powsz. i p o r z d e k - fraz. porzdek jak w niebie. N i e b i e s c y m i e s z ka cy, niebianie K 43I 63 to: Bg (Jezus, Trjca w.), Matka Boska, anioowie, wici, take ludzie zbawieni: sierota, matka, trafiaj tu onierze. Np. w formule oczywistoci Jak Bg na niebie i wyraeniach: Bg z (wysokiego) nieba, Pan Bg z nieba wysokoci Bart Lub 60, 61, (Pan) Bg z nieba, (Pan) Bg w niebie. Opisowe nazwy Boga eksponuj zwizek z N.: Ojciec niebieski, Krl niebieski; podh. gazda nieba Pach Mow 15, 12; niebieski dziedzic (o Panu Jezusie) K 22 Lecz 171, K 46
Ka-S 342, K 24 Maz 94, TN Krasnobrd 1979, Rog lsk 217; kr nieba Nyr Kar 347; krl Z nieba K 24 Maz 101; niebieski pan K 24 Maz 189, K 18 Kie 53, Bart Lub 322, TN Gra Puawska 1979; Pan nieba TN Nasutw 1979, TN Uw 1979, TN Ra 1979, Bart Lub 149; Pan Z nieba K 9 Poz 120, K 24 Maz 107, TN uszczacz 1979, TN Nasutw 1979, Bart Lub 158, Kot Rzesz 302, 372, K 49 Sa-Kr 164, 168,

artobliwych - w N. znalaz si chopak, ktry jednak woli wrci do dziewczyny Piat Krak 631. W N. u Pana Jezusa i Matki Boskiej bywa korowaj 44. Z N. (podmebiem) jako miejscem przebywania kojarzone s p t a k i : fraz. niebieskie ptaki NKPP ptak 37; skowronek NKPP buja 2; rajski kogut 103; sporad. te owce 45c. N i e b o celem d e c z o w i e k a i n ag r od . Niebem paci/ nagradza Bg za dobre, piekem za ze 7, 48b. We fraz. niech mu Bg da niebo 'zbawi go' K 50 Sa-Kr
319, NKPP Bg 378, podob. Wisa 1901/207, K 48 Ta Hz 42, ller Kai 2/155; Bg Zapaci (i zbogaci)

niebem K 20 Rad 86, 87, 88; wyjedna niebo MAAF, 1897/163; fraz. chcie przychyli komu nieba 'dobrze komu yczy', w wersji artobliwej: Nieba bym przychyli, ale pienidzy nie poycz ci. wit Baj 306. W powinszowaniach noworocznych (rzadziej przemowach weselnych) yczy si ludziom nieba po mierci 30a, eby ich dusza do nieba si dostaa MAAE 1908/117; korony w niebie 30b, K 10 Poz 323; w pieniach pogrzebowych - niebieskiej korony TN Rachanie 1978, odpoczywania w niebie; w przypiewkach niebo obiecuje si muzyce za dobre granie 64A, B, a pieko - za ze 64C. We fraz. krlowa w niebie 'uzyska zbawienie' K 1 Pie 135, K 22 Le.cz 323, K 12 Poz 311, K 6 Krak 234, K 50 Sa-Kr 341-342, Nyr Kar 85, 86, Bart Lub 166, Kot Las 140; podob. dosta si do nieba Ster WarmP 3/118, LSE 1963/5/185, Kur Opl 116, po miei-Cl by
W niebie Bart Lub 67, 69, 73, Kot Rzesz 490.

K 50 Sa-Kr 95, K 44 Gr 67; pan niebiosw K 20 Rad 76; Pan Bg, co panuje w niebie Lom lsk 389; Bg z nieba K 20 Rad 77; Stwrca nieba (i ziemi) Wisa 1895/201, K 22 cz 26, K 19 Kie 115; ojciec na niebiosach K 23 Kai 229; ojciec z nieba K 44 Gr 345, K 6 Krak 239, Kot Zn 467. W koldach Jezus to: niebieskie dziecitko TN Nasutw 1979, K 35 Przem 17, K 49 Sa-Kr 125; niebieskie pachol K 28 Maz 74, Bart Lub 147; niebieskie pacholtko K 23 Ka 55, K 35 Prz 22; niebieskie ptasztko K 24 Maz 98-99, niebieski pose Bart Lub 182; pera z nieba K 24
Maz 100, K 3 Kuj 210, K 48 Ta-Rz 65.

W pieniach miosnych chopak odjedajcy na wojn zostawia dziewczyn temu, co jest w/na niebie Pies l 2/29, 30, podob. Pies l 1/300, 315, stoin yw 78, Bogu, wysoko na niebie K 2 San 157, temu, co wieci na niebie K 12 Poz 259. w i t a T r j c a K 26 Maz 56. Maryja, ktra w pieniach religijnych bywa nazywana: niebieska pani K 8 Krak 128; pani dworu niebieskiego Nyr Kar 59; Krowa nieba TN Kranik Fabryczny 1982; Matka z wysokiego nieba Krzy Kuj 1/88; Matka Boska z nieba Nyr Kar 150; pani nieba (i ziemi) TN Kranik Fabryczny 1982, TN Wlka Ktna 1980, niebieska krlowa (krlowa niebieska), niebios krlowa, ksiniczka niebieska; krlowa wladnca niebem K 23 Kai 240; niebieska lilija, niebieska kotwica K 23 Kai 244; pani w niebie K 17 Lub 13. A n i o o w i e - 31; fraz. aniolipwie) z nieba (wysokiego) Stef WarmP 2/90, K 34 chei 44-45, K 7 Krak 15; Archanio Gabryjel 45a. w i c i - 30, 71,73, 74, z imienia wymienia si m.in. takich witych jak: w. Dorota 86A, w. Piotr 75, 80, azarz 86B, w. Micha 7lb, 101, Stanisaw 81, 82; w. Antoni, obywatel niebieski Etnl 1989 Bilg 146, K 30 Pok 276; w. Mikoaj, ktry przychodzi z nieba po drabinie K 5 Krak 313; w. Eliasz Pei Dem 60. A pos to o w ie Wisa 1891/866; niebiescy duchowie K 24 Maz 101; niebiescy posowie Nyr Kar 119. Szczeglne miejsce w N. ma sierota 62 - i jej rodzice 40, zmara matka pani modej 63; wg pieni onierskich w N. mieszka Kociuszko wir Pies 151. W opowiadaniu nieprawdopodobnym - w N. ojciec dziedzica pasie winie Cisz Krak 246; w przypiewkach

Wedle przysw ten dostanie si do nieba /pjdzie do nieba / bdzie do nieba wzity / skarbi sobie niebo / gotuje sobie niebo /dostanie N. w nagrod / ..., kto: cierpi, yje cnotliwie, daje ubogiemu jamun, dochowuje starego, opiekuje si sierotami, ginie na wojnie 6Aa i, zmwi modlitw Kot Zn 78, 79, 128. 484, 485, art. take: pije, tacuje, na muzycki daje 6Ah; art. przys. ysy do nieba, ciel do obory 6Aj; Lezie jak Zyd do nieba. Wisa 1900/193; war.: Napira sie, jak ... Wisa 1901/360. Nie puszcz do nieba - smutnego 6Cc; Nie kady w niebie, kto w Pimie grzebie NKPP pismo 4, raczej nawet Kto si zna na pimie, najprzd si do pieka wanie NKPP pismo 3; duszy do raju grzechy nie puszczaj 9, Droga do nieba trawo nie zaronie, tyo jo ludzifi grzychami zawao wisla 1901/210, / za ze myl me pusco do nieba Wisa 1901/360; wg pieni dusz zmarego bior/prowadz/nios do N. anioowie I6c, d, 85, 86, 88b lub idzie ona sama 78, przy biciu dzwonw ie, 78, graniu organw i6c, blasku wiec 78. Dusza puka/koace do nieba 33b; partyzantowi otwiera N. sam w. Piotr 92b; sierocie meto otwiera si samo 61, sierot (z ciaem i dusz) bior do nieba anioowie (czarty - macoch do pieka) 62A, 89. W przypiewkach kawalerskich do N. wysya si panny (babki, wdowy i matki odpowiednio do: pieka, czyca, raju; sporad. te do N. - matki i wdowy, nigdy - babki) 65; pjd do nieba chopcy, ktrzy kochaj dziewczyny 68, ale nie pijacy i uani, bo w N. nie ma wdki 69. Wg przypiewek biesiadnych na pogrzebie pije si, by pomc duszy znale si w niebie 67. Do nieba pomaga duszom dosta si Chrystus przez swoj mk i zmartwychwstanie LL 1964/4-6/136 oraz Matka Boska 17, 35, 86C, Nyr Kar 58, K 23 Ka 234, TN Wola Chomejowa 1988, K 19 Kie 136, K 43 l 61, ktra jest kluczem do nieba 35c; Pan Bg czasem zabiera kogo ywcem do nieba K 46 Ka-s 493. Chopiec woli dziewczyn ni N. 51, 53, 72. Do N. dostaj si dusze pokutujce oczyszczone przez ogie K 51 Sa-Kr 38 lub

\)2
NIEBO - eksplikac.ja

93
NIEBO eksplikacja
-^piorun K 19 Kie 198, Wisa 1894/147 Lubelskie, dusze katolikw K 39 Poz 525, onierzy

W pieni zalotnej kawaler chce dosta si do nieba za dziewczyn po jedwabnym zabitych na wojnie Ad Zam 32; wybielae i wybawione z piekl Wisa 1895/322. Duszo dzieci zmarych bez chrztu, dostaj si do N. dopiero po siedmiu latach pokuty i ochrzczeniu K 17 Lub 77 i nadaniu imienia K 42 Maz 393, K 34 Chel 155, Kon WiM 64. Dusze dzieci nie ochrzczonych za ycia, a cisnce si do N., anioowie odstraszaj piorunami K 17 [,ub 77. W n i e b o w s t p i e n i e i w n i e b o w z i c i e s motywami pojawiajcymi si powszechnie w tekstach o charakterze religijnym: do N. wstpuje Jezus po mce IHA, w niebo / do nieba wzita / wprowadzana (przez aniow) jest Maryja, np. mit, K 28 Maz 99; wtrnie: cnotliwa Krakowianka 93. D r o g a do n i e b a jest stroma 1 ciernista 127. .Jest to maa cieka 9lb, drzecka 9ia, gociniec nad morzami K 7 Krak 39, prosta dreczka K 2 San 134, Pies l 2/248; w przeciwiestwie do wygodnej 9ib, gadkiej 1 aksamitem wymoszczonej 127 drogi do pieka. We fraz. ciasna furtka do nieba NKPP niebo 6. Tor prosty do N. wskazuje Matka
Boska K 22 Lecz 173, K 26 Maz 340. sznurze K 21 Rad 28, war K 46 Ka-S 81, ZWAK 1880/104.

Droga do N. z pieka wiedzie po kadce ognistej 95b. D r o g a z nie b a. Zmara matka chce spuci si z nieba drobnym deszczem j promykiem wiata na wesele crki 63. Chopiec skacze z N. do dziewczyny 72. W anegdocie chop twierdzi, e zszed z N. po powrle ukrconym z plew 94Ac, c. Wedle wierze krakowskich Najwitsza Panienka zstpuje z nieba gocicem przez raj idc w kad sobot i rod do czyca K 7 Krak 23, a bracia i siostry soca id do niego po wskim mocie K 7 Krak 2R. W Chemskiem twierdzi si, e anioowie zstpuj z nieba do wody po -Uczy. Z a c h o w a n i a. (a) Ruch. N. k r c i si 1 1 9 , 1 2 3 , o b r a c a si 119, Kai Lim 26, obraca si na sierdzieniu 'gwodziu' Mosz Kul 2/18 (-^Gwiazda Pnocna); chodzi koo ziemi 123, przewraca si do do dou, gdy jest noc Wisa 1903/96. (b) P r z e c z y s z c z a si, a na N. widoczna jest jasno Wisa 1901/486. N. rozjania si K 51 Sa Kr 51; goreje; ciemnieje przed burz K 51 Sa-Kr 52. (c) C h m u r z y si (= znak gniewu Boga) 105; bawani si 'oboki zbijaj si w chmury' K 17 Lub 209. (d) O t w i e r a si. Pknite niebo - Droga Mleczna 137; N. otwiera si, gdy si byska 128, ZWAK 1887/4, ZWAK 1878/125, przed pobon pann K 49 Sa-Kr 158. N. otwiera si w dni witeczne i pogodne noce 128B, sprawiedliwy moe wtedy zobaczy w N. Boga 128B lub przyjcie Michaa Archanioa PSL 1968/1/45. N. o pnocy otwiera si i pieje rajski kogut 103. n (a)N. p o m a g a (daje, bogosawi) ludziom: zsya a s k i / p o m o c 39, 79, aska nieba K 46 Ka-s 500, aska niebios K 24 Maz 92, Wisa 1887/288; pomoc z nieba Kur Opol 172; Kto pracuje, tyn w potrzebie zawsze znajdzie pomoc w niebie, NKPP pracowa 22; askawe nieba pracujcym daj chleba, NKPP pracowa 26; bogosawiestwo z nieba Kur Opol 132; bogosawiestwo niebios K 14 Poz 137, Kai Lim 19; opieka niebios/niebieska K 14 Poz 151, Lom Piel 436; dary niebieskie K 16 Lub 123; daje szczcie gospodarzom Wisa 1899/313, sprzyja komu wir Pies 113; wysuchuje prb sim l Opol 28; l i t u j e s i nad niedol narodu i oswobadza go od godu K 46 Ka-s 499; czyni on dozorcy sutaskiego ogrodu niepodn Kap Daj 236. Jako znak a s k i i o p i e k i B o g a z N. zsyane s: rosa niebieska Pig Wyb 75; Kot Zn 76, rosa z nieba K 9 Poz 274, LL 1959/3-4/78, ktra wedle przysowia jest przez soce schowana w N. (-+rosa) LL 1957/3/37; manna z nieba K 7 Krak 15 (ale take: Manna nikomu z nieba nie spada, NKPP manna 4); promie soca K 11 Poz 90; chleb z nieba K 11 Poz 99, K 49 sa-Kr 109, K 8 Krak 169 (ale te: Kawaek chleba nie spadnie z nieba, pracowa trzeba, wit Baj 299); dukat, co z nieba upad K 23 Ka 173; szczcie - w pieniach pasterskich i rolniczych jako yczenie dla gospodarza: Niechaj z nieba samo szczcie Na niego leci Rog isk*i8. Chleb z nieba spuszcza sierocie Matka Boska / Pan Jezus 62C. N. w s p i e r a z a k o c h a n y c h , sankcjonuje mio chopca i dziewczyny: wg pieni miosnej tu nie6te wyrok/dekret zapisany, kto komu przeznaczony 50; N. przeznacza dziewczyn chopcu 55; dlatego modzi spogldaj na/w niebo w chwilach mio-

Wedle wierze do N. wiedzie -+Droga Mleczna, -Kecza. Dusze do nieba id powsz. rzadziej ulatuj 45d,iw postaci gobi us; ludzie jed do nieba mierteln drog przys. 6Ai; dusza rozczona z ciaem idzie do N. przez zielon ck 34. Zmaremu naley woy wiec w rk Wisa 1901/332, otworzy drzwi, okna, a w kurnych chatach dziur w suficie Wisa 1899/405, aby dusza moga znale drog do N. lub miaa drog woln. W bani wielkopolskiej - bohater idzie do N. przez ogromny br na kracu wiata 130; na niebieski scyt prowadzi skalista per 45b. Mostem do nieba jest: j a m u n a 6Aa: w przys. Kto biednemu daje skoro, da mu niebo w dziesicioro, NKPP biedny 23, w i a r a Nyr Kar 314, k o c i : Przez karczm wchodzi si do szpitala, przez koci do nieba, LL 1959/5-6/93; m o d l i t w a - fraz. modlitwa mostem do nieba NKPP modlitwa 4; Klenczyncy bliy do nieba NKPP klcze 1; d o b r e u c z y n k i K 19 Kie 139 Chto yje jak trzeba, to trafi do nieba, wisia 1901/371, Kto bliniego uciska, drzwi do nieba sobie zaciska. NKPP blini 4. Do N. zabiera ludzi anio 99a, mier 99b, w. Andrzej 99c. Anioowie prowadz dusz zmarego do nieba drog ku kierchowie cmentarzowi 49. w. Barbara wskazuje ciek do nieba, jest furt do nieba Kot Zn 437, TN ubcze 1978. Matka Boska prowadzi do N. w. Jacka K 5 Krak 14, wdrowca Krz PBL nr 470, w pieni - Maryja z nieba do was zstpia, by grzesznym niebo tam otworzya TN Krasnobrd 1978. W art. przypiewce: wysoka dziewczyna - do nieba drabina 66. W anegdocie matka w. Piotra chce wydosta si z pieka do N. po nitce 113B; dusza z czyca idzie do N. przez due zote drzwi 107, a wg przekazu krakowskiego -bram kamienn przez most i32c. W legendzie chemskiej stanowicej echo biblijnego przekazu o wiey Babel Rod 11, 1-9 Salomon buduje wysoki horab, by dosta si do N. 100. W bajkach czsty motyw dostania si do N. po drabinie 94B, K 5 Krak 313, por. fraz. Wysoka drabka do nieba. Wisa 1901/210; Mo o jedyn sztebel bliy do nieba, NKPP szczebel i, podob. 128D, po odydze roliny, ktra wyrasta z ziarnka: bobu, grochu, konopi, krupy, owsa, jczmienia 94A, c; w anegdocie dewotka chce by ywcem wzita do N. wozem albo koszem H3A.

94

___________________________ NIEBO - eksplikacja NIEHO eksplikacja

%
K 42 Maz 232. K 40 MazP 572, K 2.1 Kai 218, LL 1964/1 -2/95, Kur Opl 160, K 57 RuC 605, 1268;

snej rozterki 59. N. jest wiadkiem mioci 54; poziuala chopakowi kocha dziewczyn K 6 Krak 433 N. przykrywa si obokami, gdy moda - zami 43; byoby smutne, gdyby modzi pogardzili sob 38; N. chmurzy/mroczy si, gdy dziewczyna zdradza chopca 56; N. spadoby, gdyby chopiec opuci dziewczyn 57. W przeklestwie: Dodaj ciebie niebo ciemnoci przykryo K 42 Maz 225. Chopiec ma tyle mioci, ile jest promieni na bkitnym niebie 58. (b) N. n a g r a d z a : ubogaca sw koron w,, niebie K 20 Rad 87; paci tym, ktrzy nawiedzaj obraz Najwitszej Panny w Czstochowie K 22 cz 169; fraz. zaplata z nieba
K 26 Maz 61, MAAE 1908/H9, Bart Lub 157, K 49 Sa-Kr 167, K 50 Sa-Kr 378, Lom lsk 141;

(c) N.

k a r z e 79B: fraz. Boa kara z nieba Nyr Kar 346; kara niebios K 10 Poz 23,
Wyrok nieba Nyr Kar 70; We fraz.

spojrze ku niebu Pies i 1/530, iiog lsk 61; w niebo wzbija spojrzenie TN Kol. Galezw 1979, wznosi rce ku niebu K 23 Kai 232, K 46 Ka-S 498, K 8 Krak 57, Nyr Kar 318, wir Pies 105, 109, 110; zlozy rce do nieba K 20 Maz 286; wzdycha ku niebu Nyr Kar 130, K 23 Kai 217; wzywa niebo i ziemi na wiadectwo Kap Baj 182; yiola o pomst do nieba Kul Wiel 3/520; dzikowa niebu za opiek K 14 Poz 208. Fraz. glosy (id, bij) pod niebiosy, wykrzykiwa / wypiewywa pod niebiosy 'gono'. * Co i kto p o c h o d z i z n i e b a. Szczeglnym atrybutem N. jest z o t o . Z N. spadaj zote narzdzia 98, zote siodo I O R ; zlotc jabka NKPP spa 14, orzechy
zocone K 5 Krak 313, zota korona Wisa 1887/310.

369, K 14 Poz 156, K 24 Maz 302, K 20 Rad 291, LL 1960/1/35;

woa o pomst do nieba (do Boga) NKPP niebo 59; wymierza s p r a w i e d 1 i w o: fraz. woa o pomst do nieba; w przeklestwach: Zby ci piorun z wysokiego nieba na miejscu zabi! Nyr Kar 168. Narzdziami
Z jasnego nieba)

kary, ktr Bg wymierza z N., s: piorun/grom (fraz. piorun

106, Pig Wyb 174, K 20 Rad 270, K 7 Krak 243, Wisla 1897/439, LL 1962/4-6/78;

strzaa z nieba pies l 1/452-153, LL 1958/2-3/68; ogie z nieba K 7 Krak 11, 228, Wisa 1895/482 pow. niski; grady i pioruny K e Krak 147; deszcz kamienny (na Turkw) wir Pies 134,
LL 1962/4-6/94, Krzy Kuj 1/188, TN Bochotnica 1988, TN Rachanie 1978, Kot Zn 447, Stoin yw 16;

kamienie 8B, 15, Wista 1891/627, Kot Podg 86 -kamie. W dniu koca wiata z N. pada bd: deszcz ognisty/krwawy i pioruny 84 lub grad kamienny i ogie Czap Mat 122. N. g n i e w a si zsyajc burz, deszcz, grad. Aby je ubaga, w czasie gwatownej burzy wyrzucano w pole opaty i mioty K 48 Ta-Rz 281. Podobnie w celu odpdzenia chmur deszczowych i gradowych, naleao wystawi przed dom opaty od chleba, a siekiery skierowa ostrzem w niebo Pei Dem 58. Podczas burzy na morzu, gdy rybacy woscy wzywaj pomocy w. Barbary, rybak ktry jest synem pierworodnym, powinien spuci spodnie i wypi tyek ku niebu Lud 1954/661. N. p a c z e , l i t u j e si nad nami 83; pacze deszczem 140; ziemia pije zy nieba 136. N. uczestniczy w chwale Boga: N. dry 15; N. goreje/janieje/otwiera si, gdy rodzi si Jezus 24; weseli si K 33 Chel 155; N. plcze, gdy Pan Jezus umiera 32; niebiosa si otwieraj, by przyj umczonego Jezusa 18, krew Jezusa 29, dusze zbawionych 16; cae niebo piewa / oddaje pokon Bogu 77B, suy Maryi 77A; N. nie chce przyj grzesznych dusz, bo sucha zakazu Boga 90A. Jest g u c h e na czyje proby K 8 Krak 91. N. wyznacza kres ycia ludzkiego: dokd ci ycia nieba pozwol Kap Baj 228. Fraz. wola nieba K 5 Krak 83, Bart Lub 365 oraz formuy z pieni onierskich: / chciay niebiosa, by krew nam na wrzosach cielia kobierzec wolnoci wir Pies 335, podob. wir Pie 333. 0 N. o d b i o r c i a d r e s a t e m a k t w c z o w i e k a . N. - utosamiane z Bogiem - jest odbiorc aktw modlitewnych i bagalnych. Znajduje to wyraz w licznych fraz.: do nieba wznosi baganie K 43 l 62-63; wznosi mody do nieba Nyr Kar 315, Folk odz 213; moda przy oczepinach ma spojrze do nieba, eby jej dzieciom Bg da chleba 42; wznosi oczy ku niebu / do nieba 'modli si' Her Kai 170, Kul Wiel 3/151,

Z N. przybywa/zstpuje/schodzi M e s j a s z / J e z u s 23; bije jasno z nieba, gdy si rodzi Jezus 241., gos / wesoa nowina z nieba o narodzeniu Jezusa 22B; w pieni aobnej Pan Jezus zsya dwch aniow z nieba na pomoc duszy 49b; 2 nieba Bg/anioowie / zmara matka bogosawi lub sieroty 40; Maryja opiekuje si ludmi 79A; opiek nad ludmi sprawuj wici 81. W anegdocie - rzekome p i s m a z nieba pisane czerwonym atramentem przez oszusta H5b; listy z nieba, ktre Pan Bg zotymi literami wasn rk spisa (wysa) K 40 MazP 14, wisla 1889/558, Kot Zn 215, karta z nieba K 40 MazP 384. Znaczki z nieba zostay przyniesione przez anioa w. Rundzie, ktra miaa by przez swego ma zgadzona Hajd Nie 7i. Ostrzeenie w postaci pisma z nieba otrzyma take krl Popiel Hajd Nie 43. Na rozkaz/pisanie z nieba czeka pice wojsko w. Jadwigi Hajd Nie 154, 277. Z N. pochodzi rwnie gos: we fraz. glos z nieba K 23 Kai 205, K 22 Lecz 18, Kur Opl 61, 64, K 5 Krak 17, Krzy PBL nr 933, ktry informuje np. w nie o niezwykym lekarstwie 102, o karze, ktra nastpi za sto lat wisla 1894/744. Gos z nieba nakazuje take wybranie pustelnika na papiea wisla 1888/764, zaprzestania bitwy wisla 1900/79, podob. cisz Krak 15, 16, jest natchnieniem dla krla Sobieskiego Nyr Kar 62. Dziewczyn, choby bya z nieba, kocha/rusza trzeba 60. W przepowiedniach zwiznych z N. bierze si przede wszystkim pod uwag fakt, czy jest ono jasne i czyste, czy te mgliste i pokryte chmurami. N. czyste zapowiada p o g o d Etni 1989 Bilg 116, ZWAK 1886/107, mgliste - n i e p o g o d Etnl 1989 Bilg 120. Gdy przed wschodem i po zachodzie soca N. czerwone, na drugi dzie lub nawet tej samej nocy, burze i wiatry nadzwyczajne, ZWAK 1882/194, podob. Wisla 1889/502. Szczeglnie wan jest przepowiednia na podstawie obserwacji N. w wigili Boego Narodzenia. Jeli w wieczr wigilijny N. jest jasne, zapowiada to o b f i t e z b i o r y w przyszym roku: Jak na niebie jasno, to w stodole ciasno. Bart Lub 26. Jeli N. jest wygwiedone, kury bd si dobrze niosy (-^gwiazdy). N. pochmurne jest znakiem, e krowy bd daway duo mleka Bart Lub 26-27, Wes lsk 217, bdzie rok sotny ZWAK 1879/19. W podobny sposb N. jest obserwowane w inne dni roku. N. jasne 25.VII oznacza tgi mrz w grudniu K 31 Pok 223, pochmurne w tym dniu - nien zim, pogodne za jest znakiem, e w zimie niegu nie bdzie wisla 1887/147; pochmurne w styczniu oznacza sotn wiosn ZWAK 1882/185. Pochmurne, ale bez deszczu w dniu 29 wrzenia, jest przepowiedni suchej wiosny K 31 Pok 224. Jasne N. i pogoda w dniu 2 lutego to 1 znak, e zima dugo jeszcze potrwa K 31 Pok 221.

\)b NIEBO - dokumentacja NIEBO dokumentacja ____________________________________ 9^7

N. jasne 21 stycznia jest zapowiedzi nieurodzaju lnu, pochmurne ZWAK 1882/269.

przeciwnie b. Kto starego dochowuje, ten sobie niebo gotuje. Red. Gorajec-Zastawie 1978. C. Kto si sierotami opiekuje, t e n sobie niebo gotuje. NKPP sierota 7. d. Kto si chce dosta do nieba, y cnotliwie trzeba. NKPP niebo 28; war.: Kto chce niebu, cierpie trzeba, a kto chce chleba, pracowa trzeba. NKPP niebo 24. e. Kto na ciebie kamieniem, ty na mego chlebem, on przypaci piekem, a ty w nagrod niebem Wit Baj 301. \i. Do nieba ywcem bdzie wzity, k t o pozna wszystkie kobiet wykrty. NKPP niewiasta 56. li. Kto pije, tacuje, na muzycki daje, ten s i ze witymi do nieba dostaje. NKPP
pi 39.

Gdy N. jest czerwone (zwaszcza na wschodzie w Nowy Rok), bdzie w oj n a Hajd Nie 258, wisia 1900/464, ZWAK 1882/161. W dniu w. Sebastiana (20.1) czerwone poogi na N. zapowiadaj miertelno i mr ZWAK 1882/162; Jeeli dzie w. Sebastyjana jest pogodny, to cay rok bdzie zdrowy dla ludzi, jeeli za niebo pochmurne, to bd ludzie chorowa, a jeeli deszcz, to bd wymiem ZWAK 1886/89. mier wrd ludzi oznacza rwnie trumna widoczna na N. MAAE 1908/132. Z kolei, jasny krzy na N. bdzie znakiem koca wiata K 7 Krak 27. W Rzeszowskiem twierdzi si, e na N. mona wszystko zobaczy, jeli Fan Bg na to pozwoli MAAE 1908/132. i1 (a) N. to w i t o , B g 42, r a d o i sz c z ie 21, 25, 3Sa, 47, 51, 53, 61, 87, zaklina si na witoci nieba K 36 Wol 196, w o l n o 35c, w z n i o s ! o , m a j e s t a t 10, 23e, d u c h o w o 46, w i e c z n o 47, s p r a w i e d l i w o 84, 90A, 106, p r z e z n a c z e n i e 50,59. Fraz. przychyli komu nieba 'yczy dobrze' powsz, np. NKPP niebo 39. Podob. w przys. Nieba bym ci uchyli, ale woni nie poycz LL 1957/3/42. (b) Symbole N.: oczy Maryi s ywym niebem, ktre daje oywczy deszcz 79B. W N. bywa uywane zamiennie ze s o c e m - piorun z jasnego nieba/soca i< 57 RUC 1119 i B o g i e m : Jak Bg/soce na niebie NKPP Bg 213, NKPP pewne 11; Niech si dzieje wola nieba/Boga NKPP Bg 380; Nic da bez prace nie chc nieba, NKPP praca 5; niebo/Bg mi wiadkiem NKPP Bg 76, obraza nieba/Boga Nyr Kar 173.

i. Aro na wojnie zginie, ten nieba nic minie. NKPP wojna 21. j. ysy do nieba, ciel do obory. NKPP ysy 10. k. Lekkim by trzeba, kto do nieba biczy. NKPP niebo 30. 1. mierteln drog jed do nieba. NKPP niebo 55. 1. Nicwicla potrzeba, zby i do nieba. NKPP niebo 48. G B Nie kady w niebie, kto ... Nic kady w niebie, co w pimie grzebie. NKPP pismo 4; Nie kady si do nieba dostanie z tych, co woaj: lianie, Panie. NKPP niebo 35. G C Nie dostanie si do nieba, kto ... a. Ubogiego kto unika, drzwi do nieba sobie, przymyka. NKPP ubogi 58. b. / za ze myl pokutowa trzeba, i za zle myl nie pusco do nieba. NKPP myl 8. c. Smutnego cleka Pan Bg do nieba nie przyjmie, boby mu tamok humor popsu. NKPP smutny 4. d. Kogo wilk zje, ten do nieba nie pjdzie. NKPP wilk 42. 7 - Za dobre Bg niebem paci, a za ze piekem karze. NKPP Bg 83. BA- Proba niebiosa przebija. NKPP proba 8, war.: LL 1973/4-5/101; Pacz ... NKPP pacz 8; Pokora ... NKPP pokora 8. 8 B Psie glosy nie id pod niebiosy. NKPP pies 301, nadto war.: Wit Baj 311; Kiej be psi gose le w niebiose, to be kamienie padae z nieba. LL 1964/4-6/90. 9 - Grzecliy - przeszkod do nieba. a. Rada by dusza do nieba, ale jej grzechy ni e puszczaj. NKPP dusza 51; tame war.: ... do raju ... b. Droga do nieba trawo nie zaronie, tylko jo ludzie grzychami zawao. NKPP niebo 12. 10 - Niebo jest celem wzniosym i dalekim, a ziernia/chleb/popi bliskie i nieodzowne. a. Ja mwi o niebie, ona o chlebie. NKPP niebo 15; war.: Dziad o chlebie, baba o niebie. Wit Baj 294, LL 1957/3/40. b. - ywy dy do chleba, a umary do nieba. NKPP ywy 13. C. - Myl w niebie, a rzy w popiele. NKPP niebo 32. d. - Lepszy grosz na ziemi w potrzebie, nizli s t o dukatw w niebie. NKPP grosz 51. 11 - Niebo a pieko. a. Chto w niebo nie stoi, ten s piekl nie boi. NKPP laska 22. b. Pycha si w niebie rodzia, a w piekle mieszka. NKPP pycha 18. PRZYSIGI I ZAKLCIA 12 - Czowiek wzywa na wiadectwo / zaklina si na niebo i ziemi (pieko, ogie, wod). a. Jeeli nie mwi prawdy, niech mnie nie przyjmie po mierci ani ogie, ani woda, ani ziemia, ani pieko, ani niebo. K 45 Gr 555. b. Jen pad mu do ng i wzywa paczc niebo i ziemi na wiadectwo i rkojmi niemiertelnej wiecznoci. Kap Baj 182. 13 - Niecb niebo przykryje/otworzy si, ziemia pochonie. a. Czi gestapowcy jich strasznie ... bili. Tak strasznie jich bili, ie kiryszi nich wola: przikryj mie! Ziymio, pocho mie!" LL 1960/4-5/88.

DOKUMENTACJA
ZAGADKI 1 - Niebo i ziemia to ojciec i matka. Wysoki tatka, niziutka matka, syn sowizdrza, crka lepotka. (Niebo, ziemia, wiatr i noc). Folf Zagnr 586; tame war.: Ociec wysoki, matka seroka, dziewka krzywa, sen [= syn] bez rozumu. (Niebo, ziemia, woda, wiatr). Skawica; Wysoka chatka ... (Niebo...). Maniowy. 2 Niebo to pole gospodarskie, szeroka ziemia / wielka ka. Ziemia szyroko, "owcy daleko, a pastyrz rugaty. (A to - niebo, gwiazdy i ksiyc. Ksiyc rugay to je pastuch.) TN Jacnia 1964; war..- Pole niewymierzone, bydo niezliczone, parobek rogaty, a gospodarz bogaty. (Niebo, gwiazdy, ksiyc i soce). Folf Zag nr 863; Na wielgiej ce owieczek tysice, a pord ki rozstajne drogi, a pasterz ysy, czasem ma rogi. Folf Zag nr 678, podob. Na wielgiej ce owieczek tysice. (Gwiazdy na niebie). Folf Zag nr 114. 3 - Niebo to koci. Co to za koci ze supem, na ktrym stoi dwanacie miast, majcych po trzydzieci domw, a w kadym po mu i onie? (Niebo, rok, miesic, dzie i noc). Folf Zag nr 880. 4 - Dze niebo je nwesze? (Ono je wszdze rwno wesok). Folf Zag nr 1249. PRZYSOWIA 5 - Niebo bez soca - nic nie warte. Iga przez koca, niebo przez soca ... - nie warte spomnienia. ZWAK 1883/102, war : NKPP iga 5. 6 A - Dostanie si do nieba, kto ... a. Kto ubogiemu daje jamun - temu niebo bywa dune. NKPP jamuna 9; tame war.. Jamuna - klucz do nieba; Jaun niebo sobie skarbisz, nadto war.: Wit Baj 302; Ubogiemu kawa chleba, to most do nieba. NKPP niebo 4, nadto war.: Wit Baj 314; Chcesz si dosta do nieba, nie auj biednym ksa chleba. NKPP niebo 4.

- Niebo,

99
NIEBO 98 NIEBO dokumentacja dokumentacja 19 B Do nieba wprowadzaj anioowie Matk Bosk. Bo te modlitcwke [do Jezusa] Anieli piewali, Gdy Matk Bosko W niebo wprowadzay. Kot Zn 314. 20 MODLITWY I MODLITEWKI 15 W niedziel rano soneczko wschodzi, Maryja/,., po niebie chodzi. W niedziel rano sonicko wschodzi, Najwitsza Panienka po niebie chodzi, Swego Synaczka za rk wodzi. ZWAK 1879/60, war.: ZWAK 1885/50, Kot Zn 61, 118-120, 133, wiet Nadr 255; W niedziel rano sonie ..., ... Panna ... ZWAK 1880/87, Kot Zn 414; ... Maryja ... Kot Zn 114, 250; ... Wiedzie Go na jutrzni, A z jutrzni na nieszpory. Co tam sycha na nieszporach? Niebo drao, Kamienie paday, Boskie si groby same otwieray. Kot Zn 490; zob. ta sama formua jako incipit pieni weselnych. b. Stoi Matka w Ogrjcu, Modli si Bogu. Ojcu. Tak sie dugo modlia, A si Jej wito drka zjawia. wito drk biegaa, Po niebie Synaczka szukaa. Kot Zn 4.19. 16 Niebieskie dzwony dzwoni, niebiosa si otwieraj, gdy dusza wstpuje do nieba. a. Niebieskie dzwony zadzwoniy, Niebiosy si otworzyy. Otworzy si Boy grb, Obejrza si miy Bg na mizernego czowieka. Kot Zn 119; war.: Ranne dzwony ..., niebiosa ..., Odezwa si sam Pan Jezus. Kot Zn 480-481; Wszystkie ... Kot Zn 476, podob. Kot Zn 249. b. Niebiosa sie otworzyy, Wszystkie duse rade byy. Kot Zn 269. c. Jak si [grzeszna] panna spowiadaa, Wszystka ziemia pod ni draa, Wszystkie organy zagray, Do nieba j wprowadzay. Kot Zn 136; war.: ... Wszystkie dzwony dzwoniy, Do nieba j wprowadziy. Kot Zn 136, 471; ... Ja pod ni ziemia zadraa. Organy jej same gray, Dzwony jej same dzwoniy, Do nieba j prowadziy. Kot Zn 482; Same dzwony jej dzwoniy, Do nieba jej drog prowadziy. Same organy jej gray, Do nieba jej drog siay. Kot Zn 451. d. Anieli dzwonili, Duszyczk do nieba nieli. Pan Jezus siedzia na morskim kamie niu. Kot Zn 421. 17 Duszy nie wpuszczonej do nieba pomaga Matka Boska. a. Matka Boska si jej [grzesznej duszy] pyta: skd idziesz? Id, Matuclmo, od Boga, Nie zasuyam se nieba. Kot Zn 416; war.: Duszo, duszo, skd ty idziesz I czemu tak rzewnie paczesz? Id, Mateko, ... Kot Zn 141. b. Grzysno dusko, cego paces? Bo mnie nie chco w niebo puci. Chod, bede prosi Syna mego, By cie puciu do nieba swego. Kot Zn 139. 18 - Niebiosa si otwieraj przed umczonym Jezusem / krwi Jezusa. a. Przynio mi si, o Synaczku drogi, Ze Ci na mki brali, W powrozy i acuchy krpowali, Z ratusza na niebiosa Ci wynosili. Niebiosa si otwieray, Wszystkie duszecki rade byy. Kot Zn 90; war.: O mj drogi Synaczku! Dopirom ci zasnya, mnie sie przynio. Ze Ciebie na mynki brali, Krympowai, Na rotusz Cie wynosili, A z rotusza pod niebiosy. ... otworzyy, ... sie radoway. Kot Zn 82; Leaa Paninka pod Kalwaryjskom Grom, A przynio si Jej o drugiem Synie, Ze Go w powrozy, w acuchy krpowali, Pod rotusz Go wynosili ... Spod rotusza na niebiosy. ... Kot Zn 80; Matko Najmilsza! Prawdziwy syn [sic!] Twj by. Ale ci Go ydzi wzieni ... Na niebiosy wynieli. ... Kot Zn 72; Jednygo Synacka miaam, Jednygo mi wzieny na niebiosy. Kot Zn 269. b. Mnie si o Tobie sen zeni: Ze Ci przenajwitszy bok przebito, Z tego boku krew kapaa. Spucio si trzech aniow I t krewk pozbierali; Zanieli j do niebiosw. Kot Zn 62, 121. 19 A - Do nieba wstpuje Pan Jezus. a. A gdy miy Pan Jezus do nieba wstpowa I ze sw mil Matk aonie si egna. Kot Zn 255. b. Raduj si, duszyczko moja, Jak si Pan Jezus radowa, Kiej do nieba wstpowa. Kot Zn 417. Anieli m/po niebie chodz/spieniaj przebywajc razem z duszami wi

b. Bodaj sie tu pod nami rozstpia ziemia. Ziemia rozstpia, niebo roztworzyo, a bodaj takie kochanie na wiecie nie byo. TN Podzamcze 1979, war.: Gaj Rozw 75. 14 - Niebo mi wiadkiem. NKPP Bg 76; tame war : Bg mi wiadkiem.

tych. wita Dorotka rano wstawaa I do ksieczek swych zagldaa. wita Dorotko, co tam widziaa? Widziaam, jak anieli po niebie chodz I swoje duszyczki za rczki wodz. Kot Zn 472; war : ... Widziaam, jak wieczki gorej, Anieli w niebie piewaj, Dusze w czycu si raduj. Kot Zn 386. KOLDY, PRZEMOWY I WIDOWISKA DOONARODZENIOWE 21 Adam/Ewa przez grzech pozbawili ludzi nieba / stracili niebo. a. Syszelicie kiedy, co Ewa zrobia, wszake to ona nas nieba pozbawia, gdy jabko zerwaa, potem skosztowaa wraz i z Adamem. Bart Lub 161, war.: TN Dominikanwka 1978. b. Gdy Ewa jabko zerwaa czerwone z zielonego gaju, bya wygnana z Adamem do ziemskiego kraju, a stary Adam grzechem niebo straci, to wszystko Pan Jezus swo mko zapaci. LL 1960/2-3/93. c. Przez lat cztery tysice od grzechu Adama zamknita bya ludziom niebios brama. Bart Lub 263. 22 A - Anieli w niebie piewaj/ciesz si, chwal Boga / wiat rozweselaj. a. /lnie/i w niebie piewaj, Wszystek wiat rozweselaj, Wesele opowiadaj, Wszemu wiatu zna dawaj. Kot Rzesz 86; war.: ... Bogu cze chwal oddaj. Bart Lub 344; ... wdzicznie piewaj, Boga nowin nam ogaszaj. TN Ra 1979; ... wdzicznie piewajo, dobro nowin nam ogaszajo. Bart Lub 177; ... Bogu cze, chwa "oddajo. Wesele opowiadajo, wszemu wiatu zna dawajo, kolda. TN Dominikanwka 1978; ... znak ... Bart Lub 355. b. Anieli si w niebie ciesz, pasterze do szopy piesz. K 24 Maz 102. c. Slysze z nieba muzyk i anielskie pieni, chwale Boga, ie nam do stajenki wnieli. Stoin yw 40; war.: ... stawi Boga e sie nam do stajenki mieci. TN Luszczacz 1979; ... pienie. Sawic Boga, e si nam do stajenki mieci. Bart Lub 351; ... ju ci to na jawie, wypiewuj o takiej dziwnej Boskiej sprawie. Bart Lub 351, TN Luszczacz 1979; ... ju ci to na jawie, wypiewuj w taki czas Twej niebieskiej chwale. Stoin yw 40. 22 B - Gos / krzyk aniow / nowina z nieba o narodzeniu Jezusa. a. Kuba cho olniony zgoa, syszy glos z niebios anioa: Gloryja, gloryja, gloryja! K 27 Maz 118. b. - Anio na nas woa z nieba, do Betlejem i nam trzeba, A gdy na miejsce przyjdziecie, tam ujrzycie Boskie Dzieci. TN Niemirwek 1979. c. Krzyk po niebie, po obokach, sycha przy wysolych skokach. Anioowie wici, radoio przejci wypiewujo, wykrzykujo. TN Uw 1979. d. Przysza z nieba wesoa nowina, Matka Boa, porodzia Syna. K 52 Br-Pol 82. 23 - Mesjasz/Jezus/Dziect Jezus z nieba zstpuje/zesany/schodzi/zjawia si / opuszcza grne niebo. a. Z nieba wysokiego Bg zstpi na ziemie, aeby do nieba wywid ludzkie plemi. TN Klocwka 1979, war.: TN Uw 1979, TN Niemirwek 1979. b. Jezus Dzieci to Betlejemie, gdy si zrodzio, ktre na wiat dla grzesznikw z nieba zstpio. Bart Lub 354; war.: ... w Betlehemie, gdy si rodzio, ... dla grzesznika ... K 35 Przem 24. c. Wiwat, wiwat Boskiej istotnoci, gdy [Jezus] zstpuje z niebios w niskoci. K 46 Ka-S 4, war.: K 23 Kai 57. d. To Dzieci, to Dzieci jest obiecane, Mesyjasz, Mesyjasz, z nieba zesane. Bart Lub 143, war,: TN Majdan May 1979. e. Zbawicielu drogi, czemu tak ubogi, opucie grne niebo, obrae barogi. TN Krasnobrd 1979 (Ach ubogi obie"], podob. TN Niemirwek 1979, TN Adamw 1979. f. C masz niebo nad ziemiany, Bg porzuci szczcie twoje. K 20 Rad 76.

100
NIEBO - dokumentacja

101
NIEBO dokumentacja 24 - Niebo goreje/janieje/otwiera si / jest czerwone, gdy Jezus si rodzi. a. Bracia patrzcie jeno, jak niebo goreje, zna, e co dziwnego w Betlejem si dzieje. POWINSZOWANIA NOWOROCZNE
TN Jacnia 1979, war.: TN Podklasztor 1979.

b. Nic nie widz, nic nie sysz, e sie gdzie dzwon koysze, e sic gwiazdy migoc i e lilie woniej, e niebiosa gorej, bo dzie idzie za noc. Bart Lub 304; war: ... tylko slysze, gdzie sie jaki dzwon koysze. Niebiosa gorej, lilie woniej, gwiazdy sic toc. TN Puszno Godowskie 1983. c. - A dla Boga, co si dzieje? czy pikne niebo goreje? czy na nas lec oboki? Wisa 1894/65. d. Dlaczego dzisiaj wrd nocy dnieje i jako soce niebo janieje. TN Uw 1979, war.: TN Niemirwek 1979. e. Niebo za cale jasne stao, wielkim pomieniem zna dawao, e z gry ...do bydlcej obory wszystka jasno si cigaa, serca ludzkie przeraaa swem wiatem. K 23 Kai 64. f. Oj, widziae ty, Banku, co za dziwo byo, gdy si o pnocy niebo otworzyo. K 5 Krak 24. g. Szymonie kochany! Strach to niewidziany e cae niebo czerwone. K 20 Ilad 78, war: K 26 Maz 60, podob. K 27 Maz 116. h. A gdy pnoc nastpia, jasno z nieba uderzya. TN Uw 1979, war.: TN Dominika-< nwka 1978, Bart Lub 155, TN Jacnia 1979. 25 Jezus otwiera ludziom niebo. a. Dzieciutko sie narodziyo niebo ludziom otworzyo. Kul Wiel 3/27, war.: K 5 Krak 251. b. Ten nas z Ojcem pojedna, ten nas z piekl wybawi, ten nam niebo otworzy i wiecznie nasz zbawi. Bart Lub 263. c. A tak nie mg z ludzi nikt nieba otworzy, a si syn boski raczy upokorzy. TN Domin ikanwka 1978. d. Spieszcie si do tej Dzieciny, ona wam wszystkim odpuci winy, yciem ojcu na krzyu zoy i mierci swoj niebo otworzy. TN Majdan May 1979. e. Przez narodzenie Chrystusa bdzie w niebie wasza dusza krlowaa. Bart Lub 74, war.: Kot Las 138, Kot Rzesz 454. 26 - v4 cemuze nie siedzia u tatusia w niebie, a twj tatu kochany nie wygania ciebie. K 44 Gr 71; war.: Czy nie lepiej tobie by, tobie by, tobie by siedzie byo w niebie, wszak ... TN Potoczek 1979. 27 - Herod chce, by Jezus pozosta panem na niebie, a on panem na ziemi. [Herod:] Pozosta wic na niebie, krlu niebios, bracie mj, ... I bdziem dwaj nad nimi o ludzkich sdzi losach: ja -jeden pan na ziemi, ty - drugi pan w niebiosach. Bart Lub 305. 28 A - Cho palc ubogi, ale klejnot drogi; niebo, ziemia i morze ogarn go [Jezusa] nie moe. K 23 Ka 55. 28 B - Niebo, ziemia, wiat i morze, i co tylko w was by moe, jak najgbiej upadajcie pokon Panu z nami dajcie. K 28 Maz 90. 28 C - Jedynowadny Rzdco nad rzdcami, ktremu niebo swemi obrotami, soce, miesic, gwiazdy czyni pokon zawdy jako Panu swojemu. K 39 Pora 234. 29 - Niebiosa otwieraj si, by przyj krew Chrystusa / zbawionych. a. "Otwrzcie sie niebiosa, niesiemy krew Chrystusa. Niebiosa sie otworzyy, dusecki Sie pokuniy. Bart Lub 51; war.: ... niesiem krewk ... Bart Lub 57-58; Pozbierali, pozmiatali, A si pod niebiosa z ni udali, Jak si te niebiosa otworzyy Wszystkie te duszyczki rade byy. LL 1962/3/28-29, war.: Ad Pies 100. b. Niebiosa si otworzyy, wsystkie duse rade byy; tylko jedna smtna bya, co sie na matk zamierzya. K 24 Maz 144; war.: Przyleciao dwch janiolw z nieba, Wzini to dziecitko na rcki do nieba. Zanieli je pod niebiesy: Niebiesy sie otwieray, Dusycki sie radoway; Ino jedna nie rada bya, Co ojca i matk bila. wit Nadr 255.

30 - yczenia pjcia/dostania sie do nieba / korony w niebie. a. Za kold dzikujemy, Zdrowia, szczcia wam yczymy. Aebycie dugo yli, a po mierci w niebie byli. Kot Rzesz 423, war.: Bart Lub 293; ... winszujemy. ebycie tu ... Kot San 56; ... Ze witymi. LL 1964/3/34; ... winszujemy, 1 wszystkiego, czego trzeba, By po mierci po do nieba. MAAE 1908/114; ... ebycie s i do nieba dostali. LSE 1962/4/199; ... a po mierci fik do nieba. LL 1957/ 4/54; ... fity sie dusyckd wsa do nieba dostaa. K 40 MazP 88; ... Wasza desza mdze s dobrze w niebje pasa. Biel Kasz nr 1; podob. w przemowie wielkanocnej: Dajcie nam ..., Aby si wasza dusza ... Szyi MiW 60; w koldach: Dajcie mi te, gospo, wiskiego ciaa, Zby si wasza duszyczka do nieba dostaa. Kot Las 139; Ja bd tam za progiem sa I wasz duszyczk laseczk Do nieba popycha. Kot Las 139. b. Winszuj pastwu doczekanego Nowego Roku, zdrowia, szczcia, fortuny i w niebie korony. K 23 Kai 65; ... po mierci niebieskiej koruny. Gaj Rozw 30. 31 - Bdcie weseli, jak tu niebie anieli. Bdcie weseli, jak vi niebie anieli. K 16 Lub 105, war.: K 10 Poz 284, Wit Baj 142, Kot San 59, LL 1957/4/51, 52, 53, 54, K 24 Maz 140; ... Bycie byli zdrowi, ... Kot San 44, Bart Lub 25; I ebycie byli tacy weseli, jak w niebie anieli. Kot Las 129, war.: TN Lubcze 1978, Bart Lub 53, 54, 58, 69; ebycie si mieli, jak w niebie anieli. Bart Lub 70; Bd si dobrze mieli, Jako w niebie anieli. Rog lsk 212, war : Lom lsk 143; Bdmy wszyscy weseli, jako ... K 24 Maz 140; ... przez ten cay rok. Wes lsk 211; podob. w przemowie weselnej: K 9 Poz 229, K 11
Poz 69, 99, K Poz 13 201, Krzyi Kuj 1/86, K 3 Kuj 283, K 16 Lub 176. PIENI WIELKOPOSTNE I WIELKANOCNE

32 Niebo pacze, gdy Pan Jezus umiera. a. Socze wieci przestao, Niebo zapakao, Ziemnia sie trzsie barzo, Skay rozpada\j$], Gdy Pan Jezus umiera. Her Kai 157, podob. K 20 Rad 102, K 23 Kai 81, TN Lubcze
1978.

b. Plczcie nieba mieszkacy! Wzrusz si ziemio, krusz twe skay, pokryj ciemnoci wiat cay, Plczcie ziemi wygnacy. K 20 Rad 101. 33 - Dusza trizte do nieba/raju / chce do nieba, puka/koacze. a. Niebjze si, duso, pieka gorcego, a pojdzies, ty pojdzies do raju wiecnego. Pieko zasklepione, niebo oztworzone, dla tych to dusyckw, co id zbawione. K 26 Maz 79. b. Kto tam puka i kolce? Pewnie dusza do nieba chce. Spytaj ji si, Pawle Pitrze, cy si spowiedaa na ymta wiecie? K 22 Lecz 162; war.: Wyleciaa w rajskie wrota, pod niebiosa uderzyy. Pitrze, Pawle, we te kluce, wyd, wyd, kto ta kolce?" K 19 Kie 147. 34 - Maryja w niebie syszy plcz duszy. Niescsna, niescsna godzinecka bya, kiedy sie dusycka z ciaem rozcyla. Wzia se dzbanusek; posa z nim na ck po zdrojow wdeck. Wody nie nabraa, rzewnie zapakaa, az jej si Maryja w niebie odezwaa. K 24 Maz 142; war.: Godzina, godzina, godzinecka bya, kiedy si dusycka z ciaem rozcyla. A id ze ty duso, na zielon ck, nabierz se zdrojowej wdecki w rck. Wdki nie nabraa, rzewnie zapakaa, jaze Panna Maryja w niebie usysaa. K 26 Maz 79; A cegoz ty paces, ty duso niewinna? - Jake ni mum paka, Panienko Maryja? Pieko roztworzone, niebo zasklepione. - Nie bj ty si, nie bj piekl gorcego, pojdzies ty se, pojdzies do raju wiecnego. K 24 Maz 142. 35 - Maryja prowadzi dusze do nieba / do niebieskiej krainy / w niebieskie strony. a. Twe zasugi, Twe przyczyny popaciwszy grzechw winy, Maryju, niech prowadz iudzkie syny z mk do niebieskiej krainy. TN Lubcze 1978. b. K Tobie umarli wzdychajo, w Tobie ufno pokadaj, Maryjo! Niechaj twarz macier?ysk znaj, mech przez Ci nieba dostaj, o Maryjo! TN Lubcze 1978. c. Kliuczu do nieba rzdzony, wizie w czycu utrapiony, Maryjo! Pragnie przez Ci by j)uszczony z wizienia w niebieskie strony. TN Lubcze 1978.

103
NIEUO 102 NIEBO - dokumentacja dokumentacja 43 - Niebo przykrywa si obokami, moda - zami/rrjbfcamt/niferifcamt. Przykryo si niebo biaemi obokami, zapakaa Marysia drobniusiekiemi Izami. K 16 Lub 209; war: ... przykrya si Marysia rbkami. K 16 Lub 151; ... Oj okryo si ... jasnemi gwiazdekami, oj i Marysi goweka biaemi nitekami. K 16 Lub 225. 44 - Korowaj by tu niebie / iv raju. a. Oj, cesz widzia, Pyszny korowaju? Oj, widzia ci ja Pana Jezusa w niebie, Jak bogosawi, nadobny Jasiu, ciebie. Hol Wes 138; war: Oj, widzia ci ja [korowaj] Matk Bosk w nicbic, Jak bogosawia Nadobna Kasiu, ciebie. Hol Wes 138. b. Byem w raju, byem w nicbic, byem Kasiku u ciebie. K 17 Lub 26. PRZEMOWY POGRZEDOWE 45 - W niebie / w zawiatach / w niebieskich obokach / w niebieskiej dolinie I na niebieskim szczycie przebywa Bg / niebieski gazda / sdzia / anioowie, dusze zmarych. a. Kajsi w niebieskik obokach siedzi Archanio Gabryjel i pisze zlotom ksig ywotw ludzkik. Pach Mow 23. b. [O zmarym:] Pose od nos skalistom perciom na niebieski scyt, kany na stolicy sprawiedliwoci zasiod nowicksy sdzia tego wiata. Pach Mow 19-20. c. Pose od nos w mrony dzie do niebieskiej cichej doliny w zawiatak kany wiesna jarzy. Pach Mow 16; podob. ... do niebieskiej doliny i tam niebieski gazda doi mu kierdel owiecek wtre w yciu swojim tak umilowol. Dolina piekniejso od J\ocieliskiej trowy bujne i kwieciste. Pach Mow 22. d. Uleciaa dusza artysty malarza ... w zawiaty, i poniesla sie nieznanymi perciami w mksy wiaty kany przeczyste duchy maluj niebieskie sosrby, i pisom na nich ywoty sykich ludzi co bez ten ziem przeli. Pach Mow 14. e. Oddajemy schorzae prochy w. Wojciecha Wawrylki ziemi, ale legenda o jego yciu ostanie z nami. Kie dusa jego opucia zbolae ciao, uniesa sic do niebieskiej doliny, kany zcti sic jego starzy towarzysio. Pach Mow 24. f. Trzeba w nicbic poprawi sprzt muzyczny, wyzdaja lutnie, I powoa niebieski gazda swojego lutnika, coby witym pomg w tej robocie. Pach Mow 12. PIENI POGRZEDOWE 46 - Ciao czowieka w ziemi - dusza w niebie. a. Schowaj mnie przy kociele, Bd paka przyjaciele. Ciao w ziemi przy kociele, Dusza bdzie wiecznie w niebie. Rog lsk 235. b. Teraz sie uod was wybieram, krtki mj ywot zabieram, ciao w ziemi odpoczywa, dusza wiernie w niebie piewa. TN Aleksandrw 1978. 47 - Na ziemi pacz, w niebie - chwaa / ycie wieczne / kwiaty, rado. a. Pacz na ziemie, bo tam w niebie, nie ma blu, nie ma lez, tam Pan Jezus wenie ciebie, tam gdzie wieczna chwal brzmi. TN Nedew 1977. b. Niech za me cierpienia ycia doczesnego, Zayj w niebiosach ywota wiecznego. TN Aleksandrw 1978. c. Tam [w niebie] kwitno re z lelije, tam niezmienne wianki wijo, z barankami sie cieszy majo, bo bez grzechu umierajo. TN Aleksandrw 1978. 48 - Bg nagradza niebem swoje sugi / dobrych. a. Bg nas kiedy poczy, w niebiesiech spoecznie, sucie mu wiernie, sucie, na grodzi was wiecznie. Amen, racz to da Chryste krlujcy w niebie, kocz ycia pielgrzymk, przyjmij mnie do siebie. TN Szyszki 1978. b. Dobri do nieba, zli na uodzin wjeczni. Biel Kasz nr 69. 49 Anioowie prowadz zmarego do nieba. a. W niebie anioowie bd mi drubowie, ci mie odprowadz drog ku kierchowie. Stoin yw 233; war.: ... To moi ..., To oni mnie poprowadz Drk po kierchowie. Rog lsk 236, Lom lsk 162.

PRZEMOWY WESELNE 36 Bg stworzy/postanowi niebo i ziemi i ozdobi je gwiazdami i kwiatami. a. Stworzy Bg niebo, stworzy! Bg ziemi; przyozdobi rnemy dzielamy, trik i wos pastwo-modzi z waszemi piercionkamy. K 3 Kuj 280; war.: [Take czowieka na obraz i podobiestwo swoje.] Kur Opl 106, 114; Pan Bg stworzy ..., a potem na nicbic piknych gwiazd nasadzi. Krzy Kuj 1/87. b. Postanowi On [Chrystus] firmament niebieski niebo i ziemi; niebo ozdobi gwiazdami, a ziemi kwiatkami. K 10 Poz 306; war: [Bg] ... ozdobi niebo i ziemi socem i gwiazdami, i rnemi affektami. K 39 Pom 113; A ten Syn Boy, cay wiat stworzy. Niebo i ziemi, a na tej ziemi kade stworzenie. K 19 Kie 184; Jak wam wiadomo. Pan Bg stworzy wiat i niebo. Kur Opl 149. 37- Jako Jezus Krystus mwi, ... co zwiesz na ziemi, bdzie zwizane i w nicbic, co rozwioesz na ziemi, bdzie rozwizane i w niebie. K 10 Poz 100, podob. K 16 Lub 181. 38- Niebo byoby smutne, gdyby modzi pogardzili sob. Wic zauwacie sobie, pastwo modzi, ... c bycie dobrego zrobili, gdybycie sobom pogardzili? Oto niebo zasmucili, a pieko pocieszyli. Krzy Kuj 1/86, podob K 3 Kuj 280 39 - Niebo zsya aski/pomoc. a. Zycze szczycia, powodzenia, wszelkich pomylnoci, niech wam niebo laski zsya do samy staroci. LL 1965/2-3/56. b. Bo gdzie zgoda, w takim domu, w takim rodzie jest tam laska boska i pomoc z nieba. Kul Wiel 3/151. PIENI WESELNE 40 Matka/Bg/anieli (zstpuj) z nieba (i) bogosawi lub sieroty. a. Przyjd, matulu, z nieba, bo ci tu potrzeba, wesele nam wyprawis i nas pobogosawis. K 20 Rad 213; war.: Wychod, mateko, z nieba, ... teraz ... Niedugo si zabawisz, ino sierot pobogosawisz. K 49 Sa-Kr 457; Zstpcie mamusieku z nieba, Na chwileczk was potrzeba! Niedugo tu zabawicie, Tylko pobogosawicie. Kot Las 34, podob K 26 Maz 181. b. Stpe, Boe, z nieba, bo nam cie dzi potrzeba. Aby nam wianki zawi, ji nas pobogosawi. TN Piotrkw 1953; war.: Zawitaj ... eby nam rzg wi, eby nam rzg zawi! i nas pobogosawi. TN Ksiomierz 1984. c. A jak ju ludzie nie bd chcieli, pobogosawi z nieba anieli. Folk odz 71; war.: A jak ludzie ..., to pobogosawiom ... Krzy Kuj 1/84; A gdyby czasem ludzie nie chcieli, niech pobogosawi ... Folk odz 44; A jakby dobrzy ludzie nie kcieli, pobogosawcie ... Stoin yw 336; A gdyby w razie ludzie nie chcieli, niech ... TN Grabwka 1979. 41 - Ojciec/matka modej wzici/poszli do nieba. a. A ty, Maniuchna, spojrzyj dookoa, a czy jest wszystka rodzineczka twoja. Oj, wszyska, wszyska, co my je potrzeba, tylko ni ma "ojca, bo poszed do nieba. Krzy Kuj 1/84; Su ci tu wszyscy co trzeba, tylko my mamusia wziani do nieba. TN Dba 1964; A jest-ci ona [rodzina] co jej tu potrzeba, matuli ni ma bo posa do nieba. K 20 Rad 213; Zjechaa mi sie [rodzina], co mi potrzeba, ni mam mamusi, ni mam tatusia, poii do nieba. LL 1960/1/42; war.: Zjechali wszyscy co mi potrzeba, tylko mi ojca wzili do nieba ... Wzili do nieba, do wysokiego, nie bdzie widzia lubu mojego. Folk odz 70. b. Wykryc si, Mary, dokoa, cy twa rodzina wesoo. Oj nie wesoo jak trzeba, Wzini ci matk (ojca) do nieba. LL 1961/1/44. 42 Moda ma spojrze do nieba. Jak bd ci czepi, to spjrz do nieba, Aeby twoje dzieci nie pragny chleba. Oles Lub 130; war.: ... czepia ... eby ... Oles Lub 415; Jak cie bdo ..., to spojrzyj ..., eby ... TN Tuchanie 1978; war.: spogludaj ... nie pragnli ... TN Godziszw 1980; ... pozieraj ... nie day ... ZWAK 1888/189; Gdy ..., spojrzyj wprzd ..., ty dal Bg twym dzieciom askawego chleba. Gaj Rozw 223; Kie cie bedom cepi, poryj se do nieba, Coby ... nie pytay ... LL 1957/1/37; A nasa Marysiu, spojrzyj se ... nie akny chleba. Piat Krak 393; Oj, jedziecie do lubu, oj, spojrzyjcie do nieba, Oj eby wasze ... TN Suw 1978.

105
104 NIEBO - dokumentacja NIEBO - dokumentacja

b. A zesa Pan Jezus dwch aniow z nieba, poda tej dusecce co jej tam potrzeba. K 23 Kai 126, war.: K 19 Kie 145. PIENI I PRZYPIEWKI ZALOTNE I MIOSNE 50 - W niebie dekret/wyrok {na/za)pisany kto komu pisany. W niebie dekret napisany, ktry ma by mj kochany. K 40 MazP 225; war: ... jest pisany, ... twj kochany. K 40 MazP 225; ... kto jest komu obiecany. K 28 Maz 247, K 48 Ta-Hz 127; ... napisano, co komu jest obiecano. K 40 MazP 577; ... zapisany, kto jest komu obiecany. Stoin yw 139; Dekret w niebie zapisany, kto jest komu obiecany. K 13 Poz 107; ... wypisany, kto jest komu obiecany. LL 1972/1/54; Jest w niebie dekret pisany, kto dla kogo obiecany. K 27 Maz 274; ... wyrok zapisany, kto dla kogo jest znaczony. TN Wlka Husiska 1980; ..., ... komu naznaczony. Lom lsk 247, 248; ... kto komu ma by nadany. K 40 MazP 226; ... ze 16 masz bec moj kochni. K 39 Pom 448. 51 Wesoo w niebie - weselej z dziewczyn. Wesoo na ziemi, wesoo na niebie, Lecz mnie najweselej, kochanko, u ciebie. Lom lsk 386; war.: Wesoo na niebie, wesoo na ziemi, a jeszcze weselej z dziewk przy niedzieli. Sob Szlak 49; ... u my mamy w siyni. LL 1964/1-2/65; ... je mi najweselej u matusi w sieni. K 6 Krak 489. 52 Kochanek byby ju witym w niebie, gdyby kocha Boga jak kochank. a. Gdybym Boga kocha, Jak kochanko, ciebie, Jubym ja by wity, piewa Bogu W niebie. Rog lsk 143, Pies l 1/386; war.: ... zbawiony i ju bym by w niebie. Pies l 2/543; ebym ja tak Boga kocha, jak dziewucho ciebie, da bym by ja dawno wiyntym, bybym sobie w niebie. LL 1965/4/20. b. Kiebych sie by Bogu kanio, nie kochanko, tobie, Ju bych se by downo piewo z anioami w niebie. Pies l 2/544. 53 A - Przy kochance - jak w niebie. Jak ja sid koo ciebie, myl sobie, zem jest w niebie. K 48 Ta-Ilz 116, war.: Pies l 2/447; ... zdaje mi si e ja ... K 27 Maz 279; Jak usid wedle ciebie, tak mi st zda, em ... K 46 Ka-S 85; Gdy ja przy tobie sied, ... wit Nadr 185; Jak ja przejd kole ciebie, To ja myl, e ja w niebie. ZWAK 1878/47. 53 B - Bez kochanka/ko chan ki - le i w niebie. le ludziom na ziemi, lepij bdzie w niebie, mnie i tam le bdzie, Janicku, bez ciebie. Sad Podh 150; war.: ... Zosieko bez ciebie. Piat Krak 159. 54 - Niebo wiadkiem mioci. a. Niechaj nieba bd moimi wiadkami, Wszakem ich poruszy moimi jkami. Lom lsk 401. b. wiadcz si niebiosy, e ci kocham stale, Jezeli wzajemna, ukoisz me ale. Lom lsk 408. c. Czyja ci kocham, zapytaj o to nieba i ziemi, soca i fal, czy ja ci kocham droga istoto, zapytaj Boga, co zna mj al. Piat Krak 204. d. Nikt nie widzia, nie szydzi, niebo wiadkiem jedyny, jam si nieba nie wstydzi, mio bya bez winy. K 36 Wol 195. 55 - Niebo przeznacza dziewczyn chopcu. a. Czy mi ci, dziewczyno, niebo przeznaczyo, I mwi i piewa o tobie mi milo. Lom lsk 385; war.: Jeli mnie dla ciebie przeznaczyy nieba, To si tylko o mnie cile stara tr[z]eba. Lom lsk 409. b. Jak pozwol nieba, e ciebie posid, To sobie wesoo piosnk piewa bd. Pies l 2/491-492, podob. Lom lsk 295, 389, 412, 414, 415. 56 - Niebo si chmurzy/mroczy, dziewczyna zdradza chopca. a. Zachmurza si niebo, deszcz zaczyna rosi, nieczulo dziewczyny jake ciko Znosi. Piat Krak 49, war.: K 6 Krak 399. b. Oj nad gr nad gr, da ju si niebo mroczy, oj twoje mnie zdradziy da Basiu czarne oczy. K l Pies 347.

57 - Niebo spadoby, gdyby chopiec opuci dziewczyn. Gdybym ja ci opuci mia, musiaoby niebo spa i gwiazdy by si yskay, miesic by si zami.
K 40 MazP 245, war.: K 40 MazP 246.

58 - Ile promieni na bkitnym niebie, tyle mioci. Wiele jest promieni na bkitnym niebie, Tyle ja mam kochaneczko, Mioci do ciebie. Pies l
2/123, war.: Pies l 2/319.

59 - Chopiec/dziewczyna spogldaj na niebo w chwilach miosnej rozterki. a. Oj sporziol na sonecko, da sporziol i na niebo, oj sporziol na dziewcyne, da chlra bdzie jego. K 25 Maz 187. b. Spojrzyj, panno w niebo, spojrzyj tak wysoko, jak sie gwiazdy smucm i ksiyyc nad (obom. Krzy Kuj 1/111. c. Kiedy bdziesz wyganiaa, wyganiaj w opotki, Spojrzyj w niebo, a pamitaj, e ycia czas krtki. Her Kai 2/107, war.: Jak-ci ..., wspomnij sobie jaki to wiek krtki. K 18 Kie 158; [ts. jako pie pastorska:] Wyganiajze w pole, Wcjrzyj ..., wspomnij sobie: Zrobi krzy na czole. Lom lsk 361. d. Ji wysza od niego, ji spojrzaa w niebo, ji tak sobie mwjia: Ach, Boe, ach Boe jedyny, nie opuszczaj mnie, biydny dziewczyny)). LL 1961/3/22. 60 - Dziewczyna choby z nieba, kocha/poruszy j trzeba. Marysiu kochana, eby bya z nieba, ukocha ci trzeba. TN Krzczonw 1976; war.: Oj eby bya z nieba, kocha by ci trzeba. K 46 Ka-S 275; adna ty, dziewczyno, choby malowana, choby bya z nieba, to cie ... Piat Krak 379; ... jeszcze nie ruszana, ... poruszy cie trzeba. TN Krzczonw 1976.
PIENI SIEROCE

61 - Dodaj si sierocie niebo otworzyo/uchylio. Oj sierota ja bya cizsa kamienia, kamienia, a bodaj si pod sierot da i ziemia rozstpia. Oj ziemia rozstpia, da i niebo roztworzyo, a bodaj to sieroctwo da na wiecie nie byo. K 25 Maz 223; war.: A bodejsie sirotom ziemia uolworzyua. A ziemia "otworzy"a, niebo uchylio, Aeby tych sirotek na wiecie nie 6y"o. ZWAK 1891/83 Ropczyckie; Sierota ja bya, sierocie wierzya, bodaj sie sierocie ziemia rozstpia. Ziemia rozstpia, niebo otworzyo, bodaj to na wiecie sierotw nie byo. TN Suw 1978; Ziemia si otwara, niebo otworzyo, a bodej tych sierot ... ZWAK 1880/220 Wieluskie. 62 A - Anioowie bior sierot do nieba (czarty macoch do pieka). a. Zesa ci Pan Jezus dwa anioy z nieba, wzili te sierotk prociutko do nieba. TN Grki 1977; war.: ... dwch aniokw ..., / wzieni sirotke, zanieli do nieba. Kot Las 209; ... trzech janiolw ... Wzieni sieroteck na rcki do nieba. Zestal ci Ponjezus ciorta przekltego: Wzieni macosysko do piekl swojego. wit Nadr 258; Przystoi ... anioki ... sirotek Za rcki ... Kot Las 208; Oj, poslol ... dwch aniokw ..., Oj prowadz sirotk ze sob ... Kot Zn 278; ... dwk aniokw ..., wzieni sieroteck na skrzydlak do nieba. Zeslot ci Lucyper trzek rogocy z pieka, porwali macosysko na rogi do piekl. K 45 Gr 311; Oj przyszo, przyszo dwch aniokw ..., wzili sieroteczk na rczkach ... Oj przyszo, przyszo dwch czartw z pieka, porwali w pazury macoch do piekl. K 22 cz 167; I przyszli anieli, wzieni sierotk do nieba, przylecieli czorci, wzili macoch do piekl. Stoin yw 384; Ipsysed janiolek z bieluchn loktus [przecieradem], wzion w niebo sierotk i z ciaem, i z dus. Psylecieli carci ze smoln loktus, porwali macoch i z ciaem, i z dus. K 44 Gr 431; / przysed janiolek z bieluchn loktus, wzion w niebo sierotk i z ciaem, i z dus. Stoin yw 386; ... Pan Bg dwch aniow ... dzieciteczko do nieba. Zeslal Pan Bg dwch czartw z piekl, wzili macoch do pieka. K 48 Ta-Rz 156. b. Nie wyszed ci roczek, sierotka umara. O, wzili j wzili anieli do nieba. Lom lsk 240. 62 B - Pan Jezus bierze sierot do nieba. Sza sieroca przez wie, napotkay jo psy, ... Pan Jezus sie objawi, to sierotk "ognal, przytuli do siebie: bdziesz prdko w niebie. TN Rachanie 1978, podob. K 22 Lecz 166.

106

NIEBO - dokumentacja NIEBO dokumentacja __________________________ 107

62 C - Pan Jezus / Matka Boska z nieba spuszczaj sierocie chleb. a. Ja chudobna sieroteczka - ni torbeczki, ni woreczka, mnie Pan Jezus nie opuci, torebeczk mi z nieba spuci. K 44 Gr 429. b. Wic Matka Boska glos [sierot] usyszaa, bulki im chleba z nieba spucia, ktrego nigdy nie uyway, ali patrzajunc dosy gu miay. TN Lubcze 1978. 63 - Zmara matka chce spuci si z nieba na ziemi drobnym deszczem / wiata promykiem na wesele crki. [Matka sieroty prosi Boga, by spuci j drobnym deszczem, wiata promykiem na ziemi, aby moga zobaczy swojej crki wesele. Pan Bg mwi:] - Pozostaniesz w niebie, ja tam jestem za ciebie. K 16 Lub 240. PIENI I PRZYPIEWKI ARTOBLIWE 64 A - Graj, muzyko/skrzypeczku/..., bdzjes w niebie. Graj muzyczka, bdziesz w niebie, a basista, a basista koo ciebie. TN Minkowice 1953; war.: ..., skrzypecku, ... wele ... Bk Grb 68; ... skrzypasiu, ... a dudaszek ... K 12 Poz 321; Graje skrzypku ..., klarnecista ... Piat Krak 734; Skrzypicielu bandzies ... kole ... K 26 Maz 330; Hej grajczyku ... wedle ... K 4 Kuj 203; Ty graczyku, ..., basanista ... K 46 Ka-S 255, K 13 Poz 98; A grej, groczyku, ... Krzy Kuj 1/163; Groj, braciszku, ... A skrzypeczki kicie ciebzie. Stef WarmP 1/234; Groj, basisto, ..., kontralista ... tobie. Sad Podh 79. 64 B - Bodaj si muzyka dostaa do nieba. a. Zagraj mi, muzyczko, dam ci glonek chleba, eby sie, muzycko, dostaa do nieba. Nie do tego nieba, gdzie s wite Anny, tylko do takiego, gdzie bywaj panny. TN 1'rzypiswka 1976; war.: Graj lepiej ... TN Przypiswka 1976. u b. Muzycka mi graa, muz.icka piewaa, B odaj sie muz.icka do nieba dostaa. LL 1957/1/43. 64 C - Myleli muzycy, ze juz bedm w niebie, przyse diab z workiem, zabrol ik do siebie. Sad Podh 79. 65 A Do nieba panny, do raju matki, do czyca wdowy, a do pieka babki. Do nieba panny, Do raju matki, Do oczyca wdowuinki, Do pieka babki. Rog Pies 253; war.: ... pannom, ... matkom, a do czyca wdowulekom, ... babkom. K 26 Maz 305; ... panienki, ... wdowuleki, a ... LL 1962/4-6/136; Do raju panienki, do nieba matki, a do czysca wdowuleki, a do pieka babki. TN Jacnia 1964; Do pieka z panienk, - do czyca z matk, - a do nieba z wdowulek, - a do raju z babk. Piat Krak 758; Pannom wiat, A matkom niebo, A wdowusiom raj, raj, raj, A babkom pieko. Her Ka] 67. 65 B - Baby stare, baby, nic ta po was w niebie, bydziecie skrobay zimnioki dlo siebie. Stoin yw 433. 66 - Wysoka dziewczyna - do nieba drabina. Malukie dziewce mom, malukie mi trzeba, coz mi po drabinie, nie pode do nieba. Piat Krak 98; war.: ... duej mi nie ... po grabinie, nie pode ... Sad Podh 94; Mato jo se pojm, bo mi may trzeba, ... Piat Krak 737; Molom se jo pojon, bo mi may trzeba, cz ... Piat Krak 287. 67 Wdk/gorzak pij na pogrzebie, eby dusza bya w niebie. Wdeczka bardzo fajna jest, bo j pij na pogrzebie, eby dusza bya w niebie, wdeczka bardzo fajna jest. TN Wymysw 1980; war.: Gorzolinka dobry trunek. Pije jm sie na frasunek. Pije jm sie ..., By duszycka ... miel Opl 103. 68 Chopcy, ktrzy kochaj dziewczyny, pjd do nieba. Pijcie chopcy wdk, zakasujcie chleba, kochajcie dziewczyny, pjdziecie do nieba. TN Jasiennik Stary 1978, war.: TN ukowa 1980, TN Glusko 1980, TN Rogatka 1978, TN Zawieprzyce 1978; Chopcynta, chopcynta, kochojcie dziywcynta, kochojcie jak trzeba ... Stoin yw 451 69 Dla pijakw/uanw nie ma miejsca w niebie, bo w niebie nie ma wdki/'gorzaki. a. Po co si pijaki do nieba ciniecie, tam nie ma gorzay, co tam pi bdziecie? Piat Krak 160; war.: ... pijacy ... garniecie? ..., CO pija ... TN Danachy 1984, TN Jasiennik Stary 1978, TN Rogatka 1978; ... pijacy ... Nie ma tam gorzaki, c ... wit Nadr 226; ... ni ma tam gorzolki, cz ... Piat Krak 688; Pijacy, pijacy, Po co sie do nieba cigniecie? Tern gorzaki ni ma, !'ija

nie bdziecie. Bk Grb 83; Ptjoku, pijaku, co po ciebie w niebie, kiedy tam nie warz gorzolki dla ciebie. Stoin yw 402. b. Pijaku, pijoku nie pjdziesz do nieba, "oj bo tam Panu Bogu pijokw nie trzeba.
TN Dochotnica 1966.

c. Oj uany ulany, czy pjdziecie do nieba? Oj tam gorzaki nie ma to i was nie potrzeba. K 1 Pies 330. 70 Umarego trzeba pochowa oczami/fujar/kuroskiem/ ... do nieba plecami/ ... dn ziemi. a. Umar Maciek, umar, pochowa go trzeba, plecami do ziemi, fujar do nieba. K 22 cz 136; war : ... stary ..., ... hrzuszyszkicm ... K 46 Ka-S 302; A jak Maciek umrze, ..., ... buziulk ... K 46 Ka S 302; Pochowali Maka, juz ci go nie trzeba; ... gadziar [albo: kuroskiem] ... K 50 Sa-Kr 319; Pochowali Maka keni nie potrzeba, buziul ..., zadulem ... K 28 Maz 285. b. A jak ci ja umr, pochowa mic trzeba: Warkockem do ziemie, ockami do nieba.
wit Nadr 2R5.

71 - Dylem tu niebie/raju, po pogrzebie, wrciem do dziewczyny. a. Byem w niebie na pogrzebie, Jodem tam jagy, Kazali mi i do dzieuchy, Ale do adny. LL 1964/4-6/133. b. Byem w niebie po pogrzebie, wity Micha gra, wszyscy wici tacowali, Pan Jezus si mia. K 46 Ka-S 299. c. Bytem w raju, bytem w niebie, bytem Kasinka u ciebie. K 17 Lub 26. 72 - Chopiec byl po kolana w niebie, ale powrci do dziewczyny. Juzem by, juzem byl Pod kolana w niebie, Jakem ci zobaczy, Skoczyem do ciebie. Rog Pies 164, Pies l 2/125; war.: ... po kolana ..., jescem sie powrci dziewczyno do ciebie. Piat Krak 381; A juzem-ci ja ... Her Kai 72 ... uwidzial, ... Piat Krak 772; Oj juzem ja by po ... Da jakem ci ... K i Pies 366; Juzek bel, ... Alek e nauryl, Jaelu, po eb'e. MAAE 1898/88; Betem juz ..., Jesce nie wr"cielem, Dziewcyno, do ciebie. Bk Grb 10. 73 - Nie podskakuj/wylatuj, bo wybijesz w niebie dziur. Nie wyskakuj do gry, by nie wybiul w niebie dziury, zby w[ici] tak robiali, to by z nieba wyspodali. K 45 Gr 85; war.: Nie wylatuj, ptaszku, w gr, Bo wybijesz w niebie dziur. Cho wybij, to si wrc; Ciebie, dziewcz, nie opuszcz. Kot Zn 369; Nie p"odskakuj, chopce, w gr, bo wybijes ... dziur, jakby wici tacowali, to by dziurom pospadali. Sad Podh 78. 74 - Pospycham witych z nieba, jeli nie dostan dziewczyny. Jak ja nie dostan, do czego ja wzdycham, zgniewam sie na witych, z nieba ich pospycham. K 45 Gr 137; war : Jak ci nie dostan, co do ciebie wzdycham, na witych si zemszcz, z nieba ich pospycham. Chd p 262; Oj, i jak tej ..., da, i do ktrej .... da, i gniewam si ..., da i ... K 46 Ka-S 299. 75 - wity Piotr kupczy u niebieskich bram. wity Piotr u niebios bram Zaoy kupiecki kram I sprzedawa, co si dao, Jednym duo, drugim mao. LL 1965/2-3/68; war.: Swjti Pjoter z ebjos ..., hulaj, duszo, hulaj, ha, zaloet ... Kam Pies 228; wanty Psiotrz tu ... Stef WarmP 2/117. 76 - Nie lej, deszczu, powr do nieba. Nie tyj, dyscu, nie tyj, buo cie tu nie trzeba, uObyjd gry, lasy i puowr duo nieba. Mika Oraw 69; war.: ... Obyd poza hale i wr e ... MAAE 1898/114. PIENI I WIERSZE RELIGIJNE 77 A - Cae niebo suy Maryi. a. Najwiantsa Panna Maryja, ... licna' piankna jak kwiat ry, tobie cale niebo luzy. luz tobie j-aniolowie, wsyscy wiaci postoowie. Su tobie soce, gwiazdy, miesic luzy za cas kady. K 26 Maz 95. b. Slicna, pikna jak kwiat ry, tobie cale niebo luzy, stuz tobie anioowie i wsyscy wici apostoowie. K 26 Maz 117. 77 B - {Cae) niebo oddaje pokon / piewa Bogu. a. [Na Boe Ciao] Niebo, ziemia, wiat i morze, i co tylko w was by moe, jak najgbiej upadajcie, pokon Panu z nami dajcie. K 28 Maz 90.

108 _______________________ NIEBO - dokumentacja

109
NIEBO - dokumentacja b. Trzykro wite serce Boga, tobie piewa niebo cae, ciebie wielbi Matka droga, tobie lud twj skada chwale. TN Nedew 1977. ' 78 - Dusza pokutnicy idzie do nieba. Jak uznaa [grzeszna dziewczyna] e z nieba Bg, upada mu krzyem do ng, Wsto dziwko, nie lkaj sie, bie do kocioa, spowiadaj sie. Tak sie dugo spowiadaa, ze j-a sie w proch ozsypaa. Same zwny zazwnily, i wice sie zawiciy, obrazy sie ukoniy. Rado wielka sie zrobia, do nieba dusza ji posza. K 4 Kuj 68; ... dzwoniy, Do nieba j prowadziy ... Same jej wiece wieciy ... Do nieba j prowadziy ... Kot Zn 159. 79 A - Maryja z nieba opiekuje si ludmi. O, Najwitsza Panienko, spojrzyj na nas z nieba, Upro u Syna lask, bo jej nam potrzeba. Nyr Kar 344, podob. LL 1976/4-5/85 Janw Lub. 79 B - Oczy Maryi s ywym niebem, ktre daje oywczy deszcz. Czsto, oraz z deszczami, pioruny spadai oraz aski, y kar ludzie z nieba mai. ywe Niebo s oczy Maryi, acz z niego nie piorunu, lecz deszczu czekay obfitego. K 21 Rad 232 [wiersz pod wizerunkiem Matki Boskiej z Dziecitkiem w Piekoszowie]. 80- w. Piotr ma klucze i wpuszcza dusze do nieba. a. Szwenty Pszotrze, wesz kluczyki, Wpuszcz do neba te duszyczki! Stef WarmP 1/206. b. Przyszli pod niebieskie wrota, zapukali: pucie nas tam. Pietrzepawle, we klucze, id zobacz, kto tam koacze. Panie - Panie, Matka Twoja i ta grzeszna dusza jedna. Matk mil mi tu pucie, a t grzeszn dusz nazad wrcie. Pokacie jej drog szerok, gdzie do piekl jest daleko. LL 1957/3/45 [wiersz]. 81 - Pomoc z nieba. a. Wzywaje ich [witych] w swej potrzebie. Znajdziesz pomoc pewn w niebie. Lom lsk 433. b. Stanisawie! biskupie krakowski! Wejrzyj z nieba na twj nard polski. Lom lsk 434. 82 - Wesoe niebo, wszystko si raduje, Gdy Kostka Boga na rku piastuje. Lom lsk 430, war.: K 27 Maz 382. PIENI DZIADOWSKIE 83 - Niebo pacze, lituje si nad nami. Posuchajcie, prosz, pilnie, jak niebo pacze usilnie; miesic, soce i z gwiazdami pacze, lituje nad nami. K 19 Kie 141; war.: ... pilno jak plcze niebo usilno. Soce, miesic ... pacz nad nami. K 48 Ta-Rz 209, war.: zob. Biel Kasz nr 68 jako pie pogrzebowa. 84 Z nieba: deszcz ognisty i pioruny - w dniu koca wiata. a. Prosz ja was, posuchajcie o straszliwym sdzie, e Pan Jezus zym i dobrym razem paci bdzie. Ze przed skoczonym wiatem wielgi cuda bd, e wognisty deszczy z nieba na cay wiat bd. I pirony z nieba bd na cay wiat bili. K 50 Sa-Kr 341-342; war.: Proszu ... wisluchajcie ..., gdzie ... dobrzym paci razem ... Wtenczas przed skoczeniem wiata wielka ufno bdzie, jak iz nieba wognistyj deszcz na cay wiat pjdzie. Wtenczas z nieba i pieruny bd bardzo bili, i mniasteczka i klasztorze bd si palili. K 30 Pok 285. b. Gdy z Antychrystem czek si zbrata, Nastpi wkrtce koniec wiata ... Na ludno z i ju bezradn z nieba okropne ognie spadn, Wioski popal si i miasta ...Z nieba deszcz krwawy pada bdzie, Ciemnoci wnet zalegn wszdzie: Pogasn gwiazdy, soce zganie. Nyr Kar 355. 85 Anieli bior zmarego do nieba. Przyszli anjeli, Zanieszli do nieba [starego ojca, ktry skona u syna pod progiem], W niebie ju mu teroz Niczegj nie trzeba. Stef WarmP 2/84; war.: / przyszli anieli, wzili go ... A ju mu tam w niebie nieczego nie trzeba. TN Nedew 1979. 86 A - wita Dorota do nieba wzita przez aniow, przed rajskie wrota. a. Jeszcze Dorotka nie cia, A ju do nieba jest wzita. Kot Zn 149; war.: Jesce Dorota ..., juz przez aniow do nieba wzita. K 22 cz 171; Jesce Dorota ..., a juz w niebiosy wzita. K 26 Maz 342.

b. Kata, cina j wywiod, chmury z nieba wychodz. Jak si kat miecem zamierzy, zaraz piorun w krla uderzy. A juz widz ze wianta, moja dusa przeklta. Dorotk do nieba wzini, krla w pieko wcpchnni. K 26 Maz 343. c. Zjawia si nam Dorotka, co z niebieskiego zywotka. Kot Zn 150; war.: Bya tu ... Od ... Kot Zn 150, 151; O hylaz-ci to ... ywota wysza przed rajskie wrota. K 19 Kie 139; Czy yje ... Kot Zn 152. 86 B - azarz w niebo wzity przez aniow. a. Wielka rado, piewanie, Gdy azarz mia konanie, W niebie tryumfowanie. Z tak mizernej pocieli, azarza w niebo wzili, wici pascy anieli. Posadzili na tronie, na Abraamowem onie, W szczliwoci koronie. K 9 Poz 270; war.: ... skonanie, ... Osadzili ... Abramowym ... Nyr Kar 56. b. O azarzu, bracie moj, jak my daleko od siebie, ja [= bogacz] w piekle, a ty w niebie. K 50 Sa-Kr 378, podob.: Nyr Kar 57; war.: Skoro przesza pirsza godzina, bogacz ju umiera, a porwali dusze sawn, zagrzebali w pieko na dno. ... azarz ju umiera, zlecieli si anieli, dusz i z ciaem wzili. Nieli j wysoko, do nieba gboko [lub szeroko]. Witaj, azarzu wity, ty do Boga jest przyjty, a twj brat bdzie przeklty. K 50 Sa-Kr 378. 86 C - Murarz (Wojciech) do nieba wzity przez Matk Bosk. Nie turbuj si, mularzu, dodam, co potrzeba; jak mi klastr sfundujes, wezn ci do nieba. K 21 Rad 90; war.: ..., murarzu, dodam co potrzeba, ... weznem ... K 45 Gr 305; ... dam ja ci, co trzeba, ... wezm ... K 50 Sa-Kr 371; Nie staraj sie, murazu, dodam ci, co trzeba, ... klasztor ..., weznym ... Stoin yw 26; Oj, mularzu, mularzeku, dam ci, ..., na, jak klasztor wyfundujesz, ... K 57 RuC 1117; A nie bj sie, ..., dodom, czego trzeba, ... klasztor sjundujesz, wezm ... K 46 Ka-S 341, K 22 Lecz 170; iVie frasuj sia ... Dom ci, ...; Jek my klosztr wyjndujesz, Wezna cia ... Stef WarmP 1/216; podob. Przenajwitsa Panna sama uzdrowia, bo mularza Wojciecha do nieba przyja. K 21 Rad 91. 87 - Czowieka czekaj niebieskie gody w niebieskich ogrodach. Rozwa to, czowiecze, sobie, yj tak, jeli chczesz by w niebie. Da Pan Bg po tern ywocie, po krzyu i po kopocie pjdziesz na niebieskie gody, gdzie Jezusz, w niebieskie ogrody. K 40 MazP 389. 88 - W dniu sdu ostatecznego jedni do pieka, drudzy do nieba / na zbawienie. a. [Dzie ostateczny] Ojciec ze synem wemie rozczenie; jeden do pieka, drugi na zbawienie. ... I matce z crk rozczy sie trzeba; crka do piekl, a matka do nte&a. ... I babie z wnuka rozczy sie trzeba, wnuka do pieka, a baba do nieba. K 4 Kuj 68; war.: Matce od crki odczy si trzeba, ... Albo t e z crka pjdzie ze witemi, nieszczsna matka wraz z potpionemi. Brat z bratem, ojciec z synem si rozstanie, jedno do nieba, drugie w piekle
Stanie. K 22 Lecz 165.

b. Ojciec umiera, janieli si cies, Bo jego dus do nieba ponies. Syn ci umiera, satani sie cies, Bo jego dus do piekl ponies. ZWAK 1880/86. 89 - Do nieba trafia sierota, do pieka - macocha. Przyleciao siedmiu czartw z piekl, porwali macoch na ronach do piekl. ... Przyszo trzech anieli z nieba, oj, wzili sierotk na skrzydach do nieba. K 46 Ka-S 330; war.: Zesau ci Pan Jezus trzech janiow z nieba. Wzili sirotecke na skrzydach do nieba. Zaslau ci Pan Jezus trzech satanw z pieka. Wzili macosysko na rogach do piekl. K 45 Gr 303. 90 A - Niebo/... nie chce przyj grzesznych dusz. Id, id duse plakajce, Swemi rkami dmajce. Niebo, niebo, przyjmijze nas, Bo si Jezus zapar si nas. A kiedy was nie przyjmiemy, Bo od Boga przyka mamy. [Dalej wymienia si: soce, miesic, gwiazdy, wod, oboki, gry, lasy.] ZWAK 1880/88, war.: Biel Kasz nr 35. 90 B - Niebo zamknite, pieko otwarte przed grzeszn dusz. Spojrz na niebo zamknione, Pieko widz otworzone. O dusycko, drogi kwiecie, Nie mas nic milsego w wiecie, Ze si zym oddawaa, Ze si le zachowywaa. ZWAK 1880/94. 91 cieka/drtizeczka do nieba maa. a. Jest drzecka udeptana do Jezusa Chrystusa Pana. Udeptao j dziewi dus, a dziesita grzesn bya, za niemi stal. Wyleciay w rajskie wrota, pod niebiosa uderzyy. K 19 Kie
147.

1 1 0 ___________________________ N IE D O

d o k u m e n ta c ja

111
N IE IH ) d o k u m e n ta c ja b . A d o n ie b a m a a c ie k a ja k u ig y szy te (sic u szk a ). A d o p ie k l ru szto w a n ia c zterd zie ci fu r to ro w a n ia . K 2 2 cz 1 7 6 . i sp u c iu u sic n a d y . A ir to p o rw su o s i c ze rw a u o i ch u o p w p d d n a p u d o zio m ie . N itsc h Tek P IE N I O N IE R S K IE I P A R T Y Z A N C K IE 9 2 - O b r o c a o jc z y z n y /p a rty za n t n ie d o sta n ie w n ie b ie b u ry / w . P io tr o tw o rz y m u n ie b o . a . A g d y k a w y ro k i p o n u re Z a O jc zy zn c i zg in i lu d , N ie d o sta n iesz ty w n ie b ie , ta m , b u ry, N ie n a m a rn e tw j zg o n i tw j tru d . w ir P ie s 3 1 3 ; w a r.: A k ied y ju z ... Z a k a ci ju n a w iecie y, ... i ty w n ieb ie b u ry, N ie n a p r n o ... w ir P ies 3 1 4 ; ... i lo s ... R ed . G o rajec 1 9 7 2 ; ... sk a ... i za lu d ... ta m w n iebie b u ry, ... T N K o lo n ia G alz w 1 9 7 9 . b. w ity P io tr o tw o rzy p a rty za n to w i n ie b o - o g r d sp o k o ju i zo rzy . w ity P iete r ci n ie b o o tw o rzy , S p y ta : sk d ? Z p a rty zn a tk i ja m je st! W e jd zie sz w o g r d sp o k o ju i zo rzy , B o je st P o la k i w a lc zye fe st! w ir P ie s 3 1 3 . B ALLA D Y 9 3 - A n io o w ie b io r d o n ie b a c n o tliw k ra k o w ia n k . K a t m ie c zy k iem w y w ija , a n io o w ie p ie w a j : O j n ie l k a j si , lic zn a K ra k o w ia n a , ju d o nieba w stpujesz! K 16 L ub 293; w ar.; B ia m szyje cinajo m , anio o w ie piew ajo m , n ic lynkaj sie , ..., b o ... K rz y K u j 1 /1 8 3 . B A JK I I O P O W IE C I O N IE P R A W D O P O D O B N Y C H Z D A R Z E N IA C H 9 4 A - C h o p d o sta je si d o n ie b a p o ro lin ie , k t ra w y ra sta z zia rn k a : a . b o b u ; b . g ro c h u ; c . k o n o p i; d . k ru p y ; e . o w sa ; f. j cz m ie n ia . a . [D z ia d e k sa d z i b b , k t ry w y ra sta w y so k o i si g a n ieb a . P o n im w sp in a si i stu k a d o b ra m y n ie b ie sk ie j, k t r o tw ie ra w . P io tr; p ro si P a n a B o g a o c h a u p i in w e n ta rz (in n y m ra ze m , b y B g u cz y n i g o d z ie d z ic e m /k r le m , b a b k - d z ied z ic z k /k r lo w ). G d y p o raz czw arty d ziad ek p rzy ch o d zi d o n ieb a i p ro si, b y w ici an ieli w zili g o z b ab k d o n ieb a i w e w sz y stk im d o g a d za li, w . P io tr z a m y k a b ra m , a d z ia d e k sp a d a n a z ie m i] W isa 1 8 9 9 /3 8 5 -3 8 7 po w . sand o m ierski, p od o b. W isa 1 9 01 /5 1 5. W tek: B ied ak do staje si p o od yd ze ro liny do nieb a i d o w ia d u je si , e trz y je g o y c z e n ia b d sp e n io n e. K rz P B L n r 5 5 5 . b . [G ro c h ro n ie d o sa m e g o n ie b a , c h o p w c h o d zi p o n im d o n ieb a i ta m g o m c i.] P lu t G lo g 2 /1 4 5 , 1 4 9 , p o d o b . C isz K ra k 2 4 6 . c . [Z z ia rn k a k o n o p i w y ra sta ro lin a d o sa m e g o n ie b a . P o je j listk a c h ch o p d o sta je si d o n ie b a .] W n ie b ie tra fie m w . P io tra i te n m n ie za p ro w a d zi d o la k ij k u p y p le w jczm ien n ych , z tych u krcie m p o w r z (i u kra d e m P itro w i zo t cza p k ) i u m yka e m n a zie m i p o ty m p o w ro zie . K 4 6 K a -S 5 2 6 , p o d o b . T N u b k i 1 9 6 5 . d . [C h o p w y rz u c a d o o g ro d u k ru p , z k t re j w y ra sta ro lin a d o sa m e g o n ie b a . P o n ie j ch o p w sp in a si d o n ieb a , w id zi b ra m n ie b iesk , c h w y ta z a b rz e g n ie b a i w id z i an io w , k t rz y p ie w a j H o sa n n a " P a n u B o g u .] S im IO p o l 1 0 7 . e . [C h o p d o sta je si d o n ie b a p o o w sie , k t ry w y ra sta w c i g u je d n e j d o b y ] ... i sie d ra p i p o tym o w sie i tra fie c h a k u ra t n a ta sa m a d ziu ra c o si d o n ie b a w a zi. K u r O p l 2 0 2 . f. [C h o p d o sta je si d o n ie b a p o jc z m ie n iu .] K ie d y m ju b y w o n e m n ie b ie , za cz e m si o g l d a n a w szy stk ie stro n y : b a rd zo m i si ta m p o d o b a o , b o si w szy stk o je n o ta k w ie c io o d zo ta , sre b ra i d y ja m e n t w , n a w e t p o d o g a i c ia n y ... a le m st p a b a rd zo o stro n ie , b o j c si, a b y c za se m n ie b o n ie za rw a o si p o d m o je m i n o g a m i. K 1 4 P o z 3 5 0 . 9 4 B - [C h o p o p o w ia d a p a n u , e p o d ra b in ie u d a si d o n ie b a . T a m M a tk a B o sk a le n p rz d a , P an Je z u s m c i j c z m ie w sto d o le , a w i c i m u p o m a g a li. N a st p n ie z sz e d z n ieb a n a z ie m i .] W isa 1 8 9 7 /4 5 2 -4 5 3 p o w . lu b e lsk i. 9 4 C - C h o p w n ie b ie . a . R a z c h o d ziu ch u o p ze w io ty m P i tre m p o k o lo d zie w n ieb ie . Ju z y o b e li p o c a lo m n ie b ie i p rzy li n a k o n ie c n ie b a . N a li ta m c h u o p w m c o n c y k zb o e . C h u o p u , k t ry c h o d ziu p o k o lo d zie, ze c n ylo sie , a le n ie m g n ija k le , b o b y k o n iec n ie b a . T a k p ro siu l ty k c h u o p w , a b y m u p o ra d zili, ja k m d le z n ie b a . O n i m u p o ra d zili, c o b y u k ro c iu u d u g ie p o rw sy o z p le w
106-107 Inwald pow. wadowicki.

b . [C h o p o p o w iad a p a n u n iep ra w d o p o d o b n b a jk .] ... ja g e m za czo n p o w r so krc i z tych jczm iennych p l w i tak spuszczaem s i c z nieb a na ziem ie. A le jak m i ju p l w zabrako , u ry w a e m o d n ie b a , a n a d sta w ia e m d o zie m ie. A le ja k m i sic ju u p rzyk rzyo z d o u d o g ry chodzi, zby u nieba urywa i dou nadstaw ia, skoczniem ... M A A E 1908/288, podob. K 14 P o z 3 5 0 ; o lin ie u k r co n e j z p ia sk u C isz K ra k 2 4 7 p o w ie . 9 5 - P ie lg rz y m / o n ie rz /k o w a l w p ie k o i w n io b ie . a . P ie lg rz y m , p rz y jrz a w sz y si m ie rc i g rz e sz n ik a i n ie w in n e g o , id z ie d o p iek a , g d z ie w trz e c h stu d n ia ch p rz ec h o d z i m c z a rn ie , p o te m d o sta je si d o n ie b a , w y p d z o n y sta m t d w ra c a n a z ie m i , b y p o e g n a si z ro d z in i u m rz e . K rz P B L n r 4 7 0 A . b . o n ie rz p o sz u k u je w p ie k le o fic e ra -zd ra jc y , w id z i c ie rp ien ia p o t p ie c w , p o k ad c e n ad rz e k o g n ist p rz e ch o d z i d o n ie b a . K rz P B 1 n r 4 7 2 . c. [ o n ie rz w y c h o d z i n a w y so k g r i p u k a d o n ie b a . W y c h o d z d o n ie g o k o le jn o : w . P a w e , w . P io tr i P a n Je z u s. o n ie rz c h c e ic h sc h w y c i d o w o ra i za k a r z o sta je o d rz u c o n y i u k a ra n y .] C isz K ra k 1 6 5 . d . (a ) P o d u g o le tn im y c iu o n ie rz w y ru sz a d o n ie b a , g d z ie n ie p rzy jm u j g o , n ieg d y b o w ie m p o g a rd z i k r le stw e m n ie b ie sk im ; (b ) g d y d o b ija si d o p ie k a , p rz e ra e n i d iab li z a m y k a j p rz e d n im d rz w i; (c ) w w c z a s o n ie rz w ra c a d o n ie b a , w rz u c a p o d stp e m w r i k a e m u si sc h w y c i a lb o (d ) sch w y ta w sz y d o w . P io tra w y m u sz a , b y g o w p u c i za b ram ... K rz P B L n r 3 30 B . e . (a ) Z m c z o n y y c ie m k o w a l id z ie d o n ie b a , g d z ie g o n ie w p u sz c za j , n a st p n ie d o p ie k a , g d z ie d ia b li u c ie k a j p rz e d n im , o n z a (b ) w y a w ia k o u c h e m d u sz e z k o t w , (c ) w p o sta c i o w ie c , p a sie je n a c e i w ra z z n im i id z ie d o n ie b a , alb o te (d ) w rz u c a za b ra m n ieb ie sk w r sa m o c h w y t i k a e m u si c h w y c i , lu b w re sz c ie (e ) w rz u c a fa rtu c h , sia d a n a n im i o w ia d c z a , e za j w a sn e m ie jsc e . K rz P B L n r 3 3 0 A . 9 6 A - w . P io tr w p u sz c z a d u sz e d o n ie b a . [G d y S o b k o w i o m ie rzo y c ie n a z ie m i, w y b ra si d o n ie b a . P rz y sze d p o d n ie b ie sk b ra m , p u k a d o d rz w i, k t re o tw ie ra w . P io tr - k lu c zn ik n ieb ie sk i. w . P io tr o d sy a S o b k a z p o w ro te m n a z ie m i , b o je sz c z e n ie u m a r.] Jaz S p is 1 8 2 . 96 B - w . P io tr w p u sz c z a j cy d u sz e d o n ie b a n ie je st sp ra w ie d liw y . [C h o p sz u k a sp ra w ied liw y c h ro d z ic w ch rze stn y c h d la sw o je g o d ziec k a. S p o ty k a w . P io tra i m w i, e o n n ie m o e b y c h rz estn y m , b o je st n iesp ra w ie d liw y : je d n e g o w p u sz c z a d o n ie b a , a d ru g ie g o n ie ] B art T L u b 4 9 , war.: K 55 RuK 445. 97 - Z n ie b a n a z ie m i p o p ro m ie n ia c h so c a . w i c i sp u sz c za j si p o p ro m ie n iac h so c a n a z ie m i , b y p o w a c iw y c h m ie jsc a c h p o ro z m ie sz c z a d u sz e p o k u tu j ce , p o cz y m p o w ra c a j d o n ie b a; B g u sta n a w ia n a ic h p a m i tk w i to [d z ie W sz y stk ic h w i ty c h ]. K rz P B L n r 2 4 7 7 . 9 8 - Z o te n arz d z ia sp a d a j z n ieb a . W c z a sa c h , g d y z ie m ia b y a je szc z e p u sta , sp ad y z n ieb a zo te p rz e d m io ty : p u g , ja rz m o , siek ie ra i d z b a n ; n a jm o d sz y z lu d z i p o d j je i z o sta k r le m . K rz P B L n r 2 4 7 0 . 9 9 - I. B g k a e a n io o m / m ie rc i / w . A n d rz e jo w i z a b ra d o n ie b a m a tk k ilk o rg a d z ie ci. II. M a tk a w n ie b ie jest szc z liw a / t sk n i za o sie ro c o n y m i

dziemi.
a . [B g p o sy a p o d u sz m a tk i sie d m io rg a d z iec i a n io w , k t rz y sy sz c p a c z d z ie c i, n ie z a b ie ra j d u sz y d o n ie b a . D o p ie ro , g d y B g w y sy a a n io w g u ch y c h i le p y ch , n ie sy sz c y ch i n ie w id z c y cli siero t, c i z ab ie raj d u sz m atk i d o n ie b a , g d zie c zy sta i szczliw a n a w ie k i z B o g ie m zo sta a .] W isa 1 8 9 5 /1 1 8 -1 1 9 . b . [P an B g p o sy a m ie r , b y z a b ra a d u sz m a tk i p i c io rg a d z ie c i d o n ie b a . m ie r u a lia si n a d m a tk i d z ie m i i z a b raa d u sz d o p iero z a trz e c im ra z e m . W n ie b ie m a tk a t sk n ia z a sw o im i d z ie m i, P a n B g k a z a w i c a n io o w i w z i d u sz n a sk rz y d a i z a n ie j p o w ie trze m n a d c h a u p . G d y z o b ac z y a , e d z iec io m je st d o b rze i c h c ia a p o w r c i d o

112

NIEBO - dokumentacja

113
NIEBO dokumentacja nieba, Bg rzeki, e skoro ju raz byia w niebie i nie bya z jego laski zadowolona, teraz ma siedzie na listeczku, a jej czas si skoczy. Wisa 1891/867-868. c. [Bg posya w. Andrzeja po dusz matki dwojga niemowlt. Sw. Andrzej lituje si nad dziemi, mimo polecenia Boga i nie zabiera duszy do nieba. Zostaje ukarany za to trzyletni prac.] K
34 Chel 85-87 opow., podob. Wisa 1891/870-871 gadka, Wisa 1891/869. OPOWIECI WIERZENIOWE

100 - Salomon buduje wie, by dosta si do nieba. [Salomon chcia si dosta do nieba, by si dowiedzie, jak w niebie jest.] Tak stal budowa ogromnie wysoki horab; coby po nim wli do Nieba, bo taki chcia jeszcze koniecznie i tam zazna. Tak budowa cy murowa ju tak wysoko, co ju byo sycha hlos z Nieba; ale. e ju wtedy ni mg dali budowa, bo tam z gry nie byo nic sycha na ziemie i me wiedzieli, co podawa z dou ... wtedy Pam-Bg zesa wielki potop ... i ten horab zwalili! [Po m i e r c i zosta witym i poszed do nieba.] / stano przed Panem Bogiem wszechmogoncym, a Pam Bg do niego mwi: No i c? Widzisz! Chciae sie dosta do Nieba po wysokoci i nic dostae sie, chciae mor zgruntowa i nie zgruntowae, teraz - e jeszcze trzeba, coby poszet do pieka, jeszcze pobaczy, jak to tam je w piekle)). [Poniewa w piekle jest bardzo le, wydobywa si z niego z pomoc diabw, przestraszonych zapowiedzi zbudowania klasztoru, i wraca do nieba.] K 34 Chel 84, war.: ZWAK 1883/38 Rychwaldek. 101 - Wojn w niebie midzy anioami i diabami koczy w. Micha wygna niem zych duchw do pieka. a. Uozgniewd si djebo i kopnon jednego [tj. glinian figurk wyobraajc czo wieka]; a ze ten by z gliny i usknon juz na socu, wic mu noga odpada. Akurat na ten cas wypada wojna w niebie midzy djeblami a janioami; djeby przegray i w. Micha ich wegna do pieka. Musia ci nieboracek i ten djebo rusa do samego pieka, a ci ludzie, co ich narobi, dostali [zostali] na socu. Wisa 1895/75-76, podob K 7 Krak 5. b. Bg mia niebo, a diabe pieko. Ale anioowie sie zbuntowali przeciwko Bogu i Pan
Bg ich Strci do pieka. TN Krasiczyn 1985, podob. K 48 Ta-Rz 266.

Piorun/grom z pogodnego nieba karze wystpek. a. [Pobona dziewczyna rzucia si rzeki, gdy mony rycerz usiowa nakoni j do zych rzynw] Po tym wypadku pioruny z pogodnego nieba biy w zamek, tak e wkrtce z zaniku mc zostao ladu. Stef WarmOp 67. b. Wraca i [okrutny] Siciskt do domu, a byl to pierwszy dzie Boego Narodzenia, okoo poudnia. Juz by w miasteczku ... a byo pogodno i mrono, gdy z pogodnego nieba uderzy piorun i zabi go na miejscu. W tej chwili te pka ze strasznym hukiem ziemia i pokna zamek razem z jego zon, czeladzi i caym dobytkiem. Hajd Nie 243. 107 - Dusza z czyca idzie do nieba przez zote drzwi. Jak kto by grzeczny, no to idzie do nieba. Najpierw, jak tam czowiek umar, to na trzeci dzie dusza miaa zmartwychsta, ... ji to me tak, ze prosto kto szed do nieba. Najpierw szed do czyjca. Czyciec to byo co takiego jak przedpokj teraz. Tam dusza czekaa, no tam nie wiem ile? Dob, p doby? Ji z tego czyca, tam wayli te grzechy, miaa by okropnie dua waga, po jednej stronie miaa by ta dusza, a po drugiej stronie wszystkie grzechy. No ji jak ta waga przewaya, na strne tych grzechw, to tam ta dusza sza do pieka. Jak ta waga sie przechylia na drugo stron, to do nieba. No ji jak z tego czyca sza ta dusza do nieba, to byy takie - okropnie due zote drzwi. Etnl 1989 Big 99-100. ANEGDOTY 108 - Chop zdobywa zote siodo z nieba. Raz przejeda przez wie konno w. Piotr do nieba za rnemi interesami, i aby konia popa, zatrzyma si przed karczm. [Na t wiadomo zbiegli si ludzie.] Przyszed te biedny chop i prosi w. Piotra, aby si zapyta w niebie, dlaczego on taki biedny, pomimo pilnej pracy i przykadnego ycia. [Sw. Piotr, by nie zapomnie o przekazaniu proby chopa, zostawia mu zote siodo. Bg odpowiada, e chop jest biedny, bo nie oszukuje. Usyszawszy t odpowied chop idzie po rozum do gowy i wypiera si, jakoby wity zostawi mu zote siodo.] Wisa 1894/229. 109 - Grnik/szewc/lzak/... w niebie. 109 A - Grnik poszo prosto do barmy rajskiej i klupie w te cikie drzwierze, a w. Piotr mu olwiero i pyto sie go: - A w czycu ju, bracie, bye? Odsiedziae tam ju swoje? A grnik mu na to: Po lekku, panie wity. Po pierwsze jo jest grnik, a po drugie jo by 50 lot onaty! - Ach, to co innego - pado w. Piotr i otworzy mu ta brama bardzo szeroko. Sim Bery 157. 109 B - Jeden szewc, co wszystkim trzewiki elowa, umar i poszed do nieba. Klupie w te dwierze niebieskie i otwiero mu w. Pieter. Pado mu: - Wiesz, w. Maryje i Pana Jezusa nie ma, bo se poszli troch pospacerowa, ale tu mosz ryczk, siednij se i odpocznij troch. ... [Gdy szewc widzi, e na ziemi zodziej kradnie pranie, rzuca w niego meblem.] a tu mu naroz Pon Jezus rk trzymaj, bo prawie przyszli i padaj mu: - Jakby jo miot by taki nogy, to by tu ju w niebie nie byo ani jednego mebla! Sim Bery 143, war.: Krz PBL nr 800. 109 C - [Francek dugo czeka przed bram rajska, a zacz przeklina.] Naroz brama si otwara i wyskoczy z niej Antek ... i wolo na cae gardo: - Sluchejcie anieli! To jest dlo mnie prawdziwo niebiasko muzyka, to jest balsam dlo moich uszu. Czy syszycie te dzowny ojczyzny? To s (gosy) mojego (lska). Wpucie kamrata do nieba. - No i tak Francek si tam dostol. Sim Bery 94. 109 D - [Opowiadanie o nie] Pudchodzi [dusza] du bramy [nieba], wity Piotr udmyka mu bramy ... No, mwi, prosz wchodzi ... Kiedy to ... wszystko szo, te grzeszniki, du czyca, du pieka. 1 byo silne przypenienie tamoj. I zmienili ustaw. Ze teraz do nieba tylko nie pjdzie morderca i cudzoonik. A to wszystko idzie - du nieba! Tylko tyn morderca i cudzoonik pdzie du pieka, a to wszystko idzie du nieba. ... Przyszed du nieba, ale Pan Bg poszed na sjmeer, wici ... Tak sie patrzy na ziemie, myli: Jak do nieba to ja tu jeszcze i pni przyjd!" Myli: Trza pj z powrotem na tantyn wiat, na ziemnie!" No i posza ta dusza. Etnl 1989 Big 149. 109 E - Roz jeden chory umar i dostol si do nieba. wity Pieter go wpuci i widzi, e ten nieboszczyk si mieje i mieje, a w niebie to tam tyla miechu nie ma. - Powiedz

106

c. Jak w szternastym roku bya wojna, to ... bya wojna na ziymi ji na niebie. Ze wity Micho wojowa sie z tymi zymi duchami, zegnol jich do piekl, eby po ziymi nie chodziy ji ludzi nie kusiy. Etnl 1989 Big 148. 102 - Gos z nieba informuje w nie o niezwykym lekarstwie. Siostra usna i syszaa we nie glos z nieba, ktry jej mwi: ((Teraz pada bdzie rosa; ktoby jej uzbiera do flaszeczki i schowa, wszystkie saboci ludzkie - nawet miertelne - od razu wyleczy za
potarciem kropl tej rosyll. K 8 Krak 27, podob. o rosie z nieba, ktra leczy lepot ZWAK 1881/212.

103 - O pnocy niebo otwiera si i pieje rajski kogut. W raju znajduje si ze zotemi pirami rajski kogut; skoro nadchodzi pnoc, niebo si wnetki otwiera, iskry spadaj, a kogut rajski zaczyna pia. Koguty ziemskie, usyszawszy to pianie, budz si, majc obsypane skrzyda iskrami, zaczynaj je otrzepywa i jeden na drugiego woajc, pyta si w te sowa: ((Czy bye w raju)). ZWAK 1883/111 od Maogoszczy. 104 - Krl mierzy odlego z ziemi do nieba. [Krl okietek chcia zmierzy, jak daleko z ziemi do nieba. Wzi wic ora, ktry unis go pod niebo.] Ziemia to taka malutka sie mu wydala jak kpka trawy, a dookoa morze i morze przez koca. Wtedy odzywa si gos z nieba: - Czowiecze, co robisz, zejd nazad na ziemi! Krl za na to: - Panie, jake zejd, kiej nie widz dobrze ziemi? - Spu, pik na d, a orze nazod z tob zleci. Hajd Nie 131. 105 - Niebo chmurzy si [= znak gniewu Boga]. [Elbieta modlia si, by nie by zmuszon przez ojca polubi ksicia rozbjnika] Pan Bg widocznie wysucha modlitwy. Kiedy bowiem nadszed dzie lubu, niebo si zachmurzy-o. Rozptaa si straszna burza, powodujc zamieszanie na zamku. Stef WarmOp 73.

115
114________________________ NIEDO dokumentacja NIEUO dokumentacja

mi duszo - pado Piotr - po jakiemu ty si tak miejesz? - A dy z tego, ech juz blisko od godziny tu w niebie, a oni tnie am na dole jeszcze operuj. Sim Dery 99. 110 - Czowiek przechodzi z ziemi do nieba i z powrotem. a. Kie sie zestarza [Sobek] i omierzo go ycie na ziemi, wybra si do nieba. Przychodzi pod niebiesk bram i puka ... wychodzi wity Pieter z kluczami. ... - Rad by do nieba? - A jake ... Ale przecie nie umar, musisz i najpierwej na ziemi umrzy, a potem tu przyjdziesz, ... Jaz Spis 182, podob. [Jezus odsya kowala.] Cisz Krak 163. b. I wlazech do tego nieba: - Pado cygan - ale nie byo dugo uciechy, bo mi a n i o y zapay i mwi: Te, kolega, skde ty, jakoe ty przyszed? ... - z powrotem na d. No, pado - nie przystao nic, ino z powrotem za na ta ziemia. Kur Opl 202, podob 121. c. Na ambonie roz w kociele jeden ksidz zaczli kozanic o tym naszym yciu. ... Zycie nasze na tym tu padole jest tylko takim okresem przejciowym w drodze do nieba! ... [Gospodarz wiozc ksidza chce go wyprbowa i pogania konie.] A ksioszek wystraszeni ... Ale ksioszku! Nie boj si tak. Nojwyej skrcimy ten okres przejciowy tu na ziemi. Sim Bery 243-244. 111 Niebo nagrod dla nieszcznika, ma zlej ony (ale nie dla d u r n i a ) . a. M zej ony dostaje si do nieba, diabe wymawia to Panu Bogu, ten obiecuje mu niebo, jeli czas jaki wytrzyma przy onie zmarego. Krz PBL nr 1164. b. wity Piotr wpuszcza do nieba wdowca, skarcego si na on sekutnic. Kandydat nastpny owiadcza, i by onaty dwukrotnie i e druga ona gorsza bya od pierwszej. Klucznik niebieski odpowiada mu, e niebo jest dla nieszczliwych, nic dla durniw, i zatrzaskuje mu drzwi przed nosem. Krz PBL nr 1516. 112 - Bogacz witany w niebie z owacjami. Biedak widzc owacyjne powitanie bogacza (pana, mnicha) w niebie oburza si; w. Piotr wyjania mu, e biedacy przybywaj do nieba codziennie, bogacze za bardzo rzadko Krz PBL nr 802. 113 A - Dewotka chce by ywcem wzita do nieba wozem lub koszem. [Kobieta, ktra lataa po odpustach, dosza do wniosku, e ju jest tak wita, e Pan Bg po ni wz z nieba przyle. Gdy zdrzemna si w kociele, zobaczya duy kosz. Nie wiedzc, e zrobili to rabusie, pomylaa, e to po ni anioowie z nieba koszyk przysali. LL 1961/4-6/86, podob. Wisa 1895/330, K 8 Krak 233, nadto war.: Krz PDL nr 1482 113 B - Matka w. Piotra - moe po nitce wydosta si z pieka do nieba. Pan Jezus dozwoli w. Piotrowi spuci nitk do pieka, ktrej si uczepia matka jego, i zaczto j wyciga. A duszyczki pobliskie uczepiy si jej ze wszystkich stron, aeby si z ni take razem dosta do nieba. K 17 Lub 208, war.: Krz PBL nr 804. 114 - W niebie i w piekle chleb niepotrzebny. Trzej podrni maj tylko jeden bochenek chleba, id wic spa o godzie, postanawiajc chleb odda temu, kto bdzie mia najpikniejszy sen. Nazajutrz jeden opowiada sen o niebie, drugi o piekle, trzeci za mwi, e wobec tego chleb im niepotrzebny i zjada go. Krz PDL nr 1626. 115 Spryciarz rzekomo przybyy z nieba wyudza ubranie i konia / pienidze dla zmarych w niebie. a. [robieta mylc, e wdrowiec przychodzi z nieba, pyta o swoich dwch mw. Gdy przybysz opowiada, e powodzi im si bardzo le, kobieta daje ubranie dla jednego i konia dla drugiego.] Sim IOpol 89, podob. Cisz Krak 278. b. Pisol on [chop] czerwonym atramentem pisma na okrgo, niby e s pisane, z nieba do starych bab, ktre byy bardzo pobone. Piso, e dusza zmarego brata, czy chopa, czy tam innego zmarego krewnego nie pdzie prdzej do nieba, a sie na jego grobie nic pooy tako to a tako kupka pienidzy. Sim IOpol 112. 116 - w. Piotr ma klucze do drzwi niebieskich. [Pachoek Matys, ktremu mierzlo sie y, obchodzi wiat szukajc nieba.] Szo Matys dalej i zaszo do nieba i klupie, Pan Jezus godo: - Piotrze, we klucze i iobejrzyj co tam po drzwiach tucze. Sim Gad 188.

117 w. Piotr wpuszcza do nieba kowala. [Kowal rozprawi! si z diabami; ci wyrzucili go z p i e k l ] Za poszed do nieba i stuka do drzwi. wity Piotr go sic pyta: cht tam j c s ( t ) ? A n po niemiecku odpowiada: ich (ja). A wity Piotr rozumia, e n mwi: mnich. I otworzy drzwi, a ten prdko postawi w niebie przy drzwiach kowado i usiad na niem. K 14 Poz 250. LEGENDY 118 Dusze ulatuj do nieba w postaci gobi. 118 A Janek otworzy pierwszy piec i ojciec mu serdecznie podzikowa, e go wybawi i przemieni sir. w biaego jak nieg gobia i poszed do nieba. Nastpnie otworzy drugi piec, matka wysza i podzikowaa mu, e. j wybawi, przemienia sie w bia jak nieg gobic i posza do nieba. Sim Gad 193. 118 B [Ksidz nakazuje zoczycy pj do lasu, wetkn palk, ktr zabija ludzi, w ziemi i tam odbywa pokut.] Paka pucia korzenie i rozkrzewia si jako jabo. Zbrodniarz zmar pod ni, i mech go pokry. W kilka lat po tym ksidz przejeda przez las, ujrza jabo, a na niej dwa gobie. Zatrzyma si i kaza wonicy zerwa jabko. ... Jabka za dotkniciem zamieniy si w gobie i wzbiy si w niebiosa. Ksidz domyli si,
e zbrodniarz tu pokutowa. Wisa 1895/313 opowiadanie, podob. motyw w powieciach: K 8 Krak 124, Cisz Krak 68, 70. RELACJE POTOCZNE I ZAPISY WIERZE

119 - Niebo to kula, ktra si obraca. Niebo to jena kula, ziamia to jena kula. Kup Pol 10 pow, Bydgoszcz; Niebo to je kula taka jak ziemia, sie uobraca i niebo ty, a midzy ziemia je powietrze. Kup Pol 13 pow. Chemno; niebo to jes uokrungle jak zimia, jak japko, uune sie krynci i tak wisi w powietrzu. Kup Pol 10 pow Mawa. 120 Ziemia jest okrga, a nad n i parasol/kopua nieba. Dzi mwio, ze ziemia wisi, ziamia je okrgua ale nad ziamiom to jes parasol, w tym parasolu, to gwiazdy som, ozdoby rne, ten parasol z tami wszystkiami ozdobami, z ksiy-cem, ze suoniem sta skraca, ukazujo gwiazdy ze wszystkiam. Kup Pol 10 pow. Lubartw; nie6o to jest taka kopulo i sic na cym uopiera. Kup Pol 10 pow. Ostrzeszw. 121 A - Niebo stoi/opiera si na supie/osi/gwodziu. Niebo to na supsie sie trzimo, to ten sup jest gdzie gziazda pnocna. Szyf MiW 152, podob. Kul Wiel 3/508; Downi to mwili, ze [niebo opiera si] na suupic, pni na suoniu, a teroz to na uosi. Kup Pol 10 pow. Kazimierza Wlk.; podob. na rodku wiata stoi taki wielgi sup i koo niego si obraca niebo. Mosz Kul 2/18 od Pocka; mwili, ze [niebo] tyckom podparte, kuniec nieba popodpirany tychami. Kup Pol 10 pow. Koskie; niebo to si na jednym drgu obraca, a ten ma taki gwd, takie tepno ['kij'], eby nie spado. Kul MiW 435, podob. Kul Wiel 3/508, Mosz Kul 2/19. 121 B Niebo jest zawieszone na drucie. Niebo to jest zawieszone nad Ziemi na drucie i ma takie dury, co wiato zida, to s gwiazdy. Kul
MiW 1/435, war.: Szyf MiW 148.

122 - Niebo stoi na ziemi ... niebo sie uopira na kuli ziemski. Kup Pol 11 pow. Rawa Maz.; podob. niebo jes uuokrungue, uopiro sie uo ziemie. Kup Pol 11 pow. Brzesko. 123 Niebo si krci. Niebo sie na obokach spiero, bo niebo jest za uobokamy, jal cay sie na kuli ziymski uopiero i uobraca sie. Kup Pol 11 pow. Grodzisk Maz.; A niebo nad ubloko jest. Etnl 1989 Big 100; nie6o sie krenczi, to ziemna sie ne mozie krenczicz. Kup Pol 12 pow. Olsztyn; zimia nie mi sie uobraca, tylko sonko i cay firmament chodzi kolo zimi. Kup Pol 12 pow. Nowy Targ, pow. Rypin. 124 - Niebo ma siedem piter. Niebo to je siedem pitrw, dzie majestat boy to sidme pitro, nizy oboki, poza uubo-kami niebo, nieba nicht me dojrzy. Kup Pol 11 pow. Rypin; Widzialne sklepienie niebieskie nie byo jednak uwaane za jedyne. Niebo gwiadziste, jako najwysze, uwaane byo za tak zwane Kniebo empirejskien, a tej nazwy uczono si z kold. [,,W obie ley" - J.B., S.N.]

116
NIEOO - dokumentacja ______________________________ 117 NIEDO - dokumentacja Poniej tego nieba miao by sze innych, krysztaowycli sklepie niebieskich, po ktrych biegy drogi Soca i Ksiyca. Kai Lim 16; Niebo najpierw jest zoone z chmur, za chmurami jest dziewi chrw, na kadym z chrw s inni anieli, kady z innego kraju; jak si czasem pogniewaj, to zaczynaj si bi skrzydekami, ale to tylko tak delikatnie, jakby jakie gobki. Nad wszystkiemi chrami aniow jest tron, i na nim siedzi Pan Bg w trzech Osobach. Wisa 1900/465; W astronomii ludowej ... Kada planeta ma swoje krysztaowe niebo, po ktrym odbywa swoje wdrwki. Kai Lim 31. 125- w. Piotr ma klucze do nieba/bramy niebieskiej. a. Mwio, ie tam przy tej bramie [do nieba] w. Piotr siedzi i rzudzi tam, gdzie kogo wprowadzi. Ze on ma te klucze i otwiera t bram jak sie wchodzi, dopiero tam decyduje. TN Zale 1991. b. U stp Trjcy Przenajwitszej s rozpostarte w ksztacie gradusw siedem chrw, na ktrych umieszczeni s sami wici Pascy. Piotr wity, najstarszy aposto, trzyma zote klucze od nieba, za nim na pierwszym chrze czterech ewangielistw z ksigami, dopiero apostoowie, kady ze swym godem. K 7 Krak 22. 126 - Za zocist bram nieba jest raj. [Do nieba] jest pikna zocista brama, stoi ten anio, Archanio Gabryjel tam ze zotym mieczem, otwiera tymi zotymi kluczami i jak sie ju wejdzie za t bram, to jest piknie, tak jak niegdy sobie wyobraali pierwsi rodzice na przykad ten raj. Ze pikne kwiaty, owoce, wszystko jest. Tam sie wchodzi ... po dywanach, to tam piknie wycielone jest. Ze nic czowiekowi nie potrzeba tam, jasno wielka jest, kwiaty pikne ... piknie tam jest. TN Krasiczyn 1985. 127 - Stroma droga do nieba, gadka do pieka. Zo jest bardzo wygodne, natomiast dobro jest uciliwe, dawniej mwiono, ze do nieba prowadzi bardzo stroma i ciernista droga, natomiast do pieka jest gadka i aksamitem wymoszczona, wycielona. TN Cholowice 1985. 128 A - Niebo si otwiera, kiedy si byska. W nocy jasno wielgd, jak sie niebo otworzyo,' to tak skrzyplo mocno ... Moz byo tak otwarte ze 3 kwadranse, a potem tak trzaslo. ... I wteneds, hdyby chto Boga o co prosiu, to dostanie. MAAE 1908/132, podob. TN Krasiczyn 1985; Jak jest burza, to si niebo otwiera, jak si yska; a jak trzanie, ta zawsze anio jednego diaba zabija. Grod cz 43; Starzy ludzie mwili, e byskawica to ju otwiera sie niebo. TN Cholowice 1985, podob. ZWAK 1886/107, Wisa 1891/628; To ludzi mwio, e jaka kara, o, niebo sie otwiera. TN Krasiczyn 1985; Byskawica raz jak bynie, to znak na susz, a dwa razy na powd, i wtedy niebo si otwiera, a Bg patrzy na wiat z wysokoci. Wisa 1900/464; Gdzieniegdzie spotyka si jeszcze na tym terenie (Ostrdzkie, Szczycieskie) archaiczne wierzenia o otwieraniu si nieba - byskawica ma wic by wiatem z nieba wiedzianym przez ludzi. Szyf MiW 156; Byskawica to moment, kiedy otwiera si niebo. Zarazem istniao wierzenie, e w momencie tym mona w niebie zobaczy aniow; ale udaje si to tylko temu, kto urodzi si w niedziel w samo poudnie, i tylko wtedy, gdy pioruny byskaj o teje samej porze. Kul Wiel 3/520; W bkitnym niebie, gdzie za chmurami, mieszka Bg. W niebie panuje nadzwyczajna jasno: dowodem tego byskawice, pochodzce od blasku, jaki rzuca niebo, otwierajce si podczas burzy. Wisa 1904/79; Kiedy si byska, skowronkowi wolno zaglda do otwartego nieba. K 17 Lub 143. 128 B - Niebo otwiera si w dni witeczne i w pogodne noce. Niebo otwiera si w dzie w. Trjcy. MAAE 1908/132; W noc witojask niebo trzykro otwiera si i z wielk szybkoci si zamyka. Wisa 1896/142; w pogodne noce. ZWAK 1889/161; Pan Bg jest bardzo sprawiedliwy i gdy jaki czowiek dobrze i uczciwie yje, to w pogodne noce widzi niebo otwarte, Pana Boga na tronie, przy nim obraz i dwie wiece zapalone. Wisa 1890/105. 128 C - a. Kadego razu, co jaka dusza uwicona wchodzi do nieba, niebo si otwiera i jest w czstce widziane z ziemi. K 7 Krak 22. b. Jeeli kto idc wieczorem, ujrzy w jasnych obokach otwarte niebo (zorza pnocna), niech nikaj nie idzie dopokd to widzenie bdzie, tylko trza klkn gdziebd i mo-

dh si, bo w tej wanie chwili nowy wity, zosta przyjty do jednego ze 7 wspomnionych chrw, dobrze wic odda mu si w opiek. K 7 Krak 22. 128 D - [Ody si na niebie wieczorem w dzie pogodny pojawia jasno, to anioowie wylatuj z mieszkania Pana Boga i patrz na wiat. Wwczas mona wyprosi rne laski od Pana Boga. Po wysokiej drabinie mona dosta si do nieba za pomoc kija z odrol, zahaczajc nim o drzwi do niebios.] Wit Baj 79. 129 Ziemia - schodami do nieba. Kiedy ziemia stworzona dorosa przed prg nieba, Bg wiata rzek do niej: Ziemio, wiecie ziemski, ty bdziesz dla duchw schodami do nieba'. K 7 Krak 4. 130 Na kracu ziemi jest brama do nieba / wrota do pieka. Bohater bani [wielkopolskiej] idzie na kraniec ziemi przez daleki, ogromny, tajemniczy czarny br. Dopiero za tym borem dochodzi do miejsca, gdzie znale mona bd bram do nieba, bd wrota do pieka. Kul Wiel 3/508, nadto: K 14 Poz 195, 197 i in. 131 - Orzmoty i pioruny oznaczaj w niebie wojn, czyli e anioowie strzelaj do siebie.
Wisa 1900/464.

132 - Niebo to paac. a. Niebo jest to ogromny paac, zbudowany z samych djamentw i drogich kamieni.
Wisa 1893/112.

b. Paac niebieski, do ktrego wstpi napowrt Pan Jezus, jest zbudowany z pere, dyjamentw, rubinw i najszacowniejszych kosztownoci. Blask tego paacu przewysza soce, ksiyc i gwiazdy wszelkie, z niego biorce wiato. W niebie jest peno okien na cay wiat, ale poniewa nie wolno ludziom widzie, i nawet nie mogliby znie jego jasnoci przedwiecznej, chmury, oboki s dane, ktre blask nieba zakrywaj. W rodku niebieskiego paacu, w grze, zasiada Bg Ojciec na przepysznym tronie, otoczonym zewszd i podnoszonym przez zastpy anielskie, Bg Ojciec trzyma na kolanach Najwitsz Panienk niepokalan Bo Rodzicielk, a w rku ma bero i kul wiata. ... Mao kto ze miertelnych jest godnym by nawet od razu w raju, bo ju z raju wida palc niebieski, i s do niego bramy, drki, gocice szerokie, ktrymi z nieba wstpuj w raj wici lub anioowie. K 7
Krak 21-22.

c. Paac niebieski. Jego zabudowania jest 600 000 mil dugi i szeroki, jest do niego 7 bram; najwaniejsza Abrachamska, ktrej w. Piotr i Pawe pilnuj. Kamienna, ktr do raju wstpuj dusze z czyca, znajduje si przed rzek z mostem, i jest tam take bardzo wska droga trudna do przebycia. K 7 Krak 21. 133 - Niebo to ogrd. a. Niebo wyobraa sobie lud jako ogromny ogrd, obsadzony najcudowniejszymi drzewami i najwonniejszemi zasiany zioly. Wisa 1891/627. b. Tam [w niebie] jest raj, pikne sady pachnce i cudowna muzyka. Pan Bg siedzi na tronie, otoczony anioami, ktrzy grajc na trbach, wzywaj dusze na sd. Dusze sprawiedliwe stawia Pan Bg po prawej stronie, zostaj one ju w niebie i yj w wiecznej szczliwoci, dusze potpione odpdza Bg od siebie i natychmiast wpadaj w czelucie piekielne. Wisa 1890/105. 134 - Niebo to ka. a. Dusze w niebie kwiatki zbierajo i piwajo", a w piekle poprzywizywane s do supkw ognistych za te czci ciaa, ktremi najwicej grzeszyy. MAAE 1908/124. b. O staych, niezmieniajcych si gromadach gwiazd mwi, e kosiarze kosz niebiesk k, baby id za niemi, aby zbiera siano, furman zajeda z wozem po nie i zwozi je na posanie malekiemu Panu Jezusowi na Boe Narodzenie. Udz Krak 91-92. PISANA POEZJA CHOPSKA 135 - Na rozstaju drg, gdzie Chrystus kona, / niebo przygarnia ziemi w ramiona i dary skada Chlebarodzicy / ogromnym wiecem z zi i pszenicy. [W. Sitkowski] Ad Zote 238. 136 - Ziemia pije zy nieba, chwyta promienie soca. Gdy niebo pacze - / pijesz Izy, / gdy soce grzeje - / chwytasz promienie, / eby napoi / i ciepo da / temu, co wroso / w ciebie korzeniem. [M. Karczmarczyk] Ad Zote 91.

118
NIEBO - dokumentacja

137 - lubi chodzi na ki zote / w wieczory jasne / ... gdzie z mlecznej drogi - / szczeliny pknitego nieba - / wieczno kapie Poc Poez 197. 138 - kiedy po mierci do bram nieba zakoacz, / i Bg stwrca kim jeste cicho mnie zapyta / ... i bd anioowie przy blasku swych mieczy / w maych na gowach wiankach z niebieskiego ziela / oglda moj rado - rado maych dzieci / i wielkie moje grzechy grzechy lucyfera Poc Poez 154. 139 - mode topole biegn rzdem / razem ' szerokim gocicem w dal / na bkitnej kopule nieba / kocielna wiea byszczy jak stal [A. Magdziak] Wer Ojcz 140. 140 - z ziarnami yta w oczach / z jasnym socem u ramion / chodzi wrd pl siewnoczas / caujc ziemi zoran / niekiedy idzie miedz ostrzega cicho siewc / e zachmurzone niebo / rycho zapacze deszczem [J. Pocek] Wer Ojcz 124. 141 - Jeste matk wielk, ogromn. / Obecna jeste. / W podziurawionym gwiazdami niebie, / Na rozoystym talerzu widnokrgu, / Pod i nad nami. [K. Maurer] Wer Ojcz 230. 142 - Rozwieciy si srebrem gwiazdy / na slupach ulicznych / z nieboskonu / z czarnego sklepienia nieba / zeszy do naszych mieszka / odlegle mrugajce wiaty / i rozbysy ksiycami. / Zblada Kasjopeja / zakurzy si Wielki Wz / stary Mars przymi / czerwon lamp swej twarzy. [S. Chojnowski] Szcz Ant 249. 143 - Lubi zdroony usi na Rysw kolumnie, / Wzrok swj nareszcie poi przestrzeni szerok. / Nad gow namiot nieba bkitny wysoko, / Przede mn - stado turnic rozbiega si tumnie. [W. Piwowarczyk] Szcz Ant 629. 144 - Sufit - / to nieba kopua, / ciany - / to cztery strony wiata. [M S. Karczmarczyk] Szcz Ant 401. 145 - Ledwo brzask ranny / witem si zarowi / I wytoczy na rol nieba / Ognist kul soca. [W. Kuchta] Szcz Ant 450. 146 - Deszcz jak pery / Leci z nieboskonu / Milczcy cichy / Nie / Sycha sowa / Co w szelest zakute / Byskawica rozdara / Niebo na dwie polowy / Usyszaem plnut / Trzasku pioruna / ... Znw trzasn piorun / Niebo zwiza acuchem / I myli odeszy / Jak cienie guche. [F. Chramga] Szcz Ant 260. 147 - Dzie marcowy tak ponury, /jakby byy w niebie dziury, / - siej tylko niegi, deszcze ... / O czym pisa dalej jeszcze? / Moe wity Piotr si myli, / inne dzwiery nam uchyli, / rzuci promyk wiata, soca, / by nie byo tak do koca. [S Baraski] Ad Z o t e 7. 148 - Gdy mier mi rzeknie: ({Zbieraj si. I trzeba!)) / Zabior dusz i pjd - do nieba. / Nieca godzin postoj u bramy / I wity Piotr wyjdzie, i: Czego, u mamy?!)) Ja chciaem do nieba / - zawoam - o panie!)) / Piotr spojrzy ponuro i warknie: ((Podanie!)). [J. Maek] Szcz Ant 524.

SOCE

Wstp. Eksplikncja: 1. 'najwiksze wiato na niebie': Nazwy. Kategoryzacje. Kolekcje. Opozycje. Pochodzenie. Wygld Waciwoci. Ruch; ruch soca wzorem dla dziaa ludzi. Gra soca. wiecenie. Dziaania sprawcze. Soce jako posta ywa. Przeycia. Soce a w. Rozmowy ze socem. Soce jako obiekt czci Charakterystyka czasoprzestrzenna. Przepowiednie. Ekwiwalencje. Soce jako symbol. Symbole soca, sennik. 2. 'jasno i ciepo': Derywaty. Kategorie pokrewne. Opozycje. Pochodzenie. Waciwoci Czas 3. 'miejsce nasonecznione': Derywaty. Kolekcje. Opozycje. Miejsce akcji. Kolo soneczne. 4. 'pogoda soneczna': Derywaty. Synonimy. Kolekcje. Opozycje. Przepowiednie. Dokumentacja: Zagadki. Przysowia. Modlitwy i modlitewki. Zamwienia, zaklcia i rymowanki dziecice. Koldy boonarodzeniowe i noworoczne. Pieni wielkopostne i wielkanocne. Pieni niwne i doynkowe Przemowy weselne. Pieni weselne. Pieni miosne. Pieni historyczne. Przypiewki artobliwe. Pieni zawodowe. Pieni maryjne. Pieni dziadowskie. Pieni zaduszkowe. Pieni sieroce. Pieni artobliwe. Banie. Bajki. Relacje potoczne i zapisy wierze. Pisana poezja chopska. Bibliografia.

BIBLIOGRAFIA: B a r t m i s k i Jerzy, Niebo si wstydzi. Wok ludowego pojmowania lodu wiata, [w:] Kultura, literatura, folklor. Prace ofiarowane Czesawowi Hernasowi w szedziesieciolecie urodzin i czterdziestolecie pracy naukowej, pod red. Marka Graszewicza i Jacka Kolbuszewskiego, Warszawa 1988, 8. 96-106; Chev Dic 2/31-37; De Vries Dic 245; Duf SNT 422-423; Duf STB 536-541; Gamlv Ind 667-668; Giey Mit 44-76; Herd Lek 103; IvTop Slav 100-109; Kop SMit 747-748; Kop SSym 251-253, 747-748; Kup Pol 10-17; Kup WiM 8; ow Rei 31-56; Mosz Kul 2/433-454; N i e w i a d o m s k a Maria, Ludowa wizja kosmosu w gminie Guchw, LSE 1984/139-156; S u l i m a Roch, Ludowe zawiaty, Regiony", 1993, nr 4, 8. 26-44; Wort HofT 4/3-16, 21-35.

-CHMURA, GWIAZDY, KSIYC, SOCE, WIAT, TCZA, ZORZA

Jerzy Bartmiski, Stanisawa Niebrzegowska

W polskiej kulturze ludowej soce jest przede wszystkim rdem wiata i samym wiatem oraz rdem ciepa; jest rwnoczenie czynnikiem organizujcym czas i przestrze oraz regulatorem zachowa: jego ruch po niebie wyznacza pory dnia, a pooenie - strony wiata i pory roku. Tworzy wzorzec dla dziaa obrzdowych (ruch za socem). Charakter solarny ma ludowo-chrzecijaski kalendarz, tzn. gwne wita doroczne, Boe Narodzenie, Wielkanoc, w. Jana, Wszystkich witych, przypadaj na okresy przesile soca Stom sio 77-78. Jest przede wszystkim jasne (fraz. jasne jak soce; janie jak soce); grzeje i pali jak ogie. Jest ywe: wstaje i zachodzi, chodzi koem, gr, gra i taczy w wielkie wita; przeywa rado i smutek. Jako centralny punkt nieba staje si jego symbolem (przys. Wic nowego pod socem), znakiem peni (fraz. soce wolnoci). Daje ycie przyrodzie i szczcie czowiekowi, jest mu mie; licznie zachowane s lady religijnego kultu soca. Jest wizane z mskoci, cho (w folklorze wschodniej Polski) bywa te symbolem panny modej. We w c z e s n y c h kulturach soce byo czczone jako kosmiczna moc dajca wiato ForSym 92-93 i yciodajne ciepo Herd Lek 146, cile czona z ogniem, uznawana za boga czy raczej tylko za zewntrzny objaw ponadziemskiej mocy Lur Slow 217. W religii solarnej soce byo uznawane za rozum wiata", herosa El Sac 163. Kult soca by zwaszcza ywy w religii egipskiej, gdzie czczono je pod postaci boga Ra (jego symbolami byy: barka, tarcza z wem, oko, sok i skarabeusz), znany by te w Babilonii (bg soca Szamasz), Persji (bg soca Mitra, pogromca byka), Grecji (Helios jedcy po niebie w rydwanie zaprzonym w biae rumaki). W Indiach od czasw wedyjskich soce i wiato uznawano za epifanie bytu, ducha, niemiertelnoci, mocy rozrodczej El His 1/172. Kulty solarne znane s te z Meksyku, Peru Kop SSym 387-388. Ulegali kultowi Soca Izraelici por 2 Kri 23, 5-11 mimo oficjalnych zakazw por. Pwt 1,19. Do Rzymu kult soca przyniesiony zosta ze wschodu, z perskiej religii Mitry, przez legiony okoo I wieku po Chr., cho Rzymianie mieli i wczeniej boga soca

12U
SOCE SOCE - cksplikacja cksplikacja 121 (Sol Indiges) w swoim panteonie; witowano dzie 25 grudnia jako Dir.s natifitatis Solis tnvici dzie narodzin niezwycionego Soca. Wczesny Koci c h r z e c i j a s k i zasymilowa ten kult i nada mu nowy wasny sens, ustanawiajc na ten wanie dzie wito Boego Narodzenia. W B i b l i i okrela si bowiem Chrystusa jako Soce sprawiedliwoci" Mt 3, 20, i,k 1, 78. Dlatego podobnie jak poganie, pierwsi chrzecijanie modlc si zwracali si w kierunku soca, podobnie czynili katechumeni w praktykach staroliturgicznych skadajc przyrzeczenie przy chrzcie For Sym 95. Na wschd, ku socu, byy orientowane witynie i groby chrzecijaskie. W tradycji s t a r o s o w i a s k i e j ze socem by zwizany Swarog, bg nieba i ognia (std dalej Swaroyc - nazwa ognia rytualnego) oraz Dadbg Mosz Kul 2/507, IvTop siav 133-137, Giey Mit 127-137. W folklorze sowiaskim soce tworzy szereg 'mitologiczny z dniem, niebem, wschodem, ogniem i yciem, podczas gdy ksiyc z noc, ziemi, zachodem, wod i mierci lvTop siav 137, co odpowiada tradycji indoeuropejskiej, dla ktrej charakterystyczne jest czenie znacze 'soca', 'wiata'
i 'nieba' Gamlv Ind 684.

ft S. jest ujmowane (kategoryzowane) jako wiato powsz , wiato 132 - podobnie jak ksiyc, gwiazdy; rzadziej jako ogie l u b ognisko K 34 chel 254. Lud 1896/326, kula ognista 1.0,1 1"R;I niig 100, Lud 1901/288; iskra niebieska 142, nadto na tle obrazu nieba jako paacu Boga jako: otwr w niebie (gwiazdy s otworami mniejszymi) Mosz Kul 2/17, okno nieba Lud 1896/326; promie od nieba Etnl 1989 Bilg 100; oko Boga, ktre widzi
Wszystko Lud 1896/326; bllja zota Wisa 1893/113.

+ S. tworzy kolekcje z ciaami niebieskimi. S. i k s i y c traktuje si jako par ludzi: ma i on [-om Baj 73, war.: Lud 1896/327; dwch braci 141, Wisa 1916/137, ktrych siostrami we wspczesnej poezji chopskiej s gwiazdy 141. W pieniach i przemowach obrzdowych na wschodzie Polski do S. porwnuje si pann mod, do ksiyca pana modego Drab Pdl 38; w koldach S. z ksiycem su Dziecitku 43, zdobi Matk Bo 42. S., ksiyc i deszcz to Trzej Krlowie 45. W zamwieniach choroby odsya si w miejsca, gdzie nie wieci S. i nie dochodzi ksiyc 34. W pieni weselnej u S. i ksiyca bywa wity kowwaj 67. Jeli na niebie s rwnoczenie dxva wiata (S. i ksiyc) nie naley sia pszenicy, lnu i tatarki 'gryki' 130. Wedle nawizujcych do Bib lii przemw weselnych S., ksiycem i g w i a z d a m i ozdobi Bg niebo 60, wiat 111 oraz Matk Bosk 106. S. i ciaa niebieskie przywoywano na pomoc przy zamawianiu chorb 38, 39, w pieniach s przedstawiane jako rodzina onierza 105; w pieniach religijnych wiec Matce Boskiej 108B, witaj Jezusa 42, chwal Boga, czyni pokon, dziwuj si piknoci Jezusa, chc uczci wito wielkanocne 47. W bajce poznaskiej demoniczny starzec chce je (przypisane do trzech panien) uwizi w podziemiu 115. -* S. wchodzi w opozycj ogln ycie : mier, zob. zamwienia 32-34, oraz opozycje szczegowe: Bg : diabe - wedle wierzenia kosmogonicznego z Ziemi Dobrzyskiej S. stworzy Bg, a ksiyc czart (z kawaka ukradzionego S.) K 42 Maz 362, ZWAK 1878/126; jasno : ciemno (dzie : noc) - S. : k s i y c 2, 17, 24-29, 98, g w i a z d y 2; S. : sowa, n i e t o p e r z 18; S. : c h m u r y , plamy - Dalej ku socu, Przez chmur tumany, Jako kamienie rzucane z proc! Szew Niech 93; Tobie wieci soce, mnie [sierocie] go chmura soni K 6 Krak 450; w przysl. / na socu s plamy 16; ciepo : zimno - S. : r o s a 2, 15, 40, 78; podob. 54; S. : z i m n a w o d a 92; w pieni S. : ldChoby serce miaa 1 z lodu zimnego, jak soce zagrzeje, pynie woda z niego K 44 Gr 380, war.: K 6 Krak 145; S. : mrz, mga - Komu sonko piyknie wieci, dla mnie tylko mga
i mrz Stoin yw 365.
x

W jzyku polskim przypisuje si wyrazowi soce kilka znacze blisko z sob powizanych: obok podstawowego (i ) 'najwiksze wiato niebieskie' take pochodne: (2) 'jasno i ciepo pochodzce od najwikszego wiata na niebie', (3) miejsce nasonecznione' oraz (4) 'pogoda soneczna'. Respektujemy w naszej prezentacji stereotypu soca te rozrnienia, bo naj one wyrane utrwalenie jzykowe w postaci wyspecjalizowanych wyrae przyimkowych: chodzi za socem 'zgodnie z ruchem wiata na niebie'; robi co o socu 'przy wietle dziennym'; pooy co w socu albo na socu 'na miejscu nasonecznionym'; czwarte wyrnione przez nas znaczenie ma status oglniejszy, opiera si na znaczeniach szczegowszych.

1. 'najwiksze wiato na niebie'

=

Nazwa sionce (na Kaszubach i pograniczu polsko-czeskim i sowackim take sloco) pojawia si w gwarach rwnie w wariancie bez przyrostka: sonic (pnocny lsk, pogranicze Kieleckiego i Lubelszczyzny) i sonio (sporad. Koskie i Tomaszw Lub.), a take w postaci zwykle ju zneutralizowanego zdrobnienia sonko. Licznie wystpuj ywe zdrobnienia, wyraajce pozytywne nastawienie emocjonalne wobec soca: soneczko, soneko, soneszko, soniczko, soniszko, sonuszko, soniuszczko, sonychno, sonyszko, a nawet sonitko; zwarty i ograniczony geograficznie zasig ma sonyszko (Kaszuby, zachodnia Wielkopolska) oraz soneko (Lubelszczyzna, uywane tylko w poezji Bart jz 160-162); zob. Kup Pol 17-24 i mapa 2. Stpol. deminutiwum socz 'mode soce' ma przeduenie w lskiej nazwie pieczywa witojaskiego - soczta z materiaw SGP PAN. Etymologicznie wyraz polski soce (z sufiksem -cejak w serce i poprzedzajcym go sufiksalnym -n - jak w okno) cile odpowiada wyrazom ac. sol, grec. helios, litew. sdule, a poprzez stind. svar i awest. svar 'blask, niebo, soce' niekiedy bywa (Rozwadowski i in.) wizany ze starosowiask nazw boga soca, Suiaroga i bstwa
Ognia Swaroyca Vas ES 3/570, Giey Mit 131.

S. pochodzi od Boga- podobnie jak cay owiat: S. to podarek boy 102; wiato od Boga dana 131, podob. 139 - dla ozdoby nieba i ziemi 60. Wg przekazu z Krakowskiego S. i ksiyc postanowia dla chway Pana Jezusa Matka Boska K 7 Krak 29 i jest ona wadna przedua jego wiecenie 69, 101. B a r w a . Podstawowa cecha: jasno np 39, 67, 138. Powszechnie uywane porwnanie sfraz., e co jest j a s n e jak soce 'oczywiste'; w sensie wartociujcym jasne jak soce czyli 'dobre' s: cheb powszedni Ad Zote 248; cheb weselny K 39 Pom 79;
korowaj TN Strupin Duy 1966, Hol Wes 20 i 80, anio Kot Zn 152; Pan Jezus TN Rachanie 1978;

Matka Boska janiejsza ni S. ZWAK 1879/60; powszechnie uywane epitety: b i a e np. Sad Podh 42; t e np wisia 1891/628; z o t e 135; jest r a n e o --wschodzie;

123 122
SOCE SOCE - oksplikacja - eksplikacja

c z e r w o n e (gdy mi si i choruje) ZWAK 1892/254 o -^zachodzie, k r w a w e Kot Rzesz 358. W okrelone wita S. przybiera wedle wierze rne barwy: niebiesk, zielon i t na w. Jana (24.VI), Lud 1896/160, Red. Sarzyna 1984; czerwon, zielon i t przed w. Trjc K 48 Ta-Rz 258. Plamy. W przys. Plamy s i na socu 16. W poznaskich opowieciach wierzeniowych wystpujce na socu i ksiycu plamy to kobieta i mczyzna, ktrzy w wito podczas naboestwa rozrzucali gnj i zostali ukarani przeniesieniem przez Pana Jezusa na S. i ksiyc K 14 POZ 146. Na Wielkanoc o --wschodzie mona na S. zobaczy baranka [Boego] Szyf Miw 58, Wisa 1892/650, K 43 i 24. S. ma k s z t a t koa, kuli. W zagadce: Malukie, okrglukte, caemu wiatu mile 6; w wierszu wspczesnego poety ludowego: brzask wytoczy na rol nieba ognist kul soca Szcz Ant 450. S. ma promienie gorce 142, po ktrych wici schodz na ziemi 125, por. 123, nazywane w zagadce warkoczami 9. Soce w koronie: Niezmierne wesele Narodzi si Jezus W przenajwitszym ciele ZWAK 1878/18. Do wygldu S. nawizuj jego dwa archaiczne symbole, j a j k o (podobiestwo barwy i ksztatu, funkcja symbolizowania ycia) oraz w (ktry przypomina promie), zob. dalej symbole S. W baniach i opowiadaniach wierzeniowych - kaszubskich Sych SGKasz 5/85, poznaskich K 15 Poz 222, mazowieckich 120B, lubelskich 121, krakowskich lis, 120A - wyglda (i zachowuje) si jak czowiek, jest antropomorfizowane. Jest mczyzn, ktry na wiat patrzy z wysoka Wisa 1900/467; ma rodzicw ZWAK 1887/3 - wyrniana jest matka socowa Dzik Klech 63 - ma siostr 110, on Lom Daj 73. W pieniach: Spuszcza gow wir Pies 421, twarz wychyla z chmury Pig wyb 66 itp. O Podstawowe waciwoci S., poza wskazanymi wyej ( j a s n e , c i e p l e ) maj w duym stopniu charakter jawnie wartociujcy: w i t e , np. w przem. pogrzebowej: Dzikuj ci ziemio wita, ktra go nosia; dzikuje ci soce wite, ktre go ogrzewao, dzikuj ci wodo wita, ktra mu ducha w pragnieniu wskrzeszaa K 10 Poz 220; boe: Zapakojcie, zote zorze, I ty, jasne sonko boe 138; w i e c z n e : Ziemia po naszetn pokoleniu bdzie sie pali, bo je wszyko grzyszne po nas. A sonko zawdy bdzie Wisa 1904/104, podob. 98; p o w r a c a j c e 85; c z y s t e : gwiazdy s czyste jak soce K 17 Lub 71, Maryja czystsza nad soce K 28 Maz 350; p i k n e - panna moda pikna jak S. LL 1975/4-5/45, Kur Opl 119, liczna jak soce Kur Opl 119; suknia jak soce K 3 Kuj 130, K 8 Krak 57, 59-60; podobnie o ubraniu K 42 Maz 494, szatach Sim Glask 17; m i / e - w zagadce 6; k o c h a n e 57; zboe dorodne jak soce TN Wyryki 1978. Jest ozdob caego wiata 13. Ruch. S. w s c h o d z i , za c h d zi powsz.; kadego ranka soce wschodzc wynurza si z morza, a co wieczr zanurza w nim Wisa 1893/114, podob. Mosz Kul 2/21, przechodzc na drugi wiat Wisa 1893/113; wytacza si z morza Nec Kasz 131; ws t aje i zbiera ros, w zagadce (i przysowiu) 2; soce nie ma pocztku ani koca. Biey ze wschodu na zachd Etnl 1989 Bilg 100. W zagadce: i d z i e bezszelestnie 3; b i e g n i e i zarazem stoi 7; ley 14. W pieni S. f a l u j e : To moje serduszko za tob bonuje, jak to soneczko po niebie faluje K 44 Gr 278, war.: MAAE 1898/87. W bajkach S. jedzi po niebie i po morzach wozem zaprzonym w chmury, w wodach pywa HR. S. c h o d z i s pa za gr, za las Szew Niech 335 albo odpoczywa w morzu - dlatego

w nocy nie wieci ZWAK 1878/126. W morzu S. k p i e si i na drugi dzie jest czyste Sych SGKasz 5/85; k p i e si w rosie stoin yw 449, we Izach dziewczyny jadcej do lubu C4. Wedug wierze kaszubskich, o zachodzie S. jest cigane z nieba za pomoc bosakw, drgw i motyk przez ssiadw Kaszubw - Pomorzan Sych SGKasz 5/86; por. porzekado W Pomorsce chowaj )u linko do skrzeni NKPP Pomorze 4. Znane jest te wierzenie, e w momencie wschodu dusze zmarych dwigaj S., za o zachodzie hamuj jego bieg Lud 1905/316. Miejsca, za ktre zachodzi S.: w morzu ZWAK 1878/126, Wisa 1893/114, Ncc Kasz 131, za rzek, za ziemi, za chmur 74b, za modry obocek 52, u zotych zrz, za las 50, za gaj, za br 52, za gr, za wysok wie 52. W pieni S.
stada 78, 95B.

S. obraca si cztery razy w roku, dlatego mamy cztery pory roku Wisa 1901/80. S. s t a j e co rok, gdy nastpuje przeom z wikszego dnia na mniejszy. To jest w tym czasie rozerw. Dziy czy dwa dni. TN azory 1984. Ze witym Mikoajem soce na zachodzie staje Stom sio 79. Kadego dnia na p godziny przed zachodem soce s p o c z y w a - wtedy naley
zakoczy prac Red. Uan Majorat 1984, podob. K 17 Lub 217.

Ruch s o c a w z o r e m d l a d z i a a n i a ludzi. Droga S. po niebie, okrelana jako ruch gr, k o e m , k r g i e m , stanowi wyjciowy czon paraleli w pieniach obrzdowych: Koem, koem slonecko idzie, nasa moda do lubu jadzie 61, Ej koem, koem soneczko chodzi, a na tym polu zboyczko rodzi 51, oraz miosnych 77. Wedle S. s orientowane dziaania weselnikw 68, 70. Sama obecno soca jest wzorem i gwarantem mioci 100. Ruch S. ku grze jest naladowany w wiosennych praktykach ochronnych, np. przy powicaniu byda i koni, wykonywanych rano, aby wszystko tak jak soce szo do gry" K 51 Sa-Kr 73. Kierunek za s o c e m naley zachowa przy niektrych pracach gospodarskich, a take obrzdowych i magicznych. Np. wesele idzie lub jedzie za socem, w krg, tak jak soce chodzi, eby modym sie wszystko dobrze wiodo tak jak tymu socu po niebie Etnl 1989 Bilg 101, por. w pieni 70. Ork i siew zaczyna si o wschodzie soca w kierunku na zachd LSE 1963/122; inaczej mogo doj do sprzeciwienia si" zboa, jego zmiany w kostrzeb, mietl Gaj Rozw 98. Kierunku za socem przestrzegaj te w trakcie magicznego okadzania zioami osb, zwierzt i przedmiotw Baz Tatr 84, obsypywania poncego budynku sol w. Agaty Etnl 1989 Bilg 133, kupowania byda K 49 Sa-Kr 100; wedle sonka, tj. od wschodu na zachd - na Podhalu w Boe Narodzenie kropiono bydo, aby si mnoyo Baz Tatr 89 i 134. Podzia majtku na Podlasiu odbywa si zgodnie z ruchem S. - najstarszemu synowi dawano dziak pooon najbardziej na wschd, kolejnym dzieciom jak soce szo Red. Ulan Majorat 1992. Budynki mieszkalne lokalizowano tak, aby ciana frontowa biega od wschodu na zachd Kai Lim 18. Kierunek na opak, tj. przeciwny ruchowi S., zachowuj w momencie czyjej mierci: ziele lebiody zanosz do najbliszej chaupy na opak od S. Wisa 1902/361. Kierunek na opak zachowywany jest rwnie przy zamawaniu ry Kot Zn 187, K 51 Sa-Kr 17, paczek Kot Zn 190, urokw K 51 Sa-Kr 23, robakw u bydlt K 17 Lub 157, magicznym okadzaniu koszary na Podhalu Baz Tatr 170 i 179. Gra s o c a. W niektre dni w roku - wedug rozpowszechnionych wierze

124 ________________________ SOCE - eksplikacja

125
SOCE - cksplikncja

- S. zachowuje si w sposb specjalny: g r a o wschodzie na W i e l k a n o c czap Mat 65; igra na Zwiastowanie Drab Pdl 98 gr na w. Piotra i Pawia Wisa 1901/80, Wisa 1903/692; igra na rne kolory, jak tcza, chodzi jak przepirka na w. Jana Drab Pdl 98. Z Grnego lska pochodzi informacja o obrzdzie odbywanym po nocy witojaskiej, w czasie ktrego dwadziecia cztery dziewczta rozkaday o wicie na biaym obrusie specjalne pieczywo, taczyy i pieway: Graj, soce, graj, ot tu
masz twoje soczta Ziemia 1930/214 [dane z Pracowni SGP PAN w Krakowie); ska C Z e W dzie 98;

Boego
Wielkanoc skaka

N a r o d z e n i a Szyf Miw 81, Mosz Kul 2/450, na Zwiastowanie Drab Pdl P, na

Szyf MiW 58, Wisa 1892/650, ZWAK 1878/126, Grod L^cz 74, Drab Pdl

w kko o wschodzie w dniu w. Trjcy Wisa 1904/104. Wg danych z Lubelszczyzny i Pomorza w dzie Boego Narodzenia S. kuca z radoci cieszc si z narodzenia Pana Jezusa Bart Lub 34, t a c z y Mosz Kul 2/450; na Wielkanoc taczy Drab Podi 98 i wschodzi podskakujc, bo baranek cieszy si ze zmartwychwstania Chrystusa Wisa 1892/650. W dniu w. Trjcy, gdy trzykrotnie chowa si za gry, taczy i ka n 1 a si Stwrcy Swit Nadr 113, Wit Baj 145, ZWAK 1887/3; tacuje nad zachodem na w. Jana Drab Pdl 98, na w. Piotra i Pawa Wisa 1903/692; kania si w sobot przed dniem w. Trjcy rano i wieczorem przybierajc t, czerwon i zielon barw i< 48 Ta-Rz 258. W Poznaskiem znane jest te wierzenie odnoszce si do codziennego zachodzenia S.: zanim zajdzie, zatrzymuje si i pochyla, jakby kaniao si ziemi na dobranoc K 15 Poz 4; k p i e siew Boe Narodzenie Bart Lub 34, w niedziel 63, w czasie wesela 64. w i e c e n i e . Sonecko wiycio, dobrze ludziom byo, rosa w polu gleba, ni mio kto je chleba stoin yw 287; porwnywane do kosmicznej arwki 136; w przys. Wszdzie soce jednako wieci NKPP soce 36; Chocia ja uboga z ubogiego domu tak mi sonko wieci, jak i bogatemu, stoin yw 452, war.: Sad Podh 37; w sensie uoglnionym: 'komu jest dobrze, mona y szczliwie', wieci komu s zew Niech 449, take 74. W przys. Me wszystkim jednako soce wieci NKPP soce 18; wieci na kogo, nad
kim Sad Podh 37. Kole V Oe Sych SGKasz 5/84.

S. lni wasnym blaskiem - w przys. 27; janieje 44B; Soce, miesic s janiejsze, uczci wito chc dzisiejsze [Zmartwychwstania] 48d; migoce 89. S. z o c i , ozaca ziemi 137, pszeniczk Pig Wyb 154, gaj TN Jacnia 1964; zbiera pery/korale [= wysusza ros] 2, 40, 45; zbiera gwiazdy 2. W sobot, ktra jest uwaana za dzie Matki Boskiej i tzw. siewcki dzie, soce zwykle wieci chocia przez chwil, poniewa w tym dniu sieroty susz swoje
koszulki" K 45 Gr 495, podob. K 51 Sa-Kr 2, TN Krasiczyn 1985, Wisa 1889/508; dzieje si tak

od czasu, gdy Matka Boska praa pieluszki Chrystusa TN Motycz 1986. Wedle innych wierze, w sobot musi by troch soca, aby wysuszy paszcz Matki Boskiej, mokry od ez dusz pozostajcych w czycu Kul wiei 3/509; przys. W sobot musi by zawsze cho troch soca NKPP sobota 4. S. przywieca trzy godziny duej na prob Matki Boskiej w czasie bitwy Sobieskiego z Tirkami (lub Pisudskiego z Moskalami) 101. Przeklestwa i zorzeczenia (gwnie kierowane pod adresem niewiernych kochankw) Zby tobie byo soce nie wiecio! 74c; A bodaj ju soca nic ogld& K 22 eez u; eby nie ujrza promienia od soca Pies i 2/596. Miejsca, ktrych soce n i e o w i e c a i nie ogrzewa (grb, kamie, gra, las, woda) s martwe 11.1, tam si wyp-

dza choroby 34 i odwraca wiatr" Pel Dem 56. W leczeniu (ukszenia pszczoy lub osy, bolakw pojawiajcych si za uszami oraz wymion krw chorych na wia ) uywa si ziemi, gliny i kamienia, ktre nie widziay soca Bieg Lecz 111 i 184, K 7 Krak 166. Dziewczyn zmar, za ycia nieszczliwie zakochan, grzebie si w grobie, gdzie deszcz nie doleje 1 soce me dowieci (dogrzeje) 93. S. g a n i e przy kocu wiata 109; S. m i s i , c h o r u j e ZWAK 1892/254, Wisa 1898/135, w bajce nie wieci trzy dni przekute przez czarnoksinic H8a; wedle wierze mi si (lub zachodzi krwawo), gdy patrzy na zabit mij K 19 Kie 202, K 34 chel 175; w pieni: S. cmi si i ziemia zapada, kiedy dziewczyna egna si z paniestwem K 18 Kiei 98. Wedle relacji z 1828 roku w ywieckiem, gdy soce zaczynao mi si, wynoszono cebrzyki z wod obawiajc si paskudy Pig Wyb 268. Utrata wiata przez S. przeywana jest jako zapowied koca wiata, -^zamienie soca. n S. g r z e j e 80, ogrzewa ziemi, wiat 131, 142, starca 20; wygrzewa gsionki z jajek muszych Mosz Kul 2/438; przygrzewa 21; p 1 e c z e TN Jacnia 1964, Nyr Kar 97; przypieka Kuc Mlp 35, pray Bk Kramsk 74, parzy K 6 Krak 100; p a l i : przys. Cho pali soce, bierz z sob opocz Wit Baj 290, bije NKPP opocza i; w zag. pali bez pomieni, bez ognia 4; w zorzeczeniu: Bodaj ci soce spalio 74c; Na wity Bartomie [24.VIII] srorice ywy pomie NKPP Bartomiej w. 20. Przys. Kiedy w kwietniu sonko grzeje, tedy chop nie zuboeje Wit Baj 300; topi, lie ld i nieg 8. W pieni S. goice, gorejce, jarzce, race symbolizuje ywio m s k i , zapad-niajcy: A w lecie w lecie soce gorce, pasa dziewczyna woki na ce 81, podob. 84; od S. dziewczyna moe ogorze 83, jej wianek zwidn 59 albo zbledn tak, jak dziewczyna od kochanka 84. Towarzyszy zakochanym: pomaga w wyborze ukochanej 79, potwierdza uczucia 86, jest ordownikiem kochanka 94. Jest r d e m y c i a : Bez soca nie ma ycia TN Krasiczyn 1985; w poezji chopskiej S. jest wizane ze zboem i chlebem, np. u Sitkowskiego 133, jest jarzce 142. S. o c z y s z c z a i u z d r a w i a : wypala wszystko, co ze siedzi na drogach Baz Tatr 182; S. wyciga zimnic K 7 Krak 16.1, S. zabija wszelkie choroby TN Gorajec 1984, wygrzewa choroby i wraca zdrowie Sych SGKasz 5/86, K 15 Poz 142. W przys. Gdzie soce nie chodzi, tam chodzi dochtr NKPP doktor 18. S. jest przywoywane w formuach zamwie przeciw chorobom .12, 33. S. jako p o s t a ywa w bajkach z Krakowskiego jest przedstawiane jako m c z y z n a , posiada dom i gospodarstwo, gdzie gospodaruje soneczkowa siostra. S. ywi si miodem 1 is; w bajkach z Poznaskiego mieszka wraz ze swoj matk w cudownym paacu na wysokiej grze K 14 Poz 367, K 15 Poz 222; w opowiadaniach wystpuje jako wiadek zbrodni 124; w bajce lubelskiej S. wymierza sprawiedliwo krzywdzicielowi ubogiego chopa 121. " S. przeywa jak czowiek: r a d u j e s i Wisa 1900/468; weseli si na Zwiastowanie Drab Pdl 98; raduje si w dniu Wielkiej Nocy Mosz Kul 2/451; cieszy z narodzenia Jezusa Bart Lub 34; c h w a l i Boga 48a; p a c z e nad grobem Jezusa 47, nob i niedol ludzi noa, w Dzie Zaduszny Etnl 1989 B i l g 107; d z i w u j e si piknoci Jezusa 48c i urodzie Maryi IOR, w pieni: obziera si (n a ogrdeczek) panny K 48 Ta-Rz 328, K 44 Gr 385 i oglda si na pann ZWAK 1886/307; przed zachodem (najczciej w sobot) pochyla si jakby kaniao si ziemi na dobr noc Kul Wiel 3/509, K 15 Poz 4. W pew-

127 126
SOCE SOCE eksplikacja eksplikacja

nych sytuacjach s m u c i si, pacze i g n i e w a : jest smutne, gdy chopak nie pi z ukochan albo dziewczyna z ukochanym 73; pacze po mierci Chrystusa 47. S o c e a w ( m i j a ) . S. i w (mija) pozostaj w bezporednim zwizku, ktrego istota jest ujmowana rnie. W Maopolsce (i innych stronach Polski) rozpowszechniona jest wiara w picie soca przez mij. Mwi si, e gdy mija patrzy na S., moe wypi jego blask Mosz Kul 2/453, jego si Dzik Klech 127, dlatego ciao zabitej miji naley zagrzeba w ziemi, inaczej S. bdzie chorowao, mio si ZWAK I881/152, K 34 Chel 175, zachodzio krwawo K 19 Kie 202, rozgniewa si Mosz Kul 2/453, zajdzie krwawo, wystpi grady i deszcze Baz Tatr 99 i 189. S. kania si temu, kto pochowa nieywego wa Sim Wierz 261. Wedle wierze w (take mija i jaszczurka) nie zakopany w cigu dnia koczy ycie po
Zachodzie S. K 17 Lub 147, Szyf MiW 137, Baz Tatr 101, ZWAK 1881/132, 152, 172, Sych SGKasz 5/84

- wedle niektrych - o tej porze wanie odywa K 42 Maz 316. Wg podania z Kieleckiego w, ktrego przez siedr lat nie widzia aden czowiek ani adne zwierz, przemienia si w mij (jazie) oskrzydlon z siedmiu gowami. Taka mija pojawia si razu pewnego i lataa w powietrzu, nareszcie opalio jej soce skrzyda, upada i zgina, bo Pan Bg nie dopuci, by nadal ludzi ksaa" ZWAK
1881/181 (przedruk: K 19 Kie 201).

0 Rozmowy ze s o c e m . W pieniach do S. zwracaj si pasterze lub niwiarze z prob, by szybciej zachodzio za las, br, zielone dby 50, 52, 53, rozmawia z nim zakochana dziewczyna 76 i moda matka egnajca dom rodzinny K 28 Maz 229. W pieni zaduszkowej, do S. (take do nieba, miesica, gwiazd, wody, obokw, gr, lasw) zwracaj si dusze zmarych, ktrych Pan Jezus nie chce przyj 112. W pieni dziadowskiej umierajcy egna soce, kwiaty i wiat szeroki Nyr Kar 277. P r z y s i g i na s o c e w Wielkopolsce wschodniej przy transakcji kupna--sprzeday polegay na obracaniu si sprzedawcy do S. na dowd potwierdzonej umowy Kul wiel 3/224. Zaklcie: Niech nigdy jasnoci nie ogldam soca K 6 Krak 418 jest odmiank przytoczonych zorzecze 74c. Zaklcie na S. w pieni miosnej 100. Formua odpdzenia chmur i deszczu: Pokaz-ze si sonecko, Dam ci biae ja-jecko! 32. M o d l i t w y powitalne do wschodzcego soca. Gdy soce zaczynao wychodzi, klkali na wschd soca i robili znak krzya witego na sobie TN Derenia 1984, odmawiajc przy tym pacierz lub inn modlitw TN Krasiczyn 1985, por i< 48 Ta-Rz 43; kto mia wiar, kad sie na krzy przed Panem Jezusem, kaniali sie i pokony bili TN Krasiczyn 1985, por. Mosz Kul 2/440, 516. W Wielkopolsce i Maopolsce zachoway si lady specjalnych powita wschodzcego soca: Zawitaj, powitaj, jasno boska, ktra cay wiat owiecasz i mnie czowieka grzesznego Mosz Kul 2/441 [Maopolska]; Witam ci, soce, na dzie dzisiejszy, ebym mg ten dzie szczliwie przepracowa Kul wiei 3/507 lub Witaj nam, witaj, sonecko rane, witaj, skarbie niebieski, co przywieeds nam, biednym ludziom na ziemi. Jakze ty pikne 1 blyscce, prosto od Boga posiane. Pokwdlony niek bydzie za ciebie Jezus Chrystus Mosz Kul 2/441 [ywieckiej. Motyw ten wprowadza kielecka poetka ludowa 142, podob. 134. Modlitwa poegnalna na Kaszubach brzmi: Suneko, pkuj ce, esme tak slee skuele ten je - po jej wypowiedzeniu znakiem krzya egnano S., siebie, pola i zagrod Sych SGKasz 5/84.

4 lady kultu S. (szczeglnie wyrane wobec S. wschodzcego i zachodzcego) s te widoczne w zakazach wskazywania na soce palcem (60 to grzech; by nie wyku mu oczu) ZWAK 1878/16, ZWAK 1892/253, K 34 chel 157, przeklinania w jego obecnoci, stawania tylem, oddawania moczu, wyrzucania mieci w jego stron, a nawet patrzenia Mosz Kul 2/440. Uwaa si, e od S. dziecko moe olepn i dosta piegw K 15 Poz 124; tylko czarownica, ciota, moe bezkarnie patrze na soce Kul wiel 3/449 i 508. lady kultu S. widoczne s te w nazywaniu go okiem Boga oraz w symbolice S. (zob. symbolika). Pozostaoci pogaskiego wita ku czci S. (oraz wody i mioci) jest znana do dzi (obecnie ju tylko w funkcji zabawowej) sobtka (na Podlasiu kupalnocka), zwyczaj palenia ognia w wigili przesilenia sonecznego, tj. 23 czerwca, taczenia i puszczania wiankw Kul Wiel 3/320, Etn Pol 2/H3-H6, ->ogie sobtkowy. 00 A Fraz. jak soce na niebie 'rzecz oczywista' NKPP jasny 4 oraz przys. Iga przez koca, niebo przez soca nie warte spomnienid ZWAK 1883/102, war.: NKPP iga 5 - utrwalaj jzykowo zwizek S. z ->niebem. W bajkach i wierszach lokalizowane w paacu niebieskim 118, niebieskim dworze 142, w odlegej chaupie 128. Wedle pooenia S. na niebie wyznacza si czas w cyklu dobowym i rocznym, por. przyst. Gwiazdy i soce to najlepszy zegar NKPP gwiazda6. S. dzieli dob, wyznaczaczas pracy i odpoczynku 136; por. przysl. Spij o miesicu, a rb o socu 17. Wyrniane miejsca graniczne drogi S. po niebie to wschd, poudnie i zachd. Wschd i zachd jako odcinki czasu maj moc magiczn, -wschd soca, ->zachd soca. Kalendarz ludowo-chrzecijaski jest nie tyle agrarny, co solarny, bo daty gwnych wit w roku, z Boym Narodzeniem i Wielkanoc na czele, wyznaczone w nim zostay wedug przesile sonecznych stom sio 77-78. Formuy lokalizujce S. maj rwnoczenie znaczenie czasowe: S. wysoko znaczy tyle co 'ju/jeszcze dzie, czas pracy' 66, 71, a S. nisko - 'zblia si wieczr, czas odpoczynku' 66, 72; podobnie: S. na chopa, na czowieka Etnl 1989 Big 109, Bk Kramsk 74, na setme /opv nesok Sych SGKasz 5/86, na topl, na dwa topole Bk Kramsk 74. Od momentu, gdy S. skonio si nisko nad ziemi, liczono pocztek wieczoru Gaj Rozw 64. S. jest powsz. traktowane jako niedostpne dla czowieka: Seroko, daleko sonecko na niebie, a ja jesce dalej, Jasieku, od ciebie K 27 Maz 276. Tylko w tekstach artobliwych przedstawia si sytuacje nierealne: jak w satyrycznej rymowance W Bigoraju soce kijem popychaj Pk Bilg 233, w bajce - umaczanie pdzla w S. 127; w anegdocie zmczony robot yd macha czapk, eby S. zachodzio prdzej Etnl 1989 Bilg 108; podob. w zwrocie frazeologicznym porwa si z motyk na soce NKPP motyka 3, nadto war.: Wit Baj 310, ZWAK 1878/177. Formua przy wsadzaniu chleba: Ronij chlebie jak sonko na niebie znaczy 'wysoko' 37. Na podstawie wygldu S. przepowiada si przysze zdarzenia. Czerwono wiecce S. (przez trzy dni) K 48 Ta-Rz 258 (lub w Nowy Rok) Sim Wierz 235 jest zapowiedzi w o j e n , mierci lub godu K 48 Ta-Rz 258. Brak . w dniu lubu oznacza smutne ycie maonkw Sim wierz 235. Pomylno w gospodarstwie okrela si na podstawie wygldu S. i jego obecnoci (lub braku) w okrelone dni roku. Urodzajny

rok bdzie, jeeli S. wieci w Boe Narodzenie: Godnie wita

128
SOCE - eksplikacja

129
SOCE duplikacja jasne, to stodoy ciasne, a jak ciemne, to stodoy przestrzenne Gaj Rozw 37. Podobnie sdzi si o dniu Nowego Roku ZWAK 1882/161; Gdy w Palmow Niedziel soce wieci, bd pene stodoy, beczki i sieci NKPP Niedziela Palmowa 3; Kiedy w kwietniu sonko
grzeje, rolnik nie Zuboeje NKPP kwiecie 8, nadto war.: Wit Baj 300, ZWAK 1882/168. Zyto

lub len urodz si jeeli S. ukae si w dzie Nowego Roku Wisa 1892/648, wieci (wczesnym rankiem lub jasno) w dniu Matki Boskiej Gromnicznej (2.II) LSE 1963/126, ZWAK 1882/164. Wino obficie zrodzi si, kiedy soce wieci w dniu w. Urbana (16.IV i 25.V) NKPP Urban w. 2, nadto war.: ZWAK 1882/171 lub w dniu Wniebowzicia Panny Maryi (15.VIII); ze wieceniem S. w tym dniu wizana jest take przepowiednia przeciwna: W Wniebowzicie Panny Marii soce jasne, bdzie wino godnie kwane
NKPP Matka Boska Zielna 2, nadto war.: ZWAK 1882/175.

Z a r a z na owce zapowiada S. wiecce w dniu Matki Boskiej Gromnicznej, por. przys.: Owczarz w owczarni woli widzie wilka, jak soce w dzie gromnicy, chociaby chwil kilka 19. Zaraz na zasiewy zapowiada deszcz padajcy wtedy, gdy wieci S. ZWAK 1878/135. D e s z c z bdzie jeeli (na wiosn lub w lecie) obok S. ukae si sonecznica K 48 Ta-Rz 259, LL 1961/4-6/84, laurka Etnl 1989 Bilg 116, promienny krg Kul wiel 3/523, lub gdy S. jest blade LL 1963/2-3/95; ulewa: Na Marka (25.IV) gdy soce dogrzewa, zwykle potem ulewa NKPP Marek w. io; b u r z a : Soce mocno przypieka na burz NKPP sionce u, war.: ZWAK 1882/195; n i e p o g o d a : Gdy wity Piotr.z Pawem (29.VI) pacz, ludzie przez tydzie soca nie zobacz, NKPP Piotra i Pawia #w i, war.: ZWAK 1882/173; zima potrwa duej: Gdy jasne soce w dzie Gromnicy (2.II) bdzie, wicej ni przedtem niegu
spadnie Wszdzie NKPP Matka Boska Gromniczna 6 i 7, nadto war.: ZWAK 1882/164.

W S. postrzegane w cisym zwizku z n i e b e m (jest jasne i wite) bywa w przys. 20 i w pieni uywane zamiennie z nim: Nie chod we wianecku, kiedy nie dziewecka, Skarze cie Pan Jezus z jasnego sonecka ZWAK 1888/141 (por. fraz. jak grom z jasnego nieba). S. wystpuje w ekwiwalencji z ksiycem 112 oraz Bart Lub 188, K 7 Krak 17; ze z o t e m (symbole boskoci, krlewskoci) 119, por. formuy: S. ze zota Wista 1891/628, S. ozaca ziemi 137 - oraz z o g n i e m (grzeje, pali, piecze) 4, 74c. W bajce wymiennie mwi si o S. i C h r y s t u s i e H8b. i1 S. jest symbolem y c i a , d o b r o b y t u : w przys. 23; p r a w d y - w przys. Soca workiem nie zasonisz NKPP soce 19, war.: LL 1957/3/43; Nie mw przeciw socu NKPP soce 17; s z c z c i a: ycie pene soca, nieraz burz Kur Opl 159, zob. te 21; w o l n o c i : Ojczynie zawieci soce wir Pies 277; d o s k o n a o c i : fraz. widzie plamy na socu 'szuka wady w czym, co jest dobre' oraz przys. Kto bliniego nienawidzi, ten i w socu plamy widzi 16. S. jako symbol C h r y s t u s a : w koldach 46 i pieni wielkopostnej 49. Biblijny motyw niewiasty ubranej w S. (Ap 12,1) czyli Matki Boskiej (ewent. Kocioa) noszcej w sobie Chrystusa, znany jest w pieniach religijnych 106 (niektre z nich funkcjonuj wtrnie jako koldy yczce piewane pannom). W gadce lubelskiej trzy soca to trzy osoby boskie": Maryja, Jzef, Jezus Bart Lub 188. Metaforycznie soce, soneczko mwi si o czowieku: w pieniach onierskich S. utosamiane jest z m a t k ; w koysance z d z i e c k i e m : Unij mi creczko. Ty moje soneczko Kot Las 194; w pieniach miosnych jest zestawiane z u k o c h a n / u k o c h a n y m 62, 84.

W ludowym zdobnictwie jako symbol S. pojawia si kolo, take rozwinite w r o z e t , np. na podlaskim korowaju K 28 Maz 142, Etnl 1988 Bacz 82, Etnl 1988 Polin 180, biaostockich pisankach PSL 1965/2/107, pomorskich i podhalaskich przedmiotach drewnianych PSL 1956/3/173, toruskich piernikach PSL 1957/2/98, bigorajskich i kurpiowskich szczytach domw PSL 1959/1 -2/159, PSL 1901/4/207, na stragarzach izb Wisa 1902/376, deskach drukarskich z Lubelszczyzny PSL 1949/9-10/273 itp; por. podane wyej pieniowe formuy o chodzeniu S. koem. Najwaniejsze yciodajne funkcje S. znajduj symboliczny wyraz w jajku i wu. J aj ko symbolizuje S. jako zarodek i rdo ycia, podobne ksztatem i barw do S.; czste w zamwieniach 32 zaklinajcych deszcz i przyzywajcych S.; w krakowskiej bajce chop wypytuje S., gdzie kura znosi jajka 120A; zwizek S. z jajkiem jest utrwalony w zdobieniu pisanek wielkanocnych motywem promienistego S. Etnl 1989 Niew 64 65. W przypominajcy ksztatem promie S. (promie S. jest rysowany lini falist), wie si ze S. poprzez swoje znaczenie elementu mskiego, falliczno--zapadniajcego, zob. wyej S. a w (mija). Symbolami soca s te: db w zag. 1; sporad. inne drzewa; ko - zag. 12; do konia porwnuje si S. w wierszach 135; p i e s e k - zag. 8c; b i e d r o n k a -w wierzeniach, praktykach i towarzyszcych im rymowankach typu Biedronko, biedronko, pjd do Pana Jezusa po sionko, nazywana na lsku soneczkiem 35; w koldzie lubelskiej dzik (wieprz), ktry spod jody wykopuje zot bry (soce) 41; ptak - zag. Jest tam ranny ptak biay, Co obudz wiat cay MAAE 1903/286; g o b - w pieni niwnej 53; gospodarz - zag. 10; p a n i - zag. SA; p a n n a - zag. 9. Zestawienie S. z pann, wtrnie z N a j w i t s z P a n i e n k , jest popularne w pieniach obrzdowych (weselnych) r>i, 02 oraz modlitewkach :n. W pieni miosnej S. i ksiyc to d z i e w c z y n a i c h o p i e c 80B. Rolin zwizan ze S. jest s o n e c z n i k HO, przys. Obraca si jak sonecznik
za socem NKPP sonecznik.

Soce w s e n n i k u ludowym oznacza oglnie co d o b r e g o , z konkretyzacjami: p o g o d n y dzie, z d r o w i e , r a d o ; S. wysoko na niebie - co bardzo dobrego. S. wschodzce zapowiada dugie ycie, S. nad zachodem - krtkie ycie lub mier w rodzinie. S. oznacza te o g i e i b u r z , za jasno wiecce S. na odwrt deSZCZ Etnl 1994 Nieb 154.

2. 'jasno na niebie'

ciepo

pochodzce

od

najwikszego

wiata

Wzgldna odrbno tego znaczenia w stosunku do znaczenia podstawowego jest potwierdzona przez wyraenia przyimkowe za soca / do soca / o socu (co zrobi) oraz sposb rozumienia wyrae pochodnych: soneczny 'wypeniony blaskiem soca', sonecznic si - 'lni', rozsoneczni 'rozjani', rozsoneczni si - 'rozpromieni si', a take sonecznica - 'promie soneczny', 'choroba oczu, wiatowstrt'; utrwalaj one podstawowy zwizek S. ze wiatem, podobnie jak wyraenie nasoneczni - 'nagrza, nawietli' utrwala zwizek S. z ciepem. Wyrazy bliskoznaczne krzyujce si znaczeniowo to widok 122 i ar Bieg Lecz 359.

131
130 ________________________ SOCE - eksplikacja SOCE - dokumentacja

** S. wchodzi w opozycje na podstawie cechy jasny : ciemny (dzie : noc) z k s i y c e m - w przys. Spij o miesicu - rb o socu n. * wiato S. pochodzi z nieba, w ktrym uchylona jest furtka, skd blask pada na soce K 7 Krak 21 i 28. S. bierze pocztek z Baranka [=Clirystusa] 107. O Waciwoci S. jest to, e przemieszcza si b e z s z e l e s t n i e 3, nie daje si uchwyci 5; w anegdocie o gupcu chop macha kapeluszem, eby nagna widok do chaupy 122, w opowieci o nieprawdopodobnym zdarzeniu baba chwyta soce przetakiem i przykrywa zapask MAAE 1908/297. Jest najszybsze 11. 00 Za soca / do soca co zrobi znaczy 'pki jest dzie', 55, 56, 96.

Wspwystpowanie S. i deszczu sprzyja praktykom czarownic, w popularnej rymowance: Deszczyk kropi, soce wieci, czarownica maso kleci 21, O sytuacji, kiedy jednoczenie deszcz pada i soce wieci, mwi si, e wilk si mieje K 15 Poz 126. W popularnej bajce S., mrz i wiatr spieraj si o to, kto mocniejszy 117; w bajce podlubelskiej wspomagaj biednego chopa 121; z centralnej Polski pochodzi bajka o S., miesicu, mrozie, wietrze i deszczu, ktre mieszkaj w odlegej chacie 128,
podob. 116.

3. 'miejsce nasonecznione'

Znaczenie 'miejsce nasonecznione'jest utrwalone w potocznych zwrotach takich, jak: na socu (suszy co, grza si, usi); po socu (chodzi), na sotice (co/kogo wynie) w socu (bieli ptno). T Kolekcje tworzy z wod: ^Ozmarynie mj zielony, coe taki rozkrzewiony, na socem cie wystawia, zimnom wodom podlywaa, aby wyrs w kierz Krzy Kuj 1/110. <* S. wchodzi w opozycje na podstawie cechy jasny : ciemny z c i e n i e m 91; ciepy : zimny z c h o d e m 103. A Na socu / w socu bieli si ptno, suszy owoce, roliny itp. powsz., nadto: wedle dawnych przekazw - suszy si pszeniczk na koinwaj K 49 Sa-K 507, uzyskuje si balsam przeciw czarom K 7 Krak 341, ma z wa skuteczn na porost wsw K 45 Gr 498, lekarstwo na ble K 7 Krak 172 i przeciw morowemu powietrzu K 42 Maz 340, licie dbowe potrzebne do czarw K 15 Poz 253. Chodzenie po socu z odkryt gow miao sprowadza ciki pord Wisa 1894/583; dziecko wyniesione na soce mogo olepn lub pokry si piegami K 15 Poz 124. W a r t o c i o w a n i e pozytywne jest utrwalone w wyraeniu koo soneczne 'miejsce pod socem, bezpieczne, radosne': w pieni z Herodw": Zayj wesela w sonecznym koe, Bg sie narodzi na tym padole Bart Lub 248, war.: Bart Lub 225, 27i, K 24 Maz 88; w pieni miosnej: Rozszerzyo si soneczne koo, czemu mi smtna, a me
(weso) ? K 40 MazP 259.

-* S. wchodzi w opozycje na podstawie cechy ciepy : zimny z m r o z e m 116; na podstawie cechy suchy : mokry z d e s z c z e m 104, 116. W przepowiedniach bywa zapowiedzi m r o z u : Jak Anioy (2.X) w socu ciepym chadzaj, to potem w zimie mrozy si trzymaj NKPP Aniow w.; piknej, ciepej p o g o d y : Wawrzyniec (10.VIII) i Bartomiej(24. VIII) kiedy w socu trwaj, pikn jesie nam przepowiadaj NKPP Wawrzyniec w. 24; Ile soca na Makarego (2.1), tyle ciepa wrzeniowego NKPP Makary Sw. 1. S. jest zapowiadane przez niepogod: Jeli w Nawiedzenie (2.VII) nie ma pogody, przez dni czterdzieci wicej soca ni wody
NKPP Matka Boska Jagodna 7.

DOKUMENTACJA
ZAGADKI

1 - Drzewo (db/topola/jabo/lipa/...)/slup w rodku wsi/pola [= soce]. Stoi db na rodku wsi, nad kadu chalupu gazka wisi. (Soce). TN Bychawka 1962, war.: MAAE 1908/326; Pord wiata db stoi, a do kadej chaupy gazki wisz. Folf Zag nr 655; take: W rodku pola stoi tompola ... Wisa 1891/567; ... jabo ..., ... lipa ..., ... wierzba ... Folf Zag nr 655; Stoi sup na rodku wsi ... Cisz Krak 351. 2 - Sloce/zorza zbiera pery/kolczyki/fciucze [= ros/gwiazdy]. a. Sed Roch, ozsypal groch, miesic wiedzia, nie powiedzia, soce wstao, pozbiralo. (Gwiazdy). Folf Zag nr 1234; tame war.: Roch zaso groch. (Grad); wity Roch zasia groch, ksiyc ... (Rosa). ZWAK 1878/181 Ziemia Dobrzyska; wity Roch rozsu groch ... (Rosa). ZWAK
1885/300 Lubelskie.

4. 'pogoda soneczna'
Znaczenie to potwierdzone jest przez derywat sonecznie- 'jasno, pogodnie' i daje podstaw do uycia wyrazu soce w szeregowym zestawieniu z pogod: Kiedy bdzie soce i pogoda 87. Nazwy synonimiczne: upa powsz.; soneczna spiekota 104. + S. tworzy kolekcje z innymi zjawiskami atmosferycznymi. S. i w i a t r sprzyjaj mioci: Cichy wietrzyk wieje, ciepe sonko grzeje, A Kasieka do Jasieka przez okno si mieje Kot Rzesz 452, podob. Pies l 2/215. S. i d e s z c z: Deszczyk pada, soce grzeje, do kochanki serce mgleje K I Pies 217; S. wraz z bujnym wiatrem wystpuj w czasie wesela sieroty 65; por. wierzenia o zapadniajcej funkcji ->deszczu i -wiatru. W bajkach S. i wiatr funkcjonuj jako bracia Lom Baj 73.

b. wita Urszula klucze osula; miesiczek wiedzia, a nie powiedzia, soce za wstao, klucze zebrao, witej Urszuli do garci podao. (Rosa). Folf Zag nr 1234; war.: ... pery rozsula, ... pozbierao. NKPP Urszula w. 7; ... pery rozsula, ksiyc ..., sonko ... i w niebie schowao. (Rosa). LL 1957/3/37, Mich Trd 125, TN Niezdw 1967, Konop Krak 164; wita Hereka rosnula pereka, ksiyc widzia, ..., soce wstao, pozbierao. MAAE 1908/325; Chodzia po rowie, Zgubia korale, ... LL 1963/2-3/94; por. take wyliczanki dziecice. c. Pikna dziewczyna na polu si bawia, Jak si bawia, kolczyki zgubia; Ksiyc wiedzia, nie powiedzia, Soce wzeszo, pozbierao. (Zorza, rosa). ZWAK 1878/182. d. Wyazi dziadek na skrzynatke I wyla babce serwatk. Ksiyc wiedzia, Nie powiedzia, Soce wstao, Wyzbierao. (Rosa). LL 1957/3/37, war.: Folf Zag nr 1235. 3 A - Idzie, nic sunie; bez wod idzie, nie plunie. (Soce). Folf Zag nr 1052, war.: tame. 3 D - a. Zawdy chodzi, cay las obedzie, ani listkiem, ani niczym nie ruszy. (Soce). Folf Zag nr 1026. b. Zawdy idzie, a niesporo mu. (Soce. Zegar). Folf Zag nr 1051. c. Chodzi po lesie, nie smyrze si. Folf Zag nr 1027. 4 - Co si pali bez ognia? (Soce). Folf Zag nr 1097. Ronie bez korzeni, pali bez pomieni, a huczy bez wichru. (Kamie, soce i woda). Folf Zag nr 1221, podob. w pieni - K 28 Maz 154. 5 - Co to jest: wymiata, nie wymiata, wynosi, nie wyniesie, jak czas przydzie, samo wydzie. (Soce w chaupie). Folf Zag nr 1181, nadto war.: Miecie, miecie, nie wymiecie, nios,

133
SOCE dokumentacja

132
SOCE - dokumentacja
MODLITWY I MODLITEWKI nios, nie wynios, a ... TN Orchwek 1962; Cego z chaupy nie wymiecie? Cisz Krak 365; zob. te bajki nr 73. 6 - Malukie, okrglukie, caemu wiatu mie. (Soce). Foif Zag nr 911. 7 Wiedno biegnie, wiedno goni, nie dopdzysz go w sto koni. Chcesz czy me chcesz, swoje broji, a wiedno na miejscu stoji. (Suce). Folf Zag nr 1013. 8 A - Lecia ptak bez pierza na drzewo, bdce bez licia, przysza pani bez ust i zjada tego ptaka. {nieg i soce). Folf Zag nr 145. 8 B - Chto moe nbaryj liza, cho ni m jzeka? (Sluce, bo zlic nwtksze zwale niegu i lodu). Folf Zag nr 295. 8 C Mj dziadek za drzwiami, piesek zaszczeknie, dziadek ucieknie. (Sopel lodu. Soce zawieci i sopel upadnie). Folf Zag nr 563. 9 - Stoi panna we dworze, a jej warkocz w komorze. (Soce). Folf Zag nr 516. 10 - Pole niewymierzone, bydo niezliczone, parobek rogaty, a gospodarz bogaty. (Niebo, gwiazdy, ksiyc i soce). Folf Zag nr 863, war.: -+ksiyc. 11 - [W pomorskiej wersji bajki o mdrej dziewczynie dwaj chopi musz powiedzie sdziemu, co jest najsodsze, najtuciejsze i najszybsze. Jeden z nich za rad crki odpowiada, e najsodsze - spanie, najtuciejsza ziemia, najszybsze - soce.] Krz PDL nr 875. 12 - lepy ko, ale wrotami patrzy. Folf Zag nr 93; tame war.: ysy k bez wrota ... 13 - Co wyej lasu, ozdoba caego wiata. Folf Zag nr 642. 14 - Jedno peda: Lemy", drugi peda: Biemy", trzecie peda: Chrabszczajmy"'. (Soce, wiatr i gazie). Folf Zag nr 886. PRZYSOWIA 15 - Nim sionko wzejdzie, rosa oczy wyje. NKPP rosa 1, nadto war.: Wit ISaj 308, Wisa 1891/247, ZWAK 1892/185, ->TOSa. 16 - I na socu s plamy (skazy). NKPP soce 5, nadto war.: Sych SGKasz 5/84; Kto bliniego nienawidzi, ten i w socu plamy widzi. NKPP blini 3, nadto war.: Wit Daj 300; Plamy s i na socu. K 8 Krak 264; por. te fraz Plamy w socu szuka 'szuka dziury w caym'. NKPP soce 21. 17 - Spij o miesicu, - rb o socu. NKPP dzie 11, nadto war.: Wit Baj 313. 18 - Stroni jak nietoperz od soca. Wisa 1899/4, war.: Nietoperz w soce nie patrzy. NKPP nietoperz 3, por. te Soca nie doleci nigdy z cienia sowa. NKPP soce 27; Sowa nie lubi soca (dnia, wiata). NKPP sowa 12. 19 - Owczarz w owczarni woli widzie wilka, jak soce w dzie gromnicy, chociaby chwil kilka. NKPP Matka Boska Gromniczna 36, nadto war.: K 39 Pom 270, ZWAK 1882/164; podob. Kul Wiel 2/207. 20 - Od dnia dwudziestego marca soce zagrzewa nawet starca. NKPP marzec 36; tame war.: ... niebo ... 21 - / kapon zapieje, kiedy soce przygrzeje. NKPP kapon 1; tame war.: ... szczcie dogrzeje. 22 - Nic nowego pod socem. NKPP nowe 10; tame war.: ... na wiecie; nadto war : Nie ma nic na wiecie pod socem staego. K 6 Krak 425; Dziewica tak pikna, jakiej dzi nie masz pod socem. K 14 Poz 38; Najgupsze stworzenie pod socem. K 24 Maz 195. 23 - Bdzie i przed naszymi wrotami soce. NKPP soce 1, war.: Za mojo stodoo soce wzejdzie. TN Gorajec 1984. 24 - Ganie ksiyc przed socem. NKPP ksiyc 2. 25 - Zachodzce soce zazdroci wschodzcemu ksiycowi. NKPP soce 37. 26 - Nie widzaa sowa soca, ogorzaa od miesica. NKPP widzie 21; war. tame: ... dupa ...; ... oczy ...; ... sroka ...; ... baba ...; ... gba ... 27 - Soniszko je jak ci: lni blask wasnym, ksec zds jak kunszt: zewi s pczonym. NKPP soce 24, podob. Etnl 1989 Big 111, TN Banachy 1984. 28 - Tskna nocka bez miesiczka, dzionek bez soneczka. NKPP noc 16. 29 - artowa sobie z miesica, kiedy soce wieci. NKPP soce 39. 30 - Litania o bogosawiestwo Boe dla urodzajw polnych" odmawiana w czasie konnej procesji wielkanocnej w Pietrowicach Wielkich w diec. opolskiej: Boe, za ktrego rozkazem grzejce soce wschodzi i zachodzi, ktry pragnc ziemi ros i deszczem posilasz, ktry ki traw przyodziewasz, ktry zbou na polu r dajesz, ktry ptactwo powietrzne karmisz, ktry kwiaty polne przyozdabiasz - zmiuj si nad nami. Miosierny Boe, od wszego zego, od godu, moru, ognia i wojny, od piorunw i gradu, od zniewagi darw i dobrodziejstw Twoich - zachowaj nas, Panic. Udziel nam deszczu i pogody, bogosaw wysiane nasiona, daj kom i polom urodzajno, zachowaj nas i domy nasze od byskawicy i nie dopu, by kto od niej zgin, daj ufno dziecic w opatrzno Twoj, ratuj nas od doczesnej i wiecznej zguby Ciebie prosimy, wysuchaj nas, Panie. Siw Blog 18. 31 Modlitewka odmawiana przy rannym pacierzu: W niedziel rano soneczko wschodzi, Najwitsza Panienka swojego Synka za rczk wodzi. Kot Zn 61, 118, 120; war.: ... gdy ... po ziemi chodzi ... Kot Zn 119; ... po niebie chodzi ... wit Nadr 255, ZWAK 1885/50; ... sonie ... po niebie chodzi ... ZWAK 1880/87, ta sama formua jako incipit pieni weselnych, zob. nr 61, 63. ZAMWIENIA, ZAKLCIA I RYMOWANKI DZIECICE 32 - Poka si soneczko, dam ci biae jajeczko. Formua odpdzenia chmur i deszczu: Pokaz-ze si slonecko, Dam ci biae jajecko! Poo ci na dbie, Roztoc ci gobie. Poo ci na grusce, Roztoc ci chrabsce. Poo ci na liwie, Roztoc ci scliwie. ZWAK 1879/57, podob. Mosz Kul 2/444; war.: wie si, wie soneczko! Dam ci jajeczko, Jak kureczka zniesie Na dbowym lesie. Wemij jajo do raju. Niech si dusze raduj. Bieg Koleb 173; Zawie-ze mi slonecko, dam ci biae jajecko, Poo ci na skrzyni, wezm ci Wgrzyni, Poo ci na ce, wezm ci zajce, Poo ci na dbie, wezm ci je gobie, Poloz ci na grusce, wezm ci je chrabsce. Poo ci na liwie, dadz ci je scliwie. K 19 Kie 197. 33 - Wychodzi slonecko zza gry, Wychodcie suchoty zza skry. Udz Krak 102, Wisa 1896/706, ZWAK 1879/55; war.: Soneczko za gr - a ty gurdzielu marsz w dziur! K 35 Przem 240. 34 - W miejsce, gcizie nie wieci soce ani ksiyc, wysya si choroby. a. [Zamawianie ry:] Oj, ryczko, ryczko! ... Wychod! Id na gry, Na lasy! Gdzie soneczko nie dowieci, Ptaszek nie doleci. Zgi! Przepadnij na wieczne niewczasy! LL 1973/3/59. b. [Zamwienie od ukszenia wa:] W imi Ojca i Syna itd. W, w, w! Szkaradne imi, Szkaradne plemi, [ktre wypuci! Id pod kamie, Id do wody, Id gdzie soce nie wieci I miesic nie dochodzi, W imi Ojca itd. Bieg Lecz 110, podob. Bieg Lecz 45 [zam. reumatyzmu], podob. w praktykach przy blu zbw K 31 Pok 237 i przy zamawianiu brodawek Bieg Lecz 123. c. [Zamawianie goca:] Uciekaj, ty blu przeklty! Tam gdzie soce nie dogrzeje, Gdzie wiatr nie dowieje, Gdzie kogut nie dopieje, Gdzie pies nie doszczeka, ... Na bory, na lasy, Na suche korzenie, Zby ci nie znao adne ludzkie plemi! Kot Zn 239. 35 - Biedronka ma i do Pana Jezusa po sionko. Biedronko, biedronko, pjd do Pana Jezusa po sonko. ZWAK 1881/107 Krakowskie, war.: K 42 Maz 349; Biedronko! Upro u Boga dla mnie o soneczko. K 45 Gr 499; na lsku te o biedronce: Slonecko, slonecko, Le do nieba, Przynie nam jutro pogod albo desc. Sim Wierz 235. 36 - Deszczyk kropi, soce wieci, czarownica maso kleci. NKPP czarownica 1, war.: Sych SGKasz 1/158, K 8 Krak 252, K 48 Ta-Rz 275, Wit Baj 292; Deszczyk pada, soce wieci, Baba Jaga apie dzieci. Red. Tomaszw Lub. 1960-1966; Zaszo soce, ksiyyc wieci, ... Krzy Kuj 1/269, podob. Wisa 1897/118. 37 - [Formua wypowiadana przez kobiety przy wsadzaniu chleba do pieca:] Ronij, chlebie, jak sionko na niebie, bo dzieci je chc. Dwr Maz 225, war.: Wisa 1889/495. 38 - [Z zamwienia choroby witego Walentego:] Niech mie ju nie szarpi wszelkie natury, Niech mnie nie ciskaj z ziemie do gry. Niech bdzie soce wiecio my wesoo,

135 134
SOCE
SOCE - dokumentacja

dokumentacja

A niech ksiyc mnie owieca take. Gwiazdy niech my pomagaj, A ziemia wito niech rnie nie tyro. Kot Zn 324.

48 Ksiyc, soce, gwiazdy a. chwal Boga, b. czyni pokon, c. dziwuj si piknoci Jezusa, d. chc uczci wito wielkanocne.
a. Soce, miesic, wszystkie gwiazdy, rok, godziny, moment kady; dzie i noc niechaj Ci [Boe] chwal, serce mioci zapal. K 22 cz 34. b. Jcdynowtadny Rzdco nad rzdcami, ktremu niebo swemi obrotami, soce, miesic, gwiazdy czyni pokon zawzdy jako Panu swojemu. K 39 Pom 234. C. Nieskoczona, najliczniejsza, Jezu mioci, niepojtej i prawdziwej, rdo sodkoci. Soce, miesic i z gwiazdami, ... piknoci si twej dziwuj, lecz nie pojmuj. K 28
Maz 90.

39 - Niebo, soce, miesic, gwiazdy, wita Trjca i Matka Boa - wzywane na pomoc przy zamawianiu chorb.
a. [Zamwienie od ry:] Jasna nieba, jasna soca, jasie miesic i jasne gwiazdy, i wita Trjca, i Matka Boa, sta do pomocy, jak we dnie, tak i w nocy. Or L 1934/91. b. Zaklinam ci gociu na soce i ksiyc, na Przemienienie Paskie - na sd ostateczny. Bieg Lecz 48. 40 - Szed chop przez pole i zgubi korale. Soce wstao, pozbierao, Ksiyc wiedzia, nie powiedzia: raz dwa trzy, wychod ty! Pis Wyl 116, por. zagadki nr 2. KOLDY BOONARODZENIOWE I NOWOROCZNE

41 - Dzik wykopuje zot bry [= soce?] spod jedliny.

Cz te wieprzocki robi bdo? Tam pod jedlino ryy bdo. Ryy, ryy i wyryy, i wyryy zote bryy. Dzie my to zoto podziejamy? Do zotnika zaniesiemy. Ulej nam zoty kielich, zoty kielich, zot flaszk. Kt tam kielichom pija bdzie? Sam Pan Jezus po kolandzie. Bart Lub 86; war.: ... Ji napotka dzikie winie, co to mu ryy pod jedlinu. Ji wyryy zote bryy ... Bart Lub 87, war.: tame.

d. Gdy Chrystus zmartwychwstaje, wszystkim rado wielk daje. Alleluja. Soce, miesic s janiejsze, uczci wito chc dzisiejsze. K 22 Lecz 30. 49 - [Chrystus mwi do Matki:] Twarz mojo widzisz socu podobn, zobaczysz piciami zbito ji niepodobn. TN Wola Chomejowa 1988. PIENI NIWNE I DOYNKOWE 50 - Za las sonko, za las, za zielony borek, hej, panie uokunomie daj nam podwieczorek.

42 - Ksiyc, gwiazdy, soce, zorza, planety, ... witaj maego Jezusa.

TN Piotrkw 1953, war.: TN Rachanie 1978. Hej nam hej! Witaj go [maego Jezusa] i bydlta ... Gwiazda go wita i soce, planety, miesic i goce, ... Witaj go narodowie ze wschodu soca krlowie. K 5 Krak 251; podob. Idzie panna ozdobiona, ... W miesic, soce ustrojona, ... Witaj go i bydlta!... Witaj go narodowie, ... Ze wschodu soca krlowie. ZWAK 1880/104. 51 - Ej koem, koem soneczko chodzi, a na tym polu zboyczko rodzi. Plon niesiem, plon, ze wszystkich stron. Ol Pdl 129. 52 - Zachod, soce, zachod, eli masz zachodzi, Bo mi nki bol Za bydekiem chodzi. ZWAK 1886/308, war.: ZWAK 1880/229, Stoin yw 47, wit Nadr 263; ... po tem polu chodzi. LL 1960/1/17; ... za modry oblocek, a bo mnie od psenicki mocno {juz) boli bocek. K 26 Maz 323; ... po pokoju chodzi. K 57 RuC 320; ... za wysoko wieo, bo moja matusia gotujom wiecerzo. Stoin yw 47; ... ku boru, ... chodzi po tym polu. MAAE 1898/92. 53 - Sonko pywa po niebie jak siwy/biay gobek. eby ty, sunejku, na wyrobku bylu, tu by ty, slonejku, prdku zachodzio. Ali ty, sunejku, nie wis, co wyrobyk, pywas sy po niebi jak siwyj gobyk. TN Lubcze 1983; war,: ... kiej b i a y gobccek. K 19 Kie 18. 54 - Soneczko zachodzi, zimna rosa pada, a nas nastawnicek na konika siada. Ol Pdl 119; war.: Ju sonko ..., a nasz mody nastawoka ... Ol Pdl 120. 55 - Za jasnego soneczka doa yta dzieweczka. Dozynaj ytka, dozynaj, Pana Jezusa wspominaj. Dozynala go dziwecka, tak za jasnego slunecka. K 24 Maz 204; war.: ... do ... K 16 Lub 127; Ptyl my si kryli, jas my owies skocyli. Doena go dziewecka za jasnygo slonecka. Gaj Rozw 114; Krylimy, kryli, ju my ytka doli. Doa ... K 24 Maz 203; ... w upale . . . K 40 MazP 97, war.: K 16 Lub 126 i 128, TN Niezdw 1977, Chd p 219; Oj, bdziemy si kryli, kryli, kiedymy ytka doli, doli. Oj, doa go ..., oj za ... TN Tuszw 1988; Bdziemy si kryli, bomy ytko wynyi, ej, wynya go ..., za ... TN Rechta 1978; Doply'my si kryli, aze'my psenick skocyli. Dozna jeji ... K 20 Rad 129; Hej bdziemy si cieszyli, cieszyli, bomy ju pszeniczhe wyli, wyli. Oj wya jo ..., ej za ... TN Wlka Husiska 1980; Oj take-my si nakryli oj da j-azemy - oziminki dozni. Oj dozna ... K 20 Rad 127. 56 - Do/za soca wyrn yto dozorca. A nasz paneko dobry by, wyrn zyteko, nas nie bi. A nasz paneko dozorca, wyrn yteko do soca. K 16 Lub 127; war.: A pan komon dobry dozorca, dozenimy ytka jesce za ... K 26 Maz 89; Dobregomy mieli dozorc dozalimy ytka za ... K 26 Maz 91; Nasz jegomo dozorca wy ytko za soca. K 33 Chel 168; Ptymy si kryli, azemy pszenicki doli. Dobry pisarz, dozorca, zzn(l) pszenick za soca. K 2 San 168.

43 - Soce i miesic su Jezusowi.

Ju pochwalme krla teho, Dzi w Betleem narodzoneho, ... Jemu sui soce, miesc, We dnie, w noci nie przestajc. K 39 Pom 371.

44 A - Pasterzom wydaje si, e soce wieci, gdy Jezus si rodzi.

Dnia jednego o pnocy, gdym zasn w cikiej niemocy, nie wim czy na jawie, czy mi sie nio, e wedle mej budy soce wiecio. TN Niemirwek 1979. 44 B - Niebo janieje jako soce. Dlaczego dzisiaj wrd nocy dnieje ji jako soce niebo janieje? TN Wola Husiska 1978, war.: TN Uw 1979, TN Niemirwek 1979.

45 Soce, ksiyc, deszcz - jako Trzej Krlowie.

Tam u wody u studzianej, szczodry wieczr, dobry wieczr! Trzej Krlowie przyjechali, ... I tak sobie imia dali ... Jednemu byo jasne slunejko ... drugiemu byo cichy dyszczeko ... a trzeciemu jasny ksiyczeko ... Suneko mwi: wstan jo w lecie rano ... i obsuszc ludziom siano. ... Dyszczeko mwi: wstan jo w lecie rano ... i obrosze ludzion siano. ... Miesiunczek mwi: wstan jo o pnocy, ... owiec jo gry, lasy. ... I jurmany, powoziany, ... Co przewo srybro, zoto ... Na otarzyki, na zote kielichy. ... A chto niemi bdzie pijo? ... Sum Pan Jezus z anioami... i Maryja z dziewicami, szczodry wieczr, dobry wieczr. EtnI 1989 Bilg 131. 46 A - Lulaje przyjemna oczom gwiazdeczko, Lulaj najliczniejsze wiata soneczko. Mid Pas 93. 46 B - Krlowie biegn do ciemnej szopy, ... czoem bij jasnemu, pod ciaa cieniem socu utajonemu. Soce przedwieczne, przez Twe zjawienie, ktre si arzysz nam na zbawienie, zapal, zapal, zapal, zapal zmroone i w cieniu zimnej nocy serca zgaszone. K 5 Krak 250. PIENI WIELKOPOSTNE I WIELKANOCNE

57 - Rolnik-niwiarz wyglda kochanego soneczka. 47 - Soce, ksiyc, gwiazdy, ... pacz nad grobem Jezusa.
Pacz jasne soce, pacz koo miesiczne, zalejcie gwiazdy wiata swoje wdziczne ... nad grobem krla niebieskiej stolice. [Take: promienie z nieba, oboki, chmury ddyste, pioruny, byskawice.] K 20 Rad 102, war.: TN
ubcze 1978.

Tu rolnik bezradny, patrzy wci po niebie: Soneczko kochane, kiedy ujrz ciebie? TN Wlka Husiska 1980.

136
137
SOCE - dokumentacja SOCE dokumentacja

PRZEMOWY WESELNE 58 - Noc bez ksiyca, dzie bez soca, miody bez przyjaciki - smutne. Jak smutna noc bez ksiyca, a dzie bez soca, tak t i ty, wielebny mtody-panie, smutny jeste bez przyjaciki. K 10 Poz 285. 59 - Bo wianek ci zwidnie prdko od wiatru i soca, a m ci bdzie yczliwy bez miary i koca. Gaj Rozw 189. 60 - Socem, ksiycem i gwiazdami Bg przyozdobi wiat. Kiedy to Pan Bg stworzy wiat, tak prziodobil fiyrmament: socem, miesicem i gwiazdami. Kur Opl 49, podob. K 39 Pom 113, Kup Pol 10, Lud 1906/167. PIENI WESELNE 61 - Krgiem/koem/gr soneczko idzie/wschodzi/... panna moda do lubu jedzie / za st idzie. a. Krgiem soneczko Zza gr idzie, Z ukonem Kasi Za st wiedzie. Hol Wes 104. b. Koem, koem soneczko jidzie, nasza Maniusia do lubu jidzie. TN Karmanowice 1977, war.: Krzy Kuj 1/85; ... Moda do lubu jadzie. K 27 Maz 200, war : LL 1961/4-6/65, TN
Krasew 1988; Gr, gr ... Krzy Kuj 1/85, war.: K 28 Maz 171, K 26 Maz 181, K 16 Lub 222, TN

policko, ..., Pogldd ... Jag wysoko jesce. Dk Grb 63; Posa na polecko, ... ci jesce. Pies l 2/14; Zasza na poleczko ... PicS l 2/635; Wyd na poliszko, , zapiwam se jeszcze; spojrz na slonyszko, wysoko my jeszcze. K 3 Kuj 261; Wys^a na grecke, robi sie ji nie kce, pozird na sionko, wysoko jes jesce. 7.WAK IR R6 /1 30 ; Sza dziewczyna koo myna ... Gaj Rozw 88, war.: Stoin yw 208-210; Sza dziewczyna koo myna, ... ji spoglda ..., jak wysoko jeszcze. TN mijowiska 1988; Sza dziewczyna kolo myna ..., spogldaa ... czy wysoko jeszcze. TN Kielczewice Grne 1977; Idzie do ogrodu ... wit Nadr 215. 72 - Soce nisko, wieczr blisko. a. Pu mie, waspan, pu mic, bo juz soce nisko, a do domu nie jest blisko. K 39 Pom 162; war ... niziuko; soce nisko, a do domu i mamy daleczko. K 12 Poz 157; Niech mie wospon puci, Niech mi rk nie ciska, Soce nisko, wiecr blisko, Do dm mi sie misko. Lom lsk 172. b. Ju wieczorek blisko, juz soneczko nisko, Ju si rozejdziemy moje towarzysko. Gaj Rozw 112. c. Posza Marysia - do ogrdeczka, jako koralik stal. Sloneko nisko ~ wieczorek blisko, gdzie ja bd nocowaa? K 33 Chel 330. d. Oj Janku, Janku, Janku dla Boga, soneczko nisko, daleka droga. Gaj Rozw 80, war.: Krzy Kuj 1/228, 229; Nie "oddam jag"d na lito Buoga ... LL 1964/1-2/52. e. Moesz sie mi przyda, Soce nisko, nocka blisko, Mogymy spou spa. Pies l 2/451. 73 - Soce smutno wschodzi i zachodzi, smutna jest dziewczyna/chopiec. Smutno soneczko wschodzio i smutno zachodzio. Smutna i jeszcze smutniejsza Ta nocka dzisiejsza, Ktr spdziam z kochankiem swym. Kot Zn 410; war.: ... ktra ja nie spaem Z kochanko
SWO. TN Dbrwka 1967, podob. TN Ksiomierz 1984.

Bychawka 1977, TN Karczmiska 1977, TN Gob 1988; ... chodzi, ... dziewcyna, nasa nadobna, ... odchodzi. K 26 Maz 105. C Koam sonajko chodzi, ji Kasia sie przechodzi. TN Piotrkw 1953; podob. W niedzieli rano sonejko wschodzi, moda Kasiunia po chaupi chodzi. TN ubcze 1983. 62 - Wychodzi soneczko z wysokiej gry, Wyglda ma mia z nowej komory. Pici ! 2/347. 63 W niedziele raniusiejko, kpao sie sonejko. Marysia go apaa, sama w morzejko wpadaa. Prosia ratunejku: - Ratuj mie tatusieku! - Ju ja cie nie zratujc, bo mama nie zgrontuje, bo morze szeroczekie, do tego gboczekie. TN Nedew 1977. 64 - A u Chmeki na grece, Oj, kpao sie tam soce, Oj, kpao sie, kpao, Dwa doeki wody miao, Wichtusia ich napakaa, Bo sie do lubu zbieraa. MAAE 1908/95. 65 - Mona bo to pozna siroteki wesele, sonecko przygrzewa, bujny wiaterek wieje. TN Grki 1977. 66 - W konie, druyna, w konie, bo ju miziutko sonie. TN Bychawka 1962, war.: TN Piotrkw 1953; W konie swatkowie ... bo wysoczeko sonie. K 16 Lub 164; podob. Oj zaprzgajcie konie ... TN Stara Wie 1978; W konie, karbowniku, w konie, bo ju wysoko jest sonie. Gaj Rozw 117. 67 - Korowaj by u soca i ksiyca. Oj gdziee bywa wity korowaju? ... Oj bywa ci ja U krgu miesica, Oj bywa ci ja U jasnego soca. Hol Wes 138. 68 - "O juz slunecko, juz muzyka, zabiroj sie Mantu do cepyka, juz sunecko w rogu stola, siadoj, siadoj Maniu moja. TN Dobre 1977. 69 - Najwitsza Panienka jest proszona przez pann mod o podwyszenie soca. Marysiu moja, spjrz w okienecko cyli wysoko na niebie sonecko. Najwitsa Panienko, podwyz-ze go jesce, bo mi si jesce - od matule pj nie chce. K 20 Rad 217. 70 - Upadaj [Marysiu], upadaj w stron za socem, niech ci bogosawi mamusia z ojcem. TN Krasew 1988.

74 A - Soce jednemu wieci, drugiemu zachodzi za chmur. a. Komu soce wieci, dla mnie zawsze smutne, komu losy stae, a mnie s okrutne. K 6 Krak 128. b. Jednym soce wieci i zapada w gry, a mnie nieszczliwej zachodzi za chmu ry. K 44 Gr 341; war. ... wschodzi i wybija w gr - a mnie nieszczsnemu ... K 6 Krak 427; Wschodzi soce, wschodzi 1 wzbija si w gr. Dla mnie tylko jednej Chowa si za chmur. Her Kai 2/148; Komu soce wieci, zbija si i w gr, mmc tylko jednemu kryje si za chmur. Lom lsk 409. 74 B Dodaj ci soce nie wiecio! Zby t o b i e byo Soce nie wiecio! Kiedy mnie ty wzi nie chciaa. Rog lsk 204; war.: Oj bodaj ci hultaju ... K 25 Maz 169, TN Poniatowa 1987; da ... Bogdaj ci, chlopcyno, ... K 48 Ta-Rz 92, Lom lsk 387, ZWAK 1878/108; Bogdoj ci jasne soneczko ... K 48 Ta-Rz 317; Bodaj ci, Jasicku, ... Stoin yw 289; Zby lobie byo soce nie wiecio! Pies l 1/270; Zby ciebie Janku nie nosia ziemia. Ziemia TUP nosia, sonko nie wiecio, eby ciebie Janku na wiecie nie byo. TN Biaobrzegi 1988; podob. Bodaje ci Jasiu soneczko spalio! Pici l 1/428; Bodej ciebie, Jasiu, Soneczko spalio. Pies l 2/755. 75 - O moje sonecko, wiee mi wysoczko. Oj, bo ja jeszcze mam do matki daleczko. K 40 MazP 428. 76 I - Soneczko nie zachod jeszcze, bo mj kochanek daleko. Sonecko, sonecko, Nie zachod mi jesce, Bo ten mj kochanek Daleko we wiecie. Pies l 1/521; war Ty, jasne soneczko ... a ho mj Janeczek, a bo mj kochany na jynnej wsi jeszcze. Krzy Kuj 1/231; ... Jest w .dalekiej drodze. Pies l 2/737; Nie zach^d czerw"one soneczko ..., a bo mj ..., a bo mj jedyny daleko ode wsi. LL 1965/4 /22. 7G II Soneczko, moesz zachodzi, bo mj kochanek przyszed. Sonecko. sonecko, Juz mozes zachodzi, Bo ten mj kochanek, Juz do wsi przychodzi. Pies l 1/521, war : Pies l 2/737; Ju moesz zachodzi, czerwone soneczko, a bo mj ..., a bo mj jedyny ... dochodzi. LL 1965/4/22. 77 Koem, kolein sloniuscko chodzi, juz jest nad zachodem, piele Marysia drobn ruteck tam za nowym ogrodem. K 2fi Maz 240.

PIENI MIOSNE 71 - Dziewczyna spoglda na soneczko, czy wysoko jeszcze. Wysza na poleczko, Robi jej si nie chce, I wejrzaa na soneczko, Wysoko jest jeszcze. Rog lsk 81, war.: Pies l 2/458; Na poleczko zasza ... Sob Wielk 175; Na poleczko posza ... Sob Lubus 56, Krzy Kuj 1/226; Na poleczko zasza, ..., Jeno zaglda ... Wysoko jeszcze. Pic .l 1/14, Rog lsk 80; Przyjd na poleczko, Robi mi..., spojzdrz ... li jeszcze. Rog lsk 226; Wyjdziem na peczko, robi nam ..., popatrzym ... cy wysoko jbsce. K 40 Mazp 405; Wyjd na polerko, robi sie mi nie chce, spojrz na sonecko, cy wysoko jesce. K 40 MazP 405; Jida na peczko. Spojrz na soneczko: Soneczko wysoczko, Do matki daleczko. Stef WarmP 1/29; Posa na

139
138 SOCE - dokumentacja

SOCE

dokumentacja

92 78 - Soce siada, rosa pada. Soce siada, rosa pada, po drobnej leszczynie, kochaje mnie, mj Jasui[ku], szczerze, [nie zdradliwie]. K 41 Maz 192; war.: ... a nie zdradzaj, kochaj dworzaninie. K 22 Lccz lor,; ... po biaej drzewinie ... ZWAK 1886/291, podob. MAAB 1908/170. 79 / spojrza ci po soneczku, ujrza pann w okicneczku. Ach, mj Boe, daje mi j, t dziewczyn, t jedyn. K 40 MazP 320; Oj spor-zio na sonecko, da spor-ziol i na niebo ... K 25 Maz 187. 80 A - Miesic wieci, soce grzeje, do dziewczyny/kochania serce mdleje. Miesic wieci, soce grzeje, do dziewczyny serce mdleje. K 39 Pom 117, K 48 Ta liz 162; war.: ... do kochania ... K 39 Pom 117, K 26 Maz 232, K 41 Maz 78, Pies l 1/490, ZWAK 1882/114; ... do kochania serce nieje. Stef WarmP 3/28; Soce wieci a nie grzeje, Do kochania serce mdleje. Rog lsk 152; Soce wieci a nie grzeje, serce mi od alu mgleje. K 12 Poz 105; Soce wieci a nie grzeje, moje serce roztopnieje. K 40 MazP 241; Ksiyc wieci, ...do kochania serce mdleje. Piat Krak 190; wieci miesic, ... do kochania ... K 39 Pom 448, por. Biel Kasz nr 325C, D; Sonko wieci, wiater wieje, do kochania ... Biel Kasz nr 377B. 80 B - Soneczko mi zaszo, miesicka nie wida, Wyszyam chusteczk, nie mam komu jej da. Pies l 2/657, war.: Pies l 1/484, podob. Pies l 1/425, Stoin yw 220. 81 - W lecie soce gorce/jarzce/race, dziewczyna pasie woki/byki/gsi na ce. a. A w lecie w lecie soce gorce, pasa dziewczyna woki na ce [powtarzajcy si incipit pieni miosnej, ktry zapowiada sytuacj spotkania]. K 6 Krak 106, war: K 16 Lub 258, K 6 Krak 107, K 44 Gr 146, K 45 Gr 231, wit Nadr 165; Oj lalo lalo ... pasterka ... K 25 Maz 11; Ej lecie, lecie ... K 26 Maz 215; A soce soce bardzo ... K 18 Kie 132; Oj lecie lecie ... K 21 Rad 4; Oj soce soce soce ... K 2 San 135; ... o wantam Jonie ... pasa Karlinka bylki na once. Stef WarmP 1/174-175; ... byki ... K 41 Maz 49, K 40 MazP 564; ... Oj lato lato gorce, ... gski ... K 12 Poz 176; wieci, wieci ..., pasta Kasia gsi ... K 12 Poz 176, TN Karczmiska 1980. b. W niedziel rano soce jarzce ... Kot Zn 297, war.: ZWAK 1891/148; Ach! sionce, soce, soce race ... ZWAK 1886/258. 82 - Poczekaj, Jasiu, w gstej krzewinie, ja nas gorce soce ominie. K 12 Poz 199; war.: Sidmy sobie Stasiu przy tej dolinie, niechaj ... K 26 Maz 261; Sidmy Jzieku ...niech ... K 27 Maz 303; Usidziem Jziu ... niech ... K 28 Maz 269, war.: K 16 Lub 284, Chd p 193. 83 - A moja Marysia w nocy przyjechaa, bala si sonecka, by nie ogorzaa. Baa sie sonecka, baa si chmurecki, by jej nie omokly na gowie wstzecki. K 18 Kie 120, war ZWAK 1886/125. 84 - Zblod mi wionek, zblod mi, jo sobie tyz zblada, wionek uod sonecka, jo "od k"ocha-necka. Sad Podh 143, podob. K 16 Lub 213. 85 - Dzisioj sonce zojdzie, jutro rano wejdzie: Ju ci moja matuchna do mnie nie przydzie. Stef WarmP 1/82, war.: LL 1959/3-4/73. 86 - Bg da ci, da zdrowie, eby moj bya, sonko ci to powie, ze ty moja mia. K 44 Gr 236. 87 - Kiedy bdzie soce i pogoda, przyjd Jasiu do mego ogroda. Kiej bdzie soce, pogoda, Pjdzie, Jasiu, do mego ogroda. Rog lsk 168, war.: K 16 Lub 259, Konop Krak 127, Pies l 1/227; A jak ..., przyjd ... TN Gielczew 1978; O jeno bdzie soce i pogoda, przyjdziesz Jasiu do mnie do ... K 12 Poz 4. 88 - Przez zielony db przelecia gob. Usiad na ganeczku na zotym soneczku, roztoczy ogon. Kot Rzesz 264, war.: Stoin yw 133. 89 - W komrecce wysoce tam si soce migoce, tam Marysia siadaa, zloty warkoc cesaa. K 20 Rad 213. 90 Czy ci [dziewczyno] soce pali/piecze, czy si wiatru/ deszczu boisz? Czego ty dziewczyno pod jaworem stoisz? Czy ci soce piecze, czy si deszczu boisz? Oles Lub 11; war.: Dlaczego ... pali ... wiatru ... K 48 Ta-Rz 150; Oj cemuz ..., oj cy ci soce pali, da cy si wiatru bois. K 2 San 216, TN Rogatka 1978. 91 - Ciesyo mie sonko, ciesya mie ziemia, ale mie dziewcina zawieda do cienia. Sad Podh 147.

Stary tak jak koda, a zimny jak woda. mody jak pirecko, grzeje jak sonecko. K 27

Maz 318, podob Rog lsk 190, ZWAK 1R85/264. 93 Soce, nie dogrzeje zoonego w grobie. a. A gdy mie ju zo w tym gbokim grobie, deszcz mie nie doleje, soce nie dogrzeje w tym gbokim dole. Stoin yw 233, podob Stoin yw 323-324, PieS l 1/359, podob. motyw w opow. K 51 Sa-Kr 198. b. Schowali j pod ziemi, soce jej nie przygrzeje. K 28 Maz 295. 94 Ach widzisz, kochanie, to soce na niebie, tak mi jest niemie, me ycie bez ciebie. K 12 Maz 1.19. war : K 13 Poz 175, Rog lsk 127, Pies l 1/381. 95 A Gdzie soce, tain kochanie. W ktrej stronic sonie, tam kochanie moje. TN Gielczew 1977, war.: TN ubcze 1983, podob. Pies l 1/318; W tej stronie gdzie sonic, t a m sporzie musz, o nic nie dbam kiedy ja mam, co kocham nad dusz. K 2 San 234. 95 D Mia ta strona, gdzie soce, milsza ta, gdzie Jasieko/luba. Mila mi ta strona, dzic sloneko schodzi, jeszcze mie ta milsza, dzie Jasieko chodzi. Mila mie ta strona, dzic stoneko siada, jeszcze mie ta milsza, dzie Jasieko gada. TN Zawaw 1966; Mila mi ta strona, w ktrej soce wschodzi, jeszcze mi ta milsza gdzie ma luba chodzi. K 6 Krak 418. 95 C W tej stronic gdzie sonie kryje jasno swoj, tam kochank zostawiem, tam i mio moj. K 2 San 234. 96 - Dziewczyna auje, e nie chodzia za soneczka do dom. Ach Boe, mj Boe, na mj gupi rozum, Iech nie chodzia za soneczka do dom. Jenoch jo chodzia po miesiczku w nocy, Ej, odwodzili mnie smolarscy parobcy. Pies l 2/657, podob. Piel l 1/483, 501 i 535, Pies l 2/656. 97 - Jak ty pjdziesz do otarza, Zganie tobie twoja zarza; Zganie zarza i soneczko, Paka bdziesz, kochaneczko. Rog lsk 92, podob. Pies l 1/425, 447, Pies l 2/671. 98 - Co dzie soce wieci, co noc miesic wschodzi, a mej szczliwoci chwila nie

nadchodzi. K 6 Krak 427, war.: Piat Krak 325. 99 - Zeszed ksiyc, przysza chwila, Soce zza gr wyszo. Nic opuszcz ci, dziewczyno, Choby zgin przyszo. Kot Rzesz 333; war : Ksiyc zeszed, wysa chmura, ... Kot Rzesz 373; ... zesza chwila, ... Kot Rzesz 372. 100 - Tak jak jest soce, miesic, gwiazdy - tak jest mio chopca i dziew czyny. a. Jasne gwiazdy, jasny miesic, najjaniejsze soce, - pjd ja z tob Walusia, cho na wiata koce. K 22 Lecz 64. b. Chybaby nic uy"o soca i miesica, ebym se nie wybraudziewcyny z tysica. ZWAK 1891/77, 105 Ropczyckie; war.: Musiaoby nie by na wiecie ... K 6 Krak 388-389, Piat Krak 14, Kot Rzesz 473, Pies l 1/127. PIENI HISTORYCZNE 101 Soce wieci boiaterowi duej trzy godziny z woli Najwitszej

Panienki. O, Najwitsza Panienko, jake mam wojowa, Kiedy ju soce zachodzi, pno si szykowa. A mwiam ja do ciebie, e z mojej przyczyny Bdzie ci soce wiecio duej trzy godziny. wir Pies 133, liczne war.: Krzy Kuj 1/188, TN Ssiadka 1966, TN Kol. Stara Wie 1976, TN Konopnica 1979, TN Bochotnica 1988, TN Rachanie 1978, Stoin yw 15, LL 1962/4-6/94, Kot Zn 446, Nyr Kar 62. Wersje proz: Czap Mat 66, Cisz Krak 15, Red. Jelna 1984, Hajd Nie 208, z: Wisa 1887/145 z Krakowskiego, TN Gorajec 1984 [o Pisudskim i Moskalach, cudzie nad Wis"]. PRZYPIEWKI ARTODLIWE 102 - Soce podarkiem boym, ktry ywi. Sonecko, karcemka, dwa podarki Boe, bez tych zy krakowiak na wiecie nie moe. Soneczko go ywi, karcemka go bawi, niech za to, ci Boe! cowiek bogosawi. K 5 Krak 167, war Wit Baj 220, LI, 1959/5-6/97.

140 __________________ SOCE - dokumentacja 141

SOCE dokumentacja

PIENI ZAWODOWE 103 Mynarz nie wyazi na soce, siedzi w chodzie. Nimasz-ci to jak mynarzom, bo na soce nie wya; tylko siedz sobie w chodzie, ka na si robi wodzie. K 13 Poz 125, war,: Kam Pom 30, Stef WarmP 3/97, K 40 MazP 558; A kom tak ..., na soneczko ... jeno le sobie w kodzie rozkazuj ... K 18 Kici 187, LSK ine i/ 6 1. 104 - Piechota maszeruje i w deszcz i w soneczn spiekot. a. Boto, deszcz, czy soneczna spiekota, Zawsze sycha miarowy, rwny krok. To maszeruje szara piechota. Na ustach piew, pogodna twarz, wesoy wzrok. Szew Niech -i!), war.: Szew Niech 317; Sota, ... wszdzie ... ta polska piechota, ... miech, rumiana ... TN Rcchta 1978. b. Czy to deszcz, czy soneczna spiekota, my do szkoy cigle musimy i, maszerujc jako ta piechota, na ustach miech, w sercu bl wci nie. TN Kol Galzw 1978. 105 - Miesic - ojcem, soce - matk, gwiazdy - brami, zorze siostrami onierza. Jak na niebie miesic jasny wzejdzie, onierzowi rodnym ojcem bdzie ... Jak na niebie jasne soce wzejdzie, onierzowi rodna matka bdzie ... Jak na niebie jasne gwiazdy wzejd, onierzowi rodni bracia bd ... Jak na niebie jasne arzy wzejd, onierzowi rodne siostry bd. K 18 Kie 182. PIENI MARYJNE 106 Maryja ozdobiona socem, ksiycem, gwiazdami. [O Matce Boskiej] Z dwunostu gozdw Koruna na gloe, odano te w soce, Ksznzyc pod nogamy. Stef WarmP 89. 107 - Gry Syoskie, domie wiecznej chway, gminy Aniow, czylicie widziay, jak nowa gwiazda biega, gdzie baranek, z ktrego soce bierze swj zaranek. K 33 Che! 114. 108 A - Su Tobie [Maryi] Anioowie, wiecia t Apostoowie; dziwuj si Twej licz-noci, Twej urodzie, spaniaoci. Samo si soce dziwuje, swej jasnoci ustpuje, bo Ty Pann nad pannami, klejnot nieoszacowany. K 10 Poz 217. 108 B - O Maryja, Matko Boa, niech Ci wieci w maju zorza, Soce, miesioc, wszystkie gwiazdy, Niech zobaczy cowiek kady. LL 1957/2/20. PIENI DZIADOWSKIE 109 - Gdy z Antychrystem czek si zbrata, Nastpi wkrtce koniec wiata - ... Z nieba deszcz krwawy pada bdzie, Ciemnoci wnet zalegn wszdzie: Pogasn gwiazdy, soce zganie. Nyr Kar 354. 110 - Miesic, soce, gwiazdy, niebo a. pacz nad niedol ludzi, b. bolej z Chrystusem. a. Posuchajcie, prosz, pilnie, jak niebo plcze usilnie; miesic, soce i z gwiazdami pacze, lituje nad nami. K 19 Kie 141; war.: ... pilno, jak plcze niebo usilno. Soce, miesic ... usilnie pacz nad nami. K 48 Ta-Ftz 209. b. Wysawiajmy Chrysta Pana, ktry star mier i szatana, Alleluja, alleluja! Z tym bolay, soce, miesic, i stworzenia z Stwrc cierpic. K 22 Lecz 30. 111 - Bg sposobi wiat i zdobi go socem, ksiycem, gwiazdami i planetami. W tej wiey da [poganin, Diaskorus, ojciec w. Barbary] wymalowa, Bogi swoje wyrysowa, Soce, ksiyc z planetami, Rozmaitymi gwiazdami. Od tych [w. Barbara] oczy odwrcia, Ku niebu okiem patrzya, Jako ten wiat owiecaj, Jasnoci sw napeniaj. Myli, kto ten wiat sposobi, I gwiazdami przyozdobi, Kto nim rzdzi i sprawuje, I kto nad nimi panuje. Nyr Kar 128. PIENI ZADUSZKOWE 112 - Ksiyc, soce, gwiazdy, woda, oboki, gry, lasy nie chc przyj grzesznych dusz. Dusze wstali, zapaka i, na slu]ce [w cd.: ... na miesic ..., do Matki Boski ...] zawoali: Suce, su3ce prszimni t i nas, bo Pan Jezus nie chce mjec nas. Biel Kasz nr 35; war.: ... niebo

..., ... soce. .... .. ksiyc ..., ... gwiazdy ..., ... wod ..., ... oboki ..., ... gry ..,, ... lasy ... ZWAK 1R80/S8. PIENI SIEROCE 113 Na zelon im smtarzeczku bd spala, jak w eczku, mj Boe. Gdze mie sonko nic dogrzeje, ani wiaterek nie dowjeje, mj Buoe. Miel Kasz nr 171A, war.: tame. PIENI ARTOBLIWE 114 - Babowa socu zoto ji gwiazdki niebu kra, pardon, trza by jidiot, pardon, trza z byka spa, to robi sic jmaczej. TN Szyszki 1978. DANIE 115 - Siacz wydobywa soce, ksiyc i gwiazd razem z trzema pannami z podziemnego wiata. [Starzec z mosin brod" wizi w podziemnych pokojach trzy panny, z ktrych jedna ma na cianie" soce, druga ksiyc, trzecia gwiazd. Siacz Dydak, ktry moc zawdzicza temu, e ssa mleko matki przez 7 lat spuszcza si jam w podziemia, zabija starca i wyciga panny na wiat, wydaje je za m, oddaje im ich wiata.] K 14 Poz 94-99. DA.1KI 116 - [Mczyzna wybra si na poszukiwanie ognia.] Wyszedszy n m na nieg, ujrza blisko w lesie jakie ognisko i skierowa si ku niemu. Tu ujrza kolo ognia trzech ludzi (a byli to: Bg najwyszy, w. Piotr i w. Pawe) i prosi ich o troch wgli arzcych. ... a oni pytaj: A lubicie ta mrz?)) - (tJuci, jak P. Bg da - mwi chop - to trza przyj, wszystko to aska Boa)). - A deszcz?)) - nJucie i to dobre, bo orzewia ziemi i czyci j.)) - {(A wiatr?)) - //fi, i to sic przyda, bo osusza ziemi i czyci powietrze, i myny obraca)). - A soce?)) - <(//a, sionecko wszystko naju daje, wszystko dojrzewa, ciesy s i ) ) . K 42 Maz 492. 117 Wiatr jest najmocniejszy, bo mrz bez wiatru nie umrozi, a soce nie

spali, kiedy jest wiatr. Zbiegli si w jedno miejsce w polu, gdzie spotkali dziewk: mrz, soce i wiatr. Dziewka powiedziaa, ze wiatr najadniejszy. Mrz si gniewa, i rzek do dziewki: u ja ci przemro)). Wiatr odpowiedzia: nie bj si dzieweczko, ja ta nie bd)). Soce powiada: <ija ci spa)). Wiatr powiada: anie bj si dzieweczko, bo ja tam bd)). Mrz bez wiatru nie umrozi; soce nic spali, kiedy jest wiatr. K 19 Kie] 219, por. Krz PBL nr 276, nadto war.: K 42 Maz 416-417, Etnl 1989 Bilg 131, Etnl 1994 Hart 164, zol) te zagadki nr 5. 118 - Soce mieszkajce w niebieskim paacu jedzi powozem po niebie. a. Jeden krl (s sowa podylego wieniaka), mia wojowa, a tu naraz - cosik si trefio (zdarzyo), ze soca bez trzy dni nic byo. Krl zawoa swego najstarszego od wojska i peda mu: Ide mi ano, jak kieby pose ode mnie do soca, spytaj si, za co ono nie wieci trzeci dzie?'1 l}ose krlewski wsiad na ora co duchu (prdko) polecia do soca, ale go nie zasta w doma, ino jego siostr. Jak przyby pose, siedziaa soneczkowa siostra sama i kiej opedzial wszyko, ona rzeka do niego: Zaczkaj krlewski posacze, jak soneczko przyjdzie, bo jeszcze dzisiak (dzisiaj) nie niada, to ci da odpraw; tylko si schowaj i wle za piec, a nie wygldaj, nie patrz mu si w gb, bo ci oczy wypali." Wlaz pose za piec i widzia jak ona przygotowaa bratu ceber miodu pranego i kopy do jedzenia (zamiast (yifct) pooya. Wkrtce, przyszed soneczko i peda do niej: H, siostro! kto tu jest?" - Ona na to: pierwej niadaj bracie." Dopiero wzi kopy i na stojczku (stojc) zjad soneczko ceber miodu, co a nic nic ostao. Pose, co mu byo duszno na zapiecku, rusza si pocz. Wic soneczko raz jeszcze pyta si: Siostro, h gadaj, kto tu jest?" Ona mwi: Suchaj, braciszku, tak rzecz: przylecia do ciebie pose krlewski na orle, dowiedzie si, czemu ju trzeci dzie nie wiecisz." Soneczko odrzeko: powiedz mu siostro, ze jakem jecha przez morza, jedna zoliwa carnoksinica, przebia mnie dyjamentow spilk, wpadem w morze, i dopokdem si nie wydoby na wierzch z uwzitku przeszkodnicy, nie mogem wieci." Poczem zaprzglo

143
142 S O C E - d o k u m e n ta cja SO C E d o k u m en tac ja m w i:] so n e czk o c h m u ry d o w o zu i p o je c h a o d a le j, a p o se w r c i z t o d p o w ie d zi n a o rle d o kr la . K 7 K ra k 2 8 . b . S o c e [= C h ry stu s] m a p a ac ze zo ta . S o ce m a p a a c ze zo ta , st d C h rystu s w y jed a co d zien n ie , trzy sreb rn e ko n ie ci g n zo ty i d y a m e n to w y p o w z, o b jed a n im i p o n ie b io sa ch ca y w ia t i z g ry sp o g l d a n a zie m i , n o c k p ie si z A n io a m i w k si yc u . L u d 1 8 9 8 /1 1 4 . 1 1 9 - K r le w n a c h c e sz at ze so c a . [K r le w n ie o jc ie c n arz u c a si z m io c i, o n a za d la z y sk an ia n a c z asie w y su w a d an ia] N iec h m i o jcie c u b ra n ie , k o n ie, p o w z i w szystko ze so c a sp ra w i. C zeg o [k r le w n a ] za d n ia , to i od krla otrzym aa. ... D b si o tw o rzy, o na u bra a si w sukn i ze so ca, w zita po w z i konie ze so ca i p ojecha a do kocio a ... Z W A K 18 78 /H 9-1S1 , zob . w ar.: K rz P U L nr 5 101 ). 1 2 0 A [C h o p id z ie sp y ta so n e cz k o , g d z ie m u si k u ra n ie sie .] O n id zie , a sl n rck o w o a n a n ie g o : ((N ie c h o d h a w (tu ), b o ju z n ie d o d zie s, b o h a w g o r co , b o b y sir sp a ly . A le ja w iem p o co ty id zies. K u ra co no si n a ka len icy, ta m o k m d ju z d w ie ko p y ja j, to sc id zb ierz.1 i ... C isz K ra k 1 5 2 . 1 2 0 B - [S y n ry b ak a szu k a Z o te j D o lin y .] O n so b ie p o m y la , ja k b u ty zo b a c zy e la zn e , ze to co sik le w ypa do , w ic po szed do so neczka , jeeli on o nie w id ziao, g dzie Zota D olina . S o n e czk o p o w ie d zia o , e n ie w ie, ka j Z o ta D o lin a . P o sze d d o w ia tra ... K -1 2 M az 4 5 4 . 1 2 0 C - [B o h ate r p y ta so ce i k si y c , g d zie m o e z n a le o n .] K rz P B L n r 4 0 0 . 1 2 1 - [W iatr, m r z i so c e p o m a g a j b ie d n e m u c h o p u , k t ry p o y cz a k o lejn o o d b o g a teg o b ra ta : m k , k a rto fle i p o y w ie n ie d la d z iec i. M k ro z w ie w a m u w ia tr, za c o w y n a g rad za g o je d n a k o b ru sik ie m - su g u sikie m k rad zio n y m n a stp n ie p rz e z b o g a cz a. P o d o b n y lo s sp o ty k a ko z zo to d jk , o trz y m an o d m ro z u z a z m ro e n ie k a rto fli. O state cz n ie k rz y w d b ie d n eg o w y r w n u je so c e, k t re p o u szk o d ze n iu p o y w ie n ia o b d aro w u je b ied a k a k ija m i, a te b ij ch ciw e g o b ra ta , k t ry m u si o d d a p rzy w a sz cz o n e so b ie cu d o w n e p rze d m io ty .] E tn I 1 9 9 4 B a rt 1 6 4 -1 6 6 . 1 2 2 - G u p ie c n ag an ia k ap elu sz e m so ce d o c h au p y . C h o p p o sta w i ch a u p . A n i o k n a , n ic eg o . I m a ch a k a p e lu sze m , i m a c h a , n a g a n ia w id o k d o ch a u p y , so c e. T e n g a d a : C o w y ro b icie? N o , p o sta w ie m ch a u p i c ie m n o , i slu c c na gan ia m . Tu w ziu n m u okna po w yrzyna l, to i g ada tak bdzie dop iru w id no . T N Jacnia 19 64 , podob. TN R ury Bonifraterskie 1960, EtnI 1994 B art 167, K 8 K rak 221, K rz PB L nr 1245. 1 2 3 - P ro m ie so c a p o d a rk ie m , z a k t ry o jc ie c b ez w ie d n ie z ap rze d a c rk . K rz P B L n r 425C . 1 2 4 - S o ce /k si y c /d rze w o w ia d k ie m i m c ic iele m zb ro d n i. Z b ro d n iarz za b ija p o d r n e g o , k t ry p rz e d m ierc i za p o w ia d a m o rd erc y , e so c e (k si y c , d rze w o e tc .) ja k o je d y n y w ia d ek zb ro d n i k ied y g o p o m ci. K rz PBL nr 960, nadto w a r.: L o m B a j 1 2 3 -1 2 6 . 1 2 5 - W szy scy w i c i sp u szc za j si p o p ro m ien ia c h so ca n a z ie m i , b y p o w a c iw y ch m iejsca ch p o ro z m iesz cz a d u sz e p o k u tu j c e, p o cz y m p o w rac a j d o n ieb a; B g u sta n a w ia n a ic h p a m i tk w ito . K rz P B L n r 2 4 7 7 . 1 2 6 - S y n w y sa n y w w ia t d o w iad u je si o d k si y ca , d lac ze g o so c e w sch o d z i i za ch o d z i. [W d o w a w y sy a sy n a , b y d o w ied zia si o p rzy cz y n a ch w sc h o d u i z ac h o d u so c a . S y n o d n a jd u je w le sie c h au p , g d z ie m ieszk a p an m iesic ze k " z m a tk .] M iesi c ek ... w zescy : D y n a to w sc h o d zi slo n e ck o , c o b y te lu d ziska w sta ja li d o ro b o ty , a n a to za c h o d zi, co b y m ia rc y li, kie j lig a n a sp o c yn ek ". Z W A K 1 8 9 2 /8 4 . 1 2 7 - M a la rz, z g an io n y za o b ra z so ca , p ro si, b y g an ic y g o k r l u m ac za p d ze l W so c u . K rz P B L n r 1 7 1 2 . 1 2 8 - P o k o rn a sie ro ta ch w a li so c e, m iesic , m r z , w ia tr i d esz cz i d o staje n a g r o d ; p y sz n a c rk a m a co ch y - g a n i i z o staje u k a ran a . [P a sie rb ic a w y g n a n a z d o m u p rze z m a c o c h , p rzy ch o d z i d o ch a u p k i, w k t re j s : so ce , m iesic , m r z , w ia tr i d eszc z . Z a p y ta n a p rz ez n ich , k t ry je st n a jad n ie jsz y , o d p o w ia d a , e w szy sc y s a d n i. N astp n y m raz e m m a co ch a w y sy a sw o j c rk , k t ra n a to sa m o p y ta n ie Eh, w sy sc y-cie b rzy d ki m r z n a zw a la siw y , l rn y , w ic h e r n a zw a la w ista k, d esc

m iesic krzyw y i blady i tylko soce jesce dosy adne. K 21 R ad 190, zob. w ar.: K rz PB L nr 480B . R E L A C JE P O T O C Z N E 1 Z A P IS Y W IE R Z E 129 K si y c sy n e m so ca .

A k si yc , lic zn y m ie si czek , to syn so ca , k t re , g d y p i i o d p o c zy w a p o c i k ie j ca o d zien n ej p ra cy, zo sta w ia g o na m , a b y czo w iek n ie by n a pa sto w a nym o d stra ch w n o cn y ch . W i s a 1 8 9 0 /1 1 0 . 130 N ie n ale y sia p rz y d w c h w ia ta ch (so c u i k si y c u ): a. zb o a ; b . p sz en ic y ; c . p sz e n ic y i ta tark i; d . ln u . a. N ic sia n o z b o a , g d y n a n ie b ie b y y d w a w ia ta: so c e i k si y c , b o si zb o e zellici" (zanicci). Wit Baj 154, podob. Lud 1897/141, Or L 1936/150, Szyf Trd 43, Gaj Rozw 97; p o d o b . J a k je st n a p rzy ka d jesicn io , je st d w a w ia te m y n a zy w a m y , c zyli ksiyc i so c e w d zie , n o to sie n ic sia o p sze n ic y , ze b d zie sic za n ic a , e n ie b d zie d o ro d n a , to ju ta k , e b y sia , zeb y n ic a p a o w ia to je d n o d ru g ie g o . E tn I 1 9 8 9 B ilg 1 1 1 . b . N ie sia p szen ic y k ied y d w a w iata s n a n ie b ie, to jest so ce i k si y c , eb y n ie m u rzy a czyli n ied zi si n ie pok ry w aa. K 3 K u j 93, K 51 Sa-K r 7 3, O r L 193 5/1 58 ; p odo b. N ie n a le y sia p sze n ic y p rz y d w ch w iatac h ra ze m ( t j . g d y k si y c w d z ie w ie c i), b o si n ie u ro d z i. W ic sia trze b a alb o p rz y k si y c u (w n o c y ), alb o g d y te n z asze d r w n o z e d n ie m . K 3 K u j 9 3 ; G o sp o d arz n ie sie je p sz en icy , g d y w iec i so ce i k si y c, b o si b d z ie p szen ic a w ie c ia (b d z ie rz ad k a ). Z W A K 1 8 8 6 /1 0 6 . c. P rzy sie w ie p sz e n ic y i ta tark i n a le ao z w r c i u w a g , a b y n a n ie b ie n ie b y o d w ch w ia te r w n o cz en ie (tz n . so c a i k si y c a , c zy li w o k re sie n o w iu ), b o w ted y p sz e n ic p rzyp a d a a b a rd z o n i , a ta tark p rzy p a la o '. G a j R o z w 9 7 . d . Ja k ln y sia li, to ja k b yo so n ce ji m ie si c n a n ieb ie w d zie , to ju n ie sia li, b o m w io , e sie w y n ic i ... p sze n ic a , ... b o ta kie c za rn e k io sk i b y y . N i b y o zia rn a ... T o to m w io, ze jak d w a w iate byo na n iebie, son ce ^o, ji m iesic, to ju lud zie to u w aa li. E tnI
1989 Bilg 111.

131 S o c e - w ielk a w ia to o d D o g a d a n a . So ce to w iad o m o , ze to jest w iato w ielga , od B og a n a m dan a, e u o na na s u grzew a, ji ziem ia rodzi pod so cem ji do brze jest. E tn I 1 989 B i l g 10 0, po dob . C zap M at 54 , T N K rasiczyn 1985, Baz Tatr 138. 13 2 Ja k P a n B g stw o rzy zie m ie i p o w ied zia : Z ro b im y w ia to . P ierw sza w ia to b ya n a jw i ksza , b y o so n k o . D ru g a w ia to b y a m n iejsza , b y ksiyc . A trzec ia w ia to , p o w ie d zia B g , g w ia zd y. I n a zw a w szy stk ie g w ia zd a m i. N i b y o a n i jim io n w , e ta b y a ta k a , to ta k a , n o w szystki jid n a k o w y im ia - g w ia zd y. C z ap M a t 9 6 . P IS A N A P O E Z JA C H O P S K A 1 3 3 - W r d zb lip c o w y ch / zo co n y ch / d w i k ie m ko sy / p ieii o y w a . / S o ce to c zy / o g ro m n y b o ch en ch leb a , / w i to tru d zi, / p o te m sp y w a . / ... / w ra c a j e c y / z ko se m w o o n y m w se rc e . / - C h o p n ie sie so c e / n a ra m ie n iu . [W , S itk o w sk i] A d Z o te 2 3 2 . 1 3 4 - T w o j m a tk sp o tyk a m la te m , / O w ic ie ch o d zi m ie d za m i / w k o ro n ie z sie rp n io w e j ro sy / p o r d p szen ic zo ty ch . / ... / P rzed o ta rze m p l / u k lk n ie w stro n so c a / m o d l c si p o ko rn ie / n a r a cu z k o s w . / Z k ro m k ra zo w e g o c h le b a / w u m czo n e j d o n i / o c ze ku je n a jd ro sze g o syn a . [W . K o c zo t] A d Z o te 1 0 9 . 1 3 5 - A p o la tw o je / J a k k o s p sze n ic y: / Z o te, / D zw o n i ce , / T a rza si p o n ic h , / J a k ko n a c e, / W lip c o w e p o u d n ie / O g ro m n e so c e ... [J. P o c e k ] S z cz A n t 6 3 1 . 13 6 - S u fit - / n ieb a k o p u la , / c ia n y - / to czte ry stro n y w ia ta . / W n o cy ksi yc , / a w d zie so ce / jest m i a r w k / i ta ka jest / m o ja ch a ta . [M . S . K arc zm arczy k ] S zcz A n t 4 0 1 . 13 7 - Id - p rzed e m n w id z so ce / p o ra n n e , ja k w sta je / i p n ie si w ye j p o n ieb ie , / w id z ra d o , ja k sercu d a je . / P o lsk ie so ce , n a sze o jc zy ste / o zla c a zie m i , k t ra je szc ze d y m i, / a ja si g a m p o n ie , / id c z y w y m i. [S . C y b u lsk i] S zc z A n t 2 2 6 . 1 3 8 - Z a p la k a jc ie zo te zo rze , / I ty , ja sn e so n ko b o e , / B o n ia , g ro n ia , k k o b ie rc e , - / J u p rzesta o b i J ej [M . K o n o p n ic k ie j] se rc e . P ig W y b 1 5 5 .

144 ___________________ WSCHD SOCA

cksplikacjn

145
WSCHD SOCA cksplikacja
139 - Nikt mnie nic skasuje, chyba Ten na niebie, / Co mi daje sionko i deszczyk w potrzebie. / Tylko jego stonko kae mi wsta z rana, / Oprcz mego nie znam ja innego
pana. Pig Wyb 77.

1. 'czas, dnia'
=

gdy

robi

si jasno

soce

pokazuje

si

na

niebie; pocztek

140 - Hej, we wglu iskra zota / sonecznika spoza plota, / co za sonkiem aktem wodzi, / kiedy ono wiatem chodzi. [E. Michalska] Szcz Ant 536. 141 - Soce - ksiyc - dwaj wietlani bracia, Gwiazdy promienne siostrzyczki. [A. Zachara-Wnkowa] Szcz Ant 836. 142 - Witam ci, sonko, sonko jarzce / Od ciebie bij promienie gorce / Witam ci sonko, ty jest skarb trway / Ty nam ogrzewasz gry i skay / Witam ci sonko w niebieskim dworze / Ty nam ogrzewasz ziemie i morze. / Witam ci sonko, iskro niebieska / Ty ogrzewasz ca kul ziemsk Grzeg Wier 7, podob. Mosz Kul '2/-1 -11, Kul Wid 3/507. BIBLIOGRAFIA: B artm is k i Jerzy, Stonce, [w:] SLSJ, 1980, s. 205-230; Chev Dic 1/2M 223; De VriesDic369, 447-448, Duf SNT 569-570; Duf STB 315-317, 958-963; For Sym 92-97; Gamlv Ind 684; Giey
Mit 127-137; H e c k o w a K. W., Pod znakiem witego soca. Dawne wierzenia lskie, Wrocaw 196 1; HerdLek 146-147; IvTop Slav 133-137; Kop SMit 1076-1077; KopSSym 387-390; Kup Pol 17-24; Kup WiM 9; Lur Slow 217-219; ow Rei 92-99; u k a Leon Jan, Wierzenia pogaskie na Pomorzu Wschodnim w staroytnoci i we wczesnym redniowieczu, Gdask 1973, s. 20-29; Mif Tok 1/461- 462; Mosz Kul 2/21-22, 433-454; N i e b r z e g o w s k a Stanisawa, Konotacja semantyczna soca w polszczynie ludowej, praca magisterska napisana w ZJP UMCS, Lublin 1985; N i e b r z e g o w s k a Stanisawa, Soce raduje si - metafora czy mit? Akcent" 1986 nr 4, s. 37-39; P i 1 i c h J., Po suca wschodzie czyli o porach dnia w pewnej gwarze, Poradnik Jzykowy" 1951 z. 3, s. 22-24; Sad l o w s k a Jadwiga, Semantyka i skadnia wyrazw soce, ksiyc, gwiazdy w kulturze ludowej i wybranych utworach literackich, praca magisterska napisana w ZJP UMCS, Lublin 1979; SKS1 Lec 358; SSS 462-463; S t o m m a Ludwik, Soce rodzi si 13 grudnia, Warszawa 1981; T o 1 s t a j a Svetlana Michajlovna, Solnce igraet, [w:] Slavjan$kij i balkanskij folklor, Moskva 1986, s. 8-11; Wrt IIofT 8/31-74, 87-88; Z d z i e s z y s k a Anna, Analiza semantyczna nazw soce i ksiyc w polszczynie ludowej, praca magisterska napisana w ZJP UMCS, Lublin 1984.

Powszechnie uywana nazwa: wschd, podobnie jak rzadka wychd, oparta jest na obserwacji ruchu S.; mwi si te soce wstaje, wytacza si z morza, -stonce 1; moment poprzedzajcy W.S. jest nazywany od jasnoci, blasku: wit (zwizany etymologi z wyrazami wiat, wiato), brzask; w powszechnym uyciu s wyraenia bezpodmiotowe: wita, rozjania si, rozwidnia si, lokalnie te rozbryda si i bryzga, np. w pieni Skoro zawitao i na dzie bryzno K 16
Lub 302, rozbrzyzgllje Karl SCI' 5/38 z Wielkopolski.

W.S. budzi emocje p o z y t y w n e , rozpoczyna czas dziaania 4-6, 9. Typowy pocztek pieni ludowej: W niedziel rano soneczko wschodzi przyporzdkowuje pocztek akcji przedstawionej w utworze pocztkowi tygodnia (niedziela) i dnia (rano) 4, 5. * Na podstawie charakterystyki W.S. przepowiada si p o g o d na najbliszy dzie, a w szczeglne dni roku - take u r o d z a j e i przysze z d a r z e n i a . Jeli W.S. jest czerwony bdzie w i a t r Wisa 1900/464, podob. ZWAK 1882/194, wojna
TN Gorajec 1984, TN Smlsko Due 1984, Sim Wierz 235, bitwa 7.

-GWIAZDY, KSIYC, NIEBO, WIAT, WSCHD SOCA, ZACHD SOCA, SOCA.

ZAMIENIE

Jerzy Bart miski, Stanisawa Niebrzegowska

P o g o d a bdzie, gdy adne kolo soca zza gry wychodzi TN Krasiczyn 1985 lub gdy podczas W.S. z lasw idzie mga ZWAK 1882/199. D e s z c z bdzie, jeli soce wschodzi blade lub bardzo jasne ZWAK 1882/195, mae kko soca wschodzi wysoko TN Krasiczyn 1985, S. o6ziern si K 48 Ta-Rz 259, nad wschodzcym socem jest chmura ZWAK 1889/77. U r o d z a j n y rok bdzie, jeeli we wtorek misopustny soce piknie wschodzi albo w dzie Zwiastowania przed W.S. jest piknie, jasno ZWAK 1882/165, 167. oo Czas W.S., a szczeglnie przed wschodem - jako graniczny - uwaano za sprzyjajcy dziaaniom m a g i c z n y m i czarodziejskim. (a) Czas przed W.S. jest por d z i a a n i a r u s a ek Pe Dem 95, zmr GrodzLcz 69, a przede wszystkim c z a r o w n i c . Czarownice wyprawiaj si wtedy na pastwiska, ki i miedze, w miejsca, gdzie pasie si bydo, zbieraj lady krw, ajna, ros i zioa, w ten sposb odbieraj krowom mleko i powoduj ich choroby 13. Najbardziej typowymi dniami ich dziaania s: wigilia w. Wojciecha wit Baj 280, dzie Zielonych witek K 15 POZ 112, Kul Wiel 3/450, Boego Ciaa K 34 chel 153, ZWAK 1886/89, Jana Chrzciciela ZWAK 1879/33, Wniebowstpienia Paskiego K 34 Che 153. (b) Rwnoczenie przed W.S. mona o d p d z i lub unieszkodliwi (np. spali K 15 Poz 299) czarownic ZWAK 1881/120, MAAE 1908/46, odczyni zadane przez ni uroki LSE 1961/98, zapobiec odbieraniu mleka krowom SE 1961/98, Dek sier 161. Najskuteczniej mona przeciwdziaa czarownicom przed W.S. w wigili w. Jana. Zebrane w tym czasie zioa sprawiaj, i czarownica traci swoj moc K 18 Kie 51. W czasie tym mona te uniemoliwi czyje ze dziaania, np. odzyska strat ZWAK 1887/33, podob. Etnl 1989 Big 105-106, odpdzi chmury K 51 Sa-Kr 56. (c) O wschodzie, a zwaszcza przed W.S. l e c z y si i z a m a w i a c h o r o b y , ktre pozostaj w mitologicznym zwizku z charakterystykami soca. S to przede wszystkim c h o r o b y oczu K 51 Sa-Kr 54, wit Baj 274 (min. kurza lepota i zapalenie oczu K 7 Krak 152, 153) oraz choroby s k r n e: kurzajki Kul wiel 3/418, bwdawki MAAE

WSCHD SOCA
Wstp. Eksplikacja: 1. 'czas, gdy robi si jasno': Nazwy. Emocje. Przepowiednie. D z i a a n i a o wschodzie soca. Symbole. 2. 'miejsce, gdzie soce pokazuje si rano': Rodzaje wschodu. Wschd jako kierunek orientujcy dziaania. Dokumentacja: Koldy boonarodzeniowe i noworoczne. Pieni sobtkowe. Przemowy weselne. Pieni miosne i weselne. Pieni onierskie i rekruckie. Relacje potoczne. Bibliografia.

W ludowej wizji wiata czas i przestrze s ze sob cile zwizane: wyraenia wschd, zachd, pnoc, poudnie nazywaj zarwno momenty czasu, jak miejsca (strony wiata). To integralne ujmowanie rzeczywistoci ma odbicie w charakteryzowaniu jednostek czasu i przestrzeni za pomoc tych samych przymiotnikw: krtki wschd, may wschd; soce wysoko, soce nisko itp. W naszym opisie odrnimy jednak znaczenia czasowe i przestrzenne zarwno wschodu i zachodu. W obu wyrnionych znaczeniach wschd i zachd tworz opozycj w ramach zamknitego modelu czterech stron -owiata i momentw granicznych dnia i nocy.
i

146
WSCHD SOCA - eksplikacja

147
WSCHD SOCA eksplikacja

1908/48, Wrzody K 51 Sa-Kr 54, liszaje K 42 Maz 333, K 7 Krak 154, ZWAK 1878/138, ZWAK 1889/70, uszczk Kot Zn 197.

W tym czasie leczy si i zamawia inne choroby, takie jak ra 11, ognipir K 42 Maz
331, taczka K 39 Pom 265, K 34 Chel 211, krwotok ZWAK 1879/47, potrzask TN Krasiczyn

przed zniszczeniem. Gospodarze robi to najczciej w Poniedziaek Wielkanocny, w drugi dzie Zielonych witek, w dniu w. Agaty skraplajc miedze swoich gruntw wod wicon K 48 Ta-Rz 79, Or L 1928/190. Aby na polach nie powstaway szkody czynione przez ptactwo, robaki i inn gadzin, naley zaklina je przed W.S. ZWAK
1881/15H 1 178,

1985, reumatyzm Kul wid 3/419, kucie wewntrzne ZWAK 1879/48, kaszel K 15 Poz 153, wycieczenie K 42 Maz 337, koklusz LL 1976/1/45, ia6A:a K 7 Krak 154, choroba w. Wita Kot
Zn 322, pacznice U dzieci LL 1976/1/46, TN Niezdw 1966, febra K 42 Maz 325, K 51 Sa-Kr 15, Fed ar 266, ZWAK 1879/48, przezibienie TN ukowa 1984, kotun TN Znmch 1984, bl Zbw

Pk Bilg 236, wytycz (tj. wywichnicia staww) K 34 chel 111, 205. Leczenie bd zamawianie chorb jest najbardziej skuteczne o W.S. w okrelone dni roku, zwaszcza w Wielki Pitek i Wielk Sobot. Przed W.S. w W i e l k i Pitek (lub dowolny pitek) skutecznie mona leczy febr K 3 Kuj 96, kotun Kul wiel 2/393, Kul Wiel 3/427, krosty ZWAK 1879/16, ZWAK 1886/96, SE 1961/205, bolaki oraz wszelkiego rodzaju guzy ZWAK 1879/46, ZWAK 1885/24. Czas przed W.S. w Wielki Pitek sprzyja zabezpieczaniu przed chorobami skry, zapewnieniu urody i zdrowia na caty rok. Aby uchroni ciao przed chorobami skry, dobrze jest w tym dniu odby k p i e l w wodzie w rzece, potoku, sadzawce, rowie, studni l2a lub w wodzie zaczerpnitej w tym czasie i przyniesionej do domu K 42 Maz 331, ZWAK 1879/46, Gaj Rozw 54. Woda zaczerpnita w tym czasie ze rda i wniesiona do nowego domu (wraz z chlebem i sol) zapewnia dobrobyt SE 1963/113. Zdrowie na cay rok zapewnia rwnie mycie w rzece przed W.S. (lub woda przyniesiona do domu) w Wielki Pitek i2a, podob. Kul Wiel 3/57, Baz Tatr 93, Wielk
Sobot 12b, take K 42 Maz 411, W Wielk Niedziel K 39 Pom 384, Sych SGKasz 2/86, Szyf MiW

Uprawy zabezpieczane s zwykle przed W.S.: przed gradem, ulew i zaraz - w tydzie po Boym Ciele K 15 Poz 128, Wielki Pitek ZWAK 1879/M, W pitek oktabny i dniu w. Jana Chrzciciela K 48 Ta-Rz 81, ZWAK 1882/221. Przed W.S. mona spowodowa, i na polu nie bdzie zielska, zwaszcza ostu ZWAK 1879/7; mona tego dokona w Wigili Boego Narodzenia, w. Szczepana SE 1963/97, ZWAK 1879/14 oraz w wigili cicia w. Jana Chrzciciela ZWAK 1879/9. Niektre czynnoci wykonane przed W.S. mog przynie u r o d z a j . Aby ozimi-nowe yto byo dorodne, przed W.S. w dniu cicia Jana Chrzciciela, naley rzuci w rol chocia kilka jego ziarenek ZWAK 1879/8. Proso dobrze ronie, jeli bdzie zasiane przed W.S. LL 1976/1/45, pszenica - gdy jest siana przed W.S. w dniu w. Walentego K 42 Maz 105. Kapusty nie nawiedza adne robactwo, jeli zostanie dotknita miot przed W.S. ZWAK 1882/231, a zrodzi si obficie po okopaniu w tym czasie w wigili w. Jana ZWAK 1879/11. Marchew dobrze si urodzi, jeli w Zielone witki przed W.S. tarzano si na zagonie Kul Wiel 3/526. Drzewa bd dobrze owocoway po obwizaniu ich som przed W.S. w Wigili Bart Lub 30, SE 1961/90, w Boe Narodzenie ZWAK 1886/221, w dniu w. Szczepana ZWAK 1882/209 albo w Nowy Rok SE 1961/90. Aby konie nie byy nawiedzane przez zmory o W.S. w wigili w. Jana pawi si je w biecej wodzie SE
1962/110.

56, Or L 1933/44 lub w dniu w. Jana K 23 Kai 97, Karw Dobrz 204. Sdzi si take, e kpiele przed W.S. zapewniay nie tylko zdrowie, lecz urod - pod warunkiem, e uczyniono to w Niedziel Palmow Kul Wiel 3/85, w Wielki Pitek Kot Podg 82, Gaj Rozw 54 albo w dniu w. Trjcy Wit Baj 145. Na likwidacj p i e g w skuteczny wpyw ma mie kpiel przed W.S. TN Banachy 1984, zwaszcza w noc witojask K 15 Poz 154. Rwnie skuteczne na piegi s jaja czajki znalezione przed W.S. w wigili w. Wojciecha MAAE 1908/48. Niektrzy s przekonani, e mycie w wodzie rdlanej czerpanej przed W.S. zapewnia dugie i pikne wosy K 7 Krak 143. Efekt podobny daje skropienie wosw o W.S. wod, w ktrej moka skra mii Fed ar 272. Si zapewnia zabicie kruka i zjedzenie jego serca przed W.S. w Wielki Pitek MAAE 1908/49. Ochron przed mijami zapewnia nacieranie sonin ng przed W.S. w Wielk Niedziel Dek sier 47. (d) Przed W.S. (i w czasie wschodu) mona l e c z y (zamawia) c h o r o b y
zwierzt: wia ZWAK 1879/30, ZWAK 1885/48, SE 1961/99, ab Baz Tatr 185, robaki

K 3 Kuj 97, K 17 Lub 156, K 21 nad 171, choroby oczu K 34 Chel 207, czarniank u owiec Fed ar 240. Przed W.S. w rody i/lub w soboty mona wyleczy te kurdziel K 35 Przem 238, K 51 Sa-Kr 24,
Baz Tatr 185-186, a W Wielki Pitek przed W.S. paskudnika wit Nadr 107.

Wykonuje si te wtedy praktyki p o d n o c i o w e i o c h r o n n e : mona spowodowa, i krowy bd podne ZWAK 1881/H7 i nie bd paday LL 1975/2/45. Jeli przed W.S. w dniu w. Wojciecha okadzi si krowy, bd one mleczne i mleko si nie psuje Wit Baj 146, a krw nie bdzie odymao ZWAK 1882/300. (e) Przed W.S. w konkretne dni roku mona z a b e z p i e c z y uprawy i zbiory

(f) Czas W.S. sprzyja zapewnieniu sobie s z c z c i a w p o l o w a n i u . Mona je zdoby przelewajc przed W.S. rurki strzelby rdlan wod lub przepukujc strzelb w Wielki Pitek w krzyowych wodach Kot San 172 i 186. (g) W.S. w dniu w. Jana (24.VI) wyznacza czas m i o c i 2. Przed W.S. uprawiana jest magia miosna - pozyskiwanie konkurentw K 57 RUC 1263 i mioci dziewczyny K 19 Kie 201, wisla 1902/798. (h) Przed W.S. z b i e r a si z i o a czarodziejskie i lecznicze, takie jak: kozki, koszyczki, ziele w. Jana, Panny Maryi woski, rut, nasira i inne. Zebrane o tej porze zachowuj swoj moc K 7 Krak 126, 193 i 315. Zioa pomagajce w leczeniu zbierane s w pierwszy pitek wiata Baz Tatr 156, zapewniajce szczcie w handlu ziele targownika powinno by zerwane przed W.S. w wigili w. Jana Fed ar 273. (i) Przed W.S. nie n a l e y wykonywa pewnych czynnoci: wylewa wody po kpieli dziecka Kul Wiel 3/413, K 7 Krak 136, ZWAK 1887/30, przynosi pieluch, ktre zostay na dworze z poprzedniego dnia K 12 Maz 393, poycza ognia K 23 Kai 66. (j) Przed W.S. mona zobaczy zot kaczk Jaz Spis 361, a przed W.S. na Wielkanoc i przed dniem w. Marka po ugotowaniu wa biaego i potarciu nim oczu wychodzce z ziemi skarby K 45 Gr 498, Sim Gad 21. (k) Przed W.S. mona wyprosi aski u Najwitszej Panny Plut Glog 134. *& W.S. jest symbolem p o c z t k u , m 1 od o ci 6a, c.

148

W S C H D S O C A - d o k u m e n ta c ja

149
W SCH D SO C A d o k u m e n tac ja 2 . 'm ie jsc e, g d z ie so c e p o k a z u je si ra n o n a n ie b ie ; stro n a w ia ta p rz e c iw sta w n a d o z ac h o d u ' P IE N I S O B T K O W E W m ie jsc u , g d zie w sc h o d z i so c e w ia t si za c zy n a : sta rzy , to n a zy w a li ro d e k zie m i tu , g d zie m ie szk a j . A ta m sie w ia t za c zy n a , g d zie w sc h o d zi so n k o , a lx i sie w ia t k o c zy , g d zie za ch o d zi so n k o . A ta m d a le j, to sie n ic m e w id zi, ta m ju z w ia ta n ie m a . T N K ra sic z y n 1 9 8 5 . W p ie n iac h w sc h d (i za c h d ) tra k tu je si jak o m ie jsc e b a rd z o o d le g e 8 . U M a y , k r tk i, zim o w y w sc h d : C ze m k r tsze d n ie , to so m n ie jsze w sc h o d y , a m y ta k n a zy w a m y m a y W sc h d T N G o ra je c 1 9 8 4 , p o d o b . B k K ra m sk 7 4 , M o sz K u l 2 /2 1 ; W .S . p rz y z im o w y m p rz e sile n iu n a stro n ie p o u d n io w o -w sc h o d n ie j n a z y w a n o m a y m w sc h o d e m K a i L im 1 8 . re d n i w sc h d - m ie jsce , g d z ie S . w sc h o d z i w c z a sie w io se n n e g o i je sie n n e g o z r w n a n ia d n ia z n o c , K a i L im 1 8 ; re d n i w sc h d to jest m ie si c "o d k w ie tn ia d o c ze rw c a T N G o ra je c 1 9 8 4 . D u y (w ie lk i) lu b le tn i w sc h d w ie lk i w sc h d to ju ra c ze j c ze rw ie c lu b lip ie c , sie rp ie , b o to so n o c e b a rd zo m a e ; jim d zie je st k r tszy to sie m w i k r tsze w sc h o d y , a jim d zie je st d u szy , to d u g ie w sc h o d y T N G orajec 1984, podob. B k K ram sk 74, O r L 1938/160, Stom So 88 z C hem skiego i Lubelszczyny. K i e r u n e k o r i e n t u j c y d z i a a n i a . W y ra e n ie w sc h o d m o w a 'k ie ro w a si , o rie n to w a si w e d u g w sc h o d u so c a', n o to w a n e w S o w n ik u W ile sk im , w sk a z u je n a u trw a le n ie i ra n g p rz e strz e n n e g o ro zu m ie n ia W .S . W c z a sie sp o y w a n ia p o k a rm w z w ra c a n o si w k ie ru n k u w sc h o d n im , a p o z ak o c z en iu p o sik u , e g n a n o si z n a k ie m k rz y a w .
K

2 - w i te g o Ja n a ra n iu sie k o zeso slu n e k o ja n iu sie k o , u o j to to . I n a d "o g ro d e m sto ja o , n a su M a ry sie d w c h c h c ia o , "o j to to . T N P u a w y 1 9 8 8 . PRZEM O W Y W ESELN E 3 - Ja id a ja k n ie g d y T rze c h K r lo w ie p rzy je c h a li ze sc h o d u so c a , a g w ia zd a ic h p ro w a d zia a n a to m ie jsc e , g d zie si P a n J e zu s n a ro d zi. K u r O p l 5 2 . P IE N I M I O S N E I W E S E L N E 4 - W n ie d zie l ra n o / z ta m te j stro n y b o ru / za C ie szy n e m so c e w sc h o d zi, m iy / J a sie ko /k o c h a n e c e k /o n ie rzy k /k a p ra l/o fic e r p o k o sza ra c h f d o d zie w c zy n y c h o d zi. a . H e j, w n ie d zie le ra n o slo n e c k o w sc h o d zi, ju z c i m j m iy p o d p i rk ie m c h o d zi. K -1 4 G r 2 9 0 ; w ar.: W n ied ziel ra n o , g d y so n ecko w sch o d zi, o d n iej J a sie ko z p i reckie m w ychodzi. T N K arczm iska 1980; ... Ten m j kochanccck W drow a m usi. Pies l 1/289; ... m ody o lnierzyczek po ko sza ra ch ch o dzi. S to in y w 7 1; R a no , ra no , ra neczko, sko ro w ejd zie so neczko. Ju so n e czko w y ch o d zi, g d y m j lu b y p rzy ch o d zi. B ie l K a sz n r 2 9 5 , w a r.: ta m e . b . Z ta m te j stro n y b o ru ta m slo n e ck o w sc h o d zi, n a u cy sie m o d y k a p ra l d o d zie w c yn y ch o d zi K 4 4 G r 3 6 9 , Z a C ieszy n e m so c e w sch o d zi, O fice r ko n ia w y w o d zi. P iei l 2 /7 5 7 . 5 - (R a n o /z d w o ra ) so c e w sc h o d z i/u n /c /io d z i, d zie w c zy n a c h o d zi/p rze c h o d zi/w y c h o d zi/w o d zi k o n ia . a . S o n e czko w sch o d zi, d zie w c zy n a ch o d zi ja k r o w y k w ia t, o czki za p a k a a , r czki za a m a a , zm ie n i je j si w ia t. K 4 2 M a z 4 1 , w a r.: K 1 P ie s 8 . b . R a n o , ra n o , ra n iu k o , k ie d y w sc h o d zi so n e c zk o . R e j, k ie so n e c zko w y c h o d zi, m a m ila se p rze ch o d zi. K 4 5 G r 2 6 . c . W n ie d zie l ra n o , ra n o slo n e jk o w sc h o d zi, o j je szc ze ra n i, m o d a K a siu n ia c h o d zi. T N W lka R usiska 1980 w eselna; ... ju slonejko w schodzi, m oda K asiunia ju po chalupi chodzi. T N Ja rc z w 1 9 7 8 . d . W czas raniuko soce w schodzi, M a m iluka konie w odzi. R og lsk 100, podob. Pies l 2 /4 0 8 , 6 6 1 , 7 3 5 i 7 5 2 . e . A w n ied ziel ra n o, N i son eczko w sch od zi, Ju ta tw o ja koch an eczka P o o g ro dzie chodzi. R og lsk 230, war.: Ster W arm P 41, Piel l 1/470, 503, Pies l 2/634, nadto B iel Kasz nr 365D . f. J a sn e slo n e ck o z d w o ra w y c h o d zi, m a k o le a n ka n a lu b w y c h o d zi. S to in y w 3 3 6 . 6 - S o c e w sc h o d z i k o m u , n ie m n ie . a. Jed n ym so ce w sch o d zi i w yb ija w g r, a m n ie n ieszczsn e m u za ch o d zi za ch m u r. K 6 K ra k 4 2 7 . b . S o c e w sc h o d zi, a ja p a c z , M o m e n t k a d y c zy n i trw o g . P ie s l 1 /3 7 1 . c. S o c e w sch o d zi r o w iu tko , m ien i s i ko lo re m , m n ie m o d e m u y cie m ie , p kim k a w a le re m . P ia t K ra k 9 9 . P IE N I O N IE R S K IE I R E K R U C K IE

48

T a-R z 4 8 . K o sa m i w k ie ru n k u ja k w sc h o d zi so n ko k a d z ie si p ie rw sz g ar z te g o z b o a D ra b P d l 6 0 , lo k a liz u je o k n a b u d y n k w g o sp o d a rc z y c h M A A E 1 9 0 8 /5 7 . Z m a ry c h g rz eb a n o n o g a m i d o za c h o d u , a tw a rz d o so c a , ab y m o g li o n i p a trz e n a w ia to so n e c z n e . K ie ru n e k k u W .S . je st te za c h o w y w a n y p rz y sta w ia n iu o ta rz y w k o c io a ch K u l w ie i 3 /1 8 9 , w ie sz a n iu o b ra z k a M a tk i B o sk iej n a d m o d y m i w c z a sie u cz ty w e se ln e j

PSL

1 9 8 3 /1 -2 /8 5 . W k ie ru n k u

w sc h o d u (i z a c h o d u ) k a d zie si o g ie w w ie c z r w . Ja n a K 2 4 M a z 3 5 0 ; p o c h o d y z o g n ie m w w ig ili w . Ja n a id o d w sc h o d u S E 1 9 6 2 /1 3 9 . K u W .S . w y c h o d z i si p rz y z a e g n y w a n iu u ro k w K 5 1 S a-K r 2 0 , g o ca K 4 8 T a-R z 2 9 2 , jak r w n ie p o to , b y sp ra w i , a b y o w c e d a w a y d u o m le k a B a z Tatr 130. F o rm u a T rze j K r lo w ie ze w sc h o d u so c a w y st p u je c z sto w k o l d a ch 1 , n a d to : Z W A K 1880/104, Z W A K 1884/65, L ud 1913/42 oraz w przem ow ach w eselnych 3, podob. K 1 0 Poz 3 2 2 ; n a W .S . [tz n . d a le k o ] R u sin i za g n a li P o lak w 8 , p o d o b B k G r b 4 7 ,
LL

1 9 6 1 /4 -6 /e i.

DOKUMENTACJA
K O L D Y B O O N A R O D Z E N IO W E I N O W O R O C Z N E 1 - G w ia z d a p ro w a d z i T rze c h K r li o d w sc fio d u so c a . a . K r lo w ie ja d , k o ro n y k a d , a sk d , a sk d ? O d w sc h o d u so c a szu k a j k o c a zbaw ienie sw oje. B iel K asz nr 15B ; tam e w ar.: ... z w jelgo parado, a dokd? O d w schodu scP nca, szu ka j k ^n c a zb a w je n ia . p o d o b . M i d P a s 1 1 0 . b . O d w sch o d u so c a T rze j K r lo w ie ja d , n a sze m u P a n u n a ro d zo n e m u d a ru n ki k a d . T N K ra sic z y n 1 9 8 4 . c. W itaj go [Jezusa] na rodo w ie ze w schodu soca kr lo w ie. K 5 K rak 252, w ar.: M id Pa74.

7 - H ej, za W is p o d K ra n iekie m zeszo so n ce krw a w o . O fice ry krzycz n a n a s: d a lej c h o p c y , w a w o ! L L 1 9 7 3 /4 -5 /3 4 , p o d o b . S to in y w 1 8 , M A A E 1 9 0 8 /1 9 9 . 8 - J u za b ra li c h o p c w z P o lsk i A c h , ja k r o w e k w ia tk i Ja k za b ra li, ta k p o g n a li H e n , ta m n a w sc h d so n e c zk a . K o t L a s 1 7 1 . 9 - O d w sc h o d u /w y c h o d u so c a z a c z y n a si w o jn a . a . M i trzeji, m i b ra c'a , w e sw ja t w dro w a li, od w sch o du "o d so ca, w o jin a za kad a li. K am Pom 220. b . D ra h n y, w o ja cy, to s h erscy ch o p cy; O d w ych o d u so ca w o jn za c zy n a j . P iei l 2 /3 8 2 .

150 _________________ WSCHD SOCA - dokumentacja ZACHD SOCA eksplikacja ________________________ 151.

RELACJE POTOCZNE 10 Przed wschodem soca leczy si przestrach. a. Wod po umyciu przestraszonego wylewa si przed wschodem soca na rozstajne drogi. [Jeeli dziecko przestraszyo si] to matka braa - koszulk z tego dziecka, ji to dziecko umyta tam wodo, ji pniej braa w naczynie te wod, ji wynosia przed wschodem soca na drogi krzyowe. Pniej braa wod ze rdeka, przynosia piasek, ostry taki, ziarnisty ji to grzaa na blasze, ji tem okady, parowanie robili, ji to byo skuteczne. TN Smsko Due 1984. Podobnie o odczynianiu urokw nad przestraszonym dzieckiem: To trzeba byo robi przed wschodem soca. Ji jeszcze t wod z dzbana to wynosi [ojciec] na takie tak jak mwio rozstajne drogi. I te te wod trzeba byo wylewa przed wschodem soca, ji raczej eby nikt tego nie zobaczy. TN Derenia 1984. b. Wosk odlewa si przed wschodem soca / po zachodzie soca sze lub dziewi razy. Tam jak dziecko jest przestraszone, to zaleca tam ta, e przed wschodem soca eby am czy sze razy czy dziewi razy, eby nieparzycie ten wosk odlewa. A innym zntu po zachodzie soca. Ze przecie jak soce jest to nie wolno. TN Derenia 1984. 11 - Przed wschodem i zachodem soca pali si r. Palenie ry dokonuje si przed wschodem i zachodem soca. Spalanie naley powtarza S-S razy jeli choroba jest zaawansowano. Etn] 1989 Bilg 105, podob. K 39 Pom 390, Mac ChDobrz 36, Red. Zamch 1984, K 46 Ka-S 469. 12 - Obmycie ciaa wod z rzeki przed wschodem soca w Wielki ritok / Wielk Sobot pomaga zdrowiu. a. [W Wielki Pitek przed wschodem soca] po wod sie chodzi do rzeki. Tak zby nikt nie widzia, a pnij ju kiedy, o ktrej porze dnia kady wstanie, to ju sie wtedy myje Po prostu ona utrzymuje czysto ciaa, mwio, e czyrakw nie wyrzuca, kto sie w takiej
Wodzie Umyje. TN ukowa 1984, podob. Kul Wiel 3/413, Red. Sarzyna 1984, K 43 l 23, Baz Tatr 140, ZWAK 1886/96, SE 1961/205.

ZACHD SOCA

Eknplkneja: 1. 'czas, gdy robi si ciemno': Nazwy Emocje. Przepowiednie. Dziaania o zachodzie soca. Zakazy Symbolika. 2. 'miejsce, gdzie soce z n i k a wieczorem z nieba': Rodzaje zachodu. Zachd jako kierunek orientujcy d z i a a n i a Przepowiednie. Dokumentacja Pieni niwne i doynkowe. Pieni weselne Pieni miosne. Przypiewki artobliwe. Pieni powstacze i rekruckie Koysanki Bibliografia

1. 'czas, gdy soce znika z nieba i robi si ciemno; koniec dnia'

=

b. Przed wschodem soca, to zawsze w Wielko Sobot, leciao sie do rzeki. ... nabierao sie wod, obmywao sie to wodo wszystkich. Dziadzio to zawsze przynosi do domu, a nawet nie do rzeki, bo jak dzie rzeki nie ma to ze studni brali wod, ji e to miao by pomocne. Dla zdrowia. TN Krasiczyn 1985, podob. TN Smlsko Due 1984. 13 - Przed wschodem soca czarownica zbiera poytek". U nas to kobiety najwicy kiedy mwili, e jim sie mleko psuje. To taka kobieta co jo nazywali czarownicom, to "ona przed wschodem soca wychodzia, zbieraa tam jakie lady krw ... Tam jakie kwiatki zbieraa na kach, to'mwili, e "ona czaruje, przed schodem soca jidzie zbira, a teraz ju "o tem sie nie mwi, nawet sie nie wierzy w takie cuda. Etnl 1989 Bilg 103, podob. K 46 Ka-S 483, K 17 Lub 110, Pk Bilg 236, K 34 Chel 153, TN Cholowice 1985, K 48 Ta-Rz 273, SE 1962/139, MAAE 1908/138, ZWAK 1886/90. BIBLIOGRAFIA: Kup WiM 10-11; Wort HofT 8/76-87.

Nazwy Z.S.: zachd, soce zachodzi, rzadziej zapadu/e, zapada Dej Kie 1983/185 (w staropolszczynie by i zapad 'zachd' w znaczeniu zarwno czasowym, jak przestrzennym) oparte s na obserwacji ruchu S. Nazwy czasu przed Z.S.: zmierzch, zmierzcha si - i momentu nastpujcego po Z.S.: zrnrok, mroczy si, ciemnia si, szara godzina, szarwka - nawizuj znaczeniowo do ciemnoci, ubywania wiata. Z.S. budzi emocje n e g a t y w n e : Zachodzi soneczko poza lasy, ju mnie tu na Grdku nic me cieszy 71. Na podstawie wygldu zachodzcego S. przepowiada si p r z y s z e z d a r z e nia i p o g o d . Pewne znaki (np. przelot wron, gawronw lub kawek, wycie psw) po zachodzie S. zapowiadaj m i e r ludzi K 17 Lub 130 i 145. Jeli S. zachodzi czerwono i/lub za chmur TN Krasiczyn 1985, ZWAK 1882/194, TN Wizownica 1988, Czap Mat 76 - bdzie d es z c z; to samo zapowiada pianie pawia po Z.S. OrL 1926/m. Czerwono zachodzce soce jest te zapowiedzi w i a t r u K 17 Lub 74,
Czap Mat 65, TN Wizownica 1988, Gaj Rozw 136, ZWAK 1882/195, LL 1964/3/41, LL 1961/4-6/84, ZWAK 1878/135, mTOZU Wisa 1901/80 lub U pa W (w lecie) TN Krasiczyn 1985 i

-SOCE, WIAT, WIATO, ZACHD SOCA. Jerzy Bartmiski, Stanisawa Niebrzegowska

(w zimie) Red Ulan Majorat 1984. Na mrz wskazuj te supy koo S. K 17 Lub 74, ZWAK 1882/194, 195. S o t a bdzie jeeli soce zachodzi to ZWAK 1882/194, dusza sota, gdy przy Z.S. jest wielka zorza ZWAK 1882/195; grzmoty wystpi, jeli przy zachodzcym socu jest tcza ZWAK 1882/196; ciepe burze - jeli przy Z.S. powstan czerwone pasmugi przed i poza socem ZWAK 1882/195. Dobra p o g o d a bdzie, gdy
soce czysto Zachodzi (bez chmur) TN Cholowice 1985, podob. Czap Mat 65, ZWAK 1878/135,

1882/194, zachodzi bystro LL 1961/4-6/84, rowo K 48 Ta-Rz 259, gdy kury dugo chodz po Z.S. Lud 1897/83. oo Moment Z.S. jest sygnaem k o c z e n i a pr acy Bart Lub 19, K 49 Sa-Kr 93, take i-5. Stanowi te to zdarze miosnych 7-8, take K 42 Maz 52, Pirf l 2/705 i o b r z d o w y c h 6, ->ogie sobtkowy. Moment zachodu i po Z.S. jest uwaany - podobnie jak moment wschodu (i przed wschodem) zagraniczny, wizano z nim liczne dziaania m a g i c z n e . (a) Czas po Z.S. jest por dziaania d i a b a K 17 Lub 102, Grod cz 26, 49, Baz Tatr 105 i demonw wodny c h: panny wodnej Lud 1965/253, rusaek K 52 Br-Poi 120, boginek

152

ZACHD SOCA - cksplikacja ZACHD SOCA cksplikacja

153

piorcych bielizn w rzece Wisla 1887/71, Pel Dem 95, mamun K 51 Sa-Kr 30, topielmka (topielca) std zakaz kpieli po Z.S. wisia 1897/118. Po zachodzie (i o zachodzie) soca pokazuj si d u s z e z m a r y c h K 15 Poz 211. W zwizku z tym, istnieje przekonanie, e podczas Z.S. nie naley spa, gdy dusze zmarych, chtnie zabieraj ze sob napotkane dusze ywych, ktre opuciy ciao pogronego we nie. Mwi si wtedy, e dusze zachodz wraz ze socem Mosz Kul 2/446. Czas po Z.S. jest przede wszystkim por dziaania c z a r o w n i c ZWAK 1882/202, ktre zabieraj wtedy mleko krowom i robi maso TN Krasiczyn 1985, a po Z.S. w wigili w. Jana zbieraj kwiat z yta Wisa 1887/58. Czarownica odbierze mleko krowom lub krowy mniej go bd daway, jeli zostan na pastwisku ZWAK 1881/119, bd dojone po Z.S. lub mloko zostanie przeniesione przez rzek ZWAK 1881/119, Baz Tatr 188. Po Z.S. mona s z k o d z i innym: powodowa strat wzroku Bieg Lecz 13, upiewa swego wroga Sych SGKasz 5/109. O zachodzie soca mona przekaza komu tajemn
wiedz Bieg Lecz 360.

mietany ZWAK 1881/119, jajek, sera, nabiau w ogle Kul Wiel 2/175, Baz Tatr 188, ZWAK 1889/161. Po Z.S. nie naley p o y c z a te: o g n i a wisla 1890/100, bo konie nie bd si darzy ZWAK 1885/40, grozi to nieszczciem dla poyczajcego, dla szaasu i stada Baz Tatr 84 i 188, dzieci w nocy nie bd mogy zasn K 31 Pok 150. Po urodzeniu dziecka do dziewiciu tygodni matka z domu po Z.S. ognia nie wydaje, chronic w ten sposb niemowl przed paczem K 57 Rusc 1266. Ognia nie poycza po Z.S. przede wszystkim ten, kto ma pasiek K 57 RUC 1270, ->ogie. Inne zakazy zwizane z czasem po Z.S. to zakaz poyczania j e d z e n i a , zwaszcza s o l i , c h l e b a lub sitka wisla 1890/100, bo olepn konie, a nawet cay dobytek ZWAK 1879/26, Lud 1924/59, k a p u s t y kiszonej, bo si zepsuje ZWAK 1892/256, kwasku na rozczyn chleba, bo chleb z pozostaego w domu nie uda si K 51 Sa- Kr 69. O tej porze browarnicy nie poyczaj te drody, bo piwo si psuje K 42 Maz 399. Nie naley te oddawa poyczonego wczeniej misa, bo winie
wyzdychaj TN ukowa 1984.

(b) Po Z.S. mona p r z e c i w d z i a a praktykom czarownic Baz Tatr 150, zabezpieczy si przed zymi duchami K 9 Poz 142. (c) Po Z.S. w wigili w. Jana Chrzciciela kobiety z b i e r a j z i o a : czarcie ebro, odczyn, czyciec, laseczki Pana Jezusa K 9 Poz 143. Na Kaszubach istnieje w tym czasie zakaz zbierania zi, aby nie spotka krenit, ktre w tym czasie zbieraj zioa dla siebie Sych SGKasz 2/80. (d) W momencie Z.S. mona wedle wierze skutecznie l e c z y (zamawia) c h o r o b y ludzi K 42 Maz 314: placznice u dzieci Wisa 1889/5U, LL 1976/1/44, uraz 'zapalenie oczu' K 3 Kuj 95, a po zachodzie - takie, jak: kurz lepot K 7 Krak 153,
jczmie na oku Bieg Lecz 146, uszczk Kot Zn 186 i 197, r MAAE 1908/142, K 46 Ka-S 469, ognipir K 42 Maz 331, siekiernic Kot Zn 189, liszaje K 42 Maz 333, przestracll TN Derenia 1984, Suchoty Or L 1935/157, febr K 42 Maz 325, ble gowy K 46 Ka-S 473.

Po Z.S. nie naley wykonywa czynnoci zwizanych z utrzymywaniem c z y s t o ci: zamiata izby ZWAK 1889/69 i w y r z u c a m i e c i K 33 Chel 111, Baz Tatr 188, SE 1970/173, bo si szczcie lub dostatek z domu wymiecie wisla 1889/494. Po Z.S. nie naley te w y l e w a z garnkw wody ZWAK 1879/27, pomyj, bo si szczcie wyleje K 42 Maz 398, pra bielizny K 33 Chel 111. Po Z.S. na szczeglne niebezpieczestwo miay by naraone d z i e c i , std liczne zakazy. Sdzono, e aby zabezpieczy dziecko przed zamian, porwaniem, nocnicamt, morzyskiem, paczem po Z.S. nie naley pra
i SUSZy pieluszek Kul MiW 419, Szyf MiW 83, TN Krasiczyn 1985, K 7 Krak 141, Pel Dem 150.

(e) Po Z.S. leczy si i zamawia c h o r o b y

z w i e r z t K 5 i Sa-Kr 24: robaki u byda

K 42 Maz 346, K 17 Lub 156, Bieg Lecz 51, ZWAK 1879/57, wia ZWAK 1885/48, a take zapobiega Chorobom owiec Baz Tatr 136.

Zakazy.

Po Z.S. nie naley wykonywa pewnych czynnoci, bo mog mie

robi W p o l u TN Ulan Majorat 1984, sia zboa Red. Ulan

negatywne skutki, m.in.

Nie naley te s u s z y odziey dziecka SE 1963/137, przynosi suszcych si pieluch jeli zostay na sznurku po Z.S. - naley je przynie do domu dopiero po wschodzie soca nastpnego dnia, inaczej dziecko bdzie pakao K 42 Maz 393. Nie naley te: zdejmowa bielizny z plota, bo bieda przeniesie si do domu Wisla 1902/414, n o s i wody na kpiel dziecka, a po kpieli dziecka wylewa wody K 42 Maz 393, K 21 Rad 147, K 7 Krak 136, SE 1963/144, bo do dziecka moe si co przyplta SE 1963/138, bo dziecko nie bdzie spao ZWAK 1892/259. Niemowl naley kpa przed Z.S., aby zabezpieczy je od strzygi K 15 Poz 24. Po Z.S. soca nie naley rwnie opuszcza pomieszczenia, w ktrym znajduje si dziecko Pel Dem 150. Po Z.S. nie naley je wiconki K 35 Przem 44, 60 to le dziaa na wzrok TN Ulan
Majorat 1984.

Majorat 1984, sia marchwi, bo bdzie rapciasta Gaj Rozw 100, sia grochu i fasoli Kul Wiel 3/526, zabiera jajek od kur, bo przestan si one nie ZWAK 1881/146. Po Z.S. nie naley niczego zaczyna i niczego p o y c z a , bo umniejsza to dobytek wacicielowi Kul Wiel 3/215, Sim Wierz 270. Nie naley poycza ani s p r z e d a w a :
mleka, bo krowy (owce) mleko strac K 15 Poz 125, K 34 Chel 168, K 48 Ta-Rz 285, TN Krasiczyn 1985, K 51 Sa-Kr 68, Baz Tatr 188, bd go miay mniej ZWAK 1886/99, mleko bdzie si psuo ZWAK 1881/119, krowa si

zeschnie ZWAK 1879/26, kupujcy lub poyczajcy mleko moe je krowie zabra SE 1963/H7, czarownica zaczaruje krow ZWAK 1892/256, odbierze krowie mleko TN Krasiczyn 1985. Powszechne wrd grali jest przekonanie, e czarownice przemieniaj si w obce osoby i szkodz poyczajcym im mleko ludziom oraz ich zwierztom Baz Tatr 84. Po Z.S. z tych samych przyczyn nie poycza si i nie sprzedaje innych wyrobw z mleka: entycy BaaTatr 188, masa K 15 Poz 125, Baz Tatr 188,

Po Z.S. nie naley te: otwiera okien, szczu psami K 33 Chel 111, dawa jamuny ZWAK 1889/161. Nie naley te hopa, bo moe to sprowadzi jakie licho ZWAK 1885/65, haasowa zwaszcza od Z.S. w Wigili Boego Narodzenia do Nowego Roku - bo wtedy Pan Jezus po koldzie chodzi SE 1961/8O. Od Z.S. w Boe Narodzenie do Nowego Roku w tzw. modziankowe (wite) wieczory nie naley pracowa. Jest to czas, kiedy naley Panu Jezusowi dzikowa K 28 Maz 74, Red. Ulan Majorat 1984. Po Z.S. nie naley zaglda do pasieki K 48 Ta-Rz 55, bo si robaki zakoc Kot San 225. W tym czasie nie naley nawet mwi o pszczoach, bo jest to grzechem K 48 Ta-Rz 289. Nie naley te mwi o ptakach lub o znalezionym gniedzie, ani te zaglda do gniazd, gdzie znajduj si jaja lub pisklta, bo zjedz je mrwki K 42 Maz 405, ZWAK 1878/130, ZWAK 1887/40.

155
1 5 4 ____________________ Z A C H D S O C A - d o k u m en ta cja ZA CH D SO CA d o k u m en tacja i 1 S y m b o lizu je k o n i e c : sp o tk an ia 7 0 , p an ie stw a 6 , u czu k o ch an k w 7 L . b . Za szo so n ko w rog u p ieca, Sia da j Zo siu niu d o czepca . T N Z aw iep rzy ce 1 9 74 , w ar.: K 2 4 M az 2 5 8 , K 2 0 Ilad 1 8 7 i 1 9 3 . c. S o n eczko za ch o d zi, m iesi c zek zia je, M a ry sia p a cze, za st st p a je. C h d Sp 9 9 . P IE N I M I O S N E Z .S. (p o d o b n ie jak i w sch d ) jest trak to w an y jak o m iejsc e b ard zo o d le g le 7 - S o ce za c h o d zi (k siy c w sch o d zi) - d ziew czy n a/ch o p ie c tsk n i / szu k aj m io ci / zalecaj si. 7 A - So n eczko za szo i si za m io , Za g ry, la sy si skryo. B d ja szu ka koch a n ka m e g o , C zy g o ta m k d y n ie b yo . Pies l 2 /6 6 2 , w a r.: Pies l 1 /4 8 5 . 7 B - S o n eczko za szo , m iesi c ze k w iyci, P d m ie, m a m ia , p d o d p ro w a d zi. Pies l 2/750, w ar : Pies l 2/663, 753; M iesiczek zaszel, soneczko w eci, Sta, m ie m a m ia, odprowadzi!. ZWAK 1885/270 lsk Cieszyski, podob Pies l 1/425, Pies l 2/663, 750, 753. 7 C S p o g l d a y o cka n a za ch d so n ec ka , B o sie sp o d zie w a y sta m t d k o ch a n ec ka . S p o g l d a y o cka , sk d so n e cko sc h o d zi, B o sie z ta m ty stro n y ko ch a n e cek, g o d zi. w it N ad r 268, war.: Lom lsk 408. 7 D - S o n e czk o za c h o d zi, m ie si cze k w y ch o d zi, to b ie si, fra jerko , za le ca n ie g o d zi. K 4 4 Gr 280. 7 E - Z a szo so ce, w zeszed m iesi c, ja k m y skie ko lo ; w yjd zi d ziew c zyn o , w yjd zi jed yn a , przem w do m nie sow o. K 28 M az 223; w ar.: Zadzij soce, w zedzi m iesic, i gw iozdy w okoo; w y d zi w y d zi ko ch a n ec zko ... K 4 K u j 2 3 . 7 F - N a zielo n ej ce Za k w ita j p cze, Ta m m o je ko ch a n ie, G d zie za c h o d zi so c e. Z W A K 1886/323. 7 G - Za o n g re czk za szo ta m so n ec zko , g d zie ja si ro zsta w o m ze sw ko c h a n e czk a . K 40 M azP 231. 7 H - Za slo so n k o , za so za o b o k (n a jw y zsy ), za d u n a j n a jg lb sy. M j n a jm isy w d ro d ze, se p a r ko n i w ied zie, a n a si d m y m jed zie. K 4 0 M a z P 1 9 4 . 7 I - Za ch od zi son eczko po za la sy, Ju m n e tu na G rd ku nic nie cieszy. Pies l 2/5 26, war.: Pies l 1/420, Piel l 2/525, Rog lsk 108, Lom lsk 328; Zachodzi soneczko w gry, lasy. B a rd zo sm u tn e p rzy szy n a m n ie c za sy. Pie s l 2 /2 7 2 . 7 3 - So n ecko za cho d zi, m iesi cek w ycho d zi, p o w ied z m i, d ziew cyn o, kto ku to bie ch o d zi? Stoin y w 2 20, w ar : Pies l 2/71 5; ... m j synaczek inn w o dzi. Pies l 1/4 25. 7 K - Zachodzi sonecko ku lasowi, nie dajze gbusi dw orakowi. K 6 K rak 123, w ar.: K 6 K rak 1 7 9 , Pie s l 2 /6 7 5 . 7 L - E j, ja k so n e czk o za c h o d zio , D zie w cz w o ki p o tra cio , W o lszy n ie. Pies l 1 /2 0 6 . 7 - D a rem n e tw e a o w a n ie, m iy m o d zie cze. M io w a sza u sza ja k d zie , g d y Zajdzie soce. Pies l 1/183, war.: Pies l 1/186, Rog lsk 107. 7 M - Zacho dzi son ecko za las kalino w y, zim na ro sa p ad a na sa dek w inio w y. K 6 K rak 123, war.: TN Puawy 1988, Pies l 1/111 i 507, Konop Krak 4, Gaj Rozw 86, wit Nadr 261, ZWAK 1891/140, K 57 RuSC 938. 7 N - Z a g ra m i, za la sa m i. Ta m so n eczko sc h o d zi, N a u czu sie m o d y u a n D o d zie w c zyn y ch o d zi. M A A E 1 9 0 8 /1 8 1 . 7 O - A p u m e pa n , p u m e, niech m y (m i) r k nie ciska ; ju so neczko n a d zach o d em , d o d o m u n te b lisko . K 4 K u j 3 3 , w a r.: T N Ja cn ia 1 9 6 5 . 8 - (W lecie/w w iecz r) so ce (p iecze/k o em ch o d zi) n a d za ch o d e m , d ziew czyn a p a sie w o k i/b yszk i / w ije w ia n k i / p iele ru teczk/len e k / sto i w p o lu za o g ro d e m / ... a . O j leci, leci so ce za za ch o d em , p a sa d ziew czyn a w oki za o g ro d em . K 1 6 L u b 2 6 1, w ar.: TN K aw czyn 1964; ... a m oja najm ilsza wije wianki na w grodzie - ogrodzie. K 40 M azP 209. b . O j, w iecz r, w iecz r, so ce n a d za ch o d e m , p iele K a sie ka len ek za o g ro d e m . O l P d l 3 1 , ... sto ja la d ze w c zy n a w p o lu za o g ro d e m . L L 1 9 5 8 /1 -2 /7 7 ; O j, p siecze, p siecze S o n ko nad zachodam , Zbzieraa tam dziiw cza Ziele nad logrodam . Stef W arm P 2/5, w ar.: K 26 M az 2 4 0 , K 4 0 M az P 2 1 0 , B iel K asz n r 5 8 (ta m e d alsze w aria n ty ). c. O j, so ce, so ce b a rd zo n a d za ch o d e m ; p a sa d zie w c zyn a b yszki n a d jezio re m . K 4 0 M az P 2 1 0 ; w a r: Stu ie ci so ce , w ieci n izko n a d za ch o d e m , P l cze d zie w czyn a n a d sw o im

2. 'miejsce, gdzie soce znika z nieba wieczorem; strona wiata przeciwstawna do wschodu'

p o o o n e ta m , g d zie w ia t si ko czy T N K ra siczy n 1 9 8 5 . Fo rm u y p ien io w e n a za c h d so n ec zk a , n a za ch o d zie so c a zn a cz ty le co 'd alek o ' 1 3 . S o ce n a d za ch o d e m , n a za ch o d zie jest sy g n ae m k o ca d n ia i p rac y , p o cztk u w iec zo ru 7 0 , tak e Piat K rak 6 5 4 . W ty m cz asie sp o ty k aj si k o ch an k o w ie 7 E ,
H,

8 , tak e K 4 2 M az 5 1 , Pie s l 2 /7 0 5 .

U - M a y za ch d - m iejsce, g d zie so ce z ach o d zi w zim ie K ai L im 2 1 , p o d o b . B k K ra m sk 7 4 . red n i za ch d - m iejsce, g d zie so ce z ach o d zi w c zasie w io sen n e g o i jesien n eg o z r w n an ia d n ia z n o c K ai L im 1 8 . D u y, w ielki, letn i za ch d - ta m , g d zie so ce z ach o d zi late m , o d czerw ca d o sie rp n ia, k ied y n o ce s k r tk ie Bk Kramsk 7 4 , K ai L im 2 2 . K i e r u n e k o r i e n t u j c y d z i a an i a. C iao z m areg o k ad zie si g o w

w k ieru n k u z ach o d n im K 4 9 S a-K r 5 3 7 [te o d w ro tn ie, - w sch d so c a]. N a za ch d so n e czka p atrzy d zie w c zy n a o czek u jc sw o je g o ko c h a n eczka 7 C , siad a g o b lu b g a w ro n , k t ry in fo rm u je d zie w czy n , e ch o p a k ju d o n iej jed zie 9 ; n a Z .S. u d aje si ch o p a k , b o ta m jest jeg o d zie w e czk a Pies l 1 /1 1 . G d y sala m an d ra p eza k u za ch o d o w i, b lisk a slo ta Z W A K I8 8 i/i6 3 . m i e r k r l w i w ielk ich p an w n astp i, g d y w n o cy B o eg o N a ro d z en ia w ieje w iatr o d zach o d u Z W A K 1 8 8 2 /1 8 4 .

DOKUMENTACJA
PIENI NIWNE I DOYNKOWE 1 - So ce za ch o d zi, n iw iarze ch c k o czy p rac. O j za so so ce za slo Za la s, za "o b r ce, O j p u sca j n a s ka rb o w y, B o n a s b o lo m r ce. L L 1 9 5 7 /2 /4 1 ; w a r.: D a i za szo so c e za szo d a i jeszcze tro ch w ici d a i p u e n a s d o d o m u d a i y k a rb o w y ysy. K 1 Pies 4 2 0 ; A sl ce ju za szo , ju n a d ch m u ro m w isi, a p u cie n a s d o d o m , n a sz w o d a rzu ysy. K rzy K u j 1 /1 9 4 , w a r.: Stef W a rm P 1 /1 8 2 ; Z a ch o d zi so n ec zko za la s k a lin o w y, p u szcza j n a s d o d o m u , n a sz ka rb o w y n o w y. T N O str w k i 1 9 5 3 . 2 S o n eck o sie ch o w a , ju z jest za c m e n ta rze m , ro z u c -ze n a s B o e z n a sy m g o sp o d a rze m ... ju z jest za so n in , ro z u c ze n a s B o e z n a s g o sp o d yn i . Z W A K 1 8 8 6 /1 2 9 . Z - A ju slo n u szko kryje sia za la s, a m n ie m lo d ziu ch n ej d o d o m u ju cza s. A ju so n u szk o za la s sk ryo sia , a ja m lo d ziu ch n a n a ro b ia sia . O l P d l 1 2 2 . 4 - Sneck"o zach u odzi, za w iyrch zapaduje, Ta m oja m a m icka w iecerzo g u otuje. M ika O ra w 6 0 , w a r.: M A A E 1 8 9 8 /9 2 . 5 - Ju z son ecko d ow n o za so, trzeb a bdzie spa, a bo jutro raniu sin ko trzeba b d zie w sta. Sto in y w 1 7 6 . P IE N I W E SE L N E 6 - S o ce za ch o d zi (w ro g u p ieca ), p a n n a m o d a w d zie w a cz ep iec / sia d a d o czep ca I za st st p a . a . J u so n ec zko za ch o d zi, a zd yjm e w ia n e cze k, w d zieje czep e cze k, b o ci si ta k g o d zi. Chd p 83.

156 _________________ ZAMIENIE SOCA - eksplikacja

157
ZAMIENIE SOCA eksplikacja

zawodem. ZWAK 1878/50; Koem, koem soniuscko chodzi, juz jest nad zachodem, piele Marysia drobn rutecke tam za nowym ogrodem. K 26 Mai 240, nadto war: Hiel Kaz nr 343. 9 Gob/gawron siada/rozkada skrzyda na zachd soneczka. Przelecia gob przez wysoki db, na wprost okiencczka, na zachd soneczka, roztoyl skrzyda. Piat Krak 184; war.: Przelecia gawron przez wysoki dom. Na zachd slonrcka, prosto okienecka, roztocy ogon. K 6 Krak 113. PRZYPIEWKI ARTOBLIWE 10 - Sonecko zachodzi za wysokie wierzby, tym starym panicom wyleciay zby. K 13 Kie 48; war.: ... za wysokie dby, Zaleskim dziewcztom wyleciay zby. MAMO 1908/105, war.: K 22 cz 191, K 25 Maz 203. PIENI POWSTACZE I REKRUCKIE 11 - Ju zachodzi czerwone soneczko za zielonym borem, ubodzy wojacy, lscy wojownicy, id na bj krv>awy. Lud 1975/153. 12 - Turek pan, Turek pan, te tureckie pany, Od zachodu soca wojn ozpoceny. wit Nadr 228. 13 - Na zachd soneczka wygldaj rekruci/Polacy... a. Wygldali rekruciki na zachd slonecka: cy nie ujrz, nie obac, cho z Poska ptasecka. K 27 Maz 339, war.: TN Kawczyn 1964; Wygnali rekrutw ... ni uwidzisz, ni usyszysz polskiego "ptasecka. TN Noworablw 1988. b. Zagnali Polacenki za to Carne Morze, stamtd aden Polaceniek powrci nie moe. I staneni Polacenki na zachd slonecka, obacyli, jak leciaa z Polski kukawecka. K 41 Maz 484. KOYSANKI 14 - Oj, lulaj, lulaj, zachodzi soneczko, zamknij ju oczka i zanij creczko. Ol Pdl 93. BIBLIOGRAFIA: K a m o c k i Stefan, Znaki na niebie i ziemi, zwiastujce wojn wiatow, Or L 1926/154; Kup WiM 10-11; Wrt Hoff 8/76-87. -SOCE, WSCHD SOCA. Jerzy Bartmiriski, Stanisawa Niebrzegowska

pomierzchnionic, spor. te zmierz ciniienie Kup WiM 12 oraz zatarcie soca Kup Pol 26. B Przyczyn Z.S. wedle najstarszych wierze miaa by walka smoka ze S. Wisa 1916/129; zabicie wa lub innego paza i pozostawienie go na S. ZWAK 1892/253; poarcie S. Mosz Kul 2/463, np. przez wilkoaka Lud 1896/327; czary wiedm i czarownikw Kup WiM 11, podob. Mosz Ku! 2/463; wedle przekona nowszych: zderzenie S. z gr Or L 1938/160, zajcie ksiyca na S. TN Gorajcc 1984, gniew Boga K 17 Lub 70, Kup Pol 24. B W czasie Z.S. z nieba na ziemi spada trucizna albo zaraza, ktra jest czarna jak smol i czu j strasznie Kul Wiel 3/509, sim wierz 235, Wisa 1900/464, Kup Pol 24. Skutkiem Z.S. jest zatrucie wody Wisi a 1900/464, straszne choroby (zwaszcza u ludzi Or L 1938/160), take byda i trzody Wisa 1900/464. Aby zabezpieczy si przed skutkami Z.S. i uchroni wod od zatrucia naley: Zakry albo zamkn Studni Kul Wiel 3/509, Wisa 1900/464, TN Ulan Majorat 1984, Or L 1931/15, Wisa 1889/502. Z.S. jest traktowane jako zapowied w oj n y Kup Pol 24, g o d u , c h o r b , klsk ywioowych (np. poaru, powodzi) Kup WiM 11, k o c a w i a t a : Jak zamienie byo takie nachodzi sonko coraz ciemniej, to wszystki ucikajo d domu. Bo to by wielki stwch, e to uono najdzie i zyjdzie, a to ju si zdawao, e ju o! Koniec wiata! Sondnyj dzie. I kaden ju sie modli, "o, e to ju Pan Bg ma zej na ten wiat i ju bdzie sdzi wszystkich. Czap Mat 64, podob. Kup Pol 24, sdu ostatecznego: Wierzono, e trzydniowe zamienie soca poprzedzi koniec wiata. Zaraz potem pojawi si Lucyper na piekielnym wozie i zacznie swj objazd dookoa ziemi" Kul Wiel 3/509. BIBLIOGRAFIA: Chev Dic 2/244-245; De Vries Dic 157, Herd Lek 181-182; Kop SMit 1077; K a m o c k i Stefan, Znaki na niebie i ziemi, zwiastujce wojn wiatow, Or L 1926/154; Kup Pol 24-26; Kup WiM 11-12; Mosz Kul 2/460-463; Wrt Hoff 2/1509-1526.

-+SOCE, ZAMIENIE KSIYCA. Jerzy Bartmiski, Stanisawa Niebrzegowska

ZAMIENIE SOCA

W polskiej kulturze ludowej zamienie soca wizano gwnie z czarami wiedm, dziaaniami smokw, pozostawianiem na socu zabitego wa oraz walk soca z ksiycem. Czsto byo ono uwaane za oznak gniewu Boga i zapowied koca wiata. W s t a r o y t n o c i zamienie soca (podobnie jak ksiyca) traktowano jako wynik czarw czarownic, atak ze strony demonw i potworw Kop SMit 1077. W kulturze s o w i a s k i e j bardziej rozbudowane i obrose mitologi byy wierzenia na temat -zamienia ksiyca.
=

Nazwy uwydatniaj skutki Z.S., tj. utrat wiata: zamienie, zaciemnienie, sonko si zaciemnia, zaciemnienie dnia, na Warmii i Mazurach: pomierzch,

159
KSIYC eksplikacja

KSIYC

W tradycji jzykowej i n d o e u r o p e j s k i e j ksiyc jest postrzegany (nazywany) w aspekcie dwch podstawowych funkcji: mierzenia i wiecenia Gamlv Ind 684-685. W kulturze d a w n y c h S o w i a n wykonywanie okrelonych prac wizano z fazami ksiyca sssi 2/554. Ksiyc funkcjonowa w parze ze socem, tworzc zesp elementw przeciwstawnych i zarazem dopeniajcych si: ksiyc wizany z noc, ziemi, wod i mierci, soce z dniem, niebem, ogniem i yciem IvTop siav 137. W folklorze sowiaskim soce i ksiyc s ukazywane jako bracia, brat i siostra lub m i ona. Ksiyc jest wizany ze wiatem pozagrobowym. Sowiaski system liczenia czasu opiera si na cyklach ksiyca (miesice, tygodnie), a w cyklu dziennym i rocznym na ruchu soca Slav Mir 245-248. = Dwie podstawowe nazwy: miesic (oglnosowiaska i indoeuropejska) i .ksiyc (specyficznie polska), ktre w polszczynie oglnej dziel midzy siebie znaczenia 'okresu czasu liczcego okoo 30 dni' i 'wiata niebieskiego zmieniajcego swj wygld w okresie okoo 29 dni', w gwarach i folklorze polskim s - w odniesieniu do 'wiata niebieskiego' - synonimami, zrnicowanymi stylistycznie na skali starszy / nowszy, ksikowy / potoczny. Starsza, wci ywotna w gwarach na oznaczenie satelity Ziemi nazwa miesic, jest zwizana z wyrazami miara, mierzy- bo wedle ksiyca czas mierzyy ludy" Briic SB 334 - i wyprowadzana z ie. 'mes ('mens), 'me- mierzy" Vas ES 2/609. Miesicznik to ludowa nazwa choroby wywoanej przez K. oraz lunatyka Kul wiel 3/413. Innowacyjna polska nazwa ksiyc dosownie znaczy mody ksidz, syn ksicia". Wedug Brucknera ksidzem w relacji do ksiyca byo soce jako wiato wiksze (w redniowiecznych tekstach magnus dominus wielki pan") Briic SE 277, Kup Pol 27, podob. SkSi Lec 201; Moszyski zwrci uwag, e wyraz ksiyc stosowano u nas pierwotnie tylko do nowiu, co dobrze tumaczy uycie przyrostka -ic oznaczajcego cech 'modoci' Mosz Kul 2/458, Si SE 3/277, podob. Budziszewska 1990/223. Warianty morfologiczne nazwy: na Kaszubach (w pieni) ksawiec 90, w owickiem sporad. ksiak Kup Pol 29 (prawdopodobnie przeniesienie z nazwy mieszkaca regionu). Nazwa ksiyc zachowuje te na Warmii i Mazurach oraz na Kaszubach stpol. znaczenie 'okresu czasu', np. dwa ksttce temu bio Szyr MiW 143, Kup wiM 39. W niektrych okolicach odrnia si znaczeniowo wyrazy miesic (w znaczeniu czasowym) i miesiczek ('wiato niebieskie') Kup Poi 29. Formy zdrobniae uywane gwnie w pieniach (cho nie tylko): miesiczek powsz., miesiczeko 43, 45b, miesiczyczek 55a; ksiyczek 4ia, 45a, 50c, 7id, 96a; ksiyczeko 42. W formuach powitalnych nazywany niebieskim dziedzicem, niebieskim krlewiczem, synem Dawida, -mw. Synonimy ekspresywne K. uwydatniaj cechy
Wygldu: rogacz Piat Krak 582 (w pieni); ysy K 48 Ta-Rz 317 (za: Wisa 1890/152 z argonu

Wstp. Eksplikacja: Nazwy. Kategoryzacje. Fazy ksiyca. Kolekcje. Opozycje. Pochodzenie Wygld i waciwoci. Czci. Ilo. Przemiany ksiyca, zakazy i zalecenia. Czynnoci: wiecenie, ruch. Ksiyc jako posta ywa, przeywajca. Rozmowy z ksiycem. Dziaania sprawcze i praktyki ochronne. Obiekt szacunku i kultu. Ksiyc a pies. Lokalizacja. Co jest na ksiycu? Co si dzieje, kiedy ksiyc wieci? Przepowiednie. Ekwiwalencje. Symbolika, sennik. Dokumentacja: Zagadki. Przysowia. Przepowiednie pogody (rymowane). Zamwienia i zaklcia. Rymowanki i wyliczanki dziecice. Koldy boonarodzeniowe i noworoczne. Widowiska herodowe. Pieni wielkopostne i wielkanocne. Pieni niwne i doynkowe. Przemowy weselne. Pieni i przypiewki weselne. Pieni i przypiewki zalotne i miosne. Pieni zbjnickie,1 onierskie i partyzanckie. Pieni artobliwe i refleksyjne. Ballady. Pieni maryjne. Pieni sieroce. Pieni dziadowskie. Pieni zaduszkowe. Listy miosne. Banie. Bajki. Podania. Opowieci wierzeniowe. Anegdoty. Relacje potoczne i zapisy wierze. Pisana poezja chopska. Bibliografia.

Obraz ksiyca jest w polskiej tradycji ludowej zdominowany przez cech cyklicznej zmiennoci; ksiyc symbolizuje ide wiecznego powrotu, niemiertelnego trwania. Rytm zmian ksiyca jest wizany z rytmem ycia caej przyrody (dao to podstaw dla rozbudowanych przepowiedni pogody oraz zakazw i zalece wykonywania okrelonych czynnoci przy poszczeglnych fazach ksiyca) oraz z rytmem ycia czowieka (w obu razach mwi si o modoci, peni i staroci). W polskiej kulturze i jzyku oglnym jest postrzegany gwnie jako odlegy od ziemi i jej spraw, por. fraz. ksiycowy facet 'marzycielski, bujajcy w obokach'; niedostpny (Ma majtek, ale na ksiycu), wizany z mioci i kobiet (miesiczka), za w kulturze i jzyku ludowym - jako bliski czowiekowi skadnik globalnej wioski", wspczujcy z zakochanymi i przywoywany na wiadka w rnych etapach obrzdu weselnego. W folklorze wschodniopol-skim (pieni weselne i powinszowania noworoczne) jest wizany z mczyzn, podczas gdy moda dziewczyna - ze socem (cho czciej jest na odwrt, por. soce) We wczesnych kulturach ksiyc by czczony jako bg lub - czciej bogini, np. u Grekw jako Selene, matka ycia, opiekunka porodw, siostra soca, Heliosa; u Rzymian jako Luna Herd Lek 78. W tradycji b i b l i j n e j ksiyc przedstawiano rzeczowo, jako wiato stworzone przez Boga do odmierzania czasu Rdz i, 14 i wadania noc Ps 136, 9. Dzie nowiu by dla Izraelitw okazj skadania ofiar Lb 28, 11-15. Wedle przepowiedni zamienie ksiyca (podobnie jak soca) bdzie zapowiedzi koca wiata Mk 13, 24. W pierwotnym c h r z e c i j a s t w i e walczono z kultem ksiyca jako pozostaoci pogask, ale od Orygenesa asymilowano te obraz ksiyca jako symbol zmar-twychwstawania czowieka i Kocioa oraz przykad wiecenia blaskiem odbitym od wiata soca-Chrystusa For Sym 99. Od redniowiecza symbolika ksiyca jest wizana z kultem maryjnym, Matk Bosk przedstawia si jako niewiast apokaliptyczn z ksiycem pod stopami Lur Slow 104.

zodziejskiego); trzyszcz-b/yszcz Dzik Klech 41, byszczaty Mosz Kul 2/649; Klara Kup Pol 31 (z ac. clara 'jasna'), gmol 'bezrogi ksiyc' Maj lsk 128. artobliwe nazwy opisowe: nocne soce 112; kawalerskie soce Kup Pol 31 od
Zgorzelca, Ostroki, Kazimierzy Wlk , Niska, kawalerskie sionko, soce kawalerw Kup Pol, 31, Pat Krak 582; zdrajca mioci, ZWodziciel Kup Pol 31; podgldacz TN Gorajec

1984; somiany wrbita Piat Krak 581; Twardowski Kup Pol 31; werdebus (z pieni,

160 IGI
KSIYC - eksplikacja KSIYC eksplikacja

z niem.) Piat Krak 580; rzadko oko Boga owiecajce wiat w nocy K 34 Chel 254, tak jak soce w dzie. fr Nazwy nadrzdne: powsz. wiat/o np. K 3 Kuj 93, Etnl 1989 Bil* 111; nowsze: planeta K 15 Poz 5 i planeta Kup Pol 29, Czap Mat 102. W bajkach przedstawiany jako posta ywa 93-96, 103, 106. U Nazwy podrzdne odnosz si do wyrnianych faz k s i y c a, nazywanych w gwarach maopolskich i sieradzko-czyckih zapoyczonym z jzyka naukowego wyrazem kwadra Kup Pol 35, bd jego replik rodzim wier Kup Pol 35. K. ma cztery kwadry Dej Kie 1977/285. W zasadzie jednak podzia na fazy K. jest w tradycji ludowej - podobnie jak w oglnej polszczynie potocznej - inny ni w jzyku naukowym. W zbadanym przez nas materiale wyrniane s trzy podstawowe fazy K.: pocztkowa - kiedy K. pojawia si i ronie: -mw, rodkowa - kiedy K. osiga ksztal koa i wieci najjaniej: -ypenia, i kocowa - kiedy K. zanika: -^wiotek, oraz trzy fazy porednie: -*ppenia, -^ksiyc po peni i -tpuste dni. Na Warmii i Mazurach (i nie tylko) cay okres dzieli si oglnie na dwie czci: okres wzrostu, gdy K. jest na modzie, i okres ubywania, gdy K. jest na starze Szyf Miw 142. + Podstawow kolekcj tworzy K. ze s o c e m i g w i a z d a m i ; zwykle wymienia si je w staej, znaczcej kolejnoci: soce, K., gwiazdy. Do tych trzech, a czsto tylko dwch rodzajw wiate niebieskich, w rnych gatunkach folkloru przycza si rne dalsze elementy, tworzc niekiedy rozbudowane zespoy. W bajkach kojarzy si K. i soce traktowane jako para ludzi: ona i m Lom Baj 73, war.: Lud 1896/327; dwaj b r a c i a Wisa 1916/137, ktrych siostrami s gwiazdy 109; wyjtkowo jako o j c i e c i s y n 106. W pieniach i przemowach weselnych na wschodzie Polski K. jest panem modym, soce pann mod Drab Pdl 38. Na soce i K. powouj si zakochani 6ia, 62F; w koldach K. razem ze socem suy nowonarodzonemu Jezusowi 40. W zamwieniach choroby wysya si w miejsce, gdzie nie wieci soce i nie dochodzi K. 30. Jako elementy wsptworzce pogod soce i K. bywaj te dalej czone z d e s z c z e m 42, 94, m r o z e m i w i a t r e m 94, 95A. W pieniach: socem, K. i gwiazdami (ewent. te planetami) ozdobi Bg niebo i wiat 52, 87, podob. Lud 1906/167, Kup Pol io, przyozdobi te nimi posta Matki Boskiej 83, ktrej su i wiec razem z zorz 84, podob.: K 26 Maz 95, Maj Motycz 27; chwal one Boga razem z niebem, dniem i noc 49, witaj nowonarodzonego Jezusa razem z narodami i bydltami 39, pacz nad grobem Jezusa razem z obokami, piorunami, niebem 48, z caym stworzeniem 86b, pacz nad niedol ludzi razem z niebem 86a. Soce (zorza), K. i gwiazdy s rodzin dla onierza 76 i sieroty 85. Przywouje si je na pomoc przy zamawianiu chorb 28, 31. W bani poznaskiej demoniczny starzec chce je, przypisane do trzech panien, uwizi w podziemiu 92. Na Podlasiu obrazami soca, K. i gwiazd
Zdobi si korowaj PSL 1966/2/127-128, Etnl 1988 Bacz 82, Etnl 1988 Polin 180.

K. i jasne zorze wiec chopakowi, gdy si eni K 28 Maz 151. K. i chodny wiatr towarzysz rozczeniu si modej pary 56h. Pewne kolekcje z K. s szkodliwe l u b niepodane. Przy dwch wiatach, K. i socu, nie naley sia zboa, pszenicy, gryki (tatarki), lnu 107. W zamwieniach magicznych jako bmci, ktrzy nigdy si nie zejd (ich spotkanie przyniosoby chorob) wymienia si: K. na niebie, ryb w wodzie, robaka w drzewie, db w boru I na niwie, kamie na morzu 29. *-* K jest stawiany w opozycjach ze socem, gwiazdami i ziemi: ze s o c e m na zasadzie kontrastu dzie : noc 18, 53, 7ie, iooa, i oglniejszego jasny : ciemny (janiejszy : ciemniejszy; wiato wasne : wiato odbite) 13, 17; fraz. artowa sobie z miesica, kiedy soce wieci NKPP soce 39; w bani uroda crki macochy ganie przy Kasmej jak wiato miesiczne przy socu K 14 Poz 30; a take opozycji pochodnych: wschd : zachd 63, praca : odpoczynek 14; ciepy : zimny (grzeje i wysusza/ nie grzeje, nie wysusza) 12, 3c; z g w i a z d a m i - na zasadzie stopniowalnoci przeciwiestwa jasny : ciemny 19, por. te przys. Nie dbam o gwiazdy, kiedy ksiyc wieci 19 - gwn podstaw kontrastowania K. i gwiazd jest jednak liczba, opozycja jeden : wiele 67A, D; z z i e m i - na zasadzie cech: daleko : blisko 24, 47 oraz martwy : ywy Czap Mat 102.
x

(a) Podobnie jak soce, gwiazdy i cay wiat K. jest nazywany dzieem Boga, np. Baz Tatr 138, Kur Opl 49, ale niedokoczonym, pozostajcym pod wpywem zego" Kai Lim 19. Legenda z Ziemi Dobrzyskiej czy powstanie K. z diabem, ktry chcc zrobi soce skrad Bogu kawaek soca i z niego utworzy si ksiyc K 42 Maz 362, ZWAK 1878/126, por Fisch Lud 155. Wedle opowieci krakowskiej to Matka Boska dla chway Pana Jezusa postanowia soce i ksiyc" l< 7 Krak 29, odstpuje K. w. Jerzemu l04Cb. (b) W bajkach: suknia z miesica; powz z miesica ZWAK 1878/150; ubranie z miesicem (bije od niego luna) K 42 Maz 493. O Wygld K. zwizany jest z jego p r z e mi an a mi. Np. w artobliwej wspczesnej pieni ludowej (noszcej cechy autorskiej kompilacji) dziewczyna-zniwiarka rozmawiajca z K., mwi do niego, e raz jeste jak czowiek, drugi raz jak kiszka Piat Krak 581. Najwyraniej postrzegane i charakteryzowane s trzy fazy, ->nw, -spenia i ->wiotek. K. jest j a s n y 31a, 41, 42, 43, 61d, 76, te we fraz. jasny jak miesic/ksiyc na niebie NKPP jasny fi; K. jest janiejszy w dniu Zmartwychwstania, bo wtedy czci wito wielkanocne 49d; w pieniach: gobica jasna jak promyk ksiyca K 57 RUC 603, 605, janiejsza nad blask ksiyca K 42 Maz 61; Maryja janiejsza ni miesic ZWAK 1879/60; byszczcy 9713; blady - fraz. blady jak ksiyc NKPP blady 7; jest blady, bo w nocy nie pi 9, 97A; ma blade promienie 64. W bajce crka macochy nazywa K. krzywym i bladym 94, daje biae wiato, wyglda jak ser 105; s r e b r n y LL 1961/4-6/87; jagbi ze rybra Nitsch Tek 253 pow. gniewski; w gadce co jak ksiyc daje srebrny odblask K 8
Krak 59; zoty 56h, 73.

Czciej K. wystpuje razem z gwiazdami 61, 67, 71, 78 i midzy gwiazdami 1, 3, 45, 55, 65, 90; K. i gwiazda to chopiec i dziewczyna 58, K. i gwiazdy s wiadkami ich mioci 70, 91. Chopiec przysiga na K. i gwiazdy 66. K. z gwiazdami jest wyprawk dla nowonarodzonego Dziecitka TN Tuszw 1988; K., gwiazdy i cay wiat su dziewczynie 44, kochankom Nyr Kar 250, ZWAK 1880/174; K. i Gwiazda Wieczorna razem wschodz
i Zachodz Glad Wiedz 73, 134.

Wedle wierze krakowskich K. utworzony jest ze srebra, dlatego ma poysk biaawy wisla 1891/628; albo z materiau podobnego do prchna wieccego w nocy Kai Lim 20. Uwydatnia si o k r g o K.: koo miesiczne 48, krg miesica 54, toczy si jak koo 8, wschodzi jak myskie koo 63Aa; por. fraz. kto mo gzycht ['twarz', z niem. Gesicht] jak miesinczek w kole NKPP ksiyc 4d; K. jest jak placek iosc. W zagadkach

163
KSIYC - eksplikacja 162 _____________________ KSIYC - eksplikacja

porwnywany jest do bochna chleba, gwki kapusty i, w przysowiu do rybiego oka: Ksiyc patrzy jak rybie oko NKPP ksiyc 10 (to porwnanie wyraa dodatkowo cech 'martwoty', 'bezdusznoci'). W pieniach weselnych - korowaj jak miesic szyroki Hol Wes 20, 81; w poezji chopskiej olbrzymi m. W sposb wartociujcy K. jest okrelany jako l i c z n y lub p i k n y . W pieniach maryjnych M a t k a B o s k a jest liczna jak ksiyc K 23 Kai 253, K 19 Kie 134, nad ksiyc pikniejsza K 23 Kai 252, 253, wietniejsza K 23 Kai 244, stoi w piknoci ksiyca K 11 Poz 72, K 10 Poz 226. W przys. o d z i e w c z y n i e : Choby bya jako miesic, bez posagu za m nie chod NKPP posag 3; w tekstach obrzdowych do K. porwuje si pann mod: jak miesic pikna Kur Opl 123; take szaty K 3 Kuj 130, Sim Glsk 16, suknia wietna jak miesic wj Klech 169; ozdoby oraz atrybuty wadzy: komna kieby miesic z gwiazdami K 8 Krak 108. Inne cechy K. to: czysty 32; wesoy I05a; cichy 97A; martwy Etnl 1989 Bilg 111. Wygld K. jest najszczegowiej uwzgldniany w przepowiedniach pogody: K. w kole, w lisiej czapie, w uszach, w chmurkach itp. - zob. przepowiednie. K. w rnych gatunkach jest przedstawiany jako istota ywa, zob. dalej K. jako posta ywa. ~fc Czci K. to: tarcza 104G; promie (promienie) TN Zamch 1984, K 2 Kuj 109, K 31 Pok 210, Wj Klech 81, K 15 Poz 14; promyk 82a, rogi 3, 97B; w pieni A u miesica dwa rogi,
a U Jasieka dwa braci K 28 Maz 152, war.: Lud 1903/226. Metaf. K. ma twarz K 14 Poz 238,

Wj Klech 81; w art. rymowance dup 38; w bajkach ma ciao ludzkie 95. A Zanotowano wierzenie, e s dwa ksiyce - jeden wieci na jednej polowie ziemi, drugi - na drugiej Lud 1896/162; trzy ksiyce ujrza zbjca, ktry chcia zabi Jezusa, Maryj i Jzefa uciekajcych do Egiptu 88, 102. W bajkach krakowskich mowa o dwunastu braciach miesicach (kadego miesica przywieca inny) 103. Najsilniej postrzegana i jzykowo utrwalona jest cecha zmiennoci K.: fraz. kto odmienia si jak miesic NKPP odmieni si i, podob. NKPP pan isi. W poznaskiej bajce matka K. wci musi mu od nowa szy ubranie, bo K. stale zmienia wymiary i wygld 96. W przekazach wierzeniowych tumaczy si, e K. zmienia si co miesic, bo od czasu zabicia Abla przez Kaina Bg kae K. co miesic i do pieka i tam si przetapia na nowo" Lud 1896/327, a siy piekielne prbuj rozdrapa K. i zagrzeba w ziemi Kai Lim 19. W cigu roku K. odmienia si dwanacie razy Or L 1938/160, por. 103. W cigu roku K. robi po niebie tak sam drog jak soce, przesuwajc si z maego wschodu i maego zachodu na wielki wschd i wielki zachd Kai Lim 21. W zimie ksiyc jest wyej na niebie, w lecie - soce wyej TN Banachy 1984. O ros ncy m K. mwi si, e ksiyc j ksiyca przybywa Mac chDobrz 35, Kup Pol 54, przybiera, dobiera Kup WiM 17, Kup Pol 54; powiksza si, zwiksza si, wikszy si robi Kup Pol 54; ronie 33, 96, Kup Pol 54, Sych SGKasz 2/281; ronie do peni Baz Tatr 84, narasta Kup Pol 55; przyjmuje, przyima, do peni / pod peni idzie, podchodzi, przychodzi Kup Pol 55, Kup
WiM 17, 18, Or L 1938/160; dopenia si Kup WiM 18, Kup Pol 55.

O u b y w a n i u K. mwi si, e ksiyc / ksiyca ubywa 96b, Kup roi 55, Or L 1938/160; odima, odejmuje, ujmuje Kup Pol 56, Kup WiM is; ksiyc uchodzi, K. schodzi Kup WiM 18; schodzi z peni Kup Pol 50. O tej fazie mwi si te, e K. malutki jest Kup Pol 50; K. maleje, upada, ucieka, niknie, zostaje (si) Kup Pol 50, 55, 56; koczy si 96b,

Kup Pol 50; zmniejsza si, pomniejsza si, umniejsza si, zummejsza si Kup Pol 56; jest na wychynowiu KuP Pol 50; z penego idzie Kup WiM 18, Kup Pol 55; odbywa, odbiera, ubiera Kup WiM 17, is, Kup Pol 55; cofa si, ginie Kup Pol 50, 51, 56, Kup WiM 18; ju je po pole Kup Pol 46, z peni, z pena Kup Pol 46, po peni Kup Pol 46, Szyf Trd 41. Inne okrelenia tej fazy to: ksiyc zachodzi Kup Pol 50; K. na zachodzie Kup Pol 50; K. na schodzie Kup Pol 51, Mac ChDobrz 35; schd K. Kup Pol 51, 56; K. na starze Kup Pol 56; K. no starych dniach Kup Poi 50; K. jidze na em Sych SGKasz 2/281; miesicek sie bdzie mi Kuc Mlp 40. Z a k a z y i z a l e c e n i a . Z przybywaniem i ubywaniem K. ma zwizek w potocznym rozumieniu w z r o s t i z a n i k wszystkiego w caej przyrodzie Fisch Lud 162. Z tego wzgldu dobrze jest wykonywa pewne czynnoci przy rosncym lub malejcym wietle K., innych za naley wtedy zaniecha. Sdzi si, e gdy K. przybywa wszystko dobrze ronie i bdzie rodzi si obficie Kul MiW 435. Z tego wzgldu naley wtedy sia i sadzi - zwaszcza groch Or L 1935/158, zboe Kup Pol 39, Kul MiW 435, pszenic Or L 1935/158 - gdy roliny bd rosy wraz z przybywajcym K. Szyf Trd 43, Szyf MiW 144. Gdy si K. dopenia, dobrze jest take cina drzewa Lud 1976/145 i strzyc wosy Or L 1935/158. Gdy K. ubywa dobrze jest: czyci domy z robactwa i kurzu K 23 Kai 79, sim wierz 235, niszczy chwasty, owady Sim wierz 235, ciera plamy Szyf Trd 43, Kul MiW 435. Wtedy najlepiej rozpoczyna leczenie sim wierz 235, zamawia choroby Bieg Lecz 37, Kul MiW 435, np. pozbywa si kurzajek Bieg Lecz 127 i wypdza tzw. zimnych ludzi [choroby] Bieg Lecz 185, naciera lub nagrzewa guzy, wole Or L 1928/60. W tym czasie dobrze jest take leczy bydo Kul Miw 435. W godzinach zostajcych pod rzdem K. nie szczci si w maestwie, w poyczaniu pienidzy i w sprawach, ktre wymagaj trwaoci K3l Pok 31; nie naley zawiera maestw po peni, bo razem z ubywajcym K. moe uby mio i szczcie sim wierz 235. w i e c e n i e K. jest inne ni soca, std mwi si nie tylko o w i e t l e 81 i blasku K. 81A, 82b, ale i p o w i a c i e 82a; charakterystyczne wyraenia to blady ksiyc 9, blady promie 64, mdawy promyk K. 82a. Dobitnie t rnice s oddawane przez przysowia: Ganie ksiyc przed socem 13, Soniszko je jak ece [ycie]: sni blask wasnym, ksec zas jak kunszt: ewi s pzeczonym 17, Od promieni ksiyca nie dojrzeje grono winne 20 - oraz formuy potoczne Etnl 1989 Bilg 111 i pieniowe ksiyc wieci, a nie grzeje 62F. O wietle K. mwi si, e jest poyczane od soca Piat Krak 579, Etnl 1989 Bilg 111, e ksiyc wieci blaskiem sonecznym TN azory 1984, odbitym Kai Lim 20. W pieniach K. w i e c i jasno, piknie, szeroko; wysoko, z nieba, prosto przez oboki; po drodze, przez pole, przez ciemny las; prosto w okno, przez okno, do komory ... - czc zwykle swoim wiatem n i e b o z d o m e m d z i e w c z y n y 55-57, 62A-H, 67C, D, 69B, 71, 91; w pieniach lirycznych przewanie wieci/przywieca m o d y m i z a k o c h a n y m 56i, 62A-H, 64, 67A, B, 69A, 72, 95, 77,79,80, 82c; przy wietle K. zbliaj si do siebie zakochani 62; w pieniach oddajcych realia czasw paszczynianych, wieci idcym do niwa dziewcztom-imunan;czfcom 50; w zam. - owieca chorego 28; wieci jakby "oczami patrzy TN Zamch 1984; K. wieci si 7id. Brak wiata, ^zamienie K., jest nieszczciem. W zamwieniach tam, gdzie nie wieci soce ani K., wypdza si choroby 30, 3ic.

164 ________________________ KSIYC - eksplikacja KSIYC - eksplikacja ______________________________ 165

Co si dzieje przy wietle ksiyca zob. czas.

Ruch. K. WS eh O dzi 15, 59, 62Gc, 63Ad, 63D, wy c h o d z i 63Ab, 1\1, tOCZlJ Si

Obrazem pitnowanego kulturowo zachowania jest szczekanie (psa, wtrnie czowieka) na ksiyc / na soce / na Pana Boga. ogpol. fraz. szczeka na ksiyc znaczy 'obmawia, mwi oszczerstwa' 21. D Dziaania sprawcze K. s w wierzeniach i tekstach folkloru bogato udokumentowane. Uwaa si, e K. ma wpyw na pobudzanie uczu m i o s n y c h (o czym bya mowa wyej), por. LSE 1962/7; przy wietle K. wszyscy chc si eni Piat Krak 579, przy czym wyraenie fraz. kawaler ksiyca znaczy 'niewierny kochanek' Nyr Kar 239. Wedle wierze wiato K. budzi i oywia z m a r y c h K 15 Poz 14, Szyf Miw 1/44,
Kul MiW 435-436, demony Sim Wierz 237, Upiory Lud 1956/553, wiedmy K 31 Pok 210, oywia

po niebie s, 111, w d r u j e 73, o d p y w a 74, c h o w a si 10,75, z a c h o d z i 75. Wg tradycyjnego przekonania Ziemia jest okrga, lecz stoi w miejscu, a dookoa niej kry cay wiat, ktry te jest okrgy, gwiazdy, Soce, Ksiyc LSE 1984/143; notowano jednak i przekonanie przeciwne, e to Ziemia wykonuje obroty wok wasnej osi, a Soce lub Ksiyc stoj w miejscu" SE 1984/142. K s i y c jako p o s t a y w a . W bajkach lskich, poznaskich i maopolskich K. ma m a t k , ktra prowadzi mu gospodarstwo i rozmawia z odwiedzajcymi jego mieszkanie ludmi 94, 95. W bajce lubelskiej spiera si / swarzy si ze socem, kto daje lepsze wiato Etnl 1989 Bilg 111, podob. Piat Krak 579. W krakowskich opowieciach wierzeniowych mowa o dwunastu bmciacli miesiczkach, ktrzy mieszkaj w dalekiej chacie 103. Podobnie jak soce, K. ma rodzicw ZWAK 1887/3 Olkusz. W bajce chop przedstawia diabu K. jako swego brata 93. W bigorajskiej koldzie yczcej soce, K. i deszcz to Trzej Krlowie 42. V W pieniach K. wraz innymi wiatami niebieskimi czuje i przeywa: uczestniczy z cay wiatem w chwale Boga: wita maego Jezusa 39, suy Jezusowi 40, a w koldzie yczcej - take dziewczynie i chopcu 44; chwali Boga 49a, b, dziwuje si piknoci Jezusa 49c, pacze/boleje wraz ze socem, gwiazdami i in. nad grobem Jezusa 48, 86b i nad niedol ludzi 86a; czci wito wielkanocne 49d, nie chce przyj grzesznych dusz potpionych przez Jezusa 89. K. widzi/zna cierpnienia zakochanych 64, 70b, i partyzantw 73; wie o zakochanych 70b, 77 i pomaga im 64; smuci si nad pann Krzy Kuj 1/111 i wychodzi smutny zza chmury, gdy dziewczyna umiera LL 1972/2/60 - ale te (w nowszych pieniach) zazdmci kochankom, gdy si do siebie zalecaj Piat Krak 580, 582, gdy jest cienki kocha panienki, a gdy grubszy, drwi z nich i mieje si Piat Krak 581. K. patrzy spoza chmury Nyr Kar 199; w zagadce i rymowance ksiyc wiedzia - nie powiedzia o rosie (nie wysuszy rosy) 12, 36. 0 Rozmowy z ks i y c e m . W pieniach miosnych i weselnych K. jest rozmwc zakochanych i weselnikw, zwaszcza jest adresatem wypowiedzi zawierajcych proby o pomoc. Do K. zwracaj si i przywouj go - proszc, by im przywieca - z a k o c h a n i , ktrzy id do siebie i chc by razem 62A, B, 77. Dziewczyna prosi, by K. nie wieci niewiernemu kochankowi Rog lsk 103, chopak - by nie wieci niewiernej kochance stoin yw 258. Do K. zwracaj si w rnych momentach obrzdu u c z e s t n i c y w e s e l a , dla ktrego K. jest wzorem, miernikiem czasu i wiadkiem
56f, g, i, 1.

istoty wodne [wodnikw, wodnice, topielice i topielcw) K 15 Poz 14, Kul Wiel 3/442; nie naley zblia si, a zwaszcza dotyka wody w rzece lub stawie, bo owietlona przez K. cignie ku sobie" K 15 Poz 5. wiato K. ma wpyw na ludzi dorosych i dzieci Szyf Trd 43, Etnl 1989 Bilg 116, 117, Czap Mat 107, TN Krasiczyn 1985. Jeli przejdzie przez czowieka, zwaszcza dziecko, moe
Wywoa: 1 U n a t y Z III K 17 Kub 69, Etnl 1989 B i l g 117, TN Banachy 1984, Wit Baj 68, TN Krasiczyn 1985, ZWAK 1889/67; C ll O r O b y Wisla 1916/85, K 48 Ta-Rz 302, Szyf MiW 83J chorob

miesicznika (tj. niech do jedzenia i picia, wymioty, otwarte oczy podczas snu) Kul
Wiel 3/413; tzw. unnika Czap Mat 107; pacz K 34 Che! 162; konwulsje Szyf Trd 44, Szyf MiW

144; rozwolnienie K 48 Ta-Rz 302 i zielone odchody ZWAK 1892/258; kalectwo K 45 Gr 495. P r a k t y k i o c h r o n n e . Aby zabezpieczy dzieci przed szkodliwym wiatem miesica naley: zasoni okno K 34 che! 162, Etnl 1989 Bilg 117, wisla 1916/85; zasoni ko TN Banachy 1984; zawin dziecko w chusteczk, eby K. nie nawietla jego twarzy Etnl 1989 Bilg 117; nie ka dziecka koo okna, bo K. moe wycign dziecko przez okno TN Krasiczyn 1985; spa w miejscu, do ktrego nie dochodz promienie K. K 17 Lub 69, K 45 Gr 495. Dobr ochron przed wiatem K. jest postawienie na oknie naczynia z wod
Kul Wiel 3/413, Szyf Trd 44, Szyf MiW 144, Wit Baj 68, Wisla 1902/414 lub pooenie na oknie

K. jest proszony, by wieci idcym w nocy do niwa dziewcztom-iniwiareM-kom 50. Przywouj go zbjnicy jadcy na zbj 11. Do K. (take gwiazd, ywiow przyrody) zwraca si chory lub zamawiacz o zabranie choroby 31, 32. Dusze zmarych prosz K., aby je przyj, bo Pan Jezus ich nie chce 89. W bajkach z personifikowanym K. rozmawia sierota 94, 95, podob. 103; K. Jest wiadkiem i mcicielem zbrodni 99. Rozbudowane formuy powitalne kierowane do K. nowego, lad archaicznego kultu K., podane pod hasem ->nw, funkcjonuj do dzi w pisanej poezji chopskiej 110.

skrki chleba wisla 1902/414, rozsypanie prosa i zrobienie ladw, po ktrych musiaby przej K. Czap Mat 108. Kobieta ciarna nie powinna chodzi po ksiycu z odkryt gow, gdy to sprowadza ciki pord Wisla 1894/583. Naley take zakry wod, na ktr wieci K., gdy kto j wypije, staje si lunatykiem sim Wierz 237. Jeli promienie K. dotkny dziecko", naley przenie je nad studni wisla 1916/85 Kieleckie. Chory powinien chroni si przed wiatem K., aby choroba si nie wkorzeniaa Czap Mat 109. K. by i poniekd jeszcze dzi jest otaczany s z a c u n k i e m Kot Podg 87. Szczeglnie zwracao uwag pojawienie si na niebie nowego K., do ktrego zwracano si ze specjalnymi formuami powitalnymi, -mw. lady kultu K. zachoway si w zakazach przeklinania w jego obecnoci oraz wskazywania na palcem K 34 chel 157,
Sim Wierz 237, Wisla 1900/55 Mylenice. Uwaano to Za grzech ZWAK 1892/254; Wskazywanie

palcem na K. mogoby spowodowa mier rodzicw K 42 Maz 402, sztywno palcw sssi 2/554, moczenie nocne Sim wierz 237, wypadanie z rk i tuczenie si rnych
przedmiotw, jak garnki, miski, szklanki, jajka Wisla 1897/118 Radzymin, Sim Wierz 237, Or L

1928/58. Wedle wierze opolskich, jeli dziewczyna chce wyj za m, musi ukoni si K. trzykrotnie i wymwi imi tego, ktrego kocha sim wierz 236. W lubelskiej pieni

166

____________________ KSIYC - eksplikacja

167
KSIYC - eksplikacja

weselnej moda ma patrze oczkiem do miesiczka, by otrzyma bogosawiestwo od Matki Boskiej oies Lub 40. Pozostaociami kultu K. s p r z y s i g i na K., por. fraz. przysiga na ksiyc, na gwiazdy Kot Rzesz 318, 372; zorzeczenia, np. eby nie widzia ksiyca, zaklcia typu jak pragn ksiyc oglda Szyf Trd 44. Chopiec przysiga dziewczynie na miesic i gwiazdy 66, zapewnia, e kocha dziewczyn nad gwiazdy, nad ksiyc, nad soce Folk
odz 65.

przeigraa kilkanacie wiosen" Kuch Pol 10, podob Lud 1926/45. Zapisano wierzenie, e czarownice (czarnoksinicy) zawieszaj na K. i gwiazdach czowieka zamienionego
W koza Wisa 1900/465.

K s i y c a p i es. W specjalnym stosunku dystansu wobec K. stawiany jest pies, jak wiadczy fraz. kto szczko jak pies na miesinczek NKPP szczeka 7c, podob. NKPP pies 25ib, por. ogpol. Wolno psu i na Pana Doga szczeka (nikt nie uniknie obmowy) s SFr pies 76, ewent. Wyje jak pies na miesinczek NKPP wy i, pot. raczej wyje jak pies do ksiyca 'gono, przeraliwie' ogpol. przysowie Psy wyj, a ksiyc wieci s SFr pies 72 oraz bliskie mu przys. Wolno psu na miesic szczeka 21, oznaczaj sytuacj obmowy nieskutecznej ze wzgldu na dystans dzielcy obie strony. Wycie psw do K. jest tumaczone jako zapowied: n i e s z c z c i a Etnl 1989 Dilg 115; mierci TN Krasiczyn 1985; poaru TN Zamch 1984; wojny K 17 Lub 130. Jeli psy wyj gromadnie, bdzie kataklizm Etnl 1989 Biig 115. A (a) K. na n i e b i e powsz., ale i w n i e b i e 45c, 93a; w raju ser; toczy si po niebie 8; w zagadce metaf. jest na wielgiej ce 3a, na polu i2c, na rodku wsi 4 [tj. na niebie]; ponad chmurejk 43. W formule niemoliwoci: Musiao by nie by na niebie miesica, ebym se nie wziena chopaka z tysica 6ia. W pieniowych porwnaniach: jak K. m i d z y g w i a z d a m i - tak gospodarz /gazda midzy kopami 45a, niwiarze (koldnicy) pomidzy snopami 45b, ukochana midzy dziewcztami 65, panna midzy kawalerami 45c, panna moda / dziewczyna midzy druhnami/pannami 55, panna z dziecitkami 45d, Jezus midzy bydltami 45e, dusza w raju midzy brami i siostrami 90. K. jest w y s o k o 56c, 62D, 72: wysoko na niebie miesicek przybity Sad Podh 129, K 6 Krak 144, K 28 Maz 250, Lom lsk 274; w grze LL 1960/2-3/49. K. jest d a l e k o , w miejscu niedostpnym dla czowieka, do czego nawizuj frazeologizmy: porwo sie z kopaczkom na miesinczek NKPP motyka 3f; gupi jak std na ksiyc NKPP gupi 64; Czy spade z ksiyca? NKPP pada 3 oraz zagadki u. W pieniach miosnych i weselnych K. lokalizowany jest nad miejscem akcji i owietla je 56, 62A, B, E, G, H, 72. W pieniach religijnych K. jest pod nogami Maryi 83. Jako posta bajkowa K. mieszka w domu 95, w chaupie 94, a dwunastu braci miesiczkw - w odlegej chacie i03a na ziemi io3t>. W poznaskiej bani soce, K. i gwiazda, uwizione w podziemnych pokojach zostaj przez bohatera wydobyte na wiat 92. W anegdocie gupcy widz K. w studni i05a, b, d, a zwierzta - w rzece l05c. Co jest na k s i y c u ? W wierzeniach i opowieciach wierzeniowych K. jest miejscem p o k u t y lub n a g r o d y Kuch Pol 9, 10, Fisch Lud 162. Powszechnie opowiada si, e na K. znajduj si l u d z i e u k a r a n i za prac w wito lub za kradzie 104B: chop rozrzucajcy gnj 97B, chop paszczyniak 97A, dwaj skceni bracia / Kain i Abel 104D, Twardowski lub jego synowie 104E. Wedle wierzenia opolskiego na K. stare panny po mierci pal ogie miel Opl 76; w Sieradzkiem wierzy si, e tcza moe uchwyci i unie do jasnego ksiyca dziewczyn, co swawolnie i bezmylnie

W bajkach mwi si o mieszkajcym na K. kowalu niebieskim 93b, w opowieciach wierzeniowych - o s k r z y p k u lub w. J e r z y m grajcym na lutni lub skrzypcach 104C, a take o przdce, ktra przdzie nici babiego lata lub Sybilli szyjcej koszul (gdy skoczy szycie, nastpi koniec wiata) 104F, o obliczu krla Wadysawa Warneczyka 104G, bliej nieokrelonych postaciach ludzkich 104A, grze 104H. Sporad. wymienia si: Adama i Ew, Judasza Fisch Lud 162. Przysowie Organista widzi organy na ksiycu 25 wyraa krytyczn myl, e kady dostrzega tam to, co mu najblisze. 00 K. wyznacza por s n u, soce - pracy: w przys. Spij o miesicu, a rb o socu 14; fraz. kto pracuje za soca 1 za miesica NKPP pracowa 52, Wisa 1896/624, znaczy 'pracuje bez umiaru, bez ustanku', ale kiedy sie duo miesicka zno na tuk przy muzyce Nitsch Tek 120. wiecenie K. w nocy jest podstaw zagadki: W dze s chow i spi, a kiede s cemno robi, to se pokazeje 10; w przys. Tskna nocka bez miesiczka, dzionek bez soneczka NKPP noc 16. W pieniach weselnych Polski rodkowej i wschodniej w staej relacji do K. toczy si akcja w e s e l n a : dzielenie korowaja, oczepiny, wianowanie i in. 56. W pieniach miosnych i balladach K. i jego wiato stanowi to zdarze m i o s n y c h : kochankowie przywouj si, spotykaj, zalecaj i rozstaj 62, 63, 7lc, 81, umieraj 8iB. Fraz. naowi ryb o miesicu znaczy 'romansowa' NKPP ryba 48, war.: Wit Baj 305. Wtedy, gdy K. wieci, pokazuj si w postaci widm d u s z e z m a r y c h : kochankw 82a, c; samobjczyni 82b; ludzi pokutujcych ioia, m.in. krla Sobieskiego, ktry wyjeda na koniu z toni jeziora loic, rycerzy polskich i szwedzkich, ktrzy wstaj z grobu i walcz do pnocy ioib. Ma wtedy miejsce procesja dusz" Lud
1982/144, podob. LL 1958/1/33, K 15 Poz 211, 317-318, Grod cz 41, Kuk Pow 188, 207, K 55 RuK 439.

Przy wietle K. dziaaj siy n i e c z y s t e : diaby K 14 Poz 143, Grod cz 107, Kot Podg48, Mosz Kul 2/648; czarownice Wj Klech 163, upiory i wiedmy K 31 Pok 213; czarownice tacz z diabami K 7 Krak 98, zbieraj zioa Etnl 1989 Biig 103, maso klec 35; diabe przeczyszcza pienidze Szyf Miw 102. W tym czasie borowy Palma prbuje zabi diaba na porbie Dek sier 104; chopiec widzi w lusterku pieko z czarownicami K 8 Krak 131. Gdy K. wieci pojawiaj si d e m o n y wodne - utopiec 100, take: Pel Dem 87, sim
Gad 65, 82, 83, Sim Wierz 243, 244, Sim lOpol
ZWAK

125,

138, Kot Podg 52, Baz Tatr 91, Lud

1982/123,

1885/62, ZWAK 1886/112; topielnik K 35 Przem 233, topielec (ktry zaspokaja gd bladym promieniem K.) K 15 Poz 14, Pel Dem 83; wilije czyli dziewice z m a r e " (wiy)
K 15 Poz 64, Mosz Ku 1 2/649, rusaki K 15 Poz 195, Mosz Kul 2/649, boginki Pel Dem 95, bogunki

K 42 Maz 388, dziwoony przdce len Mosz Kul 2/648; zraoraPel Dem 155, gnieciuch Kot Podg 45, strzygo K 7 Krak 63, strach podobny do kota zwany hurbsz (hurbo), ktry dusi czowieka K 51 Sa-Kr 31; mier Kon WiM 59; zwodzijos Dek sier 35; tajemnicze postaci
Dek Sier 106, K 45 Gr 520, K 7 Krak 58, LL 1959/1-2/91; ptak Ze zot koron na gowie Dek Sier 120, kaczor Dek Sier 134.

Gdy K. wieci, maj miejsce - wedle opowieci wierzeniowych - niezwyke zdarzenia. abka przemienia si w przeliczn kobiet i< 42 Maz 483, sadzi si lub zbiera

169
168 KSIYC eksplikacja KSIYC dokumentacja

diabelskie grzyby miei opl 18, 21, odbywa si wypraw po tajemnicze skarby Dek sier 55, 283. Mona wtedy take pozyska wzajemno uczu K 31 i'ok 218; nauczy sztuki czarowania Baz Tatr 126, unieszkodliwi czarownic sim Wier?. 27i i czarownikw zwanych lepotnikami Baz Tatr 113; na Kurpiach myliwi zabezpieczaj strzelby przed czarownicami K 42 Maz 374. W koldach, gdy miesic owieca dolin, pasterze otrzymuj nowin o narodzeniu Jezusa Bart Lub 152; a kiedy miesic wieci gdy ['jak'] biaa lelija, Najwitsza Panna Jezusa powija K 49 Sa-Kr 181. W okolicach Piczowa w Wielki Czwartek z pojawieniem si K. na niebie rozpoczynano procesj pasyjn K 19 Kie 188. P o g o d a bdzie dobra, jeeli K. ma rogi ku grze TN Zamch 1984, podob. Szyf MiW

143, Szyf Trd 43, Etnl 1989 Bilg 116, Kup Pol 39, ZWAK 1882/196, Or L 1938/160, LL 1966/2 3/69, LL

1976/1/46; jeeli jest jasny, cay Etnl 1989 Bilg 116, bez korony Or L 1928/196; sporad. te na pogod to pochylony, mwio z roga to pogoda Kup Pol 39; take: jest w kok, w lisiej CZapie ZWAK 1878/134, 135, ZWAK 1882/196. Bdzie n i e p o g o d a , jeli rogi K. s zwrcone ku doowi Szyf Mi w 143, LL 1966/2-3/69, LL 1976/1/46; nad K. lub wok niego jest korona Wisa 1900/464. Bdzie d e s z c z , jeeli K. jest okolony koron Or L 1928/196, obwdk TN Munina
1988, Kup WiM 19; laurk Etnl 1989 Bilg 116; mgiek TN Krasiczyn 1985, Wisa 1889/502; koem

mski i eski, jest niebieskim hermafrodyt" Tom Drz 127, Lud 1896/327, to w pieniach i bajkach z Polski wschodniej K. jest obrazem k a w a l e r a 58, 59, mczyzny 95. W obrzdzie weselnym na Podlasiu sonko to moda, a ksiyc to mody Drab Pdl 38. Trzy K. - obrazem w. R o d z i n y 102. W zdobnictwie ludowym umownym znakiem K. jest n i e p e n e koo, pk s i y c PSL 1957/1/28 Podhale, Lud 1927/114, PSL 1957/1/8 Krakw; elazne pksiyce w ludowym kowalstwie znane s te jako znak wiary mahometaskiej LL 1961/4-6/108 Kurpie. Wycinanki sieradzkie i opoczyskie zdobiono k e c z k a m i nazywanymi ksiycami PSL 1952/1-6/54. Zastpniki K. funkcjonujce w zagadkach to: db 4, koo 8, 48, ysy/siwy w / k o 2, ysy/rogaty p a s t e r z / p a r o b e k 3, ysy d z i a d 5, p a n n a 6, w i e c a 7, bochen chleba / kapusta]. S e n n i k . K. w snach zapowiada co niedobrego; modym - korzystne spotkanie, pannie przybycie k a w a l e r a , kobiecie - c i Etnl 1994 Nieb 152.

DOKUMENTACJA
LL 1964/3/41, Kup WiM 18, 19, K. jest w czepku Or L 1928/196; koo jest nad ksiycem Bk Kramsk 75. Wedle przysl. Miesiczek w kole za trzy dni woda w dole 26, podob. Etnl 1989 Bilg 116, ZWAK 1882/196; Ksiyc w lisiej czapie - bdzie deszcz NKPP ksiyc 15, podob Szyf
Trd 43, Bk Kramsk 75, Kup WiM 19, Kul Wiel 3/523, LL 1963/2-3/96, Mac ChDobrz 35. Podobnie ZAGADKI

mwi si o wygldzie K. na sot,

wiatr

b u r z ZWAK 1878/134, ZWAK 1882/195,

196, Kup WiM 19, Szyf MiW 155, Czap Mat 104, mrZ Czap Mat 104, Or L 1928/197 oraz nieg Kup

1 Ksiyc midzy gwiazdami jak chleb/kapusta midzy grochem. Midzy polnym grochem ley chleba bochen. (Ksiyc midzy gwiazdami). TN Jacnia 1964, war.: Folf Zag nr 837, nadto: ZWAK 1886/140, ZWAK 1837/128, MAAE 1908/320, LL 1959/5-6/30, LL 1960/2-3/81, TN uszczw 1961, TN Gorajec 1984; Pomidzy grochem gwka kapusty. ZWAK 1882/14. 2 - Ksiyc - jak (ysy/siwy) w / (ysy) ko. ysy wl przez wrota patrzy. (Ksiyc). Folf Zag nr 135; tame war.: Siwy wl ..., ysy ko ...; nadto
war : ZWAK 1885/300, ZWAK 1887/128.

WiM 18, Etnl 1989 Bilg 116. W przys. Od si jak ksiyc na sot NKPP nad si 26; ubra si w czapk na sot ZWAK 1882/196. Deszcz bdzie take, gdy rogi K. s ku doowi, bo
Z nich dece TN Zamch 1984, Szyf Trd 43, Szyf MiW 143, Or L 1938/160, Kul MiW 435. W przys.

Gdy ksiyc w Pannie, a grzmoty, pidziesit dni pluszcza sloty 27. W zimie bdzie mrz, jeli K. ma rogi do gry, Kup Pol 39, n i e g - jeeli rogiem w d Kup Pol 39. Zmian pogody zapowiadaj koa i supy przy K. (zwaszcza jasne) LL 1964/3/41,
Szyf MiW 144, K 34 Chel 255, Szyf Trd 43, K. zamiony Etnl 1989 Bilg 116, podob. TN Zamch 1984, kudaty TN Munina 1988.

W K. wymienia si ze s o c e m we fraz. porwa si z motyk na soce/ksiyc NKPP motyka3, w zag. 4, w przys. 21; w pieni 89; z Panem B o g i e m w przys. Wolno psu na miesic szczeka21; z g w i a z d a m i i innymi elementami kosmosu (ktre nie chc przyj grzesznych dusz) 89. K. i k o g u t wymieniaj si w wycinankach PSL 1957/1/33 Hajnwka i krzyach zdobicych szczyty domw PSL 1961/4/207. J* K. w kulturze ludowej polskiej zachowuje uniwersaln symbolik opart na jego cyklicznej zmiennoci od fazy modoci" do staroci", obrazuje rytm y c i a , narodziny, dojrzewanie i mier, ktra jednak nie jest nigdy ostatecznym kresem, jest zapowiedzi nowego pocztku. Ostatecznie K. symbolizuje ide w i e c z n e g o p o w r o t u " i n i e m i e r t e l n o c i Tom Drz 125. Jakkolwiek w najgbszej warstwie wierzeniowej K. zawiera oba elementy -

3 - Ksiyc pasterzem/parobkiem, gwiazdy/chmury - owcami/bydem. a. Na wielgiej ce owieczek tysice, a pord ki rozstajne drogi, a pasterz ysy, czasem ma rogi. (Gwiazdy i ksiyc). Folf Zag nr 678, podob. Folf Zag nr 114, tame war. b. Jaki pasterz m nwicyj owcw? (Miesc - pasterz, owce - gwizde). Folf Zag nr 390. c. Ziemia szyroko, "owcy daleko, a pastyrz rogaty. (A to - niebo, gwiazdy i ksiyc. Ksiyc rugaty to je pastuch.) TN Jacnia 1964; war.: Pole niewymierzone, bydo niezliczone, parobek rogaty, a gospodarz bogaty. (Niebo, gwiazdy, ksiyc i soce). Folf Zag nr 863. d. Chto m nwiksze baranki? (Miesc z chmurama). Folf Zag nr 77. 4 - Stoi db na rodku wsi, do kady chaupy konar wisi. (Ksiyc). Folf Zag nr 655; czciej o socu. 5 - ysy dziad, lepa babka, szalony zi i plaska matka. (Ksiyc, noc, wiatr i ziemia).
ZWAK 1885/300.

6 - Stoi panna w ciemnicy, szyje bez igy bez nici, A uszya taki kwiat, co na cay wiat. (Ksiyc). Folf Zag nr 512. 7 - Co to za wieca: nikt jej nie zapala, ca noc przywieca? (Ksiyc). Folf Zag nr 840; war.: zagadki w pieni: Co wieci bez jasnej wiecy? ... Miesic wieci bez jasnej wiecy. K 28 Maz 154. 8 - Jakie kolo w nocy po niebie si toczy? (Ksiyc). Sim Fol 151. 9 - Czemu miesc je wiedno blady? (Bo on nigde w noce nie spi). Folf Zag nr 15. 10 - W dzen si chow i spi, a kiede s cemno robi, to s pokazeje. (Miesc). Folf Zag nr 1032. 11 - Wielo powrozw be trzeba belo, ebe to do miesca i gwizdw sygo? (Jeden powrz, ale on be musz hec dosc dugi.) Folf Zag nr 1273.

170 ___________________ KSIYC

dokumentacja

171
KSIYC dokumentacja 12 - Ksiyc/mtesfjc wiedzia, nie powiedzia ... = ksiyc nio zbiera pe re/korali/kolczykw/kluczy [= rosy/gwiazd]. a. Sed Roch, ozsypa groch, miesic wiedzia, nie powiedzia, soce wstao, pozbirao. (Gwiazdy). Folf Zag nr 1234; tame war.: ... a rechlij nie zebrl, jaz belo widno. (Gwiozde); Roch zaso groch. (Grad); wity Roch, zasia groch, ksiyc ... (Rosa). ZWAK 1878/181; Swty Roch, - rozsu groch ... (Rosa). ZWAK 1885/300. b. wita Urszula klucze osua; miesiczek wiedzia, a nie powiedzia, soce za wstao, klucze zebrao, witej Urszuli do garci podao. (Rosa). Folf Zag nr 1234; war.: ... pery rozsua, ... pozbierao. NKPP Urszula w. 7a; ... pery rozsula, ksiyc ..., sonko ... i w niebie schowao. (Rosa). LL 1957/3/37; ... pery ..., miesic, ... pozbierao. (Rosa). Mich Trd 125, TN Niezdw 1967, nadto war.: Konop Krak 164; wita Herelka rosnula pereka, ksiyc widzia, ..., soce wstao, pozbierao. MAAE 1908/325; Chodzia po rowie, Zgubia korole, ... LL 1963/2-3/94; por. take wyliczanki dziecice. c. Pikna dziewczyna na polu si bawia, Jak si bawia, kolczyki zgubia; Ksiyc wiedzia, nie powiedzia, Soce wzeszo, pozbierao. (Zorza, rosa). ZWAK 1878/182. d. Wylaz dziadek na skrzynatke I wyla babce serwatk. Ksiyc wiedzia, Nie powiedzia, Soce wstao, Wyzbierao. (Rosa). LL 1957/3/37, war.: Folf Zag nr 1235. PRZYSOWIA 13 - Ganie ksiyc przed socem. NKPP ksiyc 2. 14 - Spij O miesicu, - rb o socu. NKPP dzie l i c , nadto war.: Wit Daj 313. 15 - Zachodzce soce zazdroci wschodzcemu ksiycowi. NKPP soce 37. 16 - Me widziaa sowa soca, ogorzaa od miesica. NKPP widzie 21; tame war.: ... dupa ...; ... oczy ...; ... sroka ...; ... baba ...; ... gba ... 17 - Soniszko je jak ece: lni blask wasnym, ksec zas jak kunszt: ewi s pzeczonym. NKPP soce 24, podob. Etnl 1989 Bilg 111, TN Banachy 1984. 18 - Tskna nocka bez miesiczka, dzionek bez soneczka. NKPP noc 16. 19 - a. Drobne gwiazdy gin od ksiyca. NKPP gwiazdy 5. b. Nie dbam o gwiazdy, kiedy ksiyc wieci. NKPP gwiazda 11. c. artowa sobie z miesica, kiedy soce wieci. NKPP soce 39. 20 - Od promieni ksiyca nie dojrzeje grono winne. NKPP ksiyc 16. 21 - Wolno psu na miesic szczeka. NKPP pies 251b; war.: To i pies na miesic szczeka. NKPP pies 251; ... i na soce ... na Pana Boga. Red. Kruhel May 1990. 22 - Mosz gadki lica, wzdychej do ksiynyca. NKPP lice 4. 23 - Ksiyca zbami nie uksisz. NKPP ksiyc 11. 24 - C jo bydym pyta aski na miesinczku, kiedy jo mm prawo na ziymi. NKPP laska 2. 25 - Organista widzi organy na ksiycu. NKPP organista 7. PRZEPOWIEDNIE POGODY (RYMOWANE) 26 - Miesiczek w kole, za trzy dni woda w dole. NKPP ksiyc 15. 27 - Gdy ksiyc w Pannie a grzmoty, pidziesit dni pluszcza sloty. NKPP Panna (gwiazdozbir). ZAMWIENIA I ZAKLCIA 28 - [Z zamwienia choroby witego Walentego:] Niech mie ju nie szarpi wszelkie natury, Niech mnie nie ciskaj z ziemie do gry. Niech bdzie soce wicilo my wesoo, A niech ksiyc mnie owieca take. Gwiazdy niech my pomagajo, A ziemia wito niech mie nie tyro. Kot Zn 324. 29 - Brami ksiyca s: a. ryba, robak; b. db, kamie. a. Z pacierza do w. Mikoaja": Ryba w wodzie, Robak w drzewie, Miesiczek na niebie ... Jak mi si zejd tych czterech [tak, SN] braciszkw na moim obejciu, Panic Jezusie!

Racze mnie broni od wilka lenego, od psa wciekego, od czowieka zego. Kot Zn 86, podob. w zaklciu od blu zbw nw. b. Mazurzy w Prusiech tak zamawiaj bl zbw: Bo moc, Pana Jezusa pomoc! Db w boru, kamie w morzu, ksiyc na niebie, ze pki ci trzej bracia mocni si pospou nie zejd, lak dugo mi zby niccl nic bol. Bieg Lecz 162; war. z Jurkowszczyzny pow, zwiahelski: Lekarka wyprowadza chor lub chorego na podwrze, gdy jest ksiyc, staj naprzeciw, egnaj si, i tak znachorka przemawia: Ksiycu, ksiycu, jaki ty mi miy i luby, Bol Marusi (imi chorej) chrzczon zby. Na guchej niwie stoi suchy db, Jak on rozwinie si, z ksiycem zejdzie si na obiad. Zaczn je, pi, zaczn o Marusi rozmawia, Niech wtedy i zby j zaczn bole. Wisa 1900/459. 30 - W miejsce, gdzie nie wieci soce ani ksiyc, wysya si choroby. [Zamwienie od ukszenia wa:] IV imi Ojca i Syna itd. Wz, w, w! Szkaradne imi, Szkaradne plemi, Ktre wypuci ... Id pod kamie, Id do wody, Id gdzie soce nie wieci I miesic me dochodzi, W imi Ojca itd. Bieg Lecz 109-110, war.: Bieg Lecz 45 [zam. reumatyzmu], 123 [zam. brodawek], K 31 Pok 237 [przy blu zbw], 31 - Niebo, soce, miesic, gwiazdy, wita Trjca i Matka Boa - wzywane na pomoc przy zamawianiu chorb. a. [Zamwienie od ry:] Jasna nieba, jasna soca, jasie miesic i jasne gwiazdy, i wita Trjca, i Matka Boa, sta do pomocy, jak we dnie, tak i w nocy. Or L 1934/91. b. Zaklinam ci gocu na soce i ksiyc, na Przemienienie Paskie - na sd ostateczny itd. Bieg Lecz 48. c. [Zamwienie uszczki:] Jeste, miesiczku, na niebie, Zbirasz trzy z dziewiciu uszczek do siebie. Wee z tego chrzczonego Miowanego Franka. Bo to jest Najwitszej Panny goeczka, Najwitszej Panny krewka. Jeli ksiycowa, id do ksiyca! Kot Zn 186, war.: LL 1973/3/50. 32 - [Pozbywanie si brodawek:] Zaznaczaj pomiota w pomyjach w wigili Boego Narodzenia, posmaruj niem rk natr popioem, wyjd na dwr i do miesica (ksiyca) wystawiwszy rk, mwi: Zby moja rka bya taka czysta, jak ty miesicu czysty! Bieg Lecz 126. 33 - Roniesz ksiycu, niech i ja rosn. Szyf Trd 44. 34 - Siadam na oknie do ksiyca, Zby mi masa nie odebraa czarownica. Kot Las 105. RYMOWANKI I WYLICZANKI DZIECICE 35 - Zaszo soce, ksiyyc wieci, czarownica maso klyci. Krzy Kuj 1/269; war.: Deszczyk kropi, soce wieci, ... NKPP czarownica 1, podob. Sych SGKasz 1/158, K 8 Krak 252, K 48 Ta-Rz 275, Wit Baj 292, podob. w wierzeniach zob. Wisa 1897/118. 36 - Szed chop przez pole i zgubi korale. Soce wstao, pozbierao, Ksiyc wiedzia, nie powiedzia, raz dwa trzy, wychod ty! Pis Wy 108 (por. zagadki nr 12). 37 - Bielka, Strielka, sobaka, pies, Gotowa rakieta na ksiyc jest. Kto chce jecha Iunochodem, Musi zabra chleba z miodem. Tibi, tibi, ajka, Powiedziaa ajka. Sim Fol 55; war.: ... Kto chce jecha, niech nie pcha si, Niech wykupi bilet w kasie. Sim Fol 54; ... ajka pies, ... Rosja j tam wystaa, By sygnay nadaa. ... Mwi do was ajka. Sim Fol 55. 38 - Dudek siedzia na dachu, Liczy gwiazdy przez lup, Wtem si ksiyc obrci I pokaza mu dup. Sim Fol 65. KOLDY BOONARODZENIOWE I NOWOROCZNE 39 - Ksiyc, gwiazdy, soce, zorza, planety/... witaj maego Jezusa. Hej nam hej! Witaj go [maego Jezusa] i bydlta, ... Gwiazda go wita i soce, planety, miesic i goce, ... Witaj go narodowie ze wschodu soca krlowie. K 5 Krak 251-252; podob. Idzie panna ozdobiona, ... W miesic, soce ustrojona, ... Witaj go [Jezusa] soce, gwiazdy, ... Witaj go zorza, ..., Witaj go miesic, soce, ... Witaj go i bydlta! ... Witaj go narodowie, ... Ze wschodu soca krlowie. ZWAK 1880/104. 40 - Soce i miesic, su Jezusowi.

172
KSIYC - dokumentacja

173
KSIYC - dokumentacja Ju pochwalme krla teho, Dzi w Betleem narodzonelw, ... Jemu slui stonce, micsc, We dnie, w noci nie przestajc. K 39 Pom 371. 41 - Ksiyc jest podgwniczkiem/powijaczkiem dla maego Jezusa. a. Stal nam si dnia dzisiejszego nowina, e Panna Czysta porodzia Syna, ach lelija. ... A z czegu e podgwniczek miaa, Maryja? Miaam podgwniczck, ten jasny ksizyczek, ach lelija. TN Tuszw 1988. b. Jest na niebie miesic jasny, bdzie powijaczck krasny, Panno Maryja. K 49
Sa-Kr 151.

PIENI WIELKOPOSTNE I WIELKANOCNE

48 - Soce, ksiyc, gwiazdy/... pacz nad grobem Jezusa. Pacz jasne soce, pacz kolo miesiczne, zalejcie gwiazdy wiata swoje wdziczne. ... Nad grobem krla niebieskiej stolice. [Take: promienie z nieba, oboki, chmury ddyste, pioruny,
byskawice]. K 20 Rad 102, war.: TN Lubcze 1978, K 19 Kie 141.

42 Ksiyc, sonce, deszcz - jako Trzej Krlowie. Tam u wody u studzianej, szczodry wieczr, dobry wieczr! Trzej Krlowie przyjechali, ... I tak sobie imia dali ... Jednemu byo jasne sunejko ... drugiemu byo cichy dyszczeko ... a trzeciemu jasny ksiyczeko ... Suneko mwi: wstan jo w lecie rano ... i obsuszc ludziom siano. ... Dyszczeko mwi: wstan jo w lecie rano ... i obrosze ludziom siano. ... Miesiunczek mwi: wstan jo o pnocy, ... owice jo gry, lasy. ... I furmany, powodziany, ... Co przewo srybro, zoto. ... Na otarzyki, na zote kielichy. . . . A chto niemi bdzie pijo? ... Sum Pan Jezus z anioami... i Maryja z dziewicami, szczodry wieczr, dobry wieczr. Btnl 1989 Dilg 131. 43 - To nie jasny miesiczejko ponad chmurejk, to kawaler - wojowniczek. Ponad lasejkiem czarna chmurejk, ponad to chmurejko jasny miesiczejko. Nie byi to miesiczek - Jasio wojowniczek, wywojowa sobie sto zotych jabuszek. TN Gorajec--Zastawie 1984. 44 - Ksiyc, gwiazdy, cay wiat wiec/su a. dziewczynie b. chopcu. a. Chodzi Jadziunia po pokojiku, ry kwiat, ... suy (wieci) jej ksiyc, sluo (wieco) jej gwiazdy, cay wiat. Bart Lub 114. b. Chodzi Stasiunio ..., wieci mu ksiyc, suo mu panny, cay wiat. Bart Lub 134. 45 Jak ksiyc/mtesitje midzy/pomidzy/ z gwiazdami, tak: a. gospodarz/ga zda midzy kopami; b. niwiarze (koldnicy) pomidzy snopami; c. panna mi dzy/z kawalerami; d. panna z dziecitkami; e. Jezus midzy bydltami. a. ebycie gospodarzu stali midzy kopami, jak miesic midzy gwiazdami. Kot Las 136; war.: ... chodzili pomidzy snopami, kopami, ... Kot Las 130, podob.: Bart Lub 91, Kot Las 123, 129, 135, 137, Lud 1905/161, K 5 Krak 236, wit Nadr 71; ... a w polu eby st snop przy snopie, kopa przy kopie, a gazda ... LL 1957/4/53; Zby stal snop przy snopie, kopa przy kopie, a gospodarz ..., jak ksiyc ... Bart Lub 69; ... jakby ksizycek ... ZWAK 1885/12. b. Bdziem sie kryli pomidzy snopami, jak ten miesiczejko pomidzy gwiazdami. Bart Lub 90, war.: Ad Zam 54; Bdziemy siadali midzy plkopkami. Jak ksiyc na niebie midzy gwiazdeczkami. Kot Rzesz 295. c. Ty sie zabaw z nami, Jak ksiyc z gwiazdami, ... Jak ksiyc w niebie z gwiazdami. Kot Rzesz 137-138; war.: Bdzie si bawia - dzi z nami, jak ... midzy ... Kot Rzesz 152; By ... taczya dzi z nami, Jako miesiczek z gwiazdkami. Kot Rzesz 220; ... zapiewaj adnie ... dzi z nami, Jak ksiyc midzy ... Kot Rzesz 157; Zatacujemy wokoo, Ty dzi z nami, jak ... midzy ... Kot Rzesz 160; By si weselia Iz nami Jako ... z ... Kot Rzesz 220. d. Bd tu chodziy panny z dziecitkami, Jakoby miesicek midzy gwiazdeckami. Lud 1905/161. e. Hej, lelija! W lichej szopie ley, Nagi, bez odziey, ... Midzy bydltami, Jak ksiyc z gwiazdami - Hej, lelija! Kot Rzesz 149. WIDOWISKA HERODOWE 46 - Ksiyc i gwiazda na paszczu Heroda maj go chroni. [Herod do mierci:] Jakby mnie moga z tego wiata zgadzi, kiedy ksiyc i gwiazda przy mym lewym boku. (Takie znaki s na lewej stronie paszcza Heroda i znaki te maj go chroni). TN Niemirwek 1980, war.: TN Zielone z Przejm 1979. 47 - Ludzie bdo lata jak ptaszek, a na planecie wyronie krzaczek. Poleco na ksienzyc, aby ho tam zmierzy, a na Ziemi narodzi sie miody krl i wtenczas zniknie ludzki bl. Bart Lub 284 [artobliwa kwestia yda].

49 - Ksiyc, soce, gwiazdy a. chwal Boga, b. czyni pokon, c. dziwuj si piknoci Jezusa, d. c/icrj uczci wito wielkanocne. a. Soce, miesic, wszystkie gwiazdy, rok, godziny, moment kady; dzie i noc niechaj Ci [Boe] chwal, serce mioci zapal. K 22 Lccz 34. b. Jcdynowladny Rzdco nad rzdcami, ktremu niebo swemi obrotami, soce, miesic, gwiazdy czyni pokon zawdy jako Panu swojemu. K 39 Pom 234. c. Nieskoczona, najliczniejsza, Jezu mioci, niepojtej i prawdziwej, rdo sod koci. Soce, miesic i z gwiazdami, ... piknoci si twej dziwuj, lecz nie pojmuj. K 28
Maz 90.

d. Gdy za Chrystus zmartwychwstaje, wszystkim rado wielk daje, alleluja. Soce, miesic s janiejsze, uczci wito chc dzisiejsze. K 22 cz 30. PIENI NIWNE I DOYNKOWE 50 - Ksiyc/miestrjc jest proszony, by wieci idcym do/od niwa dziewcz tom / niwiareczkom. a. Zawie-e, miesicu, we cztery ogniwa, prdnickim dziewcztom, co id do niwa. A smorzowskim nie wie, bo tego niegodne, bo cie obmwiy, miesiczku nadobny. K 6 Krak 377; war.: ... moim enczareczkom, Jak pjd od niwa. ZWAK 1886/308; wiee mi, miesiczku, na ..., dla mojej dziewczyny, jak idzie od ... Chd p 186; wieci miesic, wieci na ..., Nasym zniwiareckom co id od niwa. Or L 1927/170 okolice Kielc. b. Swice mi, miesiczku, na nowej stodole, moim enczareczkom, Jak pjd przez pole. ZWAK 1886/308. c. Ksiyczku kochany, tak bym prosia zawie mi, chwileczk bym niwa skoczya. Piat Krak 579, war.: [A Koczwara] Szcz Ant 412; por. Zamaabym sierpik, miesicek mi zycy, dzikuj miesicku, co mi adnie wieci. K 6 Krak 469. 51 Jak miesiczek nad gwiazdami, tak kopeczki nad kopami. Byo yteko i nie masz, stoj kopeczki jak las. Stoj kopeczki nad kopami, jak miesiczek nad gwiazdami. Chd p 219. PRZEMOWY WESELNE 52 - Socem, ksiycem i gwiazdami Bg przyozdobi wiat. Kiedy to Pan Bg stworzy wiat, tak prziozdobi fiyrmament: socem, miesicem i gwiazdami. Kur Opl 49. 53 - Noc bez ksiyca, dzie bez soca, mody bez przyjaciki - smutne. Jak smutna noc bez ksiyca, a dzie bez soca, tak te i ty, wielebny mody panie, smutny jeste bez przyjaciki. K 10 Poz 285. PIENI I PRZYPIEWKI WESELNE 54 - Korowaj by u soca i ksiyca. Oj, gdziee bywa, wity korowaju ... Oj, bywa ci ja U krga miesica, Oj, bywa ci ja U jasnego soca. Hol Wes 138. 55 - Jak ksiyc/miesic midzy/z gwiazdami, tak panna moda / dziewczyna midzy dr u ii nami/pannami. a. Idzie (Kaka do kocioa) midzy pannami jako ksiyc najliczniejszy midzy gwiazdami. K 40 MazP 233; war.: Jak jechaa do kocioa ..., wygldaa jak ten ksiyc midzy ... K 12 Poz 66; ... mniedzy przydonkamy, A ln myli, ze to mnieszindz Mniedzy gozdeckamy. Stef WarmP 1/96; ... jako miesic ... Krzy Kuj 1/213, K 20 Rad 191, K 46 Ka-S 188; ... midzy panioma, jako miesic ... K 40 MazP 234, K 22 Lecz 67; Klka ona przed ontarzem ..., jako miesic ... K 23 Kai 172; Ona klcy przed otarzem midzy druhnami, jako miesic ... K 24

174

____________________________ KSIYC - dokumentacja

175
KSIYC - dokumentacja

Maz 269, war.: K 46 Ka-S 23, Lom lsk 298; / uklka na kociele midzy druhnami, mnie sie zdaje, ze to miesic ... K 27 Maz 156; Siada sobie grzecna panna w awkach z druhnami, najliczniejszy mj miesiczek w wietle z gwiazdami. K 16 Lub 265, war : K 16 Lub 424; Ona siedzi w pierwszej awce midzy pannami, jako miesic ... K 12 Poz 68; Ona siedzi w lawulecce miedzy swachnickami. A on myla, ze to miesic ... K 40 MazP 236; / usiada Kasiuleka midzy paniami, i wiecia jako miesic ... K 40 MazP 235; / usiada [kochaneczka] sobie w awkach midzy pannami jako miesic ... K 46 Ka-S 24; / usiada za awkami, midzy pannami, jak ten miesic ... K 27 Maz 268; Stoi ona [Marysia] przy otarzu midzy paniami, a wieci sie jako miesic ... K 22 Lecz 66; Una stoi na pocziymu miyndzy drubami, Jako mieszic o pnocy ... Pies l 1/379; Juci ona pani, pani, midzy paniami, najlicniejsy miesicycek ... K 18 Kie 144; "adnie ji ta, uadnie, midzy panienkami, Eli miesickowi ... ZWAK 1891/116 Ropczyckie. b. wieci miesic wieci midzy gwiazdeczkami, Najmilsza mi S. midzy panienkami. Lom lsk 389; war.: ... midzy niewiastami. Lom lsk 398; ... a moja Marysia midzy dziewctami. K 19 Kie 175, zob. nadto war.: Biel Kasz nr 309. 56 - Przy miesiczku - toczy sie akcja weselna: dzielenie korowaja, oczepiny, wianowanie i in. a. wieci miesicek na rogu pieca, zabieraj-ze si moja, Marysiu do cepca. K 20 Rad 232; war.: Oj, wi miesicku, oj wi nade drzwiami, ... Modo Marysiu, siadoj z nami. Chm Lub 37. b. Soneczko zachodzi, miesiczek ziaje, Marysia pacze, za st stpaje. Chd p 99. c. Wysoko miesicek, jesce wyy kosy, Weze Kasiu grzebie, rozcesaj mi wosy. ZWAK 1888/137. d. wieci miesicek na rogu stoa, bierz si Marysiu, bierz si do zawoja. K 26 Maz 186. e. A w tym kole, mj miesicku, w tym kole, potocya swj wianecek po stole. K 27 Maz 182. f. Swje miesjczku z raju, naszemu korowaju, eb byo widniusieko, kraja go drobniusieko. Etnl 1988 Polin 178. g. Kalina nad wodami, wie, miesiczku nad nami. wie, miesiczku, masz komu, idzie Marysia do domu. K 49 Sa-Kr 487. h. Swiyci na niebie miesicek zloty, chodny wiatr duha, a tam sowicek na rozlcynie modej parze piywa. Stoin yw 236. i. wiee mi, miesiczku, rokiem do kumory, bd rachowaa za wianek taliary. TN Korczw 1984. j. wieci ta miesicek wedle okienecka kieby myskie kolo, przerzec-ze Hanusiu, prze-rzec-ze jedyna, aby jedno sowo. K 23 Kai 129. k. wieci miesic, wieci od mura do mura, nasza panna moda podobna do szczura. LL 1960/2-3/53; war.: ... od pota do plota, nasza panna moda podobna do kota. LL 1960/2-3/53; ... na tery ogniska, Juz si ozeniea moja towarzyska. Or L 1927/170. 1. Zawie ze, miesicku, na tej ysej grze, bo nas pan mody koci nog gryzie. K 6 Krak 54. 57 - wieci miesic, gwiazdy a. pomagaj, b. mu nie dadz - panna/chopiec jest prowadzona/-y do lubu / do domu. a. wieci miesic, wieci, pomogo mu gwiozda, Juz si ta rodzina rozlatuje z gniozda. Lud 1908/388. b. wieci miesic wieci, gwiazdy mu n i e ' dadz, bo ju Pann mod do lubu prowadz. Pat Krak 420; war.: ... gwiazdy mu si zdadz, siedmiu parobeckw dziewcyn prowadz. K 6 Krak 474, wit Nadr 265; wieciby miesicek ... Same mnie dziewcta do dom odprowadz. K 19 Kie 175; ... Same mi koniki do dom zaprowadz. ZWAK 1880/175. 58 - Ksiyc i gwiazda - to chopiec i dziewczyna. Jedzie Jasio do Kasieki, Jak ten miesic do gwiazdeki I pyta si ojca swego: Co gada u dzieweki. Hol Wes 91.

59 - To nie miesic wschodzi, to miy dokoa okien chodzi. Mylaa, Kasiku, ze to miesic zeszed, A to ci Jasiko kolo okna przeszed. MAAE 1908/76; war.: Ej powiedziaa, moja mamuniu, e to miesiunczek schodzi, a tu Jasieko, mj nadobniki, dokoa okin chodzi. TN Bychawka 1962; Powiedziaa, Maniu, e ..., a to twj Jasieko ... Oles Lub 131. 60 - Chopiec ma przyj do dziewczyny o miesiczku. Obejrz si - soce wschodzi, Maciek do mnie nie przychodzi. Kazaam mu: o miesiczku przychod do mnie, mj tysiczku, to ja ci dam podarunek, wyzocony ten piercionek. Chd p 130. PIENI 1 PRZYPIEWKI ZALOTNE I MIOSNE 61 - Tak jak jest niebo, soce, miesic, gwiazdy - tak jest mio chopca i dziewczyny. a. Chybaby me byuo suoca i miesica, ebym se nie wybrau dziewcyny z tysica. ZWAK 1891/77, 105 Ropczyckie; war.: Musiaoby nie by na wiecie miesiczka ... K 6 Krak 388-389; ... by nie wybraa ... chopca z tysica. Kot Rzesz 473; ... na niebie miesica, eby ja nie dosta Za dziolch tysica. Pies l 1/127; Musiaoby nie by na niebie miesica, ebym se nie wziena chopaka z tysica. Pat Krak 14. b. Gdybym ciebie mia opuci, musiaoby niebo spa; a gwiazdy by si yskay i miesic by wiat porzuci. K 40 MazP 246. c. Zby nie miesicyk, nie gwiazdy na niebie, tobym nie potrafi, dziewczyno, do ciebie. K 28 Maz 238 d. Jasne gwiazdy, jasny miesic, najjaniejsze soce, pjd ja z tob Walusiu, cho na wiata koce. K 22 Lecz 64. 62 A - Zawie mi / wie, miesiczku/ksiycu - zakochani id do siebie / wygldaj siebie [chc by razem]. a. Zawie mi, miesicku seroko po drodze, Niech ja sie napatrz kochankowy chodz. Zawie mi, miesicku, prosto bez oboki, Mojemu miemu, idzie bez potoki. Zawie mi, mie sicku, midzy gwiazdeckami, ja najhudobniejsa midzy dziwctami. Zawie mi, miesicku, oknem do kmore, Niech ja se wybiere od matki ubiory. ZWAK 1888/187, podob.: Stoin yw 446, Kot Rzesz 396; war.: ... Na rogu kocioa, Powiedz mi, ma mia, Jeli bdziesz moja. Pies l 2/97, podob. Stoin yw 122, Rog lsk 169, Pies l 1/109, Pies l 2/96; wiy-ze ..., prosto bez "oboki, cobyk jo se przesed prosto bez potoki. Sad Podh 126; ... szczytem do komory, niech ja se wybior do karczmy przybory. K 44 Gr 231, Stoin yw 446. ... w rogu komoreczki, a ja usznuruj swoje poduszeczki. Chd p 275; ... prosto w spiskie turnie, i temu dziywcciu, co se idzie ku mnie. Sad Podh 106; ... bo mi wiycka zgasa, id do Anioka, juz mie nocka zasa. Stoin yw 225. b. Swice mi, miesiczku, nad moim przeazem, Poczekaj mnie, Kasiu, pjdziewa se razem. Oles Lub 77; ... na nowej stodole, dla mojej dziewczyny, jak idzie bez pole. Chd p 186; ... jasny miesiczku, jako mynowe koo, Oj, wyjde tu, wyjd, moja dziewczyno, przemw do mnie cho sowo. Ol Pdl 25; ... bez wysoki plot, czekej na mnie, ma kochanko, Jeszcze jeden rok. Pies l 1/308, 143; ... prosto w okienecko, nieche ja pociel lubemu lzecko. K 6 Krak 456, war.: K 1 Pic 370 podob.: K 40 MazP 153, K 6 Krak 457, ZWAK 1885/242. c. wie, miesiczku, wie mi piknie Do dnia samego; Widziaam tam myliwczyczka Bardzo szwarnego. Rog lsk 31, war.: Pies l 1/465, 466. d. wie, ksiycu, w okno moje, wyjrzyj Kasiu serce moje. TN Huta 1966. e. Swiee mi, miesiczku, wysoczko, wie mi, miesiczku, wiee mi janie, Ae mi moja kochaneczka nic zanie. Pies l 1/278, war.: Pies l 1/317, 344. f. wie mi, miesiczku, wie mi jasno Na ten nowy dwr; Nie powisz ty, Ma miluko, I ja szelma twj. Rog lsk 162, war.: Pies l 1/298. g. wty, miesicku, wiy na niebie, ale wiedz komu, mojij najmilsyj dziywcynie,
u

oknym do domu. Stoin yw 134.

176
KSIYC - dokumentacja KSIYC dokumentacja

177
62 B - wie, miesiczku, wie, bo ja id/jad do swj miej. a. wie, miesiczku, wie przez to poleczko, bo ja id do mej luby pod okicncczko. Piat Krak 82; ... mi jasno ... bo ja musz Do swej milej ... Pies l 1/298, Rog .lsk 162; ... na niebie, ale wysoko, a bo do mojej dziewczyny droga daleka. Biel Kasz nr 350. b. wie, miesiczku, wie mi piknie, Pojad ja do milej, co mi rzeknie. Rog lsk 101, Pies l 1/304, 315, 317. c. wie, miesiczku, wie, przez ten ciemny las, bo ja id do swej luby juz ostatni raz. Piat Krak 82, war.: TN Ostrwki 1953; ... ksiycu ... Piat Krak 51; ... po stojczku bez ten gsty las, ... ku mej milej ... LL 1958/2-3/72; ... jad do swojej luby ju ostatni raz. TN Suw 1978; ... mi jasno Przez ten czarny las; Odprowad mnie, Ma miluko, Ju ostatni raz. Pies l 1/298, Rog lsk 162; ... wie wysoko ... do swej najmilszej ... TN Wielkolas 1980. d. wie, miesiczku, wie, przez to oranie, bo ja id do swej luby na poegnanie. Piat Krak 51; ... wisoko, swjec przez calc noc, ... jad od mojej lubej ... Kam Pom 99, podob. Piat Krak 51, Stoin yw 134, Pies l 2/257, Lom lsk 309. 62 C - wieci miesic na niebie - pu mnie, panno/ dzieweczko/ dr-uko, do siebie. , wieci miesic na niebie, pu mnie panno do siebie. K 6 Krak 203, Pies l 2/227, war.: Biel Kasz nr 341; ... miesiczek ..., Pu mie, dziyweczko, ku sebie. Pies l 2/229; ... panienko ... K 18 Kie 123; ... dziewczyno ... K 39 Pom 166; ... dziewcz ... Pies l 2/228, Stoin yw 134, Pies l 1/203, LL 1960/4-5/43, MAAE 1908/192 Kielnarowa; ... dzicho ... Lom lsk 176, ZWAK 1886/270; ... do ciebie. Rog lsk 226, Pies l 1/94, K 22 cz 116, Krzy Kuj 1/219, K 27 Maz 293, ZWAK 1878/63, 70 Mazowsze, K 6 Krak 203, K 44 Gr 270-271, 362, 366; ... Wpuze mnie, dziewecko, do siebie. Piel l 1/199; ... Otwrz mi, panienko, do siebie. Lom lsk 175; ... pu mnie, druko, do siebie. Piat Krak 424; ... nie przytulaj mnie do siebie. Kot Zn 407. 62 D Ksiyc/mtestfjc wieci wysoko, kiedy chopiec jedzie/idzie do/od swojej dziewczyny/fcoc/iama swego. Jagem jecha do dziewcyny swoi, miesic wiecia! wysoko. K 26 Maz 247, war.: Biel Kasz nr 304, Krzy Kuj 1/197, K 28 Maz 249-250, Ol Pdl 27; ..., do swojej jedynej ... Hol YWs 132; ... do swojej najmilszej, ... TN Dobre 1977; ... wieczorym do cieb ie ... Krzy Kuj 1/198; ... do ciebie, Marysiu, ... Kot Zn 383; ... do kochania mygo ... Sob Wielk 167; ... do swej Kasi ... Rog lsk 91, Pies l 1/437. Kiedym ja sedl do mej namilsej, ... K 40 MazP 527; ... ksiyc ... LL 1960/4-5/56; ... do swoji Maryny, wieci ksiyc ... K 18 Kie 139; Kiedy ja bieg do swego kochania ... K 27 Maz 280; Kiedym ja byl u swojej dziewczyny, ... K 26 Maz 247, ZWAK 1878/68; Jak ja byem u swojej dziewcyny, by ... K 28 Maz 250; Kiedy ja byl u swojej dziewczyny, u swojej jedyny, ... K 41 Maz 469, war.: Gs Mazur 101; Kiedy ja by u swoji maukij, ... K 18 Kie 138; Kiedym ja byl u swoji Antolki, ... K 25 Maz 57; Kiedy ja stal u swoji kochanki, ... K 18 Kie 139; Jakem jecha od swojej dziewczyny, Miesic wieci wysoko. Kot Rzesz 312, war.: K 27 Maz 279, K 48 Ta-Rz 147, K 22 cz 103, Krzy Kuj 1/198, Gaj Rozw 232; ... kochanki, ... K 25 Maz 57, Sob Wielk 168, 169, Sob Lubus 16, K 27 Maz 280, Stoin yw 237; ... od swojej Maryni, wieci! ... K 27 Maz 279; ..., od swojej jedynyj, ... TN Osowno 1980. Kiedym ja sed od moji dziewcyny, miesic wieci wysoko. K fi Krak 144, Rog lsk 90, Pies l 1/437; Jak ja szedem ... K 28 Maz 250; I\iedym ja sed od swoji dziewcyny, ... K 46 Ka-S 177; ... se szed od swoji dziewcyny Od swoji jedyny, ... ZWAK 1891/108; Kiedy jo szed lod moji kochanki, ... Stef WarmP 2/14; ... od mej kochaneczki, ... na niebie. Pies l 1/433; Gdym ja chodzi do dziewczyny, ... Stoin yw 238; Kiedym ja by pod twoim okienkiem, ... K 41 Maz 468; Kiej ja stan pod twym okieneczkiem, ... Pies l 1/434; Kiedy ja by u swojej miluki, ... ZWAK 1880/213; Jak ja pjd do tej swojej miej, wie, miesiczku, wysoko, Moja mia bdzie spogldaa, Jakech uszel daleko. Pies l 1/435; ... bez rozbarskie pole, ... A jo byda za nim spogldaa, Jak on ujdzie daleko. Pies l 1/290; Kiedy jo szel bez kamieskie pola, ... Pies l 1/314; Wyjechaem w pole ora ... wit Nadr 310. 62 E wieci miesic w okno moje, ju odjeda(m) serce/dziewcz moje. Swjec-i mjesc w uokno muoje, ju uodjadam, dewcza moje. Biel Kasz nr 390, war.: tame, nadto war.: Kam Pom 217, K 40 MazP 241, LL 1964/1-2/49, 66; ... Ju odjeda serce mojr. Kur

Opol 165; .. maszeruje serce moje. K 57 RuC 1145, K 45 Gr 477-478; ... nie dowierzaj ... Pies l 1/280. 62 F - Miesic wieci, soce grzeje, do dziewczyny/kochania serce mdleje. a. Miesic wieci, soce grzeje, do dziewczyny serce mdleje. K 39 Pom 117, K 48 Ta-Rz 162; war.: ... do kochania ... K 39 Pom 117, 224, K 26 Maz 232, K 41 Maz 78, Piel l 1/490, ZWAK 1882/114; ... do kochania serce nieje. Stef WarmP 3/28; I\sizyc wieci, ... Piat Krak 190; wieci miesic, ... K 39 Pom 448, por. Biel Kasz nr 297. b. wieci miesic, a nie grzeje, do kochania serce mglcje. K 12 Poz 22, war.: Stef WarmPi 3/44, K 4 Kuj 16, 77, K 41 Maz 165, K 44 Gry 288 289, Stoin yw 239, Lom lsk 311; ... Bez kochania ... K 4 Kuj 254; ... Dla ciebie me serce ... K 40 MazP 240; ... we mnie serce roztopnieje. K 40 MazP 240; ... ju odjeda serce moje. Chd p 192. c. Zawsze mi wystawiasz podchlebne nadzieje, Jak miesic, co wieci, a nigdy nie grzeje. Lom lsk 404. 62 G - wieci miesic/ksiyc, dziewczyna przywouje chopca. a. wieci miesic, ... Pdzie dzi pogoda, Przyjed, Jasiu, Do mego ogroda. Hol Wes 112. b. wici miesiunc, wici, w Warszawie na ganku, Granatowy ubir na mojom kochanku. TN Dba 1964, war.: TN Dobre 1977, podob. Rog lsk 143. c. Cemue nie przyszed, jak miesicek zeszed, Byyby sie zabawiuu i do domu poszed. ZWAK 1891/112 Ropczyckie; war.: ... pogada, poma e, potem byby pose. MAAE 1898/85 Podhale, Sad Podli 117; ... wyse, byby se posiedzia ... K 44 Gr 371; ... cterym nocki nie spaa, tylko na ci cekaa. K 26 Maz 328, K 42 Maz 216-217, TN Niezdw 1967; ... byabym ci dala cerwonych jablusek. St o in yw 227. d. Za stodolu pasta bydo, rozoya motowido: Chodta, chlopoki, kryci nici, pki jasno ksiyc wici. TN Wymysw 1980; war.: ... mota nici, bo tak adnie ... Krzy Kuj 1/150, ... bo miesicek ... Bk Grb 78, wit Nadr 250, ... miesic ... K 19 Kie 50. 62 H wieci miesic, chopiec zaleca si dziewczynie. a. wieci mi miesiczek na rogu kocioa, f^owiedz mi, ma mia, Jeli bdziesz moja. Pies l 2/96, war.: Lom lsk 314, Pies l 1/111. b. wieci miesiczek w okienku, Pu mnie do siebie, I\asieko! ZWAK 1878/71 Mazowsze. 63 A - Zaszo soce, wzeszed miesic (t gwiazdy) - chopiec zaleca si dziewczynie. a. Zaszo soce, wzeszed miesic jak myskie kolo; Wyjdzi dziewczyno, - wyjdzi jedyna, przemw do mnie sowo. K 28 Maz 223; war.: Zadzij soce, wzedzi miesic, i gwiozdy w okoo, wydzi kochaneczko, przemw ... K 4 Kuj 23. b. Slonecko zachodzi, miesicek wychodzi, powiedz mi, dziewcyno, kto ku tobie chodzi. Stoin yw 220, war.: Pies l 2/715; ... mj syneczek inn wodzi. Pies l 1/425. c. Soneczko zaszo, miesiczek wiyci, pd mie, ma mia, pd odprowadzi. Pies l 2/750, war.: Pies l 2/663, 753; Miesiczek zasze, soneczko weci, Sta, mie ma mia, odprowadzici. ZWAK 1885/270, podob. Pies l 1/425, 2/663, 750, 753. d. Co dzie soce wieci, co noc miesic wschodzi, a mej szczliwoci chwila nie nadchodzi. K 6 Krak 426-427, war.: Piat Krak 325. 63 B - Ksiyc wschodzi, chopiec przyrzeka, e nie opuci dziewczyny. Zeszed ksiyc, przysza chwila, Soce zza gr wyszo. Nie opuszcz ci, dziewczyno, Choby zgin przyszo. Kot Rzesz 333; war.: Ksiyc zeszed, wysla chmura, ... Kot Rzesz 373; ... zesza chwila, ... Kot Rzesz 372. 63 C - Soneczko zachodzi, miesiczek wychodzi, tobie si, frajerko, zaleca nie godzi. K 44 Gr 280. 64 - Ksiyc porednikiem midzy kochankami. Ksiycu, co si po cianach tu bkasz przed memi oczyma, odwr twe blade promienie, mego kochanka tu nie ma. Odwr twe blade promienie do okien kochanka mego, zanie mu moje westchnienie, e ja tu nudz bez niego. K 36 Wol 143; war.: Miesiczku, ty na tym niebie, wie mi przed ... Ty znasz te moje cierpienia, Mego miego tu nie ma. Pies l 2/533.

KSIYC - dokumentacja _____________________________ 179 178 ______________________ KSIYC - dokumentacja

65 Jak ksiyc/miesic midzy gwiazdami, tak ukochana midzy dziewcz tami. Swiyci mi miesicek miyndzy gwiozdeckami, Najladniyjso muoja miyndzy dziyweckami. Mika Oraw 51, war.: K 19 Kici 175; ... ja najubosza midzy sirotami. Chd p 186, podob. K 25 Maz 19, por. pieni weselne. 66 - Chopiec przysiga na ksiyc i gwiazdy. A bo ty mi raz przysiga! Na ksiyc, na gwiazdy? Do to na tak przysig Uwierzyby kady. Kot Rzesz 372; war.: A ja tobie podprzysiglem Na ... Kot Rzesz 318; Mam ja na wiadectwo Miesiczek i gwiazdy ... Piel l 2/577. 67 A - Tobie wieci miesic, a mnie wiec gwiazdy. Tobie wieci miesic, a mnie wiec gwiazdy, ciebie kocha jeden, a rwne kocfia kady. K 6 Krak 395, war.: ZWAK 1884/274, Chd p 186, Sad Podh 100, Piat Krak 299; ... a mnie lubi kady. ZWAK 1888/146; ... ciebie kocha jedna, a mnie kocha kady. K 6 Krak 483, LL 1960/2-3/78; ... Zem ja nieszczliwy, To mi przyzna kady. Pies l 1/394. 67 B - Przywieca nam nieraz ksiyc 1 gwiazdy take szeptay: Nie wierz, dziewczyno, tym sowom, Bo on ci bdzie niestay." Nyr Kar 250. 67 C wieci miesic, wieci, gwiazdy pomagaj / i gwiazdy jarzce. a. wieci miesic, wieci, gwiazdy pomagaj, jeszcze moje oczki kochania me znaj. K 21 Rad 136, war.: Sob Lubus 24, K 6 Krak 429, TN Huta 1966, ZWAK 1891/110; ... Niedobrzy ci ludzie, Co na mnie gadaj. ZWAK 1891/82; ... Niescni ci ludzie, co "o mnie gadaj. ZWAK 1891/84; ... Cho urody nie mam, chopcy mi kochaj. Lud 1903/226; ... majutku ..., ... Chm Lub 59; wieci mi miesicek, gwiazdy pomagay, Jesce moje ocka kochania nie znay. ZWAK 1888/181. b. wieci miesic, wieci i gwiazdy jarzce, Ciebie kocho jeden, a mnie dwa tysice. Or L 1927/170. 67 D - wieci miesic (wieci), koo niego gwiazdy - wielu kocha jedn dziewczyn. wieci miesic, wieci, wkoo niego gwiazdy, ciebie kocha jeden, a mnie kocha kady. Sob Lubus 24, war.: MAAE 1898/85; ... Gdzie ja si obrc, to mnie kocha kady. K 6 Krak 429, LL 1960/2-3/63; ... koo niego, oj, jake ja tskni do Jasieka mego. Piat Krak 157, podob K 42 Maz 72, K 6 Krak 483,
ZWAK 1878/111, ZWAK 1886/311, Chd p 186.

Pies l 2/543, Lom lsk 398, Mika Oraw 51-52, ZWAK 1878/111, Stoin yw 224, ZWAK 1880/230, Chd p 186, 274.

b. wieci miesic, wieci, drobne gwiazdy wschodz, c mnie po kochaniu, kiedy

ludzie szkodz. K 6 Krak 429, war.: Pies l 1/395, podob. wit Nadr 271, TN Latyczyn 1979.

c. Piknie to jest wdrowa, Gdy jest w polu kwiecie; Jeszcze pikniejszej miowa,
Jak miesiczek wieci. Pies l 2/131, war.: ZWAK 1885/207, podob. Stoin yw 252, TN Rechta 1978/79.

d. Z tamte strony rzycki wieci si ksiycek, ktry adny chlopok, bdzie mj mycek.
K 44 Gr 312, war.: ZWAK 1886/270, podob. Pies l 1/392, K 20 Rad 222.

e. Ach Boe, mj Boe, na mj gupi rozum, Jech nie chodzia za soneczka do dom. Jenoch jo chodzia po miesiczku w nocy, Ej, odwodzih mnie smolarscy parobcy. Pies l 2/657,
war.: Pies l 1/487, 501 i 535, Pies l 2/656. PIENI ZBJNICKIE, ONIERSKIE I PARTYZANCKIE

72 - Hej, zawiy mi, miesincku, ej, na syrokij drodze, ej, ebym sie naucyl, ej tyj zbjeckij chodz. Sad Podh 46, war.: MAAE 1898/96; ... wysoko, nie nisko, bo jo jad na zbj, daleko, nie blisko. Sad Podh 48. 73 - Wdrowa ksiyc zoty, napotka ciemny las, w lesie kulomioty, a przy nich widzia nas. TN Rechta 1978. 74 - Smutna rzeka, ksiyc w dal odpyn, Srebrne gwiazdy spady w ciemn to; pij, dziecino, pij onierski synu, Ju niedugo obudzimy bro. wir Pies 401; war.: ... ksiyc po
niej pywa ... wir Pies 402, 403, por. te Szew Niech 329, 461.

68 Do miesica wdruje gwiazda, do chopca - dziewczyna. Wdruje, wdruje, gwiazda do miesica, i ja powdruj do swego tysica. Ol Pdl 23, war.: Piat Krak 411. 69 A - wieci miesiczek, chmury zasaniaj - ludzie zabraniaj modym

75 - Ksiyc zaszed ju za lasem, We wsi gdzie szczekaj psy, A nie pomyl sobie czasem, Ze do innej spieszno mi. Szew Niech 344, war.: wir Pies 354; ... schowa si za chmury, W porcie gdzie muzyka brzmi ... wir Pies 356. 76 Miesic - ojcem, soce matk, gwiazdy - brami, zorze - siostrami onierza. Jak na niebie miesic jasny wzejdzie, onierzowi rodnym ojcem bdzie ... Jak na niebie jasne soce wzejdzie, onierzowi rodna matka bdzie ... Jak na niebie jasne gwiazdy wzejd, onierzowi rodni bracia bd ... Jak na niebie jasne arzy wzejd, onierzowi rodne siostry bd. K 18 Kie 182. PIENI ARTOBLIWE I REFLEKSYJNE 77 - wie, miesiczku, wie, Ale wiedz komu, Id ci tam dwie dzieweczki Z karczmy do domu. Pies l 1/143; war.: ... tym rozbarskim pacholikom, Gdy id do domu. Pies l 1/308, podob. LL 1958/2-3/72. 78 - Dwunastego padziernika wysza ajka ze sputnika. Polska wszystkich wyprzedzia ji Twardowskiego wystrzelia. A Twardowski chop morowy, zaj ksiyc do poowy. TN Dobre 1977. 79 - Ksiyc/gwiazdy przestay mi wieci. a. wieci mi miesicek, wieciy mi gwiazdy, teraz mi nie wieci, cuduje si kady. K 44 Gr 352. b. Komu miesic wieci, a mnie jest zakryty, komu los dogadza, a mnie nieuyty. K 6 Krak 428. 80 - Zawie mi, miesiczku, midzy lasy. Ju mie w tym Ustroniu nic nie cieszy. Pies l 1/291, podob. K 45 Gr 198. BALLADY 81 A - Przy wietle/blasku ksiyca kochankowie spotykaj si. W cichym chodzie wieczora przy wietle ksiyca, id brzegiem jeziora modzian i dziewczyna. Stoin yw 112; war.: Raz pewnego wieczoru przy blasku ..., szli nad ... chopiec i dziewica. Piat Krak 105. 81 B - Przy wietle, ksiyca nieszczliwi kochankowie topi si. a. f jeszcze raz dziewczyna ku domu spojrzaa, i przy wietle ksiyca rodzicw egnaa. Stoin yw 113.

mioci.
Ej, wieci mnie miesicek, chmury zasaniaj, ej, chciaoby mnie dziewcz, ludzie rozmawiaj, hu, ha! K 45 Gr 470; war.: wieciby ..., Chciabyk do dziewcyny, ludzie zabraniajo. LL 1957/1/45, podob. Sad Podh 128. 69 B - wieci miesic, wieci, koo niego chmura - kawaler ciura. Swici miesic, wici, kolo niego chmura, bieda tez to bieda, ki z Wojtka jest ciura. Stoin yw 421; ... ej, ciko to na sercu, jak kawaliyr ciura. Sad Podh 115. 70 - Miesic i gwiazdy - wiadkami mioci. a. Mam ja na wiadectwo miesicek i gwiazdy, o jake me kocha nock i dzie kady. K 6 Krak 147. b. Widzi miesic, widz gwiazdy, Wieloch nocy nie spala, Jeno na ci pod okienkiem Szczerem sercem czekaa. Rog lsk 110, Pies l 1/406; war.: Wie to ..., wiedz ..., Jak ja na tw szczer mio W mylach moc budowaa. Rog lsk 110, Pies l 1/424. 71 wieci miesic/miesiczek, (wieci) ... a. wieci miesic, wieci, Wedle niego kolo, Gdzie ja si obrc, Wszdzie mi wesoo. Pies l 1/123, war.: Stef WarmP 1/58, Wisa 1899/539, LL 1964/1-2/65, Krzy Kuj 1/141, Sob Lubus 24; ..., a jy, wszytidzie mi dziewczyna. Krzy Kuj 1/141; ... wkoo jego kolo, ... K 42 Maz 227; ... Z nikim mi
nie jest tak, jak Z tob wesoo. Lom lsk 383, podob. K 22 cz 57, K 40 MazP 465,

180 ______________________ KSIYC - dokumentacja

181
KSIYC - dokumentacja b. Jest przez las cieeczka, sza sobie dzieweczka; drobnym krokiem kroczya, ksiycowa noc bya, gdy si utopi sza. TN Kolonia Galzw 1979. 82 Przy wietle/powiacie/blasku ksiyca pojawiaj si: a. duszo zmarych kochankw; b. zjawa samobjczyni, c. zmara dziewczyna odwiedza kochanka. a. Gdzie si ich [kochankw] wznosi mogia, rosn dwie brzozy paczce ... Tam, przy ksiyca powiacie dwa gobkw przyatywa, siada jak siostra przy bracie, dziobkami si poglaskiwa. Widziano take na jawie, jak ten gob, gobica, w niebo wzlatuj w postawie mdawej jak promyk ksiyca. K 57 RuC 605. b. Usny Jasiu na murawie, nio mu si jak na jawie: przyleciaa gobica, znika przy blasku ksiyca [umara jego narzeczona] stoin yw 217, war.: Stoin yw 215, 216, Pawi Mer 150, TN Jacnia 1964, TN Wymysw 1980. c. A gdy byo o pnocy, o dwunastej godzinie, Przysza milka k' milaczkowi, stana u pociele. Miesiczek im kronie wieci na t dalek cest, A oni si miowali jako ynich z niewiast. Przyszedam ja ci odwiedzi, a z sob do grobu wzi! Pies l 2/67. PIENI MARYJNE 83 - Maryja ozdobiona socem, ksiycem, gwiazdami. Z dwunastu gozdw Koruna na goe, odano te w soce, Kszenyc pod nogamy. Stef WarmP 2/89. 84-0 Maryja, Matko Boa, niech Ci wieci w maju zorza, Soce, mtesioc, wszystkie gwiazdy, Niech zobacy cowiek kady. LL 1957/2/20. PIENI SIEROCE 85 - Miesic - bratem, zorza - matk, gwiazdy - siostrami sieroty. Matka mi zorza, Miesic mi jest miym bratem, Gwiazdy szlzkie siostrami memi, 1 dosy na tym. ZWAK 1878/100. PIENI DZIADOWSKIE 86 - Miesic, soce, gwiazdy, niebo a. plcz nad niedol ludzi, b. bolej z Chrystusem. a. Posuchajcie, prosz, pilnie, jak niebo plcze usilnie; miesic, soiice i z gwiazdami plcze, lituje nad nami. K 19 Kie 141, war.: K 48 Ta-Rz 209. b. Wysawiajmy Chrysta Pana, ktry star mier i szatana, Alleluja, alleluja! Z tym bolay, soce, miesic, i stworzenia z Stwrc cierpic. K 22 cz 30. 87 Bg sposobi wiat i zdobi go socem, ksiycem, gwiazdami i planetami. W tej wiey da [poganin, Diaskorus, ojciec w. Barbary] wymalowa, Bogi swoje wyrysowa, Soce, ksiyc z planetami, Rozmaitymi gwiazdami. Od tych [w. Barbara] oczy odwrcia, Ku niebu okiem patrzya, Jako ten wiat owiecaj, Jasnoci sw napeniaj. Myli, kto ten wiat sposobi, I gwiazdami przyozdobi, Kto nim rzdzi i sprawuje, I kto nad nimi panuje. Nyr Kar 128. 88 - wita Rodzina postrzegana jako trzy miesice. Usiedli se pod drzewem, dzieci zagrzewali, przytulajc do siebie, w rczki mu chuchali. A wtenczas zbjca idzie, ujrza trzy miesice, bardzo si uradowa, myla, ze tysice. K 19 Kie] 137; war. prozatorski wtku wprowadza trzy soca. Bart Lub 188, por. opowieci wierz, nr 102. PIENI ZADUSZKOWE 89 - Ksiyc, soce, gwiazdy, woda, oboki, gry, lasy nie chc przyj grze sznych dusz. Id, id, duse pakajce, Swemi rkami lamujce. ((Miesic, miesic [wczeniej wymienia si: niebo, dalej: gwiazdy, wod, oboki, gry, lasy], przyjmijze nas, Bo si Jezus zapar si nsli. A kiedy was nie przyjmiemy, Bo od Boga przyka mamy. ZWAK 1880/88; war.: Biel Kasz nr 35B: soce, miesic.

90 - Jak ksiyc midzy gwiazdami, tak dusza w raju midzy brami i siostrami. Ga [gdy] do raja przebiezimo [anio 7, grzeszn dusz], wejtrzjd raja posadzyma, miza [midzy] bratc, miza sostrarni, jako ksawiec [ksiyc] miza gwiazdami. Biel Kasz nr 67B. LISTY MIOSNE 91. Bo jak miesic wieci okoo pnocy, ciebie przesta kocha nie jest w mojej mocy. LL 1972/1/55; podob. Bo jak miesic wieci i na niebie gwiazdy, tak ja myl o tobie, myl ja w dzie kady. LL 1972/1/53. BANIE 92 - Siacz wydobywa soce, ksiyc i gwiazd razem z trzema pannami z podziemnego wiata. [Starzec z mosin brod" wizi w podziemnych pokojach trzy panny, z ktrych jedna ma na cianie" soce, druga ksiyc, trzecia gwiazd. Siacz Dydak, ktry moc zawdzicza temu, e ssa mleko matki przez 7 lat spuszcza si jam w podziemia, zabija starca i wyciga panny na wiat, wydaje je za m, oddaje im ich wiata.] K 14 Poz 94-99. DAJKI 93 - Chop przedstawia diabu ksiyc a. jako swego brata g(w)odziarza, b. jako miejsce, gdzie pracuje jego brat. a. [Chop mwi do diabla:] Jak ja j [zapor] cisn, to ty ju ij wicy nie dostaniesz, bo widzisz, e ten co jest w niebie, miesic, to jest mj brat, a n jest godziarzem; - to jak ja j cisn, to n j wenie na godzie (poci na gwodzie), to ij ty ju nie dostaniesz. K 3
Kuj 179, war.: Sim lOpol 76.

b. Chop, ktry poyczy od diaba pienidze, wpatruje si w chmur (ksiyc) powiadajc, e tam jego stryj (brat, ojciec), kowal niebieski, ktry przedmioty elazne pochwyci. Diabe wyrzuca chopa w powietrze, ten za z wyrzuceniem diabla czeka na stryja na ksiycu. Krz PBL nr 1060. 94 - Pokorna sierota chwali soce, miesic, mrz, wiatr i deszcz i dostaje nagrod; pyszna crka macochy - gani i zostaje ukarana. [Pasierbica wygnana z domu przez macoch, przychodzi do chaupki, w ktrej s: soce, miesic, mrz, wiatr i deszcz. Zapytana przez nich, ktry jest najadniejszy, odpowiada, e wszyscy s adni. Nastpnym razem macocha wysiaa swoj crk, ktra na to samo pytanie mwi:] Eh, wsyscy-cie brzydki ~ mrz nazwala siwy, wicher nazwaa wistak, desc lrny, miesic krzywy i blady, i tylko soce jesce dosy adne. K 21 Rad 190, war.: ZWAK 1885/66-67 Kieleckie, podob. Krz PBL nr 480B. 95 A - Dziewczyna poszukujca siedmiu braci zamienionych w kruki trafia do domu ksiyca (w cd. mrozu, wiatru) i prosi o pomoc. [Dziewczyna udaje si na poszukiwanie braci zamienionych w kruki. Trafia do chaupy i prosi o nocleg.] A tam bya tylko taka stara babusia. Ta babusia powiedd: moje dziecko, ci nie mog nocowa, bo mj syn jest miesicem, i bardzo zly, toby cie tu rozdar(l). [Dziewczyna jednak zostaje i odzywa si do miesica:] ... Kiedy ty jes miesic, przeci miesic w kade miejsce zawici, to by ty powinien wiedzie, gdzie moji bracia som. A n powied: e n te ni moe w kade miejsce zawieci, bo gdy zamkn drzwi i okna, okienice, to ju tam wicie ni moe. [W cd. dziewczyna odwiedza dom mrozu i wiatru.] K 14 Poz 19, por. Krz PBL nr 451. 95 B - Syn wysany w wiat rozmawia w domu ksiyca z panem miesiczkiem o socu. [Wdowa wysya syna, by dowiedzia si przyczyny wschodu i zachodu soca. Syn odnajduje w lesie chaup, gdzie mieszka pan miesiczek z matk. Matka pomaga przybyszowi.] Kiej mj syn psyjdzie do chaupy, to cie zabije, bo "on jako miesicek ywych nie cierpi. Skryjze sie do ty kumory, a beze dzwi szyko "od mego sie dowie." Wnetki zajza do chaupy i syn, robi, robi nozdzami i pocu zaraz ywego cowieka w doma i pyta sie matusi, co u ni robi ywa krew? Matka mu na to: Byl haw ciek ywy i zmyk psed tobo! Pon miesicek "uspokojil

1.KJKJ

xvaiiyz, x ^

uoKuineiitacja KSIYC - dokumentacja

sie, zasidd do uobjadu, zar za stu ludzi, a pi za pidziesiciu. Kiej sc dobze podjdd i podpi, psysiada do niego ma, pogaskaa syndcka pod brod i pyta go sic, dlaczego sonko zachodzi i wschodzi? Miesicek na to wzescy: Dy na to wschodzi sonecko, coby te ludziska w stajali do roboty, a na to zachodzi, coby miarcyli kiej liga na spocynck." ZWAK 1892/84. 96 - Swoje wymiary i wygld zmieniaj: a. ksiyc, b. razom z ksiycom krlewski starzec. a. Matka ksiyca wiele od swego syna ksiycowego doznaa przykroci. Chcia on bowiem mie kouch od zimna. Gdy mu uszya duy, ksiyczck zmala, i kouch byl mu za dugi; gdy mu go cia, modzieniaszek nagle urs i przykry si nic mg; matka wci musiaa obkrawa i doszukowywa. K 15 Poz 4, podob. Kul Wiel 3/510. b. [Kowal, ktry pracowa u krla, zjawia si po zapat.] Jak przyszli do krla, to ten krl taki by siwiutki z dug bia brod, taki staruszek jak grzybek, bo to byo na skoczenie miesica, jak ksiyca ubywao; a on na nowiu zawsze by modziutki, a na skoczeniu miesica, jak si miesiczek koczy, to si w takiego staruszka-grzybka obraca. Hajd Nie 112. 97 A - Szlachcic Twardowski na kogucie wyprawia si na ksiyc, skd wypdza go widami chop. [Twardowski] dla spokoju i wytchnienia dosiad w lipcow noc jarzbiatcgo kokota i wy-prawi si wprost na blady, cichy miesiczek, ktry byl wtedy akurat na nowiu. Na wiecie zapad pmrok i panowaa wielka cisza. ... by ju w pobliu wystajcego rogu miesiczka, wic chwyci si go i prbowa wle na niego. Ale, niestety, byo to ju niemoliwe, gdy tam przebywa na pokucie chop paszczyniak, ktry z pogard i podejrzliwoci patrza na panw gnbicieli. Gdy tylko zobaczy opasego szlachcica ... zapa widy i z ca si uderzy go w gow. Twardowski gono jkn i z guchym krzykiem polecia jak kamie w ciemn otcha wiata. Razem z nim pono odpad te kawa ksiyca. Dek Sier 83-84, komentarze 58 i 59 nas. 287-288, war.: Etnl 1989 Bilg 114-115. 97 B - Pijany chop podruje na ksiyc na skrzydach ora. [Pijany Bartosz spotyka diaba i prosi go, aby go przewiz na drug stron rzeki; pojawia si orze i unosi go w powietrze.] Oto ksiyc niedaleko; musisz si na moment za rg uchwyci, a sobie troch wytchn". Nie chciaem na to przysta, bo mi si wcale nie podobao, e mam dynda i nogami w powietrzu przebiera jak wisielec; a do tego mam garci chwyta za ten sierp byszczcy. Lecz wiele ten z siebie zrobi, co musi; albowiem dolatujc wanie do samego miesica, tak si gwatownie otrzsn, em mimowolnie uchwyci za rg ksiyca i zawisnem w powietrzu. ... Gdym go ... poegna, obrciem oczy moje na miesic, szukajc zkd jakiej pomocy: a tu potne chopisko gnj z kupy rozrzuca. [Bartosz prbuje wda si w pogawdk z chopem.] Lecz ten niegodziwy mruk od gnoju ... podnisszy swoje widy do gry, gruchn z caej siy w rg, za ktry si trzymaem. Rg si naturalnie ukrychn, a ja trzymajc go w rku, het znowu w podr z powrotem. ... [Lecc na ziemi spotyka sznur dzikich gsi.] A zkd to", zapyta [gsior], i dokd tak spiesznie"? Lec sobie na ziemi z miesica" odrzekem ... K 14 Poz 145-147, podob. Kul Wiel 3/509. 98 - Skarb zostawiony pod opiek ksiyca/diabla. Bogacz zakopuje skarb, zaatwia si na nim i poleca go pod opiek ksiycowi (diabu): ktry moe pozwoli go odkopa temu tylko, kto zje ekskrement. Krz PBL nr 693. 99 - Soce/ksiy c/drzewo wiadkiem i mcicielem zbrodni. Zbrodniarz zabija podrnego, ktry przed mierci zapowiada mordercy, e soce (ksiyc, drzewo etc.) jako jedyny wiadek zbrodni kiedy go pomci. Krz PBL nr 960. 100 Przy wietle ksiyca wychodzi z wody utopek, ktry szyje buty / kradnie groch. a. Dziadek nasi to zawsze powiadali, e jak soce jest w dzie, a w nocy miesicek wieci, to utopek wyazi ze stawu i szyje trzewiki, bo on te mo kobieta i dzieci i musi wszystko robi, co by ta gospodarka sza. No i raz za w dzie byo fajne soce, a w nocy miesicek wiecie! i dziadek nasz nos zawoali: - Dzieci, jak chcecie widzie utopka, to migiem za mn.
Sim lOpol 138, podob. Sim lOpol 138, S im Gad 82.

- wie Rg, szyja but, jak uszyj, poda furt. ... Jak wom ten starzyk stanli i tym kijem powiconym zdzielili, to mylol borok, i go Pan Bg piere. Upuci wom but i wrzasn: -wieciby a nie biby. Sim
Gad 65, podob. ZWAK 1886/113, ZWAK 1887/17, Lud 1982/123 Lacko, por. Krz PBL nr 4061.

c. Niedaleko wody mio Janos z Kronice Nine pikny groch, na flory chodziu topielec. Zastrzyg sie na Janos z palicom, skru si w grochu i ceko, a miesioncek wiciul. Lo pnocy przysel topielec i largo groch, a gado do miesioncka: Gignij (zawie), Rozieku, gignij, bdzie mi groch obrywa widnij. Baz Tatr 91.
PODANIA

101 - Przy wiotlo ksiyca mona spotka/zobaczy: a. pokutujce dusze; b. widma rycerzy; c. widmo krla Sobieskiego. a. Ludzie mwi, ze tam [koo krzya przy drodze] strasy. Dwa razy spotykaem tam posta ludzkimi klcco, ktra si modlia. To byo w miesidzu styczniu. Mrono byo, ksiyc wieci adnie, bya godzina dwunasta. Przsem, ale nie ogldaem sie. Moe to by duch, ktry co potrzebuje, modlitw na wybawinia. LL 1960/1/48. b. W kad rocznic bitwy, ktrej dnia i miesica dobrze nie wiedz, wstaj oba wojska [polskie i szwedzkie] z grobw i walcz a do pnocy. ... Nawet jeli noc ksiycowa, wida uganiajcych si za sob rycerzy. Gdy kur zapieje, wszystko znika a do przyszego roku. Hajd
Nie 194-195.

c. [Krl Sobieski za namow krlowej sprzeda ludzi chanowi tatarskiemu. aujc swego czynu, wskoczy na koniu w jezioro.] Za to co nocy, zwaszcza kiedy ksiyc wieci, wyjeda na koniu, ... a kiedy kur zapieje, wraca na dno odbywa dug pokut. Hajd Nie
212-213. OPOWIECI WIERZENIOWE

102 - Trzy ksiyce na niebie znakiem ocalenia dla witej Rodziny. Podczas ucieczki do Jegiptu Maryja, Jzef, Jezus stanli w lesie i mieli by przez zbjcw zabici; zbj ujrza trzy ksiyce na niebie i puci ich na wolno. K 7 Krak 17, por. pieni dziadowskie nr 88. 103 - Dwunastu braci miestczfcio/ksiycw mieszka w odlegej chacie. a. Niektrzy ... opowiadaj, e jest 12 braci miesiczkw tak niby jak soneczko yjcych. Mieszkaj oni w odlegej od wsi chacie - i kto do nich trafi przypadkiem, a ognia zada, (jakto czasem wypadnie w drodze o zimowej porze) a wszystkich razem braci z gry po imieniu wywoa - to mu dadz tyle srebrnych pienidzy, e nie udwignie. K 7 Krak 30,
nadto war : Krz PBL nr 480B.

b. [Co noc kto rozrzuca dziadkowi na ce siano] ... za chmurami ukaza sie miesiczek. Co noc z wody jaki synek wyloz, wypi sie na kopka siana i zacz wrzeszcze.

b. Opowiadano te, e jest dwunastu braci ksiycw, nazywanych w gwarze ludowej ((miesiczkami)). Imionami ich miay by nazwy miesicy. Wedug opowiada starych ludzi mieli oni mieszka na ziemi, gdzie stale pal due ognisko i z niego bior kolejno arzc si gowni, ktra nie mie si pali pomieniem i wiec ni na nocnym niebie. Kai Lim 19. 104 - Na ksiycu wida: A. bliej nieokrelone postacie ludzkie, B. ludzi, ukaranych za prac w wito / za kradzie, C. skrzypka/w. Jerzego grajcego na skrzypcach/harfie/lutni, D. obraz dwch braci skconych / Kaina i Abla, E. Twardowskiego / synw Twardowskiego, F. szwaczk Sybill, G. krla Wa dysawa Warneczyka, H. gr. 104 A - Jak sie patrzy na ksiyc, so takie plamy na ksiycu. Takie cienie w podobie ksztatw dwch jakisi ludzi takich, jak sie za rce trzymajo. Etnl 1989 Bilg 114. 104 B - a. Wieniacy powszechnie mniemaj, e plamy na ksiycu i socu wyobraaj chopa i jego on, gnj rozrzucajcych, ktrych Pan Jezus tam przenis za kar, e poszli w niedziel podczas naboestwa gnj rozrzuca. K 14 Poz 146; To cienie chopa i baby. ... Za kar tam siedz ... e pracowali w sam dzie Matki Boskiej Zagrzewnej. On w polu gnj rozrzuca, ona w chaupie maso robia. Dek Sier 82. b. Plama na ksiycu ma wyobraa czowieka, ktry w niedziel roztrzsa nawz. Za kar musi dotychczas roztrzsa nawz na ksiycu. Widy te s widoczne. Wisa 1894/723,

KSIYC

dokumentacja

185
184 ______ KSIYC - dokumentacja
piekl mia by porwany Twardowski bowiem pocz piewa godzinki, a piewaniem tern osabi moc zego ducha. Na ksiycu Twardowski pokutowa bdzie do sdnego dnia. Lud 1895/171, podob. Lud 1926/49-50, Kai Lim 20, Kuch Pol 14, Fisch Lud 162, Wisa 1891/628, Etnl 1989 Bilg 115. b. Na ksiycu wida tam dwch ... braciw jest. Przeklte oni, obydwaj, jeden z drugim siedzo. To mwio, ze syny Pana Twardowskiego. Czap Mat 109-110. 104 F - Na ksiycu siedzi przdka albo szwaczka, ktra tka nienobiae cienkie nici, spadajce przy kocu lata na ziemi. Kuch Pol 11, podob. Lud 1926/46; W Polsce i na Morawach mniemaj, i na ksiycu siedzi (Sybilla) Sibelija, szyjc koszule. Kadego dnia zrobi jeden cieg; gdy ukoczy szycie, nastanie sdny dzie. Kuch Pol 11, podob. Lud 1926/46. 104 G Jest podanie w Wielkopolsce, e gdy w sawnej klsce pod Warn (r. 1444) Antychryst ciaa polegych Turkw wskrzesza obracajc ich twarze ku wiatu ksiyca, wrbici polscy ujrze mieli oblicze polegego krla Wadysawa, ktrego ciao znikno w czasie rzezi, na tarczy ksiyca, a rycerze polscy wiedzc, e krl z gry na nich patrzy, odemci go chcieli i cudw walecznoci dokazywali. K 15 Poz 4-5, podob. Hajd Nie 206-207, Lud 1926/46, Kuch Pol 11, Fisch Lud 162. 104 H - Ksiycowa gra, bo zawse je taki umlaskany, ucesany, gadko, tak sie na niem wszystko wieci, jak ksiycowa gra sie wieci. Mwi, ze na ksiycu jest taka gra i ta gra wieci sie od ksiyca, od ty jasnoci. Wisa 1896/726, podob. Czap Mat 110. ANEGDOTY

podob. K 15 Poz 5, Kul Wiel 3/509, K 3 Kuj 91, Wisa 1900/464, K 17 Lub 69, Wisa 1904 /104, Kuch Pol 10, Fisch Lud 162, Lud 1926/45; Jest to chtop (dwaj bracia), ktry pracowa w Boe Narodzenie. ZWAK 1885/66 Kieleckie, Wisa 1904/79, Lud 1896/327, pracowa w wito Lud 1926/45, Kup Pol 44, Bk Kramsk 81, Szyf Trd 44, Krz PBL nr 1150. c. Ta bjatka tam chlib psiece, bo w fento psiekla, to teraz za kar tam tak to robji. Szyf Trd 45, podob. Kup Pol 44, Kul MiW 436; To bjalka tam maso robzi. Szyf'Prd 44, podob. Kup Pol 44, Bk Kramsk 81, Wisa 1900/464, Wisa 1904/79 Jdrzejw; kobieta zostaa umieszczona na ksiycu i tam dalej pracuje na koowrotku za kar, e w niedziel przda. Kul Wid 3/509. d. Na miesicku jest clowiek, chtry za ycio ukrod wizk grochwki. Za kor dwigo te wizk po mierci na plecach. Jak sie dobrze na miesicek przypatrze, to wida, jak idzie skrzywiony i wizk niesie na plecach. Wisa 1898/138; jest tam taki chtop, to pk chrustu na plecach, ma z gazi, to ton am pono za kar poszed. Szyf Trd 44, podob Kup Po! 44, Kul MiW 436. e. Ten chop, co tam jest, to on w woli orze. Szyf Trd 44, podob Kup Pol 44, Kul MiW 436. 104 C - a. Na miesiczku (ksiycu) jest skrzypek, ktry cigle gra. Gdyby si kto w miesiczek wpatrzy, a skrzypkowi wtenczas pka struna, to czowiekowi oko wyskoczy; dlatego te nie wolno si wpatrywa w miesiczek. ZWAK 1886/108 Ropczyckie; plamy na ksiycu tworz jakoby obraz czowieka grajcego na harfie. Kul Wiel 3/510. b. Na ksiycu znajduje si w. Jerzy, ktry tam gra na skrzypcach. ZWAK 1887/3 pow. olkuski, podob. Kup Pol 44, K 19 Kie 196, K 48 Ta-Rz 258, K 7 Krak 29, Udz Krak 92, Wisa 1893/113; [Sw. Jerzy obroni dziewic przed poarciem przez smoka] Odtd w. Jerzy mieszka na miesiczku [ktry, jako swoj wasno odstpia mu Matka Boska], i ku czci Boskiej gra na lutni. Mona go widzie osobliwie na widku (na peni) jak gra, przy stoliczku siedzcy, tylko niedobrze jest w to patzy; bo jakby w. Jerzemu nagle pka struna w lutni, toby narazie (wwczas) patrzc do miesiczka mg olepn; lepiej unika tego i przestrzega dzieci mae, eby tego nie robiy. K 7 Krak 29-30, podob. Kuch Pol 10, 13, Lud 1926/48, Lud 1908/69, Kai Lim 20, Fisch Lud 162, Dzik Klech 209, Krz PBL nr 1150A. c. Gdy sie wity Jerzy dosto do nieba, bardzo by ciekawy, jak tez to pieron wygldo. Tdo mu Pon Jezus, e zobocy ucho pierunowe, a ono byo tak jasne, ze ze strachu wity Jirzy skocy i wpod do miesicka i tam juz zosta. Od tego casu tam mu bardzo smutno, wic lobie na skrzypeckach przygrywa. Gdyby sie chto zbyt dugo w miesicek wpatrywo, loby sie strona od skrzypek witemu Jerzemu urwaa i patrzcy ociemniaby. Wisa 1898/137, podob. Kuch Pol 14, Lud 1908/68 Nowy Targ, Lud 1926/49, ZWAK 1886/108, Or L 1938/160. 104 D - a. A na ksiycu to je posta ludzka z lego przypadku: W Boe Narodzenie poszo dwa braci trzo som dla byda, i rozjedi sie bardzeko, e jich ociec wygna do tyj roboty, i zaczeny sie bi widiami, tak jeden drugiego przebi i podrzuci w gore widami, a on zalecia ae do ksiyca i tam jue ostanie do dnia sodnego. Wisa 1903/96. b. [Brat postanowi zabi brata.] Gdy obaj przyjechali po snopy, uderzy widami starszego brata i zabi go. Bg wnet zniweczy cae zbrodniarza gospodarstwo, a samego wtrci ywcem do pieka. Aby za ludziom widok tej wielkij zbrodni cigle przypomina i odwodzi ich od podobnej, sam swoj rk na ksiycu obraz pomieniony nakreli. ... Ksiyc sta si miejscem kary i pokuty. Lud 1926/45, podob. Kuch Pol 10, Wisa 1902/441, Lud 1926/45, Krz PBL nr 1150. c. No, dawno, to starzy ludzie to twierdzili, e to Kain zabi Abla, to tam chodzio o te ofiar ... potem Kain nie mia miejsca, za to, ebrata zabi i tak niektrzy mwili, e o, wida Kaina, jak dobija Abla. Etnl 1989 Bilg 114, podob. TN Zamch 1984, TN Krasiczyn 1985; Na ksiycu wida, jak Kain trzyma na widiach Abla, brata swego, ktrnego zabi, a nogi i rce ma roztapyrzone. Wisa 1901/80, podob. K 34 Che 254; Kain z palk nad lecym Ablem. ZWAK 1889/77, podob. Lud 1895/171. 104 E a. A tak gadajo, e na ksiycu, e to Twardowski. To wiem, e "oczy, nos, tak jakby gowa czowieka. Etnl 1989 Bilg 115, podob. TN azory 1984, TN Smlsko Due 1984, TN Banachy 1984, TN Krasiczyn 1985, Kup Pol 44. W bocheskiem powiecie lud zamiast Kaina i Abla, mieci na ksiycu czarownika Twardowskiego. Szatan musia go tam porzuci, chocia do

105 - Miesic/ser rzekomo utopiony w studni.

a. Dziewczyna czerpaa w wieczr wod ze studni i zobaczya ksiyc w wodzie. Narobia krzyku, e miesic si utopii i nie bdzie ju im wieci w nocy. Zbiegli si ssiedzi, patrz - miesic w studni! Spuszczaj mu tedy wiadro na ratunek. Wtym dwignia od wiadra uderzya dziewczyn w brod tam mocno, e w tej chwili ujrzaa miesic i gwiazdy na bkicie. Uradowana krzykna, e miesic ju wyratowany. Stojcy obok spojrzeli na niebo: rzeczywicie miesic wieci wesoy; uradowani jego ocaleniem powrcili do domw. Wisa 1901/484. b. Gupcy spostrzegaj w studni odbicie ksiyca, zabijaj krow, sdzc, e wypia go z wod, albo spuszczaj si, by wydoby go. Krz PBL nr 1335. c. Lis je skradziony placek na brzegu rzeki, zapytany przez wilka o pochodzenie zdobyczy, radzi mu, by pi wod, to z ni wypije rwnie placek, tj. odbijajcy si w niej ksiyc. Krz PBL nr 11, podob. K 8 Krak 234, Cisz Krak 309-310. d. Ziecr niesic weciul i poli po wod. I niesic weciul tak, ze w studni byo biao i mhili, co to ser je w studni. LL 1959/3-4/78. RELACJE POTOCZNE I ZAPISY WIERZE 106 - Ksiyc - synem soca. A ksiyc, liczny miesiczek, to syn soca, ktre, gdy pi i odpoczywa po cikiej caodziennej pracy, zostawia go nam, aby czowiek nie by napastowanym od strachw nocnych. Wisa 1890/110.

107 - Nie naley sia przy dwch wiatach (socu i ksiycu): a. zboa; b. pszenicy; c. pszenicy i tatarki, d. lnu.
a. Nie siano zboa, gdy na niebie byy dwa wiata: soce i ksiyc, bo si zboe zenici". Wit Baj 154, podob. Lud 1897/141, Or L 1936/150, Szyf Trd 43, Gaj Rozw 97; Jak jest na przykad jesienio, jest dwa wiate my nazywamy, czyli ksiyc i soce w dzie, no to sie nie siao pszenicy, e bdzie sie zanica, e nie bdzie dorodne, to ju tak, eby sia, eby nie apao wiato jedno drugiego. Etnl 1989 Bil g 111. b. Nie sia pszenicy kiedy dwa wiata s na niebie, to jest soce i ksiyc, eby nie murzya czyli niedzi si nie pokrywaa. K 3 Kuj 93, podob K 51 Sa-Kr 73, Or L 1935/158; Nie naley sia pszenicy przy dwch wiatach razem (tj. gdy ksiyc w dzie wieci), bo si nie urodzi. Wic sia trzeba albo przy ksiycu (w nocy), albo gdy ten zaszed rwno ze dniem.

186 _______________________KSIYC - dokumentacja

187
NW cksplikacja K 3 Kuj 93-94; Gospodarz nie sieje pszenicy, gdy wieci stonce i ksiyc, bo si bdzie pszenica wiecia (bdzie rzadka). ZWAK 1886/106. c. Przy siewie pszenicy i tatarki naleao zwrci uwag, aby na niebie nie byto dwch wiate rwnoczenie (tzn. soca i ksiyca, czyli w okresie nowiu), bo wtedy pszenic przypadaa bardzo ni, a tatark przypalao". Gaj Rozw 97. d. Jak lny siali, to jak byo sionce ji miesic na niebie w dzie, to ju nie siali, bo mwio, e sie wynici ... pszenica, ... bo takie czarne kioski byy. Ni byo ziarna ... To to mwio, e jak dwa wiate byo na niebie, sonce "o, ji miesic, to ju ludzie to uwaali. Etnl 1989 Bilg Ul. 108 - Po promieniach ksiyca opowiadaj, i widziano wysoko wyacych lunatykw czyli ludzi przez sen chodzcych, ktrzy wtenczas sami nie wiedz co czyni. ... mwi, e aby tylko promie ksiycowy uderzy na lunatyka, natychmiast on si podnosi i bezczynnie biega. Mwi, e widziano jak lunatyk po promieniu ksiyca wylaz na szczyt lub na wie kocioa. Przesdy te na tyle wpywaj na uprzedzone umysy matek, e starannie ochraniaj mae pice dzieci, aby na nich promienie ksiyca nie dochodziy. K 17 Lub 69. PISANA POEZJA CHOPSKA 109 - Soce i ksiyc - dwaj wietlani bracia, Gwiazdy - promienne siostrzyczki. [A. Zacharowa-Wnkowa] Szcz Ant 836. 110 - Witam ci, witam, miesiczku drogi / Gry i cieki owietlasz ubogim. / Witam ci, witam, miesiczku trway / Ty nam owietlasz pola i skay. / Witam ci, witam, miesiczku miy / Ty owietlasz wszystkie mogiy. Grzeg Wier 21. 111 - rosy wiec nad rwnin / i ksiyc wychodzi olbrzymi / toczy si kolcm po niebie / ziarnka liczy / umiechnity marzy o chlebie ... [S. Cebulski] Szcz Ant 234 112 - Czekaj na szczcie / z chopcami chodzce, / mie im zaniecie, / milsze nocne soce. [S. Chojnowski] Szcz Ant 255. 113 - Sufit - / to nieba kopula, / ciany - / to cztery strony wiata. / W nocy ksiyc, / a w dzie soce /jest mi arwk / i taka jest moja chata. [M. S. Karczmarczyk] Szcz Ant 401.
BIBLIOGRAFIA: B o j a r k w n a E., Przyczynki do mitologii" ksiycowej, Wiadomoci Ludoznawcze", R. 3, 1934, z. 1, s. 26-27; B u d z i s z e w s k a Wanda, Dwie kultowe nazwy ksiyca u Sowian, [w:] JOS, s. 223-230; B a b i n i c z - W i t u c k a J . , Wiedza ludowa i wierzenia o ksiycu, czyli tradycyjny i wspczesny lunearyzm (na marginesie bada kultury duchowej Lubelszczyzny), [w:] Z zagadnie kultury ludowej, Lublin 1981, s. 50-62; B r o z o v i c D., Klassifikacija nazuanij luny v jazykach Europy, [w:] OLA, Mat. i issledouanija 1984, s. 9-23; Chev Dic 3/154-162; De Vries Dic 326-328, 369, Duf SNT 358; Duf STB 315-317; For Sym 97-101; Gamlv Ind 684; Giey Mit 138-140; Ilerd Lek 78; IvTop Slav 133-137; K a m o l a Maria, Konotacja semantyczna nazw ksiyca w polszczynie ludowej, praca magisterska napisana w ZJP UMCS, Lublin 1985; Kop SMit 559-560; Kop SSym 179-181; K u c h t a Jan, Polskie podania ludowe o czowieku na ksiycu, Lww 1927, [ts. w:] Lud 1926/38-51; Kup Pol 27-58; Kup WiM 12-19; Lur Slow 103-104; ow Rei 119-121; Mif Tok 2/78-80; Mosz Kul 2/22-27, 54-56, 454465; P e r c z a k Kazimierz, Kalendarz lunarny Sowian na tle porwnawczym, Lud 1976/101-125; R z e p e c k i Stanisaw, Wierzenia i przesdy ksiycowe z Chojna i okolicy w powiecie szamotulskim, Wiadomoci Ludoznawcze", R. 3, 1934, z. 1, s. 23-26; SKSI Lec 201; SSl 554; S t a w o , Ksiyc i gwiazdy, Lud 1904/94; Szyf MiW 142-145; Szyf Trd 40-49, 77, 86; Tom Drz 77, 105-106, 115, 123-129; W o j t a r o w i c z o w a Ludwika, Wierzenia, przesdy i zwyczaje zwizane z ksiycem w okolicach Niewiea, Stolpc i Iwieca, Wiadomoci Ludoznawcze", R. 3, 1934, z. 1, s. 5-23; Wrt HofF 6/477-537, 543-545, 7/247-263, 10/236-237; Z d z i e s z y s k a Anna, Analiza semantyczna nazw soce i ksiyc w polszczynie ludowej, praca magisterska napisana w ZJP UMCS, Lublin 1980; y r a n i k Bogdan, Mity ksiycowe, Wiadomoci Ludoznawcze", R. 1, 1932, z. 1, s. 40-44, z. 2, s. 49-63. -GWIAZDY, KSIYC PO PENI, NIEBO, NW, PENIA, PPENIA, PUSTE DNI, SOCE, WIOTEK, ZAMIENIE KSIYCA.

NW

Wstp Eksplikncjn Nazwy. Opozycje Wygld. Czci- Atrybuty przedmiotowe. Praktyki witania. Zalecenia i zakazy. Tlo czasowe zdarze Przepowiednie. Dokumentacja Zagadki Przysowia Przepowiednie. Formuy powitalne. Zaklcia. Pieni. Bibliografia

Ksiyc w pierwszej, wstpujcej fazie - jako mody, rozpoczynajcy swj wzrost a do osignicia peni i rwnoczenie wpywajcy na wzrost rolin, na kondycj zwierzt i ludzi - jest w kulturze ludowej traktowany z sympati i nadziej. Witano go specjalnymi formuami przypisujc krlewskie atrybuty (korona, bero) i proszc o zdrowie i pomylno.
=

Nazwa nw jest notowana najpowszechniej, np. w Kup Pol 32, Zar ssio 77, Kar!
SGP 6/121, Kuc Mlp 40, Szym SDom 4/659, Kul Wiel 3/510.

Liczne ludowe nazwy N. utrwalaj cechy (a) modoci, (b) nowoci, (c) pocztko-woci wobec kolejnych faz, (d) czciowoci wobec caego ksiyca, (e) ksztatu. (a) Prawdopodobnie pierwotnie tylko do N. odnosia si nazwa ksiyc, uywana w rytualnych powitaniach Mosz Kul 2/458, si SE 3/277, Budziszewska 1990/224, urobiona od stpol. ksidza 'ksicia, pana' przyrostkiem -ic tworzcym nazwy istot m o d y c h , jak panic od pan itp.; duym panem" by stary" ksiyc. W formuach powitalnych i magicznych na Lubelszczynie N. bywa do dzi nazywany niebieskim krlewiczem
Babinicz-Witucka 1981/54, niebieskim dziedzicem 8b, synem Dawida Red Ulan Majorat

1984. W gwarach w pnocno-wschodniej Polsce, funkcjonuj: derywat modzik Kup Pol 34-35 i 57 i zestawienia: mody pan Kup Pol 34, mody ksiyc Kup Pol 34, Kup WiM 14, mody miesic Kup WiM 14, Kup Pol 34 i 57, mody miesiczek Kup Pol 34, oraz
ksiyc/miesic na modzie Kup Pol 34, 57 i 58, Kup WiM 14 i 18, Szyf Trd 41, Szyf MiW 160, Kul MiW 435, Wisa 1889/88, na miodem Kup Pol 34, miesic na modziku Kup Pol

Jerzy Bartmiski, Stanisawa Niebrzegowska

34, K 17 Lub 70, W przypadku, gdy stary" ksiyc nazywa si tradycyjnie miesicem, N. otrzymuje nazwy zdrobniae miesiczek, ksizyczek Kup Pol 29, 38 i 43, Dej Kie 1978/237. (b) Nazwa nw jest dzi oglnopolska i znana wszystkim gwarom 1; z czonem now- funkcjonuj derywaty: nowia Etnl 1989 Bilg 114; nowik Kup Pol 32 (od Nowego Scza); i zestawienia: nowy pan Kup Pol 34 (na Warmii i Mazurach), nowy ksiyc Kup Pol 33, Kup WiM 15, K 17 Lub 70, nowy ksizyczek Kup Pol 33, Kup WiM 15; nowy miesic Kup WiM 15, Kup Pol 33, wisla 1898/136, nowy miesiczek Kup Pol 33, Zar ssio 77, Wit Baj 127, wisla 1898/136, Or L 1938/160; take ksiyc/miesic w nowiu, na nowie Kup Pol 33, Etnl 1989 Bilg 112, oraz - po nowiu/nowie - ostatnie tam, gdzie nw oznacza faz niewidocznoci ksiyca (w pow. kolbuszowskim i lubelskim) Kup Pol 33. (c) W poudniowej Polsce uwydatnia si 'p o c z t k o w o ', to, e N. naley do wstpnej fazy cyklu ksiycowego: pierwsza wier, pierwsza wiartka, pierwszy sierp, pierwsza skrajka Kup WiM 15; pierwsza kwadra, pierwsza kwatera Kup

188
NW - eksplikacja NW - eksplikacja 189

Pol 41. To samo bywa komunikowane w sposb opisowy: nasta misioc, ksiyc nastaje Kup Pol 32, ksiyc wschodzi K 15 POZ 5. (d) Nazwy podkrelajce, e N. jest ' c z c i ' ksiyca, to pnocno-wschodnie: krajka, skrajka, skrajeczka Kup Pol 36 i 57, Kup WiM 15, krawka, skrawka Kup Pol 37. Notowano, e N. jest wierci/wiartk miesiczka/ksiyca Kup Pol 35, 57, Kup WiM 15. (e) Cech ' k s z t a t u ' utrwalaj nazwy przeniesione z nazw narzdzi gospodarskich, takie jak: sierp (ksiyca, miesiczka) (na terenie caej Polski z wyjtkiem Kaszub) Kup Pol 35, 36 i 57, sierpek (w Maopolsce, na Mazowszu, Warmii i Mazurach) Kup Pol 36, Kup WiM 15, sierpik Kup Pol 36, Kup WiM 15, Sierpka Kup Pol 36 i 57, Kup WiM 15; kosa (na Kaszubach), kosak i kosaczek (na lsku), ksek miesiczka (w pow. prudnickim), bicyk (w gwarze podegrodzkiej) Kup Pol 37; nadto okrek (w pow. biaostockim), obrczka (w pow. Sierpc), paczek (w pow. kozienieckim), rg (w pow. brzeskim), roek (na Podhalu), rogal (w pow. Piaseczno), rogalik (w pow. Gosty, Ia, Mielec) Kup Poi 37. ** N. wchodzi w opozycje: mody : stary z -* wio tkie m 3, cz : cao z -pe n i 2, 6. Wygld ksiyca na nowiu utrwalony jest w podanych nazwach uwydatniajcych podobiestwo do przedmiotw wskich i zaokrglonych - sierpa, kosy, bicza, rogu, obrczki - czy te czstki czego (por. nazwy: (c), (d)), ktre to nazwy bywaj dodatkowo rozwijane epitetami: cieniutki sierp ptni 1989 Bilg 113, wziutki sierp Kup Pol 32, wski sierp Kup Pol 33. Podkrela si jego mao: may sierp Kup Pol 32, malekt
sierpek Kup Pol 32, TN Krasiczyn 1985, maleki delikatny Sierp TN Krasiczyn 1985, maleki ksiyc TN Krasiczyn 1985.

Z kolei N. yczono koivny: niebieskiej, na/w niebie, z gwiazd 9d, zotej 9g; bera i korony, czci i korony, wieca i korony 811, jasnego wiecenia Kup Pol 39, wiata, czci i chway sil, take - ziemi i fortuny Etnl 1989 Bilg 112. Do ksiyca na nowiu, zobaczonego po raz pierwszy, zwracay si panny: Ksiycu nowy, Synu Dawida, daj mi zna, z kim mam przed otarzem sta- w nocy mia si przyni kawaler Red. Ulan Majorat 1984. W formuach tych N. jest nazywany krlewiczem, niebieskim dziedzicem sn, Synem Dawida Red. Ulan Majorat 1984. czy si N. z atrybutami wadcy i prosi o to, co pozostaje w gestii istoty wszechmocnej: zdrowie, szczcie, fortuna. Z a l e c e n i a . W powszechnych wierzeniach fazie wzrostu ksiyca odpowiada odnawianie, odradzanie si, odmadzanie, zdrowienie i podnoszenie wzwy Baz Tatr 84; dotyczy to zwaszcza najstarszych znanych zb takich, jak jczmie i proso, tradycyjnych rolin jak ogrki i kapusta (co daje wskazwk o wieku tych wierze). Z tego powodu, wierzy si, dobrze jest w tym czasie wykona niektre czynnoci gospodarskie, polowe, magiczne lub lecznicze, niektrych za lepiej zaniecha. I tak, w zakresie prac polowych i czynnoci gospodarskich dobrze jest na N.: (a) r o z p o c z niektre p r a c e : sia sim Wierz 235, Kup Pol 39, sia roliny rosnce na powierzchni ziemi NKPP siew 6; sia jczmie, bo wyronie czysty i duy Or L 1936/iso, zacz siew prosa K 9 Poz 100, sia ogrki, bo urosn i dobrze si udadz Kup Pol 39; sadzi kapust -bo bdzie twarda i nie popsuje si w beczce Or L 1935/158; kapust kisi, bo bdzie trzyma si dobrze Baz Tatr 85; dobrze jest take sadzi Wisa 1900/465, sadzi roliny okopowe Kul wiel 3/510; sadzi lub szczepi drzewka, bo przyjmuj si i w gr id sim wierz 235, Kup Pol 39; szczepi kwiaty Czap Mat 106; take - zbiera plony sim wierz 235; (b) bydo wgania do nowych obr, wtedy dobrze si bdzie wiodo w gospodarstwie Etnl 1989 Bilg 113, strzyc owce, bo wena mocniej i szybciej ronie Kul Wiel 3/511, Baz Tatr 84, zostawia" cielta wisla 1900/465. W zakresie m e d y c y n y 1 u d o w ej: na N. dobrze jest zbiera zioa lecznicze Kul wiel 3/510; leczy gociec K 48 Ta-Rz 294, leczy brodawki Lud 1912/185, sporzdzi ma od liszajw Or L 1934/91; leczy choroby skrne Pk Bilg 236. W zakresie m a g i i b i a e j : dobrze jest zrywa majeranek, aby po odpowiednim zastosowaniu pozyska czyj wzajemno K 42 Maz 395. Dla zjednania sobie czyjej mioci dobrze jest dan osob woa po imieniu przez trzy dni Wisla 1902/798. M a g i a c z a r n a : (w pierwszy czwartek po nowiu) dziewczta mog znale ziele, ktre szkodzi pci mskiej" wisla I887/101, podoy" chorob Bieg Lecz 12; sprowadzi" na kogo bl gowy Baz Tatr 153; sprawi, e kto straci wzrok Bieg Lecz 13. Na nowiu gularze siewierscy zadaj kotun Bieg Lecz 10, czarownica suszy licie dbu, zatyka je w cian, yczy gospodarzowi i jego dzieciom, aby uschy tak, jak te licie Bieg Lecz 11. W tym czasie rwnie skrzywdzona przez czarownic kobieta moe jej wet za wet"
odda Baz Tatr 97.

& Wyodrbniane s takie czci ksiyca na nowiu, jak rogi 5, u oraz Kup Pol 36 i 38, Or L 1935/128, NKPP ksiyc 5 i kobiaka Kup Pol 38, pp 5b, wane przy przepowiedniach pogody. A t r y b u t y p r z e d m i o t o w e ksiyca na nowiu maj - w formuach po witalnych - charakter k r l e w s k i : korona, wieniec i bero 8. v Licznie zapisywane p r a k t y k i w i t a n i a nowego K. miay form spe cjalnych gestw oraz formu sownych. Zachoway si w nich lady kultu ksiyca. Samo ujrzenie N. uwaa si za oznak pomylnoci Kul Wiel 3/510. Na widok N. kobiety egnaj si i mwi modlitwy TN Lazory 1984, kaniaj si trzy razy i po cichu wypo wiadaj yczenia sim wierz 236. Wedle wierzenia kaszubskiego, jeli kto pokoni si przed N. trzykrotnie liczc do trzech, speni si to, czego pragnie Mosz Kul 2/456. Do N. przemawiano wypowiadajc specjalne formuy powitalne, powitalno-yczce, powitalno-yczco-proszce, czasem dodatkowo wzbogacane o wyraenia przejte z mo dlitw chrzecijaskich, np. - Dobry wieczr, miesiczku nowy NKPP ksiyc 17; - Witaj ksiycu na nowie, tobie kuruna, fortuna, mie zdrowie Etnl 1989 Bilg 112; - Witaj ksi ycu nowy, eby nas nie bolay rce, nogi, brzuchy, gowy, tobie ziemia i fortuna, nom niebo i koruna, na wschodzie, na nowie, daj nom, Jezu, zdrowie. Etnl 1989 Bilg 112. Witajc nowy ksiyc proszono go o zdrowie, fortun, szczcie, eby nie bolaa gowa i zby 8.

Na nowiu dobrze jest rwnie wykona rne inne czynnoci rozpoczynajce, np.: urzdza wesela Sim wierz 235; odstawi dziecko od piersi, wtedy bdzie adne K 42 Maz 394; obcina wosy, a bd dobrze rosy Czap Mat 106; wchodzi do nowych mieszka, bo wtedy bdzie si dobrze wiodo Etnl 1989 Bilg 113. Warto rwnie liczy pienidze, potrzsa mieszkiem czy kies, bo spowoduje to pomnoenie zasobw i szczcia K 7 Krak 194, zwaszcza w danym miesicu Sim Wiera 236, Red. Kruhel May 1992. N. wywiera

190
NW - dokumentacja NW ~ eksplikacja 191

ogromny wpyw na ludzi. Kto wtedy (tj. na modziku) przychodzi na wiat, ten cale ycie pozostaje mody Lud 1896/327. Z a k a z y . Znane s jednak rwnie wierzenia przeciwne do omwionych. Sdzi si, e w czasie N. jest le zaczyna pewne prace, czy nawet zaczyna cokolwiek Lud 1896/327. I tak: W zakresie prac p o l o w y c h i czynnoci gospodarskich: w czasie N. naley zaniecha siewu Wit Baj 154, TN Krasiczyn 1985, bo zboe zaronie chabrami SE 1963/H7, na polu nie bdzie si nic rodzio Etnl 1989 Dilg 113. Jako e N. wstrzymuje dojrzewanie, naley zaniecha siewu zboa K 15 Poz 129, siewu ogrodowizn K 17 Lub 70, siewu gryki K 42 Maz 405. Nw jest zym czasem dla siewu jczmienia i pszenicy: jczmie posiany w tym czasie ma twarde ziarno or L 1935/158, a pszenica duo odmdek Or L 1935/158. Na N. nie naley rwnie cina somy i siana, bo bydo nie bdzie tego jado K 9 Poz 100. Znany jest rwnie zakaz siewu grochu, ktry posiany na N. odmadza si K 15
Poz 129, K 17 Lub 70 i 168, ZWAK 1879/9 lub jest twardy do gotowania Or L 1935/158. Nie

naley take sadzi ziemniakw or L 1935/158. W czasie N. naley zaniecha wyrzucania obornika ze stajni Lud 1912/199 i wywoenia gnoju K 48 Ta-Rz 282 - na takim nawozie zboe bdzie si odnawia ZWAK 1879/7, bdzie nieurodzaj na siedem lat K 57 RUC 1268, Lud 1898/419, bo plon bdzie lichy Wit Baj 154. W fazie tej nie naley ora wit Baj 154, bo chwasty bd si odnawiay Or L 1935/128, SE 1961/23 oraz rozpoczyna sianokosw ZWAK 1885/35. W zakresie czynnoci g o s p o d a r s k i c h : w czasie N. niedobrze jest nasadza kury, bo bd piskliwe lub bdzie mao kureczek TN Krasiczyn 1985. Nie naley rwnie odsdza cielakw K 48 Ta-Rz 53. N. jest zym czasem dla rozpoczynania budowy wisla 1902/416, bo dom bdzie mia duo pluskiew Baz Tatr 85. W zakresie m e d y c y n y l u d o w e j : na N. nie naley stosowa adnej kuracji, bo choroba bdzie si zawsze odnawia K 17 Lub 70. Istnieje rwnie przekonanie, e choroba, ktra rozpoczyna si na N., w miar powikszania si ksiyca wzmaga si Wisla 1894/136. Z kolei, gdy kto skaleczy si na modziku, rana bdzie si jtrzya i zagoi si dopiero na peni Lud 1896/327. Na nowiu nie naley rwnie wypieka talek Wisla 1901/179 i poycza przyodziewy, bo rozchoruje si gospodyni albo dziewka Lud 1924/74. Pewne czynnoci jeli wykona si w pierwszy pitek po nowiu, wtedy bd miay pozytywne nastpstwa: aby krowy daway duo mleka dobrze jest kadzi je przestpem, bawatami, mir i jaowcem ZWAK 1882/241, ZWAK 1886/222. Po N. ksiyca pewnych czynnoci nie naley ju wykonywa. Pierwszego dnia po nowiu nie naley zwaszcza rozpoczyna orki i siewu, bo zboe bdzie kwito nie wydajc plonu Lud 1912/214. Zaprzeczeniem przytoczonych wierze jest nowsza opinia, e nie naley przywizywa wagi do tego, w jakiej fazie ksiyca pewne czynnoci si wykonuje: Nie uwaaj, kiedy penia a kiedy nw, ale kiedy si da, wtedy rb" Kai Lim 20. 00 To c z a s o w e zdarze. N. jest por dziaania c z aro wn ic Kul Miw 433, Szyf Trd 44, Szyf Miw 144, SE 1963/124. Czarownice wtedy maj najwiksz wadz i mog sprowadzi na ludzi cikie choroby K 48 Ta-Rz 272, robi ludziom psoty SE 1962/128, odbiera mleko krowom Lud 1931/45. Na N. o pnocy, aby nabra mocy, czarownica

chodzi na krzywki i rzuca szmaty za siebie Szyr Mi\v 160. Jeli kto chce sprawdzi, ktra z kobiet jest czarownic, musi podczas N. patrze przez otwr po sku z deski trumiennej lub ze rodkowego okna nowej kaplicy majcej od frontu trzy okna K 15 Poz 108. Podczas nowiu ksiyca o pnocy na ysej Grze zbieraj si czarownice i czarownicy i odbywaj biesiady K 20 Rad 265, K 21 Rad 223. Na kadym nowiu ksiyca w ogrodzie zaczarowanym na szczycie ysicy odprawiane s gody diabelskie" ZWAK 1879/33. N. jest take dogodn por dla dziaalnoci d e m o n w i dusz z m a r y c h . Na nowiu ksiyca 6 upiory K 15 Lub 196, zbieraj si na ysej Grze lub rozstajnych drogach K 51 Sa-K 33, a z kadym nowiem (a do sidmego roku") przybieraj inn posta K 31 Pok 206. Z wygldu i pooenia ksiyca na nowiu przepowiada si p o g o d . Dobr pogod zapowiada ksiyc zwrcony rogami do gry, a kobiak do dou Kup Pol 38. W przysowiu: Jak miesiczek po nowiu ma rki do gry - pogoda, a jak na d -deszcz 5. Tak pogod zapowiada rwnie ksiyc, ktry ma rogi wyraziste K 17 Lub 69. Gdy ksiyc rogami jest skierowany do dou, bdzie d e s z c z Etnl 1989 Bilg 113, Or L 1935/128, pogoda niepewna K 17 Lub 69. Ksiyc mtny, taki, ktrego rogw nie wida, zapowiada niepogod Czap Mat 104. Wiele osb wierzy, e kiedy na drugi dzie po nowiu lub po peni deszcz lub slota si zacznie, to ca kwadr pada bdzie, i przeciwnie, pogodny ten dzie sprowadzi pogod K 17 Lub lis. Gwiazda blisko rogw K. zapowiada m i e r monarchy K 17
Lub 70.

DOKUMENTACJA
ZAGADKI 1 - Ksiyc na nowiu - jak rogaty parobek/pasterz. Ziemia szyroko, owcy daleko, a pastyrz rogaty. {A to - niebo, gwiazdy i ksiyc. Ksiyc rugaty to je pastuch). TN Jacnia 1964; war.: Pole niewymierzone, bydo niezliczone, parobek rogaty, a gospodarz bogaty. {Niebo, gwiazdy, ksiyc 1 soce). Folf Zag nr 863. PRZYSOWIA 2 - Stanwszy miesic w peni dalej nie rozrasta, nie wie, co penia, zawsze na nowiu niewiasta. NKPP niewiasta 20d. 3 - Boe, dej zdrowie, jak na wietku, tak i na nowie. NKPP zdrowie 2e. 4 - Im ksiyc rogatszy, tym mniej wiata daje. NKPP ksiyc 3. PRZEPOWIEDNIE 5 - a. Jak miesiczek po nowiu ma rki do gry - pogoda, a jak na d - deszcz. NKPP ksiyc 5; nadto war.: Na pogod to ma [ksiyc] rogi zagite na gore, a na desc to lopuscone Szyf MiW 143, podob. Or L 1938/160, LL 1966/2-3/69, LL 1976/1/46, Kup Pol 39 owicz, Zamo, Mielec, Mylenice, Mosz Kul 2/55; ZWAK 1882/3/196, TN Banachy 1984, TN Zamch 1984. b. Z rga pece, z papa cee, Z roga cee, z papa pee. Kup Pol 40 Kaszuby. 6 - Siejba na nowiu - na grze; po peni - na dole najpewniejsza. NKPP siew 6. 7 - Gdy Gody przypadaj na nowiu, twardy rok w pogotowiu. NKPP Boe Narodzenie 9b. FORMUY POWITALNE 8 - Witaj miesiczku / ksiycu nowy / niebieski dziedzicu / krlewiczu, I. eby nas/mnie nie bolay gowy/zby/krzye/koci/kolana; II. tobie niebieska korona, nam zdrowie i fortuna.

192 NW - dokumentacja 193 PENIA - eksplikacja

I. Nowy ksiyc powinno si wita sowami: Witom cie, miesinczku nowy, od bolynio zbw i gowy. Or L 1928/58; war.: ..., Od bolenia kolan i koci, Zachowa] nas w Hoej mioci. Sim Wierz 236; ... me na ee ji na zdrvje, tob'e na jasne fecye, a me na dune zbavje. Kup Pol 39; Witojcie, ... Na szczcie, na zdrowie, Na bogosawiestwo. Sim Wierz 236; Witaj, ksiycu nowy, niech nas nie bol gowy! K 17 Lub 70, podob.: K 48 Ta-Rz 258, Udz Krak 92, Wisa 1898/136, Fisch Lud 162, TN Wizownica 1988, NKPP ksiyc 17; Witaj, ... na sccie i na zdrowie. Bye w Rzymie? By! Widziae zmarego? Widzio! Bolay go zby? Nic, me bolay! Dejze Boe, zby mnie tez nie bolay! Sim Wierz 236. O mj ksizycyku nowy, Dajc te nam, eby nas te Nie bolay rce, nogi, ani gowy. Or L 1936/150; A witaje, ... iefct/ nas nie boleli gowy, ani krzye, bdziemy robili scyrze. Wisa 1902/623; Miesiczku nowy, Tobie ku peni, A mnie na zdrowie. Sim Wierz 236. II. Witaje, ksiycu, niebieski dziedzicu, tobie niebieska korona, nam szczcie, zdrowie i fortuna. K 42 Maz 402; war.: ..., w Niebie korona, a na ziemi fortna i szczcie! Bdzie to wrb dla ubogiego, e posidzie dostatki; dla kawalera lub panny, e si dobrze oeni itp. K 15 Poz 5; Witam ci, witam miesicu, ... Tobie wiato, z gwiazd korona, a mnie zdrowie i fortuna. Witam ci, witam, miesicu nowy, eby nas nie bolay gowy. Zdrowa Marya itd. K 22 cz 183; Witaj, witaj, krlewiczu, Niebieski dziedzicu, Tobie bero i korona, A mnie zdrowie i fortuna. Temu, kto tak ksiyc powita, darzy si bdzie w domu jak najlepiej przez cay miesic. Lud 1905/81; Zawitaj, miesiczku nowy, Aby nas nie bolay gowy; Tobie na niebie korona - A nam zdrowie i Fortuna. Lud 1896/226; Witom cie, miesiczku nowy, Od bolenia zbw, cz i gowy, Ciebie szczcie i korona, A mie zdrowie i ochrona. Sim Wierz 236; Aby si zabezpieczy przed blem gowy, radz gularze koo pnocy na nowiu miesica wyj w pole, kania si ksiycowi i wymawia nastpujce sowa: Witaj-ze, witaj-ze, miesicu nowy, aby nas nie bolay brzuchy i gowy. Tobie ce i korona, a nam sccie i fortuna. K 19 Kie 209, ts. Bieg Lecz 193; Podczas nowiu mwi Polacy w Galicji wschodniej: Miesicu nowy! Zby nas nie bolay gowy! albo: Miesicowi zota korona, A mnie szczcie i fortona; Miesicowi cze i chwaa, A mnie zdrowie! Wisa 1900/468; Zawitaj miesiczku nowy, Aby nas nie bolay gowy; Tobie na niebie korona - A nam zdrowie i Fortuna. Inaczej bl gowy nie odstpuje czowieka przez miesic. Lud 1896/226, podob. Kup Pol 38; Miesiczku nowy, bde mi wesoy, tobie wieniec, korona, a mnie zdrowie, obrona. Etnl 1989 Bilg 112. ZAKLCIA 9 - (Na pozbycie si brodawek:) W grach nad omnic, radz: jadc podczas nowiu na wini, przemawia: Miesicu (ksiycu)! daj mi jajeczka, A ja ci dam brodaweczki! Bieg Lecz 127. 10 - Zaklcie od blu zbw wypowiadane na nowiu: Jest na niebie ksiyc, jest w jeziorze kenie, jest na boru dumb; kiedy te trzy bracia gdziekolwiek sie znejdo, tedy niech mie boli (zumb). K 40 MazP 51, podob. w pacierzu do w. Mikoaja" -^ksiyc 29a. PIENI 11 - A u miesica dwa rogi, a u Jasieka dwa braci. K 28 Maz 152, war.: Lud 1903/226 Lubelskie. BIBLIOGRAFIA: B u d z i s z e w s k a Wanda, Dwie kultowe nazwy ksiyca u Sowian, [w:] JOS, s. 223230; Babi n i c z - W i t u c k a J., Wiedza ludowa i wierzenia o ksiycu, czyli tradycyjny i wspczesny lunearyzm (na marginesie bada kultury duchowej Lubelszczyzny), [w:] Z zagadnie kultury ludowej, Lublin 1981, s. 50-62; Duf SNT 432; K am o 1 a Maria, Konotacja semantyczna nazw ksiyca w polszczynie ludowej, praca magisterska napisana w ZJP UMCS, Lublin 1985; Kup Pol 32-40, 54-55; Kup WiM 14-15, 17-18; a s k a Bronisawa, Powitanie ksiyca na nowiu, Lud 1905/81; N i e b r z e go w s k a Stanisawa, Nw w polskiej kulturze ludowej i gwarach, Etnoingwistyka" t. 5, . 73-82. -KSIYC, KSIYC PO PENI, PENIA, PPENIA, PUSTE DNI, WIOTEK.

PPENIA

Nazwy K. w fazie przybywania midzy nowiem a peni podkrelaj rozumienie tej fazy w relacji do -peini, co dobrze oddaj powszechne na terenie caej Polski nazwy z morfemem p-: ppenia, ppenie, poowa miesica Kup Pol 41, Kup WiM 16; p ksiyca, poowa ksiyca, p miesica (miesiczka) (na terenie Polski poudniowej) Kup Pol 40, Kup WiM 15 i 16; pksiyc Kup Pol 40; powka Kul Miw 435; powka ksiyca, ksiyc na poowie, ksiyc w poowie Kup Pol 40 i 41, Kup WiM 16; spor. pkole, dop Kup Pol 41 (tu naley te niepenia Kup Pol 4i) - a jeszcze lepiej, bo z uwydatnieniem kierunku zmian K. - nazwy z przedrostkiem pod-: podpetlia Kup Pol 41, Mosz Kul 2/24; pod peinf SzyfTrad 41, Kul MiW 435. Cz nazw ujmuje P. w relacji szerszej, do caego cyklu miesicznego: pierwsza kwadra (kwarta, kwatera, kwarta/) Kup Pol 35, 40, 41, Kup WiM 16, Szyf Trd 41; jedna kwadra Kup Poi 40. W dawnym pow. ostrdzkim i oleckim pierwsza cz, pierwsza dzie Kup WiM 16; pierwsza faza Kup Pol 36. Jeeli nazwa pierwsza kwadra oznacza nw, wwczas P. zwie si druga kwadra Kup Pol 40 i 41. Zapisano wierzenia, e w czasie P. dobrze jest: zawiera maestwa, bo bd szczliwe Lud 1895/131; leczy suchoty Or
L

1935/157, sia

7 Krak 138, za nie naley: kopa roww, bo wkrtce zarosn, wrzuca pierza w

pierzyny i poduszki, bo pierze nie obumrze" K 7 Krak 194. BIBLIOGRAFIA: Kup Pol 40-41, 54-55; Kup WiM 15-18.

-t-KSIYC, KSIYC PO PENI, NW, PENIA, PUSTE DNI, WIOTEK.

J.B..S.N.

PENIA

Wstp. Eksplikacja: Nazwy. Kolekcja. Opozycje. Wygld. Wpyw na czowieka i jego otoczenie. Praktyki ochronne. Zalecenia. Zakazy. Penia - czasem dziaania. Przepowiednie. Symbolika, sennik. Dokumentacja: Przysowia. Pieni weselne. Opowieci wierzeniowe. Relacje potoczne. Bibliografia.

Ksiyc w fazie najlepszej widocznoci jest postrzegany potocznie w sposb pozytywny jako miara doskonalej okrgoci, caoci, osignicia stanu szczytowego i zaoonego celu, czego yczy si take dziaaniom czowieka; zarazem przypisuje mu si niszczcy wpyw na ludzi i traktuje z obaw.
=

Nazw powszechn na caym terenie Polski jest penia Karl

SGP

4/70, Kup Pol 42, i zestawienia:

ksiyc/miesic w peni Szym SDom 5/760, Kup Pol 42, Kup WiM 16, Zar ssiol 85 - take - ksiyc na peni Kup Pol 42, Kup WiM 16 analogicznie do form ksiyc

Jerzy Bartmiski, Stanisawa Niebrzegowska

194
PENIA eksplikacja

195
PENIA - eksplikacja

na modzie, na starze. Wszdzie w Poiscc pojawiaj si opisowe zestawienia z przymiotnikami peny, cay, okrgy: ogpol. peny (peen) ksiyc/miesic (miesiczek) Kup Pol 43, Kup wiM 16; cay ksiyc/miesic Kup Pol 43, Kup wiM 16. Sporad. okrgy miesic Kup WiM 16, krgy miesic Kup Pol 44; koo (w pow. Mylenice) Kup Pol 44. Swoist podstaw nazewnicz ma widek (w Krakowskiem) K 7 Krak 30, od efektu wiecenia. Tam, gdzie nazwa miesiczek oznacza 'nw' (np. w dawnym pow. Kazimierza Wielka), 'peni' oznacza si nazw miesic Kup
Pol 43.

TN Krasiczyn 19S5, np. stawiajc naczynie z wod, aby promienie K. skpay si w niej i utraciy moc Kul Miw 419. Z a l e c e n i a . Fazie peni K. odpowiada w wiecie czowieka i w jego otoczeniu -wedle dawnego, wci ywego przekonania - naturalny pd do peni, np. Baz Tatr 84, a wic wszelkie p o m n a a n i e , w z r o s t i wzmacnianie si, w tym take chorb i nieszcz. Wierzy si, e to, co rozpoczte przed i w czasie peni, bdzie si pienio
i Wypeniao Mosz Kul 2/4CO.

+ Miesic w peni i jasne z o r z e - wiec ca noc, gdy chopak si eni 5. *> P. wchodzi w opozycje: z - ^ n o w i e m na zasadzie relacji: cao : cz (-nw 6, K 57 Ruc 1268) oraz duy : may K 57 RUC 1268; z -miioliemna zasadzie relacji: silny : saby 2. K. w peni jest: j a s n y powsz., o k r g y 7, we frazeologizmach: jak ksiyc w peni NKPP ksiyc 4, mo gymbe jak miesinczek w peni NKPP ksiyc 4d; ysy - we fraz. ysy jak miesic w peni NKPP ksiyc 4c; przypomina oko, np. w porw. fraz.
Ksiyc W peni jak rybie oko NKPP ksiyc 10, take K 17 Lub 70.

Przed peni i w czasie peni dobrze jest: z a c z y n a p r a c e Szyf Trd 45; ora pole, bo uchroni si je od chwastw LSE 1961/23; sia K 7 Krak 138, bo zboe bdzie
mie pene ktosy Kup Pol 42, podob. Or L 1935/158, K 9 Poz IOO, TN Krasiczyn 1985, Mosz Kul

Jak wszystkie wiata niebieskie jest uznawany za p i k n y : do K. w peni porwnuje si w pieniach Matk Bosk: Pikna, jak w peni ksiyc, wiecisz
czowiekowi Kai Lim 19, podob. Stef WarmP 2/89.

Na K. w peni mona dostrzec p l a m y podobne do ksztatw ludzi, ktrzy trzymaj si za rce Etnl 1989 Bilg 114. Niektrzy sdz, e jest to grajcy (na skrzypcach lub lutni) w. Jerzy K 7 Krak 30, Udz Krak 92, Kup Pol 44; inni twierdz, e jest to Twardowski, ktry siedzi na K. TN Krasiczyn 1985, pali fajk, robi maso Kup Pol 44, diabe trzyma ciao Twardowskiego na widach Kup Pol 44, ciao Twardowskiego jest zawieszone n K. do dnia sdu ostatecznego Wj Klech 139, siem Pod 153, K 5 Krak 338. Wedug innych wierze plamy na K. to Kain i Abel 6, take TN Krasiczyn 1985, mczyzna lub kobieta, ktrzy przebywaj na K. za kar, bo pracowali w wito Szyf Miw 145. Za kar musz tam pracowa - chop nosi na plecach chrust, roztrzsa gnj lub orze woami, baba za piecze chleb Szyf Miw 145, Kup Pol 44, ->ksiyc. W p y w na c z o w i e k a i j e g o o t o c z en ie. Powszechne jest wierzenie, e K. w peni s z k o d z i ludziom, szczeglnie dziaa na dzieci: penia podchodzi od gowy do ng, a ten, przez kogo przejdzie, staje si unnikiem Czap Mat 107 i 109 lub moe dosta drgawek Kul Miw 436. K. w peni moe sprawi, e ludzie chodz po nocy" wisia 1900/465, bo na peni K. cignie czowieka w gr wisia 1900/465, moe podnie" umarego z grobu i spowodowa, e wdruje on po wiecie Kul Miw 436, Szyf MiW 144, K 42 Maz 386, Tom Dra 129. Saboci" zadawnione, pod peni pomnaaj si i wzbudzaj mocniejsze cierpienia K 17 Lub 70; choroba rozpoczta na peni koczy si mierci lub przeciwnie - wyzdrowieniem, jeeli czowiek chory przetrwa nw Wisia 1894/136. Penia dawaa u r o d z a j g r z y b w , a jak penia ju znikna to i grzyby Etnl 1989 Bilg 114. Praktyki o c h r o n n e . Naley chroni dzieci przed wiatem K. w peni

2/460 i 461, sia groch K 15 Poz 129; groch i bb, eby w strczkach byo ich peno K 48 Ta-Rz 51 i 282; proso K 9 Poz 100; wedle przys.: Siejba na nowiu - na grze; po peni -na dole najpewniejsza, NKPP siew 6; sadzi lu b przesadza roliny, wtedy dobrze rosn i daj dobry plon Mosz Kul 2/460 i 461; sadzi ziemniaki, a bdzie ich peno K 48 Ta-Rz 282, bd due Fed ar 280, Or L 1935/158; sadzi kwiaty TN Wizownica 1988 i przesadza re, bo bd miay peno kwiatw MAAE 1908/137; nasadza kury na jajka Wisa 1898/63, bo bdzie ich peno Kup Pol 42; rozpoczyna sianokosy ZWAK 1885/35, wwczas trawa schnie K 7 Krak 194; cina drzewa do budowy, bo s zdrowe Lud 1976/145, K 7 Krak 194, stawia budynki, aby byy szczliwe ZWAK 1879/24; robi zakadziny chaupy", wprowadza si do nowego domu Wisa 1902/380; dokona zakupu inwentarza, poniewa zwierz byo
wwczas pene i do chowu waciwe Kul Wiel 3/212, Fisch Lud 152, Mosz Kul 462; dopdzac

krowy lub winie, to bdzie winia miaa duo prosit Czap Mat 107; odsdza cielaki od krw, to wtedy ciel bdzie pene i dobrze si chowa Kul Wiel 2/152, K 48 Ta-Rz 53; zastawia sieci i samolwki, to bd zawsze pene Mosz Kul 2/462, Lud 1933/34; kopa rowy, wtedy s gbsze, wiksze i suchsze K 7 Krak 194. Po P. - gdy sil K. sabnie - dobrze jest sia jczmie, bo ziarno bdzie mikkie Lud 1905/194; sia len i moczy go w wodzie Bi t lsk 294; zaora nawz wywieziony na pole Bit lsk 280; czyci plamy, bo wtedy bd malay wraz z malejcym K. Szyf Trd 43. W czasie P. dobrze jest o b c i n a w o s y , bo bd gsto rosy Wisa 1898/63, 1900/465; mwi si wwczas: To co widz -- odbieraj. To co cinam - dodawaj. Sim Wierz 236. Jest to dogodny czas do p o z b y w a n i a s i b r o d a w e k : wg wierzenia z Mazur, aby si pozby brodawek patrzc na K. w peni mwiono: Tam (wskazujc na ksiyc) co jest, a tu (dotykajc brodawki) nic nie ma Bieg Lecz 126. S wtedy wykonywane czynnoci zmierzajce do rozczenia, rozdziau K 7 Krak 194. W czasie P. najatwiej pozyska czyj w z a j e m n o w mi oc i Baz Tatr 154, spowodowa nabycie podnoci K 8 Krak 63. Penia K. jest dobrym czasem dla zawierania m a e s t w , znaczy to obfito
rosncego szczcia Szyf MiW 86, Kul MiW 420, K 28 Maz 151 i 152, K 7 Krak 194. Take jeli

dziecko przyjdzie na wiat w czasie peni, bdzie przy penym rozumie" SE 1963/127, bdzie sprytne Or L 1928/155 i szczliwe Fisch Lud 162. Jeli sieje w tym czasie odczy od piersi, bdzie tuste K 42 Maz 394 lub pene na twarzy Mosz Kul 2/462, Lud 1896/225. Z a k a z y . W czasie peni nie n a l e y : leczy chorb gocowych K 48 Ta-Rz 294; sia pszenicy - w przys. Nigdy nie siej pszenicy w peni, bo ci si meciem wypeni

196

PENIA - dokumentacja

197
KSIYC PO PENI - eksplikacja

pszenica 15; sia koniczyny, bo krowy na niej pasione spuszyyby si Wit Baj 154. Nie naley take wywozi gnoju, bo zasiew lub wysad na nim si nie uda i< 48 Ta-Rz 282; szczepi drzew owocowych, bo bd tylko kwity obficie, a owocu nie wydadz MAAE 1908/137; nasadza drobiu, bo nic si nie wylgnie MAAE 1908/137, bo kurczta podusz si w skorupkach Wit Baj 153, Nitsch Tek 181; zaczyna budowy Fed ar 280; odcza" dziecka od piersi, bo bdzie ono miao uroczne oczy" LSE 1963/114 oraz spa z biak" Kup Pol 45. W tym czasie kobiety ciarne nie powinny wychodzi z domu, aby ogie nie pad na dziecko" Kul Wiel 3/97.
NKPP

00 Wedug opowieci wierzeniowych i legend P. jest czasem dziaania c z a r o w nic, demonw, istot fantastycznych. W czasie peni czarownice zbieraj zioa na kach Etnl 1989 Bilg 103, wylatuj na ys Gr K 17 Lub 109, gdzie odbywaj sabaty Kul wiel 3/511. W czasie peni wiy opuszczaj nurty Wisy i gromadz si w swojej wityni, aby zadecydowa o spuszczeniu na ziemi deszczu lub rozpdzeniu chmur K 20 Rad 261. Wedug poda szczeciskich posta ludzka w bieli" szuka rycerza, ktry jadc do swej zalotnicy uton w bagnie LL 1960/4-5/31; wedug legend z Poznaskiego w tym czasie pokazuje si czarna posta modzieca Dek sier 116; topielec wpatruje si w ksiyc Udz Krak 94, a w miejscu zapadnitego zamku mona sysze muzyk i dzwony Szyf Miw 141. W czasie P. ucze Twardowskiego odkopuje trumn z ciaem mistrza siem Pod 155, Lud 1898/262, gazda spotyka Matk Bosk K 45 Gry 520. W czasie P. wypiekano chleb ku czci demonw domowych Pei Dem 26. P. w Boe Narodzenie zapowiada rok u r o d z a j n y 1, 2, agodn zim 3; z P. w czerwcu b u r z : Penia czerwcowa - burza gotowa, NKPP czerwiec ie; P. na pocztku miesica - miesic obfity w chleb i d o s t a t e k Wisa 1894/136. P o g o d lub d e s z c z przepowiadano take z czasu po P.: kiedy na drugi dzie po P. deszcz lub sota si zacznie, to ca kwadr pada bdzie, jeli pogoda - pogodny dzie sprowadzi pogod K 17Lub 118. Siejba na nowiu - na grze, po peni - na dole najpewniejsza NKPP siew 6. *& P. jest symbolem stanu doskonaego, osignicia celu, miar c a o c i , p i k n a , dostatku 1,2. S en nik. Jeli ni si K. w peni, to jest bardzo d o b r y sen, co sie s p e n i Etnl 1989 Bilg 117.

PIENI WESELNE 5 - Jak ja mlodziuchny eni si, wtenczas miesiczek speni si, a jasne zorze, najjaniejse przez ca nock wieciy. K 28 Maz 151; war.: Jakem si eni mody, Miesic peni si wtedy; Gwiazdy niebo zasiay, Jasne zorze gorzay. Lud 1903/226. OPOWIECI WIERZENIOWE 6 - No, dawno, to starzy ludzie to twierdzili, e to Kain zabi Abla, to tam chodzio o te ofiar, bo Abel skada lepsze snopy, a Kain gorsze, wic J\ain sie rozgniewa, zabi Abla. Nawet twierdzo niektrzy, e lud Cyganw wywodzi si od Kaina, dlatego, e potem Kain nie mia miejsca, za to, ze brata zabi i tak niektrzy mwili, e o, wida [na ksiycu] Kaina, jak dobija Abla. To tak starzy ludzie mwili, a waciwie to twierdzono, ze gry jakie so czy cocie, czy lodowe, czy takie i te gry majo swoje cienia i ony odbijajo w wietle, takie zacigi takie so jak nieokrelone postacie. Etnl 1989 Bilg 114. RELACJE POTOCZNE 7 - No, jak nastaje pocztek miesica to jest taki cieniutki sierp taki. I jak rkami do gry, to niby na pogod - ma by. A pni ju - jak jest rkami do dou, to ju ni ma pogody, mwio, e na deszcz. I coraz sie zwiksza, coraz wicy, wicy go jest. Pni poowa jest, pni ju cay jak ~ ju okrgy cay. Jak sie tak nieraz popatrzy dobrze, no to po prostu tak wieci, jakby "oczami patrzy, nie? Tak nieraz wida jak jasno tak jest, nie? ... No peny ksiyc ... Ju w tej peni - to uon ju pni bladzi, i ju niy - zachodzi, ju niy, tak ju ni idzie do gry, nie wieci tak. Etnl 1989 Bilg 113.
BIBLIOGRAFIA: K a m o I a Maria, Konotacja semantyczna nazw ksiyca w polszczynie ludowej, praca magisterska napisana w ZJP UMCS, Lublin 1985; Kup Pol 42-45; Kup WiM 16.-

-KSIYC, KSIYC PO PENI, NW, PLPELNIA, PUSTE DNI, WIOTEK.

Jerzy Bartmiski, Stanisawa Niebrzegowska

KSIYC PO PENI
DOKUMENTACJA
PRZYSOWIA 1 - Gdy si Chrystus przed peni rodzi, - w nastpny rok urodzaj dogodzi. ZWAK 1882/183. 2 - Jak Gody pod peni, to rok urodny, a jak na wiotku to rok godny. NKPP Boe Narodzenie 9c; podob. w wierzeniach z Sieradzkiego: Take zwracaj uwag wieniacy na zmiany ksiyca na pocztku miesica. Penia jest zwiastunem, e miesic bdzie obfity w chleb i dostatek. Wisa 1894/136. 3 - Gdy na peni ksiyca Gody przypadaj, agodn reszt zimy z tego wysnuwaj. NKPP Boe Narodzenie 8; podob. Im bliej Boe Narodzenie ku nowiowi przypadnie, tern twardszy rok ma potem nastpi; jeeli za na peni lub schodzie przypadnie, tern agodniejsza. ZWAK 1882/184. 4 - Stanwszy miesic w peni dalej nie rozrasta, nie wie co penia, zawsze na nowiu niewiasta. NKPP niewiasta 20d.
= K. w fazie ustpujcej, midzy peni a wiotkiem ma nazwy, ktre odnosz si do pocztkowego okresu ubywania" K.: po peni Kup Pol 46, Mosz Kul 2/25, po pole, z peni, z pena, z penia Kup Pol 46. Wszystkie nazwy zwizane ze starzeniem si" K. mog odnosi si do caego okresu ubywania" a do momentu jego niewidocznoci na niebie: stary ksiyc, stary miesic, na starym miesicu, stary miesiczek Kup Pol 46, na Warmii i Mazurach, take Suwalszczynie - na starze, w pow. piskim na starym, sporad. na tym terenie wystpiy take nazwy starzyk i staryk Kup Pol 47, take Kup Pol mapa nr 3. Widoczna po peni poowa K. w gwarach czsto nazywana jest podobnie jak -*ppenia: s to m . i n. nazwy nastpujce: p ksiyca/miesica, powka ksiyca/miesica, poowa miesiczka, na poudniu Polski - p miesiczka; take: ostatnia poowa, pksiyc, pmiesiczek, pkole, sporad. p pcini i w poowie Kup Pol 45. Na terenie wschodniej Polski i w woj. zachodnich wystpuj nazwy nawizujce do analogicznych w gwarach ukraiskich i biaoruskich: sierp, sierpek

199
WIO TEK - eksplikacja

198
WIOTEK - eksplikacja

Wieloznaczn nazw jest notowany w Krakowskiem wiotek, wietek, ktry moe oznacza zarwno 'okres po peni do cakowitej niewidocznoci' albo te 'ostatni faz K., sierp po peni' Kup Poi 47, -^wiotek. Nazwy przejte z terminologii fachowej to: druga kwadra, trzecia kwadra, trzy kwadry, kwadra, na ternie caej Polski ostatnia kwadra Kup Poi 45, Kup WiM 17. Spo-rad. na okrelenie K. w tej fazie, wystpuj nazwy aciskiego pochodzenia - druga kwarta, trzecia kwarta, trzeci kwarta, trzecia kwatera, trzecia kwandra, (w pow. olsztyskim) druga kwatera, (w pow. piskim) ostatnia kwatera i kwaterka Kup Pol 45, Kup WiM 17, w pow. szczycieskim i nidzickim - na ostatku Kup WiM 17. Na Mazurach do nazw okrelajcych poow K. po peni nale: druga cz i dziaka ksiyca Kup-Pol 45. Jeli ta faza oznacza cay malejcy po peni K., mwi si wwczas, e to juz dwa tygodnie do zniknicia Kup Pol 47.
BIBLIOGRAFIA: Kup Pol 45-49, 55-56; Kup WiM 16-18. -KSIYC,

NW, PENIA, PPENIA, PUSTE DNI, WIOTEK.

J.B., S.N.

WIOTEK

Ksiyc w ostatniej fazie zanikania jest potocznie traktowany jako saby i stary.
=

Nazwa wiotek/wietek znana tylko w gwarach na poudniu Polski wie si etymologicznie z wyrazem wiotki 'slaby, mikki, stary', ktry idc dalej pozostaje w zwizku pokrewiestwa z ac. vetus 'stary', litew. uetusas Vas ES 1/307. Ten sam rdze wystpuje w czasowniku wiotcze, zwiotczay, z ktrego wtrnie rozwiny si wietrze, zwietrzay. Oznacza K. w cigu trzech dni przed faz pustych dni Lud 1976/145, niekiedy jednak wietek oznacza duszy okres od peni do cakowitej niewidocznoci, ktry zwykle trwa dwa tygodnie Kup Poi 47, podob. Baz Tatr 84. Ludowe nazwy K. w ostatniej fazie utrwalaj cechy (a) staroci, (b) kocowoci, (c) ksztatu. (a) Na s t a r o K. wskazuje nazwa wiotek, wietek, rzadzej wiotcczek, ksiyc na wioteczku (wystpujca na poudniu Polski Kup Pol 47, Or L 1938/160, Karl SGP 6/121, na wietku Kai Lim 20, odpowiadajca ogpol. wiotki 'mikki, saby, stary', oraz majca t sam semantycznie podstaw nazewnicz warmijsko-mazurska nazwa starzyk, staryk Kup Pol 47, mapa nr 3, ksiyc na starze Kul Miw 435. (b) To, e W. naley do kocowej fazy cyklu ksiycowego uwydatniaj nazwy: kwadra/wier (wiartka) ostatnia Kup Pol 49, Kup WiM 17, wisla 1889/88, czwarta (czasem - trzecia, gdy liczy si tylko faz pocztkow, rodkow i kocow) Kup Pol 49; mwi si, e K. koczy si, ginie Kup Pol 50, rzadziej faz t nazywa si po prostu ostatek, koniec ksiyca/miesica Kup Pol 50. Niekiedy nastpuje daleko idce uproszczenie podziau faz ksiycowych na wst-

pujc i zstpujc, co oddaj nazwy: K. po peni, po poowie, z.peni, na ostatku Kup WiM 16, 17 oraz omwienia: schodzi z peni, schodzi, zachodzi, (jest) na zachodzie, zmniejsza si, (jest) na wychynowiu, na starych dniach K up Pol 50. (c) Trzeci typ nazw utrwala cechy wygldu: skrajka, skrawek, rogal, roek, pazurek, krek, kosak, sierp, sierpek, sierpik Kup Pol 50, 51; jest tylko roek z tego ksiyca, no to mona go porwna do rogalika TN Gorajec 1984. - W. wchodzi w opozycje: stary : miody z - > n o w i e m , utrwalon przede wszystkim w nazwach, zachowaniu ludzi i in.; por. te przys. Boe, dej zdrowie, jak na wietku, tak i na nowie NKPP zdrowie 2e; saby : silny z - s p e n i , utrwalon w przypisywanym im wpywie na ludzi, roliny itd., por. te przys.: Jak Gody pod peni, to rok umdny, a jak na wiotku, to rok godny NKPP Boe Narodzenie 9c. Wygld K. w tej fazie utrwalaj nazwy dotyczce zmniejszania si K., wiotczenia, starzenia si oraz podobiestwa do skrajki, sierpka, rogalika; przypomina du liter C" Kup Pol 49. K. w tej fazie ma mie wpyw na ludzi, roliny, zwierzta itd. p o m n i e j s z a jcy, osabiajcy. Dziecko urodzone na wiotku jest nike i cierpi na bl zbw Baz Tatr 84; ciel jest sabe i prdko ginie Baz Tatr 84. Z a l e c e n i a . Z tego powodu, wierzy si, dobrze jest w tym czasie ora ciernie, wtedy trawa nie odrasta Or L 1935/158, sia i sadzi karpiele, wtedy s mikkie Or L 1935/128, 158; sia groch i bb, eby byy mikkie K 48 Ta-Rz 51 i 282; zacz doi krowy, wtedy bd mikkie do dojenia Baz Tatr 84; odstawia jawk od matki K 48 Ta-Rz 53; dom, ktry zaczto budowa w tym czasie nie bdzie mia pluskiew Baz Tatr 85. Choroby zamawiane w tym czasie znikn razem z K. Mosz Kul 2/461. Z a k a z y . Na wietku nie naley: sia owsa, bo bdzie mia mae ziarna Or L 1935/158; wywozi gnoju, bo zasiew lub wysad na polu si nie uda K 48 Ta-Rz 282; sadzi kapusty, bo bdzie gnia na polu, a w beczce bdzie mikka Or L 1935/158; ka kapusty do beczek, bo bdzie si psu Baz Tatr 85; gocarze nie lecz chorb K 48 Ta-Rz 294. Nie naley take dokonywa zakupw, ani wykonywa prac zarobkowych Baz Tatr 84. Jeeli ostatnia kwadra grudnia jest wilgotna i bez mrozw, to kady miesic bdzie mia tak pogod podczas ostatniej kwadry ZWAK 1882/185. Fakt ten oddaje dobrze przysowie: Jak Gody pod peni, to rok urodny, a jak na wiotku to rok godny
NKPP Boe Narodzenie 9c. BIBLIOGRAFIA: B u d z i s z e w s k a Wanda, 227-231; Kup Pol 49-51, 55-56; Kup WiM 16-18. Dwie kultowe nazwy ksiyca u Sowian, [w:] JOS, s.

-KSIYC, KSIYC PO PENI, NW, PENIA, PPENIA, PUSTE DNI.

Jerzy Bartmiski, Stanisawa Niebrzegowska

200 _________

PUSTE DNI - eksplikacja

201
ZAMIENIE KSIYCA - eksplikacja

PUSTE DNI

myszom, szczurom, a nawet karmicym kobietom K 7 Krak 119. W tym czasie pokazuj si take upiory K 1 Krak 290. Puste dni to pora bez nocnego wiata - w tym czasie wity Jerzy odpoczywa i dlatego furta do nieba jest zamknita - wtedy czarownice mog wyrzdza ludziom
Szkody K 7 Krak 30, Udz Krak 92.

Nazwy czasu, gdy ksiyc jest niewidoczny, po wiotku, przed nowiem utrwalaj cech (a) 'braku' K. i spowodowanych tym brakiem (b) 'ciemnoci'; (c) take interpretuj ten czas jako 'przemian K.'. (a) Na Mazowszu i w Maopolsce czas niewidocznoci K. to: puste dni Kup Pol 53 i 57, Szyf Trd 42, Szyf Miw 143; pustkowe dni Kup Pol 47; puste noce, pustkowie, prnia ksiyca Kup Poi 53; prne dni Kup Poi 47, 53 i 57; noc bez ksiyca/miesica Kup Pol 53; dni, w ktrych nie ma miesiczka Or L 193R/160; nie ma ksiyca/miesica Kup Pol 52, 53 i 57, Kup WiM 14; bezksiycowa noc, bezksiycowe noce (na Podhalu) Kup Poi 53. (b) Ciemnica, ciemno, ciemnota (na Warmii i Mazurach) Kup WiM 14; ciemna noc, ciemne noce, ciemne dni (dnie), ciemne wieczory Kup Pol 53; ciemna noc Kup WiM 14; noc bez wiata Kup Pol 53 i 57, miesic/ksiyc nic wieci Kup Pol 53 i 57, Kup WiM 13; ciemny ksiyc, zaciemniony ksiyc Kup WiM 13. (c) Przemiana miesica Kup Pol 53; zmiana miesica Kup Pol 53; rozmiana Kup Pol 53; ksiyc na zmianie, ksiyc na zmianach, ksiyc na rozmianach Kup Pol 53 i 57. Okres niewidocznoci K. na terenie caej Polski bywa te nazywany nowiem, najwiksze zgszczenie tej nazwy w omawianym znaczeniu wystpuje na lsku oraz w poudniowo-wschodniej Maopolsce Kup Pol 51, 52 i 57, Kup WiM 13, Or L 1938/160, Szyf Trd 41, Kul MiW 435. W miejscowociach, gdzie nw oznacza 'K. w pierwszej widocznej fazie', czas niewidocznoci K. na niebie bywa nazywany: przed nowiem, dni przed nowiem, przednw Kup Pol 52. Sporad. czas, kiedy K. jest niewidoczny okrelany jest (w Krakowskiem) nowy czwartek K 7 Krak 30. Z a k a z y , z a l e c e n i a . W czasie P.D. nie naley sia (zwaszcza jczmie i a ZWAK 1879/9), bo si nie urodzi Kup Pol 54, nasadza kur, bo bd prne jajka i nie bdzie kurczakw Kup Poi 54. 00 P.D. trwaj trzy dni Kup WiM 13, Kup Pol 52, Mosz Kul 2/26, okoo czterech dni Or L 1938/160. Jest to czas, gdy caa twarz ksiyca jest ciemna Kup Pol 52, K. jeszcze nie wzeszet Kup Pol 53, K. jeszcze nie wieci Kup Pol 53, jeszcze go nie wida, bo K. wieci wwczas w Ameryce Kup Poi 53. W czasie P.D. maj miejsce wszelkie czary i uwzitki zych K 7 Krak 30. O pnocy na ysej Grze zbieraj si czarownice z czarownikami i odbywaj biesiady K 7 Krak 95, czarownice ucztuj z diabami i ucz si rnych sztuczek szkodzenia ludziom Udz Krak 96. Podczas P.D. w zaczarowanym ogrodzie na szczycie ysicy odprawiane s gody diabelskie" ZWAK 1879/33, a czarownice i czarownicy chodz do lokalnego diaba pod krzak rokitowy z prob, aby im poda sposoby szybkiego pomnoenia dobytku i nabiau K 7 Krak 78. W czasie P.D. czarownica ma moc i po powietrzu jedzi" K 7 Krak 99, moe odebra mleko krowom, kozom, owcom, kotom, krlikom,

BIBLIOGRAFIA: Kup Pol 51-54; Kup WiM 13-14; Tom Dra 126-127

-+KSIYC, NW, WIOTEK.

Jerzy Bartmiski, Stanisawa Niebrzegowska

ZAMIENIE KSIYCA

W polskiej kulturze ludowej zamienie ksiyca byo wizane z dziaaniem czarownic, smokw, walk ksiyca ze socem, i uwaane za oznak gniewu Boga i zapowied koca wiata. W s t a r o y t n o c i zamienia ksiyca i soca traktowano jako wynik czarw czarownic lub napa demonw i potworw Kop SMit 1077. Rwnie w kulturze s o w i a s k i e j zamienie ksiyca tumaczono mitycznie, tym, e (1) ksiyc jest zjadany przez w. Eliasza (wierzenia serbskie i chorwackie) lub Boga (bugarskie); (2) jest zjadany przez wilki, wilkoaki; (3) brak ksiyca na niebie - tym, e czarownice cigaj go na ziemi i doj; (4) ksiyc opija si krwi ludzk, co zdarza si w czasie krwawych bitew (biaoruskie) Mosz Kul 2/463-465. + Zamienie ksiyca czone jest w wierzeniach ze zjawiskami zapowiadajcymi dzie Sdu Boego: gra o gr bdzie uderza, gwiazdy polec, ksiyc i soce si zami ZWAK 1886/184 - a w erotykach z sytuacj koca mioci: gdy chopak opuci dziewczyn niebo spadnie, gwiazdy bd si yskay i ksiyc si zami K 40 MazP 245. El Przyczyny: g n i e w Boga, ktry zsya klski k ar z c za grzechy K 17 Lub 70; walka K. ze s m o k i e m Wisa 1916/129; poykanie K. przez smoka lub wa Szyf Trd 41, Lud 1899/54; walka soca z ksiycem Lud 1896/327; K. jest zabijany przez swojego brata - soce Wisa 1917/137; K. opija si krwi ludzk Mosz Kul 2/463; zderza si z gr Or L 1938/160; K. zasiania si czym ciemnym Or L 1938/160; K. jest zasaniany przez inn planet lub chmury SE 1984/143; cz K. ganie pod wpywem zego powietrza i pogody LSE 1984/143. K. i soce to mczyzna i kobieta, ktrzy zakrywaj sobie oczy, by nie widzie naszych zoci i wwczas przychodzi zamienie Lud 1896/327. O Z.K. jest czarne jak smol i czu je strasznie Bieg Lecz 2.

U Ze opanowuje miejsca, gdzie pada Z.K. Bieg Lecz 2; Z.K. sprawia, e powietrze jest zaraliwe Fed ar 301; Z.K. jest niebezpieczne dla ludzi i zwierzt sim wierz 237, Wisa

202
ZAMIENIE KSIYCA - eksplikacja

1900/464; wywouje choroby Bieg Lecz 2, Wisa 1900/464, choroby u byda Or i, 1938/160; powoduje mier ludzi i byda Bieg Lecz 2. P r a k t y k i o c h r o n n e . Naley zakry studni, aby nie nastpio skaenie wody Bieg Lecz 2, K 15 Poz 125, Wisa 1900/464; nie wygania byda na pastwiska, aby uchroni je od zarazy K 15 Poz 125. Z.K. zapowiada n i e s z c z c i a i nieurodzaje K 17 Lub 70, Lud 1903/65; choroby byda i ludzi K 17 Lub 70; mr, gd i wojn Fisch Lud 162. Po Z.K. przyjdzie k o n i e c
w i a t a Lud 1896/327. BIBLIOGRAFIA: Chev Dic 2/244-245; De Vries Dic 157; Herd Lek 181-182; Kop SMit 1077; N i e b r z e g o w s k a Stanisawa, Ludowe wyobraenia o zamieniu ksiyca, Twrczo Ludowa" 1992, nr 1-2, s. 36-38; Wort HofT 2/1509-1526.

GWIAZDY

-KSIYC, ZAMIENIE SOCA

Jerzy Bartmiski, Stanisawa Niebrzegowska

Wstp. Ekspliknrja: Nazwy. Kategoryzacje. Rodzaje. Kolekcje. Opozycje. Pochodzenie. Wygld. Czci. Gwiazda a los czowieka. Ilo. Czynnoci; ruch, wiecenie, waciwoci, patrzenie, mowa, pomoc w mioci, adoracja Boga. Przeycia. Dziaania sprawcze. Obiekt. Czas. Lokalizacja. Przepowiednie. Symbolika, sennik. Dokumentacja Zagadki. Przysowia. Zamwienia i zaklcia. Wyliczanki dziecice. Koldy boonarodzeniowe i noworoczne Widowiska herodowe. Pieni wielkopostne i wielkanocne. Pieni andrzejkowe. Pieni niwne i doynkowe. Przemowy weselne. Pieni weselne. Pieni i przypiewki miosne i zalotne. Pieni zbjnickie, onierskie i partyzanckie. Pieni maryjne. Pieni sieroce. Pieni dziadowskie. Pieni zaduszkowe. Relacje potoczne i zapisy wierze. Opisy praktyk. Pisana poezja chopska. Bibliografia.

Polskie ludowe wyobraenia gwiazd pozostaj w zgodzie z tradycj europejsk i sowiask, zwaszcza jeli idzie o ich symbolik czystoci, pikna wolnoci i szczcia oraz niepoliczalnego mnstwa. Gwiazdy s ozdobami nieba jak kwiaty ozdobami ziemi. Rwnoczenie wykazuj wraliwo na cierpienie, wi si z losami ludzi i towarzysz narodzinom i mierci czowieka. Towarzysz zakochanym. Powstanie gwiazdozbiorw wizane jest ze zdarzeniami gospodarskimi i religijnymi. Nie odrnia si gwiazd i planet. Ludy s t a r o y t n e traktoway gwiazdy jako istoty obdarzone rozumem, troszczce si o wiat i nie zbrukane zem. Uwaano je za otwory w sklepieniu niebieskim: w wierzeniach jakuckich byy to okna wiata, w indyjskich i sowiaskich - oczy Boga, nieba, w fiskich - czci skorupek jaja kosmicznego, u Samojedw - korzenie drzew, ktre rosn w wierzchnim" niebie lub jeziora w najniszym z siedmiu piter nieba. Szeroki zasig miao wierzenie, e gwiazdy to dusze zmarych Mif Tok l/ne, Chev Dic 2/285. W S t a r y m T e s t a m e n c i e wielo gwiazd symbolizuje potomstwo Abrahama Herd Lek 49, Lur Slow 64. W kulturze c h r z e c i j a s k i e j symbolika gwiazd czy si z ide Boga. W jzyku religijnym sowo gwiazda zastpuje niebo. Sztuka hieratyczna za pomoc rozgwiedonego nieba ukazuje chwa Pana i jego witych. W starochrzecijaskiej sztuce nagrobnej i epigrafice gwiazdy byy symbolem wiecznej szczliwoci Lur Slow 65. Gwiazdy na ciemnym niebie s traktowane jako duchowe wiato przenikajce i rozpraszajce ciemnoci nocy Herd Lek 49, znak przyjcia na wiat Mesjasza i nadejcia nowego Krlestwa Chrystusowego, ->Gwiazda Betlejemska. S nieodcznym atrybutem Maryi Niepokalanej Dziewicy, przedstawianej z koron gwiazd na gowie Herd Lek 49, ->Jutrzenka, ->zorza. W sensie moralnym gwiazdy interpretowano take jako wiato wiary" For Sym 103. Zamienia gwiazd i ich spadanie na ziemi uznawano za zapowied koca wiata Duf SNT 285. W kulturze s o w i a s k i e j gwiazdy nie odgryway takiej roli jak soce i ksiyc. W wierzeniach sowiaskich odnajdujemy pierwotne animistyczne wyobraenia o gwiazdaci jako przeniesionych na niebo istotach boskich i ludzkich, zwierztach

205
204 _______________________ GWIAZDY - oksplikacja GWIAZDY ('ksplikacja G. to d u s z e ludzi zmarych cnotliwych i sprawiedliwych K 34 Chel 255; maych dzieci, ktre przywiecaj swym rodzicom na ziemi Lud 1896/163; liczby i znaki uczynione przez Boga Ojca przy obliczaniu ludzi na ziemi Lud 1895/170; zabawki witych K 7 Krak 31. U Wrd G. wyrniane s pojedyncze gwiazdy oraz ich cale zespoy. Tym gwiazdom i gwiazdozbiorom, ktre maj najbogatsze charakterystyki w polskim folklorze, powicono dalej osobne artykuy (odsya do nich strzaka przed nazw). Do pojedynczych gwiazd nale: Blinita (Bliniaczki) 'Kastor i Polluks' Lud 1895/172; Dziady (Dziadki) 'prawdopodobnie Ili ad y' , wyrniane opozycyjnie do -+Bab Kup Pol 109; -Gwiazda Betlejemska 'Kapella w gwiazdozbiorze Wonicy lub Wenus'; -+ Gwiazda Kosu Pszenicznego 'Spica'; Gwiazda Matki Boskiej Bolesnej 'Wega w gwiazdozbiorze Lutni' Kai Lim 27; Gwiazda w. Jana 'Altair w gwiazdozbiorze Ora' Kai Lim 2n; Gwiazda w. ukasza Ewangelisty 'Arktur w gwiazdozbiorze Wolarza' Kai Lim 27; Gwiazda w. Marka 'Regulus', Gwiazdy w. Piotra i Pawa 'Alfa i Beta w gwiazdozbiorze Perseusza' Kai Lim 28; Gwiazda w. Szczepana 'Syriusz w gwiazdozbiorze Wielkiego Psa' Kai Lim 29-30; Gwiazdki Modziankw 'gwiazdy gwiazdozbioru Wielkiego Psa i Gobia' Kai Lim 30; -+ Gwiazda Pnocna 'Gwiazda Polarna'; Gwiazdy Trzech Krii 'Kastor i Polluks w gwiazdozbiorze Blinit oraz Porcion w gwiazdozbiorze Maego Psa' Kai Lim 30; -^Jutrzenka 'Wenus', -+ Gwiazda Wieczorna; -^kometa, Kurna Gwiazda K 39 Pom 487; Niewiasty 'gwiazdy w grupie Delfina' Kai Lim 28; Piesek (^>Bahy); Psia gwiazda 'Syriusz' K 24 Maz 186; -Sito 'gwiazdy Wosw Bereniki'; Trzy Marie 'trzy gwiazdy Strzay' Kai Lim 28; Zakonnica; ->zorza. Na Kaszubach wyrniane s G. zwane mieszkami, ktre mrugaj do ludzi jakby si miay oraz ze G., zwane zonicami, ktre si nie umiechaj. mieszki s gwiazdami dobrych ludzi, zonice zych Sych SGKasz 1/388. Synonimem zej gwiazdy jest planeta K 48 Ta-Rz 279. Zespoy G. postrzegane jako cale gwiazdozbiory to: ->Baby 'Plejady'; ->Baran 'gwiazdozbir Barana'; Domek Matki Boskiej (DzwoneJc Loretaski, Domek Loretaski, Domek Nazareski) 'Cefeusz' Kai Lim 27; --Droga Mleczna 'Galaktyka'; Gwiazdy Mki Paskiej: Motki, Sznury, Siekiery, Wcznie, Drabina, Sup i -Krzy wity, Kleszcze Kup Pol 110; ->Koio w. Katarzyny 'Korona'; Korona Matki Boskiej 'Korona Pnocy' Kai Lim 27; Koronka 'Wolarz' Kai Lim 27; -Kosiarze 'Orion'; Krzy w. Jana 'Krzy Poudnia' Wisa 1901/80; Lucyper 'gwiazdozbir Smoka' Kai Lim 28; ->Maly Wz 'Maa Niedwiedzica'; ->OdbieraczJci; Pug i Brona w. Izydora Kup Pol 110; -+Sznurelc z guzami 'gwiazdozbir Wa = Serpens' lub 'Smoka = Draco'; ->Waga; Warsztat w. Jzefa ; -^Wielki Wz 'Wielka Niedwiedzica'; Wonica 'gwiazdozbir Aurigi' Kup Pol 108. Gwiazdy i gwiazdozbiory otrzymuj w tradycji ludowej podwjn interpretacj: r e l i g i j n i g o s p o d a r s k , znajdujc swj wyraz w nazwach. S gwiazdy i gwiazdozbiory czone z narodzinami (scena boonarodzeniowa") i mierci Chrystusa (scena pasyjna"), oraz gwiazdy i gwiazdozbiory czone ze witymi. Scen bo o n ar od z e n i o w odwzorowuj: Gwiazda Betlejemska, Stajenka Betlejemska (i n n a nazwa Kosiarzy), Gwiazdy Trzech Krli, Sito (ktrym Trzej Krlo-

oraz narzdziach gospodarskich ssst 2/iso, Mif Tok l/ns, ->Baby, -* Baran, -^Kosiarze, -+Sito, -*Wielki Wz. Cz wierze nawizuje do przedchrzecijaskich wyobrae o yciu pozagrobowym, ->Droga Mleczna. Szczegln rol Sowianie przypisywali Gwiedzie Pnocnej i Jutrzence. Pierwsza z nich uwaana bya za o sklepienia niebieskiego, miejsce zawieszenia nieba, ppek wiata, -^Gwiazda Pnocna. W Jutrzence (Gwiedzie Porannej) widziano siostr Soca, w Gwiedzie Wieczornej siostr Ksiyca SKSI Lec 133. lady kultu gwiazd zachoway si w oddawaniu czci Jutrzence, podobnie jak wschodzcemu -^socu, czy nowemu ksiycowi, ->nw, -^Jutrzenka, -^Gwiazda Wieczorna. Rozpowszechnione byo wierzenie, e gwiazdy pojawiaj si na niebie w chwili narodzin czowieka i spadaj w momencie jego mierci. Std traktowanie gwiazd jako symbolu ludzkiego losu. W gwiazdach spadajcych dopatrywano si te postaci demonicznych, zwanych mijami sssi 2/I82, Mosz Kul 2/467, -+gwiazda spadajca. W jzyku oglnopolskim sowo gwiazda wystpuje w podstawowym znaczeniu (l) 'jedno z maych wiate niebieskich widocznych noc', z czego rozwiny si znaczenia (2) 'ideau, ktry komu przywieca', (3) 'losu, zwaszcza szczliwego' i (4) 'czowieka, ktry osign sukces w swojej dziedzinie'; oznacza te (5) 'przedmioty przypominajce ksztatem lub blaskiem to wiato niebieskie, a wic (a) ozdoby choinkowe zawieszane na szczycie drzewka boonarodzeniowego; (b) 'kolorowy lampion noszony przez koldnikw'); (c) 'krzyowanie drg', (d) 'piast koa', (e) pewien sposb ukadania snopkw', (f) 'znami na gowie konia lub krowy'; (g) 'order'. Zdrobniaa gwiazdka to nie tylko (1) 'maa gwiazda', ale te (2) 'wigilia i wita Boego Narodzenia', (3) 'podarunek wigilijny'; gwiazdor - (1) 'koldnik - chopiec lub kawaler chodzcy z gwiazd w okresie wit Boego Narodzenia'; (2) - 'osoba przynoszca prezenty gwiazdkowe", niekiedy utosamiana ze w. Mikoajem', wspczenie te (3) 'kto wybitny w swojej dziedzinie, zwaszcza artystycznej', z czego dalej -gwiazdorski, gwiazdorstwo; przymiotnik gwiadzisty znaczy 'peen gwiazd, zoony z gwiazd, majcy ksztat gwiazdy' a take 'promienny, wietlisty', gwiezdny -'promienisty', gwiazdowaty 'zbliony ksztatem do gwiazdy'; gwiazdozbir 'grupa gwiazd o wsplnej nazwie'. Zdrobnienia wyszego stopnia: gwiazdeczka, gwiaz-deka (wsch. Polska). Dawna polszczyzna znaa te swojsk nazw astronomii - przez dugi czas nie odrnianej od astrologii gwiadziarstwo/gwiazdarstwo i odpowiednio gwiadziarz 'astronom, astrolog', gwiadziarski 'astronomiczny, astrologiczny', gwiazdarnia 'obserwatorium astronomiczne'.
= Nazwa gwiazda wskazuje na zwizek przedmiotu ze wiatem, blaskiem, jasnoci Gamlv ind 685, co potwierdza stprus. swaigstan 'wiato' i litew. gaidrits 'jasny', gaisas 'una' oraz pokrewiestwo nazwy gwiazda z wyrazami wiat, kwiat st SE 1/384, podob. Briic SE 165. Wg Petersona, sw. znezda zawiera w swej podstawie cech srebrnej barwy, podob. oset. <Evz\st/<zvzest<e 'srebro' Vas ES 2/86, czego jednak nie akceptuje Sawski SI SE 1/385.

it G. (take soce i ksiyc) to wiata Lud 1900/66; wiatoci 64, wiata niebieskie Czap Mat 61; wiata boe Kai Lim 22; wiata ycia ludzkiego udz Krak 91; wietlane kule Wisa 1900/465; pochodnie trzymane przez aniow Lud 1952/343, K 34 Chel 255; lampki 68; otwory w niebie, przez ktre wiato wida 65, 73.

206

GWIAZDY

eksplikacja

207
GWIAZDY eksplikacja

wie sypali koniom owies), Baran i Kureczka (inna nazwa Bab). Te ostatnie s wedug przekazw podarowane przez pasterza Wojciecha Dziecitku. Niekiedy z t scen" czona jest Gwiazda w. Szczepana, ktra wieci w okresie Hoego Narodzenia. Scen p a s y j n " tworz gwiazdy zwizane z Mk Pask: s to tiarzdzia mki: Motki, Sznury, Siekiery, Wcznie, Kleszcze, Drabina, Sup, do ktrego ydzi przywizali Pana Jezusa, Krzy wity, na ktrym by ukrzyowany Chrystus. Inne gwiazdy przedstawiaj uczestnikw tej sceny: Gwiazda Matki Boskiej Bolesnej, Niewiasty, paczce nad mk Chrystusa. Wyrniane s rwnie Trzy Marie, ktre w dniu Zmartwychwstania szy namaci ciao Chrystusa. Cz gwiazd i gwiazdozbiorw posiada w swej nazwie imiona a p o s t o w , w i t y c h i m c z e n n i k w : Gwiazdy w. Piotra i Pawa, Giviazda w. Jana, Gwiazda w. ukasza Ewangelisty, Gwiazda w. Marka, Gwiazda w. Szczepana, Gwiazdki Modziankw, Koo w. Katrzyny, Krzy w. Jana. Inne nazwy religijne wizane s np. z S d e m O s t a t e c z n y m (Lucyper, Waga). Najwicej jednak nazw gwiazd i gwiazdozbiorw powiconych zostao M a t c e B o s k i e j , ktrej imi zostao utrwalone w nazwie: Domek Matki Boskiej, Korona Matki Boskiej. Z Matk Bosk wizane s rwnie inne gwiazdy, nie majce w nazwie Jej imienia: Gwiazda Kosu Pszenicznego, Jutrzenka, Sznuir.k z guzami, zorza. Cz nazw (gwnie gwiazdozbiorw), wiadczy o ici cznym traktowaniu jako pewnej caoci, bdcej odwzorowaniem chopskiego g o s p o d a r s t w a : Kosiarze, Droga Mleczna, Wz, Baby, wizane przy tym w cig zdarze przekazywanych w formie opowieci wierzeniowych: za Kosiarzami po drodze (Drodze Mlecznej) jedzie furman (Wonica) wozem (Wielkim Wozem), ma cztery konie w lejcu, w poprzek, zadek i dyszel u wozu, wida to dobrze jak on cigle koami w ty cofa, bo mu niesporo jecha." K 7 Krak 32. Wczeniej furman wozi po niebie w. Jerzego (w. Eliasza), a potem siano potrzebne dla nowonarodzonego Jezusa, ktre Kosiarze kosz, a Baby grabiami zgrabi (Odbieraczki odbior) K 7 Krak 32. Niekiedy nazwy o charakterze religijnym - cz si z gospodarskimi", np. w nazwach takich, jak: Warsztat w. Jzefa, Pug i Brona w. Izydora; nazwy czysto gospodarskie mog otrzymywa interpretacje religijne, np. Wielki Wz, Baby, Droga Mleczna. + W koldach yczcych, pieniach weselnych i miosnych G. tworz stay kompleks z k s i y c e m : G. s kolo miesica SIB-D; miesic jest midzy G. 1 5 , 2 0 , 2 1 , 4 1 . W poezji chopskiej s o c e , k s i y c i G . - t o brat i siostry 12. G. wraz ze socem, ksiycem, p l a n e t a m i K 5 Krak 251, socem, miesicem, z o r z , b y d l t a m i 13 w koldach witaj Dziecitko; ze socem (i miesicem) zdobi Matk Bosk K 5 Krak 251, za: Mid Pas 74, podob. 56, 57; z ksiycem s wyprawk dla nowonarodzonego Dziecitka 12; ze socem i ksiycem su Matce Boskiej K 26 Max 95, take Maj Mo-tycz 27 (i innymi skadnikami wiata) oddaj pokon Panu, chwal Boga, dziwuj si piknoci Jezusa, czcz wito wielkanocne 18. Wraz z n i e b e m , socem, ksiycem pacz w chwili mierci Chrystusa 17; ze socem i ksiycem pacz nad ludmi w momencie Sdu Ostatecznego so; gasnce G., deszcz krwawy, ciemnoci, gasnce soce wystpi przy kocu wiata 59; ze socem,

ksiycem i wit ziemi s przywoywane w zamwieniu 7, 8. Sierocie zorza, ksiyc i G. zastpuj matk, brata i siostry 58; dla onierza miesic jest ojcem, soce matk, G. brami, zorze siostrami 55. Z ksiycem i c a y m w i a t e m wiec dziewczynie 14; z ksiycem wiec kochankom 51; z ciemn chmureczk i jabloneczk stanowi to dla wyboru, jakiego dokonuje panna K 44 Gry 73. ** G. wchodz w opozycje: z -4 k s i y c e rn na zasadzie jeden : wiele 51 A; na zasadzie ciemniejszy : janiejszy ze -> s o c e m 36; w przys. Gwiazdy gasn przy socu NKPP gwiazda 5; Nie dbaj o gwiazdy, kiedy soce wieci 6 i z ksiycem: Drobne gwiazdy gin od ksiyca 6.
x

G. od pocztku wiata 64 z woli Boej chodz nad ziemi K 7 Krak 34 - Bg o z d o b i nimi niebo tak jak kwiatami ozdobi ziemi 23, podob. K 39 Pom 113, K 10 Poz 306, Krzy Kuj i/87, Czap Mat 54, po potopie wiata K 7 Krak 32. G. zapalaj si od wiata niebieskiego K 7 Krak 21 i 31, Dzik Klech 141 . W G . zmieniy si krople ez Jezusa paczcego nad wiatem Hart Lub 367; powstay z planety, ktra podzielia si na szcztki TN Banachy 1984. W noc wigilijn G. posya onierzom Matka Boska Bart Lub 332; w dzie Zaduszny anio wyjmuje je z worka i zapala na grobie sieroty Wisa 1901/487. W powszechnych wierzeniach, G. pojawiaj si na niebie wraz z u r o d z e niem c z o w i e k a 66, 67, por. Mosz Kul 2/467; wtedy to Opatrzno K 17 Lub 71 lub anioowie zapalaj G. czowieka na niebie Kai Lim 16, wic z ni ludzkie ycie Lud
1898/414. Std kady czowiek ma SWOJ G. 66, 67, take Kul Wiel 3/512, Wisa 1898/138, Udz Krak 91, Lud 1900/65, 1907/203, K 48 Ta-Rz 259, K 17 Lub 71, K 34 Chel 155, ktra towarzyszy IDU

jak Anio Str wisla 1900/466. Swoj G. ma rwnie Chrystus Bart Lub 343, ->Gwiazda Betlejemska. Wedug przekazu z Krakowskiego na niebie wiec jedynie gwiazdy ludzi pobonych, ktre z chwil ich mierci nie spadaj z nieba K 7 Krak 32. B a r w a . G. s j o s n e 8, 10, 12, 301, 36c, 44, 55, jasne jak ogie Etnl 1989 Bilg 117; t e , z o t e K 36 Wol 144; s r e b r n e (na co wskazuje take jedna z etymologii sowa gwiazda) 54, n; modre TN Zemborzyce 1978; czerwone to G. mczennikw Kai Lim 29-30; jarzce 5icb. G. s j a s n e \ c i e m n e Etnl 1989 Bilg 117; jedne wiec janiej, a drugie mdym wiatem migoc Udz Krak 91. Cnotliwemu (dobremu) czowiekowi gwiazda wieci jasno,
grzesznikowi Lud ledwie byszczy Wisla 1898/138, podob. K 48 Ta-Rz 259, Lud 1900/65,

1907/203; ciemna G. - oznak smutku 42a. Z wygldu G. ludzie okrelaj, czy jest to G. czowieka zdrowego, chorego, bogatego czy biednego Szyf MiW 148. Gdy czowiek jest chory, biedny lub le mu si powodzi, gwiazdy wiec mdo lub blado, jeli czowiek jest zdrowy i szczliwy, jego G. wieci jasno Udz Krak 91; sielnie feco G. silnych gospodarzom Szyf Trd 52. Najjaniejsze s G. ludzi pobonych K 7 Krak 32. Jeli G. wieci jasno, to znak, e czowiek bdzie dugo y, jeli G. zachmurzy si - wkrtce umrze Lud 1907/203. G. ludzi sprawiedliwych powikszaj si i wiec na niebie take po ich mierci Kai Lim 22. G. niecnotliwych" ciemniej i kopc si, G. przecitnych ludzi nie byszcz zbyt mocno; dopalaj si przy kocu ycia czowieka, a ich resztki spadaj na ziemi, ->gwiazda spadajca. W i e l k o . G. s due i mole TN Krasiczyn 1985, Udz Krak 91 - powikszaj si wraz ze wzrostem czowieka: mae s gwiazdami dzieci, due - ludzi starszych wisla 1898/138,

208
GWIAZDY - eksplikacja

209
GWIAZDY eksplikacja

podob. Udz Krak 91, okazalsze s gwiazdami apostow Kai Lim 29, a najwiksze - witych Kai Lim 22. Na Kaszubach o jednej gwiedzie (prawdopodobnie mowa o komecie) mwi, e je tak dua, ze ona cae ves moe pfekrec Sych SGKasz 1/388. Najczciej G. s okrelane jako d r o b n e 52; cecha ta jest zaoona w zagadkach 1-2. Nad G. czyciejsza jest Maryja K 23 Kai 252, liczmepza - panna moda Kur Opl 123. w G. ma ramiona, promienie powsz., rki TN Dereznia 1984, rogi TN ukowa 1981. W pieni weselnej i bajce maj take oczy 27, twarz waj Klech si. G w i a z d a a los c z o w i k a. Zwizek gwiazd z losem czowieka odzwierciedlaj frazeologizmy: urodzi si pod s z c z l i w gwiazd (gdy czowiekowi powodzi si dobrze) NKPP gwiazda 14, Mosz Kul 2/466; to ju pod tak gwiazd lub planet si urodzi Karl SGP 4/133; ten co si pod jak gwiazd urodzi, stosowne dary przyrodzenia odbiera K 17 Lub n. Jeli komu w yciu le si powodzi, o takim czowieku mwi, e si pod n i e s z c z l i w gwiazd urodzi K I 7 Lub 7i; fraz. kto spod ciemnej gwiazdy NKPP gwiazda 13, podob. K 24 Maz 38, Szym SDom 2/287. Gdy czowiek umiera, jego gwiazda s p a d a z nieba na ziemi powsz. Przys. Gwiazdka z nieba, dusza do nieba NKPP gwiazda 4. Gdy G. spadn, nastpi koniec wiata Pies Pas 1/176. Metaf. fraza ju moja gwiazdka znikna oznacza szczcie, ktre mino K 57 RUC 1263, -^gwiazda spadajca. W pieniach intensywno wiecenia G. odpowiada stanom psychicznym kochankw: G. ciemnieje, gdy dziewczyna lub chopak s smutni 42; G. s brami onierza K 18 Kie 182. A G. jest tyle, ile ludzi na wiecie: t y s i c e , m ii ion y powsz., krocie Piat Krak 530. Ilo G. zmienia si, gdy jedni ludzie si rodz, a drudzy umieraj Kai Lim 16. W miar jak ludzi przybywa, na sklepieniu niebieskim wzrasta liczba gwiazd Kai Lim 22. Ilo gwiazd jest eksponowana w zagadkach ludowych, w ktrych porwnuje si je do - grochu 1, 2, owieczek 3a, byda niezliczonego 3c. W pieniach n i e p o l i c z a l n o G. jest wyraana poprzez formuy niemoliwoci: A widzis, Jasieku, te gwiazdy na niebie? Jak je porachujes, pjd ja za ciebie 31, 32, podob 45 i konstrukcje paralelne: Nastawilim kopecek jak na niebie gwiazdeczek 21, podob 44, 46. Niemoliwo policzenia gwiazd oddaje zwrot fraz. liczy gwiazdy na niebie NKPP gwiazda 10, co znaczy 'robi co niemoliwego'. Fraz. jak gwiazd na niebie 'bardzo dUZO powsz. W pieniach religijnych dwanacie G. zdobi koron Matki Boskiej powsz (np 56) Ruch. G. w s c h o d z 37, 52, 53 i zach od z Glad Wiedz 95, Mosz Kul 2/32; eh odz, id wraz ze sklepieniem niebieskim Kai Lim 24, podob. Szyf Miw 148, Szyf Trd 52. W koldzie G. si toc, gdy Jezus si rodzi TN Puszno Godowskie 1983. W pieniach wdruj, t u r u j , przenikaj po niebie 35. W zamwieniu uszczka ma si rozej jak gwiazdy po niebie ZWAK 1879/54. w i e c e n i e . G. w i e c - co utrwalone w nazwie zwizanej ze wieceniem 10, 14, 301, 331, 39, 40, 42, 43, 48b, 5ic, D, 67; wiec moc bosk, odbiciem wiata niebieskiego Kai Lim 22; niemoliwe, by przestay wieci na niebie 22, 49; b y s z c z vi przys. Komu ksiyc wieci, temu i gwiazdy byszcz NKPP ksiyc 8; m i g o c z powsz, iskrz si 27, zasiewaj niebo 29; G. mi si gdy dziewczyna daremnie wypatruje ukochanego K 42 Maz 121, yskayby si, gdyby chopak na zawsze opuci dziewczyn K 40 MazP

246; g a s n 48b, 59, gdy dziewczyna traci kochanka ZWAK 1888/181, fraz. gwiazda jego ganie, tzn komu le si powodzi lub kto koczy ycie NKPP gwiazda 3; mog s p a pokazane palcem 67, spadaj, -^gwiazda spadajca. G. pomagaj (lub nie daj) wieci ksiycowi 25. 5ic; wiec dziewczynie/chopakowi 39, 4o, 43c, 51. yczenie by komu wieciy / nie wieciy G. 43, jest rwnoznaczne z yczeniem zdrowia, powodzenia, ycia lub te niepowodzenia, choroby, mierci. G. wiec, a nie grzej Wj Klech 81; w leg. G. spadajce z nieba zagrzewaj wod, w ktrej krl chce zamrozi w. Dorot K 26 Maz 342. W a c i w o c i G. s wyraone w obiegowych porwnaniach. Do G. - ze wzgldu na cechy: byszcze, lni, wieci - porwnywane s oczy 5, take Szew Niech 722 i 734, wir Pies 174 i 367, Stoir, Zyw 131; ze wzgldu na cech pikna - dziewczyna K 26 Maz 232, K 40 Mazi' 226; panna moda Hol Wes 20; dzieci K 57 rtuC 1295, te przedmioty - jak np. piercionek K 3 Kuj 130, Kap Baj 73; suknia K 8 Krak 57 i 59. P a t r z e n i e . G. m r u g a j Sych SGKasz 1/388; p a t r z 27; w i d z 3311, 47b; wytrzeszczaj oczy 27. Mowa. G. mwi 47d, s z e p c z sm. P o m o c w m i o c i . G. s wiadkami mioci 33, 47, 50, podob. Piat Krak 94, przysigi chopca 38; wiedz o mioci modych 47b^i. Chopiec radzi si G., gdy bierze wianek dziewczynie 34; wzywa G. na wiadkw, aby potwierdziy jego uczucia, pyta, gdzie jest jego ukochana 33. Dziewczyna prosi G., aby wiecia Jasiekowi zwaszcza, gdy do niej jedzie 43. G. su dziewczynie/chopcu 14; odprowadzaj j do domu 26. ona szukajca ma dowiaduje si od gwiazd o drodze Krz PBL nr 425. Bior udzia w a d o r a c j i Boga, zob. kolekcje. V G. u m i e c h a si K 36 Wol 144; . s m u c i nad pann Krzy Kuj 1/111; G. p a c z nad grobem Jezusa 17, nad ludmi 60, chwal Boga i8a. G. wywieraj wpyw na wegetacj rolin: groch zasiany w nocy, gdy na niebie jest duo gwiazd, obrodzi si obficie Kul wiei 3/512; urok moe pochodzi z G. Kot Las 85. L i c z y G. znaczy 'robi co niewykonalnego', czsty zwrot w yczeniach (garstek jak na niebie gwiazdek K 23 Ka-s 115, Ja mu ycz tyle dzieci, Co na niebie gwiazdek wieci Kot Rzesz 202) oraz formuach niemoliwoci 9, 31, 32, 44-46. Czarownice kmdn z nieba G. i ksiyc wisia 1898/209, 1887/61; wiatry je kryj 33. Z a k a z y . Gwiazd nie n a l e y l i c z y i pokazywa palcem, bo pokazana G.
Spadnie 67, podob. K 48 Ta-Rz 259, Sim Wierz 237, Czowiek Umrze Lud 1900/65, Wisa 1900/465;

bd ropie palce Sim wierz 237; umr rodzice K 42 Maz 402; mona Bogu wyku oczy
Sim Wierz 237, Sim lAntr 16.

oo Gdy zaczyna wieci p i e r w s z a G., rozpoczyna si wieczerza wigilijna 7i; dziewiczy wieczr K 28 Maz 148; drubowie chodz po wsi i ogrywaj druhny K 6 Krak 16, prosz na wesele K 6 Krak 62. Gdy G. wiec na niebie, kochankowie si spotykaj 40, 48. Na Trzech Krli nie naley je, a bd trzy gwiazdy na niebie, aby zby nie bolay K 7 Krak 175. W przeddzie uroczystego wita, gdy wieczorem pojawi si G., naley przerwa prac, bo wito ju si rozpoczo K 34 Che! 156.

211
GWIAZDY dokumentacja

210
GWIAZDY eksplikacja

A Pooenie G. jest zwykle okrelane: wok/koo ksiyca 1951D, take na chopa od ziemi, na dwu chopw, na trzy chopy, na piciu chopw, na cztery chopy ku
Wschodowi od gowy Glad Wiedz 96.

W sztuce ludowej wzr G. pojawia si w hafcie PSL 1957/4/239, na ubraniach (zwaszcza spodniach) gralskich Lud 1900/177, PSL 1965/4/215, wycinankach PSL 1962/4/228, Lud 1923/115, pisankach PSL 1956/4-5/227, PSL 1970/1/18, Lud 1898/213, glinianych grzechotkach PSL 1957/1/8, siekierkach Lud 1896/219, szczytach domu PSL 1961/4/207, supach bram PSL
1962/4/180, korowaju K 28 Maz 142.

W o k r e l a n i u m i e j s c a . Ludzie kieruj si w e d u g G. Etnl 1989 Dilg 121; G. wskazuj chopakowi/dziewczynie d r o g do dziewczyny/chopaka 40, 48. W
CZaS

rachubie

c z a s u . Na podstawie pooenia gwiazd na niebie, okrela si G.w s e n n i k u oznaczaj co dobrego, szczcie, w e s o o Etnl 1994 Nieb 151-152.

W nocy Szyf MiW 149, K 17 Lub 72, K 46 Ka-S 463, Gaj Rozw 64, Wit Baj 127 i 205, Wisa

1889/495; w przys. Gwiazdy i soce to najlepszy zegar NKPP gwiazda 6. Na G. przebywaj dobre dusze K 17 Lub 71, Lud 1898/414; take za kar - chop, ktry rozrzuca gnj w sobot K 3 Kuj 91, czowiek zamieniony w koza Wisa 1900/465, -* ksiyc. Pogoda bdzie, jeeli: G. byszcz jarzco K 7 Krak 31, migaj Etnl 1989 Bilg 120, wiec rzadko i jasno ZWAK 1882/196; jest ich duo ZWAK 1886/107, K 17 Lub 71, Etnl 1989
Bilg 116 i 120, TN Rakwka 1984, TN Zamch 1984; S O t a: G. kul si we mgle K 7 Krak 31; na

DOKUMENTACJA
ZAGADKI 1 - Ksiyc midzy gwiazdami jak chleb/kapusta midzy grochem. Miedzy polnym grochem ley chleba bochen. (Ksiyc midzy gwiazdami). TN Jacnia 1964; war.: Siedzi bochen midzy grochem. Folf Zag nr 837 oraz nadto: Wisla 1889/527, ZWAK 1886/140, ZWAK 1887/128, MAAE 1908/320, TN uszczw 1962, TN Gorajec 1984; Pomidzy grochem gwka kapusty. ZWAK 1882/14. 2 - Gwiazdy/rosa/grad jak groch zbierany przez soce. Sed Roch, ozsypal groch, miesic wiedzia, nie powiedzia, soce wstao, pozbirao. (Gwiazdy). Folf Zag nr 1234; tame war.: ... a rechlij nie zebr, ja belo widno. (Gwiazdy); Roch zaso groch. (Grad); wity Roch zasia groch, ksiyc ... (Rosa). ZWAK 1878/181 Ziemia Dobrzyska, inne war.: ksiyc, soce, zorza. 3 - Ksiyc pasterzem/parobkiem, gwiazdy - owcami/bydem. a. Na wielgiej ce owieczek tysice, a pord ki rozstajne drogi, a pasterz ysy, czasem ma rogi. (Gwiazdy i ksiyc). Folf Zag nr 678, podob. Folf Zag nr 114, war.: tame. b. - Jaki pasterz m nwincyj owcw? (Miesc - pasterz, owce - gwizde). Folf Zag nr 390. c. - Ziemia szyroko, owcy daleko, a pastyrz rogaty. A to - niebo, gwiazdy i ksiyc. Ksiyc rugaty to je pastuch. TN Jacnia 1964, war,: Pole niewymierzone, bydo niezliczone, parobek rogaty, a gospodarz bogaty. (Niebo, gwiazdy, ksiyc i soce). Folf Zag nr 863. 4. - Wielo powrozw be trzeba belo, ebe to do miesca i gwizdw sygo. (Jeden powrz, ale on be muszl bec dosc dugi). Folf Zag nr 1273. 5 - Dwa okienka mae, Bez szybek a cae, Oba blisko siebie Jak gwiazdki na niebie. (Oczy).
LL 1957/3/36, war.: Wit Baj 76.

niebie jest mao gwiazd po zachodzie sonka Etnl 1989 Bilg 120; s gsto nagromadzone i nie wiec jasno ZWAK 1882/196; d e s z c z : s nisko TN Krasiczyn 1985; wiec gsto ZWAK 1891/51; jest mao gwiazd po zachodzie sonka Etn] 1989 Bilg 120 lub w ogle ich nie wida ZWAK 1882/196; mrz: wiec jasno ZWAK 1878/133; wesoo Sych SGKasz 1/388; jasno migoc NKPP gwiazda 8; iskrz si wyranie Gaj Rozw 136, co znajduje potwierdzenie w pieni weselnej 48; jest ich duo, a niebo jest pogodne K 17 Lub 71, TN Rakwka 1984, TN Zamch 1984. D o b r e plony bd, jeeli: jest duo G. na niebie w Wigili Boego Narodzenia ZWAK 1879/19, w Boe Narodzenie ZWAK 1887/29, we wszystkie trzy wigilie: Boego Narodzenia, Nowego Roku, Trzech Krli ZWAK 1887/146; n i e n y rok: w Wigili Boego Narodzenia i Sylwestra wieci duo G. 70 i Nowy Rok wisla 1892/648; w gwiazdk" widno wiec Sych SGKasz 1/389; m l e c z n y r o k : w'wieczr wigilijny nie ma G. 69; duo grzybw: obfito G. w wieczr wigilijny Bart Lub 27. Jeli pasterze rachuj G. w Wigili Boego Narodzenia, to w lecie znajduj duo ptasich gniazd ZWAK 1891/47. S z c z l i w e y c i e maonkw zapowiadaj jasne G. w czasie lubu K 28 Maz 152; mier gdy G. blado wieci Szyf Trd 52; m i e r monarchy: G. blisko rogw ksiyca K 17 Lub 70; k l s k i , c h o r o b y , g d i w oj n a: G. janiejca/janiejce
W dzie (zwaSZCZa od Wschodu) K 48 Ta-Rz 259, podob. K 7 Krak 33.

PRZYSOWIA

6 A - Drobne gwiazdy gm od ksiyca. NKPP gwiazda 5. 6B - Nie dbam o gwiazdy, kiedy ksiyc wieci. NKPP gwiazda 11; tame war.: ... dbaj ... soce ... ^ G. symbolizuje s z c z c i e (gwiazda szczcia); w pieniach onierskich - w o l n o (gwiazda wolnoci) wir Pies 288, Szew Niech 251. W pieniach religijnych i koldach, G. (liczna, wspaniaa, morza, morska, niebieska) jest symbolem M a t k i
B o s k i e j 10, take K 15 Poz 146, Bart Lub 302, K 20 Rad 293, K 18 Kie 53, Kur Opl 59, K 48 Ta-Rz

73, LL 1976/4-5/83; D z i e c i t k a 11; sporad. w. Stanisawa (gwiazda nowa) Lom lsk 430, K 27 Maz 382 i innych witych. W pieniach miosnych i koldach yczcych G. (gwiazdeczka) symbolizuje dziew c z y n (ukochan) 28, 53, podob. Kot Rzesz 396, K 6 Krak 429, LL 1960/4-5/57, W pieniach weselnych - dziewczyn (miesic - pana modego) Hol Wes 91; w tekstach gwarowych potocznych i zagadkach - oko 5, podob. Sych SGKasz 1/389. Do gwiazd porwnuje si oczy 5.

ZAMWIENIA I ZAKLCIA 7 - [Z zamwienia choroby witego Walentego:] Niech mie ju nie szarpi wszelkie natury, Niech mie nie ciskaj z ziemie do gry. Niech bdzie soce wicio my wesoo, A niech ksiyc mnie owieco take. Gwiazdy niech my pomagajo, A ziemia wito niech mie nie tyro. Kot Zn 324. 8 - [Zamwienie od ry:] Jasna nieba, jasna soca, jasie miesic i jasne gwiazdy, i wita Trjca, i Matka Boa, sta do pomocy, jak we dnie, tak i w nocy. Or L 1934/91. WYLICZANKI DZIECICE 9 - Dudek siedzia na dachu, Liczy gwiazdy przez lup, Wtem si ksiyc obrci I pokaza mu dup. Sim Fol 65. KOLDY BOONARODZENIOWE I NOWOROCZNE 10 - Da midzy dwiema greczkoma tam jasna gwiazda zawiecia. A nie bya-to jasna gwiazda, tylko mi bya Matka Boa. ZWAK 1885/11.

212
G W IA Z D Y G W IA Z D Y - d o k u m e n ta c ja d o k u m e n ta c ja

213

11 ~ L u la je p rzyje m n a o czo m g w ia zd eczko , L u la j n a jliczn icjsze w ia ta so n eczko . M i d Pas 93. 12 - G w ia z d y s p ie lu sz k a m i d la m a e g o Je z u sa . S a a n a m si d n ia d zisie jsze g o n o w in a , e P a n n a c zy sta p o ro d zia S y n a , a c h le lija . A z c zeg u e p ielu szk i m ia a , M a ry ja ? M ia a m ja p ie lu szc c zk i z te j ja sn e j g w ia zd e c zk i, a c h lelija. TN Tuszw 1988, podob. K 49 Sa-Kr 151. 13 - K si y c , g w ia z d y , so ce , z o rza , p lan e ty , ... w ita j m a e g o Je z u sa. H e j n a m h e j! W ita j g o [m a e g o Je z u sa ] i b y d l ta , ... G w ia zd a g o w ita i so c e , p la n e ty , m iesi c i g o ce, ... W ita j g o n a ro d o w ie ze w sch o d u so ca kr lo w ie. K 5 K rak 2 5 1 ; p o d o b .: Id zie p a n n a o zd o b io n a , ... W m ie si c , so ce u stro jo n a , ... W ita j g o [Je z u sa] so c e , g w ia zd y , W ita j g o zo rza , ... W ita j g o m ie si c , so c e , ... W ita j g o n a ro d o w ie , ... Z e w sc h o d u so c a k r lo w ie . Z W A K 1 8 8 0 /1 0 4 . 1 4 - K si y c , g w ia z d y , c a y w ia t w ie c /su d z ie w c z y n ie /c h o p c u . C h o d zi J a d ziu n ia p o p o k o jik u , r y k w ia t, ... su y je j k si yc , su o je j g w ia zd y , c a y w iat. B art L u b 11 4; w ar.: C h o d zi Z osie ka ... w icu jej g w iazdy, ch w a lu ju lu dzie, ka w alero w ie, ... B a rt L ub 113. 1 5 -Jak k si y c /m ie si c m i d z y g w ia z d a m i, ta k : a . g o sp o d a rz /g a z d a m i d z y k o p a m i; b . n iw ia rz e (k o l d n ic y ) p o m i d z y sn o p a m i; c . p a n n a m i d z y /z k a w a le ra m i; d . p an n a z d zie c i tk a m i; e . Je z u s m i d z y b y d l ta m i. a . eb ycie g o sp o d a rzu sta li m id zy ko p a m i, ja k m iesi c m id zy g w ia zd a m i. K o t L as 1 3 6 ; w ar.: ... c h o d zili p o m id zy sn o p a m i, k o p a m i ... K o t L as 1 3 0 , p o d o b . K o t L as 1 2 3 , 1 2 9 , 1 3 5 , 137, Lud 1905/161, B art Lub 91, K 5 K rak 236, w it N adf 71; ... a w polu eby stal snop przy sn o p ie , k o p a p rzy k o p ie , a g a zd a ... L L 1 9 5 7 /4 /5 3 ; e b y sta l sn o p p rzy sn o p ie , k o p a p rzy k o p ie , a g o sp o d a rz ..., ja k ksi yc ... B art L u b 6 9 ; ... ja kb y ksi zy cek ... Z W A K 1 8 8 5 /1 2 . b . B d zie m sie k r y li p o m i d zy sn o p a m i, ja k te n m ie si c ze jk o p o m i d zy g w ia zd a m i. B art L u b 9 0, w ar.: A d Z am 5 4 ; B d ziem y sia da li M id zy p lko pka m i, Jak ksiyc n a n ieb ie M idzy g w ia zd e c zk a m i. K o t R z e sz 2 9 5 . C T y si za b a w z n a m i, J a k k si y c z g w ia zd a m i, ... J a k k si yc w n ie b ie z g w ia zd a m i. K o t R ze sz 1 3 8 ; w a r.: B d zie si b a w ia d zi z n a m i, Ja k ... m i d zy ... K o t R ze sz 1 5 2 ; ... ta czya d zi z n a m i, J a ko m ie si c ze k z g w ia zd a m i. K o t R ze sz 2 2 0 ; W g o [w ia n e k ] n a g w e c zk i za p ie w a j a d n ie d zi z n a m i, J a k k siy c m i d zy ... K o t R z e sz 1 5 7 ; Z a ta c u je m y w o k o o . T y d zi z n a m i, J a k ... m i d zy ... K o t R z e sz 1 6 0 . d . B d tu c h o d ziy p a n n y z d ziec i tka m i, J a k o b y m ie si c ek m i d zy g w ia zd ec ka m i. L u d 1 9 0 5 /1 6 1 . e . H e j, le lija ! W lic h e j szo p ie le y , N a g i b e z o d zie y, ... M i d zy b y d l ta m i, J a k k si y c z g w ia zd a m i - H e j, le lija ! K o t R z e sz 1 4 9 . W ID O W IS K A H E R O D O W E 1 6 - K si y c i g w ia z d a n a p a sz c z u H e ro d a m a j g o c h ro n i . [H e ro d d o m ierc i:] Ja k b y m n ie m o g a z teg o w ia ta zg a d zi , kie d y k si y c i g w ia zd a p rzy m y m le w y m b o k u . (T a k ie z n a k i s n a le w e j stro n ie p a sz c za H e ro d a i z n a k i te m a j g o c h ro n i ). T N N ie m ir w e k 1 9 8 0 , war.: TN Zielone z Przejm 1979. P IE N I W IE L K O P O S T N E I W IE L K A N O C N E 17 - S o c e , k si y c , g w ia z d y , ... p a c z n a d g ro b e m Je z u sa . P a c z ja sn e so ce , p a cz k o o m ie s i c zn e , za le jc ie g w ia zd y w ia ta sw o je w d zi c zn e . ... N a d g ro b e m k r la n ieb ie skiej sto lic e. [T ak e: p ro m ie n ie z n ieb a , o b o ki, ch m u ry d d y ste, p io ru n y , b y sk a w ic e .] K 2 0 R a d 1 0 2 , w a r.: T N u b c z e 1 9 7 8 . 18 - K si y c , so c e , g w ia z d y a . c h w a l B o g a ; b . c zy n i p o k o n ; c. d ziw u j si p i k n o ci J e zu sa . a . S o c e , m ie si c , w szy stk ie g w ia zd y , ro k , g o d zin y , m o m e n t k a d y ; d zie i n o c n ie c h a j ci [B o e ] c h w a l , se rc e m io c i za p a l . K 2 2 L e c z 3 4 . b . J e d y n o w a d n y R z d co n a d rz d c a m i, k t re m u n ie b o sw e m i o b ro ta m i, so c e , m ie si c, g w ia zd y c zy n i p o k o n za w d y ja k o P a n u sw o je m u . K 3 9 P o m 2 3 4 . c . N ie sk o c zo n a , n a jlic zn ie jsza , J e zu m io c i, n ie p o j te j i p ra w d ziw e j, r d o so d k o c i. S o c e , m ie si c i z g w ia zd a m i, n ie c h a j w szy stk o z a n io a m i p i k n o c i si tw e j d ziw u j , le c z m e p o jm u j . K 2 8 M a z 9 0 . P IE N I A N D R Z E JK O W E 19 - [R o z p o cz y n a j w r b y p ie n i d o A n d rz e ja :] E j, m ie si c ze k w g rze w ie c i, D o o k o a g w ia zd y . K to J d rze ja in o p o zn a , U m io w a k a d y . L L 1 9 6 0 /2 -3 /4 9 . P IE N I N IW N E I D O Y N K O W E 20 - B y o zyte k o i m e m a sz, sto j k o p ec zk i, ja k la s. S to j k o p e c zk i n a d k o p a m i, ja k m ie si c ze k n a d g w ia zd a m i. C h d p 2 1 9 . 21 - K p z b o a n a p o lu ja k g w ia zd n a n ie b ie . N a sta w itim k o p e c e k ja k n a n ie b ie g w io ze d e c e k . G a j R o z w 1 1 4 , w a r.: A b d zie tu k o p e c e k ... K 5 K rak 2 3 6 k o l d a ; E j sto j za n i k o p ec zk i, ja k o n a n ieb ie g w ia zd ec zki. K 1 6 L u b 1 2 6 . 2 2 - C h y b a b y m e b y o N a n ie b ie g w ia zd e cze k , G d y b y m y n ie m ie li Z a w ie n iec st w e c ze k . K ot L as 224. PRZEM OW Y W ESELNE 23 A - S o c e m , k si y c e m i g w ia z d a m i B g p rzy o z d o b i! w ia t. a . K ie d y to P a n B g stw o rzy ! w ia t, ta k p rzio zd o b il fiy rm a m e n t: so ce m , m ie si c e m i g w ia zd a m i. K u r O p l 4 9 . b . B o B g n a jk o c h a szy , n a jm ilo sie rn ie jszy o zd o b i n ie b o i zie m i so c e m i g w ia z d a m i, i r n e m i a ffe k ta m i. K 3 9 P o m 1 1 3 . 23 B - P o sta n o w i O n [Je z u s C h ry stu s] firm a m e n t n ie b ie sk i n ie b o i zie m i ; n ie b o o zd o b i g w ia zd a m i, a zie m i k w ia tk a m i. K 1 0 P o z 3 0 6 . P IE N IE W E S E L N E 24 - Jak k si yc /m ie si c m i d z y /z g w ia zd a m i, ta k p a n n a m lo d a /d z ie w c z y n a m i d z y d ru h n a m i/p a n n a m i. a . Id zie K a k a d o k o c io a m i d zy p a n n a m i ja k o k si y c n a jlic zn ie jszy m i d zy g w ia zd a m i. K 4 0 M azP 2 3 3 ; w ar.: J a k jech a a d o ko cio a ..., w yg l d a a ja k ten ksiyc m id zy ... K 1 2 P o z 6 6 ; ... m n ied zy p rzyd o n ka m y, A l n m yszli, e to m n ieszi n d z M n ied zy g o zd eczka m y. Stef WarmP 1/96; ... jako miesic ... Krzy Kuj 213, K 20 Rad 191, K 46 Ka-S 188; ... midzy p a m o m a , ja k o m ie si c ... K 4 0 M a z P 2 3 4 , K 2 2 L e c z 6 7 ; K l k a o n a p rze d o n ta rze m ..., ja k o m ie si c ... K 2 3 K a i 1 7 2 ; O n a k l c y p rze d o ta rze m m i d zy d ru h n a m i, ja ko m ie si c ... K 2 4 M az 2 6 9 , w ar.: K 4 6 K a-S 2 3 , L o m l sk 2 9 8 ; / u klk a n a ko c iele m i d zy d ru h n a m i, m n ie sie zd a je , ze to m iesi c ... K 2 7 M a z 1 5 6 ; S ia d a so b ie g rzecn a p a n n a w a w ka ch z d ru h n a m i, n a jlic zn ie jszy m j m ie si czek w w ietle z g w ia zd a m i. K 1 6 L u b 2 6 5 , w ar.: K 1 6 L u b 2 6 5 ; O n a sie d zi w p ie r w sze j a w c e m i d zy p a n n a m i, ja k o m ie si c n a jlic zn ie jsza ... K 1 2 P o z 6 8 ; O n a sied zi w id w u lecce m ied zy sw d ch n ic kd m i. A o n m yla , ze to m iesi c ... K 4 0 M azP 2 3 6 ; / u sia d a K a siu e ka m id zy p a n ia m i, i w iecia ja ko m iesi c ... K 4 0 M azP 2 3 5 ; / u sia d a [k o ch an eczk a] so b ie w a w ka ch m id zy p a n n a m i ja ko m iesi c ... K 4 6 K a-S 2 4 ; / u sia d a za a w ka m i, m id zy p a n n a m i, ja k te n m ie si c ... K 2 7 M a z 2 6 8 ; S to i o n a [M a ry sia] p rzy o ta rzu m i d zy p a n ia m i, A w ie c i sie ja k o m ie si c ... K 2 2 cz 6 6 ; U n a sto i n a p o c ziy n iu m iy n d zy d ru b a m i, J a k o m ie szi c o p n o c y ... P ie s l 1 /3 7 9 ; J u c i o n a p a n i , p a n i , m i d zy p a n ia m i, n a jiicn ie jsy m iesi cycek ... K 1 8 K ie 1 4 4 ; "a d n ie ji ta , "a d n ie, m id zy p a n ien ka m i, E li m ie si cko w i ... Z W A K 1 8 9 1 /1 1 6 . b . w ie c i m ie si c , w ie c i m i d zy g w ia zd ec zk a m i, N a jm ilsza m i S . m i d zy p a n ie n ka m i. L o m lsk 3 89; w ar.: ... m id zy niew iasta m i. L o m lsk 3 98; ... a m oja M arysia m id zy d zie w c ta m i. K 1 9 K ie 1 7 5 , z o b . n a d to w a r.: B ie l K a sz n r 3 0 9 A , D , E . 2 5 - G w ia z d y (n ie ) p o m a g a j /d a j w ie c i k si y c o w i. a. w ieci m iesi c, w iec i, p o m o g o m u g w io zd a , Ju z si ta ro d zin a ro zla tu je z g n io zd a . L u d 1 9 0 8 /3 8 8 .

214 _____________________ GWIAZDY

dokumentacja ________________________ GWIAZDY dokumentacja

215

b. wieci miesic wiecia gwiazdy mu nie dadz, bo ju pann mod do lubu prowadz. Piat Krak 420; war.: ... Sterech parobeckw dziewcyn prowadz. wit Nadr 265; ... gwiazdy mu si zdadz, siedmiu parobeckw dziewcyn prowadz. K 6 Krak 474; wicciulby miesicek ... Same mnie dziewcta do dom odprowadz. K 19 Kie 175; ... Same mnie koniki do dom zaprowadz. ZWAK 1880/175. 26 - Gwiazdy s druhnami panny modej. Na niebie gwiazdeczki bd mi drueczki, to mie odprowadz od mej mamuleczki. Stoin yw 233, war.: Stoin yw 323. 27 - Gwiazdy iskrz si / wytrzeszczaj oczy, kiedy jest mrz. Kocie otworzy mamusiu, kocie otworzy, bo si gwiazdy wyiskrzyy, chce nos pomrozi. SE 1974/29; war.: ... gwiozdy ocy wytrzescyy, mrz nos chce zmrozi. SE 1974/29. 28 - Jedzie Jasio do Kasieki, Jak ten miesic do gwiazdeki I pyta si ojca swego Co gada u dziweki. Hol Nasz 91. 29 - Jakem si eni, Mody miesic peni si wtedy; Gwiazdy niebo zasiay, Jasne zorze gorzay. Lud 1903/226. PIENI I PRZYPIEWKI MIOSNE I ZALOTNE 30 I - Panna ucieka przed kawalerem i zmienia si w niedosin gwiazd. A ja si stan gwiazdk na niebie, Bd wiecia ludziom w potrzebie. ZWAK 1878/38, war.: Kam Pom 40, K 12 Poz 98, K 4 Kuj 20, K 46 Ka-S 100, Krzy Kuj 1/221, TN ubcze 1978, TN Rechta 1978, Kot Rzesz 517, Pies l 1/215, Pies l 2/241, 243, 246, K 6 Krak 130, Pawi Mer 17, wit Nadr 193, ZWAK 1878/53; ... Bogu ... K 12 Poz 99; ... t tobie. K 22 cz 102; ... kademu w potrzebie, Piei l 1/216; Stan ja si, stan malutk gwiazdeczk, ... w lesie nad greczk. K 48 Ta-Rz 120; ... panienkom w potrzebie. K 46 Ka-S 94; Ej zrobi ja si gwiazdk na niebie, ... Pies l 1/221; Przerzuc ja si gwiazdk ... K 48 Ta-Rz 117; Wznies si, wznies w gwiazdki na niebie ... K 41 Maz 65, war.: ZWAK 1882/113; Udam ja sie udam gwiazdek do nieba, ju-ci mi tam waszego kochania nie trzeba. K 16 Lub 269; Ja si obrc w gwiazdk na niebie ... K 28 Maz 224; Przedzierzgn si t jasn gwiazdeczk, pjd do nieba t prost drzeck. K 25 Maz 54; Stan sie stan ... K 2 San 134, war.: Pies l 2/248; Przemieni si gwiazdeczk na niebie, Bd wieci jasno koo ciebie, Pies l 1/217, Rog lsk 148; Uczyni ja si gwiazdeczk na niebie, ... z miesiczkiem do ciebie. K 12 Poz 100; Jak ... To ja nie pore, Jasiu, na ciebie. MAAE 1908/193; ... Bd piewa z aniokami w niebie. Pies l 1/219; Stan ja si t ... anioom i tobie, Pies l 1/218. 30 II - Chopak ciga/uprasza/sprowadza gwiazd na ziemi. a. Mam ci ja lito nad ubogimi. Wic zleci gwiazdka z nieba do ziemi. ZWAK 1878/38; ..., spadnie ... K 46 Ka-S 100, war.: ZWAK 1878/54; Ale ja Boga poprosz adnie, To mie ta gwiazdka na ziemie spadnie. Bart Lub 218; ... Sprosz ja gwiazdy ... Pawi Mer 17, war.: wit Nadr 193; ... Sprowadz gwiazdk ... Kot Rzesz 517; ... Zni ja gwiazdy bliej ku ... Pies l 1/215; A mam ja zwierzchno nad ubogiemi, ze ja t gwiazd przygnbi ... K 26 Maz 247; Dam ja dziadowi tak jamun, co mi wymodli gwiazd wielmon. K 22 cz 103; A dam ja babie tak jamun, co mi wyprosi gwiazd podrn. K 12 Poz 99; Bd ja dawa ubogim chleba, niech mi upros gwiazdeck z nieba. K 25 Maz 54; Dam ja dziadom chleba, Uprosz mi gwiazdy ... Pies l 1/218 A bd ja dawa dziadkom, babkom chleba, bd Boga prosi, spuci gwiazdk z nieba. K 48 Ta-Rz 120; A ja dam ubogim chleba, I wyprosz gwiazdeczk z nieba. Piel l 2/248, 246; O damci ja tym ebrakom chleba, Wyprosz mi t gwiazdeczk z nieba. Piei l 1/217; Dam ja ebrakom pszennego chleba, To wyprosz t gwiazdeczk z nieba. Piei l 1/219; A jo napiekym ebrakom chleba, To mi wyprosz gwiazdeczkym z nieba. Pies l 2/247; Jo dm ebrakom krajiczek chleba, Wyrzykaj mi gwiazdeczk z nieba. Pies l 2/241; Bende ja dawa takm jamunm, co my sprowadzm gwiazd nieslunm. Krzy Kuj 1/221; Bd ja poci, dawa jamun, co wyprowadz gwiazdk usune. ZWAK 1882/113. b. A bd ja prosi wszechmocnego Boga, by spuci na ziemi t gwiazdek z nieba. K 16 Lub 269; A ja bd rzeka w zimie, w lecie, A sie gwiazdeczka zbliy ku ziemi. PieS l 1/221; A mam ja w Bogu tak nadziej, co se wyprosz gwiazd na ziemi. K 48 Ta-Rz 118.

c. Mam ja tam w niebie, swego anioa, co mi gwiazdeczk z nieba wywoa. K 6 Krak 130; ... on mi gwiazdeczk spuci do sioa. K 2 San 134. d. A wyjrz ja, wyjrz miesickiem z oblocku i gwiozd i pann przygarn do bocku. K 46 Ka S 94; A ja wijimne szable z p\fod buoku i sobje sgne gwjazd z oboku. Kam Pom 40; A mam ;n tak strza przy boku, Ktr dosign gwiazd w oboku. Piei l 2/244, nadto war.:
Biel Kasz nr 410.

31 - Kawaler i panna pocz si, jeli gwiazdy da si zliczy/porachowa. a. A widzis, Jasieku, te gwiazdy na niebie? Jak je porachujes, pjd ja za ciebie. Wolabym, dziewcyno, sto lat pokutowa, nieli na niebie gwiazdy porachowa. Sto lat pokutuj i wypokutuj, a na niebie gwiazdw nigdy nie zrachuj. K 41 Maz 459, war.: K 26 Maz 243; A widzisz ty durniu ... K 44 Gr 314; Widzisz, ty hultaju ... Gwiazdw nie zrachujesz, wylaz ci oczy, K 48 Ta-Rz 133; ... Jak wszystkie policzysz, to wyjd za ciebie. Wolabym ja, wola po wiecie wdrowa, Ni wszystkie gwiazdeczki na niebie rachowa. Kot Rzesz 350, war.: TN Ksieornierz 1984; Widzisz ty chopaku ... ]ak ich wszystkich zliczysz to pjd za ciebie. TN ubcze 1978. 32 - Ile gwiazd na niebie, tyle a. cieek do dziewczyny, b. mioci, c. szczcia. a. Porachu], dziewczyno, gwiozdecki na niebie, ile jo narobi! ciezecek do ciebie. Piat Krak 335, war.: LL 1957/3/10, Konop Krak 8; Policz ty, Marysiu, te gwiazdy na niebie, tyle on narobi druynek do ciebie. SE 1978/76. b. Widzisz, kochaneczko, Ile gwiazd na niebie? Tyle ja mam, kochaneczko, Mioci dla ciebie. Piei l 2/418. c. A spojrzyj ty, Stachu, na gwiazdy na niebie, tyl'e Bg ma szczcia, starczy dla mnie, dla ciebie. Krzy Kuj 1/242. 33 I - Dziewczyna/chopiec pyta gwiazdy/astrologw/eglarzy/mdrych lu dzi/astronomw/geometrw/... gdzie jest jej ukochany/ukochana. a. Gwiazdy moje, gwiazdy, na niebie wiecicie, jeeli wy o mojem kochaniu nie wiecie? K 18 Kie 108; war.: O wy, moje liczne gwiazdy, Co ... Powiedzcie mi o mym miym, Jeli o nim co wiecie. Piei l 1/363; O wy przeliczne ... o kochanku, czy wy o nim ... Piei l 1/354,
podob. Rog lsk 120.

b. Wy mdrzy ludzie, co gwiazdy liczycie, czy o mojim Stasiu nic mi nie powiecie. K 6 Krak 146; Astrologowie, co gwiazdy licycie, cyli wy o moim kochanku nie wiecie? K 6 Krak 145, war.: K 12 Poz 123, Udz Krak 128; ... o mojem kochaniu nie wiecie? K 57 RuC 1143; A wy, astronomowie ... wit Nadr 221; / wy {tez), eglarze, co gwiazdy licyta, po(w)jedzta mi o niej, bo wy o niej wieta. A wy (tez) g(w)idzdecki, co na niebie jecitd, pojedztd mi o niej, bo wy j jidzita. K 40 MazP 257; / wy metryce ..., powiedzcie wy mnie, kej wy j widzicie. K 4 Kuj 26; Wiatry, wichry, co gwiazdy kryjecie - jeeli wy o moim kochaniu nie wiecie? K 44 Gr 380; Wy ptaszta niebota, co gwiazdy liczycie, czycie Mani nie widzieli, czy o niej ... TN Osowno 1980, podob.
K 46 Ka-S 17, K 3 Kuj 307.

33 II - Gwiazdy odpowiadaj dziewczynie/chopcu, gdzie widziay ukocha nego/ukochan. A widziaymy go w sadecku winiowym, cese se cubryne (czupryn) grzebykiem perowym. K 18 Kie 108; war: Widziay my go pod mostem cembrowym, Zamykali go kluczykiem perowym. Piei l 1/354; [podobnie odpowiadaj: astrologowie K 6 Krak 145, Konop Krak 117, K 57 RuC 1143, metryce K 4 Kuj 26, aryklary K 40 Maz 255, wiatry arcyzy K 6 Krak 145, wichry K 44 Gr 380, ptaszta niebota TN Osowno 1980, eglarze K 46 Ka-S 17, synagrulowie K 3 Kuj 307]. 34 - Chopak/Jfcoc/janeczefc/syneczefc radzi si gwiazd, gdy bierze wianek dziewczynie. Oj, ty Janku mj, co mi wianek wzi; A kogo si ty radzi ? Dziewczyno, ciebie, gwiazdek na niebie, Jakem cie odprowadzi. Kot Zn 380, war.: TN Dobre 1977; Och ty, Janeczku mj, zabrae wianek mj, ... TN Uw 1967; Kochaneczku mj, Wianeke mi wzi! Kogo si poradzi? Kochanko ciebie, Gwiazdy ... Jak ciem odprowadzi. Rog lsk 161, Pies l 1/526; Ej, ty syneczku, Ju po wianeczku. Nacoe mi go wzi, Kogo si radzi? ... Kochaneczko ciebie. Piei l 1/482; Zdradzie mnie, zdradzi, kogo si ty radzi? Ni gwiazdki na niebie, ni

216 _________________ GWIAZDY dokumentacja

217
GWIAZDY dokumentacja

chustki na chlebie. K 19 Kie 93; Zdradzie mi zdradzi, Kogze si radzi? Gwiazdeczki na niebie I
dziewczyno ciebie. ZWAK 1886/287, war.: Kot Rzesz 416, Piat Krak 214.

35 Gwiazda wdruje/przenika/turuje po'niebie / do miesica, dziewczyna wdruje/przenika/turuje do matki/chopaka, chopak do dziewczyny. a. Wdrujom, wdrujom gwiazdecki na niebie, I ja tys wdruje matusiu do ciebie. ZWAK 1888/193. b. Wdruje, wdruje gwiazdecka po niebie - 1 ja powdruje, Jasieku, do ciebie. ZWAK 1891/123. c. Wdruje, wdruje gwiazdeczka po niebie, Oj, JI ja przywdruje, uoj, dziewczyno do ciebie. TN Osowa 1977; war.: Wdruj, wdruj gwiazdeczki na niebie ... Ol Pdl 23; Toruje, toruje ... i ja potorujem ... MAAE 1898/85. d. Wdruje, wdruje gwiazda do miesica i ja powdruj do swego tysica. Ol Pdl 23, podob. w pieni weselnej Piat Krak 411. 36 - Tak jak jest niebo, soce, miesic, gwiazdy tak jest mio chopca i dziewczyny. a. Gdybym ciebie mia opuci, musiaoby niebo spa; a gwiazdy by sic yskay i miesic by wiat porzuci. K 40 MazP 246. b. Zby nie miesicyk, nie gwiazdy na niebie, tobym nie potrafi, dziewcyno, do ciebie. K 28 Maz 238. c. Jasne gwiazdy, jasny miesic, najjaniejsze soce, pjd ja z tob Walusiu, cho na wiata koce. K 22 cz 64. 37 Zadzij soce, wzedzi miesic, i gwiazdy w okoo, wydzi, wydzi kochaneczko, przemw do mnie sowo. K 4 Kuj 23. 38 - Chopiec przysiga na ksiyc i gwiazdy. A bo ty mi raz przysiga Na ksiyc, na gwiazdy? Bo to na tak przysig Uwierzyby kady. Kot Rzesz 372; war.: A ja tobie podprzysigem Na ... Kot Rzesz 318. 39 Gwiazda wieci w okieneczko, dziewczyna ciele eczko. a. wie-ze mi gwiazdecko, prosto w okienecko, niech ja se pociele Jasiowe zecko. wie-ze my, gwiazdecko, wie-ze my w oboje, niech ja se pociele Jasiowe i swoje. LL 1960/2-3/78. b. Zawie gwiazdeczko, zawie ksiycu, Zawie w szybki "obie, bo ja ju ciel Jankowi i sobie. TN Karczmiska 1980. 40 - Gwiazda/gwiazdy wieci/wiec na niebie, chopak idzie/jedzie do dziewczyny lub dziewczyna jedzie do chopaka / do domu. a. wieci gwiazdeczka na niebie, pu mnie, (dziewczyno), do siebie. K 40 MazP 165, war.: K 39 Poz 164, K 40 MazP 153, K 41 Maz 112, ZWAK 1878/47; wiec mi gwiazdy ... Pies l 2/295. c. - wieci miesic nad stodo, gwiazda na niebie. Nie zamykaj okieneczka, jad do ciebie. K 22 jcz 57; war.: ... nie zagaszaj, Mary, ^ognia, ... Krzy Kuj 1/146. d. - wiec gwiazdki, wiec, na wysokim niebie, gdzie ty Jasiu mieszkasz? Jedziemy do ciebie. Piat Krak 229. e. wieci miesic, wiec gwiazdy, wiec ale nie kademu; tylko moji Kasiniecce, co lie zabiera do domu. K 25 Maz 217. 41 - Jak ksizyc/mieatc midzy gwiazdami, tak ukochana midzy dziewcztam i

43 - Dziewczyna prosi gwiazdy, by (nie) wieciy ciopakowi. a. Czy on yje, czy nie yje, wie mu, gyazdko, iuitec'.' Bo przy tobie, to i w grobie Serduszko me bdzie bi. Pies l 2/521; war.: Oj, czy yje czy nie yje ... Kot Rzesz 270. b. - wiecie gwiazdy w ciemn noc, wiecie na chodniczki, A ty, miy, piesz sie do mnie, Do twej dzieweczki. Rog lsk 157, war.: Pies l 1/506. c. Oj bodaj ci, iultaju, da nic wieciy gwiazdy, oj zwodzie dziewcta, da obiecywae
kadej. K 25 Maz 169.

-J

wieci miesic, wieci midzy gwiazdeczkami, Najmilsza mi Helenka midzy niewiastami. Lom lsk 398; war.: wieci si miesicek ..., moja Marysia midzy dziewctami. K 19 Kie 175, podob. Mika Oraw 51; ... ja najubosza midzy sierotami. Chd p 186. 42 - Ciemna gwiazdeczka wieci na niebie, dziewczyna jest smutna. a. Ciemna ta gwiazdeczka, co wieci na niebie, smutny mi ten licik, co pisz do ciebie. LL 1972/1/56. b. Ciemna nocka ciemna, gwiazdeczka na niebie, smutno memu sercu, Jasieku bez
ciebie. K 6 Krak 457, war.: Piat Krak 80.
f

44 - Ile gwiazd na niebie / piasku/krx>pe, w morzu / dziur w przetaku, tyle dziewczyna/chopak ma mioci/przywizania/szacunku/ ... dla ukochanego/u kochanej. Ile piasku w morzu, lic gwiazd na niebie, Tyle mam, kochanku, Mioci do ciebie. Pies ! 1/386, war : Rog lsk 143, Lom lsk 382; Sia ..., tyla ..., tyla mam mioci, kochanie ... K 46 Ka-S 182; ... tyla przywizania mom maa ... K 12 Poz 226; Ile kropek w morzu, ... Tyle mam szacunku Panienko dla ciebie. Pies l 1/309, war.: Rog lsk 119; ... dziewczyno dla ciebie. Lom lsk 397; Sia kropli w morzu, jasnych gwiazd na niebie, adnej tak nie kocham jak dziewcyno ciebie. K 27 Maz 337; Ile gwiazd na niebie, Ile dziur w przetaku, Tyle jest obudy w kadziutkim chopaku. K 6 Krak 454; ... tyle jest obudy dziewczyno u ciebie. K 6 Krak 454; Wiela gwiazd na niebie, wiela klsia w snopku, Tyla pociwoci w kadziutkim parobku. wit Nadr 298; Wiele gwiazd ... Tyle tez miesicy I tyle na wiecie Panienek tysicy. Pies l 1/382 i 456, war.: Rog lsk 120. 45 - Nie ma tyle gwiazd na niebie, ile razy dziewczyna daa gby / miaa chusteczek. Nie ma na niebie Tyle gwiazdeczek, Jak mi ma mila Dala gbiczek. Rog lsk 147, Pies l 1/301, war.: Pies l 2/388, ZWAK 1885/179; ... Wiela ma mila miaa chusteczek; Pies l 1/313. 46 - Cho innych jest jak gwiazd na niebie, on/ona jest niezastpiony/-a. eby was tu byo jak gwiazdek na niebie, Nie byo, nie bdzie, jak Jasieku ciebie. MAAE 1908/177; war.: Chociaby ich [panienek] Jak tych gwiazd ... Gdy ja nie mam serca Tylko, panno, ciebie. Rog lsk 120. 47 Miesic i gwiazdy (i Pan Bg) wiadkami mioci / widz/wiedz. a. Mam ja na wiadectwo miesicek i gwiazdy, o jake me kocha nock i dzie kady. K 6 Krak 147. b. Widzi miesic, widz gwiazdy, ilech nocy nie spaa, Wielech nocy nie spaa; Jeno w nocy w oknie na ci Z szczerym sercem czekaa. Pies l 1/406; war.: ... Jeno na ci pod okienkiem Szczerem ... Rog lsk llo; Wie to ... wiedz ..., jak ja na tw szczer mio w mylach moc budowaa. Rog lsk 110, war.: Pies l 1/424. c. Wszystkie gwiazdy, co wiecicie, I co wysoko widzicie, Chobym nie mia serca w sobie, Musiabym si kocha w tobie. Lom lsk 248. d. Nie mam, nie mam [innej], ino ciebie, wiadek Pan Bg, co jest w niebie i wy gwiazdy mnie powicie, bo wy o tym dobrze wicie. Chd p 192. 48 - Miesic i gwiazda wiec na niebie - chopak i dziewczyna spotykaj si. a. wieci miesinc nad stodoom, gwiazda na niebie, nie zagaszaj Mary ^ognia, jad d ciebie. Krzy Kuj 1/146, war.: K 22 cz 57. b. Przyjad ja Marysiu przyjad do ciebie, oj da jak mi zawieci gwiazdeczka na niebie. Zawiecia gwiazdecka i zgasa, a mojego Jasienia ciemna nocka zasa. K 2 San 227. 49 - Tak, jak gwiazdy s na niebie, tak chopiec nie przestanie chodzi do dziewczyny / dostanie chusteczk od dziewczyny / dostanie za dzioch krweczk. a. Chybaby nie byo gwiazdecek na niebie, Zby ja nie chodzi dziewcyno do ciebie. ZWAK 1888/188. b. Chibaby nie byo Na niebie gwiazdeczki, ebym od dziewczyny Nie dosta chusteczki. Her Kai 2/134. c. Nie musiaoby by Na niebie gwiazdeczki, eby ja nie dosta Za dzioch krweczki. Pies l 1/127.

219
GWIAZDY - dokumentacja

218
GWIAZDY - dokumentacja

50 - Gwiazdy s wiadkami, e dziewczyna traci wianek [= dziewictwo]. Nie powiem luba, nie powiem droga, wiadkami s gwiazdeczki, tylko upynie par miesicy, trza bdzie kolebeczki. TN Czstoborowice 1980; Jasiuleku mj, ty mi wianek wzi, wiadkami s gwiazdeczki, a jak upynie dziewi miesicy, potrzeba ... TN Szyszki 1978. 51 A - Tobie wieci jeden miesic/soce, a mnie wiec liczne gwiazdy. Tobie wieci miesic, a mnie wiec gwiazdy, ciebie kocha jeden, a mnie kocha kady. K 6 Krak 395, war.: ZWAK 1884/274, Chd p 186, Konop Krak 8, Sad Podh 100; ... jedna ... Pies l 2/321; ... ciebie kocha jedna, a mnie kocha kady. K 6 Krak 483; ... Zem ja nieszczliwy, To mi przyzna kady. Piej l 1/394; ... wieco ji gwiazdy, gdzie ja sie "obrc, tam mnie k"ocha kady. LL 1960/2-3/63; Svyylo mi soce, vyyly i gvazdy, Tob'e kocha jedyn, a ... MAAE 1898/89. 51 B - Przywieca nam nieraz ksiyc i gwiazdy take szeptay: /Vie wierz, dziewczyno, tym sowom, Bo on ci bdzie niestay.)) Nyr Kar 250. 51 C - wieci miesic, wieci, gwiazdy pomagaj / i gwiazdy jarzce. a. wieci miesic, wieci, gwiazdy pomagaj, jeszcze moje oczki kochania nie znaj. K 21 Rad 136, war.: Sob Lubus 24, K 6 Krak 429, TN Huta 1966, Lud 1900/153, ZWAK 1888/181, ZWAK 1891/110; ... Niescni ci ludzie, co "o mnie gadaj. ZWAK 1891/84; ... Cho urody me mam, chopcy mi kochaj. Lud 1903/226. b. wieci miesic wieci i gwiazdy jarzce, Ciebie kocho jeden, a mnie dwa tysice. Or L 1927/170. c. wieci miesic, wieci, gwiazdy pomagaj: Cho urody nie mam, chopcy mie, kochaj. wit Nadr 271. 51 D wieci miesic (wieci), koo niego gwiazdy - wielu kocha jedn dziewczyn. a. wieci miesic, wieci, wkoo niego gwiazdy, ciebie kocha jeden, a mnie kocha kady. Sob Lubus 24, war.: K 6 Krak 483, Chd p 186, MAAE 1898/85, ZWAK 1886/311; ... Ciebie kocha jedna, ... ZWAK 1878/111; ... gdzie ja si obrc, to mnie kocha kady. K 6 Krak 429, LL 1960/2-3/63; ... naokoo gziazdy, coz ja komu zinna, ze mnie kocha kady. K 42 Maz 72; ... gwiazdy, koo niego, oj, jake ja tskni do Jasieka'mego. Piat Krak 157. b. wieci miesic, wieci i gwidzdecek kila, Do mojej dziewcyny optana mila. ZWAK 1880/174. C. wieci miesiczek midzy gwiazdami, kiedy chodzi do mnie co dzie, dzisiaj czasami. TN Wlka Husiska 1980. d. wieci miesic, wieci, wedle niego gwiazda, serdecznie auj, em kochaa bazna. Chd p 274. e. wiyci mi miesicek, wiyco mi i gwiozdy, Mom jo se dziywcyne, zowidzi jej k"ozdy. Mika Oraw 51. 52 - wieci miesic, wieci, drobne gwiazdy wschodz, c mnie po kochaniu, kiedy ludzie Szkodz. K 6 Krak 429, war.: Pies l 1/395. 53 - Mylae Jasinku, e to gwiazda zesza, A to Kasineczka koo okna przesza. MAAE 1908/76. PIENI ZBJNICKIE, ONIERSKIE I PARTYZANCKIE 54 - Smutna rzeka, ksiyc w dal odpyn, srebrne gwiazdy spady w ciemn to, gdzie po lasach, gdzie po polach mglistych, Czujnie drzemie zakopana bro. wir Piel 401, tame war.: wir Piel 402-403, por. te Szew Niech 329. 55 - Miesic - ojcem, soce - matk, gwiazdy - brami, zorze - siostrami onierza. Jak na niebie miesic jasny wzejdzie, onierzowi rodnym ojcem bdzie ... Jak na niebie jasne soce wzejdzie, onierzowi rodna matka bdzie ... Jak na niebie jasne gwiazdy wzejd, onierzowi rodni bracia bd ... Jak na niebie jasne arzy wzejd, onierzowi rodne siostry bd. K 18 Kie 182, por. nr 58.

PIENI MARYJNE 56 - Maryja ozdobiona socem, ksiycem, gwiazdami. [O Matce Boskiej:] Z dwunastu gozdw Koruna na goe, Lodano te w soce, Ksenyc pod nogatny. Stef WarmPs 2/89. 57-0 Maryja, Matko Boa, Niech Ci wieci w maju zorza, Soce, miesioc, wszystkie gwiazdy, Niech zobacy cowiek kady. LL 1957/2/20. PIENI SIEROCE 58 - Miesic. - bratem, zorza - matk, gwiazdy - siostrami sieroty. Matka mi zorza, Miesic mi jest miym bratem, Gwiazdy szlskie siostrami memi, I dosy na tym. ZWAK 1R78/100, por. nr 55. PIENI DZIADOWSKIE 59 - Gdy z Antychrystem czek si zbrata, Nastpi wkrtce koniec wiata - ... Z nieba deszcz krwawy pada bdzie, Ciemnoci wnet zalegn wszdzie: Pogasn gwiazdy, soce zganie. Nyr Kar 1/354. 60 - Miesic, soce, gwiazdy, niebo pacz/lituj si nad niedol ludzi. Posuchajcie, prosz, pilnie, jak niebo plcze usilnie: miesic, soce i z gwiazdami pacze, lituje nad nami. K 19 Kie 141, war.: K 48 Ta-Rz 209. 61 - Bg sposobi wiat i zdobi go socem, ksiycem, gwiazdami i planetami. W tej wiey da [poganin, Diaskorus, ojciec w. Barbary] wymalowa, Bogi swoje wyrysowa, Soce, ksiyc z planetami, Rozmaitymi gwiazdami. Od tych [w. Barbara] oczy odwrcia, Ku niebu okiem patrzya, Jako ten wiat owiecaj, Jasnoci sw napeniaj. Myli, kto ten wiat sposobi, I gwiazdami przyozdobi, Kto nim rzdzi i sprawuje, I kto nad nimi panuje. Nyr Kar 128. PIENI ZADUSZKOWE 62 - Ksiyc, soce, gwiazdy, woda, oboki, gry, lasy nie chc przyj grzesznych dusz. Id, id, dusze pakajce, Swemi rkami lamajce. Soce, soce [w cd. te: ksiyc, gwiazdy, woda, oboki, gry, lasy] przyjmijcie nas, Bo Jezus zapar si nas. ZWAK 1880/88, war.: Biel Kasz nr 35B. 63 - Jak ksiyc midzy gwiazdami, tak dusza w raju midzy brami i siostrami. Ga [gdy] do raja przebiez-imo [anio z grzeszn dusz], wejtrzjd raja posadzyma, miza [midzy] brale, miza sostrami, jako ksawiec [ksiyc] miza gwiazdami. Biel Kasz nr 67B. RELACJE POTOCZNE I ZAPISY WIERZE 64 - Gwiazdy wzili sie od pocztku stworzenia wiata. Jak Pan Bg stworzy ziemie i powiedzia: Zrobimy wiato. Pierwsza wiato bya najwiksza, byo sonko. Druga wiato bya mniejsza, by ksiyc. A trzecia wiato, powiedzia Bg, gwiazdy. I nazwa wszystkie gwiazdami. Ni byo ani jimionw, e ta bya taka, to ta, no wszystki jidnakowy imia - gwiazdy. Czap Mat 96. 65 - Gwiazdy to otwory w niebie. Niebo to jest zaziesone nad ziemnio i ma takie dury co fato zida, to gziazdi. Szyf MiW 148, podob. Szyf Trd 53, Kul MiW 435, Mosz Kul 2/17. 66 - Kady czowiek ma swoj gwiazd. Mwio, e jak sie czowiek rodzi, to ju i gwiazdk ma dla siebie. Etnl 1989 Bilg 118, podob. Sych SKasz 1/388, Kup WiM 20, Szyf MiW 148, Kul WiM 437, TN ukowa 1984, Red. Jelna 1984, TN Zamch 1984, TN Krasiczyn 1985, K 7 Krak 31, Udz Krak 91, MAAE 1908/132, Wisa 1889/495, Wisa 1900/465, ZWAK 1878/128, ZWAK 1885/32, ZWAK 1887/31, Lud 1896/277, Or L 1938/161.

220

GWIAZDY - dokumentacja

221
JUTRZENKA cksplikacja 67 - Gwiazd nie naley pokazywa palcem. Kadi ma gziozde widno co si feci, ale nie wolno pokaza na gziazdc, bo ona si zatrzensie i moe spa. Szyf Trd 52, podob. Sych SKasz 1/388, Kul MiW 437, Szyf MiW M8, ZWAK 1887/31, ZWAK 1878/128. 68 -Az gwiazdami to je tak: Pan Bg se naadowa tyle lampkw, ile ma by ludzi na wiecie. I so takie wite (= wici), naznaczone do tego, e jak sie czowiek rodzi, to oni noliwaj masa do tyj apki, co mu je naznaczona, i czowiek poty yje, pocht (= pki) sie maso nie wypali. A pni to te apk, jak ju je sucha, to wite ciskajo na ziemie. Wisa 1903/96; podob. mier strca z nieba lampki - gwiazdy znaczce ludzkie ycie. Krz PHI. nr 332. 69 - Jak w wilj nie ma gwiazd, to bdzie mleczny rok, krowy mleka duo dadz. Wisa
1901/183, podob. LSE 1961/88, LSE 1965/30, Bart Lub 26-27, K 5 Krak 195, Udz Krak 37.

Luka Leon Jan, Wierzenia pogaskie na Pomorzu Wschodnim w staroytnoci i we wczesnym redniowieczu, Gdask 1973, s. 20-29; Mif Tok 1/116-118; Mosz Kul 2/465^167; N i e b r z e g o w s k a Stanisawa, Gwiazdy w ludowym jzykowym obrazie wiata, [w:] JOS, s. 147-166; S a d o w s k a Jadwiga, Semantyka i skadnia wyrazw stonce, ksiyc, gwiazda w kulturze ludowej i wybranych utworach literackich, praca magisterska napisana w ZJP UMCS, Lublin 1979; S n a r s k a Magorzata, Konotacja semantyczna nazw gwiazd w polszczyinie ludowej, praca magisterska napisana w Zakadzie Jzyka Polskiego UMCS, Lublin 1985; SKSI Lec 133; SSSI 180-181; S t a w o , Ksiyc i gwiazdy, Lud 1904/94; Szyf MiW 147-152; Szyf Trd 51-62; W ort Iloff 8/458-468, 9/596-689, 762-782, 10/335. -BABY, BARAN, DROGA MLECZNA, GWIAZDA BETLEJEMSKA, GWIAZDA KLOSU PSZENICZNEGO, GWIAZDA PNOCNA, OWIAZDA SPADAJCA, GWIAZDA WIECZORNA, JUTRZENKA, KOLO SW KATARZYNY, KOMETA, KOSIARZE, KRZY W., KSIYC, MAY WZ, NIEBO, OniUEKACZKI, SITO, SOCE, SZNUREK Z GUZAMI, WAGA, WIELKI WZ, ZORZA

70 - Jeeli w wieczr wigilijny jest duo gwiazd na niebie, to kury bd si dobrze niosy. Wisa 1895/493, podob. LSE 1961/88, LSE 1965/30, Szyf MiW 34, Bart Lub 26, Pk Bilg 238, Etnl 1989 Bilg 120, Gaj Rozw 35, Udz Krak 37, Wisa 1901/183, Wisa 1902/370, ZWAK 1879/26, ZWAK 1892/265, Or L 1926/136, Or L 1934/149. Podobna przepowiednia dotyczy Sylwestra Kul MiW 415 i Nowego Roku Kul MiW 648.

Stanisawa Niebrzegowska

JUTRZENKA
OPISY PRAKTYK 71 - Do wieczerzy wigilijnej zasiadao si, gdy na niebie zapalia si pierwsza gwiazda. Bart Lub 25, podob. Kul Wid 3/25, K 9 Poz 116, K 10 Poz 58, Folk odz 91, K 23 Ka 52, K 24 Maz 71, K 26 Maz 53, K 27 Maz 110, K 5 Krak 195, K 16 Lub 48, 100, K 48 Ta-Rz 62, K 35 Przem 14, TN Krasiczyn 1985, Ka Lim 29, Gaj Rozw 30, Wes lsk 202, Plut Glog 2/137, Udz Krak 35, Wisa 1902/370, 1904/526, SE 1961/83, ZWAK 1878/20, ZWAK 1879/14, ZWAK 1885/4, Wit Baj 139, Or L 1934/148, Or L 1934/150, Or L 1935/149, Or L 1938/156. PISANA POEZJA CHOPSKA 72 - Soce i ksiyc - dwaj wietlani bracia, / Gwiazdy - promienne siostrzyczki. [A. Zachara-Wnkowa] Szcz Ant 836. 73 - Jeste matk, wielk, ogromn. / Obecna jeste. / W podziurawionym gwiazdami niebie, / Na rozoystym talerzu widnokrgu, / Pod i nad nami. [K. Maurer] Wer Ojcz 230. 74 - Stoi noc / na skraju wsi / i parasol wznosi, / a na niebie / srebrny kapan / mszay / gwiazdom gosi, / Wielki Wz / robotnic peen /, w Mleczn Drog / skrci. / Kapan mody / koczy witem / i wie ros / wici. [W. Sitkowski] Ad Zote 237. 75 - Rozwieciy si srebrem gwiazdy / na supach ulicznych / z nieboskonu / czarnego sklepienia nieba /zeszy do naszych mieszka. [S. Choj nowski] Szcz Ant 249. 76 w polach wrd zotych pszenic i ostw / w kach gdzie kwitn biae stokrotki / fruwaj jak pliszki ciep wiosn /prostych wierszy pomienne zwrotki / ... a kiedy wieczr ciepy nadchodzi / z sakw pen srebra bkitu / z kadej pomienna gwiazda si rodzi / by wieci noc pszenicom ytom. Poc Poez 440. BIBLIOGRAFIA: Chev Dic 2/80-82, 283-290; C h o d u k i e w i c z Jadwiga, Gwiazda, [w:] SLSJ, Wrocaw 1980, s. 74-79; De Vries Dic 369, 440-441; Duf SNT 285-286; Duf STB 315-317; For Sym 101-104; Gamlv Ind 685-686; Gad Wiedz; Herd Lek 49; K a m o c k i Stefan, Znaki na niebie i ziemi, zwiastujce wojn wiatow, Or L 1926/154; K o l b u s z o w s k i Edmund, Gwiazdy i grzyby w wierzeniach ludu, Lud 1895/168-178; Kop SMit 348-350; Kop SSym 105-108; Kup Astr 1958/5/233-246; Kup Astr 1959/6-7/290-303; Kup Met; Kup Pol 59-64, 108-113; Kup WiM 19-29; Lur Slow 64-65; Wenus poranna
Wstp Eksplikacja: Nazwy Kategoryzacje. Kolekcje. Opozycje. Wygld. Waciwoci. Czynnoci; ruch, wiecenie, funkcje Dziaania sprawcze. Jutrzenka jako obiekt kultu. Lokalizacja. Czas. Przepowiednie. Symbolika. Dokumentacja: Przepowiednie. Koldy boonarodzeniowe. Pieni weselne. Pieni maryjne. Pieni pasterskie. Pieni onierskie. Relacje potoczne i zapisy wierze. Bibliografia.

Poranna gwiazda najlepiej widoczna przed wschodem soca, wyrniana spord gwiazd jako najjaniejsza, jest w tradycji ludowej zapowiedzi pocztku dnia oraz symbolem nadziei i pikna; wizana z Matk Bosk jako t, ktra poprzedza i przynosi" soce - Chrystusa. W wielu mitologiach w i a t a Jutrzenka to bogini witu - siostra, matka, ona
soca Kop SSym 133.

W mitologii i n d y j s k i e j Jutrzenka (Uszas) 'Brzask' - siostra Nocy, pojawia si na wschodzie (ubrana w wiato) i rozrzuca swoje rowe szaty. Podobna do krowy, ukazujcej wymiona, odkrywa i pokazuje swoje piersi. Wypuszcza swe promienie jak bydo, otwiera bramy nieba, gdy krowy (oboki witu i promienie) wyrywaj si z zamknicia. Jako matka byda wyjeda w wozie zaprzonym w rude krowy, byki lub konie. Po caodziennej wdrwce Brzask staje si Zmierzchem, siostr Nocy Jak Ind 25-26, -^Gwiazda Wieczorna. W mitologii g r e c k i e j - Eos, siostra Heliosa (soca) i Selene (ksiyca), rozpraszajca mroki nocy. Ukazywaa si na niebie zanim brat Helios wyruszy w caodzienn wdrwk Piet Grec 168. Dziemi Eos byy bstwa uosabiajce gwiazdy oraz najwaniejsze wiatry Piet Grec 172. Jej zy to poranna rosa, ktr zbiera soce Kop
SSym 134.

W tradycji c h r z e c i j a s k i e j Jutrzenk bywa nazywana Matka Boska, ona bowiem przyniosa ludzkoci Soce-Chrystusa Kop SSym 134, Herd Lek 60, Duf SNT 286. W Apokalipsie Chrystus jest nazywany gwiazd wiecc", porann - jak ona wschodzc rano rozlewa swj blask na cay wiat, tak i Chrystus przybywajc na wiat rozjani ciemnoci For sym 103, Lur siow 80.

222 ___________________ JUTRZENKA - eksplikacja JUTRZENKA eksplikacja_____________________ 223

W jzykach s o w i a s k i c h poranna Wenus - siostra Soca SKSI Lec 133 -bywa nazywana od: (1) zorzy- 'blasku, wiata' (brus. Zarnica, Zaranka, ros. Zorka, ukr. Zirnya, bug. Zornica, Zora, serb.-chorw. Zorjanca, sowe. Zornica); (2) jutra czyli poranka (kasz. Porenica, pol. Jutrzenka, Jutrznia, ros. Utremca, bug Utrenica); (3) dnia (ukr. w Chemskiem i na pol. Woyniu - Dynnya, ros. Dennica, bug. Dennica, Dynnica, serb.-chorw. Danica, sowe. Danica, czes. Dennice; w literaturze polskiej -Gwiazda Dniowa, Gwiazda Dzienna Kup Pol 74); (4) witu (ukr. Svitivka) Mosz Kul 2/28. W jzyku p o l s k i m sowo jutrzenka (podob. jutrznia 'pierwsza cz modlitwy brewiarzowej, odmawianej przed wschodem soca') etymologicznie wizane z jutro 'rano', posiada dwa znaczenia: (1) 'planeta Wenus widoczna nad horyzontem przed wschodem soca; Gwiazda Poranna'; (2) 'jasno poprzedzajca ukazanie si soca na horyzoncie; wit, witanie, zorza poranna'. W dawnej polszczynie wyraz jutrzenka by zwykle odnoszony do 'witu, blasku przed wschodem soca' sstp Urb 3/205. Fraz. jutrzenka wolnoci (czsty w pieniach patriotycznych i wojskowych) to 'zapowied wolnoci'. W gwarach polskich Jutrzenka to przede wszystkim nazwa Wenus w jej rannej postaci. Ta sama Wenus wiecca wieczorem otrzymuje nazw -Gwiazdy Wieczornej.
= Oprcz powszechnej nazwy Jutrzenka, fukcjonuj inne utworzone na bazie tego samego rdzenia: Jutrznia Giad wiedz 68, 125, 194, Kul wiei 3/511, Jutrzejka, Jutrznicka, Jutrznionka Glad Wiedz 68; Jutrznica Sych SGKasz 2/114. Wikszo nazw nawizuje do czasu rannego wiecenia tej gwiazdy i blasku, jaki wraz z ni si pojawia: Ranna Jutrzenka 8f, 10, podob. Kai Lim 32; Gwiazda Poranna sZyf Trd 49, TN ukowa 1984, Glad Wiedz 70, 129, Poranna Kul Miw 436; Poranica, Porenica Glad Wiedz 70; Porannica Kul Wiel 3/5il; Gwiazda Porankowa 23; Ranna Gwiazda Kup wiM 24, Glad Wiedz 7o; Rasza Gwiazda Kup WiM 24; Zaranna Gwiazda at, Kup WiM 24, Kai Lim 32; Zarankowa Gwiazda, Zresza Gwiazda Kup WiM 24; witalna Gwiazda Kup Pol 76; Zorza Glad Wiedz 69, 125; Zorza Ranna, Zorza Poranna Glad Wiedz 69; Zorka Glad Wiedz 69; Zornica Glad Wiedz 69, Karl SGP 6/409; Zornica Ranna Glad Wiedz 69; Zorniczka Glad Wiedz 69, 125, Kul Miw 436; Wrzesinka (najlepiej widoczna jest we wrzeniu) Kup WiM 23; Wenera (Wenus) Szyf Trd 50, Szyf Mi w 146; Weniusz Czap

** J. pozostaje w opozycji z G w i a z d W i e c z o r n ze wzgldu na czas wiecenia: Jutrzenka wschodzi przed wschodem soca / wieci rano, Gwiazda Wieczorna wieci z wieczora j do pnocy 26. J. jest j a s n a powsz , bardzo jasno wieci 18, Glad wiedz 195; najjaniejsza z gwiazd 8, bo jest n a j w i t s z a Sych SGKasz 1/388; ma wiato biaawe, drce i iskrzce 24; wiksza od innych gwiazd 18. O Cech szczegln J. jest to, e jako pierwsza z gwiazd wieci zawsze Panu Bogu Red. Rakwkn 1984; jest okrelana mianem c ud o w n ej Gaj Rozw 30 lub s z c z l i w e j gwiazdy 20. Jest l i c zn a jak ksiyc i lnica 8c. Ruch. w s c h o d z i 5, 8e; w y c h o d z i , wstaje Glad wiedz 133; p o k a z u j e si 19, powstaje 8c; w i t a 8e, 13; idzie przed socem rwnie i w dzie, ale nie zawsze mona j dostrzec Kai Lim 32; przychodzi do nas i5c; znika z nieba (po Boym
Narodzeniu) 2, 16, 19, Glad Wiedz 129.

Mat 78.

Wiele nazw odnosi si do jej p o o e n i a : Jutrzenka Wschodnia Glad wiedz 69; Pnocna Jutrzenka Glad wiedz 132; Gwiazda Wgierska [jeli nie ma jej w Polsce, wieci Wgrom] Glad Wiedz 70, 194; w y g l d u : kasz. wietca Gwiazda, Jarsko Gwiazda Glad Wiedz 70; Gwiazda Jasnoci Kup Poi 76; c z a s u w y p d z a n i a byda: Pasterka Kup WiM 24. Inne nazwy to: Pierworadka TN Gorajec 1984; Gwiazda Najwitsza (ma zwizek z Matk Bosk) Sych SGKasz 1/388; Zwiastunka Kup Poi 8i; Zowitrzniejszo Gwiazda Glad Wiedz 70; metaf. Gwiazda Morza ii. it Jutrzenka jest traktowana jako gwiazda wiecca rano i wieczorem lub jedynie rano Mosz Kul 2/27, Szyf Miw 145, uwaana za gwiazd Matki Boskiej, a nawet jej oko 21. + J. wraz z G w i a z d Wiecz o r k o w (-+Gwiazda Wieczorna) i Gwiazd Pnockow (->Gwiazda Pnocna) zdobi koron Matki Boskiej 23.

w i e c e n i e . J. b y s k a 7; b y s z c z y i2a, w i e c i 2, 8c, e, 10, 14, 15, Glad Wiedz 131, podob. Glad wiedz 196; wieci jak soce 8c; wieci najduej ze wszystkich gwiazd Kup WiM 23, szczeglnie jasno wieci w adwencie Glad Wiedz 129; J. wieci siedem lat nad Polsk, siedem nad Wgrami 20. W lecie g a n i e kolo poudnia Glad Wiedz 133, jako ostatnia z gwiazd Szym SDom 351 zmienia si co trzy lata, tzn. Jutrzenka na wiosn staje si Gwiazd Wieczorn 25. F u n k c j e . J. z d o b i k o r o n Matki Boskiej 23. Jest to gwiazda, ktra pierwsza prowadzia ludzi do stajenki Wisla 1900/464, wskazywaa Trzem Krlom drog do Betlejem 16, 19, podob. TN Ksipol 1984, -*Gwiazda Betlejemska. J. ma wpyw na ziemi 24, na urodzaje Szyf Trd 50, przynosi ludziom dobr nowin 3. J. od dawna otaczano c z c i . Ukazywanie si jej na niebie witano sowami Witaj, jutrzenko, najjaniejsza panienko" 22. Na jej widok (rano i wieczorem) chopi odkrywali gowy, egnali si albo odmawiali pacierze Mosz Kul 2/465. Niewidoczno ,!. na niebie bya tumaczona na rne sposoby: to bogienki (boginki) zabieraj j do innych krajw Glad Wiedz 130, kradn j czarownice Mosz Kul 2/652, Cygany Glad wiedz 131 lub Ruskie (aby jej nie ukradli, naley wieci lampk) TN Konopnica 1978. A Lokalizacja: Na wschodzie, np. 6, Glad Wiedz 194, 196. 00 Na charakterystyczny czas wiecenia wskazuje nazwa Jutrzenka pochodzca od jutro, tzn. 'rano' SI SE 1/596. (a) J. pojawia si ran o 8, I5e, podob. Kup WiM 23, Glad wiedz 190, 193; nad ranem OrL 1938/161; wita ranek Szyf Miw 146, Szyf Trd 50; J. poprzedza brzask Gaj Rozw 64; pojawia si po pnocy, do dnia, nade witem, o wicie Glad Wiedz 133, 189; przed wejciem soca
8, Etnl 1989 Bilg 118, TN Krasiczyn 1985, Glad Wiedz 133.

(b) J. pokazuje si na wiosn Glad Wiedz 192. wieci od koca listopada do Trzech Krli 16, podob Giad wiedz 189; podczas adwentu, w okresie Boego Narodzenia Glad Wiedz 129, 192; od grudnia do maja Glad wiedz 184. Najbardziej widoczna na niebie jest w wigili Boego Narodzenia Red. Rakwka 1984, wieci bowiem od czasu, kiedy si Pan Jezus narodzi Gaj Rozw 30.

224
JUTRZENKA - dokumentacja JUTRZENKA - dokumentacja _______________ 225

J.

nie kadego roku wieci Glad Wiedz 131, podob. Szyf Trd 50, Szyf MiW 146, Glad Wiedz

PIENI MARYJNE 185, 189. Jeli jej nie wida, to znak, e wieci na innym ldzie, np. w Turcji Glad Wiedz 130. Lata, w ktrych wieci nad danym krajem, s szczeglnie dobre Szyf Trd 53, pomylne Kul Miw 436, Mosz Kul 2/465, urodzajne Kai Lim 32. J. wieci cay rok tam, gdzie ksidz wczeniej odprawi jutrzni (pasterk) 20, podob Glad wiedz 131. Niekiedy wieci nawet nad tym samym krajem trzy lata Gaj Rozw 30, cztery lata Czap Mat 78, siedem lat 20. Pooenia zajmowane przez J. na niebie s podstaw do okrelania czasu wit Baj
127, K 46 Ka-S 463. J. Zwiastuje ranek Sych SGKasz 2/114, Szyf Trd 52, Glad Wiedz 184-185, 189, 190, 191, 193-194,

koniec nocy Kul Wiel 3/511 i nadejcie dnia 18. Jeli jest najwyej na niebie Glad Wiedz 195 lub poudniowym zachodzie Glad Wiedz 184 - wskazuje pnoc. Gdy J. schodzi na d - zblia si dzie Glad wiedz 183. Przepowiednie pr roku: J. zwiastuje nadchodzc jesie Glad Wiedz 19S; wschd J. zapowiada zblianie si wiosny Glad Wiedz 184, 188, 196; jeli wieci janiej - zbiera si na lato, jeli natomiast jest we mgle - zima potrwa dugo Glad Wiedz 183; d o b r e g o roku: J. wieci 15; dbr y c h u r o d z aj w: J. jasna w wigili Boego Narodzenia 1, J. wieci dugo przed Godami 2; z d r o w i a : J. wieci przed Boym Narodzeniem 14. & W pieniach religijnych J. symbolizuje M a r y j 4, 8, 10, 22, w. Stanisawa Kostk 9; w pieniach weselnych - p a n n m o d 5-7, w zestawieniu fraz. jutrzenka wolnoci oznacza nowy p o c z t e k i n a d z i e j , w relacjach potocznych - zbliajcy si dzie 17, 18. Jest symbolem m o d o c i i p i k n a Mosz Kul 2/27. Jest take znakiem narodzenia Chrystusa Kup Pol 81.

8 - Jutrzenka to Maryja. a. Zawitaj, ranna jutrzenko, ty grzechw naszych lekark. K 17 Lub 12. b. Witaj czysta Panienko, najjaniejsza Jutrzenko, witaj wita, wniebowzita, nie pokalana. K 22 Lecz 172. c. Witaj, jutrzenko, rano powstajca! liczna jak ksiyc, jak soce wiecca. Ty wiecisz mile wiatu - Czstochowie, gdzie czoem bij wiata monarchowie. K 19 Kie 134; war.: ... z rana ..., lnica. TN Nedew 1977. d. wita jutrzenka, Maryja zrodzona, wynika rdo, co oywia ziemi, leczy od chorb z grzechu ludzkie plemi. K 33 Chel 156. e. Przed Soca wejciem, ta Jutrzenka wschodzi i ju wieci zaczyna. Gow ju smoka jej narodzenie kruszy i daje wiatu zbawienie. K 28 Maz 349. f. Gwiazdo Zaranna, Ranna Jutrzenko, Niepokalana Mario Panienko. Kai Lim 26. g. Zawitaj, Pani wiata, Niebieska Krlowa, witaj, Panno nad Panny, gwiazdo
porankowa. K 23 Kai 251 [z tekstu Godzinek o niepokalanym poczciu Najwitszej Maryi Panny, powsz., zob. np. modlitewnik Jestem z wami, Warszawa 1990, s. 379].

9 - Nowa jutrzenko kraju sarmackiego, drogi klejnocie narodu naszego. K 27 Maz 382; war.: ... Krlestwa Polskiego. l/)m lsk 430. 10 - Ranna jutrzenka wiecca, Pani nasza kochajca W Okulicach zajaniaa, by nas z Bogiem pojednaa. Nyr Kar1 54. PIENI PASTERSKIE 11 Kiedy bdziesz wyganiaa, Moja kochanecko, Nie zapominaj, zapiewaj: Witaj jutrzinecko! Lom lsk 361; war : A jak ... moja panieneczko, spojrzyj w niebo i zapiewaj ... Nie tyle-li jutrzeneczko, ale Gwiazdo morza, piewam z rana do wieczora, a zagasn zorza. ZWAK 1884/95. PIENI ONIERSKIE

DOKUMENTACJA
PRZEPOWIEDNIE 1 - Wilija pikna, jutrzenka jasna - bdzie stodoa ciasna. Wit Baj 315; war.: ... za ciasna. TN Huta 1966; ... a jutrznia ... ZWAK 1882/182, Wes lsk 216; Na Adama piknie, jutrzenka jasna, bdzie stodoa ciasna. NKPP Adam i Ewa 4. 2 - Gdy jutrzenka przed Gody dugo wieci, chleba maj dosy boe dzieci; gdy zniknie gdzie W zasonie, nastpi lata plone. NKPP Boe Narodzenie 6, nadto: ZWAK 1882/182. KOLDY BOONARODZENIOWE 3 - Na wschodzie, na wschodzie jutrzenka zesza I dobr nowin ludziom przyniesla. Kot Rzesz 453.^ 4 - liczna Panienka jako jutrzenka zrodzia syna, pikna nowina. Bart Lub 142; war : ... dobra nowina. K 5 Krak 200, 358. PIENI WESELNE 5 - Ju dzie zajania, jutrzenka wschodzi, ju nam wstaa liczna Mary, po podwrzu chodzi. Chd p 75. 6 - Witaj, druyno, od Boga nam przysana, witaje i ty, jutrzenko kochana. Chd p 77. 7 - Gdy tylko zabynie jutrzenka na niebie, niejedn panienk zwabicie do siebie. Piat Krak 328. 12 - wiato jutrzenki zapowiedzi wolnoci. a. Jutrzenka zabysa na samym wschodzie, Wojsko polskie kociuszkowskie Na pomoc nam idzie. wir Piel 193. b. Ojczyzno droga ... Lecz dzisiaj Ciebie Wrg si ju lka, Ju Ci na niebie wieci jutrzenka. LL 1980/1-3/112. 13 - Skoro zawita jutrzenka z rana, ywo wjarusi, stawajc'e tu! Kam Pom 293. RELACJE POTOCZNE I ZAPISY WIERZE 14 - Jeeli jutrzenka wieci przed Boym Narodzeniem - to ludzie s zdrowi i silni, jeeli nie - to odwrotnie. Glad Wiedz 130. 15 - Jutrzenka wieci, bdzie dobry rok. a. Jak jutrzenka wieci - to dobre czasy. Glad Wiedz 130. b. Gdi ona jeci, a nie zawdi w kazdi rok, to rok bdzie dobri. Szyf Trd 53. C. Jak jutrzenka do nas przysza - dobry rok, cieszyli si. Glad Wiedz 130. d. Jutrzenka jak wieci 3 dni, to bdzie urodzajny rok. Glad Wiedz 130. e. Nad ktrym krajem jutrzenka wieci co rana, tam bdzie dobry rok. ZWAK 1886/108. 16 - Jutrzenka jest to gwiazda, ktra wiecia trzem krlom w drodze do Betlejem. Znika po witach Boego Narodzenia po doprowadzeniu trzech krli do stajenki. Glad Wiedz 129. 17 - W jzyku ludowym to ona jest uwaana za zbliajcy si dzie, a w jzyku znw kocielnym to do tej gwiazdy, do Jutrzenki, porwnujo Matk Boske, e tak jest blisko ludzkoci, ze cigle jest. Etnl 1989 Bilg 118. 18 - A jeeli chodzi o nadejcie dnia, no to najlepiej poznamy sie po Jutrzence, gwiazda, ktra wczeniej wschodzi, bardzo jasno wieci, jest wiksza od innych gwiazd. Etnl 1989 Bilg 121. 19 - Jutrzenk nazywaj take t gwiazd, ktra wieci nad ranem w grudniu. Wierz, e jest to ta sama gwiazda, ktra wiecia Trzem Krlom w drodze do Betleem. Gwiazda ta

226 _______________ GWIAZDA WIECZORNA - eksplikacja

227
GWIAZDA WIECZORNA eksplikacja

pokazuje si okoo ostatniego listopada, a niknie po witach Boego Narodzenia, czyli po doprowadzeniu Trzech Krli do stajenki. Or L 1938/161. 20 - S take szczliwe gwiazdy, co urodzajno pl i darzenie si dobytku zwiastuj ludziom. ... Zowi j chopi Jutrzenk. Ma ona wieci przez siedem lat nad Polsk, a przez siedem nad Wgrami, a zabyska pierwej nad tym z tych dwch krajw, w ktrym pierwej ksidz msz odprawi pastersk. K 48 Ta-Rz 258. 21 - Do wycznie polskiej tradycji adwentowej naley odprawianie Mszy wotywnych przy wietle jutrzenki)). Wierzono, e jutrzenka jest okiem M. Boskiej i to stanowio waciwie jedyny motyw tak wczesnego odprawiania rorat. Bart Lub 15. 22 - Gdzieniegdzie w Polsce pozdrawiano j rankiem sowami: Witaj, jutrzenko, najjaniejsza panienko)), co pozostaje w niewtpliwym zwizku z uznawaniem obchodzcej nas gwiazdy przez koci za symbol Najwitszej Marji Panny (w litanji i w pieniach). Mosz Kul 2/465. 23 - Wiele jest gwiazd inszych znowu, co sob koron Matki Boskiej zdobi, a midzy tymi najwaniejsze: gwiazda porankowa Jutrzenk zwana, gwiazda wieczorkowa co j przy zachodzie wida - gwiazda plnockowa, co zawdziusieko w jednem miejscu stoji, nigdy nie zachodzi. K 7 Krak 32. 24 - W niniejszym roku [1864] Planeta Wenus najwikszy ma wptyw wywiera na ziemi. Planeta ten odznacza si wiatem bialem, jasnem, iskrzcem i drcem, znany zwykle pod nazwiskiem Jutrzenki. Oprcz Soca i Ksiyca najwicej jest widzialny. Kalendarz berdyczowski gospodarski 1864, s. 5. 25- Ta [Jutrzenka] co teraz jest rann, to na wiosn bdzie wieczorn. A wieczorna, ktrej teraz nie wida, to na jesie, moe zim, bdzie ranna. To tak one co trzy lata zmieniaj si: albo obie razem wida, albo tylko jedn, a druga nie. Ta co teraz chodzi rano, to za trzy lata tam bdzie wieczorem. Glad Wiedz 125 pow. Krosno. 26 - Jutrzenka wieczorna wieci do pnocy, a ranna wschodzi przed wschodem soca. Glad Wiedz
191, podob. Glad Wiedz 133, 195, Szyf MiW 146.

W wielu mitologiach w i a t a Gwiazda Wieczorna jest postrzegana jako zabijajca i spychajca w podziemn odcha soce. Jako staruszka opakuje je i przebacza caodzienne przygody Kop SSym 133. W mitologii i n d y j s k i e j Jutrzenka jest Brzaskiem, Gwiazda Wieczorna -Zmierzchem. Po dziennej wdrwce Brzask (-Jutrzenka) staje si Zmierzchem, siostr Nocy, odzianej w czarn szat Jak ind 26. W kulturze c h r z e c i j a s k i e j Gwiazda Wieczorna jako zapowiadajca nadejcie nocy, bywa traktowana jako symbol Lucyfera Herd Lek 49. W mitologii s o w i a s k i e j Gwiazda Wieczorna to siostra lub narzeczona ksiyca SKSl Lec 133.
=

BIBLIOGRAFIA: Chev Dic 1/142-143; De Vries Dic 441; Glad Wiedz 68-71, 124-138, 176-179; Herd Lek 60; Kop SMit 445; Kop SSym 133-134; Kup Astr 1959/6-7/294-297; Kup Pol 71-76; Kup WiM 24; Lur Slow 79-80; Mif Tok 1/116; Mosz Kul 2/27-28, 465-466; N i e b r z e g o w s k a Stanisawa, Gwiazdy w ludowym jzykowym obrazie wiata, [w:] J O S , s . 152-155; S n a r s k a Magorzata, Konotacja semantyczna nazw gwiazd w polszczynie ludowej, praca magisterska napisana w ZJP UMCS, Lublin 1985; Szyf MiW 145-147; Szyf Trd 49-51, 52, 77, 80; Wort Hoff 7/183-214, 9/17-20. -GWIAZDY, GWIAZDA BETLEJEMSKA, GWIAZDA WIECZORNA, ZORZA.

Poza nazwami: Gwiazda Wieczorna Szyf MiW 146, Szyf Trd 49, 52, Kul MiW 436, Kup WiM 23, Glad Wiedz 72, 134, Plut Dzier 5i, Wieczornica, Wieczorniczka, Wieczorowa Gwiazda Kup WiM 23, Gwiazda na odwieczerz Glad wiedz 72, Gwiazda Wieczorkowa 8, w odniesieniu do Wenus wieczornej uywane s nazwy takie, jak dla Wenus porannej: Zorza, Zorniczka (Zornicka), Zornica Glad wiedz 75; Zorniczka Wieczorna Kup wiM 23, Wenera 2, a nawet Jutrzenka, Jutrzenka Wieczorna, -Jutrzenka. Obok nazwy podstawowej, motywowanej c z a s e m wiecenia G.W. - wieczr, po zachodzie soca: Gwiazda Zachodowa Glad Wiedz 76 lub Zachodnia Kup WiM 23 (take nie notowana w gwarach, lecz powiadczona w sownikach Mrocznica Lin SJP 3/m); pojawianiem si we wrzeniu Wrzesinka Kup WiM 23; wieceniem wczeniej ni inne gwiazdy - Gwiazda Pirszo Glad wiedz 76; uywane s nazwy, ktre cz si z jej f u n k ej - przywiecania z w i e r z tom (zwaszcza dzikim) budzcym si wieczorem do wodopoju i erowania: Gwiazdeczka Zwierzca 1, Zwierzca Gwiazda 4-5, 9, podob Kup WiM 23; Zwierzcka Gwiazda, Zwierzowa, Zwierzyna,
Zwierzynka Glad Wiedz 71, 73; Zwierzonka 2, 9, podob. Glad Wiedz 71, Kup WiM 23;

Zwierza Gwiazda Szyf Mi w 146, Kul MiW 436, Szyf Trd 50; Zwierska Gwiazda Szyf MiW 146, Szyf Trd 50; Zwiernica, Zwiernicka Glad wiedz 71; Gwiazda Zajcowa (Zajca), Wilcza Gwiazda 7, Gwiazda Wou Glad wiedz 71, Bydlca Gwiazda Kup WiM 23. Jest te kojarzona z wyznaczaniem pocztku szabatu - ydowska Gwiazda Glad
Wiedz 76.

Stanisawa Niebrzegowska U m i e j s c o w i e n i e w sposb stay obok ksiyca zostao utrwalone w nazwach: Gwiazda Ksiyca, Miesiczkowa, Suebnica Ksiyca 10, podob. Glad Wiedz 73, Towarzyszka Ksiyca Glad wiedz 73 G.W. bywa nazywana take Wgiersk Gwiazdeczk (bo jeli nie wieci w Polsce, to wieci Wgrom), Wiern, Wiek Gwiazd (jest wiksza od innych gwiazd)
Glad Wiedz 76.

GWIAZDA WIECZORNA
Wenus wieczorna
Wstp. Eksplikacja; Nazwy. Kolekcje. Opozycje. Wygld. Czynnoci: ruch, wiecenie, funkcje. Obiekt. Czas. Znak sakralny. Przepowiednie. Dokumentacja: Pieni miosne. Relacje potoczne i zapisy wierze. Bibliografia.

+ G.W. wystpuje w kolekcji z - > k s i y c e m : znajduje si przed miesicem / przy miesicu, razem z nim wschodzi, idzie po niebie i zachodzi Glad wiedz 73, 134. W polskiej kulturze ludowej Gwiazda Wieczorna jest opiekunk byda i dzikich zwierzt, ktrym wskazuje drog i wyznacza czas erowania. W sposb stay wystpuje w kolekcji z ksiycem: razem z nim wschodzi, porusza si i znika z nieba stajc si -Jutrzenk. *+ Tworzy opozycje z J u t r z e n k ze wzgldu na czas wiecenia: wieczr : rano 3, 11. G.W. jest w i k s z a od innych gwiazd Glad Wiedz 76, por. nazw Wielka Gwiazda.

228______________ GWIAZDA WIECZORNA - dokumentacja

229
GWIAZDA PNOCNA - eksplikacja

Ruch. G.W. w s t a j e 4,9; u k a z u j e s i 6; cho d zi, idzie przy miesiczku I przed miesicem
Glad Wiedz 73, jak ksiyc Glad Wiedz 134, Szyf Trd 50, Szyf MiW 146, Kul

MiW 436, przed wiatem (ksiyca) 5; z n i a s i (po pnocy) Glad Wiedz 190; gdy gin ie, wtedy bydo kadzie si Kup wiM 23. w i e c e n i e . G.W. w i e c i powsz., np. 6-7, 11; wieci chopakowi 1, zwierztom w nocy Sych SGKasz 1/388, Glad Wiedz 72, dzikim zwierztom 9, m. in. wilkowi 7. F u n k c j e . G.W. k i e r u j e / t o r u je d r o g ksiycowi 5, 10; pro wad zi ptaki do ciepych krajw Sych SGKasz 1/388; bez G.W. zwierzta i ptaki nigdzie nie trafi Sych SGKasz 1/388; zdobi koron Matki Boskiej 8. G.W. zmienia sie co trzy lata, tzn. G.W. staje si -i Jutrzenk Glad Wiedz 125. Jest otaczana c z c i : Na widok G.W. chopi odkrywali gowy, egnali si, odmawiali pacierze, a nawet wypowiadali specjalne formuy powitalne M osz Kul 2/465. 00 Jako pierwsza pokazuje si w i e c z o r e m (por. nazwy) powsz. wieci przy zachodzie 6, 8, po zachodzie soca Kup WiM 23, pod wieczr, z wieczora 6-7, wieczorem Glad Wiedz 72-73, 195, w nocy 6, do pnocy 6, ii. G.W. pokazuje si w sierpniu i znika
W kwietniu Glad Wiedz 191. Wedug G.W. okrela si CZaS W nocy Glad Wiedz 68, 194.

nazywaj te tu i owdzie ((suebnic miesica)) albo wprost (podobnie jak lud maoruski) ((gwiazd miesica)) czy ((ksiyca)). Mosz Kul 2/28. 11 - Jutrzenka wieczorna wieci do pnocy, a ranna wschodzi przed wschodem soca. Glad Wiedz 191, podob. Glad Wiedz 73, Kup WiM 23. BIBLIOGRAFIA: De Vries Dic 441; Glad Wiedz 71-76, 124-138, 176-179; Herd Lek 49; Kop SMit 348; Kup Astr 1959/6-7/294-295, 297-300; Kup Pol 71-72, 76-82; Kup WiM 23-24; Szyf Trd 49-51, 52, 77, 80. -+GWIAZDY, JUTRZENKA, KSIIJYC, ZORZA Stanisawa Niebrzegowska

GWIAZDA PNOCNA
Gwiazda Polarna
Wstp. Eksplikacja: Nazwy. Wygld. Pochodzenie. Czynnoci i pozycja na niebie. Dokumentacja: Relacje potoczne i zapisy wierze. Bibliografia.

Znak s a k r a l n y . Moment ukazania si G.W. na niebie w Wigili Boego Narodzenia jest sygnaem do rozpoczcia wieczerzy wigilijnej powsz., ->gwiazda. Gdy G.W. pojawia si na niebie, ydzi ropoczynaj szabat Glad Wiedz 76. ^ G.W. przepowiada zblianie si zimy Glad Wiedz 129, 186; Gdy G.W. wieci jasno jak ksiyc, to bdzie dobrze si darzio 2.

DOKUMENTACJA
PIENI MIOSNE

1 - Owiecita mi gwiozdecka zwierzca, Ta moja kochanecka z innemi wykrca. Lora lsk 296. RELACJE POTOCZNE I ZAPISY WIERZE 2 - To ta Wenera, zwierzonka, to wana dla ludzi, to tak jasno wieci jak ksiyc, to bdzie dobrze si darzilo. Szyf MiW 146. 3 - Zwierzonka wieci z wieczora, a do dnia jutrznia. Glad Wiedz 133, podob. Szyf Trd 50. 4 - Zwierzca gwiazda, bo jak ta gwiazda wstaje, to zwierzta si podnosz i wychodz. Glad Wiedz 72. 5 - Zwierzynco gwiazda idzie przed wiatem (ksiyca) i drog mu kieruje. Glad Wiedz 73. 6 - Mwi si zatem o Wenus wieczornej, e wieci wieczr, z wieczora, do pnocy albo wida j przy zachodzie, pierwsza ukazuje si pod wieczr na niebie itp. Glad Wiedz 133. 7 - Wilcza gwiazda - mwi, e wilkowi tylko z wieczora wieci. Glad Wiedz 72. 8 - Wiele jest gwiazd inszych znowu, co sob koron Matki Boskiej zdobi, a midzy tymi najwaniejsze: gwiazda porankowa jutrzenk zwana, gwiazda wieczorkowa co j przy zachodzie wida i - gwiazda pnockowa co zawdziusieko w jednem miejscu stoji, nigdy nie zachodzi. K 7 Krak 32. 9 - W prawie caej rdzennej Polsce i w pewnej czci Czechosowacji zwie si [Wenus] ((gwiazd zwierzc)) (pol. zwierzca gwiazda, zwierzonka itp., czes. zvffetnice), bowiem, jak powiada lud, wieci ona dla (dzikich) zwierzt)): jak ta gwiazda wstaje, to zwierze si podnosz i wychodz)). Mosz Kul 2/28. 10 - Wieczorn Wenus cz jakie cilejsze stosunki z ksiycem; tak na.przykad lud polski mwi o niej, e idzie przed wiatem (to znaczy przed ksiycem) i drog mu kieruje));

Gwiazda Pnocna jest najwiksz i najjaniejsz z gwiazd -^Maego Wozu. Stoi zawsze w jednym miejscu i wyznacza kierunek pnocny. W astronomii ludowej powicona Matce Boskiej 3, zdobi jej koron 4. W wielu m i t o l o g i a c h w i a t a Gwiazda Pnocna bya uwaana za o kosmicznego kola, wok ktrej obraca si sklepienie niebieskie Herd Lek 120, a nawet cay wszechwiat Kop SSym 108, bram niebios, najwyszy szczyt gry wiata Herd Lek 49, drzwi do nieba lub dziur niebiesk Chev Dic 2/287. Bywa nazywana ppkiem nieba, a odpowiednio do niej wyznacza si te ppek ziemi Mosz Kul 1/20. W wierzeniach e u r o p e j s k i c h i az j a t y c k i c h bya traktowana jako wierzchoek nieruchomego supa lub gwodzia, na ktrym opiera si niebo. Lapoczycy nazywali j gwodziem pnocy, Samojedzi - gwodziem nieba, Czukczowie -gwd-gwiazd Mosz Kul 1/18. Wedug wierze s o w i a s k i c h (np. rosyjskich) Gwiazda Pnocna to jedna z gwiazd wozu - wok niej chodz na uwizi" inne gwiazdy przedstawiajce woa, konia lub osia Mosz Kul 1/38, ->Wielki Wz, ->May Wz.
= Na terenie Polski powszechne s nazwy dwuczonowe zwizane z wyznaczaniem przez t gwiazd k i e r u n k u pnocnego: Gwiazda Pnocna Glad Wiedz 62, Szyf WiM 151, Szyf Trd 57,

Kup WiM 23, Kup Pol 69, Kul MiW 437; Gwiazda Fcihlockowa 4, Glad Wiedz 65, Kup

WiM 22; Gwiazda na pnocy Glad Wiedz 62; sporad. Gwiazda Pnocy, Pnoc Kup Pol 69 i Gwiazda Polarna Glad Wiedz 67, Kup WiM 2:3, Polarska Gwiazda, Polarowa Gwiazda Kup WiM 22; w skrceniu - (na Podhalu) Polarka (por. czes. i sw. poldrka Kup Pol 69), sporad. polargwiazda Kup Pol 22 i 23, zorza polarna 5, z czego wtrnie popularna gwiazda Kup Pol 69. Na traktowanie G.P. jako osi w i a t a , wskazuj nazwy Osiowa Gwiazda Glad wiedz 63, Kup Pol 70; Gwiazda Biegunowa Kup Pol 70; na powizanie tej gwiazdy z -yMalym Wozem - nazwy Dyszlowa Gwiazda i May Wz Glad Wiedz 63, Kup Pol 71, natomiast na jej funkcj przewodniczki Gwiazda Morza Kai Lim 18, Gwiazda Morska Kai Lim 26, Przewodnicz/ca, Pozornica (da pozr 'uwaa na co') Glad Wiedz 63. Sporadycznie notowano nazwy: Sonecznica Kup Pol 70, Swiecido, Ogie, Gwiazda Kuchnia Glad Wiedz 63. G.P. jest identyfikowana jako jedna z gwiazd > Maego Wozu, ktra najjaniej wieci

230 ______________ GWIAZDA BETLEJEMSKA

eksplikacja GWIAZDA DETLEJEMSKA dokumentacja ______________________ 231

wrd gwiazd Wisa 1900/468. Jest j a s n a , d u a , w i e l g a Kup Pol 70. Cechy te znalazy odbicie w cytowanych nazwach - Swiacido, Ogie, Gwiazda Kuchnia Glad Wiedz 63. X G.P. to wg wierze przemieniony o j c i e c , ktrego dziemi s gwiazdy mniejsze gwiazdy WiBla 1900/468, -Wielki Wz. A G.P. nigdy n i e za eh o dz i 4, Glad Wiedz 65; s t o i w jednym miejscu 2, 4 i 5. Jest n i e r u c h o m a ; stanowi wierzchoek supa (gwodzia), ktry podtrzymuje sklepienie niebieskie 1, 6, Kul MiW 437, wok niej krci si cay wiat Glad Wiedz 65. Jest osi caej kuli ziemskiej 2 i przewodniczk eglarzy 3. Wedug G.P. wyznacza si kierunek pnocny, co zostao utrwalone w jej nazwach Szyf Trd 57.

Krli i zatrzymaa si nad stajenk, w ktrej byo Dzieci. Jako e bya wiksza i janiejsza od innych gwiazd utosamiano j z ->komet.
= OprCZ nazwy Gwiazda Betlejemska Kai Lim 29, TN Rakwka 1984, TN Krasiczyn 1985 (czciej gwiazda 1-18, 20) funkcjonuj inne, wice j z Jezusem: Gwiazda Jezusa (Jezusowa) Kai Lim 30; Gwiazda Chrystusowa 19, podob. Or L 1934/120; Gwiazda Mesjasza Red Jelna 1985; Gwiazda zbawienia 9. Bywa utosamiana z -Jutrzenk Kai Lim 29. + GB. wraz z Gwiazdami Trzech Krli, Stajenk Betlejemsk, Pasterzem Wojciechem, Baranem i Kurcczk traktowana jest jako cz s c e n y b o o n a r o d z e n i o wej Kai Lim 30, ->gwiazda; ze socem, miesicem i planetami witaj Jezusa 14. * Anioowie wytoczyli j na niebo, gdy Jezus si narodzi 19; w koldzie: Anio z pnocy wiato z nieba toczy, -vwiato.

DOKUMENTACJA
RELACJE POTOCZNE I ZAPISY WIERZE 1 - Niebo to na slupsie si trzimo, to ten slup jest gdzie gziozda pnocna; gziozda polarna to rdifata. Szyf WiM 152, podob. Szyf Trd 57, Kul MiW 437, Glad Wiedz 64. 2 - Pnocna gwiazda, to ona stoji na miejscu. Ta pnocna gwiazda to nazywa sie o caej kuli ziemskiej. A jakby co dla niej uszkodzone byo, to by przepada cala kulia ziemska i ziemia, tak wszystko to przepado. Czap Mat 57. 3 - Gwiazda Polarna, wok ktrej jak wok osi obraca si sklepienie niebieskie w astronomii ludowej powicona zostaa od dawna Matce Boskiej. Uzasadniano to tym, e Bogarodzica jest dla dusz ludzkich drogowskazem do nieba i przewodniczk, podobnie jak gwiazda biegunowa jest przewodniczk dla eglarzy. Kai Lim 26. 4 - Wiele jest gwiazd inszych znowu, co sob koron Matki Boskiej zdobi, a midzy tymi najwaniejsze: gwiazda porankowa jutrzenk zwana, gwiazda wieczorkowa, co j przy zachodzie wida i - gwiazda pnockowa co zawdziusieko w jednem miejscu stop, nigdy nie zachodzi. K 7 Krak 32. 5 - Gwiazd polarn nazywaj zorza polarna. Wiedz, e jest to gwiazda, ktra zawsze stoi na jednym miejscu wysoko nad nami, nie zmieniajc nigdy pooenia. Or L 1938/161. 6 - Sklepienie to [niebieskie] wyobraano sobie jako bani kulist, obracajc si stale rwnomiernie od wschodu ku zachodowi wok krysztaowej, a wic niewidzialnej osi, ktrej jeden koniec mia by wsparty w miejscu, gdzie wieci Gwiazda Polarna. Kai Lim 16. BIBLIOGRAFIA: Chev Dic 2/287-288; Glad Wiedz 60-67; Herd Lek 49; Kop SMit 348; Kup Astr 1959/6-7/290; Kup Pol 69-71; Kup WiM 22-23; Szyf Trd 57; Tom Drz 72-73, 84. -GWIAZDY, MAY WZ, WIELKI WZ, ZORZA PNOCNA Stanisawa Niebrzegowska

G.B. jest b i a a 12, j a s n a 2, 3a-b, 4a; janiejsza od innych gwiazd 19; najwiksza, wiecia najmocniej z gwiazd TN Krasiczyn 1985. O Jest to gwiazda w e s o a 4h; pikna 15; liczna 3c; nadzwyczajna 4i; najwitsza 4h. w i e c e n i e . G.B. zacza wieci gdy Jezus narodzi si 2,3a-c, 6. G.B. miga wiatem 16; go re Jezusowi 1, b y s z c z y 9, l n i i m r u g a do ludzi 8. W sensie metafizycznym rozwieca ciemnoci 7, cay wiat 2 czyli zwiastuje nadejcie Mesjasza, Krlestwa Chrystusowego; ganie, gdy Trzej Krlowie przychodz do Heroda 20. Ruch. G.B. chyli si ku ziemi i wytycza drog anioom, ktrzy zstpuj z nieba na ziemi 15; rusza po niebie 10, idzie 4g, biey 10, pynie 12. G.B. w s k a z u j e d r o g do Betlejem Trzem Krlom 4a-c, 4e-i, 6, 8-10, 17, 18, 20, 21 i pasterzom u, 19 oraz witej Rodzinie w czasie ucieczki do Egiptu Bart Lub 188. Ukazuje si ponownie, gdy krlowie ruszaj w dalsz drog 20, gdy dochodz do Betlejem G.B. staje nad Betlejem 4g, 12, 13. A G.B. znajduje si nad Maryj / przy Maryi 2, Or L 1934/119, nad szop/koo szopy 3c^i, K 35 Przem 25, nad Betlejem 3b, na wschodzie 5, 8-9, 17, w oboku 1. I* G.B. zwiastuje cud cudw czyli narodziny M e sj as z a 9, 17, uwaana jest za znak z b a w i e n i a , wiecznego wesela 7, 9, 12.

DOKUMENTACJA

GWIAZDA BETLEJEMSKA
Kapella w gwiazdozbiorze Wonicy lub Wenus Wstp. Eksplikacja: Nazwy. Kolekcje. Pochodzenie. Wygld. Waciwoci. Czynnoci: wiecenie, ruch, wskazywanie drogi. Lokalizacja. Symbolika. Dokumentacja: Pastoraki i koldy boonarodzeniowe i noworoczne. Widowiska herodowe. Przemowy weselne. Relacje potoczne i zapisy wierze. Bibliografia.

PASTORAKI I KOLDY BOONARODZENIOWE I NOWOROCZNE 1 - Gore gwiazda Jezusowi w oboku, Jzef stary z Panieneck przy boku. K 5 Krak 199; war.: ... z Pann asystuj ... Mid Pas 60; ... Jzef z Pann asystuj przy boku. TN Klocwka 1979. 2 - Staa si nam nowina - Maryja porodzia Syna. Porodzia i umya - Jasna gwiazda nad Ni bya. Taka gwiazda jasna bya, Ze cay wiat rozwiecila. Kot Zn 372. 3 - (Jasna/liczna) gwiazda wieci na niebie/nad Betlejem/ nad szop/koo szopy (gospodarza), Maryja rodzi Jezusa. a. Zawiecia jasna gwiazda na niebie, Porodzia Panna Syna u siebie - lelija! Kot Rzesz 147.

W kulturze c h r z e c i j a s k i e j Gwiazda Betlejemska uznawanajest za znak narodzenia Chrystusa i symbol zbawienia Duf SNT 286. Gwiazda ta prowadzia Trzech

232 ____________ GWIAZDA BETLEJEMSKA

dokumentacja GWIAZDA KOSU PSZENICZNEGO cksplikacja 233

b. Nad Betlejem jasna gwiazda wiecia, gdy Panna Maryja Dziccitcjko zrodzia. K 35 Przem 22; war.: ... Jasna gwiazda nad Betlejem ..., Kiej Maryja swego Syna powia. Kot Rzesz 518; Jasna gwiazda zawiecia, Panna Maryja Syna porodzia. Kot Rzesz 273. C. Wstaje chopek w nocy o samej pnocy, A nad jego sop Sicna gwiazda wieci. iiSlicna gwiazdo, skde sie tu wzia? Jesce nad t sop Razu nie wiecia)) - Jescem ani razu tuaj nie wiecia. Najwitsa Panienka Syna porodzia. Konop Krak 97, war K 5 Krak 236; Wyszed chopek na dwr prawie o ..., nie widzia tej gwiazdy, co wieci tej nocy. wieci ona, wieci, wieci jak lilija, Najwitsza Panienka Jezusa powija. K 49 Sa-Kr 182, podob. K 49 Sa-Kr 179; Wyszed ten gospodarz ... jasna ... wieci ona wieci jak biaa lelija, tam Najwitsza Panna Syna opowija. Bart Lub 139; A gdy ogrodowy o pnocy wyszed, Nad jego szopo Jasna gozda szweczy. Stef WarmP 1/209; Wysed chaupnieck na dwr ... nad jego szop ... Nicraz-cm wychodzi na dwr o pnocy, a jesce 'm nie widzia takij licnyj gwiazdy. Teraz licna gwiazda janie owiecia ... K 22 Lecz 21. d. Kole onej szopy liczna gwiazda wieci, dziwuj sic starzy, dziwuj si dzieci. A jeszcze- tam nigdy gwiazda nie wiecia, Przenajwitsza Panna Syna porodzia. K 12 Poz 310. 4 - Gwiazda prowadzi Trzech Krli (od wschodu) (do Betlejem / do Jezusa). a. Poszli byli Trzech Fi'rlowie - po wiecie, owiecaa im jasna gwiazdeczka - na niebie. ZWAK 1885/16. b. Trzej Krlowie od wschodu, Gdy gwiazd ujrzeli, Zaraz do Betleem Czym prdzy bieeli. ZWAK 1884/65. C. Trzej Krlowie, monarchowie, od wschodu przybyli - Za gwiazd pieszyli. Kot Rzesz 382. d. Trzej Krlowie z krajw wiata jechali, O jasn gwiazd nad Betlejem pytali. Kot Rzesz 518. e. Krlowie jad przez pole, Gwiazd widz w wietnem kole. Hej nam hej! J\tra im drog wskazuje, I do Betleem kieruje. Mid Pas 70. f. Gwiazda sie pojawia, co krlw prowadzia, prowadzc im wiecia, gdzie Panna Z Synem bya. Bart Lub 180. g. Mdrcy krla poegnali, Za gwiazd si udali, I{tra sza, jako poczta, Az nad Betlejem stana. Or L 1934/120. h. Ze Wschodu krlowie serdecznie radzi, Najwitsza wesoa gwiazda prowadzi. K 26 Maz 71. i. Gwiazda liczna nadzwyczajna przyprowadzia Trzech Krlw od wschodu kraju, ktra wiecia Na uczczenie Tego Boga, Ktrego niewdziczno sroha Heroda szuka. K 35 Przem 24. 5 - Gwiazda zawitaa nowa na wschodzie, wstawaj zapady w cieniach narodzie. K 5 Krak 250, war.: Mid Pas 63. 6 Bg sie rodzi, gwiazda wschodzi, Trzej Krlowie od wschodu, tu z darami, ofiarami, kady
swego narodu. K 11 Poz 39, war.: TN Zielone z Przejm 1979.

b. - I^jdmyz prosto, mj Janeczku, do szopy, gdzie nam gwiazda drog ciele w te tropy. TN
Aleksandrw 1978, war.: Bart Lub 176, K 5 Krak 243.

12 - Biaa gwiazda plynyla, gdzie nad szopk stanyla rozjanienie serdeczne i wesele wieczne. TN azory 1984, war.: Bart Lub 304. 13 - [Kuba] widzi gwiazd, e stana, jasno wielka ogarna Betlejem. K 27 Maz 118. 14 - Gwiazda, ksiyc, soce, ... witaj maego Jezusa. Hej nam hej! Witaj go [maego Jezusa] ... Gwiazda go wita i soce, planety, miesic i goce. ... Witaj go narodowic ze wschodu soca krlowie. K 5 Krak 251, war.: Mid Pas 74, ZWAK 1880/104. 15 - Patrzcie, patrzcie do gry, braciszkowie mili, jaka pikna gwiazda do ziemi sie chyli i aniow chry wstpujo na ziemie, piewajc gosem cudnym, Bg sic rodzi w Betlejem. TN Podklasztor
1979.

16 - Patrzcie jak tam gwiazda wiatem swoim miga, j)ewnie dla uczczenia Pana swego ciga. TN
Jacnia 1979. WIDOWISKA HERODOWE

17 - Gdzie jest nowonarodzony krl ydowski? Ujrzelimy jego gwiazd na wschodzie, przybylimy odda mu pokon. Bart Lub 343. PRZEMOWY WESELNE 18 - Ja ida jak niegdy Trzech Krlowie przyjechali ze schodu soca, a gwiazda ich prowadzia a na to miejsce, gdzie si Pan Jezus narodzi. Tak i ja ida za takom e gwiazdom i ty mie przyprowadzia az tu w to miejsce. Kur Opl 52. RELACJE POTOCZNE I ZAPISY WIERZE 19 - Gwiazda Chrystusowa pocza wieci od dnia Zwiastowania, ale ludziom nie bya widoczna. Gdy Zbawiciel na wiat przyszed, wytoczyli j anioowie na niebo. e bya janiejsz od innych znacznie, przeto dostrzegli j pastuszkowie i w. Trzej Krlowie - i poszli pokoni si dziecitku Jezus. Lud 1895/170. 20 - [Trzech Krli do Betlejem] ta gwiazda prowadzia. Tam dzie zmylili drog, ale pnij znowu dzie sie ukazaa. No zmylili wtenczas, jak do Jezusa dojechali, no to wtenczas miaa gwiazda zgasn i nie wiedzieli, gdzie jecha, to Heroda sie pytali, a pnij jak wyjechali dalij, no to znowu sie miaa ukaza. TN Banachy 1984. 21 - [Gwiazda Betlejemska] nie bya zawsze widoczna, tylko wtedy Trzej Krlowie ujrzeli take gwiazd, bo oni nie znali drogi do Betlejem i gwiazda ich ta prowadzia wanie. TN Rakwka 1984,
podob. TN ukowa 1984, Czap Mat 100, TN Krasiczyn 1985.

7 - Gos wdziczny z nieba wychodzi, gwiazdk k' nam now wywodzi, ktra rozwieca ciemnoci i odkrywa nasze zoci. K 22 cz 18. 8 - Gwiazdka na wschodzie tam jasno lni ji mruga na nas, bymy tam li, gdzie jako zorza Dziecina Boa na wiat cay rzuca blask. TN Gorajec 1978, war.: TN Zaboreczne 1979. 9 - Jaka to gwiazda byszczy na wschodzie, gwiazda nowego jimienia, mdrcy wolajo: - Ciesz sie narodzie, to gwiazda twego zbawienia. Biegno krlowie za jej promieniem, a za krlami tum ludu, bo jim ta gwiazda wieci zbawieniem, bo jim zwiastuje cud cudw. TN Rachanie 1978, war.: TN Trzeciakw 1980. 10 - Rusza po niebie wiecca gwiazda, idzie za wodzem gromadna jazda: Biey, biey, biey, biey, a w tropy za ni krlowie biegn do ciemnej szopy. Krak 250, war.: Mid Pas 64. 11 - Gwiazda prowadzi ludzi do szopy. a. Nie masz ci nie masz nad t gwiazdeczk, co mnie prowadzi prosto w szojyeczk. TN Ra 1979,
war.: TN Zielone z Przejm 1979, Bart Lub 173, Mid Pas 109.

BIBLIOGRAFIA: Chev Dic 2/289; Kop SMit 348; K r e i n er Jerzy, Gwiazda Betlejemska w oczach astronoma, [w:] Z kold przez wieki. Koldy w Polsce i w krajach sowiaskich, pod red. Tadeusza Budrewicza, Stanisawa Koziary, Jana Okonia, Tarnw 1996, s. 29-32; Mosz Kul 2/17-21.

-GWIAZDY, JUTRZENKA, KOMETA, WIATO, ZORZA.

Stanisawa Niebrzegowska

GWIAZDA KOSU PSZENICZNEGO

Spica Wedug wierze zapowiada ona nadejcie maja, ktry niesie rolnikom nadziej urodzaju. W ostatnim dniu kwietnia rolnicy wygldaj Gwiazdy Kosu Pszenicznego, marzc o tak dorodnej pszenicy, jak ona im przypomina. Legenda mwi, e kiedy dba pszenicy miay ziarna od ziemi do koca kosu, ludzie nie szanowali jednak

SPADAJCA GWIAZDA

dokumentacja ______________________ 235

234
GWIAZDA SPADAJCA - eksplikacja

zboa, pszenica marnowaa si, a oni narzekali na urodzaj. Wwczas Bg rozgniewa si i zesa susz, grad i nawanice, ktre niszczyy zboe. Matka Boska zlitowaa si nad ludmi i prosia Boga, by odwrci klsk. Bg usucha proby Maryi i pozostawi taki kos, jaki Ona doni obja. Na kosie pozostao wiato tego spojrzenia, ktrem Bg ludziom przebaczy - i janieje po dzi dzie wrd nieba gwiazdeczka Gwiazda Kosa* Zorza 1901/19465-466, war.: Lud 1895/173. Stanisawa Niebrzegowska

Gorce lato nastpi, jeli gwiazdy spadaj w lutym K 42 Maz 391. ^ W powszechnym przekonaniu, gdy gwiazda spada, leci, jest to znak, e u m a r Czowiek 1, 6-7, 13-15, podob. Kup WiM 20. W s e n n i k u S.G. oznaczaj co niedobrego Etnl 1994 Nieb 151, m i e r K 42 Maz 233, K 57 RuC 607, Etn! 1994 Nieb 151, mier dziecka K 7 Krak 178.

Spada gwiazda 'meteoryt'

Obok nazwy spad/a gwiazr/Jca s uywa si<; wyrae niodopay gwiazd 7 lub kamienic, ktre spady z nieba 2, --kamie. Na niektrych obszarach Polski za knoty S.G. uwaane s wodorosty ZWAK 1882/218 Tarnopol. S.G. wygldaj jak mniejsze lub wiksze bryki 8, jak galareta 9. W miejscu, gdzie spada gwiazda, powstaje tusta, galaretowata masa K 46 Ka-s 462, podobna do ojowej wieczki K 7 Krak 31. S te podobne do kamykw: wodniste i przypominajce to zabarwion polewk lub wntrze kurzego jajka Mosz Kul 2/40. Wosy posmarowane mas powsta ze S.G. wyrastaj bardzo dugie 9. S.G. znaleziona w dniu Matki Boskiej Zielnej na Kalwarii stanowi cenny skarb dla tego, kto j znajdzie 11.

GWIAZDA SPADAJCA
meteor Eksplikacja: Nazwy. Spadanie jako czyszczenie si gwiazd. Posta. Czas spadania. Zalecenia. Zakazy. Przepowiednie. Symbolika, sennik. Spadla gwiazda. Dokumentacja: Relacje potoczne i zapisy wierze. Pisana poezja chopska. Bibliografia.
s

Gwiazdy spadajce 5, 7, 9 ze wzgldu na ich nasilenie w okresie sierpnia, w dniu w. Wawrzyca (10.VIII) nazywane s te zami w. Wawrzyca K 15 Poz 224.

DOKUMENTACJA
B Spadanie gwiazd jest wynikiem c z y s z c z e n i a si gwiazd 3,4,8-9, odchodzenia gwiazd na odpowiednie miejsce, bo ju odsuyy swoje Sych SGKasz 1/388; -vgwiazdy. G.S. wedug wierze s rezultatem pknicia sklepienia niebieskiego, gdy na niebie powstaj ogniste rysy" Mosz Kul 2/17, jak w momencie -^byskawicy. W wierszu wspczesnego poety ludowego ladem rozdarcia" nieba jest -+Droga Mleczna, przez ktr gwiazdy spadaj na ziemi 12. P o s t a . G.S. przyjmuj d u s z e l u d z k i e , zwaszcza dusze pogrzebanych bez chrztu dzieci 10, podob. K 34 chel 255, Pei Dem 49; s siedzib dusz pokutujcych Wisa 1896/57. Jest to diabe zepchnity przez anioa 5; mij Szy! MiW 153; wicher, ktry spada Lud 1902/58; demony powietrzne Pel Dem 48; duch powietrzny wj Klech 279. 00 Najwicej gwiazd spada w s i e r p n i u , koo w. W a w r z y c a (10.VIII) 3. W pieni G.S. wyznaczaj czas koca wiata, podobnie jak zamienie soca 1 ksiyca ZWAK 1886/184. Z a l e c e n i a . W czasie spadania gwiazd dobrze jest pomyle yczenie, moe ono si speni Kup WiM 20, podob. Szym SDom 2/287. W momencie, gdy gwiazda spada naley: przeegna si (co oczyszcza grzeszn dusz z win) K 34 chel 255; odmwi pacierz Sych SGKasz 1/388, np. Wieczne odpoczywanie" lub Zdrowa Maryja" K 7 Krak 31, Udz Krak 91, Wisa 1902/441; odmwi modlitw za konajcych i zmarych Kai Lim 22. Kobiety chrzcz" G.S. Mosz Kul 2/683 i nadaj im imiona 10. Jednym ze sposobw uratowania G.S. (= duszy) jest rzucenie w gr patka pciennego Pei Dem 49. Z a k a z y . Gdy gwiazda spada, nie naley na ni patrze, bo mona wkrtce umrze Lud 1907/203, zwiastuje ona bowiem mier temu, kto j widzia Lud 1900/65. Spadanie gwiazd jest zapowiedzi morowej z a r a z y K 42 Maz 343, krwawego boju Mosz Kul 2/467, m i e r c i wisla 1901/80, Or L 1926/154; oglnie to - zowrogi znak niebieski wista 1889/495. RELACJE POTOCZNE I ZAPISY WIERZE 1 - Mwili kiedy, ze kady czlouiiek ma swojo gwiazd. Jak meteoryt lecia, to e ju czowiek ten umar, e gwiazda spadla jego. Etnl 1987 Bilg 118, podob. Or L 1938/161, Kul Wiel 3/512. 2 - Spad jaki kamie z nieba, no a teraz mwio, e jaki meteoryt czy tam co. TN Krasiczyn 1985. 3 - Spadanie gwiazd - zreszt czsto mylone ze spadaniem meteorw - nazywano na caym terenie czyszczeniem: gwiazdi si cziszczo, no spadajo [tzn.] przecziszczajo si koo fentego Wawrzinca. Szyf MiW 148, podob. Szyf Trd 52, Kul MiW 437, Lud 1952/343, Or L 1938/161. 4 - [Gwiazda spadajca czyci si, a dusza ludzka zostaje zbawiona, gdy za w. Wawrzyca upadnie na gwiazd. Gwiazdy, ktre pociemniay do szcztu", spadaj do szklanej bani Piotrowej, w ktrej pal si roztopione ary".] Lud 1895/171. 5 - Gwiazda spadajca, jest to dyabel, zepchnity przez anioa, dlatego te na gwiazdy spadajce patrze niebezpiecznie, gdy dyabel spadszy na ziemi, moe si do czowieka przyplta. Lud 1896/163. 6 - Kiedy meteor wieccy spada z powietrza ku ziemi, mwi: e spada gwiazda, kto umaro albo e kto umrze. K 17 Lub 71. 7 - Meteory uwaano za spadajce gwiazdy, czy niedopaly gwiazd, ktre anioowie zrzucali z chwil mierci ludzi reprezentowanych przez te gwiazdy. Kai Lim 22. 8 - Ruch meteorw informatorzy utosamiali z ruchem gwiazd, tak zwanym czyszczeniem si i spadaniem, a to, e ludzie znajduj czasem na polach mniejsze czy wiksze bryki spadych meteorw, nic tu nie przeszkadza. Na caym bowiem badanym terenie nazywa si je spadom gziazdko. Szyf MiW 153, podob. Kup WiM 20. 9 - Gwiazdy spadajce uwaaj za oznak czyszczenia si gwiazd. W miejscu, na ktre gwiazda spada, pozostaje masa galaretowata, wypalajca traw. Wosy ni posmarowane, wyrastaj bardzo dugie. MAAE 1908/132, podob. ZWAK 1886/94, Wisla 1889/437, Wisla 502. 10 - Trafia si, e dziecko umiera bez chrztu; to duszyczce (zdrobniale od dusza) takiego dziecicia wolno lata po wiecie szukajc, kto by je ochrzci. Wic gdy kto zobaczy tak dusz,

236

___________________ KOMETA - eksplikacja

237
KOMETA dokumentacja

czyli niechrzczeca (meteor), to powinien go ochrzci wymawiajc imiona mskie i eskie K 42 Maz
393, podob. Mosz Kul 2/467.

11 - [Okoo wita Matki Boskiej Zielnej (tj. 15 sierpnia) nad Kalwari spada bardzo duo gwiazd. Gwiazd tak moe znale jedynie uczestnik odpustowej uroczystoci; tylko on moe j dojrze w czasie, gdy spadnie na ziemi. Gwiazda znaleziona w pobliu cudownego miejsca, stanowi ogromny skarb dla tego, ktry j posiada, o ile nie zdradzi tego nikomu] Lud 1908/300. PISANA POEZJA CHOPSKA 12 - lubi chodzi na ki zote/ w wieczory jasne/ ... gdzie z mlecznej drogi - / szczeliny pknitego nieba - / wieczno kapie/ wielkimi kroplami/ sosnom na piersi/ wiatom na gowy/ ludzie mwi: gwiazdy spadaj/ uczeni meteory/ a my poeci e to wieczno kapie/ otulona w ostatni/ blask zorzy Poc Poez 197. 13 - nie wiem ktra jest moja gwiazda / nie wiem do ktrej si modli / bij w chwili mierci w serce nie spadla / jak / spada w gniazdo / ptak polny Poc Poez 458. 14 - Serce zabije rytmem ostatnim / drzewo zakwitnie kwiatem biaym / niebo przeszyje byskawica / gwiazda spadnie na nieboskonie / - moment koca ycia czowieka. [S Chojnowski] Szcz Ant 253. 15 - Z pierwotku sio sie mi letko miele - / wiecorem wieciy gwiozd kerdele. / Przyl noremnica w niebie ugr, / pozrucaa gwiozde jedne, dragom. / Licylak ik - zol mi byo kozdej - / nie zapoli cowiek spadej gwiozdy ... [H. Nowobielska] Szcz Ant 561.
BIBLIOGRAFIA: De Vries Dic 6, 441; G a w e I e k Franciszek, Dwie legendy z Kalwaryi: 1) Gwiazdy spadajce z nieba; 2) Cudowny kamyczek, Lud 1908/300; Kop SMit 348; Kup WiM20-22; N i e b r z e - g o w s k a Stanisawa, Kady czowiek ma swoj gwiazd..., Twrczo Ludowa", 1994, nr 3-4 s, 7-10; Szyf MiW 152-153; SzyfTrd 52, 63; Wort Hoff 6/217-228, 8/470-476. -BYSKAWICA, DROGA MLECZNA, GWIAZDY, KAMIE, NIEBO.

sporad. na lsku i Ziemi Chemiskiej gwiazda z miot 7 i 8, Sych SGKasz 1/388; w pd. Maopolsce, na Podlasiu i woj. zachodnich miota Kup Pol 66. Sporad. na obszarze Polski notowano te nazwy: pomieto, wiecha Kup Pol 66, wicha Lud 1907/211; gwiazda z wiech Sych SGKasz 1/388; gwiazda z grzyw Kup Pol 68, gwiazda z kit Kup Pol 67; gwiazda z rzg (z rzgami), gwiazda z ognistym warkoczem 7; gwiazda z warkoczem, palma, miecz Kup Pol 66; gwiazda z mieczem 5; gwiazda z acuchem, z pawim pirem, z pawim ogonem, isia gwiazda, rakietowa gwiazda, gwiazda marsz, wietlna gwiazda Kup Pol 67; sporad'. gwiazda ognista,
Ogniowa Kup Pol 68.

K.ma kolor b l a d y l u b c z e r wo n y Lud 1907/203; porwnywana jest do mioty, rzgi, miecza, warkocza, co zostao utrwalone w nazwach. Zwraca si uwag na jej ogon 3, 4, 11, ktry K. wlecze za sob. Ogon K. jest duy, ty Etn! 1989 Bilg 119 i ognisty TN Krasiczyn 1985; dodany tej gwiedzie przez Pana Jezusa w celu smagania ludzi K 7
Krak 33.

K. zsya Pan Bg jako ostrzeenie Wisa 1891/628 lub kar za grzechy 9 i 10.

K. gdy spadnie, moe s p a l i / z a p a l i ca ziemi 1, 10, wywrci j i przykry sob 10. Swoimi ogonami K. c i n a j ludzi 5, bij i smagaj K 7 Krak 33; ogonem (miot) z a m i a t a j cay wiat (niebo) 2, 8. Pojawienie si K. traktowane jest jako lichy znak Sych SGKasz 1/388, Wisa 1889/495, zapowiada bowiem w o j n 6, 7, 11, Kul MiW 438, ZWAK 1878/131, ZWAK 1886/108,
Or L 1928/156, TN Krasiczyn 1985, nieszczcie Szyf MiW 153; Z ar a Z Bar rodP 236,

susz
plagi K

6,

n i e u r o d z a j e lub klski w gospodarstwie 6, K 7 Krak 33, Bar rodP 236,

gd 6 i 7, K 48 Ta-Rz 259, ndz K 46 Ka-S 462, Lud

7 Krak 33,

Stanisawa Niebrzegowska
1900/65,

c h o r o b y K 7 Krak 33, Wisa 1889/495, p o m r byda i ludzi 2, 6, 7, 11, n i e s z c z c i a

Kul MiW 438, MAAE 1908/132, Szyf MiW 153, Szym SDom 3/408; smutne losy kraju Wisa 1889/495,

KOMETA
Wstp. Eksplikacja: Nazwy i kategoryzacje. Wygld. Pochodzenie. Czynnoci. Przepowiednie. Dokumentacja: Relacje potoczne i zapisy wierze. Bibliografia.

a nawet k o n i e c wiat a 1, 2, 4, 8-10. Niektrzy twierdz, e K. blada zwiastuje pomr, czerwona - urodzaje na zboe Lud 1907/203, jeli ma ogon zwrcony ku grze, zapowiada plag na ludzi, jeli na d, bd to rzgi na zwierzta Kup Pol 68.

DOKUMENTACJA
W polskiej kulturze ludowej - podobnie jak w wielu innych kulturach - pojawienie si komet byo uznawane za znak wojen, nieszcz, a nawet koca wiata W plastyce c h r z e c i j a s k i e j w ksztacie komety bya przedstawiana Gwiazda Betlejemska Herd Lek 67, Kop sym 156, ->Gwiazda Betlejemska.
=

RELACJE POTOCZNE I ZAPISY WIERZE 1 - [Gdy kometa pokae si na niebie] To wryli, no e moe by koniec wiata wtedy. I wanie w starzy ludzie to mwili, e wanie taka gwiazda z ogonem spadnie, wtedy spali cao ziemie i juz. TN
Krasiczyn 1985.

ft Kometa jest rodzajem gwiazdy i, 2. Obok ogpol. nazwy kometa, kometka (zapoyczonej poprzez ac. z greki, kme 'wosy', kometes 'majcy dugie wosy' Vas ES 2/302, si SE 2/282), sporad. makometa, moneta, na lsku, Warmii i Mazurach w r.m. komet, wystpuj inne: w Wielkopolsce, Maopolsce, Podlasiu i Sieradzko--czyskim, sporad. na lsku i Ziemi Chemiskiej gwiazda z ogonem 1, TN
Krasiczyn 1985, ZWAK 1878/131, Kul MiW 438, K 7 Krak 33, MAAE 1908/132, Szyf MiW 153; gwiazda

z ogonem jak drapka Szyf MiW 153; sporad. gwiazda ogoniasta Wisa 1891/628; kwocica (tj. chwocica od chwost 'ogon') 2-3; ogon Kup pol 66; W pd. Maopolsce,

2 - Przecie kie ci tako gwiazda, kwocica, uniy sie ku ziymi i zamiecie ogonem, to sycik ludzi moe na wieki wywrci i hnet po ludzkim zywobyciu na ziymi. Mie Pog 64. 3 - Skd sie wzina, to sie wziyna jednego wiecora na niebie, niewysoko nad gronicami tako setno gwiozda, co miaa dugany kwost, jako nie przymiyrzajcy mietla brzezowo. Bez tyn kwost nazwali jom ludzie kwocicom, tom gwiozde. Mie Pog 64. 4 - Jes ha na niebie kwocica, co wielgim kwostem co wiecora niebo zamiato, kie zamiecie po ziymi, to wte chlanie wos i nos i pdemy syki jednom drogom. Mie Pog 67. 5 - Czasem za grzechy ludzkie zsya Pan Bg gwiazd z mieczem (komet), gwiazd jak miota. Tym mieczem cina ona ludzi, wic ludzie mr bardzo. Wisa 1898/139. 6 - Komety, szczeglniej z ogonami, a jak oni mwi z miot, zawsze u nich stanowi wrb zych nastpnych lal, jak np. wojny, suszy, nieurodzaju, godu, pomoru na bydo

238
WIELKI WZ eksplikacja WIELKI WZ eksplikacja _______________ '239
i ludzi. K 17 Lub 72, podob. K 46 Ka-S 462, K 7 Krak 33, Dar rodP 236, Lud 1900/65, Lud 1907/203, Kai Lim 33. 7 - Komety czyli gwiazdy z grzyw, rzg, miot lub warkoczem ognistym, uwaa gmin zawsze za przepowiednie wojen, cikiego godu lub pomoru. Gdy jednak ludzie ukorz i szczerze bagaj Boga, natedy odwraca si nieszczcie. Lud 1895/171, podob. Wisa 1889/502, Wisa 1891/628, Wisa 1900/644. 8 - Jedna z informatorek widziaa okoo 30 lat temu gwiazd z miot. Pamita, e jak gwiazda ta ukazaa si, to ludzie bardzo si bali i modlili, gdy wierzyli, e gwiazda to zamiata miot cay wiat, a jak przeleci, to nastanie koniec wiata. Or L 1938/161. 9 - Kometa, jak si ukae, strach ogarnia ludzi; mwi e ziemia przewrci si moe do gry nogami i koniec bdzie wiata; ujrzawszy j, ludzie modl si i pacz; za grzechy ludzkie Bg j te zsya. Wisa 1900/464. 10 - Komety czem s? nie wiadomo; s one zwykle zwiastunami wielkich klsk na ziemi, zsyanemi przez Boga na upomnienie ludzi do pokuty. Kometa moe zapali ca ziemi, wywrci j i przykry j sob. K 34 Chel 255, podob. Mie Pog 64. 11 - Gwiazdy z ogonem (komety) zwiastuj byskawice, grzmoty i pioruny, ona za sama przepowiedni pomoru, godu lub wojny. K 48 Ta-Rz 259. BIBLIOGRAFIA: B i r k e n m a j e r Jzef, Ten czy ta kometa, JP XIV, 1929, s. 154-155; Chev Dic 2/73; De Vries Dic 109; Herd Lek 67; Kup Astr 1959/6-7/291-294; Kup Pol 69-71; Kup WiM 22-23; N i e b r z e g o w s k a Stanisawa, Gwiazdy w ludowym jzykowym obrazie wiata, [w:] JOS, s. 155-156; N u z i k o w s k a Helena, Kometa r. 1812 w Muszynie, Lud 1909/67-69; Szyf MiW 152-153; Szyf Trd 6264; U a s z y n Henryk, O rodzaju rzeczownikw kometa i planeta, JP 1930, nr 15, 8. 54-56; W e i n t r a u b Witold, Ten i ta kometa, JP 1929, nr 14, s. 178; WSrt Hoff 5/89-170.

Wedug wierze rosyjskich cay gwiazdozbir ma przedstawia wou, konia lub osia chodzcego na uwizi wok osi wiata Mosz Kul 2/38, ->Gwiazda Pnocna. Sowiaskie nazwy tego gwiazdozbioru (podobnie jak germaskie i romaskie) odnosz si przede wszystkim do wozu i wonicy: pol. wz, wasg, furmany; brus. kol'asa; ukr. viz; ros. voz, wonica; bug. kola; serb. i chorw. kola, furmani. Dodatkowo u Serbw i Chorwatw funkcjonuj take odnoszce si do wow, u Bugarw do niedwiedzia (meka) oraz zbjw (chajduci), a w pd. Biaorusi do czerpaka, miarki
(karec) Mosz Kul 1/38.
=

Ogpol. nazwa Wielki Wz Etnl 1989 n i i s 119, Kup Astr 2:19, 241, nawizujca do w y g l d u ma nazwy sy nonimiczne: Wz Kul MiW 437, Kup Astr 239, Szyf MiW 147, 151, Kup WiM 25, Glad Wiedz 53, Wisa 1900/468, TN Krasiczyn 1985; Duy Wz, Srogi 'wielki' WZ,

-GWIAZDY, GWIAZDA BETLEJEMSKA.

Wzek, Wbzik, Wozisko, Due Wozisko Kup WiM 25, Kup Astr 239, KaJasa Kup Pol 83, Kareta, Kareta z Dyszlem, Wasag Gad Wiedz 55, Wz z Dyszla Kup Astr 239, Kup WiM 25, Woz z DyszJem Glad Wiedz 55, Wz z Krzywym Dyszlem Glad wiedz 55, Kup Astr 239, Makw Wz z Krzywym Dyszlem, Wz ze Zamanym Dyszlem, Dy-siel, Dysiel Zamany Glad wiedz 55; utworzone od m i e j s c a wystpowania W.W.: Wz na Niebie Glad wiedz 55, Niebieski Wz Kup WiM 25, Kup Astr 240, Wz na Pnocy I Pnocny Wz Glad Wiedz 55; a n t r o p o m o r f i c z n e : Furman Glad
Wiedz 53, Sych SGKasz 1/288, Kup Astr 239; Duy Furman Kup Astr 240; Z O O m o r f i c z n e : Niedwied Kul MiW 437, Kup WiM 25, Kup Astr 240, Glad Wiedz 53, 59; Duy, Wielki

Stanisawa Niebrzegowska

WIELKI WZ
Wstp. Eksplikacja: Nazwy. Kolekcje. Opozycje. Pochodzenie. Ilo gwiazd. Czci. Czynnoci. Obiekt. Czas i miejsce. Przepowiednie. Dokumentacja: Opowieci wierzeniowe i bajki. Relacje potoczne i zapisy wierze. Pisana poezja chopska. Bibliografia

Polski ludowy jzykowo-kulturowy obraz Wielkiego Wozu wpisuje si (wraz z Kosiarzami, Babami, Maym Wozem, Drog Mleczn) w widzenie niebajako chopskiego gospodarstwa. W mitologii g r e c k i e j Wielka Niedwiedzica to kapanka Artemidy - Kallisto, przemieniona przez Artemid w niedwiedzic, a przez Zeusa przeniesiona na niebo
Grav Mit 87, Mif Tok 1/U7.

W mitologii c h i s k i e j siedem gwiazd Wielkiej Niedwiedzicy odpowiada siedmiu otworom ludzkiego ciaa i siedmiu otworom w sercu Chev Dic 3/344. W kulturze s o w i a s k i e j Wielki Wz to grupa gwiazd widoczna cay rok na pnocnej czci nieba, potocznie postrzegana jako wz, jego koa i zamany dyszel, rzadziej take jako w, wilk lub niedwied. Wyrniane (np. przez Serbw i Chorwatw) gwiazdy w tym zbiorze to oprcz wow take oracz i/lub pasterz.

Niedwied, Niedwiedzica Kup Astr 240, Glad Wiedz 59, Wielka Niedwiedzica Lud 1898/414; zwizane z w i e r z e n i a m i : Wzek Antychrysta, Lucypera 9; inne: Mleczny Wz (jako wynik kontaminacji nazw May, Wielki Wz i Mleczna Droga) Kup WiM 25, Kup Astr 239; Wz, co cignie przy koniowi, Furmaski Wz (poczenie nazw Wz i Furman) Glad Wiedz 55. + W.W. i K o s i a r z e razem zachodz w zimie Glad Wiedz 183, gdy ukazuj si na zachodzie, zwiastuj lato Glad Wiedz 190. <-> W. W. wchodzi w opozycje wielkoci z -* M a yrn W o z e m i czasu wiecenia z -* K o s i a r z a mi i -> B a b a m i. X Wedug legend pochodzenie W.W. na niebie jest rezultatem kary: zaniepjcie do kocioa w wito Boego Narodzenia 2-3 Bg przenis wonic z komi i wozem midzy gwiazdy; ukara furmana za jego za pych 4; przenis midzy gwiazdy syna, ktry wiz swoj matk-grzesznic do pieka 5; na rozkaz Pana Jezusa Micha Archanio zrzuci wz Lucypera z nieba 9. Wedug innych wierze W. W. to krl i jego szecioro dzieci, umieszczeni na niebie przez Boga, gdy wz im si zama i. .* W W.W. wyrnia si: c z t e r y gwiazdy Etnl 1989 Bilg 119, pi gwiazd Kup Astr
241, Glad Wiedz 51, SZe Kup Astr 241, S I e d e m TN Krasiczyn 1985, Gad Wiedz 51, OSiem lub

dwanacie gwiazd Gad Wiedz 51. ir Cztery gwiazdy to koa wozu, nastpne trzy to d y s z e l 2, 6, ktry jest zamany lub skrzywiony 6-8. Jest on zwrcony w stron wschodni, a tylne koa wozu w stron zachodni 2. Koa tworz ukad trapezowaty: W.W. zadnie koa ma syrzyj, u przodka wzyj, dwa konie na przedzie, wonica na samym przodku Glad Wiedz 51. Jedno z k jest wytrcone Kup Astr 240, naderwane 2, 4. Niekiedy wyodrbnia si konia

240
WIELKI WZ dokumentacja MAY WZ eksplikacja _______ ___________ 241

(jednego lub dwa), wonica (furman) Glad Wiedz 51, Kup Astr 241 i may jedziec [gwiazda ta ley nad trzeci gwiazd dyszla] Glad Wiedz 57. W.W. i d z i e od wschodu ku zachodowi i niejako cofa si tylnymi kolami

potpia i sdzi rodzicw. Syn pdzc ku pieku uderzy dyszlem o rg pierwszej bramy i zama go w polowie. Potem zawstydzony przez anioa puci konie i odbywaszy wraz z matk pokut dostpi zbawienia.] Lud 1895/175, inn e war. zob. Krz PBL nr 2457. RELACJE POTOCZNE I ZAPISY WIERZE 6 - Cztery gwiazdy tak jak Wz jak ma kola, a trzy jest w przodzie tak, jak dyszel. No to nazywaj Wz. To jest przewanie na pnocy. TN Krasiczyn 1985, podob. Szyf MiW 151, Kup WiM 25, Kup Astr
241, Glad Wiedz 51, 55, 57, 119, TN Danachy 1984.

W kierunku ruchu 2, podob. Glad Wiedz 119, Wisa 1898/138.

Micha Archanio na rozkaz Pana Jezusa zrzuci W.W. z nieba i zama mu dyszel 9; na W.W. jedzi w. J e r z y K 7 Krak 29, w . E l i a s z Etnl 1989 nilg 122. 00 A W.W. widoczny jest nad horyzontem cay rok, lecz chodzi jedynie pnocn
Czci 1985. nieba, na poudnie nie przychodzi Glad Wiedz 118, podob TN Krasiczyn

7-/1 jak jest Wz dajmy na to, to ma cztery gwiazdy rozstawione i zamany dyszel. To sie nazywa Wielki Wz, bo jest i Wz May. Etnl 1989 Bilg 119, podob. TN Krasiczyn 1985. 8 - Wielki Wz tyry gwiazdy kola, a trzy taki rzdecek to dysiel zlomany. Glad Wiedz 51, podob.
Kup Astr 241.

Utrwalaj to nazwy: Pnocny Wz, Wz na pnocy. Sporad. twierdzi si, e W.W. jest na rvdku wiata i krci si na jednym miejscu Glad Wiedz 118; jedzi po -Drodze Mlecznej 10.
Po W.W. poznaj Czas W nocy Etnl 1989 Bilg 120, Szyr MiW 151, Glad Wiedz 121, 152, 153,

9 - [Wielki Wz] jest to wzek Antychrysta albo te Lucypera, ktrego Micha Archanio na rozkaz Pana Jezusa zrzuci z nieba i zama mu dyszel. Glad Wiedz 58, podob. Glad Wiedz 55.
PISANA POEZJA CHOPSKA

183, 185, Kai Lim 41 i nad ranem Glad Wiedz 152; okrelaj kierunek Etnl lssn niiR 121, Kup
Astr 241, ZwaSZCZa pnocny Glad Wiedz 154, 194.

10 - Stoi noc / na skraju wsi / i parasol wznosi, / a na niebie / srebrny kapan / mszay / gwiazdom gosi, / Wielki Wz / robotnic peen / w Drog Mleczn / skrci. / Kapan mody / koczy witem / i wie ros / wici. [W. Sitkowski] Ad Zote 237.
BIBLIOGRAFIA: Chev Dic 3/343-345; Glad Wiedz 118-123, 176-179; Kop SMit 349; Kup Astr 1958/5/239-241; Kup Pol 82-87; Kup WiM 24-25; Mif Tok 1/116-118; N i e b r z e g o w s k a Stanisawa, Gwiazdy w ludowym jzykowym obrazie wiata, [w:] JOS, s. 157-159; S n a r s k a Magorzata, Konotacja semantyczna nazw gwiazd w polszczyme ludowej, praca magisterska napisana w ZJP UMCS, Lublin 1985; Szyf Trd 56-57; Wort HofT 9/679-684.

Wieczorem W.W. jest na zachodzie Glad Wiedz 196, do pnocy obraca si na pnoc Glad Wiedz 188; o pnocy jest na pnocy Glad wiedz 196; po pnocy wykrca si na
wschd Glad Wiedz 121, 188, Kai Lim 41.

W przys. Jak wida Wz, to siedlaku gotuj wz, zbieraj z pola Glad Wiedz 197; gdy w lecie wida W.W. na zachodzie, bdzie d e s z c z Glad Wiedz 196.

DOKUMENTACJA
-+BABY, DROGA MLECZNA, GWIAZDY, KOSIARZE, MAY WZ, NIEBO.

Stanisawa Niebrzegowska
OPOWIECI WIERZENIOWE I BAJKI

1 - Wielka Niedwiedzica, a waciwie jak lud nazywa Wz powsta w taki sposb: Na wielkim wozie wiz krl swoj dziatw i chcia j zawie do nieba; w drodze, juz za chmurami, wz si zama i dzieci rozsypa, ale Bg nie puci ich ju na ziemi 1 w postaci gwiazd umieci na niebie; razem wszystkich dzieci byo szecioro, a ojciec sidmy. Wisa 1900/468. 2 - Najbardziej wpada ludziom w oko Wielki Wz na niebie, ktry wprawdzie posuwa si (pozornie) po niebie tak, jak wszystkie inne gwiazdy, od wschodu ku zachodowi, ale kola tylne ma zwrcone w stron zachodni, a dyszel w stron wschodni, posuwa si te tylnemi koami naprzd, nie za dyszlem. Dlaczego cofa si tak, wyjania nastpujca bajka. Jecho parobek we wito Boego Narodzenia ze ydami. W drodze zawodzi koem o pieko 1 musio w ty cofa. Pon Bg lak go ukoro, e ni mg dalej naprzd jecha, ani te cofa sic daleko w ty. I przenis go na niebo, gdzie do dzi dnia cofo si w ty. Wisa 1898/138. 3 - Furman (Wonica) - gwiazda Wz. O niej prawi, i jaki niezbony wonica jecha gdzie w sam dzie Boego Narodzenia, zamiast i do kocioa. I dlatego wz mu si rozlecia i midzy zowrogie przeniesiony gwiazdy. K 48 Ta-Rz 258. 4 - [Kiedy na wiecie byo peno zbjcw. Pewien furman jedzi z mlekiem do miasta. By! on bardzo pewny siebie. Chwali si, e nie boi si jecha przez las, w ktrym s zbjcy. Moe jecha nawet przez pieko. Gdy podjecha pod pieko, zawadzi o bram tylnym koem, koo oderwao si, a mleko rozlao si. Pan Bg ukara furmana za jego pych i przenis go na niebo, eby ludzie wiedzieli, i Pan Bg brzydzi si pych. Od tego czasu wida jego wz na niebie z naderwanym koem, a furmana koo dyszla jak poi konie. Panu Bogu al byo rozlanego mleka i te przenis je na niebo. Jest to mleczna droga.] Sych SGKasz 1/288. 5 - Lud ruski i polski zna Wz ze zamanym dyszlem - wskazuje jako taki konstelacy Wielkiej Niedwiedzicy. [Na wozie tym bogobojny syn wiz swoj matk, wielk grzesznic do piekl. Chrystys Pan posta anioa, aby zatrzyma! syna i pouczy, e dziecku nie przystoi

MAY WZ

May Wz jest postrzegany w cznoci z Wielkim Wozem i ujmowany w ramach sceny gospodarskiej" razem z Drog Mleczn, Kosiarzami, Babami, Odbieraczkami. = Oprcz nazwy May Wz Glad wiedz 60, Kup Astr 241, na obszarze Polski wystpuj inne: Wz; (na Pomorzu, Kujawach i w Poznaskiem) Wzik, Wzek, May Wozik, May Wzik Kup WiM 26, Kup Pol 88, MaJeriJci Wz Kup WiM 26, Kup Pol 87, Mniejszy Wz Kup Pol 87, May Furman, sporad. Maa Fura, Biedka (od bida 'wz o dwch kkach') Kup Astr 242, Kup Pol 88, Niedwied, May Niedwied,
Maa Niedwiedzica Glad Wiedz 60, Kup Pol 88, Kup WiM 26.

Ze wzgldu na wielko M.W. jest porwnywany do -^Wielkiego Wozu -mwi si, e M.W. jest do kartofli, a duy do siana Kup Pol 87. Wrd jego czci wymienia si cztery kka i dyszel Kup WiM 25, ktry skierowany jest w gr Kup Astr 241. Najbardziej widoczn i najjaniejsz z gwiazd M.W. jest ->Gwiazda Pnocna Kup WiM 25. Dziki tej gwiedzie, znajdujcej si zawsze w tym samym miejscu, M.W. jest atwo rozpoznawalny na niebie. Wrd gwiazd MW., w Krakowskiem wyodrbniaj rwnie Warsztat w. Jzefa Lud 1895/173 i 174.

243
KOSIARZE 242 _______________________ KOSIARZE - eksplikacja eksplikacja

M.W. znajduje si zawsze n a

pnocy Kup Pol 87, nad Wielkim Wozem Glad Wiedz 60.

BIBLIOGRAFIA: Glad Wiedz 60-67; Kup Astr 1958/5/239-241; Kup Pol 87-88; Kup WiM 25-26- Mif Tok 1/116-118.

Trjca wita - w pow. raciborskim Glad Wiedz 49; Trzy Jutrzenki - w pow. gorlickim; Trzy gwiazdy w kupie - w pow. Wieliczka Glad wiedz 49. Inne nazwy to: Panny, Gwiazdy w. Wawrzyca lub w. Wojciecha Glad Wiedz 50, Stajenka Betlejemska Kai Lim 30-31. + K. i W i e l k i Wz zachodz razem w zimie Glad Wiedz 183; gdy ukazuj si na zachodzie, zwiastuj lato Glad wiedz 190.

-GWIAZDY, GWIAZDA PNOCNA, WIELKI WZ.

Stanisawa Niebrzegowska * w. Izydor dopomagajcy ludziom w czasie klski wraz z kosiarzami zamienia si w konstelacj 2. Jest to drg, ktrym Lucy per chcia uderzy Pana Boga, a ktry przy uderzeniu w ska zamieni si w kos Gal star 43.

KOSIARZE
Pas Oriona; Orion Swoim ukadem przypominaj k o s 5 , 6 lub rzd k o s i a r z y 4, podob. Mosz Kul 2/37, j e d y n k f>, lask Glad Wiedz 188. A
Wstp. Eksplikacja: Nazwy. Kolekcje. Pochodzenie. Wygld. Ilo gwiazd. Czynnoci: ruch, wiecenie. Miejsce i czas. Przepowiednie. Dokumentacja: Przysowia. Legendy. Relacje potoczne. Bibliografia

Najczciej dostrzega si t r z y gwiazdy (co zostao utrwalone w nazwach) 7,

Kup Astr 233, Kup WiM 26, Glad Wiedz 42-43, 48, 185, Mosz Kul 2/37; niekiedy Wymienia Si trzy

gwiazdy na kos i trzy na kosisko Kup Astr 233; dwie kosy Red. Sarzyna 1984, trzy gwiazdy drugiej kosy s mniejsze i ciemniejsze od pierwszych Mosz Kul 2/36. W polskiej kulturze ludowej Orion jest postrzegany jako grupa trzech lub szeciu gwiazd przypominajcych kos lub koszcych mczyzn i wsptworzy gospodarski" obraz nieba (z Wielkim i Maym Wozem, Drog Mleczn, Babami, Odbieraczkami). W t r a d y c y j n y c h kulturach gwiazdozbir Oriona jest czony z pewnymi wydarzeniami mitycznymi lub zajciami gospodarskimi. W mitologii g r e c k i e j Orion by myliwym ugodzonym za zalecanie si do Plejad (-^Baby) strza Artemidy i przez ni przemieniony w konstelacj Grav Mit 140. Wedle innych wersji mitu, Orion zrodzi si z moczu i dlatego konstelacja Oriona przynosi deszcz zarwno wtedy, gdy wschodzi, jak i wtedy, gdy zachodzi". Grav Mit 141. W kulturze s o w i a s k i e j Orion by postrzegany w staym ukadzie z Plejadami: razem id po niebie, na wiosn razem przestaj wieci, a po upywie okrelonego czasu znw pokazuj si na wschodzie Mosz Kul 2/34. Najpowszechniejsza na terenie Sowiaszczyzny dla pasa Oriona (lub nawet caego Oriona) nazwa zostaa utworzona od nazwy kosy lub kosiarzy: Kosiarze (Biaoru, centralne Karpaty, Sowenia), Koniki (rdzenna Polska), Kosy (Czechy, pd-zach. Polska), Kosari (Ukraina, pd. Biaoru, Rosja). U Serbw i Chorwatw funkcjonuj nazwy api, tdpi, tapci, tapovi utworzone od tap, tapac 'kij, kijek, prtek', w Bugarii - nazwa rado": rdlo, orao, ralica, rolnica MoszKul 2/37-38.
=

Ruch. K. w s c h o d z , p o k a z u j s i jesieni Glad wiedz 98, 191, 195-196, a zachodz na Wojciecha, na wiosn Glad wiedz 98, 185, 191, 195. K. id krokiem jak gsi Mosz Kul 2/31, zaraz za slunkiem Szyf Trd 55 czyli od wschodu ku zachodowi Glad wiedz 106; gr chodz w grudniu i styczniu Glad Wiedz 107, Mosz Kul 2/33, id ku doowi, gdy zblia si wiosna Szyf Miw 150, Szyf Trd 55. w i e c e n i e . W jesieni K. w i e c ca noc Glad Wiedz 191; najbardziej i najduej widoczne s w zimie Kup Astr 233. A 00 K. zmieniaj miejsce na niebie, przemieszczajc si ze wschodu na zachd, zawsze id za -*Babami, za nimi z kolei id -Odbieraczki. W pieni weselnej umieszczane wyej'ni ksiyc: Wysoko miesicek, jesce wyy kosy, Weze Kasiu grzebie, rozcesaj mi wosy, ZWAK 1888/137. Wedug pojawiania si K. na niebie, zajmowanego pooenia, a nastpnie znikania, powszechnie okrelano czas w c i g u d o b y oraz por r o k u Szyf Trd 54 i 55, Glad Wiedz 157, 158, 185, 189, 191, 194. Wskazuj pnoc - gdy s w grze, na rodku nieba lub najwyej na niebie Glad Wiedz 184, 190, 195, gdy s na dwa chopy nad stodo Kul MiW 437, take gdy (w zimie) znajduj si na poudniu Glad wiedz 185, 189, 192; godzin trzeci - gdy w zimie s wysoko na niebie Glad wiedz 191; czwart - s na chopa Szyf MiW 149, na poudniu 3; pit - s nisko nad ziemi Szyf MiW 149; sm - s na wschodzie Glad Wiedz 192; dwunast - s na pnocy Glad Wiedz 192. Jeli idzie o cykl roczny, najczciej mwi si, e gwiazdy te w lecie s zupenie niewidoczne Glad wiedz 98, 184, 185, 188-191, 194-196, Or L 1938/161; pojawiaj si na niebie
pod koniec lata lub jesieni Glad Wiedz 102, 185, 189, 190, 192, 196, Kup Astr 233, Or L 1938/161;

Nazwy najczciej spotykane w Polsce maj podstaw socjomorficzn i odsyaj do realiw wiejskich: n a r z d z i (ze wzgldu na ksztat i funkcje): Kosa; w Maopolsce i na Grnym lsku Kosy Kup Poi mapa nr 8, Glad Wiedz 42; Sierp w pow. czyckim, Kosok w pow. raciborskim Glad Wiedz 41-43, Kup WiM 27; ludzi uywajcych tych narzdzi, ustawionych w szeregu: Kosiarze, Kosarze Glad wiedz 34 - wsch. i centralna Polska; Koniki- na Warmii i Mazurach, Mazowszu, w Suwalskiem i pn. czci Lubelszczyzny Kup Poi mapa nr 8, Kup Astr 234; Kosce, Kocowie, Kocy w niektrych okolicach Karpat, pd-wsch. lska i w woj. biaostockim Glad Wiedz 43; Kosiorki Kup WiM 27, Kosyniery Glad Wiedz 34; do 1 i c z b y g w i a z d najbardziej widocznych w tym gwiazdozbiorze: Trzej Krlowie (Mdrcy), Trjca - w pow. gorlickim;

na w. Jakuba wychodzi jedna laska Kos (gdy wyjdzie druga, zblia si zima) Glad Wiedz 102, 188. W poowie marca ukazuj si na niebie o dwunastej w poudnie Kai Lim 39; w czerwcu - o szstej rano Kai Lim 39; w jesieni - z wieczora Glad wiedz 107, 191, przed pnoc Kai Lim 38; w polowie wrzenia - o pnocy Kai Lim 39; tydzie po Jadwidze (16.X) wschodz o w p do szstej wieczorem Kai Lim 38; miesic przed Godami pokazuj si okoo smej wieczr Glad Wiedz 153; w zimie pokazuj si z wieczora Glad

244 __________________________ KOSIARZE - dokumentacja

245
ODDIERACZKI - eksplikacja 7 - No, Kosiarze. To so tak rwno te Kosiarze, wida takie gwiazdy trzy wiksze, i to wida, to nazywaj Kosiarze. TN Krasiczyn 1985.

Wiedz 191, Kai Lim 39. Id ku wschodowi, gdy zblia si zima, ku zachodowi - gdy ma nastpi lato Glad Wiedz 189 i 190. 4* Przepowiednie oparte byy na widocznoci K. Wczesn w i o s n i ciepo zapowiada zachd K. w dniu w. Wojciecha (23.IV) - w przys. (30.XI) ID. Na podstawie czasu ich zachodzenia w dniu w. Wojciecha, w Krakowskiem przepowiadaj take, jaki bdzie cay rok: jeeli po pnocy w tym dniu zajd wczeniej, bdzie rok 7 Krak 33. s u c h y , jeeli pniej, bdzie m o k r y K
IA.

To samo przewidywano z zachodzenia K. w dniu (lub w wigili) w. Andrzeja

BIBLIOGRAFIA; Glad Wiedz 93-117, 160-176; Grav Mit 139-142; Kup Astr 1958/5/233-237; Kup Pol 88-94; Kup WiM 26-27; Mif Tok 1/116-118; Mosz Kul 2/29-38; N i e b r z e g o w s k a Stanisawa, Gwiazdy w ludowym jzykowym obrazie wiata, [w:] JOS, s. 157; S n a r s k a Magorzata, Konotacja semantyczna nazw gwiazd w polszczynie ludowej, praca magisterska napisana w ZJP UMCS, Lublin 1985; Szyf Trd 53-55, 80; Wort Iloff 9/684-686.

-+BABY, GWIAZDY, NIEBO, ODB1ERACZKI, WIELKI WZ. Stanisawa Niebrzegowska DOKUMENTACJA PRZYSOWIA IA - Nie zejdzie ciepa na ziemi rosa, pki si z socem nie zetknie kosa. K 48 Ta-Rz 259; war.: Nie bdzie cieplej rosy, dopki na w. Wojciecha (23.IV) nie zajd wieczr kosy. Glad Wiedz 110; ... pokiela nie zajd na Wojciecha kosy. Mosz Kul 2/34; ... dopki nie zejd wieczr kosy Glad Wiedz 158; ... na mrok k"oi. Kuc Mlp 40; Jak zachodz na zmrok kosy - to si spodziewaj cieplej rosy. Glad Wiedz 110; podob. Dopty nie bdzie wiosny, dopki nic zejd na zmierzchu kosy. Glad Wiedz 110; Jak rano zejd trzy kosy, to si ludzie spodziewaj cieplej rosy. Glad Wiedz 195. IB - Jak na w. Jdrzeja (30.XI) wejdzie kosa - to na Wojciecha ciepa rosa. Glad Wiedz 184; war.: Jeeli kosy zajd wczas wieczr w dzie w. Jdrzeja, bdzie wczesna wiosna. K 7 Krak 33; podob. Jak dzie przed Andrzejem zajd kosy - to bdzie wczesna wiosna, a jak po Andrzeju - to pna. Glad Wiedz 188. LEGENDY ->nieba jako w i e l k i e g o p o 1 a, na ktrym pracuj niebiescy ecy": po mskich 2 - [Gdy na ziemi panowa wielki pomr" po wojnie i umierali zwaszcza ludzie starzy, wwczas, w. Izydor - rolnik i oracz - porzuci swoje brony i pug i razem z dwoma innymi robotnikami bezpatnie stan do koby. Posilali si oni chlebem anielskim przynoszonym przez aniow. Pracujcy kosiarze cudem boskim zostali przeniesieni midzy gwiazdy. Rw nie brona i pug w. Izydora znajduje si na niebie. Pug zagbiony jest w niw niebiesk tak, jak na ziemi tkwi jedn czci w skibie. Gdy niebo przybliy si do ziemi, bdzie on widoczny.] Lud 1895/172, ts. Krz PBL nr 2458. RELACJE POTOCZNE Kup Pol 90. 3 - Ja nawet tak pamitam, jak moja mama opowiadali - nie byo zegara ... I oni sie znali na gwiazdach, czyli Kosiarze tak zwane byy. I byy Kosiarze na poudniu, tu prosto wieciy, to znak byl, e jest godzina czwarta po plnocku. Etnl 1989 Dilg 121. 4 - [A dlaczego te gwiazdy nazyway si Kosiarze? ] A bo takie te gwiazdy jako tam szli, tak jak Kosiarze, tak u o takie byy, rzda jakiego byy. Ji noni zawsze sic znali ten mj ojciec na tych gwiazdach. To "oni gadali ... ta i ta godzina, ju Kosiarze, gadajo, so. Etnl 1989 Bilg 119. 5 - No Kosiarze, bo to ju wygld kosy. Od tego nazwa powstaa Kosiarze. Red Gorajec 1984. 6 - To tak samo wygldajo jakby te gwiazdy so tak uoone, prawda? Tak, w formie kosy, znowu, tak jak jedynki, o! Takie po niebie. TN Krasiczyn 1985. * O. to ( rz y (lub dwie) gwiazdy Glad Wiedz 35, Szyf Trd 54, Kup WiM 26, Kup Astr 233, ktre wiec r z d e m obok siebie Glad wiedz 35. A O. zawsze znajduj si za K o s i a r z a m i Glad wiedz 35 i 36, Kup WiM 26, Kup Astr 233 i 234. W porwnaniu jednak z Kosiarzami s one mniejszej wielkoci Kul MiW 437. O gwiazdach tych mwi si (na co wskazuj take nazwy: Niesiarze, Pumocnice zy niadaniem, Kucharki ze niadaniem), e przynosz one Kosiarzom niadanie Glad Wiedz 35 i 36. W pow. sandomierskim za O. wyrnia si gwiazd zwan Pieskiem Glad Wiedz 35. -BABY, GWIAZDY, KOSIARZE, NIEBO. Stanisawa Niebrzegowska kosiarzach", id kobiety odbierajce" zboe, grabice" kosy i pomagajce kosz cym mczyznom - Grabarki Szyf Trd 54, Szyf MiW 149; w Ostrdzkiem - Grabiarki Kup WiM 26, Kup Astr 233, Glad Wiedz 35 i 36, Grabiarce Kup WiM 26, Kup Astr 233; W pOW. ywieckim - Grabcze Glad Wiedz 35; Zbieraczki, Podbieraczki, Podbieracze Kup WiM 26, Kup Astr 233, Ubieraczki Glad wiedz 35 i 36; w ywieckiem niwiarki Kup Astr 234 i Znaczki Kup Pol 89; Zastpc Kup Astr 233; Niesiarze Glad wiedz 35; Pomocniki, Pumocnice zy niadaniem Kup Astr 234, Kucharki ze niadaniem Glad wiedz 35,

ODBIERACZKI
Miecz Oriona

Odbieraczki s czone z Kosiarzami w scen gospodarsk" nieba, ktr wsptworz te: Droga Mleczna, Wielki i May Wz, Baby.
s

Na obszarze Polski poza nazw Odbieraczki Szyf Trd 54, Kul MiW 437, Kup Astr 233 i 234 funkcjonuj liczne nazwy synonimiczne, zwizanych z ludowym wyobraeniem

246 __________________________ BABY - eksplikacja

247
BABY eksplikacja

BABY
Plejady

Wstp. Eksplikacja: Nazwy. Kategoryzacje. Kolekcje. Pochodzenie. Wygld. Ilo. Czynnoci: ruch, wiecenie. Lokalizacja i czas. Wykorzystanie w rachubie czasu i okrelaniu stron wiata. Przepowiednie. Dokumentacja: Legendy. Podania. Bibliografia

Wiedz 24 pow Wadowice. Nazwy te wizane s z widzeniem -mieba jako wielkiej ki, koszonej przez -^Kosiarzy, za ktrymi id Baby 4. Rzadziej Babom nadawano nazwy Grabiarki, Grabiarze, Zbieracze Kup Astr 239, utosamiajc je prawdopodobnie z -*Odbieraczkami. Nazwy o podstawie z o o m o r f i c z n e j czste na poudniowym wschodzie Polski (pod wpywem gwar ukraiskich) i Grnym lsku to: Kurki Glad wiedz 24, podob. Karl SGP 2/529, Kwoczki Glad wiedz 3o; Kokoszki Or L 1938/160; Kurczta, Kurcztka Glad wiedz 24-25, 30. Przewaa jednak nazwa w l.p., co jest dowodem wyrniania jednej, najwikszej gwiazdy zbioru: Kura Glad wiedz 19, 24, Kura (Kurka, Kwoka)
Z kurcztami Karl SGP 2/546, Kup Astr 237, Glad Wiedz 19, 24-25, 31; Kwoka Kai Lim 37, Glad Wiedz 24-25, 30,

W polskiej kulturze ludowej Plejady s postrzegane jako grupa siedmiu gwiazd, z ktrych jedna wieci janiej ni pozostae. Ich powstanie legendy wi z zamian grupy kobiet w gwiazdy za kar (lub w nagrod) przez Chrystusa. Wedug mitologii g r e c k i e j Plejady byy siedmioma crkami Atlasa, ktre po popenieniu samobjstwa (na wie o mierci sistr Hyad), Zeus umieci na niebie w postaci gwiazd. Wedug innej wersji mitu Plejady byty kochankami bogw. Jedna z nich, Merope, zostawszy on Syzyfa, wstydzia si zwizku ze miertelnikiem i dlatego dzi wieci sabiej na niebie Tok Mif 2/317, Kop SMit 886. Wraz z matk Plejady stanowiy obiekt podania Oriona, ktry przez pi lat ciga je, dopki nie przemieniy si w gobie (grec. pleiddes), widoczne na niebie jako konstelacja Tok Mif 2/317. Nazwa Plejad bywa wywodzona take od grec. plew 'pyn statkiem' i wizana z czasem ich wiecenia na niebie, tj. od poowy maja do koca padziernika, w porze
dobrej do eglugi Kemp Slnd 341, Grav Mit 142.

189, Mosz Kul 2/35; Kwoczka Mosz Kul 2/35; Kaczka Kup Astr 239.

Do w y g l d u B. - bez szczeglowszej charakterystyki - nawizuj te nazwy Gromadki Szyf WiM 150, podob. Szyf Trd 55, Kupka i Kupki Glad Wiedz 30-31, take Sito Glad Wiedz 19, 28, 30, Sitko Glad Wiedz lg, 28. Nazwa ostatnia (powszechna take na Biaorusi) wie si prawdopodobnie z wierzeniami o ->gwiazdach jako otworach, przez ktre wida wiato niebieskie Glad Wiedz 28. Inne nazwy z motywacj mniej przejrzyst to: Panny, Babie Bajki, Spital, Wzek Dusz, Modziki Glad Wiedz 29-30, Siedem Braci, Plejady Kup WiM 27-28.

it

B. to gwiazdozbir 1, gwiazdy Or L 1938/160, K 7 Krak 32.

+ B. tworz kolekcje z K o s i a r z a m i i s o c e m , bo id razem w czerwcu Glad wiedz 185; razem zachodz na w. Wojciecha (23.IV) Glad wiedz 185.
x Pochodzenie B. legendy etiologiczne wi: (a) z kar: Chrystus umieci na niebie grono kobiet, ktre zapytane o drog, nie wskazay mu jej i; (b) z n a g r o d : za obdarowanie chlebem Chrystus umieci na niebie piekark i jej sze crek: najwiksza z gwiazd to kura, mniejsze kurczta 2; (c) z d a r e m : jest to kura podarowana Dziecitku 3, podobnie jak -Baran; (d) z p r z y g o d : Baby to wysypane z wozu przez furmana kobiety, ktre teraz musz chodzi pieszo Sych SGKasz i/io.

W wierzeniach I n d i a n Ameryki Pnocnej Plejady to taczce wite, wedug A b o r y g e n w australijskich - mode wite dziewczta, dla L a p o c z y k w -grupa wierzcych. W P o l i n e z j i i P e r u uwaano, e ta wanie grupa gwiazd patronuje rolnictwu, bowiem jej pojawienie si wiosn na niebie oznacza pocztek roku wegetacyjnego chev Dic 4/29. W kulturze s o w i a s k i e j Plejady byy wyrniane jako grupa gwiazd, widoczna na niebie od jesieni do wiosny Mosz Kul 2/34. Maj one bardzo rne nazwy: Baby, Babki (Czechy, uyce, rdzenna Polska), Kura, Kwoka, Kwoczka (niekiedy rozszerzone przez dodanie okrelenia - z kurcztami - Czechy, Sowacja, pd. Polska, polsko-ruskie pogranicze, Ukraina, rdzenna Bugaria i Macedonia), Sito, Rzeszoto (Biaoru) oraz Voosozary, Visozary, Stoary, Sozar (Rosja), Stoari, Vlasi, Vlasci (Bugaria), Vlastovice (Sowenia) Mosz Kul 2/35-36. Wedug wierze bugarskich, okres niewidocznoci Kwoki na niebie by wizany z wysiadywanim przez ni jaj Mosz Kul 2/468. Po fazie niewidocznoci Kwoka strzsa z siebie puch i robactwo na Ziemi, powodujc tym samym choroby owiec, byda i koni; dlatego naleao wtedy ukry swoje zwierzta domowe pod dachem Mosz Kul 2/179. W jzyku polskim metaforycznie plejada oznacza grup ludzi wybitnych, wyrniajcych si w okrelonej dziedzinie (Plejada aleksandryjska, Plejada karoliska) SJP
Saym 2/689, SJP Dor 6/462-163.

Ukad

gwiazd.

B. to

k Up a (kupka)

Kup Astr 237, Szyf WiM 150, Szyf Trd 55;

gwiazdy w kupie Or L 1938/160, Kup Astr 237, Szyf WiM 150, Szyr Trd 55; skupienie gwiazd Kup Astr 239; g r o m a d a (gromadka) maych gwiazd Or L 1938/160, podob. Glad Wiedz 31, Kup Astr 237, Kup WiM 27, Szyr Trd 55 z jedn wiksz na przodzie Glad Wiedz 31. Jedna z gwiazd jest dua, a przy niej takie drobne Etnl 1989 Bilg 119, Kup Astr 237; kpka gwiazd Red. Jelna 1984. Wedug niektrych przekazw, m a e i d r o b n e gwiazdy to kurczta, a najwiksza z nich kura Glad wiedz 31. Wygld B. zosta utrwalony w nazwach (zob. wyej). B. to gwiazdy mae Or L 1938/160. A Ilo gwiazd skadajcych si na zbir nie jest dokadnie ustalona. Mwi si, e

jest ich duO naokoo siebie TN Krasiczyn 1985; pi Glad Wiedz 31, 196, Kup Astr 237; SZe Or L 1938/160, Glad Wiedz 31; siedem 11, Glad Wiedz 31, Szyf Trd 55, Or L 1938/160, Z ktrych

Najbardziej rozpowszechnione na obszarze Polski s nazwy s o c j o m o r f i c z n e j - Baby, Babki, znane w caej rodkowej i zachodniej czci
kraju Karl SGP 1/28, Szym SDom 22, Bk Kramsk 92, K 8 Krak 303; sporad. te

podstawie

Baba Glad

jedna jest najjaniejsza Kup Astr 237; wicej ni siedem Kup Astr 237; osiem Glad wiedz 31; dziewi Kup Astr 237; od szeciu do dziesiciu Kai Lim 37; z dziesi w jednej gromadce, wicej jak dziesi Kup Astr 237; jedenacie Szyf Trd 55, Kul MiW 437; a nawet - pitnacie Kup Astr 237.

248
BADY eksplikacja BABY - dokumentacja

249

DOKUMENTACJA
R u c h. B. przypisuje si w tradycji ludowej waciwo poruszania si po niebie, cho spotyka si te opinie, e B. nigdy nie zmieniaj swego pooenia Glad wiedz 98, zawsze stoj na rodku nieba Or L 1938/I6i; jzykowo utrwalony jest jednak pogld przeciwny, e B. zmieniaj swe pooenie w cigu nocy Glad wiedz 190: ido drogo, ktr sonko robzi Szyf Trd 56, Glad Wiedz 193, tj. ze wschodu na zachd Szyf wiM 150,
Glad Wiedz 194, Kai Lim 38| c h o d z kupami K 7 Krak 32. B. w s c h o d z Sych SGKasz 1/10,

wychodz Glad Wiedz 189; w jesieni wschodz o cztery godziny wczeniej ni Kosiarze Kai Lim 38; z a c h o d z , gin, znikaj, kocz si, gasn, kryj si Mosz Kul 2/33 zniaj si nad ranem Glad Wiedz 196. w i e c e n i e . Jesieni i w zimie w i e c ca noc Glad wiedz 189, IUI; mc wiec w lecie Glad Wiedz 189. Jedna z gwiazd (Kwoka) wieci najjaniej Kup Astr 237. 0 okresie niewidocznoci B. na niebie mwi si: nie wida Bab, nie ma ich, nie wiec, kasik pjd, id razem ze socem, s niewidoczne Glad wiedz 97. A 00 B. znajduj si na niebie przed Kosiarzami Szyf WiM 150, Kosiarze pilnuj si Babek Mosz Kul 2/31, Glad wiedz 184; za Kosiarzami 4. Stoj na rodku nieba Or L 1938/161. Pokazuj si przy kocu czerwca lub na pocztku lipca Glad Wiedz 104,
Kai Lim 39; W sierpniu Glad Wiedz 184, 191, W sierpniu lub We wrzeniu Glad Wiedz 104;

jesieni Glad wiedz 185, 188, we wrzeniu Glad wiedz 185, 190, w padzierniku Glad wiedz 190-191; w padzierniku i listopadzie Glad Wiedz 104. W padzierniku wida je na wschodzie wieczorem Glad Wiedz 108. W padzierniku w tydzie po w. Jadwidze (16.X) B. wschodz w p do szstej wieczorem Kai Lim 38. Jak wida B. to zblia si zima Glad Wiedz 158. Od listopada do marca widoczne s ca noc Szyf Trd 56. B. (wraz z Kosiarzami) znikaj z nieba na w. Wojciecha (23.IV) Glad Wiedz 185,
W marCU Glad Wiedz 185, 190, W kwietniu Glad Wiedz 191; na wiosn Glad Wiedz 191, 196, Szyf

LEGENDY 1 - Baby to kobiety, ktre nie odpowiedziay Chrystusowi na pytanie o drog. Na niebie take s Baby. Chrystus chodzi po wiecie; przed chat siedziay kobiety (baby) i gawdzc zabawiay si ploteczkami o ssiadach. Bg zbliy si do gromadki i zapyta o drog; zajte sw gawd, nie odpowiedziay Chrystusowi. Syn Bg zapyta si raz, drugi, do pitego razu, ale one wcale na to nic. zwracay uwagi i wci z sob rozmawiay. Zniecierpliwiony Chrystus, bo mu si pieszyo, za kar cale grono kobiet umieci na niebie i nazwa gwiazdozbir ten Babami. Wisa 1900/468. 2 - Baby to piekarka z szecioma crkami, ktre poczstoway Chrystusa chlebem. O pocztku Plejad taka gadka: Chrystus przechodzc koo piekarza, posa ucznia swego po dar chleba, piekarz odmwi go, piekarka za z szecioma crkami dala mu go tajemnie, i za to przeniesion jest na niebiosa, piekarz za zamieniony w kukuk, i tak dugo, jak kuka czy kuje ona z wiosn (od Tiburtii do Johannis), widzialnemi s i Plejady na niebie. K 7 Krak 197. 3 - Kwoczka z kurcztami to dar pastuszka dla nowonarodzonego Jezusa. Pows7.echnie te znan jest pomidzy wieniakami gromada gwiazd, ktr nazywaj Kwoczka z kurcztami. U Rusinw nazywa si Kuryczka. Ma to by podarunek od pastuszka ofiarowany przy Narodzeniu Paskim - nastpnie kwoczk umieszczono pomidzy gwiazdami na pamitk. Lud 1895/175. PODANIA 4 - Baby za kosiarzami grabi siano niebieskie dla majcego si narodzi Jezusa. Tak byo: najprzd poszy baby z grabiami, sil tego, zaczy pogwark (rozmow), jak zwyczajnie niewiasty - co uszy dalej, cejco gada do siebie. Niedaleko szli kosiarze z kosami na ramiczku i nic nie mwic, wyminli baby, ze ostay za niemi cedkaj w tyle. Za kosiarzami jedzie furman wozem, ma konie w lejcu, w przoprzek, zadek i dyszel u wozu, wida to dobrze jak on cigle kolami w tyl cofa, bo mu niesporo jecha. - Ten furman wozi po niebie w. Jerzego - a terez dosta nakaz, eby zwie siano, ktre kosiarze skosz, a baby grabiami zgrabi, bo to sianko niebieskie, potrzebne bdzie w Boe Narodzenie dla nowo urodzonego Pana Jezusa. K 7 Krak 32, podob. Udz Krak 92.
BIBLIOGRAFIA: Chev Dic 4/28-29; Glad Wiedz 93-117, 160-176; Grav Mit 141-142, 151, 195, 348, 420; Kup Astr 1958/5/237-239; Kup Pol 94-101; Kup WiM 27-28; Mif Tok 1/116-118; Mosz Kul 2/29-38; N i e b r z e g o w s k a Stanisawa, Gwiazdy w ludowym jzykowym obrazie wiata, [w:] JOS, s. 156-157; S n a r s k a Magorzata, Konotacja semantyczna nazw gwiazd w polszczynie ludowej, praca magisterska napisana w ZJP UMCS, Lublin 1985; Szyr Trd 55-56, 77, 80; Wort HofT 9/686-689.

WiM 150; znikaj po w. Piotrze (29.VI) Glad wiedz 185. Znikaj na ato Glad wiedz 185, 189-190: w maju, czerwcu i lipcu B. s niewidoczne Glad wiedz 101, 184, bo wschodz i zachodz ze socem Glad wiedz 101. + W y k o r z y s t a n i e w r a c h u b i e c z a s u i o k r e l a n i u s t r o n wiata. Regularne pojawianie si i znikanie B. z nieba stao si podstaw obliczania czasu. Jesieni B. znajduj si na wschodzie soca Glad Wiedz 190. W grudniu wczesnym wieczorem wiec na pnocno-wschodniej czci nieba Glad wiedz 194, na poudniowo--wschodniej czci nieba Glad wiedz 192, na wschodzie Glad wiedz 191, 195, s w poowie nieba Glad Wiedz 195, na piciu chopw od ziemi Glad Wiedz 190; o pnocy wiec na poudniu Glad Wiedz 192, 194, 196, na rodku nieba Glad wiedz 106, 190-191, 193, s wysoko Glad Wiedz 152, 184, 190,196; nad ranem wiec na zachodniej stronie nieba Glad wiedz 194, na zachodzie Glad Wiedz 191, 193, 195-196, s na trzech chopw od ziemi Glad wiedz 190. Przepowiednie: w i o s n y : Baby w zorze zachodz Glad Wiedz 157; zimy: zachodz pochmurno, wilgotn zim znacz; jeeli pogodno zapadaj, pogodn zim, ale przykr w mrozie obiecuj ZWAK 1882/196. Porzekado gospodarskie: trzeba yto sia, bo gromadki zeszli z nieba Szyf Trd 56.

-GWIAZDY, KOSIARZE.

Stanisawa Niebrzegowska

250
WAGA - eksplikacja

251
BARAN eksplikacja

SZNUREK Z GUZAMI KRZY WITY

gwiazdozbir Wa lub Smoka abd Grupa gwiazd zwana Krzyem witym, nad ktr znajduj si Niewiasty i Gwiazda w. Jana, naley do gwiazd pasyjnych; przy tej grupie Droga Mleczna rozwidla si na dwa szlaki Kai Lim 31. Do tej figury zalicza si pi gwiazd drugiej wielkoci, wierzc, e jest ich znacznie wicej, lecz bd widoczne wtedy, gdy Syn Boy zasidzie, aby sdzi ludzi i krzy ten wemie do rki jako bero Kai Lim :ii, 37-38. Czarownicy i zatracecy" figury krzya z ziemi nie widz Lud 1895/176.
-GWIAZDY.

Sznurek z guzami znany jest w Krakowskiem, Lubelskiem i Sandomierskiem. Wedug legendy, Matka w. Piotra zesana do pieka za grzechy, gdy dowiedziaa si, e jej syn jest klucznikiem do nieba, zacza prosi go o wybawienie. w. Piotr wstawi si za matk u Boga, wyprosi d la niej lask i rzuci sznur, na ktrym zrobi wzy, aby moga si po nich atwiej wspi. Inne dusze czepiay si matki w. Piotra, by wraz z ni dostpi zbawienia. Ona oburzya si, a szamocc si i strzsajc dusze przerwaa sznur i wpada jeszcze gbiej w ogie piekielny, skd aden glos nie dochodzi. Przerwana cz sznura wisi nadal na niebie i wida go z guzami wieccymi
niby gwiazdy Lud 1895/176, nadto war.: Kra PBL nr 804. -GWIAZDY, OGIE PIEKIELNY.

S.N. KOO WITEJ KATARZYNY S.N.

Korona Pnocy

SITO
Wedug legendy w koo to zostaa wpleciona w. Katarzyna i stoczona ze skalistej gry. W czasie spadania z gry dzwona si popsuy tworzc odstpy (= szczerby). Najjaniej Koo w. Katarzyny wieci w listopadzie, w miesicu, w ktrym mczenniczka wesza do nieba Lud 1895/173.
-GWIAZDY.

gwiazdy Wosw Bereniki Sito pochodzi od Trzech Krli. Sypali oni sitem owies koniom, a nastpnie zostawili je Panu Jezusowi wraz z darami, ktre do niego woyli. Sitem posugiwaa si Matka Boska, a po wniebowziciu zawiesia je midzy gwiazdami. Wczeniej Sito byo znacznie wiksze, ale czarci warzc napitek 'pierwsz wdk', porwali je, aby odwar" przecedzi. Wwczas cz sita spalia si. w. Marek tukc si po piekle odzyska je z rk szataskich i zawiesi Sito na dawnym miejscu Lud 1895/175, ts. Kra PBL nr 2456.
-BARAN, GWIAZDY

S.N. WAGA
Grupa gwiazd przypominajca wag; na jej szlakach waone s dobre i ze uczynki po mierci. Wedug podania, bardzo bogaty czowiek wiz na wozie bochenki chleba. W drodze na targ spotka go dziad i prosi o jamun, ale nic od bogacza nie otrzyma. Droga bya wyboista i jeden z bochenkw spad z wozu, bogaczowi nie chciao si jednak zej, by podnie chleb. Powiedzia wic dziadowi, abywycign sobie z bota ten chleb. Po mierci, w chwili obrachunku" ze w. Michaem, gdy bogacz nie mia co pooy na wag, nadszed w dziad niosc chleb, nie zabocony, lecz wieccy i pooy go na wadze, dziki czemu bogacz dostpi zbawienia Lud
1895/174.

S.N. BARAN
gwiazdozbir Barana Wedug opowiada ludowych jest to ten sam baran, ktrego pasterz Wojciech ofiarowa Dziecitku. Pan Jezus umieci podarek na niebie, podobnie jak otrzyman od pasterzy kokoszk (->Baby) Kai Lim 30.
-BABY, GWIAZDY, SITO.

BIBLIOGRAFIA: Kop SMit 349; Kop SSym 444.

S.N.
-GWIAZDY.

S.N.

DROGA MLECZNA

eksplikacja

253

Cesta GlaH wiedz Ri; Droga z Jeruzalem do Betleem Kup Astr 243; miejsca kultu -Droga do Rzymu 13, podob. Kup Pol 105, Mosz Kul 2/39; gociniec do Rzymu Lud 1900/66; (w centralnej Polsce) Droga (Gociniec) do Czstochowy 13, Mosz Kul

DROGA MLECZNA
2/39, Szym SDom 152, Glad Wiedz 77, 83, Kup Pol 105; Czstochowska Droga Szym SDom

Wstp. Eksplikacja: Nazwy. Pochodzenie. Wygld. Czci. Czynnoci. Czas. Miejsce Przepowiednie. Dokumentacja: Legendy. Relacje potoczne i zapisy wierze. Pisana poezja chopska. Dibliografia.

W polskiej kulturze ludowej Droga Mleczna obrosa licznymi interpretacjami mitologicznymi, ktre znalazy swj wyraz w rnorodnych nazwach oraz objaniajcych je opowieciach wierzeniowych. W wyobraeniach rnych ludw wiata Droga Mleczna jest miejscem przejcia ze wiata ziemskiego do wiata boskiego Herd Lek 33. Bywa porwnywana do rzeki, drzewa, wa, ladw stp, rozlanego mleka i haftowanej szaty Mir Tok 1/116-117, chev Dic 1/403. Wierzy si, e jest drog, po ktrej dusze zmarych odchodz w postaci ptakw ze wiata ziemskiego w zawiaty lub drog do miejsc witych chev nic 4/402-403. Jest te traktowana jako dwigar nieba Chev Dic 4/402 l u b szczelina w sklepieniu niebieskim, przez ktr wida niebiaski ogie Herd Lek 33. S o w i a n i e (na terenie uyc, rdzennej Polski, Biaorusi, Polesia, Litwy) daj jej nazwy: ptasia, gsia, urawia. Inaczej interpretuj Drog Mleczn Sowianie poudniowi, dla ktrych Droga Mleczna jest usypana somian sieczk lub sianem, ktre miay wypa z worka niesionego (wiezionego) przez zodzieja, kuma lub popa. Odpowiadajce takiej interpretacji nazwy to: sowe. kumowa slama, serb. i chorw. kumovska slama, bug. kumova(-e) slama (seno) l u b popowa{-e) slama [serw). Trzeci typ nazw sowiaskich wie Drog Mleczn z wielkimi miastami: Droga do Rzymu, Krakowa, Czstochowy, Poczajowa, Kijowa, Jerozolimy, Droga Batyja Mosz
Kul 2/39, Kup Astr 243, Kup Pol 105.

1/152; Droga na Kalwari (do Kalwarii) 13, podob Kup Pol 105; (lsk.) Droga z Czstochowy na Kalwari, Droga do Piekar, Droga do w. Anny, Droga do Mogielnicy Glad Wiedz 83, Kup Pol 105; Droga do Gietrzwadu Szyf Miw 152; Droga ze Skpego do Czstochowy Kup Astr 243, Kup Pol 105; due miasta - (Warmia) Droga do Olsztina Szyf Miw 152; Gociniec na Warszaw Kup Pol 105, Droga do Warszawy Glad Wiedz 83, Kup Astr 213, z/od Warszawy do Krakowa Kup Astr 243, Kup Pol 105; Droga do Krakowa Mosz Kul 2/39, Glad Wiedz 83, Krakowski Gociniec 10, 25; Droga do Kpcyn Glad Wiedz 83, Droga od Budapesztu na Warszaw, Gociniec od Krakowa do odzi Kup Pol 105; (d) mitycznych i domniemanych u y t k o w n i k w - ktrymi s ciaa niebieskie: Droga Gwiazdowa, Droga Ksiycowa, Droga Ksiyca Glad Wiedz 85, Kup Pol 106, Kup Astr 244, (pow. Nowy Larg) Droga Soneczkowa Glad Wiedz 85; osoby boskie i wite - Droga Boga Glad Wied?, 8 i ; Droga Pana Jezusa Glad Wiedz 8i; (w ywieckiem) Droga Matki Boskiej, Droga witych Kup Astr 244, Kup Pol 104, Glad wiedz 81, Droga w. Jakuba Glad wiedz 81, Kup Pol 104; Gociniec w. Jakuba 24,
podob. Kup Glad Wiedz 81, ZWAK 1889/77; Gociniec w. WawrZyjlCa Glad Wiedz 81,

Pol 104; Droga w. Eliasza Kup Pol 104; dusze zmarych - Droga Umarych Kup Pol 104, (Maopolska, Lubelskie) Droga Dusz 26, podob. Glad wiedz 81, Droga Dusz Umarych 22, Droga Dusz (Pokutujcych) Kup Astr 244, Kup Pol 104, Droga Duchw Kup Poi 104, sssi 2/181; Droga Przodkw, Bohaterw sssi 2/181; ptaki
i zwierzta: Droga Ptasia 4, podob. Kul MiW 437, Kup Astr 244, Mosz Kul 2/39, SSSI 2/181;

= Najprostsze, jednoczonowe nazwy polskie - Droga; w Maopolsce i wsch. Mazowszu z Podlasiem: Gociniec Glad Wiedz 77, Kup Astr 243, Mosz Kul 2/39; w pow. ukowskim: Trakt Glad Wiedz 82 - s zwykle rozwijane w dwuczonowe zestawienia, tworzone od: (a) w y g l d u : Droga Mleczna, Biaa Droga Glad Wiedz 85; Mleczny Goci niec Glad Wiedz 84; Cesta Mleczna, Mleczny Pas Kup Astr 244; Jani Prag Glad
Wiedz 85;

Droga Ptasza, Ptasica Kup Astr 244, Kup Pol 103, Droga dla ptakw Kup Pol 103, Droga Gsia Kup Astr 244, Mosz Kul 2/39, Droga dla dzikich gsi Kup Astr 244, urawia Mosz Kul 2/39, Droga Zwierzca, Droga Zwierzt Kup Astr 244, Kup Pol 103; (e) p r z e p o w i e d n i p o g o d y : Droga Pogody (na pogod, do pogody), Droga na deszcz, Mrona Droga Glad Wiedz 85; (f) c z a s u : Nocna Droga Glad wiedz ar,; metaf. Wskazwka Czasu Nocnego Glad Wiedz 85, 196; (g) inne nazwy to Droga Krwawa 29; Pasmuga s; Mgawica, Smura (od 'mga' lub 'chmura') Kup Astr 244; Zopyra (Zapyra) (od 'chmura'), Strychy (Strych), Strychy Jasno Czerwone, Strale, Pomoda (od pomloda 'chmurka, biay obok'), Pooga Glad Wiedz 85; Droga Wojenna (jak NapoUin sed na rusk'iego) Kup Pol 107.
x

(b) u m i e j s c o w i e n i a : wiato Niebieskie Glad wiedz 85; (wsch. Polska) Gociniec przez/bez niebo Kup Astr 243; Zora po niebie (na niebie) Glad Wiedz 8.5; (c) celu, ktrym w szczeglnoci s: mieszkanie Boga i witych Droga (Gociniec) do nieba (po niebie, przez/bez niebo) Glad wiedz 79, KuP Astr 243 i 244, Kup Pol 103, 106; Droga do raju, Droga z raju do nieba, Droga do zbawienia, Wrota do nieba, Boe Wrota Glad Wiedz 79, Kup Pol 104; miejscowoci bi b lij n e -Droga do Egiptu Kup Astr 243, Kup Pol 105; Droga do Jerozolimy 19; Jeruzalemska

Pan Bg wytyczy D.M. zbuntowanym anioom i po niej strci ich do pieka 15; soneczkowa matka tamtdy jedzia 1 zosta znak Glad wiedz 85 pow. Nowy Targ; Matka Boska przesza po niebie i zosta lad w postaci D.M. 1, Glad Wiedz 81 pow. Wadowice; Furman (->Wielki Wz) zawadzi koem wozu o pieko i rozla mleko, ktre Bg przenis na niebo Sych SGKasz 288; D.M. na niebie jest znakiem rzeki, ktra znajduje
Si pod ziemi Glad Wiedz 88.

D.M. - kojarzona z m l e k i e m i jego biel (zob. nazwy) -jest opisywana jako jasna wstga Glad Wiedz 88, pas (pasmo) gwiazd jasnych 10, 24, b i a a 3 (z biaego

254
DROGA MLECZNA - eksplikacja

255
DROGA MLECZNA - dokumentacja asfaltu 29), wyrana 2 - zob. przepowiednie; s z e r o k a 29. W wierszu wspczesnego poety ludowego D.M. to szczelina pknitego nieba 27. Postrzegana jako duo, mnstwo, miliardy maych i drobnych gwiazd Glad wiedz 88; masa gziozdecek razem Szyf Trd 51. "fc D.M. jest pocita porodku 19. Cz D.M. rozwidla si Giad Wiedz 142 tworzc dwie poowy (= dwie drogi) Etni 1989 Biig 120. Wedug niektrych wierze D.M. ma szesnacie rzdw, a ludzie dostrzegaj jedynie cztery rzdy 12. W D.M. wyrniane jest rami zimowe i letnie. Rami zimowe biegnie od wschodu na zachd - do Bramy Betlejemskiej (ktra znajduje si przy najwikszym zweniu D.M. 25), midzy Gwiazd Betlejemsk, Stajenk Betlejemsk, Gwiazdami Trzech Krli i Gwiazd w. Szczepana. Rami to jest nazywane Drog Betlejemsk (lub Drog Zimow) u. Rami letnie D.M. rozwidla si na dwa szlaki przy w. Krzyu i jest nazywane Drog Jerozolimsk 18, -^gwiazdy. D.M. k r c i si, gdy jest wiatr 12, 23; D.M. t r a c i s i 'znika z nieba' jak wielkich odpustw nie ma 13 albo gdy anioowie nie id do Czstochowy 20. 00 Na podstawie pooenia D.M. na niebie, wnioskuje si o czasie w cigu doby: D.M. jest na rodku nieba o pnocy; na zachodniej stronie nieba - nad ranem; na wschodniej stronie - wieczorem 25; wysoko na niebie - w nocy, a nisko nad ziemi nad ranem 4. Jesieni nad ranem D.M. obnia si ku poudniowi Giad wiedz 152,187. Zim od wrzenia (rano) do marca (wieczr) cz rozgaziona pasma D.M. nad horyzontem rozwidla si Glad Wiedz 142. Od marca (rano) do wrzenia (wieczr) uk D.M. odwraca si Glad Wiedz 142. A D.M. wiedzie w dwch kierunkach Lud 1895/170: od wschodu na zimowy zachd Glad Wiedz 141 i Z pnocy ku poudniowi 10, podob. Glad Wiedz 141, Szyf MiW 152, Red. Derenia 1984. Jedzi po niej -*Wielki Wz 28, gwiazdy 29. Wzdu D.M. ptactwo leci do ciepych krajw Kul MiW 437, Glad Wiedz 78, Kup Pol 103, na wyraj i Z niego powraca Mosz Kul 2/39; chodz ni dzikie gsi Kup Astr 244. Wierzy si, e jedna poowa D.M. prowadzi do nieba, druga do pieka (w zatracenie) u, 19, 21, podob. MAAE 1908/132, po nich spiesz dusze zmarych 19, 20, Kup Astr 244 i 245, czyste id do nieba 26, podob Giad wiedz 79, potpione do pieka wisia 1904/79. Po D.M. chodz: mieszkacy niebiescy Glad wiedz 82; Bg, Jezus Kup Astr 245; Pan Jezus z krzyem Glad wiedz 81; Matka Boska Kup Astr 243, 245, Giad wiedz 81; wici, w. Mikoaj 9, w. Eliasz 16; codziennie id po niej anioowie i wici do Czstochowy 20. Po tej Drodze szli ydzi z Mojeszem do Ziemi Obiecanej Kup Astr 245; Trzej Krlowie do Betlejem Glad wiedz 82; Matka Boska z Jezusem i w. Jzefem uciekali do Egiptu Glad Wiedz 81. Po D.M. wstpowali w niebo Pan Jezus i Matka Boska 21, Glad Wiedz 81; biskupi jedzili do Ojca witego Glad wiedz 83; D.M. jedzia soneczkowa matka Glad wiedz 85; Twardowski Kup Astr 245. Dobra p o g o d a bdzie jeli: D.M. jest obecna na niebie K 17 Lub 71, Giad wiedz 139, 184, 189, 192, Kup Astr 245; gwiadzista, gsta w lecie 5; bardzo jasna Giad wiedz 139; wyrana Wisa 1902/441; mocno feci 6; jest na krzy Glad wiedz 141; jasna w dzie Jakuba 3. D u s z p o g o d zapowiada D.M. jasna 3; s u s z : D.M. mocno jasno 7; d e s z c z : D.M. sabo wieci 6; jest za mg 7; d es z c z na drugi dzie - gdy wida

jedn drog Glad wiedz 141 lub D.M. jest na krzy Giad wiedz 88; b u r z na trzeci dzie: D.M. widoczna na niebie Glad wiedz 195, wyrana Glad Wiedz 139; mrz: D.M. widoczna w zim, bystra, jasno jo wida 8; p r z e m i a n y : D.M. na niebie lub wyrana Giad wiedz 139; bystro wieci Glad wiedz 196; m l e c z n y rok: D.M. wyrana w Wigili Boego Narodzenia 2.

DOKUMENTACJA
LEGENDY 1 - [Po wniebowstpieniu Pana Jezusa, Matka Boska zostaa na ziemi i pomagaa biednym ludziom. Chodzia po wiecie, czsto cierpic gd i chd. Wtedy Pan Jezus poleci Michaowi Archanioowi utworzenie hufca aniow-grali i zabranie Matki Boskiej do nieba. Micha Archanio wybra si na ziemi z gralami. Anioowie-grale wiedli Maryj przez gry i skay, a on sam przywieca wielk ksiycow lamp, ktra mlecznym wiatem zalaa cay wiat midzy niebem a ziemi. Maryja sza midzy nimi prawie niewidzialna, jedynie z daleka widniaa blaskiem gwiazdy - Jutrzenki. W czasie drogi anioowie zbierali do toreb paskie i drobne kamyczki, a gdy wreszcie stanli na najwyszym szczycie, a droga do nieba bya jeszcze bardzo duga, zaczli pod stopy Maryi ciska kamyczki a si z nich utworzy bity gociniec. W wietle lampy ksiycowej bielia si ona w oddali jak mleczny pas. Gdy doszli do nieba, wszystkie kamyczki przemieniy si w gwiazdy i do tej pory wieci ten gociniec porodku bkitu - zwany mleczn drog dlatego, e po niej przesza Karmicielka Zbawiciela ludzkoci.] Zorza 1901/33/799. RELACJE POTOCZNE I ZAPISY WIERZE 2 - W wigili Boego Narodzenia gdy droga mleczna wyrana, to rok bdzie mleczny, a jak gwiazd duo, to jaj bdzie duo. Wisa 1900/465, podob. Kup Astr 245, Glad Wiedz 140. 3 - Gdy biaa droga na niebie (droga Jakuba, tj. mleczna droga) jasna w dzie Jakuba (25 lipca), pogoda pewna. ZWAK 1882/174; Droga mleczna, zwana gocicem w. Jakuba, gdy jest jasna, zapowiada dusz pogod. ZWAK 1889/77, podob. Mosz Kul 2/50. 4 - Droga ptasia, no ta mlecna, to noco jest zidna wisoko, a jak na zranek idzie to nisko nad ziemnio. Szyf MiW 152. 5 - Droga bez niebo jak jest taka gwiadzista w lecie, gsta, to tak wyglunda, jakby naprawd droga. To jo nazywajo ta droga. To ona wry na pogod zawsze. O - mwio -droga bez niebo, bdzie pogoda! Etnl 1989 Bilg 120. 6 - Jak mocno feci [Droga Mleczna] - pogoda, a sabo bdzie deszcz. Szyf MiW 152. 7 - Jak mleczno drog mocno jasno zida, to bdzie susza, a jak za mg to pluta. Szyf MiW 152. 8 - Mlecna droga, pasmuga muw'm, jag mlecna droga jest bystra, jasno jo w'ida to zapow'adajum mrus. Kup Astr 245. 9 - Ml'icno droga, aho goeec tam fei jejil'i, j'enty M'iko]faj. Kup Astr 245. 10 - Krakowski gociniec - pasmo gwiazd jasnych i sabszych - cignie si od pnocy ku poudniowi. Glad Wiedz 141 pow. Sandomierz. 11 - Gociniec szeroki z gwiazd prowadzi od wschodu na zimowy zachd. Glad Wiedz 141 pow. Biaystok. 12 - Mwili, e pierwy nie byo ty drogi mleczny. Jak wiatr jest, to si tak krci. Ta mlyczno droga gwiazd 16 rzdw, a my widzimy rzdy. Glad Wiedz 88 pow. Pszczyna. 13 - Droga ta wiedzie do tych wielkich odpustw do Czstochowy, na Kalwari, do Rzymu; jak tych wielkich odpustw nie ma, to si traci. Glad Wiedz 83 pow. Lubliniec. 14 - Jest to droga przecita w rodku: jedna polowa jej wiedzie do nieba, a druga do pieka. Glad Wiedz 79 pow. Hrubieszw. 15 - Mlecna droga to je kumu utorowana, aoyov'e e zbuntowafi i Pan Buk im droga wytyuu 1 do p'ekya striy, ui t drog str\tncerii byl'i do p'ekya i na znak je ta droga. Kup Astr 245, podob. Glad Wiedz 82.

DROGA MLECZNA 256 DROGA MLECZNA dokumentacja

dokumentacja _______________________ '^]_

/ wie si wam wiato wieczna, / Ta droga zwa si Krwawa / powinna, a me mleczna. [T. 16 - E'jas pyjeje tom drogom na em'e i beje trob'iu na sot, on tam jeji po ty drodze oO)fam'i. Kup Astr 245. 17 - Jedno rami tego luku, przechodzce ponad nasz horyzont od wschodu ku zachodowi zim, nosio nazw Drogi Betlejemskiej*. Zwano je te ((Drog Zimow)). Nazwy te zyskao dlatego, e przebiega od Bramy Niebieskiej midzy Gwiazd Betlejemsk (Kapella) a Stajenk Betlejemsk (Orion) i dalej midzy gwiazdami Trzech Krli (Kastor, Polluks, Porcjon) a Gwiazd w. Szczepana (Syriusz) ku horyzontowi do rwnym szlakiem. Kai Lim 31. 18 - Natomiast drugie jej rami luku, letnie, zwane ((Drog Jerozolimsk*), wizano z gwiazdami pasyjnymi... Rami to rozwidla si przy witym Krzyu na dwa szlaki, biegnce blisko siebie. Kai Lim 31. 19 - Mleczna droga jest pocit porodku, i jedna jej polowa wiedzie do raju, a druga do pieka. W Chemskiem za powiadaj, e cala droga mleczna wiedzie zmarych do nieba, a inni e jest to droga do Jerozolimy. K 34 Chel 255. 20 - Mleczn drog id do Czstochowy codziennie anieli i wici, ile razy j tylko wida na niebie; w tych dniach jak jej nie wida, to i anioowie do Czstochowy nie chodz. Wisa 1900/465. 21 - Droga mleczna to gociniec do nieba prowadzcy. I Zbawiciel szed nim wstpujc w niebo i Matk Bosk anioowie wiedli tym gocicem; zreszt kada dusza wstpuje na niego, gdy z chmur zejdzie. Trzeba jednak wielkiej przezornoci do tej pomiertnej podry, bo droga rozdziela si w dwa kierunki, z tych jeden wiedzie w ((zatracenie)). Lud 1895/170, podob. Lud 1900/66. 22 - Mleczna droga, to droga dusz umarych, one po niej w ksztacie ptakw kr. Lud 1898/414. 23 - Na lsku obserwuje si uk Drogi Mlecznej w zwizku z przepowiedni pogody: Jak jest na krzy (to znaczy jak wida rozgaziony uk Drogi Mlecznej), to na drugi dzie padaD (Bukowiec koo Jabonkowa). Chcc przy tym wyjani to zjawisko mwi, e jak wiatr jest, to ni tak krci, t mleczn drog)) Grzawa, pow. Pszczyna. Glad Wiedz 88. 24 - Szeroka wiecca prga (mleczna droga), jakby wielki pas widniejcy w pogodn noc przez cae niebo, nazywana jest od dawnych czasw gocicem w. Jakuba. Or L 1938/160. 25 - Gdy krakowski gociniec by na rodku nieba, to pnoc, gdy przechyli si na stron zachodni, to bya pna pora, a gdy stal na wschodniej stronie, to byo jeszcze wczas (wczesna pora) (Dbiany pow. Sandomierz). Glad Wiedz 193. 26 - Drog t schodz na Ziemi anioowie z poselstwem do ludzi i przez ni prowadz do nieba dusze ludzi sprawiedliwych, ktrzy prowadzili ycie zgodne z przykazaniami boskimi Std wprowadzono drug spotykan w naszym powiecie [limanowskim] nazw Galaktyki -Droga Duszo. Droga ta wiedzie do Bramy Niebieskiej, znajdujcej si przy jej najwikszym zweniu. Kai Lim 31. PISANA POEZJA CHOPSKA 27 - lubi chodzi na ki zote / w wieczory jasne / ... gdzie z mlecznej drogi - / szczeliny pknitego nieba - / wieczno kapie / wielkimi kroplami / sosnom na piersi / wiatom na gowy / ludzie mwi: gwiazdy spadaj / uczeni meteory / a my poeci e to wieczno kapie / otulona w ostatni / blask zorzy. Poc Poez 197. 28 - Stoi noc / na skraju wsi / i parasol wznosi, / a na niebie / srebrny kapan / mszay / gwiazdom gosi, / Wielki Wz / robotnic peen / w Drog Mleczn / skrci. / Kapan mody / koczy witem / i wie ros / wici. [W. Sitkowski] Ad Zote 237. 29 - Porodku nieba jest droga / szeroka, do szybkiej jazdy, / a na drodze po bokach / przegldaj si gwiazdy. / Droga z biaego asfaltu / niesusznie nazwana Mleczn, / noc bez przerwy, gwatem, / t drog gwiazdy jed. / A jed jak te szatany, / A w reflektorach pdz. / Wiele gwiazd jest pijanych. / mier czyha na krawdzi. / Ech, gupia to zabawa,
Machnowski] Szcz Ant 496. BIBLIOGRAFIA: Glad Wiedz 77-89,139-143, 176-179; Kup Astr 1958/5/243-245; Kup Pol 102-108; KpM Mi. Tok 1/116-118; Mosz Kul 2/39-40; N i e b r z e g o w s k a Stan.s.awa G-mazdy ZZdwym jakowym obL,c i^ata, [w:] JOS, s. 159-160; Szyf Trd 58, 61-62, 77, 80; Wort Hof. 6/367-374.

-+GW1AZDY, NIEBO, WIELKI WZ

Stanisawa Niebrzegowska

ZORZA - eksplikacja

____________________________ 259

ZORZA

+ Razem ze s o c e m , g w i a z d a m i i m i e s i c e m Z. wita Dziecitko ZWAK 1880/104; Z. i gwiazda wskazuj miejsce, gdzie si narodzi Jezus Bart Lub 365; z miesicem i gwiazdami tworz rodzin sieroty (Z. jest matk, miesic - bratem, gwiazdy - siostrami) 23, rodzin onierza (ksiyc jest ojcem, soce - matk, gwiazdy - bracia, zorze - siostrami) 21; jasne zorze i miesic wiec chopakowi, gdy si eni 15. W ogrd spokoju i zorzy wchodzi partyzant polegy w boju 20. ++ * Z. jako wiato, jasno jest przeciwiestwem c i e m n o c i 7. Z. id od s o c a Kuc Mlp 34, z n i e b a LSE 1965/29.

Wstp. Eksplikacja: 1. 'blask na niebie przed wschodem i po zachodzie soca1: Nazwy. Kategoryzacje. Rodzaje. Kolekcje. Opozycje. Pochodzenie. Wygld. Ilo. Czynnoci. Rozmwca. Lokalizacja. Czas. Przepowiednie. Symbolika. 2. 'Wenus': Nazwy. Wygld. Czynnoci. Lokalizacja. Dokumentacja: Zagadki. Przysowia. Koldy boonarodzeniowe i noworoczne Pieni wiosenne Pieni sobtkowe. Pieni doynkowe. Pieni weselne. Pieni miosne i zalotne. Pieni onierskie. Pieni sieroce. Koysanki. Zapisy wierze i praktyk. Pisana poezja chopska. Bibliografia.

J a s n a (jasne) 11, 15, 16, 21, c z e r w o n a 3, czerwone Z. (gdy Chrystus si rodzi) K 27 Maz 1 IG; k r w a w e - s oznak mierci K 10 Poz 375; o g n i s t a 31, z o t a (zote) 30,32, wiata 12, m a l o w a n a 24; otwarte zorze (czyli otwarte niebo) w momencie narodzin Chrystusa 10, dlatego Bg wszystko widzi LSE 1965/29. Porwnania: dziewczyna jak zorza 17, podob. mie Opl 36, tzn. pikna Kur Opl 123,
liczna K 48 Ta-Rz 195, CUtfna LL 1957/3/33, bieluchna K 28 Maz 272; rumiana LL 1966/2-3/64;

Sowo zorza w stpol. te zarza etymologicznie zwizane jest z nazwami 'blasku, wiata' (np. csow. zorja, zarja 'blask'; ukr. zorja 'gwiazda, zorza'; litew. ei-eti 'lni', ara i paaras 'blask'; ros. zarja, zarjewo 'luna') oraz 'ognia' (por. stprus. sari 'ar', litew. arija 'zarzewie') Vas ES 2/81. A. Bruckner czy te zorz z 'patrzeniem, spogldaniem', z polskimi wyrazami wzrok, zerka, spoziera Briic SB 651, 656, co jest zgodne z wyobraeniem -nieba jako kopuy z dziurami (oknami"), przez ktre wida wiato niebieskie i przez ktre Bg patrzy na ziemi. W gwarach sowo zorza znaczy tyle co: (1) 'blask na niebie przed wschodem lub po zachodzie soca', wtrnie te: 'blask bijcy od czego' (wtedy czsto obocznie w l.mn.: zorze wieciy itp. 15) oraz (2) - 'gwiazda, widoczna na niebie rano lub wieczorem', utosamiana z - Jutrzenk lub -*Gwiazd Wieczorn; w tym drugim znaczeniu na terenach Polski wschodniej, pod wpywem gwar ukraiskich, funkcjonuje te nazwa zdrobniaa Zorka. Zdrobniae formy: zarzyce 28, zorzyczki 25, 28. Wyraenie gwarowe na zarzach znaczy 'w promieniach zachodzcego soca' SE 1962/124, zorzy si- 'byszcze si, mieni', np. na topieliskach zorzya si woda Dek Sier 137. W jzyku oglnopolskim zorza wystpuje gwnie w znaczeniu 'zjawiska wietlnego, polegajcego na zmianie barw nieba bezporednio przed zmrokiem i w czasie jego trwania lub w czasie witu i bezporednio po nim' SJP Szym 3/1054.

wzrok dziewczyny jak poranne zorze K 36 Wo 145. Sliczniejsza K 24 Maz 82, pikniejsza K 17 Lub 6 jak zorze jest onka; Matka Boska jako zorza K 33 Che 155, janiejsza ni zorza ZWAK 1879/60; Dziecina Boa jako zorza 9; szabla jak zorza 19; chopiec liczny jak zorze K 12 Poz 238. A W zamawianiu pacznic: Zorze, wycie trzy panny 27, Zorzyczki, zorzyczki, trzy was jest: porankowa, poudniowa i wieczorowa 28. Z. ws t a je (wstaj), z a c h o d z 2; Z. wieci si Rog lsk 232, Z. wiec si s, b y s k a j 4, b y s z c z 4, 22; gorej 15. Z. ponie 31, pali si wir Piel 296; ganie 12, 13, 18. 0 O wschodzie lub zachodzie soca zwracaj si do Z. z prob, aby odebray od dziecka morzyczki 25, pacznice 26, paczenie 28; by mczyzna nie pokocha innej kobiety 27. A Z. na n i e b i e 19, 21, 31, w n i e b i e 20, w o k n i e dziewczyny 22.

1. 'blask na niebie przed wschodem i po zachodzie soca'

=

Zorza r.., zarza 18,; czsto w l.mn. zorze 15 i in.; take w r.n. - zorze, np. zganie wiate zorze 12, l.mn. te zorza le. fi Z. to wiato, wiato z nieba 29, widoczne, gdy Bg patrzy na ziemi SE 1965/29. Atrybut nieba 20, 29. U Z. wyrniane s ze wzgldu na czas i miejsce pojawiania si: zorza ranna/poranna/porankowa, poudniowa, i wieczorowa/wieczorna 28, podob. Dek sier 182, -zorza pnocna, sporad. zorza wgierska (zlotaworowy blask na niebie od strony Wgier) K 48 Ta-Rz 260.

00 Z. jest rano i w i e cz or em Grn Maib 2/322. O rannej zorzy (podobnie jak o -+wschodzie soca) jest czas modlitwy 29. Formua z wiersza F. Karpiskiego Kiedy ranne wstaj zorze jest typowym pocztkiem pieni religijnych, dziadowskich Nyr Kar 266 i onierskich wir Pies 308. Gdy Z. wstaj, witaj, zaczyna si dzie 4, take ZWAK 1885/241, praca stef WarmP 1/18I, walka wir Pies 307-308. Do rannej zorzy trwa zabawa ecw w czasie doynek 14. Gdy gasn Z. koczy si praca 12, take LL 1957/2/47, zaczyna zabawa sobtkowa 13, spotykaj si kochankowie 30-31. Czas od Z. wieczornej do Z. porannej, podobnie jak od -^zachodu do --wschodu soca, jest uznawany za m a g i c z n y Dek Sier 77. Mona wtedy skurzy z drzewa pszczoy do ula Kot San 209, powstrzyma zaraz K 10 Poz 375 lub zabezpieczy wie przed ni K 57 RUC 1254. Przepowiedni w i a t r u jest: Z. czerwona w Nowy Rok 3, morgowata 'pstra' z wieczora K 48 Ta-Rz 259; silnego wichru: czerwona Z. wieczorna Mosz Kul 2/52; n i e p o g o d y : czerwona w Nowy Rok 3; obfitych p o o w w ryb: gdy w czerwcu grzmi, gdzie zorze zachodz 2; w o j n y: Z. czerwona na wschodzie w Nowy Rok ZWAK 1882/161.

ZORZA - dokumentacja

260
ZORZA dokumentacja 261

Z. s traktowane jako zowrogie znaki niebieskie wisia 1889/495. ^ Jest znakiem s o c a , n i e b a i B o g a 7, 9, 10, 18. W pieniach weselnych Z. symbolizuje p a n n m o d Chd p 77; w pieniach miosnych - dziewczyn 01 Pdl 28 i jej u r o d (zganie tobie twoja zarza is); w pieniach onierskich i koldach okupacyjnych - w o l n o (zorza wolnoci zawieci Bart Lub 329, zabysn wolnoci zorze wir Pie 249, zorza wolnoci si pali wir Pies 296); ogrd zorzy to r aj 20. W zagadce symbolem Z. jest d z i e w c z y n a i. 9 - Gwiazdka na wschodzie tam jasno lni ji mruga na nas, bymy tam li, gdzie jako zorza Dziecina Ra na wiat cay rzuca blask. TN Gorajec 1978, war.: TN Zaboreczne 1979. 10 - A wy pasterze mali, gdziecie t nock spali? A wy pasterze, otwarte zorze; ze snu powstajcie Pana witajcie z nieba. K 24 Maz 106. 11 - Porodya panna Syna, Panna Maryja ... Ta ni mniaa kpieleczki Panna Maryja ... Jest na niebie zora jasna, bedc kpieleczk krasna, Panno Maryja. K 49 Sa-Kr 151. PIENI WIOSENNE 12 - Spicwaje skowroncczku, A ja nieche orz, Ro wnet dla mnie i dla ciebie Zganie wiate zorze. Ow obok, co na sklepie Niebieskim si wozi, - Zachowany w nim piorun Ciemn mierci grozi. Kog lsk 201.
PIENI SODTKOWE
=

2. 'Wenus'
Zorza (Ranna, Poranna, Wieczorna), Zorniczka, Zornica Kup wiM 24, Glad Wiedz 75, (Poranna, Wieczorna) utosamiana z -+ Jutrzenk, -^Gwiazd Wieczorn. Z. j a s n a 5, 7, 11, z o t a 6 wskazuje miejsce narodzenia Jezusa, ->Gwiazda Betlejemska; PIENI DOYNKOWE 14 - Do rannej zorzy bawi si / tacz ecy podczas doynek. a. Me auj, panie, swego drygania, a polej choby za morze po muzykanta, bo my tu bawi si bdziem do rannej zorze. K 41 Maz 21, war.: ZWAK 1882/136. b. Tacujcie na dworze A do rannej zorze, Ae do witania, Ale nie bez grania. K 24 Maz 350. PIENI WESELNE 15 - Jasne zorze wiec/gorej chopakowi, gdy si eni. Jak ja mlodziuchny eni si, wtenczas miesiczek speni si, a jasne zorze, najjaniejse przez ca nock wieciy. K 28 Maz 151; podob. Jakem si eni mody, Miesic peni si wtedy; Gwiazdy niebo zasiay, Jasne zorze gorzay. Lud 1903/226. 16 - Jak ci ja spore (spojrz) pod jasn zorz, pono mj Jasio jedzie, K 2 San 56; war.: Kiedy jo spojrz pod jasne zorza, Mj najmilejszy jeszcze jedzie, jedzie. Ster WarmP 3/43. PIENI MIOSNE I ZALOTNE 17 - U mynarza jest Kasia/crka/dziocha jak zorza. U naszego mynarza, jest tam Kasia jak zorza. K 48 Ta-Rz 159, war.: K 12 Poz 194, K 42 Maz 35, K 48 Ta-Rz 157, K 46 Ka-S 234, ZWAK 1886/288 pow. olkuski, Pies l 1/494; U jednego ... tam jest crka ... K 40 MazP 551; U Marcina ... Jest tam dziocha ... Pies l 2/685; A wiemci ja ..., Ma Kasink ... Lom lsk 165; Wiem ja w lesie ..., Ma Kasink ... Lom lsk 184; Wiem ja w lesie mynarza, Co ma Kak ... Pies l 1/495; A w tym lesie mynorza ... Pies l 1/494; W tym mynecku ..., ma- ta Kasi ... K 18 Kie 161. 18 - Zorza/zarza dziewczyny ganie, gdy ta wychodzi za m. Jak ty pjdziesz do otarza, Zganie tobie twoja zarza; Zganie zarza i soneczko, Paka bdziesz, kochaneczko. Rog lsk 92, war.: Pies l 1/447; Jak ja pjd od ..., Zganie wieczka, zganie zorza, Zganie wieczka ... Zosta z Rogem, kochaneczko. ZWAK 1885/197, Pies i 2/671; Jak przyklkniesz ..., Zganie z ciebie wszystka zarza, Zganie zarza we soneczku Wspomnisz sobie, kochancczku, Ize ci si le wiedzie. Pies l 1/425. PIENI ONIERSKIE 19 - Szabla onierza byszczy/migocze jak zorza. Na wojn mnie dacie Pod krla, cesarza, Redzie mi si szabla byska. Jak na niebie zarza. Rog lsk 5, war.: Pies l 1/502; Oddajcie mnie na wojn, ... bysce ... zorza. Pies l 2/701; A jak ci mi oddas do krla cesarza, bdzie mi sie sabla michta (migota) ... K 18 Kie 180. 20 - W niebie jest ogrd ciszy i zorzy. wity Pieter ci niebo otworzy, Spyta: skd? Z partyzantki jam jest! Wejdziesz w ogrd 13 - Jeszcze nie zgasa wieczorowa zorza, ju mj wianeczek dopyn do morza. Chd p 204.

presup. czysta - gdy moe by kpieleczk dla Jezusa 11. Z. w sch o dzi K 33 Che 155; wieci, k p i e si 5. A Z. na niebie 11, za morzem, za dworem 5, przy grze 8.

DOKUMENTACJA
ZAGADKI 1 - Stonce zbiera kolczyki [= ros], zgubione przez dziewczyn [= zorz]. Pikna dziewczyna na polu si bawia, Jak si bawia, kolczyki zgubia; ksiyc wiedzia nie powiedzia, Soce wzeszo, pozbierao. (Zorza, rosa). ZWAK 1878/182, war.: NKPP Urszula Sw 7, -gwiazdy, -^soce, -^ksiyc, -+rosa. PRZYSOWIA 2 - Czerwiec gdy zagrzmi, gdzie zorze zachodz, ryby si znacznie i obficie zrodz. NKPP czerwiec 1, nadto war.: ZWAK 1882/171. 3 - Gdy Nowy Rok nastpi z czerwon zorz, w tym roku niepogody i wiatry si mno. NKPP Nowy Rok 5; podob. Jeeli w dzie N. Roku zorza czerwono wschodzi, znak czstych niepogod, a jeli soce pikne wieci, rok dobry obiecuje. ZWAK 1882/161. 4 - Jak bysn zorze, wstawaj, niebo. NKPP wsta 3, nadto war.: LL 1957/3/41; Jak byszcz ... Wit Baj 297. KOLDY BOONARODZENIOWE I NOWOROCZNE 5 - Z tamtej strony dwora/morza wieci/kpie si jasna zora/zorza. Z tamtej strony dwora wieci jasna zora, tam Maryja przybywaa z niebieskiego dwora. Bart Lub 165; war.: ... wygldaa liczna Panna ... TN Derenia 1984, TN Korczw 1984; ... wychodzia krasna panna ... TN Ksipol 1984; Z tamtej strony morza kpaa si zorza, wychodzi tam liczna panna z niebieskiego dworza. TN Korytniki 1984; ... zileni si zorza, ... Pani ... TN Korytniki 1985. 6 - Wszyscy snem twardym le upieni, sami krlowie trzej ocuceni. Rano, rano, rano, rano powstaj, zoty blask zotej zorzy mile witaj. K 5 Krak 250. 7 - Narodzi si Chrystus, weselmy si! ... Zorza jasna wesza, weselmy si! A ciemno ju przesza, radujmy si! Rog lsk 208. 8 - Przy onej grze wiec si zorze, pasterze si uwijaj i na mulankach graj. K 16 Ka-S 6, war.:
TN Konopnica 1979, TN Michalwka 1980.

ZORZA PNOCNA

eksplikacja ________________________ 263

262
ZORZA dokumentacja

spokoju i zorzy, Bo jest Polak i walczye fest! wir Pies 313, war : TN Gorajec 1972; wity Pioter ci bram otworzy, spyta kto? ... TN Kol. Galzw 1979.

33 - lubi chodzi na lkt zote / w wieczory jasne / ... gdzie z mlecznej drogi - / szczeliny pknitego nieba - / wieczno kapie / wielkimi kroplami / sosnom na piersi / wiatom na gowy / ludzie mwi: gwiazdy spadaj / uczeni meteory / a my poeci e to wieczno kapie / otulona w ostatni / blask zorzy. Poc Poez 197. BIBLIOGRAFIA: De Vries Dic 130; Chev Dic 1/142-143; C z e r n i k 1984, s. 58 62; Kup WiM 28-29; WSrt HofT 1/55-59, 9/13-16. Stanisaw, Trzy zorze dziewicze, d

21 - Miesic - ojcem, soce - matk, gwiazdy - brami, zorze - siostrami onierza.

Jak na niebie miesic jasny wzejdzie, onierzowi rodnym ojcem bdzie ... Jak na niebie jasne soce wzejdzie, onierzowi rodna matka bdzie ... Jak na niebie jasne gwiazdy wzejd, onierzowi rodni bracia bd ... Jak na niebie jasne arzy wzejd, onierzowi rodne siostry bd. K 18 Kie 182. 22 - Przy drodze stoi biay dom, W okienku byszcz ranne zorze, Tam dziewcz nuci piosnk sw I ciko wzdycha: Ach, mj Boe! wir Pies 351; war : ... Dziewczyna nuci rzewny ton I wzdycha: ach, mo mocny Boe. wir Pies 350. PIENI SIEROCE

-GWIAZDY, GWIAZDA WIECZORNA, JUTRZENKA, KSIYC, WSCHD SOCA, ZACHD SOCA,ZORZA PNOCNA.

NIEBO,

SOCE,

Stanisawa Niebrzegowska

23 - Zorza matk sieroty.

Matka mi zorza, Miesic mi jest miym bratem, Gwiazdy szlskie siostrami memi, ZWAK 1878/100.

ZORZA PNOCNA
KOYSANKI 24 - Hej, unije mi, unij, I pij mi do rana, Nieche ci si przyni Zorza malowana. Kot Las 195. Zorza pnocna to jasno widoczna na pnocnej czci nieba, utosamiana ze wiatem niebieskim, -+wiato. Gdy jest obecna na niebie, naley modli si dopki niebo bdzie otwarte, gdy nowy wity zosta! przyjty do ZAPISY WIERZE I PRAKTYK jednego z siedmiu chrw anielskich K 7 Krak 22. 25 - Jeli dziecko ma morzenie, tj. nie pi, pacze, jest niespokojne, naley o zachodzie soca wyj z nim na dwr lub podej do okna i trzykrotnie powiedzie: Zorze, zorzyczki, Odejmcie mojemu dziecku morzyczki, Odejmcie od niego pakanie, wzdychanie, A dajcie mu dobre wyspaniem. Wisa 1901/75. 26 - Kiedy mae dziecko, czsto popakuje, naley je wieczorem wykpa, wod zla do wiaderka, przetrzyma j do rana. Rano, przed wschodem soca, zanie wod na skrzyowanie drg, tam wylewa wod i mwi: ((Zorze, zorznice, zabierzcie od dziecka pacznicen. Dziecko przestaje paka. LL 1976/1/46. 27 - [O wschodzie czarownica chcc pozyska mio mczyzny do proszcej j o to kobiety mwia te sowa:] Witajcie arze, wycie trzy panny, idcie mi do tego Filipa, roztargnicie mu serce, jego dze, jego troj dziewi si, iby nie mg ni pi, ni je przez niej, iby nie mia wolej ni do dziewki, ni do wdowy, ni do adnego stworzenia, jedynie do samej ucyjej. In omine Patris. LL 1972/3/53, podob. K 15 Poz 241. 28 - O zachodzie soca matka idzie z dzieckiem w pole, mwic: Niech bdzie pochwalony Jezus Chrystus", a sama odpowiada: Na wieki wiekw". Nastpnie z twarz zwrcon do zachodzcego soca woa: Zorzyczki, zorzyczki, trzy was jest: jedna porankowa, druga poudniowa, trzecia wieczorowa. Wecie od mego dziecka paczenie, oddajcie mu spanie. Was Jag 228; war. redniowieczny: arze, zarzyce, trzy siestrzyce. Posza Matka Boa po morzu zbirajc zote pianki, Potka j wity Jan: ( ( A gdzie idziesz, matuchno?)> ((Id synaczka swego czyca. S. Vrtel-Wierczyski, redniowieczna poezja polska wiecka, Wrocaw 1952, s. 92. 29 - Zorza to znak, e chmury si cigny i odpoczywaj, a widoczny kawaek wiatoci rowej, to wiato z chrw anielskich. Ranna zorza pobudza powinna do modlitwy. Wisa 1900/467. PISANA POEZJA CHOPSKA 30 przy blasku zotej zorzy / jabuszka rwaam w sadzie / i przez pot kochankowi / podatkiem sypaam w traw. Poc Poez 403. 31 - ponie zorza na niebie sinym / pod zorz kwitn jabonie / oj caowaem kran dziewczyn / gdy gnaa gski przez bonie / ... maki pachniay ognist zorz / mioci wierzbowe bazie. Poc Poez 404. 32 - Zapakajcie, zote zorze, / I ty, jasne sonko boe, / Bonia, gronia, k kobierce, -/ Ju przestao bi Jej[M. Konopnickiej] serce. Pig Wyb 155. Z.P. ma wiato p u r p u r o w e K 1 7 Lub 74; w bani do niej podobne jest ogniste sklepienie, widziane z wntrza ziemi K 14 Poz 135. Jeli Z.P. wystpi na niebie, zapowiada woj ny K 46 Ka-s 462, Wisa 1889/502, K 17 Lub 74, ndz K 46 Ka-S 462, Wisa 1889/502, mr 1 gd K 17 Lub 74.

BIBLIOGRAFIA: De Vries Dic 30; Wrt HofT 6/1118-1121.

-+NIEBO, WIATO, ZORZA

S.N.

OGIE

eksplikacja

265

OGIE

miejsce zajmuje ogie eschatologiczny, ktry posiada wasnoci oczyszczajce, -ogie czycowy. Ogie pieka czyni mier ostateczn, pali, nie poerajc, ale wyklucza na zawsze regeneracj chev Dic 2/310, Duf SNT 449, ->ogie piekielny. Ogie jest jednoczenie niebiaski, boski (->ogien niebieski), jak i piekielny (->ogie piekielny), szataski (->ogie demoniczny). W tradycji s t a r o s o w i a s k i e j czono kult ognia ziemskiego i ognia niebieskiego, soca, z imionami dwch powizanych ze sob bstw, Swaroga i Swaroyca. Swaroyc (dosownie 'syn Swaroga' albo 'maty Swarog') mia te nazw Dadbg Giey Mit 130 134. Nazwa Swainga i Swaroyca jest wizana z ind. svar- 'blask, niebo,
soce' Giey Mit 131 .

Wstp. Eksplikacja: Nazwy. Kategoryzacje. Kolekcje. Opozycje. Pochodzenie i przemiany ognia. Wadza nad ogniem. Wasnoci. Wygld. Zachowania i dziaania sprawcze. Lokalizacja i lokalizator. Czas i obiekt: rozpalanie ognia, zakazy rozpalania; podtrzymywanie i odnawianie ognia; gaszenie ognia, zakazy gaszenia; duszenie ognia; wicenie ognia; poyczanie ognia, zakazy poyczania; darowanie ognia. Szacunek dla ognia. Zastosowanie w sferze bytowej, obrzdowej i leczniczej. Narzdzie. Prba ognia. Przepowiednie. Symbolika, sennik. Dokumentacja: Zagadki. Przysowia. Formuy witania i egnania ognia. Zamwienia. Modlitewki Proroctwa. Przeklestwa. Koldy boonarodzeniowe i pastoraki. Pieni sobtkowe. Pieni zaduszkowe. Pieni weselne. Pieni miosne. Pieni artobliwe. Pieni dziadowskie. Pieni o witych. Ballady. Legendy. Bajki. Opowieci wierzeniowe. Relacje potoczne. Zapisy wierze i praktyk. Bibliografia.

Charakterystyka ognia w kulturze ludowej podobnie jak i innych ywiow -zwaszcza wody i ziemi - obarczona jest dwuznacznoci. W pozytywnym aspekcie ogie dostarczajcy ciepa jawi si jako warunek ycia i traktowany jest jako oczyszczajcy i odnawiajcy. Obdarzany by czci, szanowany, podtrzymywany rytualnie, czony ze sfer sakraln. Wygasanie ognia utosamia si z wygasaniem ycia; por. metaforyk domu jako ogniska domowego s SFr 1/581, fraz. zaoy, strzec ognisko domowe. W polskiej kulturze ludowej ogie to dar od Boga, otaczany czci i szacunkiem poczonym z bojani; objty szeregiem zakazw, take zakazem dzielenia si nim (poyczania). Traktowany jak istota ywa, czujca, mwica. W domach podtrzymywany z najwiksz trosk; gaszony w wyjtkowych sytuacjach, rytualnie w dniu w. Wawrzyca (10.VIII) (dzie odpoczynku ognia); -t-nowy ogie, ->ogie sobtkowy. Natomiast w aspekcie negatywnym ogie to sia, ktra pali, poera, niszczy, -tpoar. Ludy s t a r o y t n e czciy bstwa ognia, np. Agni w Indiach chev Dic 2/309, Atar w Persji, w staroytnej Grecji i Rzymie bogami zwizanymi z ogniem bya Hestia, Westa, Hefajstos, Wulkan Herd Lek 107, Kemp sind 315; w doktrynie hinduskiej Brahma jest identyczny z ogniem. Personifikacje te ucieleniay ogie kultowy i domowy. Ogie wiecznie palcy si w domu wyznacza najwitsze miejsce rodziny, by symbolem ycia rodzinnego. Ogie ofiarny identyfikowany by z centrum wiata Kemp sind 315. W mitologiach pojawiaj si rne ujcia sposobu, w jaki czowiek wszed w posiadanie ognia: powtarza si motyw wykradzenia go bogom, np. w mitologii greckiej przez Prometeusza, w innych przez ptaki Mif Tok 2/240. W micie australijskim jest kawakiem soca Mif Tok
2/239.

W oglnym jzyku polskim sowo ogie prcz znaczenia podstawowego (1) 'co, co pali si i spala (p a li ), wieci i grzeje', znaczy te (2) 'pomie'; (3) 'poar' (puci co z ogniem); (4) 'ognisko, stos zapalony' (ognie witojaskie); (5) 'poncy lub wieccy przedmiot (pochodnia, lampa, wieca)'; sowo ogie przyjmuje te znaczenia przenone: 'wojna, zamieszki, pooga wojenna'; 'gwatowne uczucie, zapa, namitno' (ogie gniewu, namitnoci, uniesienia); 'rumieniec, wypieki na twarzy' (stan w ogniu 'zarumieni si gwatownie'); 'czerwone znami na skrze', 'podniesiona temperatura ciaa, gorczka'; 'upa, ar'; 'blask; luna'. W gwarach notowane jest nadto znaczenie 'choroba wi; czerwonka' Karl SGP 3/416. Wszystkie te znaczenia s ze sob powizane. Najwaniejszym kulturowo derywatem jest ognisko 'stos zapalony po to, by si ogrza, rozjani ciemnoci, ugotowa/upiec jedzenie', ktre przejmuje najwaniejsze dla czowieka funkcje ognia i pozostaje rwnoczenie pod kontrol czowieka. Inne wyrazy p o c h o d n e utrwalaj podstawowe cechy ognia, np. ognisty 'paajcy ogniem, rozarzony, pomienisty'; 'majcy barw ognia; rudy' (ogniste wosy); 'peen temperamentu, energii, arliwy, gorliwy; bdcy wyrazem takich uczu' (ogniste oczy, ognista mowa); ognicie 'czerwono, purpurowo', 'namitnie, arliwie'; ognica 'robaczek witojaski' (wieci w nocy); ognicha albo ognik 'gorczyca albo opian, opuch' (roliny o tych kwiataci); ogniopir albo ognie piro, ognik 'choroba skry, wystpujca na twarzy i gowie w postaci pcierzykw, krost i strupw'; ogni si 'o ranie: by w stanie zapalnym, nie goi si, jtrzy'.
=

W kulturze j u d e o c h r z e c i j a s k i e j ogie jest jednym z symboli Boga, Jahwe ukaza si Mojeszowi w postaci ognia [krzew gorejcy) For Sym 73. Ogniste jeyki, pod postaci ktrych Duch wity zstpi na apostow w dniu Zielonych wit, wskazuj na dary jakich udzielaj: jako jzyki dar mwienia we wszystkich jzykach dla szerzenia wiary; jako ogie (pomie) - wiato i poncy zapal mioci For Sym 75, Duf SNT 449, 450. Rwnoczenie ogie to znak gniewu i kary Doga. Wane

Nazwa ogie ma zasig oglnosowiaski i jest wywodzona z praindoeuro-pejskiego rdzenia kontynuowanego np. w stind. Agni- 'ogie', 'bg ognia', ac. ignis 'ogie', 'niebieskie wiato', 'byskawica' Gamlv ind 274, Vas ES 3/118. Nazwa ta odnosi si do zjawiska przyrody, ktremu nadaje si cechy bstwa, jak w ind. Agni- 'bg ognia', ros. car ogon' 'car ogie' i uwydatnia si jego aktywno Gamlv ind 274. O sakralizacji O. wiadczy nazywanie go witym ogniem Mosz Kul 2/498, wiat/oci Pana i9Aa, Panem, Jezusi/ciem i9Aa; formy zdrobnie uywane w formuach witania i egnania O., np.: ogienek i9Ab, ogicneczek 20e, ogieniaszek 19B, 20a-c, niekiedy z epitetami: wity i9Ab, siawiony 'bogosawiony' 20b, kochany 20d. O. nazywa si rwnie gociem podanym i9Aa, na terenach wschodniej Polski - miym gociem Lud 1908/49, co mona porwna z dwuczonowym imieniem Radgost, ('rad gostb), ktre byo prawdopodobnie epitetem Swaroyca Giey Mit 129. Nazwa Zygmunt/Zygmant Karl SGP 6/427 pojawiajca si w formuach powitania

OGIE OGIE - eksplikacja

eksplikacja bi

266

i zaegnywania O. (->poar) indywidualizuje O. i czy si z postrzeganiem O. jako istoty aktywnej; ma zapewne zwizek ze sowami zygi || egi 'dugie iskry przy watrze' Karl SGP 6/439, zyga 'bk (zabawka), krccy si, niespokojny czowiek' Vas ES 2/109, zyga/zyza 'wyciga na kogo rk, drani go' Karl SGP 6/427, 439, podega (1) 'podburza, judzi kogo przeciw komu, czemu; namawia kogo do popenienia przestpstwa', (2) 'podkada; wznieca ogie; podpala' SJP Dor 6/774. 1t O. kategoryzowany jest jako ywio 'co ywego': to jest ywio niszczcy i jest dobrodziejstwem dla czowieka, bez ktrego nie mona y TN Motycz 1985, TN cholowice 1985; w formule: zaklinam ci straszny ywiole ognia [tu stosowna proba] K 1 Krak 207. O traktowaniu O. jako istoty ywej zob. niej. + O. jako jeden z praelementw wiata funkcjonuje w zespole z - > w o d i ~* z i e m i 74a oraz - ^ p o w i e t r z e m . W pieni zaduszkowej dusza, ktra szuka swego wiata, prosi o przyjcie kolejno wod, ogie, ziemi, obok, pieko, las, drzewa, cmentarz, koci 40. O. tworzy zesp z -^pomieniem, -iskr, ->dyrmern 9, ->popioem 10. ** O. znajduje si w podstawowej opozycji z - v w o d ; w przysl. Trudna zgoda z ogniem woda 7A, fraz. w wodzie ognia szuka NKPP szuka 17. Woda jest przeciwstawiana O. jako sia go poskramiajca - Nie zgasi ognia olej, chyba woda NKPP ogie 5b; lecz domowego O. nie wolno ni zalewa ZWAK 1886/114. Pochodn jest opozycja O. : ld 32. Opozycja ta jest znoszona w cudownociowych formuach koldowych: ogie lodowy 32t>, ogieniek niegowy 32c. Ze wzgldu na lokalizacj i waciwoci ogie ziemski przeciwstawiany jest ogniom zawiatowym: -^ogniowi niebieskiemu, -ogniowi piekielnemu, -ogniowi czycowemu oraz -togniowi demonicznemu.
x O. jest stworzony przez Boga dla wygody czowieka 74, zsyany na ziemi w postaci -+pioruna, -ogie piorunowy. W baniach czsty motyw z a m i a n y w O. rzucanych za siebie przedmiotw dla stworzenia przeszkody utrudniajcej pocig 70; oraz zamiany O., ktry osdza i wymierza sprawiedliwo, w zoto lub gady 60, -zwgl.

Za w i t y uwaa si O. niecony przez tarcie Baz Tatr 143, niecony drewnianymi widrami, krzesany krzesiwem Kul Wiei 3/524, wywoany uderzeniem pioruna (-+ogie piorunowy, -*ogie sobtkowy, ->nowy ogie), O. wicony w kociele Kul Wiel 3/524, wzniecony powicon hubk 75. Porednio O. uwica przedmioty, z ktrymi ma kontakt Lud 1908/46. N i e c z y s t y m jest O. niecony przy uyciu siarki Kul wiel 3/525, a take O. kojarzony z istotami demonicznymi, -ogie demoniczny. O innych cechach: O. jest g o r c y 21, 24-25, we fraz. gorcy jak ogie NKPP ostry 5. W pieniach mio gortsza ni O., np. Zapomnie, zapomnie, ani me zapmnim, Bo moji serdeczko gortsze ni ogiy Pies l 2/417. W pieni religijnej o w. Stanisawie: wieco kochania boskiego! Ogniu arliwoci! Lom lsk 434. Najsilniej ustabilizowan cech wygldu O. jest jego c z e r w o n a b a r w a : stale w zagadkach 6 i we fraz. czerwony jak ogie NKPP czerwony 19. T stereotypow cech utrwalaj znaczenia pochodne, np. 'rumieniec, wypieki na twarzy', 'czerwone znami na skrze'. W celu zdobycia zaczarowanych zi pozorowano poncy O. za
pomoc czerwonej chusty Wisla 1889/514, Dek Sier 286.

Kolor O. okrela si rwnie jako zoty, blady, ty, niebieskawy, fioletowy, lila TN Krasiczyn 1985, TN Motycz 1985, zielony 29, por. ogie demoniczny. W i e l k o . O. moe by: duy Czub Aneg 88, srogi K 8 Krak 109, obfity, ogromny, wielki lub may, wty, niky s SFr 1/577. W przysl. Saby ogie lada wiatr zgasi, a wielki si od wiatru mnoy 17. O. jako i s t o t a ywa porwnywany do panny, dziedzica, krowy, cioka, roba-ska 6; ma o c z y n, np. w opow. O. mwi 73; j z y k , ktrym liz np. ciany pieca 6d-f, wisla 1902/418, we fraz. jzyki ognia s SFr 1/577; z b y , ktrymi w zag. gryzie /re /uje jak bk 4, podob. K 51 Sa-Kr 214, g o w i r a m i o n a Mosz Kul 2/502, albo nie ma ng ani rk 4. Podstawowe zachowania O.: (a) palenie, (b) poruszanie, (c) wiecenie, (d) wydawanie specyficznych dwikw, ponadto (e) zachowania waciwe istocie ywej. (a) O. pali si, w zalenoci od intensywnoci: powsz. gore, buzuje, paa 16, bucha Gaj Rozw 248, wesoo w gr bucha Sim Gad 184; wytryska LL 1974/2/41, Nyr Kar 158; pryska ZWAK 1886/91; tleje IOA. W barokowej koldzie (formua czenia przeciwiestw) krzepnie 30. (b) O. p o r u s z a si: idzie do gry, w gr paa 16, ale gdy stoi mu na przeszkodzie diabe idzie bokiem Czub Aneg 87; wyazi na najwyszy drg 4; powinien siedzie na kominku, nie chodzi do ssiada 2od, ->poar. (c) O. jest rdem w i a 11 a i czsto wystpuje jako jego synonim, por. kaszubskie wid Tred Kasz 44 oraz znaczenia wtrne sowa ogie, np. 'blady odblask czego; una'; 'poncy lub wieccy przedmiot, np. lampa, wieca, zapaka'. Jako rdo wiata: byszczy K 42 Maz 420, byska K 3 Kuj 155, w por. zoto byszczy si jak ogie K 17 Lub 153, jak ogiy byszczay klejnoty sim Gad 53; wieci si: w por. wiconco, kieby uogieniasek ZWAK 1892/133; jarzy si K 17 Lub 79. (d) Paleniu si O. towarzysz okrelone d w i k i : O. huczy ZWAK 1886/91, bo ze si w nim odzywa K 33 Chel 75; strzela ZWAK 1879/28, Wisla 1904/103; furczy K 48 Ta-Rz

Wadz nad O. sprawuje Bg, moe go zesa jako kar, -ogie niebieski, -ogie piorunowy, -+poar. Wedle wierze zmniejszy lub zwikszy moc O. mog czarownicy, owczarze, sowizdrzay Czub Aneg 32, diabe Jaz Spis 300; take ci, co maj uroczne oczy Czub Aneg 155. Istnieje wierzenie, e O. moe opiekowa si krasnoludek, taki O. nie szkodzi budynkom Krz PBL nr 504A. O Podstawowe wasnoci O. to c z y s t o i w i t o . O. jest sam czystoci, bruka si przez zetknicie ze wiatem" 81, dlatego w domach na noc stawiano przy O. garnek z wod, by O. czyci si Lud 1908/44. Z jego skalaniem zwizany by zwyczaj corocznego krzesania nowego ognia oraz wiara w to, e wraz z jego zanieczyszczeniem zmniejsza si jego ochronna, magiczna moc, -nowy ogie. O. w kulturze ludowej jest ogniem b o y m Czap Mat 122, wit rzecz wisla 1898/151, to wienty ogie, co go wse trza sanowa Baz Tatr 83, w formule witajcej rozpalany O. okrelany jest take jako dar boy 74c, dar nieba 78, skarbicek boy I9b, wiato Pana i9a.

269
OGIE - eksplikacja
OGIE eksplikacja

268

260J SyCZy Wisa 1889/491, Wisa 1896/137; trzeszczy Wisa 1892/396, Wisa 1905/168; trzaska Kot Las 120.

(e) 0. w ludowych wyobraeniach jest y w y , por. nazywanie ywym ogniem O. nieconego przez tarcie Lud 1908/44, ale jest to ycie swoiste, paradoksalne, co oddaje dobrze zag. yj nie yj, ale poeram, cae me ycie z godu umieram 3. O. rodzi si 2, umiera 3, zdycha 'ganie' Tred Kasz 44. Okrelenie ostawi ogi prze zecym oznacza zostawienie ognia na noc, za usmircec ogi to 'zgasi ogie na noc' Tred Kasz 44. O. przekazuje ycie: jest ojcem dymu 2, Tred Kasz-44; w bani jest ojcem bohatera obdarzonego niezwyk si 62. W Chemskiem odrniano O. - samic i samca, nazywajc odpowiednio samic - kmych, kumiszk, samca - kozmeciem K 34 Chel 160 (por. ros. kuznec 'kowal' Mif Tok 2/21). Dy y O. oddycha, musi je 4 i pi Mosz Kul 2/501; jest nienasycony 7B. Musi regenerowa swoje siy, wic: pi por Wisa 1898/ IGI , jest ukadany do snu (= gaszony), budzony (= rozpalany) prob o wstanie i witany specjalnymi formuami 19-20; odpoczywa w dniu w. Wawrzyca 19, 20. Odczuwa emocje i reaguje na to, jak si go traktuje: z o c i si, gdy si go gasi 20f; g n i e w a si TN Cholowice 1985, gdy si nim miga ZWAK 1892/253, gdy si go poycza TN Motycz 1985; s p r z e c i w i a s i TN Motycz 1985; mci si za nieuszanowanie Wila 1898/150, albo gdy nie postawi mu si na noc garnka z wod Lud 1908/44; w o j u j e , tzn. wywouje poar Wisa 1898/151; i g r a 72. O. r o z m a w i a TN Motycz 1985; w przekazach wierzeniowych dwa O., z rnych domostw, al si na ze traktowanie i postanawiaj zemci si spalajc chaup 72, podob. 73. W szczeglnych sytuacjach ogie g a d a pod kominem Dek sier 158. Mow O. rozumie dziad wdrowny, czowiek obdarzony specjalnymi zdolnociami, niemowl 73. n Dziaania sprawcze: (a) spala, (b) grzeje i parzy, (c) hartuje, rozgrzewa, topi, wysusza. (a) O. spala: spalanie wie si z unicestwieniem, co ilustruj przysowia i frazeologizmy, np. przysl. Jako ogie wszytko pali, tak zy czowiek adnego nie chwali NKPP zly 70, fraz. jak w ogie rzuci 'zniko, przepado' NKPP ogie 11; pochania 28. W koldowej formule cudownoci Bg ogniem bywszy - nie spala siana, na ktrym ley 31. Wierzono, e O. nie spala przedmiotw witych, np. drzewa krzya witego K 20 Rad 274, obrazu N.Marii Panny i obrazu w. Barbary K 10 Poz 132; przedmiotw symbolizujcych czysto, w pieniach wianka/cnoty panny 36, 41; w przys. cnoty, nauki 8. Nie przyjmuje grzesznika, podobnie jak ziemia i woda 40, podob. 68; w baniach nie spala drzewa, ktre wyroso z mogiy zabitego 67; w legendzie - serca chopaka, ktry zabi rodzicw 59; kogo przeklina si: Aeby cie ogie pochon 28, zob. te 29. W art. pieni O. nie chce kija pali 48. Rytualne s p a l a n i e symbolicznych przedmiotw. W obrzdzie nowego latka palono mier/miercich, tzn. bawana ze somy, wyobraenie zimy Kul Wiel 3/50, 316. W Siedleckiem w Wielki Czwartek spala si Judasza 'kuk ze somy' Lud 1898/185, podob. na Pogrzu K 44 Gr 93. Na Warmii w dniu Zaduszek palono krzy misyjny (wgle z niego suyy jako uniwersalne lekarstwo) Szyf MiW 73. W Wielkopolsce palono som, ktra suya za podkadk pod trumn na wozie pogrzebowym Kul wiel 3/187, bo bydo, ktreby j zjado, stracioby zby ZWAK 1884/281. W pieniach miosnych spalenie

w O. podarunkw od ukochanej/ukochanego jest znakiem odrzucenia mioci ZWAK 1884/81, LL 1964/1-2/56. K 10 Poz 271. Wierzono, e naley pali obcite paznokcie, aby kiedy, przy zmartwychwstaniu znalazy si i one take i nie potrzeba byo szuka ich po wiecie nie wiadomo gdzie K 34 Chel 165, podob ZWAK 1878/127, ZWAK 1887/31 - kryla si w tym wiara, e to, co spalone trafia na drugi wiat"; palono obcite wosy, by byy mocne i dugie, take dlatego, e gdyby ptaki zbieray je do gniazd, wszystkie wosy wyjd lub bdzie bolaa gowa K 35 Przem 235, podob. ZWAK 1878/127, ZWAK 1887/31. Take naleao pali stare yki, by nie byo w domu biedy K 7 Krak 135. W O. nie wolno pali: obrazw witych, boby rka uscha ZWAK 1892/266. Na Podhalu nie zuyte sakramentalia, np. wod wicon, ziele itp. rzuca si w O., by nie psu witoci Baz Tatr 1R0. Nie wolno w O. pali skorupek z jaj, bo ten, kto to zrobi, bdzie mia wrzody na gowie ZWAK 1886/94; zawizanego powrsa, bo w wle pokutuje dusza ZWAK 1890/127; starej mioty, bo pszenica si zasnieci; na Podhalu: kija pasterskiego, bo owce si rozejd Baz Tatr 187; chraci 'igliwia' ze smrecyny, bo mleko wodmeje Baz Tatr 187; ptna zdjtego z rany, bo rana si zaogni K 42 Maz 334. Do O. nie wolno wkada przedmiotw majcych zwizek ze mierci: somy spod umarego, wir od trumny K 6 Krak 6, Udz Krak 88, czasem po kilku dniach leenia somy w rowie pali j babka siedzca noc przy zmarym K 16 Lub 134. (b) Jako rdo ciepa O. g r z e j e , prosi si go o to podczas rozpalania 19B, w pieni: "ogienek sie poli, pdmyz tam, Kasinko, bydziemy sie grzoi stoin yw 51, Oj, wezm ja w skorupecke ognia; rozgrzej ja jeziorecko do dna K 40 MazP 139; ale w przysl. Cudzy ogie nie grzeje HA. W uprzyslowionym ostrzeeniu - O. parzy: Nie dotykaj ognia, tedy si me sparzysz HB, zob. te nc-D. (c) O. hartuje stal 12; w y s u s z a : por. przys. Schnie jak od ognia woda NKPP schn 4; powoduje, e ze sonej wody ronie sl: Z wody pochodzi, przez ogie si rodzi, z matk si zobaczy i umiera (Sl) Folf Zag nr 40. O. wywouje s t r a c h , co utrwala fraz. czego jak ognia ba si NKPP ogie 9; jest straszny K 7 Krak 207, ale dla kogo mona chcie w ogie i wod skoczy/pj NKPP
ogie 51.

O wykorzystaniu dziaa sprawczych, zob. zastosowania. A O. lokalizowany jest: (a) w/na n i e b i e , ->ogie niebieski, -^soce, -+piorun; (b) w p i e k l e , ->ogie piekielny; ( c ) w c z y c u , ->ogie czycowy; (d) na ziem i: w domu najczciej w piecu, na kominie, 5, 6e, 6h-j, jest zawsze u kowala, w kuni 34, 56; -ogie sobtkowy, --nowy ogie; i (e) we wntrzu ziemi, np. Wulkan ... wieczny ogie w wntrzach swych arzy K 50 Sa-Kr 361. W pieniach miosnych O. arzy si w s e r c u zakochanego Lom lsk 398; tumi si w nim K 28 Maz 230; w metaforze pieniowej O. (= namitno) rzuca si/wdaje w kulaw/chor/trzeci nog chopca 46. W O., zgodnie z wierzeniami, yj lub przebywaj d u c h y ywioowe K 15 Poz 189, opiekucze 75; demony, ktre w baniach wabi podrnych do O. woaj o ratunek, a nastpnie napadaj na sw ofiar K 51 Sa-Kr 251, dusze: Gdy gownia w ten dzie [Zaduszki] lub wgielek z pieca lub komina wypadnie, mwi, e to dusza je wyrzucia, lub te sama si w tym ogniu miota K 5 Krak 311.

271
OGIE OGIE eksplikacja eksplikacja

270

o O. jest obiektem szeregu czynnoci wykonywanych w cile okrelonym czasie, np. rozpalania, podtrzymywania, odnawiania, gaszenia, poyczania, darowania, okazywania szacunku. R o z p a l a n i e O. Nazwy tej czynnoci wskazuj na rny sposb jej wykonania: krzesanie 32a, 78, farcie 57a, niecenie 32d, klepanie Rog lsk 53; zoenie Mika Oraw 71; kadzenie Kom Tatr 56, skadanie Rog lsk 9, MAAE 1898/IOO; zakadanie/nakadanie 32b-c, 44; oglnie zapalanie powsz. Bg nauczy czowieka nieci O. Mosz Kul 2/714; wierzy si te, e umiejtno t czowiek posiad sam 57. W polskiej kulturze ludowej nie wystpuje (czsty w wielu mitologiach) motyw wykradzenia O. W koldach Matka Boska / anioowie / w. Piotr i Pawe / pszczki, by ogrza Jezusa w cudowny sposb krzesz, niec O. z lodu/kamienia 32. Wierzono, e diabe wznieca O. bez uycia rk K 7 Krak 271, krzesze kopytem LL 1975/1/53, a czarownica krzesze go paznokciem K 7 Krak 95, -ogie demoniczny Duch czowieka, ktry nie pojedna si z Bogiem przed mierci, rozpala go sobie kolo miejsca swej mierci Lud 1911/62; w pieni - O. w domu rozpala nieboszczka, ktra przychodzi do swoich dzieci Nyr Kar 307. Stara panna po mierci musi go na miysinczku poli miel Opl 76. Podczas codziennego (porannego) rozpalania O. w domu wykonywano szereg czynnoci sakralizujcych O. i przestrze, w ktrej mia pon: egnano si znakiem krzya 78, Wit Baj isi, K 17 Lub 79, Baz Tatr 83, egnano rozpalony O. i9Aa; witano go sowami Niech bdzie pochwalony Jezus Chrystus K 16 Lub 22, Wisa 1916/74, Niech bdzie pochwalone wiato/wity ogie Mosz Kul 2/498 i formuami specjalnych modlitewek 19. Podob. rytualnie witano nowy ogie rozpalany w dniu w. Wawrzyca 19B; -vnowy ogie. O. rozpalano za pomoc: strzaki piorunowej (-^kamie piorunowy) i kawaka metalu TN Cholowice 1985, Szyf Miw 157; hubki wiconej 75, krzesiwa 1 hubki wierzbowej TN Motycz 1985, hubki z buku Baz Tatr 83 nazywanej zogiew Hajd Nie 220, krzemienia TN Krasiczyn 1985, krzesiwa, krzemienia i huby albo noa, siekiery i huby Baz Tatr 81, torfu TN Krasiczyn 1985, elaznej monety z rbkami na obwodzie Lud 1952/432. W pieni miosnej rozpalenie O. dla ukochanej/ukochanego posiada sens naddany, oznacza odwzajemnienie mioci: Na holi, na holi ogienek sie poli, naklod go Jasinek ku dziywcyny woli 44. Rozpalenie w specjalny sposb O. mogo wedle wierze sprowadza czarownice, np. rozpalano O. w wigili Boego Narodzenia ze zbieranych codziennie od dnia w. ucji (13.XII) do Boego Narodzenia gazek osiki Lud 1937/73, ZWAK 1886/87; odkadano po jednym drewienku, by w dzie Boego Narodzenia rozpali z nich O., do ktrego przystawiano garnek z powzk nabit szpilkami wit Baj 281, podob Lud 1926/89, w Kieleckiem kadziono na O. ceg, ktr uderzano sierpem ZWAK 1879/34. Take rozpalano O. za pomoc odkadanych w tym okresie kloczkw 'powrse ze somy' i guzeczkw 'gwek koniczyny' ZWAK 1882/301. W Wigili nie wolno byo O. roznieca som SE 1961/90, O. nie wolno zapala w domu w pierwszy dzie wit Boego Narodzenia SE 1965/31, w pierwszym dniu Wielkanocy - bo rozpleni si oset i chaber Karw Dobrz 197; w Wielk Niedziel, kto

pierwszy rozpali O., temu zboe bdzie si niecio ZWAK 1891/49. W Dniu Zmarych nie palono O., ze to sie oddaje cze zmarym, eby ten spokj by w domu TN Motycz 1985. O. nie moga rozpala poonica przed wywodem ZWAK 1885/55; ten, kto na hale przyszed po zachodzie soca nie mg od O. nic zapali, bo by szaas si zapali albo owce wyginy Baz Tatr 188. P o d t r z y m y w a n i e O. Powsz. bya praktyka podtrzymywania O. w domu przez cay rok. Na Podhalu wierzono, e O. na hali musi si pali przez cay czas obecnoci tam pasterzy i byda, bo tak Duch Sw. rozkaza i tak od lat kazuj. Jak si zagasi, to niescycie jest Baz Tatr 84, podob. Baz Tatr 88. Zwyczaj corocznego o d n a w i a n i a O. sucy wzmoeniu jego dobroczynnych si, polega na zastpieniu starego ognia - nowym. O. wieo, uroczycie wzniecony by uwaany za silniejszy i ywotniejszy Mosz Kul 2/506, ->nowy ogie. O. odnawiano w domu przez rozdmuchiwanie aru TN Motycz 1985. Wierzono, e dmuchany O. przynosi szczcie TN Moniatycze 1979. Ciarnej nie wolno dmucha na O. Bar rodp 312, bo dziecko bdzie rozdte SE 1963/132. G a s z e n i e O. Wygasanie O. traktowano jak wygasanie ycia, dlatego czynno jego gaszenia bya zrytualizowana. Gaszc O. egnano si TN Cholowice 1985, Lud 1908/44, wypowiadano formu W imi Ojca 1 Syna i Ducha witego Czap Mat 119, niekiedy rozbudowywan, w ktrej m.in. oddawano go pod opiek w. Wawrzyca, anioa 20a-c, e. Na Podhalu, gdy jesieni pasterze opuszczali hale egnano O. i zalewano wicon wod Baz Tatr 83 lub rosoem z oscypkw, bo to przyjente, e woda powiencona przez sl Baz Tatr 182. Wykonywano rwnie czynnoci, ktre chroniy gaszony O., np. rozgarniano ar na krzy i przygarniano popioem, eby czarownica nie miaa dostpu do O. TN Motycz 1985. Nie gasi O. oliwa/olej, wrcz go wzmaga, por. fraz. do ognia oliwy dolewa NKPP ogie 5a. Na ca dob gaszono go rytualnie w wigili w. Wawrzyca (10.V I I I ) K 9 Poz 142, K 3 Kuj 92, by to dzie odpoczynku dla O., egnano go wtedy specjalnymi formuami 20a. Stary ogie gaszono wieczorem w wigili Trzech Krli (6.1)
K 23 Kai 66, Bar rodP 280; ->nowy Ogie.

O. naleao gasi, gdy w domu by zmary SE 1965/29, Szyf Miw 91, Kul Miw 425; w Dzie Zaduszny nie naleao pali O., ale wierzono, e gdy w tym dniu wypadnie z pieca gownia, naley O. zgasi wicon wod K 7 Krak 24. Na Podhalu wierzono, e wiatr gasi O. na ha li , ale gdy mu si posypie mki i soli wiconej przestaje wia Baz Tatr 88; w bani wiatr pojawia si w cudowny sposb, by ugasi O. zagraajcy bohaterom K 14 Poz 155. W przys. Saby ogie ada wiatr zgasi, a wielki si od wiatru mnoy 17. Garncarze wierzyli te, e jeli aba, tj. czarownica wskoczy do pieca garncarskiego i zgasi O., to w takim piecu nie mona ju go rozpali zanim nie odmwi si koronki Czub Aneg 88, 94-95. W baniach kogut wypija wod ze studni, a potem wrzucony do O. gasi go i wychodzi z pieca cao 71. Baniowym sposobem ugaszenia O. jest jego zamroenie. O. moe zamrozi Mrz (baniowy pomocnik) 65. W pieniach miosnych pojawia si motyw proby o niegaszenie O. - czyli o nie-odrzucanie mioci 43d, 45. O. zalewano, gdy przyjedali swaci - na znak odmowy 42a i gaszono podczas oczepin 42b. Zalewa wod O. domowego nie wolno byo, naleao go tylko przysypa popioem

272 ________________________

OGIE

eksplikacja OGIE eksplikacja _________________________ 273

80, -*poar. Nie naleao gasi ognia w noc wigilijn, gdy zmarli czonkowie rodziny przyjd si do niego ogrza Red. Lubartw 1995. D u s z e n i e O. O. mia by obiektem dziaania si demonicznych, np. dusi go mara/zmora LL 1962/1-2/63, Kul MiW 429, Szyf Miw 120, 122; zmora oskopuje (rozrzuca) ogi na kominie ZWAK 1887/20. w i c e n i e O. w Wielkim Tygodniu (Wielk Sobot) - i w inne wita, co miao (i ma) oparcie w katolickich praktykach liturgicznych, krzesze si i powica sowami nastpujcej modlitwy: Boe, Ty przez swojego Syna, ktry jest prawdziwym kamieniem wgielnym, udzielie wiernym ognia Twojej wiatoci, powi ten nowy ogie wykrzesany z kamienia dla naszego uytku i przez te wita wielkanocne rozpal w nas pragnienia, abymy z czystym sercem mogli dostpi wit wiekuistej wiatoci" For Sym 75. Na Warmii zachowa si zwyczaj wicenia wody i O. w Wielki Pitek Szyf Miw 56. O. wici si rwnie w okresie Boego Narodzenia Baz Tatr si, w wi g i l i Trzech Krli (5.1) K 23 Kai 66, Bar rodP 280. O. krzesano tradycyjnie krzesiwem wista 1897/802, Baz Tatr 83; rozpala si go obok kocioa i wrzuca do tarnin (Pan Jezus nosi
cierniow koron) TN Tyszowce 1985, Gaj Rozw 56, SE 1961/205, Grod Lecz 73, LSE 1974/65, TN Motycz 1985, gg Karw Dobrz 195, LSE 1974/65.

P o y c z a n i e O. Chodzenie po ogie byo praktykowane w codziennym yciu wiejskim, std zwrot wpa/przyj jak po ogie 'na krtko, spieszc si NKPP ogie 10. W pieni motyw chodzenia dziewczyny po O. przyjmuje znaczenie naddane szukania mioci chopca: W stodole wita biay dzie, posza Kasieka po ogie. Nic tak po ogie chodzia, jak swego Jasia budzia 38; podob. 43. Wynoszenie O. wbrew zasadzie utrwalonej w przys. Ognia kademu 1 wody uycz, bo w tym nie masz szkody I4b - byto objte z a k a e 111. Dotyczyo to zwaszcza pory po -zachodzie soca Wisla I890/100, K 57 Ruc 1270. Wyniesienie go z domu traktowano jako wynoszenie ze ycia, szczcia K 17 Lub 80, SE 1963/134. Poyczenie O. miao grozi mierci domownikw Lud 1924/73, nieszczciem Baz Tatr 84, tym, e dzieci spa nie bd i bd paka K 7 Krak 141, K 31 Pok 150, Lud 1924/73; konie me darz si ZWAK 1885/40. Poyczany O. obraa si, gniewa TN Motycz 1985. Wierzono te, e Kto za ycia ognia poycza, w piekle oddawa musi I4a. Nie poyczano O. w dni wite: w niedziel TN Motycz 1985; w Wigili (szczeglnie kobiecie) TN Motycz 1985, K 32 Pok 320; bo sonko kwiaty opali Lud 1924/GO; bo przez cay rok gro rodzinie ktnie i ogie by si kupki nie trzyma Bart Lub 19; bo cay rok trzeba by po niego chodzi ZWAK 1886/215; bo szczcie wyszoby z domu Kul wi.-i 3/32; w Boe Narodzenie, bo soce kwiaty opalizwAK 1891/47; bo oddaje si cae powodzenie ZWAK 1891/47; w Wielki Poniedziaek i Pitek K 51 Sa-Kr 69; w Dzie Wniebowstpienia K 51 Sa-Kr 42, 68, 69; w Przemienienie Paskie K 51 Sa-Kr 42; w Boe Ciao K si Sa-Kr 42; we wszystkie dni Matki Boskiej K 51 Sa-Kr 69, bo mleko bdzie zaczarowane K 51 Sa-Kr 42. Nie poyczano O. w dniu przyjcia na wiat istoty ywej, a nawet w okresie jej rozwoju w onie matki, np. w dniu urodzin dziecka Lud 1924/62, w cigu trzech dni od urodzenia dziecka, eby dziecku szczcia nie odebra SE 1953/1.34, podob. Lud 1924/59; gdy przybyo co z inwentarza, bo ciele zawsze godne by byo K 51 Sa Kr es; bdzie becze pni TN Motycz 1985; bo krowa mleko straci K 17 Lub 79, Lud 1924/63, 73. Zakaz ten

trwa czasem do dziewiciu tygodni Lud isps/419 i dotyczy rwnie poogu K 17 Lub 80, Lud 1924/73, K 52 Br-Pol 433. Zakaz poyczania O. by przestrzegany w czasie rozpoczynania corocznych czynnoci gospodarskich, np. podczas pierwszego wyjcia byda na pole, bo krowom na wymiona szkodzi K 51 Sa-Kr 69; w czasie zasiewu, bo si zboa nie udadz Wisla 1892/772, Lud 1924/64 lub woy na karki zachoruj K 51 Sa-Kr 68 i 69. Zakaz dotyczy przedmiotw, w ktre nie wolno przekada poyczonego O., np. z rondlem lub rynk nie wolno chodzi po O., bo krety w stodole i chlewie ziemi bd toczyy ZWAK 1885/44 oraz osb, np. wierzy si, e gdy kobieta w ciy poycza O. porodzi dzieci glin jedzce K 32 Pok 320. Skarbnikowi grnik moe poda O., ale robi to w specjalny sposb: Trza mu byo poda ogie na opacie, albo w czapce, kiedy prosi. Jake tego nie mia ze sob, trza byo lamp zdj ze stojaka 1 da onemu, by odpali Lig lsk 139, O. podaje si lamp zawieszon na kilofie ZWAK 1887/21, por. Lig lsk 93, bo jeli skarbnik chce od kogo O., chce mu wyrwa rk Lig lsk 93. Za poyczony O. nie dzikuje si, bo go po mierci bdzie do 15, ale kto zabiera O. bez pozwolenia domownikw nie dzikujc, to na tego spada kara Lud 1924/74. Nie mona przekada O. z watry do szaasu, bo si szaas spali Baz Tatr 188, ani z innego szaasu, bo si oba spal Baz Tatr 188 lub owce si targaj Baz-Tatr 188. D a r o w a n i e O. W bajkach wystpuje motyw darowania O., ktry osdza i wymierza sprawiedliwo, zmieniajc si w zoto i rzeczy wartociowe lub palc i zmieniajc si w gady 60. O. daruj sierocie bracia-miesice w zamian za wymienienie ich imion lub odpowied na pytanie, ktry z nich najpikniejszy 60; zbjcy w zamian za gadk, w ktrej nie ma sowa prawdy 61; zmary ojciec prosi syna o przyniesienie na grb O. w zamian za zot koron, zote ubranie i strzelb MAAE 1908/259; w zamian za ogrzanie si przy O. bohater baniowy otrzymuje w prezencie gwizdek, na ktrego gos pojawia si wojsko cisz Krak 185, zaczarowane trzewiczki cisz Krak 185. S z a c u n e k d 1 a O. O. traktuje si jak w i t o , ktrej nie wolno znieway, a take jak yw istot, ktrej nie wolno krzywdzi, nie tylko z obawy przed zemst, ale take z szacunku dla O. Dlatego n i e w o l n o : plu w O. Bieg Lecz 18, wisla
1898/150, TN Cholowice 1985, Lud 1908/46, bo to grzech Wisla 1891/628, Czap Mat 117, bo to

tak, jakby w Pana Jezusa TN Krasiczyn 1985, bo si ogie zagniewa TN Cholowice 1985, bo plujcego O. spali Sych SGKasz 3/300, bo po mierci ka iza kamie rozpalony
do czerwonoci ZWAK 1878/126, bo OprySZCZy Wisla 1890/109, TN Krasiczyn 1985, bo jzyk SprySZCZy Wit Baj 80 i 151, Baz Tatr 188, albo d . . M SparSZyWieje ZWAK 1892/253, bo bl OCZU

jest nieunikniony Wisla 1889/491, bo to niedobrze TN Krasiczyn 1985, moe kiedy poar
by TN Motycz 1985; Zalewa wod Wisla 1891/628, Wisla 1898/150, TN Motycz 1985, gorc

wod ZWAK 1892/253;

zalewa

n i e c z y s t o c i a m i TN Cholowice 1985, pomyjami

72, 73b, Wisla 1890/109, Wisla 1893/141, ZWAK 1892/253, brudn Wod Wit Baj 151; Wymiata

pomiotem umoczonym w pomyjach Lud 1908/46. Nie wolno o d d a w a m o c z u na O., bo t cz ciaa spryszczy Wit Baj 151, bo cay oparszywiejesz TN Cholowice 1985, bo sie co zego stanie TN cholowice 1985, podob. Lud 1908/46; s t a w a t y e m do O. Mosz
Kul 2/501, TN Motycz 1985; przeklina przy O. Baz Tatr 187; depta Baz Tatr 188,

bo to jest ywe TN Motycz 1985. Nie mona te: d r a n i O. TN Motycz 1985; b a w i si O., w przys. Ogie nic twj brat, eby si z nim bawi I3b, 79, TN Motycz 1985,

OGIE OGIE - cksplikacja

cksplikacja

275
274

K 17 Lub 79; igra z nim, bo igrajcy bdzie w nocy posianie moczy I3a, Wit Daj 80,
284, ZWAK 1892/253, K 46 Ka-S 494, TN Motycz 1985, miel Opl 42, Wisa 1897/350; artowa

z O. I3c; miga, bo bdzie si gniewa ZWAK 1892/253; w k a d a do o s t r y c h p r z e d m i o t w (bo mona go skaleczy), np. ku asko, pako bo si sprzeciwi TN Motycz 1985; wkada noa: bo ogie ostry i n ostry, to lepiej tego nie czy TN Motycz 1985. Zastosowania: w sferze bytowej, do grzania, gotowania, owietlenia, w sferze kulturowej, jako rodek magiczny, leczniczy. Ogie pochodzi od Boga i temu ma takie przywileje, e ma moc i eczy, i przeciw zemu on pomaga Baz Tatr 83; wielka jest moc Boa przez ogie K 21 Rad no. Wierzono, e O. c h r o n i p r z e d z y m i mocami: dlatego pon w domu przez cae wita, analogicznie po urodzeniu dziecka dbano, by do chrztu w izbie, gdzie ono leao, pon nieprzerwanie. Zapalenie O. (nawet fajki, papierosa) podczas wyruszania w podr miao zabezpiecza przed zymi przygodami, podob. przejcie przez matk idc z dzieckiem do chrztu przez rozarzone wgle pooone na siekierze Lud 1908/43. Funkcj ochronn przejmoway take przedmioty majce kontakt z ()., np. gazki wyjmowane z powiconego w Wielk Sobot O. i zatykane na rogach pola Lud 1898/321, ZWAK 1879/14. Obejcie z powiconym O. naokoo izby z ape w n i a 1 o z d r o w i e Baz Tatr 165. Z ogarkw robiono krzyyki i wbijano je w Wielki Poniedziaek na polu, by zboe si darzyo ZWAK 1892/261, podob. ZWAK 1882/283. Wgle z powiconego O. miay chroni przed -^poarem, -gradem, obejcie z nimi domu wok - zapewnia szczcie na cay rok Wisa 1897/802, powodowa, e zy duch nie ma przystpu Grod cz 73; chroni przed cierpieniem LSE 1961/206. Wierzono, e O. n i s z c z y z e m o c e . Mona byo przy jego pomocy zakl ducha, piszc jego imi na karteczce i palc j w O. K 7 Krak 207. Palono w nim ropuchy, jako od zego ducha pochodzce, albo <zym duchem bdce K 17 Lub 149, podob. ZWAK 1881/161. Wrzucano do butelk ze zapan zmor, ktra w dymie jako czarna, duga prga uchodzi kominem" Wj Klech 284. Uwaano, e naley pali w nim zwoki samobjcw podejrzanych o chodzenie po mierci K 51 Sa-Kr 36, 38, 40. O. mia take wypasza ze moce, istoty demoniczne, ktrych siedliskiem jest woda, dlatego dzieci kpano w wodzie, do ktrej przedtem wrzucano rozpalony wgielek, dla dodatkowego zabezpieczenia tak wod wylewano w O. Karw Dobrz 141. Gwizd, bulgotanie i inne odgosy wydobywajce si z garnka podczas gotowania uwaano za pisk dusz potpionych przebywajcych w wodzie; gdy drzewo piszczao w O., mwiono, e to dusza pokutujca odzywa si i litoci baga K 17 Lub 124, Czap Mat lis; podob. wi -demon zamieszkujcy w wierzbie lub brzozie aonie piszczy, gdy drzewo znajduje si w O. K 15 Poz32, ts. Kul Wiel 3/439. O., do ktrego wrzucono wicone zioa mia odpdza panetnikw Baz Tatr 86; podobny skutek dawao spalenie uoonych na krzy patykw Baz Tatr 87 albo mki Pe Dem 63 i 73. Odpowiednio uyty O. odpdza ->deszcz, ->grad, -+burz, ->-wiatr, ->chmury. O. - wedle rozpowszechnionych wierze - ma moc o c z y s z c z a n i a , bowiem oczyszcza wszystko ZWAK 1878/126. Oczyszcza z grzechu dusze zmarych K 51 Sa-Kr 38, dusze yjcych, np. przed kocem wiata 26. Grale wierz, e jeli w miejscu, gdzie kto popeni samobjstwo, zgromadzi si przez okres kilku lat pewn ilo chrustu,

uoon w tzw. namioty a nastpnie zapali, wtedy O. oczyci dusz samobjcy i trafi ona do nieba K 51 Sa-Kr 38; podob. gromadzono drewno i palono je w miejscach, gdzie kto zosta zamordowany K 23 Ka 263, ->ogie czycowy. Wierzono, e jeli znajdzie si co na drodze, naley to trzy razy przepuci przez ogie zanim przyniesie si to do domu Wisa 1902/414, -ogie sobtkowy. O. ma moc o d m a d z a n i a i czynienia piknym. W bani za podkucie konia Chrystus odmadza kowalowi star on, woywszy j w O. 66, por. motyw odmadzajcej kpieli we wrzcym mleku K 19 Kie 236, ZWAK 1886/ns; w wierszowanej legendzie o w. Dorocie: Dorotka w ogie wstpia, Wysza pikniejsza niz bya 51. W magii p l o d n o c i o w e j : palono koci pozostae po zjedzeniu wiconego misa i rozrzucano popi po polu ZWAK 1878/21, ZWAK 1887/28. W bani mnoy si woone w O. ziarno podarowane biedakowi przez Najwitsz Pann K 42 Maz 490; w sposb cudowny sup ognisty spadajcy z nieba rozsypuje si w kosy, ->ogie niebieski. W m e d y c y n i e ludowej. Zakadano dziaanie reguy, e Ogie leczy ogie, trucizn trucizna 18 praktykowanej przy leczeniu oparze Bieg Lecz 91, zanokcicy Bieg Lecz 29; na bl ng zalecano chodzenie boso po O. z gazek tarniny, sosny i ziela, wierzc, e niemoc z ng ogie wity wycignie Bieg Lecz 28. W przypadkach traktowania choroby jako istoty ywej straszono j albo wyganiano z ciaa za pomoc O., np. wkadano chorego do pieca chlebowego i gdy ten zaczyna krzycze, e si pali, wystraszona febra miaa porzuci chorego K 34 Che 209. Uwaano, e choroby mog przechodzi na odpowiednio dobrane przedmioty, ktre nastpnie palono w O., tak np. leczono: jczmie poprzez potarcie chorego miejsca ziarnami jczmienia i spalenie ich 82, mwiono przy tym: Mam jczmie na oku, a kto obcy odpowiada: Masz gwno, a nie jczmie wit Baj 272, albo: zjedz jczmie ZWAK 1887/55, nidzem ci nie zrobiul zego, za z oka mojego ZWAK 1889/70, nadto: Bieg Lecz 22. Leczy miao samo spalenie ziaren jczmienia MAAE 1908/141, K 57 RuC 1255, brodawki dotykajc grochem i spalajc go Bieg Lecz 29. Podobnie leczono febr K 48 Ta-Rz 302. Kokoszanki, kurzajki, brodawki, - naleao rozkrwawi, wytrze chlebem i spali go w O. ZWAK 1878/138. Przy leczeniu kotuna naleao spali obcite wosy K 7 Krak 169, ZWAK 1884/297. Wierzono, e mona leczy przez spalanie rzeczy zostajcych w kontakcie z chorym Bieg Ucz 29, np. leczono r (czerwone plamy na skrze) poprzez spalanie nad gromnic gaeczek Inu/paku/konopi, wierzc, e jeden ogie drugi zwalczy TN Motycz 1985, podob. MAAE 1908/142, Bieg Lecz 130; w ok. Dbrwna zamawiano r sowami: Jezus szed ogrodem koprowym z gowni w rku 1 mwi (do ry): Nie bdziesz wicej ogniem pustoszya, odmawianymi trzy dni z rzdu po zachodzie soca Bieg Lecz 133. Dymienic 'wrzd w pachwinie' leczono przez trzykrotne przerzucenie O. przez zanadrze Wit Baj 271, albo pomidzy nogami chorego klczcego na miotle i siekierze wit Baj 75. Podob. leczono z otrzsienia powstaego w wyniku jazdy lub biegania Bieg Lecz 28. Suchoty leczono hutajc dzieckiem nad rozpalonym na rozstajnych drogach O. K 39 Pom 389. Wpatrywanie si w palcy O. zalecano przy taczce Wisa 1899/81. W zamwieniach uwku wysyano go na ogie gorcy 21, zalecano take rzucanie szczypty soli raz do ognia, raz do garnka z wod Sim Wierz 268; podob. w trakcie zamwienia paczki 22. O. wykorzystywano jako n a r z d z i e t o r t u r, mczeskiej m i e r c i i pokuty:

OGIE

eksplikacja OGIE dokumentacja

276 277

np. kpiel w O. w. Doroty 51, chodzenie po O. Jezusa 25, dusz,y grzesznej 2-1, spalenie w ogniu w. Wawrzyca 52, po O. mia jedzi konno za kar duch nieuczciwego geometry ZWAK 1883/26; zob. te przeklestwa 28-29, -ogie piekielny, -ogie czycowy, -ogie demoniczny. W pieni miosnej: Nie wierz mu, dziewucho, choby w ogniu gorza, Bo jak cie uwiedzie, nie bdzie cie mu al 47. S p a l e n i e wO. jest jednym ze sposobw zadawania mierci: w bani teciowa - krlowa, kae spali synow K 8 Krak 37; w pieniach macocha chce spali pasierbic 50; a matka - dziecko 10 ogie wrzucia K 22 Lecz 160. Porzucona dziewczyna chcc dozna oczyszczenia prosi o spalenie 54. Spalenie byo kar i jednoczenie narzdziem o c z y s z c z e n i a grzesznika (-popi): (a) za morderstwo dziecka, np. w balladzie: A ty wjtwna - co wolisz, czy tu iv t wod - czy w ogie 53, za urodzenie dziecka przez pann i za wyrzeczenie si go 55; za zabicie pasierbicy 64; za zabicie rodzicw i przyjaciela 59; (b) za czary, np. powsz.
palono czarownice K 15 POZ 246, 250, 252, 299; Wisa 1887/61, 138, 139, 141 i 173, Lud 1927/72, Kul

ognisko domowe) ycia i szczcia (zob. wyej o zakazach poyczania ognia i sposobach jego gaszenia). Symbolami O. s (w zagadkach): czerwona krowa 6e, czerwony cioeczek 6f, czerwony robasek 6g, czerwony dziedzic 6a, panienka w czerwonych sukienkach 6b, czerwony koral 6h. W s e n n i k u O. zapowiada generalnie co n i e d o b r e g o : zodzieja K i7Lub 119, Etnl 1994 Nieb 152, strat materialn LL 1964/3/4.1, z e g o czowieka, k t n i , myszy, chorob Etni 1994 Nieb 152; nadto m i e r kogo z rodziny Czap Mat 120, w i a d o m o , list TN Krasiczyn 1085, nowin ZWAK 1878/136. Dodatkowo ogie jasny oznacza obmow, ciemny smutek, may ma ktni, a duy wielk k t n i Etnl 1994 Nieb 153, ogie z dymem chorob TN Cholowicc msr,, zodzieja TN Krasiczyn 1985. O. w nie moe te wg sennika ludowego zapowiada co d o b r e g o : soce K 46 Ka-s 489, pogod, rado,
gOcia Etnl 1994 Nieb 152.

Wiel 3/451, ZWAK 1879/37, 40, ZWAK 1892/9. Wierzono, e diabe moe uratowa czarownic z O. K 7 Krak 98, dlatego przyczepiano do supa kartk z napisem Jezus, Maria, Jzef K 15 Poz 250. P r b o g n i a , tzn. sprawdzaniem czystoci/cnoty byo woenie wianka panny do ognia / rzucenie na wod 41. Wedle ludowych proroctw ziemia na kocu wiata bdzie spalona przez O. 27; por. obraz Apokalipsy w. Jana Ap 20, 7-10. Z obserwacji O. przepowiadano: (a) stan p o g o d y : bdzie pogoda, jeli O. dobrze si pali 78, jarzy 7,WAK 1882/199, K 17 Lub 79; s o t a , jeli O. le si pali 78; w i a t r bdzie wia z tej strony, z ktrej furczy O. K 48 Ta-Rz 260; n i e g , jeli si kurzy K 48 Ta-Rz 260; d e s z c z , jeli O. ganie ZWAK 1882/199; mrz, gdy czerwony O. w piecu ZWAK 1878/133, gdy kot do O. ogon odwrci K 42 Maz 403; z i m n o , gdy koty pchaj si do O. ZWAK 1881/137; (b) w y d a r z e n i a : np. przybycie g o c i zapowiada O. strzelajcy na kominie ZWAK 1879/28, gdy pryska, e a iskry wylatuj ZWAK I88S/91, ZWAK 1892/197; bdzie k t n i a , gdy O. huczy, trzeszczy K 7 Krak 254, o b m o w a , gdy O. syczy Wisa 1889/491,
Wiaa 1896/137, Wisa 1900/322; strzela Wisa 1904/103, trzeSZCZlJ Wisa 1892/396, Wisa 1905/168,

DOKUMENTACJA
ZAGADKI 1 - Dobry gospodrz a lichy gosc. (Ogie). Folf Zag nr 365; por. przys.: Ogie i woda dobrzy sudzy, lecz li gospodarze. ZWAK 1878/176. 2 - O.gie i dym jak ojciec i syn. Ojciec si rodzi, a syn po dachu chodzi. (Ogie i dym). Folf Zag nr 580; tame war.: Jeszcze si ojciec me narodzi, juz syn po dachu chodzi. (Ogie i dym), nadto war.: ZWAK 1890/246, Lud 1911/81, LI. 1962/1-2/87. 3 - yj, "'e yj, ale poeram, cale me ycic: e z godu umieram. (Ogie). Folf Zag nr 1194. 4 - Ogie nie ma ng ani refk, a azi/gryzie/re/je. Nie ma ng, ani rk, a wylezie na najwyszy drg. (Ogie). LL 1957/3/37; war.: ... ugryzie, jak bk; ... Corzy uje, jak bk; ... A gorzy zre, jak bk. Cisz Krak 343. 5 - W piecu mnie jest zamykaj, a w lesie mi przeszkadzaj. Gdy ci dotkn, cierpie musisz, ale wod mnie zadusisz. (Ogie). Folf Zag nr 741. 6 - Ogie to czerwony dziedzic / panienka w czerwonych sukienkach / kto w czerwonym gorseciku / czerwona krowa / czerwony cioeczek / czerwony robasek I czerwone acisko / ... a. Czerwony dziedzic na erdzi jedzie. (Ogie na uczywie). Folf Zag nr 364. b. Jechaa panienka w czerwonych sukienkach, nikt do niej nie dojdzie, jeno swajt majt. (Ogie i cierka). Folr Zag nr 533. c. Stoi w kciku w czerwonym gorseciku. (Ogie). Folf Zag nr 1140. d. Czerwone czarne lie. (Ogie i czelucie). Folf Zag nr 962. e. Czerwona krowa czarne ciele lizy. (Ogie w piecu). Folf Zag nr 107. f. Czerwony cioeczek sad grk lie. (Ogie). Folf Zag nr 83. g. Czerwony robasek ma ze sob piasek. (Ogie i iskry). Folf Zag nr 198; tame war.: ... myli tylkiem piasek. h. Czerwony koral po piecu ora. (Ogie). ZWAK 1878/180. i. Czerwone acisko w czarnym dupisku. (Ogie). Folf Zag nr 946; tame war.: Cerwone uacisko skubie w carnem d...u. j. Bily bez czerwiony go zapych, czrny - modrawemu drog przepych, zebe czerwiony modrawym dobrze oddych. Jak czerwiony echo nagrzeje, to bruny bez glene nie je. (Bily - pickrz; czrny - kominirz; modry - dym; czerwiony - ogi; bruny - chleb, glena zakale (zakalec)). Folf Zag nr 955.

naley wwczas na O. sypn trzy garstki soli, a obmawiajcego zaboli jzyk Wisa
1889/491, USta OprySZCZ si Wisa 1896/137, jzyk SprySZCZy Wisa 1892/396, Wisa 1904/103,

podob. Wisa 1905/168; m i e r , gdy O. bucha z komina Gaj Rozw 248. ^ W polskiej kulturze ludowej O. jest symbolem Boga np. w formule powitalnej i9Aa, J e z u s a , np. w koldzie 31. O. jako obraz m i o c i pojawia si w pieniach ludowych. Chodzenie po O., szukanie, poyczanie, wynoszenie, gaszenie i zapalanie O. to figury zalecania si i akcji miosnych 43. O. oznacza te namitno miosn, np. w pieni: Posia ci si nie odrzekam, lecz czuwa nie mog, Zby ci si ogie nie wda w t kulaw nog 46. O mioci mwi si, e rozpala TN ka 1979, zapaa dusz zakochanego K 4 Kuj 234, K 16 Lub 150. O. symbolizuje n i e n a w i i nisk namitno, por. fraz. ogie gniewu, ogie namitnoci, ogie dzy. Jako podstawa bytu czowieka jest symbolem domu, bezpieczestwa (por. fraz.

OGIE

dokumentacja OGIE dokumentacja

279 278

PRZYSOWIA 7 A - Trudna zgoda: z ogniem woda. NKPP ogie 49; war.: Trudno w przyjani ma by ogie z wod. NKPP ogie 49g; Jako ogie bywa z wod, tak i stary z on mod. NKPP ona 36. 7 B- Woda, ogie i niewiasta nigdy nie powiedz basta. NKPP niewiasta 55. 7 C - Daleka woda ognia nie gasi. NKPP woda 13. 8 - Cnoty/nauki ogie nie spali, nie zabierze woda. a. Cnota skarb wieczny ... Nie spali ogie, nie zabierze woda, Nad wszystkim inszym panuje przygoda. NKPP cnota 40b, war.: ZWAK 1889/65. b. Nauki woda nie zabierze, a ogie nie spali. NKPP nauka 33, war.: K 20 Rad 99. 9 A - Jaki ojciec, taki syn; jaki ogiy, taki dym. NKPP ojciec I3m. 9 B - Nie ma dymu bez ognia. NKPP dym 12. 10 A - Ogie tleje i w popiele. NKPP ogie 38. 10 B - Po ogniu i popi pozbieraj. NKPP ogie 45. 11 A - Cudzy ogie nie grzeje. NKPP cudze 6d. 11 B - Nie dotykaj ognia, tedy si nie sparzysz. NKPP ogie 22; podob. Kto si raz sparzy, ten si ognia boi; NKPP parzy 6i. 11 C - Wrzeszczy, jakby go ogniem posypano. NKPP wrzeszcze 18, nadto war.: Wit Baj 297. 11 D - Daleko od ognia - nie spalisz si. NKPP ogie 2; war.: Nie sparzy ogie, kto od niego stroni. Wisa 1897/346. 12 - Stal w ogniu si hartuje. NKPP stal 1. 13 - Nie naley igra/bawi si/artowa z ogniem. a. Nie igraj z ogniem. NKPP ogie 23; war.: Nie igraj z ogniem, bo popucisz wod. NKPP ogie 24. b. Ogie nie twj brat, eby si z nim bawi. NKPP ogie 23. c. Z ogniem i zym czowiekiem artowa nie trzeba. NKPP ogie 23c, nadto war.: ZWAK 1878/178. 14 A - Ognia nie naley poycza. Kto za ycia ognia poycza, w piekle oddawa musi. NKPP ogie 17. 14 B - Ognia nie naley odmawia. Ognia kademu i wody uycz, bo w tym nie masz szkody. NKPP ogie 41. 15 - Za ogie si nie dzikuje, bo go po mierci bdzie do. NKPP ogie 53. 16 - Tam cignie natura, skd pocztek dala: kamie ku ziemi leci, ogie wzgr pala. NKPP natura 12. 17 - Slaby ogie lada wiatr zgasi, a wielki si od wiatru mnoy. NKPP ogie 48. 18 - Doktorska to regua, i najgupszy przyzna, e ogie leczy ogie, trucizn trucizna. NKPP trucizna 3b. FORMUY WITANIA I EGNANIA OGNIA 19 A - Witaj ogieku wity / gociu / Jezusieku / skarbiczku boy / Zygmuncie ... a. Jak rozpalom to te przeegnam ogie i tak mwi: Witoj, gociu podany, Jezusieku nasz kochany. Witamy Pana naszego i wiato jego. Etnl 1989 Bilg 133. b. [W ywieckiem wygasza si modlitw] do tylko co rozpalonego ognia: Ogieku wity, skarbicku boy, nie deje nas te nigdy zuboy. Mosz Kul 2/499. c. Ogie nazywa si Zygmunt. Kto wstanie rano i roznieca ogie, powinien go przeegna i powita sowami: witaje, Zygmunciu. ZWAK 1886/114. 19 B - Rozniecali go [po wygaszeniu w wigili w. Wawrzyca], zapalajc zapak trzaski sosnowe i olszowe lub z dwojga innego drzewa i mwic: W imi Ojca i Syna i Ducha w., wsta z Bogiem ogieniaszku, a grzej. K li Poz 44. 20 Ogieniaszku, id z Bogiem, pij/ sied w kominku. a. W wigili dnia w. Wawrzyca ogie wieczorem gaszono mwic: W imi Ojca i Syna i Ducha witego, id z Bogiem ogieniaszku, a pij. K 11 Poz 44.

b. Co wieczr, gdy si ma i spa, to gospodyni powinna ogieniaszek przeegna temi sowami: W imi Ojca i Syna i Ducha witego, Amen; wity Wawrzecze przeblogo~ sawiony, lobie oddaj ogieniaszek sawiony, pod najwitsz twoj opiek. K 9 Poz 144. c. [Wieczorem po kolacji gasi si ogie ze sowami:] W imi Ojca i Syna i Ducha witego, Amen; pij tu ogieniaszku z Panem Jezusem i ze wszystkiemi Switemi. K 9 Poz 144. d. [Wieczorem gasi si ogie ze sowami:] Ogieku kochany, Sied w kominku, Nie chod do ssiada, Bom ja tobie rada. Grod Le.cz 73. e. [Podczas gaszenia ognia mwi si:] wity Janiolecku, siedz na stoecku, przi tern ogienecku". ZWAK 1892/253, nadto: Wisa 1893/141. f. Og'mku, og'inku, 'e bjkej zi, jis ja ce ga, vitro ja ce nazed zo. Sych SGKasz 3/300. ZAMWIENIA 21 - Uroki! Urocyska!... Zamowiom!... Zakrzykom! Na ogie gorcy, Na kamienie gorce, Na ludzkie slipie!... Kot Zn 246. 22 - [Zamwienie paczki:] Id, czorcie! Id w ogie wiechy Z tego niewinnego ciaa! Id za lasy, Za gry, Na bagna, Na rozstajne drogi! Nie wracaj tu nigdy, Polom sobie nogi! Niech to kadzenie wyjdzie na poytek, Ze ustanie ten plac wszystek. W imi Ojca i Syna, i Ducha witego! ... Niech sie stanie wolo Boo! Kot Zn 190. 23 - [Zamwienie uszczki:] Przysza wito Jewka Ze siekiramy, Z brzytwamy, ... Wypolala, Wycinaa, ... uszczk, Ogie Z oka Ze wszystkich kotw [ktw]. Kot Zn 285. MODLITEWKI 24 - Dusza pokutuje na ogniu gorcym. Wysza duszyczka z ciaa - Nie widz, gdzie si podziaa. ... A czemu ty, duszyczko, plczesz1? Bom si na matk zamierzya. Gorsze moje zamierzenie, Nili czyje uderzenie. Wiedcie mnie na ogie gorcy, Zby ze mnie tak krew kapaa, Jak mojej matki zy kapay. Kot Zn 472, war.: Kot Zn 72, 88, 114, 115, 310, 449, 489. 25 - W Wielki Pitek zimno byo, Jak Pana Jezusa na mk wodzono. Wodzono Go przez tarki kolce, Przez ogie gorcy. Kot Zn 484, war.: Kot Zn 293. PROROCTWA 26 - Na rok przed kocem wiata, bdzie jedzi czowiek z wozem elaznym, w ktrym bdzie ogie. Czowiek bdzie si ludzi pyta, czy wol z nim jecha, czy te ma ich wrzuci do ognia. Kto wybierze pierwsze, pjdzie do pieka; kto drugie, bdzie oczyszczony z grzechw przez ogie i pjdzie do nieba. Wisa 1895/507 Poznaskie. 27 - / teraz tak przewiadujo, e ogniem ta ziemia zniszczona bdzie. Tylko ^ogniem. Przyjdzie czas na wszystko. Czap Mat 115. PRZEKLESTWA 28 - Aeby cie ogie pochon! TH Krasiczyn 1985. 29 - a. eby ty zielonym ogniem spali si! ZWAK 1891/191. b. Bodaj ci ognie spieky! K 28 Maz 31. C. A palia by ty sie! TN Krasiczyn 1985. KOLDY BOONARODZENIOWE I PASTORAKI 30 - Bg si rodzi, moc truchleje, Pan Niebiosw obnaony. Ogie krzepnie, blask ciemnieje, ma granice Nieskoczony. K 20 Rad 76, war.: Milk Pas 458-460, TN Hutkw 1978 [kolda F. Karpiskiego]. 31 - Jezus [= ogie] pooony na sianie, nie pali go. Rzecz to dziwniejsza, e Bg ogniem bywszy, w siano sie ukry, siana nie spaliwszy. Oj siano siano, czemu nie gorejesz, czemu przynajmniej Pana nie ogrzejesz. TN Lubcze 1978, war.: TN Michalwka 1980, TN Uw 1967, komentarz w Mosz Kul 2/498.

280
OGIE - dokumentacja

281
OGIE - dokumentacja

32 - Maria/anioowie/w. Piotr i Pawe/pszr.zki krzesz/niec ogie z lodu/niegu/kamienia, by ogrza Jezusa lub ugotowa mu obiad. a. [Maryja] Z lodu ognia wykrzesaa, Pana Jezusa wygrzewaa, w pieluszki go powijaa
i do siebie przytulaa. Bart Lub 163; war.: TN Michalwka 1980, TN Konopnica 1979, TN Aleksandrw 1978, TN Okale 1986, TN Motycz 1981, TN Motycz 1985, TN Czstoborowice 1980, TN Derenia 1981, TN Nasutw 1979, TN Potoczek 1979, TN Zawada 1965, TN Krasiczyn 1984; nadto war.: Przysza Maryja

PIENI ZADUSZKOWE

40 - Dusza, ktra szuka swego wiata, prosi las, wod, ogie, by j przyjy. Gobica (dusza) juz wylata sukajcy swego wiata. Sukajcy pociesenia i swych grzechw odpuscenia. ... Ogie, ogie przyjmnij-ze mnie, bo Pan Jezus nie wie o mnie. w cigu dalszym te: ... / wleciaa do ognia sukajcy ogrzania. O Najwitsa Matko Boska, raluj-ze mnie
Cstochowska. K 23 Kai 12fi, war : Biel Kasz nr 35; por z tekstem roty: Jeeli nie mwi prawdy,

w ciemny las ... Zrobia sobie wielki czas. Z kamienia ognia ukrzcsala. Pana Jezusa ogrzewaa Hej, lelija. Kot Rzesz 215; A Maryja uchadzaa, w ciemnym lascku nocowaa. Z kamienia ognia wykrzesaa, i z lodu drew narbala. I Pana Jezusa ogrzewaa. K 33 Chel 117. b. Anieli ogie skadali, objad gotowali. ... sta im si ogie lodowy, a pomie wiatrowy. K 5 Krak 235. c. Ty Pitrze i Pawle, z ogie lodowy. ZWAK 1885/15, nadto war.: K 5 Krak 235; Zakadaj Pitrze ogieniek, ogieniek niegowy. wit Nadr 75. d. Jare pcecki to jej rade byy - Matuchnicce Boy wiateko sprawiy - Z lodu ognia unieciy. Kot Rzesz 498. 33 Jzef daje ognia z fajeczki/fajerki, by podgrza Dziecin. Jzefie stareki, daj "ognia z fajeczki, podegrzejmy t dziecin, by mu byo cieplij. Bart Lub 164, war.: TN Derenia 1984; nadto: ... we ognia w fajerk ... K 49 Sa-Kr 126. 34 - Kowal kuje w kuni, w ktrej nigdy ogie nie jest gaszony [= symbol drzewa ycia]. A w tej kuz'ni kowal kuje, ... nigdy ogniu nie zgasuje, ... Oj, ty zlolny kowalczyku, ... ukujze mnie zotny piers'c'ie. EtnI 1992 Pdl 111, war.: Etnl 1992 Pdl 112, por. nr 5fi. PIENI SOBTKOWE 35 - Tam na grze ogie gore, noce moja, kopie! moja. Na tej grze dwoje drzewa, ... Jedno drzewo, boe drzewo ... K 28 Maz 92, war.: K 28 Maz 86. 36 - Oj sobtka, sobtecka, pjdze do mnie, dziewusecka. A cy godna, cy me godna me uciekaj-ze od ognia. Nie uciekaj-ze od rodka, nie spali si twoja cnotka. K 5 Krak 295. 37 - Pynie, mj wianeczku, po tej modrej fali, pki si ten ogie witojaski pali. Piat Krak 136. 38 - Dziewczyna idzie/chodzi po ogie [= szuka mioci chopca]. a. W stodole wita biay dzie, posza Kasieka po ogie. Nie tak po ogie chodzia, jak swego Jasia budzia. Ol Pdl 115, war.: K 20 Rad 233, Krzy Kuj 1/214, K 24 Maz 290, K 42 Maz 85, K 27 Maz 160, 184 i 239, K 16 Lub 231, Piat Krak 92, ZWAK 1891/152; ... Po ogie chodzia, Janeczka budzia. TN Jacnia 1965; W niedziel rano, w biay dzie, Chodzia Kasieka po ogie. Kot Rzesz 422; ... posa do karcmy po ogie. Oj, nie po ogie chodzia, jeno kochanka budzia. K 40 MazP 204; ... posa do stajni po ogie. Wsta-ze Scepanku, umyj si ... K 24 Maz 183; Wsta-ze Rozyno, bo juz dzie, id do Antosiaka po ogie. Ona po ogie nie posza, jeno Jzieka budzi sza. K 22 cz 77. b. W stodole wita w brogu dzie, posza Marysia po ogie. Ni ognia szukaa, modego
Iwasia dostaa. K 35 Przem 65.

niech mnie mc przyjmie po mierci ani ogie, ani woda, ani ziemia, ani pieko, ani niebo. K 45 Gr 555. PIENI WESELNE 41 - Panna/chopiec wkada wianek panny do ognia / rzuca go na wod [= prba niewinnoci]. a. A za dworem siwy kami, modra lelija, uwijze mi z ruty wieniec, moja jedyna. A nie daj go dworakoju, bo go nie godzien, jeli mnie go w rk nie dasz, w go na ogie. Jeli w ogniu nie zgorzeje, pu go na wod, jeli z wod nie popynie, w go na gow. A z gloweczkt do piwniczki, co nie zwidnieje, mechaje si hultaj dworak z niego nie mieje. K 27 Maz 253; Nie dajze ich [wianeczkw] chopu na wie, bo ich niegodzien - zawize je w te chusteck, w je na ogie. A wyjmij je z ogieniaska, niech nie widniej, zanieze je do piwnicki, niech ojdrzniej. K 18 Kie 72; Uwijze go [wianek] w zapaseck, wlz go na ogie. A weze go z ogieniaska, niech ci nie tleje, zanieze go do piwnicy, niech ci rumieje (rumieniejc). K 18 Kie 100, war.: Biel Kasz nr 40; nadto: A nie daj go [wianka] dworakowi, bo go nie godzien, jeli mnie go w rk nie dasz, w go na ogie. Jeli w ogniu nie zgorzeje, pu go na wod. K 40 MazP 532; Me dajze go [wianka] chopcu na wie, bo go nie godzien, A jak ci ja nie przyjad, rzu go na ogie, A jak w ogniu me zgorzeje, pu go na wod. A jak z wod nie popynie, list pisa bd. wit Nadr 200; Przede wroty - kamie zloty, licna lelija, uwij-ze mi jeden wianek, panna Zojija. Nie daj-ze go chopu ze wsi, bo go nie godzien, a skoro ja. nie przyjad, wlz go na ogie. A jak w ogniu nie zgorzeje, pu go na wod; a jak z wod nie popynie, list pisa band. K 26 Maz 212; Kiedy nie das mnie modemu, w go na ogie. K 28 Maz 240. b. Ale ju ty, dzieweczko, Wianka niegodna. Jach go godna, ... Ty go niegodzien, To go we z mojej gowy, W go na ogie. Pies l 1/467, nadto Rog lsk 233; war.: Jest tam szelma, nie modzieniec, co mi wzi wieniec. Ale wejcie mu go, wcie go na ogie. Pies l 2/745. 42 - Gaszenie/zalewanie ognia, a. gdy przyjedaj swaci na znak odmowy; b. podczas oczepin. a. Oj zalej, matko ogie, bo w zaloty jad, Zalej-ze go, zalej - niechaj jad dalej! Chyba bym, mateku, rozumu nie miaa, bym przed zalotnikami ogie zalewaa. K 16 Lub 227,
war.: K 1 Pies 434.

b. Zaga ogie, zaga, nieche si nie pali, nieche si matula z creczk nie chwali. Chd p 95. PIENI MIOSNE 43 - Dziewczyna/chopiec a. chodzi po ogie, b. szuka ognia, poycza komu ogie, c. prosi o wyniesienie ognia, d. gasi/zapala ogie [= kocha i zaleca si]. a. Moja matulu, moja kochana, przeehowaje ten ogie, niechaje nie chodz do ssiada po niego co dzie, bo u ssiada ... parobeczek tam gadki, daam wianeczek, daam ruciany, nie radzc si matki. Chd p 126, war.: K 25 Maz 72, K 34 Chel 69; Kazes mu [staremu kawalerowi] po wod, wytknie sobie nog, kazes mu po ogie, opali se brod. K 6 Krak 143, 513, war.: Mika Oraw 57, Sad Podh 115. b. Crulino, dzieci moje, chto w okienko puka? Matulmo najmilejsza, dziewka ognia szuka. K 39 Pom 152; war.: [ognia szuka] kowal ... K 4 Kuj 43; ... ssiada [ssiadka] ... K 42 Maz 40, K 22 Lecz 124.

39 - Palenie w ogniu zi (bylicy, ruty) ochron: a. przed zabraniem mleka przez czarownic, b. przed nieci pszenicy. a. Niechaj ruta w ogniu trzeszczy, czarownica z zoci wrzeszczy. Niech bylicy ga pka, czarownica prno stka. Myra tu przyszy z daleka, popalili zioa wite; nie zabior ju nam mleka czarownice te przeklte. Spokojnie nam ogie wieci i zileczko kade tleje. Oj nie pomr nasze dzieci, oj nie bdzie swaru w doma. K 27 Maz 135, nadto: K 24 Maz 349. b. [Sobtkowa pie, piewana w dniu w. Szczepana:] Na mojej grzdeczce rosa w lecie rutka, Dzi wrd cikich mrozw ponie mi sobtka. Dzi mojej pszeniczce sobtk-m spalia, Pamitaje o tern, by si nie niecila. Ty, moja sobtko, rzu pomie w niebiosy, Na witego Jana zakwitn tu kosy. Zielee si, ziele - ty, pszeniczko zota, Przyjd ja tu znowu, gdy minie sobota. Lud 1898/318.

OGIE

dokumentacja OGIE dokumentacja

282 283

c. Wynie-ze mi, wynie, okrzejanko ognia. Nte bd ja tobie ognia wynosia, bdzie ci na niebie gwiazdecka wiecia. LL 1960/2-3/78. d. Nie zagaszaj, Mary, "ognia, jad d ciebie, d ciebie. Jak zagasz, tak za]Ki'e, "o ciebie, Janku, nie stoj. Krzy Kuj 1/146; Ej, jak ci ja pojad, da, z konikami do dnia, ej, da, moja dziewcyno, da, nie zagasaj ognia, war.: K 41 Maz 470, TN Rozkopaczew 1982. 44 - Na holi, na holi ogienek sie poli, naklod go Jasinek ku dziywcyny woli. Stoin yw 51, war.: Sad Podh 58, Mika Oraw 70, MAAE 1898/100. 45 - Tancerz prosi karczmark o niegaszenie ognia w karczmie. Kaczmareczka guodna, e zalewaj uoga, bdzem pic, tacowa cal nocka do da. Kam Pom 243, war.: K 25 Maz 173, K 45 Gr 150, MAAE 1898/98, ZWAK 1890/225. 46 - Ogie wdaje si/dostaje si w kulaw/chor/trzeci nogo chopca [= fal-

54 - Rozpalcie ogie, ... Z smolnych drew, z smolnych szczyp. Wrzucie mnie w niego, ... na ten wstyd. ... Bdzie tam ze mnie garsteczka popiou. I rozsiejcie go ... po polu. Kot Rzesz 253. 55 - Bracia spalaj wystpn siostr w ogniu. Tarnowy ogie napalemy, swoje siostrzyck w nim spalemy. - O nie palcie mnie o pnocy, o bo ju mnie nikt nie zobacy. Oj jeno palcie na witaniu, jak panny woki wygieniaj, jak skowronekl zapiewaj. K
16 Lub 292, nadto war.: Biel Kasz nr 90.

56 - Kowal kuje w kuni, w ktrej nigdy nie jest gaszony ogie [= symbol drzewa ycia]. Na podolu w szczyrcm polu stoi kunia na kamieniu. A w tej kuni kowal kuje, nigdy ognia nie zgasuje. Ty kowalu, kowalczyku, ukuj ze mi trzech konikw. Ukuj e mi bardzo rano, na wojenk nakazan.
K 1 Pies 234, war : K 25 Maz 107, K 26 Maz 108 i 276, K 40 MazP 200, Ol Pdl 164, por. nr 34.

lus].
LEGENDY

a. Posia ci si nie odrzekam, lecz czuwa nic mog, Zby ci si ogie nic wda w t kulaw nog. A nie bje si, dziewczyno, nie bj si ognia, Bd ciska i przytula, choby
do samego dnia. Pies l 1/246, war.: K 12 Poz 25, K 4 Kuj 16, Krzy Kuj 1/198, K 40 MazP 139 i 520, TN Janowiec 1979, K 18 Kie 78, K 21 Rad 7, Piat Krak 153, ZWAK 1878/ 44-45, ZWAK 1880/243, LL

1961/3/30; Posa ci si nie wymawiam, Gada nie mog, ... Boby ci si ogie dosta W kulaw nog. Piel l 1/342, nadto: K 25 Maz 18, Rog PieS 249. b. Jak si ogie wrzuci w nog, poratujes mnie. K 27 Maz 258. c. Nie bj ze si, Kasiu, ognia, ani puchliny, poo ja chor nog wedle pierzyny. K 2 San 131, war.: K 12 Poz 25, K 22 cz 90, K 40 MazP 201, K 21 Rad 6. 47 - Nie wierz mu, dziewucho, choby w ogniu gorza, Bo jak cie uwiedzie, nie bdzie cie
mu al. Pies l 1/356, nadto: ZWAK 1885/178, K 40 MazP 252, Pies l 2/719. PIENI ARTOBLIWE

57 - Wzniecenie pierwszego ognia: a. przez tarcie leszczyny; b. krzesanie kamieni. a. O pochodzeniu ognia powiadaj: e wygnany przez ojca syn kupiecki, puciwszy si na morze zosta wyrzucony na bezludn wysp. Gdy tam bez myli adnej pocz trze leszczyn o leszczyn, wznieci on ogie, ktry si stamtd rozszerzy po caym wiecie. K 34
Chel 257-258.

48 - Woda nie chce ognia la, ogie nie chce pali kija. Stworzy Pan Bg grusze, eby gruszki byy, eby gruszki miaa. Stworzy Pan Bg koz, eby gruszki trzsa. Koza nie chce gruszek strzsa, gruszki nie'padaj ... Stworzy Pan Bg ogie, eby pa pali. Ogie nie chce pay pali, pala nie chce piesa wali, pies nie chce kozy ksa, ... Stworzy Pan Bg wod, eby ogie zala. Woda nie chce ognia la, ogie nie chce pay pali ... TN Krasne 1966, war.: Kupiul se Zyd wody, zby ogie gasi, Woda nie chce gasi, Ogie nie chce kija spali. MAAE 1908/222; por. motyw bajki acuszkowej Krz PBL nr 2030D oraz podob. motyw o babie, ktra nie moe zapdzi prosicia do chlewika i prosi o pomoc psa; gdy ten odmawia, zwraca si do kija itd. Krz PBL nr 2030. PIENI DZIADOWSKIE 49 - [Przed Sdem Ostatecznym:] Mwi wci, e ciemno przez trzy dni nastanie, Ze grzesznemu aden ogie nie oyje. Nyr Kar 112. 50 - W zbrodnicze rce sierotk porwaa, I ywcem w ogniu spali j chciaa. Nyr Kar 299. PIENI O WITYCH 51 - w. Dorota wstpuje w ogie i piknieje. Kaza krl ogie napali, Kocio oeju przystawi, wit Dorotk w nim smay. Kot Zn 150, war.: LL 1972/4-5/10, K 22 cz 171, K 26 Maz 342, K 19 Kie 140, Kot Zn 152; Kaza oleju nawarzy, wit Dorot usmay. Dorotka w ogie wstpia, Wysza pikniejsza ni bya. Kot Zn 151. 52 - Lewito wity oraz mczenniku, sugo Chrystusw, wiary mioniku, Wawrzycze, ogniem dla wiary palony, srodze mczony. K 22 Lecz 177. BALLADY 53 - Dzieciobjczyni karze si mierci przez spalenie w ogniu/utopienio. A ty wjtwna - co wolisz, czy tu w t wod - czy w ogie? A ty wjtwna - co wola, CZy ty popyniesz czy sponiesz? K 4 Kuj 51, nadto war.: Biel Kasz nr 85.

b. Ali on [mdry czowiek] sobi pomylia, jakby to ten ogie zdoby? Znaliaz taki dwa kamieni i mia przy sobi knota takiego z weny takiej. [Udao mu si wykrzesa pierwszy ogie.] Czap Mat 114. 58 - Burtyn [ktry powsta podczas potopu z ez ludzkich] ocysca sie w ogniu cy na zazcych wglach i z tego, co dobre byo w ludzioch, wydaje dym psijemny dla nosa i ocw, a ze zek retek zostoje na dnie troch smrodliwych woglw i carnech sadzy. PSL 1973/4/198. 59 - [Syn zabi swoich rodzicw i swego koczana, ksidz wyznaczy mu pokut] Bdzies zbawiony ... ale jeeli .si drugi raz na wiat narodzis. [W tym celu ksidz poleci] Id do lasu, napal ogie, a jak sie to drzewo bdzie dopala, skoc w niego i spal si na popi, a jak si spalis, wtenczas odpokutujes i znajdzies matk i zon. [Gdy chopak tak uczyni] zgorza, tylko serce jego zostao cae pod wglami. K 21 Rad 182. BAJKI 60 - Ogie osdza i wymierza sprawiedliwo: I. podarowany sierocie/ubogie mu zamienia si w zoto, rzeczy wartociowe; II. podarowany niegodnej osobie spala j lub zmienia si w gady. a. I. [Sierota wysana przez macoch po ogie, prosi o niego: a) mrz, wiatr i miesic, b) dwanacie miesicy; odpowiada trafnie i grzecznie na zadane pytania i otrzymuje w darze pen zapask ognia, ktry w domu okazuje si zotem, odzie lub rozrzucony po polu zamienia si w budynki. II. Crka macochy, ktra niegrzecznie odpowiada na zadane pytania, otrzymuje ogie, ktry j spala lub zmienia si w kb gadw.] Krz PBL nr 480B. b. [1. Ogie daruje biednemu za grzeczn rozmow Bg, w. Piotr i Pawe; ogie zmienia si w zoto, budynki. II. Bogatego brata, ktry by niegrzeczny dla wdrowcw ogie
spala.] Cisz Krak 136, war.: K 42 Maz 493.

61 - Ogie podarowany za opowiedzenie historii bez sowa prawdy. Krz PBL nr 1922. 62 - Bohatera o nadludzkiej sile pocza matka zapodniona przez ogie. Krz
PBL nr 301, nadto war.: ZWAK 1878/151.

63 - I. Chrystus (i w. Piotr) w zapat za nocleg mc zboe ogniem. II. Chop chce ich naladowa i wznieca poar. Krz PBL nr 752A. 64- Zamordowane dziecko (ptak) zrzuca na gow macochy-zbrodniarki ogie.
Krz PBL nr 720.

285
284 ________________________ OGIE - dokumentacja OGIE dokumentacja

65 - Bohater ma nadzwyczajnych pomocnikw, m.in. czowieka zamraajcego Ogie. Kra PBL nr 513, nadto war.: K 51 Sa-Kr 214. 66 - I. Za podkucie konia Chrystus odmadza kowalowi star on woywszy j w ogie. II. Kowal prbuje odmadza innych, ale to mu si nie udaje. Krz PBL nr 753; nadto war.: [diabe odmadza kowalowi on] TN Kawczyn 1964. 67 - Ogie nie chce spali drzewa wyrosego z grobu zamordowanego, ZWAK 1878/143. ' 68 - Ogie nie chce przyj ciaa krzywoprzysicy. K 45 Gr 555. 69 A - Wrzucenie wa w ogie. [Bohater suy u staruszki przez rok, ma zbudowa pot i wrzuci wypelzle z niego we w ogie, z chwil wrzucenia w pomienie wa ze zot koron, staruszka zmienia si w krlewn.] Kra PBL nr 421. 69 B Za uratowanie wa z ognia bohater otrzymuje dar rozumienia mowy zwierzt, LL 1961/4-6/74. 70 - cigany bohater rzuca za siebie przedmioty, ktre zamieniaj si w ogie. Kra PBL nr 314. 71 - I. Kogut chce odebra poyczone pienidze. II. Zostaje przez dunika skazany na spalenie. III. Zalewa ogie wod. Krz PBL nr 715. OPOWIECI WIERZENIOWE 72 - Dwa ognie rozmawiaj o zym traktowaniu przez gospodyni i postana wiaj zemci si spalajc jej chaup. Ognie rozmawiaj midzy sob. Nie godzi si poycza ognia z innej chaupy. Pewna kobieta poyczya sobie ognia. Na kominie poyczony ogie zacz rozmawia z miejscowym. Moja gospodyni, mwi pierwszy z nich, co wieczr i poranek oczy mi przemyje, przeegna." A moja, mwi drugi, pomyjami mi zachlapie." - Co jej za to zrobi?" Trzeba z ni poigra!" Wziena si chaupa i spalia. Opowiadajca uwaa t kar za bardzo suszn, gdy ogie powinno si na noc zalewa czyst wod i ogarnia". Wisa 1889/307 ukw, war.: Wisa 1898/151, K 53 Lit 403, K 17 Lub 79, K 33 Che! 75, wg Mosz Kul 2/502 motyw zachodnio-i wschodnioslowiaski. 73 - Mow ognia rozumie dziad/niemowl/... a. Raz jeden czowiek rozumiejcy mow zwierzt, ptakw i ognia podsuchiwa, jak rozmawiay ze sob dwa ognie. Czy dobrych masz gospodarzy? - pyta ogie przeniesiony [z innego domu]; ja swoich bd pali - mwi dalej - le si ze mn obchodz; gospodyni leje wszelkie brudy na pomio, a potem ni mi zamiata, dzieciom dozwala ze mn swawoli i bi mi. Ze mn inaczej si obchodz - mwi drugi - i nie mam potrzeby uskara si za to, wic gdy go bdziesz pali, zostaw mego gospodarza kolasy, ktre s twemu poyczone. Wkrtce spon w dom i wszelkie zabudowania, a kolasy pod powiatk [wiat, szop] ani tknite zostay. K 53 Lit 403; [Mow ognia rozumie te miemowl.j Wisa 1905/168; b. Baba ebraczka opowiadaa, jako: Raz pewien dziad wdrowny zapowiedzia we wsi, e nazajutrz spali si jedna z chat, ktr wskaza. Zapytany: z czcgoby to wnosi? Odpowiedzia, e siedzc w przylegej chacie przy kominie, ujrza ogie z owej zagroonej chaty, przychodzcy tam w odwiedziny. Przybyy ogie mia mwi: jutro spal moj chat, bo moja gospodyni le si ze mn obchodzi, nie egna mi wieczorem, pomyjami mnie zalewa". Drugi ogie ... odpowiedzia ... Ja za zachowam si spokojnie, bo nie mam si za co ali ani mci; moja gospodyni codziennie mnie znakiem krzya w. egna, pomioto w czystej macza wodzie, popioem piknie zagarnia". [Nastpnego dnia wskazana przez dziada chaupa spona.] K 38 Chel 75. RELACJE POTOCZNE 74 - Bg stworzy ogie. a. Ogie? Jest ty stworzony przez Pana Boga dla czowieka. Pan Bg stworzy uogie, wod i ziemie. TN Krasiczyn 1985. b. Ogie stworzy Pan Bg dla czowieka, dla jego wygody. TN Motycz 1985.

c. Prawie wicono ten ogie, e to by wielki dar Boy ten ogie. TN Krasiczyn 1985. 75 - Hubk - to sie jom gotuje. Jom sie bierze z bukowego drzewa i we wodzie gotuje, a pote susy i tuce na mientko, wie sie atwo ogie hyta. I to ino po malej drobince nosili bacowie w pocie - to opiekunowao kie powicili. Hub sie wicio - bo to dobry ogie" dawao. ... Wengiel drzewiany opiekunuje tyz bydo i owce na holi - temu musi sie stale tamoj ogie palowa w saasie, bo w nim duk misko i sytko opiekunuje. Baz Tatr 166. 76 - [O rozpalaniu ognia 23 czerwca:] Bo jak Chrystus przyjmywa chrzest na rzeki Jurdanie, to zejszed Duch w ogniu i sysz, ze to Syn mj ukochany i jego suchajcie. To zamiast tego witego Ducha to palio ten ogie. Czap Mat 121. 77 - Na witego Jana byy sobtki, mymy pletly takie wiece. U nas jest tutaj przewz i szo sie na rodek Sanu, jechao sic na tym promie, i rzucao sie, i w tym wiecu bya wieczka ..., a mymy mieli ogie rozpalony na brzegu. TN Krasiczyn 1985. ZAPISY WIERZE I PRAKTYK 78 - Nim krzesa ogie zaczn, egnaj si wprzdy. Skoro rozdmuchaj iskr midzy wglami i skoro ju ... uczywo zapal, egnaj si take, jak gdyby dla pobogosawienia szczeglnego daru nieba, ktry utrzymuje ycie tyla ludzi i zwierzt. Jeeli rozniecony ogie dobrze si pali, mwi, e bdzie pogoda, w przeciwnym razie sota. K 17 Lub 79. 79 - Wie ma ... wielki szacunek dla ognia, np. gdy w Wielkopolsce dzieci bawi si ogniem, mwi si: Daj spokj, ogie nie twj brat, eby si z nim bawi. Kul Wiel 3/17. 80 - Zalewa ognia nie wolno, bo to grzech; chcc za ogie przygasi, naley go tylko przysypa popioem. ZWAK 1886/114. 81 - Cho ogie jest sam czystoci, bruka si przez zetknicie ze wiatem i musi si oczyszcza, a czyci si" w wodzie: gdy woda wre, to on wanie, kpic si w niej, wywraca kozioki. Lud 1908/44. 82 - [Jczmie leczono spalaniem jczmienia lub pocieraniem chorego miejsca ziarnami jczmienia, ktre potem wrzucano w ogie.] K 7 Krak 160, podob. K 34 Chel 211, Pk Bilg 236, TN
Krasiczyn 1985, K 52 Br-Pol 441, K 51 Sa-Kr 18, K 31 Pok 163, MAAE 1908/141, ZWAK 1882/261, ZWAK 1885/46, ZWAK 1892/259, Lud 1908/183, Lud 1931/51, SE 1966/110.

BIBLIOGRAFIA: Aian Poet 1/193-194, 204-206, 2/1-51 Briic Mit 238-239; C i s z e w s k i Stanisaw, Ognisko. Studyum etnologiczne, Krakw 1903; Chev Dic 2/309-314; De Vries Dic 186-188; Duf SNT 449-450; Duf STB 615-620; For Sym 72-76; Gamlv Ind 274; Giey Mit 127-136; Grav Mit 79-80, 133-138; H e c k o w a K.W., Pod znakiem witego soca. Dawne wierzenia lskie, Wrocaw 1961; Herd Lek 107-108; IvTop Slav 140-147; IvTop Iss 18, 48, 95-96, 99, 100, 103, 118, 121, 148-149, 158-163, 172, 173, 199, 207, 218, 236, 240, 241; Kemp SInd 315, 394; Kop SMit 777; Kop SSym 266-270; K o z i o Maria, Go w czerwonym paszczu". Pogaskie i chrzecijaskie elementy w ludowym stereotypie ognia, Akcent" 1986, nr 26, s. 48-51; L a t e r n e P., Pochodzenie wiatw, Warszawa 1951; Lur Slow 149-151; Low Rei 218 220, 2 2 4 - 2 2 5 ; f , u k a Leon Jan, Wierzenia pogaskie na Pomorzu Wschodnim w staroytnoci i uie wczesnym redniowieczu, Gdask 1973, s 41-43; Mif Mel 402; Mif Tok 2/239-240; M l e c z k o Teofil, Ogie. Wierzenia l u d u zwizane z ogniem, Lud 1904/95; Mosz Kul 2/493 509; R e m i s z e w s k a Urszula, Konotacja semantyczna ognia w polszczySnie ludowej, praca magisterska napisana w ZJP UMCS, Lublin 1986; S K S I Lec 272; SSSI 462-463; Slav Mif 284-285; S zy d e I s k i J., Kult ogniska domowego i przodkw, Pozna 1917, s. 45; Tom Drz 28, 40, 58-59, 170; Usp Rus 106-107, 124, 196, 267; W al I i s S , Krzesanic ognia, Na tropie", R. 2: 1947, nr 4, s. 8; Wo Low 171-174, 218-220, 225; Wrt Hofl 2/1389-1402.

-DYM, ISKRA, NOWY OGIE, OGIE CZYCOWY, OGIE DEMONICZNY, OGIE NIEBIESKI, OGIE PIEKIELNY, OGIE PIORUNOWY, OGIE SOBTKOWY, PIORUN, POMIE, POPI, POAR, SOCE, WGLE, WODA, ZACHD SOCA, AR.

Joanna Szadura

286 _________________ OGIE SOBTKOWY - eksplikacja OGIE SOBTKOWY I 00 O.S. najczciej rozpalano noc w wigili w. Jana (23.VI) 76, Etn Pol 2/145, K 27
Maz 133, K 28 Maz 92, K 16 Lub 119, K 20 Rad 1 1 6 , K 43 l 19, K 5 Krak 308 OraZ W dniu w. Jana

eksplikacja

287

OGIE SOBTKOWY

Wstp. Eksplikacja: Nazwy. Czas. Miejsce. Rozpalanie i egnanie. Funkcje magiczne: oczyszczajce i ochronne. Wrby. Dokumentacja Vogie. Bibliografia.

W polskich ludowych obrzdach sobtkowych dokonao si zespolenie sowiaskiego kultu ognia i wody z kultem witego Jana Chrzciciela. Za powd rozpalania ogni witojaskich podaje si upamitnienie ochrzczenia Jezusa przez w. Jana 76, pamitk dnia narodzin w. Jana PSL 1983/3-4/175, lub jego mczeskiej mierci Lud 1898/322; mierci w. Jana Nepomucena, ktry by palony i smaony w ogniu K 19 Kie 195. Ognie rozpalane w Zielone witki miayby upamitnia zesanie Ducha witego w postaci jzykw ognistych Lud 1898/322. Wzmaganie sil soca poprzez rozpalanie na ziemi ogni (ognisk) w momentach letniego i zimowego przesilenia sonecznego, podczas rwnonocy jesiennej i wiosennej byo praktyk stosowan w r n y c h k u l t u r a c h Kop ssym 268. Ognie rozpalano: w czasie gwnych wit rzymskiego boga soca - Sola (obchodzonych 24-25.XII); - celtyckiego wita ognia w staroytnej Brytanii i Irlandii obchodzonego w Nowy Rok; 31.X - w wigili Wszystkich witych, pniejsze ang. Halloween; w wigili Boego Narodzenia spalano wielkie kloce na ogniskach, staczano ze wzgrz koa ogniste (naladowanie obniajcego si biegu soca); w noc witojask; w kociele katolickim przyjto powica ogie przed kocioem w Wielk Sobot zgodnie z terminem pierwotnego obchodu narodzin wiosennego soca Kop ssym 268. W kulturze s o w i a s k i e j rozpalanie ognia sobtkowego miao na celu wzmaganie siy soca w okresie letniego przesilenia, zapewnienie sobie zdrowia na cay rok, zapewnienie podnoci zwierzt gospodarskich oraz upraw; ognie te rozpalano, by uczci poczone ywioy: niebieski ogie (soce) i wod wisla 1916/150. Nazwa ogie sobtkowy lub krtko sobtka K 43 l 19 wie si ze zwyczajem rozpalania O. (ognisk) w kolejne soboty od Wielkanocy do Zielonych witek, tj. przez siedem sobt Lud 1898/312. Zwyczaj ten jest znany w Polsce do dzi Etn Pol 2/145. O. rozpalane w wigili w. Jana Chrzciciela (23.VI) nazywane s ogniami witojaskimi 37, K 27 Maz 133, K 43 l 19; oraz na zasadzie zwenia zakresu - nazwami caych obrzdw, ktrym towarzysz: sobtka 36, 39b, 77, Karl SGP 5/186, sobteczka 36, kupalnocka, kopalnocka, kupalonecka, kopiclnocka, kopernocka, kpaa, kupaa, kupalina Karl SGP 2/526, K 28 Maz 92. Nazwa sobtka wystpuje na terenie pnocno-wschodniej Polski, nazwa kupaa, kpaa, kupalnocka, etymologicznie zwizana z ruskim imieniem w. Jana Chrzciciela: Iwan / Janko Kupaa, wystpuje w pasie wschodniej Polski Etn Poi 2/145. Inne nazwy to: ognie Jcupaine K 5 Krak 308, K 33 Chel 149, na obszarze graniczcym z Biaorusi i Ukrain - palinocka Etn Poi 2/144. Z czasem rozpalania tych O. wie si nazwa ognie czerwcowe K 20 Rad 1 te; te ognie byiezne, tj. takie do ktrych wrzuca si bylic K 16 Lub 119.

(24.VI) 77, K 49 Sa-Kr 267; ponadto rozpalano obrzdowe ognie w innych istotnych momentach obrzdowego cyklu dorocznego: w okresie l e t n i e g o i z i m o w e g o p r z e s i l e n i a s o n e c z n e g o , podczas rwnonocy jesiennej i wiosennej, a wic: w Wielkim Tygodniu lub w Niedziel Wielkanocn - w Kieleckiem, Sandomierskiem i Krakowskiem, na Podlasiu Etn Pol 2/145; w kad sobot od Wielkanocy a do Zielonych witek, tj. przez siedem sobt Lud 1898/312; w wigili lub dzie Zielonych wit - na Podlasiu, w Kieleckiem, Sandomierskiem, Krakowskiem, Rzeszowskiern i na Pogrzu Etn Pol 2/145 na pamitk zesania Ducha witego w postaci ognistych jzykw K 19 Kici 194; w dniu w. Piotra (29.VI) K 49 Sa-Kr 271, 284; w dniu w. Rocha (16.VIII) na Kurpiach, Mazowszu Etn Pol 2/145; w okresie wit Boego Narodzenia - w Zamojskiem Etn Pol 2/145; sporad. w dniu w. Szczepana (26.XII) 39b, Lud 1898/313, np. palia je na polu dziewczyna z resztek wigilijnej somy i siana wyniesionych z domu Lud 1898/318. Na Lubelszczynie sobtki palono jesieni, po zbiorach K 17 Lub 100, K 16 Lub 120. A Ogie witojaski (w wigili w. Jana) rozniecano w miejscach kulturowo

wanych": W pobliu Wd, strumieni K 27 Maz 135, K 28 Maz 97, K 24 Maz 180, K 52 Br-Pol

124, 125, na wzniesieniach K 49 Sa-Kr 268, na szerokich miedzach midzy polami Kot Las 228, na drogach K 49 Sa-Kr 278. W wigili Zielonych witek rozpalano O. przy drogach, rzadziej za wsi pod krzyami K 28 Maz 34, 89. W dniu w. Rocha (16.VIII) na drodze przed wsi K 27 Maz 138, na placu przed kocioem PSL 1962/2/93. Na Lubelszczynie palono je na polach K 17 Lub 100, K 16 Lub 120. R o z p a l a n i e ognia witojaskiego. O. witojaski rozpalano w rytualny sposb. Rozpalano go z czterech stron, na cztery rogi, co symbolizowao strony wiata i ruch soca Lud 1898/315. O. ten krzesano deskami Pei Dem 14, przez tarcie drzewa K 24 Maz 347, Lud 1898/315, co nazywano ywijm rozpaleniem. Do rozpalenia uywano somy zdartej ze strzechy i zabranym gospodarzom bez ich wiedzy starym potem K 20 Rad ni, tzw. stopkami, tzn. szcztkami apci, ktre przez rok cay byy rzucane na strzech K 52 Br-Pol 126. Wrzucano do niego zioa takie, jak bylica 39, K 2 San 112, ruta 39, opucha K 49 Sa-Kr 281, przestp, mikoajek Kul Wiel 3/527, dziurawiec - zioa lecznicze wspomagajce siy magiczne O.; roliny, ktrych uya Matka Boska chcc, aby gowa w. Jana napowrt do ciaa przyrosa PSL 1983/3-4/178. Taczono wok O., co symbolizowao ruch soca PSL 1985/1/67, 69. Z e g n a n i e ognia witojaskiego. O. witojaski egnano znakiem krzya, by diabe nie mia do niego przystpu i nie zanis go na budynki gospodarskie Lud 1898/321, 1899/258. Przeegnanie O. miao uniemoliwi dostp do O. czarownicy, ktra tej nocy miaa obowizek zawiezienia do pieka wozu penego masa i sera, na ktrego zrobienie musiaa ogrza kwart kwanego mleka przy ogniu witojaskim wisla 1892/924. Funkcje magiczne: O. sobtkowemu przypisywano wasnoci: (a) oczyszczajce i (b) ochronne. (a) Wierzono, e przeskakiwanie ogni kupalnych K 33 Che! 149 o c z y s z c z a Szyf MiW 67. Uwaano, e jest to kpiel przez ogie dla oczyszczenia z grzechw K 5 Krak

NOWY OGIE 288 OGIE SOBTKOWY eksplikacja

eksplikacja

289

296, e tego dnia w. Jan chrzci wod i przepdza z niej demony czynic j bezpieczn dla kpieli Lud 1907/91. O. rozpalany w wigili Zielonych witek mia oczyci bydo i zachowa je od zarazy K 5 Krak 294. Palenie przez mczyzn O. w okresie Wielkanocy na polach suyo oczyszczeniu miejsca ju przed wiosennym wyprowadzeniem koni
Ha pastwiska Gaj Rozw 57.

(b) Wierzono, e palenie O. witojaskich z a p o b i e g a wzmoonemu w tym dniu dziaaniu czarownic, ogniska palono, aby w ich ogniu spony czary i czarownice Szyf MiW 67, by nie odbieray krowom mleka 39a. W niektrych okolicach przed 24.VI palono wszystkie mioty Kul Wiei 3/66, aby czarownice nie mogy polecie do pieka. Rozpalanie O. sobtkowych miao chroni przed ->gradem, co znalazo utrwalenie w przys. Gdzie sobtki zapalaj, tam grady nie przeszkadzaj NKPP sobtka 1. Udzia w obrzdzie chroni przed blem gowy: Kto na sobtce nie bdzie, gwka go bole wci bdzie NKPP sobtka 2, a przeskakiwanie przez ogie sobtkowy chronio przed blem ng Lud 1898/316, podob. K 49 Sa-Kr 268. Rozpalenie O. sobtkowych w dniu w. Szczepana (26.XII) chronio pszenic przed nieci 39b. Rodzajem magii ochronnej byo o b n o s z e n i e O. po g r a n i c a c h pl i przepdzanie przez 0. lub popi z ognisk byda. O. obnoszono po granicach pl, by chroni uprawy przed zaraz, szkodnikami czy gradobiciem, a take by zapewni im p o d n o . Praktyki takie wykonywano w Wielki Poniedziaek lub w Wielk Sobot SE 1967/294, podob. Lud 1898/320; w wigili Zielonych witek, kiedy to obnoszono ponce smolne szczapy lub stare mioty wok pl z okrzykami: wie si wie, uciekaj nie! albo: Uciekaj kkolu, bo ci bd smoli! SE 1967/294, war.: Lud 1898/320, a take: Sobtki! Maju! Raju! K 44 Gr 94, podob. K 48 Ta-Rz 82 czy: Sobtki na Zielone witki! Lud 1898/320. Robiono to po to, by si ziarno zapalio, tj. aby ziarenka w kosach zaczy twardnie Udz Krak 56. Rozpalano O. tego dnia, by nieduadki (owady) korzeni u zboa nie podgryzay K 19 Kie 191, 194. O. witojaskie obnoszono po polach i wok ogrodw, miay one chroni roliny od robactwa K 49 Sa-Kr 268; nieci, gradobicia i zych duchw SE 1962/139, SE 1957/294, Mosz Kul 2/3U; wok prosa, by by urodzaj K 19 Kie 195, K 20 Rad no; woano przy tym: Uciekajcie niedwiadki (owady) w Kubowe ziemniacki lub piewano nabone pieni Lud 1907/89. Uwaano przy tym, by nie przechodzi przez wod K 49 Sa-Kr 272. W rodkowej Polsce zabezpieczano ziarno przed nieci oraz zapewniano urodzaj zboa przez przepalanie (nazywane te kadzeniem) np. prosa podczas wigilii Boego Narodzenia. Wykorzystywano do tego jeden ze snopw przyniesionych w tym dniu do domu, ziarno przesypywano przez poncy O. do naczynia stojcego na pododze Gaj Rozw 98. Ziarna te wykorzystywano do wiosennego siewu Gaj Rozw 99, LL 1966/2-3/69, LL 1976/1/45. W Pinczowskiem proso przepalano bezporednio przed sianiem - przesypywano je nad O. zapalonym z patykw wierzbowych, do ktrego wkadano rzg druby weselnego. Dodatkowo mieszano O. sierpem lub palm weseln ZWAK 1885/36. Popi z O. sobtkowego zmieszany z pokrzyw (egawk) i sol dawano bydu do obu w wigili Boego Narodzenia, by na krew nie chorowao K 49 Sa-Kr 269. Przepdzano bydo obok O. i p r z e z O. rozpalany na drodze pod

odbierze mleka SE 1961/207. Zabiegu tego dokonywano w dniu w. Rocha (16.VIII), O. wzniecano pocieraniem np. drga osicowego [? osikowego - J.B., S.N.] o bal osicowy albo sosnowy K 27 Maz 138, lub palono ciernie (drzewo mki Paskiej) K 24 Maz 187, som z woonym zielem wiconym w dniu Matki Boskiej Zielnej (15.VIII), O. ten powica ksidz Grod Lecz 74. Uwaano to za skuteczne lekarstwo przeciw zarazie Karw Dobrz 60, K 27 Maz 138, ZWAK 1878/22; take uspokajao to nie dajce si doi krowy PSL 1962/2/93. W Olkuskiem praktyka ta bya stosowana w Zielone witki, aeby byda nogi nie bolay ZWAK 1886/224, ZWAK 1887/30. Na Huculszczynic przepdzano bydo przez ywy ogie rozniecany w wigili Boego Narodzenia Wisa 1897/354. Na Podhalu owce przepdzano przez O. w dniu przyjcia na hale Baz Tatr 81. Przeskakiwanie przez O. witojaskie traktowano jako wrb o wczesnym lub pniejszym maestwie: ktra dziewczyna atwo przeskoczy przez O., wyjdzie w cigu roku za m K 4 Kuj 267, K II Poz 44. W Krakowskiem zachowa si zwyczaj hutania i przenoszenia przez chopcw dziewczt nad O. ze sowami: W ostatki oproszona, w migus pokropiona, a teraz osuszona zostaa Lud 1898/316. Przeskakiwanie przez O. czono z puszczaniem przez panny na wod wiankw z wstawionymi we wiecami 37, 77, bo bez ognia wianek na nic, nie ma siy TN Motycz 1985, podob. Bart TLub
28, K 27 Maz 133, Karw Dobrz 203.

Wierzono, e kobieta, ktra nie przychodzi do O. witojaskich jest czarownic K 27 Maz 135, podob. jeli podczas przeskakiwania przez O. wpada do ogniska K 10 Poz 204. Na Pomorzu zapisano wierzenie, e O. witojaskie palone s dla czarownic, ktre niewidoczne tacz przy ogniskach K 39 Pom 69.

DOKUMENTACJA-tOGIE

BIBLIOGRAFIA: Briic Mit 309-310; D e k o w s k i Jan Piotr, Obrzdy i zwyczaje witojaskie w Piotrkowskiem, SE 1962/131-145; Etn Pol 2/143-146; For Sym 73; K a l i n o w s k a - K l o s i e w i c z Danuta, Obrzd sobtkowy. Taniec w aspekcie ruchu obrotowego, PSL 1985/1/67-75; Kop SMit 759; K r e k Franciszek, Sobtko w Galicji, Lud 1898/308 322; K u b i a k Krzysztof, Dzie narodzin gowy. Przyczynek do bada nad problematyk witojaska, PSI, 1983/3 4/175 184; L i s n o w s k i Leon, Sobtka, W i s a 1892/923 927; M a t u s i a k Szymon, Sobtka, Lud 1907/87-97; Toin Drz 195-200; w i c t e k Jan, Sobtka, Lud 1899/256-258; Wrt Holi 4/733 740; Z a w i s t o w i c z K., Obrzdy witojaskie, Wiedza i Zycie", R. 4, 1929, nr 7.

-+NOWY OGIE, OGIE, SOCE, WODA.

Maria Kozio, Joanna Szadura

NOWY OGIE

Wsi K 27 Maz 138, podob. PSL 1962/2/93 przez dogasajce O. witojaskie Bar rodP 302

wierzc, e jak przez ogie nie przechycme, to czary si imaj LL 1963/4/26, bo to bydo si przeczyszcza i czainwnice nie maj dostpu Szyf MiW 67, nikt krowom nie

Nowy ogie to ogie obrzdowy rozpalany tradycyjnymi sposobami przez tarcie. W polskiej kulturze ludowej rozpalanie nowego, ywego ognia miao na celu wzmoenie jego siy. Ogie w ten sposb rozpalany by potem podtrzymywany w domach przez cay rok. Rozpalanie ognia przez pocieranie wizano w wielu kulturach z seksualnoci;

NOWY OGIE - eksplikacja

290
OGIE PIORUNOWY - eksplikacja

291
powstawanie, narodziny ognia kojarzono z aktem pciowym mitologicznych istot lub zwierzt Herd Lek 108. Ogie uzyskany t technik by ogniem sakralnym. W s t a r o y t n y m R z y m i e z pocztkiem nowego roku (l.III) Pontifei Maiimus rozpala nowy ogie za pomoc wklsego lustra od promieni sonecznych albo przez tarcie owocujcego drzewa; nigdy arem wzitym z innego ogniska, gdy wity ogie musia by nieskalany For Sym 73. Nazwa ywy ogie Lud 1908/44 wie si z technik otrzymywania ognia poprzez pocieranie (obraz aktu pciowego). O traktowaniu O. jako istoty ywej, -ogie. Nazwy boy ogie Wisa 1890/245, czysty ogie, pierwszy ogie LSE 1963/113, Baz Tatr 83 i 140 maj charakter nie tylko opisowy, ale i wartociujcy. Zdrobnienia: ogieniaszek, ogienek wiadcz o pozytywnym stosunku do ognia. *+ N.O. (mody) uwaany jest za silny i stawiany w podstawowej opozycji do s t a r e g o O. pozbawionego siy Mosz Kul 2/506, a jako wity i czysty w opozycji do o g n i a d e m o n i c z n e g o Kul wie] 3/524, ->ogie demoniczny. O 00 A O. wieo, uroczycie wzniecony uwaano za silniejszy i ywotniejszy Mosz Kul 2/502. Zwyczaj rozpalania nowego O. wie si z wiar, e O. w cigu roku traci sw moc ochronn, zanieczyszcza si, dlatego naley wzmc jego si poprzez tzw. ywe rozpalenie. Stary O. by gaszony 10.VIII w wigili w. Wawrzyca (patrona ognia), po czym rytualnie rozpalany pod goym niebem K 23 Kai 103, Wisa 1889/501, wieczorem K 22 Lecz 176, K 24 Maz 187 i przenoszony do domw. Dzie w. Wawrzyca by dniem odpoczynku O. Jednoczenie jest to dzie, gdy wida najwicej spadajcych gwiazd. W dniu w. Wawrzyca O. rozpalano przez tarcie specjalnego rodzaju drzewa, np. olszowego, laskowego lub osikowego wit Baj 149. By rozpalany tarciem o bont lub belk w stodole K 3 Kuj 92. W domu nowy ogie rozpalano w dniu Trzech Krli (6.1) powrozem zapalonym od O. powiconego w tym dniu w kociele. O. ten utrzymywano w domu przez rok K 23 Kai 66, Bar rodP 280, lub do wigilii w. Jana (23.VI) Kul Wiei 3/35. Nowy ogie przez tarcie rozniecano take w Wielk Sobot w obejciu Wisa 1891/432, ->ogie. W Lubelskiem i Chemskiem wierzono, e epidemia zarazy, cholery bya znakiem, e O. na tym terenie zosta zanieczyszczony i nie spenia swojej ochronnej funkcji, dlatego naleao zgasi wszdzie O. i roznieci nowy ogie przez tarcie drewna o drewno, np. dwu drkw leszczynowych, z ktrych jeden przywizany by do potu
Wisa 1891/432, podob. Wisa 1897/242, Lud 1908/44. O. potem przenoszono do domw.

W Karpatach i na Podhalu ywy albo boy ogie rozpalano w dniu przyjcia na hal Baz Tatr 81. Na hali pirsy ogie trza zapolowa samemu w salasie, coby nifto nie widzwl, wrzuci do niego wgiel, co wicony bel, drzazg z laski cisowej, co je powicona 1 cetynki 'igliwie' ze skorusy i smerka Baz Tatr 83.
BIBLIOGRAFIA: Afan Poet 1/257, 2/18; C i s z e w s k i Stanisaw, Wzniecanie ognia za pomoc tarcia, Wisa 1899/666 669; De Vries Dic 339; For Sym 73; IvTop Issi 18, 117; IvTop Siav 144; L u b i c z Rafa, Niecenie ognia przez tarcic, Wisa 1891/432-433; Slav Mif 285; Usp Rus 120, 196.

-GWIAZDY, OGIE

Joanna Szadura

OGIE PIORUNOWY

W polskiej kulturze ludowej ogie wywoany uderzeniem pioruna jako pochodzcy z nieba jest uznawany za wity, za boskie narzdzie kary lub aski, ->piorun. = Ogie piorunowy K 14 Poz 160, TN Choiowice 1985, nazywany inaczej: ogie od pioruna TN Motycz 1985; poar piorunowy / od pioruna Pel Dem 45, TN Krasiczyn 1985, K 48 Ta-Rz 262; niebieski Ogie, boy Ogie ZWAK 1887/217, TN Motycz 1985, Baz Tatr 83; boski Ogie K 7 Krak 278.
x O.P. traktowany jest jako wity, bo pochodzi od Boga Kul wiel 3/524, TN Motycz 1985, Lud 1908/49. O.P. z dopuszczenia Boskiego wynika i< 17 Lub 78; z rozkazu Boga ZWAK

1890/189, podob. Szyf MiW 156, K 48 Ta-Rz 262, Pel Dem 45. Taki O. Pan JeZUS Zapali K 17 Lub

153; jest z nieba rzucony TN Choiowice 1985, -^piorun. Inaczej ni u Sowian wschodnich, gdzie O.P. jest znakiem laski Boej Mosz Kul 2/489, w kulturze polskiej to narzdzie kary Boej Wisa 1889/491, podob. Kul Wiel 3/520, np. za: odmwienie sierotom chleba K 14 Poz 160; za to, e panowie nie troszczyli si o chopw, tylko o swoje bogactwo Sim Gad 46-47. O.P. yka 'rozchodzi si, pryska', p r z e c i w i a sie w razie gaszenia Etn! 1989 Biig 124; spala K 39 Pora 22, TN Motycz 1985 dobytek ludzi zych i grzesznych ZWAK 1890/189, ale oszczdza czowieka, ktry ulitowa si nad godnymi dziemi K 14 Poz 160; nie spala obrazu Matki Boskiej K 39 Pom 22.
O.P. nie gaszono K 17 Lub 78, 154, TN Motycz 1985, TN Choiowice 1985, K 48 Ta-Rz

W sposb specjalny rozpalano pierwszy O.: w nowym domu wrzucano do wicone zioa SE 1963/113. Pierwszy ogie pod kuchni w Wielk Niedziel rozpalano z zeszorocznych wianeczkw z cierni Karw Dobrz 195, krzesano go na hub Baz Tatr 140.

262, ZWAK 1890/189, Pel Dem 45, powsz. jest bowiem wierzenie, e ognia od piorunu nie
naley gasi ZWAK 1887/3, podob. Kul Wiel 3/520 i 524, K 3 Kuj 90, K 34 Chel 159, TN Banachy 1984, TN Choiowice 1985, K 7 Krak 136, Mosz Kul 2/489, bo to ciki grzech Sprzeciwia Si Woli Boga Wisa 1890/109, Wisa 1891/628, K 42 Maz 402, K 46 Ka-S 462, Pel Dem 45, ZWAK 1878/125, Lud

1907/88, Lud 1908/46. Obawiano si kar za gaszenie O.P.: bo by piorun samych gaszcych zabi ZWAK 1890/189; to miao porazi czowieka TN Motycz 1985; przez bronienie jeszcze wicej zabudowa zapali si moe K 46 Ka-s 462, podob. K 34 Chel 159; O.P. gaszony przeciwia sie Etn! 1989 Bi!g 124. Uwaano, e ugasi go nikt nie jest w stanie Wit Baj

OGIE NIEBIESKI OGIE NIEBIESKI eksplikacja

dokumentacja

293 292

152, podob. K 46 Ka-S 462, K 17 Lub 78, K 48 Ta-Rz 262, Pel Dem 45; Wg pieni pidz] Utlic jadcy po grudzie, prdzej si piwo w chodnym sklepie skwasi, mz piorunowy ogie kto ugasi K 10 Poz 383, podob. TN Krasiczyn 1985. Rwnolegle utrzymuje si wiara, e jest to moliwe, jeli d o g a s z e n i a z a s t o s o w a : (a) m 1 e k o: ZWAK 1878/125, ZWAK 1887/217: k o z i e K 15 Poz 181, K 42 Maz 402, K 17 Lub 78, K 48 Ta-Rz 262, ZWAK 1881/139, ZWAK 1892/253; ale potrzeba przytem, aby na pocztku poaru kto rozebrany do naga obieg trzy razy palcy si budynek" K 34 Chel 255; w ok. Nowego Targu gasi si mlekiem kozy zupenie biaej, ktraby ani woska ciemnego na sobie nie miaa" Wisa 1893/115; O W C Z e Lud 1897/143; k W a n e/(zsiade)'Kul Wiel 3/521, Lud 1905/214, Etn] 1989 Bilg 124, Czap Mat 119, K 52 Br-Pol 31; S od k i e Baz Tatr 145; (b) kozi I j ZWAK 1892/253 Wieliczka. Wierzenie to - jak mona sdzi - ma swe podoe w starosowiaskim micie o walce Peruna z Woosem. Atrybutem Peruna by piorun, atrybutami Woosa (boga bydlcego) - mleko, sier i nawz bydlcy, ktrym np. na Rusi przypisywano zdolno poskramiania O.P. Usp Rus 172, Afan Poet 1/538, 667-668, 687, 716, 2/560. Nadto moc ugaszenia O.P. maj: (a) o s o b y w i t e , np. Maria Panna w Obrazie Pikoszowskim K 21 Rad 236 oraz o b r a z y i f i g u r y w i t y c h , ->poar; (b) p r z e d m i o t y p o w i on e jak: sl, woda, chleb, zioa, ->poar; (c) d r u g i p i o r u n , gdy w to samo miejsce uderzy Pel Dem 45, wierzy si bowiem, e piorun bywa ognisty i wodny, pierwszy zapala, drugi gasi ogie ZWAK 1887/3 pow. olkuski, podob. uwaano, e piorun zapala, a grom gasi ZWAK 1878/125 ziemia Dobrzyska, -piorun, -kamie piorunowy. Zabiegiem stosowanym w przypadku poaru od pioruna byo wyprowadzanie ognia w podan przez siebie stron za pomoc: (a) przedmiotw powiconych, np. o b r a z u w. A g a t y i w i c o n e g o c h l e b a , ->poar; (b) przedmiotw majcych zwizek z drog: ustawiaj wozy w kierunku, w ktry ma i ogie Pel Dem 63. Przed O.P. c h r o n i : Bg, Jezus, N.M. Panna i wici (szczeglnie w. Florian, w. A g a t a ) , -poar. W celu odwrcenia gromw i piorunw wystawiano w oknach zapalone g r o m n i c e K 11 Poz 143, palono w i c o n e z i o a K 11 Poz 147,148, -dym, -piorun. BIBLIOGRAFIA: Afan Poet 1/538, 667-668, 687, 716, 2/516, 560; De Vries Dic 466; Kop SSym 269; Usp Rus 71, 116, 124, 131, 172-173, 228. -OGIE, PIORUN, POAR. Joanna Szadura

odpowiednikiem -ogniem ziemskim, -socem, -piorunem, ->byskawic, deszczem ognistym, slupem ognistym, oraz ->komet. W ludowych wyobraeniach Bg reprezentuje ogie niebieski, jest jego uosobieniem Tom Kos no, jednoczenie utosamiano go ze wiatoci, ktr wypenione jest niebo, -wiato.
= x

Nazwy ogie niebieski i ogie z nieba 7 uwydatnaj pochodzenie i maj charakter wartociujcy. Synonim wiat/o wskazuje na metafizyczny charakter O., ktry nie palc wieci 5, inny charakter ma okrelenie wiat/o niebieskie, od ktrego pali si -soce. O.N. spada" na ziemi w postaci pioruna (nazywanego te ogniem niebieskim) SFr s 1/577, byskawicy o, deszczu ognistego 1, supa ognistego 2, 3, komety TN Krasiczyn 1985. O.N. jest wtedy zapowiedzi bd n a r z d z i e m kary, por. proroctwa o zniszczeniu -wiata przez ogie 8, ognist planet K 26 Maz 356, deszcz ognisty 1, por. obraz z Apokalipsy w. Jana Ap 20, 7-10. W legendzie O.N. podtrzymuje, a nie niszczy ycie 3. O.N. zesanego na grzesznikw nikt ni e jest w stanie ugasi, -ogie piorunowy. Wierzy si, e O.N. (= piorun) zabija/ciga zo, ktre uosabia szatan/czarownica/grzesznik 4, 7, dlatego mier lub poar od pioruna uwaano za kar bo. + W obrazie Sdu Ostatecznego deszcz ognisty wspwystpuje z -+piorunami, -poarami, topieniem obokw, rwnaniem dolin i zbijaniem si gr 1. Jako zapowied kary boej na ziemi spada slup ognisty, ktremu towarzyszy gwiazda z ogonem, krwawy zachd soca, jk ziemi 2. O O.N. jest w i t y K 7 Krak 28. i wieczny
K7

Krak 28; pali 1, 8, ale nie zawsze spala 3,

0 Od O.N. pall si ->s!oce, wiec ->ksiyc i -(-gwiazdy. Samo soce traktowano jako ogie poncy na niebie Mosz Kul 2/440, std nazywano je ogniem, ogniskiem K 34 Chel 254, Lud 1896/326, kul ognist Etnl 1989 Bilg 100, krgiem ognistym Kul Wiel 3/508, -soce.

DOKUMENTACJA
PIENI DZIADOWSKIE 1 - Ognisty deszcz spadnie na ziemi w dniu Sdu Ostatecznego. Wtenczas przed skoczeniem [wiata] wielka ufno bdzie, jak iz nieba - wognistyj deszcz na cay wiat pjdzie. Wtenczas z nieba i pierony bd bardzo bili, i mniasteczka i klasztorze bd si palili. ... oblaki bd si topili. Wtenczas gra i z grami bdzie sie zbijaa, a dolina z dolinami bdzie sie rwnaa. K 30 Pok 285, war.: K 50 Sa-Kr 341. LEGENDY 2 - Sup ognisty na niebie [= zapowied kary Boej]. Straszno byo wtedy [za rzdw modego Siciskiego] na wiecie, na niebie pokazaa si gwiazda z dugim ogonem i jakie slupy ogniste, soce zachodzio krwawo, ziemia jczaa gucho. ... Pan Bg zacz kara ludzi za ich grzechy. Hajd Nie 242. 3 - Snop zboa w postaci supa ognistego spada na ziemi w czasie wielkiego godu. Wtem sup ognisty w ksztacie wielkiego snopa ukaza si na sklepieniu niebios i tak pdzi z hukiem ku ziemi, ... Wreszcie huk si ponowi - wielki snop rozprys si w milijonowe

OGIE NIEBIESKI
Wstp. Eksplikacja: Nazwy i pochodzenie. Kompleks i kolekcje. Wasnoci Przyczyna. Dokumentacja: Pieni dziadowskie. Legendy. Relacje potoczne i zapisy wierze. Bibliografia. W kulturze ludowej ogie niebieski jest praogniem, pierwszym z ogni zawiatowych (-ogie piekielny, -ogie czycowy), pozostaje w cisym zwizku ze swym

OGIE CZYCOWY

eksplikacja OGIE CZYCW V dokumentacja

294 295
snopki, co jak gwiazdy spadajce leciay ku ziemi i nie tylko nie uszkodziy nikogo, ale owszem, lud zgodniay pokryy cay penymi swymi kosami. Za chwil zniky ciemnoci, promienie soneczne owieciy miasto, a lud zdumiony z radoci wykrzykiwa Chleb z nieba! Chleb z nieba! Chleb!" K 46 Ka-S 498. RELACJE POTOCZNE I ZAPISY WIERZE 4 - Cioty giny zwykle przez wod lub ogie naniccony przez ludzi. Ale gin mogy i od niebieskiego ognia. K 15 Poz 90. 5 - No ogie niebieski, to znowu te rne objawienia byy, co ludzie nieraz i w snach widzo to raczej to w ogniu, w wiatoci. TN Motycz 1985. 6 - Ogie niebieski to wedug tego tutaj byy uznawane byskawice. Starzy ludzie mwili, e byskawica to ju otwiera si niebo. TN Cholowice 1985, 7 - Potem znowu zepsuo si pokolenie ludzkie, rne te insze byway ukarania Boe i nawet ooieri z nieba zatowa na grzesznikw. K 7 Krak U. 8-7 teraz tak przywiadujo, e ogniem ta ziemia zniszczona bdzie. Tylko "ogniem. Przyjdzie czas na wszystko. Czap Mat 115. BIBLIOGRAFIA: Kop SMit 778; Tom Drz 29, 58; Tom Kos 110-112. kieby ogie racy, lecz nic w mm me sponie K 7 Krak 23, 39, podob. a mc si od niego nie spali, ... chocia gorzeje K 1 Krak 23, podob. i< 8 Krak 126. Wedug wierze z Krakowskiego kada dusza wysiaduje w czycu na popiele rozpalonym i coraz zimniejszym, gdy z grzechw si o c z y s z c z a , diabli wymierzaj kar, a anioowie zapisuj, ile kto w O.C. wyby 1 co wytrzyma K 7 Krak 23. Powsz. wierzy si w skuteczno prb patronw i aniow strw K 7 Krak 23 oraz modlitw o wybawienie dusz z O.C. 2-4. Powszechnym dniem modlitwy za dusze przebywajce w O.C. jest Dzie Zaduszny K 7 Krak 23. W pieniach pogrzebowych (okrelanych te jako pieni do ognia czycowego TN Krasiczyn 1985) prosi si Jezusa 1, 4 o wybawienie z O.C; take w. Wawrzyca 5. W lamencie aobnym Matka Boska podaje grzesznym duszom raniec w rod i sobot, by wydosta je z O.C. K 7 Krak 23. W Krakowskiem zapisano wierzenie, e jeeli dziecko trzymane do chrztu przeyje chrzestnych rodzicw, modli si za ich dusze, jeeli umrze, przechodzi za nich jeden raz upay czycowe K 7 Krak 21.

DOKUMENTACJA
-^BYSKAWICA. DESZCZ, GWIAZDY, KSIYC, KOMETA, NIEBO, OGIE, OGIE CZYCOWY, OGIE PIEKIELNY, OGIE PIORUNOWY, PIORUN, SOCE Joanna Szadura
PIENI WIELKOPOSTNE

1 - Krzy okrutny dwigajcy, po trzykro upadajcy, o Jezu! Przez ten ciar krzya Twego, wezwl z ognia czycowego, o Jezu! TN Lu beze 1978.
PIENI POGRZEBOWE

OGIE CZYCOWY
Wstp. Eksplikacja: Nazwy i lokalizacja. Pochodzenie. Opozycje. Dziaania. Wasnoci. Dokumentacja: Pieni wielkopostne. Pieni pogrzebowe. Pieni dziadowskie. Bibliografia.

W kulturze c h r z e c i j a s k i e j ogie czycowy to jeden z ogni zawiatowych (-ogie niebieski, -rogie piekielny), narzdzie pokuty, przejciowej kary i oczyszczenia. A Nazwy ogie czycowy i, 3, ogie w czycu 2 uwydatniaj miejsce jego lokalizacji, a tym samym funkcj, ktr jest oczyszczanie z grzechw dusz przebywajcych w czycu na pokucie K 3 Kuj 177. X Wedug wierze krakowskich O.C. rozpalany jest od promieni sonecznych K 7 Krak 23 (por. wyobraenie czyca jako pustyni penej spiekoty Wisa 1901/485, obszernego pola, budynku, w ktrym kada dusza ma swoj cel K 7 Krak 23, por K 7 Krak 39); spalenie starych miote miaoby wzmaga O.C. i sprawia, e dusze w czycu pozostajce wicej cierpie bd K 7 Krak 91. * O.C. pozostaje w opozycji do -rognia ziemskiego, bo nie spala K 7 Krak 23, 39, do -+ognia piekielnego, wiecznego, bo trwa tylko okrelony czas 1-5, oraz do -vognia niebieskiego, ktry jest wity i wieczny. O Opisuje si go jako s t r a s z n y , w i e l k i LL 1978/4-6/177, g o r e j c y Ah, s u r o w y 5, bardzo o s t r y 4b. O. ten zewszd p i e c z e 2, pali 4b przebywajce w nim dusze 2. Istotn cech jest to, e n i e s p a l a : Soce tam pali [w czycu]

2 - Suchaj, yjcy czowiecze, co za "ogi w czyjcu piecze przybywajcy, ... Oj, cierpi matka, jak sie tam pali, ... na syny, crki z paczym sie ali, ... Bracie i siostro w jednyj wntrznoci, ... kiedy jest afekt wsplny w mioci, ... podaj rynk miosierno, ... uga gorczk niezmierno aby z litoci, ... Ad Pies 103 [Grodzisko Dolne woj. rzeszowskie]. 3 - Krwawy to glos, smutna nuta jego, ktren unika [wynika] z ognia czycowego. Tak dusze w czycu smutnie narzekaj, ktre zostaj. A podajcie nam szczodrobliw rk, wybawiajcie nas z tej okrutnej mki. Co wy nam dzisiaj, my wam zaraz potem, nie odkupi si reblem ani zlotem. K 49 Sa-Kr 546. 4 - Wizie prosi Jezusa o wybawienie z ognia czycowego. a. Wizie w cyjcu zatrzymany prosi na Jezusa rany: ratuj z ognia moje duse, bo jo barzo cirpi muse, o Jezu! TN Rudzienko 1953. b. Ogie w czycu bardzo ostry, otoczy mnie pomie bystry, i zeszd mnie ogie pali, nikt si nade mn me uali. ... Crki, syny nie ratuj, bracia, siostry te nie dbaj, przyjaciele, inni krewni, nikt o duszy mej nie wspomni, o, Jezu! Maj z pisma ogoszenie, jak w czycu pa pomienie, tam za moment grzechu ponc, we zach gorzkich dugo tonc, o, Jezu! Dekret Boski nic przeminie, co mnie dzi, tak wam si stanie, uwaaj kady yjcy, na ogie w czycu gorejcy, o, Jezu! Przez Tw, Jezu, srog mk, podaj w czycu duszom rk, wycignij je zranionemu, z czyca rkami swojemi, o, Jezu! Wyprowad z twej witej mioci, do niebieskiej wesooci, niech si ciesz z Tob, Panem, a na wieki wiekw, Amen,
O, Jezu! Etnl t.9 Szym. PIENI DZIADOWSKIE

5 - [Do w. Wawrzyca] Wszake Patronem nie tylko yjcych, ale te i dusz w czycu zostajcych. Dodaj ratunku duszom tym czycowym w ogniu surowym. K 22 cz 177. BIBLIOGRAFIA: De Vries Dic 187, 192; D e l u m e a u Jean, Grzech i strach. Poczucie winy w kulturze Zachodu X1!1-XVII1 w., Warszawa 1994; For Sym 74; Wort Hoff 2/1294-1299. -+OGIE, OGIE NIEBIESKI, OGIE PIEKIELNY. Maria Kozio, Joanna Szadura

OGIE PIEKIELNY

eksplikacja OOIEN PIEKIELNY dokumentacja 297

296
O 216, Jest Wieczny ZWAK 2, 9, 13, 17, K 10 Poz 79, Wisa 1904/79, Wisa 1899/73,

OGIE PIEKIELNY
Wstp. Eksplikacja: Nazwy. Kolekcje. Opozycje. Lokalizacja. Wygld. Wasnoci. Dziaania. Obiekt. Ogie jako narzdzie mki. Dokumentacja: Przysowia. Zamwienia. Modlitewki. Widowiska boonarodzeniowe. Pieni pogrzebowe. Pieni miosne. Pieni dziadowskie. Ballady. Banie. Relacje potoczne. Bibliografia.

1889/62; wieczysty 19; siarczysty TN Motycz 1985, pioruski LL 1975/2/48; g b o c z e k i 3; w ludowych wyobraeniach pieko mogo mie kilka poziomw por. 16; te dno beze dna mie! Opol 61, piekielna to I6a. Wierzy si, e O.P. pali, p i e c z e , g o r e j e , g r z e powsz. Nie spala tylko p a r z y 18; u gar a i; p a l i , a nie ywi K 3 Kuj 286; b u c h a 15, Baz Tatr 95; szumi Kul wiel 3/513; nie daje w i a t a Wisa 1904/79. W ludowych wyobraeniach szafarzem O.P. jest d i a b e . Take w. Piotr moe cisn grzeszn dusz w ogie 3, por 4. Wedle pieni z widowisk boonarodzeniowych gasi go krew z ran Jezusa, krwawe Izy Jezusa 5. W baniach O. I', p o d t r z y m u j e chopiec/sierota bdcy na subie u diaba K 8 Krak 127. W Chemskiem zapisano wierzenie, e gwiazdy spadajce to gownie porwane z nieba przez szatana na podsycenie O.P. K 34 che 255. O.P. jest n a r z d z i e m m k i dusz przebywajcych w piekle PSL 1956/3/135: zej macochy 14, zych dzieci 3, 4, mordercy ojca 13, bogacza 12 i innych grzesznikw 7, ktrzy wieki w ogniu piekielnym gorze bd MAAE 1908/123. Prby wydostania si z O.P. s nieudane 16. Grzesznicy sma si w O.P. Udz Krak 95, PSL 1956/3/136, Wisa 1899/73, TN Motycz 1985, Pig Wyb 20; warz si K 8 Krak 127; piek 14, TN Motycz 1985; pal si LL 1975/1/51. Poprzywizywani s w piekle do supkw ognistych za t cz ciaa, ktr najwicej grzeszyy MAAE 1908/124. W przeklestwach wysya si w O.P. diabla ZWAK 1889/62, ludzi: aeby cie ogie piekielny pochon TN Motycz 1985; eby ci wieczny ogie nie omin TN Krasiczyn 1985; ducha: Bodaj w ogniste pieka przepado! K 14 Poz 379. W zamwieniu paczk 'pacz u dziecka' wysya si w ogie wieczny 2. W modlitwach: zachowaj nas Parne od ognia piekielnego TN Krasiczyn 1985; prosi si o wstawienniectwo Matk Bosk 11, w licie niebieskim: Zby si moja Matka nie modlia, I nie upraszaa za wami, Wszyscy bycie marnie pogmi 1 w piekielny ogie si dostali Kot Zn 459.

W c h r z e c i j a s k i c h wyobraeniach pieka ogie jest jego nieodcznym atrybutem i narzdziem wiecznej mki. Tak jak inne ognie zawiatowe (->ogie czycowy, -+ogie niebieski) posiada specjalne wasnoci; jego dysponentem jest diabe. Wyobraenie morza ognia, ktre ma pochon wszystko, suy te okreleniu pieka jako miejsca kary wiecznej i gehenny Duf SNT 270, 407, 449, 474. W s o w i a s k i e j mitologii chrzecijaskiemu pieku odpowiada ad (z grec. ha-ides 'wiat podziemny'). Wejcie do niego wyobraano sobie jako paszczki wa/smoka/robaka dyszcego ogniem Mif Tok 2/266; wiat w ktrym dusze odbyway kar wyobraano sobie rwnie jako ogniste jezioro; obydwa te obrazy cz si. Pogos tych wierze obserwuje si w polskiej kulturze ludowej.
=

Ogie piekielny, ogie pieka 12, take w l.mn. ognie piekielne PSL 1956/3/135 Beskidy, nazywany inaczej ogniem czartowskim PSL 1956/3/136, ogniem diabelskim Baz Tatr 95, ogniem wiecznym 13, 17, ogniem wieczystym 19; metaf. piekielne tonie 16. + Razem z s i a r k , s m o , o s t r y m i p r z e d m i o t a m i (brzytwy, noe)
jest narzdziem mki 6, TN Motycz 1985, podob. TN Jacnia 1965, Czap Mat 125, Sim Glsk 30, ZWAK 1890/224.

** O.P. wchodzi w podstawowe opozycje pieko : niebo; kara : nagroda 6, 9, 14: w niebie dusze kwiatki zbierajo i piewajo, a w piekle poprzywizywane s do supkw ognistych MAAE 1908/124. O.P., ktry nie spala i nie daje wiata 19, pozostaje w opozycji do -+ognia niebieskiego, ktry janieje. A Wierzy si, e O.P. znajduje si w piekle 1, 17, ktre jest gdzie pod ziemi K 7 Krak 38, Wisa 1904/79 (-+podziemie) lub gdzie na ziemi LL 1975/1/51. O.P. zgodnie z przekonaniami ludowymi mona zobaczy przez szpary w drodze Bk lsk 20. Na Kaszubach wierzono, e wida go w miejscu, gdzie morze si pali 15. Na Podhalu wierzono, e gdzie (od strony sowackiej) byo wejcie do pieka, celu okropna i niej mierdziao okrutnie, i ogie diabelski bucha Baz Tatr 95. W piekle O.P. pali si pod kotami, w ktrych gotuj/sma si dusze K 8 Krak 127, Wisa 1899/216; pod tyglami z wglami (= duszami) K 42 Maz 479; w piecu ognistym 11,
K 14 Poz 207; pod oem Madejowym Sim Glsk 30, TN Jacnia 1965, Wisa 1889/113.

DOKUMENTACJA
PRZYSOWIA 1 - Jest ci wprawdzie ogie w piekle, ale nic tak tez bardzo ugara [tj. 'pali, piecze'] jak mwi. NKPP pieko 9. ZAMWIENIA 2 - [Zamwienie paczki u dziecka:] Id, czorcie! Id w ogie wieczny Z tego niewinnego ciaa! Id za lasy, Za gry, Na bagna, Na rozstajne drogi! Nie wracaj tu nigdy, Poom sobie nogi! LL 1973/3/53. MODLITEWKI 3 - Pawlcpiotrze, we te klucze, Id do raju, otwrz dusze. T jedn we pod boczeki I ci w ogie gboczeki! Kot Zn 477. 4 - Ino jedna [duszyczka] nie rada bya, Co ojca i matk bita. - Jcscern ci go nie bijaa, Dopierom Sie powierzaa"'. - Gorse, duso, pomierzenie. Nieli ojca i matk uderzenie. Idze duso po ogniu, Po cierniu - Po kolcym!" wit Nadr 255.

Pieko wyobraano sobie jako miejsce wypenione ogniem, np. jako ogniste jezioro Czap Mat 125, a granic midzy piekem a czycem jako ognist rzek poln wody jak sadze czarne, ktre pon ognisto w rnych kolorach K 8 Krak 126, podob K 7
Krak 23.

OGIE PIEKIELNY

dokumentacja

OGIE DEMONICZNY

eksplikacja

299 298

WIDOWISKA BOONARODZENIOWE 5 - Ogie wieczny bdzie zalany przez krew / krwawe zy Jezusa. Oto krew lej zbawienne rany, Ten ogie wieczny bdzie zalany. SE 1965/198; war: Po to krew toczysz z najwitszej rany, ten ogie ... Bart Lub 255; Ot krew broczy zbawienne rany, a ... zalany. Bart Lub 271; Spojrzyj na obraz krwawemi zami, tyn wity ogi ... Bart Lub 224. PIENI POGRZEBOWE 6 - Idcie-z dobrzy, gdzie dobrota, otworz si rajskie wrota. A wy gorsi, gdzie lichota, w piekle - ogie, za robota. Bo ta w piekle siark, smol, nalewaj; ciel, ciel strasne oz: miece, brzytwy, ostre noe. K 19 Kie 147, tame war., nadto ZWAK 1890/224. PIENI MIOSNE 7 - Godna jo se, godna, piekic!neguo "ognia, ale i ty g" odzie - po co ku mnie chodzi. Sad Podh 148. 8 - Dy mie uomwiya ta jedna pr"qh"ownia, Dy una nie minie piekiclncg"o "ognia. Mika Oraw 40. PIENI DZIADOWSKIE 9 - W dniu Sdu Ostatecznego - dobrzy do nieba, li na ogie wieczny. A kiedy przydzie w dzie ostateczny, dobrzy do nieba, li na ogie wieczny. Ach jakie to wtenczas bandzie narzekanie, zambw zgrzytanie. K 4 Kuj 68; war.: ... zli na uodzin wjeczn i. Biel Kasz nr 69. 10 - W dniu Sdu Ostatecznego diabli dusze grzesznikw porw/wrzuc w ogie piekielny. Posuchajcie, prosz was o straszliwym sdzie, Jak Pan Bg zych, dobrych wraz sdzi zasidzie ... Wtenczas czarci porw dusz do pieka w ten pomie okrutny. Oj, bdzie tam wtenczas pacz i narzekanie Lud 1934-1935/52; war.: Suchajcie, grzenicy, o straliwym sdzie, kiedy na tym sdzie sam Pan Jezus bdzie, ywych i umarych, wszystkich sdzi bdzie. ... jake zasuyo, tak ci paci bd, kiej carci okrutni na strasny sd id. Id oni, id, jako li, okrutni, bd duse wrzuca w ten ogie okrutny, bdzie tam placu do i zbw zgrzytania, na ojca, na matk swego narzekania. K 46 Ka-S 329. 11 - Posuchajcie, prosz, pilno, jak pacze niebo usilno. ... Najwitszej Panny bagajmy. By nam daa ubaga Syna Swego, zych lat doczeka nam nie daa. Postawion tam piec ognisty pjdzie w niego lud nieczysty. K 48 Ta-Rz 209. 12 - Czerwiece i talary Narobiy tej kary, Zem [bogacz] nie dawa ofiary. Za pery i acuchy Krpuj mnie ze duchy, Ucz mnie w piekle skruchy. Z aksamitu zaeczony(m), W ogie pieka wrzucony, Ktry jest z kadej strony. Nyr Kar 57. 13 - A syn niedobry na mier skazany. O Jezu Chryste ukrzyowany! Co ja mordowa ojca swojego, Oj, ju nie ujd ognia wiecznego". Nyr Kar 164. BALLADY 14 - Przysa-ci Pan Jezus dwch aniow z nieba, oj wzini sierotk prociuchno do nieba. Przysa-ci Pan Jezus dwch czartw z pieka, oj wzini macoch, by si w ogniu pieka. K 21 Rad 88. BANIE 15 - [Kapitan okrtowy, ktremu le si wiodo zgodzi si odda dusz diabu pod warunkiem, e zawsze bdzie mia dobr bryz. Kapitan nie chcia dotrzyma umowy. Za rad przyjaciela postawi! warunki.] Zadaj od djaba jak najsilniejszego wiatru i wypy zaraz na morze pod wszystkiemi aglami. Skoro statek twj pocznie biec bardzo chyo, wyrzu kotew z acuchem, dugoci najmniej 200 metrw, a gdy w rkach pozostanie nie wicej nad dwa ogniwa owego acucha przy spuszczaniu go do morza, ka czartowi zatrzyma statek. woajc: Dywe stop!" Jeeli mu si wtedy uda okrt wstrzyma, to sprawa twoja przegrana ... djabe ze zoci, e mu si nie udao porwa duszy do piekl, pocz gry w nieszczsny

acuch - ley wic i gryzie go do dzi dnia na dnie morskim tak, ze a ogie piekielny w tym miejscu bucha. Wisa 1916/115. 16 - w. Piotr/ksidz prbuje wydosta sw matk z ognia piekielnego: a. za pomoc trzech szczypiorw, b. po nitce. a. Matka Piotrowa za ycia tylko raz jednemu ubogiemu trzy szczypiorki od cebuli dala. Za te trzy szczypiorki mia Piotr wity matk swoj wycign z piekielnych toni ... Zacz wic najprzd za pierwszy szczypiorek cign, za ktry si matka uchwycia, ale ten si zerwa; tak samo i drugi; na koniec na trzecim ju si prawie wydostaa, kiedy w tym spostrzega, e si take kilka dusz kolo niej uwiesio, a jako bya zawsze zawistn kobiet, tak i teraz zawoaa: - A wy przeklte dusze, a wy potpiece, a zaraz do piekl napowrt. Nie dla was niebo!" Spady dusze do pieka, ale z nimi i owa niegodziwa kobieta gwoli zawici.
LL 1957/2/39 [Poznaskie], nadto war.: K 15 Poz 172, Krz PBL nr 804.

b. [Sw. Piotr spuci nitk do pieka] Ale na [matka w. Piotra] odezwaa si w gniewie: Idcie precz, mnie - to syn u Boga ask wyprosi, nie wam!" I otrzsna si mocno, a wtedy nitka urwaa si i ona jeszcze gbiej do ogieniaszka spada. K 17 Lub 208. c. Ale kiedy ju ksidz wychodzi z t lask [dziewi razy wicon] ku bramie piekielnej, matka obejrzaa si i rzeka: - A wy, dusze potpione, po co si za mn wieszacie? Nie jestecie godne przenie si tam, gdzie ja si przenios! - I natychmiast wszystkie duszyczki spady, a zazdronica przepada si a na samo dno piekielne. LL 1957/2/38. RELACJE POTOCZNE 17 - Wieczny ogie, to kiedy mwili, e w piekle bdzie. TN Motycz 1985. 18 - [O ogniu piekielnym:] Ten ogie nie pali, tylko parzy. O! Nie pali, bo czowiek by sie spali w nim. TN Choowice 1985. 19 - Pieko to jest po prostu ciemno ta m straszna, i gorco bardzo. Tam jest ogie wieczysty.
TN Krasiczyn 1985. BIBLIOGRAFIA: De Vries Dic 187, 247; D e l u me a u Jean, Grzech i strach. Poczucie winy tu kulturze Zachodu XIII-XV1II w., Warszawa 1994; For Sym 74; Herd Lek 107-108; Tom Drz 132; Usp Rus 93, 94, 211-216, 218; Wrjrt HofT 4/184-257,

-+OGIE, OGIE CZYCOWY, OGIE NIEBIESKI.

Maria Kozio, Joanna Szadura

OGIE DEMONICZNY

Wstp. Eksplikacja: Pochodzenie. Wygld. Dziaania. Narzdzie. Lokalizacja. Czas. Obiekt. Dokumentacja: Przysowia. Pieni dziadowskie. Ballady. Opowieci wierzeniowe i zapisy wierze. Bibliografia.

W polskiej kulturze ludowej ognisto/iskrzenie si przypisywano istotom mitycznym, np. demonom sporzcym dobytek Mosz Kul 2/611, ich funkcje i wi z bogactwami zbliaj je do ar-ptaka WTop siav 140-141. S to: na Warmii i Mazurach kobuk 6, inaczej chobod, zy, lataniec 6, Szyf MiW 107, Mosz Atl 2/35, te na Biaostocczynie latawiec 8, podob. w Kociewskiem, Malborskiem i Ziemi Chemisko-Dobrzyskiej Mosz Atl 2/35; w Wielkopolsce skrzat K 15 Poz 28, na lsku diabe Sim Gad 29, por. Mosz Atl 2/35, na Lubelszczynie diabe 9, Mosz Atl 2/35; demonom powietrznym, np. Ognistemu mijowi, te ognistemu wowi Pel Dem 54; smokowi K 14 Poz 101, Sim Gad 185.

OGIE DEMONICZNY - eksplikacja

300

OGIE DEMONICZNY

eksplikacja

301

x W baniach i opowiadaniach wierzeniowych d i a b e ma peno ognia w pysku Lud 1982/116, Piat Cechy 8; diabe prycha/zionie ogniem Kot Podg 58; daje ognia z gby, pluje ogniem K 14 Poz 6i; O. bucha z gby/ust diaba/Boruty 5, podob. sim wierz 255, Pel
Dem 107, Piat Cechy 10; Lucyper nieci go Z paSZCZy 2, chucha O. Cisz Krak 254.

Dem 110, czy wia, czarownicy, upiora, boginek a nawet wodnikw Mosz Kul 2/615, lepia potwora pilnujcego zakltych skarbw ziay ogniem, ktrego pomienie byy cakiem zielone Dek Sier 146. Te smok ma ogniste lepia Pel Dem 79. Przysuguj tym istotom rwnie ogniste atrybuty, np. diabe ma ognist czapeczk 3. W i e l k o O. towarzyszcego istotom demonicznym interpretowana bya jako rodzaj miernika, np. wielko ognistego ogona kobuka zaley od wartoci przynoszonych swemu gospodarzowi dbr 6, podob. K 17 Lub 74, K 40 Mazi' 57. U a r w a 0.1). zaley od tego jakim istotom i zjawiskom towarzyszy, ale te uwarunkowana jest ich specyfik. O., w ktrym przepalaj si pienidze, jest n i e b i e s k i wit Nadr 105, Dek sier 48, 54-55, sinawy ZWAK 1880/4, niekiedy opisywany jako czerwony Wisa 1904/525. Wierzy si te, e jego kolor zaley od zakopanego metalu Red. Golcin 1993. O., ktrym posuguje si diabe, ma najczciej c z e r w o n barw Mosz Kul 2/615, pojawiaj si te relacje, wedle ktrych ma on kolor z i e l o n y : np. ogie zieloniaty Pig Wyb 223, pilnujcy skarbw potwr zieje zielonym ogniem Dek Sier 146. Dziaanie O.D., ktry towarzyszy istotom demonicznym to przede wszystkim palenie si, ale nie spalanie. O., w ktrym czyszcz si pienidze, nagle pojawia si i rwnie nagle znika, s k a c z e Kon wiM 54, zawsze si przesuwa Lud 1965/267. O. towarzyszcy istotom demonicznym p a l i s i : Ognisty Chop zrobi si jak snop somy, taki srogi, iskry szy i palii si Dob Niem 114; skarb diabelski tli si Dek sier 48, ale nie spala; O. towarzyszcy kobukowi nie szkodzi mu Mosz Kul 2/675, nie pali domu, gdzie przebywa, cho obraony kobuk moe ukara czowieka poarem Mosz Kul 2/675. Ognisty Chop odprowadzajcy noc wdrowcw do domu otrzsa obok drzwi iskry, ale nic. me robi Plut Glog 120, jeli jednak czowiek mu nie podzikowa, to si taki ogie zrobi Plut Glog 99, 101, 110, 121, -poar. O., w ktrym przepalaj si skarby, nie pozostawia po sobie adnego ladu na ziemi ZWAK 1890/135, ale wierzy si, e podczas kadego takiego poaru" skarbu jedna moneta zostaje na ziemi 4; na przepalajcy si skarb naley rzuci, np. cz odziey, a ogie tego co zostanie na rzucone nie spala 12. Ogie towarzyszcy przepalaniu si skarbu jest narzdziem jego oczyszczenia. S to ognie prawdziwe", ktrymi diabe oczyszcza z rdzy i wilgoci zakopane pienidze K 17 Lub 74, K 34 chel 258. Diabe/Z?o;u(a miesza wtedy zoto w O. K 7 Krak 62, por. zwroty diabe skarby pali Kul Wiel 3/443, pali si skarb K 40 MazP 80. A Skarby pal si na polu I2a, na bagnach I2c, K 34 Chel 138, na rozstajach Dek Sier 48, na kach Kon WiM 54, w dziupli starego dbu Dek Sier 54 i na cmentarzu LL
1958/2-3/79.

W baniach czsty jest motyw s m o k a ziejcego ogniem K 14 Poz 101, Sim Gad 185, moliwe jest, e smok suje na zmian ogniem i mrozem ZWAK 1881/226-227. Na Kaszubach zanotowano wierzenie o smoku, z ktrego paszczy zionie O. zawierajcy w sobie zote monety Sych SGKasz 5/98-99, ->zoto. Inny bajkowy obraz: Smok pyrsko logniym i smoom, ogie mu z pyska wybucha i czorne mrkwie z tego ognia miel
O pol 80.

O. bucha/idzie z pyska, nozdrzy zwierzt pod ktrych postaciami kryje si diabe, np. czarnego psa, ktry mio ozr wywalony, ogie w garle ji zbonek zielony pimndzy przi sobie susyl Lud 1899/366, Piat Cechy 7, z pyska psa pokazujcego si o pnocy Sim
Gad 20, 118-121, Sim Wierz 255, Sim lOpol 133, 151, Lig lsk 120, SE 1963/109, Wisa 1903/565, Pel Dem 91, Lud 1911/65; podob. Z pyska CZamegO konia K 15 Poz 198, Sim Gad 144, podob Wisa

1903/564; z nozdrzy K 15 Poz 2ii; diabelskie konie sypi ogie z podkw K 8 Krak 152, spod kopyt LL 1962/1-2/77; O. sunie przed czarnymi komi bez bw miel Opl 82; z pyska czarnego b a r a n a Lud 1899/365, Piat Cechy 7, z pyska okrutnego zwierza pilnujcego skarbw LL 1962/3/41. Te rebiciu (=diabe) ogie zieloniaty z kufy bucha Pig Wyb 223. W baniach i wierzeniach szeroko rozpowszechniony motyw ognistego p t a k a (kobuka, raroga), ktremu przysuguje szereg atrybutw zwizanych z O.: ogniste pira, zianie O., cignicie za sob ognistego ogona, zwizek z bogactwem (przynoszenie pienidzy i ziarna) K 40 MazP 59, K 7 Krak 204, por. 9. C z a r o w n i c a sunie 'zionie' ogniem ZWAK 1881/254, krzesze go paznokciem K 7 Krak 95. O. bucha z ust rnych istot demonicznych np. z ust upiora K 17 Lub 96, zioiu z ust potpieca ZWAK 1885/61, z ust wstajcej z grobu zmarej (strzygi) K 51 Sa-Kr 169, z ocy i z nosa i z piska stracha ZWAK 1880/200. Wygld O.D. zaley od tego, jakim istotom towarzyszy. Np. demona sporzcego dobytek (kobuka, latawca, choboda) na Warmii i Mazurach opisuje si jako sup o g n i s t y 8, ptaka o ognistym ogonie ub grzywie, ktry za sob prowadzi pomie O. 6, gdy co niesie swemu gospodarzowi wyglda jakby pon 6, jak miota ognista
Sypica iskrami Mosz Kul 2/676, podob. Szyf MiW 113, Ognista drapaka Kul MiW 428, por. 9.

Mwi si o nim, e przybiega w ognistej osonie K 40 MazP 59, jego lot porwnywany jest do lotu spadajcej gwiazdy Mosz Kul 2/675, -pomie demoniczny, ->gwiazda spadajca. S k r z a t pokazuje si z byszczcymi oczyma i paajcymi ogniem ustami K 15 Poz 28. O g n i s t e g o m i j a na terenach pnocno-wschodnich opisuje si jako czowieka z par skrzyde lub ptaka o wowym ogonie Tom Kos 118-119. Podczas swego lotu wyglda jak -byskawica. Wierzy si, e gdy leci noc, wieci si jak O., albo nawet miota z siebie iskry naok, zapalajc snopy, plewy Mosz Kul 2/612. Widziano go jak przylatywa jako wietrzny w z ogniem Pel Dem 53. Ognisto to jedna z istotnych cech diabelskoci i demonicznoci. Przejawia si ona nie tylko w monoci ziania nim przez istoty demoniczne, ale rwnie manifestowaa si w ich wygldzie, por. oczy ogniste/wiecce/pomienne/czerwone (=paajce ogniem piekielnym) w obrazie diabla Mosz Kul 2/615, Kul Wiel 3/448, z ognistymi lepiami Pet

00 Czasem dziaania istot demonicznych jest noc, ale bywaj te okresy/momenty szczeglnej ich aktywnoci, np.: ognisto/iskrzenie si przypisywane jest kobukowi w momencie powrotu do domu z upem Szyf MiW 113, Pel Dem 206, zazwyczaj o pnocy 6. W czasie suszy, wyschnicia studni na lsku Opolskim spodziewaj si nadejcia Ognistego Chopa 1, te przestrzega si: elito przi wiycy lyga idzie, tego ognisty Chop ze spanio ozbudzi miel Opl 42. Skarby wydobywa si maj na powierzchni ziemi i przepala wedle relacji ludowych w Kwietn Niedziel, kolo poudnia, gdy diabe jest na ewangelii w kociele

OGIE DEMONICZNY

dokumentacja

au;j 302
OGIE DEMONICZNY - dokumentacja

7a, przed rezurekcj ZWAK 1887/217; kolo w. Jana Lud 1965/269 Kartuzy; co roku od momentu zoenia w ziemi ZWAK ISSO/4, co trzy lata K 17 Lub 74 albo co sze, siedem lat
K 42 Maz 410, Szyf MiW 132, podob Hajd Nie 260, Dek Sier 146; take W noc przednoworoczii

K 29 Pok 122. Wierzy si te, e czyszcz si tyle razy, ile byo zych uczynkw przy nabywaniu ich K 15 Poz 48, -pomie demoniczny. Ponca beczka toczca si po drodze ukazaa si o dwunastej w poudnie Sim Gad 132. By zdoby diabelski skarb O. nad nim naleao przyrzuci/przykry piercionkiem/czapk/chustk/butem (jak czci odziey), noem 1. Wierzono, e w zalenoci od rodzaju rzeczy rzuconej na O. skarb zapada si odpowiednio gboko 7.

np. czapk, bdzie kopal do pienidzy tak gboko, jak sam jest wysoki; kto sukman rzuci, bdzie kopal po szyj; a kto zdy rzuci but, bdzie kopal po kolana. K 17 Lub 74. 8 - Latawiec - to slup ognisty, co sunie w powietrzu poniej ksiyca, sypic iskry. Wisa 1902/62. 9 - Jeeli prdko ognik przelatuje, mwi, e komu diabe pienidze niesie, a odznacza si ognistym ogonem. K 17 Lub 74.
BIBLIOGRAFIA: Mosz Kul 2/615, 675; Tom Kos 118-119; Usp Rus 235-237; W6rt Hoff5/29-47.

-GWIAZDA ZOTO

SPADAJCA,

OGIE,

OGIE

PIEKIELNY,

POAR,

POMIE

DEMONICZNY,

Joanna Szadura

DOKUMENTACJA
PRZYSOWIA

1 - Kej dno studnie zaszkrobie, to Lognisty Chop do drzwiyrzi klupie. [Czas suszy jest okresem czstych poarw.] miel Opl 41-42. PIENI DZIADOWSKIE 2 - Jak piorun trzasn, acuch zabrzcza, Wi si Lucypcr, jak wcieky jcza, Wszystkim zym duchom w piekle zorzeczy, Siarczysty ogie z swej paszczy nieci. Nyr Kar 322. BALLADY 3 - W niedziele, w niedziele posza panna na ziele. I przyjecha do nij pan, z pieka rodem sam szatan. ... Po czem e mnie poznaa, e mnie takim nazwaa? Po koniku po wronym, i po siodle smolonem. Po uzdecce zocisty, po capecce ognisty. K 25 Mn?, 160, ballada o dzieciobjczyni porwanej do piekl, war.: Biel Kasz nr 86. OPOWIECI WIERZENIOWE I ZAPISY WIERZE 4 - ladem po przepalaniu si pienidzy jest zlota/srebrna moneta znaleziona
W miejSCU palenia si Ognia. Krz PBL nr 8014, nadto war.: ZWAK 1880/4.

5 - Diabu ogie bucha z pyska. Z pyska mu [diabu] "ogi bucho LL 1962/1-2/76; widzieli, jak mu ogie z gby bucho i jak mu lepia wieciy. Sim Gad 27. 6 - Kobuk/chobod/lataniec [=demon sporzcy dobytek] wyglda jak ognista miota i sypie iskrami. Kobuk, gdy co niesie, leci jak ponca drapaka lub tylko jego ogon wyglda jakby pon. Sypie on iskrami tym wicej, im ciszy niesie up na ogonie. Szyf MiW 107; Czasem taki ptak lecia, co za sobo prowadzi pomnie ognia, to mwili: lataniec. Kon WiM 72; D'io zida w noc'i o dwunastej godzinie, e taki szum i ogie, skri takie wpadali przez konin do tego gospodarza. ... tilko kobuk prziszed do niego. Szyf MiW 114. 7 - Diabelskie pienidze przepalaj si/pon w ogniu i mona je zdoby rzucajc na nie czci ubrania, n. a. [W Kwietn Niedziel, kiedy diabe jest na ewangelii w kociele i jego skarby pozostaj bez opieki] z wntrza ziemi coraz wicej dobywajc si ku wierzchowi, przepalaj si. Pienidze takie mona sprztn dyabu ... Jeeli si wic w Kwietnia Niedziel podczas czytania ewangelii w kociele; zobaczy w polu poncy ogie, a jest kto odwany, niech czemprdzej spieszy w to miejsce i pomie ten przerzuci piercionkiem, czapk, chustk, pasem, buami lub w oglnoci takimi rzeczami, ktre su do ubrania. Przez spenienie tej czynnoci ma traci dyabel moc do swych pienidzy. wit Nadr 104. b. Kto miay, skarb ten otrzyma moe, byle tylko przybieg na miejsce, a dla poznania w ktrem miejscu kopa, zostawi tam jak cz ze swojej odziey. Kto rzuci

POMIE

eksplikacja

305

POMIE

pomieni: odda ro na pastw pomieni; gin w pomieniach 'spali si ywcem'. T sam rwnowano P. i ognia wyraa przys. Jeden z ogniem, a drugi z pomieniem 'jeden wart drugiego' NKPP ogie 14. W zag. i pieniach soce i cnota gorej bez pomienia 7. W koldowej formule cudownoci obraz ognia rozpalanego przez aniow: Oj sta im sie ogie lodowy, a pomie wiatrowy 10, ->ogie. W proroctwie, przed sdnym dniem krew ludzka potoczy si strumieniami ... zapali si pomieniem, 1 pali bdzie wrd najstraszniejszej
WOjny K 7 Krak 27.

Wstp. Eksplikacja: Nazwy. Kolekcje. Wygld i waciwoci. Czynnoci. Dziaania sprawcze. Obiekt Zastosowanie. Przepowiednie i wrby. Symbolika, sennik. Dokumentacja: Zagadki. Przysowia Koldy i widowiska boonarodzeniowe. Pieni miosne. Banie Opowieci wierzeniowe i zapisy wierze. Bibliografia.

Metaforyzacja mioci i namitnoci jako ognia i towarzyszcego mu P. we fraz. miosne pomienie, por. z kocieln pieni maryjn Ty, co pomieni innych nie znaa, tylko mioci Bosk gorzaa, spraw, niechaj poar dom nasz omija K 41 Maz 516. O 13 a r w a P. okrelana gwnie jako c z e r w o n a : w zag. czerwony kulas 1, czerwona krowa 3B, cerwone lelitko 3C, cerwony koral 3D; w porwnaniach pomie czerwony jak krew Lig lsk 78. Barwa utrwalona we fraz.: pomie uderza komu na twarz znaczy 'kto czerwieni si' s SFr 1/692 i w znaczeniach wtrnych: pomie 'czerwone znami na ciele', pomyk 'czerwony bursztyn'. Na lsku wierzy si, e czerwony jak ki-ew P. ponie w karbidce skarbnika Lig lsk 78. Na Mazowszu, gdy P. palcej si wiecy jest bkitny wierzy si, e duch pilnujcy spraw ludzkich jest w izbie K 42 Maz 398. P. z ogniska moe by niebieskawo--zielony ZWAK 1882/198, wgiel za pali si P. to-niebieskawym Lig lsk 129, a zgodnie z garncarskimi dowiadczeniami w zalenoci od stopnia rozgrzania 1'. najpierw jest czerwony, potem ty, a na kocu biay Jan lsk 170. P. okrelany powsz. jest jako j a s n y , j a s k r a w y 7; niekiedy - ciemny, np. P. beczki smolnej K 5 Krak 295. W i e l k o charakteryzowana przez zdrobnienia i zgrubienia, nadto okrelenia: wty SJP Dor 6/509; smgi Kap Baj 72; bujny Kot San 108; fraz. morze pomieni s SFr 1/691. Porwnywany do wy ognistych Nyr Kar 286, jzykw ognistych K 22 cz 33. T e m p e r a t u r a . Fraz. gorcy jak pomie s SFr 1/691. Typowe czynnoci P. to (a) palenie si, (b) wiecenie, (c) ruch, (d) wydawanie charakterystycznych odgosw oraz (e) wynikajce z przypisania mu cech istoty ywej: (a) P a l e n i e s i P. p o n i e i g a n i e powsz. Aby P. by niegaliwy grale przy zapalaniu ognia egnaj watrzisko Baz Tatr 83. (b) Jako rdo w i a t a P.: b y s k a , m i g a , migocze powsz.; bije ZK; por. fraz. blask, ar pomienia s SFr 1/691; i znaczenie pomie 'drogi kamie' Lin SJP 4/160. (c) I', p o r u s z a si: jzykowo utrwalony jest szybki ruch P., np. we fraz. jak pomie 'szybko, gwatownie' Karl SJP 4/261, i pomieniem s SFr 1/691, ywy pomie; charakterystyczne okrelenia: P. wytryska ZWAK 1882/198; powsz. b u c h a , bucha w gr, wybucha, skacze, szerzy si. W przys. Gniew do pomienia rwny z imienia NKPP gniew 2. Okrelenia powolnoci ruchu O.: przyazi 1; c h o d z i powoli Baz Tatr 83, neutralne: chodzi 2, idzie PSL 1965/2/m. Typowy kierunek ruchu P. to kierunek gra : d - P. ronie e; wychodzi supem ponad komin Jan lsk no; wznosi si K 2 San 110 i opada K 46 Ka-s 498, pega 'peznie po
ziemi' SJP Dor 6/509.

W polskiej kulturze ludowej pomie, podobnie jak ogie, jest zwizany z yciem, mierci i sil, ma moc oczyszczajc, ochronn i niszczc. W duym stopniu jest identyfikowany z -ogniem jako jego podstawowa posta. W tradycji b i b l i j n e j ogie jest plastycznym symbolem Doga, w pomienie wpisywany jest znak Jahwe, tetragram YHWH Kop ssym 267. W kulturze c h r z e c i j a n s k i e j symbolika pomienia czy si z obrazem Boga i mioci, ale rwnie grzechu, chciwoci, zawici czy lubienoci. Sztuki plastyczne za pomoc pomienia wydobywajcego si z serca, oczu, ust wyraaj zarwno arliwo uczu, sw w sensie niezwykej siy, jak i przemocy Herd Lek 12-1. Symbolem gorcej mioci s pomienie otaczajce Serce Jezusa i IVlaryi, ponce serce jest rwnie atrybutem niektrych witych For Sym 76. Czstym motywem malarskim jest obraz Ducha witego w postaci ognistych jzykw Lur slow 150, For Sym 76. W potocznym jzyku polskim sowo pomie oznacza nie tylko (1) 'czerwony jzyk ognia unoszcy si nad poncym przedmiotem', lecz take (2) 'rumieniec, wypieki na twarzy'; (3) 'gwatowne uczucie, zapa, namitno' pomie entuzjazmu, mioci, nienawici; (4) 'drogi kamie, diament'; (5) 'czerwone znami na ciele'. Wyrazy pochodne to: pomieczyk (1) 'jeden z gatunkw jaskra o drobnych tych kwiatach i wskich liciach, Ranunculus flammula '; pomyk (1) 'floks, rolina ozdobna, Phlox'; (2) 'bursztyn czerwony'; pomykwka 'gat. sowy, o ktrej mwi si, e zjada wiece z otarzy; Tyto'; przymiotniki pomienisty i pomienny znacz min. 'poncy', 'wietlisty, wieccy', 'gorcy', 'namitny'; pomiennie to 'ywioowo, z pasj, gwatownie', 'jaskrawo, czerwono jak pomie, 'lnico, byszczco'. = Pomie, na Pomorzu poni K 39 Pom 500, Kart SGP 4/139, Sych SGKasz 4/89, ma ten sam ps. pie *pel-, co wyrazy pali, polano, popi Briic SE 421-422, Vas ES 3/273; zdrobniale pomyk, pomyczek Kot Podg 55, pomyszek, pomieniek Karl SJP 4/261; pomik Sych SGKasz 4/9o; w zgrubieniach pomienisko 3A; formy ze zmian rodzaju:
pomi Karl SGP 4/139, pomie Karl SGP 4/139, pumi Dek Sier 240 i 327.

+ Wystpuje w kolekcji z -tdymem, np. w zag. Ojciec si rodzi, a syn po dachu chodzi. {Dym i pomie) 2, w przys. Pospou te rzeczy chodz: dym za pomieniem, grzech za lubienym pojrzemem 5; by pomie i z pomienia dym TN Cholowice 1985; wymienia si z -ogniem, np. we fraz. stan w pomieniach 'pali si', sta si pastw

POMIE

eksplikacja POMIE dokumentacja

306 307

Ruch P. w poziomie: P. id ku sobie lub nie chc si zej, powiewaj K 42 Maz 390. Nadto P. mog nachyla si ZWAK 1885/21, rozszerza K 48Ta-Rz73. P. ucieka [przygasaj, ale wraca gdy pokropi si drzewo w palenisku tuszczem lub wod Czub Aneg 147. Jest rwny lub chwieje si s SFr 1/691-692; dry, jest chybotliwy SJP Dor 6/509. (d) od g o s y : P. s t r z e l a s s F r 1/692; t r z a s k a K 14 Poz 207; s y c z y (por. we
Ogniste) S SFr 1/692, Nyr Kar 286.

Jeeli P. na ognisku chodz powoli, to owce dobrze si pas, jeeli dziel si albo skacz - to znaczy, e stado si rozproszyo, albo owce biegaj" Baz Tatr 83. Z wielkoci i kierunku P. w r o n o o urodzajach, zampjciu i mierci: (a) W r b y a g r a r n e ; poponik (wieczerzy wigilijnej) gospodarz rozkada na trzy kupki arzce si -wgle, a nastpnie wry kiedy zacznie si siew, gdy wgle na pierwszej kupce arzyy si jasnym P. mwiono, e bdzie siew wczesny i dobry
Urodzaj Bart Lub 27.

(e) P. podobnie jak ogie jest antropomorfizowany. Jako i s t o t a ywa w y c h y la si z pieca, by rzuci oczkiem na izb K 54 RUSK 159; gada, gwarzy Red. Lubartw 1992; nadto P. obgryza K 14 Poz 258; lie 3B, s SFr i/69'i. Q P. jako element ognia (a) spala, (b) grzeje i parzy, (c) peni funkcje ochronne. (a) P. spala: fraz. odda na pastw pomieni, sta si pastw pomieni, sta w pomieniach, zaj si pomieniem, pj z pomieniem, gin w pomieniach s SFr 1/691 czy pomie pochania K 51 Sa-Kr 78, ogarnia co Jan lsk 170; obejmuje Nyr Kar 157. Wg legendy P. nie przepala wosa, za ktry Jezus trzyma zodzieja swojej korony K 24 Maz 309. (b) Podobnie jak ogie P. g r z e j e i p a r z y 8; por. fraz. wi si jak gadzina w pomieniach NKPP wi si 7, jak pomieniem ogarnity 'szybko, jak oparzony' Kap Baj 68. Wierzy si, e nie szkodzi w. Eliaszowi, ktry na zotym koniu przez P. przejeda i nie sparzy sie Etnl 1989 Bilg 122, take w. Szymonowi, ktry chodzi po P. nieskaony K 7 Krak 324. Nie parzy demonicznych istot ogniowych np. skrzatw latajcych (kobuka, lataca) Mosz Kul 2/675, czy salamandry (wierzono, e ogie jest
jej ywioem) NKPP salamadra 1.

(b) W r b y m a t r y m o n i a l n e : midzy pierwszym dniem Boego Narodze nia a dniem Trzech Krli dziewczta wykonyway z lnianych paku figurki chopca i dziewczyny - jeli po zapaleniu ich P. zbliay si ku sobie, by to pomylny znak
K 42 Maz 390.

(c) Z wielkoci P. gromnicy danej umierajcemu do rki wrono o w y z d r o w i e niu i m i e r c i (niewielki P. znamionowa szybki zgon) Kuk Pow 189. Wrono take z kierunku pochylania si P. Gdy po namaszczeniu przez ksidza P. nachyla si w jego kierunku - chory umrze, gdy w przeciwnym - wyzdrowieje ZWAK 1885/21. Podobnie gdy P. wiecy zapalonej w Wigili zwrcony by w kierunku drzwi, wry aob
W domu Bart Lub 28.

Kto w dniu Oczyszczenia Najwitszej Panny (2.II) - ustrzee P. gromnicy w drodze z kocioa do domu, temu bdzie si szczcio K 24 Maz 114. G a s n c y P. symbolizuje m i e r , P. nagle buchajcy spod komina -znak mierci kogo bliskiego Kuk Pow 189; P. wiecy gasncy podczas lubu zapowiada rych mier jednego z maonkw Red. Krzywe 1993; w baniowym motywie mier pilnuje P. ycia ludzkiego, w miar, jak si ktra [wieca] dopala i zganie to i umiera czowiek 17. W s e n n i k u P. zapowiada, e myszy co zjedzo Etnl 1994 Nieb 152.

W formule zag. soce piece/pali bez pomienia 4a, ale w przys. Na w. Bartomiej soce ywy pomie NKPP Bartimiej w. 20. Na Podhalu wierzono, e noszenie pod jzykiem kawaka cierwa ze smoka przytpia gorco pomieni sonecznych Baz Tatr 102. (c) Na Podhalu wierzono, e mocno skaczce P. watry c h r o n i owce i mleko przed zauroczeniem Baz Tatr 181. W l e c z n i c t w i e ludowym (w celach profilaktycznych) przesuwano pod brod P. powiconej gromnicy, aby zabezpieczy si przed blem garda MAAE 1908/H7, -dym. P. gromnicy/wiecy, szczeglnie powiconej w kociele, posiada szczeglne waciwoci o c h r o n n e , np. za pomoc P. gromnicy przyniesionej z kocioa w dniu Matki Boskiej Gromnicznej (2.II) wypalano krzy na tragarzu rodkowym w izbie, aby dom zabezpieczy przed uderzeniem -^pioruna Udz Krak 48, take na powale lub na grnej futrynie okna ZWAK 1886/89, podob. MAAE 1908/117. W dzie w. Jana (24.VI) P. zapalonej gromnicy gospodynie czyniy znak krzya nad wiankiem przyczepionym do rogw krowy, by chroni je przed zauroczeniem K 27 Maz 137. Na podstawie wygldu i zachowania si P. przepowiadano stan p o g o d y : pogoda bdzie jeeli z palcego si drzewa na ognisku wytryska pomyk niebieskawo--zielony ZWAK 1882/198, podob. gdy zapalona zapaka zajmie si pomieniem buchajcym ZWAK 1882/200, ->pogoda. Gdy dziewczyna ujrzy iskr wylatujc z P. to dostanie ma, ktry bdzie j ognicie kocha K 42 Maz 396.

DOKUMENTACJA
ZAGADKI 1 - Czerwony kulas od Bartosza do nas przylazl. (Pomie). Folf Zag nr 318, 2 - Ojciec si rodzi, a syn po dachu chodzi. (Dym i pomie). Folf Zag nr 580, nadto war.: ZWAK 1886/140. 3 - Pomie - czerwona krowa / cerwone lelitko / cerwony koral ... 3 A - Bije cyrwone pomienisko w corne rzicisko. (Bije pomie w kocie). K 45 Gr 557. 3 B Czerwona krowa czarne ciele lie. (Pomie i czelucie). Wisa 1899/672, war.: K 32 Pok 297. 3 C - Cerwone lelitko bije w carne sitko. (Pomie). MAAE 1908/324. 3 D - Cerwony koral po piecu ora. (Pomie). Wisa 1892/315. 4 - Soce/cnota pali/gore/piecze bez pomienia. a. Ronie bez korzeni, pali bez pomieni, a huczy bez wichru. (Kamie, soce, woda). Folf Zag nr 1221; nadto war : Ronie bez korzenia, gore bez promienia, a sumi bez wiatru. (Kamie, soce, woda). ZWAK 1886/143. b. [W pieni dziewczta wypytuj przyjmowan w swoje grono obc dziewic:] A ty druhnicko z obcego sioa, odgadnij mnie siedem zagodynkow ... co piece bez pomienia! K 28 Maz 154, war : tame; [w pieni sobtkowej:] Oj, poczekaj, doczekaj, nadobna Kasieko ..., Oj, wiem gadeczk, zagadn ci j ..., Co gore bez pomienia ... ? Cnota gore bez pomienia Chd p 208, war.: K 24 Maz 349, -kamie, -6loce, -+woda.

POMIE - dokumentacja

308
POMIE DEMONICZNY oksplikacja 309

PRZYSOWIA 5 - Pospou te rzeczy chodz: dym za pomieniem, grzech za lubienym pojrzeniem (dotlenieniem). NKPP dym 13. 6 - Z maej iskierki czsto wielki pomie urasta. NKPP iskra 6a. 7 - Lepsze wiato tlejce ni jaskrawy pomie. NKPP wiato 1. 8 - Ndznik z pomieni chleb chwyta. NKPP ndzarz 3. 9 A - Na wity Bartomiej (24.V I I I ) ju z rk na pomie. NKPP Bartomiej w. 18. 9 B - wity Bartomiej dorzuci drewek na pomie. NKPP Bartomiej w 2R. KOLDY I WIDOWISKA BOONARODZENIOWE 10 - Anieli ogie skadali, Objad gotowali... Stal im si ogie lodowy, a pomie wiatrowy. K 5 Krak 235, por. war.: ogie nr 32. 11 - Pomienie id z ust szatana. Oto jestem zwodziciel, stary wiata zdraciciel. Mam czarne odzienie, z ust mie idzie pomienie. Bart Lub 224; war.: Oto szatan zwodziciel, stary wiata kusiciel. Ma czerwone odzienie, z ust mu idzie pomienie, jak to sie mieje wciekle, jakby chodzi po piekle. Bart Lub 303. PIENI MIOSNE 12 - Serce zakochanego gore pomieniem. Moja mamuliczko, podcie sam, Bo wam moje serce poka, Jak ono pomieniem gore I od alu umiera. Pies l 1/395, war.: Pies 2/566. BANIE 13 - mier pilnuje i gasi pomie wiecy [= symbol ycia ludzkiego]. mier wzia bak z olejem i leje; chop, chcc, by wicej nalaa, trci mier w okie; olej prysn na knot i pomie zagasi. Chop te zaraz y przesta. ZWAK 1878/129; war: [mier mwi do chopa] Te wiczki, ktre tu widzisz, s to pomyki ywota ludzkiego; w miar jak si ktra dopala ... i zganie to i umiera czowiek. K 8 Krak 137, war.: Krz PBL nr 332. OPOWIECI WIERZENIOWE I ZAPISY WIERZE 14 - [Muzykant wraca noc do domu] Idzie ... przy smrecku rebi uwidziol. ... He, miy, mocny Boe! Kie to skocy, kie mu buhnie pomie z kufy, kie nie zacnie ro ... Powiedziol, ze roki rybene, a zby mosine miao, a ogie mu taki zieonialy z kufy buha. Pig Wyb 223. 15 - Bkitny /jasnoniebieski pomyk nad ziemi wskazuje miejsce, gdzie s zakopane skarby. a. Bkitny pomyk wzbijajcy si na roli, nagle i wkrtce nikncy, jest wskazwk miejsca, gdzie skarb ley zakopany. Kto pomyk ten ujrzy, niech zdejmuje szybko but lub trzewik z lewej nogi i odrzuci go poza siebie. Jeli tego nie uczyni, skarb si zapadnie. K 40 MazP 80; podob. Kto butem rzuci w taki sposb, aby but zdy polecie do ziemi, nim zganie pomie[], moe pienidze zdoby. K 42 Maz 410. b. Skarby zakopane musz si co sze lat czyci; wtedy mona widzie, jak pal si pomykami jasnoniebieskiemi. Skoro si wypal, zapadaj si znowu gboko w ziemi. Wisa 1892/183. C. Jeeli pomie wydobywajcy si z ziemi od przepalajcych si skarbw dyabelskich przerzuci piercionkiem, znajdzie pienidze w ziemi na palec gboko, gdy butami, musi kopa po kolana, gdy pasem, po pas, jeeli za czapk, kapeluszem lub chustk musi kopa na wysoko chopa. wit Nadr 105. BIBLIOGRAFIA: Chev Dic 2/324; De Vries Dic 192; Herd Lek 124; Kop SSym 267; For Sym 76; Lur Slow 149; Mosz Kul 2/675. -DYM, OGIE NIEBIESKI, OGIE SOBTKOWY, POAR, SOCE, WGLE Joanna Szadura

POMIE DEMONICZNY

Eksplikacjn: Lokalizacja. Wygld. Czynnoci Dokumentacja ~*plomie.

Narzdzie. Czas. Skutki

A P. towarzyszy istotom mitologicznym, np. kobukowi/latacowi/skrzatowi. Towarzyszy przepalaniu si diabelskich pienidzy 15. Wierzy si, e P. bucha z paszczy diaba K 31 Pok so, z ust mu idzie ii, oczy diaba miotay pomieniste strzay Kap Baj 101; take towarzyszy postaciom zoomorficznym diabla, np. bucha z pyska psa K 28 Maz 370, Baz Tatr 104, konia Baz Tatr lo-i, z nozdrzy karego konia K 15 Poz 211, cielcia Baz Tatr 104; bucha z kufy rebicia H, z ust upiora K 17 Lub 96. Wierzy si te powsz., e P. zieje z paszczy smoka, a lepia smoka pilnujcego zakltych skarbw ziay ogniem, ktrego pomienie byy cakiem zielone Dek sier 146. P. widoczny jest w miejscach dziaania/ukazania si istot nadprzyrodzonych. P. towarzyszcy kobukowi/latacowi widoczny w powietrzu, por. Wisa 1899/290, szczeglnie w okolicach domu, -ogie demoniczny. P. widoczny nad przepalajcymi si skarbami Dek Sier 283, jest widoczny na ziemi Wisa 1899/290; na polu pod gruszk, pod figur (krzyem) lub kamieniem" K 46 Ka-S
483, na bezdroach Kul Wiel 3/443.

B a r w a . Skarby ukryte w ziemi pozostajce pod opiek diabla pal si P. b k i t n y m I5a, jasnoniebieskim I5b, niebieskawym K 46 Ka-S 483, SE 1962/83, n i e b i e s k i m Wisa 1892/183, Dek Sier 283, sinym wit Nadr 106, s i w y m , w ktrym si wiy we K 42 Maz 369. Natomiast gdy P. towarzyszy demonowi/istocie ogniowej i okrelany jest jako pomme ognia Kon WiM 72, porwnywany jest do poncej drapaki/mioty, przysuguj mu atrybuty ->ognia (rwnie barwa). Podob. P. towarzyszcy diabu moe mie barw czerwon Dek Sier 118. Z i e l o n y m pomieniem ziej lepia smoka pilnujcego zakltych skarbw Dek Sier 146, te pomie zielomaty bucha z kufy rebicia (diabla) 14. Dziaania P. to przede wszystkim ruch. P. l e c c y powietrzem towarzyszy ognistemu demonowi latajcemu Wisa 1899/290. P., ktry w y b i e g a z z i e m i wit Nadr los to znak miejsca, gdzie przepalaj si skarby, P. ten pojawia si nagle i nagle znika 15, Wisa 1892/183, pali si rwno i spokojnie SE 1962/83. By zdoby skarb naley zanim P. zganie, rzuci na P. jak cz odziey lub obuwia 15, K 34 ciiel 259, K 46 Ka-S 483 lub odrzuci od siebie na bok pantofel, kij lub co z rzeczy, jakie ma si przy sobie K 40 MazP 80. P. moe by narzdziem podpalenia przez obraonego kobuka/choboda/skrzata
Mosz Kul 2/675, Szyf MiW 113-114, CZ}' diabla K 31 Pok 90.

co Jeli I', towarzyszy przejmlantu si zakltych skarbw widoczny jest przede wszystkim noc, obok tego notuje si wierzenia o tym, e skarby bdce pod opiek diaba wietrz si ZWAK 1887/31; przesuszaj Kul MiW 1/430; przeczyszczaj si przez ogie z pleni i rdzy co sze lat 15b, K 40 MazP so. co siedem lat K 42 Maz 410 i wydobywaj

ISKRA

eksplikacja ISKRA eksplikacja

310 311
si w ten sposb noc na powierzchni lub ukazuj si koo poudnia w Niedziel Palmow, gdy diabe jest na Ewangelii wit Nadr 105. Take P. pojawia si, gdy skarb jest przypadkowo wykopany/wydobyty Dek sier 56. B P. towarzyszcy istotom mitologicznym wywouje u ludzi lk, opisuje si go jako przeraliwe pomi Dek sier us.

DOKUMENTACJA-rPOMIE -OGIE, OGIE DEMONICZNY, ISKRA, POAR.

Joanna Szadura

ISKRA

Wstp. Eksplikacja: Nazwy. Pochodzenie i powstanie. Wygld. Wasnoci. Ilo. Dziaania. Dziaania sprawcze. Przepowiednie. Symbolika. Dokumentacja: Zagadki. Przysowia. Modlitewki. Pieni. Legendy. Relacje potoczne. Bibliografia.

talu o metal; (c) we fraz.: oczy sypi iskrami nienawici Kot San 184; I. lec z oczu .wir Pie 408. S. sypi/miotaj istoty demoniczne, wasno ta przysuguje szczeglnie istotom ogniowym", np. kobukowi (na Warmii i Mazurach kobukowi/latacowi), tzn. demonowi w postaci ptaka, ktry przynosi swojemu gospodarzowi zboe i bogactwa; S. sypi mu si z ogona Szyf Miw ios, podob. m, 113, 114, 153, Kul MiW 428, Pel Dem 206, im wicej zboa cignie na ogonie, tym wicej S. sypie Szyf Miw 107, 113; podob. w Wielkopolsce skrzat, skrzatek, lotalica, latawica, sporysz 'demon przynoszcy zboe i pienidze' wylatuje w nocy w chmurze dymu i pryskajcych iskier Kul Wiel 3/438, podob. K 15 Poz 27; por. z postaciami Zar-Ptaka i mija, ->ogie. Innym demonom iskrzenie przypisywane jest wyjtkowo, np.: Ognisty Chop suje iskrami (ma w rkach ognisty wierczek) 18, otrzsaj si z nich ogniki (demony) Plut Gg 105, a rozzoszczony odmieniec, tj. dziecko demona podrzucone ludziom na miejsce ich wasnego, rozpoznany iskry z siebie wypuszcza Mosz Kul 2/612. W baniach z pyska sypie S. latajca mija K 51 Sa-Kr 130, wierzy si te w istnienie wa, ktremu S. pryskaj z pyska ZWAK 1881/172 Janw, zioczw. Wierzy si powsz., e S. sypi si z gby diaba Wisa 1903/564, i z pyskw zwierzt bdcych jego wcieleniem: bryzgaj z pyska czarnego psiska K 17 Lub 234, parskaj z nozdrzy biaego konia K 31 Pok 91; id spod kopyt dzikiej wini (= zego ducha) LL 1962/4-6/88; te na miedzy, gdy o pnocy diaby wo si wzkami, spod ich k lec
I. Baz Tatr 1976.

Iskra jako najmniejsza czstka ognia i jego zarodek", ma podobne znaczenie symboliczne jak -ogie. W jzyku polskim sowo iskra wystpuje w podstawowym znaczeniu (i) 'byszczca, ulotna czsteczka ognia, ktra parzy'; przenonie te (2) 'czowiek ruchliwy, zwinny, wesoy' oraz (3) 'odrobina', np. iskra nadziei, iskra ycia, iskra szczcia. Wyrazy pochodne to iskierkowaty 'trwajcy krtko jak iskierka, chwilowy, przelotny'; iskrzysko 'ognisko' miei Opoi 107. Nazwa iskra (I.), obocznie skra (S.) pochodzi od tego samego psi. rdzenia *jbsk- II *esk-, ktry jest podstaw sw jaskrawy, jasny, jaskier i oznacza 'co jasnego' Vas ES 2/140, S SE 1/467, Briic SE 193. Nazywana zdrobniale iskrzyn Karl SGP 2/209, iskierk 4, 8, skierk Now Raw 248, PSL 1963/2/IOI Kurpie, iskiereczk 10, ii. Na okrelenie I. leccej z ogniska na Podhalu uywa si nazwy irze, jerzynie Kar SGP 2/255, irzenie Baz Tatr 83; te egi/zygi 'dugie iskry przy watrze' Kar SGP 6/439. Jest najmniejsz czsteczk ->ognia: ogie pogasilimy w caej wsi, e nigdzie ani iskierki nie byo Baz Tatr 82; zwroty pieniowe iskiereczk ognia 10, 11; ogie trwa w iskierce Lom lsk 257. X W legendzie o w. Dorocie I. spadaj na ziemi z nieba (->ogie niebieski), by uratowa j przed mierci w lodowatej wodzie 14. I. Powstaj w wyniku krzesania, tarcia, uderzania: (a) kamienia o kamie (krzemie) 17; szka o krzemie: szkem mona drapn i krzemie iskry puszcza TN Krasiczyn 1985; noa lub podkowy o krzemie K 54 RUSK 208. Mm krzesa zaczn, egnaj si wprzdy (dla pobogosawienia szczeglnego daru nieba) K 17 Lub 79; (b) metalu o co twardego: np. podkwek obuwia o podog: w tanecku bij iskrami podkowy K 6 Krak 506, por. K 6 Krak 375; w bajce krzesze je podkw kami osio K 32 Pok 269; czy rne-

Wierzy si, e czarny kot to zwierz demoniczne: Kot czarny ma w sobie nieczyst si. Wskutek tego od dotknicia w ciemnoci wyskakuj ze iskry Wisa 1904/525, mieci w sobie ogie piekielny K 17 Lub 131; podob. sowa sim lOpol 140. Z I. powstaje ->ogie, por. przys. Maa iskierka najwikse poary robi 4. M a o I. jest cech wygldu najsilniej ustabilizowan: maluka iskierka wiateka Kom Tatr 27; std znaczenie iskierka 'odrobina': iskierka chleba Karl SGP 2/209, bywa wzbogacane o znaczenie 'taka, z ktrej moe powsta co wikszego': iskra litoci Nyr Kar1 136, 266; iskierka ycia Nyr Kar1 272; iskra nadziei, iskra szczcia s SFr 1/294, czy w pieni do w. Stanisawa Kostki iskra ognia zbawiennego, tzn. iskra mioci do Boga 13; we fraz. iskra boa 'talent' s SFr 1/294; w zag. porwnywana do rwnie drobnego piasku 3. I. porwnywane do gwiazd (byszczenie, dua liczba): np. gwiadziste iskry K 15 Poz 10; soca: Witam ci sonko, iskro niebieska Grzeg Wier 7, i jego promieni: soce blask swj ciska, Rzuca iskier snop Pig Wyb 102. B a r w a okrelana jako c z e r w o n a 1, 2, 3; w pieni Konik obrci, a spod kopyta czerwona iskra zatrysla TN Janowiec 1979. I. towarzyszce kobukowi porwnywane s do mioty ognia Szyf MiW 113, palcej drapaki Szyf MiW 113, poncej drapaki Szyf MiW 107, ognistej drapaki Kul Miw 428, ognistego piropusza Szyf MiW 153. O S g o r c e PSL 1964/4/287, K 22 cz 171; w pieni grzej lodowat wod 14. W przys. I. powodujca poar jest za 6. A O duej iloci: snop/snopy iskier s SFr 1/294, Lig lsk 130, Pig Wyb 102; iskrw poleciao cak iskrzysko 18; gste iskry K 5 Krak 112, rzsiste s SFr 1/294, K 39 Pom 262.

312
ISKRA - eksplikacja ISKRA dokumentacja

313

Podstawowe czynnoci I. to: (a) ruch, (b) wiecenie,: (c) palenie si i grzanie. Osobny zesp stanowi (d) zachowania I. w modlitewkach i bajkach. (a) I. poruszaj si: pa da j j wypadaj z ognia ZWAK 1878/131.K36 Wol 430; z komina
ZWAK 1878/131J Wylat U j spod blachy Lud 1908/369, Z komina ZWAK 1887/32; lec mie!

ogie) i jako leciay iskry z tego uderzenia to on telo zycy bacowi owiec t krw Baz
Tatr 135.

Opl 45, polatuj Lig lsk 130; i d 17, id w powietrze TN Krasiczyn 1985; chodz po kotle Baz Tatr
83; skacz K 31 Pok 149; p r y s k a j K 3 Kuj 181, ZWAK 1881/172, K 42 Maz 408, Wisa

Kto na w. Jana (24.VI) rzuci jak cz odziey na iskierki z zakltych pienidzy, objawiajcych si tego dnia, odnajdzie te pienidze, ZWAK 1891/258. Na Pomorzu wierzy si, e I. sypice si z ogona skrzaka, demona w postaci kota padajce na osob gonic skrzaka mog zmienia si w zoto lub wszy K 39 Pom 262. ^ I. jest w pieniach symbolem m i o c i i n a m i t n oc i miosnej 8. I. jest symbolizowana przez: czerwon ig 1, czerwony czubek kury 2, czerwonego robaszka 3.

1903/272; tryskaj Bart Lub 363, TN Janowiec 1979; odstrzelaj K 17 Lub i3i; spod podkweczek
K 6 Krak 82, K 20 Rad 143, K 32 Pok 269; T O Z S yp U j S i Wisa 1905/168. furaj Szyf MiW

113; sypi si 16; s y p i si z pyska latajcej mii K 51 Sa-Kr 130, z ogona kobuka Szyf MiW 108, 113, wok skrzatkw (demony w postaci ptaszkw) K 15 Poz 27; b r y z g a j z pyska czarnego psa K 17 Lub 234; pryskaj z pyska wa ZWAK 1881/172 i ognistego skrzata (kobuka) Kul Wiel 3/438. Na Warmii i Mazurach wierzy si za, e I. wpadaj przez komin, gdy wraca do domu kobuk, lataniec Szyf Miw 114, Pel Dem 206. W porwnaniach podkrela si szybko, energiczno ruchu I.: kobieta jak iskra: ywa, wszdzie szybko wszystko robia i ju tu bya, ju tam TN Cholowice 1985; iskra te o 'czowieku ruchliwym, zwinnym, wesoym' s SFr 1/294; w pieni porwnanie o charakterze wartociujcym: Moja kochanecka jako iskierecka, nigdy mi nie powie marnego swecka Sad Podh 111.
(b) I. b y s z c z y Kam Pom 295.

DOKUMENTACJA
ZAGADKI 1 Ceryna jiga kmiinam yistfiga/ vif 'iga. (Jiskra). Sych SKoc 2/57. 2 - Czarna kura (czerwonym) czubkiem rusza, a skrzydami bucha. (Chaupa, z ktrej wychodzi dym, czasem z iskrami). Fol f Z ag nr 180. 3 - Czerwony robasek ma ze sob piasek. (Ogie, iskry). Fol f Z ag nr 198. PRZYSOWIA 4 - Maa iskierka wielki poar wznieci. NKPP iskra 6, nadto war.: ZWAK 1883/104, Lud 1907/157,
TN Motycz 1985, TN Cholowice 1985, TN Krasiczyn 1985, NKPP pocztek 14.

(c) I. a r z y si Stef WarmP 2/104, K 34 Chel 160; z a p a l a , np. such traw K 54 RuK 208; spala 5, 6; w pieni: Chciabym jak iskierka wiat cay sob podpali TN Kranik Fabryczny 1982; t l e j e / tli si s SFr 1/294; g a n i e 5, 6, Pies i 2/675. I. p a r z PSL 1964/4/287, K 3 Kuj 181; w pieni rozplecinowej I. padajce z poncego drzewa parz dziewczyn/fartuszek/koszulk, jej kolanka s; w art. pieniowej formule niemoliwoci I. parzy/pali wod 12. (d) W modlitewkach I. jak istota ywa s y s z y , b i e g n i e do kocioa, wiece z a p a l a 7. D I. miotana z krzemienia o d s t r as z a i n is z cz y zo Mosz Kul 2/312, np. przy leczeniu ry najmodszy z trzech braci krzesze dziewi razy I. z krzemienia liczc gono wspak od dziewiciu do jednego K 39 Pom 388, ->ogie, ->krzemie; na Podhalu podczas robienia sera rozpala si pod nim ogie tak, by iskry 1 pomienie mocno skakay, to aden babro nie zepsuje mleka ani sem ani nie bdzie mia przystpu do Owiec Baz Tatr 181. I. towarzyszce ognistemu demonowi w postaci ptaka nie zapalaj wisla 1904/330; zapalaj I. towarzyszce Ognistemu Chopu: por. Kej las gore - to tyn Lognisty Chop idzie miel Opl 41 i wierzenie o wu, ktry I. sypanymi z pyska zapala siano ZWAK
1881/172 Janw, Zloczw.

5 - Dom spaliwszy, iskra ganie. Wisla 1897/348. 6 - Za iskra spali i sama te zganie. NKPP iskra 10. MODLITEWKI 7 - Iskierka [=dusza] syszy, biegnie do kocioa, zapala wiece, gdy Jezusa prowadz na mki. Pan Jezus pod krzyem sta, Wielkiej mki s i ba. ydowie jad, pytaj si: Jezusie Chrystusie, gdzie idziesz? Do gospody napi si zimnej wody. Gdy to iskiereczka usyszaa, Do kocioa pobieaa. Kot Zn 475; war.: Jak mnie wzili ydzi bi, Ino mi jedna iskiereczka zostaa. Wszystkie kocioy poobiegaa. Kot Zn 419; Ino jedna iskierecka bya, Co rano stajaa, Do kocioa chodzaa, wiece zagorzaa. wit Nadr 254; Iskiereczka ognia do kocika biega, wiece zaygaa. Kot Zn 419; [Maryja] Z iskiereczka ognia do kocika biega. wiece si wieciy, Anieli piewali, Pana Jezusa na mki prowadzili. Kot Zn 413. PIENI 8 Iskry z poncej sosny/lipki padaj na / parz dziewczyn. Wysoko sosna gorzaa, pod ni ma mila leaa, iskierki na ni paday, przez koszulk j parzyy. Ach, miemu je byo zal, sukmaneczk j przyodzia. K 44 Gr 158; war.: Gorzaa lipka, gorzaa, Marysia pod ni siedziaa, iskierki na ni paday, po gwce ci j parzay, a Jasio si jej uali, czepeczkiem ci j przywali. Wit Baj 177; Pod borem sonia gorzaa, pod ni dziewcyna stojaa. Iskry na ni paday, suknie na nij gorzay, jaz do dnia. ... Przyjecha do nij pan mody, prosi o wionek lawendy! K 27 Maz 162; Zgorzaa lipka, zgorzaa, ... pod ni dziewcyna Iczala. Na ni iskierki spaday, ... Jasiowe ocka pakay. Stoin yw 343, zob. war.: Biel Kasz nr 57. 9 - Gore lipka, gore, iskierki padaj, O tobie, syneczku, ludzie rozprawiaj. Pies I 2/286. 10 - Iskerecka voga vyya e do da, Ta moja Jaela sto ty"cy godna. MAAE 1898/88; tame war.: ... nie tak'ego ja se kochanecka godna. 11 - Iskiereczka ognia, Gazcczka ziela, Nie bdziecie widzie Mojego wesela. ZWAK 1886/267; war.: Iskiereczka ognia, gaazeczka chmielu, nie bdzie tu aden na moim weselu. Lom lsk 422; ... nikt sie nie doceka mojego wesela K 44 Gr 153, podob. Pies Si 1/132, 483;

Na podstawie obserwacji I. przepowiadano przybycie krewnych/goci wypaday/wypryskay z komina/pieca/spod blachy ZWAK 1878/131, ZWAK 1886/91, ZWAK
1887/32, Wisla 1903/272, Lud 1908/369, K 31 Pok 149J gdy rozsypyway si okoo Ogniska Wisla

gdy

1905/168, odstrzelay od drewna K 17 Lub 131, pryskay K 42 Maz 408, wylatyway K 7 Krak 254, paday daeko wisla 1889/491. Na Podhalu, koldnik w Boe Narodzenie uderza kociub w nalep (gdzie pali si

314
DYM DYM - eksplikacja eksplikacja

315
... juz my sie duockali, Dziywcynie weselo. Mika Oraw 36; ... galzeczka z cisu, czekaj mnie, dziewczyno, a przyjd od flisu. Chd p 267. 12 - Iskra pali/parzy wod. Jechaem przez Wist, Paliem se fajk, Upadla mi iskra, Spalia si Wisa. ZWAK 1880/222 Wieluskie, war.: TN Jacnia 1964, ZWAK 1880/168 Kieleckie. LEGENDY 13 - [O w. Stanisawie Kostce] Mioci paasz Boga wszechmocnego, Uycz iskierki ognia zbawiennego. Nie trzeba wod zalewa mioci; Twj ogie nasze niech pali wntrznoci. Lom lsk 430. 14 - Iskra spada z nieba i grzeje wod, w ktrej krl kaza umrozi w. Dorot. / kaza krl [Herod] wody zimny nanosi, [kaza kad wody nawozi), i wit Dorot umrozi. A woda tak uczynia, co si letni stana. Z nieba skry gorce leciay, wity Dorocie wod grzay. K 22 Lecz 171. 15 - W raju znajduje si ze zotemi pirami rajski kogut; skoro nadchodzi pnoc, niebo si wnetki otwiera, iskry spadaj, a kogut rajski zaczyna pia. Koguty ziemskie, usyszawszy to pianie, budz si, majc obsypane skrzyda iskrami, zaczynaj je otrzepywa i jeden na drugiego woajc, pyta si w te sowa: Czy bye w raju". ZWAK 1883/111. RELACJE POTOCZNE 16 - Strasznie iskry si sypi, jak strzecha si palia, to takie iskry byty, e trudno te byo na kilkanacie metrw podej. TN Motycz 1985. 17 - Kamie sie ocierao i przykadao sie szmatk do tego, i iskr, kamie o kamie sie taro. Iskra sza na szmatk. TN Krasiczyn 1985. 18 - [Ognisty Chop walczy z wodnikiem Norkiem.] S colkyj mocy przidepnl tego ognistego Chopa do ziymie. A iskrw tela polejcialo, colke iskrzysko tego bolo. [Wodnik Norek wgnit w ziemi Ognistego Chopa. W tym miejscu powsta d] A w tym dole to sam sie taki gy pall, take gornco niego szo. Kej bl mok, to s tego dola take iskry porznd lejciay nade ostrowie i barzoy, take wiateleczka mae. I dycki tak bolo. A tyn dl jyni Noroczny minowa Czortowym Doym, a te wiateleczka kleklimankma. miel Opl 45. BIBLIOGRAFIA: De Vries Dic 433; For Sym 75; Kop SMit 410.

W wielu kulturach traktowano go jako przekanik ofiar skadanych bstwom/Bogu Lur slow 80-81. Z jego gstoci, koloru, kierunku unoszenia wrono o pomylnoci Mosz Kul 2/392-393. W kulturze c h r z e c i j a s k i e j okadzanie dymem kadzida miao pocztkowo znaczenie oczyszczajce i odstrczajce ze moce; kierunek unoszenia si dymu mia wskazywa duszom drog ku wiecznoci, sta si te symbolem wznoszenia do nieba modlitwy, Uwielbienia Boga Lur Slow 80, For Sym 218-219, Herd Lek 60. W jzyku polskim sowo dym wystpuje w podstawowym znaczeniu 'wznoszce si w powietrze w postaci kbw lub mgieki drobniutkie czstki, ktre powstaj przy spalaniu'. Oznacza te 'dom mieszkalny', a wtrnie te 'mg', 'opary, wyziewy unoszce si nad wod'. Wyrazy pochodne to dymnik 'miejsce, gdzie powstaje dym; otwr do odprowadzania dymu'; dymnica (i) 'wdzarnia, suszarnia', (2) 'rolina z rodziny makowa-tych, Fumana'; (3) 'zadymka niena', (4) 'pole z lotnymi, jaowymi piaskami' te (5) 'komin'; dymienica 'nabrzmiao w pachwinie'; zadymka 'gsty nieg z silnym wiatrem; zamie, zawieja'; dymka ( i ) 'drobna cebula wdzona w dymie', (2) 'liwka wdzona w dymie'; dymek (i) 'zapach, ktry wydaj z siebie ptaki' oraz (2) 'kowal', (3) 'biay kwiatek'; zadymiony 'majcy barw przypominajc kolor dymu, szarawy'; dymi/dymi si, zadymi (i) 'napeni, przesoni dymem', (2) 'wydzieli dym; buchn dymem'.
=

Nazwa dym, etymologicznie pokrewna z du, nadyma, wzdyma, kontynuuje ie. dhu-mo-s 'kbienie si' sPr 5/208, Si SE 1/185, Vas ES 1/558. Nazwy synonimiczne D. z komina/pieca to: na lsku smri, kurz - std kurna chata; w pnocnej Maopolsce, poudniowo-wschodniej Wielkopolsce i na Mazowszu swd; smrd -gwnie na pnocnym wschodzie; sopucJi na Kurpiach; gaz, gazy sporad. na wschodzie; rzadko czad MAGP 12/2/28; Hania Plut Glog 142. * T D. powstaje z o g n i a i p o m i e n i : by pomie i z pomienia dym TN Cholowice 1985, take 11, ale pojawia si wczeniej od nich w zag. Ojciec si rodzi, syn po dachu chodzi (Ogie i dym) 3; z ogniem tworzy zesp, por. przys. Nie ma dymu bez ognia 9, por. 10; w pieni Sycz pomienie, ogniste we, W puca si wdziera duszcy dym Nyr Kar 2RG. W ulotny, bezwartociowy 1). mog w ogniu z a m i e n i si rzeczy cenne, std fraz. puci z dymem 'spali, zniszczy co' NKPP dym 15, por. Dek Sier 215, 217; pj/ulecie/znikn z dymem 'spon, spali' s SFr 1/198, Gaj Rozw 47, ten sam fraz. objaniany te jako 'przehula, roztrwoni' NKPP dym 14; w dym si obrci 'zgin, przepa' S SFr 1/198. Wierzy si, e z D. uniesionego do nieba powstaje d e s z c z Lud 1903/65; take chmury mog bra si z dymu Pet Dem 60, Mosz Kul 2/46; podob. ->oboki to D. uniesiony do gry i tam zgszczony K 34 Chel 256. Wierzono, e deszcz mona wywoa palc w ogniu rne zioa, jeli dym pjdzie w gr TN Krasiczyn 1985. Porwnaj praktyki sprowadzania -t-deszczu. S i w y / c i e m n y : w zag. porwnuje si go do siwego konia 4, skrzyde czarnej kury 8, okrelany jako bury Lig lsk 129. Ma posta kbw, chmur; jest gsty powsz. O Na specyficzny z a p a c h wskazuj nazwy synonimiczne smd/swd, smrd MAGP 12/2/26-28, np. inny jest zapach D. z ognisk przy pieczeniu ziemniakw Kot

-+OGIE, POMIE, KRZEMIE. Joanna Szadura

DYM
Wstp. Eksplikacja: Nazwy. Pochodzenie i kolekcje. Wygld. Waciwoci. Czynnoci. Dziaania sprawcze. Lokalizacja. Zastosowania obrzdowe, ochronne i oczyszczajce, lecznicze i praktyczne. Zakazy Przepowiednie i wrby. Symbolika, sennik. Dokumentacja: Zagadki. Przysowia. Przepowiednie pogody. Zamwienia. Pieni. Relacje potoczne. Bibliografia.

W polskiej kulturze ludowej dym traktowany jest jako cznik nieba i ziemi, przypisuje mu si moliwo przenoszenia spalanych przedmiotw z tego na tamten wiat. Wie si go z -ogniem, a tym samym z jego wasnociami apotropeicznymi i magicznymi. Jest symbolem ulotnoci i marnoci (por. fraz. obrci w dym), powizania nieba i ziemi, ducha i materii Kop ssym 79, Herd Lek 37.

DYM - eksplikacja DYM eksplikacja 317

316

San 173, inny D. zwizanego ze zymi mocami (czarownic, diabem), np. maso czarownicy czu dymem takim jak kope ze smoy K 17 Lub 111, D. palcego si wgla bywa kojarzony z diabelskimi sztuczkami - taki kieby diabla rozdepta Lig lsk 129; smrodliwy dym czynicy powietrze zaraliwe wydobywa si z paszczki diaba Kap Daj 102. Podobnie w piekle D. jest smrodliwy K 7 Krak 25, K H Poz 213. D. z palcego si bursztynu jest psijemny dla nosa i ocw PSL 1973/4/198. Zapach D. wsika./oblatuje ubranie, wosy, czu nim potrawy wit Baj 115, por 13. R u c h : D . w z n o s i s i do gry / do nieba / w powietrze, po wiecie c h o d z i 3, na dach wylezie 1, do nieba 1, pod niebiosy i d z i e 1, 4, wyjdzie na gi it>, po grze chodzi 3, lezie lc, fruwa 6. Moe te wisie 5. D. te rozchodzi si na rne strony ZWAK
1891/52; rozazi si po ziemi ZWAK 1886/107, ZWAK 1889/77; ciele si TN Krasiczyn 1985,

130, podob K 21 Rad 86. W czasie oczepin robiono w izbie D. z grochowin, eby druba i druka pakali K 49 Sa-Kr352. Bywa przyczyn chorb oczu Kot Podg83. Fraz. by komu dymem w oczach znaczy 'przeszkadza widzie' NKPP dym 2, co utrwalone w pieni Dla dymu bardzo tgiego Nie pozna brat brata swego Nyr Kar 80, por. przys. 14. Fraz. jak w dym znaczy 'bez wahania, bez namysu' NKPP dym 9. D. b r u d z i : garcyska w kominie okopciae dymem 18; D. c z e r n i , smoli K 20
Rad 61, Wit Baj 115.

W przys. wymieniane waciwoci D. oceniane s jako przykre, nieznone, szczeglnie w mieszkaniach: Dym, dach dziurawy, za ona najrychlej wypdz z domu NKPP
ona 23.

LL 1964/3/41, ZWAK 1878/133; przylega do ziemi K 31 Pok 157; tucze/bije si po ziemi TN

Zale 1991; Snuje si jak mga Mosz Kul 2/52 nisko po dacliacll Gaj Rozw 135, podob. ZWAK

1882/198, szybuje 15, kurzy si K 31 Pok 157, Nitsch Tek 94. W zalenoci od intensywnoci D.: idzie kbkiem Czap Mat 127, oknami i dwiami wali Cisz Krak 164, Lud 1910/83, bucha
kbami K 15 Poz 95, ZWAK 1882/198.

Porusza si cicho, bez adnych odgosw, por. zag. Wida, jak leci, a nie sycha Folf Zag nr 1167, we fraz. rozwia si jak dym 'znikn, ulotni si'. K b i e n i e si D. ma odbicie w etymologii sowa (zob. wyej) oraz w znaczeniach wtrnych sowa dym typu: 'kurz, kby kurzu, kurz na drodze', por. kasz. d'emica 'pole z lotnymi jaowymi piaskami' Sych SGKasz 1/197, zadymka niena, kasz. d'emica 'nieyca, zadymka, zawierucha niena' Sych SGKasz 1/197; lokalnie na Kaszubach o morzu d'erhic 'bruka, zanieczyszcza, brudzi' Sych SGKasz 1/196. D D. jest cznikiem midzy niebem a ziemi, por. typowy kierunek wznoszenie si D.: wyjdzie do nieba ib, pod niebiosy idzie 4. Wierzono, e dym idzie do gry na chwa Bo TN Krasiczyn 1985, przenosi obiekty" z tego wiata na tamten wiat (w tym te do nieba), por. w artobliwej pieni: / matk nam juz spalili, 1 to dobrze ucynili. Sa z dymem do nieba, cegoz jej potrzeba? 17; znane s praktyki spalania paznokci, wosw - by znalazy si na tamtym wiecie i aby ich po mierci nie szuka na ziemi, -+ogie, -+wiat. Podobnie w praktykach znachorskich wierzono, e choroba opuszcza chorego w I) , ktrym chory jest okadzany i jeli kogo ten D. owionie przeniesie na niego chorob, dlatego przy spalaniu chorb, zamawiajcy musi ucieka przed D. ZWAK 1892/259, uwaa si rwnie, by D. nie dolecia chorego K 48 Ta-Rz 302, -ogie. D. dusi: K 34 Chel 209, w bajce oszukiwany m rozpalajc w piecu zadusi dymem schowanych do pieca przez on kochankw ZWAK 1880/199, war.: ZWAK 1887/262. W innej bajce upominajcy si u pana o skradziony kubek kogut, wrzucony do ognia, yka D. i wypuszczajc go potem z siebie wszystkie konie w stajni czadzi tak, ze zdechy Krz PBL nr 715. Wg podania D. dusi besti podczas poaru miasta K 20 Rad 262. Okrela si
gO jako duszcy Nyr Kar 286, TN Motycz 1985, wdzieiujcij Si W puca Nyr Kar 286.

A Mimo przekonania, e ciepo wraz z D. ucieka z izby K 20 Rad 61, instalowano kominy, ktre znalazy nawet swoje miejsce w pieniach i wierszach ludowych: Dym kominem chodzi, do gry uchodzi. Powiedz mi Kasieko, kto do ciebie chodzi? 01 Podl 35; dymem z komina dymi chaupina K 6 Krak 507, dym z kominw idzie prosto w niebo Pig Wyb 166. D. w kurnych chatach uchodzi dziur w powale, ktr w razie potrzeby zatykano bab lub onuczk; cz D. uchodzia przez otwarte drzwi do sieni i std na strych PSL
1961/3/161, PSL 1966/1/28, Wit Baj 114, Lud 1954/702, TN Cholowice 1985, K 16 Lub 59. W chacie

D. uchodzi przez wink K 16 Lub 56, kach K 29 Pok 59, dziur w powale nazywan te okiennic/dymnikiem Wit Raj 114. Ze wzgldu na wiar w m a g i c z n moc D. stosowano go do: (a) rytualnej ochrony i oczyszczania; (b) do leczenia; (c) w celach praktycznych. (a) O c h r o n n a moc D.: D. w wierzeniach ludowych czsto przejmuje funkcje obiektw, z ktrych powstaje. Wierzono, e D. z palcych si zi wiconych, gromnicy, gazek z procesji Boego Ciaa (wykorzystuje si je powsz. do zwalczania tego, co zwizane jest ze sfer zego) ma specjalne waciwoci. Ochrona przed burz 19. Skutecznym rodkiem ochronnym by D. z: gazek z procesji Boego Ciaa Szyf Miw 66, wiankw wiconych w wotywny czwartek [oktawa Boego Ciaa] Kul Wiel 3/67, K 15 Poz 190, TN Cholowice 1985; w okolicach Konina na Boe Ciao wianki wia mdra 7, takich zi, jak: rozchodnik, rosiczka, kurze ziele, macierzanka, czarnyszka, zy matki Boskiej, marchwica, kobylak, ywokost, rumianek, mita - wianek skada si z dziewiciu l u b jedenastu wianuszkw wtedy D. mia si Kul Wiel 3/420. Palono wierzb wicon w kominie, aeby D. rozpdza chmury ZWAK 1889/189. Ochrona przed planetnikami to w istocie ochrona przed burz, gradem, przeganiano ich I), z mki wiconej i ziela wiconego - planetmki uciekay z chmurami 1 wysypyway gmd 1 dysc tam, gdzie tego me robili Baz Tatr 86, podob. Pel Dem 73. Obok tego funkcjonuje przekonanie, e panetnicy ywi si D. z mki wysypanej do ognia podczas wypieku chleba Mosz Kul 2/656. Dla ochrony przed piorunem 19, zapalano gromnic Pel Dem 64, stawiano j w oknie, uchylano nieco kwater okna, aby D. wyszed przez ow szpar na zewntrz Gaj Rozw 136, jak ten dym sie rozchodzi, to pomaga TN cholowice 1985, podob. gdy ziele wicone wyleci z dymem z komina, rozegna chmury nad zagrod i piorun w dom nie trzanie Pel Dem 65, podob. Kul Wiel 3/420. Szczegln moc zabezpieczenia przed piorunem mia mie D. z ziela bylicy i lici dbowych Lud 1913/115.

Wierzono, e czarownic D. nie dusi, ale poknity przez nie powoduje, e gdy nie mog by na sejmie z czartem bioro gruby dym w gb, ktry trzymajc, wszystko jak na doni widz K 21 Rad 225. Jest p i e k c y i o s t r y s SFr 1 /198, gryzie w oczy 2, scypie w ocy K 22 Lecz

DYM - eksplikacja

DYM

eksplikacja

318
W celu ochrony zboa przed gradem gospodarz zatyka krzyyki w zboe i palii ze wszystkich stron pola po garci somy, aby dym obsiad cakiem ozimin SE 1967/295. Do ochrony przed diabem/demonami uywano D. z lici dbowych Lud 1913/115. Wierzono powsz., e diabe lka si D. kadzida kocielnego K 22 cz 272. Gdy pierwszy raz wyprowadzano bydo na pastwisko, okadzano je D. z palcych si wiconych wiankw, by nikt krowom nie odebra mleka SE 1961/207, Bar rodP 299, Karw Dobrz 60, Kot San 70. Take w noc poprzedzajc Wniebowstpienie Paskie (gdy czarownice s najbardziej aktywne) gospodynie podkadzay wymiona krw D. ze wiconych wianeczkw z rozchodnika i terlyczu K 34 chel 154. Gdy krowom czarownica mleko odebraa zalecano kadzenie wymion krowy D. z gromnicy Dek Sier 161, U. z czarciego ajna Dek sier 161, z zi wiconych sim wierz 271, K 15 Poz 283, z biaego ziea 'czosnku' K 7 Krak 129. By przywrci krowie mleko okadzano te krowy kadzidem ze skry asicy Wo Low 48. Na Podhalu owce, ktre przyszy pierwszy raz na hale okadzano D. z ognia z pierwszego palenia, z zielem i smol na ubku zebran po drodze ze starych drzew. Dym ze smoy pilnuje, coby owce dobrze sie choway i nie choroway Baz Tatr IST; podob. kadzili D. z ziela i ze smoy z dziewici smrekw Baz Tatr 179. Moc o c z y s z c z a j c a D.: wierzono, e D. wykurza zo, nieczysto Mosz Kul 2/313. Gdy na hal przyjdzie obcy pies (szczeglnie siwy lub biay) to po takim psie trza okadzi caom hale, a nobarzyj salas i stronge Baz Tatr 98. Na Podhalu baca lask skorusowom [leszczynow] wicon w wigili Matki Boskiej okurza w D. z pierwszego ogniska rozpalanego na hali - gdy ni uderza o ziemi, to wiedzio, kto mu co robi, a takom gaziom on piknie ze odpdzi Baz Tatr 164. Funkcj t prawdopodobnie peni te okadzanie kadzidem (na Kurpiach skadnikami kadzida byy jagody jaowca i bursztyn) w niektrych obrzdach kocielnych Lud 1952/399; podob. w domach, gdy mia przyj ksidz po koldzie wykadzano izby D. z jaowca lub mirry TN Motycz 1985, TN Krasiczyn 1985; na Pokuciu gospodarz kadzi izb przed wieczerz wigilijn K 29 Pok 86. Kadzidem kadzono w izbach po wyniesieniu Zwok MAAE 1908/117. (b) L e c z e n i e : wykorzystanie D. w ludowej medycynie opiera si m.in. na przekonaniu, e wykurza on chorob Kul wiel 3/420, ale wierzono, e moe sta si take ich przyczyn 16. Przez o k a d z a n i e D. leczono ludzi i zwierzta. Leczono: katar D. z pira, rogu z koskich kopyt, kawaka starej skry K 7 Krak 167; bl zba - D. ze wiconych zi TN Krasiczyn 1985; choroby oczu - D. z wianeczkw WO Low 48; podob. r K 46 Ka-S 469; ukszenie przez wa - D. z kminku Kot Las IOO, lub surowym leniem gadzim Baz Tatr ioo; febr - D. z prcika leszczyny K 48 Ta-Rz 302, D. z rzeg mioty, ktr zamiatano cerkiew lub z koszuli, w ktrej nieboszczyk wyzion ducha K 31 Pok 172; urok zadany dziecku - dymem rzg dziewiciu dziewi razy kad K 15 Poz 115, nadto K 43 l 71. Kadzida uywano, gdy kogo nage zimno porwie, od koek brzusznych, nagego przestrachu, przywidzenia Wisa 1902/363. D. z cetynki cisowej 'igliwia cisowego' zdejmowano urok z krowy, ktrej odebrano mleko Baz Tatr 162. Po ocieleniu krow okadzano D. z wiowego ziela zerwanego przed w. Janem, wierzono, e okadzanie przynosi mleczno krowom i spdza wia 'nabrzmienie na wymionach' TN Motycz

319
1985. Krowy chore i po ocieleniu okadzano D. z kadzida MAAE 1903/117. Okadzenie owiec sierci wilcz powoduje strachanie si owiec Baz Tatr 98. Okadzanie w niektrych obrzdach magicznych ma miejsce o wschodzie lub zachodzie soca, rzadziej w poudnie lub o pnocy Baz Tatr 84. W d y c h a n i e D. zgodnie z przekonaniami jest skuteczne w leczeniu: blu zba: D. z lulka majcy odmienny odr", wyciga robaki z zba ZWAK 1882/263; D. z korzenia pokrzywy leczono grulic, szkarlatyn, tyfus LL 1976/3/46; D. z palcego si bursztynu mia pomaga na boleci w chrzodku, pomaga te kobietom na ble maciczne, podobnie jak wchanie D. z wosw swoich z gowy Lud 1952/399. Kiedy zapalon gromnic przynosi si w dniu Matki Boskiej Gromnicznej (2.II) z kocioa do domu, gasi si j a D. wdycha, by nie bolao gardo Udz Krak 48. (c) Z a s t o s o w a n i e p r a k t y c z n e : waciwo odurzania, powodowania utraty przytomnoci wykorzystywano w owieniu zwierzt gniedcych si dziuplach (tchrze, kuny i asice) i norach (k rli k i, lisy, gronostajki, pimaki) Kul Wiel 2/338, 339, 340; w pszczelarstwie do poskramiania zoci pszcz podczas dostawania si do ula Kul Wiel 2/240-241, por. podkurzacz, podkurzaczka, dymaczka, dymka, kurzydo, dmuchawka - urzdzenie suce do robienia D. najczciej z prchna wierzbowego. Utrwalone w przys. Chroni si, jak pszczoa dymu Wisa 1897/346. Wdzono w nim miso, ryby, na Podhalu w D. wdzono ser Baz Tatr isi. Znaki dymne: w dniu w. Wojciecha zbjnicy schodzili si w kompani, znakiem spotkania by D. ukazujcy si nad Osobit (z ognia, ktry rozpala tam harna) Kom
Tatr 37.

Z a k a z y . D. podobnie jak ognia nie wolno rk kci 'rozgania', gdy bodoby si bydo; gdy D. jest w kuchni nie naley mota Wisa 1903/159, nadto ZWAK 1881/116. Z wygldu i kierunku poruszania si D. przepowiadano stan pogody: pogoda bdzie jeli D. unosi si prosto do gry powsz., np. 15; n i e p o g o d a - jeli D. rozciela si TN Cholowice 1985, ciele TN Krasiczyn 1985; d e s z c z -jeli D. rozazi si, rozchodzi si na rne strony, ciele si po ziemi nisko powsz., gdy D. z pieca kurzy si na izb K 31 Pok 157; odwil, plusk - jeli D. ciele si po ziemi Mosz Kul 2/52, ZWAK 1978/133, bucha kbami ZWAK 1882/198; slota -je li D. ciele si po ziemi ZWAK 1882/198; mrz -jeli D. wzbija si w gr ZWAK 1878/133, Mosz Kul 2/52, ->pogoda. Z kierunku D wrono: (a) o z am pj c i u, np. dziewczta paliy star miot, aby dowiedzie si z ktrej strony nadejdzie pan miody (z tej, w ktr wiatr D. niesie) Kul wiel 3/522; (b) o m i e r c i, np. w wigili Boego Narodzenia komu D. ze wiecy idzie najprociej, ten bdzie dugo zy Wisia 1889/758, es. Kul Wiel 3/181; na lsku w wigili Boego Narodzenia gaszono wiece do trzeciego razu, gdy D. idzie w gr - z d r o w i e , jeli opada - osoba, ktra gasia wiec niedugo umrze Wisa 1904/531. Gdy po zgaszeniu wiecy, ktra palia si przy chorym, D. pjdzie przez drzwi / w stron ksidza Kul Wiel 3/492, ZWAK 1885/21 - chory umrze, gdy po ktach / w gr pocignie/idzie ku choremu - nie umrze wisia 1903/444, Kul wiel 3/isi. Z kierunku D. z palcej si somy, na ktrej lea zmary wrono, w ktrej stronie mier wiosk odtd najpierw nawiedzi Kul Wiel 3/187, Lud 1909/103. * Z powodu swej nietrwaloci traktowany jest jako symbol u l o t n o c i i m a r n o c i , co utrwalaj fraz. dym to szczery 'marna rzecz' NKPPdym 5; rozwia si

320

DYM - dokumentacja AR eksplikacja

321
jak dym 'znikn, ulotni si' SJP Szym 1/483; Ani dymu, ani popiou 'ani ladu' NKPP dym i. Jeszcze inn cech sygnalizuje si we fraz. dym kupuj 'robi co nieprawdo podobnego' NKPP dym 4. W artobliwej przemowie weselnej: Na roen maku, na sito dymu K 16 Lub 243. W senniku nicy si D. oznacza c o n i e d o b r e g o , zodzieja, zmarego w rodzinie, wstyd, pochwal, pienidze, podr; czarny U. - smutek i aob Etn! 1994
Nieb 151; Ogie Z D. - chorob TN Cholowice 1985. ZAMWIENIA

PRZEPOWIEDNIE POGODY 15 - Dym wznoszcy si do gry zapowiada pogod/mrz. Jak dym w gr szybuje, zawsze to mrz zwiastuje. NKPP dym 8, podob. Mosz Kul 2/52, ZWAK
1878/133, ZWAK 1886/107, ZWAK 1889/77, ZWAK 1891/52, LL 1964/3/41, Gaj Rozw 135, TN Cholowice 1985, Czap Mat 127, TN Krasiczyn 1985, K 48 Ta-Rz 260.

DOKUMENTACJA
ZAGADKI 1 Dym nie ma rk ani ng, ani oczu, a chodzi/wychodzi/wyleci/wyazi na dach/na gr/do nieba. a. Ni mo rk, ni ng, a jak wstanie, to do gry dostanie. (Dym). Folf Zag nr 335, war.: tame; Lezie, lezie, ani ng, ani rk, a wylezie. (Dym).. Cisz Krak 331, por. te Fol f Z ag nr 1080. b. Bez ng, bez rk, a na dach wylezie. (Dym). ZWAK 1886/135, war.: Lud 1911/81; Ni ma ng, ani rk, a wyjdzie na gr. ZWAK 1886/135, nadto MAAE 1908/316, Wisa 1902/418, ZWAK 1883/81; Ani ng, ani rok, a na gr wylezie, jak drg. Wisa 1892/315; Ni ma ng, ani rk, a wyjdzie do nieba. ZWAK 1886/135; Nie ma ng, ani rk, ani ocw, na kalonkc wyleci. (Dym. Kalonka 'szczyt dachu z ubitego perzu i gliny'). Cisz Krak 331. 2 - Dym gryzie w oczy. Me ma rk, ani ng, do gry wylizie, panw w ocy gryzie. (Dym). Folf Zag nr 335. 3 - Ojciec [= ogie] si rodzi, gdy syn [= dym] ju po wiecie/po grze/po dachu/po domu chodzi. Ojciec si rodzi, a syn po dachu chodzi. (Ogie i dym). Folf Zag nr 580; war,: Jeszcze si ojciec nie urodzi, Gdy syn ju po dachu chodzi. ZWAK 1887/127, nadto ZWAK 1886/140; ... ju po wiecie chodzi. ZWAK 1878/178; ... po grze chodziul. Wisa 1889/669; Dosy si syn nachodzi, Nim si ojciec narodzi. ZWAK 1883/136; Nim sie ociec urodzi, syn juz po domu chodzi. Lud 1911/81. 4 - Siwy ko pod same niebiosy idzie. (Dym). Folf Zag nr 91. 5 - Co bez klinka wisi? (Dym). Folf Zag nr 788; war.: Wisi bez klinka. Lud 1911/85; Wisi, a nie trzyma si. Folf Zag nr 1171, nadto Lud 1911/81. 6 - Bez skrzyde - fruwa, bez ng - chodzi. (Chmura. Dym). Folf Zag nr 255. 7 - Od kta do kta bij si chomta. (Dym, tluczcy si po izbie w chacie kurnej). Folf Zag nr 777; tame war.: ... tuk si chomta. 8 - Czarna kura (czerwonym) czubkiem rusza, a skrzydami bucha. (Chaupa, z ktrej wychodzi dym, czasem z iskrami). Foir Zag nr 180. PRZYSOWIA 9 - Me na dymu bez ognia. NKPP dym 12c; tame war.: Ni ma ognia bez demu, a demu bez ognia. 10 - Z dymu ogie znaj, a ga, nie czekaj. NKPP dym 17. 11 Pospou te rzeczy chodz: dym za pomieniem, grzech za lubienym pojrzeniem (dotknieniem). NKPP dym 13. 12 - Wicej dymu ni pomienia. NKPP dym 16. 13 - Kto w dym wlezie, dymem mierdzi. NKPP dym 10; tame war.: Kto w dymie siedzi, dymem mierdzi. 14 - Kto w pochlebnym kocha si dymie, ten w mgle grubej osidzie. NKPP dym 11.

16 - [Zaegnywanie uszczki i rysiego pazura:] Sed() Pan Jezus z Najwits Pann drk, Spotka si z rysim pazurem i uszczk. Wezm sobie rusck brzozow, Na tego rysiego pazura i luscki siekanie, rzezanie. Bo ten rysi pazur i useka soniowa (soneczna), gwiazdcczna, rzymna, dymna, wrzodala zapamitaa. Zegnam ci, zegnam, Pana Jezusow moc, Najwitscj Panny i wsytkich witych pomoc. ZWAK 1879/56 Maslow. PIENI 17 - Juz nam ojca na pal wbili, t to dobrze ucynili. Wysoko on stoji, wody si nie boji ... I matk nam juz spalili, i to dobrze ucynili. Sla z dymem do nieba, cegoz jej potrzeba? K 6 Krak 188. 18 - U leniwej dziewczyny w domu garnki okopcone dymem. Jzby nie zamiecie, warkoc nie splecie. Garcyska w kominie okopciale dymem, miscysko pod progiem przykryte barogiem. K 6 Krak 117, podob. Pies l 2/165; ... yki pod kominem Zakopcialy dymem ... wit Nadr 286, war.: Biel Kasz nr 197. RELACJE POTOCZNE 19 - Dym z gromnicy / zapalonych wiankw chroni przed burz/piorunem. a. [Gdy nadchodzi burza z piorunami] Przewanie po domach zapaliajo takie wjanuszki wicone, palio, kopco, dymio tak, eby to ten piorun nie uderzy w dom. wiece palio, spiewajo piosenki taki nabone. Czap Mat 76. b. Gromniczno wiece zapalajo, ten dym sie rozchodzi, to pomaga. TN Cholowice 1985.
BIBLIOGRAFIA: Chev Dic 2/365-366; De Vries Dic 429-430; Herd Lek 37; Kop SSym 78-80; Lur Slow 150; W5rt HofT 7/521-529.

OBURZA, CHMURA, DESZCZ, GRAD, MGA, NIEBO, OGIE, PIORUN, POMIE.

Joanna Szadura

AR

W polskiej kulturze ludowej ar podobnie jak -wgle przez swj kontakt z ogniem posiada podobne jak on wasnoci magiczne (ochronne) i lecznicze. Sowo ar w oglnym jzyku polskim ma znaczenia: (i) 'rozpalone wgle w gorcym popiele', (2) 'upal, spiekota, gorco' (ar soneczny) oraz znaczenie przen. 'gwatowno uczu, zapa; ogie namitnoci' (z arem przemawia, ar mioci, pocaunkw, spojrze) utrwalane w derywacie arliwy 'peen wewntrznego aru, zapau, gwatowny' (arliwy mwca, wyznawca, kochanek). Wyrazy pochodne takie, jak np. arzy si (i) 'pali si bez pomienia wiecc jasnym blaskiem', (2) 'wieci, byszcze, lni; odbija si od ta jaskraw, czerwon

AR AR cksplikncja

cksplikaeja :S2:t

322

barw'; arzy (i) 'podda co dziaaniu wysokiej temperatury, rozpala do czerwonoci, powodowa, e co si arzy' te (2) 'jtrzy si, sroy, zaostrza si, zaogni, rozpala, wzmaga, potgowa'; arzeniec 'silne zaczerwienienie twarzy, rumieniec'; arzeJnia 'fajerka'; arzysty 'peen aru, arzcy si jaskrawi, iskrzcy si, rozarzony, rozpalony, paajcy'; arzyzna 'caopalenie, ofiara spalana w ogniu' - cz znaczenie sowa ar z ogniem i utrwalaj stereotypowe wasnoci aru takie, jak ciepo, wiecenie, czerwona barwa.
=

O W wierzeniach Z. podob. jak ->ogie, ->wgle ma wasnoci o c h r o n nc Wisa 1897/246; jego moc ma by tak dua, e wystarczy wymwienie sowa zar, by np. przepdzi upiora Mosz Kul 2/311. T e m p e r a t u r a: Z. jest gorcy, por. piasek gorcy jak ar K 24 Maz 307. W znaczeniach metaf. Z. to 'ogie namitnoci, gwatowno uczu; zapa' SJP Dor 10/1400, we fraz. ar miosny, zar patriotyczny, zar wewntrzny, zar namitnoci, uczucia, pocaunkw s SFr 2/sm. Typowe zachowania: zary si to ' p a li si bez pomienia wiecc jasnym blaskiem', nie ma pomienia tylko jest ar, taki czerwony, ogie TN Krasiczyn 1985; bije s SFr 2/89, we fraz. zar bije z cz Folk Lod 164; bucha s SFr 2/891; zieje S SFr 2/891; byszczy, w porwn. oczy upiom byszczce, jak zar i< 31 Fok 211 D /, parzy n.k si.-r 107, co utrwalone we fraz. siedzi jak na arzcych si wglach j zarzewiu NKPP siedzie 69, nadto: siedzie jak na rzerzeuim 'niepokoi si' Sych SGKasz 4/386; jakby mu kio nasypa prysku za cholewy Lin SJP 4/492, pali w porwn. brako mu tchu w piersi, jakby penej palcego aru Lig lsk 139. Wierzy si, e jeli posypie si gorcym zarzewiem w znanych sobie miejscach, to czarownica dostaje wyrzutw na caym ciele Szyf MiW 158. Z. przechowywano przez noc w piecu, w celu wzniecenia rano ognia Mosz Kul 2/504, na podpa Karl SGP 6/435; Z eora moe kap torfu voec v pec, a reno jes je
zafede Sych SGKasz 6/188. Rozdmuchuje si go S SFr 2/891.

Forma podstawowa ar i jej pochodne etymol. od ps. pnia "grr, 'gorcy, ciepy' Vas ES 2/35, SI SE 1/323 bdcego te podstaw utworzenia wyrazw: poar, arliwy, arki, gorcy, gorliwy, gorze, grza Briic SE 661. Vasmer zestawia sowo ar z pokrewnym stru, grnie 'ar' i grec. termos 'ciepy' Vas ES 2/35. Formy pochodne to: arz Lin SJP 6/882, Karl SJP s/rai; arzew Lin SJP 6/883, Karl SJP 8/695; z sufiksem -ewie wskazujcym na nazw zbioru: zarzewie K 39 Pom 527, Karl
SGP 6/96, K 9 Poz 143; Zarzewie/Zarzywie Karl SGP 6/435, Sych SGKasz 6/188, Dek Sier 107;

oraz arzywo Lin SJP 6/883, Karl SJP 8/695; na Pomorzu rzerzeclze, rzerzedza Sych SGKasz 4/386, K 39 Pom 527, zarzywie K 3 Kuj 184; formy zdrobniae: arztek Lin SJP 6/883; erzatek Karl SJP 8/695; z przestawk te rzeatek Lin SJP 6/883, Karl SJP 8/691; na Lubelszczynie w l.mn. arzotki wisia 1897/246. Bliskoznaczna nazwa prysk 'gorcy popi, w ktrym drobne wgle jeszcze nie wygasy' K 42 Maz 392, por. Wisa 1890/101, jest spokrewniona z wyrazami pryszcz/prysz-czec/pryszczel 'bbel, pcherz od ognia, wrzd'; pryszczeniec/pryskirnik 'ziele, ktre usta bardzo rozpala i pryszczy'; pryszczenica 'ziele, rozchodnik pryszczcy' Lin SJP 4/493; perzyna, perz 'zarzewie' Briic SE 402, 'to, co si pali lub zostao zniszczone poarem; zgliszcza' obecne we fraz. obrci/rozsypa/zamieni (si) w perzyn 'spali (si) doszcztnie, zniszczy (si) cakowicie', oraz w derywacie zaperzy si 'zaczerwieni, rozogni' Briic SE 402 znaczcym wspczenie 'unosi si gniewem, wpada w zo, irytacj'. + x Z. pozostaje w cisym zwizku z -* o g n i e m , moe wznieca pomienie, por. te metaforyzacj mioci jako ognia i Z., w pieniach niech mio bliniego w ich sercach si arzy Nyr Kar 174; ogie dla ciebie w mym sercu si zary Lom lsk
398.

W zwyczajach weselnych ojciec przekazywa panu modemu Z., gdy syn zakada nowe ognisko domowe; od tego Z. rozniecano nowy ogie w nowym domu; podobnie przy przenosinach do nowego domu Mosz Kul 2/504. X Oprcz praktycznego zastosowania jako rda ognia czy wkadu do elazek Kul wiel 2/614, Wit Baj 205 uywany w m e d y c y n i e ludowej, np. przy leczeniu przez s p a l e n i e symboliczne lub rzeczywiste rnych przedmiotw zwizanych z chorob Wisa 1897/246, l< 42 Maz 337, K 7 Krak 169, Pk Bilg 236. Szczeglne zastosowanie maj wgle wyjte z . Z a k a z y . Z. podob. jak ognia nie wolno ku, drani, obraa Mosz Kul 2/501, gdy uwaa si go za istot yw. Obowizuje te powsz. zakaz poyczania ognia/zarzewia, a take jego sprzeday MAAE 1897/207. Dziewczyn, ktra w noc witojask skaczc przez ognisko wpadaa w . uznawano za czarownic i< 10 Poz 204.
BIBLIOGRAFIA: Afan Poet 1/203, 512-515; Gamlv Ind 683; Mif Tok 1/439.

A Z. z pieca wymiatany jest pociaskiem, grzebem, somianym pomiotem zmoczonym W Wodzie Kul Wiel 1/209, Hol Wes 56. Z. czony z nie6em i socem (boe ognisko, niebieski ogie), zamienie soca tumaczono m.in. tym, e diabe ukrad nieco aru u Boga ZWAK 1878/126 ziemia Dobrzyska; wg pieni Soce si arzy nam na zbawienie K 5 Krak 250, ->ogie niebieski, por. znaczenie Z. 'upa, spiekota, gorco'. Te w piekle zarzewie wieczne, ogie, ar, ciepo TN Krasiczyn 1985, ->ogie piekielny. W pieni wojennej ar pieka przygotowany Nyr Kar1 346, war.: wir Pies 276. Jzykowo ustabilizowana czerwona/jasnoczerwona b a r w a Z. TN Krasiczyn 1985, cecha utrwalona w znaczeniu sw arzeniec 'silne zaczerwienienie twarzy, rumieniec' SJP Dor 10/1406 i arzy 'rozpala do czerwonoci' SJP Dor 10/1406 oraz w przys. Zna prdko i po twarzy, Jaki si w kim ogie zary Lin SJP 6/886.

-f-OGIE, OGIE NIEBIESKI, OGIE PIEKIELNY, POPI, WGLE.

Joanna Szadura

WGLE

eksplikticja WGLE eksplikacja '.YZTi

324

WGLE

Wstp. Eksplikacja: Nazwy. Pochodzenie. Ekwiwalencje. Kolekcje Wygld Czynnoci i waciwoci Dziaania sprawcze. Lokalizacja. Wgle jako narzdzie kary i pokuty. Zastosowania praktyczne, magiczne i lecznicze. Ilo. Przepowiednie i wrby. Dokumentacja: Zagadki. Przysowia. Zamwienia. Bajki. Relacje potoczne i zapisy praktyk. Bibliografia.

W. arzce si. ogniste wgle K M POZ 218 s c zer w one 1,2, Czub Aneg 92, Baz Tatr 128, por. fraz. pray wgle do czerwonoci K 42 Maz 479; w bajce pomyk grzejcych si skarbw wyglda jak arzce si wgle lub kocio peen czerwonego zota K 7 Krak 212. Wygase W. s c z a r n e , fraz. czarny jak wgiel, poczernie na wgiel, np. poczernia na wgiel i zosta porwany przez Lucypera zy otr ukrzyowany obok Jezusa K 7 Krak 18. W pieni ironicznie o rczce dziewczyny bieluchna jak wgiel spalony K 28 Maz 237.
1985;

O
W

W.
tekstach

Q O T ( C 6

20

Rad

132,

Wo ow 48,

TN

Krasiczyn

W polskiej kulturze ludowej wglom przypisuje si szczeglne wasnoci magiczne wynikajce z czenia go z -t-ogniem. Suyy do rozpoznawania i odczyniania urokw, ochrony przed zem oraz oczyszczania. W kulturze c h r z e c i j a s k i e j wgle s symbolem wszystkiego co straszne i grone: objawionego gniewu Boga, mk piekielnych For Sym 76, Lur slow 259. Rwnoczenie widzi si w nich symbol Chrystusa i Eucharystii For Sym 77. Sowo wgiel (zwykle w l.mn. wgle) wystpuje w znaczeniu 'to, co zostaje po paleniu si, w postaci drobnych kawakw, czsto rozarzonych', np. w zwrocie pot. siedzie jak na rozarzonych wglach; wyrazy pochodne utrwalajce cechy wgli uznawane za typowe: wglik (1) 'wrzd ognisty, iskrzyk', (2) 'ptak, ognik, zapalacz', zwgli 'spali na wgiel'.
=

z okreleniami: arzce K 39 Pom 527, arzce, arzyste Lin S.IP 6/210. Wygase W. s zimne 13. W. a r z si powsz; przepalajce si skarby wygldaj jak arzce si wgle K 7 Krak 212, podob l,ud 1895/204; arz si pomieniem Bart Lub 27; j a r z si ZWAK 1882/inn, Lud 1902/361; i s k r z s i : we fraz. oczy iskrz si jak wgle K 15 Poz 198; oczy gorej, wiec si jak icgle s SFr 2/5.'ii; p a l si: np. oczy, jak dwa wgle rozpalone K 5 Krak 25, Abram jak wgiel rozpalony, rozgorza mioci K 24 Maz 118, gorej Lud 1982/141, paaj K 14 Poz 38; tl si s SFr 2/531 i gasn/mdlej i, s SFr 2/531; te popieej ZWAK 1882/211. W. wrzucone do wody p i s z c z K 17 Lub 113; w ogniu s y c z Lud 1982/141, s k w i e r c z 12. O W. p a r z y , p i e c z e ; fraz. kto siedzi/stoi/czeka jak na arzcych si/rozarzonych/ rozpalonych Wgach NKPP sta 59a, skaka 23, siedzie 69, S SFr 2/531. W sp al aj rzeczy na nie rzucone, tylko w bani W. podarowne komu dobremu nie spalaj 11. A S w kuni Kul wie! 1/420 (wgle kowalskie K 42 Maz 434); w podziemiu K 14 Poz 38; w piekle 12, K 51 Sa-Kr 282, -ogie piekielny. Rozpalone, gorce W. w piekle s narzdziem kary i p o k u t y : razem z gorc smo np. K 8 Krak 161; potpiony siedzi na rozpalonych W. LL 1966/2-3/42; diabli wgle rozpalone pakuj grzesznikowi w gardziel K 8 Krak 125; w bani siostra, ktra chciaa zabi brata musi za pokut zje rynecke wgli cisz Krak 98, co jest dla czowieka zadaniem niemoliwym do wykonania K 42 Maz 434, cisz Krak 98; rozpalone W. jad jednak smok, by wzmc swe siy ZWAK 1881/225; mona te smoka zabi dajc mu do zjedzenia W. sim lOpol 19-20. W ba.ni z paajcych W. jest zbudowany podziemny paac czarnoksinika K 14
Poz 38.

Nazwa wgiel, zwykle w l.mn. wgle, ma zasig oglnosowiaski, a wywodzona jest od ie. rdzenia Gamlv ind 274. Etymologia wskazuje na to, e W. traktowane s jako bierny przedmiot dziaania ognia Gamlv ind 274. Inne nazwy wgli to zdrobniae wgielek SE 1963/113, wglik Baz Tatr 185 oraz wskazujce na ich zwizek z ogniem: ogie K 48 Ta-Rz 280, ogie jarzcy z drzewa 10, pcyna 9, -+ar. * W. pozostaj w cisym zwizku z o g n i e m , co oddaj charakterystyczne okrelenia: spali (co) na wgiel; zgorze na wgiel; zwgli (co), np. zwgleniu ulega ciao dziewczyny, ktra nie szanowaa matki i w ktr za kar uderzyy dwa pioruny Nyr Kar 169; ciaa matki i crki, ktre zginy w poarze Nyr Kar 157; pozostaoci W. jest p o p i 3. W baniach spotykany jest motyw zamiany W. podarowanych przez Doga/witych/mitologiczne istoty sierocie/ubogiemu w -zoto lia-c lub skarbw przypadkowo wydobytych w W. K 48 Ta-Rz 266; w W. Bg zmienia zoto, aby ukara kamcw K 3r, Przem 200, podob. diabe, by dokuczy babie ZWAK 1881/162. W. (= dusze grzeszne) zabrane przez litociwego chopa z pieka zamieniaj si w czarne owieczki 12. W W. s ekwiwalentem rozgrzanego -+kamienia przy odczynianiu urokw Lud

1905/384 i 395, Baz Tatr 93.

+ W praktykach magicznych W. byy powsz. uywane razem z c h l e b e m przy rozpoznaniu i odczynianiu uroku 15 oraz leczeniu chorb pochodzcych z zauroczenia K 3 Kuj 94, K 15 Poz 117. W podobnej funkcji stosuje si W. z: chlebem i r z g a m i , sol, k a m y k i e m (rzadziej z wosiem ze szczotki) 15. Chleb, sl i W. miay chroni
od CZarW K 7 Krak 224.

Z a s t o s o w a n i a p r a k t y c z n e . W. uywano jako zarzewia ognia Or L 1928/74, K 17 Lub 79; W. obsypywano garnki, by potrawy nie wystygy Wit Baj 85, 202, por. 4, 5. Z a s t o s o w a n i a m a g i c z n e . W. podobnie jak ogie miay mie wasnoci ochronne Wisa 1897/246, Baz Tatr 93, zamyka drog niepodanym zjawiskom, odwraca skutki zadanych urokw/czarw K 7 Krak 91. Pasterze W. z ogniska zgarniali do kupy, by im si bydo nie rozproszyo K 40 MazP 91. wicenie oraz przenoszenie i przechowywanie powiconego W. Szczegln moc ochronn miay mie W. wicone w Wielk Sobot K 15 Poz 278, Baz Tatr 81, 83, 90, 162, takimi W", wicono wod TN Krasiczyn 1985. W. z powiconego ognia niesiono do domu Baz Tatr 83, rozpalano od nich ogie, obnoszono je wok domu Baz Tatr 83, HO, od nich te rozpalano pierwszy ogie na hali Baz Tatr 81, 83. Wygase W. z powiconego

WGLE - eksplikacja

326
WGLE dokumentacja

327

ognia zabierano do domu i chowano pod strzech, by chroni dom przed -piorunem Baz Tatr 166. Na Podhalu zabierano je na hale dla ochrony przed piorunem, ogniem i chorobami Baz Tatr 83,187, do zamawiania duchw mieszkajcych na specjalnej gromcy Baz Tatr 177; wgielki tarninowe wbijano wiosn w poletka, by chroni zbiory Kot San 64. Podob. zimne W. z ogniska, przez ktre przepdzano bydo wychodzce pierwszy raz na pastwisko przechowywano w domach, by chroniy od chorb K 27 Maz 138. P a l e n i e na W., np. zboa miao zabezpieczy dzieci przed czarami wi s t a 1890/101. By chleb uda si, gospodyni wkadajc go do pieca wrzucaa na W. mk OrL 1928/195. Ze duchy odstraszano dymem z siedmiu warstw rnego ziela rzuconych na W. w Kwietn Niedziel K 43 i 24. W r z u c a n i e W. do wody. Wod z wrzuconymi do niej W. wlewano do mleka/mietany, by zabezpieczy przed urzeczeniem riileko i maso i< 15 Poz 113. podob. Baz Tatr 93, SE 1961/98. Taka woda rozlana po rogach stajni odstrasza zmor Wo Low 47, 59, -woda. Wrzucane do wody W. suyy do: (a) sprawdzenia czy urok zosta zadany Mosz Kul 2/391 i sprawdzenia jego pochodzenia oraz (b) do odczynienia uroku. Gdy W. wrzucone do wody tony dowodzio to zadania uroku 14; albo e urok pochodzi od mczyzny K 15 Poz 113, K 3 Kuj 94, K 7 Krak 93, ZWAK 1879/49. Jeli najpierw ton wrzucony do wody razem z W. - chleb urok mia pochodzi od kobiety K 3 Kuj 94, K 1 Krak 93, Baz Tatr 130, ZWAK 1879/49. Wierzono, e gdy urok pochodzi od konkretnej osoby, to przy wymwieniu jej imienia W. wrzucony do wody tonie Lud 1906/266, a w Poznaskiem - e W. tonie, jeli urok pochodzi od wiatru K 15 Poz 113, 117, 265; podob. zatonicie wosia ze szczotki wiadczyo o zadaniu uroku przez wiatr Kul wiel 3/414, ->wiatr. W. wrzucano do wody z intencj o d c z y n i e n i a uroku (woda z wgla) 7-9, 13, K 7
Krak 77, K 51 Sa-Kr 23, Kot Zn 422, Baz Tatr 129, Lud 1905/395. Jeli W. tony, UWaanO, e Urok

trzymajc w gembie trzy dni wiencony wongiel Baz Tatr 187. Przyoenie miau z W. wymieszanego z chlebem i pajczyn miao tamowa krwotok Wit Baj 74, 273. Wypicie wody z wsypanym do niej prochem ze zmiadonego W. leczyo boleci spowodowane zauroczeniem wit Baj 71, podob. boleci brzucha K 17 Lub 113. Okadzanie dymem powstaym przez rzucenie na rozarzone W. rnych przedmiotw stosowano przy leczeniu: kataru Lud 1899/165; ry Lud 1902/366; ukszenia przez mij LSE 1961/ura; ukszenia przez wa LL 1957/1/31; paraliu Bart Lub 32. Do zdejmowania urokw stosowano zabieg spalania wgla nad chorym 6. Obmywanie wod z wrzuconym do niej W. leczyo: morzysko Baz Tatr 183; bl gowy
Baz Tatr 129, -dym.

A W ludowych praktykach leczniczych uywano cile okrelonej iloci W., najczciej to liczba n i e p a r z y s t a Baz Tatr 129, np.: sporad. jeden Lud 1905/384; powsz. trzy 7; oraz rwnie powsz. ich wielokrotno: dziewi 8, 10, 13; te trzy razy trzy K 3
Kuj 247, Baz Tatr 129, Lud 1905/386, SE 1961/96; trzy razy dziewi K 7 Krak 94, K 52 Br-Pol

441; rzadziej pi 10, czy siedem K 3 Kuj 94. Czasem uywano p a r z y s t e j liczby W., np.: czterech ZWAK 1887/36; dwunastu K 20 Rad 1.32. Liczono je czasem na opak, np. kociub 'pogrzebaczem' Kot Zn 422, Baz Tatr 129-130, Lud 1896/336, Lud 1905/395 albo dodajc przed kadym liczebnikiem sowo nie Lud 1905/386. Z wygldu i zachowania W. przepowiadano stan p o g o d y : bdzie mrz jeli W. przegarnite w-piecu arz si ZWAK 1878/135; z d a r z e n i a , np. przybycie goci, jeli W. z ognia s odrzucane w stron drzwi K 17 mb 124, wystrzelaj na pokj K 46 Ka-s 491. Jeeli w Dzie Zaduszny (2.XI) z pieca wypadnie W. mwiono, e dusza go wyrzucia lub te sama si w tym ogniu miota K 5 Krak 311. Z wygldu W. wrono o u r o d z a j u w przyszym roku. W wigili Boego Narodzenia kadziono W. na kady bochenek chleba dany uczestnikom wieczerzy, na czyim chlebie W. szybko zgasn, ten bdzie mia chybny rok w urodzajach K 29 Pok 83; rozkadano W. na trzy kupki, jeli W. na pierwszej kupce arzyy si jasnym pomieniem bdzie dobry urodzaj Bart Lub 27, ->popi. 0 terminie rozpoczcia siewu w r o n o w wieczr wigiliny - rozkadano W. na trzy kupki, siew bdzie wczesny, gdy W. na pierwszej kupce arzyy si jasnym pomieniem Bart Lub 27. W Wigili Boego Narodzenia wrono o m i e r c i , np. kadziono pod pi talerzy: nie palcy si W., chleb, sl, mirt i piercie; wybranie W. oznaczao aob/mier wi s i a 1895/494, Kul wiel 3/30. Spotykanie si lub wymijanie W. puszczanych na wod wry parze modych przyszo Mosz Kul 2/393.

zosta zdjty. Zalecano wypicie wody z wgla Bieg Lecz 19, obmywanie ni zauroczonego 13, K 39 Pom 383, K 7 Krak 77 lub cznie oba zabiegi, ->woda. Rysowanie W. znaku krzya na trumnie miao chroni ywych i zmarych przed zymi mocami K 24 Maz 216, K 6 Krak 6, K 49 Sa-Kr 531, 541; w Wielki Pitek na wgacli obory miao ustrzec krowy przed czarami ZWAK 1892/256; na drzwiach, pisano te sowa ju tu bya, aby oszuka choler Lud 1905/401. Sianie W. Wierzono, e czarownica naw. Jana (24.VI) o dwunastej w nocy taczy na miedzy ssiada lub za stodo i sieje W. na nieurodzaj Szyf Miw 164. W. rzucano za kobiet podejrzewan o odbieranie krowom mleka Szyf MiW 161. Rzucenie ugaslym W. za brzemienn miao spowodowa, e dziecko W. bdzie gryzo K 42 Maz 392-393. Przechodzenie przez W. Na Mazurach kobieta idca z dzieckiem do chrztu kada na siekierze trzy W. rozarzone i przez nie przechodzia z dzieckiem, by ochroni je przez urokami Lud 1908/43. Zabierano je ze sob do krztu TN Krasiczyn 1985. Z a s t o s o w a n i a l e c z n i c z e . Przerzucaniem W. przez chorego lub wrzuceniem za koszul leczono dymtenic, tzn. nabrzmiao w pachwinie K 39 Pom 390, K 7 Krak 166, ZWAK 1892/259. Pluciem na rozarzone W. pozbywano si pryszczy na jzyku spowodowanych obmwieniem przez kogo Lud 1902/361. Przyoenie W. do chorego miejsca miao leczy wrzody Bieg Lecz 100; postrza f.SE 1963/153; bani LL 1972/4-5/95-96; a bolaki powstae jako kara za plucie na ogie leczono

DOKUMENTACJA
ZAGADKI 1 - Idzie do wody czerwony, okrutny; wychodzi z wody mdlejcy 1 smutny. (Wgiel). Folf
Zagnr964.

2 - Co to za kluka [kura], co sedzy na czerwionch jajach? (Grp [sagan] na wglach). Folf Zag nr
186. PRZYSOWIA

3 - Chronic si popiou wpada na wgle. NKPP popi 1. 4 - Kto na wgielku smay, na popioku zjada. NKPP smay 1.

WGLE - dokumentacja

328
POPI eksplikacja 329 5 - Gotuj s, grapuku, pfe jednim vgliku, jaz s gosce rnzc.do. Przysowie odnoszce si do czstych goci; na Kociewiu brzmi ono: Gotuj s, garnuku, pfe jednim ugluku, jaz goe odjed, a vi goe odjejajta, za garnukam e ekajta. Sych SGKasz 6/61. ZAMWIENIA 6 - [Zamwienie uroku:] Spal wgle nad tob I uciekaj od [podaje si imi zauroczonego], Spokojny osoby. Kot Zn 320. 7 - [Zamwienie uroku:] Wody do garka si wzielo, wglc spod blachy trzy. Po kolei wrzuca, mianuje po cichu: Spod czepca - jeden wgiel... spod kobuka 'kaptura' - drugi wgiel ... spod warkocza - trzeci wgiel ... I patrzy jak wrzeszczy. Ten, kto mianowa ten wgiel, tak wrzeszczy najbardzi, to ten miot urzec. Lud 1981/95. 8 - Jak kogo zapay uroki i mia bolenie, brao si szklank wody i do niej wpuszczao po jednemu dziewi rozjarzonych wgielkw. Kady wgielek egnao si i mwio Zdrowa Mario, a potem: Czy to z chopa... Czy to z baby... Po wrzuceniu do wody kadego wgielka trzy razy jednym tchem: Urok nie urok, Przybywa sam Bg Od nieba do ziemie Boskie Przemienienie. Jak ju wszystkie wgielki byy w wodzie, mwio si Anio Paski i Pod Twoj Obron. Na kocu chorego obmywao si t wod i ju po wszystkim. LL 1973/3/55. 9 - [Zaegnywanie bolaka:] Bierze, si z pieca wgli (pcyny), nastpnie nad chorym mwi si: Pros Pana Jezusa i sykich witych, aby len boldk tak si osedl po ciele, jak wita w anieli ja po kociele". Po odmwieniu przytoczonego wiersza wgle rozrzucaj si po ktach domu. ZWAK 1879/58. 10 - Wziam ogie jarzcy z drzewa (chodzi o wgielki), zimn wod do garka i te wongle puciam na wod. Wongli ma by nieparzycie S lub 9. Rzuciam na wod po jednym wonglu i mwiam: Jeden cie urzek, trzech cie uzdrowi, Bg Ojciec, Syn Boy, Duch wity. Potem po trzy razy Zdrowa Maria" i Ojcze Nasz". Potem wlaam przez nozdrza koniowi te wodc, dalej potaram czonkami (palcami) do trzeciego razu po czole (konia) i przelaam przez siebie (wod) w stron drzwi. Lud 1982/141; war.: Jeden cie stworzy, trzech cie uzdrowi: Bg Ojciec, Syn Boy i Duch wity. Baz Tatr 129. BAJKI 11 - Bg i wici / bracia miesice / nieznajomy pan / zbjcy daruj sierocie/ubogiemu wgle w zamian za odpowied na zadane pytanie / opowie bez sowa prawdy; wgle zamieniaj si w zoto. a. Bg, w. Pawe i w. Piotr daruj wgle chopu za odpowied na pytanie: Czy lubi mrz, deszcz, wiatr? [Wgle pooone] u scytu, ... pod strzech ... wedle baby [wierzch pieca] nad piecem [zamieniaj si w trzy kupy zota]. K 42 Maz 492. b. Wgle daruj sierocie bracia miesice w zamian za wymienienie ich imion lub odpowied na pytanie, ktry z nich jest najpikniejszy. Krz PBL nr 480 B, -+ar. A dopiero ni ji odpowiadajc: Moja kochana, id sobie, we trzy wgielki ognia, wuz se do skrzynie, nie bj sie nic, bo ci sie ta nie spali." Tam na zaglda do skrzynie, jak wtiozyua, wziena se, a tam strasne majtki, pienigdze i przyodziewek cysty. Cisz Krak 136. c. Ubogiej ratajce pan daje wgli do ogrzania. A no, kobicino, nie chcielibycie cokolwiek wgli da ogrzania? ... Wecie we fartuch" ... Ojpaniczku, spaliby mi si ..." - Nie lkajcie si, matko, nic wam sie nie stanie ... " [wgle zamieniaj si zoto]. K 14 Poz 162. d. Wgle daruj zbjcy w zamian za gadk, w ktrej nie ma sowa prawdy. Kra PBL nr 1922. 12 - Stay [w piekle] tygle z wglami i ogie si buzowa na tym kominie. [Chop] wicie dotrzymywa obietnicy i cay rok dane wgle nad ogniem trzyma, az skwiercaly (a byty to duse, co si w piekle smayy). Jednake co dzie garstk tych wgli odsun na bok nieznacznie ... po trzecim roku nie chcia dalej suy i wzion na plecy worek z wglami, ktre by odgarn, i posed z niemi w wiat. Ale usedsy kawa drogi wgle mu zacizyly. Wic

je wysypa przy drodze, mwic: Bdcie, zdrowe, moje kochane wgle". I chcia dalej i [prbowa odej trzy razy] ... 'Aa trzeci ra chce znw bra wgle i dalej i, ale wtenczas wgle przemieniaj si w carne owiecki i obslpuj go i bec. A n niby pasterz cignie z niemi drog. K 42 Mai 479.
RELACJE POTOCZNE I ZAPISY PRAKTYK

13 - Na przykad bl gowy kobieta miaa czy tam mczyzna, i rzucali wgiel drzewny na wod, spod kuchni, z paleniska ... dziewi wgli rzucali na wod i jak ten wgiel przesta ju gorcy by, zimny, jak juz przesta takt wypalony, no to wrzuci dziwi kawakw wgla i ten wgiel si zanurzy lub nie, jak pyn i to mieli tako, e to bya moc, rzucali i urok tam wod obmywali. TN Krasiczyn 1985. 14 - Bierze si trzy wgle, wrzuca do szklanki napenionej wod i mwi pacierz. Jeeli wgle
Uton, to znak, e s uroki. ZWAK 1889/70, podob. Mosz Kul 2/393, Kul Wiel 3/414, K 42 Maz 335, K 20 Rad 132, K 48 Ta-Rz 296, K 51 Sa-Kr 23, K 7 Krak 93, Baz Tatr 128-129, ZWAK 1887/210, 1889/70; [rzadziej o zadaniu

uroku wiadczy to, e wgielek nie tonie]. K 7 Krak 94, ZWAK 1887/36. 15 - [Wgle wrzucone do wody razem z chlebem su do rozpoznania i odczynienia zadanego
uroku.] K 15 Poz 113 i 265, podob K 3 Kuj 94 i 247, SE 1961/96-98, K 7 Krak 93, Lud 1902/367, Lud 1905/384 i 386, Baz Tatr 1 2 9 1 3 0 ; [podob. Z chlebem razowym] K 3 Kuj 248; [z chlebem i rzgami (kocami mioty)] K

15 Poz 116; [z chlebem i kamykiem] K 51 Sa-Kr 20; [z chlebem, sol i kamykiem(-ami)] K 48 Ta-Rz 296; [z chlebem i sol] Baz Tatr 129; [rzd. z chlebem i wosiem ze szczotki] Kul Wiel 3/414; [z tuczonym kamieniem] K 51 Sa-Kr 23; [z sol] Lud 1905/386.
BIBLIOGRAFIA: Afan Poet 1/202; De Vries Dic 164; For Sym 76-77; Herd Lek 172; Lur Slow 258-259.

-+OGIE, OGIE PIEKIELNY, POPI, AR

Joanna Szadura

POPI
Wstp. Eksplikacja: Nazwy Kolekcje. Opozycje. Pochodzenie. Wygld. Waciwoci. Lokalizacja. Obiekt. Zastosowania obrzdowe, lecznicze, magiczne, praktyczne. Przepowiednie i wrby. Dokumentacja: Przysowia. Pieni pogrzebowe. Pieni zalotne i miosne. Ballady. Legendy. Banie. Bibliografia.

W polskiej kulturze ludowej popi to symbol umierania, obracania wniwecz, umartwiania ciaa, ale i zarodek nowego ycia; rozsianie popiou po polu to zarwno rozproszenie po wiecie, jak te i umoliwienie powtrnych narodzin. Balladowy i legendowy motyw odrodzenia si z popiow wyraa ide przezwycienia mierci. Popioowi przypisuje si wiele wasnoci wynikajcych z czenia go z -^ogniem. W wielu kulturach popi symbolizuje los czowieka, krtko ycia, mier, aob, zmartwychwstanie; grzech, pokut, skruch, oczyszczenie Kop ssym 332, Herd Lek 127. Przez swe podobiestwo do prochu/pyu/ziemi jest symbolem zmartwychwstania, odrodzenia do nowego ycia, por. motyw Feniksa Kop ssym 333, Lur Slow 182.

POPI 330 POPI eksplikac.ja

uksplikacja

331

Posypywanie si popioem, tarzanie si w nim byo w kulturze ludw p i e r w o t -nych wyrazem aoby, blu, jednoczenie byo zabiegiem chronicym ywych przed
Zmarymi For Sym 77, Herd Lek 127, Lur Slow 182.

W kulturze c h r z e c i j a s k i e j popi jest symbolem pokuty, oczyszczenia i zmartwychwstania. Powicenie w rod popielcow popiou, posypanie nim gw wiernych ze sowami Pamitaj, czowieku, e prochem jeste i w proch si obrcisz (Rod. 3, 19) otwiera okres Wielkiego Postu; istot tego aktu jest symboliczne przypomnienie o przemijalnoci i mierci oraz otwarcie drogi do oczyszczenia i zmartwychwstania For Sym 79, Lur Slow 183. W jzyku polskim sowo popi obok podstawowego znaczenia (i) 'to, co zostaje po spaleniu, jasnoszary proch, miaki i lekki', posiada znaczenie (2) wystpujce zazwyczaj w l.mn. 'doczesne szcztki czowieka, prochy ludzkie'. Wyrazy pochodne po-pielisko 'popioy pozostae po spaleniu czego, zwaszcza po poarze, po ognisku'; popielnik (1) 'miejsce na popi pod ogniskiem', (2) 'placek z reszty ciasta z pczkw zapustnych pieczony w popiele w wieczr przed rod popielcow', (3) 'duch przebywajcy w popiele pod ogniskiem'; popielnica 'naczynie na popi'; Popieuszki 'dziewczyna, ktra w bajkach zajmuje si wynoszeniem popiou; oddziela mak od popiou'; popielaty 'kolor jasnoszary'; popielatJca (i ) 'rodzaj gleby', (2) 'kura o upierzeniu popielatoniebieskim'; popielak 'kot'; popielica (1) 'gryzo o mikkim, puszystym, popielatym futerku', (2) 'futro z popielic'; Popielec 'roda popielcowa'.
=

antynomii ycia i mierci, np. w bani z P. pokropionego magiczn wod odradza si spalona panna K 51 Sa-Kr 25o; z P. ze spalonej wierzby, wyrastajcej z mogiy zabitej pani wyrasta ruta 17, a z P. ze spalonych topolowych ek (topole wyrosy na grobach zamordowanych przez wiekr dzi eci) i rzuconego do rzeki rodz si takie same dwa chopczyki 19; w legendzie syn w czasie godu zasiewa pole P. ze spalonej strzechy 15. W balladzie z P. ze spalonej dzieciobjczyni rozsianego po polu ma wyrosn kwiat lub drzewo 11, podob. ze spalonego wianka dziewczyny wyrasta kwiat 12. Motyw odrodzenia z P. zna jzyk oglnopolski, por. zwrot odrodzi si z popiow 'powstawa, zaczyna istnie od nowa, na ruinach, po cakowitym zniszczeniu' s SFr 1/720, pochodzi raczej z oglnoeuropejskiego motywu Feniksa Kop ssym 333. W baniach P. zmienia si w zote pienidze Sim Gad 110, ->wgle, ->zoto. Podstawow cech wygldu P. utrwala powsz. znany przymiotnik popielaty 'jasnoszary' SJP Dor fi/1004. O P. jest: d ro b n y, mia k 1 nc; mona go sia 11; jest lekki: toczy si, sypie si 7; sieje si 6, 10; kurzy si jak dym K 17 Lub 153. Lekko, niestao P. w pieniach porwnywana jest do uczu mczyzny 10. Wierzy si, e P. w zalenoci od przedmiotu z ktrego powstaje, a take czasu i miejsca jego wypalenia nabiera specjalnych waciwoci i moe peni okrelone funkcje: dobr moc" ma P. powstay ze spalonych sakramentaliw (palm wiconych, tarniny z ognia wiconego w Wielki Czwartek, resztek wiconego i in.); popi wigilijny z ognia rozpalonego w tym dniu w domu LSE 1961/92, P. wicony w rod popielcow, na Mazurach popi dwunastkowy - spalony midzy Boym Narodzeniem a dniem Trzech Krli K 40 MazP 61, 62, W i s a 1892/175 i 643, Bieg Lecz 5. Odpowiednio z moc" mg mie P. ze spalonej ropuchy, czci ciaa umarego oraz P. wypalany o pnocy na rozstajach czy miedzy; wierzy si, e gdy posypa dziewczynie spdnic P. z obrczy, ktra sama na konewce pka, to spdnica dziewczynie sama spadnie ZWAK 1886/115. A Miejsce na I', jest w kuchni domowej, w kominie, w popielniku Sych SGKasz 4/139. Pieniowa formua rekuzy: na kominku popi, dej mi Jasiu spokj 4. W baniach pojawia si motyw pieca proszcego dziewczyn o wymiecenie ze P. K 14 Poz 32. Wierzy si, e jest w garnkach z pienidzmi/skarbami (jako lad po ich przepalaniu si/przeczyszczaniu) K 17 Lub 153, Hajd Nie 45, ->ogie demoniczny, ->pomie demoniczny. Wierzono, e znajduje si w czycu, na nim dusza z grzechw si oczyszcza K 7 Krak 23, ->ogie czycowy. W bajkach w P. lubi siedzie kot MAAE 1908/294, cisz Krak 306-307, nazywany z tego powodu na Kaszubach popclak Sych SGKasz 4/139; lis i< 14 Poz 329, najmodszy, gupi syn 16, 18, ZWAK 1884/306-307, w pieniach leniwa dziewczyna 5, take yki, miski, garki le w P. w jej domu 8. Na Kaszubach wierz, ze przebywa w nim popielnik 'zy duch,
diabe' Sych SGKasz 4/139.

Nazwa popi jest etymologicznie zwizana z wyrazami pali, pomie, polano, ktre pochodz od rdzenia *pel- 'pali' Briic SE 431. Sowa oparte na tym rdzeniu mog oznacza take 'py', 'mk z drobnego przemiau' \'as ES 3/234, por. Gamiv ind 220 przez co eksponuje si miako. Zdrobniale popiolinek Pies i 2/2S6, popioek 7, Hajd Nie 220; w zgrubieniach popielec 13, popie/isJco Sad Podh 155; na lsku Jiasie, iiajsie miel Opol 107 (z niem. der Asche 'popi'); synonimicznie proch K 39 Pom 270, K 7 Krak in, 114, Kot San 195, Baz Tatr 99; prysk 'P. zmieszany z arzcym si wglem' K 24 Maz 392, -ar, -zwgl. + W baniach P. pojawia si razem z makiem, z g r o c h e m jako mieszanina trudna do rozdzielenia, w bajkach rozdzielenie ich to niemal beznadziejna praca 18; w pieniach z w g l e m Kam Pom 300, s i e c z k jako mieszanina nieuyteczna i bezwartociowa 9. - P. jako bezwartociowy przeciwstawiany jest p i e n i d z o m : wuolalbun j wzc z wagiem i popioem, e insza, choebi maa i tisc Kam Pom 300. W pieni sierocej nie nadajcy si do zjedzenia chleb z P. przeciwstawiany c h l e b o w i z masem: swoim dzieciteczkom chleba z masem daje, a mnie sierotcczce umacza w popiele K 22 cz 167.
x P. powstaje ze spalania czego, strawienia przez ogie. Potwierdza to etymologia oraz fraz. spali d popiou K 39 Pom 436, spali na popi K 51 Sa-Kr 85, upali popi 12, ogniem w popi obrci Nyr Kar 130, tzn. 'zniszczy doszcztnie' s SFr 1/720; podob. obrci w popi / kup popiow s SFr 1/719; lee w gruzach/popioach 'ulec cakowitemu zniszczeniu' S SFr 1/719; ani dymu, ani popiou 'ani ladu' NKPP dym 1. Wedug legend i bani moliwe jest jednak odrodzenie z P., a wic przezwycienie

Rozsypanie po polu P. ze spalonych przestpcw K 51 Sa-Kr 188, por. ballada o dzieciobjczyni n, wie si z odmow pogrzebu; fraz. rozsypa popi na cztery strony wiata 'skaza na wieczn niepami' NKPP popi 4, zwrot ten wiza si pierwotnie z odmow zwyczajowego pogrzebu. W baniach dziewczyna porwana przez zbjcw wraca do domu po ciece, ktr wyznacza sobie poprzednio P. Krz PBL nr 955.

POPI

eksplikacja POPI eksplikacja V]:i

332

Z a k a z y . P. nie wolno wyrzuca przed zachodem soca, bo ten, kto wchodzc do chaty go zadepcze dostanie kurzej lepoty ZWAK 1879/98, ZWAK 1887/209. Po wieczerzy wigilinej nie naley go wynosi, bo wynosi si z domu szczcie Wes lsk 208. Nie wolno depta po P. Baz Tatr 188, sypa go na odchody ludzkie, bo zrobi si wyrzuty skrne Bieg Lecz 117. Nie naley piec w P., gdy g lub kura siedzi na jajach, by pisklta si nie poprzypiekay i nie zamary K 53 Lit 396. Zastosowania obrzdowe. (a) P o s y p y w a n i e P. Posypywanie przez ksidza w kociele gw wiernych powiconym P. ze sowami 7J prochu powstae, w proch si obrcisz na znak pokuty (utrwalone we fraz. posypa gowy popioem 'umartwia si, pokutowa' NKPP popii 3) w rod popielcow jest znakiem rozpoczcia postu i ma odpowiedniki w podobnych praktykach ludowych. P. brano w kociele do ksieczek do naboestwa, by posypa w domu gowy tych, ktrzy nie byli na mszy, na Mazowszu modzie posypuje si w domu P. branym z garci, ze sowami: obymy tak za rok doczekali, a skruch okazali K 28 Maz 80. Wykorzystywano P. z palonej w Wielki Czwartek tarniny TN Cholowice 1985; z palm wiconych w Kwietn Niedziel K 41 Maz 155. Wierzono, e palono w tym celu koci umrzykw, dlatego mwiono, eby cho ze zdrowego (tj. starego) czowieka by ten popi, bo wtedy gowa nie bdzie bolaa Gaj Rozw 50. Dla przypomnienia rozpoczcia Wielkiego Postu u belki przy progu kadej chaty wieszano sito z P., ktry wchodzcego do niej przyprusza dajc przypomnienie postu K 23 Kai 74. W Wielkopolsce kobiety w rod popielcow po naboestwie udaway si wraz ze skrzypkiem do karczmy K 23 Kai 73, PSL 1963/2/79, gdzie kadego, kto przychodzi tego dnia do karczmy obsypyway P. Kul wiei 3/46 zbieranym w poczoch ZWAK i878/i<;, Karw Dobrz 189, K 9 Poz 128 - uniemoliwiao to wejcie do karczmy, a tego dnia naleao powstrzyma si od picia; podob. dwu chopcw obsypuje P. zebranych w karczmie ZWAK 1885/22 lub robi to karczmarz/karczmarka K 39 Pom 66. Tego dnia w Poznaskiem kobiety id na gociniec i obsypuj P. mczyzn K 9 Poz 129, sprzeciwiaj si (jako niby parobcy) modym dziewcztom" sypic na nie P. K 9 Poz 128. W Chemskiem w rod popielcow przebieracy chodzili po domach, jeli otrzymali dar uderzali gospodarzy poczoch z P. po gowach, jeli nie, rozsypywali go po domu K 33 chel 132. W okresie od Boego Narodzenia do Trzech Krli, w tzw. wieczki, chopcy przebrani za bociana i niedwiedzia pytali napotkanych, czy chc miodu, gdy odpowiadali tak, posypywali ich P. Szyf Miw 49. (b) R o z b i j a n i e g a r n k a z P. W tusty czwartek zwyczaj cicia mierci, tzn. cicie gowy kuky symbolizujcej mier (prawdopodobnie jej gow jest garnek
Z P.) K 20 Rad 305, te W kusy Wtorek PSL 1959/1-2/136 ok. Radomia.

wywo skrzypka ze wsi, po drodze wypuszczaj kota, co symbolizuje wyjcie duszy, a na granicy pl 'rozbijaj garnek z I'., zwyczaj ten symbolizuje pocztek postu (podob. we wtorek zapustny Kul wiel 3/45, K 4 Kuj 267). Na Mazowszu chopcy i dziewczta w rod popielcow rzucali sobie nawzajem pod nogi garnki z P. K 24 Maz 125, chopcy przebieraj si za pann i dziada, panna cignie kloc, a dziad poganiajc j obsypuje jednoczenie P. Gaj Rozw 50. W Krakowskiem w Wielk rod Judaszki - po jutrzni chopcy spuszczali z chru kota w garnku z P. Udz Krak 50, K 5 Krak 278. W Lubelskiem dziewczta po wieczerzy wigilijnej rozbijay u ssiadw garnek z P. woajc kukuryku po poniku lian Lub :i2. Aby zapewni pomylno (wspczenie forma artu) w obrzdzie weselnym rozbijano garnek z P. (i skorupkami jaj) SE 1974/20, Kot Urok 33, take podczas przekraczania bmmy ustawionej na drodze Kot San 106, 107 i ios, TN Latyczyn 1979, powrotu z kocioa K 2C Maz 11.1, w Lubelskiem rzucano modym pod nogi garnek z P. Wisla 1902/313. Zwyczaj rozbijania garnka z P. (w formie artu) w pierzaki TN Lubie 1978, czy w innej funkcji (prawdopodobnie zapewnienia pomylnoci) w wieczyny, ten, kto mocowa wiech rzuca go z daciu na ziemi Kot San 100-101. (c) R o z s y p y w a n i e P. po ziemi. W Krakowskiem zwyczaj cignicia ledzia z jednoczesnym sypaniem P. - na znak wypdzania misopustu K 5 Krak 271. (d) Z a m a l o w y w a n i e okien P. Powsz. w ppocie. (podob. lokalnie w rod popielcow) zwyczaj zamalowywania okien P. przez chopcw w domach dziewczt; te w wi gi li Nowego Roku dziewczta zamalowyway okna glin z P. w domach, w ktrych mieszkaj chopcy K 28 Maz 76. W obrzdzie pasowania na flisaka golono fryca wysmarowanego P. LSE 1957/297. (e) Z j a d a n i e i m y c i e si w P. W obrzdzie weselnym druba wita mod w domu weselnym czstujc j yk P. Lud 1911/159 nad omnic. Form artu ma prawdopodobnie podanie drubie podczas dzielenia korowaja zamiast miski z wod
do Umycia rk, miski Z P. Hol Wes 140, K 10 Poz 277, TN Dbowiec 1967.

W ppocic powsz. zwyczaj wybijania ppocia, rozbijania garnka z P. o drzwi ssiednich domw K 24 Maz 124 i 125, wisla 1903/691, Karw Dobrz 189, 190; wrzucano stare garnki z P. do mieszka Czub Aneg 154, TN Lubie 1978, do sieni K 28 Maz 80; rozbijano naczynia a P. lub nieczystociami, tzw. urem Karw Dobrz 190, SE 1974/64; w pieni: na rodku kauy popioek, Potukem garnek z popioem, pjd ze ty urze prec z dworem K 5 Krak 281. Take dziewczta i chopcy rzucali go sobie nawzajem pod nogi, woajc Ppocie, moci panie! Moci panno, ppocie! K 5 Krak 272. W rod popielcow kobiety z Wielkopolski przebrane za mczyzn/Cyganw

Z a s t o s o w a n i a 1 e c z n i c z e. P. jako przenonik (medium) siy magicznej tkwicej w spalonym przedmiocie pozwala na wejcie w krg oddziaywania tej siy. Dokonuje si to przez spoycie P. l u b fizyczne z nim zetknicie (np. posypanie). W lecznictwie ludowym za szczeglnie skuteczny uwaa si P. powicony w Popielec Baz Tatr 13", na Mazurach popi dwunastkowy K 40 MazP 61, 62, Bieg Lecz 5. (a) Stosowano p r z y k a d a n i e P.: np. P. z drzewa osikowego przykadano do wrzodu, martwej kostki Lud 1937/74; hemoroidw Wisla 1897/246; ciepym P. nasypanym w wenian poczoch okadano szyj w celu wyleczenia gruczow ZWAK 1878/138. Na ran po ukszeniu przez wciekego psa przykadano P. z sierci tego psa Bieg Lecz 22. (b) W y p i c i e P. zmieszanego z wod/wdk stosowano np. przy leczeniu blu brzucha Baz Tatr 188, morzyska K 7 Krak 152. Czasem musia to by specjalny P., np. lekiem na alkoholizm mia by P. z kawaka spalonej koszuli trupa podany w wdce Sych SGKasz 4/138; przy opadaniu z si nitk mierzono chorego, jeeli dwie miary nie zgadzay si, n i t k trzeba byo spali, a P. z niej da wypi choremu na yce wody K 15 Poz 155; na febr P. ze spalnego rogu koszuli dawano z wdk do wypicia, potem chory mia i do gocica i taczy do upadego K 15 Poz 157, Kul wiei 3/425; na Warmii

POPI

eksplikacja POPI eksplikacja

334 335

wypicie P. ze spalonego w Wielki Pitek na cmentarzu krzya miao zapobiega blowi garda Szyf Miw 56. (c) Z j a d a n i e P.: choroby byda, np. opary 'pcherze na czciach rodnych samicy' leczono wkadajc zwierzciu do pyska P. ze spalonej koci ze wiconego na Wielkanoc misa Lud 1912/187. (d) K p i e l w wodzie z P. miaa by skuteczna w leczeniu przestmchu P. ze somy wycignitej z czterech rogw strzechy i spalonej przed wschodem soca, sypano do kpieli ZWAK 1887/210; miaa te skutkowa przy blu ng, bo popi szorski i wygniata te choroby szorsko u czowieka TN Motycz 1985. (e) K a d z e n i e chorego na popi dwunastkowy stosowano na Mazurach przy odpdzaniu krasnoludkw (robakw) K 40 MazP 61, Bieg Lecz 5. W Lubelskiem przeciganie przez gorcy P. stosowano przy leczeniu hemoroidw Bieg Lecz 28. (f) O b s y p y w a n i e P. Pobabrane 'zaczarowane' owce trza wzion jednom najbarzej chor, jednym ucienciem eb jej ucion: Ten eb zakopa na siedem dni na granicy pastwiska. Pote prawom nogom kopn, co ostao, obra ze skry 1 ugotowa, jaze miso od koci odejdzie. Wte wyjon koci 1 kawa misa 1 spali to poza progem saasa, 1 tym popioem posypa po strondze 1 granicy holi Baz Tatr 151. Na parszywieme krw skuteczne miao by posypywanie P. z ropuchy Baz Tair 99. Na bolczk wymion posypywano P. mleko, ktre wykipiao na ogie (wierzono, e mleko cay czas zachowuje kontakt z owc lub krow, dlatego, gdy wykipi na ogie, to ten pali wymiona krowy) ZWAK 1881/119. (g) R o z s y p y w a n i e P. z rzeczy, ktrych dziaanie byo uznane za szkodliwe dla czowieka na granicy/miedzy, np. znaleziony pod progiem palec nieboszczyka (ktry domownikom przynosi chorob) naleao spali, a P. rozsypa po granicy Baz Tatr 153. (h) Z a k o p y w a n i e P.: przy leczeniu zadania choroby przez podoenie koci i wosw umarego koci 1 wosy trzeba byo spali, a popi wyzbiera 1 zakopa na smentorzu Baz Tatr 152; aby leczy zaraz - ptnem trzeba byo wysa drog, ktr przechodzi bydo, ptno spali i dymem okadzi obor, a P. z ptna zakopa na rozstajnych drogach K 34 Chel 213. Z a s t o s o w a n i a m a g i c z n e . Wierzono, e odpowiednio uyty P. moe zapewni pomylno, ale i szkodzi: (a) P o s y p a n i e P. moe zapewni pomylno: np. posypanie P. byda prowadzonego na jarmark ma spowodowa, aby go w jarmarku lub targu pienidzmi obsypali ludzie K 48Ta-Rz286, Lud 1905/380. W magii podnociowej: gdy kura zniesie pierwsze jajo, kadziono je na przetaczek do P. i przesiewano, mwic: eby tyle ja] zniosa, ile czstek lego popiou ZWAK I88i/146, kadziono je w podoku, posypywano P., pluto i zaegnywano Lud 1908/370. W magii miosnej obsypanie dziewczyny P. ze spalonego nietoperza zapewnia wielk mio K 19 Kiei 201. Posypanie P. ng czowieka czy zwierzcia ( P. - element ogniska domowego) ma powodowa, e bdzie trzyma si domu, co jest utrwalone w powiedzeniu o dawno niewidzianym gociu - nogi popioem posypa i zwyczaju posypywania mu ng, gdy wchodzi do domu K 48 Ta-Rz 280, por. 13. Take posypywano nogi P. parobkom, ktrzy rozpoczynali sub, aby wypeniali j dobrze i trzymali si dworu ZWAK 1879/25; podob. kurcztom lub kurom posypuje si

nogi, by 7, domu nic uciekay ZWAK I H R I / M M , zakupione gsi. Lud 1907/328, Lud 1924/88. P. z pir gobich posypywano gobnik, aby ptaki nie uciekay K 39 Pom 270. Posypanie P. moe te szkodzi Mosz Kul 2/342. P. ze spalonej somy wasnego dachu naleao posypa wrogowi zagrod, a bdzie biedowa Lud 1907/227. P. ze spalonej ropuchy (symbol diaba, czarownicy) szkodzi ludziom, ywinie 1 caemu dobytkowi Baz Tatr 151, posypanie nim chopca przez dziewczyn czyni go ropuchowatym, pryszczatym Baz Tatr 99; podob. posypanie przez zazdrosn dziewczyn rywalki P. z koci umarego maj oszpeci Bieg Lecz 67; take chcc rozerwa mio dwojga modych naley przej midzy nimi i sypa P. z koci umarego Bieg Lecz 73. P. ze spalonych paznokci, wosw - moe by uyty do zadania uroku, podob. P. ze spalonego kotuna lub czci ciaa umarych Bieg Lecz 12, K 7 Krak 84. (b) W y pici e l\: w magii miosnej spalenie na krzyowych drogach, przy peni ksiyca dziewczcycli wosw i strzpkw jej ubrania i dodanie P. z tych rzeczy wraz z lubczykiem do herbaty, wylanie na kad drog za siebie trzy razy bez odwracania, sprawi, e dziewcyna kozda wartko przybiezy Baz Tatr 154. Dziewczyna chcc zada mio chopcu podaje mu do wypicia ierbat z P. z wosw wyrwanych sobie spod pachy i z przyrodzenia Kot Urok 21. (c) S i a n i e P.: aby zapewnienie urodzaj P. z paki do szczepama drzewa ukradzionej w Boe Narodzenie dodawano do siejby 'ziarna przeznaczonego do siewu' ZWAK 1891/274. (d) Z a g r z e b y w a n i e w gorcym P.: skradzione rzeczy mona odzyska, gdy wemie si jajko od kury (w imi zodzieja, tak jakby on sam krad), obwie nitk z zielonego jedwabiu i zagrzebie w gorcym P., a zodziej dozna tak trwog, e odniesie skradzion rzecz K 31 Pok 232. W praktykach o c h r o n n y c h szczeglnie skuteczny jest P. zebrany w Wigili SE 1961/92, na Mazurach za popi dwunastkowy, tj. spalony midzy Boym Narodzeniem a dniem Trzech Krli K 40 MazP 61, 62, czy P. ze rody popielcowej. (a) Posypywanie/obsypywanie P. W wigili Nowego Roku obsypywano P. dom zakrelajc krg magiczny", aby we nie miay przystpu ZWAK 1891/48. Posypywano P. ze rody popielcowej lub P. wygarnitym z pieca w wigili Boego Narodzenia sadzone/siane roliny (kapust, ziemniaki), by chroni je przed szkodnikami/chorobami K 9 Poz 129, Lud 1912/216, K 53 Lit 397, ZWAK 1882/234; gwki kurczt zaraz po wykluciu, by chroni je przed jastrzbiem K 53 Lit 397. P. z resztek wiconego Karw Dobrz 198 czy zeszorocznej palmy Karw Dobrz 193 zakopywano podczas wiosennego siewu, by zapewni dobry plon. P. ze spalonych w wigili Boego Narodzenia gazek wierkowych mia chroni ziemniaki przeznaczone do sadzenia ZWAK 1886/214. Do zwalczania chwastw i pchy ziemnej mieszano nasiona lnu z P. Bit lsk 285. Na Mazurach popioem dwunastkowym posypywano drzewa owocowe i warzywa Wisa 1892/175. (b) Przepdzano przez P. wiecznego ognia, tzn. ognia pierwszy raz rozpalonego przed wyjciem byda na ki krowy, by zabezpieczy je przed czarownicami Lud I896/204, Lud 1908/46, Baz Tatr 166. Podobnie przez P. z palonych sobtek 'ognisk roz palanych w wigili 24 maja' przeganiano bydo, by uchroni je przed zaraz Bar rodP 302; wierzono, jednak e jeli klacz przejdzie przez P. - uschnie ZWAK 1886/100, ->ogie sobtkowy.

P O P I

d o k u m e n ta c ja

P O P I

d o k u m e n ta c ja

336

337

(c ) W y p ic ie p rz ez c h o p c a , k t ry u ro d z i si w c ze p ku P . z e sp a lo n e j c za p k i m ia o g o c h ro n i p rz e d ty m , b y w p rz y sz o c i n ie sta ! si w ie szc zy m u k sz e n ie m c h ro n i w y p ic ie P . ze sp a lo n e g o w a
K K

C zas m ic w grb zapdza, bije piersza godzina. T N N edew 1977, nadto: K 22 Lecz 4 1 , T N L ubcze 1978, K 49 S;i Kr 536. P IE N I Z A L O T N E I M I O S N E

3 9 P o m 3 7 8 . W ie rz o n o , e p rz e d

7 K ra k n i. 3 -- C hocia m nie zako pi i w n ajgbsze doy, K o cha c i , dziew czyno , bd m e po pioy. Lom lsk 395. 4 [W p ien io w ej fo rm u le rek u zy :] S n a b o ru szyszki, n a p o lu ka m yszki, a w "o g ro d zie la szczyn a, na ko m in ku po p i , dej m i, Jasiu, sp ok j. K rzy K uj 1/2 00 , w a r.: K rzy K u j 1 /2 5 7, K 4
Kuj 58, K 22 Leiz 11)1, Pies l 2/21)1, K 6 Krak I I I ) , K 4G Ka S 11.

Z a s t o s o w a n i a p r a k t y c z n e . W c e la c h ty p o w o p ra k ty c zn y ch w y k o rz y sty w a n o g o p o w sz . d o w y tw a rz a n ia u g u (d o p ra n ia b ie liz n y ) K -1 9 S a -K r 9 1 ; u y w a n o P . b rzo zo w eg o , w ierzb o w e g o , to p o lo w e g o K u l W ie l 1 /3 9 9 , o sso w c g o T N M o ty cz i9 sr,, b u k o w ego L u d 19 5 2/32 7 ; d o prania sk r L u d 1 94 7/2 1-1 u y w ano P. dbo w eg o K u l W io l :> /57 ; len n a m in a si w P . W isa 1 9 1 6 /8 7 -8 8 ; w g o r c e j w o d z ie z I', z m i k cz a si p e n y r g K u l W ic i 2 /6 2 5 ; sto so w a n o g o d o szlifo w a n ia b u rsz ty n u
PSL

1 9 7 3 /4 /1 9 3 .

5 L en iw a d z ie w c z y n a le y /p i w p o p ic ie. M a zo w ia n k a w o k i p d zi, je sc e m e d n ieje , Itz tk o w ia n k a w p ie c u te zy , jesc e w p o p ie le .

K 22 Lecz l<)7, war Krzy Kuj 1/135, Pies l 1/ 171.

S to so w a n o g o p o w sz . d o n a w o e n ia k K 3 K u j 5 6 , K 1 6 L u b 6 2 i p l n it siq .sk 2 7 9 . P . p rz y sy p y w a n o n a n o c p al c y si o g ie b y n ie z a g a s K 3 3 c h c i 7 5 , T N K ra sic z y n ip sr,; w g o r c y m P . trz y m a n o g a rn k i, b y p o tra w y n ie w y sty g y p o w sz .

6 - G ore lipka, g ore, popiolm ek sieje, O y s i c , syneczku , nie czekaj n iedziele. P ies l 2/286. 7 - Jaw orek si palt, Popioek si toczy, Spodobay m i si U H anusi oczy. Pies l 1/313, war.: K
Kici 135; ... popioek Sie sypie ... K 46 Ka-S 55.

18

W P . p ie c z o n o : p la ck i z ie m n ia c z a n e K u l W ie l 2 /4 1 9 , p la c k i o w sia n e K 4 9 S a -K r 2 1 , p la c k i z w y tlu c zo n e g o y ta
K

8 K ra k 9 4 , n a K a sz u b ac h p o p ie ln ik i 'p la c k i z re sz te k c ia sta z p c zk w

z ap u stn y ch p ie c z o n e p rze d ro d p o p ie lc o w ' S y c h S G K a sz 4 /1 3 9 ; p e rk i K 1 4 P o z 3 0 2 i ja jk a , w p io se n c e p a stu sz e j P o g o n i d o s ta jn i, b o m n ie ta m w o a j . U p ie k li m i ja jo , w p o p ie le to la j K o t L a s 1 9 9 . W g o r c y m P . su sz o n o g ru sz k i, c o u trw a lo n e jest w p rz y s. N ie za sy p ia g ru sze k w p o p ie le 1 . S p o ra d . w p o d a n ia c h i b a n ia ch b ie d n y g rn ik ja d p la ce k z P . L ig l sk si, p o d o b . b ie d n y c h o p K 1 4 P o z 2 2 4 . W a rto b liw e j p ie n i P rze d ty m b e lo ta k e c za se - ja d o s b e z o k ra s k u sk i z p o p io u
K

8 - U le n iw e j d z ie w c z y n y g a rn k i/ta le rz e/y k i w p o p iele . S to jo y k i za y n ik ie m , O b c ie ra jic h p ie s j zy k ie m . A te g a rk i, co p o d a w o , to za ro sy ju m uraw o, A te m iski, co w popiele, od tak rocznie ju niedziele. T N Ssiadka 1966, w ar.: B iel Kasz nr 197, nadto: K 22 Lecz 81, K 26 Maz 113, K 42 Maz 8, Pies l 2/101; ... garki w popiele ... K 26 M a z 2 1 6 ; ... ta le rze p o d sto e m , za ro li p o p io e m ... K 2 8 M a z 2 3 6 . 9 O j, ru j m i, ra j , w ie lg i p o sa g d a j : szte ry w o rk i sie c zk i i p o p io u n ie c k i. K 5 7 R u C 1 9 1 ; w a r : ... ty ry b e c k t S tec k i, ... p o p io u p b ec k t ... S to in y w 4 0 3 . 10 - [O n ie stao c i m c z y zn :] C h o p si ro zsta n ie , p o p i si ro zsie je , a g d zie si o b r c i, z dziew czcia si m ieje K 12 Poz 122; w ar.: ... popioem sie m iele, ... popioem sie sypie ... K 40
MazP 252, 529, ... popiokiem si sieje ... K 40 MazP 290.

3 9 P o m 4 4 1 . W ie rz y si , e b o g in k i w lu d z k ic h d o m o stw a c h p ie k p la ck i z P .

ZW AK

1 8 8 6 /1 1 1 .
DALLADY

N a p o d sta w ie o b serw a c ji la d w p o zo sta w io n y c h n a P . p rz ep o w ia d a n o m i e r

w ro d z in ie - ra n k ie m w B o e N a ro d ze n ie o b se rw o w a n o P ., je e li w id o cz n y je st n a n im lad d o n i lu b sto p y - w p rz y sz y m ro k u k to u m rz e , la d m a y - u m rz e d zie c k o , d u y - d o ro sy M o sz K u l 2 /4 1 4 -4 1 5 . R o z sy p y w a n o P . n a p o d w rz u , p o p o d o d z e , b y sp ra w d z i o b e c n o d u c h a , je e li stra szy d u c h d o b ry , w y st p u j w p o p ie le la d y lu d zk ie , zy d u c h zo sta w ia la d o k r g y z p a zu ra m i B ieg L e c z 7 . N a p o d sta w ie w y g l d u P ., k ie ru n k u je g o sy p an ia si w r o n o o u ro d z a ju n a p o sz c z e g ln e u p r a w y : w w ig ili ra n o w y g a rn ia j c P . z p ie ca sy p a n o n a k ilk a k u p ek , p rz e w a g a P . b ia e g o n a d a n e j k u p c e - z a p o w ia d a u ro d za j n a w a rz y w a je o z n a c z a jc e W e s l sk 2 1 6 . P o d cz a s w ie c z e rzy w ig ilijn e j sp a la n o z ia rn k a z k a d e g o g a tu n k u z b o a , k t re sp a lio si n a P . - te n g a tu n e k u d a si te g o ro k u
ZW AK

1 8 8 2 /2 1 1 , -* w g le .

W r b y m a t r y m o n i a l n e . W w ig ili w . A n d rz e ja d z ie w c z ta ro b iy z p a k u d w ie la lk i sy m b o liz u j c e d w ie o so b y -je e li p o sp a len iu o b u lale k P . p ad n n a sie b ie z a p o w ia d a o to m a e stw o ty c h o s b K 4 9 S a -K r 1 0 5 , 3 0 0 , K 2 9 P o k 8 0 .

DOKUMENTACJA
PR Z Y S O W IA 1 - N ie za syp ia g ru szek w p o p ie le . N K P P g ru szk a 1 1 (z w iz an e z e z w y c zaje m su sz en ia g ru sz e k w g o r c y m p o p ie le ), war.: Wit Baj 309, 311. P IE N I P O G R Z E B O W E 2 - Z eg n a m c ie , m j w ie c ie w y so ty , ju jid e w m ie rte ln e p o p io y , rw ie sie y c ia p rzd za ,

11 - Z p o p io u p o sp alo n e j d z ie c io b jc z y n i a . w y ra sta k w ia t/d rze w o ; b . n a p o p ie le sieje si k w ia ty : c . p o p i je st ro z w ie w a n y p rz e z w ia tr. a . K a za a z sie b ie [w jt w n a ] sto s d rze w a u o y , i o g n ia p o d d a i sp a li . N a r b c ie ze m n ie p o p io u a ro zsie jc ie m n ie n a p o lu . W y ro n ie ze m n ie b rze zin a b d zie m n ie p a k a rodzin a. W yronie ze m n ie leltja bdzie m nie p aka M aryja. K 27 M az 325, w ar.: B iel K asz n r 85. b . N a r b cie ze m n ie p o p io u ... N a siejc ie n a m n ie g o d ziki, za p a cz za m n m o d zik i. N a sie jc ie n a m n ie b a w a ty , za p a c ze za m n o n a ty . N a sie jc ie n a m n ie ty k w ia t, za p a c ze za m n c a y w ia t. K 1 8 T a -R z 1 8 9 . C . N a p a lcie ze m n ie m ia kieg o p o p io u i ro zsiejcie g o p o w a rsia w skim p o lu . N iek to w ia tro w c e p o p o lu ro zw ie j , n ie k sie w i c e j lu d zi ze m n ie n i n a m ie j . K 4 1 M a z 4 8 1 . 12 Z p o p io u z e sp a lo n e g o w ia n k a w y ra sta k w ia t. M a ry sia za n im [Ja sie m ] ch o d zia , M a e d zie c i tko w o d zia . I c isn a g o n a w o d : P rzez c ieb ie J a siu n ie m o g ! C ze M a ry siu ro b ia , C o se w ia n e c k a n ie w ia ? W id zia e J a siu , w so b o t , J a k ja m ia a m ro b o t . Z a w rzy s i b y o w p iw n ic y , U w i w ia n ec e k o w ie c y . U p a lc ie z n ieg o p o p io u , I o zsiejciez g o p o p o lu ... W yro n ie z n ie g o p o ln y k w ia t, B d zie m i p a k a c a y w ia t! Z W A K 1 8 8 0 /1 3 1 . 13 - 1 'o syp -c m u [k o n ik o w i k a w alera] p a ch o liku p o p ielec p o d p r g , eb y so b ie ten ku n iczek n ie p o zb ija (lu b : n ie p o w a la ) n g . K 3 K u j 2 7 8 . 14 G lo w a /c ia o z m a re j m a tk i ro zsy p u je si w p o p i , g d y c rk a w o a pom ocy. J a k p ierw szy ra z g o se m za w o a a , A ze je ji m a tk a w g ro b ie sy sa a . C rk o , c rk o , d a je sz m i juz po kj B o sie m o ja go w icka ro zsypie w popi . Pies l 1 /26, w ar.: Pies l 1/25 , Pies l 2/3 7.

1'OZAR roPI dokumentacja

cksplikacja

339
338

LEGENDY 15 - Z rozsianego popiou ze spalonej strzechy wyrasta zboe. [Za rad ojca syn w czasie godu zasiewa pole popioem ze spalonej strzechy, dziki czemu ma

POAR
pikny urodzaj.] Krz PBL nr 981, podob. Bieg Lecz 372. BANIE

16 - "Ociec miou takik tszok sinuf. Dwog miou takig mdryk, co posoli "ofec, a czszci byu taki, co siodou zawdy f popiele na piecu. Nitsch Tek 93 pow. limanowski. 17 - [Cyganka zabia on pana, z grobu wyrosa wierzba]: Cyganka, za, wyprawia go [pana] gdzie w podr i ow wierzb ci kazaa i spali, a popi rozsu po trawniku. Ale z tego popiou wyrosa wkrtce ruta i cay trawnik pokry si rut, e kwita i pachniaa. K 51 Sa-Kr 281. 18 - Pop:ehiszfca/syn/krlewicz wybiem groch/mak z popiou [= wykonuje bardzo trudn, niemal beznadziejn prac]. a. Jak przysza niedziela, zmieszaa ta pani popiou z makiem i powiedziaa Popietuszce, e pjdzie'do kocioa, jeeli to wybierze. Pakaa Popieuszko bardzo, a wtem zkdsi si wziy dwa gobki ... Cisz Krak 144, war.: TN Jacnia 1965. b. Krl ... kae zmiesza beczk popiou z makiem ... i mwi modziecowi, e przez noc powinien oddzieli popi od maku. Idzie wieczorem miodzieniec smutny do altany; usiad nad beczk i zaczyna rozmyla; wtem w ogromnej masie wpelzaj mrwki, rzucaj si na mak i do pnocy wszystek wybieraj. ZWAK 1888/56. c. Byo sobie maestwo i miao trzech synw. Najwicej si rodzice cieszyli z naj modszego, ktry by dobry i pikny; ojciec na dol jego posadzi jabonk i zakl j, aby rodzia zote i srebrne jabka. [Kto noc krad jabka, ojciec prosi kolejno synw, by wy ledzili zodzieja, dwaj starsi synowie, ktrym by nie zasnli ojciec dawa do przebierania plewy i groch, ziarna konopi i plewy, zasnli]. Daje [ojciec] mu [najmodszemu] mak z popio em zmieszany wybiera. Przebiera syn mak, przebiera i pilnuje; wtem raptem robi si jasno, kiedy on spojrzy, a ptaszek janiejcy jak ogie leci na jabo; rzuca si chopiec zrcznie i wyrywa mu pirko; a ptak sposzony uciek. ZWAK 1888/51-52. 19 - [wiekra zamordowaa swoje wnuki. Na ich grobach wyrosy topole. Zrobiono z nich ko, a potem spalono, a popi wyrzucono do rzeki:] Ale z tego popiou znowu, cho ivc wodzie, urodzili si takie same dwa chopczyki ze zlotemi gwkami. K 51 Sa-Kr 161, war.: ZWAK 1887/256.
BIBLIOGRAFIA: Afan Poet 2/18,31-32,3/642; Chev Dic 1/297-298; De Vries Dic 25; Duf SNT 495-496; Duf STB 715-716; For Sym 77-79; Herd Lek 127; Kop SMit 910; Kop SSym 332-334; Lur Slow 182-183; S z ad u r a Joanna, Popici, Etnolingwistyka", nr 7, 1995, s. 81-96; Wrt HofT 1/611-617.

Wstp Eksplikacja: Nazwy. Kategoryzacje i kolekcje. Pochodzenie. Wygld Waciwoci. Dziaania. Przewidywanie poaru Obiekt: gaszenie, wyprowadzanie, zamykanie ognia; ochrona przed poarem. Symbolika, sennik Dokumentacja: Zagadki. Przysowia. Modlitwy i modlitewki. Listy z nieba. Zamwienia. Pieni re l i g ij ne . Relacje potoczne. Zapisy wierze i praktyk. Bibliografia

Rozrnienie ognia dobroczynnego i niszczcego (poaru) jest gboko utrwalone. Na wsi tradycyjnej z jej drewnian zabudow, somianymi dachami i plotami z chrustu poar przynosi zniszczenie totalne, budzi przeraenie. Obraz jzykowo-kulturowy ognia niszczcego ma charakter animistyczny; przypisuje si ogniowi cechy istoty ywej, nazywa gociem w czerwonym paszczu. Jest demoniczny, mciwy, dlatego w postpowaniu z nim stosuje si liczne chrzecijaskie sakramentalia (obrazy witych, sl w. Agaty, wod wicon itp.), a w zamwieniach przywouje sowa modlitw bagalnych.
=

-NOWY OGIE, OGIE, OGIE CZYCOWY, OGIE SOBTKOWY, WGLE, ZOTO, AR

Joanna Szadura

Sowo poar etymol. wywodzone od ps. 'gen 'gorcy, ciepy' Vas ES 2/35, si SE 1/323 bdcego te podstaw utworzenia wyrazw: ar, arliwy, arki, gorcy, gorliwy, gorze, grza Briic SE 661-662. Przedrostek po- wizany jest ze znaczeniem 'dokonania' i 'stawania si czego' Vas ES 3/292-293. Oglnopolska nazwa poar czsto funkcjonuje wymiennie z nazw ogie rozwijan w dwuczonowe zestawienia: ogie poarowy K 23 Kai 40, K 28 Maz 201; ogie poarny i< 3-1 chei ieo; ogie poaru. Bliskoznaczne pooga 'wielki ogie, poar ogarniajcy du przestrze' Dek Sier 87, K 2 San 254; przygoda ogniowa K 6 Krak 529. W Chemskiem odrniano samic i samca ognia poarowego uywajc nazw kmycha, kumiszka i kozme K 34 Chei 160, por. ros. kuznec 'kowal' Mif Tok 2/21 i symboliczny zwizek kowala z ogniem i socem siav Mif 234. W formuach sucych gaszeniu P. nazywa si go zdrobniale ogiekiem kochanym Mosz Kul 2/501; ogieniaszkiem 23B; dobrym ogniem 29A. W tekstach zamwie P. okrela si jako gocia 23B; gocia w czerwonym paszczu 2<IA - co odpowiada sowiaskiemu wyobraeniu Swaroyca (bstwa ognia) Lud 1908/49. Etymol. go to 'obcy, cudzoziemiec' z jednej strony traktowany jako 'przybysz niepodany, wrg', z drugiej jako 'przybysz podany' si SE 1/328; Vas ES 1/447. W przysl. i zag. P. jest nazywany take gociem, ale gociem strasznym lub lichym 4. W przysl. te okrelany jako zy gospodarz 3. Wyrazy pochodne: poarzysko 'miejsce po spalonym budynku'; poarnik (1) 'czowiek gaszcy poary' ale te (2 ) 'kto wzniecajcy poary'; poarniczy/poarny 'uywany do gaszenia poarw'; przeciwpoarowy uwydatniaj rne aspekty zdarzenia. 1r T P uwaany jest za jedno z nieszcz, za kar zesan przez Boga na ludzi obok -potopu, -powodzi, godu, morowego powietrza, wojny 22, 31. Wystpuje

POAR - eksplikacja

340
POAR eksplikacja

341

czsto w charakterystycznym szeregu z p o w i e t r z e m , g o d e m , wojn, n ;i g 1 m i e r c i , b u r z , p i o r u n e m , g r a d e m, t r z s i e n i e m z i e m i, por. ir>, 17, 21, K 45 Gr 495. X P. jest: (a) przysyany od Boga Mosz Kul 2/501, ->ogie piorunowy; (b) powstaje z podpalenia; (c) moe powsta sam z siebie, np. jako wynik zaparzenia si siana czy
zboa TN Motycz 1985.

(a) P. uwaany jest za kar zesan przez Boga 22 - z dopuszczenia Boego" wynika K 22 Lecz 268, wybucha gdy Bg gniewa si ZWAK 1881/108. Obok Boga, moe go zesa Jezus lub Matka Boska za grzeszne ycie ludzi 22, zwoenie zboa w dniu w. Anny (26.VII) wisla 1904/365, za olepienie brata Nyr Kar 273, take za naruszenie norm, np. Matka Boska miaa sprowadzi go na wie za to, e dziewczta przebray si za chopakw PSL 1956/3/136. Wierzy si, e jest kar za skrzywdzenie niektrych zwierzt, np. miji, padalca, zaskroca K 51 Sa-Kr 7, bociana ZWAK 1890/128. (b) Wierzono, e le wynagrodzeni murarze i ciele zym sowem mogli sprowadzi P. na wybudowny przez siebie budynek K 34 Chel 166. P. jako akt zemsty istot demonicznych i zwierzt: skrzat (demon sporzcy dobytek w postaci ognistego latajcego ptaka) P. karze za doznan krzywd Mosz Kul 2/675, roznieca go rozgniewany duch wiatru Dek sier 87, podob. ZWAK 1885/59. Take ->ogie sam mci si za ze traktowanie i powoduje P. 39. Wierzono, e skrzywdzony bocian przynosi w dziobie gowni z ognia i zapala
budynki ZWAK 1878/130, podob. Lud 1906/63, Lud 1908/176 i 397, Kul Wiel 3/532 lub krzeSZC

w niebiosa si bij 24, czy id do gry/w slup 23B, 25. Odpowiednio potraktowany zmienia swj kierunek: z a w r a c a za solo w. Agaty Etn] 1989 Bilg 134, podob. ZWAK 1890/63; po posypaniu sol zakrci bawanem i szed w gr K 48 Ta-Rz 73; jidzie w pole TN Motycz 1985, w kierunku wody, w przestrze 23A, B; wg legendy o P. Katany ucieka przed paszczem w. Agaty K 15 Poz 181. R o z s z e r z a si / szerzy 8, s SFr 1/740, por. 28, 29A; prze r z u c a s i LL1975/3/44; r o z k a d a s 1' , tzn. idzie na boki 34; powiksza si, np. gdy w czasie P. gono si krzyczy K 34 Chel 159, ale te g a n i e powsz.; o p a d a LL 1975/3/45; s t a j e 24, 29A, B, schodzi sie do kupy, tzn. nie rozprzestrzenia si 33. (b) Jako sia niszczycielska P. p o e r a K2 San 254, ogarnia/obejmuje 26, s SFr 1/740, zajmuje 10, n i s z c z y 29C, K 34 Chel 160, s p a l a wszystko, jak zodziej zabiera, por. w senniku ludowym w ktrym nicy si P. oznacza zodzieja, zob niej; a w przys. jest nawet uznany za gorszego od zodzieja 7. Za spraw Boga nie spala kocioa K 20 Rad 283, kapliczki Matki Boskiej LSE 1962/85, nie ima si ciany kaplicy K 23 Kai 20. P. prze w i d y w a n o na podstawie: obserwacji zachowania niektrych zwie rzt, marze sennych. W powsz. przekonaniu P. jest zapowiadany przez w y c i e psa, co utrwalone w przys. Wyj psy, ogie wsz 15, podob. SE 1963/128, Wisla 1889/502, Lud
1897/144, Lud 1908/368, Lud 1911/62, ZWAK 1889/72, ZWAK 1890/208, Kul Wiel 3/180. Ogie jest

na dachu ogie dziobem ZWAK 1881/107. Bocian mci si w ten sposb za zniszczenie gniazda, za wybranie jaj lub pisklt Lud 1908/397, ZWAK 1889/72, ZWAK 1892/263 lub za zabicie jednego z nich ZWAK 1890/128, por. te K 17 Lub 137. P. umylnie K 20 Rad 283 wzniecony, zapuscony MAAE 1897/169, zawiecony (fraz. zawieci wieczk komu 'podpali' NKPP wieca 25, por. tez 6) byl czynem surowo karanym Bar rodP 371, czsto ogniem, tzn. przez spalenie. Wierzono, e wyledzi podpalacza moe mezelmk, tzn. czowiek szczliwy od Boga, zwykle ostatnie dziecko wchodzc na gruszk i spogldajc w ogie 38. P. wzniecane przez najedcw czsto pojawiaj si w pieniach i wspomnieniach wojennych K 23 Kai 208 i 214, Lud 1899/128. Wymienia si rne przyczyny nieumylnego spowodowania P. - w myl przys., e Maa iskierka wielki poar wznieci 5. W anegdocie przyczyn P. jest wyganianie kota z chyy [chaupy] K 51 Sa-Kr 383, w legendzie chop wznieca P. w stodole nieudolnie naladujc Chrystusa i w. Piotra, ktrzy mcili zboe ogniem Krz PBL nr 752A. Przyczyn P. s przyniesione do domu diabelskie pienidze LSE 1965/80. Ogie P. ma barw c z e r w o n : to go w czerwonym paszczu 23A, czerwony kur 1; w pieni: ogie si iskrami rumieni Nyr Kar 157. O Jest g w a t o w n y , s t r a s z n y , n i s z c z y c i e l s k i Bart Lub 333. Powiedzenie To za bydzie ogiy na dachu oznacza 'ktni, awantur' NKPP ogie 35. Podstawowe dziaania P. to (a) ruch, (b) spalanie (niszczenie): (a) P. wy b u eh a K 15 Poz 124, sz a le je s SFr 1/70, p rzy c h o d z 1 7, przychodzi w gocin 27, moe i w gocin do czowieka, ktry go zamawia K 34 Chel 160; goni, tego kto go zamawia 33, 35, goni za gospodarzem K 52 Br-Pol 447. Kierowany jest w gr podczas gaszenia sowami: Nie bierz'sie szyrokn, a bierz sie wysoko 23A;

te zapowiadany przez pojawienie si w i e w i r k i (analogia koloru) Kul Miw 432, Szyf MiW 137, K 42 Maz 404, zajca, ktry wpadnie pomidzy domy, do obejcia albo do wsi Lud 1897/144, Szyf Miw 137, Kul Miw 432, Sim Wierz 287, i przez u r a w i e przelatujce nad domem ZWAK 1878/132. P. powsz. zapowiada nice si s o c e ZWAK 1885/45, K 42 Maz 396, p s z c z o y Kul wiel 3/495, K 46 Ka-s 489, K 42 Maz 396, K 17 Lub 119, take inne obrazy senne, jak: zodziej wisla 1905/154, muchy, most, galopujcy ko, siwe konie, chorgwie, Cyganie, mae dziecko, mae gsi, soma Etnl 1994 Nieb 158. G a s z e n i e P. miao charakter magiczny, opierao si na przekonaniu o bez silnoci czowieka wobec szalejcego ywiou ognia. Symboliczne dziaania z zasto sowaniem specjalnych rekwizytw czono z reguy z wypowiadaniem prb i zakl adresowanych do ognia. Okrelenia gwarowe: uciszenie 23A, upokojenie 24, umierzenie 25, K 21 Rad 2.13, uspokajanie, uproszenie K 34 chel 160 - wskazuj na to, e P. traktowano jak i s t o t yw. W Chemskiem wierzono, e ogie samiec jest atwiejszym do uproszenia ni samica i< 34 Chel 160. Okrelenia oddalanie K 34 Chel 160, wyprowadzenie oraz duszenie, tumienie K 15 Poz 181 zakadaj samodzielno i podmiotowo P. P. mg by: gaszony wod, ziemi l u b przy pomocy rodkw i zabiegw magicznych; wyprowadzany; nie dopuszczany do okrelonych obiektw. Do gaszenia (uspokojenia, uciszenia) ognia poarowego uywano przedmiotw wiconych, wierzono bowiem, e odbieraj one si P., swoj za moc powoduj, e ogie ganie lub kieruje si w podan (bezpieczn dla ludzi i ich dobytku) stron 23A, 33, 37. P. gaszono: powsz. sol/chlebem w. A g a t y (wiconymi 5.II), ktre rzucano w pomienie 23B, 36, tak potraktowany ogie sam przygasa wisla 1898/153, bo nie ma juz mocy K 17 Lub 123; wod wicon w dniu w. Agaty ZWAK 1890/63, Wisla 1898/53, Bar
rodP 282, Kot San 61; wicon W dniu W. Baeja Baz Tatr 136; wicon Wisla 1904/81,

sim wierz 238. Do ognia poarowego wrzucano take wianki wicone w Boe Ciao Baz Tatr 157; agnuski (f.j. rodzaj votum, powicane przez papiea w sidmym roku

POAR POAR eksplikacja

eksplikacja

MA
342

pontyfikatu) PSL 1973/1/28. Przed palcy si budynek wynoszono przedmioty sakralne, obchodzono z nimi miejsce objte P., np. powsz. obrazy w. Agaty, w. Floriana, Matki Boskiej, w. Wawrzyca 37, wianki wicone na Boe Ciao TN Motycz 1985. Zamykano ogie w m a g i c z n y m k r g u , np. obchodzono palcy si budynek dokoa rzucajc w ogie sl w. Agaty 23A, B (por. wyej), zalecano, aby mczyzna nago chaup palc si oblecia naokoo 38. Do innych sposobw gaszenia P. naleao napisanie na drzwiach sw, co Pan Jezus na krzyu wymwi MAAE 1908/47; odmawianie siedem razy Ojcze nasz wspak ZWAK 1878/132; przerzucanie przez P. kretowiny 'ziemi z kretowiska' ZWAK 1881/140. P. by niechtnie gaszony, wierzono bowiem, e kto ogie zgasi, cignie go pniej za sob i jest w ten sposb przyczyn innego P. 35. Istniaa rwnie obawa przed obraz ognia, gdy gasio si go wod wisla 1898/152. Wiele zabiegw suyo nie tyle ugaszeniu go, co wyprowadzeniu, np. na pole, w kierunku wody lub pust przestrze 23, 33, 36. W tym celu obraz w. Marcina wynoszono i stawiano w kierunku ognia TN Cholowice 1985, objedano konno trzy razy palcy si budynek, przy czym za trzecim razem szybko, by nie by uchwyconym przez pomienie wisla 1894/725, wyprowadzano gospodarza, aby ogie za nim pogoni K 52 Br-Pol 447, rzucano sl i chleb w. Agaty 23A, B, aby spowodowa zmian kierunku ognia Pel Dem 66, rzucano sl w. Agaty w kierunku nadcigajcych chmur Pel Dem 62, wrzucano w ogie skorupki ze wiconych jaj, by pomienie poszy w gr PSL 1965/2/IH. czono zamwienie ognia z czynnociomi magicznymi majcymi skierowa ogie w okrelone miejsce 23A, ii, np. zamawiajcy obchodzi trzykrotnie miejsce objte poarem zamykajc go tym sposobem w magicznym krgu 23, potem odchodzi z miejsca P. w puste miejsce 23B, pole 23A, 33, by ogie za nim poszed Etnl 1989 Biig 134, szed w kierunku wody 23B, Gaj Rozw 47 lub sta w jednym miejscu, a do zupenego wypalenia ognia Gaj Rozw 47. Powoujc si na majestat Boga, Matki Boskiej, Jezusa, witych nakazywano w specjalnych formuach ogniowi, by nie pali si, nie zaszkadza, me podnosi si, stal spokojnie 23-29. Aby P. si nie rozszerza na ssiednie budynki kadziono na ich dachach obraz w. Agaty TN Motycz 1985, podob. wisla 1904/81, obnoszono wok palcego si domu chleb w rzeszocie K 52 Br-Pol 433, krelono wicon kred koo i wypowiadano formuy zamykajc ogie w magicznym krgu 29C, por. te formuy 24 30. Ze szczeglnej askawoci i pomocy przy gaszeniu P. synie Matka Boska 1'iko-szowska K 21 Rad 233, moe go zgasi swym paszczem 26, czyni to take b. Czesaw K 15 Poz 181. Sposb z a c h o w a n i a siew czasie P. Zalecane jest szybkie i zespoowe dziaanie 10, 12, fraz. biey/jedzie jak na ogie / do ognia znaczy 'szybko' NKPP biec 22, war.: Dob Niem 108, ale P. to take okazja do kradziey 14. O P. zawiadamiano za pomoc dzwonka umieszczonego na drzewie obok zabudowa K 23 Kai 262, uderzaniem w przystawk K 21 Rad 168; biciem w dzwon Gaj Rozw 137; woaniem gore! gore! K 17 Lub 194. N a k a z y i z a k a z y . Z P. naley natychmiast wynie obrazy wite K 22 cz 268; st, chleb Wisla 1898/153. Wyrzuca si przez okno konewk wisla 1889/491; nie wyrzuca si pocieli Wisla 1889/491. W czasie P. nie wolno: krzycze, bo ze na ten wrzask bardziej si jeszcze sroy, podrzuca ogniem do gry i poar powiksz K 34 Chel 159. Kobiecie

ciarnej nie wolno patrze na P. l u b dotkn si gdziekolwiek, bo dziecko bdzie miao w tym miejscu pomicnic, tj. czerwon plam, znami wit Baj 65, ZWAK 1886/85,
1890/190, TN Krasiczyn 1985, ->pomie.

O c h r o n a . Przed P. chroni czowieka Bg, Jezus 16, 19, Matka Boska, do ktrej kierowana jest proba o wstawiennictwo u Syna 31 i niektrzy wici. witymi, do ktrych zwraca si o ochron przed P. a take prosi o ask ugaszenia go, s: powsz. w. Agata Lud 1903/410, K 15 Poz 181, Kul Wici 3/525, K 28 Maz 339; w. Florian - patron
Straakw Kul Wiel 3/525, SE 1963/113, PSL 1967/2/76, K 5 Krak 14, K 7 Krak 93, TN Krasiczyn

1985; w. Wawrzyniec 32; lokalnie w. Barbara 20, Kul Wiel 3/525; w. Baej Baz Tatr
136, W. Izydor TN Motycz 1985; w. Antoni TN Motycz 1985; w. Ignacy Wisla

1903/684;

w. Krzysztof 17. W celu ochrony budynkw wykonuje si szereg czynnoci praktycznych ju w momencie budowy, np. somiane strzechy nascza si glin Kul Wiel 2/390, uywa si do budowy domu materiau, ktry nie powinien si atwo pali 13, nie uywa si drewna z skiem zwanym wiec, bo ogie pewny Kot San 124, pod kady kamie wgielny domu kadzie si wicon na Trzech Krli kred i bogosawi si miejsce sowami modli-tewki do w. Floriana 21. Nie sadzi si w pobliu domu paproci Red. Kielce 1994, gdy w chwili, gdy zakwita, zstpuje na ni piorun i< 17 Lub 153. Przed P. chroni przedmioty sakralne umieszczane w pobliu domu, np. krzy ustawiony przed obejciem lub przybity do szczytu domu PSL 1961/4/208, kapliczka wyrzebiona przez gospodarza PSL 1958/1/19, przechowywany i odmawiany w domu tekst modlitwy o mce Jezusa Sen N. Maryi Panny is; tzw. listy wite" peni podobn funkcj: Ogie mu [czowiekowi, ktry bdzie w posiadaniu listu] szkodzi nie bdzie, ani aden zy czowiek, ktry by chcia majtek jego zabra Kot Zn 216. Przechowywano w domach take przedmioty powicone, powsz. sl i chleb w. Agaty 9, SE 1974/63, Kul wiel 3/525; pisanki PSL 1965/2/102; palm wielkanocn SE 1963/113; krzyyki z palm umieszczano w Wielk Sobot na szczycie domu lub nad drzwiami PSL 1971/4/246; agnuski (rodzaj votum) PSL 1973/1/28; gromnice Bar rodP 281. Niektre przedmioty umieszczano w specjalnych miejscach, np.: wianki wicone na oktaw Boego Ciaa Szyf MiW 66 wieszano przy oknie TN Motycz 1985, SE 1965/34, na cianie obok drzwi wejciowych Kot San 72, na strychu, pod strzech Baz Tatr 157, SE 1963/113; ziele/wianki wicone na Matki Boskiej Zielnej LSF, 1963/113 wieszano w stodole Lud 1910/6 I; smrek wzity z przybrania otarzy w Boe Ciao kadziono za krokiew Baz Tatr 160, podob. gazki dbiny, wierku lub brzeziny ZWAK 1879/24, powicone gazki wierzby wtykano w rne szpary budynkw Kot Podg 70, kadziono wiciokrzew czarny za krokiew ZWAK 1882/271. W celach profilaktycznych odmawiano specjalne modlitewki is-21. Kierowano je do Jezusa 19, w. Barbary 20, w. Floriana 21. Odmawiano je w specjalny sposb i w okrelonym czasie 18-21. Do zabiegw profilaktycznych naleao posypywanie domu sol wicon w dniu
W. Agaty SE 1963/114, podob. TN Motycz 1985, TN Krasiczyn 1985, Sol wicon na Wielkanoc TN Krasiczyn 1985 ; obnoszenie wok domu zarzewia z gogu palonego przed kocioem w Wielk Sobot Wisla

1897/802; wiconego Pk Biig 239; w Wielki Poniedziaek straacy polewali dom wod, eby wam si nie palio TN Okale 1986. Przed P. miay

POAR POAR dokumentacja

dokumentacja

34.5 344

15 chroni pielgrzymki do grobu w. Bogumia, arcybiskupa Gnienieskiego, byy to tzw. ogniste processye" K 23 Kai 203. Powsz. wierzy si, e przed P. chroni g n i a z d o bocianie na budynku Lud 1908/m, ZWAK 1878/130, ZWAK 1881/108, PSL 1961/1/15; a take przybicie na drzwiach domu ywego nietoperza ZWAK 1886/102; trzymanie za piecem limsa (rodzaj kamienia) Kot Podg 85. Aby P. nie przenosi si z ssiednich budynkw sadzono midzy nimi drzewa LL 1975/3/44, sady owocowe Kul wiel 2/374. Jeeli palio si ssiednie gospodarstwo, trzy razy obchodzono swoje z obrazem w. Agaty Pel Dem 64; wynoszono sito, ktre gospodyni w posagu dostaa i obracano je w przeciwn stron ognia ZWAK 1886/114. By nie sprowadzi P. na swj dom nie dzikuje si za poyczony ogie Lud 1924/73, nie przyjmuje si od pogorzelca byda K 48 Ta-Rz 287, podczas zamawiania P. ucieka si w kierunku przeciwnym ni dom zamawiajcego, aby ogie usyszawszy zaklcie, zaraz za nim nie poszed w gocin K 34 Chel 159; nie piecze si chleba w Wielki Pitek, ani nie warzy chust przez oktaw Boego Ciaa K 21 Rad 168. Istnieje przekonanie, e jeli panna moda ma na sobie w dniu lubu jak czerwon rzecz, to sprowadza to na modych P. K 24 Maz 281, K 28 Maz 201, podob. nie ubiera si w nic czerwonego dziecka do chrztu, by przez ogie nie byo nawiedzane K 28 Maz 118. fc Symbolem P. jest c z e r w o n y k u r 1; pot. zwrot fraz. puci komu czerwonego kura na dach to 'podpali mu dom'. P. w s e n n i k u oznacza s o c e K 4 6 K a - S 4 8 9 i s z c z c i e ZWAK 1890/217, ale
te k t n i TN Okuninka 1975 i Z o d Z l e j a Etnl 1994 Nieb 153, nadto: Kul Wici 3/491, K 34 Chel 201, K 17 Lub 119, TN Okuninka 1975, Wisa 1905/154.

Wyj psy, ogie wsz. NKPP pies 325, podob

ZWAK 1887/220.

DOKUMENTACJA
ZAGADKI 1 - Co to je za kur: je czerwiony a nmilej na somianym daku sedzy? (Ogie). Folf Zag nr 175. PRZYSOWIA 2 A - Ogie i woda najwiksza trwoga. NKPP ogie 31. 2 B - Ogie i wojna chleba nie da. NKPP ogie 32. 3 - Ogie i woda dobrzy sudzy, lecz li gospodarze. NKPP ogie 30, war.: ZWAK 1878/176; por. zag. Dobry gospodrz a lechy gosc. (Ogie). Folf Zag nr 365. 4 - Ogie to straszny go. NKPP ogie 39. 5 - Maa iskierka wielki poar wznieci. NKPP iskra 6, war.: ZWAK 1883/104, Lud 1907/157, TN Motycz 1985, TN Cholowice 1985, TN Krasiczyn 1985; war.: Z trochy skry skrytej czsto ognie wielkie byy. NKPP pocztek I4c. 6 - Kto ogie sieje, zbiera poar. NKPP sia 23j. 7 - Zodziej, bywszy w domu, kty zostawi, a ogie, kiedy przyjdzie, wszystko zabierze. NKPP ogie 54. 8 - Zle jak ogie si szerzy. NKPP zle 73. 9 - Chleb (sl) witej Agaty od ognia strzee chaty. NKPP Agata w. 1. 10 - Gdy si ogie zajmie, zrazu gasi trzeba. LL 1964/1-2/146. 11 Saby ogie lada wiatr zgasi, a wielki si od wiatru mnoy. NKPP ogie 48. 12 - Kto nie gasi ognia u ssiada, jego si ciana prdko zajmie rada. NKPP ssiad 11. 13 - Kto z drzewa kleci, ogie nieci. NKPP drzewo 36; war.: Kto muruje - buduje, kto z drzewa kleci - ogie w domu nieci. NKPP murowa. 14 - Przy ogniu jeden bdzie z konwi, a dziesitek z worem. NKPP ogie 47.

MODLITWY I MODLITEWKI 16 - [ Li tania o bogosawiestwo Boe dla urodzajw polnych" odmawiana w czasie konnej procesji wielkanocnej w Pietrowicach Wielkich w diec. Opolskiej:] Miosierny Boe od wszego zego, od godu, moru, ognia i wojny, od piorunw i gradu, od zniewagi darw i dobrodziejstw Twoich - zachowaj nas, Panic. Siw Blog 18. 17 - [Modlitwa do w. Krzysztofa wygaszana podczas burzy:] wity Krzysztofie, chwalebny mczenniku, upro tym, ktrzy si do Ciebie uciekaj, ochron od powietrza, moru, trzsie ziemi, piorunw, ognia, wylewu, osaniaj ich przed susznym gniewem Boym, tu na ziemi ... Etnl 1994 Czy 173. 18 Modlitewka Sen Matki Boskiej chroni od ognia i wody. a. wita Dorochwija rano wstaje, Na ksiki swoje wzglda. C na nich dobrzego ujriala? Pasyj, pazury. witego Stanisawa msza bya. Kiedy Panienka zasna, Przyszed do niej Syn Boy: Matko moja, pisz?" pi, synu mj drogi, ale mi si sta straszny sen o Tobie, em ci widziaa w ogrojcu zranionego, na krzyu przybitego. Matko moja, ja si do tego nie czuj. Pitrze, Pawle, chod po wiecie, powiadaj maemu, duemu: kto t modlitw zmawia bdzie trzy razy dnia, na moj mk wspomina bdzie, od ognia nie zgore, od wody nie utonie ... ZWAK 1879/61; war.: Kto bdzie odmawia t modlitewk W pitek przed wieczerz, W sobot przed niadaniem, W niedziel rano przed kazaniem, Na wojnie nie zginie, W ogniu si nie spali, Potpiony nie bdzie. Kot Zn 118; ... Nie zginie na ogniu, na wodzie, Na adnej przygodzie ... Kot Zn 93; Kto te modlitewk odmawia bdzie, Temu ani ogie szkodzi nie bdzie ... Kot Zn 481; ... Bd go od wszystkiego za obrania: Od psa wciekego, Od zwierza lenego, Od ognia upalenia, Od wody utopienia ... Kot Zn 33, war.: Kot Zn 146, 474. b. Widziaam ci w Ogrjcu obnaonego, od Kaifasza do Piata, od Piata do Heroda prowadzonego ... A Pan Jezus na to najczulej odpowiedzia: Matko Miosierdzia, kto ten sen przy sobie bdzie nosi ... nago miercio nie umrze ... We wtorym domu modlitwa znajdowa si bdzie, w tern domu ogie szkodzi nie bdzie)). Pk Bilg 234-235, war.: ZWAK 1879/59. 19 - Jezus/Bg chroni przed ogniem, wod, burz, piorunem. a. Panic Jezu Chryste, prosz ci o zachowanie od wszelkich burz, ognia i piorunw, amen. Pel Dem 65. b. Sam Pan Jezus we drzwi wchodzi, Najwitsza Panna za stolikiem siedzi, przelewa swoj krew od kielicha do kielicha. Kto z tego kielicha zaywa bdzie, od nagiej mierci nie gin bdzie. W wodzie nie utonie, w ogniu nie zgorzeje. K 22 Lecz 180. C. czy na wodzie, czy w ogniu, to bez czasu mierci nie bdzie. J(to do Boga ucieka, czowiecze, to adna bieda w drodze nic dopiecze. K 57 RuC 1118. 20 - w. Barbara chroni przed ogniem i wod. wita Barbarcczko, zakonniczko Boa! ... ja ci tez prosz, bym marnie nie zgina, W ogniu mc zgorzaa, W wodzie nic utona ... Kot Zn 470, war.: Kot Zn 421. 21 - [Modlitwa do w. Floriana wygaszana w momencie pobogosawienia miejsca, na ktrym ma by wybudowany dom:] W imi Ojca i Syna i Ducha witego Amen; wity Floryanie bron od ognia, powietrza i nagiej mierci. K 5 Krak 150. LISTY Z NIEDA 22 - Jezus bdzie kara grzesznikw ogniem, godem, morowym powietrzem, chorobami, wojnami. Ja Jezus Syn Boga ywego bnd Was kara godem, powietrzem, ogniem, mieczem, nieprzyjacielem, chorobami rnemi, ktre z dopuszczenia mego dugo trwa bd a jeeli si nie upokorzycie grzechotu waszych i zoci nie poprzestaniecie ... MAAE 1908/122; war.: Bd was za to kara glodym, Morzy ogniem i morowym powietrzem. Kot Zn 459.

346

POAR - dokumentacja roAR dokumentacja

347

ZAMWIENIA 23 Ogie gasi si sol w. Agaty i sowami: Witaj gociu xv czerwonym paszczu I Ogieniaszku, Zygmuncie ... 23 A - To sie bierze sl, ktra jest wicona pitygo lutygo na wito Agat, w kociele. Idzie sie z to solo do budynku, ktry sie pali, dokoa go sie obchodzi, tak ze wschodu na zachd, eby nie pod wschd, tylko tak jak stce wschodzi, ji dokoa. Ji mwi sie tak: Witaj nam gociu, w czerwnem paszczu. Nie bierz sie szyroko, a bierz sic wysoko)). Ji to trzy razy sic obyjdzie ten budynek z ogniem, co sie pali ji obsypie sic tak tom solom, poprszy sir. dokoa, i to ogie sie uciszy, ji pjdzie do gry. [Potem] Trzeba byo ji w kierunku wody zawsze ... A jak ni ma wody, to jidzie w pole. Etnl 1989 Bilg 133; war.: Witum cic gociu, w czerwonym poszczu, nie szerz sie szeroko, tylko wysoko. ZWAK 1889/77, war.: Lud 1908/47, Mosz Kul 2/501, podob. TN Banachy 1984. 23 B - Gdy we wsi wybuch poar, trzeba go byo skierowa w puste miejsce lub w gr, jeli obok brako wolnej przestrzeni. Brano wwczas do jednej rki sl wicon w dzie w. Agaty, do drugiej cz kobiecego stroju, w ktrym brao si lub. Rzucao si po odrobinie soli w ogie z czterech stron, a nastpnie ow lubn rzecz, np. chustk czy zapask, machao si w kierunku wolnego, nie zabudowanego miejsca. Mwio si przy tym: W imi Ojca i Syna, i Ducha witego Zygmuncie! Zegnam ci krzyem witym, Przykrywam ci. Id w przestrze! Id w przestrze! [albo] Id do gry! Id do gry! Kot Zn 188, war.: LL 1973/3/52; Kto rozumiejcy" obchodzi poar dookoa, za kadym obejciem wrzuca w pomienie gar soli ze witej Agaty" ... i wymawia: Ogieniaszku, Zygmuncie, witym krzyem egnam ci, Ty go i ja go, Nie pal si, bo juz do. Kot Las 96. 24 - Stj, ogniu, w niebiosa si bij, na ziemi upadaj, tak si upokoj Bo moc, wciornkich witych pomoc, jako si upokoia Syna Boego mka. LL 1972/3/56. 25 - Ogie tak umierzy: Ogniu, nie arz si Bo moc, Panny Maryje] moc, wszystkich witych pomoc, id w slup, nie zaszkadzaj Bo moc. LL 1972/3/51. 26 - Co zawzi, co ochyn [ogarn], w imi Ojca etc., aby nie zaszkodzi!, jako Pannie Maryjej paniestwo jej nie zaszkodzio. Niechaj ci ochyn Panny Maryjej wosy, Panny Maryjej paszcz, aby nie zaszkodzi. LL 1972/3/51. 27 - Przyszed do nas w popiechu Ezechjasz, Mesjasz w gocin. Nieche si zadowoli tym, co sam wzi od nas w nocy, w imi Ojca i Syna i Ducha witego. /lmen si nie mwi. Wisa 1892/407; war.: ... bo trudno mu czego wprost zakazywa. Lud 1908/47. 28 Ojcze nasz itd. Ogniu, ty pomieniu gorejcy, rozkazuje tobie Chrystus Pan, mz boy, przeze mi, sug niegodnego, aby si dalej nie rozszerza, lecz na tym miejscu zosta; co uj, to trzymaj przez Pana Boga moc, Ojca i Syna i Ducha witego pomoc. (Ogie do trzech razy oblecie, co raz wchodzc, to Ojcze nasz zmwi). Wisa 1892/405. 29 A - [Podczas kropienia ognia wicon wod mwi si:] Logniu dobry, my podno sie I niy szerz sie. Stj spokojnie, W imi Trjcy wityj, Amen. Sim Wierz 238. 29 B - W imi Trjcy witej Niech ten ogie stanie Jak woda w Jordanie, Suchaj gosu mego I Ducha witego. Sim Wierz 238. 29 C - [Po zakreleniu wicon kred krgu wok miejsca objtego poarem wymawia si sowa:] W Imi Ojca i Syna i Ducha witego, Nie niszcz ogniu dobytku tego, Jak Chrystus byt chrzczony w Jordanie, Niech ten ogie ustanie. Sim Wierz 238. 29 D - [Po zakreleniu wicon kred krgu wok miejsca objtego poarem wymawia si sowa:] Nakazuj ci ogniu W imi Boga i krwi jego By nie przestpi koa tego. Sim Wiera 238. 30 - Mona zamwi ogie, odmawiajc siedem Ojcze nasz, zaczwszy z koca, wspak ZWAK 1878/132. PIENI RELIGIJNE 31 - Od powietrza, godu, ognia i wojny zachowa moe Bg / Syn Maryi - za jej przyczyn. a. O Matko! za nami - mikcz Syna probami, gdy ma kara, bro - i przed gniewem

chro, zastaw piersiami. Sta si nam Maryja jako wa zbrojny, od powietrza, godu, ognia i wojny, gdy Syna ujrzysz gniew, rozbrj jego do. K 22 Lecz 173. b. Gd. ogie, wojn, niech Twoja przyczyna, ubaga nam gniew u Twojego Syna, wyjednaj, aby umierzy zarazy, Panno bez zmazy. K 57 RuC 1117. c. [Ten sam motyw w pieni dziadowskiej:] Pro Go [Jezusa], Matko, kadej chwili, bymy z godu me zginli ... Ty gorejca pochodna [sic!] - bro nas zawsze i od ognia. Bymy poaru nic znali i zawsze ci dzikowali. Nyr Kar 60, podob. K 41 Maz 516. d. [Lokalnie w wieluskicm dodawano:] Od powietrza, godu, ognia, wojny i od Widcradza, zachowaj nas Panie! (wierzono, e w Wideradzu straszy diabe) K 23 Kai 224; w anegd. Od godu, ognia, wojny i teciowej zachowaj nas Panie. LL 1980/4-6/101. 32 - w. Wawrzyniec gasi poary, chroni przed nimi. a. Ty jest od ognia szczeglna zasona, Ciebie wiat wielbi i ma za Patrona. Zagaszaj poary kto Ci z dobrej wiary zawoa. K 23 Kai 103. b. Ciebie Wawrzyczc wity za 1'atrona niechaj cay wiat i nasza korona uznaje zawsze w ogniu piorunowym i przypadkowym. ... Nam zjednaj Bosk mio, Patronie w wszelkich potrzebach i w o s ta tn im zgonie. Upro, aby Bg oddali swe kary, ognie, poary. K 22 Lecz 177. RELACJE POTOCZNE 33 - To znw jest sl wityj Agaty, na wito Agat wici sie w kociele i chto wemie sobie, te sl, i jidzie, ji tak rzuca [w razie poaru], prze w ten ^ogie nie rzuci, bo nie podeyjdzic do ygo ^ognia, alie obyjdzie dookoa. To ja ty widziaam na swoje oczy, bo ju nasze budynki przyszed ogie, palio sie jeszcze jak kobieta obysza dookoa i musi pj w pole, bo jakby posza wsio, to pdzic *ogie za niou. A ten ^ogie ...to ju sie schodzi do kupy, juz i stano, ju sic nic palio wicyj. TN Korczw 1984. 34 -- ... jak licznie sie pali, wanie ten dom, ta na chwa Boo ... a jak sie rozkada tak: oo, to nieszczcie bdzie, to sie druga chalujya zajmie. TN Krasiczyn 1985. ZAPISY WIERZE I PRAKTYK 35 - Ogie goni zamawiajcego. Zamwi [rzdca] ogie i poar usta. Rzdca pocz ucieka, pomienie puciy si za nim. Chcc si uratowa, wskoczy z koniem do jeziora za cmentarzem ..., ale zaplta si W uprz i uton. Wisa
1891/725, por. te TN Banachy 1984, K 52 Br-Pol 447.

36 - Sl i chleb w. Agaty umierzaj/odwracaj ogie. Na w. Agat wic sl i chleb i takowe przy s i ln ym poarze w ywio zaarty wrzucaj, przypisujc im wasno umierzenia ognia lub odwrcenia wiatru na pole, by nie szkodzi budynkom w pobliu stojcym. K 23 Kai 68; [Informacje o stosowaniu soli w. Agaty:] ZWAK 1878/132, ZWAK
1890/63, Wisa 1889/491, Wisa 1898/153, Wisa 1903/684, Kul Wiel 3/525, Wit Baj 144 i 152, Bar rodP 282, K 24 Maz 115, LSE 1974/63, Gaj Rozw 47, TN Motycz 1985, K 48 Ta-Rz 73, Kot San 61, K 45 Gr 522; [o stosowaniu chleba:] ZWAK 1878/132, Wisa 1889/491, Lud 1903/410, Kot San 61.

37 - Obraz w. Agaty / w. Floriana / Matki Boskiej Czstochowskiej / w. Wawrzyca wyniesiony przed dom / obniesiony wok domu gasi poar / powoduje zmian kierunku ognia.
a. [Obraz w. Agaty:] Wisa 1894/724, Wisa 1903/684, Etnl 1989 Big 134.

b. [Obraz w. Floriana:] LSE 1963/113; [w domu, w ktrym wisia] obraz witego Floriana ji do tego obrazu [ogie] doszed i zga. TN Motycz 1985. c. [Obraz Matki Boskiej:] K 23 Kai 68, Wisa 1894/724. d. [Obraz w. Wawrzyca:] Wisa 1894/724. 38 - Gdy si pali, trzeba dla zgaszenia ognia, aby mczyzna nago chaup palc si oblecia naokoo. ... W czasie poaru, jeeli si znajduje szczliwy czowiek od Boga, a wejdzie na gruszk lub wreszcie na inne owocowe drzewo, to z niego widzi w ogniu podpalacza; zwykle takim szczliwym jest ostatnie dziecko, nazywane mezelnik. K 51 Sa-Kr3.

348

POAR

dokumentacja

39 - Dwa ognie rozmawiaj o zym traktowaniu przez gospodyni i postanawiaj zemci si spalajc jej chaup. Ognie rozmawiaj midzy sob. Nie godzi si poycza ognia z innej chaupy. Pewna kobieta poyczya sobie ognia. Na kominie poyczony ogie zacz rozmawia z miejscowym. Moja gospodyni, mwi pierwszy z niech, co wieczr i poranek oczy mi przemyje, przeegna. A moja, mwi drugi, pomyjami mi zachlapie. - Co jej za to zrobi? Trzeba z ni poigra! Wziena si chaupa spalia. Opowiadajca uwaa t kar za bardzo suszn, gdy ogie powinno si na noc zalewa czyst wod i ogarnia. Wisa 1888/307 Lukw, podob. Wisa 1898/151, K 53 Lit 403, K 17 Lub 79, K 33 Che 75, wg
Mosz Kul 2/502 motyw zachodnio- i wschodniosowiaski. BIBLIOGRAFIA: Duf STB 615-620, Herd Lek 64; Kop SMit 921; K o z i o Maria, Go w czerwonym paszczu. Pogaskie i chrzecijaskie elementy w ludowym stereotypie ognia, Akcent" 1986, nr 26, s. 48-51; Slav Mif 316-317; SSSI 279; Tom Drz 39; Usp Rus 71, 171-173, 228; Wrt HolT 2/1415-1433.

KAMIE

-OGIE, OGIE PIORUNOWY, POMIE, SOCE, AR.

Joanna Szadura

Wstp Eksplikncja: Nazwy Rodzaje kamieni. Kolekcja. Opozycje. Pochodzenie. Wygld: wielko, ksztat, znaki na kamieniach. Waciwoci. Ilo. Zachowania i stany. Przeycia. Obiekt. Adresat. Uytek: materia, narzdzie, zakazy uywania kamienia. Przepowiednie. Lokalizacja kamienia. Kamie jako lokalizator Ekwiwalencje. Symbolika, sennik Dokumentacja: Zagadki Przysowia, Zamwienia. Modlitewki. Koldy boonarodzeniowe. Pieni wielkanocne. Pieni dyngusowe Pieni weselne. Pieni rodzinne. Pieni miosne i zalotne. Przypiewki miosne i zalotne. Pieni sieroce. Pieni dziadowskie. Pieni grnicze. Pieni onierskie. Ballady. Pieni inne. Widowiska boonarodzeniowe. Mity kosmogoniczne. Banie. Legendy i podania. Relacje potoczne. Zapisy wierze i praktyk. Bibliografia.

W polskiej kulturze i w polszczynie ludowej istnieje przekonanie, e kamie znajduje si na granicy wiatw, poza miejscami zamieszkania czowieka. Na kamieniu dziej si rzeczy zwizane ze zmian lub stanem oczekiwania na ni, skada si na nim ofiary; miejsce pod kamieniem jest miejscem ukrycia, jest zwizane ze zmarymi i zymi duchami. Sam kamie moe te przenosi albo zatrzymywa zo (niekiedy dobro); symbolizuje rodek wiata i miejsce przejcia z jednego wiata (stanu) do drugiego. Kamienic s ostre i nieruchome. S symbolem twardoci, nieczuoci i ciaru. W kulturach n a j s t a r s z y c h kamienie wizano z Matk-Ziemi, uwaajc, e s to jej koci (grec: mit o Pyrrze i Deukalionie - Grav Mit 130, De Vries Dic 443, Afan Poet 1/139, El Kow 40, Kop ssym 139, 142). Pniej (np. w Europie do XVII w.) przyjmowano, e kamienie s poczte, rosn i dojrzewaj we wntrznociach Ziemi, w kocu -wychodz na wierzch, przy czym - im kamie dojrzalszy, tym szlachetniejszy El Kow 40-41. Std te w czci bierze si powszechny w rnych kulturach zwizek kamieni z podnociow symbolik ziemi - czerpanie podnoci od ziemi poprzez kamie i majce temu sprzyja zwyczaje i obrzdy; drugim rdem podnociowych funkcji kamieni jest wiara w przebywanie w nich duchw przodkw i przekazywanie przez nich swej podnoci, czemu suy miao np. lizganie si bezpodnych kobiet po kamieniu El Trak 215-220, Gss Mit 76, For Sym 125. Powszechna wiara w to, e w kamienie mog si wciela duchy ludzi, sprawiaa, e kamienie kadziono na grobach (lub w ich pobliu) El Trak 213-215, Kop ssym 142 i wykorzystywano w praktykach apotropeicznych. Ponadto wierzono, e take ywy czowiek moe zosta zamieniony w kamie De Vries Dic 444, Kop ssym 142, ->skamieniao. Spadajce z nieba meteoryty i tzw. -^kamienie piorunowe oraz podobne do nich -krzemienie powszechnie uwaano za wite i przejawiajce moc Boga El Trak 220-223. Czsto miejsca odnalezienia najwikszych kamieni utosamiano ze rodkiem wiata, samym tym kamieniom za przypisywano funkcj czenia nieba i ziemi oraz omfalosa 'ppka wiata' El Trak 220-227. W zwizku z tym skadano na nich ofiary czynic je otarzami El Trak 220 222, Giey Mit 170-172, Kop ssym 140. W Rzymie w jaskini na

KAMIE - eksplikacja

350
KAMIE c-ksplikacja

351
Palatynie uwaanej za drog prowadzc do wiata podziemnego, by kamie zwany mundus, model wiata podziemnego i zarazem otwr umoliwiajcy porozumienie midzy dwoma wiatami Cail yw 142. W kulturach tradycyjnych kamie nie bywa obiektem kultu El Trak 224, Lur slow 82 i in., by jednak obiektem czci siaw Mif 219. Cze oddawano nie kamieniowi jako takiemu, lecz temu, co on wyobraa - sacrum. Poprzez kamie nastpowaa wic hierofania i teofania. By on ywy i martwy jednoczenie i znajdowa si na granicy wiatw. By tym, co otwierao i zamykao oraz oddzielato rzeczywistoci (mundus), tym, co czyo wiaty (podobnie jak drzewo kosmiczne) i tym, co znajdowao si w rodku wiata (omfalos). Byo to rdem waciwoci przypisywanych kamieniowi tranzytywnych ('przenoszenie'), ochronnych, niszczcych. Alchemicy poszukiwali kamienia filozoficznego, za pomoc ktrego mona przezwyciy czas i obowizujce w nim prawa fizyczne El Kow 150-166, Kop ssym 142 143; cechy tego kamienia przypisywano niektrym kamieniom z gniazd ptasich i innym kamieniom zwizanym pochodzeniem ze zwierztami, jak kamie jaskczy, kamie kaponi, kamie abi oraz kamie turecki, macica, kamie urany, kamie siny. W S t a r y m T e s t a m e n c i e kamie jest symbolem Boga jako twierdzy i miejsca ucieczki Jego ludu. W N o w y m T e s t a m e n c i e kamieniem wgielnym, ktry czy niebo i ziemi, jest nazywany Chrystus Lur Slow 83-84. Ten kamie dwiga budowl duchow i jest jej zwornikiem. Koci tworz wszyscy wierni - ywe kamienie, nad ktrymi gruje w. Piotr, czyli Skaa, na ktrym Chrystus zbudowa swj Koci. Rwnoczenie w Biblii kamie jest obrazem tego, co pozbawione ycia, czucia, jest cikie. Obojtno i twardo serca czowieka czyni go podobnym do kamienia. Kamie moe by te jednak broni przeciwko z l u For Sym 125-130, Lur slow 82-83. Na S o w i a s z c z y n i e czciej ni gdzie indziej, kamie bywa wizany ze zymi duchami, diabem. W sowiaskich mitach kosmogonicznych diabe wspdziaa z Bogiem w tworzeniu ziemi i kamieni Tom Kos, przenosi kamienie i zostawia na nich swoje lady Kop SMit 456, ->diabelski kamie. Bywa, e i inne kamienie bywaj wprost wizane z diabem, por. kamie piekielny. W polskiej kulturze l u d o w e j zachowane s liczne lady wierze znanych z innych kultur tradycyjnych. Sowo kamie ma kilka znacze; s to od najoglniejszego do najbardziej szczegowego: (1) 'powoka ziemi nadajca jej ksztat i twardo'; (2) 'twardy i ostry przedmiot, odamek skalny'; (3) 'naczynie z kamienia'; (4) 'rodzaj osadu powstajcego w rnych organach czowieka, sprawiajcego bl'; (5) 'miara ciaru'. Spord nich szczegowej analizie, jako najwaniejsze dla polskiej kultury ludowej, poddano znaczenie drugie. Pierwsze znaczenie, cho dominujce w porzdku logicznym, jest w tekstach ludowych powiadczone ladowo (np. kamie jest pod ziemio, a pod nim jest woda. A jakby nie byo kamienia, to by ziemia bya jak kulasza obrzednia 'rozrzedzona' wisla 1904/104).
=

ind 667, ze stniem. hamar 'mot' i grec. akman 'kunia' oraz z litew. asmuo 'co ostrego'
Vas ES 2/173-174.

Wyraenia pochodne s zwizane ze znaczeniem podstawowym: kamienny (1) 'zrobiony z kamienia', (2) 'taki, jak kamie, zwaszcza twardy jak kamie'; ka-mienicc 'miejsce kamieniste'; kamienisty 'peen kamieni, pokryty kamieniami'; ka-mienioom 'kopalnia odkrywkowa kamienia'; kamieniarz 'rzemielnik zajmujcy si obrbk kamienia'; kamieniarstwo 'rzemioso i przemys obejmujcy wydobycie i obrbk kamienia'; kamienica 'dom z kamienia'; kamicnicznik 'waciciel czynszowej kamienicy'; kamionka 'twardy materia ceramiczny'; kamienie 'zamienia si w kamie'; kamienowa 'umierca kogo przez obrzucenie go kamieniami'. Ze znaczeniem 'osad powstajcy w rnych organach czowieka' zwizane jest sowo kamica 'choroba polegajca na wytworzeniu si takich osadw'. U W tradycji ludowej wyrnia si rne r o d z a j e K., przede wszystkim w zalenoci od przypisywanego im pochodzenia, wygldu, miejsca, w ktrym si znajduj i penionej funkcji. Wygld i funkcja stanowi o specyfice takich kamieni, jak: -tbiay kamie, siny kamie, kamie ofiarny, -wzloty kamie; pochodzenie i charakterystyczny wygld - o specyfice takich, jak -^diabelski kamie, ->skamie-niao, ~>Boe stopki, -^krzemie, -^kamie piorunowy. Odrbn grup tworz kamienie wizane ze zwierztami i uywane tylko w lecznictwie: kamie jaskczy, kamie kaponi, kamie abdzi, kamie abi. Szczeglne wasnoci uytkowe maj: granit, kamie myski, kamyczek turecki, kreda, macica, opoka, kamie piekielny, kamie urany, wapno, wgie, -> wgiel kamienny. Ze wzgldu na adny wygld, du warto oraz szczeglny uytek wyodrbnia si osobna grupa -^drogich kamieni, takich jak: agat, -^alabaster, -^brylant, -^bursztyn, -*diament, jaspis, -^kryszta, -^marmur, -+rubm, -^szmaragd. Wyrnia si te specjalnymi nazwami m. in. takie K., jak: mazur, toczak, kruszak. Ze zrnicowaniem wielkoci K. zwizane s rne ich nazwy: 'duy K.' to - poza podanymi wyej - iaraor Sych SGKasz 2/129; kam jak riekara 'wilk' obj. Karl SGP 3/301, Sych SGKasz 2/125, ->gaz, ->ska/a; 'mae K. ' to poza regularnymi derywatami kamyk, kamyczek/kamyek; formy deminutywne kamyk, kamyczek, kamyszek, kamuszek, kamiuszek, na Kaszubach kamiszok i kamiszack; forma zgrubiaa kamienisko (Sandomierskie), te abia sl 'drobne biae kamyki' Kuc Mlp 33; szuter, wir Kuc Mlp 32; skale Kuc Mlp 32. Ze zrnicowaniem ksztatu K. zwizane s takie ich nazwy jak: okrglica 'okrgy K.' Nitsch Tek 99; skaa, skaka 'cienki, gadki K.' Kuc Mlp 32; gadzik 'gadki kamyk do ostrzenia' Kuc Mlp 143; skrzyaka 'cienki K. nadajcy si np. do wyoenia chodnika koo domu' Kuc Mlp 32; serjek'i kam Sych
SGKasz 2/126, ts. LL 1964/4-6/89.

+ W pieniach K. wchodzi w stay zesp z wod, ktry to zesp przybiera symbolik erotyczn msko-esk, np. 42, 52. Stara forma sowa zachowana na Kaszubach: kam, w caej Polsce kamie, w regionie nadrabskim w r.n.: (to) kamienie. Nazwa pochodzi od ie. 'kamen- (ps. *kamy); jest wizana ze stind. aman- 'skala', 'kamienna bro', 'kamie gromowadcy', 'niebo*; awest. asman 'kamie, niebo' Gamlv ++ K. bywa przeciwstawiany: w o d z i e (na zasadzie cech nieruchomy : ruchomy), nP. 2, Niechej kamiynia lee, a wody biee NKPP niecha 6; c z o w i e k o w i (dziewczynie, chopcu), metaf. sercu (na zasadzie cech czuy : nieczuy), fraz. serce jak kamie, por. np 26, 34; p t a k o w i (na zasadzie cech ciki : lekki), np. w bajkach: bohater

352
KAMIE - eksplikacja KAMIE eksplikacja

353

rzuca ptaszka, ktry wznosi si w gr i ginie z oczu zamiast spa na ziemi jak K., np. Kra PBL nr 1060, nadto Szyf Miw 104-105; s e t o w i (na zasadzie cech twardy : mikki): bajkowy bohater wyciskajcy wod z K. (sera podobnego do K., o czym nie wie jego
przeciwnik) Uchodzi Za bardzo silnego np Krz PBL nr 1060, nadto Bk lsk 26, SzyT MiW

wierzeniowych, mona dostrzec lady pozostawione przez witych, -Boe stopki. lady swojej bytnoci pozostawia na K. take diabe, -+diabelski kamie. Rzadko wspominane s lady dziaalnoci czowieka: lad obuwia K 20 Rad 72 lub podkowy K 20 Rad 251 wykuty przez czowieka. O K. ma wiele ustabilizowanych cech nie dotyczcych wygldu: jest t w a r dy np. 5, 6, 91, Lig lsk 148; czciej w utartych porwnaniach: twardy jak kamie (o czowieku w ogle) powsz 1 kto ma serce jak kamie, serce z kamienia 'nieczue' powsz.; dziewczyna wyrosa z kamienia 'nieczua na zaloty chopca' 50; w zagadce: Kiedy zajc najtwardzi siedzi? Jak siedzi na kamieniu Folf Zag nr 1281, war.: Cisz Krak 365; c i k i : eby kamienie nosi do mierci - 'eby ci tak ciko byo' TN Krasiczyn 1985; Jddd te kamee? - pytaj czowieka zbyt wiele wacego LL 1964/4-6/8; w sfrazeol. por. czy jak kam NKPP ciki 2; gdy dusza opuszcza ciao, trumna robi si bardzo cika, jakby kto woy w ni K." Gaj Rozw 251; w pieni miosnej chopiec woli nosi K., ni rozczy si z dziewczyn; przenonie w pieniach ciki K. jest symbolem trudnego (cikiego) ludzkiego losu, doli sieroty, wyrobnego chleba 56, 57, nieszczliwej mioci 37, 43; w przysowiach podobnie: To mu ley na semieniu jak kam NKPP sumienie 18; Lej gniot kamienic ni troski Wit Baj 304, ts. NKPP troska 4. W normalnych warunkach stale z i m n y Etn! 1989 Bilg 138; gorcy tylko w modlitewkach: K. gorcy jest narzdziem mk czycowych IG; kamienie wilgo majo swojo, ale jakiej by tam siy trza, eby go wydusi TN Gorajec 1984; por. w przys. Ta robota mu tak jije, jakbe z kamena vod
yeciska LI, 1964/4-6/89.

104-105; o r z e c h o m (na zasadzie cech bardziej twardy : mniej twardy): bajkowy bohater gryzcy K. (orzechy podobne do K., o czym nie wie jego przeciwnik) uchodzi za bardzo silnego np. Krz PBL nr H6o; c h l e b o w i (na zasadzie cech niejadalny : jadalny) np. 45, 58, por. 95. Chleb z K. pojawia si w pieniowej formule niemoliwoci - Ja ci nici uprzd Z deszczyka drobnego, Ty mi chleba upieczesz Z kamienia hrubego 45, a w pieniach sierocych K. stanowi poywienie zmarych: A moja sierotko c tu bdziesz ja<lla? -... te drobne kamiki 58. Wedle wierze, gdy bazyliszkowi gd dokuczy, potrzebuje tylko poliza pewien K. w jaskini, a bdzie syt (Grybw) ?AVAK 1881/106, -diament. S te legendy o cudownej zamianie K. w chleb i odwrotnie 90.
x Co do pochodzenia K. przyjmuje si, e kamienie byy od pocztku, jak tylko ziemia bya stworzona TN Gorajec 1984 i s dzieem Boga np. 20. Wedug wschodniopol-skiego mitu Pan Bg stworzy K. z ziemi przyniesionej przez diaba z morza w lewej rce 76. Pochodzenie K. od diaba jest przyjte na Kaszubach: mwi tam, e vatre pfefucile kamienie ze Svecji LL 1964/4-6/90, ts. Sych SGKasz 2/126, - wiatr za jest postaci diaba (-wiatr) - albo wrcz, e drobne kamee na niektrych polach kaszubskich zasd djdbel. Rwnie gazy narzutowe opuci na zem djdbe1' LL 1964/4-6/nn, ts. Sych SGKasz 2/126-127. O duych K. powszechnie mwi si, e przynis je diabe, -kamie diabelski, lub sporad. Czarny Bg miel Opl 81. Powszechnie wierzy si, e niektre K. (zwaszcza due, przypominajce swym ksztatem jakie obiekty) to skamieniali ludzie, zwierzta lub przedmioty, ->skamie-niao, a niewielkie przedmioty znajdowane na ziemi po burzy to K., ktre spady z nieba, -kamie piorunowy. Nowszym sposobem wyjanienia, skd si wziy na ziemi K., jest tumaczenie, e znajdujo sie kamienie po tym lodowcu, ktryn przesze TN Banachy 1984. W baniach K. zarastaj po rzuceniu jakiego przedmiotu przez uciekajcych bohaterw, by uniemoliwi skuteczny pocig 77.

* W opowiadaniach i przysowiach wyraasi przekonanie, e kamieni jest bardzo duo: bym cie trz na tyla sztukw co kamini na wiecie K 14 Poz 17; fraz. [duo] czego jak w polu kamieni. .Jeeli w jakim miejscu jest duo K. , mwi: Tex kdmorv tele je, jakbe jix djdbe
nasra Sych SGKasz 2/129; niOC ... kajSlOW miel Opl 28; kamyi do Stu jaduf Nitsch Tek 109;

Gromada, mog'ia kamei LL 1964/4-6/89, ts. Sych SGKasz 2/125; gromady K. K 10 Poz 369; stos K. 86; kupa K. 87, 96; K. zgromadzone w jednym miejscu w wikszej iloci mog mie szczeglne wasnoci, zob. niej. W magii i w lecznictwie ludowym trzech K. uywaj do zadania czarw ioi, odwrcenia czarw 102, odczynienia urokw 100, leczenia puchliny (aby rozgrza wod) 98, leczenia krowy 107; piciu K. uywaj przy leczeniu cigego zawrotu i blu gowy" 99. S t a n y i c z y n n o c i . Nieruchomo K. jest szczeglnie podkrelana w zagadkach, przysowiach i frazeologizmach 2, 8. K. ley: 2, 8; fraz. lignje jako karne K 39 Pom 415; sie d z 1: fraz. siedzi jak kamie (kamieniem) NKPP siedzie 44, Szym SDom 3/363; Kot San i7o; stoi 8b, pi: 8c, fraz. usn jak kamie LL 1957/3/26; o zmarym na apopleksj mwi: A'iec/i pi jak kamie K 48 Ta-Rz 102; choroba jak K. nie ma si porusza L2b. W formuach przeciwiestwa: pywa jak kamie 'nie pywa, tonie' NKPP pyn 8; laka prawda, jak kamie pywa NKPP prawda 145; fraz. przepad jak kamie w wodzie K 8 Krak 265; w pieniowej formule niemoliwoci: jak kamie popynie oeni sie z tob 35. K. 'pywajcy' - niesiony przez wod oznacza realizacj mioci 41, -Woda. K. mog porusza si w szczeglnym czasie, np. w nocy Nowego Roku K. id

K. s charakteryzowane ze wzgldu na wygld, zwaszcza wielko, ksztat, barw itp. W i e l k o : due, mae powsz. Ze zrnicowaniem wielkoci K. zwizane s rne ich nazwy (zob. wyej). Due K. s znacznie czciej ni mae opisywane w tekstach bajkowych, podaniach i legendach, -skamieniao, -diabelski kamie. K s z t a t : okrge, paskie, kanciaste, ostre powsz. Cecha ostroci jest te utrwalona w etymologii nazwy. Zapisano wierzenie, e ostre s K. pod nogami w czycu lfi, 93. Ze zrnicowaniem ksztatu K. zwizane s ich rne nazwy (zob. wyej). Ksztat K. znalezionych w czasie pielgrzymki na Kalwari mia przepowiada przysze ycie czowieka 94. K. okrge byy wykorzystywane w praktykach o podou magicznym dziki swemu zewntrznemu podobiestwu do chleba 95. Znaki na k a m i e n i a c h : Na K. opisywanych w podaniach i innych tekstach

354

KAMIE - eksplikacja KAMIE eksplikacja

355
pi do morza i mona wtedy wydoby spod nich skarby 87. W podaniu krakowskim wielki kamie podnosi sie co roku w Wiegi Pitek, a wtedy djebol przesusza ukryte pod nim pienidze 88; stos K. rozsuwa si i pochania syna wyrzekajcego na ojca 86. W poznaskim podaniu o budowie kocioa w Gostyniu K. same tocz si, wdroway poruszane cudown moc 83. Powszechne jest przekonanie, e K. r o s n , np. Wisa 1899/681, powikszajo sie TN Gorajec 1984. Roniecie K. upodabnia je do rolin 92. Niektre K. stale rosn i bardzo trudno powstrzyma ich wzrost 85. W zagadkach: Co ronie bez korzenia - kamie 1; sporadyczne s twierdzenia, e K. przyrasta do ziemi korzeniem 82. Zawsze jednak K. ronie z ziemi 92. K. rono bardzo powoli 92, TN Ulan Majorat 1984. Czste: Zaklty K. nie ronie TN Zamch 1984, por. Wisa 1896/135. Zakl K. Pan Jezus, ktry si potkn o K. idc drog 84t>, ZWAK 1887/1; w drodze na Golgot 84a; Matka Boska, ktra zbia sobie palec na kamieniu 84c. W zamwieniu: K. krzesany zmniejsza si - tak samo ma si zmniejszy guz 12. K. jest n i e c z u y , np. Jak z kamienia, Iza nie kapie NKPP plcz 14, serce z kamienia powsz. - sta si wrcz symbolem obojtnoci i nieczuoci np. 44, 50. W przysowiach i wyraeniach przysowiowych dla oddania kracowoci i niezwykoci sytuacji mwi si w trybie przypuszczajcym: kamie by zapaka powsz., to by poruszyo kamie przy drodze K 7 Krak 199. K. s nieczue, nie mwi, por. fraz. milczy jak kamie powsz. Tylko w pieniach K. mwi chopcu o losach kochanki 66. Nie odbieraj wrae, co utrwala fraz. guchy jak kamie 84. Tuczenie K. uwaane jest za najcisz i mao opacaln prac cisz Krak 225, w przysowiu i tak Lepszy kamiynie tuc, ni cudze dziecka uczy NKPP dziecko 4c; podobnie cik prac jest woenie K., ktrym moda ona grozi staremu mowi 29. Istniej z a k a z y usuwania i/lub przenoszenia K. na inne miejsce: na Mazurach nie usuwaj K. z pl, bo rola straciaby na urodzajnoci" K 40 MazP 19. S K., ktre przeniesione same wracaj na poprzednie miejsce: np. K. z odciskiem stopy w. Wojciecha, -Boe stopki. K. bywaj obiektami dziaa Pana Jezusa, Matki Boskiej i innycli witych, ktrzy czasem odciskali lad na K. lub przeklinali go (zob. wyej). witym i duszom przypisywano rwnie rzucanie K.: tumacz grzmot jako odgos rozrzucanych przez dusze K. Mosz Kul 2/492; sfraz. Svti P'otr karee zvala - grzmi LI, 1964/4-6/89.
Na K. dziaay take Zmory K 15 Poz 40, por. Bar rodP 198, LL 1960/l/49, Bieg Lecz 281.

funkcj zamykania wejcia lub drogi powrotnej zu, przenoszenia (zabierania lub podkadania) za. W m e d y c y n i e l u d o w e j uywa si K., aby zabezpieczy si przed chorob. eby ustrzec si przed blem gowy trzeba podczas pierwszego wiosennego grzmotu uderza si K. po gowie 109; aby uchroni si przed chorobami trzeba nosi ze sob przez cay czas odpustu znaleziony na Kalwarii kamyczek Lud 1908/300. Trzymanie ng na K. podczas wi gi li i Boego Narodzenia miao chroni od odciskw wisla 1891/646, ZWAK 1886/87 Kuma przy wejciu do kocioa, powinna przed drzwiami kocielnymi przyklkn na kamieniach, by dziecka nie bolay zby K 28 Maz 118. W praktykach leczniczych stosuje si: p o d k a d a n i e choroby pod K. Bieg Lecz 19 (dotyczy to: padaczki MAAE 1908/141, Bieg Lecz 204; febry Bieg Lecz 318; kotuna ZWAK 1884/297, Bieg Lecz 263; brodawek Sych SGKasz 2/126); przyciskanie K. roliny (dziewanny
lub OStu) na robaki U byda Bieg Lecz 51, K 3 Kuj 97, K 42 Maz 346, K 21 Rad 171, K 17 Lub 157;

(ostu) ZWAK 1879/57, Bieg l,ecz 51; wyrzucanie K. - choroby (dotyczy to leczenia: zimnicy
K 7 Krak 164; klirzajek Or L 1928/196); otukiwanie K. kotuna Bieg Lecz 263, K 7 Krak 169, Wisla

1901/754; picie wody przez dziurawy K. przeciw woli, zwanej gardem" Bieg Lecz 184, Lud 1905/399; narysowanie krzya na K. na krwotok K 39 Pom 389, na wia kamiennego u krowy ZWAK 1879/30; zaszywanie K. w ptno i zawizanie choremu bydlciu okoo rogw K 15 Poz 163; podkrelanie martwej koci K. Bieg Lecz 102; pocieranie K. i/lub przykadanie K. do chorego miejsca Bieg Lecz 129, Lud 1905/385, Etnl 1989 Bilg 138-140,
ts. TN Smisko Due 1984, TN Derenia 1984, K 48 Ta-Rz 299; rozgrzewanie i/lub wyparzanie Za

W pieniach miosnych obraz K. niesionego przez wod ma sens symboliczny, oznacza poczenie zakochanych 41, por 27. W zamwieniu - guz ma zmale i podzia si jak krzesany kamie I2a. 0 Zwroty do K., traktowanego na og jako przedmiot martwy, s rzadkie, su hiperbolizujcym porwnaniom z dziewczyn (sporad. chopcem), z ktr porozumie si jest trudno: Rozmwibym/namwibym/przeprosibym kamie (wod), a ciebie nie mog 34. Pomijamy tu uycie K. jako materiau budowlanego np 53, 83. W wierzeniach i zwizanych z nimi p r a k t y k a c h magicznych i leczniczych K. jest rodzajem n a r z d z i a . Wykorzystuje si jego lokalizacj na granicy; peni

pomoc nagrzanego K. 98, 99, LL 1978/i/so, Lud 1924/70, TN Krasiczyn 1985. Praktykowano te przyciskanie K. somy, na ktrej lea konajcy, by uatwi i przyspieszy jego mier ZWAK 1886/242. K. jest take uywany w p r a k t y k a c h m a g i c z n y c h . Powszechnie przypisuje mu si wasnoci bronienia przed zymi duchami. Zapobiega dziaaniu zmory (trzeba tuc zaplecion przez zmor grzyw K. na K. Szyf Miw 122, SE 1962/126 lub przyciska j K. Szyf Miw 122), strzygi i upiora (trzeba wsun zwokom K. midzy zby Mosz Kul 2/663). Rzucanie K. za siebie lub w napotkane zowrbne ptaki albo zwierzta zapobiega czarom Szyr Miw 162, nieszczciu zapowiadanemu przez spotkanie ksidza K 51 Sn Kr 59 (por. te ino), dziobice si srok i wron ZWAK 1881/179, przebiegajc drog wiewirk K 17 Lub 117; rzucanie K. w rogi stodoy zapobiega pogryzieniu przez myszy skadanego tam zboa LL 1966/2-3/69, LL 1976/1/46, por. ZWAK 1885/37. Wrzucony do studni K. mia chroni przed psuciem si wody Etnl 1989 Bilg 139. K. uywano te czasem do rozpoznawania uroku K 51 Sa-Kr 23 i odwracania go, poprzez wyparzanie K. zauroczonych naczy LSE 1961/98; podkadanie pod K. zauroczonego przyodziewku K 51 Sa-Kr 20, zmywanie ciaa wod, w ktr wrzucono rozpalone K. 105. Uwaano ponadto, e eby mie szczcie, trzeba podrzuca K. w wigili Boego Narodzenia ZWAK 1891/47, a szybka jazda nowoecw po K. zapewnia im bogactwo LL 1964/4-6/90. Dy gwki kapusty byy twarde trzeba wsadzi K. z pokrzyw do ziemi podczas sadzenia kapusty ZWAK I891/51, ZWAK 1882/235; by piwo byo dobre, trzeba do robionego piwa wrzuca K. z czterech rogw" K 22 Lecz 8; by uciekajcy zajc stan, trzeba uderzy si K. w kolano Or L 1928/194; a eby wymierzy kar niepodnemu drzewu owocowemu trzeba przywiza do niego K. ZWAK 1889/74, Lud 1912/97.

356
KAMIE - eksplikacja KAMIE eksplikacja

357

Rzadziej uywano K. w c z a r n e j m a g i i : podkadano na prg K. - chorob Wisa 1889/510 lub pod kad ku skaeniu piwa" LL 1972/3/52; rozsypywano K. i ziemi przed powracajc z kocioa mod par, aby spowodowa ich mier TN Krasiczyn 1985, zakopywano K., aby spowodowa nieurodzaj 108. Istnieje przekonanie, e najlepiej wod z kpieli dziecka wyla na traw, najgorzej na K. K 7 Krak 140. Istniej take z a k a z y uywania K., np. nie wolno rzuca K. w koty siedzce o zmroku w kupie", bo one towarzysz czarownicom, wic spowodowaoby to zemst czarownic i chorob K 15 Poz 57; nie wolno uderza K. utopca, bo mgby do wody wcign i utopi Sim iopol 138. W pieniach rodzinnych pojawia si pogrka wybicia K. zbw przez teciow synowej i odwrotnie 28. K. rzuca take w pieni dziewczyna za wdowcem/starym 25 i za niewiernym chopcem Piat Krak 191, co jest aktem dezaprobaty, a nawet polepienia oraz - by moe - magicznym zamkniciem drogi powrotnej, por. fraz. rzuci za kim kamieniem powsz. K. wykorzystywane s do przepowiadania - p o g o d y : Sucha sl, sonina lub sado, tudzie suche K. s zwiastunami pogody" Lud 1900/66, por. ZWAK 1882/IM; Jeeli K. we wodzie glonem si powlek, spodziewaj si powodzi" ZWAK 1882/194. W magii i we w r b a c h miosnych i matrymonialnych: skropienie wasnych skroni wod zbierajc si w wydreniach K. pozwala dziewcztom pozna myli mczyzn, ktrych sobie ycz mie kochankami" K 15 Poz 74; Dziewczta [w wigili Boego Narodzenia] ciskaj K. w chlew, gdzie si znajduj jakie bydlta; jeeli si one odezw, to wyjd za m w tym roku" ZWAK 1878/21. A Lokalizacja K. jest znaczca, wskazuje najczciej na granic pomidzy rnymi wiatami lub czciami wiata. Najczciej K. znajduj si poza miejscami, w ktrych mieszka czowiek, zwaszcza na polach, np. 46, 83, 96, w lesie, np. 97, np. 10, w wodzie, np. 67, nad morzem, np. 87, w morzu, na/przy drogach, np. 56a, 59, 83, 84, na granicy" dwch wsi, np. 86, pod" wsi czy w szczeglnej czci wsi (we wsi Wrzsowicach w Zopadliskach) 88, pod dbem" 80. S to miejsca uznawane na og za szczeglne, graniczne. K. le na g r a n i c y : zwykle kamienie to oznaczajo czy granice drogi, czy pola, czy czego tam, tak e ich sie nie rusza TN Gorajec 1984, por. MAAE 1897/221, sim Gad 134, K 44 Gr 7. K. s tam, gdzie jest przejcie do innego wiata np. 80. Jest wierzenie, e K. s w czycu pod nogami 16, TN Krasiczyn 1985, e z K. jest brama w czycu K 7 Krak 21, 23. K. zamknite s te wrota piekielne n. W wierzeniach i praktykach magicznych: K. powszechnie kad na g r o b i e , np. 65, 75, Sim lOpol 149; wspominaj, e grb Chrystusa by wielkim kamieniem zapiectowany Kur Opol 49, podobnie w pieni wielkanocnej 22; stosy chrustu, K. i drzewa kad tam, gdzie kto uleg nagej mierci lub popeni samobjstwo 97; K. wkadaj w usta niektrych zmarych; zob. wyej; po skoczeniu niw kad K. na nie ztych kosach, a na nim kawaek chleba K 28 Maz 100, 102, PSL 1966/2/126; podczas wicenia pl na kopcach ksidz zakopuje ewangelie, nad ktrymi zebrani ukadaj stos kamieni" SE 1967/294. W zaegnywaniu niepogody jest mowa o rzucaniu K. na koci, a stamtd na wod 9. W zamwieniach chorb: K. jest w m o r z u : Db w boru, kamie w morzu, ksiyc

na niebie, e pki ci trzej bracia mocni si pospou nie zejd tak dugo mi zby niech nie bol 10. W pieniach weselnych, towarzyszcych pieczeniu korowaja, K. jest na morzu, na nim za - zota gska 24, co zdaje si symbolizowa rodek wiata. W pieniach miosnych K. w morzu oznacza zapomnienie 72. L o k a l i z a t o r . Ze wzgldu na medialny charakter K., to, co jest lub dzieje si na nim, jest zwykle zwizane bezporednio ze z m i a n lub stanem oczekiwania na ni. Jest to take miejsce, na ktrym mog przebywa i s t o t y z i n n e g o " w i a t a . Na K. nic nie ronie, mech tylko TN Ksipol 1984, por. TN Gorajec 1984; przysowie Na miejscu kamie mchem obrasta znaczy: czowiek mieszkajcy na jednym miejscu gnunieje wisia 1880/772, por. np. NKPP kamie 20a; tylko czarownicy roso nawet na kamieniu sim Gad 135. Cudowne jest te przyronicie wianka do K. w dowd niewinnoci noszcej go panny Krz Pni, nr 713A. Na K. w opowieciach siadaj zmczeni drog wdrowcy, np. K 14 Poz 121, lub ludzie zmczeni prac, np. Lig lsk 81; istoty boskie i wite, ktre zostawiaj tam czsto swj lad, zob. wyej; potpiecy, a zwaszcza: witokradcy Szyf MiW 136, topielec K 45 Gr 512. K. s te zwizane z czarownicami, ktre tacz po kupach K. nazwoonych z roli w polu 96. Mwi si rwnie, e na wielkim K. zwanym ys Gr odbyway swe nocne schadzki czarownice K 15 Poz 253, por. Wisia 1887/217. W bajce na K. siedzi oczekujca na krla mier Sim lOpol 54; a w legendzie na prob onierza w. Piotr sprawia, e kto usiad na K., nie moe z niego wsta -onierz w ten sposb pokonuje czarta, ktry przyszed po jego dusz K H POZ 195. W balladach na K. stoi kunia 68. W pieniach miosnych chopiec nie wpuszczony do domu przez dziewczyn kadzie boczek na kamieniu, co jest znakiem rozpaczy i samotnoci 32. W pieni o onierzu--tuaczu onierz, ktry trzyma gwk na kamieniu jest martwy 62. W balladzie o ucieczce dziewczyny z chopcem na wojenk jest mowa o praniu na K. 33A, a w innym tekcie o wsplnym odpoczynku/spaniu dziewczyny i chopca na K., co ma erotyczne nacechowanie 3313. W pieniach dyngusowych na K. siedzi gospodarz 23, -biay kamie. W przypiewkach przemieszczanie si z kamienia na kamie jelenia, sroki czy skowronka jest symbolem zmiennoci obiektw uczu chopca czy - rzadziej - dziewczyny: Z kamienia na kamie przeskakuje jele, Mnie chopcy kochaj, a ja o tym nie wiem 54. Woda pynca (zwykle gono) po K. jest zazwyczaj zestawiana z poznawaniem rnych aspektw mioci (kochanie, wzdychanie, pacz), pracy i liczeniem pienidzy 38, a woda pynca z K. - z niezgod chopca i dziewczyny lub mierci jednego z nich 26, 40. Woda bieca midzy dwoma K. jest zestawiana z niefortunnym wydaniem dziewczyny za m 64. Woda na K. , pita przez jelenia ma sens erotyczny 55. Podobnie wchodzenie dziewczyny po K. na konika chopca, -*biay kamie. Natomiast wchodzenie dziewczyny po K. na konika szatana to dosowne wkroczenie na drog do pieka 60. W pieniach o mioci czsto na K. stoi dziewczyna czekajca na chopca 41, dziewczyna, ktra utracia wianek 48, 70 lub umara 69, -Hvoda, ->biay kamie. W tekstach wyliczankowych na K. siedzi grajcy na dudkach/skrzypkach ptak 74. Nierzadko jest to miejsce skadania o f i a r , -gaz, -Boe stopki. Istnieje sabo

:iy
KAMIE 358 ________________________ KAMIE - eksplikacja dokumentacja

powiadczone na ziemiach polskich wierzenie, e na K. wspiera si sklepienie niebieskie Mosz Kul 2/21. W zamwieniu na kamienie s odsyane choroby 10, u oraz uroki M. W pieniach o mioci wyraenie kamie na kamieniu oznacza trwale, silne i niezapomniane uczucie 51, a pot. fraz. pochodzenia biblijnego me zostanie kamie na kamieniu - zniszczenie. W modlitewkach po gorcych kamieniach chodzi Pan Jezus 15. Dusze pokutujce w czycu chodz po gorcych 16 lub ostrych K. 93. K. zamyka i oddziela, a miejsce pod K. jest szczeglnie nacechowane. Wierzenie, e skowronek na zim nie odlatuje, lecz przepdza j pod K. i wychodzi stamtd dopiero na w. Agnieszk (21.1) jest podstaw .przysowia: w: Agnieszka wypuszcza skowronka spod kamyszka ZWAK 1887/44; war.: NKPP Agnieszka ii, K 46 Ka- s 465. W bajkach motyw zwierzt ukrytych pod K. jest bardziej rozbudowany: pod K. s marne robaki, o ktrych take pamita Pan Bg, kiedy chce da ycie" K 46 Ka-s nas; pod K. byl przywalony nim smok, ktry chcia zje tego, kto go uratowa K 8 Krak 236, cisz Krak 312-314. W licznych baniach mowa o wodzie ukrytej pod K. w rodku miasta Krz PHI,
nr 461, nadto Sim Gad 217.

choroby dzise odsya si j w kamie, z kamienia w krzemie, z krzemienia w choin, z choiny w lescyn, z lescyny w kolej ZWAK 1884/297. Cho na ogl uwaa si, e K. jest zwart i jednolit mas, to jednak - poniewa jest midzy wiatami" - nie tylko oddziela je, ale i czy. Std nie tylko na nim, ale i w nim mog by istoty ju nie z tego", a jeszcze nie z tamtego" wiata. Jest np. przekonanie, e d usze przebywaj w drzewach, w zioach, w K., w podrcznych przedmiotach nawet Mosz Kul 2 /422; podobnie demony i duchy SE 1967/290. To wierzenie jest take powszechne wrd polskich ydw - zob. np. Wisa 1904/105, Bieg Lecz 213. W powieci biedny, ale dobry brat znalaz w K. gak zota 81. W baniach w K. na dnie morza s ukryte robaczki, o ktrych pamita Pan Bg Krz PCI, nr 795. W pieniach w K. moe skry si odchodzca mio 39 (por. biay kamie jako miejsce rozsta kochankw). K. wystpuje w y m i e n n i e: w zamwieniach z innymi obcymi" czowiekowi miejscami, jak w od a, s u c h y l a s , kwiaty, na ktre wysya si choroby 11; w pieniach miosnych z innymi nieczujcymi" elementami przyrody, jak woda, ziemia, ktre wydaj si czute w porwnaniu z czowiekiem 34; w baniach jest wkadany do worka, kosza itp. przez bohatera, ktry n i e wchodzi tam sam, bojc si zdrady towarzyszy 79. Funkcje medialne identyczne z K. w ludowym jzykowym obrazie wiata peni niektre rodzaje kamieni, jak zwaszcza ->biay kamie, ->zoty kamie, skaa, ->gaz (wystpuj nawet w wariantach tych samych tekstw), a take ->eazo. <& K. jest symbolem t w a r d o c i , c i k o c i i t r w a o c i , a take m a r t w o t y (zob. wyej). W zagadkach K. jest symbolem g o w y 4. W sen n iku ludowym K. oznacza c i k i e yc i e, cikie przeycie, cierp i e n i e , trudnoci i kopoty; rzadziej - bicie, gromy, chorob Etnl 1994 Nieb 152.

W wierzeniach i baniach pod K. s ukryte rne cenne rzeczy: skarby 87, TN Banachy 1984; TN Gorajec 1984; skarb diabelski cisz Krak 164, SE 1962/83; skarb z czasw francuskich, ale ktoby go odkopa, staby si wielkiego przyczyn nieszczcia, bo wwczas takie strumienie z tego miejsca wypyn, e cay zalej Kotlin" K IO Poz MI; pienidze, ktrych pilnuje diabe 88, 89 lub zy duch K 17 Lub 104, ktre si pal niebieskawym pomieniem K 46 Ka-s 483; zoto Etni 1989 Biig 143-144. Miejsce pod K. jest w ogle zwizane ze z m a r y m i i zymi duchami (nb. wiele podobnych wierze i przekona istnieje na ziemiach polskich w kulturze ydowskiej): czsto pod K.jest mogia, np. K 14POZ99, K 3 Kuj 132, K 28 Maz 17, K 42 Maz 196; w klechdzie: spod K. wstaj zmarli 78, K 3 Kuj 132; wierz, e pod K. (a take: w jaskiniach, studniach, stawach, w koleinach i na skrzyowaniach drg) pokutuj dusze zmarych, dlatego jeeli idc drog przypadkiem si uderzy nog w K., naley odmwi pacierz za dusze zmarych ZWAK 1885/34. O niektrych konkretnych K. mwi np., e gboko w ziemi pod K. jest dziewczyna porwana przez czarta K 45 Gr 538 albo, e widzieli wyjedajcego spod K. kasztelanka K 42 Maz 384. Powszechnie znana jest wiara, e pod K. chroni si d i a b e przed strzakami pior-unowymi K 34 Chel 255 i latawce przed strzaami panetnikw ZWAK 1885/60, a Lucyper w piekle schowa si za slup kamienny przed Panem Jezusem K 7 Krak 19, ->kamie piorunowy. W bani: pod K. jest wejcie do p o d z i e m i a , w ktrym byy zaklte dziewice K 14 Poz 134, por. K 15 Poz 9. Inne rzeczy schowane pod K. to np.: smocze jzyki - znak, e smok zosta zabity MAAE 1908/263, klucze cisz Krak 96, aba, ktra moe uzdrowi pani ZWAK 1881/212, owca, ktrej mier powoduje mier zbja K 3 Kuj 133. W lecznictwie ludowym i praktykach magicznych miejsce, tj. oysko, zakopywano po porodzie w obrbie domu, ale nie pod K., gdy wierzono, e nastpny pord byby ciki Wit Baj 67; aby zdj z kogo urok, trzeba jego ubranie pooy pod K. K 51 Sa-Kr 20. W zamwieniach chorb odsyaj pod K. c h o r o b y : suchoty, ukszenie wa ii, podob. Bieg Lecz no. Odnotowano take wierzenie, e choroba albo duch choroby moe by wcielony w K., drzewo lub tym podobne ciao Bieg Lecz 17; a w zamwieniu

DOKUMENTACJA
ZAGADKI 1 Kamie ronie bez korzenia. Ronie bez korzeni, pali bez pomieni, a huczy bez wichru. (Kamie, soce i woda.) Foir Zag nr 1221, nadto war.: ZWAK 1878/179, 1886/143; w pieni: ... A c ronie bez korzenia - leluja? Kamie ronie bez korzenia. K 24 Maz 349, Chd p 208, wit Nadr 88. 2 - Kamie ley/stoi/siedzi. Jedno mwi Biemy", drugie mwi: Lemy", trzecie mwi: Hitu, hitu, dobrze mi i tu. ( Woda, kamie, trawa). Folf Zag nr 885; war.: ... stjmy, ... pjdmy, ... kiwajmy se glowiczkami. (Kamienie na dnie rzeki, woda, kwiaty); ... pdma, ... stjma, ... kiwajma do sie ebkami. (Woda pynca, kamie, drzewo); ... pjd, ... sied, ... pochrobocmy si. (Kamie, woda, trzcina). Folf Zag nr 885, nadto war.: LL
1963/2-3/94, Lud 1896/231, Lud 1911/82, TN Bychawka 1962, TN uszczw 1961, Was Jag 220, Folf Zag nr 1239, -rwoda, ->piasek.

3 - Dlaczego kady omija na drodze kamie? Bo go kamie min nie chce. Folf Zag nr 1378. 4 - Kamie na beczce [= gowa na tuowiu]. S dwa stup, na tech slupach beczka, na tyj beczce kam, na tym kamieniu las, a w tym lese s stworzenia. (Nogi, brzuch, gowa, wosy, wszy.) Folf Zag nr 873, nadto war.: LL 1964/4-6/90, ts. Sych
SGKasz 2/126.

360
K A M IE - d o k u m e n tacja

361
K A M IE d o k u m e n tacja

PR Z Y S O W IA 5 6 7 8 C zo w iek h a rd i, a ka m c w a rd i - to je jed n o . N K P P h a rd y 1 0 . G d o m o c ziste su m iyn t, w y p i S i e n a tw a rd y m ka m iyn iu . N K P P su m ie n ie 3 1 c. T w a rd y, ja g b y m io l ka m iy , n i serce. N K P P tw ard y 4 a. K a m ie ley/sto i/p i. a. N iech ej ka m iynia lee, a w o d y biee. N K P P niech, niech a 6. b . W o d a id zie, ka m ie stoi. M A A E 1 9 0 8/3 3 1. C. Spi jak kam yczek w w odzie. N K PP spa 40a, w ar.: LL 1964/4-6/89, Sych SG K asz 2 /1 2 5 . ka m ienia ch go r cych. K ot Z n 4 1 3; p o d ob . [N ajw itsza Pan ien k a] W o d zi G o p o g ra ch i la sach, P o g o r c ych ka m ien ia c h . K o t Z n 1 1 9 ; ... n a ju trzn i , Z ju trzn ie n a ra n n m s , Z ra n n y m sy n a n iesp o ry, Z n ie sp o ru d o ra ju . W ra ju ka m ie g o r c y ... w it N a d r 2 5 6 , > b iay k a m ie . 16 - G rze szn a d u sza d la o d p u sz czen ia g rze ch u m a i p o g o r c ych k a m ie n ia ch . P o ty ji [g rz esz n ej d u szy ] P a n Jezu s g rze ch u n ie o d p u ci, P ki n ie p jd zie p o ciern ia ch ko l cyc h , P o ka m ien ia c h g o r c ych . K o t Z n 9 0 ; w a r.: ... p o ciern ia c h , p o ko l cy ch , P o ka m ie n ia ch , p o g o r cyc h . K o t Z n 7 7 ; ... p rze z ciern ie, G o r c e ka m ien ie. K o t Z n 4 8 6 ; ... p o ciern iu , P o ciern iu , P o g o g u , P o g o r cy m ka m ien iu . K o t Z n 7 0 ; ... p o g ra ch , P o ciern ia ch , p o g o r c yc h ka m ien ia ch . K o t Z n 4 7 2 ; ... p o g o g a ch , P o ciern ia c h , P o g o r cyc h ka m ien ia c h K o t Z n 4 5 2 , ... p o g o g u , p o cirn i, p o g o r cych k a m y czka ch . K o t Z n 8 5 ; ... p o cirn ia ch , p o g o g a ch , P o g o r cy ch ka rn in ia c h . K o t Z n 8 0 ; ... p o p iekle, P o o g n iu , P o g o r cy m ka m ien iu . K o t Z n 7 2 ; ... p o o g niu, P o o strym ka m ieniu. K ot Z n 4 4 9; p o d o b. [N ajw itsza Pan ien k a:] N ie od p u szcz [d u szo m ], a z p jd p o ciern iu kol cym , p o ka m ieniu g o r cym . K 2 2 L ecz 1 7 8; ... p o ciezy, p o ko l cy, P o ka m ien ia c h , p o g o r cyc h ... Z W A K 1 8 8 0 /9 5 . 17 - Zb y te m o d lilew k e ka d y zm o w io ... B cd o m u sic rajskie w ro ta otw ieray, P iekieln e ka m ien ia m i za w a la y. K o t Z n 1 2 3 , w a r.: K o t Z n 1 1 4 , 2 5 0 . 18 - S tu c/p o tu c so b ie b rv d o ka m ie . a. P ro w a d zili G o [ y d zi Pa n a Je zu sa] p o d w o d , S tlu k se o ka m ie n o jw iszo b ro d . Kot Zn 129, war.: Kot Zn 461, 474. b . [ W ielk an o c n e p rzy p o w iastk i"] A ja , m a y za c ek, w la z'e m n a krza c ek, z krza cka n a (w o d ); stlu k'iem o ka m ie b ro d . K 4 0 M a z P 8 9 . 19 - R elik w ie - o b ro n p rze d szata n e m cisz o d ka m ien ia / z tw a rd eg o ka m ien ia . C ieb ie si, sza ta n ie, n ie b o j! Id , p rzyn ie m i krw i, C o z p rzen a jw itszeg o krzy zika ka p a a ; M o ja o b ro n a ci sza o d k a m ie n ia . K o t Z n 1 0 9 ; w ar.: ... Ja t [w it] kre w b d p i, B o to o b ro n a cisza o d ka m ien ia . K o t Z n 1 1 7 ; ... P rzyn ie to , co z k rzy a ka p a o , To m o ja o b ro n a z tw a rd eg o ka m ien ia . K o t Z n 6 3 , 1 2 2 ; P jd p o d B o M k, w e zm sek w i [relik w ie] w rk . Ty m o ja o b ro n a z cikieg o ka m ien ia . K 2 2 L e cz 1 8 0 . K O L D Y B O O N A R O D Z E N IO W E 20 - Jezu s/B g 'stw o rzy k a m ien ie/p ia sk i/... S tw o rzye m p ia ski, ka m ien ie, lu d zio m za b a w ien ie. K 5 K rak 2 3 5 ; w a r.: S tw o rzye , B o e, i m ien ie, w o d i ka m ie n ie. w it N a d r 7 5 . 21 - M id zy d w o m a g ro m a ... M id zy d w o m a ka m y ko m a ... M id zy d w o m a stru ze cko m a Stoi ta kla st r ... W tym kla sto rze trzy ota rza, w jed n ym -ci ota rzu P a n Jezu s ley. Z W A K 1885/18. PIENI WIELKANOCNE 2 2 - (C ik i) k a m ie n a g ro b ie C h ry stu sa. a. T rzy M a ryje p o szy, d ro g ie m a ci n io sy. C h cia y C h rystu sa p o m a za , J em u cze i ch w a l d a . A llelu ja ! G d y n a d ro d ze b yy, ta k so b ie m w iy: Jest ta m ka m ie n iem a y, a kt nam go odwali? Alleluja! K 24 Maz 140, war.: K 24 Maz 140, TN Trzeciakw 1980. b . S zed P a n Jezu s d ro g , tr ci ka m i n o g , a kt g o ta m o d w a li, b o to ka m i n iem a y, A llelu ja ! K 2 2 cz 29. c. [C h ry stu s] R u szy ten d zie i ka m ie n ie, g ro b u czyn i c o d w a len ie. K 2 2 cz 3 0 . P IE N I D Y N G U S O W E 15 - P o ka m ien ia ch g o r cych jest p ro w ad zo n y /m czo n y Pa n Jez u s. A w e c w d rtek p o w iec erzy, P a n J ezu s si z a p o sto em m ierzy. Trze ch ku rzelo w ie (k o g u t) za p ia li, g d y P a n a Je zu sa n a m k w ied li. A w ied li G o , w ied li, p o ciern iu , p o ko l ce m , p o kam ieniu po gorcym . Z W A K 1885/51; w ar.: ... [A nieli] Pro w adzili G o po cierniach kolcych, Po 2 3 - G o sp o d a rz sied zi n a ka m ie n iu . W tym to d o m u jest tu ka m ie, a g o spo d a rz sied zi n a n im , jajeczka ra chu je, n a m te co d a ru je. K u l W iel 3 /6 0 , ~> b iay k a m ie . P IE N I W E S E L N E 2 4 - O j, w y, n a d o b n e o n e czki, O j lep cie liczn e g sec zki. Ta m n a m o rzu , n a ka m ie n iu , Zo ta g ska sied zia a . O j zo ta g ska sied zia a i z s i e b i e p i rka zrzu c a a . H o l W es 5 4 .

Z A M W IE N IA 9 - K a m ie iw m o rzu /jezio rze, ksi y c n a n ieb ie, d b w b o ru - trzej b ra c ia, k t rzy si n ie zejd . M azu rzy w Pru siech tak zam a w iaj b l zb w : B o m o c , P a n a Jezu sa p o m o c ! D b w b o ru , k a m ie w m o rzu , ksiyc n a n ieb ie, e p ki ci trzej b ra cia m o cn i si p o sp o u n ic zejd , ta k du go m i zb y niech nie b ol. B ieg L ecz 1 6 2; w ar.: [p atrzc n a k siy c, g d y ten e p o no w iu p ierw szy raz o d so ni sw oje ro gi, m w i d o n ieg o:] Jest na niebie ksiyc, jest w jezierze kenie, jest na b oru du m b ; kied y te trzy b ra cia g dziekolw iek sie zn ejdo, ted y niech m nie b o li (zu m b ). K 4 0 M a z P 5 1 , k si y c, -> n w . 1 0 N a k a m ie w m o rzu w y p d za si ch o ro b . a. [Z a eg n y w an ie b ia ych lu d zi:] Ta m d a leko w m o rzu jest w ielki ka m ie , ta m ru sza jcie, ta m lecie, ta m p ijcie, ta m zryjcie! K 4 0 M az P 6 6 . b . [Z a eg n a n ie r y :] W m o rzu c zerw o n e m sto i ka m ie , n a n im ko u sia n e, o kryte w en ; ta m m a sz ty r a n y, p rzed ziu ra w io n y w rzo d zie, sw o je leg o w isk o . S p ij i w y p o c zy w a j a z d o s d u o sta teczn eg o . B ieg L ec z 1 3 3 . 11 - C h o ro b w ysya si n a /p o d k a m ie (g o r cy ) / p o d ko rzen ie ka m ien n e. a. [Z a m w ien ie su ch o t:] W y sya m ja w a s p o d ko rzen ie ka m ien n e, n a p u ste la sy i n a p u ste p o la , g d zie n ic n ie p rzyjd zie !" B ieg L ec z 1 8 6 . b . C h o ro b o d u k szen ia w a o d p d z aj w Ja sielsk ie m so w a m i: Id p o d ka m ie , id d o w o d y, id , g d zie so c e n ie w ieci i m iesi c n ie ch o d zi!" B ieg L e cz 4 1 , 1 1 0 . c. [Z ak lcie o d r y , g o c a, u szcz y c y , p o strzau , za strzau , p rzestrach u , zan o to w a n e w A n d rzej w c e:] S zc ze n ij, zg i , id n a su c h y la s, n a g o r cy ka m ie , g d zie so n ko n ie d o ch o d zi, g d zie w ia tr n ie d o w ieje! P k B ilg 2 3 4 . d . [Z a eg n a n ie p o strzau :] P o strza le, p o strza le! W yjd z tej n o g i, id n a ro zsta jn e d ro g i, za si d m g r, za si d m rzek, za si d m y b r (p o w t rz o n e 3 razy ).' N ie p a d n ij n a czo w iek a, nie p a d nij ch yb a n a w ro g a ! A n i nie p ad nij n a zw ierz, a ni n a yj ceg o ! A le pa d nij n a k w ia ty, n a k w ia ty! A n a jlep iej p a d n ij n a ka m ie n ie, n a ka m ie n ie! K u l W iel 3 /4 1 6 . 12 - C h o ro b a ja k k a m ie a . m a zm a le i p o d zia si, b . n ie m a si p o i~u ch o w a . a. [Z a m w ien ie o d w ia , tj. gu z w p o d szczk a m i w Pu szczy So lskiej:] K rzesa si g u z o sek , m w i c: Ja k ten k a m ie zw i n ie, zm a leje I n ie zn a , g d zie si p o d zieje, Ta k eb y to zm a la o I n ie zn a , g d zie si p o d zia o . B ieg L ecz 5 2 . b . [K a m ie w ziem i: zam w ienie m a cicy:] Ja k ten ka m ie ley w ziem i, a n ie b d zie po rucho w an y, tak i m a cica z u ra zem u tego chrzczon ego ... nie m a si w icej p orucho w a. B ieg L e cz 2 3 1 , w ar.: K 4 0 M az P 7 1 . 13 - [M a zu r sk a arn o w a o d zw ich n icia n o g i:] S zed P a n J ezu s d ro g , U d e rzy o ka m ie n o g . To b e z (p rze z) ka m ie , to b ez krzem ie . P a n ie B o e to b ie p rze m ie ! B ie g L ecz 8 8 1 4 - U ro k i! U rocyska !.... Za m o w io m !... Za rzyko m ! N a o gie go r cy, N a ka m ien ie g o r ce, N a lu d zk ie slip ie! K o t Z n 2 4 6 . M O D L IT E W K I

362

KAMIE

dokumentacja

m
KAMIE dokumentacja 25 - Za wdowcem rzuci kamieniem, Za kawalerem piercieniem. Kot Rzesz 432, war.: K 27 Maz 187; Za starym ... za mlodziusiekim ... TN Ssiadka 1966. 26 - Woda z kamienia ciecze - dziewczyna i chopiec nie rozmawiaj. A na mocie, trawka rocie, z kamienia woda ciece, pogniewaa si moja Marysia, do mnie stwka nie rzece. Przemw swko, przemw drugie, przemw i ty kamieniu, dodaa alu juz nie jednemu, nie dodaj sercu memu. K 26 Maz 239; war.: ... nie dodaj alu, oj mojemu sumieniu. K 25 Maz 41. 27 - Woda kamie niesie, dziewczyna/panna na kamieniu czesze wosy [= dziewczyna czy si z chopcem]. Po boru, po lesie Wdka kamie niesie, A na tym kamieniu Panna wosy czesze. LL 1959/3-4/64; war.: Kami woda niesie, dziewcyna si cese, co grzebusekiem garnie to ji wosek spadnie. Pycie wosecki do ojca, matecki, do nich przypyniecie co ich pociesycie. K 22 Lecz 74; A w kalinowym lesie wodeka kamie niesie. Tam Marysia stojaa, rus kos czesaa. Co jej wosek upadnie, wodeka go zagarnie. K 16 Lub 187; W kalinowym lesie woda kamie niesie, Mary na nim staa, swe kosy czesaa. K 16 Lub 151, >bialy kamie, ->woda.
PIENI RODZINNE

28 - Teciowa grozi synowej (synowa - teciowej), e jej wybije kamieniem zby. a. Oj, cicho, synowo, nie otwieraj gby, jak wezne kamienia, palne tobie w zby. Ol Pod
106, war.: Kam Pom 59, 222, Gs Mazur 108, K 12 Poz 75, 76, K 40 MazP 345, Krzy Kuj 1/129, 130, K 4 Kuj 13, K 27 Maz 313, K 46 Ka-S 27, 224, 225, K 16 Lub 267, Lom lsk 422, Kot Las 237, LL 1965/4/11,

Gaj Rozw 216-217, K 44 Gr 427; ... oj, mylisz ty, matulu, "oj, e ja sie spotrafie. Oj, jak zapie drugiego, "oj, prosto w zby trafie. TN Zawieprzyce 1974, war.: TN Podstary Zamo 1964. b. Ty, moja niewiasto, Nie otwieraj gby, Bo jak dopadn kamienia, Wybij ci zby. Pies l 2/384. 29 - Moda ona grozi staremu mowi, e bdzie nim wozi kamienie. Kupi sobie wzek, Nakad kamieni, Bd dziadem [mem] wozia. Cig, cig, dziadu, kiej si podj, Niech ja biedy me mam z tob - Taka moda dziewczyna! Kot Las 68, war.: LL 1957/3/11, Krzy Kuj 1/260. 30 - Moda ona grozi staremu mowi, e go przydusi/odzieje kamieniem. Starygo ja dziada mam, szanowa guo musze, dwa kamiynie pod eb dom, a trzeciym przydusze. Krzy Kuj 1/261; ... o i przygn eb do ziemi, kamieniem przydusze. ZWAK 1884/92; ... A cierniem mu pociel, kamieniem go odziej, pij stary. K 10 Poz 278. PIENI MIOSNE I ZALOTNE 31 - Nieszczliwi kochankowie zwracaj si do kamienia, ziemi, wody, a. by si rozstpiy/otworzyy/... i zamkny w sobie pami o nich, b. by rozstpi si i pocieszy serce. a. / rozstp sie, ziemio, rozstp sie, kamieniu, a niech ja ju nie wiem ... o twoim
imieniu. Krzy Kuj 1/241, tame war., nadto Rog lsk 152, Pies l 1/514, 1/534; ... niech ludzie

nie wiedz O naszym imieniu. ZWAK 1878/66, ... nieche ja [dziewczyna] nie s(t)uz chuopu nielubnemu. K 11 Poz 199; ... saa ja eczka chopcu nielubnemu. K 39 Pom 179; ... eby jo nie wiedzia ... "o twojym imiyniu. LL 1964/1-2/62; ... otwrz mi sie ziemia, otwrz si ... K 12 Poz 167; Rozstp si ziemio - rozejd si wodo, pknij i ty kamieniu, a nie zadawaj - serdeku (miej") alu, nie zadaj i mnie samemu. K 16 Lub 263; ... pamitaj maluka o mojim imieniu. K 12 Poz 166. b. Rozstp si kamieniu na mojem sumieniu, rozstp si na dwoje, pocies serce moje. K 26 Maz 255. 32 -Chopiec, ktremu dziewczyna nie otworzya, kadzie boczek na kamieniu. Stojaem, woaem, nie chciaa otworzy, musiaem sw gwk na proek pooy. Goweczkie na proek, Boczek na kamiusczek, oj, boal mnie boczek przez caluchny roczek. K 40 MazP
501, war.: Kam Pom 309, Sob Wielk 164, K 40 MazP 154, 526, K 28 Maz 238, K 42 Maz 223, Stef WarmP 2/35, ZWAK 1884/81.

33 A Dziewczyna jest gotowa jecha z chopcem na wojenk i tam pra chusty na kamieniu. C tam bdziesz robi najmilejsza moja na wojence daleczko? Bd chusty praa zlotem wyszywaa po talarku zbieraa. Kieni je upierzesz najmilejsza moja na wojence daleczko? Jest na morzu kamie wypierz ja na nim i chusteczki uklepi. K 1 Pies 278, war.: K 40 MazP 433, K 26 Maz 293, K 28 Maz 304, ZWAK 1885/225; ... na bystrym strumieniu na paskim kamieniu ... K 1 Pies 276; ... szatki praa ... Pies l 1/223; ... nad wodom kami ... ZWAK 1880/207, ->bialy kamie. 33 B - Dziewczyna jest gotowa jecha z chopcem na wojenk i tam odpoczy wa/spa z nim na kamieniu. Gdzie bdziem spoczywa Kasiu Kasmeczku na wojence daleczkiej? Jest przy morzu kami odpoczniemy na nim na wojence daleczkiej. K 1 Pies 271; war.: ... Kdy spa bdziemy? W zielonym gaiku na chodnym kamyku; ... K 45 Gr 181. 34 - Chopiec (dziewczyna) namwiby /rozmwiby /przeprosiby /zapomnia by/pokochaby kamie, wod/ziemi, nie moe namwi/rozmwi/przeprosi/za pomnie / pokocha dziewczyny (chopca). Oj namwibym kamie, da namwibym wod, oj a ciebie Marysiu da namwi nie mog. Oj nie namwis wody, da ani tez kamienia, Oj tak i mnie dziewcyny da dobrego sumienia. K 26 Maz 324, war : K 1 Pies 43; ... chyba t dziewcyn letkiego sumienia. K 27 Maz 219, TN Wielkolas 1980, TN Rechta 1978/79, Pies l 2/541, 208; Rozmwibym ... Gs Mazur 47, podob. Stef WarmP 3/43; K 40 MazP 507; Zawiudem ... wit Nadr 144; Przeprosiam ... K 10 Poz 194, podob. LL 1964/3/25, 27, K 12 Poz 144; Zapomniaem ... Pies l 2/541. 35 - I. Chopiec obiecuje oenek, jeli kamie bdzie pywa [= nigdy]; II. dziewczyna robi kamie z wosku/mchu / obkada go drzewem / wkada do dki. I.a. A widziszze, dziewcz, ten kamie nad wod - kiedy on popynie, oeni si z tob. A widziae, gupi chopie, coby kamie pywa? A kiedy si eni nie mia, po co u mnie bywa? K 40 MazP 507, war.: Biel Kasz nr 122, 294, 388, nadto: LL 1963/2-3/91, Krzy Kuj 1/241, 242, K 20 Rad 115, Piat Krak 535, 717; ... jak n bdzie pywa, to ty bdziesz moj ... ZWAK 1882/121, LL 1964/3/25, K 40 MazP 358; ... A jak tamten kamie, co widzisz nad wod, Jak po wodzie pywo bdzie, oeni si z tob. O ty, gupi synku, czy ju kto kaj widziol, Iby jaki ciki kamie po wodziczce pywo ... Pies l 1/279, 2/580; ... Jak kamie wypynie, oeni sie z tobo ... TN Komarw 1978; ... Jak na wierch wypyn, To ty bdziesz moj ... Pies l 2/374; ... Choby kenien by jak jega, zekrci sie, pjdzie do dna ... K 40 MazP 514; ... cignie do dna ... K 18 Kie 164; Widziae ty, eby kamie by Jak makowe ziarno, Nie bdzie on pywa, Jeno pjdzie na dno. ZWAK 1878/72, NKPP prawda 145; Widziae ty, Jasinku, ten kamie nad wod, o jak ten kamie przepynie, oeni si z tob. Widziae psie, ole, e kamie utonie, o zakochae sie w inny, nawracasz sie do mnie. ZWAK 1884/87. b. Wariant koldowy tej pieni: Chod Marysiu po uogrodzie, we ten kamie, rzu po wodzie, jak ten kamie bdzie pywa, ja u ciebie bd bywa. Dziewczyna si namylia, z wosku kamie utoczya: ty, kamieniu, w wodzie pywaj, a ty, Jasiu, u mnie bywaj. K 40 MazP 278; war.: Panny sobie umwiy, z wosku kamie ulepiy ... K 27 Maz 271; II. Dziewczyna si domylia, ze msu [mchu] kamie utocya ... K 21 Rad 25; Oj dziewcz si domylio -z drzewa kamie utoczyo ... K 2 San 145; "Ona sobie umylia, z drewna kamie utocya ... K 44 Gr 176; Ta dziewcyna mdra bya, kamyk z drewna utoczya ... Lom Pies 327; Kasieka si namylia, drzewem kamie oboya ... K 25 Maz 50; te i in. war.: Biel Kasz nr 388; Marysia sie domylaa, z wosku kamie "utoczya. Ciki kamie, pywaj pywaj, a ty, Janku, u mnie bywaj! TN Puszno Godowskie 1983. 36-0 cikie to, cikie, Nase rozlcenie, Wolaby ja nosi Na sobie kamienie. Bo kamienie zymn, Rozpoc se mog, A ciebie, dziewucho, Zapomn nie mog. Pies l 2/537-538, war : K 43 l 46. 37 - Na ostrodzkim polu stoi biay abd, o mj najmilejszy, mieje o mnie pami. Mieje o mnie pami i dobre baczenie, bo mnie jeszcze ciej ni w morzu kamienie. Bo

364 ____________________ KAMIE

dokumentacja

365
KAMIE dokumentacja

w morzu kamienia nikt go nie pokruszy, a mnie moje serce niejeden al (v.) czek wzruszy. K 40 MazP 403. 38 Woda po kamieniach huczy/toczy/idzie/brzczy .... a. mio/dziewczyna nauczy kocha/wzdycha/paka; b. chopcy szukaj pienidzy; c. mody zaleca si; d. dziewczyna wabi chopca; e. matka gniewa si; f. sycha dobre; g. bieda/nizga nauczy robi. a. Idzie woda, idzie, po kamieniach hucy, kto kocha nie umi, mio go naucy. K 44 Gr 259; war.: ... Marysia naucy ZWAK 1886/313; ... to Lyskach sie wyuczy. Gs Mazur 62; Pynie dka ... K 9 Poz 219; Szumi woda szumi, po kamieniach toczy ... Lom lsk 396; Z gry woda idzie, po kamieniu fruczy ... Lom lsk 406; Biey woda, biey - po kamieniach buczy ... K 39 Pom 452; Leci woda, leci ... wit Nadr 287. Z gry woda idzie, po kamykach mruczy, Kto nie umie wzdycha, mio go nauczy. Lom lsk 403; Tuczy woda, tuezy, po kamieniu buczy ... Chd p 266; Z gry woda bije, po kamyczkach huczy, Kto paka nie umie, kochanie nauczy. ZWAK 1878/112; Pynie woda brzegi myje, po kamieniach toczy s'id ... LL 1960/4-5/56. b. Ciecze woda, ciecze, Po kamieniu sczy, Pytam ci si dzicho, Wicia masz tysicy? Biel Kasz nr 202, nadto war.: Rog lsk 172, Pies l 2/114; Z gry woda leci ... LL 1963/2-3/88; w innej wersji: Dudni woda dudni, po kamieniach brzczy rudnickie chlopoki szukaj pienidzy Piat Krak 685; ... pyta miy sie Jasiu, jile mam tysiyncy. Krzy Kuj 1/146; Oj, idzie woda, idzie, da, ... oj, jak ci sie zaleca, da, kiej nie masz tysicy. K 46 Ka-S 79. c. Z gry po kamieniach woda ciece, Pode do dziewcyny, pode do jedyny, co ona mi rzece. MAAE 1908/200. d. [Rne wersje motywu:] Z kamiynia sie woda l eje, dziywczyna sie d mnie mieje. Krzy Kuj 1/143; Na gaiku bystra woda Po kamyczkach si sczya, Pastereczka pikna moda Dla rozrywki co robia. ZWAK 1886/290; Dudni woda, dudni, Po kamieniach w studni, atwo si rozkocha, A zapomnie trudnij. ZWAK 1884/277; Idzie woda, idzie, kamykami rusa, kocham cie, dziewcyno, bo pociwa dusa. K 44 Gr 282; W lesie po kamykach Szumi strumyk mile Przy tobie najsodsze Przepdzabym chwile. Pies l 1/394; Idzie woda od ogroda, z kamienia si skrzy da i skrzy; lepsa jedna Mazewianka, jak Gogowskie trzy da i trzy. K 22 Lecz 202; ... lepsza jedna Siekiereczka, ni Koszuckie trzy da i trzy. K 13 Poz 141; Idzie woda, idzie, Kamienie szuruje, niestatek matek stan panieski psuje. K 44 Gr 336. e. Idzie wdka idzie, po kamieniach tyrcy, Ta moja matusia, cigle na mnie wyrcy. ZWAK 1888/145; war.: ... na moje Jzcysko kadziusinki wyrcy K 44 Gr 353, Mika Oraw 38. Idzie woda idzie, po kamieniach ciece. Ledwie sie pani-matka o syna nie wciece. K 6 Krak 475. f. Szumi woda, szumi, po kamieniach wali, S"ycha dobre w wiecie, a z"e jeszcze dali. ZWAK 1891/53. g. P"ynie woda puynie, po kamieniach mrucy, Chto nie umi robi, bida go naucy. ZWAK 1891/54, ... po kamieniach huczy, ... da, rzga go nauczy. K 46 Ka-S 317; ... kto nie zna, co bieda, zona go naucy. K 6 Krak 80. 39 - Bya mio, ju jej niema, Bo si skrya do kamienia, A z kamienia do paproci, Ju si wicej nie nawrci. Pies l 1/289, war.: Rog lsk 96; ... aska, ju ji neni, ... Pies l 2/377. 40 - Woda z kamienia ciecze/leci/biey - dziewczyna i chopiec nie rozmawiaj. A spod gaiczka, spod zielonego, z kamienia woda ciecze, a mj najmilszy, mj ukochany do mnie swka nie rzecze. A spod gaiczka, spod zielonego, z kamienia woda biey, a mj najmilszy, mj ukochany w nowej komorze ley. K 40 MazP 184; war.: ...z kamienia woda leci, ... K 40 MazP 184, LL 1959/3-4/62; Oj am na mocie, traweka rocie (ronie) z kamienia woda ciecze, rozalio si - serdeko moje (ma mia), swka do mnie nie rzecze. K 16 Lub 263. 41 Woda kamie niesie - dziewczyna czy si z chopcem. a. Nie kady to kami woda z sob bierze, nie kada do lubu pjdzie, ktrna sic ubierze. K 41 Maz 89, war.: ZWAK 1882/121. b. Oj po boru po lesie woda kamie niesie, dg od mego Wicusia co koniki pasie. Oj pasie n i pasie, piknie sobie piewa, da a jego kochanka zami sie zalewa. K 19 Kie 109.

c. A w kalinowem lesie, da kamie woda niesie - moja ty Marysiu, da nie odrzekaj mnie si. K r> Krak 119. d. Bystra woda wziena kamie z sobom, Zaniesua go do kraju, A ja ciebie nigdy nie opuszce, Ty nieszcsny hultaju. ZWAK 1891/131. o. Pokochaam Wisie, jak niesa kamienie, a ciebie ni mog, coze za stworzenie. Stoin yw 139. 42 A - Prdzej si rozczy woda z kamieniem, ni dziewczyna i chopak. Prdzej si rozczy Wodziczka z kamieniem, Nieli ja si rozcz Z mojem pocieszeniem. Pies l 1/307, war.: Rog lsk 202, por. Lom lsk 400, ->woda. 42 B - liozlczyl si kamie z wod, Tak tez i ja, dziocho, z tob. Piel l 1/288. 43 - Ciko kamieniowi pod wod, ciej zakochanemu/zakochanej/... Ciko kamieniowi, Kiej pod wod macho (macha), Jeszcze temu ciej, Kto si w kim zakocha. ZWAK 1886/279, war.: K 25 Maz 51; Ciko temu kamieniowi pod wod idcy, jeszcze wicej sercu memu w kochaniu bdcy. K 1 Pies 143; Ciko tymu kamyniu, Co pod wod pynie, A jeszcze ciejszy, Gdo kogo miuje. Pies l 2/586; Ciko kamieniowi, co pod wod pynie, ach cikie jest zakochanie na wiecie dziewczynie. Bo kamie popynie, woda go potoczy, a mnie ubogiej dziewczynie, nie obeschn oczy. TN Wola Przybyslawska 1980; ... co pod wod pynie, smutne zakochanie w tej bidnej dziewczynie. TN Piotrkw 1973; ... co nad wod wisi, jesce temu ciy, co puoniecha musi. Sad Podh 150; podob. w pieni onierskiej: Ciko temu kamieniowi, pod Wis lecemu, jeszcze ciej Ruskiemu z Polski wychodzcemu. TN Prawiedniki 1981. 44 - Nie byde jo w polu lea, bo jo nie kamiy, tylko pode do dziywcyny, bo jo kawaler. LL 1962/1-2/52, war.: ZWAK 1880/230. 45 - Dziewczyna upiecze placek/cieb z twardego/grubego kamienia, jeli chopiec zrobi co rwnie niemoliwego. Ja ci chleba napiek Z kamienia hrubego, A ty mi go ukroisz Lipowym noykiem, Po moji woli. ZWAK 1885/254, war.: K 40 MazP 450; Ja ci placek upiek z twardego kamienia, Po twojej woli, Ty go bdziesz poyka, jzykiem nie tyka, Po mojej woli. ZWAK 1886/297-298. 46 - S na boru szyszki, na polu kamyszki, a na lesie laszczyna. Na kominie popi, daj mi, Jasiu, pokj, jam nie twoja dziewczyna. K 46 Ka-S 41; war.: ... a w ogrodzie laszczyna ... K 4 Kuj 58, Krzy Kuj 1/200; ... przed "okienkiym leszczyna. Krzy Kuj 1/257; ... na ogrodzie lescyna ... K 22 fye.cz 103; Nad przetyczkiem tyczki, Na polu kamyczki, W ogrdeczku leszczyna ... Pies1 l 2/204; Tam na borze szyszki, na polu kamyszki, tym bym ja cie uywil, da dana, tym bym ja cie uywil. Sob Wielk 243. 47 - Jue si oeni jak na wieki amen, jue si utopi jak we wodzie kamie. Piat Krak 423, war.: Gaj Rozw 202. 48 - Dziewczyna siedzi na kamieniu i auje utraconego wianka / plcze. a. Posza [Zuzanka] w rodek lasu, Siada na kamieniu, Rozpucia wosy Po prawym ramieniu. Oj, miaach jo, miaa, Pozocony warkocz, Ale mi go ukrod Od ssiada smarkocz. Pies l 2/642. b. Siedzi Hela na kamieniu i wylewa gorzkie zy, trzyma ksik na kolanach i o lubym cigle ni. TN Kol. Galzw 1979, -biay kamie. 49 - W tern morzu na kamieniu, tam Kasiunia stojala ... rus kos czesaa. K 16 Lub 155; war.: Nad dunajem stojala ... K 16 Lub 220, por. K 16 Lub 244. 50 - Chopiec mwi o dziewczynie, e z kamienia wyrosa/wybita [= dziew czyna za innego posza]. a. Chyba ty Marysiu z kamienia wyrosa, Mnie sie spodobaa, za innego posa. ZWAK 1888/139; war.: ... dy jo tobie kuocho, za ineg"o posa. Sad Podh 142; Frajerecka moja z kamienia wyrosa: mnie si obiecaa ... K 44 Gr 384. b. Czyliz ty dziewczyno, z kamienia wybita, kto jedzie, to jedzie, to sie o ci pyta. Z kamienia wybita, z cegy murowana, kto blady to blady, ja sobie rumiana. K 17 Lub 48.

KAMIE - dokumentacja

:J67

366
KAMIE dokumentacja

51 A - Kamie na kamieniu [= modzi razem, przy sobie]. Kamie na kamieniu, jeszcze jeden kamie, a wyrysuj, ty dziewczyno, swoje imi na nim. Swoje imi na nim i swoje nazwisko, a przeciemy si kochali cztery lata blisko. Gaj Rozw 75; war.: ... jeszce jeden na nim, Wypisz se, Marysiu ... ZWAK 1891/106; ... pod kamieniem kamie, Napiszcie chopczyku ... LL 1966/2-3/27. 51 B - Pod kamieniem kamie, A na tym kamieniu, jeszcze jeden kamie. Czarne oczka miaa, czarnymi patrzaa, Czarnymi musiaa, bo innych nie miaa. Pies l 2/155, war : Pies l 2/155; ... na kamieniu skaa, powiedz-ze mi, Mary, cemu mie nie kciaa. Stoin yw 291; ... cy mie bedzies kciaa. Stoin yw 146. 52 - Bg stworzy! kamienie, piaski/morze i wod oraz dziewczyny/kochanie. Da, Boe moj, Boe, ktry stworzy morze, kamienie i wod, i dziewcyny mode. K 44 Gr 199; war.: ... po co stworzy morze, kamienie i wod, to kochanie mode? K 44 Gr 342. PRZYPIEWKI MIOSNE I ZALOTNE 53 - Krakowski gociniec bity kamieniami, A krakowskie panny mierdzom pokrzywami. ZWAK 1888/135; war.: ... dziewki posy z wojakami. K 6 Krak 474; ... gociniec kamieniami bity, Nie by"bym zo"mirzem, eby nie kobity. ZWAK 1891/136; ... droga ... panny pachn fijalkami. K 57 RuC 1161. 54 - Z kamienia na kamie jele/kokoszka/'kogutki/sroczki/skowroneczek/aba/gobie/ woda przeskakuje/przelatuje. a. Z kamienia na kamie przeskakuje jele, mnie chopcy kochaj, a ja o tym nie
wiem. ZWAK 1878/108, war.: K 1 Pies 405, Piat Krak 300, MAAE 1898/78, Pies l 2/157, Gaj Rozw 200, Stoin yw 147.

jak kto idzie drog, trci kamie nog, oj tak ci to i we mnie sierotk ubog. K 21 Rad 89, war.: K 39 Pom 133, 179,'K 40 MazP 424, 425; ... Sierot omwi, sierot ogada. K 28 Maz 172. b. Zcby te kamienic przy drodze nie byy, eby si sieroty na wiat nie rodziy. Bo kto idzie drog, kopnie kamie nog, tak i mnie te teraz sierot ubog. K 12 Poz 165, war.: K 12
Poz 127.

c. A chto jidzie drogom, kopnie kamie nogom ji mnie, siyroteczke, tak samo ubogm.
Krzy Kuj 1/192, war.: Sob Wielk 69, ZWAK 1878/66.

d. uOj, ciko kamieniu, kiedy g trncaju, a mnie jeszcze ciej, ludzie "obmawiaju ... "oj ciko kamieniu przy drodze lecy, a mnie jeszcze ciej sierocie bdcy. LL 1960/2-3/63; war.: Ciyko kamiyniowi miedzy kamiyniami ji mnie, siyroteczce, miedzy bogaczami. Krzy Kuj 1/192. 56 B - Oj sierota ja bya cizsa kamienia, kamienia, a bodaj si pod sierot da i ziemia rozstpia. ... Oj ciko kamieniowi da pod wod pyncy, oj i mnie sierotecce da po wiecie bdzcy. K 25 Maz 223, war : K 41 Maz 218; Bom ja sierota, cizsa kamienia, jake ci nie zal? K 26 Maz 209, ->ziemia. 57 - Oj bo to wyrobny chleb oj cizejsy kamienia, a bodaj mnie sierocie rozstpia si ziemia. K 28 Maz 275. 58 - Sierota chce by z matk w grobie - gotowa yka/gry kamyki. A moja sierotko c tu bdziesz jada? - To matulu co i wy, te drobne kamiki. A moja sieroto, c tu bdziesz pila? - To matulu co i wy, Bo lask ya. K 21 Rad 88; war.: Cz tu bedzies jada, cz tu bedzies pia? Kamycki gryza, bo mann ya. ZWAK 1880/92, Coby sam jadaa, coby sam pijaa? Kamycki ykaa, rosick lizaa. Lom lsk 240, >piasek, >rosa, >woda. 59 - Samotna, samotna na wiecie ja tu, jak kamie przy drodze, jak kwiatek wrd bzu. Stoin yw 284; war.: ... jak kamie przy drodze, jak kwiatek wrd pl. Stoin yw 283. PIENI DZIADOWSKIE 60 - [Szatan chce zawie dziewczyn do pieka.] Stpaj, dziewcyno, na kenie, z kenienid na mj ko. K 40 MazP 383. PIENI GRNICZE 61 - Kamie zagraa grnikowi: przyciska go / tpie nad nim / uderza go / przydusza / przijwala. a. Wychodzi grnik do pracy, egna sie z nimi, ze sw on i z dziatkami najmilejszymi. Bo kto wie, czy moe przyj, moe go kamie przyci i ze swymi najmilszemi wiecznie rozczy. Wal lsk 47. b. I jeden za drugim foluje sie wzki, a nade mn kamie tompie, jak samiec francuski. LL 1958/2-3/49. c. [Grnik] Cztery dziury wywierto, Kupa wongo ley, Lampecka mu zagasa, Kamie go uderzy. LL 1958/2-3/39. d. Grnicy pracuj, bo pracowa musz, a niejednego kamienie przydusza. Na wierzch go wynios, na mary go wo, na cmentarz zanios, do ziemi poo. Kul Wie] 3/327. e. [Grnik kaszubski w Niemczech] Spjewa pjesnie, robi dalej, a timczasem kamnie guo prziwali. Kam Pom 313. PIENI ONIERSKIE 62 - onierz trzyma gow na kamieniu [ zgin na wojnie]. Kaniam wam, moci panowie, daleko tam brat na wojnie? A ley on w szczerym polu, trzyma gow na kamieniu, praw nk we strzemieniu. A ko jego wedle niego, grzebie nk, auje go. Biel Kasz nr 114, nadto war.: K 43 l 49, ZWAK 1880/86, 87, 206; ... W CZystem polu ... K 50 Sa-Kr 276; ... na padlku ... K 39 Pom 449; ... w paduolie ... Kam Pom 264; ... pod Berlinem ... Kam Pom 248; ... przy strumieniu ... Bk Grb 43; ... na Podolu ... LL 1962/4-6/92.

b. Z kamienia na kamie przeskakuje sroczka, tego chopca kocham, co ma czarne oczka. Piat Krak 300, war.: Gaj Rozw 200; ... co ma siwe oczka. K 19 Kie 38; ... skakaa kokoszka, tego chopca ubie co rumiany troszka. TN Susiec 1975; ... kocham ... TN Rechta 1978/79; ... stumpaa ... TN wieciechw 1967; ... skikay kokoski, tego chopca kocham, co piegaty troski. TN Wola Przybyslawska 1980; ... skikay kogutki, tego chopca kocham, co nie pije wdki. TN Wola Przybyslawska 1980; ... sroczki, Dla mnie tylko jeden, co ma czarne oczki. ZWAK 1878/108; ... kochaj mnie chopcy, bo mom corne ocka. Stoin yw 147, 155. c. Z kamienia na kamie przeskakuje bystra sroczka, A Makowa krotna powa Oj da tego nie potrafi. LL 1963/4/5. d. Z kamienia na kamie skowrneczek skacze, Ju cze, nojmnilszo, ecy nic loboczc. Stef WarmP 2/81; war.: ... Cho jo sze wesele, Serce we mne pacze. Stef WarmP 1/15. e. Z kamienia na kamie przeskakuje aba, z naszy panny mody zrobia si baba. LL 1963/2-3/90. f. Z kamienia na kamie cikaly goSmbie; Tygu chopca lubi, Co adny na gambie. ZWAK 1884/287; ... skikay gobie, tego chopca kocham, ... TN Wola Przybyslawska 1980; ... wrony, nie daje mi Boe chopca siedmiony. Piat Krak 462. g. Z kamienia na kamie woda przelatuje, Tam kawaler jedzie, gdzie pienidze czuje. LL 1962/4-6/123; ... a kamiy sie wali, Puocze pedziaa, ze my sie kuohali. Mika Oraw 39. 55 - Woda zostaje na kamieniu / pada na. kamie [= chopiec zabiega o wza jemno nieczuej dziewczyny]. a. Oj, po deszczu zostaa Woda na kamieniu. Wspomniej raz przynajmniej O moim imieniu. Her Kai 2/149. b. W lesie na kamieniu lele (jele) wod pije, kochaj mnie Magosiu, bo ja dla et yj. K 19 Kie 16; war.: ... Wiesz o tern dziewcyno, ze ja dla ci yj. ZWAK 1880/164. c. Co mi po tej wodzie, co na kamie (v. kola) pada, co mi po dziewczynie, gdy do mnie nie gada. K 6 Krak 409. PIENI SIEROCE 56 A - Ciko kamieniowi - ciej sierocie; ludzie trcaj nog kamie i tr caj/obmawiaj sierot. a. Oj ciko kamieniowi na drodze lezcy, oj da cizyj jesc.e mnie sierotk bdcy. Bo

368_______________________ KAMIE - dokumentacja KAMIE dokumentacja 369

BALLADY 63 - Dziewczyna polizgna si na kamieniu [= zasza w ci]. nio mi si, nio o dusznem zbawieniu, izgn mi si z nki korek po paskim kamieniu. Daa mi si spojrze midzy ogrdeczkiem, ale id i gadaj trzy grzeczne dzieweczki: ... Nadobna Karinka upakaa oczki, a Wilmuszek - nieboraczek nie spa caej nocki. Cyt, Karlinko, nie pacz, jeszcze nie bardzo zna; napaczesz si wtenczas dosy, kiedy bdziesz nosi! K 40 MazP 522, war.: K 1 Pies 139, K 39
Pom 122, K 40 MazP 523.

WIDOWISKA BOONARODZENIOWE 75 - [mier:] Krlom z purpury wyya i z tronu zsadzia, teraz bd wiatem ispektem rzdzia. A kt mi bdzie ispekturowa [od: inspektorowa 'zarzdza' M.B.], pod mojym grobem kamienie piecztowa? LL 1960/2-3/102. MITY KOSMOGONICZNE 76 - Kamienie i gry powstay z ziemi rozsianej przez Boga, a przyniesionej przez Lucypera w lewej rce. Jak Bg ziemie rozsiwal, to wysa Lucypera, yby przynis z morza ziemie ... No i Bg rozsia te ziemie, a uon [Lucyper] wyciga zza siebie, z lewej rki, i mwi: Ja jeszczy, Panie, w drugiej mam rcy!" A Pan Bg powiedzia: Zda ji to sie ludziom". I z tego powstay gry i kamienie. Etnl 1989 Bilg
99, podob. Krz PBL nr 2450. BANIE

64 - Midzy dwoma kamienioma, biey woda strumienioma. Na tej wodzie korab' pynie, w tym korabiu dwch braci je. Trzecia siostra rybrem syje. Srybrcm syje, rybrem iocy, zapakaa modre ocy, [wydaj j za niekochanego] K 25 MM 96, war.: K 25 Maz 96, Hvoda. 65 - Kamien(ie) ley/przywala/przykrywa(j) grb. a. Twoja Kasia nie yje, na jej grobie kamienie." Biel Kasz nr 99, nadto war: K 42 Maz 231. b. A jake ma wyj [matka] do ciebie [rycerzu], ju od roku po pogrzebie. Pokj w ziemi ma zrobiony, kamieniami przywalony. K 41 Maz 482, war.: Kam Pom 265, [o synu] wir Pies 129. c. Tam przy drodze jest mogia, Wielki kamie j przykrywa, Pod kamieniem w tej mogile, Stary onierz tam spoczywa. LL 1974/2/45. d. A "ojciec sie ji dziwo z tamto z tego wiata. A dziwo sie ji, dziwo, a pomc ji ni mozie, Bardzo ciyki kamy mo, dwigny go ni mozie. LL 1957/4/43. 66 - Chopiec pyta kamienie, gdzie jest jego ukochana. A wy, kamiuszki, co w morzu leycie, powiedzcie mi o niej [kochance], bo wy o niej wiecie. K 40
MazP 510, war.: K 40 MazP 256, K 12 Poz 122.

67 - Kamienie w wodzie - poduszki dla topielca. [W balladzie o topielcu.] A cikie mi te poduszki w wodzie karnuszki. A cika mi ta pierzyna na wodzie trzcina. K 1 Pies 201, war.: K 1 Pies 196, 199, 204, 206, Pies l 2/42, ->woda. 68 - Na podolu w szczyrem polu stoi kunia na kamieniu. A w tej kuni kowal kuje, nigdy ognia nie zgasuje. K 1 Pies 234, war.: K 25 Maz 107, K 26 Maz 276. 69 - [W balladzie o kochanku-zabjcy.] Widzisz ty, Kasinko, Nad wod ten kamie? Bdziesz spoczywaa, Kasinko, na nim. Pies l 1/16, -+biay kamie. 70 - Dziewczyna siada na kamieniu i rozpuszcza wosy. [W balladzie o kochanku-zabjcy, ktry wrzuci Kasi do dunaju.] Przypyna Kasia na te biae awki, A ona mylaa, i do swojej matki. I usiada na kamieniu, Rozpucia wosy po prawym ramieniu. Pies l 2/15, ->biay kamie. 71 - Przede dworem na kamyszku deszczyk porosi, nie bd ja gospodyni o crk prosi. Gospodyni nie hrabina, crka nie pani, nie bd ja do nij jedzi czterema komi. K 12 Poz 109, -t-biay kamie. 72 - Drobne kamyszki, w morze wpadajcie; moji dziewczynie, moji jedynie, pucz rozrywajcie! K 12 Poz 158; ... Sercu naszemu alu nie dajcie. ZWAK 1878/62. 73 - Wle, Kasinko, na kamie, Z kamienia na strzemi, Z strzemienia do sioda, Pojedziemy precz oba. Rog lsk 74, war.: Pies l 1/77, zob. pieni dziadowskie, >biay kamie. PIENI INNE 74 - Kaczka/... siedzi na kamieniu i gra/... a. Kaczka pstra dziatki ma, Siedzi sobie na kamieniu, Trzyma dudki na ramieniu, Kwa, kwa, kwa, piknie gra. Rog lsk 223, war.: K 5 Krak 241. b. Pstra srocka pstra troje dziatek ma ... Trzecie siedzi na kamycku trzyma skrzypki na rzemycku, gra sobie gra. K 6 Krak 216, war.: tame; ... sikoreczka ... Krzy Kuj 1/266; ... kokoska ... K 42 Maz 58; ... kokosz ... Panu Bogu gra. Wit Baj 79; Przepireczka ... Krzy Kuj 1/266; ... Panu Bogu gra. MAAE 1908/226; ... kokoska ... myli pannie gra. K 18 Kie 148; ... bestra kura ... panu bratu gra. K 12 Poz 307. c. Kokosecka pstra, cworo dziatek ma, jedno orze na ugorze, drugie pogania. Trzecie siedzi na kamycku, trzyma pieski na rzemycku, cwarte przygrywa. K 2 San 222.

77 - [Dziewczyna suya u zbjw, wypacili jej i posza] Oni jg znowu goni nazdd. Jak jg dognieli, na juz widziaiia, ze blisko sg, miaua piestrzonek na palcu, cisneua, skaiiy zarosiiy, kamienic; ny bytio rwno, a nym kamienie takie, gry. Ona se znowu chycieiia karcme w gaju i byiia juz byua do mierci w ty karcmie byua. Cisz Krak 296. 78 - Ofiary zbja pochowane pod kamieniami. [Zbj zwabia kolejno do siebie trzy siostry; zabija dwie; chowa je pod kamieniami; trzecia siostra przechytrza zbja i zabija go; dotykajc zaczarowanym jabkiem kamieni, pod ktrymi byy pociowane siostry, przywraca je do ycia; w podobny sposb spod innych kamieni wstaj inne ofiary zbja.] K 3 Kuj 133. 79 - Kamienie w worku/koszu/wborze/kotle/... zamiast bohatera. [Bohater, ktrego towarzysze maj wycign w worku/koszu/wborze/kotle/... spod ziemi / z dou / z jamy ... susznie obawiajc si podstpu nie wsiada tam sam, ale wkada wielki
kamie.] np. K 14 Poz 98, 106, K 51 Sa-Kr 133, Cisz Krak 155, 156, Sim IOpol 24, 32, Jaz Spis 126, ZWAK 1878/151-152, Krz PBL nr 301, 650. 80 - [Wielki kamie lecy pod dbem sam si unosi; pod nim jest wejcie do podziemi.] K 14 Poz 130.

81 - Biedny brat znajduje zoto w kamieniu. Byiio dwch braci: jeden biedny, drugi bogaty. Ten biedny chodzieu kamienie tiiukowa na szos, no i naldz sobie gduke zuota; jak ozbieu kamie, tak gdilka ziiota wywalyiia sie s kamienia. Cisz Krak 225. 82 - Kamie ma korze. Chycili kajsia ['kamie'] z cokej mocy i kopyrtli go tym korzyniym na wiyrch. Ale kaj zarozki przirosn s inkszy strony do ziymie i nowe korzynio niego wyskoczo. Bo s cdwocim go szkopyrtli. miel Opl 28. LEGENDY I PODANIA 83 - Kamienie na polach kar za okruciestwo gospodarza. Przed laty miano budowa koci w Starym Gostyniu. Wszyscy spieszyli z ofiarami, tylko jeden ubogi nic da nie mg. Pocz wic zbiera skadki i znosi kamienie na budow. Bolao go to, e nie mg wyzbiera wszystkich kamieni, lecych po drogach, a wtym kamienie oyy i poczy si posuwa w lad za nim. Przechodzc przez Ostrw (Ostrau), poprosi dziedzica o pozwolenie zabrania kamieni, rozrzuconych na polach jego, ale dziedzic skpy i chciwy nie pozwoli i wyszczu go psami. Ubogi oburzony powiedzia: Nieche i te kamienie, ktre za mn sun, bd twoje.)) Tak si te stao, i pola ostrowieckie pokryte s kamieniami. Wisa 1895/479, war.: K 10 Poz 369. 84 A - Kamienie nie rosn, bo zostay przeklte przez Pana Jezusa / Matk Bosk. a. Kamienie przekl Chrystus, gdy si potkn o kamie w drodze na Golgot. A/je pfeklti rek - Uod jis e mjes s vice rozp'ere na drogach. Ce jes i me tele

iii KAMIE 370 __________ KAMIE dokumentacja dokumentacja

rhios'erjego, zebe me z droji 'vustcp'ic, jak je z kfiz jid na smerc, to lejc tez 'e bdcm mele mios'erjegue dle ceb'e t tob'e z droji 'e ustp'cm, le ce jes bdcm n'ogama k'uepele i cij pyeptyele. A ce leje bdcm /cele pfezyac kuegyus gle/tm abue covek bez serca, to rekom: GYe/i jak km, cvardi jak km (Puzdrowo). Odtd kamienie nie rosn wicej podobnie jak gry. ... Przeklestwo to znalazo swj wyraz w nastpujcej zagadce: Seji yubueji fcjio/e droji, N'i me rci ai noji, Jidcm, jadcm, ic e dajcm, Le
jeS Sij pyepfyajcm (Puzdrowo). LL 1964/4-6/90, ts. z niewielkimi zmianami Sych SGKasz 2/126.

b. Na pocztku wiata kamienie tak rosy jak trawa, lecz od tego czasu, kiedy je przekl Pan Jezus wicej nie rosn. Byo za tak: Idc Pan Jezus razu jednego drog, to o tem, to o owem zamyli si i niepostrzeenie utkn o kamie. Rozloszczony kamie fukn na Jezusa: Czy lepy, e mi trcasz nog." Wtedy Pan Jezus przekl go mwic, e on i bracia jego, rozrzuceni po szerokim wiecie, wicej rosn nie bd. ZWAK 1883/119. c. Te martwe dzi kamienie, to dawniej rosy. Ale jak Najwitsza Panienka cho dzia po wiecie i zbita sobie palec na kamieniu, powiedziaa: - ebycie skamieniay! Tak skamieniay i od tego casu juz nie rosn. Wisa 1893/108, ten i in. war.: Krz PBL nr 2680. 84 B - Po stworzeniu wiata, ogromnie rosy kamienie. Pniej dopiero zmniejszy si ich przyrost, boby ziemi zarosy. ZWAK 1887/1, por. Udz Krak 104. 85 - Kamie ronie. a. [Tam, gdzie ugrzzy sanki w. Marka] wyrs zaro ogromny fcamiri, ktry co rok ronie dalej. Or L 1928/162. b. Kamie [ktry stale rs] zauwaono we wsi Jazowa ... Gdyby si kto we wpatrywa, zobaczyby, jak kamie staje si coraz wikszy. Sprowadzono ksidza; ten wszystkimi sposobami prbowa powstrzyma wzrost kamienia - nie da rady. Dopiero sam biskup, kiedy przyjecha, dokona prawdziwego cudu: kamie zastyg, stan. Kot Podg 86. 86 - Poncy stos kamieni pochania wyrodnego syna. Na granicy Orchowa i Skubarczewa pod Mogilnem jest stos kamieni, ktre si rozsuny i pochony syna, wyrzekajcego tam na ojca. Ojciec zbliy! si tam po chwili i by 1 rwnie pochonity. Odtd co pitek sycha tam jki i narzekania i wida jzyki ogniste, wydobywajce si ze stosu. Kto si do niego zbliy o tej porze, bdzie pochonity. Chciano zabra kamienie, ale waciciel pola nie pozwoli, bojc si nieszczcia. Wisa 1895/481. 87 - Kamienie przykrywajce skarby chodz w noc Nowego Roku pi do morza. W okolicy Gdaska znajduje si nad morzem kupa kamieni, pod ktr leay skarby w ziemi. Parobek usysza w nocy Boego Narodzenia, jak krowy sobie opowiaday, e w nocy Nowego Roku kamienie owe id pi do morza. Mona wtedy wydoby skarby, ale trzeba si spieszy, bo kamienie wracaj niezmiernie szybko i zabijaj miaka. Naley te zrobi na jednym z nich krzy kred wicon. Parobek zrobi krzy na jednym z kamieni, a gdy odeszy do morza, wydoby skarby. Kamienie wrciy tak szybko, e byyby go zdruzgotay, gdyby ich by nie zatrzyma kamie, naznaczony krzyem. Wisa 1895/481. 88 - Kamie, ktry zakrywa drog do skarbw, podnosi si w Wielki Pitek. We wsi Wrzsowicach w Zopadliskach [cz wsi - S. Udziela] jest wielki kamie, chlory podnosi sie co roku w Wielgi Pitek, a wtedy djebo przesuszo pienidze. Jedna baba miaa dziecko, a bya bardzo biedno. Kumoski doradzay i (jej), zby w Wielgi Pitek polozula dziecko na tym kamieniu, to za rok odbierze znw dziecko i nim duo pienidzy. Baba posta do ksidza i radzia sie go, co mo robi. Ksidz i (jej) odrodzol, ale na pomimo tego, gdy zapioy kogut na pnocy w Wielgi Pitek, zaniesa dziecko do Zapadlisk i poozula na tym kamieniu. Wtedy ziemia sie otwara i dziecko wpado do ty rozpadliny. Za rok znowu o pnocy w Wielgi Pitek posa baba do Zapadlisk, a na tym samym kamieniu siedziao i (jej) dziecko, a w kosulinie trzymao duo pienidzy. Baba wzina dziecko za rk, a pienidze do zapaska. Przychodzi do domu, kce pienidze schowa, ale to nie byty pienidze, tylko koskie ajna. Udz Krak 38. 89 - Kamie zakrywa pienidze. Na Wydary (przysiek witnik - S. Udziela), jak sie do Olsowic obraco, ley zaroz przy drodze wietgi kamie. Ludzie sie dziwuj, skd on sie tam wzion, bo jes stranie duy,

taki dugi ]ak st i gruby i tak, jak kieby go chto obrobili!. Ludzie powiadaj, ze na tym kamieniu w kuzd noc, jak bije dwunosto godzina, to cosik wyniknie: abo pies sceko, abo kot miaucy, abo g zacnie gga. A jakby chto poozul na nim wiecr jaki may kamie, to rano go tam juz mma, mo drobniuchny piosek sie z niego zrobi, jak kieby go chto suk. Pod tym kamieniem to s pienidze, a djebo ich pilnuje. Udz Krak 40. 90 - w. Piotr za kar zamienia chleb w kamie, a nagradzajc gocinno kamie w chleb. [Do kobiety piekcej chleb przychodzi w. Piotr jako ebrak. Kobieta auje chleba i podpomykw, odsya ebraka z niczym. Za kar pieczony prez ni chleb i placki zamieniaj si w kamienie.] Acha, ona upieka chlib - kamienie i te placki - kamienie." I wynosia tam za chaupc, wszystko kamienie. [w. Piotr przychodzi do innej kobiety, ktra chtnie daaby mu co do jedzenia, ale nie miaa nic. w. Piotr radzi jej:] "oj idcie, tam kamienie za to chaupo ... to sc wemiecie tych kamieni" [Kobieta przynosi kamienie, ktre zamieniaj si w chleb.] TN Tyszowce 1985, war : Krz PBI, nr 751A. RELACJE POTOCZNE 91 - Mazury to twarde kamienie na polach. Ja wiem jak uoni sie nazywajo, uu nas sie nazywajo te twarde kamienie, tak jak po polu, to nazywajo mazury, to mwio mazury, to takie jest w potocznej mowie tam. TN Banachy 1984. ZAPISY WIERZE I PRAKTYK 92 - Kamienie rosn na powietrzu, przestaj rosn w domu. a. ^Uny co raz z ziemi, z ziemi sie zdobywajo i potym tak ze ^uny rono, cokolwiecek jak sobie kto zobacy, to jest maty, a potem ju jest coraz wiksy, coraz wiksy. Bo na powietrzu, bo jak ja mam w sufladzie, trzymam liczne te kamienie, to ^uny wcale nie rono,
nic, bo bez to, ze w mieszkaniu su. TN Ulan Majorat 1984, por. TN Zamch 1984.

b. Czy oni ... rono, chyba bardzo pomaleku, tak e ycia czowieka nie wystarczy, eby go tam zobaczy, e on zwiksza. TN Gorajec 1984. c. Na polu jak sic znajdzie a wyrzuci sie pd miedze, to pni jaki duy kami uronie!
Etnl 1989 Dig 135.

d. [Kamieni wci przybywa:] sie rozekrszy i jeszcze wicy jest, jak byo. TN Gorajec 1984. 93 - [W czycu] kamienie pod nogami majo by i te same kwiaty so [co w niebie1^ . te same aleje so, ale z kamieni klujcych w nogi, no i te wszystkie kwiaty majo kolce, z< lo trzeba pochodzi ile tam lat czowiek na lo sobie zasuy. TN Krasiczyn 1985. 94 - Tak, [jak szli na Kalwari] to my brali kamienie. Kadyn, co szed pierszy raz, przewanie z dzieci czy starszych w ogle, czy taki e dwadziecia lat mia pierszy raz szed, to z zamruzonymi oczami, na tym ... Taka rzeczka przed Kalwari pynie, bral. A czego z zamruzonymi oczami? Z powodu tego, tak, jak ten kamie byl ostry, to cale ycie jego byo ostre takie, jak byl gadki, to byo gadkie, jak by taki jak drabinka wyglundalo, o, to poszed do nieba, bo taka drabinka bya na tym krzyu. Bo jak by widzia, patrzy sie, to by se ten kami wzi, wybra, jaki mu si podobao. TN Krasiczyn 1985. 95 - Nieraz we frontowych cianach wiejskich kociow, a take kociow odwiedzanych czsto przez pielgrzymw, widzi si okrge kamienie wmurowane do poowy w tynk. Ludowa fantazja nazywaa te kamienie szwedzkimi kulami". Gdzieby jednak Szwedzi strzelali wielkimi jak bochny chleba gazami! Wanie o podobiestwo do chleba chodzio tym, ktrzy w naiwnej wierze prosili niebo o zmiowanie. Gdy w chaupach dzieci schy w oczach, a starcy wymierali z godu jak muchy, przypominano sobie wierzenia, jeszcze, by moe, pogaskich sigajce czasw. Niesiono gaz okrgy, spaszczony jak chleb, wmurowywano w cian kocioa, modlc si o chleb prawdziwy, ytni. Burch Za 45-46. 96 - Baluj zatem [czarownice] nie tylko na znanych powszechnie ysych grach; ale te czsto, nie przebierajc wiele, tacuj to na kruszce (grusza), to po kupach kamieni,

372

KAMIE

dokumentacja KAMIE PIORUNOWY cksplikacja

373

nazwoonych z roli w polu, to po grach (strychach) pustych chaup lub zabudowali. K 15 Poz 96. 97 - Przy drogach, najczciej po lasach, stosy chrustu, kamieni i drzewa, nagromadzone na starych zgliszczach; s to tak zwane w ludowym jzyku namioty [miejsca, gdzie kto uleg nagej mierci lub speni samobjstwo]. K 51 Sa-Kr 38. 98 - Gorcy kamie wrzucony do wody nadaje jej moc leczenia puchliny. a. Wodn puchlin i puchlin jder u dziecka lecz w nastpujcy sposb: przez trzy dni z rzdu, przed wschodem albo zachodem soca, przynosz w wiadrze z rzeki wod i wylewaj na miednic (misk); razem z tym dziaaniem przynosz z rzeki trzy kamienic, kad je na ogie i rozupawszy, wrzucaj na przyniesion wod. Potem wod t (rozgrzan) oblewaj cz obola trzy, albo te dziewi razy.' K 39 Pom 389. b. Na puchlin w okolicach Sieradza pomaga nastpujcy rodek: Ugotowa razem 9 czubkw z choiny, 9 gazek z wini, 9 gazek z gruszek i 9 z jaboni, trzy kamienie rozpali, wla na nie w odwar, i tern si naparza, a puchlina ustpi". Bieg Lecz 160. 99 - [Leczenie cigego zawrotu i blu gowy".] Kupi wier funta wtroby z krowy, garcek nowy, zielony kupi bez targu i te wtrob w ten garcek woy, i nala mlikiem slodkiem; i wygotowa kamieni 5, gdzie woda przechodzi, i te kamienie upali na czerwono, i woy na miszk (misk) zielon; to mliko poliwa na te kamienie po zachodzie soca i naodzia j bia chustk, i te par yka. K 46 Ka-S 473. 100 - Przy odczynianiu urokw wrzucaj 9 wgielkw na wod, rachujc je wstecz od 9 do 1, albo te bior 3 kamienie i rachuj je na 9, od gospodyni, gospodarza itd. Lud 1905/395. 101 - Oto za porad jakiej czarownicy ... [Bogumia, mieszczka poznaska] zadaa mowi swemu czary, przez rozgrzewanie na ogniu trzech kamieni, pochodzcych z piecw trzech ani poznaskich ... Wskutek tych praktyk czarodziejskich dosta Andrzej [kramarz poznaski] cikich blw gowy, od ktrych wyleczya go dopiero niejaka Magorzata, gdy do niej zwrci si o pomoc za porad lekarzy nie umiejcych choroby tej uleczy. Magorzata mianowicie odczynia ... czary, jakie zadaa Andrzejowi jego wasna ona. Lud 1927/13. 102 - A tej jo hala' (ja przyniosa) zs s tech trzech miezi ['miedz'] trze kamienie, a z kazki te sztik (Stiick) drzewa, a 'n kamienie ja rozolala (rozpalia), a tej jo z njimi kr&pe (kryp, jasa) weoldla (otoczya gorcem), a 'ne knepeljki zpolala (spalia), a tej na fuder jima (im) je posypd' (posypaa). Tej dobetk nom zaraz wszaden (wszdzie) griz. K 39 Pom 432. 103 - Aby si z pewnoci przekona, czy temu wszystkiemu [bl gowy, gorczka, dreszcz] uroki przyczyn, wrzuca si do wody trzy wgle arzce, trzy kawaeczki chleba, soli szczypt i kamyk. Jeeli w istocie s uroki, wgle uton" (opadaj na d), a kamyk syczy i arzy si. Wtedy to wody nieco napi da si trzeba choremu, natrze mu ni skronie, doek piersiowy i yy na doni do trzeciego razu" (trzykro), zmwi przy tym Pozdrowienie Anielskie" ... K 48 Ta-Rz 296. 104 - [We rod popielcow] jedna ze starszych, wygadanych matek, zwana mieszka, opasana torbami, trzyma kij w rku i udaje przekupk; ma ona na sprzeda niby pieprz, cukier, korzenie, przyprawy itp., (godami tych przedmiotw s nakladzione w torb: kamyki, ld, nieg, boto itp.) i czstuje temi przysmakami goci, w przechodzie do karczmy. K 3 Kuj 214. 105 - Na uroki: ... zmywanie czoa, twarzy i piersi wod, w ktr rzucano rozpalone kamienie lub rozarzone wgle. Lud 1905/384. 106 - Jako ksidz jedzie do chorego, to trza zapa z drogi, po Jtrej przejecha, gar kamuskw, tak coby ich beo nie do pary, i ziemi krzyne. Baz Tatr 92. 107 - Po tych czynnociach [po cedzeniu mleka chorej krowy w specjalnych okolicznociach] waciciel krowy [chorej] rzuca za siebie 3 specjalne" kamienie. Leczcy krow owe kamienie za podnosi i wrzuca do wybranego w myl przepisw praktyk magicznych potoka. Baz Tatr 94. 108 - [Zeznanie dotyczce magicznych praktyk w czasie rozprawy sdowej w 1730 r ] Zakopalimy ros, comy zbierali na granicy, i komyszki, aby si zboe nie rodzio na Woli na dwie lecie. SE 1963/12, -+rosa.

109 - [eby ustrzec si przed blem gowy trzeba podczas pierwszego wiosennego grzmotu uderza si kamieniem po gowie] Wisa 1904/280, podob. K 19 Kie 198, Lud 1905/199, ZWAK 1892/259 [zwyczaj znany te na Biaorusi, Ukrainie i w Bugarii] Mosz Kul 2/492; [trzyma wwczas
kamie na gowie]. TN Krasiczyn 1985.

BIBLIOGRAFIA: Afan Poct 1/139, 2/462-463; Chev Dic 4/9-18; De Vries Dic 443-445; Duf STB 360-362; D u b o v IV, Kul 'tovyj stntj kamen" iz Kleina, [w:] Archeologija i istorija Pskova i Psko-vskoj zemti. Tezisy dokladov k predstojaej naunoj konferencii po teme: Drcunerusskoe jazyestuo i ego tradicii", Pskov 1988, s. 17-18; El His 1/6, 88, 97, 104, 123, 129; El Sac 56, 80, 87, 133, 149, 161-162, 167, 168, 170, 195; El Trak 18, 29-30, 21 2-235 ; F e r a m a n Aleksandr, Iz ist ori i kultury kamnja v Rossii, Moskva 1946; F e r s m a n Aleksander, Wspomnienia o kamieniu, Warszawa 1950; For Syrn 125-130; Gamlv Ind 667; G a w e I e k Franciszek, Dwie legendy z Kalwaryi: 1) Gwiazdy spadajce z nteba; 2) Cudowny kamyczek, Lud 1908/300; Gss Mit 76, 156; Giey Mit 170-172; Grav Mit 225; Herd Lek 61; H o l r o y d Stuart, Powell N e i l, Sekrety magii, pzeklad z jz. angielskiego Marcin Stopa, Warszawa 1993, s. 123-138, 157-170, 201-250; J a k o v l e v A. A., V mir kamnja, Moskva-Leningrad 1951; K a r o w i c z Jan, Siady wieku kamiennego w pewnych zwyczajach i zabobonach, Tygodnik Powszechny" 1881, s. 214, 236 237; K l e c z k o w s k i K., Kamienna legenda, Ateneum" 1889 II 522; K l i n g e r W., Kamie w praktykach i zabobonach ludowych, Wisa 1905/473; Kluk Krzysztof, Rzeczy kopalnych osobliwie zdatniejszych szukanie, poznanie i zaycie, t. 2 O kamieniach w powszechnoci, o kleynotach, kruszcach, ich kopaniu i o grnictwie z figurami, Warszawa 1802, s. 2-127; K o l c z y s k i Jarosaw, Kamie w wiecie wyobrani ludu polskiego, Czowiek i wiatopogld" 1989, nr 3, s. 91-100; Kop SMit 456-458; Kop SSym 139-143; L i s e k Boena, Konotacja semantyczna nazw metali i kamieni w polszczynic ludowej, praca magisterska napisana w ZJP UMCS, Lublin 1985; L j a f l k o d E. A., Mauklivyja suedki minutiSyny, Misk 1992; Lur Sw 82-83; ow Rei 138-139, 207, 236; uka Leon Jan, Wierzenia pogaskie na Pomorzu Wschodnim w staroytnoci i we wczesnym redniowieczu, Gdask 1973, s 43-45, 54-57; M a z u r k i e w i c z Magorzata, Kamie - dzieo Boga czy diabelska sprawka? Akcent" 1986, nr 4, s. 52-55; M a z u r k i e w i c z Magorzata, Na granicy wiatw. Kamie w polskich wierzeniach i praktykach magicznych, Twrczo Ludowa" 1990, nr 2, s. 13-15; Mosz Kul 2/517-520, 248-249, 324-325, 492-493; N. T., Kamienie jako amulety, Dziennik Warszawski" 1893 nr 37; P l o t k i n K. N., Teplyj kamen' - pograntnyj znak na zapadnom pskoyskom rubeze, [w:] Archeologija i istorija Pskova i Pskouskoj zcmli. Tezisy dokladou k predstojaej naunoj konferencii po teme: Drevnerusskoe jazyestvo i ego tradicii", Pskov 1988, s. 42-45; P o p k o Maciej, Mitologia hetyckiej Anatolii, Warszawa 1987, s. 133-146; SIav Mif 219-220; SSS 360-363; St. Ad., Cudowny kamie, Goniec Wielkopolski" 1898 nr 215; S o r i n M. V., Semantika nekotorych izobraenij na kultoyych kamnjach, [w:] Archeologija i istorija Pskoua i Pskouskoj zemli. Tezisy dokladov k predstojaej naunoj konferencii po teme; Dreunerus-skoe jazyestuo i ego tradicii", Pskov 1988, s. 61-62; Tom Drz 54, 57-60, 80-85; U l a n o w s k a Stefania, Kamie w symbolice i podaniach, Ateneum" 1888, IV, 526-545; Wrt Hoff 1/122, 653, 1708, 7/296, 457, 990, 1291, 1400, 1427, 8/139, 285, 380-401, 10/332-334.

-^ALABASTER, BIAY KAMIE, BOE STOPKI, BRYLANT, BURSZTYN, DIAMENT, DROGI KAMIE, GAZ, KAMIE DIABELSKI, KAMIE PIORUNOWY, KRYSZTA, KRZEMIE, MARMUR, RUBIN, SKALA, SKAMIENIAO, SZMARAGD, WGIEL KAMIENNY, WODA, ZOTY KAMIE

Magorzata Brzozowska

KAMIE PIORUNOWY
Wstp Eksplikacja: Nazwy. Wygld. Waciwoci. Pochodzenie. Czynnoci. Dysponent i zastosowanie: apotropeiczne, lecznicze. Obiekt - zakaz dotykania. Dokumentacja: Pieni miosne. Zapisy wierze. Opisy praktyk. Bibliografia.

Fulguryt, zwany w polszczynie oglnej piorunowcem 'rurka lub prt kwarcowy powstay z piasku stopionego wskutek uderzenia pioruna'. Potocznie mieszany z belem-nitami 'wymarymi glowonogami, ktrych szcztki zachowuj si w ksztacie strzaki'. W tradycji ludowej panuje przekonanie, e kamie piorunowy pochodzi z nieba, od

374

KAMIE PIORUNOWY

eksplikacja KAMIE PIORUNOWY eksplikacja

375
pioruna El Trak 221-222. Zwizek kamienia i nieba* jest utrwalony w jzykach indoeuro-pejskich, w ktrych sowo nazywajce kamie moe oznacza take i niebo (rozumiane zapewne jako 'kamienne sklepienie') Gamlv ind 2/667. Sowo -tpiorun wsptworzce nazw -jest zwizane etymologicznie z nazw boga nieba i byskawicy - Peruna/Perkuna (wiadczy o tym take nieco znieksztacona mudzka nazwa kamienia piorunowego - palec Berkuna). Wedle s o w i a s k i e g o mitu o bogu piorunw, Perunie, walczcym ze swoim przeciwnikiem Zmijem, mij chowa si pod istotami ywymi (czowiekiem, koniem, krow i in), drzewem i kamieniem, zosta jednak pokonany i skry si w wod, oczyszczajc ziemi. W wyniku tego atrybutami Peruna stay si gra, db, niebo, czterodzielno, ko, wz, bro kamienna i metalowa, topr, mot, strzaa, grom, ogie. Kamie jest wic tu atrybutem i broni bstwa ivTop issi 4-180. Zwizki wierze polskich z tym mitem s wyrane. Wiara w pochodzenie kamieni piorunowych z nieba i w ich zwizek z piorunem sprawia, e s one uwaane za symbole podnoci El lYak 221. W polskiej kulturze ludowej przekonanie to ujawnia si w praktykach zwizanych z porodem (np. trzymanie kamienia piorunowego przez kobiet rodzc pod kolanem miao zapewni podan pe dziecka i szczliwy pord). Szerokie zastosowanie kamieni piorunowych w lecznictwie ludowym tumaczy si tym, e s one uznawane za narzdzia sakralnej mocy, ktra w nich jest zawarta" El Trak 222. = Nazwy K.P. s tworzone: od oglnej nazwy K. plus wyrnik, zwykle wskazujcy na pochodzenie od Boga, diaba, od pioruna bd z nieba (oglnopolskie): kamie (kamyczek, kamuszek, kamyszek, kamyszczek) - piorunowy/pierunw/pioruski I od pioruna / z pioruna, gromowy/grzmotowy Mosz Atl 3 mapa 4, Kup Met 68, teke 7, 8,14, 19, 20b; urany (Krakowskie, Rzeszowskie) Kup Met 68} od ksztatu: prt, prtek (prcfek) Mosz Atl 3 mapa 4, Kup Met 68, 2, prtek Boy 3b, 17, Mosz Atl 3 mapa 4, Kup Met 68, pruntek piorunowy 12A (Warmia i Mazury, Mazowsze, Kieleckie), prt od pioruna, prcik od pioruna, laska piorunowa (Kieleckie) 9a, 10, Mosz Atl 3 mapa 4, Kup Met 68; klin od grzmoty (Warmia i Mazury), klin piorunowy (Mazowsze) Mosz Atl 3 mapa 4, Kup Met 68; kula piorunowa 3a, 8, 9b, kula od pioruna, kulka piorunowa Etnl 1989 Bilg 125-126; od f u n k c j i (oglnopolskie): Strzaa 20a, Mosz Atl 3 mapa 4, Kup Met 68, strza/a piorunowa 1, 3b, Kup Met 68, strzaa z pioruna Kup Met 68, strzaa od pioruna Kup Met 68, strzaka 3a,
3b, 18, Kup Met 68, Strzaka piorunowa 12A, 12B, 14a, 18, Mosz Atl 3 mapa 4, Kup Met 68,

to belemnity, a kliny piorunowe to wykopywane z ziemi archaiczne narzdzia Mosz Kul 2/490. Na w y d u o n y k s z t a t przedmiotu wskazuj jego nazwy prtek np. 2, 3, laska 9a, strzaa np. i, 3, palec, paznokie, klin Mosz Atl 3 mapa 4, zapewne te kula (w znaczeniu raczej pocisku ni bryy geometrycznej) 3a. Mwi te jednak, e jest o k r g y z dziurk w rodku Kup WiM 22. Na k o I o r wskazuj porwnania - tak jakby wosk Etnl 1989 Bilg 126, jak u krouiy rg TN Ksipol
1984. Mwi te, e jest b y S Z C Z c y jak diament TN Krasiczyn 1985.

O Cechy nie dotyczce wygldu s wymieniane rzadko. K.P. jest o s t r y TN Krasiczyn 1985 lub ma ostry koniec K 46 Kai 461; cecha ostroci pozostaje zreszt w cisej korelacji z jego ksztatem, a take etymologi sowa -tkamie jako czego ostrego oraz z nazwami - strzaa/strzaka np. 1, 3, klin Mosz Atl 3 mapa 4.
x Na ziemiach polskich K.P. bywa cakowicie utosamiany z p i o r u n e m i posiada jego waciwoci: [piorun] to taki kamie, strzaka mzio 3b, por. 4b. Mwi te, e K.P. to pskra perunova skameaua Kup Met 68 lub pozostao od pioruna" 3d, -piorun, -grzmot. Powszechne jest wierzenie, e K.P. spadaj na ziemi w czasie grzmotu Szym SDom 3/363 lub e pochodz od pioruna: strzaka taka, to s pioruna. Strzaka spada s puwietrza na drogie, piorun jo zrobi Kup Met 68. Na zwizek ten wskazuj nazwy K.P. Czste jest przekonanie o tym, e strzaka piorunowa powstaje z piasku i wiru stopionego w wyniku uderzenia pioruna np. Kup Met 68, Bk Kramsk 82,

K 46 Kai 470, Etnl 1989 Bilg 125-126, Wisa 1894/721, podob. Wisa 1904/521 mud. Sporadycznie

notowano wierzenie, e gdy latawca kto ochrzci, uderza piorun w ziemi i w tern miejscu powstaje kamie." MAAE 1908/128. Odmienne od przytoczonych jest wierzenie, e K.P. s przynoszone przez w i a t r y 6, -+wiatr, -kamie. Uwaano, e K.P. mg wpa gboko w ziemi: jidzie - tam siedem metry w ziemie, a pnij wychodzi co rok wyy, pnij za te par lat dochodzi na wirzch Etnl 1989 Bilg 125; por. 3c. Wierzenie to jest szeroko rozpowszechnione, rnie okrelana bywa tylko gboko, na jak wpada w ziemi K.P. (np. 7 okci, 7 metrw, 40 arszynw) i czas, po jakim wychodzi na wierzch (np. 7 lat, 40 dni, 15 lat, 100 lat) 3c, d, 6, 10", Mosz Kul 2/492, Etnl 1989 Bilg 125, 126. Lec w ziemi K.P. moe rosn 6. Sporadycznie spotyka si wierzenie, e K.P. moe towarzyszy drugi, dobry kamie 7. W niektrych regionach wierz, e K.P. dotknity przez czowieka rk o lepi lub s t r z e l a 4. Przypisuje si czasem K.P. take odwrotny kierunek ruchu: od dou ku grze, z powierzchni ziemi ku niebu. W takim przypadku K.P. bywa jednak przenoszony do nieba przez wiatr 6 lub planetnika 10, tj. przez tych, ktrzy spowodowali jego znalezienie si na ziemi. K.P. bywa n a r z d z i e m k ar y Boej. W tej roli pojawia si K.P. w zorzeczeniach 1. Groono nim niegrzecznym dzieciom 8; posuguj si nim: Pan Bg np. 8, Archanio Micha 9c, w. Eliasz 9b, planetnicy 9a, strzelajc do szatana 9b, c, latawcw 9a. K.P. nie uderza nigdy w chudob, bo to nie grzeszne wisla 1890/109. Wyjtkowo mier spowodowana uderzeniem przez Boga K.P. (piorunem) moe wyrnia czowieka pozytywnie 2.

strzaka pazurowa 22, strzaka od pioruna Kup Met 68, strzaka Boa Kup Met 68; ksztatu i funkcji (Kaszuby, Warmia i Mazury, pn. Mazowsze): palec, kamienny palec, diabli palec, palec diaba, czarci palec, palec czarta, palec Boy, palec Pana Jezusa, paluszek Boy, paluszek Pana Jezusa, paluszek Matki Boskiej, paluszek czarta, diabli paluszek, diabli paznokie, czarci paznokie, zego
paznokie Mosz Atl 3 mapa 4, Kup Met 68; piorun (olkuskie) 4a, Mosz Atl 3 mapa 4, Kup

Met 68, piorunowiec SJP Dor 6/397; iskra z pioruna (perunova) (Warmia i Mazury) Kup Met 68, grom (Kaszuby, Warmia i Mazury, Kalisko-Sieradzkie) 9c, Mosz Atl 3 mapa 4, Kup Met 68, grzmot (Kaszuby, Warmia i Mazury, Kalisko-Sieradzkie) 4a, Kup Met 68, kamionowy piorun 3a, pady piorun 3b; rzd. skaka Mosz Atl 3 mapa 4. Ze zrnicowaniem nazw niekiedy s wizane rne znaczenia, np. na Mazurach boe prtki

376

KAMIE PIORUNOWY

dokumentacja

KAMIE PIORUNOWY

dokumentacja

37/

K.P. c h r o n i czowieka, ktry je posiada, od pioruna Mosz Kul 2/491, Szyf Miw 157, kadzie si je wic na progu nowej budowli wisia 1889/496, umieszcza pod dachem domu Giey Mit 65, wkada do kolebki niemowlcia Wisa 1889/496, gdy za zblia si burza, bierze si K.P., obraca go trzykrotnie, wymawia czarodziejskie zaklcia i ciska nim w drzwi izby Wisia 1889/496, Bieg Lecz 343, -kamie. K.P. chroni te przed zymi mocami Giey Mit 65, Mosz Kul 2/491. K.P. chroni przed kul, jeeli nosi si go pod pach Wisa 1900/757. Sporadyczne s powiadczenia kadzenia K.P. do dziey, aby lepiej rs chleb Wisa 1889/496, pocierania nim strzelby wisia 1900/756, pocierania nim lemiesza, ktrym naley przyora oset, aby wicej nie rs Kup Met 69. Druga grupa wierze dotyczy l e c z n i c z y c h waciwoci K.P.: pociera si nim chore miejsce I4b albo si trze i podaje choremu do wypicia z wod 20a, 23, wdk 19, piwem 12A lub mlekiem 12A, i4a; bolce miejsca zasypuje si proszkiem z utartego K.P. 13. Lecznicze zastosowanie K.P. dotyczy wszystkich chorb 19, zwaszcza: blu brzucha i gowy 14, poderwania 12, chorb oczu u ludzi i zwierzt 18, cikiego porodu 20, uroku l4b, febry 21, otrznienia I4b, przestrachu 16, amania w kociach 22, plucia krwi i krwotokw 23, brodawek 11, blu zba 15. K.P. uywano te jako zasypki dla dzieci 17. Znalezienie i posiadanie K.P. jest uwaane za szczcie i dar losu 5, Giey Mit 65, Mosz
Kul 2/490-491.

Cze, jak otaczano K.P., wyraa si take w zachowanych resztkach z a k a z w dotykania 4.

DOKUMENTACJA
PIENI MIOSNE

1 - [W zorzeczeniach:] Bodaj ci, hultaju, soce nie wiecio, Kiedy mnie nie kocha, zwodzi mi nie byo. Bodaj ci zabiy piorunowe strzay, Bodaj ci nieszczcia za mnie
Spotkay. ZWAK 1878/108, war.: K 42 Maz 225, -soce. ZAPISY WIERZE

2 - [Piorun] to jest prtek, ktry Pan Bg rzuca z nieba ... jeeli trafi w czowieka, znaczy to, e ten czowiek jest bez grzechu i ju prociuteko idzie do nieba. K 19 Kie 197. 3 - Kamie piorunowy to piorun / pozostao po uderzeniu pioruna. a. Gdy pierun urnie panie, ji uun stale jidzie i pjdzie w ziymie ... co uun usiga, to wenie stopi, ji zrobi sie taka kula piyrunowa. Etn] 1989 Bilg 125; ... stsalka ... Kup Met 68; kamionowy piorun. Kup Met 70; ... porunovy kari Kup Met 68. b. [Piorun] to taki kamie, strzaka muzio (Dajtki). pady piorunu nosi na Warmii nazw prtek boy, a na Mazurach strzaka piorunowa. Szyf MiW 157, podob. Lud 1906/65, Szyf MiW 156. c. /aJfc tae, to ten protek leci v ere a za pjetnae lat leci v gure i ftedy e go znaduje. Kup Met 68. d. [Kamie piorunowy] lud uwaa za pozostao od pioruna, ktry wyobraa sobie jako pocisk kamienny. Po siedmiu latach sama ziemia pocisk ten wyrzuca. Wisa 1889/495-496. e. Piorun, jak lud utrzymuje, wpada gboko w ziemi i lad po sobie w kamieniu tawym ksztatu cylindrowego pozostawia. K 46 Kai 470. 4 Kamienia piorunowego nie wolno dotyka. a. Ne ber tego w rk, bo to je gfmot, je be ce mogo ode vepalec. Kup Met 70; podob. w opowiadaniu o chopie, ktry kopa za spadym w ziemi piorunem i narazi si mia na lepot. Szyf MiW 157.

b. Kiedy dotkniesz si czasami piorunowej strzaki ... zaraz strzeli w ciebie. Wisa 1890/109. 5 - Posiadanie kamienia piorunowego przynosi szczcie. Posiadanie takiego kamienia [piorunowego] sprowadza do domu szczcie. ZWAK 1887/3; podob. Znalezienie go [kamienia piorunowego] wieniak uwaa za szczeglniejsze szczcie. Wisa 1889/495-496. 6 - Kamienie pierunowe, co spady, to w ziemi i na polu le, mona je znale, one tam czsto po sto lat w ziemi s i rosn. A jak na grze (w chmurach) powstan takie wichry, takie tace, to te wichry wcigaj nazad do siebie choby najwiksze kamienie, a potem przy deszczu z haasem puscaj, a to pka i spada na ziemi. K 46 Kai 461. 7 - Kamie piorunowy moe spowodowa poar. Zby (gdyby) piorunowy kamie trzas(l) gdzie w dom, to nieatwo i nie mona ugasi(), bo to od razu cay dom si pali. Taki kamie piorunowy, szeroki na dwa palce, jest dugi i bardzo skaty, jak kij, i pka na krzy w oboku, zaczym uderzy gdzie w dom albo w drzewo. Ale tu za tym kamieniem [piorunowym] leci czsto (cho nie zawsze) drugi kamie, co si groniem nazywa (do karlacza kuli podobny), na t sam stron, i jak tamten kamie, co zapali, to ten drugi zaraz w niego bije i gasi, bo to dobry kamie. K 46 Ka-S 461. 8 - Gdy grzmi gro dzieciom: Jeeli bdziecie niegrzeczne, Bg zabije was kul z nieba!)) Te to kule, znajdowane wrd wiru, zw si piorunowe kamyczki. Wisa 1894/721. 9 - Kamieniem piorunowym a. panetnik zabija latawcw, b. w. Eliasz strzela do szatanw, c. Archanio Micha razi szatanw. a. Kady panetnik ma od Boga Najwyszego przykazane, aby w cigu jednego roku wybi trzy dziewici latawcw. Std jedni z panetnikw strzelaj do latawcw w powietrzu z fuzyj piorunowymi laskami, a drudzy za tymi strzelcami planetnikami chmury na powrozach cign. ZWAK 1885/60. gi},!. JaC. b. Tame [w Chemskiem] strzay piorunowe lud nazywa kulami, ktremi w. Eljasz strzela do szatanw. - Gdy budynek lub stg spali si od pioruna, to znaczy, e djabe zosta trafiony i ubity, a jeli nie, to w. Eljasz chybi. Najpewniejsze schronienie djabu od tych pociskw jest pod kamieniem, bo od niego kule si odbijaj. K 34 Che 255. c. Piorun jest gromem, ktrym Archanio Micha razi szatanw; przyczem kryj si one przed jego pociskiem do domw, cerkwi i w ywe stworzenia. Archanio Micha nie zwaajc na to, ciska strzay piorunowe za nimi i niszczy szatanw wraz z ich schroniskiem. K 34 Che 255. 10 - Laska piorunowa, kiedy wyleci przy wystrzale z fuzyi planetnika, zapada si w ziemi na siedem okci gbokoci; potem co rok o jeden okie podnosi si w gr, a po upywie siedmiu lat ju si znajduje na samej powierzchni. Kiedy j ktry z panetnikw spostrzee, w swym przelocie po szlakach chmur, to lotem byskawicy spuszcza si na ziemi i do dalszego uytku z sob zabiera. ZWAK 1885/60. OPISY PRAKTYK 11 - W Lkowicach polecaj pocieranie kamieniem uranym [brodawek], albo otarcie o posadzk w kociele podczas Podniesienia. Bieg Lecz 129. 12 A - Kamieniem piorunowym leczy si naderwanie. Jak plecy nadervoy, pojvigou e, terli pruntek porunovy i z mlekem piu. Kup Met 68; por. Od poderwania si, lej piwo do garnka glinianego, mieszaj strzak piorunow tak, aby stopniowo caa si zmaczaa, potym dodaj masa, gotuj z piwem i daj pi choremu. Wisa 1894/721; tr go i pij z
mlekiem. Bieg Lecz 230, Mosz Kul 2/491.

12 B - Zblionym sposobem rozpoznawano w Kaliskiem oberwanie. Uywano do tego ((strzaki piorunowej)) (belemnit), ktr tarto na fajansowym pmisku. Gdy kamie ((puszcza)) (rozciera si) byo to wskazwk, e dana osoba cierpi na ((oberwanie)). Kul Wiel
3/414.

13 - Kamieniem piorunowym leczy si skaleczenia. Ten prntck to jez dobry jak e kto skaley, ^uskroba tego i zasypa Kup Met 68, por. Bieg Lecz
96, Wisa 1900/466, K 42 Maz 320.

:J79
KRZEMIE 378 ______________ KAMIE PIORUNOWY dokumentacja eksplikacja

14 - Kamieniem piorunowym leczy si ble brzucha. a. [Strzak piorunow leczono] No jakie ble, tam ji odkowe cy am gowy, cy co. To tam skrabali ji dawali tam popi ... rozpuszczao sie. ... tak sie skrabalo jak rg. ... noem tak mona byo to skroba. Etnl 1989 Biig 125-126; podob. [utarty kamie piorunowy z mlekiem.] MAAE 1908/140, Giey Mit 65, Mosz Kul 2/491, Wisa 1916/61. b. - Znalezion strzak piorunow zachowuj starannie po niektrych domach, jako rodek przeciw urokom i boleci brzucha, a szczeglniej przeciwko otrznieniu (jak oni mwi); pociera si nim z gry na d, miejsce cierpienia. K 17 Lub 78, ts. Mosz Kul 2/491. 15 - To pomaga na zemby. To e nastruga ji du gurucy wody ji to zakipiji potem wystygi ji zapua e na zemby, ale to ta wylyma, bo jak pan wee to du gemby, to poruny b'ijo w gow, e koca i ma, ale to ta wytyma temu. Kup Met 68. 16 - Kamieniem piorunowym leczy si przestrach. Boy paluek e drapo ji dajo du pica du pystraxu (jak si kto przestraszy). Kup Met 68; [kadz przestraszonych] Wisa 1898/59. 17 - Prontki boe do $ei skrobali, zasypyvali jak tam zapayo. Kup Met 68. 18 - Kamieniem piorunowym leczy si choroby oczne. Saka ley kom oy, oskrobe e na monke i v dutke s pura nasype i dmu/e e i po oku rozleci e. Kup Met 68, podob. Etnl 1989 Big 125; por. Potarcie oczu strzak piorunow leczy choroby oczne. Wisa 1894/721, nadto Wisa 1900/466; [zwierztom zasypywano oczy skroban strzak
piorunow]. Bieg Lecz 343, Lud 1902/57, Wisa 1894/721.

KRZEMIE
Eksplikacja: Nazwy i rodzaje Kolekcje. Opozycje. Pochodzenie. Wygld. Waciwoci. Uytek: materia, narzdzie. Lokalizacja Krzemie jako lokalizator. Dokumentacja: Zamwienia. Pieni. Zapisy wierze. Bibliografia.

19 - Kamie piorunowy leczy wszelkie dolegliwoci. Temu samemu kamieniowi [strzace piorunowej] przypisuj take wasnoci lecznicze. Naskrobawszy go na zielon misk, podaj choremu z wdk i to ma leczy wszelkie dolegliwoci bez wyjtku, przyczem nieodzowne s jednak tajemnicze formuy a zwaszcza nastpujce zaklcie znachorw: ((Gdy usysz dzwon kocielny, Chorobo, przepadnij si; Gdy usysz piew skowronka, Chorobo, przepadnij si. i tak do dziewitego razu. Wisa 1889/496; por. [gorca wdka ze sonin i utartym kamieniem piorunowym] Wisa 1916/61, [kamie piorunowy skrobany i z wdk pity] K 46 Kai 470. 20 - Kamienia piorunowego uywano, aby pord by szczliwy. a. Osobno wymieni wypada zadawanie sproszkowanej strzay [piorunowej] w wodzie (albo - po prostu wody, do ktrej pooono strza na czas pewien) kobietom, cierpicym z powodu trudnego porodu. Mosz Kul 2/491. b. W tyme celu [aby pord by szczliwy] prawdziwy kamie piorunowy pod kolanem trzyma nakazuj, pod prawem na chopca, pod lewem na dziewczynk, a jeeli nie pomaga, to wina w przeoczeniu pci. K 7 Krak 146. 21 - Piorunowe strzaki pomagaj utarte w febrze. Wisa 1900/466. 22 - Na amanie w kociach (reumatyzm) radzi lud w Krotoszynie (pow. lwowski) ((uskroba pazurowej strzaki i pi z wdk, nastpnie obkurzy si ni na krzy, do trzech razw Ustanie)). Bieg
Lecz 343, por. Lud 1902/57.

Nazwa krzemie ma warianty morfologiczne krzem, krzemyk, krzemycek, krzemieniuscek. F. Sawski wywodzi nazw od ie. *()ker- : *(s)krem- 'kraja, ci' i zestawia ze sowem kromka si SE 3/216, por. Vas ES 2/370. K. jest uwaany za r o d z a j kamienia powsz., rzadziej skaki Etnl 1989 Biig 137. Wyrniane rodzaje K.: krzem 'krzemie uywany dawniej do krzesania ognia' Sych SGKasz 2/272, krzemionka 'krzemie, z ktrego wydobywano niegdy ogie' Sych SGKasz 2/272, ze wzgldu na specjalne funkcje przy rozpalaniu ognia: krzesiwo 'kamie uywany do krzesania ognia' Etnl 1989 Biig 137, skaka 'krzemyk do fuzji skakwki lub do krzesania ognia' Karl SGP 5/138. + K. wspwystpuj z h u b k i k r z e s i w e m (kapciuchem, cybuchem, fajk) jako elementy stroju Krakowiaka 7, z p i a s k i e m / k a m i e n i e m jako przeszkody na drodze dziewczyny/chopca 4, 6. <-* K. w anegdocie przeciwstawiany s e r o w i na zasadzie cech twardy : mikki: bajkowy bohater gryzcy ser podobny do K. uchodzi za bardzo silnego, np. Krz PBL nr 1060, -)kamie. x K. pochodzi od pioruna lub te jest piorunem: to ten z pioruna, od pioruna Etnl 1989 Biig 137. B ar w a rna. K. bywa opisywany jako b r z o w y , b e o w y , p o p i e l a t y Etnl 1989 Biig 137, 138, c e r w u n y, trochy brzowe, siwy, biae plamki ma TN Ulan Majorat
1984, l n i c y TN Ksipol 1984.

K. ma charakterystyczny k s z t a t : nie jest okrgy, wicejpod pls k i i trjk t n y , ostre kanty ma, jest s t o k o w y Etnl 1989 Biig 137, 138. O K. jest t w a r d y : fraz. twardy jak krzemie NKPP twardy 4, cvardi jak krem Sych SGKasz 2/272, z d r o w y - fraz. zdrv jak krem Sych SGKasz 2/272. Bywa m a t e r i a e m do wyrobu: krzesiwa Etnl 1989 Big 137, o L 1929/42, krzesidla Szy m
SDom 3/441; motkw i toporkw krzemiennych TN Smlsko Due 1984; innych narzdzi z K. Piat

23 - ((Ogrd zdrowia)) H. Spiczyskiego (Krakw 1542) zaleca przeciw pluciu krwi ((kamie urany)) w proszku zmieszany z wod; do niedawna krwotoki maciczne umierza mia w sproszkowany kamie zayty w wdce. Bieg Lecz 96.
BIBLIOGRAFIA: El Kow 15-22; El Trak 57, 220-222; Gamlv Ind; Giey Mit 48-49; K e t I i c z, Lecznictwo ludowe, Lud 1902/57; K o h l e r K., O belemnitach, Lud 1896/39; M a z u r k i e w i c z Magorzata, Kamie piorunowy w polszczynie i kulturze ludowej, [w:] Jzyk a kultura, t. 1, pod red. J. Anusiewicza i J. Bartmiskiego, Wrocaw 1988, s. 251-262; Mosz Kul 2/325, 490-493; Sal on i A., Lud rzeszowski. Materjaly antropologiczne, Krakw 1908, s. 132-140; Slav Mif 305; Slav Tol 1/561-563; Wort Hoff 1/1024-1027, 1422-1423, 2/325-331

Krak 542. W yciu codziennym by n a r z d z i e m do krzesania ognia uywanym powszechnie zamiast zapaek. Krzesanie ognia K. w Wielk Sobot przez ksidza byo obrzdem religijnym i ogie ten mia szczeglne waciwoci
Wisa 1897/802. Uywano go te do rnicia, zamiast noa TN Banachy 1984, TN Krasiczyn

1985, z czym wie si etymologia nazwy. W m a g i i i l e c z n i c t w i e : pomocny w chorobie Etnl 1989 Biig 137, wkadany strzygoniowi do ust, aby nie straszy Udz Krak 98-99, K 7 Krak 65, Lud 1956/532. W pieniach drobnym K. i rydzym piaseckiem zagradzaj rzecke 'drog' zieziuli 'dziewczynie' 4.

-+GRZMOT, GWIAZDA SPADAJCA, KAMIE, NIE.O, PIORUN.

Magorzata Brzozowska

DIAY KAMIE 380 _____________________ KRZEMIE - dokumentacja

eksplikacja ________________________ 381_

A K. jest na miejscach granicznych, zwaszcza na rzece 4, w wodzie 2, 3; na polu 5, 9; na drodze 6. W pieniach brat trzyma gwk na krzemieniu (czciej: kamieniu) 'zgin na wojnie' 8. W zamwieniach w K. odsya si chorob 1.

i zaycie, t. 2 O kamieniach w powszechnoci, o kleynotach, kruszcach, ich kopaniu i grnictwie z figurami, Warszawa 1802, s. 88-89; Mosz Kul 324-325; Wrt HofT 2/1437-1439. -KAMIE, KAMIE PIORUNOWY, OGIE, PIORUN.

Magorzata Brzozowska

DOKUMENTACJA
ZAMWIENIA 1 - [Zamwienie choroby dzise, zwanej dzigla'] Sla NawiSntsa Panno drog, Napotkaa dziSngo nog; Nie chod ty tam, bo jusem bul, I twe sowa zamwiua. Id-zc ty tu kamie, z kamienia w krzemie, z krzemienia w choin, z choiny w lescyn, z lescyny w kolej. Miesic na niebie maleje i gwiazdy malej, nie wiadomo gdzie si podziej, Zdrowa Maryja.li ZWAK 1884/297. 2 - [Zamawianie chorb skrnych o wicie w Wielkanoc nad wod:] Wdeczko wita ... omywasz kamienie, krzemienie, omyj i mnie grzeszne stworzenie. Mosz Kul 2/511. 3 - Witam ci wodo rejna (czysta), co omywasz kamienie i krzemienie, obrnyje 1 mnie grzeszne stworzenie. Bieg Lecz 124. PIENI 4 - Chopcy grodz rzeczk krzemieniusckiem i piaseckiem, eby dziewczyna nie moga przez ni przej. Hej pjdziemy, bracia, rzecki horodzici, hej lom daj nam, rzecki horodzici. Zagrodzim rzeck drobnym krzemieniusckiem, hej lom daj nam (itd.). Drobnym krzemieniusckiem i rydzym piaseckiem, hej lom daj nam (itd.). Zeb' nie przeleciaa ta raba zieziula, hej lom daj nam (itd.). Zeb' nie uchopia panieskiej krasy, hej lom daj nam (itd.). K 28 Maz 94. 5 - Krzemyczki le na polu - dziewczyna prosi, by chopiec da jej spokj. A na borze syski, na polu krzemycki, w ogrdecku lescyna, daj mi Jasiu pokj, daj mi Jasiu pokj, bo ja maa dziewcyna. K 6 Krak 140; war.: Nad przetyckiem tycki, na polu krzemycki, w ogrdecku lescyna, na kominku popi. K 6 Krak 110. 6 - Chopiec jedzie do dziewczyny krzemienist drog. a. Jechaem z Krakowa, zamaem dwa kola; wizem lobarzanki dla moji kochanki. Jechaem z Wielicki, kamycki, krzemycki. Pojd-ze, Mary, do mnie, dam ci na trzewicki. K 44 Gr 255. b. Tam pode Lwowem krzemienist droga, i przy tej drodze dwa rowe kwiaty, oba byy czerwone. Tam to Anula w okienku stojala, swego jegomoci po glosie poznaa: o dla Boga! pan jedzie. K 16 Lub 296; war.: Oj, od /{rakowa jad, JKsemienista droga. - Daj mi, dziewce gby! - Bj sie Pana Boga! Her Kai 2/80. 7 - Na kapciuch wyprawny rzemie, hubka, krzesiwko i krzemie, cybuch i fajecka -dala kochanecka. K 6 Krak 383, war.: K 19 Kie 2; Pawie pirko u czapeczki, kapelusz, przy nim wsteczki, wyprawny na kapciuch rzemie, hubka, krzesiwo i krzemie, i cybuszck i Jajeczka, do niej zota przykryweczka zocista spineczka, moja kochancczka. K 6 Krak 382, 8 - Brat trzyma gwk na krzemieniu [= zgin na wojnie]. Kaniam, kaniam, mospanowie, mospanowie, daleko tam brat na wojnie? Lczy, ley w szczyrym polu, trzyma gwk na krzemieniu, a konicek wedle niego, grzebie nk, auje go. K 46 Ka-S 248, ->kamie. ZAPISY WIERZE 9 - [Skd si wziy krzemienie:] To chyba te ronie. No to tego... na polu jest. ... To rne klorki takie byy, nieraz takie jeszcze w takim tym tym, to takie fioletowe - takie niby szczelinki byy ... to sie zbierao, ten krzemie adny, a ten jeszcze adniejszy jest. Etnl
1989 Bilg 137. BIBLIOGRAFIA: Chev Dic 4/18; De Vries Dic 193-194; H e f I i k Wiesaw, Kamienie ozdobne Polski, Warszawa 1978, s. 10; Kluk Krzysztof, Rzeczy kopalnych osobliwte zdatniejszych szukanie., poznanie

BIAY KAMIE
Wstp. Eksplikacja: Nazwy. Lokalizacja. Kto, co na biaym kamieniu. Symbolika. Dokumentacja: Zagadki. Zamwienia. Modlitewki. Koldy. Pieni doynkowe. Pieni weselne. Pieni miosne. Ballady. Bibliogrnfla.

B.K. symbolizuje pocztek i koniec wszystkiego; to kamie graniczny czcy dwa wiaty, rodek wiata, zarazem miejsce przejcia z jednego wiata (stanu) do innego, miejsce spotka i rozsta.
=

Zestawienie biay kamie ma te wariant biaa kamienica. Wymiennie w tej samej funkcji wystpuj take kamie i, 5, 25; modry kamie 8, 15, 25; siwy kamie 4, 10; zoty kamie 25; morski kamie 4, 6; rajski kamie 4, sporad. czarny kamie 25. A B.K. znajduje si na g r a n i c y w i a t w : na podolu 'dolinie' 25, -dolina; jest tam te zoty kamie 25 i modry kamie 15, 25; w dolinie lub na dolinie 25; na polu 15, 23, czarnej roli, ziemi nie oranej 25. Jak ziemia oczekuje na ork, tj. uczynienie jej podn, tak dziewczyna, siedzca na kamieniu oczekuje na chopca. B.K. jest wizany z - w o d . B.K. jest na bystrym strumieniu 29; na morzu 2, 4, 5, 15. Kamie na rodku morza symbolizuje rodek wiata, w ktrym cz si wszystkie strefy kosmiczne. Dlatego tu rodzi si, siedzi, cierpi i umiera Pan Jezus, tu rozstaj si kochankowie, tu w sposb obrzdowy dziewczyna staje si kobiet. Niekiedy miejsce jest okrelane jako pooone poza jakim punktem lub miejscowoci: za Cieszynem, za Ujazdem, pod Krakowem 25; przede wroty 12, 25; przede dworem 10, 11; za stodoo jest modry kamie 25; w dalekiej kramie 29 l u b na creczce 19. Bywa w ogrdeczku 24; na zielonej ce 17, pod lipcjku 9, w raju 5, take 4. B.K. razem z wod i drzewem jest na miejscu sakralnym. Na B.K. dziewczyna oczekuje na zmian swego stanu 20. Tak jest w balladzie o Podolance: na B.K. siedzi dziewczyna czekajca na chopca 25. W podobnej funkcji motyw ten znany jest z pieni weselnej, piewanej w czasie rozplecin i oczepin 13: Sadzanie panny modej do rozplecin i oczepin na dziey, stoku, skrzyni, konewce itd. widocznie w [biay] kamie przypomina" K 22 Lecz 275. Na B.K. siada dziewczyna ze swoim najmilszym 24. Zdarzenie, ktremu towarzyszy B.K. ma charakter erotyczny. Po B.K. dziewczyna wsiada na konika chopca 7. W balladzie o kochanku-zabjcy dziewczyna wyowiona z wody jest kadziona na bok 28. Deszcz padajcy na B.K. oznacza akt zapadniajcy 14, 18, por 22. Pranie chust na B.K. w balladzie 29 oraz rozprucie trzewiczka 19 ma podobny sens. Rozstpujcy si B.K. to mio nie speniona 16.

382 __________________ PIAY KAMIE - dokumentacja

383
BIAY KAMIE dokumentacja

B.K. jest take miejscem rozstania kochankw 15, 27 i miejscem mierci: na B.K. dziewczyna ley martwa 28. B.K. bywa te miejscem ucieczki i zapomnienia 26. Na B.K. przebywaj osoby (istoty) wite: Pan Jezus na B.K. rodzi si w koldzie 9, cierpi i umiera w modlitewkach: klczy i cierpi 3,4, odpoczywa 5, siedzi 6. Jest to rwnie ostatnie z miejsc", po ktrych Najwitsza Panna Synaczka wodzi - w cigu: niebo + jutrznia + ranna msza + czytanie + kazanie + morze + biay kamie 4. Na B.K. Najwintsza Matuchniczka spoczywa 2. Na modrym kamieniu, jak na otarzu ofiarnym, klczy krlewna, czekajca na smoka 8. Na B.K. (lub siwym kamieniu) w pieniach doynkowych i gaikowych siada pani/pan 12 lub stoi beczka piwa dla ecw 12. Na B.K. ley mija - zwierz wite w wierzeniach sowiaskich, ktre tu rwnie zapowiada przejcie do innego stanu
(maeskiego) K 28 Maz 95, K 22 Lecz 275-276.

9 - Stoji my lipejka, stoji my zielona, hej wesele, Boe Narodzenie. A pod to lipejku biay kamie ley ... Z pod tego kamienia bystra woda biey, ... A tyj wdejce Maryja sie mya, ... Maryja sie myl, syna porodzia, hej wesele, Boe Narodzenie. TN Nasutw 1979, war.: ->rdo, -zdrj. PIENI DOYNKOWE 10 - U naszego pana przede drzwiami - s siwe kamienie, a na (jego) palcach - s zote piercienie. Niesiemy plon ... K 28 Maz 101. 11 - Przede dworem - biaa kamienica, a na polu - zielona pszenica. K 24 Maz 209, war.: K 24
Maz 151, K 27 Maz 128, K 18 Kie 59, K 20 Rad 106.

12 - Przede wroty na biaym kamieniu siedzi pani / janie pan / ... Przede wroty biay kamie nasza pani siedzi na nim. My niesiemy plon naszej pani w dom. K 11 Poz 153, war.: K 3 Kuj 233; ... nasz janie pan siada na niym ... Krzy Kuj 1/59, ... beczka pjiwa stoji na
em ... Kam Pora 25, 170, podob. K 24 Maz 150.

W zagadkach o kogucie B.K. jest symbolem j aj k a - nowego ycia i.

PIENI WESELNE

-KAMIE, ZOTY KAMIE. 13 - Dziewczyna siada na biaym kamieniu i rozpuszcza wosy [= symboliczne rozplemy]. Usiada Marysia na biaym kamieniu, rozpucia warkocz po prawem ramieniu; ... O moja Marysiu, zaple-e ten warkocz, niech ci go nie szarpie ladajaki smarkacz. K 11 Poz 89, war.: Chd p
101, K 10 Poz 119, 280, K 23 Kai 177, 195, 196, K 22 Lecz 62, Krzy Kuj 1/81, SE 1962/210, K 24 Maz 280, K 28 Maz 226, K 20 Rad 170, 189, 223, 230, K 16 Lub 244, TN ubcze 1983, Stoin yw 92, ZWAK 1888/190, por. ballady nr 28, pieni miosne nr 20.

DOKUMENTACJA
ZAGADKI 1 - Z biaego kamienia [= jajka] rodzi si prorok/Mesjasz [= kogut]. Narodzi si prorok z biaego kamienia, nie by przy zegarze, wie ktra godzina. (Kogut). Folf Zagnr 621, nadto war.: MAAE 1908/319; Ulg si z bulera, z biaego kamienia, poda gos do nieba, a pluder do ziemi. Folf Zag nr 177; Narodzie si Mesyjasz z kamienia; kole niego kosy, a na bie korona. Folf Zag nr 601. ZAMWIENIA 2 - Tam na morzu biay kamyk pywa, Najwintsza Matuchniczka na nim spoczywa, do siebie tikarzy zaywa: Poka-e mi, poka, Matuchniczko Boa, aeby ja by(a) szczliwca), mg(a) XY uzdrowi, a nie swojo mocu, bosku mocu, Pana Jezusa, wszystkich wintych, boskiego przemininia dopomocu (3 razy). Pk Bilg 235. MODLITEWKI 3 - Nadybali [duszeczki] biay kamie, Sam Pan Jezus klcza na niem. Rczki, nozki poprzebija,
wit krewk porozlewa. Kot Zn 449, war.: Kot Zn 73, 269, 310, 387, 435, 441, 452, 455.

14 - A po biolym po kamiyniu drobny dyszcz pada, kochana, drobny dyszcz pada, a ju ci tam tyn mody pun na konia siada. LL 1964/1-2/56. PIENI MIOSNE 15 - A na morzu biay kami, przydzie nam sie rozsta na nim. K 41 Maz 82, war.: ZWAK 1882/114; ... na polu modry kamie ... K 40 MazP 206; por. ... na Podolu ... K 26 Maz 276. 16 - ... ktra bdzie stal i z nim rozmawiaa ... Rozstp si jej ziemio, ty biay kamieniu, nie zapomn nigdy o twoim kochaniu. Gaj Rozw 81. 17 - Na zielonej ce Ley biay kamie, Jeli mi nie kochasz, To si w niego zamie. ZWAK 1878/56. 18 - Przed szoltysem bioty kamie, deszcz go porosi, nie bd ja t szocin o crk prosi. K 13 Poz 100. 19 - Wyszua na greckc, na bia"y kamycek, Trzaska nka uw noke, "ozpru sie trzewicek. ZWAK 1891/67. 20 - [Kasia pokazuje dziecitko .Jezusowi] / usiada sobie na biaym kamieniu, hej, rozpucia zloty warkocz po prawem ramieniu. K 46 Sa-Kr 150. 21 - Siedzi ona, siedzi, Krwawe zy kapaj, Z biaego kamienia Re wykwitaj. Rog lsk 229. 22 - Idziemy, idziemy Po biaym kamieniu, Ciecze wodziczka Po lewem ramieniu. Rog lsk 206. 23 - A na polu biay kamie, mj Boe, dyjamentowy, wolaby ja jedn pann ni cztery wdowy. K 46 Ka-S 71. 24 - W mojim "ogrdeczku jest biay kamiy, puowiydz mila, mao, kt siada na niym? A nie siada tam nikt Jinny, ino tyn mj nomilejszy i ja siadam z niym. Krzy Kuj 1/248, war.: ZWAK 1886/276. BALLADY 25 - Podolanka na biaym/zotym/modrym/czarnym/siwym kamieniu, czeka na Podoleca/cudzoziemca/... Na Podolu biay kami, ej, Podolanka siedzi na nim. Przyszed do ni cudzoziemiec: [Ej,] Podolanko, daj mi wieniec. K 50 Sa-Kr 211; war.: Biel Kasz nr 91: Przy Krakowie czarna rola,

4 - Id ja, id, na jutrzni, Z jutrzni na rann msz, Z rannej mszy na czytanie, Z czytania na kazanie, Z kazania na morze, Z morza na biay kamie, Sam Pan Jezus klczy na nim. ZWAK 1879/60, war.: Kot Zn 120; ... siwy kamie ... Kot Zn 438; ... morski kamie ... Kot Zn 479; ... rajski kamie ... Kot Zn 461-462. 5 - Na tern morzu biay kamyczek pywa, Na tern kamyczku sam Pan Jezus odpoczywa. Kot Zn 61, war.: Kot Zn 120, 123, 135, 415, 440, ZWAK 1880/87; ... W raju kamie pywa ... Kot Zn 118. 6 - Anieli dzwonili, Duszeczk do nieba nieli. Pan Jezus siedzia na morskim kamieniu. Kot Zn 421. KOLDY 7 - Dziewczyna po biaym kamieniu wsiada na konika chopca. Oj, stpaje, stpaj na ten biay kamie, Moja mia dziewczyno! A z tego kamyka do mnie na konika, Moja mia dziewczyno! Kot Rzesz 208, war.: Kot Rzesz 78, 94-95, 177, 217, 223-224, 403. 8 - Jest na morzu modry kenie, kcaa krlewna na nim. Haleluja! Cemuz ty, krlewno, klcys, cemu bystr wod smcys ['mcisz']. Haleluja! Cekam smoka okrutnego, mam otrzyma mier od niego. Haleluja! K 40 MazP 385.
I

384 _______________

ZOTY KAMIE - eksplikacja ZOTY KAMIE dokumentacja

Mb

Sztyry lata nie orana. Na tej roli biay kamie; V Cieszyna ..., Za Ujazdem ..., Pod Krakowem ..., Przede wroty ...; Na dolinie ...; Za stodoo ...; ... zoty kamie ...; ... modry kami ...; Na Podolu ley kamie ...; Bia"a ra, carny kami ...; nadto war. podstawowy w: Kot Zn 391, Rom lsk 358, Pawi Mer 122, LL 1960/4-5/48, 49, K 41 Maz 479, 480, TN Ssiadka 1966 - i jego odmiany: Czarna rola - biay kamie ... Rom lsk 352, 357, Pawi Mer 124; Za Cieszynem biay kamie ... Rom lsk 352; A w dolinie ... Rom lsk 350; Na Podolu zloty kamie ... TN Jacnia 1965; ... siwy tamten ... TN Majdan Nepryski 1979; podobny motyw Na Podolu biay kamie, spod kamienia woda cieka. Na niem siedzi mode dziewcz, ktre pacze i narzeka. TN Chmielw 1967. 26 - Podolanka prosi, aby zamurowa j u; biay kamie. Siedzi sobie [szewczyk] na warsztacie piwa pieni o jej bracie: Murujcie mnie w biay kami
niech nie sysz pieni O nim. K 1 Pies 133, war.: Biel Kasz nr 91, nadto TN Kawczyn 1964.

+ Stale wspwystpuje z l i l i - kwiatem weselnym, symbolem niewinnoci i dziewictwa panny modej - w koldach i w pieniach weselnych 1-4; w pieniach miosnych 5. W pieni weselnej te Z.K. i jawor zielony - symbol ojca, Z.K. i winia cerwona - symbol matki 2. Z.K. i lilia wchodz w paralele: z prob do Najwitszej Panny o wyprowadzenie modej pary do kocioa 2, z prob chopca o wianek panny 3a, 5c, z informacj o wiciu wiankw przez pann 3b, z informacj o rozstaniu z ukochan 5. Z.K. i jawor zielony z prob do lalula o wyprowadzenie modej pary do kocioa, Z.K. i winia cerwona z prob do matuli o wyprowadzenie modej pary do kocioa 2. A Z.K. znajduje si zawsze blisko wrt: przed[e)/kolo/we/za wroty 1-6. -BIAY

27 - Chopiec namawia dziewczyn do odpoczynku na biaym kamieniu. Jasio konie poi, Kasia wod braa. Namwi Ja Kasi, eby wendrowaa. Zawendrowali si na ten biay kamie, mwi Ja do Kasi: Spoczniemy se na nim ... wr si, Kasiu, serce, do swej matki dworu. K 48 Ta-Rz 160. 28 A - Rybacy wyawiaj dziewczyn z wody i kad j na biaym kamieniu. I pooyli j [rybacy Kasi] na biaym kamieniu i rozpostar si warkocz po prawem ramieniu. K 1 Pies 34; war.: ... Usiada ona na biaym kamieniu, Rozpucia wosy po prawym ramieniu. ZWAK 1878/78, por. war. motywu w pieniach .weselnych nr 13, nadto K 1 Pies 45, 55, 59, 68, Krzy Kuj 1/82, 185, K 22 cz 131, K 27 Maz 321, Rog lsk 79, ZWAK 1880/130, ZWAK 1885/206, Pawi Mer 65; ... po lewym ramieniu ... TN Niedwiada 1977, TN Stanin 1967, TN erd 1978. 28 B - Siedzia sobie Jasio na biaym kamieniu, trzyma martw Kasi na swojem ramieniu. K 1 Pies 44. 29 - Dziewczyna chce jecha z chopcem w wiat i jest gotowa pra chusty na biaym kamieniu. Gdzie je [chustki] bdziesz praa ach nadobna dziewczyno w tak dalekiej krainie? Na biaym kamieniu na bystrym strumieniu, ach mj miy dworzanie, w tak dalekiej krainie. K 1 Pies 275, war.: K 46
Ka-S 241, ZWAK 1880/104, Kot Rzesz 251, 366, 404, MAAE 1908/166, K 50 Sa-Kr 59.

KAMIE, KAMIE, ZOTO.

DOKUMENTACJA
KOLDY

1 - Przede wroty kamie zoty, na nim dziewczyna czeka na chopca. a. Przede wroty kamie zloty, nadobna Marysia siedzi na mm, Z lelij wianek w zimie zielony! Chd p 212. b. Przede wroty, zoty kamie; Nadobna Marysia, stoi na niem, l adn kosulk przywdziewuje, Do si jt namilsy przypatruje, I warkocek drobno pleciony, I wianecek w zimie
zielony. wit Nadr 84. PIENI WESELNE

BIBLIOGRAFIA: B r z o z o w s k a Magorzata, Motyw biaego kamienia w polskiej kulturze ludowej, Twrczo Ludowa" 1993, nr 1-2 (23), s. 31-33; Duf SNT 330; Slav Mif 31.

Magorzata Brzozowska

ZOTY KAMIE
Wstp. Eksplikacja: Nazwy. Kolekcje. Lokalizacja. Dokumentacja: Koldy. Pieni weselne. Pieni miosne. Pieni onierskie.

Zoty kamie to uwicony kamie graniczny, symbol przechodzenia do stanu maeskiego. Wystpuje tylko w tekstach pieniowych - weselnych (wyjezdnych), miosnych i nielicznych innych (w tym kold yczcych dla dziewczyny) jako formua inicjalna: Przede wroty kamie zoty (biaa/drobna lelija). Podobnie jak ->zoto jest symbolem doskonaoci i bywa wizany ze witoci Kop ssym 495-498. = Jest nazywany zotym 1-6; w pieni weselnej te: dyjamentowyt. Wymiennie ze Z.K. wystpuj biony kami 3a, siwy kamie 3a, sporad. dumie zoty '?' 2.

2 - Przed(e)/we wroty kamie zoty (na nim) eijaj... - modzi prosz o: a. wyprowadzenie do kocioa; b. bogosawiestwo. a. Przede wroty kamie zoty, lelija, prowad ze nas, Najwitso Panno Maryja. K 20 Rad 184, war.: tame 235; Ej przed poty - kamie zoty (v.) Ej przez boty - dumie zoty, lelija, prowadcie nas wsyscy wici, Maryja! K 20 Rad 213; ... wyprowad ze nas ... K 20 Rad 214, 224; Przede wroty - kami zoty, jawor zielony [kolejno: winia cerwona / biaa lelija] ... wyprowad ze nas mj tatulu rodzony [odpowiednio: matulu j Najwitsza Panna Maryja]. K 26 Maz 157; ... do kocioa ... K 20 Rad 190; ... zaprowad nas do kocioa ... K 24 Maz 247. b. A we wroty ... pobogosaw ... K 20 Rad 139; Przede wroty ... niech ci, Marysiu, pobogosawi, przenajwitso Maryja. TN Przypiswka 1976. 3 - Przed(e)/midzy wroty / ... kamie zoty/siwy/biay, biaa/modra leija a. chopiec prosi, by dziewczyna uwia wianek; b. dziewczyna wije wianek. a. A przed wroty kamie zoty, biaa lelija, uwije mi zloty wieniec, panno Zofija. K 39 Pom 100; war.: liczna lelija ... pikny wieniec K 3 Kuj 295; ... uwijze se ... wianek z ruty ... K 18 Kie 100; Przede dworem biony kami (lub:) Przede wroty kami zoty, zoto lilijo (lub: na nim lilijo), ... z ruty wieniec ... K 3 Kuj 278; ... licna lelija ... trzy wianuski ... K 28 Maz 189; ... wionek z mertu ... K 11 Poz 195; ... jeden wianek ... K 26 Maz 212; nadto: ... wianek z ruty ... K 12 Poz 69 ballada. b. ... midzy loty ... uwia se dwa wianecki ... K 18 Kie 72; ... biaa lelija, wije wianki z macierzanki panna ... K 18 Kie 81, wit Nadr 200, Midzy wroty ... K 2 San 50. 4 - Przede wroty kamie zloty, dyjamentowy, lepsa buzia u dziwecki nili u wdowy. K 10 Poz 264. PIENI MIOSNE 5 - Przede/koo wroty kamie zoty, drobna/modra eijeczka - dziewczyna opuszcza chopca. a. Przede wroty kamie zoty, drobna eijeczka, a ju ci mnie "opucia moja kochaneczka [ale mio trwa]. LL 1963/4/47, Krzy Kuj 1/218, Ad Zam 27.

386 _________________ DIABELSKI KAMIE

eksplikacja UIADELSKI KAMIE dokumentacja

387
b. Kolo wroty ... modra lelujecka, a juzci mnie opucia piersa kochanecka. K 40 MazP
213, war.: K 40 MazP 207, Stef WarmP 1/95, Gs Mazur 72, ten sam motyw w balladzie: K 40 MazP 520.

c. A bez wrota kamie zloty, biaa lelija, uwi, uwi z ruty wieniec, dziewczyno moda. K 28 Maz 240; A za dworem siwy kamie, modra lelija, uwije mi z ruty wieniec, moja jedyna. K 40 MazP 532 ballada, K 27 Maz 253; ... modra lelija ... z ruty wianca ... K 40 MazP 207. PIENI ONIERSKIE 6 - Idzie za wroty, tu kdmin zloty: to moja rajba (v.) najd, tu me zaloty. zapakaa: Tu moja cnotka wsystka zostaa. K 40 MazP 415.

Wlaza za sop i

uzdrawiajcy zdrj 14, zatka dziur, przez ktr buchaa woda 15, zastawi bram w Gdasku, eby ludzie nie mogli i na odpust 13. Czasem diabe chcia uy D.K. jako materiau, aby w zamian za czyj dusz zbudowa most 3b-d, 4, 6, albo co innego 5. Kiedy indziej chodzio o zbudowanie myna, w ktrym diabli mieli mle dusze zbjnikw 7, kocioa, by obrci go na karczm BA, zamku 3a. Zdarzao si te, e diabe oszukany nosi K. nie wiedzc, e koci buduje 8A. W wikszoci przypadkw diabe nie osign celu i musia porzuci kamie, gdy zapia kogut lub zaczy bi dzwony na Anio Paski ib; sporad. inaczej
6, 12, 19, 20.

Magorzata Brzozowska H Funkcjonuje sporadycznie odnotowane wierzenie, e D.K. s p r o w a d z a j n i e s z c z c i e na tych, ktrzy chc ich do czego uy 5, dlatego wyjtkowo chyba s uywane do budowy 10, np. kocioa sil. Jeden z K., ktrych uyto do budowy kocioa, krwawi si" sn. Takich D.K. nie mona nawet ruszy z miejsca 17. A D.K. znajduje si na ogl p o z a m i e j s c a m i z a m i e s z k an i a czowieka, czsto na miejscach uznawanych za obce" lub graniczne", zwaszcza w wodzie lub jej pobliu np. 12, 15; na grze lub innym wzniesieniu nP. 16, is; w lesie nP. 11; na polu np. ic, d; na innych terenach obcych" lub granicznych: np. na miedzy 3c; sporad. w murze kocioa SB. Sporad. Kolo tego kamienia po dzi dzie podobno straszy diabe" la.

DIABELSKI KAMIE

Wstp. Eksplikacja: Nazwy. Wygld. Pochodzenie i dysponent. Przyczyna. Lokalizacja. Dokumentacja: Podania, legendy i zapisy wierze. Bibliografia.

Kamie diabelski to kamie rnicy si tym od innych, e dotyka go, czasem uderza lub nis diabe albo inna za sia w celu szkodzenia ludziom, pozostawiajc na nim swe trwae lady i czynic bezuytecznym dla czowieka. Powszechnie znane mitologie nie potwierdzaj tego wierzenia w pozasowiaskim krgu kulturowym. W polskich wierzeniach ludowych Bg i wici pozostawiaj te czasem - podobnie jak diabe swoje lady na przygodnych kamieniach (tzw. ->Boe stopki). Istniej majce szerszy zasig kulturowy wierzenia, e dobre moce take posuguj si kamieniami, lecz ich celem jest na og karanie zych si (lub czowieka za popenione zo), a uyte w ten sposb kamienie s wykorzystywane przez czowieka w funkcji apotropeicznej i leczniczej, -^strzaka piorunowa.
=

DOKUMENTACJA
PODANIA, LEGENDY I ZAPISY WIERZE 1 - Gdy pieje kogut / bij dzwony / nadchodzi pnoc diabe porzuca kamie, ktry nis, by zburzy koci/klasztor i pozostawia na tym kamieniu swe lady. a. Koo tego kamienia po dzi dzie podobno straszy djabe. Or L 1932/42; ... wielki kamie ... Sim Gad 114, Or L 1938/124; ... wielgi kamie ... Udz Krak 40; ... za nwikszim kamn]eniem. Lud 1965/271; ... kilka stosw kamieni duych polnych ... K 22 cz 6; ... ogromny ... olbrzymi kamie ... K 45 Gr 534; ... kamie ... K 53 Lit 8, nadto war.: Krz PBL nr 5011. b. Z djablim kamieniem, zwanym Stoc, pod Odargowem w pow. puckim, czy si podanie o diable, ktry chcia nim zburzy klasztor benedyktynek w arnowcu, w czym mu jednak przeszkodziy poranne dzwony odzywajce si z wiey na Anio Paski. Sych
SGKasz 1/215, nadto war.: Krz PBL nr 5011.

Nazwy diabelski kamie 22, diabli kamie lb, 26, w tekstach czsto zastpowane oglniejszymi nazwami: kam 19, kamie polny la, peclca 7, gaz np. 14, skaa np. 14. D.K. wyrnia si du w ie 1 k o ci pord innych i jest o l b r z y m i u, 14, o g r o m n y la, c, 15, 20, w i e l k i u, d, 6,10,16,18, wielki jak budynek 4, n owikszi la; ma nadzwyczajne rozmiary" Sych SGKasz 1/214. Diabe zwykle pozostawia na nim swe l a d y : znaki szponw diabelskich" 18, apy djobelskie la, d, palce z pazurami la, d, kopyto od nogi i pazury od rki 7, lady kopyta koskiego i kolcego1' 12, rk Boruty" lc, odbicie rki diaba 24, odcisk acucha, ktrym go [kamie] djabe opasa [aby go przenie]" 5, odcisk stopy" 21, por. 27, lady koguciej nki" 22, slod dup 23, por. 26, rysy twarzy" diaba 25. X Zgromadzony materia przynosi informacje nie o pochodzeniu D.K. w ogle, -^kamie, ale o tym, skd wzi si w konkretnym miejscu. D.K. nis d i a b e , aby uy go jako narzdzia do zburzenia kocioa/klasztoru 1; zamku 11; aby nim rozwali myn 9, 10, zniszczy osiedle ludzkie 12, zniszczy

c. [Boruta chcia koci w Tumie rozwali.] ... rka Boruty w kamieniu na wiey to bya tak wysoko, e wielgi chop nie mg dosta, a tera ta rka diabelska si opuszcza cigle, ... Grod cz 33; [Boruta chcia obali koci.] ... / do ty pory jeszcze som te "odciski tych jego palicw i ramie si cale "odciso jego, to w tym kaminiu jest dobrze wida. LL 1962/1-2/74, nadto war.: Krz PBL nr 5011. d. Na polach ley u nos wielgi kamie, co go nis djebol na koci w Szcyzycu, jak go budowali. Ale go nie donis, bo kogut zapiol po pnocy, i djebol musiol kamie puci. Po obu stronach tego kamienio wido apy djobelskie, jak ten kamie trzymol. Udz Krak 33; ... ogromny kamie palce z pazurami od rki djobelski. Udz Krak 40, nadto war.: Krz PBL nr 5011. 2 - [Diabe buduje most.] Wanie wtedy gdy pia kur, diabe lecia nad kocioem z olbrzymim gazem. Wcieky go puci, a gaz run tu pod kocioem do wody. Wida na nim jeszcze odcisk kopyta, a kamienna wyspa w jeziorze, to cz tego mostu. Lud 1965/301. 3 - Gdy pieje kogut diabe porzuca kamie, ktry nis, by zbudowa zamek/most [= zdoby dusz]. a. Raz zaoy si djabe z chopem, e do pnocy materyal na zamek przysposobi i zamek na Babiej grze wymuruje. ... djabe mia przynie jeszcze tylko jeden kamie,

388

DIABELSKI KAMIE

dokumentacja DIADELSKI KAMIE dokumentacja 389

a zamek staby ju w caej swej okazaoci. Na szczcie chopa jednak wanie wtenczas, kiedy djabel nis w kamie, zapia kur na pnoc. Rozgniewany djabe rzuci ten kamie na stojcy ju zamek tak silnie, i ten natychmiast si rozwali. ZWAK 1881/215, podob- Sych SGKasz 1/215, nadto war.: Krz PBL
nr 1098.

b. To byo w Chmielnie, ale ju s lata temue, jak jeden guesp^ediirz sa zaoy z diabem wiatiinek, e uan to jezoro przeorzi kamieniami, co be me to drogo m gle jezdzec.
Lud 1965/272, nadto war.: Krz PBL nr 1098.

c. Na miedzy granicznej ... byl ... kamie, upuszczony przez djabla, ktry dla pozyskania duszy dziedzica wojnickiego, mia przez jedn noc wybudowa most na jeziorze.
Wisa 1895/479, nadto war.: Krz PBL nr 1098.

d. Kiedy gdy zbudowano w Gardnie koci, zaoy si diabe z pastorem, e zbuduje w cigu jednej nocy, a do pierwszego piania koguta most z Gardny do Roww. ... Diabe nosi kamienie z daleka i rzuca je do jeziora. Kiedy pastor widzia, e budowa mostu zblia si do koca, a do witu jeszcze daleko, zabra od gospodyni koguta, zapali lamp, kogut
Zapia i diabe przegra swj zakad. Lud 1965/301, podob. Wisa 1901/3.16, nadto war.: Krz PBL nr 1098.

4 - [Pewna dziewczyna bya zarczona z diabem. Ojciec modej kaza, eby diabe zbudowa most na Niemnie.] Wnet w nocy zrobia si ogromna burza, zewszd kamienie lecie poczy i ju prawie by przy kocu roboty [diabe], gdy tymczasem cay dwr byl na gorcej modlitwie, bo wszyscy byli o zdradzie diabelskiej przekonani. Wysucha P. Bg ich modlitwy i zesa srogie pioruny, ktre zniweczyy robot i robotnikw pobiy ... Mwi mi jeden czowiek, ktry widzia z lewej strony Niemna o 5 wiorst od brzegu kamie tak wielki jak budynek, ktrego i diabli unie nie mogli, lecz go po ziemi kocili i dzi nawet rw jest, czyli lad tego kocenia. Mia ten kamie by ostatnim do mostu. K 53 Lit 419. 5 - Przy drodze ze witnik do Deblowa w pow. gnienieskim jest kamie, ktrego pewien kmie chcia uy do budowy. Nie mogc go poruszy pomimo wysikw, zawoa, e musi go mie, choby mia za to dusz zapisa djabu. W tej chwili djabe zjawi si przed kmieciem i obieca mu pomoc. ona, dowiedziawszy si o tym, modlc si, wysza na spotkanie djaba, ktry ujrzawszy j, wrci i klnc, rzuci kamie na ziemi. Na kamieniu znaczny jest odcisk acucha, ktrym go djabe opasa. Pniejsi dziedzice Deblowa zwozili kilka razy kamie ten na podwrze swoje, ale spadao na nich zaraz tyle nieszcz, e odwozili go na miejsce, gdzie go djabe by rzuci. Wisa 1895/480. 6 - Z dwch stron tego mostu le dwa wielkie kamienie, pozostae od dawnej tamy. O nich to wic utrzymuje si podanie, e kiedy Twardowski kaza tu szatanowi most stawia, ten ostatni, widzc wchodzcego kmotra swego do sawnej karczmy Rzym, z radoci takowe kamienie upuci. K 18 Kie 216. 7 - Handowni, kiedy po lasach byo kupa zbnikw, stawiali debli na Girovej myn, coby mly dusze tych zbnikw. Usz mieli wszecko gotone, jyny chybiao jim myskiego kamiynia. Nali se tyn kamiy w Bystrym Potoku. Bya to strasznie ciyjszko pecka i ni mogli ji uniy. Posali ros po nim jednego barzo mocnego debla. Tyn debol siei po tm peckym, ale ni mg ji chnet nj i dgo chodzi po potoku za nim. Asz naostatku jm naszel. Wn se jm na gowym, wbi do ni cale pazury i sze sznim kole Olecki. Byy usz ze trzi godziny po pnocy i debol sze okropnie uwijol, bo sze bo, ie koht zaspiywo a un musi sze poro skry do pieka, bo o tym ciasie usz debli, aji wszecki strasidla nie szmim chodzi. Tsz tyn debol tesz strasznie stm peckm lecio. Usz byl przi kamiyniorzowej izbie, co tam wedla bywo, dy ftym koht kamiyniorzw zaspiywol. Debo stranie zakln, kopn nogom do tego kamiynia, asz sze zajiskrzio i uciyk do piekl. Tam debli go tak zbili zato, asz zdechnl, ale teras kamiynia usz ni mogli skludzi, bo odyn go ni mg uniy. Musieli przesta stawia myn, a dusze zbnikw smai, zamiast w Girowej mly. Kamiy zasz, do dzika zostol na Olecce i zna na nim kopyto od nogi i pazury od rki. Zasz dziura w Girowej tesz zostaa i teras tam arownice bywajum. Or L 1928/11. 8 A - Diabe wprowadzony w bd buduje z kamieni koci zamiast karczmy. Boruta koci w Tumie chcia na karczm obrci i kamienie na budow nosi z Witaszewiczek, ale ksidz si popieszy i koci powici ... Kamienie chmurami nis i jak kurak

po dwunastej zapia, to na zo chopom rzuca kamienie tam, gdzie Waew i Miroszewice i Kamionka i Karlw. Grod Lecz 32-33; Boruta nosi kamienie na koci w Tumie dwa razy. Drugi raz nie zdy, bo kogut zapia i kamienie mu upady w Sawcinie i gra z tych kamieni si zrobia ... Grod Lecz 32; ... dziewczyna mu [Borucie] wiciaa, jak moga, e buduj karczm i Boruta znosi kamienie. Jak si dowiedzia, e to nie karczma bdzie, a koci, to chcia go przewrci i lady jego pazurw wycinite w kamieniu s na wiey do dzi. Grod cz 33. 8 B Diabe buduje z kamieni koci na rodku jeziora. O wyspie na jeziorze Gardeskim kry kilka poda. ... Pewien czowiek zapisa dusz djabu, jeli wzniesie w rodku jeziora koci, nim kur zapieje. Gdy koci by ju gotowiu-sieki a do drzwi, ktrych jeszcze brakowao, zapia chytry owczarz, by swego zlknionego pana wybawi z nieszczcia. Gupi djabel myli, e to pieje kur rzeczywisty, wali natychmiast budow i ciska kamienie na brzeg jeziora. Mieszkacy wsi Rowu wzili te kamienie do budowy kocioa u siebie, dlatego jeden kamie nad wejciem do kocioa krwawi si. Wisa 1901/336. 9 - [Mynarz przechytrzy diaba.] Diabo zakl siarczycie, chycil kamie i ciepn go na myn. Od lego czasu tam ten kamie ley. Sim Gad 115. 10 - Umwiy sic wszystkie diobly z pieka, e rozwal ten myn. ... Wzieni wielki kamie, ale taki wielgachny i ju, juz mieli go ciepn na ten myn, a tu naroz jedna wybia i kokot zapio! Tak sie wciekli, e pucili ten kamie i uciekli nazod do piekl. Ludzie se ten kamie potym rozupali i pobudowali z niego sporo, a na pamitka tego wydarzenio dali zrobi takiego kokota z blachy. Sim Gad 115. 11 - [Diabe/diabli chcieli zburzy zamek kamieniami; gdy nadesza pnoc, porzucili je W lesie.]
Or L 1932/42, podob. Lud 1899/129.

12 - Duy kamie znajdujcy si przy przystani naje. Gardnie zosta przeniesiony przez diaba z wyspy w celu zniszczenia Gardny Wielkiej. Lecz silna wiara mieszkacw zmusia go do porzucenia kamienia przy przystani. Na kamieniu odbiy si lady kopyta koskiego i kolcego. LL 1960/4-5/35. 13 - Kamieniem przy Czstkowie w pow. kartuskim zamefd djabe zastanie Vesok brm ve Gdasku, ebe leje i mogli jic na odpust stego Domeika, jednak musia odstpi od zamiaru, gdy zapiay pierwsze koguty. Sych SGKasz 1/215. 14 - [Rany rycerza obmyte wod ze zdroju na polecenie Matki Boej zagoiy si, a rycerz y.] I odtd zacza si szerzy sawa cudownego zdroju i cze dla Najwitszej Panienki Uzdrowienia Ghorych ... Zaniepokojony tym - jak podaje legenda - szatan postanowi zdrj zniszczy, przywali olbrzymim gazem. Z dalekich gr porwa ska i niosc przez najwysze szczyty, ju zblia si do rda, ale strzega je Krlowa Krynickich Zdrojw. Kur zapia ... A diabelski kamie do dzi mona oglda w drodze na szczyt Jaworzyny. Legenda przytoczona w Historii lenego sanktuarium Matki Boej Krlowej Zdrojw Krynickich Uzdrowienie Chorych", umieszczonej przy tyme sanktuarium na Grze Parkowej w Krynicy-Zdroju. 15 - [Diaby robi jezioro. Z jamy buchna woda, ktra moga zala ca okolic.] Ale ze tego nie chcia Twardowski, to jeden z diabw skocyl do Karpackiech Gorow, porwa tam ogromny kamie i zatka jem wywiercone dziur, przes chtre bia do gry woda. I tera jesce kamie ten wida niedaleko Czechowskiego stawu. LL 1960/2-3/84. 16 - Na wierzchoku ty gry by kami wielgi, ze go ledwie pasterze rusyli z miejsca i na dl spucili. Ale ile razy ucynili, zawse w nocy wynosiul djebol kamie napowrt na wierzchoek. To powtarzao si tak dugo, jaz chopi wykuli krzy na tym kamieniu. Odtd juz go djebol nie rusyl. Lud 1930/104, ts. Udz Krak 35. 17 - Na dowd panowania zego ducha w tej grze, utrzymuj powszechnie, e, ile razy ludzie kusili si o zrzucenie kamienia przyciskajcego wchd do zapadego zamku, i na dzie go odwalali, tyle razy wrzucony w d! kamie ze niewidzialne w nocy na gr wtaczao. K 28 Maz 324. 18 - Te trzy kocioy stawiali anioowie. Co do Kotowskiego, miano go pocztkowo stawia na Jeowej grze pod Biskupicami, ale w nocy anieli poznosili kamienie na gr, na ktrej dzi stoji. Diabli chcieli budowa gdzieindziej, a anieli gdzieindziej. Co diabli kamienie naznosili, to anioowie im porozrzucali i swoje budowali. Diabli nie mogc sobie z anioami

391
HOE STOPKI dokumentacja

390
BOE STOPKI - eksplikacja

poradzi, wzili kamie wielki, co mia anioom suy za fundament, unieli go i ze zoci rzucili na inn gr; na tym kamieniu pozostay znaki szponw diabelskich. K 10 Poz 137 19 - Jeden stolm ['wielkolud'] wzo na batuk (na batog, lask) taki wieigi kam (kamie) a puci jen w grod; trzista puntow (funtw) ten kam wai; a wzc ten kam w rk, a polce sg jednak do znanio jesz (a palce jeszcze mona rozpozna). K 39 Pora 430-431. 20 - Przypisuj Twardowskiemu nadto, e przenis o 2 mile ogromny kamie pod Czerwiskiem wielkoci skay wawelskiej. K 5 Krak 23. 21 - W Chemnie w pow. szamotulskim jest na wzgrzu kamie z odciskiem stopy Kamie ten, wedug podania, by przyniesiony przez diaba. Wisa 1895/470. 22 - Naznaczy on [diabe] djabelski kamie" w Kominie. Widoczne s na nim wyrane lady koguciej nki. Wisa 1903/565. 23 - [Diabe budowa most przez jezioro.] Na kaminiu co uedpuecz>wy cstul slod jeg"e dup. Ten muee Vydy soubie uebezdrzec a te kamienie ty. Lud 1965/271. 24 - Pewnego razu troje siurkw rodzice wysiali do kocioa do Purdy. One jednak poszli do lasu, tam bi taki duzi gaz i zaczli na nim gra w karli. [Wraz z nimi gra jaki obcy modzieniec i oni wygrywali. Jak byo Podniesienie w Kociele, oni uklkli] Wtedi ten modzieniec poziedzia: wasze szczcie, a moje nieszczcie i udezi rko o kanie i na nim zostao odbicie jego rki. A to bi diabe. I teraz ten lad jest,a kiedy w niedziele zwoni zwonio, to ten kanie obraca si naokoo. Szyf MiW 102. 25 - [Legenda o kamieniu w murze klasztoru bernardynw w Ostrzeszowie.] yl w klasztorze mody mnich odznaczajcy si szczegln pobonoci. Dranio to szatana i postanowi go skusi. ... Po trzykro nawiedza szatan cich cel klasztorn, gdzie witobliwy mnich dugie godziny spdza na modlitwie i po trzykro prby jego byy daremne. Gdy opuszcza trzeci raz mury klasztorne, mnich prysn na szatana wod wicon - zy duch rzuci si do ucieczki. Uciekajc szybko przez krte kruganki klasztoru potkn si i pad twarz na kamie, a rysy jego twarzy odbiy si na kamieniu i pozostay tam na wieki. Or L 1927/55 26 - Nawet ksztat nadaje nieraz diabe kamieniom. W Puzdrowie nad lnp drog stoji djablikam, ktry swym wygldem przypomina Seveck'i stlk. Wedug podania kam len uejejdf djabe uwizany do przez pewnego ksidza za to, e przeszkadza! mu w drodze do chorego. Sych SGKasz 1/215. 27 - Wreszcie rzek [diabe w czasie egzorcyzmw do proboszcza:] Przestaem drczy t kobiet, jakem kobold, bdziesz mia pamitk." A odwrciwszy si tyem, uderzy krzyw nog w kamie przed kocioem i odcisn na nim lad swej na p zwierzcej stopy. Bieg Lecz 210. BIBLIOGRAFIA: Mosz Ku! 5/520; W6rt Hoff 4/1403, 6/402, 1593. -BOE STOPKI, KAMIE, STRZAKA PIORUNOWA Magorzata Brzozowska

= Synonimy Boych stopek precyzuj bliej, co wida na kamieniu (stopa, lad, lad koa, wamenka...) i/lub czyj lad na nim pozosta: stopka Matki Boej i, stopka krlowej Jadwigi 14, wanienka Matki Boej i, 8, kamie ze stopka 31), kamie ze lad e; kamie Matki Boskiej 3, 4, kamie w. Wojciecha i, 8, kamie w. Onufrego i, 12; wtrnie pojawiaj si te: stopki osioka 3C, kamie z kozi/j stopka 3C; funkcj kamienia oddaje nazwa: otarz 13. X A Podania i legendy mwi o pochodzeniu ladw na tych kamieniach. lady te powstay w nastpujcy sposb: (a) Matka Boska potkna si o kamie i przewrcia si; na kamieniu zostay odciski Jej stopy, kolana i doni 3A; (b) Matka Boska przechodzia i pozostawia na kamieniu swj lad 3B; albo objawia si na kamieniu i pozostay na nim lady Jej stp 3D; (c) na kamieniu odbiy si stopki osioka, gdy Matka Boa uciekaa na n i m do Egiptu 3C; (d) w. Wojciech naucza na kamieniu i pozostao na nim odbicie stp, pastorau i paciorkw witego 2A, bera, ksiki, czapki witego i liczb od 1 do 4 2A; (e) wz, ktrym w. Wojciech jecha nawraca pogan, zawadzi o kamie i wywrci si, a na kamieniu pozosta lad koa wozu 2B. B.S. peni f u n k c j k u 11 o w . Nazywa si je wprost otarzami 13, skada si na nich rne ofiary 8, 10, 11, przy nich odbywa si modlitwy 3B, D, uczty religijne 11, ku nim odbywa si procesje 7, 9; bywaj wmurowane w otarz kocielny 3D, 12, w cian kocioa M, znajduj si w pobliu kocioa lub klasztoru 2A, 4. S czsto podstaw krzya 2A, 4. B.S. przypisuje si czsto waciwoci l e c z n i c z e , nP. 3D, proch z nich bywa lekarstwem na febr 2B, rne przedmioty, a zwaszcza licie paproci potarte o te kamienie maj zdolnoci uzdrawiajce 5, czasem lecznicze wasnoci ma rosa zebrana w zagbieniu B.S. (gwnie do leczenia oczu) Szczep Pdl 20. Nadto B.S. mog sprowadza deszcz 6, ->deszcz. Z a k a z y . Czsty jest lk przed naruszeniem lub zniszczeniem B.S., bo stanie si nieszczcie" 15. Opowiadaj te, e kiedy taki kamie nie da si zabra z miejsca 2A.

DOKUMENTACJA
LEGENDY, PODANIA I ZAPISY WIERZE

BOE STOPKI
Wstp. Eksplikacja: Nazwy i wygld. Pochodzenie i lokalizacja. Funkcja i uytek. Zakazy Dokumentacja: Legendy, podania i zapisy wierze. Bibliografia

1 - bud okoliczny nadawa kamieniom z rytem ludzkiej stopy lub trzewika nazw Boa stopka". ... Bardzo wymowna jest wielowiekowa trwao nazwy Boa stopka", przekazywana z pokolenia na pokolenie. Podobne nazwy nosz do dzisiaj inne kamienie z wykuciami, na przykad kamie w Zawadach k. Garwolina, zwany jest Stopka Matki Boej", za kamie w miejscowoci Wrzca Warecka nazywa si Wanienka Matki Boej". Spotyka si te nazwy kamieni, ktre odnosz si do postaci witych, jak np. kamie w. Wojciecha, w. Onufrego itp. Szczep Pdl 19. 2 A - Na kamieniu, na ktrym w. Wojciech gosi kazanie, wida: a. lad stopy witego, (pastora i paciorki), b. bero, ksik, czapk ... a. W lesie, gdzie Paluczanie jed, jest kamie ze stop ludzk; ma to by odcisk stopy w. Wojciecha. Podobny kamie znajduje si pod miasteczkiem Mieciskami, ktry, gdy go chciano przewie do katedry Gnienieskiej, nie da si ruszy z miejsca; w cudownem tern miejscu postawiono tedy kociek, w ktrem odpust bywa na w. Wojciech. Kamie

Boe stopki to kamienie, na ktrych Chrystus, Matka Boska lub wici pozostawili swe lady zwykle odciski stp, doni lub jakich przedmiotw. W przeciwiestwie do -diabelskiego kamienia, Boe stopki uwaa si za wite i dobre dla czowieka

392 393
BOE STOPKI dokumentacja BOE STOPKI dokumentacja

za Wilkowyski nie uzna nas wcale godnymi cudu; gdy w r. 1858 przy okazyi naprawy mostu na gocicu Chabrowsko-Kamienieckim, pozwoli si zabra pruskiemu Fiskusowi na podkadk pod most; a tak, za przykadem swego witego, da si Prusakom umczy. K 11 Poz 6; war.: Na tym to kaminiu, tak niesie podanie, w. ojciech [Wojciech] glosil kozania. Do dzi dnia zna na nim stopy wienygo ojciecha, pastorl i pocirki. ... Opowiadaj, i po mierci w. menczynnika chcieli wierni, aby w kami leot bliej ciaa w. ojciecha. Przeto kozano zrobi podczas cinszki zimy wielkie, mocne, elazne sanie, woono na nie w wielki gaz i wieziono go do Gnizna. Lecz na once, o dwiecie krokw odlegej, sanie uwiezly w trzsawisku i do dzisiejszego dnia stoi w kami na tym wionie miejscu. Na pierwotnym za miejscu kaminia, dzisiaj wznosi si pikny kociek pod wezwaniem Opatrznoci Boski". Or L 1928/160. b. Pod Budziejewem jest kamie, ktry wci wrasta w ziemi. Mwi, e w. Wojciech gosi z niego sowo Boe i odcisn na nim bero swoje, ksik, czapk i liczby od 1 do 4. Wisa
1895/478.

2 B - Wedug powieci miejscowej, wity Wojciech jecha z Gniezna na Strzelno do Prus w zamiarze nawrcenia pogan. Na polach Strzeliskich nieostrony wonica wjecha koem jednem na ogromny kamie i wywrci pojazd. Na pamitk tego zdarzenia wyciniony zosta na kamieniu na zawsze lad koa. Kamie ten sprowadzono pniej na miejsce, w ktrem si dzi znajduje. Dotychczas okoliczny lud wiejski ma kamie ten w najwikszem poszanowaniu i przyznaje mu wasno lekarsk. Pociera go noami lub innemi narzdziami elaznem), zbiera starannie utarty proch, pije go w wodzie jako lekarstwo na febry, i bywa czstokro uzdrawianym, albowiem wiara uzdrowia go. K 4 Kuj 265. 3 A - Na kamieniu, o ktry potkna si Matka Boska, wida lad jej stopy, kolanka i palcw. Jak Matka Boska sa do Dobrego, po tern piachu pod Brzozojic, tak si zmcya, ze si o ten kamie potknna i upada. To jak si podnosia i jak rk spera si, to wsystko odcisnno si: i stopki, i kolanko, i wsystkie paluski od rki, jakby w glinie. Wista 1902/128. 3 B - Na kamieniu, po ktrym przesza Matka Boska, wida lad jej stopy. Okoliczna ludno nazywa ten kamie [w Zawadach] kamieniem ze stopk". Wedug miejscowych poda jest to lad Matki Boej, ktra kiedy tdy przechodzia. Przy kamieniu tym postawiony jest wysoki drewniany krzy. Jest to te miejsce wioskowej modlitwy. Szczep Pdl 10. 3 C - Na kamieniu wida lad stopki osioka, na ktrym Matka Boska uciekaa do Egiptu. Kamie ten [w Cyganwce] nazywany jest przez okoliczn ludno wielkim kamieniem ze stopkami". Istnieje te przekonanie, e s to stopki osioka, gdy Matka Boa uciekaa do Egiptu". Spotkaem si te z lokaln nazw kamie z kozi stopk". Szczep Pdl 10. 3 D - Na kamieniu, na ktrym objawia si Matka Boska zostaj lady jej stp. [Kamie z wykutymi stopami w azwku koo Sterdyni] stanowi podstaw otarza w wityni w azwku, ktra jest znanym sanktuarium Maryjnym. Zastanawiajc jest rzecz, e koci pobudowano tu nad kamieniem z wykutymi stopami, na wzgrzu odlegym wwczas od wikszych skupisk ludzkich. ... Tradycja ... gosi, e okoo 400 lat temu, wacicielka majtku azw, w towarzystwie innych osb ze swojego dworu, udaa si na spacer do pobliskiego lasu. W lesie tym, na polanie pooonej na wzgrzu, zobaczya Matk Bo stojc na znajdujcym si tam olbrzymim kamieniu. Matka Boa miaa wyrazi pragnienie, aby dziedziczka nadal tu przychodzia. Gdy widzenie zniko na kamieniu pozostay lady stp Matki Boej. Wie o tym widzeniu rozesza si szybko po caej okolicy. Ludno zacza si tu gromadzi na modlitw. W krtkim czasie miejscowy dziedzic azowa pobudowa tu kociek, a w duym otarzu postawionym na owym kamieniu, umieszczono obraz Matki Boej Pocieszenia" ... z kamieniem tym wizao si przekonanie ludnoci o jego waciwociach leczniczych. Szczep Pdl 8.

4 - Na kamieniu objawia si Matka Boska i poleca zbudowanie w tym miejscu kocioa. O par tysicy krokw na poudnie znajduje si wioska Wymylin, a w niej klasztor ks. bernardynw i koci synny cudown statuetk Matki Boskiej. Okoo r. 1480 w tym miejscu, gdzie dzi furta klasztorna, istnia znacznej wielkoci kamie tym si odznaczajcy, e we wszystkich jego czciach, w kadym nadamanym ze kawaku, cakowite krzye widzie mona byo. Na owym tedy kamieniu pastuszkowie dojrzeli nadprzyrodzone wiato, a jednemu z nich N. Panienka, widomie okazawszy si, powiedziaa, e miejsce to synowi jej jest nader mie i chce, aby w nim zakonnicy we dnie i w nocy bo chwa gosili. Wic postawiono tam krzy dbowy, do ktrego wierni pobonie si schodzc, ulgi w chorobie doznawali. W r. 1495 niejakiemu Janowi z Powiedziska (Pobiedziska w pow. poznaskim), cik chorob zoonemu, podczas gorcej o zdrowie modlitwy jawi si Matka Boa i religijn pielgrzymk nakazuje do owego miejsca. Peen wiary Jan, uzdrowiony, wybiera si w dzikczynn podr, szuka i znajduje w kamie, a przy nim krzy prosty. To go odcza-rowywa; zaczyna wtpi o wanoci miejsca, ale Matka Najw. w objawieniu powtrnym nie tylko Jana utwierdza w zachwianej wierze, ale rozkazuje, by poszed do waciciela dbr i zobowiza go kociek na jej cze postawi. Wskutek tego dziedzic, kasztelan kruszwicki Kocielecki, postawi koci (1495), a ona jego ozdobia go statuetk Bogarodzicy. K 41 Maz 6. 5 - W roku 1968, w drugi dzie Zielonych witek, w gbokim lesie ludzie ustawiali si w dugi ogonek, aby mc potrze ... [ksieczki do naboestwa, race itd.] o kamie z Bo stopk". Potrze jedyny raz w roku i napi si wody z cudownego rdeka. Jeszcze nie tak dawno pocierano o kamie nie rne przedmiociki, ale jedynie listki paproci. Do niczego innego, tylko do takich listkw przywieraa moc przeciwko chorobom, dolegliwociom, a take czarom. Kot Podg 62 63. 6 - [Kamie ze lad" we wsi Turw.] Z kamieniem tym zwizane byo przewiadczenie ludnoci, e gdy go kto ze zbytkw lub zoci wywrci, to kamie ten sprowadza deszcz. Wic, gdy deszczu byo za duo, biegli do kamienia, napowrt stawili i panowaa znw pogoda". Szczep Pdl 4. 7 - [Kamie we wsi Czerwonka Grochowska.] Kamie ten [tzw. Boa stopka] suy jako miejsce kultu. W czasie dorocznego obrzdu powicenia pl przy kamieniu tym miejscowa ludno przygotowuje jeden z procesyjnych otarzy. Szczep Pdl 12. 8 - W niektre wita ludno gromadzi si tumnie na wspln modlitw przy tych kamieniach. I tak na przykad, w miejscowoci Wrzca Warecka dniem takiej modlitwy jest wito Maryjne 8 wrzenia. Wtedy to na kamieniu zwanym Wanienk Matki Boej" ludno stawia zapalone wiece i wod przemywa oczy. Przy kamieniu w. Wojciecha wBudziejowie, gdzie wybudowano te kaplic, ludno gromadzi si na modlitw w dniu drugiego kwietnia.
Szczep Pdl 21.

9 Zachoway si te elementy procesji do kamienia z wykuciami. Przykadem jest procesja w pierwszym dniu wit Wielkanocnych na miejsce kamienia w okolicach Kolbieli. ... Procesja ta odbywa si i w naszych czasach [ I I pol. XX w.], a uroczysto nosi starodawn lokaln nazw jocie" [tj. jedzenie Mosz Kul 2/249]. Szczep Pdl 21. 10 - Zdarza si, e do dzisiaj na kamieniach z wykuciami skadane s swego rodzaju ofiary. I tak wanie w czasie uroczystoci o nazwie jocie" ludno przynosia ze sob troch witecznego jada wielkanocnego oraz pienidze i skadaa je na owym kamieniu. ... jeszcze w dniu 27 lipca 1983 r. na kamieniu ze stopk Matki Boej" w Zawadach k. Garwolina zastaem ... zoone kosy ztego zboa i kwiaty. Szczep Pdl 21. 11 - Dowiadujemy si, e na specjalnych" kamieniach kadziono dary w postaci chleba, lnu ewentualnie obrazkw witych czy specjalnych" krzyykw. Ze maj one specjaln" si. Niektrzy informatorzy odprawiaj opisy naboestw odprawianych przez bacw na specjalnym" kamieniu oraz o uczcie, to jest wsplnym zjedzeniu rosolnego albo wdzonego barana - po odbyciu modw". Baz Tatr 95. 12 - Rwnie w askarzewie kaplica w. Onufrego usytuowana jest przy kamieniu kultowym. B. Gierlach tak o tym pisa: W miejscowym kociele z XIX wieku znajduje

394 ___________________ SKAMIENIAO - eksplikacja SKAMIENIAO - eksplikacja ___________________________395

si kamie, dzisiaj czciowo wbudowany w otarz, zwany kamieniem w. Onufrego". Szczep Pdl 20. 13 - Kamienie z wykuciami nazywane s otarzami. M. Kowalczyk stwierdza: Niektre z tych kamieni jeszcze do dzisiaj lud nazywa otarzami. Nie zachoway si jednak wiadomoci, komu i jakie ofiary na nich skadano." Szczep Pdl 20. 14 - S te przypadki, e kamienie z wykuciami wmurowane s w ciany kociow, jak na przykad stopka krlowej Jadwigi" w kociele OO. Karmelitw na Piasku w Krakowie. Szczep Pdl 20. 15 - Daje si zauway u okolicznej ludnoci pewien lk przed ich [Hoych stopek] naruszeniem lub zniszczeniem. ... Na przykad kamieniarz nie chcia rozbi kamienia w miejscowoci Wrzca Warecka, gdy obawia si, e sprowadzi na siebie nieszczcie. Szczep Pdl 21.
BIBLIOGRAFIA: Bar u eh Maksymilian, Boe stopki. Archeologia i folklor z wyobionymi la-darni stp, Warszawa 1907; D u d y s k i Ks., O stopach ludzkich wyrytych na kamieniach, Kurier Poznaski" 1883 nr 118; J a r e c k i W!., Cztery podania. Skd si wzi luilk na wiecie, o wrblu i mieciuszce, o ucieczce Matki Boskiej, o kamieniu ze ladami Matki Boskiej, Wisa 1902/126; Kluk Krzysztof, Rzeczy kopalnych osobliwie zdatniejszych szukanie, poznanie i zaycie, t. 2 O kamieniach w po. wszechnoci, o kleynotach, kruszcach, ich kopaniu i o grnictwie z figurami, Warszawa 1802, s. 115-117; K o e h l e r Klemens, Przyczynek do kwestyi wyrytych stp na kamieniach, Rocznik Towarzystwa Przyjaci Nauk Poznaskiego" 1895, 413-420; L o k . . . i, Zabytek przeszoci {cze oddawana kamieniowi we wsi Wrzca Warecka), Gazeta Krakowska" 1899 nr 236; Mosz Kul 2/518; Slav Mif 220; Stopka krlowej Jadwigi w Krakowie, Przyjaciel Domowy" 1868, s. 9. Wiadomoci Numizmatyczno-Archeologiczne" 1894, nr li 2; S z c z e p a c z u k Zbigniew, Zabytkowe kamienie z wykuciami na terenie diecezji siedleckiej czyli podlaskiej, widnica 1990.

-KAMIE, DIABELSKI KAMIE

Magorzata Brzozowska

SKAMIENIAO
Wstp. Eksplikacja: Nazwy. Opozycje. Zamiana w kamie kar za przestpstwo. Skutek. Sposoby odkamieniania". Wygld: podobiestwo, wielko, barwa. Zachowanie. Obiekt. Lokalizacja. Dokumentacja: Zamwienia. Pieni. Bajki i banie. Podania i legendy. Bibliografia.

Skamieniao to taki -kamie, ktry z wygldu przypomina czowieka, rzadziej zwierz lub przedmiot, i o ktrym lud wierzy, e powsta w wyniku zamiany czowieka, zwierzcia, przedmiotu w kamie. Wierzenie to znajduje swj wyraz prawie wycznie w licznych podaniach i legendach oraz w baniach i to nie tylko polskich. Przekonanie to funkcjonuje na tle mediacyjnej symboliki kamienia, szczeglnie za powszechnych (indyjskich, europejskich, afrykaskich) wierze o tym, e kamie postawiony w pobliu miejsca pochwku uspokaja i przywizuje do miejsca dusz zmarego, staje si jego siedzib El Trak 213-215, Gss Mit 76. Wierzenie to ma bardzo archaiczne korzenie, sigajce Metamorfoz" Owidiusza, w ktrych zamianie w kamie ulega za kar Niobe po stracie dzieci (ks. 6), a take Letea, zbyt dumna ze swej urody, Olen oraz Propetydy za obraz Wenus (ks. 10). Przypomnie warto te biblijn on Lota, zamienion w sup soli za odwrcenie si i spojrzenie na gince Sodom i Gomor
Rod. 19, 26; Mdr. 10, 7.

= Nazw skamieniao wprowadzamy sztucznie dla wyrnienia opisywanego kamienia spord innych w nawizaniu do czasownikw skamienie np. 2, 3, 6-8, i5a, b, I9a, 22, 23a, d, f, 24, 25, 26a, b, d, 27, 29; zakamienie 1. W polszczynie ludowej nie ma na wyrnany przedmiot osobnej nazwy. Nazywa si go -^kamieniem powsz.; -^gazem I9d, 2ia, 23e, 26b; ->ska 2ia. Z rzadka nosi nazwy nawizujce do tradycji biblijnej -solowy sup I9a. Wiele S. ma swoje nazwy wasne, np. Baby, Pielgrzym Red. ++ S. jest przeciwstawiana i s t o c i e y w ej (czowiekowi). Przeciwstawienie to opiera si na braku lub obecnoci cech takich, jak: zdolno poruszania si, np. 13, 15, I9c, 22, 26a, c; moc (sia), np. 1; oglnie pojte ycie np. 1, 16, l8a, 23. Skamieniali ludzie zachowuj jednak wiadomo np. 13. * Za m i a 11 a w K. ludzi, zwierzt i przedmiotw nastpuje w pewnych szczeglnych okolicznociach w wyniku ingerencji sil nadprzyrodzonych i jest kar za zamanie powszechnie obowizujcych praw; dotyczy to: (a) przestpstw p r z e c i w k o y c i u takich, jak: rzucenie siekier w brata 16; pragnienie mierci dzieci 5; zabjstwo i samobjstwo l7a; poszczucie psami ebraka proszcego o jamun 24a; okazanie pogardy dla chleba 25; wyrzdzenie komu krzywdy 24 lub spowodowanie czyjej mierci 17; (b) przestpstw p r z e c i w k o B o g u lub rzeczom witym, takich, jak: pragnienie zabicia Pana Jezusa i Jego towarzyszy I8a; wyzywanie na Boga I8c; lekcewaenie stw Pana Jezusa i wymiewanie Go I8c; niedowiarstwo i obraz w. Walentego 4; sporad. obraenie utopcw 20; zniewaenie ksidza wiozcego Najwitszy Sakrament lsb, modlitwy i naboestwa 2ib, krzya I8d; nieuszanowanie dnia witego lub modlitwy, zwaszcza: prac w dzie wity 14; lub nakazanie komu pracy w dzie wity 14; nieuszanowanie modlitwy 21; nieposuszestwo 19, zwaszcza wobec Pana Jezusa i9c, Boga I9a, rodzicw 23, por. w baniach magicznych kamieniej ogldajcy si za siebie rycerze idcy na zaklt gr po zaczarowane przedmioty 8; w baniach wyjawienie wiedzy o przyszoci 9; (c) przestpstw przeciwko czowiekowi, takich jak: nieposuszestwo, zwaszcza: nieposuszestwo dzieci wobec rodzicw 23, nieposuszestwo zwierzt wobec czowieka 26; lenistwo i/lub opieszao 15; przeszkadzanie witemu i8e; (d) dominacji negatywnych cech charakteru: w legendzie w K. zostaje zamieniony niepokorny pielgrzym 27, a w bani wrka zamienia dziewczta w K., gdy przewaa w nich zo nad cnot 13. W baniach w K. zamieniaj siy nadprzyrodzone lub czarownice, aby zwyciy swego przeciwnika 10. Powoduj to rzucone czary lub uycie otrzymanego od czarownicy przedmiotu: kija lub zaczarowanej wody 10. B W Poznaskiem skamienienie bywa rezultatem: uderzenia ->pioruna I8c, 2ia; lub gromu isb, 2ib. Najczciej zamiana w K. miaa si dokona wskutek kltwy i8b, e, 23, nadto NKPP kl 7; skutek taki miay przeklestwa nastpujce: Bodaj (eby)

Skamienia(a) 1, 7, 15a, 23a, 24a, 26a, d; nadto: Bieg Lecz 35, K 48 Ta-Rz 317; Skamieniejcie! 22;

A zebyta si obrcili w kominie! i5c, por. isb, 26c; bodaj byam skamieniaa 3; niechby si w kamie przemienia" 28; eby sie kamieniem sa NKPP kamie 1; Bodajbym by sta si kamieniem" i7b; lepiej bym si kamieniem sta Krzy Kuj 1/86; niech si stanie w kamie isb. Skamienienie moe by spowodowane przez czary 9, 10, 11, 13. W Poznaskiem wierzono, e czowiek moe sam siebie zamieni w kamie 28, por. 3.

SKAMIENIAO 396 __________________ SKAMIENIAO - dokumentacja

dokumentacja

3(J7

W K. moe - wedle legend - zamieni si chleb, ktrego odmawia si ebrakowi Krz PBL nr 751A. S p o s o b y od k am ie n i an i a". W bajkach, baniach, podaniach i legen dach zakltych w K. przywracaj do pierwotnej postaci na kilka sposobw: (a) przez skropienie wod: yw, zaczarowan, t lub wicon 8, albo przez wylanie ez na S. 9; (b) przez skropienie krwi dziecka 9, 10 lub zaczarowanego konia 9; (c) przez uderze nie gazk 10; (d) jedna z legend o zamku w Muszynie zapowiada, e gdy brylantowy piercie zsunie si z palca skamieniaego chopca rycerze odkamicnicj, stan pod dowdztwem chopca, pocz si ze picym wojskiem w Tatrach, stocz okrutn walk z Moskalami i odbior Polsk" 29. Przewiadczenie o moliwoci odklcia S. potwierdza derywat odkamienie" 29. S. wykazuje p o d o b i e s t w o do rnych osb i przedmiotw. K. zachowuj czsto ksztaty czowieka i przedmiotw, z ktrych powstay. Dlatego S. np. wyobraa niby czowieka nioscego wod w kubach" i5a, jest niby zmartwiaa jaka posta czowieka, z kromk chleba w rku" 2ia, ma niby posta kobiety z dzbanem w rku, u ktrej ng ley pies" 23e, wyranie rozrni mona konie, wz i siedzcego w nim wonic" I8c, ksztatu przypominajcego jakoby jedca na koniu" 24b, podobny do konia" H, podobny do dachu budynku jakiego" 24a, w ksztacie dachu" 26b, podobny do nagrobka" 23a. Na tim kamfenie miale bec widzec te spice, ktre to dzewcza winzo 23b, wida na kamieniu dwa krzye i7a, [rce, nogi, gow] isb. Wiel ko. Taki K. jest zazwyczaj d u y 23b, 25, 26a, b, w i e l k i 16, o l b r z i m i 16; czsto nazywa si go z tego powodu ->skal lub ->gazem; mae K. tego rodzaju spotyka si rzadko i tylko razem z duymi 24a,' 25. Barwa. Rzd. b i a y I5c, I8a, 2ia; c z e r w o n a w y 23a. W szczeglnych przypadkach S. moe si p o r u s z a : wedug podania kieleckiego ukarany za pych pielgrzym zamieniony w K. dy ku szczytowi gry, dokd dojdzie w dniu sdu ostatecznego 27, a skamieniali dziecko i chrzestni rozczaj si i cz razem I5c. Nie daje si podzieli I8d, 23a, K. rozstrzelony zrasta si I8b. K. nie daje si przenie na inne miejsce, spada z wozu i/lub wraca tam, skd go zabrano I8b, 2ia. A S. znajduje si zazwyczaj na miejscach uwaanych za graniczne lub obce czowiekowi, zwaszcza na szczycie lub stoku gry I8c, 26b, 27; w pobliu drogi lub na/przy drodze: i7b, isb, 26a; pod wsi 23b lub na jej granicy 23a, 24a, 28; w wodzie 16 lub na brzegu 20; w lesie 11, 24b; w wielkim borze I5c; na polu 2ia, 25; na folwarku" 23e; przy bramie paacu 13. Wedug przekazw s to miejsca, na ktrych popeniono wykroczenie np. 5.

PIENI 3 - Bodaj byam skamieniaa, nim sie w tobie zakochaa. TN Deszkowice 1978; 4 - Panny mu sia [w. Walentemu] dziwowali, Tak do siebzie przemoziali: Ze to nie jest Waanty wanty, Chyba jaki duch przeklanty. Gdy te sowa przemoziali, W kamnienie sia obrocali. Stel WarmP 3/106. 5 - [ona kazaa mowi pomordowa jego dzieci. On tego nie zrobi.] Zona, raona mza sowami, biegnie do gry w rynce z noami, jak tylko na schd drugi przybya, i w sup kamienny sic przemienia. Ludzie sie zeli, na cud patrzyli, zamiast kobiyty, to kamie zdjyli. Bg ji tak zrobi na ukornnic i za ze z dziemi postpowanie. Stoin yw 33, podob. Nyr Kar 290. 6 - [Matka nie pozwolia Jankowi i Mani kocha si. Najpierw umiera Janek, pniej Mania.] Na Jankom/m grobie wyrosa lelija, A na Marysinem biaa konwalija. Gdy sie Mani matka o tern dowiedziaa, Wzia sierp do rki, kwiaty pozrzynala. Gdy ich pozrzynaa, krew si strug lalo, Co za serce miaa, e nie skamieniaa. TN Niedrzwica Kocielna 1983. 7 - Spod tego gaju, spod zielonego, z kamienia woda leci, moja jedyna, moja kochana w ciemnej komorze ley. Oj, jeli ley, a o mnie myli, bodaje zdrowa wstaa; oj, jeli ley, o inszym myli, bodaje skamieniaa. K 40 MazP 184. DAJKI I BANIE 8 - Synowio/bracia/... kamieniej, gdy podczas wyprawy po yw wod odwracaj si do tyu; powracaj do ycia pokropieni yw/wicon/t wod. [Trzej synowie wyruszaj kolejno po wod yw dla chorego ojca lub zmarej matki; dwaj starsi kamieniej, najmodszy pokonawszy strachy i pokusy dociera do rda, zabran wod oywia braci i leczy (wskrzesza) chorego (zmarego) ojca (matk).] Krz PBL nr 551, war.: tame; nadto: [Krlewna (ksiniczka) oywia braci i rycerzy, ktrzy skamienieli odwracajc si do tyu, wod otrzyman na szczycie gry od gadajcego ptaka.] Cisz Krak 111; [wod wicon] Cisz Krak 113; [wod t] Kap
Baj 246-258, podob. TN Bychawka 1962.

9 - Suga stopniowo kamienieje za wyjawienie tajemnicy o przyszoci; po wraca do ycia pokropiony krwi/zami. [Suga, ktry z podsuchanej rozmowy ptakw lub istot demonicznych dowiedzia si, jak zapobiec nieszczciu oraz e wyjawienie tajemnicy grozi mu skamienieniem do kolan, do piersi i cakowitym, dotyka picej ony pana, poczytany za zdrajc usprawiedliwia swj postpek i kamienieje; zazwyczaj ratuje on pana trzykrotnie i po wyjanieniu kadego postpku stopniowo zamienia si w kamie. Skamieniay oywa po skropieniu go krwi dziecka bohatera albo dziki lekarstwu, ktre trzeba przywie z daleka.] Krz PBL nr 516, nadto K 51 Sa-Kr 226, 229, K 46 Ka-S 512, [oywienie Izami krlewny] K 14 Poz 370, por. [odkamienienie krlewicza i jego dworu krwi zaczarowanego konia] TN Bychawka 1962. 10 - Bracia kamieniej pod wpywem czarw; powracaj do ycia dziki magicznym przedmiotom albo pokropieni krwi. [Chopcy wyruszaj na poszukiwanie ojca albo mwicego ptaka, lub ywej wody, pod wpywem czarw zamieniaj si w marmurowe supy i dziki siostrze, ktra od wrki otrzymaa magiczne przedmioty, odzyskuj posta ludzk.] Krz PBL nr 707; podob. [bracia--bliniacy, z ktrych jeden pod wpywem czarw kamienieje, drugi za przywraca mu ycie groc czarownicy] MAAE 1908/265 [albo smarujc kamie krwi swego dziecka] TN
Bychawka 1962.

DOKUMENTACJA
ZAMWIENIA 1 - [Zamwienie wrzodu:] Jest tu taki wrzd, co ma siedem gw, ... eby zginol zakamieniot, mocy ni miol. Etnl 1989 Bilg 145. 2 - [arnowa od wszystkich chorb:] ... nie zamowiam to mocu, bosku mocu, Pana Jezusa, Matki Boskiej, wszystkich wintych dopomocu, eby skamienia. Pk Bilg 235. 11 - Jako si obejzal za siebie ... Kwiat zga, a Jasiek zapomnia, kto on i gdzie miska i po co tu przyse. Zle duchy zamieniy go w wielgi kamie. I po dzisia je w lesie ten kamie, stoi juz tak dugo i ceka na takiego, co go uwolni w ta noc witojaska. LL 1960/2-3/48. 12 - [W miasteczku] wszyscy ludzie, jak byl jarmak i sie bili w rce, gdy kupowali krowy i wszyscy stanli kamieniami. Lud 1899/171, nadto war.: Krz PBL nr 300. 13 - Wy za, mocie panie - rzeka do dwch sistr Pulcheryi wrka - poniewa zamiast cnoty pene zoci jestecie, staniecie si statuami, ale jednak pod postaci kamieni, w ktre si obrcicie, rozumu waszego nie utracicie. Bdziecie przy bramie paacu siostry waszej stay,

398 _____________

SKAMIENIAO - dokumentacja

399
SKAMIENIAO dokumentacja kar za t dlatego wkadam na was, abycie na szczcie siostry waszej ustawicznie patrzay. Kap Baj 172. PODANIA I LEGENDY 14 - Zamiana w kamie za prac w wito. [Za polowanie w wito jedziec zosta zamieniony w kamie podobny do konia ] K 10 Poz 139; nadto Wisa 1895/481; podob. [za kopanie ziemniakw] Sych SGKasz 2/127; [za grabienie siana] K 3 Kuj 34; [za szycie butw w Wielkanoc] Na kad za Wielkanoc daje si pod tym kamieniem sysze pianie koguta i stuk mota - widocznie pod ziemi potpieniec za swe grzechy pokutuje. K 53 Lit 419; [za nakazywanie orki w Wielkanoc] Lud 1896/211; por. [owczarz, ktry pracowa w wito, przekl miasto, ktre zniko, a owczarz z on zamienili si w kamienie] Kil Poz 16. 15 - Zamiana w kamie za lenistwo i opieszao. a. [Gaz, ktry przypomina] czowieka nioscego wod w kubach, ma to by leniwa dziewka wysana po wod, ktr zniecierpliwiona jej gospodyni zakla wyrazami: Bodaj la dziewucha skamieniaa! K 3 Kuj 34, nadto K 15 Poz 51. b. Niektre soplece w kamiennych jaskiniach, albo spiczaste na skalach czubki, nazywa lud weselem karzekw, ktre jakim czarem obrciy si w kamienie, gdy po lubie wracay ze swego kocika, albo przy biesiadzie taczyy. K 15 Poz 191; [Wesele obrcone w kamie. Wesele dugo nie wracao z kocioa] ... jedna guespyedei s rozguefa ji fckla: A, zebe s lepi to vesele v kamee ifebrceo!" V tim no cae tesele, zarheio so v k'amee na droje. Kuee skareae ji leje skameele. Sych SGKasz 2/127, nadto LL 1964/4-6/90. c. [K rzesnowie nie wracali z kociolaa do zmierzchu] W pewny chwili... rozgniewany ojciec dziecioka ... zawoo na cay gos - A zebyta si obrcili w kominie! Jak zawolo tak sie i stao. W wielkim borze krzesnowie i dzieciok obrcili si w bioe kamime. Od lego casu kominie te, jak ywe, rozuncajum si i uncum razem. LL 1962/1-2/60. 16 - To w Kadinach za Fromborkiem to w wodzie, w Zalewie, jest taki zielgi kanie. To mzio, co b'io dwu braci takich zielgich ludziw - wielkoludw. To loni jak si pokcili i jeden rzuci siekiero, to jako kanie taki olbrzimi lei do dzi dzie tam. Szyf MiW 134. 17 - Zamiana w kamie z alu i rozpaczy. a. [Strzelec podczas polowania zastrzeli narzeczon.] Z rozpaczy zastrzeli siebie, a w miejscu tem powsta kamie z dwoma krzyami. Jeszcze teraz sycha tam niekiedy pacz i narzekanie wrd ciszy nocnej. Or L 1928/163. b. [Wdz Turkw widzc, ile jego wojska zgino w walce, powiedzia:] Bodajbym by pierwej sta si kamieniem, nielim to porobi" ... I nagle stal si kamieniem on i ona jego, i do tego czasu stoj ... przy gocicu krakowskim ... Wisa 1887/145-H6. 18 - Zamiana w kamie za: a. ch zabicia Pana Jezusa; b. brak szacunku dla Pana Jezusa (Najwitszego Sakramentu); c. wyzywanie na Boga; d. brak szacunku dla krzya; e. przeszkadzanie witym. a. Kiedy P. Jezus szed ze swymi uczniami, napado go wojsko, chcc go zabi wraz ze wszystkimi. Za to skara ich P. Jezus, przemieniajc ich w biae kamienie. ZWAK 1883/68. b. [Ludzie bawicy si w karczmie nie ukorzyli si przed Najwitszym Sakramentem, z ktrym ksidz jecha co chorego; ksidz przekl karczm] K 15 Poz 51, K 5 Krak 48; [Wida na kamieniu rce, nogi, gowy.] Jak go chcieli rozstrzylo, to ln sie znowu zrs. Or L 1928/161; ... Potym go [kamie] chcieli wzi do Prachnowd i ju go mieli na takich klocach, ale jym nie chcio tak i, wijne te chopy zaczyni klon i tyn kamin jym spod i ju ty tam zosta. Or L 1928/161; podob. Gdy si ksidz od karczmy kilka krokw oddali, usysza silny grzmot. Gdy si obrci, by zobaczy co si stao, zobaczy zamiast karczmy wielki kamie. Grom uderzy w karczm i zamieni j w jednym momencie w kamie. Obok kamienia martwego, stoi dzi pikna, zdrowa brzoza. Or L 1928/162; ... jechol ksiundz do choryg, a jecho ty tum samum drogom graf szwedzki, a dyszcz lo, jak z wymborka i byskao. Mwi tedy graf do kuczera, eby sie nie zatrzyma przed ksiundzem. Mwi tedy ksiundz: niech sie stanie w kamie" i tak si ty stao i jeszcze do dzi dnia tam ley. Or L 1928/163.

c. [Hrabina] wyzywaa tedy na Boga, e toki dyszcz pado, to ty skoro jom, bo piorun trzasn w briczk i stola si w kamie i tak stoji bdzie do koca wiata. Or L 1928/163; Chrystus Pan ... spotka wieniaka, ktry chcia wzkiem, zaprzonym par koni, objecha Tatry w kolo. Pan Jezus rzeki mu: ~ Ale czowieku! nie dokaesz tego, szkoda twego trudu, gry s zbyt strome, aby mg par koni wyjecha. Chop, wymiawszy si z Niego, pojecha. Gdy ju byl z powrotem niedaleko miejsca z ktrego wyjecha, majc jedn tylko gr jeszcze do przebycia, spotka znowu Chrystusa Pana, ktry mu powtrzy wyrzeczone poprzednio sowa. Chop, rozgniewawszy si, rzek: - Co ty dziadu wie! nie miesaj sie w cudze sprawy! Ledwie domwi tych sw i wycign rk, aby batem zmusi konie do raniejszej jazdy w gr, z wozem i komi skamienia. Dotd podobno pokazuj w Tatrach kamie, w ktrym wyranie rozrni mona konie, wz i siedzcego w nim wonic. ZWAK 1889/37. d. We Wmejscu jest zyd pod Bo-mk" (krzyem) co poszed na swoj potrzeb, w kamie obrcony. W tym kamieniu jest pi dziur, co chcieli ten kamie roztrzeli, ale si nie dal. K 10 Poz 17, K 15 Poz 51. e. Opowiadano o wach, ktre przeszkadzay w. Wojciechowi, za co zaklte zostay
W kamie. Bar rodP 420, por. K 23 Kai 222.

19 - Zamiana w kamie za nieposuszestwo wobec Boga. a. Kiedy wyszed Lot ze swojo ono i z synem chyba z Sodomy i Gomory, co byo palone miasto, dwa miasta, ogniem. To Pan Bg zapowiada przecie, e zostano zniszczone i powiedzia im, abycie sie nie oglundali. Ale zawsze to kobita, ciekawi o jo, jak sie obejrzaa, tak skammiala. F'rawdopodobnic, e do dzi jest, e mona oglda, tak twierdzo. Jeeli Bg dal zakaz, to nie wolno. TN Gorajec 1984; Chto sie obrci w ten kamie, tylko nie wiem kto, ... Solowym slupem sie ten stal, cy to z rozkazu Boego. To slup solowy sie stal z tego
cowieka. TN Ulan Majorat 1984.

b. Mwio - [czowiek] - w kami sie ubrci ... Za nieposuszestwo. TN Zamch 1984. %. fucdy matka zmara i przysza du dziecka, i Pan Jezus jo wypuciu i pni kaza ji wrci na te i na te gdzme. A "ona troszk spnia. Ji niby w postaci jest - kamienia. ... Ze nie na ten czas przysza. ... Bg [j] zamieni. Etn! 1989 Bilg 141. d. Lud opowiada, i dany gaz [czekoksztatny] powsta z ywej ongi kobiety czy mczyzny albo z obojga razem, obrconych w kamie za jaki ciki wystpek, ktrego si dopucili. Mosz Kul 2/518. 20 - Zamiana w kamie za lekcewaenie si nadprzyrodzonych. A szol z nami ty jeden mdrala, kery sie niczego nie boi i pado - pieroskie jancykrysty te utopce. A tu cao horda utopcw na niego napada, a chichraj sie, a furcz i wlek go do stawu. Chopy sie przelkli i uciekli a ten mdrala zosta wcignity do stawu. ... Rano baba jego tam przysza a na brzegu stoi chop - kamie. Baba si rozbeczaa, ale chopa ju odmieni w czowieka nie moga. Sim Gad 69-70. 21 - Zamiana w kamie za brak szacunku dla modlitwy. a. [Na polu] sterczy dua biaa skala, niby zmartwiaa jaka posta czowieka, z kromk chleba w rku. Ma to by pasterz, ktry ... nie wierzc w ludu pacierze i mody, zbywa je miechem i drwinkami. ... rozkruszy go [chleb] doni o ska chcc lekkomylnie spoy go w czasie modlitwy gromady, zagrzmiao nagle w powietrzu i piorun we uderzy, a pasterz zaraz obrci si w kamie; (inni wyraaj si: w szkielet skamienia). ... kapan w ornacie i z krzyem zbliy si na czele gminy do kociotrupa i po trzykro gaz martwy wicon pokropiwszy wod, bry t, jak naley, przenie i pooy kaza na smtarzu. ... w nocy ... gaz w stamtd znikn ... w guche znw swej pustyni uszed milczenie. K 10 Poz 127. b. W jednym momencie spad ostry grom na karczm i zamieni j, z ca zaog hulajc [wymiewajc si z idcych w niedziel do kocioa, przeszkadzajc modlcym si i nie majc szacunku dla dzwonw bijcych na Przemienienie Paskie] w niej, w wielki kamie. Or L 1928/162. c. Pewien chop chcia sobie podje przed naboestwem ...; bierze wic chleb ... i zaczyna kraja; zaledwie odkroil, postrzega, e tak cz odkrojona, jak i cay chleb zmieniy si w kamie. K 51 Sa-Kr 67.

400 __________________ SKAMIENIAO

dokumentacja GAZ ('ksplikaoja [)l

22 - [Bryy kamieni lub skay] S to zaklte wozy siana, wozy obcione worami, drzewem, itp., zaklte przez wonic, ktry nie mg z grzzkiej ziemi wybrn z niemi. Skamieniejcie!" - zawoa rozsierdzony ... Wisa 1901/335. 23 - Zamiana w kamie za nieposuszestwo wobec rodzicw. a. Na miedzy Bagdadu i Wyrzyska, na wzgrzu ley kamie czerwonawy, podobny do nagrobka. [Matka i crka zbieray w lesie poziomki.] Matka zabdzia, i zniecierpliwiona nieobecnoci crki, zawoaa: Bodajby skamieniaa!" W tej samej chwili, crka stojca wanie na wzgrzu, skamieniaa. Kamienia tego nie podobna rozsadzi. Wisa 1895/477. b. A'o/e Niezabszewa stoi diii kam3e. Tam jedna dzewcza paso g"sc. Ta nie suchaa i matka muewia, ebe sa w kamie uebrucya. ... Na tim kamienic miale bcc widzec te spice, ktre to dzewcza wic"zlo. Lud 1965/253. c. [Pochodzenie kamieni:] A to jakie tam kltw ... ojciec na syna ... rzuci, zby sie W kamie wszysko obrcio ... TN Krasiczyn 1985. d. W dawnych czasach, jak matka powiedziaa na dziecko, eby skamieniao to i skamieniao. ZWAK 1878/145. e. Na folwarku przy miasteczku tern stoji kamie pionowy. Gaz ten ma niby posta kobiety z dzbanem w rku, u ktrej ng ley pies. Ma to by crka zaklta w kamie przez matk, i suy za ostrzeenie, by si lud chroni od uywania obelywych wyrazw i kltw, bo go dotknie pomsta Boa. K 23 Kai 28. f. Jeszcze babcia moja, e nieraz emy byli niegrzeczne, to mwili - Cie Bozia skarze i w kamie sie ubrcisz." ... A co to bdzie? - A no skamieniejesz i ju ni bdziesz chodzi pu ziemi." Etnl 1989 Bilg 141. g. Dziewka pokcia si z matk, tak e gdy j matka zakla, dziewka obrcia si w kamie. K 51 Sa-Kr 79. 24 - Zamiana w kamie za krzywdzenie biednych. a. [Za nieudzielenie jamuny i poszczucie psami ebraka:] Na granicy Czempina i Piechanina lea do niedawna kamie, podobny do dachu budynku jakiego. Wokoo byy rozsiane drobniejsze kamienie. By to zamek skamieniay, i poddani pana zamku skamienieli wskutek czarw ebraka, wyszczutego psami z dziedzica zamkowego. Kamienie owe lud omija ze strachem. Obecnie usunito je z pola, a najwikszy rozsadzono. Wisa 1895/479; war.: [Zamiana w kamie pana i jego karety.] TN Krasiczyn 1985. b. [W lesie pod Chotyowem jest] kamie ksztatu przypominajcego jakoby jedca na koniu. Ma to by jaki wielki pan i okrutnik, ktrego jedna z pokrzywdzonych przeze ofiar zakla sowami: bodaje skamienia! K 33 Chl 6. 25 - Zamiana w kamie za brak szacunku dla chleba. Jest na polu duy kamie, otoczony drobniejszemi. Jest to pasterz z owcami. Skamienia on za to, e nie chcc je chleba suchego, rzuci go owcom. Wisa 1895/480. 26 - Ludzie i zwierzta zamienione w kamie za nieposuszestwo. a. Przy drodze ze Zotowa do obenicy jest kamie duy, ktrego rozsadzi nie podobna. Jest to dziedzic na koniu; pan, rozgniewany uporem konia, zawoa by w zoci: Bodajby skamienia!" Przeklestwo spenio si. Wisa 1895/478. b. Na Kobylej Grze w Chronowie, znajduje si duy gaz w ksztacie dachu. ... bya to niegdy zagroda, ktra zamienia si w kamie, wraz ze wszystkimi mieszkacami w chwili, gdy dziewczyna, stale kopana przy dojeniu przez krow, wyrzeka sowa: by skamieniaa". Na jednej stronie wida jakie tajemnicze napisy, o ktrych lud mwi, e jeli je kto przeczyta, wwczas zagroda powrci do dawnego stanu. Or L 1932/42. c. [Owce byy nieposuszne pasterzowi, wchodziy w szkod] Roz postur s r'ozguefi ji zak: IJubesa j aegue, 'ebesta s lep'e v k amerie 'uebrca jak tak faata!" V nim s restkuc v k'amee z'ameio, bedo ji yeuce. Ta tfda karei je jrs tam je yijec. Sych SGKasz 2/127, ts. LL 1964/4-6/90. d. Legenda o kobiecie, ktra skamieniaa. W gorcy dzie kobieta doia krow. Gdy ta oganiaa si przed muchami i kopniciem wytrcia skopiec z rk kobiety, wwczas kobieta

z gniewem zawoaa: eby skamieniaa!" I tak si stao, lecz nie tylko krowa skamieniaa, ale rwnoczenie take kobieta razem z chat. Or L 1935/144. 27 - Zamiana w kamie za pych. Zdumienie ogarno wszystkich i mwili midzy sob: Jak-e witym musi by ten pielgrzym, kiedy a dzwony same brzmi ku jego chlubie! - A on: Jeszcze - by te!" rzeki - mylc zapewne, ze wikszego ni takie godzien uczczenia. Ale pycha jego ukaran zostaa; w tej chwili skamienia, i za pokut cignie si z wolna na klczkach ku w. Krzyowi. Podr jego wraz z pokut trwa ma do dnia sdnego, kiedy wreszcie stanie na wierzchoku Gry. K 20 Rad 271. 28 Samozaklcie si w kamie. Nierzadko czowiek sani na wasne yczenie zostaje zamieniony w kamie. Szczeglnie mode panny wol obrci s v kam, anieli, zmuszone, wyj za chopca, ktrego nie kochaj. Take martwe przedmioty zamieniaj si w kamie. Sych SGKasz 2/127, por. Krz PDL nr 949; podob. A we wnicjskiej granicy jest dziedziczka przemieniona w kamie ze swemi pieskami dwoma za to, e kcia si z Jccrzyck pani o granic blisko mostu i upara si, e: niechby si w kamie przemienia, e to jest jeji granica. K 10 Poz 17. 29 - Ma si znajdowa w tern zamczysku dwoje skamieniaych dzieci: chopczyk i dziew czynka. Chopczyk ma na palcu piercie, wysadzany brylantami, dziewczynka za paciorki z pere. W ogromnej sali, do ktrej prowadz elazne drzwi ... jest zaklte wojsko". Gdy w nie dziel palmow podczas procesyi ksidz trzy razy uderzy krzyem w gwne drzwi kocioa, obrci si nieco piercie chopca, otwieraj si elazne drzwi, zaklci rycerze odzyskuj mow, zasiadaj do stou, penego najwykwintniejszych potraw i ucztuj, w czem usuguje im owa dzieweczka w perowych paciorkach. Uczta trwa do krtko; po niedzieli palmowej znowu wszystko kamienieje. Tak powtarza si co roku, dopki piercie brylantowy" chopcu ska mieniaemu nie zsunie si z palca. Gdy to nastpi, rycerze odkamieniej, stan pod dowdz twem chopca, pocz si ze picem wojskiem w Tatrach", stocz okrutn walk z Moska lami i odbior Polsk. Wtedy owa dziewczynka ofiaruje kademu rycerzowi jedn perl na pamitk wybawienia ojczyzny. Lud 1908/248. BIBLIOGRAFIA: Chev Dic 3/382-383; De Vries Dic 444; K l u k Krzysztof, Rzeczy kopalnych osobliwie
zdatniejszych szukanie, poznanie i zaycie, t. 2 O kamieniach w powszechnoci, o kleynotach, kruszcach, ich kopaniu i o grnictwie z figurami, Warszawa 1802, s. 106-114, 118-120; Ludzie obrceni w kamie, Opiekun Domowy" 1865, s. 352; M a z u r k i e w i c z Magorzata, Kamie czekoksztatny czyli ycie ukarane, PSL 1987/1-4/74-77; Mosz Kul 2/518-520; Osin Slow 1/94; S. L., Ludzie obrceni w kamie. Podania, Pismo dla ludu" 1845, s. 145-146; Wrt Hoff 8/419-427.

-GAZ, KAMIE, SKALA.

Magorzata Brzozowska

GAZ
Wstp. Eksplikacja: Nazwy. Rodzaje gazw. Opozycje. Pochodzenie. Wygld: wielko, znaki na gazie. Waciwoci. Zachowania. Przeycia. Uytek. Lokalizacja. Dokumentacja: Pieni pogrzebowe. Pieni onierskie. Banie. Podania i legendy. Zapis wierze. Relacje potoczne. Bibliografia.

Powszechnie gazem nazywa si duy kamie. Dlatego charakterystyki gazu i kamienia s w wielu miejscach podobne l u b nawet wsplne, -^-kamie.

402
GAZ eksplikacja

403
GAZ dokumentacja
= Nazwa stpol. gaz jest wywodzona od ie. rdzenia *gel- 'okrgy, kulisty', jej polskie derywaty to stpol. gany 'gadki; sprytny' i megany 'niewygodny, wyboisty'. Pierwotne znaczenie nazwy to 'kula' i 'kamie'. Vas ES 1/409-410, por. si SE 1/288-289. Powszechnie: kamie, zwaszcza duy 3, 12; czsto skaa np. K 45 Gr 533, kamieniszcze Sych SGKasz 2/128 oraz warianty sowotwrcze nazwy podstawowej gaza Sych SGKasz 1/323, gazisko Baz Tatr 94.

DOKUMENTACJA
PIENI POGRZEBOWE 1 - egnam was mili przyjaciele, mnie czas pod gaz grobowy ciele gdy miertelne oczy wieczny sen zamroczy - bije trzecia godzina. K 22 Lecz 41. PIENI ONIERSKIE

U Wyrniane s rne G. ze wzgldu na umiejscowienie, np. G. grobowy i, G. podwodny zw. raf Wisa 1892/507, i ze wzgldu na rodzaj kamienia, np. G. granitowy Grod cz 9, G. alabastrowy PSL 1971/3/144. * G. jest przeciwstawiany w o s k o w i na zasadzie twardy : mikki 2.

2 - Serce kamienieje na gaz. Choby serce jak wosk, Skamienieje na gaz. Szew Niech 584. BANIE 3 - [Chopiec schodzi z zaczarowanej gry.] Kiedy juz byl niedaleko, posysza z przeraeniem, e toczy si teraz jaki ogromny gaz, ktry ich oboje moe zamieni w miazg. ... kiedy huk toczcego si kamienia jest tu, tu, modzieniec staje jak wryty i odwraca si. LL 1960/2-3/91. 4 - Drug noc juhasi spali z owcami. W nocy przysed smok ogromny i wielgi gaz nis, ruci go w saas i zawoa: Dae mnie, mas i tobie. Baz Tatr 102. 5 - [Przeklestwo Perkunasa:] Przeklinam was okrutnicy za niewinnie przelan krew! ecie mieli serca podobne do gazw, w dwa zimne gazy zamieniam was na wieki. LL 1960/2-3/90. PODANIA I LEGENDY 6 - Dziewica, [stojc na skale] gazem uderza dzikiego wolu i tur na miejscu ginie. Wdziczny [za ratunek] wojownik za maonk j poj, od niej ta skaa nazwana, u wierzchoku ktrej ley dotd kamie ogromny podobiestwo do kuli majcy. K 18 Kie 28. 7 - [Dusze pokutujce zjawiay si jako postacie ludzkie, np.] para kochankw na wielkim gazie koo wsi Parkowo. Kul Wiel 3/446. 8 - Mieszkacy miasteczka wiciechowa (k. Leszna) pewnego dnia pod gazem w pobliu studni na rynku usyszeli zgrzyt osi, dookoa ktrej obraca si ziemia. Aby zgrzyt ten zagodzi, burmistrz miasteczka nakaza stawia co roku na tym kamieniu w rynku beczk z masem. [Maso spywao przez otwarty szpunt w dnie i w ten sposb smarowao ziemsk o.] Kul Wiel 3/515. 9 - By wielki kamie gaz (rodzaj granitu) na ksiem polu, majc okoo 18 okci obwodu, a mwiono, e pod nim diabe na pienidzach siedzi. K 17 Lub 104. 10 - [Opowiadano o skarbach] zakopanych na rozstajnych drogach, pod wiekowymi dbami, czy gazami lecymi przy polnych drogach, ktrych adna sia ludzka nie ruszya nigdy z miejsca od pocztku wiata. Folk Lod 127. ZAPISY WIERZE

X Pochodzenie G. jest podobne do pochodzenia kamienia. G. powsta wskutek zamiany we ludzi, zwierzt, przedmiotw, jak -vskamieniao. G. ronie jak ->kamie. G. zosta przyniesiony przez diaba, jak -^diabelski kamie. Powszechnie mwi, e G. jest d u y 12, w i e Ik i (wtelgi) 4, 7, 9, 11, o g r o m n y 3, 6, okropny ile, p o t n y 13. Rzadko wspomina si o jego podobiestwie do kuli (na co wskazuje etymologia) 6. Czasem wida na nim lady stp witych, ->Doe stopki. O Cechy - wsplne z -kamieniem - s wyraane w porwnaniach: c i k i jak gaz 13, z i m n y jak gaz 5, NKPP zimny 2 take 5, samotna jak gaz stoin yw 283, lub presuponowane zwykle w zestawieniu cech czowieka z G.: t w a r d y : Choby serce jak wosk, skamienieje na gaz 2. Twardo i zimno G. metaforycznie oznaczaj jego nieczuo (zob. te niej). W normalnych warunkach G. n i e d z i a a , jest m a r t w y : fraz. [dzieci] martwe jak gazy Nyr Kar 274, nie mwi: fraz. milczy jak gaz NKPP milcze I3b i nie rusza si np. Szew Niech 213. Popchnity - toczy si 3. G. jest n i e c z u y i niewraliwy, co jest wyraone w porwnaniach lub presuponowane zwykle w zestawieniu czowieka z G.: np. Szew Niech 213, serca podobne do gazw 5. * Na G. skadano o f i a r y , uywano G. jako o t a r z y 11. G. moe by narzdziem walki: np. smok rzuca G. w szaas juhasw 4, dziewica zabija G. tura 6. Jest te narzdziem magicznym: np. po wieczerzy wigilijnej uderzaj trzy razy pit w G., aby nie robiy si nagniotki wisia 1902/370. A G. jest najczciej na miejscach granicznych lub poza miejscami zamieszkanymi przez czowieka, zwaszcza na g r o b i e - np. gaz grobowy 1; w w o d z i e lub w jej pobliu, np. G. podwodny - rafa; na polu np. 12. Metaf. G. na sercu: spadnie wreszcie z serca gaz Szew Niech 741. Na G. zjawiaa si pokutujca para kochankw 7. Wierzono, e pod G. jest o, dookoa ktrej obraca si ziemia 8, a pod G. przy polnych drogach s skarby 10. O jednym z G. opowiadano, e by pod nim diabe 9.

11 - Na gazach skada si ofiary. a. W Polsce pod osad Kolbiel nad rzek widrem ... znajdowa si do niedawna wielki gaz, liczcy okoo 15 krokw obwodu i zaopatrzony w kilka miskowatych eliptycznych zagbie, ktry odgrywa znaczn rol co roku w pierwszym dniu wit Wielkanocnych. Tego mianowicie dnia lud okoliczny udawa si do kamienia i w jego zagbienia skada resztki od spoywanego wwczas wiconego oraz pienidze. Obrzd ten - podobnie jak i pole z kamieniem - zwal si jocie [od gwar. jecie 'jedzenie']. Mosz Kul 2/249. b. Gazy, posiadajce miskowate zagbienia. Gazy te, poniekd odpowiadajce moe stolom-oltarzom Bugarw ..., byy niegdy, a po czci nawet do niedawna, uywane przez wocian jako rodzaj otarzy. Mosz Kul 2/517. c. Tu taki gaz jest okropny w zaburskim lesie, to tam w czasie okupacji wtedy odprawiaa sie msza w Zielone witki. TN Gorajec 1984. 12 - Gazy rosn. [Kamienie:] Rono i wychodzom, na wierzch nawet. Bo gdy sie orze w polu ... pugiem sie zaczepia, bo duy kamie, duy gaz. Etni 1989 Bilg 135.

404
GAZ dokumentacja

RELACJE POTOCZNE 13 - Gaz to jest to: jeste taki jak ten gaz z kamienia. Do czowieka takie jes porwnywane No ale kamie to wicej. Kamienie so rne: i mae, , takie, , rne przerne kamreme^Agaz to juz musi by potny!... Tak,, ze go nie ruszy ze ziemi. Tak, ciki jak gtaz, o. TN Krasiczyn 1985. -BOE STOPKI, DIABELSKI KAMIE, KAMIE, SKALA, SKAMIENIAO.

PIASEK
J

Magorzata Brzozowska

Wstp. Eksplikacja: Nazwy. Kategoryzacje. Kolekcje. Opozycje. Pochodzenie. Ekwiwalencje. Wygld. Wasnoci. Ilo. Dziaania. Obiekt. Materia i narzdzie. Zastosowanie praktyczne, w medycynie ludowej, w magii. Przepowiednie i wrby. Lokalizacja i lokalizator. Sennik. Dokumentacja: Zagadki. Przysowia. Zamwienia. Modlitewki. Pieni weselne. Przemowy weselne. Pieni miosne. Pieni artobliwe. Pieni sieroce. Pieni zawodowe. Ballady. Mity kosmogoniczne i bajki ajtiologiczne. Bajki i banie. Legendy Relacje potoczne. Zapisy wierze i praktyk. Bibliografia.

W kulturze ludowej piasek jest symbolem mnogoci i niepoliczlnoci (fraz. czego tyle, co piasku w morzu 'duo'), a ze wzgldu na lotno, sypko - symbolem nietrwaloci (fraz. budowa, pisa na piasku). Jest zarwno symbolem pocztku ycia, jak te jego koca. To zarodek", z ktrego zgodnie z wol Boga powstaje nowe ycie (ziemia) Tom Kos 90; por. te euroazjatycki mit kosmogoniczny o stworzeniu przez Boga ziemi z garci piasku przyniesionego z dna morskiego Tom Kos 75-76, -^ziemia, -woda. W jzyku polskim sowo piasek ma podstawowe znaczenie (i) 'bardzo drobne kamienie, w postaci ziaren'; (2) zwykle w l.mn. 'ziemia nieurodzajna'; oraz (3) 'o czym miakim, sypkim, podobnym do piasku'. Wyrazy pochodne pfaskarz 'czowiek trudnicy si zawodowo wydobywaniem i sprzeda piasku'; piaskownica; piaskowy (l) 'zawierajcy piasek, zrobiony z piasku', (2) 'majcy kolor piasku, taki jak piasek, waciwy piaskowi'; piaskowo 'w kolorze piasku' rozwijaj znaczenie pierwsze, podstawowe.
= Sowo piasek etymologicznie wywodzone ze stind. pamsiis 'py', parhsukas 'proch' Vas ES 3/250; Zdrobniale piaseczek, piaseniek Kot Rzesz 102, w zgrubieniach piach. P. zawierajcy w sobie zoto nazywany jest piaskiem zotononym SJP Dor 6/292, metaf. zote piaski to P. czyste, bez muu Dek sier 188. Ze wzgldu na miejsce wystpowanie nazywany rzecznym I5a, Kul Wie! 1/168, wilanym 34a, bugowym K 33 chci 7 itp., morskim NKPP chrzci, nadbrzenym MAAE 1897/195 itp.

Ir

P. okrela si jako rodzaj drobnych ->kamieni 1, Etnl 1989 Big 104.

+ W pieni miosnej P. wspwystpuje z w o d , z ktr nie moe si rozczy, tak jak chopiec i dziewczyna 20, podob. Biel Kasz nr 103. P. i wod leczono choroby wedle zamwie 15; w zagadce tylko za jest wod bez piasku 2. Jako mieszanina trudna do rozdzielenia P. wspwystpuje z m a k i e m lub z prosem w prbach niewinnoci i trudnych zadaniach wykonywanych dziki pomocy yczliwych mrwek 45, podob. B az
Tatr 165.

*-* Na zasadzie jadalny : niejadalny - ziarna P. przeciwstawiane z i a r n o m z b o a , np. w bajce zaklty myn miele P. zamiast zboa cisz Krak 94, por. zag. 7. W pieniach droga wysypana P. (droga do dziewczyny, ktra odwzajemnia uczucia) przeciwstawiana jest drodze cierniowej 22. Piaszczysta droga, w ktrej grzzn konie,

406
PIASEK - eksplikacja

407
PIASEK eksplikacja

wozy przeciwstawiana jest twardej drodze Hajd Nie 168. Suchy piasek, (ld) w opozycji z wod; np. fraz. pywa po piaskach znaczy 'kama' s SFr 1/664, por. przysi. NKPP pyn 5c; w pieni artobliwej w piasku si utopisz cho wody nie bdzie K 9 Poz 195.
x

ca, ktry poszed na wojn 36; w grze dziecicej koza nie moe przej przez gorcy P.
K 40 MazP 451, K 41 Maz 118, podob. ZWAK 1878/117-118.

Jest od pocztku ziemi 39; w koldzie Jezus mwi o sobie: Stworzyem piaski, kamienie, Ludziom zabawienie K 5 Krak 235. Wedle mitu kosmogonicznego posugujc si P. lub ziemi przyniesionymi z dna morskiego Bg stworzy ziemi 37, -+ziemia. W bajkach jest wynikiem dziaania diaba: np. pod Olkuszem, gdzie diabe P. przysypa przyniesione na polecenie Twardowskiego ->srebro 47; te w miejscu, gdzie diabe czego sie najad i potem to wydaro z niego, to tym piaskiem przytko TN Gorajec 1984. W legendzie P. nad jezioro przyniosa w fartuchu Stolimka, ktra chciaa usypa swemu synowi drog przez jezioro Lud 1965/257. Z ziarenek P. wielkie gry stoj przys. 9; wg legendy z trzech fartuszkw P. w. Magorzata na podzikowanie ludziom za gocinno usypaa gr nazwan Gr w. Magorzaty Grod cz 55-57. Z P. za zrzdzeniem Boga pochodz wszy 40, por. kasz. fraz. piasek v govie 'gnidy we wosach' Sych SGKasz 7/256; z P. te maj si rodzi pchy Kul Wiel 3/532; demony wodne, to dusze wylge z P. lecego na dnie wd Pel Dem 85; pery rosn z ziarnka P. wbitego za skr ryby 50. W legendzie Bg zamienia P. w ->zoto Lud 1905/379; w bajkach jako nagroda za uratowanie ycia P. zmieniany jest w zoto i srebro 46. Mora/zmora zmienia si w P., aby pod t postaci dosta si do zamknitych pomieszcze Kul wiel 3/452, K 15 Poz 44. W bajce zaczarowany piercie zmienia si w groch, mak, a nastpnie w P. 41. W Jako niestabilny P. wymienia si z l o d e m i po wie t r z e m , por. fraz. (zamki) budowa na piasku / z piasku / na odzie / na powietrzu 'robi rzecz nietrwa, snu nierealne marzenia' SJP Dor 6/292, NKPP zamek 3; zosta na piasku/lodzie/mielinie 'dozna niepowodzenia; zawodu' s SFr 1/664. Jako niepoliczalny (zoony z niedajcej si policzy masy drobnych czstek) -z g w i a z d a m i na niebie, l i m i na drzewie itp. 26. P. ma wygld ziarenek 1, 9, s SFr 1/664; d r o b n y c h 21, 43, s SFr 1/664, w zag. jak gowa muchy 1; w bani P. pod zakltym kamieniem jako orzechy woskie LL 1973/6/58. W zag. porwnywany do mki 7, iskier 6. Te g r u by, gruboziarnisty s SFr 1/664.
Barwa. Biay 23, S SFr 1/664, Karw Dobrz 125, Gaj Rozw 118, Pies l 1/395, Kot Rzesz 102,

Waga. P. jest: c i k i do dwigania - za pokut baba dwiga go w worku na Kalwari Sim lOpoi 82; art. te, gdy si go ma w rkawach, fraz. mie piasek w rkawach 'nie chcie pracowa' s SFr 1/664, por NKPP piasek 4; analogicznie fraz. ni mie piasku v rkayica/ 'by pracowitym' Sych SGKasz 4/241; lekki K 42 Maz 366, dlatego te latajcy, lotny K 39 Pom 7, K 26 Maz 54; z w i e w n y S SFr 1/664; ruchomy s SFr 1/664,
K 33 Che! 7, por zag 8.

P. jest m i a k i , s y p k i s SFr 1/664, Dek Sier 40, std fraz. pisanie na piasku 'nietrwae' s SFr 1/6G4, w przysi. Ciej przerzek biaogowa, pisz na pisku jeji sowa NKPP biaogowa I2a; w zag. porwnywany do mki 7. Jest o s t r y F.tnl 1989 nilg 104; szorstki, drapicy, por. fraz. mie piasek w oczach 'wskutek zmczenia, niewyspania - odczuwa drapanie, pieczenie pod powiekami' SJP
Dor 6/293, por. kasz. 'by picym' Sych SGKasz 4/240.

" P. jest symbolem niepoliczalnoci, zgodnie z zag. jest go na ziemi najwicej 3, por. fraz. jak/ile piasku w morzu / nad morzem 'duo' 26, por. NKPP piasek 2a. Fraz. piasek liczy znaczy 'wykonywa daremn prac' NKPP piasek 7. Miary iloci: drobina 37, ziarenko 9, 50; gar i5a, szczypta Kot San 172, K 48 Ta-Rz 272, korzec 45, worek s SFr 1/664, tnrba 29; kupa Nitsch Tek 86, Kot Podg 48, kupka 29, 45, gra Kot Podg 48, grka 29. P. s i e d z i / stoi nieruchomo 8, P. zawiewa drog s SFV 1/664; w pieniach ciek, po ktrej chodzia panna - co oznacza jej zampjcie 24; w metaforze poetyckiej zasypuje lady zmarych [s. Derkacz] Szcz Ant 278; zasypuje oczy, we fraz. eby mi piasek mia oczy zasypa, to swojej krzywdy nie daruj 'ebym mia umrze' K 9
Poz 50; komu, kto Uton, W y e r a (toczy) OCZy K 50 Sa-Kr 211, war.: K 26 Maz 69.

B r y k a / t r z e s z c z y pod nogami tancerzy K 2 San 189, chrzci, w por. jakbe morsci pisk w zbach rrd NKPP chrzci, skrzypi s SFr 1/664; kurzy si K 14 Poz 316, K 1 Pie 433, we fraz. kurzy si za uciekajcym powsz. P. jest obiektem dziaania si przyrody, istot nadprzyrodzonych, czowieka: (a) W typowej formule pieniowej woda piasek niesie/tocy 21. (b) Wiatr rozwiewa P. Ono wej tak, jak z kupom piasku, co na niom wiater ducha: nakladzies, nakadzics, wiater ci duchnie, i z kupy ani laku znaku Nitsch Tek 86; wiatr/wir powietrzny, tj. diabe porywa lecc P. i ziemi z drogi i jedzie w nim Kul Miw 438; kurzy piaskiem NKPP diabe 92; krci K 15 Poz 184, Pel Dem 74; zamiata Pe Dem 74; unosi z sob K 40 MazP 80; porywa TN Banachy 1984; porywa ze sob K 13 Poz 186, Szyf Miw 155; wznosi, unosi, zawiewa w gr i krci K 42 Maz 366, K 15 Poz 184, Dek Sier 87, TN Banachy 1984. Nazywa si to diablim tacem K 15 Poz 184, K 42 Maz 366, tacem zego ducha Pe Dem 74; uwaa si, e to si diabe cieszy, taczy i mynkuje K 17 Lub 75. (c) P. jest obiektem dziaania istot nadprzyrodzonych: duch pokutujcy ciska P. K 7 Krak 56; wierzy si te, e zmora dusi P. K 4 Kuj 266; -+wiatr, ->wir powietrzny. (d) Piaskarz wozi i sprzedaje P. 34. W pieniach art. pojawia si motyw pywania po P. 27; grabienia, wizania, koszenia piasku, np. piasek grabia, wod wizaa, Po tej robocie tydzie leaa 28;

PSL 1957/4/216, MAAE 1908/96, por. zawoanie piaskarza: Piasku biaego, wilanego! :i4a; czysty s SFr 1/664; biay/gboki/wielki P. nad -+morzem, -dunajem w pieniach jest miejscem mierci uwiedzionej dziewczyny 35; zocisty Kot San isi; t y 17, is, s SFr
1/664, Kul Wiel 1/168, Kuk Pow 206, Kot San 166; kolorowy Kul Wiel 1/580, K 24 Maz 134, rydzy,

tj. rudy K 28 Maz 94; wieccy K 28 Maz 335. O W i l g o t n o . 5u c/i y PSL 1957/4/216, Stef WarmOp 76; suchy P. utosamiany jest ze staym ldem, w baniach jedn z rzeczy niemoliwych do spenienia byo pywanie odzi po suchym piasku Cisz Krak 188, K 42 Maz 533; mokry, w zag. Jakiego piasku najwicej w wodzie? {Mokrego) Folf Zag nr 1343. T e m p e r a t u r a . Po g o r c y m P. wdruje dziewczyna szukajca swego chop-

408 _________________________ PIASEK

eksplikacja

409
PIASEK eksplikacja

jest to te okrelenie bezsensownej pracy, np. jak piasek grabi mie} oPoi 2s; gmbienie piasku na ksiycu ma by pomiertn kar dla starej panny miei oPoi 76. Jako materia sypki i lotny pojawia si w formuach niemoliwoci, np. ukrci bicz z piasku 14, budowa na piasku 'robi rzecz nietrwa, snu nierealne marzenia' NKPP piasek 5; w bajce diabe na polecenie Twardowskiego w cigu godziny wystawia karczm z P., robi z P. bic i bicisko 43. Bajkowy bohater krci lin z P., by wydosta si z nieba 42, a czarownica toczy z P. siodo i uzd 44. Narzdzie. P. mona na chwil olepi, np. sypn piaskiem w oczy por. Dek sier 23; diabe sypie ludziom piasek w oczy Czub Aneg 67. Fraz. oczy/w oczy komu piaskiem sypa/zasypa/nasypa/ciska/miota/rzuca/su 'kama, dokuczy komu' NKPI> oko
101, por. SJP Dor 6/293.

zdrowemu krosty posypi, ospa lub odra" K 17 Lub 114. Czarownice pruszc piasek ku zachodowi soca sprowadzay ->burz, --grad K 7 Krak 222. Zbieranie P. ze ladw krowy i zakopanie go pod b miao odbiera krowie mleko Szyf Mi\v 160, podob. Kul wiel 3/464. Zebranie P. ze ladw osoby nienawistnej i powieszenie go w kominie w woreczku pozbawiao t osob zdrowia K 34 Chel 161. Okrwawiony P. z miejsca, gdzie zosta wykonany wyrok mierci, mia mie moc czarodziejsk, zachowany pomidzy napojami lub rzeczami jadalnemi, sprawia wielki pokup" K 15
Poz 121 i 98.

Z a s t o s o w a ie p r a k t y c z n e , (a) Powsz. jako materia budowlany; do budowy drg; kopcw na warzywa Sobr Tek 2/19, Kul Wiel 2/413; kopcw na wiklin Kul Wiel 1/477; itp. (b) do m y c i a si Gaj Rozw 68, art. w przys. Szoruj si, babo, piaskiem i wod, diaba zjesz, nie bdziesz mod NKPP baba lso; do mycia/szorowania naczy/sprztw: Zaprzgajcie konie, woy, bo wywieziema fafoy - Maryki Dor-downy! - a bra na ni cztery fury piasku (do szorowania) K 3 Kuj 215, por Wit Baj 137, Kul Wiel 1/218, Kul Wiel 3/48; P. przyniesiony z gry, gdzie zapad si koci taki, e jak graty niem wytrze, to jak nowe MAAE 1908/124; (c) posypywano nim ld, liskie powierzchnie K 8 Krak 24, LL 1962/4-6/83; (d) zasypywano nim ogie, aby zdusi ar TN Krasiczyn 1985; (e) bawiy si w nim dzieci SE 1965/23, K 33 Chel 86; (f) podkuwano nim drb, np. gsi, aby si nie podbiy, przepdzajc przez smo i P. wisla 1888/298, Dek sier 40; (g) uywano jako rodka wysuszajcego atrament, por. zag. Gsi orze, piaskiem sieje, zoto mu si rodzi (Pisarz gminny) 4; (j) pbwsz. wysypywano P. przed rnymi witami podwrza, podogi 51, sypano wzory na grobach Kul wiel 1/580, K 24 Maz 134. P. nie nadaje si do j ed z en i a, ale - wedle opowieci wspomnieniowych - jak przody bya bieda jedli traw, piasek, taki, co mynarz kuje kamie myski Hajd Nie 234, podob. Nitsch Tek 115. W pieniach macocha posypuje sierocie chleb P. 31; sierota, ktra chce by z matk w grobie, jest gotowa P. je/yka 32. Gska je P. 30, drb yka/je P. Wit Baj 76; popularne jest tzw. kluskowanie drobiu, tzn. tuczenie drobiu rut jczmienn oraz kluskami z pszennej mki z dodatkiem P. Kul Wiel 2/134. Z a s t o s o w a n i e w m e d y c y n i e l u d o w e j . Zjedzenie P. z grobu miao by lekarstwem na wszelkie choroby Lud 1896/161, K 15 Poz 152, K 34 chel 147. Kpiel w wodzie z P. z mogi stosowano w leczeniu przestrachu Bieg Lecz 70. Okady z ciepego P. stosowano przy leczeniu: blu brzucha lub kolki Wit Baj 74, przestrachu u dzieci Etnl 1989 Bilg 104, odmroe Wit Baj 274. Pocieranie P. poczone ze zmywaniem wod miao leczy: ukszenie przez mij I5b lub asic i5a, SE 1963/126, zastrza i5c; wypowiadano przy tym specjalne formuy. Posypanie dziecka P. zebranym ze ladw trzech k jednego wozu, miao odczynia zadany urok K 39 Pom 382. Dwiganie worka z P. uwaano za skuteczne w leczeniu febry ZWAK 1889/71. M a g i a l u d o w a . Rzucanie P. na upatrzon osob byo jednoznaczne z rzuceniem na ni c z a r w Mosz Kul 2/342; tak mona byo spowodowa, e si zaraz

Dodanie P. z grobu lub spod ogrodzenia cmentarnego do potrawy, miao ukry wszelkie kradziee kucharki K 48 Ta-rtz 272. Wypicie w piwie P. z grobu wymieszanego z potuczonymi komi trupimi miao powodowa chorob Kul wid 3/463, a wrzucenie P. z grobu do sieni karczmy - zepsucie
piwa Kul Wiel 3/464.

C z a r y m i o s n e . Rzucenie przez dziewczyn chopcu P. w oczy miao spowodowa jego mio K 34 chel 161. Zjedzenie P.: Obok ladu wydeptanego na drodze przez wybranego chopca, dziewczyna wydeptuje swj wasny, potem z kadego bierze po szczypcie P. i zagniata w ciasto na chleb rozczynione. Jeeli zdoa da mu do zjedzenia cho kawaeczek, to go niezawodnie pozyska" K 34 chel 161. Wysypanie P. drki z domu dziewczyny do domu chopaka miao spowodowa sprowadzenie chopca: zbiraa piosecek do fartuska ze ladw stp Jasmia. Jasiniu nazad skierowo swe kroki do Magosi LL 1966/2-3/35, por. 22. Podobnie deptanie przez chopca P. pod oknem dziewczyny 23. M a g i a p t o d n o c i o w a. P. z Czstochowy, a szczeglnie wzity zza otarza dodawano do ziarna przeznaczonego do pierwszego siewu, by zapewni urodzaj ZWAK
1879/8, podob. K 51 Sa-Kr 72.

Aby krowie mleko nie zgino, rozlane mleko trzeba z P. zebra,' przynie i wrzuci do chlewa, gdzie krowa stoi" K 42 Maz 400. Z a s t o s o w a n i e o c h a r a k t e r z e oc h r on n y m. Wkadano P. do trumny zmarego podejrzanego o to, e moe sta si strzyg, by po mierci by zajty liczeniem ziaren Kuk Pow 195; podob. w Wigili Boego Narodzenia wracajc z kocioa rzucano za siebie mak, piosek i wycke, by strzygi nie miay si lecie, musiay to
pozbiera Baz Tatr 165.

Rzucano P. na pochd aobny, eby si przed nim droga czycia K 33 chel 186; na grzdy, aby liszki nie jady kapusty ZWAK 1885/36; na pszczoy, by si nie wyroiy Kul wiel 2/248; rzucano P. po trzykro za leccymi gsiami, eby kurczta si dobrze Wywiody K 34 Chel 171. Rozsypywano P. wok kogo/czego tworzc krg magiczny: np. pasterz rozsypywa wok swej trzody P. przyniesiony z kocioa, by chroni trzod od wilka K 40 MazP 49. S p r a w d z a n i e o b e c n o c i z mar yc h. Posypywano P. podogi/awy w noc poprzedzajc 1 listopada Szyf Miw 73, SE 1965/35, w noc wigilin Szyf Miw 28, w noc poprzedzajc lub sieroty Wo ow 49-50, w wigili Nowego Roku Szyf Miw 36, by sprawdzi obecno zmarych w domu; podob. sypano P. wok koyski, by sprawdzi czy

411
PIASEK
410 PIASEK - dokumentacja

dokumentacja

zmara matka przysza noc do dziecka Kuk Pow 206, Wo ow 43, take sprawdzano w ten sposb obecno istot nadprzyrodzonych K 22 Lecz 271. Na podstawie obserwacji zachowania si zwierzt na/w P. przewidywano stan -^pogody. Uwaano, e bdzie p o g o d a , gdy: kury/wrble grzebi si w P. Gaj Rozw 135, ZWAK 1881/178; piskorz zakopuje si w P. ZWAK 1882/191; rwnolegle, bdzie d e s z c z , gdy kury kpi si w P. ZWAK 1878/134; deszcz lub mrz, gdy kury iskaj si i grzebi w P. ZWAK 1889/73, ZWAK 1886/101. Jeli kto zobaczy ab po raz pierwszy w danym roku na I'., bdzie suchy rok LL 1964/3/41. W pierwsz rocznic urodzin dziecka wrono o jego przyszoci, prowadzono je do stou, na ktrym stawiano rne przedmioty, i po tym, co dziecko chwyci, zgadywano, do czego jest zdolne i czym bdzie. Gdy wemie najpierw P. - wczenie umrze Kul wiel 3/117; przed Nowym Rokiem napeniano naparstek mokrym P. i wrono o mierci poszczeglnych osb, czyja kupka P. do rana si rozrzuci, ten w cigu roku umrze" K 39 Pom 371. A P. lokalizowany b l i s k o
35, Kap Baj 93,

4 - Cesi orze, piasek sieje, zoto mu si rodzi. (Pisarz gminny). Folf Zag nr 1095; nadto war.: ... chleb je. Cisz Krak 347; por. przysl. Kto gsi orze, a piaskiem sieje, temu si czsto rodzi zote niwo. NKPP ora 3a, tame war. 5 - Czerwoni/ ptaszek kopie ogonkiem piasek. (Burak). Folf Zag nr 159; war.: ... wierci zadem piasek. (Cebula). Folf Zag nr 161. 6 - Czerwony robasek ma ze sob piasek. (Ogie, iskry). Folf Zag nr 198; tame war.: ... wci sieje cyrowny piasek. 7 - Mka sypie si jak piasek. Leci ptaszek ponad daszek, sypie mu sic z tyu piasek. (Myn). Folf Zag nr 154; tame war.: ... popod lasek, ... z d... piasek. (Paprzyca w mynie), nadto ts. ZWAK 1886/139; Jcs u nas taki ptdsek, Co miele d... piasek; Kamienny ptasek miele sobie piasek. ZWAK 1886/138; Kouo strzechy lata ptasek, sypie sie mu ... piasek. ZWAK 1886/139; Lata ptaszek popod daszek, ... MAAE 1908/328. 8 - Piasek stoi/siedzi nieruchomo. Jedno wola: stjmy! drugie wola: idmy! a trzecie mwi: szeplemy. (Piasek, potok, trzcina). Folf Zag nr 885; tame war.: ... pjdziemy ... rusajmy si ... stjmy. (Woda, piasek, tatarak); ... pjd ... sid ... obertajmy si. (Woda, piasek, piana); ... sied ... pjd ... pochrobocmy si. (Piasek, woda, trzcina); nadto war.: ... chod ... stj ... kiwajwa sie. ( Woda, piasek, trzcina). ZWAK 1886/141, TN Bychawka 1962, -+woda, ->kamie. PRZYSOWIA

wody, np. nadjeziorem, rzek, strumykiem, morzem

studzieneczk 1,L 1961/4-6/59. 9 - Z maych ziarnek piasku wielkie gry stoj w polu. NKPP ziemia 12b. 10 - Kto nie chodzi do szkoy, ten na piasku pasie woy. NKPP ksika 14c. 11 - Le [tylko] gupc seje groch na pisku. NKPP gupi 228. 12 - Kto piasek plewami zasiewa, jak na ysinie wosw, tak wiele kp miewa. NKPP rola 13. 13 - Kto ma piaski, ma laski. NKPP piasek 3; por. Za lasem piasek, a za piaskiem lasek. NKPP las 47. 14 - Z piasku bicza nie ukrci. NKPP bicz 13, tame war., nadto Wit Baj 318, por. LL
1960/2-3/83.

dunajem K 41 Maz 36, nadto ZWAK 1882/106;

Najczciej przyniesiony/wyrzucony przez wod Plut Glog 92. Powsz. na g r o b i e / m o g i l e K 4 2 Maz 542, stoin yw 390; na cmentarzu K 24 Maz 26, K 48 Ta-Rz 272. W pieni torba/grka/kupka piasku w kalinowym lasku oznacza dziewczyn, ktra odmawia kochania 29. P. jest miejscem pochwku zmarego 17, 33, fraz. zasypie ci miertelnym piaskiem oczy znaczy 'umrzesz' NKPP piasek 11, por. Sych SGKasz 4/241; fraz. piasek gry to 'kona upadszy na ziemi' oraz 'nie y, umrze, by pochowanym' s SFr 1/664, Sych SGKasz 4/241; fraz. pj do piachu oznacza 'bycie pogrzebanym' LL 1961/4-6/92; podob. pocieli piaseczkiem, w pieni Na zielonym kierchoweczku Lee bd jak w eczku. Piaseczkiem mi pocielecie, Trawniczkiem mi przykryjecie Rog lsk 235; lee w piachu to 'by zabitym; umrze' K 39 Pom 211, K 12 Poz 219, K 35 Przem 217; przysypa/zasypa/zagrzeba piaskiem znaczy 'pogrzeba' K 27 Maz 150, K 42 Maz 540, K 8 Krak 83; podob. pieniowa formua: pjd za Piaseckiego, za Murawskiego znaczy, e dziewczynie piasek oczy zasypie i murawa na niej poronie K 34 chel 164. Fraz. chowa/kry gow w piasek oznacza ch niedostrzegania rzeczywistego niebezpieczestwa SJP Dor 6/292. ^ W s e n n i k u biay, ty P. oraz zway P. oznaczaj co n i e d o b r e g o , p o g r z e b ; podob. worek piasku Etnl 1994 Nieb 153. Wrebn si wzmacnia biay i siwy
kolor P. Kul Wiel 3/180.

ZAMWIENIA
15 - Pocieranie piaskiem i obmywanie wod leczy: a. ukszenia asicy, b. mii, c. postrza. a. [Zaegny wacz] zacz rzecznym piaskiem z wolna pociera uchlan pit. Czyni to zawsze w jedn stron, jak biega fala, a przy tym gono mwi: Boe Wszechmocny, ratuj w przypadoci! Wszed raz Pan Jezus w poln drog, Uchlaa go asica w nog, Piaskiem pociera, wod obmywa, wit Trjc i witego Piotra Na ratunek wzywa. Piasek garci chodzi, Niech si jad rozchodzi. Woda pynie, Jad niech ginie. Dek Sier 168. b. Scd Pan Jezus ze witym Pitrem drog, wity Pietr si pozosta, a Pan Jezus oberziol: - Chod, Pitrze! Nie mog, bo mie uksia mija w nog, - Zatrzyj piaskiem, wymyj wod, adne mijowe jady tobie nie zaszkodz. ZWAK 1879/52, nadto war.: Bieg Lecz 110; Szlam bez cembrowan wod, ugryza mnie mija w nog. Piaskiem cieraj, wod zmywaj, Matk Bosk na pomoc wzywaj. Po wykonaniu zabiegu, ... naley zmwi trzy razy Zdrowa Mario. LSE 1963/150; ... uszczypil go robaczek ... wee piasku i wody, obmyj ten jad gadowy Bieg Lecz 110; Sza Najwitsza Panna drog, Uksia j mija w nog. ((We piasku, wod podlewaj. Najwitsz Panienk wzywaj!)). Bieg Lecz 108. c. [Zaegnywanie zastrzau:] Sed(l) Pan Jezus z witym Pitrem bez wod, Uscypi go po3rzal w nog. We-ze ty wity Pitrze piasku i wody, Zetrzyj postrzaowe jady, Niech nie maj grzeszni ludzie ty N. N. przeszkody. ZWAK 1879/55, nadto war.: Bieg Lecz 222.

DOKUMENTACJA
ZAGADKI 1 - Jaki to kamie, co jest teli jak gowa, a nie potrafi nim okna wytluc? {Ziarnko piasku, tele co gowa muchy). Folf Zag nr 30. 2 - Ktra woda jest bez piasku? (za). Folf Zag nr 39. 3 - Czego najwicej na ziemi? (Piasku). Folf Zag nr 21.

MODLITEWKI
16 Kto te modlitewke mawia bdzie, Z Bogiem Ojcem w niebie bdzie, Choby mia grzechw jak piasku w morzu, Jak gwiazd na niebie, Jak lici na drzewie. Kot Zn 79, por. teksty

412
41:5 PIASEK dokumentacja
PIASEK dokumentacja

okrelane jako List niebieski", List do Pana Jezusa" Kot Zn 216 i 459, List w Boego" MAAE 1908/123. PIENI WESELNE

Michaa Archanioa

17 - [Pie piewana sierocie:] Kto po komorze chodzi i stuka, pewnie Marysia mamusi szuka, Oj szuka, szuka, rce zatamuje, gdzie sie mamusia moja znajduje? Pierwszy wianeczek - cztery deseczek, drugi wianeczek - ty piaseczek, trzeci wianeczek - zielona murawa, id moja Cru, do lubu sama.
TN Wola Przybyslawska 1980, war.: LL 1961/4-6/66.

c. Ile piasku w morzu a lici na drzewie - tyle ja posywam [posyam] pozdrowie do Ciebie ... Lud 1907/45; war.: Ile piasku w morzu i kwiatw na ce zasyam ci, Jdru, stwa miujce. LL 1972/1/53. d. Sita piosku w morzu, tyla gwiozd na niebie, tyla przywizania mom maa dla ciebie. Sil piosku w morzu, tyla gwiazd na niebie, tyla tez w mych oczach, bo mi zdrajca, zdradzi.
K 12 Poz 226.

18 - Jedzie Ja mj, jedzie, Ju ci jest na piaskach - Nie wiezie poduszek, Bdzie spat na trzaskach. Pies l 1/122, war.: K 18 Kie 138, K 19 Kie 12, K 44 Gr 257; ... oj, wiezie mi trzywtczki, Oj, byz korkw na paskach. Hol Wes 90; ... wiezie mi buciki na zielonych paskach. MAAE 1908/174; Jedzie on, jedzie, po tym piasku, wiezie trzewiki na zotym pasku. K 40 MazP 129. PRZEMOWY WESELNE 19 Proszemy was o modzieniaszka i o szkapine pod modzieniaszka, eby szkapina nie bya chuda, bo to do kocioa daleka droga, byaby to wielka sromota, gdyby mia pan mody wyciga konia z bota, jeszcze wicej wrzasku ni z pijasku. Kul Wiel 3/143. PIENI MIOSNE 20 - Woda i piasek nierozczni jak chopiec i dziewczyna. Prdzej si rozczy Wodziczka z piaseczkiem, Nieli ja si rozcz Z moim kochanecz-kiem. Rog lsk 202, Pies l 1/307, -vkamie. 21 - Woda/strumyk niesie/toczy drobny/biay piasek - chopiec prosi dziew czyn o spotkanie / rachuje gwiazdy / cierpi. Idzie woda, idzie, drobny piasek niesie, czekaj mnie, frajerko, w smerkowym lesie. K 44 Gr 215, ts. K 45 Gr 208; nadto war.: Idzie woda, idzie, drobny piosek tocy, gwiazd nie porochujes, wytaz ci ocy. K 45 Gr 272; Strumyczek pod gr Biay piasek toczy - Co dla ciebie cierpi, Niech wiadcz me oczy. Pies l 1/395. 22 - Chopiec wysypuje piaskiem drk do dziewczyny, by zapewni sobie wzajemno. Me mog si dowiedzie Ani si dopyta, Kaj ta drka do kochanki Piaseczkiem wysypa. Ej, ta drka piaseczkiem, A chodniczek cierniem, Nie chod do mnie ty, syneczku, Nierada ci widz. Pies l 2/339. 23 - Chopiec depcze piaseczek pod okienkiem dziewczyny. Pod moje okienk bioluki piosecek, Co mi go nadepce ten mj kochanecek. Pies l 2/529 tame war. 24 - cieka, po ktrej chodzia panna trawk/mchem zarosa, piaskiem zawiaa [= panna wychodzi za m]. Ja re zerwie, nie bdzie rosa, ji ta cieka, co po niej chodzia, trawk zarosa. Trawk zarosa, piaskiem zawiaa, opowiedz mi, moja mamo mia, za kogo mnie dala. TN Michalwka 1981, war.: Krzy Kuj 1/257, TN Wymysw 1980. 25 - Na piasku stoi myn/zamek, w ktrym mieszka dziewczyna. A wiem ci ja piasecek, w tym piasecku mynecek ... W tym mynecku mynaza, ma- ta Kasi jak zaza. K 18 Kie 161; war.: Pod Selwaldem piaseczek, na piaseczku zameczek ... K 40 MazP 198, war.: K 12 Poz 319, K 25 Maz 42, K 48 Ta-Rz 148. 26 - Ile/sia piasku w morzu, tyle: a. mioci chopca do dziewczyny; b. obudy, faszywoci, nieszczeroci w dziewczynie, chopaku; c. pozdrowie. a. Re piasku w morzu, ile gwiazd na niebie, Tyle mam mioci, kochanko, do ciebie. Lom lsk 382, war.: Rog lsk 143, Pies l 1/386, K 46 Ka-S 182, -^gwiazdy. b. Ile piasku w morzu a dziurek w przetaku, tyle faszywoci jest w kadym chopaku. Piat Krak 197; war.: Ile piasku w morzu, ile gwiazd na niebie, tyle jest obudy dziewczyno u ciebie. K 6 Krak 454, ->gwiazdy.

e. Gdybym mia serc tyle, Piasku w morzu, Kioskw w zbou, Jest ile, Wszystkie- te polec, Konlenl z lego, Ze ci sobie Przync. Her Kai 2/53. f. ICelo v moru pasku, a v lee cetyny [igliwia], Telo razi porem do mojej dyvciny.
MAAE 1898/74.

g. Choby ich jechao jak we wodzie piasek, to jo bym wolaa, eby Wicu przysed] Piat Krak 210; war.: Cho. bym wybzierala, Jek nad morzam psiosku, Ju jo nie tuslysza Mego Kuby trzasku. Stef WarmP 3/13; Zby was tu byo, jak na morzu piasku, Nie byo, nie bdzie, jak kochany Jasiu. MAAE 1908/176-177. PIENI ARTOBLIWE 27 - Czynnoci absurdalne: strzelanie piaskiem, grabienie go grabiami, koszenie kos, pywanie po piasku. Kuose pijasek kuos-ile na grze Przitarskim. Biel Kasz nr 505; tame war.: ... piasek.*jrabi grabiami, makiem ptaki strzela. K 12 Poz 303; Po wodzie chodzi, po piasku plywal... K 50 Sa-Kr 318; nadto war.: ... wod zagrabia grabiami, ptaki piaskiem strzela. TN Siennica Rana 1966. 28 - Leniwa(-y) dziewczyna/chopak piasek grabi/wie/kosi. a. Piasek grabia, wod wizaa, Po tej robocie tydzie leaa. ZWAK 1878/85; war.: Grabie wuoda grablile w jez'orze Wjeleskim, kuose pjasek kuosile na gurze Przitarski. Kam Pom 112, nadto war.: K 39 Pom 221, Stef WarmP 2/55, K 40 MazP 162, K 15 Poz 196, K 20 Rad 207, K 46 Ka-S 202. b. Siano grabia, piasek wizaa, po tej robocie tydzie leaa. NKPP robota 65, nadto
war.: LL 1961/1-2/47, K 9 Poz 242, K 25 Maz 244 i 245, Rog lsk 257, K 18 Kie 167 i 168, K 6 Krak 58.

29 - Torba/grka/kupka piasku w kalinowym lasku [= dziewczyna, ktra nie chce kocha chopca). Z tamtej strony lasku wisi torba piasku, chciaem pocaowa, narobia wrzasku. TN Gielczew 1978; war.: Niedaleko lasku bya grka piasku, chciaem jo przedmucha, narobia wrzasku. Bart Lub 277; W kalinowym lasku, ... jest tam kupka piasku ... K 19 Kie 44; Oj w kalinowym lasku, da na kupecce piasku, chciaem z ni pozartowa, da- narobia wrzasku. K 25 Maz 200. 30 - Gska je piasek. Bo moja gsecka skody nie zrobia, piasku sie najada, wody sie napia. K 45 Gr 218, war.: K 45 Gr 221. PIENI SIEROCE 31 - Macocha posypuje sierocie chleb piaskiem. Swym dzieciom smaruje [chleb], Mnie piaskiem posypuje. Rog lsk 238, ^popi. 32 - Sierota chce by z matk w grobie - jest gotowa piasek je/yka. Pucie mi do siebie! O cby tam jada, O cby tam pila? O c wy tam jecie, C tuy tam pijecie? Piasku si najem, I rosy napij, Bo mann yj. Rog lsk 238, war.: K 22 Lecz 166; Bd piasek yka, I tak jako i wy, ... Rosick popija. Lom lsk 238, [J. Kupiec] Pig Wyb 32. 33 - Sierota szuka w piaseczku matki i ojca. Chodzi ci Pan Jezus po proszonym chlebie, napotka sierotk, co w piaseczku grzebie. Czego- ty, sierotko, w tym piaseczku szukasz? Ojca, matki szukam ... K 21 Rad 87.
PIENI ZAWODOWE

34 - Piaskarz: a. wozi i sprzedaje piasek; b. yje z piasku. a. Ani ja, ani ty, Nie mamy roboty, Kupim sobie wzeczek, Bdziem wozi piaseczek.

414
PIASEK - dokumentacja PIASEK dokumentacja _______________ 415

ZWAK 1878/115, war.: K 1 Pies 356, K 41 Maz 111; ... bdziem woa: Piaseczek! Hej, piasku [biaego, wilanego]! K 42 Maz 81, podob. K 24 Maz 80 b. Piaskarz jestem z mego rodu, z piasku yj i dla niego. K 24 Maz 80, war.: K 42 Maz 81. BALLADY 35 - Chopiec przyprowadza dziewczyn na wielkie/biae/gbokie piaski i za bija j. a. Zawdrowali ta ku mozu na piasek, Ja sobie zanuci jako leny ptasek. Pedziabym ci, Kasiu, kieby sie nie baa, dziewie-em panienek wzuciu do dunaja. K 45 Gr 20. b. Jak przywdrowali w te gbokie pioski, Odpocznij, kochanko, ... Bo ci bol nki. Jak przywdrowali na gbokie morze, Przepy wic, kochanko, ... Nic ci nie pomoe. Pies l 2/16; war.: ... wielkie piaski ...; ... biae piaski ... Pies l 1/14, 15, 16, Pies l 2/15, Rog lsk 79, 81; Jak przywdrowali na te biae piaski, - odpocznij, Wojtosku, bo mie bol nozki. Lom
lsk 183.

b. [By zdoby rk panny] daa mu [czarownica szewczykowi] jednego dnia do wybrania korzec piasku pomieszanego z makiem ... K 17 Lub 193; podob. Kaza krl zmiesza korzec prosa i korzec piasku ... K 35 Prz 215, war.: K 8 Krak 45. 46 - Piasek przemieniony jest w zoto i srebro. M tej aby nasypa jej [dziewczynie, ktra uratowaa abie ycie] w fartuch piasku z kcika, i kaza, kiedy wrci do domu, wysypa ukradkiem do skrzynki, nikomu nic nie mwic i nie pokazujc. ... zrobia jak jej mwiono. Na trzeci dzie w skrzynce miaa srebro i zoto. ZWAK 1878/141. 47 - Diabe ukrywa pod piaskiem przyniesione na polecenie Twardowskiego
srebro. Krz PUL nr 8251, nadto K 5 Krak 336, Lud 1929/131, Lud 1956/552. LEGENDY

36 - Dziewczyna wdruje po gorcym piasku szukajc swego chopca. Posza panna, posza, po gorcym piasku, Odezwije mi si, nadobny robaczku. ZWAK 1878/87, war.: K 40 MazP 401. MITY KOSMOGONICZNE I BAJKI AJTIOLOGICZNE 37 - Bg stwarzy ziemi posugujc si piaskiem/ziemi. [Bg nakaza diabu przynie z dna morskiego piasek.] Diabe za kadym razem wygasza imi wasne. Lecz woda z garci wypukiwaa mu piasek, dopiera nalegany przez Boga za trzecim razem wygosi imi Jego. ... Z tej drobiny [piasku] stworzy Bg ziemi. I dlatego duo wody jest, a mao ziemi, bo nie byo z diablowego piasku (co wicej) zrobi. Grzeg Spisz 65, zob. Krz PBL nr 2450; por. rosyjskie wierzenie o stworzeniu ziemi z piasku przyniesionego z dna morskiego przez kaczk. Lud 1933/120, -Uziemia, ->woda. 38 - Bg wiata ... rzek do wezbranej wody: ... ja na tobie ufunduje ziemi. Wodo opadnij: ziemio powsta z nicoci)). ... Bg wiata wzi dwa wieloryby, zoy je na krzy i na nie zrzuci kruszyn jakby ziarnko piasku, z ktrego na ich grzbietach rosa, coraz w gr wzrastaa ziemia ..." K 7 Krak 4. 39 - Gry, kamieni, piach to wszystko to jest od pocztku ziemi. Jak to Bg zakada wiat, jak to wszystko sie stworzyo. Czap Mat 110. 40 - Na pocztku wiata, gdy ludzie nie mieli si czem zaj, sypali sobie do wosw piasek, ktry potem dla spdzenia czasu nawzajem sobie wybierali. Pan Bg nie chcc, aby ludzie tak bezczynnymi byli, przemieni ten piasek, ktry sobie do wosw sypali, w te mae stworzeka [wszy]. ZWAK 1881/180. BAJKI I BANIE 41 - Piercie zmienia si w groch, w ziarenko maku, w ziarenko piasku. K 46 Ka-S 514. 42 - Ukrcenie liny z piasku/plew, by wydosta si z nieba. Krz PBL nr 1882, podob. Krz PBL nr 1921 II, Cisz Krak 247. 43 - Zadania niewykonalne: stawianie budynku z drobnego piasku / wicie bicza z piasku. Mas mi za godzin wystawi adnom karcime z drobnego piasku i mas do kadego piasku wbi gwd na cal seroki i mas mi bic i bicisko z piasku zrobi ... ZWAK 1881/196, nadto war.: Kra PBL nr 1174, por. Krz PBL nr 8251. 44 - Czarownica robi z wody konia i toczy siodo i uzd z piasku. K 15 Poz 196. 45 - Bohater przebiera mak/proso i piasek by udowodni sw niewinno lub zdoby rk panny. a. [By oskarony mg udowodni sw niewinno] krl kaza zmiesza korzec maku i korzec piasku i daje piecuchowi do przebrania ... ZWAK 1878/148, war.: K 42 Maz 518.

48 - Na piasku objawia si obraz N. P. Marii. wita Panno! Ty w Tursku laskami wsawiona, a nam grzesznym na Piasku jeste objawiona, Ty sobie miejsce obraa, dla sug Twych si lokowaa. K 10 Poz 380, war.: K 10 Poz 381, LL 1976/4-5/84. 49 - W pobliskich Lenartowicach kupi tamtejszy gocinny czyli kramarz, Jan Biadaa obraz tzw. kolderkowy z papieru, wyobraajcy Najwitsz Mari Pann z Dziecitkiem, Michaa Archanioa, w. Barbar i w. Katarzyn. ... Gdy [obrazek] zwilgotnia, pooy go Biadaa na gazkach od grochu pod swoj strzech. Byo to w wigili Zielonych wit, w dniu 9 czerwca 1764 r. W chwili, gdy zadzwoniono na nieszpory, obraz unis si i poszybowa najpierw ku miejscowemu kocioowi, a nastpnie w stron Turska, gdzie opad i spocz na piasku, na czterech kocach arkusza oparty, w miejscu, gdzie obecnie w ogrjcu kocielnym stoi figura Matki Boskiej. PSL 1971/3/141, por. K 10 Poz 140.
RELACJE POTOCZNE '

50 - Ryba, ktra pywa sobie w morzu jakim tam cudem wbije jej si ziarnko piasku, po prostu za skr. I to ziarnko piasku uono potem, ... jako ze swego organizmu czym tam ukrca. Po prostu ni moe go wyrzuci, bo przecie uo co go wytrze, jino nosi w sobie. I to czerpie jej organizm i ronie wtedy perl z tego. TN Gorajec 1984. ZAPISY WIERZE I PRAKTYK 51 - [W niektre dni witeczne lub przy innych specjalnych okazjach kobiety wysypy way piaskiem rnego rodzaju wzory na glinianej polepie zastpujcej podog w chaupie oraz przed wejciem do domu.] K 39 Pora 372, Kul Wiel 1/168 i 191, Kul Wiel 2/389, Karw Dobrz
124, 125 i 201, K 24 Maz 244, K 27 Maz 90, K 28 Maz 130, K 33 Chel 304, K 21 Rad 211, K 2 San 163, 188, Obr Bial 77-78, PSL 1948/2/8, PSL 1957/4/216, 218 i 222, PSL 1964/2/108, PSL 1966/1/38, Folk Lod 23-24. BIBLIOGRAFIA: ATan Poet 2/466; Chev Dic 4/135-136; De Vries Dic 399; Etn Pol 2/33-34; For Sym 82; Herd Lek 120; Lur Slow 172; Tom Drz 24-25, 57, 64; Tom Kos 74-76, 79-90, 157-160; W6rt HofT 7/936-939

->BURZA, GRA, ISKRA, KAMIE, LD, SREBRO, WIATR, WIR POWIETRZNY, WODA, ZIEMIA, ZOTO.

Joanna Szadura

417
416 ______________________ PIASKI eksplikacja PIASKI eksplikacja

polu 1,1, 1 9 6 1 / 4 -G / 1 0 9 , por. Hajd Nie 225, K 27 Maz 63; Polesiu K 52 Br-Pol 33; Kujawach K 3 Kuj 30, K 4 Kuj 289; Helu K 39 Pom 6. Na pustyni K 7 Krak 15, K 5 Krak 336.

PIASKI
Wstp. Eksplikacja: Nazwy. Kategoryzacje i wasnoci. Symbolika. Wygld i formy wystpowania. Lokalizacja i lokalizator. Dokumentacja -piasek.

W legendzie na wierzchu skay, gdzie skpiec pozwoli sia zboe swoim sugom K 18 Kiei 226. W moralnej powiastce o chopie na tamtym wiecie gromada owiec na szczernem P. oznacza, ze chto na tym wiecie jest szczemy, nie zazdrostny i hojny, a som na matem poprzestaje, to i na tamtym wiecie mie bdzie wszystkiego podostatkiem [sic!], e nadto prawie K 3 Kuj 150. Wedle przys. tylko gupc seje groch na pisku li. Na P. uprawiasi zboa: pszenic,
ytO K 27 Maz 47; ubin Kul Wiel 1/247, K 9 Poz 301, 302, K 10 Poz 51; kukurydz K 10 Poz 51;

W kulturze ludowej piasek jako ziemia nieurodzajna, podobnie jak kamienisty grunt oznacza bezpodno. Jest symbolem biedy. W kulturze c h r z e c i j a s k i e j piasek symbolizuje jaowo i jest - podobnie jak pustynia - krain zego ducha, demonw, godu i pragnienia For Sym R2. = Piaski (zwykle w l.mn), w zgrubieniupiacJi, nazywa si te wod cygask 'piasek jaowy, na ktrym nic si rodzi nie chce' K 26 Maz 352, por. te K 26 Maz Bi; cygieska woda znaczy gbokie i ogromne piaski ZWAK 1884/255; te dziadowsk wod K 26 Maz 367; wydmuchem K 3 Kuj 50; lichym gruntem K 27 Maz 107. Na Kaszubach czarny piasek to 'ziemia wzgldnie urodzajna na Helu', suchy, trupi piasek 'ziemia nieurodzajna nad morzem' Sych SGKasz 4/241. Piaszczysty teren nazywany jest Turki/Turek lub Turkowe Pole Hajd Nie 208, K 18 Kie 7. H O P. s rodzajem gruntu, ziemi uprawn, ale nieurodzajn Sych SGKasz 4/240, K 27 Maz 107, K 40 MazP 17; moja rola to scyrny [szczery] piasek, po niwie to ino scyrne
pole K 2 San 265; por. K 3 Kuj 24, 150, K 20 Rad 246, K 33 Che! 346. Fraz. sia na piasku 'darmo pracowa' NKPP piasek 8.

hreczk K 16 Lub 70; koniczyn K 10 Poz 51; lucerniki K 10 Poz 51; gorczyc K 26 Maz 352; kartofle K 39 Pom 6, K 16 Lub 70; buraki, cebul 5; Na P. powsz. lasy, w przys. Kto ma piaski, ma laski 13, sosnowe K 3 Kuj 29, LL
1962/1-2/62, LI, 1962/3/42; Szpilkowe K 11 Poz 133, K 48 Ta-Rz 12, K 5 Krak 44, 336; bory K 41

P. s n i e u r o d z a j ne K 40 MazP 17, ZWAK 1879/3; j a o w e K 26 Maz 350, 352, K 4! Maz 4, ZWAK 1879/3, 1882/87; na nich nic rodzi si nie chce K 26 Maz 352, Hajd Nie 209; gole K 3 Kuj 149. W przys. Lepij w lsku jak w pisku NKPP las 26. Waga. P. s lekkie K 27 Maz 102, 103; sypkie K 27 Maz 107; lotne K 27 Maz 50, 63, K 41
Maz 4, ZWAK 1882/87, K 3 Kuj 26; zwiewne K 26 Maz 54.

Maz 4, ZWAK 1882/87; drzewa K 39 Pom 6, Kot San 122; krzaki K 26 Maz 54; krzaki rokitowe K 7 Krak 126; krzaki jaowcowe K 5 Krak 44; dziewanna K 11 Poz 133; kozia broda K 11 Poz 133; grzyby zielonki Sobr Tek 2/6I. Na P. powsz. d r o g a K 3 Kuj 75, K 4 Kuj 265; por. fraz. piaszczysta droga, cieka, tr-akt, gociniec s SFr 1/665. W przys. zwizanych z drog Ten by za fenig siedem mil piaskiem gna 'w trudnych warunkach, brnc w P.' NKPP grajcar 4d; fraz. bra piasek na kopyta 'ucieka' NKPP kopyto 2. W P. podobnie jak w bocie grzzn konie i wozy 19, Hajd Nie 167, 168, K 9 Poz 33,'K 26 Maz 51, K 27 Maz 384; Jechaem przez pole, wyjechaem w piaski, stany koniki, stany waaski K 6 Krak 434, por. LL 1959/1-2/52; wierzy si, e konie przeegnane biczem znakiem krzya wycigaj wz z P. Hajd Nie 168, podob. K 9 Poz 33. Motywem pieniowym jest trudna wdrwka/podr po P. 36, na P. patrzy dziewczyna wygldajc swego ukochanego 18; po piaszczystej drodze wdruje drczony pragnieniem i spiekot Pan Jezus ze w. Piotrem wit Nadr 333. -ZIEMIA DOKUMENTACJA-+PIASEK Joanna Szadura

Inne cechy: suche K 27 Maz 102, 103; mikkie K 26 Maz 51. * Jest symbolem b i e d y , por. teksty: Ach wla{a)bych ich [i] na Mary-jaski(e) Gry piasek osiwa, nibych sie mia(la) Warkuoczkulam nazywa Sobr Tek
1/43-44. Barwa. P. bi ae K 5 Krak 44; t e Hajd Nie 225, LL 1961/4-6/109, K 27 Maz 102;

tawe K 27 Maz 107; ciutkie Kot San 162; szarawe K 9 Poz 301. O f o r m a c h wystpowania: kawa K 39 Pom 6; obawa K 9 Poz 29; smuga ZWAK 1879/3; fraz. morze, ocean piasku s SFr 1/665, K 5 Krak 336. P. tworzy zaspy K 5 Krak 44; wydmy K 27 Maz 50, 107; nasypiska K 48 Ta-Rz 12. A P. powszechnie na Mazurach K 40 MazP 17, K 28 Maz 22, K 3 Kuj 30: A kupi mi [trzewiki] jeden na zielonych paskach, com je w tydzie zdara na mazurskich piaskach K 21 Rad 3; Mazurowie nase ... Chocia w piasku brodzo, lec ostronie chodzo
K 52 Br-Pol 507. Na MaZOWSZU, por. mazowieckie piaski K 24 Maz 317 i 319, por. K 27 Maz

44; A nie wiele mierz [Mazowszanie], miejc si uderz; chocia w piasku brodz, lec ostronie chodz K 24 Maz 319. Na Kurpiach zolty psiach majom i wedle chaupy 1 na

WGIEL KAMIENNY

eksplikacja

____________ 419

i; podobnie we fraz. np.: zna jak wgl na czeluciach 'nie zna wcale' NKPP zna 26. Cecha ta utrwalona w nazwach: czarny kamie Lig lsk 129; carna szkaa 2. W i e l k o . Moe by g r u b y lub d r o b n y Lig lsk 141.

WGIEL KAMIENNY
T w a r d o . W.K. jest t w a r d y j a k g r a n i t Lig lsk 85, najtwardszy jest wgiel poprzerastany kamieniem Lig lsk 87. F o r m y wystpowania W.K.: pod ziemi w formie pokadu wglowego K 43 l 5
i 7, Lig lsk 53, 71 i 141, K 18 Kie 2, K 52 Br-Pol 21; lawy Lig lsk 134; formacji Wglowej K 5

Krak 43. ciana wgielna Lig lsk 106; brya 3, PSL 1973/2/97, Lig lsk 78, 138, 140; blok Lig lsk 75; kawaek, kawa Lig lsk 60, 104, 134 i 140, Sim Gad 103. O duych ilociach: kupa
Eksplikacja: Nazwy i wartociowania. Kolekcje. Pochodzenie i przemiany. Wadza nad wglem. Wygld i waciwoci. Formy wystpowania. Czynnoci. Dziaania sprawcze. Obiekt dziaa czowieka i zakazy. Lokalizacja. Zastosowanie. Dokumentacja: Przysowia. Podania i legendy. Bibliografia. Lig lsk 57, 84, LL 1958/2-3/39; hod Lig lsk 57, hada Sim Bery 84.

WgieJ kamienny S,KS Krak 43, Lig lsk 129, K 21 Rad 220, te w l.mn. wgle kamienne K 5 Krak 41 lub tylko wgiel/wgiel Lig lsk 93, 143, -+wgle. Nazywany rwnie sporad. wglem ziemnym K 43 l 8, wglem kopalnianym TN Smlsko Due 1984, czarnym kamieniem Lig lsk 129, czarn ska 2, ska Lig lsk 55, ->kamie, -skaa.
Wartociujco nazywa si go skarbem 4, Sim Gad 102, Wal lsk 29, K 18 Kie 1, Udz Krak 93; bogactwem Udz Krak 8, Czap Mat 58.

W.K. pali si: pali sie nicym smoa 1, g r z e j e wir Pies 219. T wasno W.K. pocztkowo traktowano jako czary Lig lsk 129, spraiuk Zyducha LL 1958/2-3/7. Przed skarbnikiem W.K. si r o z c h o d z 11 2; dla niego [skarbnika] nie ma skay, wgla, dotknie oskarem i ju ich nie ma Lig lsk 55. Wydobywany W.K. s y p i e s i sim Bery 23, sim Gad 96, w porwnaniu sypie sie jak pszenicka zota Wal lsk 22, LL 1964/4-6/107; o b r y w a s ! Wal lsk 76; rwie si
Lig lsk 85; U ry W a Lig lsk 59, Wal lsk 49, 55; Wali S i e Sim Gad 100.

+ W.K. znajdujcy si pod ziemi razem ze - z l o t e m i - t s r e b i e m - to s k a r b y , ktrych pilnuje skarbnik Lig lsk 101, podob. jako skarb ziemny razem z sol, siark jest pod opiek skarbnikw udz Krak 93. Jako co, co wydobywa si z ziemi razem z: -> e l a z e m TN Krasiczyn 1985, c y n k i e m K 43 l 5, - m i e d z i K 18 Kie 1, -> sol, -> wapnem, - m ar m u rem Udz Krak 8.

O W.K. zasypuje grnika, np. blok wgla tpno i go [grnika] zasypao na mier Lig lsk 75; uderza grnika LL 1958/2-3/39, np. wtedy, gdy grnik zamie sowo dane skarbnikowi sim Gad 103. W.K. wydobywany jest w kopalniach. Grnik W.K. wydobywa, dobywa, rbie, kopie, fedruje Lig lsk 71, 80, 85, 87,150, Wal lsk 24, 56, sim Gad 91; a take: wybiera Lig lsk 80, 81; rwie Lig lsk 88; urabia Lig lsk 94; odwala Lig lsk 134; kuje Lig lsk 140, wyamuje
Lig lsk 140; dubie Wal lsk 58.

Jako materia opaowy z t o r f e m i d r e w n e m K 10 Poz 52; wymiennie te z wglem drzewnym i torfem Sych SGKasz 5/372.
x

Skarbnik zamienia W.K. w zoto lub w zote pienidze - gdy jest nagrod dla uczciwych grnikw 3; w srebro za uczciw prac grnika Lig lsk 78, 146, Sim Gad 91; w kamie, by ukry skarb Lig lsk 55. Skarbnik ukazujcy si grnikom w rnych postaciach, np. koza Lig lsk 60; myszki Lig lsk 84; pajka z zielonym krzyem na plecach Lig lsk 83 - gdy zostaje zauwaony zmienia si w bry W. W a d z nad W. ma wg wierze s k a r b n i k , ktry mia cae pokady wgla pod sob Lig lsk 71. W pokadach W. ukryte s skarby, ktrych pilnuje skarbnik skazany na tak pokut za to, e nie da pienidzy na zbroje Lig lsk 55. Niektrym grnikom pokazuje swe skarby: uderzy o lew cian chodnika, ta otwara si i grnicy zahaczyli nowy chodnik, ale nie z wgla, tylko lnicy zotem i srebrem sim Gad 91; wszdzie ... zamiast wga byo zoto i srebro Lig lsk 146, podob. Lig lsk 80. Gdy grnicy zbliaj si do ukrytych skarbw skarbnik Polakw ostrzega, a Niemcw zabija, albo tumani przemieniajc wgiel w kamie Lig lsk 55. O B a r w a . W.K. nie palcy si jest c z a r n y , we fraz. czarny jak wgiel NKPP czarny 28; w przysowiach: Wgiel nie bdzie biaym, choby go umy mlekiem

W podaniach grnikowi w wydobywaniu W. pomaga skarbnik Lig lsk 80, 85, sim Gad 91, 96; myszka (= skarbnik), ktr grnik nakarmi chebem (z masem) Lig lsk 84, sim Gad 96, podob. sim Gad 99, 100; aba (= skarbnik) Lig lsk 140 w zamian za podzielenie si zarobkiem Lig lsk 138. Mwi wybranemu grnikowi, gdzie W. najgrubszy, gdzie kopa trzeba, gdzie woda zaleje Lig lsk 141. W podaniu skarbnik w zamian za przyniesienie buki z masem daruje grnikowi rzg, ktra mu pokazuje, gdzie jest moc wglo Lig lsk 89. Grnikom pomaga w wydobywaniu W. dobry duch Pustecki Lig lsk 134. W.K. w kopalni jest transportowany wozem konnym Lig lsk 63, 74, 93, 94, sim Gad 101; wzkami Lig lsk 73, 94, 140, 141, Wal lsk 56, sim Gad 93; poza kopalni m.in. barkami rzecznymi sim lOpoi 132; w drewnianych nieckach Lig lsk 114; w skrzyniach Wit Baj 126. Z a k a z y . Podczas wydobywania W.K. nie wolno przeklina Lig lsk 93. A W.K. znajduje si w ziem i, pod ziemi; w onie ziemi" K 18 Kie 1, Udz Krak 8; w rodku ziemi Czap Mat 58, w p o d z i e m i u Lig lsk 129. W.K. przechowywany jest w piwnicy; w mieszkaniach w specjalnych skrzyniach Kul Wiei 1/191, LSE 1965/17; w komrkach, nazywanych wgielnicami Kul wiel 1/419, drewnikami Kul Wiel 2/99. Uywany jako: (a) Jako materia o p a o w y : pali si nim pod kuchni, w piecach; uywa jako paliwo w kuni Kul wiel 1/426 i 429; w hucie Wal lsk 35, LSE 1963/26; (b) materia r z e b i a r s k i od po. XIX w., z W.K. wykonywano b i u t e r i :

420
WGIEL KAMIENNY - dokumentacja

krzyyki, medaliony PSL 1973/2/86; przedmioty u y t k o w e : przyciski na biurko, kaamarze, popielniczki PSL 1973/2/81; zabawki PSL 1949/6/166; rzeby patronki grnikw - w. Barbary PSL 1962/3/100, PSL 1973/2/82. Czsto na kostkach wglowych rzebiono nazw kopalni, z ktrej W. pochodzi, symbole grnicze (kilof i pyrlik) PSL 1973/2/82; dat strajku grniczego i monogramy uczestnikw, pomniki majce upamitni strajk, przesyano wiadomoci o strajku na gr" PSL 1973/2/81. Rzeb wglow ofiarowywano grnikowi odchodzcemu na emerytur, dbajc o to, by bya wykonana z W. pochodzcego z kopalni, w ktrej pracowa PSL 1973/2/82; ofiarowywano jako prezenty imieninowe, jubileuszowe, lubne PSL 1973/2/81. W.K. uywany by jako rodek p a t n i c z y , np. w pieni grnik paci W. za alkohol w szynku Wal lsk 50, 77.

DROGIE KAMIENIE

Wstp Bksplikncja: Nazwy. Rodzaje drogich kamieni. Kolekcje. Wygld. Waciwoci. Dziaania sprawcze Drogie kamienic a w. Posiadacze drogich kamieni. Uytek: ozdoba, materia. Lokalizacja. Dokumentacja: Koldy boonarodzeniowe i noworoczne. Pieni weselne. Przemowy weselne. Pieni miosne i zalotne. Ballady i pieni o mioci. Pieni zawodowe. Pieni o witych. Pieni dziadowskie. Pieni inne. Banie i bajki. Podania i legendy ajtiologiczne. Zapisy wierze i praktyk. Przepisy lekarskie Relacje potoczne. Opisy etnograficzne i topograficzne. Bibliografia.

DOKUMENTACJA PRZYSOWIA 1 - Wgiel nie bdzie biaym, choby go umy mlekiem. NKPP wgiel 2. PODANIA I LEGENDY 2 - Skarbnik wzion Romana i li napros bez te carne szkaly. Wyngel im sie rozchodzi, robia im sie droga. Lig lsk 109. 3 - Skarbnik zamienia wgiel w zoto. [Grnik uczciwie dzieli si ze Skarbnikiem swoim zarobkiem:] - No wiesz, pierwszy raz zdarza mi si spotka czowieka, ktry sumiennie dotrzymuje swych zobowiza. Wobec tego wynagrodz ci ... Skin Skarbnik rk i brya wgla zmienia si w sztaby zota. Lig lsk 138, podob. Lig lsk 78; [lub:] w zote pienidze. LL 1973/2/51. 4 - Ponad wstzeck strumyka z mokrej ziemi mona wygmera palcami blaski wgla kamiennego, chry sie niezgorzy pali, to moe stanie kopalnia tu, gdzie bya carcia karcma? Nie potrza gboko kopa jaz do pieka, wydali powinno chtnym dogrzebanie sie do skarbw, co sie pao nicym smoa w carnych beckach Antychrysta. LL 19S7/3/31. BIBLIOGRAFIA: De Vries Dic 104, Her Lek 172, Kop SMit 1071-1072. Drogie kamienie (->karnie) odznaczaj si wyjtkow twardoci oraz szczeglnym wygldem, gdy w przeciwiestwie do zwykych kamieni wiec i byszcz. W przyrodzie wystpuj rzadko. W kulturach t r a d y c y j n y c h wierzono, e maj wyjtkow warto. Przypisywano im magiczn moc. Wizano je z por roku i dnia, z gwiazdami i planetami (a take z ich pooeniem) oraz z gwiazdozbiorami (kady znak Zodiaku by zwizany z okrelonym kamieniem), ze socem i wiatem Kop ssym 137. Jasno zjawisk nadziemskich przyrwnywano do blasku drogich kamieni. Strj krlewski przyozdabiano zotem i drogimi kamieniami. W ten sposb osoby odziane w takie szaty oddaway si w opiek soca i nieba Lur Slow 47. Uwaano, e strzeg ich we i smoki. Oznaczay trwao, odporno i niemiertelno. Wierzono, e drogi kamie umieszczony w ustach zmarego chroni ciao przed rozkadem i zapewnia niemiertelno duszy Kop Sfym 138. Darowane lub wymieniane symbolizoway przyja i mio. W I? i b I i i s symbolem bezcennych wartoci i Boskiego daru mdroci. W staroytnoci i redniowieczu starano si najczciej posi je nie tyle dla ich pikna czy z chci uywania ich jako ozdb, co z powodu przypisywanej im siy magicznej i medycznej For Sym 134. W europejskim krgu kulturowym znane s rne drogie kamienie (zwane te kamieniami szlachetnymi), np. agat, ametyst, beryl, chryzolit, diament, hiacynt, jaspis, lazuryt, kryszta, malachit, nefryt, rubin, szafir, szmaragd, topaz, turkus i niemal kady z nich ma swoj odrbn charakterystyk.
=

-KAMIE, SKALA, SREBRO, ZOTO. Joanna Szadura

Drogi kamie zwany jest take drogocennym albo szlachetnym kamieniem

pOWSZ.

U- Polska kultura ludowa wyrnia rodzaje D.K. w zasadzie zgodnie z praktyk europejsk: agat, -^alabaster, -^brylant, -^bursztyn, ->diament, jaspis, karbun-ku, -^kryszta, -marmur, -trubin, -^szmaragd - dodajc do tradycyjnego kanonu swojskie bursztyn i marmur oraz - funkcjonujcy wymiennie z diamentem -brylant. + D.K. tworz stae zespoy wraz z innymi k o s z t o w n o c i a m i , takimi jak zoto, srebro, dyamenty, karbunkuy 47d, 52. Pienidze, zoto, brylanty, pery, acuchy,

422 ________________ DROGIE KAMIENIE - dokumentacja DROGIE KAMIENIE dokumentacja 423

zote zegarki, piercionki: stanowi m a j t e k 38A, a D.K. i kruszce s s k a r b a m i LL 1960/4-5/29; s o z d o b a m i razem ze zotem 25, 38B, srebiem i zotem Kot Las 121, perami 38B. Matk D.K. w legendzie podhalaskiej nazywany jest srebrny slup stojcy w baniowej pieczarze 47d. D.K. odznacza si szczeglnym wygldem: w i e c i si 25, b y s z c z y ITA, m i g o t a Kot Las 121, m i e n i si Bart Lub 236, szklni 38B. 0 Jest w a r t o c i o w y , drogi 14, drogocenny LL 1960/4-5/29, TN Ksipol 1984 i pikny. Ludzie pragn go mie; w pieniach wartoci przewysza go ukochana osoba: narzeczony dla dziewczyny 26, dziewczyna dla chopca 14. n D.K. maj niezwyk m o c 41. Slachetne kamienie, to majo nawet takie waciwoci, e czowieka moe nawet pozbawi ycia, mogo nawet porazi Etnl 1989 Bilg 140, w bajce dotknicie D.K. przywraca ociemniaemu wzrok 43. D.K. a w. W opowieciach wierzeniowych we robi D.K. ze swej liny na koron dla swego krla 53, 54. W lic D.K. ratuje si przed mierci, naladuje go go w tym chop, ktry wpada do jamy 40. W obdarowuje D.K. swego wybawc 41; D.K. - dar mii - ma moc przywracania wzroku 43. P o s i a d a c z e m D.K. - poza wami - s te bogaci bohaterowie bajek: lew 38B, kobiety podziemnych krain 38B, krl 38B, 47d, krlewna 38B, skarbnik 47e, czarownik 38B, graf 38A, sporad. z'wykli ludzie. D.K. s o z d o b a m i 38B: zdobi rce 25, wosy 38B, szaty Kot Las 121, turban 38B, serwet 38B, uzd 38B, tron [krla skarbnikw] 47e, piercienie 38B, acuszek K 40 MazP 36, zot koron krla 47d. D.K. jest wraz z krysztaem m a t e r i a e m , z ktrego w innym ni nasz wiecie jest zbudowany paac niebieski 52a, schody do kopalni 32 i do podziemia 47e, drzwi i yrandole u krla skarbnikw 47e. A D.K. s w miejscach niedostpnych lub trudno dostpnych dla zwykego czowieka: w pieczarze 47d, w ziemi LL 1960/4-5/29, w koronie wa 42, 53, i w wiecie innym ni nasz: w podziemnym pastwie skarbnikw 47e, w paacu niebieskim 52a.

4 - Koldnicy ycz dziewczynie bucikw, sukienki, bursztynw, chusteczki ze zota. Wiemy bo my wiemy, co Kasiuni damy, bursztyny ze zota [w kolejnych strofkach odpjowiednio: buciki, sukienk, chusteczk], krakowska robota, rum, rum, rum, rumeczku, ruciany wiancczku, jamo zielony. TN Aleksandrw 1978. 5 - Gob przynosi w darze diamenty. C nam za dary przynis gob, Oj lelom, przynts gob? Harendarzowi tysic zotych ... Jlarcndarce dyjamenty ... Jej crce piercie zoty ... Synowi jego capke lisi ... K 5 Krak 237. PIENI WESELNE G - Na weselu s pmiski bursztynowe. Co tam byo stow, a wsytko lipowe, Co byo obrusw - wsytko toruniowe, Co byo pmiskw wsytko burtynowe. Lud 1952/413, war.: K 27 Maz 209. 7 - Weselnicy daj pannie modej na bursztyny, eby miaa adnych/pik nych/samych/czterech synw I crki i synw. Trzeba jej [pannie modej] da na bursztyny, eby miaa adne syny Ol Pdl 76, war : K 26 Maz 117, Oles Lub nr 04, 82, 168, 202, 224, 393, 443, LL 1959/5-6/55, 1978/2/65, TN Susiec 1975, TN Rudzienko 1953, SE 1974/42; ... pikne syny ... K 26 Maz 154, LL 1961/1-2/56; ... same syny K 26 Maz 103; ... stery syny K 27 Maz 238; ... crecki.i syny SE 1974/43; por. w kurpiowskich relacjach etnograficznych: Wiksze bryy bursztynu dodawano nieraz do posagu crkom PSL 1973/4/196; Dziewuchy na wydaniu otrzymyway zwykle bursztyny (nieraz po par sznurw) od swych matek. Lud 1952/401. 8 - Przede wroty kamie zoty, dyjamentowy, lepsa buzia u dziwecki nii u wdowy. K 10 Poz 264. 9 - Wianek dziewczyny jest jej diamentem. Jaka ty pani, co siadas s nami, wsytkie twoje dyjamenta wianek ruciany. K 44 Gr 129, zob. pieni
miosne.

10 - Dziewczyna/chopiec midzy damami/druhnami/paniami, jak najliczniejszy/przeczysty/najpikniejszy diament midzy perami. a. / usiada w pierwszej awce midzy damami, najliczniejszy dyjamencik midzy perami. K 12 Poz 69: war.: Ona wesa do kocioa midzy druhnoma, jako dyjament przecysty midzy perloma. K 22 Lecz 67, ->gwiazdy, ->ksiyc. b. / usiad() on w pirwszy owce midzy paniamy, nopiekniejszy dyjamencik midzy
pcramy. K 3 Kuj 279, zob. ballady nr 28.

11 - Pan mody/swaszka czstuje trunkiem z krysztaowej flaszki. Dobry trnek, dobry, krystalowa fiaska, pocstuj nas, panie mody, jeli twoja aska. K 18 Kie] 97; podob. motyw: A u naszej swaszki zayjemy laski, napijemy gorzaeczki z krysztaowej fiaszki. K 49 Sa-Kr

DOKUMENTACJA
495.

KOLDY BOONARODZENIOWE I NOWOROCZNE 1 - Pan Jezus rodzi si w kamiennym bku, w zotym dyjamencie. W kam ienny obku w zotym dyjamencie narodziu sie Pan Jezus, a my chodzim po koldzie. Bart Lub 67, war.: tame 262, 266. 2 - May Pan Jezus ma eczko z twardego marmuru. a. Jakie eczko miao Paneczko [Jezus]? Marmur twardy, b kamienny, na takicm to skad zbawienny spoczywa ou. K 22 Lecz 23. b. A lu lu lu lu lu kolibka z marmuru, pieluszki z rbeczku, lulaj anioeczku. K 6 Krak 428, war.: MAAE 1908/227. 3 - Chopiec ma pikne mieszkanie z krysztaowymi oknami, marmurowymi cianami itp. Jasieku kochanie, mas pikne mieskanie, "okna krystalowe, ciany marmulowe i piec z kaflami zotem pokrapiany. ecko cisowe, poduski puchowe. Bart Lub 123, zob. pieni miosne nr 22.

12 - Dziewczyna wychodzi za m za grzecznego pana, ktry ma stoy mar murowe, okna krysztaowe itp. [= oznaki dostatku]. Oj, sama, sama, matuleku sama, a wydaa mnie za grzecnego pana, za takiego, jaka i ja sama. Byle byo sze koni w korycie, a w korycie dokoa obicie, byle byty sugi w jaksamicie. Byle bya kapela, muzyka, byle bya paska polityka. Byle byy stoy marmurowe, byle byy okna krystalowe. Byle byy noe, widelice, byle byy zociste klenice. Byle byy chopaki do grania, byle byy panny do piewania. K 41 Maz 39, zob. pieni miosne. PRZEMOWY WESELNE 13 - A nasz pan mody nie z pere ani z diamentu, tylko z prosty krzewiny, bo sie zakocha bardzo w tak piknej dziewczynie. TN Moniatycze 1979. PIENI MIOSNE I ZALOTNE 14 - Ukochana jest drosza chopcu od drogich kamieni. Czarne twoje oczy, twojich wosw cienie, wikszy maj walor nad drogie kamienie. Co

424_________________ DROGIE KAMIENIE

dokumentacja

425
DROGIE KAMIENIE dokumentacja

mi po szmaragdach, za nic dyjamenty; mienialbym dla ciebie za najlichsze sprzty. K 6 Krak

ballady.

448, zob.

15 - Cnota jest drosza dziewczynie od (zota, zegarka, dukatw) diamen tw/brylantw, ktre chce jej da myliwy. a. Mam ja [myliwy] bryy zota, ... dyjamenty, podaruj tobie, eby mnte pucia ku swojej osobie. K 45 Gr 234, war.: K 57 RuC 1169, Rog lsk 34; Mam ja kul zota ... i diament, i ten bym da tobie, Gdyby mnie ... Lom lsk 350. b. Mam-ci ja [myliwy] brylanty [w poprzednich strofkach odpowiednio: zygarck, dukaty], oddaje ich tobie, aby ty pokrya [sic!] ku swojej osobie ... K 28 Mai 309. c. cign [myliwy] do kieszeni, wyj brylant zloty: Masz i we, panienko, nie zaluj twej cnoty. Ide precz, nie bd mnie katem, nie rb mnie wstydu przed caym wiatem. K 57 RuC 1169. 16 - Cnota panny jest drosza od diamentu. Bo u panny cnota jako kula zota, Trza j nad dyjament zachowa. Pic l 2/670, war: tame 671. 17 - A na polu biay kamie, mj Boe, dyjamentowy, wolaby ja jedn pann ni cztery wdowy, da, wdowy. K 46 Ka-S 71. 18 - Piercienie na niej dyjamentowe, Ja to da, Bo se j wiernie szanowa. Kot Rzesz 377. 19 - Oj bodaj cie, chopaku, da dwa kamycki trzasy, da na mojim widnecku, oj dyjamenty zgasy. K 19 Kie 75. 20 - [Do szczcia dziewczynie trzeba:] Trzy wioski dziedziczne i bez adnych dugw, Sumk na procencie, dziesi wasnych pugw. Garderob pikn, a nawet brylanty, Sreberka stoowe, a na nich baanty. Lom lsk 256. 21 - Chopiec pisze do dziewczyny szczerym/z serca diamentem. a. Moja Jagu zota, ebym ja by w niebie, pisywabym listy, Jagusiu, do ciebie. Nie pisaby pirem, ani atramentem, ino bym pisywa scyrem dyjamenem. K 6 Krak 60. b. Nie pisze ci pirem ani atramentem, tylko pisze z serca dyjamenem, serca dyjamentem na zotym papierze, a eby ty pozna, e cie kocham szczerze. Lud 1907/45. c. Ha, napiso pirym, a nie dyjamentym, nie kocha mnie sercem, hale jy momyntem. Krzy Kuj 1/208. 22 - Stoy marmurowe/ zamek marmurowy/marmurowe/malowane ciany, ok na krysztaowe itp. w domu matki dziewczyny / w domu przyszego ma/ony [= oznaki dostatku]. a. U mojej matuli, u mojej kochanej, krysztaowe okna, marmurowe ciany. K 42 Maz 21, war.: K 25 Maz 187. b. Oj u mojej dziewcyny, da i u mojej kochanej, oj i krytalowe okna, da i malowane ciany. K 25 Maz 204. c. Kasienku kochanie, masz pikne mieszkanie. Pojrzawszy dokoa, wszystkie pikne zgoa. Wrota jaworowe, a odrzwia dbowe. Okna krysztaowe, balasy cisowe. Stoy orzechowe, przyawki lipowe. K 27 Maz 248; war.: Oj, leluja, Kasienku kochanie, masz pikne mieszkanie, zamek marmurowy, wierzch z koci soniowej, ... wrota jaworowe ... Chd p 185. d. Sama ci ja te Mamuleku, sama, Wydaj mi, wydaj za monego pana. eby mi byy stoy marmurowe, eby mi byy okna krysztaowe. eby mi byy pokoje wybite, Od ziemi do gry zotem, srebrem szyte. ZWAK 1878/35; war.: ... okna krysztaowe, stoy marmurowe, Kapel do stou i sze panien do mego ubioru. ZWAK 1878/36. e. Dziewcyna z niemi pi nie chciaa, chciaa, nie chciaa, az ci powiedziaa: Zby mi byo se par koni w rzdzie, nim sama pani do pojazdu sidzie. Zby mi bya drka jaksamitem sana, bo jedzie pani - to pani kochana. Zby mi byy panny do ubioru, i chopcy do stou i chopcy do dworu. Zby mi bya kapela do stou, i zby mi byo sto panien do chru. A we dworze bd ciany mamurowe, a we cianach bd okna krytalowe. K 25 Maz 2. f. Wzie mnie od ojca od matki, prowade mnie pod wszelkie dostatki: eby mi byli okna marmurowe, meble mahoniowe, eby mnie byli panny do piewania, eby mi byo sze koni w korycie, eby mi byli sudzy w aksamicie, eby graa muzyka - paska polityka. K 36 Wol

407; war.: Kie] mnie bierzecie od ojca, od matki, to zawiecie mnie w wseiakie dostatki. I zby byo - w sieni rwniusieko, i zby byo - w izbie bielusieko. I zby byo - na dachu posycie, i zby byo - na cianie obicie. I zby byy - okna krytalowe, i zby byy - stoy marmurowe. Panny mi bd - do sat (szat) odziewania, a drugie za bd - do sat zewlekania. A przed paacem - krakowska muzyka. A za w paacu - paska polityka. K 26 Maz 205, K 27 Maz 243, K 40 MazP 149, K 41 Maz. 39. 23 - Dziewczyna przygotowuje na przyjcie kochanka st marmurowy. Postawcie mu [kochankowi] matuleku, st marmurowy, a na stole marmurowym obrus perowy. Na obrusie na perowym talerz toczony, na talerzu na toczonym kapon pieczony. K 16 Lub 255,
war K 39 Pom 135, K 22 tcz 87, K 27 Maz 158, 246, K 40 MazP 129, ZWAK 1878/41, Chd p 81.

24 - Dziewczyna prosi, eby na jej grobie lea kamie marmurowy. Lepi) mi przycie [na grb] kamiy marmurowy, a na tym kamiyniu winecek mirtowy.
234, war K 44 Gr 179, K 25 Maz 97. DALLADY I PIENI O MIOCI

Stoin yw

25 - Vzie.wka ma na rczce zoty piercie z drogim kamieniem. Dziewka piwko toczya, rczka jej sie wiecia. Od czeg sie wiecia? Od kamienia drogiego, od piercieca zotego. K 1 Pies 222, war.: K 1 Pies 220, K 28 Maz 298. 26 - Narzeczony jest droszy dziewczynie od pere, drogich kamieni, brylantw. Dam ci brylanty i pery drogie, narzeconego da ci nie mog. TN Wojciechw 1965, war.: Oddaje pery, kamienic drogie, narzyczonego odda ni mog. TN Jacnia 1964. 27 - Mam ja ci kochank jak malina, W caej okolicy takiej nie ma. Ma ona swe oczka jak pereczki, A czerwone liczka jak rozeczki. Na gowie purpurka z kwiateczkami, W uszach zausznice z brylantami. Pies l 1/118. 28 - Dziewczyna midzy druhnami jak najliczniejszy diament midzy perami. I usiada w pierwsy awce midzy druhnami, najlicniejsy dyjamencik midzy perami.
K 46 Ka-S 189, zob. pieni weselne nr 10.

29 - Czepek lity, gorset szyty daje ci Jasiniek, oj uciesz si, moja panno, za twj z rutki wianek. Oj eby ja, eby miaa i dyjamenciany, juz nie bdzie taki grzecny jako mj ruciany. K 16 Lub 277. 30 - Kieby to bya moja [crka], Nie tak bych j nosia; Nosiabych j we zocie I drogim dyamencie. Rog lsk 74, war.: Pies l 1/77. 31 - Jak-ci pomrzemy - z wielgiej mioci, kaemy koci - w jeden grb zoy malmurem pokry na wiek wiecnoci. K 21 Rad 60. PIENI ZAWODOWE 32 - Schody do kopalni s murowane z drogiego kamienia / marmuru. Posuchaj ty jeno, ty miy berkmanie [grniku], jakie ty to mos mie swoje pomieszkanie. ... Suody [schody] murowane z drogiego kamienia, zielazne porce cornego farbienia. Wal lsk 73; war.: ... Schody marmurowe take murowane, porcze elazne piknie malowane. Wal
lsk 77.

33 - Gdybych ja wiedzia, ie ja zgin, dabych se zrobi z jaworu skrzyni [trumn]. Z jaworu skrzyni, z agaca ['agatu'? - O. Kolberg] wieko, eby wiedzieli, ech by daleko.
K 43 l 51 pie onierska. PIENI O WITYCH

34 - [O biskupie krakowskim:] Stanisawie! zwierciado czystoci! Dyamencie mnej statecznoci! Lom lsk 434. PIENI DZIADOWSKIE 35 - [O ludziach z Brazylii:] Czarny czowiek jak atrament, To ubrany jest w dyjament; Na nim pery i acuchy, Ale straszny - jak zle duchy. Nyr Kar 335.

42i
DROGIE KAMIENIE dokumentacja

426
DROGIE KAMIENIE - dokumentacja

PIENI INNE 36 - Ta modnicka droga wybita marmurem, wsystkie Modnicanki pod rozmajcronem. K 6 Krak 473. 37 - Oj, zwijam si gracko, Mam dziewk jak cacko, To nie byle proch. Jej zbki - jak knoch [bursztyn blado-lty, kociany"] A usta jak pomyk [bursztyn czerwony]. Lud 1952/414 Kurpie. BANIE I BAJKI 38 A - Zoto, brylanty, pery, drogie kamienie itp. to majtek/'kosztownoci. a. To byl calutki majtek grofa, byy w nim wszystkie pienidze, wszystko zoto, brylanty, pery, drogie kamienie, duo acuchw, zotych zegarkw, piercionkw i wicia piyknych roztomaitych rzeczy i drogich wszelkich kosztownoci. Sim Gad 291. b. [Grnik zaprzeda diabu dusz za to, e go wybawi z biedy] Wykopa [grnik] cay garniec zota, kosztownoci i brylantw. Sprzeda to wszystko, kupi dom, ojcw wzi do siebie, a dzieci na szkoy posia. Sim lOpol 77. c. Hej, abki! - zawoaa krlowa [ab], - Dawajcie mi tu skrzyni, w ktrej s brylanty, tam te s piercienie, dawajcie mi j zaraz. Sim lOpol 50. 38 B - Zoto, srebro, brylanty/diamenty, drogie kamienie i pery ... to kosztowne ozdoby. a. ... nadszed lew i przynis [w podzice za uratowanie ycia] turban ze wszystkich stron drogimi kamiemi szklnicy. Kap Baj 182. b. Wosy ich [kobiet podziemnych krain] byy ... ozdobiony perami i drogiemi kamieniami. K 14 Poz 135. c. [Krl] ... zdj z palcw ozdobne zlotem i drogimi kamieniami piercienie, ktre nosi ... Kap Baj 73. d. [Czarownik zamieni chopca w konia.] I postawi go przed sieni, i bogat uzdeczk (wysadzan drogiemi kamieniami) przywiza do supka czy do klamki, a sam poszed do kowala. K 46 Ka-S 514. e. Krlewna kae si wie do zotnika i tam kae wyla natychmiast najpikniejsz serwet ze szczerego zota, wysadzan drogiemi kamieniami ... ZWAK 1887/269. f. Koniec kocw, e sie krlewiczwna a - zapomniaa. Na drugi dzie n [bazen] jej zegarek [z brylantami] daje, taki wielgi prezent. K 14 Poz 269. g. ... dowiedzia si, i pani tych dbr zgubia niedawno bardzo kosztowny brylantowy piercie, i e znaczn temu obiecaa nagrod, ktoby go znalaz. K 14 Poz 273. h. Po obiedzie ojciec na podzikowanie wpina jej do wosw z tyu gowy szpilk bardzo pikn, brylantow. K 51 Sa-Kr 186. i. [Chopak mia lamp z zakltym w niej olbrzymem, ktry spenia wszystkie yczenia.] Przeciera [chopak] znw lamp i da, eby na imieniny dla krla mia podarunek, tj. miednic ze zota, brylantami wybit i pen dyjamentw. K 42 Maz 531. j. [TYzej bracia rzucali losy o to, skd bd pochodziy ich ony. Strzaa najmodszego wpada do jeziora, jego on miaa by aba. Ojciec kaza przywie od synowych po piknej tabakierce.] Chlupi [aba] w jezioro i wyniesa mu dwie tabakierki, jedn przeliczn brylantow, a drug tak brzozwk zwyczajn. ... Gdy do ojca przybyli, rozoyli przed nim swe tabakierki: jeden mia zot turecka, drugi srebrn szwedzk. ... A tu trzeci wyj nagle z kieszeni brylantow. Zajaniaa, a ona z niej bila. K 42 Maz 482 k. Jak wesza [Kopciuszek] do kocioa, to jak ani jaka krlowa, tak si wiecia od srebra, zota a diamentw. I ludzie si na ni dziwowali i nie mogli nadziwwa, co telo byo liczna. Jaz Spis 157. 1. / zrobiyli ji trugle ze zota, rybla i dyjamentu i wywieli je do pola ... ZWAK 1881/259. . [Zota kaczka:] Cala zota, sikie pirka zotem a diamentem ligoc si, e ja wielga jasno od niej bije. ... Zota kaczka z diamentowymi koralami! Jaz Spis 364.

ni. Grnicy powiadaj, e ubrany jest [skarbnik] w starodawny strj, zamiast guzikw ma diamenty, w pasie tkwi lampa, podpiera si oskardem, a siwy jak gob. Lig lsk 55, podob. Sim Wierz 248. 39 A Diamentowy piercie jest darem oznaczajcym mio i wierno. a. [Krlewna wesza na bal w sukni jak soce.] Wszyscy na ten widok oniemieli. Krlewicz leci jak szalony, pada jej do ng, oddaje ... dyamentowy piercie, bagajc o oddanie mu swej rki. K 8 Krak 60. b. [Krl zobaczy unoszc si nad wod posta swej ony, ktr do morza wrzucia Furia.] Zapaka dugim, nagym szlochem, podszed bliej, zdj z palcw ozdobne zotem i drogimi kamieniami piercienie, ktre nosi i z paczem rzuci jeden w niezmierzon gbin, a ten bysn niby pikna gwiazda. - Najdrosza ono, pki mona byo, w pomie diamentowy czy! mmc z tob. Przyjmij go teraz na dowd niezwycionej mioci! Kap Daj 73. 39 I) [Czarnoksinik zamkn chopca w lochu, przywalajc wejcie kamieniem. W lochu by paac zakly] / przychodzi [chopiec] do jednego pokoju, a tu olgrzym wielki ley w szklanny trumnie, a naokoo lampy si pal, brylantami, dyjamentami powysadzane. Jedn lamp mml olgrzym uwizan na szyi i sygnet brylantowy na palcu. Tak on wzio te lamp i do kieszeni sobie wsadzi, a ten sygnet zdjol i sobie na palec wsadzi, i powieda do siebie: Pjd ja teraz i zobacz, moe tam ojciec, czeka u tego lochu." Przyszed, patrzy, nie ma nic, prbuje kami odwali, nie moe. Ale ten palec z tym sygnetem natrafi na ten kami i kamie na cztery kanty odlecia. K 42 Maz 524. 40 - W/lew/chop lic drogi kamie/diament utrzymuje si przy yciu w jamie / w kopalni. Chop wpada do jamy, widzi wa, ktry lie kamie, robi to samo i w ten sposb utrzymuje si przy yciu. Krz PBL nr 674, podob. motyw: poszukiwacz diamentw naladujc lwa lie slup diamentowy w kopalni i w ten sposb utrzymuje si przy yciu. Krz PBL nr 301A. 41 - W obdarowuje swego wybawc kamieniem trjbarwnym (biao-czarno-czerwonym), ktry ma niezwyk moc. [Gwido wycign z dou wa. Za to w da mu kamie.] Ten kamie by trojej barwy, z jednej strony by biay, z drugiej czarny, a z trzeciej czerwony. Tedy Gwido wziwszy jfcamie ukaza go jednemu czowiekowi mdremu, ktry gdy on kamie ujrza, a moc jego pozna, chcia jemu za sto zotych da. A Gwido jego nie chcia przeda, ale moc onego kamienia wiele dobrego naby. Take potem na rycerstwo by pasowan. Kap Baj 49. 42 - Srebrny w domowy karmiony chlebem przez dziecko przygotowuje pod piecem koron z drogich kamieni dla swego dobroczycy. Dugo czekali [rodzice], a naraz spod pieca wychodzi dugi, srebrny w, ktry je chleb pooony dla synka i bawi si z synkiem. Matka bya bardzo przestraszona i natychmiast wesza do pokoju, by broni swe dziecko. W prdko wsun sie pod piec i znik. Zaczli rozwala piec, a do dou i doszli pod podog, a tam syczc siedzia srebrny w. Myliwy ... Zabi go. A w gniedzie jego, dziwo wielkie, pl korony byo z drogich kamieni, zapewne dla dziecka, ktre karmio przez cay tydzie srebrnego wa. Sim Gad 175; podobny wtek: Krz PBL nr 672C. 43 - Drogi kamie, ktrym mija obdarowuje swego dobroczyc, ma moc przywracania wzroku. [Ociemniay krl kaza ustawi w publicznym miejscu dzwon i dzwoni kademu pokrzywdzonemu. Kiedy pomg mii.] Po upywie roku mija wrcia, zadzwonia jak poprzednio 1 gdy j znaleziono, zostaa zaniesiona do krla. Kiedy pooono j u jego stp, przez pami na doznane dawniej dobrodziejstwo, wyrzucia z paszczy drogi kamie, a skoro dotknito nim oczu krlewskich, wrcio im wiato. Kap Baj 33. 44 - Krlewicz gonic potwora spotyka w studni kolejno srebrn, zot i diamentow pann. [Ba o zotej jaboni. Kiedy najmodszy syn krla pilnowa zotej jaboni, ugodzi szabl potwora, ktry chcia zje jabko. Potwr wpad do studni, a najmodszy syn krla zjecha za nim. W studni za pierwszymi drzwiami zobaczy srebrn pann, srebrnego ptaka i srebrn

A2\)
DROGIE KAMIENIE dokumentacja

428
DROGIE KAMIENIE dokumentacja

klatk, za drugimi drzwiami zot pann, zotego ptaka i zot klatk, a za trzecimi -diamentow pann, diamentowego ptaka i diamentow klatk oraz zote jabko] TN Bychawka 1962; podob [onierze szukali porwanych crek krlewskich. Jeden z nici spuci si do studni. Tam odnalaz krlewny, ktre byy kolejno w zotym, srebrnym i diamentowym dworze] K 42 Maz 450. 45 - Syn otrzymuje od ojca srebrny, zoty i diamentowy munsztuk. [Ojciec nakaza trzem synom, by po jego mierci przyszli do grobu odebra dziedzictwo. Dwaj starsi bali si, trzykrotnie wic poszed najmodszy, uwaany za gupiego. Otrzyma kolejno munsztuk srebrny, zoty i diamentowy, co pozwolio mu okaza swoj mdro i zwyciy wrogw krlestwa, a w nagrod oeni si z krlewn.] K 42 Maz 508. 46 - [Rycerz, dziki cudownym diamentowym rzemieniowi, udzie, koniowi i wojsku/kom panii/ podkowom konia wygrywa wszystkie wojny.] Jaz Spis 161-171, K 3 Kuj 128. 47 - Paac czarnoksinika/skarbnika / podziemnego krla / topielca jest z marmuru, krysztaw, srebra, zota, pere, diamentw, drogich kamieni. a. [Czarnoksinik Czernuch rozkazuje krlewiczowi wybudowa] palc z marmuru; okna w cianach maj by krysztaowe, a dach zloty. Jeeli mi taki palc wystawisz, to dobrze,
a nie, to si poegnaj Z twoj gow! K 14 Poz 39, podob. motyw podziemnego paacu: K 14 Poz 133, 218, zob. te pieni miosne.

ciepo zizice s to sosny wypakane, bo wypakuj z siebzic lepk mas, zizic, z chtrnej bandzie kiedy znowuj burtyn. A bandzie to zo sil rokw - zo sto, tysic, a moe nawet za duo ziancej. PSL 1973/4/196. 50 - W morzu s takie ogromne bogactwa, korale, pery, dyjamenty, busztyny [sic!] i inne skarby nieprzebrane, ktremi rybacy mieszkajcy nad brzegami bardzo si bogac, rozprzedajc po miastach za wielkie pienidze. K 8 Krak 105. 51 - [Krlestwo utopca:] Miol tam na dole piykny palc, cay ze wody i krysztau. Sim Gad 59. ZAPISY WIERZE I PRAKTYK 52 - Paac niebieski jest zbudowany z krysztau i drogich kamieni, pere, diamentw, rubinw i kosztownoci. a. Bg wiata, stworzy najprzd wod, ktra wezbraa a pod sam paac niebieski, cay zbudowany z krysztau i drogich kamieni; rozlego jego siga do koa na 600 000 mil e go przejrze nie mona, tak jest szeroki, obszerny. K 7 Krak 3. b. Paac niebieski, do ktrego wstpi napowrt Pan Jezus, jest zbudowany z pere, dyjamentw, rubinw i najszacowniejszych kosztownoci. K 7 Krak 21. c. [W niebie] si wszystko jeno tak wiecio od zota, srebra i dyjamentw, nawet podoga i ciany. K 14 Poz 350. 53 - Krl ww ma koron z drogich kamieni/diamentow, zrobion przez inne we. Mnstwo ww zazi si i robi ze swej liny drogi kamie na koron dla swego krla ... Zamiast krla mog take we mie krlow z koron zot na gowie, wysadzan drogiemi kamieniami. ZWAK 1881/173; podob. Krl ww ma diamentow koron. Lud 1947/229, K 7 Krak 113. 54 - Diament na gowie krla ww. [Babcia widziaa krla ww.] By bardzo wielki, niebieskiego koloru. Jego do drgao i wydawao ostry trzask. Na gowie mia taki supek z diamentem, ktry mocno byszcza. Babcia si zlka, ucieka i ju go nigdy nie zobaczya. Kot Podg 68. PRZEPISY LEKARSKIE 55 - [Lekarstwo przeciw padaczce:] Wemi pere preparowanych albo subtelnie utartych, kamienia szmaragdowego, korali czerwonych, bursztynu, jemioy dbowej, kadego po wier funta, zota malarskiego przedniego listkw pi. PSL 1965/3/163. 56 - Przeciw poronieniu: Szmaragd, jaspis, koci serdeczne jelenie nosi na sobie albo pod pach.
Wisa 1894/582.

b. Poprowadzi! j nieznajomy [topielec] nad staw, uderzy prcikiem zotym we wod, ktra si rozstpia, a wtedy kobieta zobaczya paac cay z krysztau, pere, djamentiu i niby sopli lodowych. Udz Krak 114-115. c. W paacu sie wszystko wiecio od srebra, zota i diamentw i byli bardzo bogaci. Sim Gad 197. d. Teraz dopiero [w pieczarze] mona zobaczy ciany byszczce od zota, srebra, dyamentw, karbunkuw i innych drogich kamieni; drzewa, owoce, wszelkie gatunki zwierzt i ptactwa ze szczerego zota, siedzce na zotych jajach kokosze w zotym piasku, po bokach wisz zote winogrona, obok wieci pynne zoto, a koo supa srebrnego czyli Matki drogiego kamienia siedzi podziemny krl Gregorius w zotej koronie, byszczcej drogimi kamieniami. Lud 1899/131 Tatry. e. [Skarbnik z grnikiem id do krla skarbnikw.] Me uszli daleko, gdy przed nimi otwieray si drzwi ze samego zota i drogich kamieni, ktre byy wysadzane, a przed wejciem strzegy tych drzwi dwa srogie lwy, rwnie ze zota z brylantami... [Krl skarbnikw] Siedzia na tronie zotym wysadzanym drogimi kamieniami. Lig lsk 107.

PODANIA I LEGENDY AJTIOLOGICZNE

48 - Diamenty, ktre dziewczyna otrzymaa od diaba w lochach paacu, zamieniaj si w mieci. K 7 Krak 213. 49 A - Bursztyn powsta z ez ludzi ukaranych potopem. Skiela wzion sie burtyn? Kieni Pon Bg na grzenych ludzi napuciu potop, to - jak ziedomo ze starech ksiegw - straliwy desc lot bez terdzieci dniw i nocw nieprzerwanie, a ludzie gineni jak nandzne roboki. Pakoli tyz rzywnie z niescacia, a Izy jech - jck napecnioy groch grube, kapoty w to wod poiopowo. I zrobzio sie takoj: - Ze zw ludzi niezinnych, maech dzieci i jensych nieborokw ulezo sie burtyn jak za cysty i przejzysty -na pasije, na leki, na korole dla dziwcokw i na inse psiankne i przyjemne rzecy. - Ze zw grzenikw pokutujcych i aujcych za gziechy powsto burtyn przyciemnioly, zamglony, zachmuzony jekby, dobry na kadzido, do fajkw, na tabakiery abo rcki do kijw. - A ze zw ludzi zech, bluniercw, opojw i insych ucotal si burtyn brudny, nie do uytku na farb, smo i inse stuki podlejse. Burtyn ocysca sie w ogniu cy na zazcych wglach i z tego, co dobre byo w ludzioch, wydaje dym psijemny dla nosa i ocw, a ze zlek retek zostoje na dnie troch smrodliwych wgw i carnech sadzy. PSI, 1973/4/196. 49 B - Bursztyn powsta z ywicy drzew. A z borw, co narosy w tech miejscych po potopsie rozlola sie zizica, dajca z siebzic rno rozmaito burtynowo nad morzem i w siwej zieni i w duzech gniazdach po borach. 1 bez to burtyn nazywajo do dzi stay burtyniaze zizico od potopu swata a drzewa ronice w letnie

RELACJE POTOCZNE

57 - Nas tatk jinae e gada na burin jak dlli kam (r[odkowokaszubskie? - M.B.]) Por. kociewskie zalli kama (Osie, Brzeziny ...) IX 1964/4-6/91.
OPISY ETNOGRAFICZNE I TOPOGRAFICZNE

58 - Sama gospodze (mieszczka [w Krakowie]) w zaunicach od rubinw, brylantw; pery na szyjej jak groch najwikszy, a tego nie para, ale pi, om sznurkw, a jedna w drug, jak za. K 5 Krak
370.

59 - [Strj kobiecy:] Na szyji korale czerwone lub bursztynowe (te, brzowe, czerwonawe). K 10 Poz 170. 60 - Marmury s w rozmajitych kolorach w okolicach Kielc i Chcin: pod Kostomotami zielony czerwono-plamisty, przy kieleckim zamku ciemny, na Karczwce i w grze Kadzielni popielaty, koo Chcin i w grze Jerzmoniec czerwono-ctkowany, w grze Zelejowej w plamy te z czerwonemi ykami cignie si a do Miedzianki, w grze Zamkowej i Okrglicy jest brzowo-czerwony, w Szewskiej (Szewce) popielaty, pod Jedlni (Jedlnic) ty, na gruncie

'\l DIAMENT eksplikacja

430
BRYLANT - eksplikacja

miejskim Chciskim biay z osadem w pewnej czci miedzi, w Supcu brzowy, w Tarnoskale brudno-biay, w Olkuskiem w Szklarach czarny. K 18 Kie 3.
BIBLIOGRAFIA: Chev Dic 4/12, 121-122, 135, 312; De Vries Dic 211-213; D o b r o w o l s k i AR, Najpikniejsze klejnoty natury, Warszawa 1946; Duf SNT 330; Duf STB 362; F e r s m a n Aleksander, Opowiadania o kamieniach drogocennych, Warszawa 1954; F e r s m a n Aleksander, Przedziwny wiat mineraw, Krakw 1951; P i r k o w a M,, Kamtenie szlachetne, ich ezoteryczne znaczenie, waciwoci lecznicze etc, Wisla-lask Cieszyski 1938; For Sym 133-137; H e f 1 i k Wiesaw, Kamienie ozdobne Polski, Warszawa 1978; Herd Lek 62; H o l r o y d Stuart, Powell Neil, Sekrety magii, przekad z jz. angielskiego Marcin Stopa, Warszawa 1993, s. 31; K l u k Krzysztof, Rzeczy kopalnych osobliwie zdatniejszych szukanie, poznanie i zaycie, t. 2 O kamieniach w powszechnoci, o keynotach, kruszcach, ich kopaniu i o grnictwie z figurami, Warszawa 1802, s. 21-69; K o a c z k o w s k a Maria, Kamienic i klejnoty, Warszawa 1961; Kop SMit 456-457; K r z y w o b l o c k a Boena, Krzywobocka Ra, Magia klejnotw, Warszawa 1976; K r z y w o b o c k a Boena, Krzywobocka Ra, Tajemnice klejnotw, Warszawa 1983; Krzy w o b l o c k a - L a u r o w Ra, Drosze od zota, Warszawa 1974, s 36-70; M a l a n k i e w i c z Kazimierz, Kamienie szlachetne, Warszawa 1967; M a l a n k i e w i c z Kazimierz, Rozprawa Teofrasta O kamieniach", [w:] Studia i materiay z dziejw nauki polskiej, seria C, Historia nauk matematycznych, fizyko-chemicznych i geologiczno-geograficznych, z. 17, Warszawa 1972, s. 217-232; M a z u r k i e w i c z Magorzata, Drogie kamienie w ludowym jzykowym obrazie wiata, [w:] Jzyk a kultura, t. 2, pod red. J. Puzyniny i J. Bartmiskiego, Wrocaw 1989, s. 165-183; SKS Lec 164-165; S o b o l e w s k i W., Nie-zwyke mineray, Warszawa 1951; SSS! 359-360; Tom Drz 49.

-ALABASTER, BRYLANT, BURSZTYN, DIAMENT, KAMIE, KRYSZTA, MARMUR, RUBIN,

Obiekt posiadania, pragnie, darowania. P o s i a d a c z a m i B. s wadcy skarbnik 4?e, krlowa ab 38A, krlewicz 38A, pani do'6r38B, olbrzym 38B, 39c oraz inni bogaci ludzie - myliwy i5b, c, mieszczka 59, graf 38A. Jest tym, czego domaga si z waciw pieniom zalotnym przesad - panna od przyszego ma, obok wiosek, pienidzy, gospodarstwa, garderoby i zastawy stoowej 20. Maj go ze moce, zwaszcza diabe, a take moe mie go ten, kto odda dusz diabu 38A. 15. jest o z d o b i znakiem b o g a c t w a , stawianym zwykle w hierarchii tego co cenne zaraz po szczerym zocie" a przed innymi kosztownociami; moe by czci klejnotu, np. piercienia 38B, zaczarowanego sygnetu, otwierajcego zamknite drzwi 39B, szpilki 38B, zegarka 38B, zausznic 27, 59. Brylantowa jest tabakierka od krlewny-abki dla jej przyszego tecia 38B. B. s wysadzane lampy w podziemnym wiecie 39B. Ze zota i brylantw s lwy w pastwie skarbnika 47e. Zota miednica, wybita B., pena diamentw jest podarunkiem godnym krla 38B. B. moe by take zapat diaba za dusz czowieka 38A take zapat za cnot dziewczyny: zegarek z brylantami 38Bf, w pieni cnota dziewczyny jest drosza ni zegarek, dukaty, brylanty i5b, brylant zoty i5c; rwnie narzeczony jest droszy dziewczynie ni B. 1 pery drogie 26.

SZMARAGD. Magorzata Brzozowska DOKUMENTACJA-DROGlE KAMIENIE

BIBLIOGRAFIA: Chev Dic 2/193-195; De Vries Dic 135; K o a c z k o w s k a Maria, Kamienie i klejnoty, Warszawa 1961, s. 81-95; M a z u r k i e w i c z Magorzata, Drogie kamienie w ludowym jzykowym obrazie w:ata, [w:] Jzyk a kultura, t. 2, pod red. J. Puzyniny i J. Bartmiskiego, Wrocaw 1989, s. 167-168, 176-179.

BRYLANT
-DIAMENT, DROGIE KAMIENIE.

Magorzata Brzozowska
Wstp. Eksplikacja: Nazwa i waciwoci. Kolekcje. Obiekt posiadania, pragnie. Uytkowanie. Dokumentacja drogie kamienie. Bibliografia

Brylant - oszlifowany diament - jest znany w naszej kulturze od XVIII wieku. Ma wiele fizycznych i symbolicznych cech diamentu i wystpuje czsto wymiennie z -+diamentem.
= O Nazwa brylant zapoyczona przez jzyk niemiecki - Brillant - z francuskiego brillant 'byszczcy' Vas ES 1/214, zwizana jest z przypisywan B. cech -b l a s k u i w i e c e n i a. Cecha ta wystpuje najczciej w postaci sfrazeologizowa-nych porwna: zy szkliy si jak brylanty Folk odz 92, krople wody byszczay jak brylanty LL 1978/4-6/130, krople rosy lniy jak brylant piat Krak 56i; B. w i e c i NKPP brylant. Ponadto B. okrela si jako c z y s t y : fraz. czysty jak brylant/ bursztyn/ kryszta NKPP czysty 3, 4, 9. B. jest k o s z t o w n y 38, w a r t o c i o w y i5b zoty 'bardzo drogi' i5c. We frazeologizmach potocznych jest oznak wysokiej jakoci, np. robi na brylant 'bardzo dobrze', co zrobi na brylant 'dobrze wykona i zakoczy prac' Szy m SDom 1/54.

DIAMENT
Wstp Eksplikacja: Nazwy i kategoryzacje. Kolekcje. Pochodzenie. Posiadacze. Wygld. Waciwoci. Uytkowanie. Lokalizacja. Dokumentacja "drogie kamienie. Bibliografia.

+ Jako drogi kamie 47e B. tworzy stale zespoy ze zotem 47e i o z d o b a m i : diamentami 39B, klejnotami: z piercieniami 38A, oraz rubinami i perami 59 oraz, k o s z t o w n o c i a m i : z pienidzmi, acuchami, zotymi zegarkami i piercionkami, z ktrymi stanowi m a j t e k 38A, kosztownoci 38A.

W polskiej kulturze ludowej diament jest uwaany razem z -brylantem za najwartociowszy spord drogich kamieni. Stawia si go w szeregach wartociujcych zaraz po zocie i ewentualnie srebrze. Jest symbolem pikna, twardoci i najwyszej wartoci. W s t a r o y t n o c i by ceniony przede wszystkim ze wzgldu na swoj twardo dziki czemu mg by uywany do obrbki innych kamieni. Uwaano, e pozbawia trucizn jej mocy, chroni przed magicznymi praktykami, koi strach przed duchami i leczy obd For Sym 137-138. By traktowany jako doskonay kryszta Herd Lek 31. W staroytnym Rzymie diamentowy piercionek zarczynowy by gwarancj harmonijnego poycia maeskiego De Vries Dic 135.

432 _______________________ DIAMENT - eksplikacja DIAMENT eksplikacja _______ 433

Zarwno w staroytnoci, jak i w c h r z e c i j a s t w i e by symbolem jasnoci, siy, odwagi, staoci, niezachwiania w wierze i niezwycionoci For Sym 138, Lur slow 42, De Vries Dic 135. redniowieczni poeci i pisarze widzieli w nim symbol wiernoci For
Sym 139, Lur Slow 42.
=

TT D. to kamie 8, 17, rzadziej drogi metal TN Ksipol 1984. Nazwa diament przejta poprzez acin (diamantum) z grec. adamas 'niezwalczony; nie rysujcy si' Bruc SE 89, przy czym w grece nazwa ta od czasw Hezjoda bya uywana na oznaczenie najtwardszego metalu i najtwardszego drogiego kamienia De Vries Dic 135. Jest to te skarb 50, MAAE 1898/131, bogactwo 50. Przymiotnik diamentowy przyjmuje wtrne znaczenie czysto wartociujce 'kosztowny, niezwykle cenny' np. 8, 17. + Tworzy stae zespoy z innymi k o s z t o w n o c i a m i , zwaszcza zlotem, srebrem i perami - stawiany zaraz po zocie i srebrze: (a) skarbami s dyjamenty, zoto, srebro, mied K 5 Krak 42; dyjamenla, pery K 7 Krak 36; bogactwami s korale, pery, dyjamenty, busztyny 1 inne skarby 50; lampy w podziemnym pastwie s wysadzane brylantami, diamentami 39c; (b) w niebie wszystko si wiecio od zota, srebra, dyjamentw 52c, w legendarnej pieczarze ciany s byszczce od sne&ra, zota, dyamentw, karbunkulw 1 innych drogich kamieni 47d; na drugim wiecie s zoto, dyjament i rozmaite drogoci K 14 Poz 105, na Babiej Grze s zoto, dyjament, srebro Lud 1914-1918/258; paac niebieski jest zbudowany z pere, dyjamentw, rubinw i najszacowniejszych kosztownoci 52b; (c) w paacu si wiecio od srebra, zota, diamentw 47c; kolejno - srebrna panna, srebrny ptak, srebrna klatka, zota ..., diamentowa ... znalezione w podziemiach 44; dary zmarego ojca dla synw kolejno srebrny, zoty, diamentowy munsztuk 45; (d) stroje i klejnoty: strj krlowej wieci si od srebra, zota a diamentw 38B; ozdoby czarnego czowieka to dyjament, pery, acuchy 35; ozdoby dziewczyny - zoto i drogi diament 30; ozdoby Kopciuszka - zoto, srebro, diamenty 38B; (e) prezenty od gobia dla rnych osb (w koldzie): tysic zotych, dyjamenty, piercie zoty, capka lisia 5, podob. i5a; (f) szmaragdy, dyjamenty maj dla chopca mniejsz warto ni najlichsze sprzty ktrych moe uywa razem z ukochan 14; (g) w pieniach weselnych D. i pery: dyjament midzy perami to dziew czyna/chopiec midzy druhnami 10, 28; (h) [trumna ze] zota, reba, dyjamentu 38B.
x

O D. jest t wa r d y TN Gorajec 1984 i d r o g i 30, Bart Lub 262; zloty 1; Kamie zoty/biay diamentowy jest zestawiany z pann i jest symbolem czystoci 8, 17, ->biay kamie, ->zoty kamie. Mwi, e jest pikny: l i c n y , co cud MAAE 1898/I3i, najliczmejszy lOa, najlicmejsy 28, najpikniejszy lob, przecysty ioa. W pieniach taki jak D. jest (a) chopiec: ksi kiejby dyjamencik Gaj Rozw 118, starosta jak dyjamencik Piat Krak 262, kochaneczek jako dyjamyncik Sad Podh 124, Mika Oraw 46, kochaneczek ... wieci si jak dyjament K 12 Poz 11, por. lob; (b) dziewczyna: [crka] ... jako dyjament ioa; dziewczyna jako dyjamentu blask Pies l 2/336, por. lOa, 28. W przemowach weselnych i pieniach zalotnych bardziej wartociowe ni D. jest cnota dziewczyny 8, i5a, 16, 17; prostota pana modego 13, oczy i wosy ukochanej 14. Jfr D. to m a t e r i a , czsto wsplwystpujcy ze zotem i srebrem, z ktrego w podaniach, wierzeniach i bajkach s zbudowane/zrobione: paac niebieski 52b, urzdzenie nieba r>2c, palc topielca 47b, urzdzenie paacu 47c, urzdzenie statku Sim iopol 33; trumna 38B, a take przedmioty o szczeglnych wasnociach magicznych i/lub wyjtkowej wartoci materialnej, jak np. ko i jego uprz: ko, rzemie, uzda, podkowy 46; munsztuk 45. W baniach D. umoliwia bohaterowi przeycie 40. Bohaterowie wierze i bani maj szaty i klejnoty diamentowe (z D.): z deamantw szaty Karl SGP 1/324, ozdoby sukni 38B, czarny czowiek jest ubrany w dyjament 35, zamiast guzikw skarbnik ma D. 38B, korona krla ww 53, 54, korale [zotej kaczki] 38B. Z D. (diamentowy) jest zarczynowy lub lubny piercie 18, 39 - jako gwarancja staoci i harmonijnoci zwizku. W pieni: wianek dyjamenciany (z D.) jest mniej warty dla dziewczyny od rucianego 29, ale metafor, dyjamenty zgasy na wianku - dziewczyna stracia cnot 19, D. dziewczyny to wianek ruciany 9. W koldach D. moe by darem, np. dla Jezusa Bart Lub 349, albo dla arendarki 5. W pieniach bywa zapat, zwaszcza dla dziewczyny za cnot i5a. W pieniach miosnych wystpuje w metaforycznym zwrocie pisa scyrem dyjamentem 'kocha szczerze' 2ia, serca dyjamentem na zotym papierze 'wyraa szczer mio' 2lb, napisa pirem, a nie dyjamentem 'nie kocha szczerze' 2ic. Powszechnie znany jako n a r z d z i e do krajania szka TN Gorajec 1984. W m e d y c y n i e ludowej przeciw poronieniu radz diamentowy piercie nosi
na palcu Wisa 1894/582.

A D. jest zwykle w innym wiecie", zwaszcza w z i e m i K5Krak42, w m o r z u 50, p a a c u 47c. DOKUMENTACJA-HmOGIE KAMIENIE

O pochodzeniu D. zapisano wierzenie, e wyrzucaj je fale na morzach K 7 Krak 36; w podaniu w D. zamienia si acuszek od skarbnika Lig lsk 58. P o s i a d a c z a m i D. lub diamentowych ozdb s przede wszystkim istoty n a d p r z y r o d z o n e , zwizane ze wiatem mitw albo bani. One te daj D. ludziom. S to w40,por. 53, 54; krukiK i7Lub 200; skarbnik4Te,38B, diabe 48. Diamentowe ozdoby miewaj take najbogatsi ludzie, np. krlowa 38B, 39b, krlewna 39A, olbrzym 39B, sporad. Kopciuszek 38B. Tylko w pieniach - myliwy I5a, gob 5. D. w sfrazeologizowanych porwnaniach: w i e c i
Pies l 2/336, D.

BIBLIOGRAFIA: Chcv Dic 2/193-195, De Vries Dic 135; For Sym 137-139; Herd Lek 31; Kluk Krzysztof, Rzeczy kopalnych osobliwie zdatniejszych szukanie, poznanie i zaycie, t. 2 O kamieniach w powszechnoci, o klcynotach, kruszcach, ich kopaniu i o grnictwie z figurami, Warszawa 1802, s. 25-30; K o a c z k o w s k a Maria, Kamienie i klejnoty, Warszawa 1961; K r z y w o b l o c k a Boena, Krzywoblocka Ra, Magia klejnotw, Warszawa 1976, s. 48-93; K r z y w o b l o c k a Boena, Krzywoblocka Ra, Tajemnice klejnotw. Warszawa 1983, s. 198-203; M a l a n k i e w i c z Kazimierz, Kamienie szlachetne, Warszawa 1967, s. 109-148; M a z u r k i e w i c z Magorzata, Drogie kamienie w ludowym jzykowym obrazie wiata, [w:] Jzyk a kultura, t. 2, pod red. J. Puzyniny i J. Bartmiskiego, Wrocaw 1989, s. 168-170, 176-179; Wrt Hoff 2/194-196, s. 141-174. ->BIAY KAMIE, BRYLANT, DROGIE KAMIENIE, ZOTY KAMIE.

si 38B, 47c, 52c, K 12 Poz 11; Magorzata Brzozowska

47d; lni Bart Lub

od D. bije jasno K 17 Lub 200; blask

bySZCZy

349; l i g o c e

si 38B; g a n i e 19.

434
DURSZTYN - eksplikacja DURSZTYN eksplikacja __________________________ 435

BURSZTYN
Wstp. Eksplikacja: Nazwy i kategoryzacje. Rodzaje. Kolekcje. Pochodzenie. Wygld. Waciwoci. Obiekt. Uytek. Lokalizacja. Dokumentacja "drogie kamienie. Bibliografia.

Bursztyn naley do nielicznych powszechnie znanych i dostpnych drogich kamieni. Ma rozbudowan mitologi dotyczc pochodzenia z ez ludzkich oraz szerokie zastosowanie lecznicze, apotropeiczne (jako kadzido) oraz jako dar. W jzyku g r e c k i m nazwany elektron, przy czym ta sama nazwa oznaczaa i pewien rodzaj metalu, delikatny brz, i emali, i mieszanin zota i srebra (tzw. biae zoto) For Sym 143. Arabskie amber jest tumaczone jako am-ber 'syn soca' De Vrim Dic 12, niewtpliwie z uwagi na charakterystyczn barw bursztynu. Wedug mitologii greckiej bursztyn powsta z ez Heliadw opakujcych mier Faetona albo wg mitologii g e r m a s k i e j z ez Frei, poszukujcej Svipdaga; symbol soca (podobnie w Starym Testamencie) De Vries Dic 1 2. W wierzeniach greckich i s k a n d y n a w s k i c h symbolizowa niemiertelno De Vnes Dic 12. Powszechnie uywany jako lek dajcy si, szczcie i dugowieczno, chronicy przed chorobami garda i lunatykowaniem De
Vries Dic 12.
= Nazwa bursztyn pochodzi od rdniem. bornsten lub wschodniopruskiego bornstein Klug EW 67-68, tj. 'palcy si kamie', co wie si cile z jego wygldem, funkcjami kultowymi i leczniczymi. Do zastosowania B. odnosi si jego kurpiowska nazwa kadzido, do cech wygldu nazwa- ty kam(ie), zdti kam / zalti kama (Kaszuby). Nazwa jantar zostaa zapoyczona z litew. gentaras (Kurpie) Klug EW 68. H Uwaany za kamie, kam 57, cho zapisano te nowsze opinie, wedle ktrych to ywica z drzewa jakoby drogi kamie Lud 1947/296, zizica [= ywica] od potopu swata 49. ty S rne rodzaje B. wyrniane na podstawie barwy: szum 'B. bardzo kruchy i dlatego najmniej wartociowy', blankier 'B. wieccy si bardzo', cacko 'B. przeroczysty', kapuciak 'B. biay' Lud 1952/414, pomyk 'B. czerwony' 37, Lud 1952/414, knoch 'B. bladoty, kociany' 37, Lud 1952/415, brandsztych 'mae kawaki B.' Lud 1952/415 (zob. niej). Odmiany B. kopanego w ziemi nazywano gruntowym, dla odrnienia od wodnego, botnego, torfowego i in." PSL 1973/4/191.

B. najczciej ma k o 1 o r waciwy tylko sobie i od niego nazwany b u r s z t y n o w y m Szym SDom 1/60, K 17 Lub 78. Jest wic Zazwyczaj lty 60, NKPP ty 1, Wisa 1895/557; alti 57, miodowy PSL 1964/3/m, PSL 1973/4/191, 194; to-, jasnomiodowy PSL 1973/4/191; bladoty knoch 37, metaf. bursztyny ze zota (zarazem okrelenie tej barwy i duej wartoci) 15; czerwony PSL 1964/3/m - tzw. pomyk 37; czerwonawy 60, PSL 1973/4/191; brzowy 60; rzadziej B. bywa koloru koci, biay PSL 1964/3/m; jasnozielonkawy - kapuciak PSL 1964/3/m, PSL 1973/4/191; a nawet czarny, przepow. bursztyn czarny, szczsc marne NKPP bursztyn 1. Jest ceniony za p r z e j r z y s t o i c z y s t o : fraz. czysty NKPP czysty 4; jak za cysty i przejzysty ... przyciemniay, zamglony, zachmuzony jekby ... brudny [zaley od tego, z czyich ez powsta] 49. B. bywa porwnywany z oczami (i odwrotnie), przez co podkrela si, e jest adny, por. Ocy jek burtyn Lud 1952/401. Metaf. bursztyny to skwarki ze soniny Lud 1952/401, podob. PSL 1973/4/196. Czasem w D. w porodku daj si widzie muchy, mrwki, rybki, pajki, abki, wierszcze, drzewka, jaszczurki" Lud 1947/296. O Jest przede wszystkim t w ar d y PSL 1964/3/m, ma ponadto wasno przyc i g a n i a do siebie drobnych przedmiotw. Cignie, jak mwi, bursztyn dziebo somy NKPP bursztyn 2. Pali s i , wydajc przy tym przyjemny zapach 49, odpdzajc ze moce Wisa 1894/764, 1895/497. B. jest kosztowny i wartociowy, traktowany jako oznaka bogactwa. B. jest przedmiotem poszukiwa np. Folf Zagnr 1215, h a n d l u - razem z koralami, perami, dyjamentami 50; kradziey Sim lOpoi 141; bywa darem, zob. niej. O dobrej ziemi mwi, e jest z bursztynem PSL 1973/4/196. Jest uywany gwnie do wyrobu o z d b , zwaszcza korali i paciorkw do naszyjnikw 49, Szym SDom 1/60, PSL 1962/3/164, PSL 1964/3/m, PSL 1973/4/192, 195 (przeniesiono nawet nazw z B. na bursztynowe paciorki i korale, np. Karl SGP 1/141, LL 196I/4-6/92), spinek do koszul K 41 Maz 234, PSL 1955/1/53, PSL 1962/3/164 i do kapeluszy PSL 1964/3/m i innych. W pieni weselnej piewaj o bursztynowych pmiskach, lipowych stolach, toruniowych obrusach na weselu 6. B. bywaj d are m dla narzeczonej, razem ze spdnicami i korolami Kom Tatr 30. W oczepinowej pieni weselnej zbieraj dla panny modej na wyposaenie matki, zwaszcza na burstyny, zby miaa ad-nych /pikny eh / samych / czterech synw / crki i syny 7. W l e c z n i c t w i e ludowym jest stosowany w rnych postaciach jako lek na ble gowy LL 1976/3/45,48, PSL 1973/4/196, TN Zamch 1984, na ble gowy i schorzenia ucha Kul wic! 3/413-, zmczenie LL 1976/3/45 i na wzmocnienie LL 1976/3/48; na oczy TN Zamch 1984, PSL 1973/4/196; na astm LL 1976/3/47, na grulic Kul wiei 3/426 i choroby we-wntrzno-plucne PSL 1973/4/196; na katar PSL 1973/4/196 i zabezpieczajcy przed gryp LL 1976/3/48; na reumatyzm LL 1976/3/48; przeciw padaczce (razem z perami, kamieniem szmaragdowym, koralami czerwonymi, jemio dbow i zotem malarskim) 55, taczce Wisa 1891/423; na powikszon tarczyc LL 1976/3/47; do okadzania boleci zwanej macic (razem z pirami i obcitymi wosami pacjentw) K 40 MazP 69. Uywaj go take jako k a d z i d 1 a 49, od czego pochodzi kurpiowska nazwa B. kadzido NKPP kadzi i, do kadzenia w izbach i stajniach, aby oddala ze duchy i czarownice Wisa 1894/764, Wisa 1895/497, do kadzenia w kociele PSL 1973/4/198. W tym celu jest powicany w dzie Trzech Krli (razem z kred).

T B. uznawany za bogactwo i s k a r b 50 tworzy stae zespoy z koralami, perami, dyjamentami 50.

x

Powszechne jest przekonanie, e B. powsta z ywicy drzew 49, Lud 1947/296, a zwaszcza sosny Wedug gadki kurpiowskiej B. to ludzkie zy, gdy w czasie potopu ludzie pakali, a ich Izy wpadajc w wod zamieniay si w B. - tym janiejsze i czystsze, im bardziej niewinni ludzie pakali 49A. B. na Kurpiach wykopuje si z ziemi, czym zajmuj si bursztyniarze. Jeli ktry z nich umrze, mwi, e poszed na tamten wiat burtyn kopa Lud 1952/401, podob
PSL 1973/4/191, PSL 1964/3/111. PSL
1973/4/196.

436
4:57
KRYSZTA eksplikacja MARMUR eksplikacja

A Jest przede wszystkim rzadziej - w z i e m i 49B.

wodzie

np. 49, cilej -

morzach

np 50, domu modych lub ich rodzicw 3, 12, 22, K 40 MazP 154 oraz paacu niebieskiego 52a, paacu topielca/utopca: 36, gr K 14 Poz 135. O K. jest c z y s t y , co jest sfrazeologizowane w porwnaniu czysty jak krysz-ta/brylant/bursztyn czysty 9, 3, 4, Szym SDom 3/438. Jak kryszta jest te woda -NKPP woda 88, K 40 MazP 6, woda krysztaowa S SFr 1/361. K. jest p r z e z r o c z y s t y , w sfrazeologizowanym porwnaniu: przezroczysty jak krysztal/aabaster NKPP przezroczysty. Jest miar p i k n a , np. ko [pikny] jak kfistd MAAE 1898/131.
NKPP

DOKUMENTACJA-+DROGIE KAMIENIE

BIBLIOGRAFIA: Chev Dic 1/45-46; De Vries Dic 12; For Sym 143; G r a b o w s k a Janina, Polski bursztyn, Warszawa 1982; H e f l i k Wiesaw, Kamienie ozdobne Polski, Warszawa 1978, s. 38-40; K a t i n a s W., Jantar i jantaronosnye otloenija juznoj Pribaltiki, W ilnus 1971; K o a c z k o w s k a Maria, Kamienie i klejnoty, Warszawa 1961, s. 11-16, 274-279, 280-284; K o s m o w s k a - C e r a n o - wicz Barbara, Konart Tomasz, Tajemnice bursztynu, Warszawa 1989; K o s s a k Zofia, Bursztyn, Warszawa 1972; K r z y w o b o c k a Boena, Kr2ywobocka Ra, Magia klejnotw, Warszawa 1976, s. 201224; K r z y w o b o c k a - L a u r o w Ra, Drosze od z ot a, Warszawa 1974, s 57-70; Luka Leon Jan, Wierzenta pogaskie na Pomorzu Wschodnim w staroytnoci i we wczesnym redniowieczu, Gdask 1973, s, 69-71; M a l a n k i e w i c z Kazimierz, Kamienie szlachetne, Warszawa 1967, s. 271-276; M a z u r k i e w i c z Magorzata, Drogie kamienie w ludowym jzykowym obrazie wiata, [w:] Jzyk a kultura, t. 2, pod red. J. Puzyniny i J. Bartmiskiego, Wrocaw 1989, s. 174, 176-179; P c z a l s k a Anna, Zoto pnocy. Opowieci o bursztynie, Katowice 1981; SKSI Lec 56-57; SSS 206-208; W e d d i n g t o n J., Amber golden Legacy oj Time, Rotunda", vol. 17, nr 4, Ontario-To-ronto 1985; Wrt HofT l/109!"1093

--DROGIE KAMIENIE

Magorzata Brzozowska

W bajkach jest m a t e r i a e m , z ktrego s zbudowane: paac niebieski 52a i paace topielca 47b i utopca 51. Krysztaowe s przede wszystkim okna - w marmurowym paacu czarnoksinika 47a. W pieniach miosnych okna krysztaowe 22 (sporad. w weselnych 12, koldach 3) wsplwystpuj najczciej z marmurowymi cianami 3, 22a, d, e, f, marmurowymi sioami 22d, marmuiowym zamkiem 22c, malowanymi cianami 22h i in. dostatkami w wyidealizowanym domu dziewczyny (ewent. jej matki, sporad. chopca). Przedmioty z K. s zawsze znamieniem b o g a c t w a i pozostaj w zwizku z K - drogim kamieniem; by moe peni take (zw. szyba i okna) funkcj ochrony wntrza lub waciciela przed zym spojrzeniem (urokiem) De Vnes Dic 121. Niekiedy K. suy do wrenia Mosz Kul 2/375. K. jest materiaem do wyrobu naczy; krysztaowe (z K.) mog by np. salaterki
Szym SDom 3/438, flaszka 11.

KRYSZTA
DOKUMENTAC.lA-DROGIE KAMIENIE DIDLIOGRAFIA: Chev Dic 2/135-137; De Vries Dic 121-122; H e f l i k Wiesaw, Kamienie ozdobne Polski, Warszawa 1978, s. 6; Herd Lek 75; K l u k Krzysztof, Rzeczy kopalnych osobliwie zdatniejszych szukanie, poznanie i zaycie, t. 2 O kamieniach w powszechnoci, o kleynotach, kruszcach, ich kopaniu i o grnictwie z figurami, Warszawa 1802, s. 53-56; K r z y w o b o c k a Boena, Krzywobocka Ra, Tajemnice klejnotw, Warszawa 1983, s. 30-54; M a l a n k i e w i c z Kazimierz, Kamienie szlachetne, Warszawa 1967, s. 196-198; M a z u r k i e w i c z Magorzata, Drogie kamienie w ludowym jzykowym obrazie wiata, [w:] Jzyk a kultura, t. 2, pod red. J. Puzyniny i J. Bartmiskiego, Wrocaw 1989, s. 171-172, 176-179; Wood E., Krysztay i wiato, Warszawa 1967; W6rt HofT 5/576-594. -DROGIE KAMIENIE.

Wstp, Eksplikacja: Nazwa. Kolekcje. Waciwoci. Uytek. Dokumentacja ^drogie kamienie. Bibliografia.

W polskiej kulturze ludowej kryszta jest wzorcem czystoci i przezroczystoci oraz oznak bogactwa. W s t a r o y t n o c i by uznawany za jeden z drogich kamieni, a ze wzgldu na sw przezroczysto traktowano go jako symbol zjednoczenia przeciwiestw -ducha i materii De Vries Dic 121, Herd Lek 75. By te symbolem czystoci, mdroci i wiedzy De vries Dic 121, Herd Lek 75. Poniewa moe zapali wiato za pomoc promienia sonecznego, ktry przeze przechodzi, w c h r z e c i j a s t w i e sta si symbolem Maryi i Niepokalanego Poczcia Herd Lek 75. Uywano go te jako talizmanu przeciwko diabelskiemu spojrzeniu De Vries Dic 121.
=

MB.

MARMUR

Nazwa kryszta, powiadczana do licznie w tekstach ludowych, jest wywodzona od ac. crystallus tzn. 'ld; kryszta grski, puchar z krysztau grskiego' SI SE 3/202. Definicje K. w sownikach jzyka polskiego wskazuj na to, e znaczenie 'odmiana kwarcu, drogi kamie' dominowao w polszczynie oglnej co najmniej do schyku XIX w., kiedy to zaczo si upowszechnia specjalistyczne dotychczas znaczenie K. 'rodzaj szka', dlatego przyjmujemy, e K. jest rodzajem drogiego kamienia. W pieniach zalotnych i weselnych oraz bajkach K. wsp wystpuje z koszt o w n y m i m a t e r i a a m i (drogie kamienie, perty, diamenty, marmur, zoto, srebro) jako budulec zmitologizowanego (zgodnie z konwencj pieni obrzdowych)

Eksplikacja: Nazwy. Wygld i waciwoci. Co jest marmurowe / z marmuru? Dokumentacja -^drogie kamienie. Bibliografia.
=

Nazwa marmur (czsto w postaci marinu) pochodzi od ac. marmor, wzitego z kolei z greckiej oglnej nazwy 'kamienia' Briic SE 323, por. Vas ES 2/668; w zgodzie z tym pozostaje nazywanie go w polszczynie kamieniem np. TN Gorajec 1984, kamieniem marmurowym np. 24, drogocennym kamieniem TN Ksipol 1984. Najsilniej utrwalon cech wygldu M. jest b a r w a . Istnieje wprawdzie wiadomo tego, e marmur wystpuje ui rozmaitych kolorach 60, TN Gorajec 1984,

438
ALABASTER RUDIN eksplikacja eksplikacja __________________________ 439

ale najczciej mwi si, e jest b i a y np. LL 1964/1-2/102. Jest to jzykowo utrwalone i sfrazeologizowane w postaci popularnych porwna: biay jak marmur/alabaster; z twarz jak marmur biam NKPP biay 4. Oceniaj, e jest pikny LL 1964/1-2/102. A Tak jak inne kamienie jest t w a r d y za.i z im n y (nieczuy) NKPP zimny 4. Powszechnie uwaa si, e z M. s zrobione/zbudowane obiekty (przedmioty) zwizane z przejciem czowieka do i n n e g o w i a t a lub stanu. W baniach i podaniach marmurowe (z M.) s lub maj by: koci Kap Baj 114; paac czarnoksinika z krysztaowymi oknami i zotym dachem 47a, w war: podziemna sala, do ktrej chroni si chopiec walczcy z diabem; schody, ktre prowadz pod ziemi, do innego wiata. Czsto take marmurowe (z M.) s elementy urzdzenia c m e n t a r z a , takie jak na przykad pumiki i posgi Szym SDom 4/538, TN Gorajec 1984; krzy stoin yw 238, tablica Szym SDom 4/538, trumna K 21 Rad 72, Karl SGP 3/117. Wie si z tym take lokalizacja M. (kamienia marmuwwego): na grobie 24, 31. W pieniach miosnych zamek marmurowy 22c, ciany marmuwwe 3 (kolda), 22a, e, okno marmurowe 22f, stoy marmurowe 22d, f, por. take 12 weselna, ktre wsp wystpuj najczciej z krysztaowymi oknami 3, 22a, d, f, i innymi dostatkami, oznaczaj bogactwo i dobrobyt. One to, a take divga wybita marmurem 36 zapowiadaj maestwo i przejcie do lepszego stanu. W pieniach miosnych i zalotnych marmurowy st nawizuje by moe do otarza i mediacyjnej symboliki kamienia 23. W koldzie z M. jest Jezusowe eczko 2a i kolibka 2b.

K 5 Krak 370; w bajkach z pere, dyjamentw, R., kosztownoci jest zbudowany paac niebieski K 7 Krak 21.
DIDLIOGRAFIA: Chev Dic 4/131; De Vries Dic 394; For Sym 140; Herd Lek 138; Kluk Krzysztof, Rzec2y kopalnych osobliwie zdatniejszych szukanie, poznanie i zaycie, t. 2 O kamieniach w powszechnoci, o kleynotach, kruszcach, ich kopaniu i o grnictwie z figurami, Warszawa 1802, s. 30-33; K o a c z k o w s k a Maria, Kamienie i klejnoty, Warszawa 1961, s. 174-176; Krz ywoblo cka Boena, Krzywoblocka Ra, Magia klejnotw, Warszawa 1976, s. 94-108; K r z y w o b o c k a - L a u r o w Ra, Drosze od z o t a , Warszawa 1974, s 51-52; M a l a n k i e w i c z Kazimierz, Kamienie szlachetne, Warszawa 1967, s 148-158; M a z u r k i e w i c z Magorzata, Drogie kamienie w ludowym jzykowym obrazie wiata, [w] Jzyk a kultura, t 2, pod red. J. Puzyniny i .1. Bartmiskiego, Wrocaw 1989, s. 175, 176-179; Wort Ilolf 7/841-842. ->DROGlE KAMIENIE.

M.B.

SZMARAGD
Od czasw s t a r o y t n o c i szmaragd jest jednym z najbardziej cenionych kamieni. Przypisywano mu wasnoci lecznicze i si wieszcz For Sym 141-142. We francuskim przekadzie B i b l i i zwany barequet (od'rzuca ogie, byszcze'), co byo zwizane z jego pikn, zielon barw. W r e d n i o w i e c z n y m c h r z e c i j a s t w i e przypisywano mu zwizek z diabem Herd Lek 157. Prawdopodobnie w zwizku z kolorem budzcym skojarzenia z wiosenn przyrod uchodzi za symbol dziewictwa i czystoci ForSym 142. W polskim folklorze wspomina si go w pieniach i receptach medycznych. W pieni miosnej tworzy zesp z innymi kosztownociami: szmaragdy, dyjamenty maj dla chopca mniejsz warto ni najlichsze sprzty, ktre moe mie z ukochan K 6 Krak 448. W medycynie ludowej mia by stosowany przeciw poronieniu razem z jaspisem i komi jelenimi Wisa 1894/582; oraz przeciw padaczce PSL 1965/3/163.
DIDLIOGRAFIA: Chev Dic 2/259-261; De Vries Dic 165; For Sym 141-142; Herd Lek 157; Kluk Krzysztof, Rzeczy kopalnych osobliwie zdatniejszych szukanie, poznanie i zaycie, t. 2 O kamieniach w powszechnoci, o kleynotach, kruszcach, ich kopaniu i o grnictwie z figurami, Warszawa 1802, s. 36-38; K o a c z k o w s k a Maria, Kamienie i klejnoty, Warszawa 1961, s. 221-225; Krzywoblocka Boena, Krzywoblocka Ra, Magia klejnotw, Warszawa 1976, s. 108-127; K r z y w o b o c k a - L a u r o w Ra, Drosze od zota, Warszawa 1974, s 47-49; M a l a n k i e w i c z Kazimierz, Kamienie szlachetne, Warszawa 1967, s. 158-168; Wrt Hoff 8/20. -DROGIE KAMIENIE.

DOKUMENTACJA-+DROGIE KAMIENIE
BIBLIOGRAFIA: De Vries Dic 312; H e f l i k Wiesaw, Kamienie ozdobne Polski, Warszawa 1978, s. 27-31; Kluk Krzysztof, Rzeczy kopalnych osobliwie zdatniejszych szukanie, poznanie i zaycie, t. 2 O kamieniach w powszechnoci, o kleynotach, kruszcach, ich kopaniu i o grnictwie z figurami, Warszawa 1802, s. 70-73; M a l a n k i e w i c z Kazimierz, Kamienie szlachetne, Warszawa 1967, 8. 242; M a z u r k i e w i c z Magorzata, Drogie kamienie w ludowym jzykowym obrazie wiata, [w:] Jzyk a kultura; t. 2, pod red. J. Puzyniny i J. Bartmiskiego, Wrocaw 1989, s. 172-174, 176-179; M a z u r k i e w i c z Magorzata, Marmur. Dwie wersje artykuu hasowego do Sownika ludowych stereotypw jzykowych", Etnolingwistyka 3, 1990, s. 71-77; Wort Hoff 1/1456-1457. -DROGIE KAMIENIE.

MB

RUBIN
M.B.
W polskiej kulturze ludowej rubin czsto wystpuje jako synonim drogiego kamienia, w gruncie rzeczy jednak jest mao znany, i jest jednym z niewielu drogich kamieni, ktre nie maj tradycji mitologicznych For Sym 140. Nazwa pochodzi od ac. ruber 'czerwony' BrGc SE 466, por Vas ES 3/511, w zebranym materiale brak potwierdzenia utrwalenia tej cechy. Tworzy stae zespoy z innymi k o s z t o w n o c i a m i - perami, dyjamentami K 7 Krak 2i; i klejnotami - brylantami, perami K 5 Krak 370. R. jest kosztowny, cenny K 7 Krak 21, NKPP cena 3 i rzadki NKPP cena 3. R. moe by czci klejnotu, np. zausznic

ALABASTER
Nazwa drogiego kamienia wystpuje rzadko w tekstach ludowych; przypisuje mu si b i a o (blado), p r z e z r o c z y s t o i p i k n o , zwykle w postaci sfrazeologizowanych porwna typu: biay/blady jak alabaster/marmur NKPP biay 4, blady 3, przezroczysty jak alabaster/kryszta NKPP przezroczysty, pikny jak alabaster NKPP
pikny 16.

BIBLIOGRAFIA: De Vries Dic 7; H e f l i k Wiesaw, Kamienie ozdobne Polski, Warszawa 1978, s. 31-32; K o a c z k o w s k a Maria, Kamienie i klejnoty, Warszawa 1961, s. 280-284; M a l a n k i e wicz Kazimierz, Kamienie szlachetne, Warszawa 1967, s. 228; Wort Hoff 1/238. -+DROGIE KAMIENIE.

M.B.