You are on page 1of 185

LTI Notatnik filologa

Victor Klemperer 1

Spis treci
Heroizm Zamiast przedmowy......................................................................................................... 4 I LTI .............................................................................................................................................. 9 II Preludium ................................................................................................................................ 14 III Cecha podstawowa: ubstwo................................................................................................... 15 IV Partenau................................................................................................................................. 18 V Z dziennika pierwszego roku ..................................................................................................... 21 VI Trzy pierwsze sowa po nazistowsku......................................................................................... 29 VII Aufziehen .............................................................................................................................. 32 VIII Dziesi lat faszyzmu ............................................................................................................. 34 IX Fanatyczny........................................................................................................................... 39 X Twrczo rodzima................................................................................................................... 42
1

Victor Klemper er (1881-1960) urodzi si w Gorzowie Wielkopolskim (wczesnym Landsbergu) w rodzinie rabina. Jego plany yciowe byy przez duszy czas nie skrystalizowane, przerwa nawet nauk w szkole redniej, aby terminowa w domu handlowym, myla o karierze kupca, troch te podrnika. Dopiero z czasem jego zainteresowania zwrciy si ku filologii. Wrci do gimnazjum, zrobi matur i rozpocz studia romanistyczne w Monachium. Tam te habilitowa si u synnego romanisty Karla Vosslera. W latach 1920-1934 by profesorem na Politechnice w Drenie. Usunity przez reim hitlerowski, coraz bardziej ograniczany w swych prawach obywatelskich i ludzkich, uratowa ycie dziki maestwu z Aryjk i przedziwnemu trafowi, e w dniu, w ktrym miano go wywie w nieznanym kierunku, nastpia zagada Drezna. Po wojnie Wykada w Greifswaldzie i w Halle, a od 1951 r. na Uniwersytecie Humboldta w Berlinie. Obok licznych prac powiconych literaturze francuskiej (szczeglnie francuskiemu owieceniu) wyjtkowe miejsce w dorobku Klemper era zajmuje LTI, ksika o jzyku Trzeciej Rzeszy, ktra z miejsca wywoaa szeroki rozgos, miaa wiele wyda i jest niezwykle ceniona wrd znawcw. Nosi ona podtytu notatnik filologa, co wcale nie oznacza, e jej odbiorcami mog by tylko czytelnicy obeznani z przedmiotem. Autorowi udao si bowiem przedstawi zjawiska jzykowe charakterystyczne dla tego okresu historii Niemiec wyjtkowo przystpnie i interesujco. Pojcie jzyk Trzeciej Rzeszy (Lingua Tertii Imperii) rozumie on zreszt szeroko: obok zagadnie czysto jzykowych ma na myli rwnie formy ycia publicznego w Niemczech hitlerowskich, charakter plakatw, krj i barw mundurw, pozdrowienia nazistowskie itp. - w myl powiedzenia styl to czowiek...

XI Zatarcie granic......................................................................................................................... 44 XII Interpunkcja........................................................................................................................... 48 XIII Nazwy................................................................................................................................... 49 XIV Kohlenklau............................................................................................................................ 56 XV Knif........................................................................................................................................ 58 XVI Jeden roboczy dzie .............................................................................................................. 61 XVII System a organizacja ............................................................................................................ 63 XVIII Wierz w niego.................................................................................................................... 67 XIX Inseraty rodzinne jako mae repetytorium LTI ......................................................................... 77 XX Co pozostanie?....................................................................................................................... 81 XXI Niemieckie korzenie .............................................................................................................. 83 XXII Soneczny wiatopogld (z przypadkowej lektury)................................................................... 91 XXIII Kiedy dwch czyni to samo... ................................................................................................ 95 XXIV Caf Europe .......................................................................................................................102 XXV Gwiazda..............................................................................................................................106 XXVI Wojna ydowska ................................................................................................................110 XXVII ydowskie okulary .............................................................................................................116 XXVIII Jzyk zwycizcy ................................................................................................................121 XXIX Syjon..................................................................................................................................128 XXX Przeklestwo superlatywu ...................................................................................................137 XXXI Przestawi si z ruchu... ......................................................................................................143 XXXII Boks..................................................................................................................................147 XXXIII Gefolgschaft .....................................................................................................................150 XXXIV Jedna sylaba.....................................................................................................................156 XXXV Prysznic naprzemienny ......................................................................................................160 XXXVI Prba sprawdzajca..........................................................................................................164 Z powodu wyrazw Posowie ...................................................................................................180 Od tumacza ..............................................................................................................................182

Mojej onie Ewie Klemperer

Ju przed dwudziestu laty dedykujc Ci, moja droga Ewo, pewien zbir studiw, poprzedziem to uwag, e o dedykacji w zwykym sensie podarunku nie moe tu by mowy, bo i tak przecie jeste wspwacicielk moich ksiek, wszystkie one bowiem s efektem duchowej wsplnoty dbr. Sowa te pozostay aktualne do dzi. Tym razem wszake sprawa przedstawia si jeszcze nieco inaczej ni w przypadku wszystkich moich dawniejszych publikacji; tym razem jestem jeszcze o wiele mniej do takiej dedykacji uprawniony, a zarazem nieporwnanie bardziej zobowizany ni wtedy, gdy uprawialimy filologi w spokojnych czasach. Bez Ciebie bowiem nie byoby tej ksiki, a i nie byoby te od dawna tego, ktry j napisa. Trzeba by wielu bardzo ciepych sw, gdybym to chcia szczegowo wyjania. Zamiast tego przyjmij ogln refleksj filologa i pedagoga, ktra jest wstpem do tych szkicw. Ty wiesz, a i lepy by pozna, kogo mam na myli, kiedy swoim suchaczom mwi o heroizmie. Drezno, Boe Narodzenie 1946 Victor Klemperer

Mowa to wicej ni krew (Franz Rosenzweig)

Heroizm Zamiast przedmowy


Aby uczyni zado nowym potrzebom, jzyk Trzeciej Rzeszy spopularyzowa przedrostek entoznaczajcy likwidacj pewnego stanu rzeczy (pomijam przy tym kwesti, czy chodzi o zupene neologizmy, czy te o przejcie do jzyka powszechnego wyrae znanych ju uprzednio w krgach specjalistycznych). W zwizku z niebezpieczestwem nalotw trzeba byo zaciemnia mieszkania, co z kolei wymagao codziennego odciemniania [Entdunkeln]. W razie poaru dachu gaszcym nie powinny zagradza drogi adne rupiecie, wobec czego naleao strychy odrupieci [entrmpeln]. Konieczno poszukiwania nowych rde poywienia sprawiaa, e poczto z kasztanw usuwa ich gorzki smak [entbittern], itd. Dla okrelenia najpilniejszych zada, jakie stawia chwila obecna, przyja si powszechnie forma sowna utworzona w sposb analogiczny. Nazizm nieomal przyprawi Niemcy o zagad; wysiki zmierzajce do uleczenia ich z tej miertelnej choroby nazywa si dzisiaj denazyfikacj [Entnazifizierung]. Nie pragn, aby to obrzydliwe sowo pozostao trwale w jzyku, a i nie sdz, by tak miao by; z chwil gdy speni swoje aktualne zadanie, odejdzie ono w niepami i zachowa ju tylko byt historyczny. Druga wojna wiatowa dostarczya nam niejednego przykadu na to, jak wyraenie niezwykle ywe, ktremu zdaje si by sdzona niezniszczalna egzystencja, nagle przestaje istnie: znika wraz z sytuacj, ktra je zrodzia, i dopiero kiedy, pniej, bdzie o niej wiadczy niczym jaka skamielina. Taki by los wojny byskawicznej [Blitzkrieg] i przyporzdkowanego jej przymiotnika schlagartig

[nagy, byskawiczny], podobnie jak bitew wyniszczajcych [Vernichtungsschlacht] i zwizanego z nimi zamknicia w kotle [Einkesselung], jak kota wdrujcego - ju dzisiaj potrzebny jest komentarz, e chodzi tu o rozpaczliwe prby wyrwania si z okrenia zamknitych w nim dywizji - jak wojny nerww, jak wreszcie sowa Endsieg, majcego podtrzymywa wiar w to, e Hitler ostatecznie zwyciy. Przyczek w Normandii [Landekopf] przetrwa w komunikatach wojennych od wiosny do lata 1944 - y w nich jeszcze wtedy, gdy ju napcznia do niesychanych rozmiarw; kiedy za pad Pary, kiedy przyczkiem staa si caa Francja, znik nagle bez ladu i dopiero w przyszoci na wykadach historii pojawi si jego skamielina. Taki sam los bdzie te udziaem najbardziej wakiego sowa naszej przejciowej epoki: pewnego dnia sowo denazyfikacja zniknie, bo nie bdzie ju sytuacji, ktr ono miao zakoczy. Nim to wszake nastpi, upynie jeszcze sporo czasu, musz bowiem znikn nie tylko ywe lady nazistowskich czynw, ale take nazistowska mentalno, nazistowskie nawyki mylowe oraz gleba, z ktrej czerpi one swoja ywotno: jzyk narodowego socjalizmu. Ile poj i uczu zbezczeci on i zatru! W tak zwanym gimnazjum wieczorowym Drezdeskiego Uniwersytetu Ludowego i w dyskusjach urzdzanych przez Towarzystwo Kulturalne wsplnie z organizacj Freie Deutsche Jugend uderzao mnie czsto, jak bardzo modzi ludzie - bez najmniejszej zej woli i ze szczer chci zapenienia luk i skorygowania bdw w swojej zaniedbanej edukacji nadal trzymaj si nazistowskiego sposobu mylenia. Oni sami nie zdaj sobie nawet z tego sprawy; po prostu przyswojony zwyczaj jzykowy minionej epoki zbaamuci ich i sprowadzi na manowce. Rozmawialimy o sensie kultury, humanizmu, demokracji, miaem wraenie, e co wita, e ju si co przejania w tych penych dobrej woli gowach - kiedy nagle, a przychodzio to w sposb nieunikniony, kto zaczyna mwi o jakim bohaterskim zachowaniu czy o heroicznym oporze, czy w ogle o heroizmie. Z chwil kiedy pojawia si bodaj cie tego pojcia, znikaa wszelka klarowno myli i znowu tkwilimy gboko w oparach nazizmu. I nie tylko modzi ludzie, ktrzy dopiero co wrcili z frontu czy z niewoli i mieli poczucie, e niedostaje im naleytej uwagi, nie mwic ju o podziwie - nie, rwnie dziewczta nigdy nie majce nic wsplnego ze sub wojskow byy cakowicie owadnite ide opacznie pojmowanego bohaterstwa. Niewtpliwe byo przy tym jedynie to, e mylc w ten; sposb o bohaterstwie czy, eby powiedzie cilej, rozmijajc si myl z jego prawdziw istot, nie sposb byo mie naprawd waciwy stosunek do istoty humanizmu, kultury i demokracji. Ale w jakich kontekstach spotykao si ze sowem heroiczny i wszystkimi jego pochodnymi pokolenie, ktre w roku 1933 nie wyszo prawie poza elementarz? Odpowied na to musiaa by taka, e sowo to byo zawsze przybrane w mundur - w trzy rne mundury - nigdy natomiast nie wystpowao po cywilnemu. Tam, gdzie Hitler w Mein Kampf podaje oglne wskazwki co do wychowania, na pierwszy plan wysuwa si zdecydowanie element cielesny. Lubi on bardzo wyraenie tyzna fizyczna, zaczerpnite ze sownika weimarskich konserwatystw, wychwala armi wilhelmisk jako jedyn zdrow i yciodajn instytucj zdemoralizowanego poza tym spoeczestwa, a w subie wojskowej widzi gwnie lub wycznie wychowanie do sprawnoci fizycznej. Ksztacenie charakteru stoi dla Hitlera wyranie na drugim miejscu; jego zdaniem dokonuje si ono mniej lub wicej samo z siebie wanie wskutek tego, e strona fizyczna spenia w wychowaniu rol dominujc i spycha na dalszy plan stron duchow. Na ostatnim natomiast miejscu, a i to niechtnie tylko dopuszczane,

traktowane podejrzliwie i obelywie, znajduje si w tym pedagogicznym programie ksztacenie intelektu i dostarczanie mu wiedzy. Nieustannie daje o sobie zna lk przed czowiekiem mylcym, wrcz nienawi wobec mylenia. Relacjonujc pocztki swojej kariery, pierwsze wielkie sukcesy odnoszone na wiecach, nie mniej ni wasny talent krasomwczy chwali Hitler bojowego ducha czonkw swojej stray porzdkowej, z ktrej to maej grupy rozwiny si wkrtce potem SA. Brunatne oddziay szturmowe, ktre s wycznie zbrojnym ramieniem majcym napada na przeciwnikw politycznych na wiecu i wyrzuca ich z sali - oto jego waciwi pomocnicy, w bojach o serce narodu, oto jego pierwsi bohaterowie, ktrych przedstawia jako skrwawionych pogromcw wrogiej przemocy, jako wzorcowych herosw historycznych bitew staczanych w salach wiecowych [Saalschlachten], Podobny sposb obrazowania, t sam mentalno i to samo sownictwo znajdujemy w relacji Goebbelsa z jego walki o Berlin, Nie duch jest zwycizc, nie chodzi o przekonanie ludzi; tym, co przynosi ostateczne rozstrzygnicie na korzy nowej doktryny, nie jest nawet wyprowadzenie suchaczy w pole rodkami retoryki, lecz bohaterstwo najstarszych staem esamanw, starej gwardii. Przy czym relacje Hitlera i Goebbelsa znajduj uzupenienie w fachowej diagnozie naszej przyjaciki lekarki, ktra bya wtedy asystentk w szpitalu pewnej przemysowej miejscowoci w Saksonii. - Kiedy wieczorem po wiecu przywoono do nas rannych - opowiadaa czsto to od razu wiedziaam, z ktrej kto jest partii, nawet jeli lea ju rozebrany w ku: ci z ranami gowy zadanymi kuflem do piwa albo nog od krzesa to byli hitlerowcy, a ci z ranami kutymi w pucach - komunici. - Pod wzgldem sawy ma si rzecz z SA podobnie jak z wosk literatur: i tu, i tam najwysza, nigdy ju potem takich szczytw nie osigajca wietno przypada na okres pocztkowy. Drugim chronologicznie uniformem, w ktrym wystpuje nazistowskie bohaterstwo, jest ubir kierowcy wycigowego - jego kask ochronny, okulary, grube rkawice. Nazizm popiera wszelkie rodzaje sportu, a pod wzgldem czysto jzykowym wszystkie inne razem wzite nie wycisny na nim takiego pitna jak sam boks. Niemniej najdobitniejszego i najczstszego obrazu bohaterstwa dostarcza w poowie lat trzydziestych automobilista: Bernd Rosemeyer po swoim miertelnym wypadku jest przez pewien czas straw dla fantazji ludowej niemal tej samej rangi co Horst Wessel 2 (Uwaga dla moich kolegw akademickich: na temat wzajemnych stosunkw midzy stylem Goebbelsa a tomem wspomnie kobiety-pilota Elly Beinhorn, zatytuowanym Mj m, kierowca wycigowy, mona by urzdzi niezwykle interesujce seminarium). Przez pewien czas zwycizcy midzynarodowych zawodw automobilowych, za kierownic swego wycigowego wozu albo o niego oparci, albo nawet zagrzebani pod nim, byli najczciej fotografowanymi bohaterami dnia. Jeli mody czowiek nie szuka swego ideau w muskularnych - nagich lub tkwicych w mundurze SA postaciach wojownikw przedstawianych na plakatach i pamitkowych medalach tamtych dni, to niechybnie znajdowa go w kierowcach wycigowych; wsplne obu tym wcieleniom bohatera jest nieugite spojrzenie, wyraajce tward stanowczo i wol sukcesu. W miejsce auta wycigowego wchodzi od roku 1939 czog, a miejsce automobilisty zajmuje czogista. Od pierwszego dnia wojny a do upadku Trzeciej Rzeszy wszelkie bohaterstwo na wodzie, na ldzie i w powietrzu nosi na sobie mundur wojskowy. Pierwsza wojna wiatowa znaa jeszcze bohaterstwo cywilne poza frontem. Ale czy dzisiaj ma jakie znaczenie pojcie poza frontem? Czy istnieje

Horst Wessel - mody, ale zaawansowany w hierarchii partyjnej hitlerowiec, zastrzelony w styczniu 1930 r. w nie wyjanionych okolicznociach i uznany za jednego z czoowych bohaterw ruchu; uoona przez niego pie bojowa SA, nazwana pniej Horst-Wessel-Lied, bya oficjalnym hymnem NSDAP.

egzystencja cywilna? Doktryna wojny totalnej zwraca si w sposb straszliwy przeciwko swoim autorom: wszystko jest teatrem wojny, w kadej fabryce, w kadym schronie spenia si bohaterstwo typu wojskowego, dzieci i kobiety, i starcy umieraj dokadnie tak sam heroiczn mierci, jaka dawniej bywaa udziaem, czy zgoa moga by jedynie udziaem modych onierzy na polu bitwy czsto nawet w dokadnie takich samych jak tamci mundurach. Przez dwanacie lat pojcie i sownictwo heroizmu w coraz wikszym stopniu i coraz bardziej wycznie byy stosowane do mstwa wojennego, do postawy nacechowanej odwag i pogard mierci, a ujawniajcej si w sytuacji walki. Nie na prno jzyk nazizmu wprowadzi w oglny obieg nowy i rzadko dotd uywany przymiotnik utworzony przez neoromantycznych estetw: kmpferisch [bojowy], i uczyni go jednym ze swoich ulubionych sw. Sowo kriegerisch [wojowniczy] miao zakres zbyt wski, kojarzyo si tylko ze sprawami wojny, byo te zbyt prostoduszne, zdradzao ducha zaczepnoci i zaborczoci. Natomiast okrelenie kmpferisch oznacza w sposb bardziej oglny napit, nieustpliw postaw umysu i woli, ukierunkowan w kadej sytuacji yciowej na realizacj wasnych celw przez obron i atak. Naduycie, jakiego dopuszczono si wobec tego sowa, pozostaje w cisej analogii z wywiechtaniem sowa heroizm wskutek wypaczonego, niewaciwego stosowania. - Ale pan nas naprawd krzywdzi, panie profesorze! Mwic nas nie mam na myli nazistw, bo sam do nich nie nale. Ale na froncie spdziem - z pewnymi przerwami - cae lata. Czy nie jest rzecz naturaln, e w czasach wojny mwi si szczeglnie wiele o bohaterstwie? I dlaczego to bohaterstwo, ktre si wtedy ujawnia, ma by bohaterstwem faszywym? - Pojcie bohaterstwa zawiera w sobie nie tylko odwag i ryzykowanie wasnym yciem. Na to zdobywa si kady zawadiaka i kady zbrodniarz. W pierwotnym znaczeniu heros to kto, kto dokonuje czynw sucych dobru ludzkoci. Wojna zaborcza, a zwaszcza prowadzona z takim okruciestwem jak wojna Hitlera, nie ma z heroizmem nic wsplnego. - A jednak wrd moich kolegw byo bardzo wielu takich, ktrzy nie splamili si adnym okruciestwem i byli gboko przekonani - nigdy nam tego przecie inaczej nie przedstawiano - e nawet atakujc i zdobywajc obce tereny prowadzimy jedynie wojn obronn i e nasze zwycistwo wyjdzie na dobre rwnie caemu wiatu. Prawdziwy stan rzeczy poznalimy dopiero o wiele pniej i o wiele za pno... I czy nie sdzi pan, e rwnie sport moe rozwija prawdziwe bohaterstwo, e wyczyn sportowy w swoim wzorcowym charakterze moe suy dobru ludzkoci? - Niewtpliwie jest to moliwe i zapewne rwnie w Niemczech hitlerowskich zdarzali si wrd sportowcw i onierzy prawdziwi bohaterowie. Oglnie wszake biorc, wanie do bohaterstwa, jakie wystpuje w tych dwch grupach zawodowych, jestem usposobiony sceptycznie. W obu przypadkach jest to bohaterstwo zbyt gone, zbyt intratne, zbyt zadowalajce prno, aby mogo by autentyczne. Zapewne, owi kierowcy wycigowi byli typowymi rycerzami przemysu, ich karkoomne rajdy miay wyj na korzy niemieckim fabrykom, a tym samym ojczynie, i moe nawet byy z poytkiem dla ogu, przyczyniajc si do udoskonalenia konstrukcji samochodw. Ale ile tym byo prnoci, ile gladiatorskiego profitu! Tym za, czym dla sportowcw s wiece i nagrody, tym dla onierzy ordery i awanse. Nie, tylko w bardzo rzadkich przypadkach skonny jestem wierzy w heroizm, tam gdzie daje on zbyt gono o sobie publicznie zna i gdzie w razie powodzenia zanadto si opaca. Heroizm jest tym czystszy i wikszy, im jest cichszy, im mniejszy ma rozgos, im mniej jest zyskowny dla samego bohatera, im mniej dekoracyjny. Nazistowskiemu pojciu bohaterstwa

zarzucam jego stae sprzenie z elementem dekoracji, jego chepliwo. Rzetelnego, autentycznego bohaterstwa nazizm oficjalnie w ogolenie zna. Dlatego wanie zafaszowa on i zdyskredytowa cae to pojcie. - Czy zatem odmawia pan czasom hitlerowskim cichego i prawdziwego bohaterstwa? - Czasom hitlerowskim nie - przeciwnie: zrodziy one najczystszy heroizm, ale, by tak rzec, po przeciwnej stronie. Myl tu o wielu przykadach mstwa wrd winiw obozw koncentracyjnych, o wielu odwanych dziaaczach podziemia. Niebezpieczestwo cierpie i mierci byo tu nieporwnanie wiksze ni na froncie, a o jakimkolwiek dekoracyjnym sztafau zupenie przecie nie mogo by mowy. Tym, co tutaj zagldao w oczy, nie bya chlubna mier na polu chway, lecz w najlepszym wypadku mier zadana gilotyn. Ale i tak, cho brakowao tu zupenie dekoracyjnej otoczki i cho bohaterstwo to byo bezspornie autentyczne, ludzie ci nie byli pozbawieni pewnej wewntrznej podpory i otuchy: rwnie i oni wiedzieli, e nale do jakiej armii, ywili mocn i dobrze ugruntowan wiar w ostateczne zwycistwo swojej sprawy , mogli zabra ze sob do grobu dumn nadziej, e ich imi powstanie kiedy z martwych z tym wiksz chwa, im bardziej haniebnego dokonano na nich teraz mordu. Ale znam bohaterstwo jeszcze o wiele bardziej pozbawione wszelkiej pociechy, o wiele cichsze, znam heroizm, ktremu brak byo jakiegokolwiek wsparcia w postaci poczucia wsplnoty z jak armi czy grup polityczn, jakiejkolwiek nadziei na przysz chwa, heroizm nastawiony wycznie sam na siebie. Byo to tych kilka aryjskich on (zbyt wiele ich nie byo), ktre wbrew wszelkim naciskom nie zgodziy si opuci swych mw-ydw. Jake wyglda dzie powszedni tych kobiet! Jakie musiay znosi obelgi, pogrki, razy, opluwania, jakie wyrzeczenia, kiedy swoje skpe racje ywnociowe dzieliy ze swymi mami, zdanymi na godowe kartki ydowskie, gdy tymczasem ich aryjscy koledzy w fabryce otrzymywali dodatkowe przydziay dla ciko pracujcych. Jak musiay mie wol ycia, kiedy leay chore pod brzemieniem caej haby i drczcej ndzy, kiedy szerzce si dokoa nich przypadki samobjstw podsuway ncc szans uwolnienia si na zawsze od Gestapo! Wiedziay, e ich mier pocignie za sob nieuchronnie zgub ma, bo oderw go od nie ostygych jeszcze zwok ony-Aryjki i wyl w miertelny transport. Jakiego potrzeba byo stoicyzmu, jakiej samodyscypliny, aby upadajcego ze zmczenia, zgnbionego, zrozpaczonego ma nieustannie podnosi na duchu. W ogniu granatw na polu bitwy, w huku walcego si schronu przeciwlotniczego, nawet w obliczu szubienicy dziaa moment swoistego patosu, ktry stanowi pewne wsparcie - ale w nkajcym marazmie obrzydego dnia powszedniego, po ktrym ma nastpi nieprzejrzana liczba nastpnych rwnie obrzydych dni powszednich, c tutaj moe podtrzyma na duchu? Pozosta w tej sytuacji siln, na tyle siln, aby temu drugiemu mc cigle perswadowa i nieustannie wbija do gowy, e przyjdzie godzina wybawienia, e obowizkiem czowieka jest doczeka jej, pozosta w tej sytuacji siln, kiedy si jest cakowicie zdan na siebie, bez adnego oparcia w grupie, bo dom ydowski, pomimo swego wsplnego wroga i wsplnego losu, i pomimo swego jzyka grupowego nie stanowi adnej grupy - oto heroizm ponad wszelkie heroizmy. Nie, czasom hitlerowskim zaiste nie zbywao na bohaterstwie, ale we waciwym hitleryzmie, w spoecznoci hitlerowcw istnia jedynie heroizm spycony, wypaczony i zatruty - wystarczy pomyle o wznoszonych butnie pucharach i brzku orderw, wystarczy pomyle o napuszonych sowach pochlebstw, wystarczy pomyle o bezlitosnych mordach...

Czy rodzina sw bohaterskich naley do LTI? Waciwie tak, bo s one w niej gsto rozsiane i wyraaj zawsze swoiste zakamanie i brutalno nazizmu. Wi si te cile z hymnami pochwalnymi na cze wybranej rasy germaskiej: wszystko bowiem, co heroiczne, jedynie z niej si wywodzi. I waciwie nie, bo wszystkie wypaczenia i spycenia ciyy na tej rodzinie sw ju przed okresem Trzeciej Rzeszy. Dlatego wspominam tu o niej na marginesie, jakim jest przedmowa. Jeden zwrot wszake trzeba odnotowa jako specyficznie nazistowski, a to ju choby ze wzgldu na otuch, jakiej by on rdem. W grudniu 1941 Paul K. przyszed kiedy z pracy rozpromieniony. Przeczyta po drodze komunikat wojenny. - Marnie im idzie w Afryce - powiedzia. - Czyby si do tego rzeczywicie przyznawali - zapytaem - przecie zawsze donosz tylko o zwycistwach. - Pisz: nasze bohatersko walczce oddziay To bohatersko brzmi jak nekrolog, moe mi pan wierzy. Od tego czasu sowo bohatersko wiele, wiele jeszcze razy brzmiao w biuletynach jak nekrolog i nigdy nie mylio.

I LTI
Byo BDM i HJ, i DAF3, i niezliczona liczba innych podobnych skrtw. Najpierw jako zabawa w parodi, pniej jako prowizoryczna pomoc dla pamici, co w rodzaju wzeka na chustce do nosa, a ju wkrtce potem i przez wszystkie te nieszczsne lata jako samoobrona, jako do siebie samego skierowane wezwanie SOS - widnieje w moim dzienniku signum LTI. Wyglda ono uczenie, podobnie do owych dwicznych obcych wyrazw, ktrych Trzecia Rzesza tak przecie lubia niekiedy uywa: gwarant brzmi jako waniej ni porczyciel, a dyfamacja groniej ni zniesawienie. (Moe te nie kady to rozumie, a wtedy wraenie jest tym silniejsze). LTI: Lingua Tertii Imperii, jzyk Trzeciej Rzeszy. Czsto przypomina mi si stara berliska anegdota, chyba z mojego piknie ilustrowanego Glassbrennera4, humorysty rewolucji marcowej - ale gdzie si teraz podziewa moja biblioteka, w ktrej mgbym to sprawdzi? Czy celowe byoby dowiadywa si o to na Gestapo?... - Tato - pyta wic chopczyk w cyrku - co ten czowiek na linie robi z drkiem? - Guptasie, to jest drek do utrzymywania rwnowagi, a on si go trzyma. - Aj, tato, a jakby go wypuci? - Ty guptasie, przecie si go trzyma mocno. Mj dziennik by dla mnie w tamtych latach niejednokrotnie drkiem-balansjerem, bez ktrego sto razy spadbym w przepa. W godzinach zniechcenia i beznadziejnoci, w nie koczcej si monotonii mechanicznej pracy w fabryce, u oa chorych i umierajcych, przy grobach, we wasnej
3

BDM (Bund Deutscher Mdel - Zwizek Dziewczt Niemieckich) i HJ (Hitlerjugend - Modzie Hitlera) - masowe hitlerowskie organizacje modzieowe. DAF (Deutsche Arbeitsfront - Niemiecki Front Pracy) - hitlerowska organizacja skupiajca przymusowo wszystkich pracujcych, ktra zastpia rozwizane w r. 1933 i zakazane zwizki zawodowe. 4 Adolf Glassbrenner (1810-1876) - niemiecki satyryk i publicysta.

udrce, w chwilach najwikszego pohabienia, w momentach, kiedy serce fizycznie odmawiao posuszestwa, zawsze byo mi pomocne to do siebie samego zwrcone wezwanie: obserwuj, studiuj, zapamitaj, co si dzieje - jutro bdzie to ju wyglda inaczej, jutro bdziesz to ju inaczej odbiera; zatrzymaj wszystko w pamici tak, jak to si teraz jawi i jak na ciebie dziaa. To wezwanie, aby stawia siebie ponad sytuacj i zachowa wewntrzn wolno, przybrao wkrtce posta zawsze skutecznej tajemnej formuy: LTI, LTI! Nawet gdybym mia zamiar - jakiego nie mam - opublikowa cay dziennik z tamtych czasw ze wszystkimi opisanymi w nim codziennymi przeyciami, jako tytu dabym mu to wanie signum. Mona by je rozumie metaforycznie. Podobnie bowiem jak zwyko si mwi o obliczu jakiego okresu czy jakiego kraju, tak samo to, co wyraa pewn epok, mona nazywa jej jzykiem. Trzecia Rzesza przemawia jzykiem przeraliwie jednolitym. Ta monotonna jednolito bije ze wszystkich przejaww jej ycia i z caej jej spucizny: z fanfaronady paradnych budowli i z ich gruzw, z typu onierza, esamana i esesmana, utrwalonego jako posta-idea na coraz to innych i zawsze jednakowych plakatach, z jej autostrad i grobw masowych. Wszystko to jest jzykiem Trzeciej Rzeszy i o wszystkim tym bdzie oczywicie na tych kartach mowa. Jeli czowiek przez dziesitki lat uprawia jaki zawd, i uprawia go z satysfakcj, to przecie wyciska on na nim silniejsze pitno ni wszystko inne. Dlatego wanie jzyk Trzeciej Rzeszy - dosownie i w sensie nieprzenonie filologicznym - by dla mnie tym, czego si najmocniej uchwyciem i co stanowio mj balansjer w pustce codziennych dziesiciu fabrycznych godzin, w grozie domowych rewizji, aresztowa, udrk itd., itd. Cytuje si czsto zadanie Talleyranda, e jzyk istnieje po to, aby ukrywa myli dyplomaty (czy w ogle czowieka przebiegego i o podejrzanych intencjach). Ale rzecz ma si akurat odwrotnie. To, co kto pragnby ukry - czy tylko przed innymi, czy przed samym sob - a take co nosi w sobie niewiadomie, wanie jzyk wydobywa na wiato dzienne. Taki jest te chyba sens porzekada: Le style c'est lhomme; sowa czowieka mog by kamliwe, ale styl jego jzyka ukazuje bez osonek jego istot. Mj stosunek do tego waciwego (w rozumieniu filologicznym) jzyka Trzeciej Rzeszy ukada si osobliwie. Na samym pocztku, kiedy jeszcze nie doznawaem przeladowa albo byy one tylko nieznaczne, prawie nie chciaem o nim sysze. Miaem dosy jzyka okien wystawowych, plakatw, brunatnych mundurw, sztandarw, ramion wypronych w hitlerowskim pozdrowieniu, starannie przystrzyonego wsika Hitlera. Uciekaem, zagrzebywaem si w swojej pracy zawodowej, prowadziem wykady, usilnie starajc si nie dostrzega coraz bardziej pustoszejcych awek przed sob, pracowaem zawzicie nad swoim osiemnastym wiekiem w literaturze francuskie j. Dlaczego miabym sobie lektur nazistowskiego sowa drukowanego jeszcze bardziej zatruwa ycie, i tak ju zatrute przez ogln sytuacj? Jeli przez przypadek albo omyk wpada mi w rce jaka nazistowska ksika, odrzucaem j po przeczytaniu pierwszego rozdziau. Jeli gdzie na ulicy rycza gos Fhrera albo jego ministra propagandy, omijaem gonik szerokim ukiem, a przegldajc gazety dbaem skrupulatnie o to, aby z obrzydliwej mazi przemwie, komentarzy i artykuw wyawia nagie fakty, ktre w swojej nagoci byy i tak ju dostatecznie ponure. Kiedy potem przeprowadzono czystk stanu urzdniczego i utraciem katedr, tym bardziej usiowaem si odizolowa od wspczesnoci. Rni niemodni owieceniowcy, od dawna pogardzani przez kadego, kto si jako tako szanuje, Wolterowie, Monteskiusze i Dideroci byli i dawniej moimi ulubiecami. Teraz mogem cay czas i ca energi powici swemu powanie zaawansowanemu dzieu. Jeli chodzi o osiemnasty wiek, to w

drezdeskim Paacu Japoskim5 czuem si przecie jak ryba w wodzie; adna biblioteka niemiecka, nawet sama paryska Biblioteka Narodowa, nie mogaby by dla mnie lepsz kopalni materiaw. Ale potem spad na mnie zakaz korzystania z bibliotek i w ten sposb wytrcono mi z rki dzieo mego ycia. A pniej przyszo wypdzenie z domu, a jeszcze pniej wszystko inne, kadego dnia co innego. Teraz drek-balansjer sta si moim najpotrzebniejszym przyrzdem, a jzyk aktualnego czasu przedmiotem mego najywszego zainteresowania. Obserwowaem coraz dokadniej, jak rozmawiaj ze sob robotnicy w fabryce, jak mwi bestie gestapowskie i jakiego jzyka uywa si u nas, w ogrodzie zoologicznym penym klatek z ydami. Wikszych rnic nie mona tu byo dostrzec; waciwie nie byo adnych. Wszyscy - zwolennicy i przeciwnicy, korzystajcy z dobrodziejstw systemu i jego ofiary - posugiwali si tymi samymi wzorcami. Prbowaem te wzorce uchwyci, co okazao si pod pewnym wzgldem niezwykle proste, wszystko bowiem, co w Niemczech drukowano i mwiono, byo przecie w peni normowane urzdowo przez parti; to, co jako odbiegao od jedynej dopuszczalnej sztampy, w ogle nie docierao do publicznoci. Ksika i gazeta, i pismo urzdowe, i formularze jakiejkolwiek instytucji - wszystko to pywao w tym samym brunatnym sosie, a ow absolutn jednolitoci jzyka pisanego tumaczy si te unifikacja stylu mwionego. Kiedy jednak dla tysica innych ludzi zbieranie tych wzorcw mogoby by dziecinn zabawk, dla mnie byo ono niezwykle trudne i zawsze niebezpieczne, a niekiedy cakowicie niemoliwe. Kupno, a take wypoyczanie wszelkiego rodzaju ksiek, czasopism i gazet byo bowiem czowiekowi noszcemu gwiazd zakazane. To, co si miao potajemnie w domu, stanowio rdo niebezpieczestwa i musiao by chowane pod szafami i dywanami, na piecach i karniszach, albo trzymane z wglem jako materia na podpak. eby takie rodki ostronoci okazay si skuteczne, trzeba byo oczywicie mie szczcie. Nigdy, w cigu caego ycia, adna ksika nie wywoaa w mojej gowie takiego szumu jak Mit Rosenberga6. Nie eby bya to lektura tak niezwykle gboka, trudna lub wstrzsajca, lecz dlatego, e Clemens wali mnie tym tomem po gowie przez dobrych kilka minut. (Clemens i Weser byli to dwaj szczeglni drczyciele drezdeskich ydw, znani powszechnie jako Bandzior i Pluja). - Jak ty miesz, ydowska winio, czyta tak ksik? - rycza Clemens. Wydawao mu si to czym w rodzaju profanacji hostii. - W ogle jakim prawem masz tu ksik z wypoyczalni? - Jedynie fakt, e tom ten co mona byo udowodni - zosta wypoyczony na nazwisko mojej ony-Aryjki i e znajdujca si w nim kartka z notatkami ulega podarciu, nim zostaa rozszyfrowana, uratowa mnie wtedy przed kacetem. Cay materia musiaem uzyskiwa krtymi drogami i wykorzystywa potajemnie. A ilu rzeczy w aden sposb nie mogem zdoby! Kiedy prbowaem dotrze do skomplikowanego sedna problemu, kiedy,

Paac Japoski - jeden z cenniejszych obiektw architektonicznych Drezna, zbudowany przez Augusta Mocnego; by do r. 1945 siedzib bardzo bogatej Saskiej Biblioteki Krajowej. 6 Der Mythus des XX. Jahrhunderts (Mit XX wieku) - ksika, w ktrej Alfred Rosenberg, uchodzcy za gwnego ideologa narodowego socjalizmu, wyoy teoretyczne zasady tego ruchu.

krtko mwic, potrzebowaem fachowego materiau naukowego, wypoyczalnie czsto mnie przecie zawodziy, a biblioteki publiczne byy przede mn zamknite. Niejeden czytelnik pomyli sobie pewnie, e z pomoc mogli mi przyj koledzy po fachu czy starsi uczniowie, ktrzy tymczasem doszli do rnych stanowisk - e oni mogli poredniczy w wypoyczaniu. Miy Boe! Do tego by potrzebny akt osobistej odwagi, podjcie osobistego ryzyka. Jest taki adny starofrancuski wiersz, ktry czsto cytowaem z katedry, ale w ktry naprawd wczuem si dopiero pniej, w czasie kiedy ju katedry nie miaem. Dotknity nieszczciem poeta wspomina smtnie licznych amis que vent emporte, et il ventait devant ma porte, przyjaci, ktrych porwa wiatr, a wietrzno byo u mych drzwi. Ale nie chciabym by niesprawiedliwy: miaem wiernych i odwanych przyjaci, tylko e nie byli to akurat koledzy po fachu albo choby z dziedzin pokrewnych. Dlatego w moich notatkach i ekscerptach peno jest uwag w rodzaju: Ustali pniej!... Uzupeni pniej!... Sprbowa pniej odpowiedzie!.... A potem, kiedy nadzieja na przeycie tego pniej sabnie: trzeba to zrobi pniej.... Dzisiaj, kiedy owo pniej nie jest jeszcze zupen teraniejszoci, ale jednak bdzie ni w momencie, gdy ksiki wyoni si spoza gruzu i kopotw komunikacyjnych (i gdy bdzie mona z czystym sumieniem powrci ze sfery vita activa wspbudowniczego w zacisze gabinetu), dzisiaj wiem ju, e jednak nie zdoam tym swoim szkicowym obserwacjom, refleksjom i pytaniom dotyczcym jzyka Trzeciej Rzeszy nada ksztatu skoczonego dziea naukowego. Wymagaoby to wikszej wiedzy, a zapewne take duszego ycia, ni mam do dyspozycji ja albo jakikolwiek inny czowiek. Trzeba bdzie bowiem wykona bardzo wiele specjalistycznej pracy w najrniejszych dziedzinach: germanici i romanici, anglici i slawici, historycy i ekonomici , prawnicy i teolodzy, specjalici nauk technicznych i przyrodniczych bd musieli drog ekskursw i dysertacji rozwiza bardzo wiele szczegowych problemw, zanim jaki miay i wszechstronny umys odway si przedstawi Linguam Tertii Imperii w jej caoci penej ubstwa i bogactwa zarazem. Ale wstpne rozejrzenie si w sprawach, ktrych nie sposb jeszcze ustali, poniewa s cigle pynne, praca pierwszej godziny, jak co takiego nazywaj Francuzi, zawsze jednak bdzie miaa warto dla przyszych waciwych badaczy. Sdz, e z poytkiem bdzie te dla nich spojrzenie na swj przedmiot w stanie poowicznie dokonanej metamorfozy: jako na wp relacj o konkretnym przeyciu, a na wp rozwaania przyodziane w naukowy aparat pojciowy. Ale jeli taki jest cel mojej publikacji, to dlaczego nie przekazuj tego notatnika filologa takim, jak mona go wyuska z bardziej prywatnego i oglnego dziennika tamtych cikich dni? Dlaczego to i owo wystpuje w postaci syntetycznego zarysu, dlaczego punkt widzenia wczesny tak czsto miesza si z punktem widzenia czasu dzisiejszego, pierwszych lat pohitlerowskich? Chciabym odpowiedzie na to dokadnie. A to dlatego, e wchodzi tu w gr pewna intencja - obok celu naukowego mam na uwadze zarazem pewien cel wychowawczy. Wiele si teraz mwi o wyplenianiu mentalnoci faszystowskiej, wiele si te w tym kierunku robi. Sdzi si zbrodniarzy wojennych, usuwa ze stanowisk kleine Pgs7 (drobnych partyjniakw - jzyk Czwartej Rzeszy!), wycofuje z obiegu narodowosocjalistyczne ksiki, przemianowuje place Hitlera i
7

Liczba mnoga od Pg (Parteigenosse) - towarzysz partyjny; oficjalny tytu czonkw NSDAP.

ulice Gringa, cina dby Hitlera. Ale trudno si pozby wraenia, e jzyk Trzeciej Rzeszy przetrwa w szeregu charakterystycznych wyrae; wgryzy si one w jzyk niemiecki tak gboko, e zdaj si ju stanowi jego trway skadnik. Ile razy na przykad syszaem od maja 1945 roku, jak w przemwieniach radiowych, w pomiennych manifestach antyfaszystowskich, mwic o istocie demokracji uywano sw charakterlich i kmpferisch8. S to sowa z samego jdra Trzecia Rzesza powiedziaaby: z centrum jestestwa - LTI. Czy sprawia to pedanteria, e mnie one ra, czy wyazi ze mnie belfer, ktry pono siedzi ukryty w kadym filologu? Chciabym na to pytanie odpowiedzie innym pytaniem. Co byo najmocniejszym rodkiem propagandowym hitleryzmu? Czy byy to konkretne mowy Hitlera i Goebbelsa, ich wywody na ten czy w temat, ich nagonka na ydw, na bolszewizm? Bez wtpienia nie. Znaczna cz z tego bya dla mas niezrozumiaa albo nudna przez cige powtarzanie jednego i tego samego. Jake czsto widywaem w restauracjach, kiedy jeszcze nie nosiem gwiazdy i wolno mi byo do nich wchodzi, a pniej w fabryce, podczas dyuru przeciwlotniczego, kiedy to Aryjczycy mieli dyurk dla siebie, a ydzi drug dla siebie, i w pokoju aryjskim byo radio (i ogrzewanie, i jedzenie) - jake czsto widywaem wtedy karty rzucane zamaszycie przez graczy na st i syszaem gone rozmowy o racjach misnych i tytoniowych, i o kinie, w czasie gdy Fhrer lub ktry z jego paladynw wywodzili co rozwlekle, a potem mona byo przeczyta w gazetach, e cay nard sucha ich z napit uwag. Nie, to co dziaao najskuteczniej, to nie byy konkretne mowy ani artykuy czy ulotki, plakaty czy sztandary, to nie byo nic takiego, co trzeba by w siebie przyjmowa poprzez wiadom myl albo wiadome uczucie. Narodowy socjalizm wlizgiwa si w ciao i w krew tumu pojedynczymi sowami, zwrotami, formami zda, ktre narzuca przez milionkrotne ich powtarzanie i ktre byy przejmowane mechanicznie i niewiadomie. Schillerowski dystych o uksztaconym jzyku, co skada sowa i myli za ciebie, zwyko si pojmowa czysto estetycznie i w sposb, e tak powiem, nieszkodliwy. Udany wers w uksztaconym jzyku nie mwi jeszcze nic o poetyckiej potencji tego, kto go zoy; majc do dyspozycji jzyk wysokiej kultury, nietrudno nada sobie pozr poety i myliciela. Ale jzyk nie tylko skada sowa i myli za mnie: kieruje rwnie moim uczuciem, steruje ca moj duchow istot - tym bardziej, im bardziej bezrefleksyjnie, niewiadomie mu si poddaj. A jeli ten uksztacony jzyk zosta utworzony z elementw trujcych albo jeli zrobiono z niego nosiciela trucizny? Sowa mog by jak malekie dawki jadu: poyka si je niepostrzeenie, wydaj si nie mie adnego skutku, a jednak po pewnym czasie wystpuje trujce dziaanie. Jeli kto przez dostatecznie dugi czas to, co bohaterskie i cnotliwe, nazywa fanatycznym, ten wreszcie rzeczywicie uwierzy, e fanatyk to cnotliwy bohater i e bez fanatyzmu nie mona by bohaterem. Sowa fanatyczny i fanatyzm nie byy wynalazkiem Trzeciej Rzeszy: ona zmienia tylko ich walor i w cigu jednego dnia uywaa ich czciej ni inne okresy historyczne przez cae lata. Byo bardzo niewiele sw, ktre Trzecia Rzesza sama ukua dla swego jzyka; moe, a nawet prawdopodobnie, w ogle takich nie byo. Jzyk nazistowski czerpie wiele swoich sw z zagranicy, wikszo pozostaych przejmuje od
8

Oba te przymiotniki: charakterlich (dotyczcy charakteru) i kmpferisch (bojowy), s przykadem niemaej liczby sw, ktre z czasem straciy swj nazistowski posmak i obecnie funkcjonuj w jzyku bez takiego zabarwienia.

Niemiec przedhitlerowskich. Ale zmienia on walor sw i czstotliwo ich uycia, czyni wasnoci ogu to, co dawniej naleao do jednostki lub niewielkiej grupy, przywaszcza na rzecz partii to, co dawniej byo wasnoci ogu, a przy tym wszystkim nasyca sowa, wyraenia i formy zdaniowe swoj trucizn, czyni jzyk posusznym narzdziem swego straszliwego systemu, pozyskuje w jzyku swj najsilniejszy, swj najbardziej publiczny i zarazem najtajniejszy rodek agitacji. Myl, e wyrane ukazanie trucizny zawartej w LTI i ostrzeenie przed ni jest czym wicej ni zwykym belferstwem. Kiedy u prawowiernych ydw jakie naczynie stoowe stanie si nieczyste ze wzgldw kultowych, oczyszczaj je w ten sposb, e je zakopuj w ziemi. Wiele sw z nazistowskiego uzusu jzykowego naleaoby na dugi czas, a niektre na zawsze, zoy w zbiorowym grobie.

II Preludium
Dnia 8 czerwca 1932 obejrzelimy (jak informuje mj dziennik) niemal ju klasyczny film dwikowy Bkitny anio. Co, co zostao pomylane i wykonane jako utwr epicki, po przerobieniu na dramat, a tym bardziej na film, nabiera zawsze pewnego zabarwienia banalnie sensacyjnego - std Profesor Unrat Henryka Manna jest niewtpliwie wikszym dzieem ni Bkitny anio; niemniej wszake jako osignicie artystyczne aktorw film ten by rzeczywicie arcydzieem. W rolach gwnych grali tam Jannings, Marlena Dietrich i Rosa Valetti, a i postacie drugoplanowe byy autentycznie ywe. Pomimo to rozgrywajca si na ekranie akcja tylko na krtkie chwile zwracaa na siebie czy wrcz przykuwaa moj uwag, nieustannie bowiem pojawiaa mi si przed oczami scena z poprzedzajcej film kroniki tygodnia: na tle aktorw grajcych w Bkitnym aniele albo pord nich taczy - a mam tu dosownie na myli taniec - dobosz. Scena ta rozgrywaa si po objciu rzdw przez gabinet Papena i bya zatytuowana: Rocznica bitwy skagerrackiej, warta honorowa marynarki wojennej w drodze do paacu prezydenckiego maszeruje przez Bram Brandenbursk. Widziaem w swoim yciu wiele defilad, w rzeczywistoci i na filmie; wiem, co to jest pruski krok defiladowy - kiedy mielimy musztr na Oberwiesenfeld w Monachium, przeoeni mawiali: Musi to by co najmniej tak dobrze jak w Berlinie! Ale nigdy przedtem, a take, co znaczy jeszcze wicej, nigdy potem, podczas adnej defilady przed Fhrerem ani adnej parady norymberskiej nie widziaem czego podobnego jak owego wieczoru. Ci ludzie wyrzucali nogi tak, e czubki butw zdaway si wystrzela ponad czubki nosw, i byo to jakby jeden wymach, jakby jedna noga, a w postawie wszystkich tych cia - nie: tego jednego ciaa - byo takie kurczowe sprenie, e ruch zdawa si zastyga, tak jak zastyge byy ju twarze, e cay oddzia sprawia w rwnym stopniu wraenie martwoty, co najwyszego oywienia. Ale nie miaem czasu, a cilej mwic, nie miaem w sobie wolnej przestrzeni duchowej na to, aby rozwiza zagadk tego oddziau, tworzy on bowiem jedynie to dla jednej postaci, ktra cakowicie nad nim dominowaa i przykuwaa ca moj uwag: dla dobosza.

Ten kroczcy na przedzie dobosz mia lew do z szeroko rozstawionymi palcami wpart w biodro, czy raczej jego ciao, jakby szukajc rwnowagi, wspierao si, ugite, na tej lewej doni, gdy tymczasem prawe rami z pak wylatywao wysoko w powietrze, a czubek buta wyrzuconej z rozmachem nogi jakby chcia docign t pak. Tak wic czowiek ten unosi si skonie w prni, niczym pomnik bez cokou, utrzymywany w tej pozycji tajemniczym sposobem przez skurcz mini od stopy do gowy, w palcach i w nogach. To, co prezentowa, nie byo jedynie pokazem musztry: w rwnej mierze jak marsz defiladowy by to archaiczny taniec, ten czowiek by w jednej osobie fakirem i grenadierem. Mniej wicej podobne napicie i konwulsyjnie wykrzywione amace mona oglda w ekspresjonistycznych rzebach tamtych lat, sysze we wspczesnej ekspresjonistycznej poezji, ale w samym yciu, w trzewym yciu najbardziej trzewego z miast dziaay one z si czego absolutnie nowego. I byo to zaraliwe. Wrzeszczcy ludzie starali si docisn jak najbliej maszerujcego oddziau, drapienie wycignite ramiona jak gdyby chciay si we wczepi, szeroko rozwarte oczy jakiego modego czowieka w pierwszym szeregu miay wyraz religijnej ekstazy. Ten dobosz by moim pierwszym wstrzsajcym zetkniciem z narodowym socjalizmem, ktry a do tej chwili, mimo e si ju przecie dokoa szerzy, uwaaem za mao znaczcy i przelotny wybryk niedowarzonych malkontentw. Tutaj zobaczyem po raz pierwszy fanatyzm w jego specyficznym narodowosocjalistycznym ksztacie; ta niema posta przemwia do mnie po raz pierwszy jzykiem Trzeciej Rzeszy.

III Cecha podstawowa: ubstwo


LTI jest niezwykle uboga. Jej ubstwo ma charakter niejako pryncypialny; wyglda to tak, jakby zoya ona lub ubstwa. Mein Kampf, biblia narodowego socjalizmu, wysza po raz pierwszy w roku 1925 i z t chwil jzyk nazizmu zosta ustalony we wszystkich swoich podstawowych znamionach. W wyniku objcia wadzy przez parti w roku 1933 sta on si z jzyka grupy jzykiem narodu, to znaczy opanowa wszystkie publiczne i prywatne sfery ycia: polityk, wymiar sprawiedliwoci, gospodark, sztuk, nauk, szko, sport, rodzin, przedszkole, nieomal obek (jzyk grupy obejmuje zawsze tylko te dziedziny, ktrych dotyczy wi grupowa, nie za cao ycia). Oczywicie LTI rozcigna rwnie swoj ekspansj, i to ze szczegln energi, na armi; ale midzy jzykiem wojska a LTI zachodzi oddziaywanie wzajemne, dokadniej mwic: najpierw jzyk armii oddziaa na LTI, a nastpnie zosta przez ni skorumpowany. Dlatego o tych wpywach wspomn oddzielnie. A do roku 1945 wcznie, nieomal do ostatniego dnia Reich9 wychodzi jeszcze, kiedy Niemcy przedstawiay ju sob kup gruzw, a Berlin by okrony - drukowano ogromn ilo wszelkiego rodzaju literatury: ulotek, gazet, czasopism, ksiek szkolnych, dzie naukowych i literackich. W caej

Das Reich - tygodnik prezentujcy treci narodowosocjalistyczne na stosunkowo wysokim poziomie dziennikarskim, przeznaczony w znacznej mierze dl a zagranicy, do ktrego artykuy wstpne pisywa Goebbels; wychodzi od r. 1940 do poowy kwietnia 1945.

tej swojej czasowej i rzeczowej rozpitoci LTI pozostawaa uboga i monotonna, przy czym sowo monotonna naley rozumie tak samo dosownie, jak poprzednio sowo ustalony. W miar tego, jakie akurat moliwoci nastrczao mi ycie (czsto przychodzio mi porwnywa swoj lektur z lotem balonem, kiedy to trzeba powierzy siebie prdom powietrznym i zrezygnowa z rzeczywistego sterowania), studiowaem to Mit dwudziestego wieku, to znw Kieszonkowy rocznik kupca detalicznego, przerzucaem raz czasopismo prawnicze, raz farmaceutyczne, czytaem powieci i wiersze, jakie mogy si ukazywa w tych latach, suchaem przy zamiataniu ulicy i w hali maszyn rozmawiajcych robotnikw. Wszdzie, w postaci drukowanej i mwionej, u ludzi wyksztaconych i niewyksztaconych, by to ten sam stereotyp i ten sam ton. I nawet u tych, ktrzy byli najbardziej przeladowanymi ofiarami i z natury rzeczy miertelnymi wrogami narodowego socjalizmu, u ydw, panowaa wszdzie, w ich rozmowach i listach, take w ich ksikach, dopki jeszcze mogli je publikowa, rwnie wszechmocna, jak uboga i wanie przez swoje ubstwo wszechmocna LTI. Przeyem trzy epoki niemieckiej historii: czasy wilhelmiskie, republik weimarsk i czasy Hitlera. Republika dawaa wolno sowa i pisma w wymiarze po prostu samobjczym; narodowi socjalici otwarcie drwili, e atakujc brutalnie w swoich ksikach i gazetach wszelkimi rodkami satyry i pomiennej filipiki pastwo we wszystkich jego instytucjach i ideach przewodnich, korzystaj tylko z przyznanych sobie konstytucyjnie praw. W dziedzinie sztuki i nauki, estetyki i filozofii nie byo adnych ogranicze. Nikt nie by zwizany jakim okrelonym dogmatem etycznym czy artystycznym, kady mg swobodnie wybiera. Chtnie chwalono t wielostronn wolno duchow jako niezwyky i zdecydowany postp w stosunku do epoki cesarskiej. Ale czy era wilhelmiska bya rzeczywicie o wiele mniej tolerancyjna? W moich studiach nad okresem francuskiego Owiecenia uderzao mnie czsto wyrane pokrewiestwo midzy ostatnimi dziesicioleciami ancien rgime'u a epok Wilhelma II. Oczywicie, za Ludwika XV i XVI istniaa cenzura, nieprzyjacioom krla i bezbonikom grozia Bastylia, a nawet kat, wydano szereg bardzo surowych wyrokw - ale jeli to rozoy na cay czas trwania epoki, nie byo tego znw tak wiele. I nieustannie, czsto prawie bez przeszkd, udawao si jednak owieceniowcom publikowa i rozpowszechnia swoje pisma, a kada kara wymierzona jednemu z nich pocigaa za sob tylko wzmoenie buntowniczego pimiennictwa i zwikszenie jego zasigu. Bardzo podobnie byo za Wilhelma II - oficjalnie panowaa jeszcze absolutystyczna i moralistyczna surowo, zdarzay si procesy o obraz majestatu czy o blunierstwo albo obraz moralnoci, ale prawdziw wadz nad opini publiczn sprawowa Simplicissimus10. Wskutek cesarskiego sprzeciwu Ludwig Fulda nie dosta Nagrody Schillera, przyznanej mu za Talizman, ale teatr, prasa i pisemka satyryczne pozwalay sobie na stokro ostrzejsz krytyk istniejcych stosunkw, ni mona j byo znale w stonowanym Talizmanie. A przejawy szczerego entuzjazmu dla kadego prdu duchowego pochodzcego z zagranicy oraz eksperymenty na polu literackim, filozoficznym, artystycznym rwnie za Wilhelma II nie trafiay na adne przeszkody. Dopiero w ostatnich latach cesarstwa koniecznoci wynikajce z faktu wojny zmusiy do wprowadzenia cenzury. Ja sam po zwolnieniu ze szpitala wojskowego pracowaem przez dugi czas jako biegy urzdu kontroli ksiek rejonu Grny Wschd, gdzie przegldano pod ktem widzenia przepisw cenzury specjalnej ca literatur przeznaczon dla cywilw i wojskowych w rozlegym okrgu administracyjnym, gdzie wic
10

Simplicissimus - niemiecki tygodnik satyryczno-polityczny, wychodzi w latach 1896-1944.

kryteria byy nieco surowsze ni w placwkach cenzury w samych Niemczech. Jake liberalnie tu postpowano, jak rzadko nawet tutaj wydawano jaki zakaz! Niewtpliwie w obu epokach, ktre znam z osobistego dowiadczenia, panowaa tak daleko idca wolno w sferze literackiej, e bardzo nieliczne przypadki zamknicia komu ust trzeba uzna za wyjtki. Skutek by taki, e nie tylko rozwijay si swobodnie oglne gazie jzyka, jako mowa i pismo, jako forma dziennikarska, naukowa, literacka, e nie tylko istniay oglne prdy literackie, jak naturalizm, neoromantyzm, impresjonizm i ekspresjonizm, lecz e we wszystkich dziedzinach mogy te rozwija si cakowicie indywidualne style jzyka. Trzeba pamita o tym, rozkwitajcym do 1933 roku, a potem nagle obumierajcym bogactwie, aby w peni poj ubstwo zuniformizowanego niewolnictwa, ktre stanowi gwn cech charakterystyczn LTI. Przyczyna tego ubstwa wydaje si jasna. Zorganizowany w najdrobniejszych szczegach system tyranii czuwa tu po prostu nad tym, aby doktryna narodowego socjalizmu w kadym punkcie, a wic take w swoim jzyku, pozostaa czysta. Wzorem cenzury papieskiej strona tytuowa ksiek dotyczcych partii zawiera klauzul: Co do wydania niniejszej publikacji nie ma ze strony NSDAP zastrzee. Przewodniczcy Komisji Kontroli Partyjnej dla Ochrony Narodowego Socjalizmu. Do gosu dochodzi tylko ten, kto naley do Izby Literackiej Rzeszy11 a caa prasa moe publikowa tylko materia otrzymany z centrali, co najwyej modyfikujc w skromnym zakresie obowizujcy wszystkich tekst - przy czym modyfikacja ta ogranicza si do czysto zewntrznej szaty ustalonych stereotypw. W pniejszych latach Trzeciej Rzeszy utrwali si zwyczaj, e w pitek wieczorem w radiu berliskim czytano najnowszy artyku Goebbelsa dla Reichu - na dzie przed ukazaniem si numeru tego pisma - i w ten sposb za kadym razem a do nastpnego tygodnia byo wiadome, co powinno si znajdowa we wszystkich gazetach objtych zasigiem wadzy nazizmu. Tak wic obowizujcy cae spoeczestwo model jzykowy by tworem bardzo niewielkiego grona osb. Moe nawet tym, ktry okrela, jaki jzyk jest dozwolony, by tylko sam Goebbels, growa on bowiem nad Hitlerem nie tylko jasnoci wypowiedzi, ale i regularnoci wystpie, tym bardziej e Fhrer mwi coraz mniej - po czci, aby milcze jak nieme bstwo, po czci dlatego, e nie mia ju nic decydujcego do powiedzenia; jeli za taki Gring czy Rosenberg zdobyli si na jakie wasne niuanse, to minister propagandy wplata je w swj krasomwczy melan. Wadza absolutna, jak sprawowa monopol jzykowy malekiej grupy ludzi, a waciwie jednego czowieka, rozcigaa si na ca sfer jzyka niemieckiego z tym wiksz skutecznoci, e LTI nie znaa rnicy midzy yw mow a sowem pisanym. Albo raczej: wszystko w niej byo mow, musiao by przemow, wezwaniem, rozbudzaniem namitnoci. Midzy mowami a artykuami ministra propagandy nie byo adnej rnicy stylistycznej - dlatego zreszt jego artykuy tak dobrze nadaway si do deklamacji. Deklamowa znaczy dosownie: gono, dwicznie wypowiada, jeszcze dosowniej: wykrzykiwa. Obowizujcy wszystkich styl by wic stylem krzykliwego agitatora.
11

W ramach narodowosocjalistycznego zglajchszaltowania (zob. przyp. 17 na str. 42) wprowadzono na mocy ustawy z 22 wrzenia 1933 r. instytucj zrzeszajc wszystkich twrcw kultury, tzw. Reichskulturkammer (Izb Kultury Rzeszy). Jej przewodniczcym, wyposaonym w bardzo daleko sigajce uprawnienia, by Goebbels. Izba ta dzielia si na izby branowe dla rnych dziaw twrczoci, z ktrych jedn bya Reichsschrifttumskammer (Izba Literacka Rzeszy).

I tutaj spoza jednej, jasnej przyczyny ubstwa LTI wyania si druga, gbsza. LTI bya uboga nie tylko dlatego, e wszyscy musieli kierowa si tym samym wzorcem, lecz przede wszystkim dl atego, e umylnie ograniczaa si do jednej tylko strony ludzkiej istoty. Kady jzyk, ktry moe swobodnie funkcjonowa, suy wszystkim ludzkim potrzebom: jest narzdziem zarwno umysu, jak i uczucia, rodkiem informacji i rozmowy, monologu i modlitwy, proby, rozkazu i zaklcia. LTI suy wycznie temu ostatniemu. Jakiejkolwiek prywatnej czy publicznej dziedziny temat dotyczy - zreszt LTI tak samo nie zna podziau na sfer prywatn i publiczn, jak nie rozrnia jzyka pisanego i mwionego - wszystko jest przemow i wszystko dzieje si publicznie. Ty jeste niczym, twj nard jest wszystkim - brzmi jedno z jej hase. Co ma oznacza: nigdy nie jeste sam z sob, nigdy nie jeste ze swymi bliskimi sam, stoisz zawsze w obliczu narodu. Dlatego byoby wprowadzaniem w bd, gdybym chcia powiedzie, e LTI zwraca si we wszystkich dziedzinach wycznie do woli czowieka. Kto bowiem apeluje do woli, apeluje zawsze do jednostki, nawet jeli si zwraca do zoonego z jednostek ogu. LTI natomiast zmierza do cakowitego pozbawienia jednostki jej indywidualnej istoty, do zaguszenia w niej osobowoci, do uczynienia z niej bezmylnej i bezwolnej sztuki w stadzie, ktre si pdzi w dowolnym kierunku, atomu w toczcym si kamiennym bloku. LTI jest jzykiem masowego fanatyzmu. Tam, gdzie zwraca si ona do jednostki, i to nie tylko do jej woli, lecz take do jej intelektu, gdzie wystpuje jako doktryna, tam wpaja metody fanatyzowania i masowej sugestii. Francuskie osiemnastowieczne owiecenie ma dwa ulubione wyraeni a, tematy i kozy ofiarne zarazem: oszustwo kapanw i fanatyzm. Nie wierzy ono w autentyczno kapaskich przekona, we wszelkim kulcie widzi oszustwo, wymylone dla sfanatyzowania spoecznoci i dla wyzysku sfanatyzowanych ludzi. aden podrcznik oszukaczych kapaskich chwytw - LTI nazywa to propagand - nie zosta napisany z rwnie bezwstydn szczeroci jak Mein Kampf Hitlera. Pozostanie dla mnie na zawsze najwiksz zagadk Trzeciej Rzeszy fakt, e ksik t wolno byo cakowicie jawnie rozpowszechnia, co wicej: rozpowszechnianie jej byo obowizkowe, i e pomimo to mogo doj do panowania Hitlera, panowania trwajcego dwanacie lat, jakkolwiek biblia narodowego socjalizmu bya w obiegu ju na cae lata przed objciem przez niego wadzy. I nigdy, w caej osiemnastowiecznej Francji, sowo fanatyzm (wraz z nalecym do niego przymiotnikiem) nie miao tak centralnej pozycji i przy cakowitym odwrceniu znaczenia nie byo tak czsto uywane, jak w dwunastu latach istnienia Trzeciej Rzeszy.

IV Partenau
W drugiej poowie lat dwudziestych poznaem pewnego modego czowieka, ktry dopiero co zgosi si do Reichswehry jako kandydat na oficera. Jego ciotka przez powinowactwo, wdowa po moim koledze z uczelni, o pogldach bardzo lewicujcych i namitna entuzjastka Rosji radzieckiej,

wprowadzajc go do naszego domu jakby si usprawiedliwiaa. Jest to, mwia, naprawd dobry i agodny chopiec, ktry wybra swj zawd w najlepszej wierze, nie kierujc si ani szowinizmem, ani dz krwi. W jego rodzinie synowie od pokole byli pastorami albo oficerami, zmary ojciec by pastorem, starszy brat te ju studiowa teologi, a wic on, Georg, za waciwe dla siebie miejsce uzna Reichswehr, tym bardziej e by doskonay w gimnastyce, a saby w acinie; jego podw adni na pewno bd mie w nim w przyszoci dobrego przeoonego. Z Georgiem M. widywalimy si wtedy czsto, a ocen jego ciotki uwaalimy za w peni trafn. Przejawia on w sposb beztroski i naturalny cechy zasadniczej przyzwoitoci jeszcze wtedy, gdy dokoa niego nie panowaa ju taka zasadniczo przyzwoita atmosfera. Ze swego szczeciskiego garnizonu, gdzie oczekiwa awansu na podporucznika, przyjeda wielokrotnie do nas do Heringsdorfu, chocia idee narodowego socjalizmu szerzyy si ju mocno i ostrona inteligencja oraz oficerowie raczej unikali kontaktw z krgami lewicowymi, a ju tym bardziej z ydami. Wkrtce potem M. zosta przeniesiony jako podporucznik do puku w Krlewcu i przez szereg lat nic ju o nim nie syszelimy. Kiedy tylko opowiadaa jego ciotka, e przechodzi teraz przeszkolenie na pilota i jako sportowiec czuje si szczliwy. W pierwszym roku rzdw Hitlera - byem wtedy jeszcze na swoim stanowisku i prbowaem jeszcze unika wszelkiej lektury nazistowskiej - wpad mi w rce wydany w roku 1929 debiut, ksika Maxa Ren Hessego, zatytuowana Partenau. Nie wiem, czy w samym podtytule, czy na karcie reklamowej wydawcy byo napisane Powie Reichswehry; w kadym razie to oglne okrelenie utkwio mi w pamici. Pod wzgldem literackim bya to rzecz saba - raczej nowela, cho z ambicjami powieciowymi, obok dwch gwnych bohaterw za wiele postaci-cieni, za wiele wymylnych planw strategicznych, ktre mogy zainteresowa tylko specjalist, pocztkujcego adepta sztabu generalnego; sowem, utwr oglnie nie wywaony. Ale tre, ktra miaa przecie charakteryzowa Reichswehr, natychmiast mnie zaciekawia i potem cigle powracaa w mojej pamici. Przyja porucznika Partenaua z podchorym Kieboldem. Porucznik jest wojskowym geniuszem, zawzitym patriot i homoseksualist. Podchory chciaby by tylko jego uczniem, ale nie kochankiem, i porucznik strzela sobie w eb. Jest on pomylany jako posta absolutnie tragiczna: zboczenie seksualne zostaje niejako wkomponowane w sposb gloryfikujcy w pierwiastek heroiczny waciwy mskiej przyjani, a niezaspokojony patriotyzm ma chyba przypomina Heinricha von Kleista. Cao jest napisana w ekspresjonistycznym, niekiedy napuszenie tajemniczym stylu lat wojny i pocztku okresu weimarskiego, mniej wicej jzykiem Fritza von Unruha. Ale Unruh i niemieccy ekspresjonici owych czasw byli pacyfistami, byli nastawieni humanitarnie i przy caej mioci do ojczyzny kosmopolitycznie. Natomiast Partenau jest peen myli rewanystowskich, a jego plany to bynajmniej nie jakie czyste urojenia; mwi on o istniejcych ju podziemnych prowincjach, o podziemnym budowaniu zorganizowanych komrek. Brak jeszcze tylko jakiego wybitnego wodza. Tylko czowiek, ktry bdzie czym wicej ni wojownikiem i budowniczym, mgby ich tajemn drzemic si przemieni w potne i spryste narzdzie. Kiedy ten wdz-geniusz si znajdzie, stworzy przestrze yciow dla Niemcw. Trzydzieci pi milionw Czechw i innych ludw niegermaskich przesiedli na Syberi, a ich obecne tereny europejskie przypadn narodowi niemieckiemu. Ma on do tego prawo dziki swej wyszoci nad innymi ludmi, jakkolwiek jego krew jest od dwch tysicy lat zaraona chrzecijastwem...

Podchory Kiebold jest peen entuzjazmu dla idei swego porucznika. Za marzenia i myli Partenaua jestem gotw umrze choby jutro - owiadcza; a do samego Partenaua mwi pniej: Bye pierwszym czowiekiem, ktrego spokojnie mogem zapyta, co waciwie oznacza sumienie, skrucha, moralno w odniesieniu do kraju i narodu, nad czym wtedy wsplnie z najgbszym niezrozumieniem potrzsalimy gow. Jak powiedziaem, ksika ta ukazaa si ju w roku 1929. C za antycypacja jzyka, sposobu mylenia Trzeciej Rzeszy! Wwczas, gdy notowaem w dzienniku te znamienne zdania, mogem to tylko przeczuwa. e za ten sposb mylenia mgby si kiedy przerodzi w czyny, e sumienie, skrucha, moralno caej armii, caego narodu mogyby rzeczywicie zosta kiedy wyeliminowane to wwczas uwaaem jeszcze za niemoliwe. Wszystko to razem wydawao mi si dzik fantazj jednostki wytrconej z rwnowagi. Tak te musiao to by chyba oglnie rozumiane; inaczej bowiem byoby rzecz niepojt, e taka podegajca publikacja moga si ukaza za czasw republiki... Daem t ksik do przeczytania naszej prosowiecko usposobionej przyjacice, ktra wanie wrcia z ferii spdzonych w wiejskim domu rodzinnym swego siostrzeca. Po paru dniach przyniosa j z powrotem, zupenie nie zdziwiona; ju od dawna, jak mwia, byo jej to wszystko znane, zarwno pod wzgldem stylu, jak i treci, autor musia mie duy dar obserwacji. - Georg powiedziaa - ten naiwny, zupenie nie oczytany w literaturze chopiec, ju od dawna pisze takim samym jzykiem, ju od dawna zabawia si takimi samymi mylami. Jake atwo niewinne, przecitne natury przystosowuj si do otoczenia! Potem przypomnielimy sobie, e ten dobroduszny chopak ju w Heringsdorfie mwi o orzewiajcej, radosnej wojnie. Wtedy uwaalimy to jeszcze za bezmylne powtarzanie stereotypu. Ale wanie stereotypy zyskuj nad nami wadz. Jzyk, co skada sowa i myli za ciebie.... Pniej syszelimy jeszcze szereg razy t ciotk opowiadajc o karierze swego siostrzeca. Jako oficer-pilot sta si wielkim panem, rozrzutnym i pozbawionym skrupuw, pewnym swoich praw pana i bohatera. Nie skpi sobie na niczym. Dawa zamwienia na dostawy do kasyna, przy czym i dla niego zawsze kapno co, co w niszych sferach nazywano apwk. Mamy prawo do tego, aby dobrze y - pisa - przecie codziennie naraamy swoje ycie. Ot nie tylko swoje: ten dobroduszny chopiec igra teraz rwnie z yciem swoich podwadnych. A igra tak beztrosko, e nawet jego mistrzom byo ju tego za wiele. Jako dowdca eskadry kaza przeprowadzi w bardzo niekorzystnych warunkach atmosferycznych tak trudny i niebezpieczny lot wiczebny, e trzech ludzi przypacio go yciem. Poniewa przy tym wypadku ulegy rwnie zniszczeniu dwie kosztowne maszyny, caa sprawa zakoczya si procesem przeciw naszemu znajomemu, obecnie kapitanowi. Wyrok opiewa na wydalenie z wojska. Wkrtce potem wybucha wojna; nie wiem, co si stao z M. - zapewne przyjto go z powrotem do armii. W przyszej historii literatury nie znajdzie si chyba miejsca na wzmiank o Partenau; tym wiksza powinna przypa tej ksice rola w historii mentalnoci. W urazach i ambicji zawiedzionych odakw, na ktrych modsze pokolenie patrzyo jak na tragicznych bohaterw, tkwi gboko korze LTI.

A s to odacy specyficznie niemieccy. Przed pierwsz wojn wiatow kry szeroko dowcip oparty na psychologii narodowej. Przedstawicielom rnych narodw zostaje zadany do swobodnego opracowania temat so. Amerykanin pisze reporta: Jak zastrzeliem swojego tysicznego sonia, Niemiec za rozpraw O yciu soni w drugiej wojnie punickiej. LTI zawiera bardzo wiele amerykanizmw i innych obcych zapoycze - tak wiele, e niekiedy wrcz trudno jest dostrzec jej niemiecki rdze. Ale ten rdze istnieje, istnieje w sposb straszliwie namacalny - nikt nie moe mwi w celu usprawiedliwienia, e chodzio tu jedynie o zewntrzny nalot infekcyjny. odak Partenau, nie bdcy adnym wytworem fantazji, lecz klasycznie typowym portretem wielu ludzi tych czasw i tego zawodu, jest czowiekiem uczonym i obeznanym nie tylko z dzieami niemieckiego sztabu generalnego: czyta on te swojego Chamberlaina12 i swojego Nitzschego, i Odrodzenie Burckhardta, itd., itd.

V Z dziennika pierwszego roku


Par stron ukazujcych, jak to wszystko powoli, ale nieustannie na mnie napi era. Dotychczas sprawy polityczne, vita publica, nie miay na og dostpu do mojego dziennika. Od chwili otrzymania profesury w Drenie sam siebie niekiedy przestrzegaem: Znalaze swoje miejsce w yciu, naleysz teraz do nauki - nie rozpraszaj swojej uwagi, skoncentruj si! A tymczasem: 21 marca 1933. Dzisiaj mia miejsce akt pastwowy w Poczdamie13. Jak tu mona pracowa nie zwracajc na takie rzeczy uwagi? Czuj si jak Franciszek w Gtzu14 : Jak to si dzieje? nie wiem, jak, e wci mnie zwraca ku sobie wiat. Ale ju wiem, jak. W Lipsku powoano komisj do unarodowienia uniwersytetu. - Na tablicy ogosze wisi u nas haso w postaci do dugiej maksymy (takie samo jest podobno wywieszone we wszystkich innych wyszych uczelniach niemieckich): Kiedy yd pisze po niemiecku, to kamie; w przyszoci naleaoby go zmusi, mwi autor hasa, aby swoje ksiki publikowane w jzyku niemieckim okrela jako tumaczenia z hebrajskiego. - Na kwiecie by tutaj w Drenie zapowiedziany kongres psychologw. Freiheitskampf opublikowa podegajcy artyku: Na co zesza dyscyplina naukowa Wilhelma Wundta?... Jakie zaydzenie... Oczyci!. Po czym kongres odwoano... aby unikn przykroci, jakie mogyby spotka niektrych uczestnikw. 27 marca. Pojawiaj si nowe sowa albo stare wyraenia nabieraj nowego specjalnego znaczenia, albo tworz si nowe zbitki sowne, ktre szybko krzepn w ksztat stereotypw. W podniosym jzyku - a podniosy jzyk jest stale de rigueur, wypada si bowiem entuzjazmowa SA zowie si
12

Houston Stewart Chamberlain (1855-1927) - niemiecki filozof kultury, angielskiego pochodzenia, uwaany wraz z Francuzem Josephem Arthurem de Gobineau - za prekursora hitlerowskiego rasizmu; w pracy Die Grundlagen des XIX. Jahrhunderts [Podstawy XIX wieku) uzasadnia misj dziejow rasy aryjskiej. 13 Otwarcie nowo wybranego, posusznego ju Hitlerowi Reichstagu 21 marca 1933 r. poprzedzia uroczysto w kociele garnizonowym w Poczdamie, gdzie Hitler wraz z prezydentem Hindenburgiem zoyli hod prochom Fryderyka Wielkiego; bya to rocznica dnia, w ktrym w r. 1871 Bismarck otworzy pierwsze posiedzenie Reichstagu Cesarstwa Niemieckiego. 14 Franciszek - posta z tragedii Goethego Gtz von Berlichingen elaznorki.

teraz, ,brunatn armi. ydzi zagraniczni, zwaszcza francuscy, angielscy i amerykascy, nazywani s obecnie wiatowym ydostwem [Weltjudentum]. Rwnie czsto uywane jest wyraenie midzynarodowe ydostwo [internationales Judentum], przy czym ydostwo wiatowe ma zapewne stanowi jego form zniemczon. Jest to zniemczenie do zowieszcze: miaoby ono oznacza, e na wiecie ydzi znajduj si jeszcze tylko poza terenem Niemiec? A gdzie si znajduj w Niemczech? - wiatowe ydostwo uprawia propagand grozy [Greuelpropaganda] i rozpowszechnia kamliwe bajki o rzekomych okruciestwach [Greuelmrchen]; jeli zatem my tutaj opowiadamy choby co nieco z tego, co si kadego dnia dzieje, to wanie uprawiamy propagand grozy i grozi nam za to kara. Tymczasem szykuje si bojkot ydowskich sklepw i lekarzy. Rozrnienie midzy tym, co aryjskie, a tym, co niearyjskie, ma wszdzie dominujce znaczenie. Mona by zaoy sownik nowego jzyka. W sklepie z zabawkami zobaczyem pik pokryt nadrukowanymi swastykami. Czy taka pika rwnie naley do tego sownika? (Wkrtce potem wyszed dekret o ochronie symboli narodowych, zabraniajcy takiego przyozdabiania zabawek i podobnych zdronoci, ale problem zakresu LTI nadal mnie zajmowa). 10 kwietnia. Czowiekiem obcej rasy [artfremd - dosownie: obcym gatunkowo] jest si przy dwudziestu piciu procentach krwi niearyjskiej. W razie wtpliwoci rozstrzyga rzeczoznawca od spraw rasowych. Limpieza de la sangre, jak w szesnastowiecznej Hiszpanii. Ale wtedy chodzio o wiar, a dzisiaj jest to zoologia plus interes. A propos Hiszpanii: wyglda mi to jak art historii powszechnej, e yd Einstein zostaje ostentacyjnie powoany na pewien hiszpaski uniwersytet i zaproszenie to przyjmuje. 20 kwietnia. Nowa okazja do uroczystoci, nowe wito narodowe: urodziny Hitlera. Sowo nard [Volk] jest teraz w mowie i pimie uywane rwnie czsto jak sl przy jedzeniu. Do wszystkiego dodaje si szczypt narodu: wito narodowe, wsplnota narodowa, narodowo bliski, narodowo obcy, wywodzcy si z narodu [Volksfest, Volksgemeinschaft, volksnah, volksfremd, volksentstammt]... Jaki aosny zjazd lekarzy w Wiesbaden! Uroczycie i wielokrotnie dzikuj Hitlerowi jako zbawcy Niemiec - jakkolwiek problem rasowy nie jest jeszcze, jak si w tym owiadczeniu mwi, cakiem wyjaniony, jakkolwiek obcy w rodzaju Wassermanna, Ehrlicha, Neissera maj wielkie osignicia. Wrd ludzi z mojej wsplnoty rasowej, w moim najbliszym otoczeniu s tacy, ktrzy ju to podwjne jakkolwiek uwaaj za akt odwagi - i to jest wanie najaoniejsze w caej tej sprawie. Nie, najaoniejsze ze wszystkiego jest to, e musz si cigle zajmowa tym obdem rnicy rasowej midzy Aryjczykami a Semitami, e cae to koszmarne pogrenie Niemiec w mroku i niewoli musz stale rozpatrywa pod jednym ktem widzenia: ydowskim. Wydaje mi si, jakby to byo zwycistwo hitleryzmu odniesione osobicie nade mn. Nie chc mu go przyzna. 17 czerwca. Jakiej waciwie narodowoci jest Jan Kiepura? Niedawno nie pozwolono mu na koncert w Berlinie. Wtedy by ydem Kiepur. Potem wystpi w filmie koncernu Hugenberga15. Wtedy by synnym tenorem mediolaskiej La Scali. Potem wygwizdano w Pradze jego po niemiecku
15

Alfred Hugenberg (1865-1951) - niemiecki przemysowiec i polityk, przywdca konserwatywnonacjonalistycznej Deutschnationale Volkspartei (Niemieckiej Narodowej Partii Ludowej); koalicja z t parti umoliwia Hitlerowi dojcie do wadzy.

zapiewan piosenk Dzisiaj w nocy albo nigdy! Wtedy by niemieckim piewakiem Kiepur. (e jest Polakiem, dowiedziaem si dopiero znacznie pniej). 9 lipca. Kilka tygodni temu ustpi Hugenberg, a jego partia niemiecko-narodowa sama si rozwizaa. Od tego czasu obserwuj, e miejsce powstania narodu [nationale Erhebung] zaja rewolucja narodowosocjalistyczna [nationalsozialistische Revolution], e Hitlera czciej ni dawniej nazywa si kanclerzem narodowym [Volkskanzler] i e mwi si o pastwie totalnym. 28 lipca. Odbya si uroczysto u grobu likwidatorw Rathenaua [Rathenaubeseitiger - dosownie: usuwaczy Rathenaua]16 . Ile pogardy, ile amoralnoci czy akcentowanej moralnoci panw zawiera si w tej substantywizacji, w tym podniesieniu mordu do rangi zawodu. I jak pewnie trzeba si czu, eby w ten sposb mwi! Ale czy oni si czuj pewnie? Przecie w poczynaniach i sowach rzdu jest te wiele histerii. Powinno si kiedy uczyni przedmiotem specjalnych studiw histeri jzyka. To wieczne groenie kar mierci! A ostatnio wstrzymanie caego ruchu komunikacyjnego od godziny 12.00 do 12.40 w zwizku ze ciganiem antypastwowych emisariuszy i drukw na terenie caych Niemiec. Przecie to jest strach - na wp bezporedni, a na wp poredni. Chc przez to powiedzie, e ten chwyt stwarzajcy napicie, a wzorowany na filmie i powieci sensacyjnej typu amerykaskiego, jest oczywicie w rwnej mierze przemylanym rodkiem propagandy, jak i bezporednim wytworem strachu, e jednak z drugiej strony ten tylko siga po tak propagand, komu jest ona konieczna, kto si po prostu boi. A co maj znaczy te nieustannie powtarzajce si artykuy - stae powtarzanie wydaje si zreszt gwnym rodkiem stylistycznym ich jzyka - na temat zwyciskiej bitwy o prac w Prusach Wschodnich? e wzorcem dla tej akcji jest faszystowska battaglia del grano, o tym wie moe niewielu; ale e w okrgach rolniczych nie ma podczas niw wielu bezrobotnych i e zatem z chwilowego zmniejszenia bezrobocia w Prusach Wschodnich nie mona wnioskowa o oglnym i staym spadku liczby bezrobotnych, to nawet najgupszy musi sobie uwiadomi. Ale najbardziej wyrany symptom ich wewntrznej niepewnoci widz w wystpieniu samego Hitlera. Wczoraj w kronice tygodnia dwikowy fragment: Fhrer wygasza kilka zda przed wielkim zgromadzeniem. Zaciska pi, wykrzywia twarz, jest to nie tyle mowa, co dziki wrzask, wybuch wciekoci: 30 stycznia miali si ze mnie (myli oczywicie o ydach) - odechce im si tego miechu...!. Wydaje si teraz wszechmocny, moe jest nim nawet, ale z tego filmu przemawia w gosie i gecie po prostu bezsilna wcieko. I czy si gada tak nieustannie, jak on to robi, o tysicletnim trwaniu Rzeszy i o unicestwieniu przeciwnikw, jeli si tego trwania i unicestwienia jest pewnym? - Wyszedem z kina nieomal z iskierk nadziei. 22 sierpnia. Z najrozmaitszych warstw spoeczestwa nadchodz oznaki zmczenia Hitlerem. Referendarz FI., aden tam luminarz, ale poczciwy chopak, zagaduje mnie w cywilu na ulicy: - Prosz si nie zdziwi, jeli mnie pan kiedy zobaczy w mundurze Stahlhelmu17 i z opask ze swastyk. Musz - ale ten przymus w niczym nas nie zmienia. Stahlhelm pozostaje Stahlhelmem i jest na pewno czym
16

Walther Rathenau (1867-1922) -niemiecki minister spraw zagranicznych, yd z pochodzenia, zwolennik ugodowej polityki wobec pastw zachodnich, zosta zamordowany przez czonkw prawicowej organizacji terrorystycznej. 17 Stahlhelm - paramilitarna organizacja kombatantw z I wojny wiatowej; w r. 1933 wcielona do SA.

lepszym ni SA. I od nas, od niemieckonarodowych, przyjdzie ratunek! - Pani Krappmann, zastpujca posugaczk, ona funkcjonariusza pocztowego najniszego stopnia: - Panie profesorze, od 1 padziernika zwizek pocztowcw Towarzysko z A19 ma by zglajchszaltowany18. Ale nazici ani grosza z jego majtku nie dostan; urzdzi si poczstunek: smaone kiebaski dla panw, a dla pa kawa z ciastkami. - Annemarie, jak zwykle z lekarskim brakiem pruderii, powtarza sowa jakiego swojego kolegi noszcego na ramieniu swastyk: C robi? To co w rodzaju damskiej podpaski. - A Kuske, handlarz warzywami, recytuje najnowsz modlitw wieczorn: - Boe, niemym uczy mnie, bym w Hohnstein nie znalaz si19... Czy oszukuj sam siebie, czerpic z tego wszystkiego nadziej? Przecie ten absolutny obd nie moe trwa w nieskoczono; z chwil, gdy minie narkotyczne upojenie narodu, powinien przyj kacenjamer. 25 sierpnia. C z tego, e s przejawy zmczenia? Wszyscy si boj. Wydanie mojej Francji w oczach Niemcw byo ju uzgodnione z wydawnictwem Quelle & Meyer; studium miao si ukaza najpierw w czasopimie Neuphilologische Monatsschrift, ktre redaguje rektor czy profesor Hbner, cakiem solidny uczony. Kilka tygodni temu napisa do mnie w przygnbionym tonie, czy nie zechciabym przynajmniej na razie zrezygnowa z publikacji tego studium; e w wydawnictwie s komrki zakadowe (osobliwe wyraenie: czy w sobie element mechaniczny z organicznym - och, ta nowa mowa!), on sam chciaby utrzyma dobry fachowy poziom pisma, ale kierownictwu politycznemu waciwe zainteresowania fachowe nie s takie bliskie... Zwrciem si wic do wydawnictwa Diesterweg, dla ktrego caa ta moja czysto rzeczowa i rdowa praca powinna by nie lada gratk. Odmowa bya byskawiczna; jako przyczyn podano, e studium wykazuje tendencj wsteczn i brak w nim narodowego punktu widzenia. A wic moliwoci publikacji s odcite - kiedy zatkaj mi z kolei gb? W semestrze letnim chroni mnie Frontsoldat - jak dugo ta ochrona bdzie jeszcze trwa? 28 sierpnia. Nie wolno mi straci nadziei, e nard dugo ju tego nie wytrzyma. Mwi si, e gwn podpor Hitlera byo drobnomieszczastwo, i jest to niewtpliwie prawda. Uczestniczylimy w podry w nieznane. Dwa pene autobusy, okoo osiemdziesiciu osb, towarzystwo w najwyszym stopniu drobnomieszczaskie, cakowicie w swoim gronie, zupenie jednorodne, ani ladu robotnikw czy sfery mieszczaskiej nieco wyszej, mielej mylcej. W Lbau odpoczynek na kaw z wystpami kabaretowymi naszych pilotw-przewodnikw; jest to stay punkt programu tych wycieczek. Konferansjer rozpoczyna patetycznym wierszem na cze wodza i zbawcy Niemiec, na cze nowej wsplnoty narodowej itd., itd. - recytuje cay nazistowski raniec. Ludzie s cisi i apatycznie na kocu klaszcze tylko jedna osoba, z czego wida, e brak jakiegokolwiek aplauzu. Potem ten czowiek opowiada historyjk, ktrej by jakoby wiadkiem u fryzjera. Pewna dama, ydwka, chce sobie podci wosy. Bardzo auj, szanowna pani, ale tego mi zrobi nie wolno. Nie wolno? - Absolutnie! Fhrer, zapowiadajc bojkot ydw, zapewni uroczycie, i zapewnienie to na przekr wszystkim bajkom o rzekomych okruciestwach obowizuje do dzi, e adnemu
18

Gleichschaltung (unifikacja, ujednolicenie, jednolite ukierunkowanie) - haso, pod ktrym narodowy socja lizm po objciu wadzy w Niemczech stara si podporzdkowa sobie wszystkie dziedziny ycia publicznego, od administracji kraju poprzez sfer gospodarcz, wszelkie organizacje zawodowe i spoeczne, a po dziedzin kultury, a nawet religii; byo ono realizowane za pomoc tworzenia jednolitych, monopolistycznych struktur, do ktrych przynaleno bya czsto koniecznym warunkiem uczestnictwa w danej dziedzinie ycia, a ktre pozostaway pod absolutn kontrol NSDAP. 19 Hohnstein - redniowieczny zamek w miejscowoci o tej samej nazwie w pobliu Drezna, sucy w latach 1933-1945 jako obz koncentracyjny.

ydowi w Niemczech wos z gowy spa nie moe. Dugotrway miech i oklaski. - Czy nie uprawnia mnie to do pewnych wnioskw? Czy ten dowcip i jego przyjcie nie ma wakiego znaczenia dla wszelkich bada socjologicznych i politycznych? 19 wrzenia. W kinie sceny z norymberskiego zjazdu partii. Hitler powica nowe proporce SA, dotykajc ich krwawym sztandarem z 1923 roku 20 . Przy kadym dotkniciu ptna sztandarowego pada strza armatni. Czy to nie jest mieszanka teatru z kocioem? A pomijajc nawet efekty teatralne, wystarczy ju samo okrelenie krwawy sztandar [blutige Fahne]. Czcigodni bracia, zwrcie swe spojrzenie na nasze mczestwo krwawe i cierpienie!. Caa sprawa narodowosocjalistyczna zostaje przez te dwa sowa podniesiona ze sfery politycznej do religijnej. A ta sceneria i te sowa dziaaj niezawodnie - ludzie siedz w nabonym skupieniu, nikt nie kichnie ani nie kaszlnie, nie zaszeleci aden papier, nie sycha cmokania, jakie towarzyszy zwykle ssaniu cukierkw. Zjazd partii aktem kultu, narodowy socjalizm religi - a ja sobie chc wmwi, e to wszystko ma korzenie bardzo pytkie i wte? 10 padziernika. Przyszed do nas kolega Robert Wilbrandt. Czy zechcemy przyj czowieka niebezpiecznego dla pastwa? Zosta nagle zwolniony. Formua wyroku brzmi: politycznie niepewny. Wygrzebano spraw pacyfisty Gumbla, za ktrym wstawia si w Marburgu. A poza tym napisa ksieczk o Marksie. Chce wyjecha do Niemiec poudniowych, w jakiej zapadej dziurze chce si zagrzeba w swojej pracy... Gdybym ja mg zrobi to samo! Tyrania i niepewno narastaj z kadym dniem. Zwolnienia w krgu kolegw po fachu, gdzie peno jest ydw. Olschki w Heidelbergu, Friedmann w Lipsku, Spitzer w Marburgu, Lerch, ten zupeny Aryjczyk Lerch w Mnster, bo yje w konkubinacie z ydwk. Niebieskooki blondyn Hatzfeld, pobony katolik, zapyta mnie z lkiem, czy jeszcze zachowaem swoje stanowisko. Odpowiadajc wyraziem zaciekawienie, dlaczego ywi on niepokj o swoj zupenie przecie nie semick osob. Na to przysa mi nadbitk jakiej pracy; pod jego nazwiskiem widniay tam dopisane atramentem sowa: Serdeczne pozdrowienia - 25%. Czasopisma filologiczne i periodyk Zwizku Szk Wyszych tak si pawi w argonie Trzeciej Rzeszy, e przy kadej stronicy dosownie zbiera si na wymioty. elazna miota Hitlera - nauka na bazie narodowosocjalistycznej - duch ydowski - listopadowe rzezimieszki [Novemberlinge - czyli rewolucjonici z 1918 roku]. 23 padziernika. Potrcono mi z pensji na Dobrowoln Pomoc Zimow21 ; uprzednio nikt mnie nie pyta o zgod. Chodzi tu po prostu o nowy podatek, ktrego tak samo nie mona unikn jak ktregokolwiek innego; dobrowolno polega jedynie na tym, e mona paci wicej, ni wynosi ustalona kwota, a ju nawet w tej moliwoci tkwi dla wielu ledwie zawoalowany przymus. Pomijajc jednak cakiem ten zakamany przymiotnik, czy ju sam rzeczownik nie jest zamaskowaniem

20

Sztandar, ktry 9 listopada 1923 r. niesiono na czele nazistowskiej demonstracji w Monachium; demonstracja ta, bdca ostatnim aktem nieudanego zamachu stanu, zostaa rozproszona przez policj, przy czym szesnastu jej uczestnikw zgino od kul. Wydarzenie to rozegrao si w pobliu tzw. Feldherrnhalle - mauzoleum bawarskich bohaterw wojennych, ktre potem stao si jednym z gwnych miejsc centralnych uroczystoci hitlerowskich. 21 Winterhilfswerk (Akcja Pomocy Zimowej) - organizacja pomocnicza w ramach narodowosocjalistycznej Opieki Spoecznej pozostajca pod nadzorem Goebbelsa, zajmowaa si zbirk pienidzy, ywnoci, odziey dla bezrobotnych i innych potrzebujcych pomocy; formalnie dobrowolna, w praktyce wymuszaa wiadczenia drog nacisku politycznego.

przymusu, prob, apelem do uczu? Pomoc zamiast podatku to element wsplnoty narodowej. argon Trzeciej Rzeszy siga do tonw sentymentalnych, a to jest zawsze podejrzane: 29 padziernika. Nagy ukaz, bardzo istotny dla programu zaj szkoy wyszej: wtorkowe popoudnie ma by wolne od wykadw, wszystkich studentw obowizuj w tych godzinach wiczenia z zakresu sportu obronnego [Wehrsport]. Niemal jednoczenie napotkaem to sowo na pudeku papierosw: marka Wehrsport. Na p maska, na p zdemaskowanie. Powszechny obowizek suby wojskowej zosta zakazany przez traktat wersalski; sport jest dozwolony - oficjalnie nie robimy nic niedozwolonego, ale co takiego jednak robimy, i zarazem wykorzystujemy to jako lekk pogrk, w kadym razie czynimy aluzj do pici, ktra - jak dotd jeszcze - zaciska si w kieszeni. Kiedy wreszcie odkryj w jzyku tego reimu jakie rzeczywicie uczciwe sowo? Wczoraj wieczorem bya u nas Gusti W.; wrcia po czterech miesicach z Tur, gdzie razem ze swoj siostr, Mari Strindberg, przebywaa u Karin Michaelis22. Spotkaa si tam najwidoczniej maa grupa komunistw emigrantw. Gusti opowiadaa potworne rzeczy. Naturalnie bajki grozy, ktre mona sobie szepta tylko w najwikszej tajemnicy. Zwaszcza o ndzy, jak cierpi szedziesicioletni prawie Erich Mhsam23 w jakim szczeglnie cikim obozie koncentracyjnym. Trawestujc znane przysowie mona by powiedzie: gorsze jest przyjacielem zego; zaczynam naprawd uwaa reim Mussoliniego za nieomal ludzki i europejski. Zadaj sobie pytanie, czy sowa emigranci i obozy koncentracyjne naleaoby wprowadzi do sownika hitlerowskiego jzyka. Emigranci: jest to midzynarodowe okrelenie ludzi, ktrzy uciekli przed Wielk Rewolucj Francusk. Brandes nazywa jeden z tomw swej historii literatury europejskiej literatur emigranck. Potem mwio si o emigrantach rewolucji rosyjskiej. A teraz wanie istnieje grupa emigrantw niemieckich - w ich obozie s prawdziwi Niemcy! - i mentalno emigranck staa si ulubionym mot savant. Tak wic sowu temu nie musi w przyszoci towarzyszy koniecznie odr padliny Trzeciej Rzeszy. Inaczej jest z obozami koncentracyjnymi. Nazw t syszaem jako chopiec i wtedy miaa ona dla mnie dwik egzotyczno-kolonialny i zupenie nieniemiecki: podczas wojny burskiej mwio si duo o compounds, czyli obozach koncentracyjnych, w ktrych Anglicy trzymali pod stra wzitych do niewoli Burw. Potem sowo to cakowicie wyszo z uycia. Teraz za nagle pojawio si na nowo i oznacza instytucj niemieck wprowadzon w czasach pokoju, ktra istnieje na terenie europejskim i jest skierowana przeciwko Niemcom, instytucj trwa, a nie jaki przejciowy rodek wojenny wymierzony przeciw nieprzyjacioom. Sdz, e tam, gdzie w przyszoci padn sowa obz koncentracyjny, bdzie si myle o Niemczech hitlerowskich i tylko o nich... Czy jest to z mojej strony ozibo serca i ciasne belferstwo, e si tak cigle i coraz bardziej zajmuj stron filologiczn tej naszej niedoli? Po rzetelnym zbadaniu swojego sumienia mog odpowiedzie: nie, to samoobrona. 9 listopada. Dzisiaj na moim seminarium o Corneille'u wszystkiego dwch uczestnikw: Lore Isakowitz z t kartk ydowsk i student Hirschowicz, nie-Aryjczyk, ojciec Turek, z niebiesk kartk bezpastwowca - autentyczni studenci niemieccy maj karty brunatne. (Znowu problem wyznaczenia zakresu: czy to naley do jzyka Trzeciej Rzeszy?)... Dlaczego mam tak zatrwaajco mao suchaczy?
22

Karin Michaelis (1872-1950) - duska pisarka, po dojciu Hitlera do wadzy przyjmowaa u siebie i otaczaa opiek niemieckich emigrantw politycznych. 23 Erich Mhsam (1878-1934) - niemiecki lewicowy poeta i dramaturg, zmar w obozie koncentracyjnym w Oranienburgu.

Francuski przesta by ulubionym przedmiotem wybieranym przez studentw-kandydatw na nauczycieli, uchodzi za przedmiot niepatriotyczny; a c dopiero literatura francuska wykadana przez yda! Suchanie moich wykadw wymaga ju nieomal pewnej odwagi. Do tego dochodzi jeszcze okoliczno, e teraz na wszystkich przedmiotach jest saba frekwencja: studenci s przecieni sportem obronnym i tuzinem innych podobnych zaj. I wreszcie: akurat w tych dniach musz oni dosownie wszyscy prawie bez przerwy pomaga w kampanii wyborczej, uczestniczy w pochodach, zebraniach itd., itd. Ot jest to najwikszy cyrk, jaki spord imprez Goebbelsa dotychczas widziaem, i trudno mi sobie wyobrazi, aby co mogo go jeszcze przewyszy. Plebiscyt akceptujcy polityk Fhrera i lista jednoci do Reichstagu24. Co do mnie, to uwaam ca rzecz za tak prostack i niezrczn, jak to tylko moliwe. Plebiscyt: kto to sowo zna (a kto go nie zna, kae sobie objani), ten wie, e jest ono cile zwizane z Napoleonem III i Hitler powinien raczej unika kojarzenia go ze sob. Za lista jednoci wskazuje a nazbyt wyranie, e Reichstag jako parlament skoczy si. A propaganda jako cao jest naprawd absolutnym cyrkiem - nosi si w klapie paszcza znaczek z napisem Tak, nie mona sprzedawcom tych znaczkw powiedzie nie, eby si nie sta podejrzanym - takim gwatem dokonywanym na ludziach, e waciwie powinna wywiera skutek przeciwny do zamierzonego... Waciwie tak powinno by - ale dotychczas zawsze doznawaem zawodu. Ja rozumuj po inteligencku, a pan Goebbels stawia na pijane upojeniem masy. A poza tym jeszcze na lk warstwy inteligenckiej. Tym bardziej e nikt nie wierzy w respektowanie tajemnicy wyborczej. Ju teraz odnis on ogromne zwycistwo nad ydami. W niedziel przeyem obrzydliw scen z maestwem K., ktre musielimy zaprosi na kaw. Mwi: musielimy, poniewa snobizm tej pani, powtarzajcej bezmylnie kad najnowsz czy ostatnio zasyszan opini, ju od dawna dziaa nam na nerwy; natomiast jej m, chocia chtnie przybiera poz mdrca Natana, wydawa mi si zawsze jako tako rozsdny. Ot w niedziel owiadczy on, e - tak samo jak Centralne Stowarzyszenie Obywateli Pochodzenia ydowskiego - zdecydowa si z cikim sercem gosowa w plebiscycie za, a jego ona dodaa, e system weimarski okaza si niemoliwy do realizacji i e trzeba stan na gruncie faktw. Straciem cae panowanie nad sob, walnem pici w st, tak e a filianki zabrzczay, i kilkakrotnie zapytaem K. podniesionym gosem, czy uwaa polityk tego reimu za zbrodnicz, czy te nie. Odpar z godnoci, e nie mam prawa zadawa takiego pytania, i ze swej strony zapyta drwico, dlaczeg w takim razie pozostaj na swoim stanowisku. Powiedziaem, e nie zostaem na nie wyznaczony przez reim Hitlera i nie jemu su, i spodziewam si go przey. Pani K. podkrelia jeszcze, i trzeba przecie uzna, e Fhrer - powiedziaa rzeczywicie Fhrer - jest osobowoci genialn, ktrej nie sposb odmwi niezwykego oddziaywania ani si jej oprze... Dzisiaj bybym nieomal gotw przeprosi czciowo maestwo K. za swoj gwatown reakcj. Zdyem bowiem usysze cakiem podobne opinie od wielu ydowskich znajomych z naszego krgu - i to od ludzi, ktrych bez wtpienia trzeba zaliczy do warstwy inteligenckiej i ktrzy niewtpliwie s na og osobami rzeczowo i samodzielnie mylcymi... Jest tu jakie zamroczenie, ktre dziaa po prostu na wszystkich.

24

12 listopada 1933 r. odbyy si wybory do Reichstagu, w ktrych -po uprzednim rozwizaniu lub samorozwizaniu wszystkich innych partii politycznych - mona byo gosowa tylko na list NSDAP; z wyborami tymi powizany by plebiscyt, w ktrym wyborcy mieli zaakceptowa wystpienie Rzeszy z Ligi Narodw, dokonane przez rzd Hitlera miesic wczeniej.

10 listopada, wieczorem. Apogeum agitacji dane mi byo przey dzisiaj w poudnie przy odbiorniku radiowym Dembera (nasz fizyk, yd, niedawno zwolniony, ale te prowadzcy ju rozmowy w sprawie profesury w Turcji). Tym razem aranacja Goebbelsa, ktry nastpnie peni rol konferansjera swego wasnego programu, bya rzeczywicie majstersztykiem. Wszystko nastawione na prac i na pokj umoliwiajcy spokojn prac. Najpierw powszechne wycie syren w caych Niemczech i minuta ciszy, te w caych Niemczech - wzoruj si tu oczywicie na Ameryce i na dniach wita pokoju pod koniec wojny wiatowej. Nastpnie moe niewiele bardziej oryginalny (por. Wochy), ale wykonany z absolutn doskonaoci sztafa dla mowy Hitlera. Hala maszyn w Siemensstadt. Przez kilka minut peny zgiek pracy, uderzenia, oskot, dudnienie, gwizdy, zgrzyty. Potem syrena i piew, i stopniowe milknicie hamowanych k. Potem wychodzca jakby z tej ciszy zapowied, wygoszona spokojnie gbokim gosem Goebbelsa. I dopiero teraz Hitler, przez trzy kwadranse ON. Pierwszy raz syszaem ca wygoszon przez niego mow, przy czym maje wraenie byo w zasadzie takie samo jak poprzednie. Przewanie nadmiernie podniecony, zdarty od krzyku, czsto ochrypy gos. Tyle e tym razem szereg pasay byo utrzymanych w paczliwym tonie sekciarskiego kaznodziei. ON gosi pokj, ON wzywa do pokoju, ON chce niemieckiego tak nie z osobistej ambicji, lecz tylko po to, aby mc strzec pokoju przed zakusami wyobcowanej midzynarodowej kliki spekulantw, ktrzy w imi swoich zyskw bez skrupuw podjudzaj wzajemnie przeciw sobie wielomilionowe narody... To wszystko, z dodatkiem dobrze wkomponowanych przerywajcych okrzykw (ydzi!), byo mi oczywicie od dawna znane. Ale w caej swojej trywialnoci, w caym swoim zakamaniu woajcym o pomst do nieba a dosyszalnym nawet dla najguchszego, impreza ta miaa jednak pewn szczegln i now moc oddziaywania. Sprawi to wstpny chwyt propagandy, ktry uwaam za najlepszy spord jej udanych wyczynw i waciwie decydujcy. Zapowied brzmiaa, jak nastpuje: Uroczysta chwila midzy godz. 13.00 a 14.00. W trzynastej godzinie do robotnikw przybdzie Adolf Hitler. Jest to, jak kady widzi, jzyk Ewangelii. Pan, zbawca, przychodzi do ubogich i zagubionych. Finezja, nawet w sposobie podania czasu. O godzinie trzynastej? Nie: W trzynastej godzinie. Brzmi to nieco jakby za pno, ale ON zdziaa cud, dla niego nie istnieje adne, za pno. Krwawy sztandar na zjedzie partii - to byo z tego samego gatunku. Tym razem jednak ciasne ramy ceremonii kocielnej zostay przeamane, anachroniczny kostium zrzucony, Chrystusowa legenda przetransponowana w bezporedni wspczesno: Adolf Hitler, zbawiciel, przybywa do robotnikw w Siemensstadt. 14 listopada. Czemu robi wyrzuty K.S. i innym? Kiedy wczoraj obwieszczono tryumf rzdu: 93% gosw za Hitlerem, 40 milionw tak, 2 miliony nie, 39 milionw za Reichstagiem (sawetna lista jednoci), 3 miliony gosw niewanych, byem oszoomiony zupenie tak samo jak inni. Mogem sobie nieustannie powtarza, e po pierwsze wynik jest wymuszony, a po drugie, przy braku jakiejkolwiek kontroli, na pewno te upikszony - podobnie jak i za wiadomoci z Londynu, gdzie pono zdumiewaj si szczeglnie nad tym, e nawet w obozach koncentracyjnych przewaay gosy tak, musi si ukrywa mieszanina zafaszowania i szantau - a jednak byem i jestem wydany na pastw oddziaywania tego triumfu Hitlera. Przypomina mi si uparcie podr statkiem z Bornholmu do Kopenhagi, ktr odbylimy przed dwudziestu piciu laty. W nocy szala sztorm i choroba morska; rankiem siedzielimy na pokadzie pod oson widocznego ldu przy spokojnym morzu, w piknym porannym socu, cieszc si myl o bliskim niadaniu. I oto z koca dugiej awki podniosa si jaka maa dziewczynka, podbiega do relingu i zwymiotowaa. W chwil pniej wstaa siedzca obok niej mama i zrobia to samo. Zaraz

potem poszed w jej lady pan, ktry by tu obok. Nastpnie jaki chopiec, a potem... ruch przebiega rwnomiernie i szybko dalej, wzdu awki. Nikt nie by oszczdzony. Nasz koniec czu si pocztkowo jeszcze bezpiecznie: przygldano si z zainteresowaniem, troch sobie pokpiwajc i robic drwice miny. A potem kolejka wymiotujcych pocza si zblia, a potem miech umilk, a potem zaczto na naszym kocu podbiega do relingu. Patrzyem uwanie na to, co si obok dzieje, i spogldaem uwanie w siebie. Mwiem sobie, e przecie istnieje co takiego jak obiektywna obserwacja, i e jestem do tego zaprawiony, i e istnieje sia woli, i cieszyem si na niadanie - a kiedy przysza kolej na mnie, poczuem tak samo jak wszyscy inni, e musz do relingu.

Spisaem z okresu pierwszych miesicy nazizmu na brudno to, co w moim dzienniku odnosi si do nowej sytuacji i nowego jzyka. Byem wtedy jeszcze w pooeniu nieporwnanie lepszym ni pniej; pozostawaem przecie na swoim stanowisku i we wasnym domu, mogem obserwow a prawie bez adnych przeszkd. Z drugiej strony moja wraliwo nie zdya jeszcze ulec lekkiemu przytpieniu, byem jeszcze tak bardzo nawyky do ycia w pastwie praworzdnym, e uwaaem za najnisze rejony pieka wiele z tego, co pniej byo dla mnie najwyej jego przedsionkiem, dantejskim limbo. W kadym razie: jakkolwiek z czasem miay przyj rzeczy o wiele gorsze, to jednak wszystko, co jeszcze potem w dziedzinie mentalnoci, czynw i jzyka nazizmu doszo, istnieje w swoich zalkach ju w tych pierwszych miesicach.

VI Trzy pierwsze sowa po nazistowsku


Pierwsze sowo, ktre - nie ze wzgldu na sposb utworzenia, lecz na swoje nowe zastosowanie narzucio mi si jako specyficznie nazistowskie, kojarzy mi si z gorycz pierwszej utraty przyjaciela, spowodowanej przez Trzeci Rzesz. Trzynacie lat wczeniej my i T. zjawilimy si jednoczenie w Drenie i na Politechnice - ja jako profesor, on jako pocztkujcy student. By niemal czym w rodzaju cudownego dziecka. Cudowne dzieci czsto sprawiaj zawd, ale T., jak si zdawao, najniebezpieczniejszy okres cudownego dziecictwa ju przeby - bez szwanku dla siebie. Pochodzcy ze rodowiska bardzo drobnomieszczaskiego i biedny jak mysz kocielna, zosta podczas wojny odkryty w sposb, jaki si zdarza tylko w powieciach. Pewien synny zagraniczny profesor yczy sobie, aby mu na stanowisku prbnym w jednej z lipskich fabryk zaprezentowano now maszyn; wskutek powoa do wojska brak byo inynierw, obecny tam akurat monter nie potrafi wiele powiedzie, profesor si zirytowa - i wtedy spod maszyny wypezn umorusany terminator i udzieli potrzebnych wyjanie. Ten mody chopak zdoby swoj wiedz przez uwane przygldanie si temu, co go w zasadzie w ogle nie musiao obchodzi, i przez samodzi eln nauk po nocach. Teraz przyszed mu z pomoc w profesor, niezwyk energi chopca wzmogo jeszcze doznane powodzenie i wkrtce potem ucze powszechniaka zda nieledwie w tym samym dniu egzamin na czeladnika lusarskiego i matur. Nastpnie otwara si przed nim moliwo zarabiania na utrzymanie w zawodzie technicznym i jednoczesnego studiowania. Jego uzdolnienia matematyczno-

techniczne dopisyway mu nadal: w bardzo modym wieku i jeszcze przed kocowym egzaminem na dyplomowanego inyniera otrzyma wysokie stanowisko. Ale tym, co mi go czynio bliskim, mnie, ktremu niestety caa dziedzina matematyki i techniki jest tak nieskoczenie obca, bya wielostronno jego zainteresowa i refleksji. Sprowadzi si do nas, z domownika sta si czym w rodzaju wychowanka, nazywa nas - p artem, a zarazem bardzo serio ojcem i matk, mielimy niewtpliwie jaki udzia w jego duchowym rozwoju. Oeni si wczenie, co w niczym nie zmienio serdecznego stosunku midzy nami. Myl, e stosunek ten mgby kiedy ule c zakceniu wskutek rnicy w pogldach politycznych, adnemu z nas czworga zainteresowanych nie przychodzia nigdy do gowy. A potem wtargn do Saksonii narodowy socjalizm. Zauwayem u T. pierwsze oznaki zmian w sposobie mylenia. Zapytaem go, jak moe sympatyzowa z tymi ludmi. - Przecie oni nie chc niczego innego ni socjalici - powiedzia - przecie oni te s parti robotnikw. - Czy ty nie widzisz, e oni pr do wojny? - Najwyej do wojny wyzwoleczej, ktra caej wsplnocie narodowej25, a wic rwnie robotnikom i biednym ludziom, musi wyj na dobre... Zaczem wtpi w jego horyzonty mylowe i bystro umysu. Prbowaem go zawstydzi w inny sposb. - ye w moim domu cae lata, znasz mj sposb mylenia, sam przecie mwie nieraz, e co nieco si od nas nauczye i e w swoich ocenach moralnych jeste z nami zgodny. Jak moesz przy tym wszystkim popiera parti, ktra z powodu mojego pochodzenia odmawia mi niemieckoci i czowieczestwa? - Bierzesz to o wiele za powanie, tatku. (To ostatnie sowo powiedzia w saskim dialekcie, co miao zapewne jego sowom, w ogle caej dyskusji, nada lekki ton). - Ten rejwach z ydami suy jedynie celom propagandowym. Zobaczysz, e skoro tylko Hitler stanie u steru, bdzie mia co innego do roboty ni wymyla na ydw... Ale rejwach ten wywiera jednak skutek - rwnie na naszego wychowanka. W jaki czas potem zapytaem go o pewnego modego czowieka, ktrego zna. Wzruszy ramionami: - Pracuje w AEG, wiesz, co to oznacza?... Nie?... Alles echte Germanen [Sami prawdziwi Germanie]26 . - Rozemia si i by zdziwiony, e ja si nie miej. Potem nie widywalimy si przez jaki czas, a wreszcie kiedy - byo to wkrtce po objciu rzdw przez Hitlera - zaprosi nas na obiad. - Jak tam u was w pracy? - zapytaem. - Znakomicie! - odrzek. Wczoraj mielimy wielki dzie. W Okrilli siedziao kilku bezczelnych komunistw, wic urzdzilimy ekspedycj karn. - Co urzdzilicie? - No, spucilimy im lanie, gumowymi pakami, i do tego troch rycyny, bez rozlewu krwi, ale cakiem, cakiem skutecznie - po prostu ekspedycja karna. Ekspedycja karna to pierwsze sowa, ktre odczuem jako specyficznie nazistowskie, pierwsze sowa mojej LTI, a zarazem ostatnie, jakie usyszaem od T.; odwiesiem suchawk, nawet nie mwic, e z zaproszenia nie skorzystamy.
25

Volksgemeinschaft (wsplnota narodowa) - jedno z podstawowych poj nazistowskiej ideologii, okrelajce nard niemiecki jako spoeczno zespolon wizami krwi, wsplnym losem i wspln polityczn wiar (oczywicie narodowosocjalistyczn). (Nb. samo sowo Volk, zwaszcza jako czon wystpujcy w wyrazach zoonych i pochodnych, nabrao w jzyku Trzeciej Rzeszy szczeglnego zabarwienia rasistowskiego i w znacznej mierze wyparo sowo Nation). 26 AEG (Allgemeine Elektrizitt-Gesellschaft) - najwikszy niemiecki koncern przemysu elektrotechnicznego; popiera aktywnie rzdy hitlerowskie zatrudnia gwnie osoby, ktre speniay wymagania nazizmu pod wzgldem politycznym i rasowym - std uzasadnienie tej gry sw.

Cokolwiek mogem sobie wyobrazi jako uosobienie brutalnej arogancji i pogardy dla ludzi innego gatunku, koncentrowao si w tych sowach: ekspedycja karna; brzmiay one tak jako kolonialnie, widziao si poprzez nie obstawion murzysk wiosk i syszao trzaskanie bicza z hipopotamiej skry. Pniej - niestety nie na dugo - wspomnienie to przy caej swej goryczy miao te dla mnie w sobie co pocieszajcego. Troch rycyny: a wic to przedsiwzicie cakiem wyranie naladowao faszystowskie zwyczaje Wochw; cay nazizm wyda mi si niczym innym, jak tylko wosk zaraz. Ta pociecha ustpia przed odsaniajc si prawd, jak ustpuje poranna mga; elementarny i miertelny grzech nazizmu mia charakter niemiecki, a nie woski. Ale gdyby nie owo skojarzenie z osobistym przeyciem, nazistowski (czy faszystowski) termin ekspedycja karna ulotniby si z mojej pamici, jak si ulotni z pamici milionw innych ludzi, naley on bowiem tylko do pocztkowego okresu Trzeciej Rzeszy, co wicej: samo powstanie tego reimu uczynio go nieaktualnym i niepotrzebnym, podobnie jak strza od uku wypara bomba lotnicza. Miejsce pprywatnych i speniajcych jakby rol niedzielnej, sportowej imprezy ekspedycji karnych zaja natychmiast systematyczna i oficjalna akcja policyjna, a miejsce rycyny - obz koncentracyjny. Za w sze lat po powstaniu Trzeciej Rzeszy przemieniona w akcj policyjn wewntrznoniemiecka ekspedycja karna zostaa zaguszona wrzaw wojny wiatowej, ktr ci, co j rozpoczli, pomyleli jako rodzaj ekspedycji karnej przeciwko rnym narodom przez siebie pogardzanym. Tak przemijaj sowa. Natomiast dwa inne terminy, oznaczajce biegun przeciwny - Ty jeste niczym, ja jestem wszystkim! - nie wymagaj osobistego wspomnienia, aby pozosta w pamici; pozostay tam dotd i nie bd pominite w adnej historii LTI. Nastpna notatka na temat jzyka w moim dzienniku jest zatytuowana: Akt pastwowy. Pierwszy taki akt z niezliczonego chyba ich szeregu inscenizuje Goebbels 21 marca 1933 w poczdamskim kociele garnizonowym. (Uderza u nazistw brak wyczucia efektw komiczno-satyrycznych, na ktre sami si naraaj; czasami chciaoby si rzeczywicie wierzy w ich subiektywn niewinno! Melodi, wygrywan przez dzwony kocioa garnizonowego: Bd zawsze wierny i uczciwy, zrobili oni sygnaem swego berliskiego radia, a fars fikcyjnych posiedze Reichstagu umiecili w sali teatralnej - w Operze Krolla). Jeli nalecy do LTI czasownik aufziehen27 moe by gdzie susznie zastosowany, to na pewno tutaj; maszyneri aktw pastwowych nakrcano zawsze wedug tego samego wzoru - tyle e w dwch wariantach: z trumn lub bez trumny w punkcie centralnym. Pompa sztandarw, pochodw, girland, fanfar i chrw, caego sztafau dla mw, bya oglnie niezmienna, zapoyczona od Mussoliniego. Podczas wojny coraz czciej na miejsce centralne wysuwaa si trumna, a nadwtlona ju nieco atrakcyjno tego rodka propagandowego wzmoga si znowu dziki rnym plotkom i pogoskom. Ilekro odbywa si pastwowy pogrzeb jakiego generaa, ktry poleg lub zgin w wypadku, krya wie, e popad on u Fhrera w nieask i zosta na jego rozkaz sprztnity. Fakt, e takie pogoski mogy powstawa - wszystko jedno, czy odpowiaday one prawdzie, czy nie - jest ywym wiadectwem tego, jak nisko oceniano prawdomwno LTI i jak miar kamstw jej przypisywano. Najwikszym wszake kamstwem, jakie kiedykolwiek znalazo wyraz w akcie pastwowym, i to kamstwem w tym czasie dowiedzionym, bya uroczysto aobna ku czci 6 Armii i jej marszaka28 .
27 28

Zob. przyp. 30 na str. 56 6 Armia niemiecka pod dowdztwem gen. Friedricha Paulusa (a wansowanego do stopnia feldmarszaka nieomal w chwili kapitulacji), okrona w Stalingradzie i czciowo zniszczona, skapitulowaa na przeomie stycznia i lutego 1943 r.

Zamierzano tu wykorzysta klsk dla wzbudzenia heroizmu, wmawiajc wierne wytrwanie a do mierci tym, ktrzy si oddali w niewol, aby si nie da zabi - jak niezliczone tysice ich kolegw - za bezsensown i zbrodnicz spraw. Plievier29 w swojej ksice o Stalingradzie wydoby z tego aktu pastwowego wstrzsajco satyryczny efekt. Pod wzgldem czysto jzykowym termin ten jest podwjnie nadty. Po pierwsze, stwierdza on rzeczywisty fakt, e honory rozdawane przez narodowy socjalizm oznaczaj uznanie ze strony pastwa. Wyraa wic zasad absolutyzmu: L'Etat c'est moi. Do tego stwierdzenia dodaje on jednak pewne roszczenie. Akt pastwowy jest to co, co naley do historii pastwa, a wic co, co winno by zachowane na stae w pamici narodu. Akt pastwowy ma szczeglnie uroczyste znaczenie historyczne. I tutaj przychodzi kolej na sowo, ktrym narodowy socjalizm od pocztku do koca szafowa wyjtkowo rozrzutnie. Ceni on si mianowicie tak wysoko, jest tak przekonany - albo tak bardzo chce by przekonany - o trwaoci swoich instytucji, e kada bahostka, ktra go dotyczy, wszystko, czego on si tknie, ma znaczenie historyczne. Historyczna jest dla niego kada mowa wygoszona przez Hitlera, choby mwi w niej po raz setny to samo i choby wszystkie jego sowa w ogle nic nie mwiy; historyczne jest kade spotkanie Fhrera z Duce, choby ono zupenie nic nie zmieniao w istniejcej sytuacji; historyczne jest zwycistwo niemieckiego wozu wycigowego, historyczne otwarcie nowej autostrady, a otwierana uroczycie jest kada autostrada z osobna i kady odcinek kadej autostrady; historyczne s kade doynki, historyczny kady zjazd partii, historyczne kade wito jakiegokolwiek rodzaju; poniewa za Trzecia Rzesza zna tylko dni witeczne - mona by powiedzie, e zachorowaa, miertelnie zachorowaa na brak dni powszednich, zupenie tak jak ciao moe by miertelnie chore z powodu braku soli - wobec tego wszystkie swoje dni uwaa ona za historyczne. W ilu gazetowych nagwkach, w ilu wstpnych artykuach i mowach uyto tego sowa i pozbawiono je czcigodnego sensu! Trzeba je bdzie niezwykle oszczdza, aby mogo ten sens odzyska. Zbdne natomiast jest przestrzeganie przed czstym uywaniem sw akt pastwowy - a to z tej przyczyny, e przecie nie mamy ju pastwa30.

VII Aufziehen31

29

Theodor Plievier (1892-1955) - niemiecki powieciopisarz i publicysta; napisa m. in. trylogi Der groe Feldzug im Osten (Wielka kampania na Wschodzie), ktrej cz I nosi tytu Stalingrad. 30 Sowa te zostay napisane tu po wojnie, kiedy nie byo jeszcze adnego z istniejcych dzisiaj dwch pastw niemieckich. 31 Niektre podstawowe znaczenia tego sowa: naciga, napina, nakrca, rozkrca; kpi (naigrawa si, artowa) z kogo.

Nakrcam zegar, mechaniczn zabawk, nacigam osnow na krosnach: we wszystkich tych przypadkach chodzi o czynno mechaniczn, dokonywan na niezdolnym do stawiania oporu, martwym przedmiocie. Od mechanicznej zabawki - krccego si bka, zwierztka przebierajcego nogami i kiwajcego gow - prowadzi droga do zastosowania metaforycznego. W odniesieniu do czowieka sowo aufziehen oznacza: zakpi z kogo, omieszy go, zrobi z niego pajaca. Bergsonowska definicja komizmu jako automatyzacji ywego organizmu znajduje tu potwierdzenie w praktyce jzykowej. W tym sensie aufziehen jest nieszkodliwym wprawdzie, ale jednak pejoratywem. (Tak filolog nazywa wszelkie pogarszajce czy pomniejszajce znaczenia wyrazu; np. cesarskie imi Augustus, co znaczy dostojny, daje jako pejoratyw gupiego Augusta, czyli klowna cyrkowego). W jzyku wspczesnym aufziehen uzyskao jeszcze jedno szczeglne znaczenie - niby pochwalne, a jednak zdecydowanie pejoratywne. Mwiono mianowicie o reklamie, e jest dobrze nakrcona. Oznaczao to uznanie dla jej handlowej skutecznoci, zarazem jednak wskazywao na element przesady, krzykliwej szarlatanerii, niezgodno wychwalanych zalet towaru z jego rzeczywist wartoci. Cakiem wyranie i jednoznacznie wystpowa ten czasownik jako pejoratyw, kiedy krytyk teatralny orzeka, e ta czy owa scena jest nacignita. Znaczyo to, e autor jest raczej pozbawionym skrupuw technikiem (ktry chce olni publiczno) ni uczciwym pisarzem. U samych pocztkw Trzeciej Rzeszy wydawao si przez krtki czas, jak gdyby LTI zamierzaa przej to metaforyczne ujemne znaczenie. Nazistowskie gazety wychwalay patriotyczny czyn dzielnych studentw, ktrzy rozgromili naukowo nacigany Instytut Seksuologii profesora Magnusa Hirschfelda. Hirschfeld by ydem, a wic jego instytut nie mg by prawdziwie naukowy, tylko musia by nacigany. Alici w kilka dni pniej okazao si, e czasownik ten jako taki nie ma ju w sobie nic pejoratywnego. Dnia 30 czerwca 1933 Goebbels owiadczy w Szkole Nauk Politycznych, i NSDAP rozkrcia wielomilionow organizacj, skupiajc w sobie wszystko: teatry i zespoy amatorskie, sport, turystyk, chry - ktr pastwo bdzie wszelkimi rodkami popiera. Aufziehen jest wic teraz sowem cakiem przyzwoitym, a kiedy rzd triumfalnie omawia propagand, jaka poprzedzia plebiscyt w Zagbiu Saary, mwi o szeroko rozkrconej akcji. Nikomu ju od tej chwili nie przychodzi do gowy, eby widzie w tym sowie co reklamiarskiego. W roku 1935 wychodzi w wydawnictwie Holle & Co. w niemieckim przekadzie z angielskiego oryginau Seiji Noma, autobiografia japoskiego krla prasowego. Czytamy tam w tonie penego uznania: Zdecydowaem si teraz... rozkrci wzorow organizacj dla wychowania studenckich mwcw. Zupene znieczulenie na mechanistyczny sens tego czasownika wynika std, e jest on cigle uywany tam, gdzie mowa o jakiej organizacji. Tu wanie ujawnia si jedna z najdobitniejszych sprzecznoci w obrbie LTI: podkrelajc wszdzie to, co organiczne, wyrose w sposb naturalny, jest ona jednoczenie zalana wyraeniami ze sfery mechaniki i pozbawiona wyczucia stylistycznej niestosownoci i uwaczajcego charakteru takich frazeologicznych zestawie jak rozkrcona organizacja. - Nasuwa si tylko pytanie, czy odpowiedzialno za aufziehen mona skada na hitleryzm - wtrci kiedy w rozmowie ze mn F. Latem 1943 roku pracowalimy na nocnej zmianie przy tej samej

mieszarce bbnowej do produkcji niemieckiej herbaty. Bya to praca bardzo mczca, zwaszcza w okresie upaw, poniewa z powodu straszliwego pyu musielimy sobie osania gowy i twarze jak chirurdzy. Podczas przerw zdejmowalimy okulary, maski i czapki - F., ktry by kiedy radc sdu krajowego, nosi stary biret sdziowski - siadalimy na skrzyni i rozprawiali o psychologii rnych narodw (jeli akurat nie bylimy zajci analiz sytuacji wojennej). Jak wszyscy mieszkacy domu ydowskiego przy wskiej Sporergasse, F. zgin w nocy z 13 na 14 lutego 1945. Na temat aufziehen twierdzi on zatem, e ju okoo roku 1920 sysza i czyta to sowo w znaczeniu cakiem neutralnym. Jednoczenie i w podobnych sytuacjach jak sowo rozplakatowa - powiedzia. Odparem, e nie spotykaem w tamtym okresie aufziehen jako okrelenia neutralnego i e pamiciowe skojarzenie ze sowem rozplakatowa kae mi si jednak domyla zabarwienia pejoratywnego. Przede wszystkim jednak - i to jest wanie zasada, ktrej trzymam si zdecydowanie we wszystkich takich refleksjach - przede wszystkim chodzi mi o szans ustalenia, kiedy jakie wyraenie czy te okrelone zabarwienie sowa wystpuje po raz pierwszy. W przytaczajcej wikszoci przypadkw jest to przecie niemoliwe, kiedy nam si bowiem wydaje, e znaleli my tego kogo pierwszego, kto uy danego sowa, to zawsze znajduje si potem jego poprzednik. Wystarczy - mwiem - eby F. zajrza do Buchmanna pod haso Nadczowiek: okazuje si, e korzenie tego sowa sigaj gboko w epok antyczn. Ja sam odkryem niedawno u starego Fontanego, w powieci Der Stechlin, podczowieka [Untermensch], a przecie hitlerowcy s tak dumni z wynalezionych jakoby przez siebie ydowskich i komunistycznych podludzi i caego zwizanego z tym pojcia podczowieczestwa [Untermenschentum]. Mog spokojnie zachowa swe prawo do dumy - podobnie jak Nietzsche pomimo znakomitych poprzednikw moe by dumny ze swego nadczowieka. Sowo czy okrelone zabarwienie sowa wtedy bowiem dopiero staj si w sferze danego jzyka czym ywym, wtedy dopiero zaczynaj rzeczywicie istnie, kiedy wejd w uycie jakiej grupy czy ogu i przez pewien czas s przez nie uywane. W tym sensie nadczowiek jest bezsprzecznie tworem Nietzschego, podczowieka za i neutralne aufziehen trzeba bez wtpienia zapisa na konto Trzeciej Rzeszy. Czy przemin wraz z nazizmem? Bardzo bym chcia, ale jestem co do tego sceptyczny. Napisaem t notatk w styczniu 1946. W dzie pniej mielimy posiedzenie Drezdeskiego Towarzystwa Kulturalnego. Byo tam kilkanacie osb dobranych pod ktem szczeglnych kwalifikacji kulturalnych, a wic zesp, ktry ma spenia rol pewnego wzorca. Chodzio o zorganizowanie jednego z tych tygodni kultury, jakie si teraz stay modne, m.in. o wystaw sztuki. Ktry z uczestnikw powiedzia, e kilka spord zakwalifikowanych na wystaw obrazw to okropne bohomazy. - Niemoliwe! - kto na to zawoa. - Jeli my tu w Drenie urzdzamy wystaw, to musimy j nakrci tak, eby nie byo si do czego przyczepi.

VIII Dziesi lat faszyzmu

Zaproszenie konsulatu woskiego w Drenie na niedziel przed poudniem, 23 padziernika 1932, na pokaz filmu - wyranie zaznaczono: film sonoro, bo jest te jeszcze niemy - Dziesi lat faszyzmu. (W nawiasie naley przy tym zauway, e faszyzm pisze si ju po niemiecku przez sch zamiast sc, e zatem sowo to uzyskao ju prawo obywatelstwa. Ale kiedy w czternacie lat pniej jako komisarz pastwowy pytam abiturienta gimnazjum humanistycznego o znaczenie tego sowa, odpowiada bez wahania: - To pochodzi od fax, pochodnia. - Nie jest nieinteligentny, na pewno by pimpfem32 i nalea do Hitlerjugend, na pewno jest filatelist i zna rzgi liktorskie z woskich znaczkw pocztowych z czasw Mussoliniego, poza tym zna je oczywicie z wieloletniej lektury aciskiej, a jednak nie wie, co oznacza sowo faszyzm. Koledzy poprawiaj go: - Od fascis. - Ale ilu innych nie bdzie znao podstawowego znaczenia tego sowa i pojcia, skoro nie zna go wychowany w nazistowskiej szkole maturzysta?... Stale i zewszd napiera na mnie ta sama wtpliwo: co mona z pewnoci powiedzie o wiedzy i myli, o stanie umysu i ducha jakiego narodu?) Po raz pierwszy sysz i widz Duce przemawiajcego. Film jest duym osigniciem artystycznym. Mussolini mwi z balkonu paacu w Neapolu do stojcego w dole tumu; zdjcia ludzkiej masy i zblienia mwcy, sowa Mussoliniego i szum gosw odpowiadajcych mu suchaczy przeplataj si nawzajem. Wida, jak Duce przed kadym zdaniem dosownie si nadyma, a potem opada w sobie, jak za kadym razem nadaje swej twarzy i swemu ciau wyraz najwyszej energii i napicia, sycha namitnie kaznodziejsk, rytualn, kocieln intonacj, z jak wyrzuca z siebie krtkie zdania, jakby urywki liturgii, na ktre kady reaguje emocjonalnie bez wysiku mylowego, nawet jeli nie rozumie ich znaczenia - czy wanie dlatego, e go nie rozumie. Ogromne usta. Od czasu do czasu typowo woskie ruchy palcw. I ryk tumu, okrzyki zachwytu albo, kiedy mwca wymienia przeciwnika, przeraliwe gwizdy. Do tego wycignite nieustannie rami w gecie faszystowskiego pozdrowienia. Wszystko to, powtarzane z nieznacznymi tylko rnicami, widzielimy i syszelimy od tego czasu tyle tysicy razy, to z norymberskiego zjazdu partii, to znw z berliskiego Lustgartenu czy z monachijskiej Feldherrnhalle itd., itd., e film o Mussolinim wydaje nam si czym bardzo powszednim i nie majcym w sobie nic nadzwyczajnego. Ale podobnie jak tytu Fhrer jest tylko niemieckojzyczn wersj tytuu Duce, brunatna koszula tylko wariantem woskiej czarnej koszuli, a niemieckie pozdrowienie tylko naladownictwem pozdrowienia faszystowskiego, tak te cae filmowanie takich scen w celach propagandowych, tak te i ta scena, Fhrer przemawiajcy przed zgromadzonym ludem, jest w Niemczech zapoyczeniem woskiego wzorca. W obu przypadkach chodzi o to, aby przywdc zetkn bezporednio z samym ludem - z caym ludem, a nie tylko z jego przedstawicielami. Starajc si przeledzi t myl wstecz, natrafiamy nieuchronnie na Rousseau, w szczeglnoci na jego Contract social. Poniewa Rousseau pisze jako obywatel Genewy, a wic ma przed oczyma stosunki panujce w miecie-pastwie, przeto z narzucajc si niemal jego fantazji oczywistoci nadaje on polityce ksztat antyczny, utrzymuje j w granicach miejskich - przecie polityka to sztuka kierowania polis, miastem. U Rousseau polityk to czowiek przemawiajcy do ludu, ludu zebranego na rynku; u Rousseau imprezy sportowe i artystyczne, w ktrych uczestniczy wsplnota narodowa, s instytucjami politycznymi i rodkami propagandy. Niezwykle doniosy pomys Rosji Radzieckiej polega na tym, aby przez zastosowanie nowych technicznych wynalazkw, przez film i radio rozszerzy ograniczon przestrzennie metod staroytnych i Rousseau do wymiarw
32

Pimpf - czonek organizacji Deutsches Jungvolk, wchodzcej w skad Hitlerjugend i obejmujcej chopcw w wieku 10-14 lat.

nieograniczonych, aby polityk i przywdca mg si zwraca rzeczywicie i osobicie do wszystkich, choby nawet ci wszyscy szli w miliony, choby ich poszczeglne grupy byy od siebie oddzielone tysicami kilometrw. W ten sposb przywrcono przemowie jako jednemu ze rodkw dziaania i obowizkw polityka to znaczenie, jakie miaa ona w Atenach, a nawet nadano jej wysze, bo przecie teraz miejsce Aten zaj cay kraj i wicej ni tylko jeden kraj. Ale przemowa staa si teraz nie tylko waniejsza ni przedtem, lecz take z koniecznoci nieco inna w swojej istocie. Zwracajc si do wszystkich, a nie tylko do wybranych przedstawicieli narodu, musiaa te sta si zrozumiaa dla wszystkich, a wic bardziej przystpna, popularna. Popularne jest to, co jest konkretne; im bardziej zmysowymi elementami mowa operuje, im mniej zwraca si do intelektu, tym bardziej jest popularna. Granic dzielc popularno od demagogii przekracza ona z chwil, gdy od odcienia intelektu przechodzi z rozmysem do jego wyeliminowania i odurzenia. W pewnym sensie mona uwaa przyozdobiony uroczycie rynek czy udekorowan sztandarami i transparentami hal albo aren, w ktrej kto przemawia do tumu, za cz skadow samej mowy, za jej materi; mowa jest wkomponowana w te ramy jak element inkrustacji czy inscenizacji stanowi wraz z nimi integralne dzieo sztuki, zwracajce si jednoczenie do zmysu suchu i wzroku - do suchu podwjnie, bo pomruk tumu, jego aplauz, jego dezaprobata dziaa na pojedynczego suchacza rwnie silnie, co najmniej rwnie silnie, jak sama mowa. Z drugiej strony taka inscenizacja wpywa rwnie niewtpliwie na ton samej mowy, dodaje jej zabarwienia zmysowego. Film dwikowy przekazuje to dzieo sztuki w jego caoci; radio zastpuje przeznaczony dla oka spektakl zapowiedzi, ktra odpowiada relacji posaca w tragedii antycznej, oddaje jednak wiernie podniecajcy podwjny efekt suchowy, spontaniczne responsorium tumu. (Spontaniczny naley do ulubionych sw LTI, o czym bdzie jeszcze mowa). Jzyk niemiecki utworzy od sw Rede [mowa] i reden [przemawia] jeden tylko przymiotnik: rednerisch [w przyblieniu: krasomwczy]. Przymiotnik ten nie ma zbyt pozytywnego zabarwienia i zawsze budzi podejrzenie pewnej fanfaronady. Mona by tu nieomal mwi o wrodzonej niemieckiemu charakterowi narodowemu nieufnoci do mwcy. Natomiast ludy romaskie, ktrym taka nieufno jest obca i ktre mwc ceni, rozrniaj bardzo wyranie pierwiastek oratorski i retoryczny. Oratorem jest dla nich czowiek uczciwy, ktry stara si przekona swym sowem, ktry zabiegajc rzetelnie o jasno wyrazu, zwraca si zarwno do serca, jak i do umysu swoich suchaczy. Okrelenie orator jest pochwa, jakiej Francuzi udzielaj wielkim klasykom ambony i sceny, na przykad takiemu Bossuetowi czy Corneille'owi. Takich wielkich oratorw mia rwnie jzyk niemiecki, by wspomnie choby Lutra i Schillera. Odpowiednikiem podejrzanego rednerisch jest w jzykach romaskich specjalne sowo retoryczny; retor - a wywodzi si to z sofistyki Grekw i ich okresu upadku - to czowiek wygaszajcy szumne frazesy, ktry chce zamgli ludzkie umysy. Czy Mussolini naley do oratorw, czy do retorw swego narodu? Niewtpliwie by zawsze bliszy retora ni oratora, a w trakcie swej fatalnej ewolucji popad ostatecznie w retoryk. Ale pewne elementy, ktre dla niemieckiego ucha brzmi u niego jako rednerisch, nie s we waciwym sensie takimi, bowiem nie wykraczaj prawie ponad to, co dla jzyka woskiego pod wzgldem zabarwienia mowy jest w peni naturalne. Popolo di Napoli! Ludu neapolitaski! - tymi sowami zwraca si Mussolini do swego audytorium w czasie owej jubileuszowej uroczystoci. Dla ucha niemieckiego brzmi to jak nieco bombastyczna stylizacja. Ale przypomniaa mi si ulotka

reklamowa, ktr na krtko przed pierwsz wojn wiatow wcisn mi w Scanno do rki jaki roznosiciel. Scanno jest to mae miasteczko w Abruzzach, a mieszkacy Abruzzw s dumni ze swej siy fizycznej i odwagi. W ulotce tej zachwala swoje usugi jaki nowo otwarty sklep, a forma, w jakiej zwraca si do potencjalnych klientw, brzmiaa: Forte e gentile Popolazione di Scanno! Silna i szlachetna ludnoci Scanno! Jake skromnie w porwnaniu z tym brzmi sowa Mussoliniego: Ludu neapolitaski! W cztery miesice po obejrzeniu filmu z Mussolinim usyszaem po raz pierwszy gos Hitlera. (Nigdy go nie widziaem ani bezporednio nie syszaem - to przecie byo ydom zakazane; pocztkowo natrafiaem na niego czasem w filmie dwikowym, pniej, kiedy nie wolno mi byo chodzi do kina ani posiada aparatu radiowego, syszaem jego mowy albo ich urywki z gonikw ulicznych i w fabryce). 30 stycznia 1933 r. zosta kanclerzem, 5 marca miay si odby wybory, ktre go na tym urzdzie zatwierdziy i powoay powolny mu Reichstag. Kampania wyborcza, do ktrej - to te fragment LTI! - nalea poar Reichstagu, bya przeprowadzona na maksymaln skal, wynik nie mg dla nikogo ulega wtpliwoci; Hitler przemawia z Krlewca w poczuciu niechybnego triumfu. Pomimo niewidocznoci i oddalenia Fhrera miaem jednak moliwo oglnego porwnania z neapolitask mow Mussoliniego. Oto przed owietlonym frontonem hotelu naprzeciw drezdeskiego dworca gwnego, skd gonik przekazywa mow, cisn si roznamitniony ludzki tum, na balkonach stali esamani z duymi sztandarami ze swastyk, a od placu Bismarcka zblia si orszak z pochodniami. Z samej mowy syszaem tylko urywki, waciwie raczej pojedyncze dwiki ni zdania. A jednak ju wtedy odniosem dokadnie to samo wraenie, jakie powtarzao si potem a do koca. C za rnica w porwnaniu z wzorcem, ktrym by Mussolini! Duce, jakkolwiek czuo si wysiek fizyczny, z jakim wtacza w wypowiadane przez siebie zdania energi, z jakim stara si rzuci tum do swoich stp, pyn jednak stale w dwicznym strumieniu swojej mowy ojczystej, przy caej chci panowania nad tumem poddawa si jej, nawet zelizgujc si z paszczyzny oratorskiej na retoryczn by mwc bez karykaturalnego wykrzywienia, bez spazmatycznego skurczu. Hitler natomiast, czy przemawia z namaszczeniem, czy szyderczo - lubi si przerzuca z jednej z tych tonacji w drug - mwi, a raczej krzycza, zawsze spazmatycznie. Nawet w najwikszym podnieceniu mona zachowa godno i wewntrzny spokj, pewno siebie, poczucie jednoci ze sob i ze swoj wsplnot. Hitlerowi, wiadomemu wycznemu retorowi, retorowi z zasady, od samego pocztku tego brakowao. Nawet w chwilach triumfu by niepewny, stara si zaguszy wrzaskiem przeciwnika i jego idee. W jego gosie, w rytmice jego zda nie byo nigdy spokoju ducha, jakiej muzykalnoci, lecz zawsze tylko brutalne podjudzanie innych i siebie samego. Jego ewolucja, zwaszcza w latach wojny, polegaa na tym, e z tego, ktry szczu, stawa si stopniowo szczutym e od spazmatycznego gniewu przechodzi poprzez wcieko i bezsiln wcieko do rozpaczy. Nigdy nie mogem poj, jak ze swoim niemelodyjnym i zdartym od krzyku gosem, ze swoimi ciko, czstokro nie po niemiecku skadanymi zdaniami, z wyranie przeciwn charakterowi jzyka niemieckiego retoryk swoich mw mg pozyska masy, przyku je do siebie na ogromnie dugi czas i utrzymywa w stanie ujarzmienia. Bo cokolwiek by si kado na karb dalszego dziaania raz powstaej sugestii i na karb skutecznoci pozbawionej skrupuw tyranii i zastraszenia (Dopki mnie nie powiesz, bd wierzy w zwycistwo - brzmia pniejszy berliski dowcip) - to przecie jest niepojte, e ta sugestia moga si bya wytworzy i przetrwa u milionw ludzi przez wszystkie okropnoci a do ostatniej chwili.

W Boe Narodzenie 1944, kiedy ostatnia ofensywa niemiecka na zachodzie ju si zaamaa, kiedy co do wyniku wojny nie mogo ju by najmniejszych wtpliwoci, kiedy w drodze do fabryki i do domu idcy naprzeciw robotnicy bardzo czsto szeptali mi ukradkiem, i to nieraz zupenie gono: - Gowa do gry, kolego! Ju to dugo nie potrwa... - rozmawiaem z pewnym towarzyszem niedoli o przypuszczalnych nastrojach w kraju. By to monachijski kupiec, ze swojej natury o wiele bardziej monachijczyk ni yd, czowiek rozwany, sceptyczny, zupenie nieromantyczny. Opowiedziaem mu o czstych sowach otuchy, z jakimi si spotykaem. Odrzek na to, e on tak samo, ale e nie przywizuje do tego adnej wagi. e masy w dalszym cigu s lepo zapatrzone w Fhrera. - A jeli nawet u nas par procent jest przeciw niemu, to gdyby tutaj przyszed i wygosi mow, wszyscy byliby znowu za nim, wszyscy! Z pocztku, kiedy w pnocnych Niemczech w ogle jeszcze nie by znany, syszaem go kilka razy przemawiajcego w Monachium. Nikt mu si nie opar. Ja te. Nie sposb mu si oprze. - Zapytaem Sthlera, na czym waciwie polega ta jego nieodparta moc. - Tego nie wiem, ale oprze mu si nie sposb - brzmiaa natychmiastowa odpowied. A w kwietniu 1945, kiedy dla najwikszego lepca koniec by oczywisty, kiedy w bawarskiej wsi, do ktrej schronilimy si, wszyscy przeklinali Hitlera, kiedy cig uciekajcych z frontu onierzy nie mia koca, zawsze jeszcze pord zmczonych wojn, zawiedzionych i rozgoryczonych znalaz si jeden czy drugi, ktry z nieprzytomnie wytrzeszczonymi oczami zapewnia peen wiary, e 20 kwietnia, w dzie urodzin Fhrera, nastpi przeom, e przyjdzie zwyciska niemiecka ofensywa: Fhrer tak powiedzia, a Fhrer nie kamie, trzeba mu wierzy bardziej ni wszystkim argumentom rozumowym. W czym ley wytumaczenie tego cudu, ktremu w aden sposb nie mona zaprzeczy? Istnieje pewne rozpowszechnione uzasadnienie psychiatryczne, z ktrym w peni si zgadzam i ktre chciabym tylko uzupeni uzasadnieniem filologicznym. Owego wieczoru, kiedy Fhrer przemawia w Krlewcu, powiedzia mi pewien kolega, ktry Hitlera kilka razy widzia i sysza, i jest przekonany, e czowiek ten skoczy w obdzie religijnym. Rwnie i ja sdz, e istotnie usiowa on uwaa si za nowego niemieckiego zbawiciela, e niezwyke napicie obdu wadczego pozostawao w nim w staym konflikcie z urojeniem, i jest przedmiotem przeladowania, przy czym oba te chorobliwe stany wzajemnie si wzmagay i e wanie ta choroba przeniosa si z niego na nard niemiecki, osabiony przez pierwsz wojn wiatow i duchowo nadwerony. Patrzc jednak z perspektywy filologa, sdz, e bezwstydnie jawna retoryka Hitlera wanie dlatego musiaa mie tak niezwyky skutek, poniewa z jadowitoci zarazy wystpujcej po raz pierwszy zaatakowaa jzyk dotd przez ni oszczdzony, e w swojej istocie bya rwnie niemiecka, jak przejte od faszystw pozdrowienie, jak zapoyczony od faszyzmu uniform - zastpienie czarnej koszuli brunatn nie jest pomysem zbytnio oryginalnym - jak cay dekoracyjny sztafa masowych imprez. Ale czegokolwiek by si narodowy socjalizm nauczy od poprzedzajcych go dziesiciu lat faszyzmu, cokolwiek byoby w nim wynikiem zakaenia obcymi bakteriami, to jednak w ostatecznym rachunku by on, albo sta si, chorob specyficznie niemieck, narastajcym zwyrodnieniem niemieckiej substancji, niewtpliwie za zbrodniczy, ale nie tak bestialski, faszyzm uleg jednoczenie z nazizmem zagadzie na skutek zatrucia wstecznego, ktre przyszo z Niemiec.

IX Fanatyczny
Jako student zdenerwowaem si kiedy na pewnego anglist, ktry oblicza, ile razy u Szekspira wystpuj dwiki bbnw, surm i innych bojowych instrumentw. W swojej naiwnoci nazwaem to jaow pedanteri... Tymczasem w moim dzienniku z czasw hitlerowskich czytam ju w notatce z roku 1940: Temat seminaryjny: ustali, jak czsto sowo fanatyczny i fanatyzm s uywane w wypowiedziach oficjalnych, a take w publikacjach nie majcych bezporedniego zwizku z polityk, np. w nowych niemieckich powieciach lub przekadach z jzykw obcych. W trzy lata pniej powracam do tej notatki i nie mog si powstrzyma od okrzyku zdumienia. Ale to niesychane! Tego fanatyzmu jest przecie tyle, ile dwikw w strunach, ile piasku nad morzem. Waniejsza od czstotliwoci wystpowania jest wszake zmiana zabarwienia tego sowa. Mwiem ju o tym w mojej pracy na temat francuskiego Owiecenia; cytowaem tam pewne osobliwe i przypuszczalne przez niewielu tylko zauwaone miejsce z Rousseau. Gdyby tylko manuskrypt si zachowa... Zachowa si. Fanatique i fanatisme to sowa, ktrych pisarze francuskiego owiecenia uywali wycznie w znaczeniu kracowo ujemnym, a to z dwojakiej przyczyny. Pierwotnie - sowo to pochodzi od fanum, wito, witynia - fanatyk to czowiek znajdujcy si w stanie religijnego zachwycenia, ekstatycznych spazmw. Ot poniewa ludzie Owiecenia wojuj ze wszystkim, co moe mci lub wyklucza mylenie, i poniewa jako wrogowie Kocioa ze szczegln pasj zwalczaj wszelkie zalepienie religijne, przeto fanatyk jest dla ich racjonalizmu obiektem specjalnej niechci. Typem fanatyka jest dla nich Ravaillac, ktry wanie z fanatyzmu religijnego morduje dobrego krla Henryka IV. Kiedy zarzuca si owieceniowcom ich wasny fanatyzm, kwestionuj oni ten zarzut: ich wasna zapalczywo, mwi, to przecie tylko prowadzona rodkami rozumu walka przeciwko wrogom rozumu. Gdzie tylko siga myl Owiecenia, tam wszdzie z pojciem fanatyzmu czy si uczucie niechci, potpienia. Podobnie jak wszyscy inni ludzie Owiecenia, take Rousseau - kompan owych filozofw i encyklopedystw, dopki jako chodzcy wasnymi drogami nie powzi do nich nienawici - uywa sowa fanatyczny w znaczeniu pejoratywnym. W wyznaniu wiary sabaudzkiego wikarego czytamy o wystpieniu Chrystusa wobec ydowskich uczonych w Pimie: Pord najzacieklejszego fanatyzmu zabrzmia gos najwyszej mdroci. Ale zaraz potem, kiedy wikary jako porte -parole Jana Jakuba wystpuje przeciwko niewyrozumiaoci encyklopedystw niemal jeszcze gwatowniej ni przeciwko nietolerancji kocielnej, znajdujemy w dugim przypisie nastpujce sowa: Bayle w peni dowid, e fanatyzm dziaa zgubniej ni bezbono, i jest to rzecz bezsporna; przemilcza jednak prawd nie mniej istotn: Ot fanatyzm w caej swej krwioerczoci i okruciestwie jest jednak wielk i siln namitnoci, ktra podnosi na wyyny serce czowieka, uczy go pogardy mierci, nadaje mu rozmach, i ktr trzeba tylko lepiej pokierowa, aby wydoby z niej najwzniolejsze cnoty; natomiast niewiara i w ogle cae owieceniowe mdrkowanie prowadzi do kurczowego czepiania si ycia, do zniewieciaoci, do ponienia duszy, kieruje wszystkie namitnoci ku interesom prywatnym, ku zdronemu egoizmowi, i tym sposobem podkopuje skrycie podwaliny wszelkiej spoecznoci. Sowa te zawieraj ju w sobie pene przewartociowanie fanatyzmu i czyni ze cnot. Przy caym jednak wiatowym rozgosie Rousseau znaczenie ich nie wychodzi poza ten przypis. Tym, co

romantyzm zaczerpn od Rousseau, bya gloryfikacja nie fanatyzmu, lecz namitnoci, pasji we wszelkiej postaci, dla kadej sprawy. W Paryu, w pobliu Luwru, stoi wdziczny pomniczek: maszerujcy do ataku modziutki dobosz. Bbni na alarm, rozbudza tym bbnieniem entuzjazm, jest uosobieniem entuzjazmu Rewolucji Francuskiej i nastpujcego po niej stulecia. Jego skarykaturowany brat - fanatyzm - wkracza dopiero w roku 1932 przez Bram Brandenbursk. A do tego czasu element fanatyzmu pomimo owej dyskretnej pochway pozostaje cech potpian, czym midzy chorob a wystpkiem. W jzyku niemieckim nie ma penowartociowego ekwiwalentu dla obco brzmicego sowa fanatisch - nawet jeli je uwolnimy od pierwotnego skojarzenia z tym, co naley do samej tylko sfery kultu. Eifern [zapala si, dy gorliwie do czego] bdzie okreleniem agodniejszym; pod pojciem zapaleca, gorliwca, wyobraamy sobie raczej namitnego mwc ni czowieka skonnego do aktw gwatu. Besessenheit [optanie] oznacza raczej stan chorobliwy, a tym samym zasugujcy na usprawiedliwienie i wspczucie, ni wynikajce z tego stanu niebezpieczne dla ogu zachowanie. Schwrmer [egzaltowany marzyciel, entuzjasta] ma zabarwienie nieporwnanie pogodniejsze. Wprawdzie dla walczcego o klarowno Lessinga nawet owo Schwrmen jest podejrzane: Nie wydaj go (pisze w Natanie) na pastw rozegzaltowanego tumu. Ale wystarczy zada sobie pytanie, czy w oklepanych wyraeniach ponury fanatyk i nieszkodliwy marzyciel albo szlachetny entuzjasta zachodzi wymienno epitetw, tzn. czy mona mwi o ponurym entuzjacie i o nieszkodliwym (albo szlachetnym) fanatyku. Przecie wyczucie jzykowe wzdraga si przed czym takim. Egzaltowany marzyciel nie poddaje si tpemu zacietrzewieniu; raczej odrywa si od mocnego gruntu yciowych konkretw, pomija jego realne warunki i wzbija si ku jakim wyimaginowanym przestworzom. Posa33 jest dla wzruszonego krla Filipa przedziwnym marzycielem. Tak wic sowo fanatyczny nie daje si przetumaczy ani zastpi adnym sowem czysto niemieckim. Zawsze te jest ono okreleniem wartociujcym o silnym zabarwieniu ujemnym: oznacza cech gron i odpychajc. Nawet jeli si przypadkowo we wspomnieniu pomiertnym o jakim uczonym czy artycie przeczyta frazes, e by fanatykiem swej wiedzy czy sztuki, to w tej pochwale tkwi przecie zawsze stwierdzenie ostrego egotyzmu, przykrej nieprzystpnoci. Nigdy przed epok Trzeciej Rzeszy nie przyszoby nikomu na myl uywa sowa fanatyczny jako okrelenia zabarwionego dodatnio. To negatywne pitno tak silnie przywaro do tego sowa, e nawet LTI posuguje si nim niekiedy w tym sensie. Tak np. Hitler mwi w Mein Kampf pogardliwie o fanatykach obiektywizmu. W dziele, ktre si ukazao w okresie wietnoci Trzeciej Rzeszy i ktrego styl jest nagromadzeniem nazistowskich stereotypw jzykowych - w panegirycznej monografii: Herman Gring, dzieo i czowiek, pira Ericha Grizbacha, czytamy o znienawidzonym komunizmie, i pokaza on, jak ta bdna doktryna moe wychowywa ludzi na fanatykw. Ale jest to ju komiczne niemal przejzyczenie, echo uzusu jzykowego z dawniejszych czasw, ktre niekiedy odzywa si nawet u mistrza LTI: przecie to Goebbels jeszcze w grudniu 1944 (zapewne w nawizaniu do zacytowanego passusu z ksiki Hitlera) mwi o pomylonym fanatyzmie niektrych niepoprawnych Niemcw. Nazywam to komicznym przejzyczeniem, bo cay narodowy socjalizm jest zbudowany na fanatyzmie i wszelkimi rodkami wychowuje do fanatyzmu, przeto przez ca er Trzeciej Rzeszy sowo fanatyczny byo przymiotnikiem wyraajcym najwysze uznanie. Przewyszao ono takie
33

Markiz Posa - posta z dramatu Schillera Don Carlos.

okrelenia, jak mny, oddany, wytrway, a cilej mwic, doskonale w sobie jednoczyo wszystkie te cnoty i najlejszy choby jego pejoratywny odcie by w potocznej praktyce LTI nie do pomylenia. W wita, np. w dzie urodzin Hitlera czy w rocznic objcia wadzy, nie byo artykuu w gazecie, powinszowania, odezwy do jakiej formacji wojskowej czy jakiej organizacji, ktre by nie zawieray fanatycznego lubowania albo fanatycznego wyznania, ktre by nie zapewniay o fanatycznej wierze w wieczyste trwanie hitlerowskiej Rzeszy. A c dopiero w okresie wojny, zwaszcza w czasie, kiedy klsk nie dao si ju tuszowa! Im krytyczniejsza bya sytuacja, tym czciej mwio si o fanatycznej wierze w ostateczne zwycistwo, w Fhrera, w nard czy w fanatyzm narodu jako w fundamentaln niemieck cnot. Apogeum ilociowe w prasie codziennej osigno w zwizku z zamachem na Hitlera z 20 lipca 1944: sowo to wystpuje w kadej z niezliczonych deklaracji wiernoci wobec Wodza. Jednoczenie z tym ilociowym wzrostem w sferze politycznej robi ono karier w innych dziedzinach, u prozaikw i w mowie potocznej. Tam gdzie dawniej powiedziaoby si lub napisao namitny, teraz mielimy fanatyczny. Musiao to oczywicie spowodowa pewne osabienie, co jakby spospolitowanie tego pojcia. We wspomnianej monografii Gringa marszaek Rzeszy jest wysawiany m.in. jako fanatyczny przyjaciel zwierzt. (Wszelki odcie ujemny, jak w przypadku artysty-fanatyka, cakowicie tu odpada, poniewa Gring jest przecie zawsze przedstawiany jako czowiek nadzwyczaj uczynny i towarzyski). Nasuwa si tylko pytanie, czy wraz z osabieniem epitet ten wyzby si swej trucizny. Mona by na to odpowiedzie twierdzco, argumentujc, e sowo fanatyczny zostao teraz bezmylnie wypenione nowym znaczeniem, e stao si okreleniem sympatycznej mieszanki zoonej z dzielnoci i namitnego oddania. Ale tak nie jest. Jzyk, co skada sowa i myli za ciebie.... Trucizna, ktr niewiadomie wypijasz i ktra robi swoje - nigdy do przypominania o tym. A jednak naczelnemu krasomwcy Trzeciej Rzeszy, ktremu chodzio o pene dziaanie tej podniecajcej trucizny, takie zuycie sowa musiao si wyda jego wewntrznym osabieniem. Skonio to Goebbelsa do zabiegu niedorzecznego, do prby przekroczenia tego, co ju si przekroczy nie da. W Reichu z 13 listopada 1944 napisa e sytuacj moe jeszcze uratowa jedynie wcieky fanatyzm [wilder Fanatismus]. Tak jakby wcieko nie bya konieczn cech fanatyka, jakby mg istnie rwnie fanatyzm agodny. Ten passus oznacza ostateczn dekadencj sowa fanatyczny. Jeszcze cztery miesice wczeniej wicio ono swj najwikszy triumf, dostpio w pewnym sensie najwyszego zaszczytu, jakim moga obdarzy Trzecia Rzesza, a mianowicie wojskowego. Przeledzenie, jak tradycyjna rzeczowo i niemal kokieteryjna prostota oficjalnego jzyka armii, a zwaszcza codziennych komunikatw wojennych, byy stopniowo wypierane przez napuszony styl Goebbelsowskiej propagandy, jest zadaniem oddzielnym. Dnia 26 lipca 1944 uyto po raz pierwszy w komunikacie wojskowym przymiotnika fanatyczny w sensie pochwalnym w odniesieniu do niemieckich pukw. Nasze fanatycznie walczce w Normandii oddziay. Nigdzie przepastna rnica w mentalnoci wojskowej midzy pierwsz a drug wojn wiatow nie jest tak bezlitonie wyrana jak tutaj. Ju po upadku Trzeciej Rzeszy mona przytoczy przekonywajcy dowd na to, e sowo fanatyczny - sowo bdce kluczem do zrozumienia nazizmu - jakkolwiek nadmiernie uywane, nigdy nie utracio

swego jadu. Cho bowiem okruchy LTI panosz si wszdzie w naszym dzisiejszym jzyku, to sowo fanatyczny znikno z niego. Wolno std z ca pewnoci wnosi, e jednak w ludzkiej wiadomoci czy podwiadomoci przez caych dwanacie lat przetrwao trafne rozeznanie: e mianowicie przez dwanacie lat by uwaany za najwysz cnot mroczny stan ducha, rwnie bliski choroby, jak wystpku.

X Twrczo rodzima
Cho w owych straszliwych latach byem cakowicie oderwany od spraw zwizanych z moj dyscyplin naukow, to jednak raz i drugi zamajaczyo mi przed oczyma inteligentnie szydercze oblicze Josepha Bdiera34. Tropienie rde jakiego motywu, jakiej bani czy legendy naley do zawodu historyka literatury, niekiedy za ten obowizek zawodowy staje si zawodow chorob, mani: wszystko musi mie pocztki bardzo odlege w czasie i przestrzeni - im s one odleglejsze, tym uczeszy jest badacz, ktry to odlege pochodzenie wyledzi - adne zjawisko nie powinno mie swoich korzeni akurat tam, gdzie si z nim spotykamy. Jeszcze mi brzmi w uszach ironia, z jak Bdier mwi z katedry College de France o rzekomo orientalnym lub rzekomo druidycznym pochodzeniu jakiej komicznej czy pobonej bajki albo jakiego konkretnego wtku literackiego. Bedier wskazywa zawsze na to, jak pewne sytuacje i wywoane przez nie wraenia mog w najrniejszych epokach i sferach geograficznych rodzi identyczne formy wyrazu, a to dlatego, e w niektrych sprawach niezmienno ludzkiej natury przewaa nad odmiennoci czasu i przestrzeni. Po raz pierwszy, ale jeszcze nieco z oddali, przypomnia on mi si w grudniu 1936 roku. Byo to podczas procesu zabjcy zagranicznego agenta nazistowskiego Gustloffa35. Napisana przed blisko stu laty francuska tragedia, ktra przez dugi czas bya szeroko znana w wiecie, a w Niemczech suya czsto jako lektura szkolna, potem jednak (bardzo niesusznie) popada w pogard i zapomnienie, Charlotte Corday Ponsarda, ma za temat zabjstwo Marata. Zamachowczyni dzwoni do drzwi jego domu, zdecydowana zabi czowieka, ktrego uwaa za okrutnika bez sumienia, w ktrym widzi tylko potwora pozbawionego jakichkolwiek ludzkich wizi. Ale oto otwiera jej jaka kobieta i przybya wzdryga si: Boe wielki, on ma on, kto go kocha - grand Dieu, sa femme, on laime! Lecz potem syszy, jak Marat wymienia imi drogiej jej osoby jako ofiary przeznaczonej dla gilotyny, i uderza sztyletem. Zeznania oskaronego yda Frankfurtera, przed sdem w Chur, brzmiay zupenie tak, jakby transponowa on t scen we wspczesno, zachowujc jak najcilej to, co w niej istotne i decydujce. By, jak mwi, gotw zabi t kanali, ale otworzya mu ona Gustloffa i zawaha si - a wic on jest onaty, grand Dieu, on laime. Wtem usysza, jak Gustloff mwi do telefonu: Te ydowskie winie!, i wtedy strzeli... Czy musz przypuszcza, e Frankfurter czyta Charlotte Corday? Raczej przytocz na najbliszym wykadzie o Ponsardzie t scen z procesu w Chur jako dodatkowy argument za ludzk autentycznoci owego francuskiego dramatu.

34 35

Joseph Bdier (1864-1938) wybitny mediewista, francuski pisarz i krytyk literacki . W lutym 1936 r. student ydowski Dawid Frankfurter zastrzeli w Davos kierownika zagranicznej organizacji NSDAP na Szwajcari, Wilhelma Gustloffa.

Rozwaania Bediera dotyczyy nie tyle dziedziny czystej literatury, ile bardziej prymitywnej sfery folkloru, i wanie do tej sfery nale inne fakty, ktre mi go przypomniay. Jesieni 1941 roku, kiedy o szybkim zakoczeniu wojny nie mogo ju by mowy, opowiadano wiele o napadach wciekoci u Hitlera. Najpierw byy to ataki pasji, wnet potem ataki szau: Fhrer gryz podobno chustk do nosa, poduszk, potem rzuca si na ziemi i wbija zby w dywan. A pnie j opowieci pochodziy zawsze od ludzi prostych, od robotnikw, domokrcw, od nieostronie ufnych listonoszy - pniej ar frdzle dywanu, a e robi to coraz czciej, otrzyma przydomek dywanoerca. Czy potrzeba tu siga do rde biblijnych, do gryzcego traw Nabuchodonozora? Epitet dywanoerca mona by okreli jako zalek legendy. Ale Trzecia Rzesza wyhodowaa rwnie prawdziwe i w peni rozwinite legendy. Jedn tak usyszelimy na krtko przed wybuchem wojny, kiedy Hitler sta u szczytu potgi - z ust czowieka bardzo trzewego. Mielimy jeszcze wtedy domek pooony wysoko ponad miastem, ale bylimy ju bardzo izolowani i nadzorowani, i zajrzenie do nas wymagao niejakiej odwagi. Pewien sklepikarz z dou, ktry w lepszych czasach by naszym dostawc, i teraz pozosta nam wierny, przynosi co tydzie potrzebne produkty i za kadym razem opowiada rzeczy krzepice, ktre, jego zdaniem, mogy podtrzyma nas na duchu. Nie by to czowiek o specjalnych zainteresowaniach politycznych, ale w narodowym socjalizmie irytowaa go za gospodarka, niesprawiedliwo i tyrania. Na wszystko patrzy przy tym pod ktem codziennoci i praktycznego rozumu; nie mia wielkiego wyksztacenia ani szerszych horyzontw, na pewno nie interesowa si filozofi, religi chyba take nie. Ani przed zdarzeniem, o ktrym tu opowiem, ani po nim nie syszaem nigdy, aby porusza jakie tematy kocielne czy metafizyczne. W sumie by to drobnomieszczaski sklepikarz, ktry od stu tysicy ludzi tego samego stanu tym tylko si rni, e nie da si odurzy zakamanymi frazesami reimu. Zwykle zabawia nas opowieciami o jakim ujawnionym i zaraz zatuszowanym skandalu w partii, o szalbierczym bankructwie czy kupnie jakiego stanowiska za apwk, czy o jakim jawnym szantau. Po samobjstwie naszego beznadziejnie skompromitowanego burmistrza - czowiek ten zosta najpierw zmuszony do samobjstwa, a potem jego pogrzeb odby si z honorami, nieomal jak akt pastwowy en miniature - V. mawia do nas czsto: - Poczekajcie pastwo tylko: przeylicie Kalixa, przeyjecie te Mutschmanna36 i Adolfa! - Ot ten trzewy czowiek, zreszt protestant, a wic nie karmiony w dziecistwie historiami o witych i mczennikach, opowiedzia nam ponisz rzecz z takim samym naturalnym przekonaniem, z jakim zwykle relacjonowa drobne ajdactwa Kalixa i wielkie Mutschmanna. Pewien obersturmfhrer SS w Halle czy w Jenie - V. podawa dokadne dane co do miejsca i osb, wszystkie wiadomoci byy dla niego gwarantowane i pochodziy z absolutnie wiarygodnych ust wic pewien wyszy oficer SS umieci swoj oczekujc porodu on w jakiej prywatnej klinice. Kiedy oglda przeznaczony dla niej pokj, zauway wiszcy nad kiem wizerunek Chrystusa. Prosz to zdj - zada od siostry - nie chc, eby pierwszym, co zobaczy mj syn, by ydowski chopiec. Zatrwoona siostra odrzeka wymijajco, e powie to siostrze przeoonej. Esesman, powtrzywszy swoje polecenie, odszed. Zaraz nastpnego rana usysza w telefonie gos przeoonej: Ma pan syna, panie obersturmfhrerze, paska maonka czuje si dobrze, take dziecko jest silne. Tylko e spenio si pana yczenie: dziecko urodzio si lepe....

36

Martin Mutschmann - gauleiter Saksonii.

Jake czsto w okresie Trzeciej Rzeszy zorzeczono nacechowanej niedowiarstwem, sceptycznej inteligencji ydw! Ale rwnie yd stworzy swoj legend i uwierzy w ni. Pod koniec roku 1943, po pierwszym cikim nalocie na Lipsk, syszaem czsto, jak w domu ydowskim opowiadano: W 1938 wycignito ydw noc o godzinie 4.15 z ek, aby ich wywie do kacetu37; teraz przy nalocie bombowym wszystkie zegary miejskie stany dokadnie na godzinie 4.15. Siedem miesicy wczeniej Aryjczykw i nie-Aryjczykw zespolia w wierze inna legenda. Topola z Babisnau. Stoi ona, w szczeglny sposb odosobniona, wyniosa i powana, widoczna z osobliwie wielu punktw, na grzbiecie pasma wzgrz na poudniowy wschd od miasta. Po raz pierwszy z pocztkiem maja wspomniaa moja ona, e ju wielekro syszaa w tramwajach, jak mwiono co o topoli z Babisnau; nie wiedziaa jednak, o co chodzi. W kilka dni potem usyszaem te u siebie w fabryce: topola z Babisnau! Zapytaem, dlaczego si o niej mwi. Odpowiedziano mi: poniewa kwitnie. Zdarza si to rzadko; tak byo w 1918 roku i wanie w 1918 roku nasta potem pokj. Jaka robotnica poprawia zaraz: nie tylko w 1918, bo tak samo w 1871. - I w inne wojny tamtego wieku te - dodaa brygadzistka, a portier podsumowa: - Zawsze kiedy kwita, to potem nastawa pokj. Nastpnego poniedziaku zauway Feder: - To to wczoraj bya prawdziwa wdrwka ludw do tej topoli w Babisnau. Rzeczywicie wspaniale kwitnie. Moe jednak nastanie pokj - wiary ludu nie mona nigdy tak cakiem lekceway. - Feder, ten z gwiazd ydowsk i w czapeczce chronicej przed kurzem, ktr sobie zrobi ze swojego starego sdziowskiego biretu.

XI Zatarcie granic
e midzy krlestwami natury nie ma wyranych granic, tego uczy si od dawna ju ucze szkoy powszechnej. Mniej oglnie znany i uznany jest fakt, e rwnie w dziedzinie zjawisk estetycznych brak jest cisych i pewnych granic. Do klasyfikacji wspczesnej sztuki i literatury - wanie w takiej kolejnoci, bo zaczo si od malarstwa, a literatura dosza pniej - uywa si pary poj: impresjonizm - ekspresjonizm; rozgraniczenie tych poj powinno by bardzo ostre, chodzi tu bowiem o absolutne przeciwiestwa. Impresjonista jest zdany na wraenie, jakie wywieraj na nim rzeczy, oddaje to, co w siebie przyj: jest bierny, ulega w kadym momencie wpywowi swego przeycia, jest w kadej chwili inny, nie ma staego, jednolitego, trwaego rdzenia duchowego, brak mu niezmiennego ja. Ekspresjonista bierze za punkt wyjcia samego siebie, nie uznaje potgi rzeczy, lecz wyciska na nich swoj piecz, swoj wol, wyraa w nich siebie, ksztatuje je wedug swojej istoty: jest aktywny, a jego dziaaniem kieruje niezawodna samowiadomo niezmiennie trwajcego ja. No dobrze. Ale impresjonista z rozmysem nie oddaje obiektywnego obrazu rzeczywistoci, lecz tylko to, co i jak widzi; nie ukazuje drzewa ze wszystkimi jego limi ani pojedynczego licia w jego okrelonym ksztacie, zieleni czy ci jako takiej, wiata danej pory dnia i roku jako takiego, stanu
37

Chodzi o tzw. Kristallnacht (noc krysztaow) - przeprowadzony przez hitlerowcw w nocy z 9 na 10 listopada 1938 r. masowy, obejmujcy obszar caej Rzeszy pogrom ydw.

pogody, lecz zlewajc si mas listowia, jak chwyta jego oko oraz barw, wiato, odpowiadajce jego chwilowemu stanowi ducha, czyli jego nastrojowi, ktry narzuca on od siebie realnoci rzeczy. Gdzie tu wic jaka bierno zachowania? W sferze estetycznej jest on rwnie aktywny, jest tak samo artyst wyrazu, jak jego oponent, ekspresjonista. Rnica zachodzi tylko w sferze etycznej: pewny siebie ekspresjonista wytycza sobie i otaczajcemu wiatu niezomne prawa, zna poczucie odpowiedzialnoci; niezdecydowany, zmienny z godziny na godzin impresjonista jest w swoim zachowaniu amoralny, co ma usprawiedliwia jego wasn i cudz nieodpowiedzialno. Ale i tu zatarcie granic jest nieuniknione. Wychodzc od poczucia bezradnoci i nieodpowiedzialnoci jednostki, dochodzi impresjonista do spoecznego uwraliwienia i do czynnego zaangaowania si na rzecz stworze ucinionych, zbkanych; pod tym wzgldem nie ma adnej rnicy midzy takim Zol i brami Goncourt po stronie impresjonistw a takim Tollerem i Unruhem, i Becherem po stronie ekspresjonistw. Nie, nie mam zaufania do czysto estetycznych rozwaa na polu dziejw ducha, literatury, sztuki, jzyka. Trzeba tu wychodzi od elementarnych ludzkich postaw; zewntrzne rodki wyrazu mog by czasem identyczne przy zupenie przeciwnych celach. Sprawdza si to wanie w odniesieniu do ekspresjonizmu: Toller 38 , ktrego narodowy socjalizm umierci, i Johst39 , ktry w Trzeciej Rzeszy zosta prezesem Akademii, s przecie obaj ekspresjonistami. Formy akcentowania woli i gwatownej agresywnoci dziedziczy LTI po ekspresjonistach albo ma je z nimi wsplne. Die Aktion [Akcja] i Der Sturm [Atak; Szturm] - takie tytuy nosiy czasopisma modych, dobijajcych si dopiero uznania ekspresjonistw. W Berlinie siadywali oni jako najbardziej lewe skrzydo, jako najbardziej wygodzona bohema w Caf Austria przy Mocie Poczdamskim (rwnie w bardziej znanej i elegantszej Caf des Westens, ale tam byo si ju bardziej arywist, istniao tam te wicej kierunkw), w Monachium w Caf Stephanie. Byo to w latach przed pierwsz wojn wiatow. W Caf Austria czekalimy w noc wyborw 1912 roku na napywajce depesze prasowe i szalelimy z radoci, kiedy doniesiono o setnym zwycistwie socjaldemokratw; wierzylimy, e teraz brama do wolnoci i pokoju stoi szeroko i na zawsze otworem... Sowa akcja i szturm okoo roku 1920 przeniosy si ze zniewieciaej kawiarni do mskiej piwiarni. Akcja od pocztku do koca naleaa do nie zniemczonych i niezbdnych wyrazw obcych w LTI, kojarzya si ze wspomnieniami heroicznego zarania dziejw ruchu, z obrazem bojowca zbrojnego w nog od stoka [Stuhlbeinkmpfer], szturm sta si okreleniem grupy zorganizowanej na mod wojskowo-hierarchiczn: setny szturm, konny szturm SS40 - przy czym graa tu rwnie rol tendencja do zniemczenia sownictwa w duchu tradycji romantyczno-nacjonalistycznej. Najbardziej rozpowszechnione zastosowanie sowa szturm jest zarazem najbardziej zagadkowe, bo kt jeszcze dzisiaj uwiadamia sobie albo uwiadamia sobie w latach nazistowskiej wszechwadzy, e SA oznaczao oddzia szturmowy [Sturmabteilung]?
38

Ernst Toller (1893-1939) - lewicowy niemiecki dramaturg i liryk; od r. 1933 na emigracji, pod wpywem depresji popeni samobjstwo. 39 Hanns Johst (1890) - jeden z czoowych przedstawicieli ideologii nazistowskiej w literaturze niemieckiej, w latach 1933-45 prezes Izby Literackiej Rzeszy. 40 Sturm -oddzia SA i SS, liczcy 100-200 ludzi.

SA i SS, Schutzstaffel [druyna ochronna], a wic gwardia pretoriaska, tak si jako skrty usamodzielniy, e nie stanowi ju skrtowych okrele zastpczych, lecz uzyskay wasne znaczenie sowne i cakowicie wypary to, co pierwotnie reprezentoway. Piszc SS, z koniecznoci posuguj si tu normalnym znakiem pisarskim o pynnej linii. W czasach hitleryzmu w kasztach z czcionkami i na klawiaturze uywanych do celw urzdowych maszyn do pisania znajdowaa si specjalna kanciasta czcionka do oznaczenia SS41. Odpowiadaa ona germaskiemu znakowi runicznemu symbolizujcemu zwycistwo, ktry te by inspiracj do jej utworzenia. Ponadto wizaa si ona w pewien sposb z ekspresjonizmem. Do typowych wyrae onierskich z okresu pierwszej wojny wiatowej naley przymiotnik zackig [zbkowany, zbaty, widlasty, ostry, poszarpany, np. szczyty ska, zygzakowaty; sprysty, energiczny, dziarski, chwacki]. Zackig [spryste] jest wojskowe pozdrowienie, zackig [energicznie] moe by wypowiedziany rozkaz czy wygoszone przemwienie, zackig jest to, co wyraa skoncentrowany, zdyscyplinowany wydatek energii. Przymiotnik ten okrela ksztat istotny dla ekspresjonistycznego malarstwa i jzyka ekspresjonistycznej literatury. Okrelenie zackig [zygzaki] byo niewtpliwie pierwszym, jakie musiao si nasuwa czowiekowi bez obcie filologicznych na widok nazistowskiego znaku SS. A dochodzio tu jeszcze co innego. Na dugo przedtem, zanim pojawio si nazistowskie SS, mona byo widzie jego znak, namalowany czerwon farb na transformatorniach, a pod nim widniao ostrzeenie: Uwaga, wysokie napicie! Tutaj zygzakowate S byo wyranie stylizowanym rysunkiem byskawicy. Tej byskawicy, ktra przez swoje nagromadzenie energii i szybko jest przecie ulubionym symbolem nazizmu! A wic znak pisarski SS mgby te by bezporednim ucielenieniem, malarskim wyrazem byskawicy. Przy czym podwjna linia moe wskazywa na wzmoon si, bowiem na czarnych proporczykach formacji dziecicych znajdowaa si jedna tylko zygzakowata byskawica, by tak rzec, powka SS. Na pewien ksztat skada si czsto - w sposb niewiadomy dla tego, kto go tworzy - szereg elementw. Myl, e tak wanie ma si rzecz tutaj: SS jest zarwno obrazem, jak abstrakcyjnym znakiem pisarskim, jest przekroczeniem granicy, za ktr znajduje si sfera malarstwa, jest pismem obrazkowym, jest nawrotem do spektakularnego charakteru hieroglifw. Tymi jednak, ktrzy jako pierwsi zastosowali w sztuce modernizmu taki zacierajcy granice rodek wyrazu, byli najbardziej zdecydowani antypodzi pewnych siebie ekspresjonistw i narodowych socjalistw, sceptycy, destruktorzy jani i moralnoci: dekadenci. Guillaume Apollinaire, w Rzymie urodzony Polak i gorliwy Francuz z wyboru, poeta i eksperymentator literacki, za pomoc ukadu liter tworzy utwr graficzny: sowa zdania zapalone cygaro, ktrego dym unosi si w gr (un cigare allum qui fume), s wydrukowane w taki sposb, e falista linia wznoszcego si dymu, utworzona z odpowiednich liter, styka si z lini prost sowa cygaro. W obrbie LTI specjalny zygzakowaty ksztat znaku SS jest dla mnie ogniwem czcym obrazowy jzyk plakatu i jzyk w cilejszym sensie tego sowa. Istnieje jeszcze inne ogniwo czce tego samego rodzaju: jest to rwnie nakrelona zygzakiem, w gr i w d zwrcona pochodnia, runiczny znak rozkwitu i uwidu. Jako symbol przemijania suy on tylko zamiast chrzecijaskiego krzyyka w nekrologach, natomiast zwrcony ku grze nie tylko zastpowa gwiazdk w inseracie o narodzinach,
41

Miaa ona ksztat

lecz by te stosowany w pieczciach aptekarzy i piekarzy. Mona byo przypuszcza, e te dwa znaki runiczne przyjm si tak samo powszechnie jak znak SS, bo przecie sprzyja temu ta sama tendencja do przedstawiania zmysowego i do wprowadzania motyww germaskich. Tak si jednak wcale nie stao. Parokrotnie - za kadym razem przez kilkutygodniowe okresy - robiem statystyczne notatki celem ustalenia, w jakim stosunku pozostaje uycie znakw runicznych do uycia gwiazdki i krzyyka. Przegldaem regularnie (chocia nie wolno nam jej byo prenumerowa ani nawet mie w pokoju, to jednak zawsze przedostawaa si ona skdci do domu ydowskiego) jedn z neutralnych gazet drezdeskich - neutralnych w sensie, w jakim to byo moliwe, to znaczy neutralnych tylko w porwnaniu z gazet zdecydowanie partyjn - i przegldaem do czsto drezdeski dziennik partyjny Freiheitskampf, a ponadto DAZ42 , ktra musiaa dba o nieco wyszy poziom, poniewa penia, zwaszcza po zamilkniciu Frankfurter Zeitung43 , obowizki reprezentacyjne wobec zagranicy. Naleao oczekiwa, e znaki runiczne bd czciej wystpowa we waciwym dzienniku partyjnym ni w innych gazetach, naleao te si spodziewa, e krgi specyficznie chrzecijaskie bd raczej zamieszcza ogoszenia w DAZ. Tymczasem przewaga dziennika Freiheitskampf nad innymi gazetami pod wzgldem czstotliwoci znakw runicznych nie bya wcale szczeglnie dua. Maksymaln liczb znaki te osigny po pierwszych cikich klskach, szczeglnie po Stalingradzie, partia bowiem wywieraa podwczas wzmoony nacisk na opini publiczn. Ale nawet wtedy na okoo dwa tuziny codziennych nekrologw o polegych liczba tych ze znakami runicznymi wynosia najwyej poow, a bardzo czsto nawet mniej ni jedn trzeci. Niejednokrotnie mogem przy tym zauway, e wanie ogoszenia, ktre poza tym staray si sprawia pozr jak najbardziej nazistowski, pozostaway przy gwiazdce i krzyyku. Podobnie rzecz si miaa z ogoszeniami o narodzinach: najwyej poowa z nich, a czsto o wiele mniej, miaa znak runiczny, za te najbardziej nazistowskie - bo dla inseratw rodzinnych istniaa caa stylistyka LTI - wanie one czsto tego znaku nie miay. Przyczyn nieprzyjcia si pozytywnego i negatywnego runicznego symbolu ycia, kiedy przecie symbol SS przyj si powszechnie, mona bez trudu poda. Ot SS byo cakowicie nowym okreleniem cakowicie nowej instytucji. SS nie miao czego wypiera. Natomiast narodziny i mier, te najstarsze i najbardziej niezmienne instytucje ludzkoci, od blisko dwch tysicy lat s symbolizowane przez gwiazdk i krzy. Znaki te wrosy po prostu zbyt gboko w wyobrani ludu, aby mona je byo zupenie wykorzeni. Ale gdyby si jednak znaki runiczne w tej dziedzinie przyjy i zdobyy sobie w czasach hitlerowskich prawo wycznoci - to czy wytumaczenie tego faktu sprawioby mi trudno? Ani przez moment! Rwnie i wtedy napisabym bez wahania i z rwnie czystym sumieniem, jak napisaem przed chwil, e tak si wanie musiao sta. Bowiem podstawow tendencj LTI jest ch uzmysowienia wszystkiego; jeli za mona co uzmysowi przez nawizanie do tradycji germaskiej, przez znak runiczny, to korzy jest podwjna. Przy tym runiczny symbol ycia jako widlasty znak pisarski jest bliski zygzakowatemu znakowi SS, a jako symbol wiatopogldowy - szprychom koa sonecznego,

42

DAZ (Deutsche Allgemeine Zeitung) - dziennik bdcy kontynuacj zaoonej w r. 1861 konserwatywnej Norddeutsche Allgemeine Zeitung ; pod tym tytuem wychodzi w latach 1918-45 jako pismo o charakterze nacjonalistycznym, ale nie partyjne. 43 Frankfurter Zeitung - zaoony w r. 1856 (i wychodzcy do r. 1866 pod nazw Frankfurter Geschftsbericht) powany dziennik o nastawieniu antypruskim, powicajcy duo uwagi problematyce handlowej i kulturalnej, w r. 1943 zlikwidowany przez reim hitlerowski.

swastyki. Ze zbiegu wszystkich tych motyww - powiedziabym wtedy - wynika wic w sposb najoczywistszy w wiecie, e runiczne znaki ycia musiay cakowicie wyprze krzy i gwiazdk. Jeli wszake o tym, co nie nastpio, mog twierdzi z rwnie dobrymi argumentami, e musiaoby nastpi, jak o tym, co rzeczywicie nastpio - to co waciwie faktycznie udowodniem i z czego zdjem zason tajemnicy? A wic i tutaj mamy zatarcie granic, niepewno, wahanie i wtpliwoci. Postawa Montaigne'a: Que sais-je - C ja wiem? Postawa Renana: Znak zapytania to najwaniejszy znak w zdaniu. Postawa kracowo przeciwna nazistowskiej upartej pewnoci siebie. Wahado ludzkoci porusza si midzy tymi dwoma biegunami i poszukuje pooenia rodkowego. Przed Hitlerem i w czasach hitlerowskich powtarzano a do znudzenia, e wszelki postp zawdziczamy tylko ludziom upartym, za wszelkie jego hamulce pochodz wycznie od zwolennikw znaku zapytania. Cakiem pewne to nie jest, natomiast cakiem pewne jest co innego: e krew plami zawsze tylko donie ludzi zaciekle upartych.

XII Interpunkcja
Zarwno u poszczeglnych ludzi, jak i u okrelonych grup mona niekiedy zauway pewne charakterystyczne upodobanie do tego czy innego znaku interpunkcyjne go:. Uczeni lubi rednikach zmys logiki domaga: si znaku dzielcego, ktry, odgraniczaby bardziej zdecydowanie ni przecinek, ale nie tak cakiem bezwzgldnie jak kropka. Sceptyk Renan mwi, e nigdy za duo uycia znaku zapytania. Okres burzy i naporu odczuwa niezwyk potrzeb wykrzyknika. Wczesny naturalizm w Niemczech posuguje si chtnie mylnikiem: zdania, cigi mylowe nie s tu budowane ze starann logik zza biurka, lecz urywaj si, sygnalizuj co aluzyjnie, pozostaj nie dokoczone, maj charakter ulotny, skaczcy, asocjacyjny, jaki odpowiada sytuacji ich powstania, monologowi wewntrznemu, a take ywej rozmowie, zwaszcza midzy ludmi nienawykymi do logicznego mylenia. Mona by przypuszcza, e LTI, ktra jest przecie w swojej istocie retoryczna i nieustannie zwraca si do uczucia, powinna, podobnie jak czasy burzy i naporu, hodowa wykrzyknikowi. Tymczasem wcale nie jest to uderzajce; przeciwnie, zdaje si ona posugiwa tym znakiem dosy oszczdnie. Wyglda na to, i wszystko w niej jest w sposb tak oczywisty zawoaniem i wykrzyknieniem, e nie potrzebuje ona do tego celu specjalnego znaku interpunkcyjnego - bo gdzie s jakie zwyke wypowiedzi, od ktrych okrzyk miaby si odrnia? Natomiast w niezwykym nadmiarze posuguje si LTI tym, co bybym skonny nazwa ironicznym cudzysowem. Zwyky, pierwotny cudzysw nie oznacza nic innego, jak dosowne powtrzenie tego, co kto inny powiedzia lub napisa. Cudzysw ironiczny nie ogranicza si do takiego neutralnego zacytowania, lecz kwestionuje prawd zacytowanej wypowiedzi, sugeruje, e zawiera ona kamstwo. W jzyku

mwionym wyraa si to za pomoc drwiny zawartej w gosie mwicego, natomiast cudzysw ironiczny jest jak najcilej zwizany z retorycznym charakterem LTI. Co nie znaczy, e jest on jej wynalazkiem, Kiedy podczas pierwszej wojny wiatowej Niemcy przechwalali si wyszoci swojej kultury, a na cywilizacj ludw zamieszkaych na zachd od siebie patrzyli z gry, jak na co poledniejszego i powierzchownego, Francuzi przy wzmiance o culture allemande nigdy nie pomijali ironicznego cudzysowu. Takie wanie zastosowanie tego znaku obok jego uycia neutralnego pojawio si chyba zaraz po jego wprowadzeniu. Ale w LTI uycie ironiczne ma nad neutralnym wielokrotn przewag. Dzieje si tak dlatego, e LTI wanie do neutralnoci ywi odraz, e musi ona zawsze mie jakiego przeciwnika i zawsze musi go zwalcza. Kiedy hiszpascy rewolucjonici odnosz zwycistwo, kiedy maj oficerw, kiedy maj sztab generalny, to bd to niewtpliwie czerwone zwycistwa, czerwoni oficerowie, czerwony sztab generalny. To samo jest pniej z rosyjsk strategi, to samo z jugosowiaskim marszakiem Tito. Chamberlain i Churchill, i Roosevelt s zawsze tylko politykami w ironicznym cudzysowie, Einstein jest uczonym, Rathenau Niemcem, a Heine niemieckim poet. Nie ma artykuu w prasie, nie ma przedruku mowy, w ktrym nie roioby si od takich ironicznych cudzysoww, a nie brak ich nawet w obszernych studiach utrzymanych w spokojniejszym tonie. Nale one tak samo do drukowanej LTI, jak do intonacji mw Hitlera i Goebbelsa, s jej wrodzone. Jako ucze prymy44 miaem w 1900 roku napisa zadanie na temat pomnikw. Jedno ze zda brzmiao tam nastpujco: Po wojnie roku siedemdziesitego na kadym niemal niemieckim rynku stana zwyciska Germania ze sztandarem i mieczem; mgbym przytoczy na to setk przykadw. Mj sceptyczny nauczyciel napisa czerwonym atramentem na marginesie: Poda na nastpn lekcj tuzin przykadowi. Znalazem tylko dziewi i raz na zawsze oduczyem si szafowa nieodpowiedzialnie liczbami. Jakkolwiek w swoich rozwaaniach o LTI mam wiele do powiedzenia wanie o naduywaniu liczb, pomimo to mgbym w przedmiocie ironicznego cudzysowu napisa z czystym sumieniem: Mona na to przytoczy tysic przykadw. Jeden z tych, bardzo zreszt do siebie podobnych, tysica przykadw brzmi: Rozrnia si koty niemieckie i koty szlachetne.

XIII Nazwy
By taki stary dowcip gimnazjalny, dziedziczony z pokolenia w pokolenie; teraz, kiedy w bardzo niewielu tylko szkoach rednich ucz greki, pewnie ju zanikn. Brzmia on tak: W jaki sposb niemieckie sowo Fuchs [lis] powstao z rwnoznacznego greckiego alopex? Ot stao si to drog nastpujcej ewolucji: alopex, lopex, pex, pix, pax, pucks, Fuchs. Nie pamitaem o tym dowcipie od czasw matury, a wic od jakich trzydziestu lat. Ale dnia 13 stycznia 1934 roku wyoni on si nagle z zapomnienia tak ywo, jak gdybym go opowiada ostatni raz poprzedniego dnia. Nastpio to przy czytaniu semestralnego oklnika nr 72. Jego Magnificencja zawiadamia w nim, e nasz kolega,
44

Pryma - nazwa dwch najwyszych klas w gimnazjum niemieckim dawnego typu; ostatniej (Oberprima) i przedostatniej (Unterprima).

profesor nadzwyczajny i narodowosocjalistyczny radny miejski Israel, za zezwoleniem ministerstwa powrci do swego dawnego rodowego nazwiska. Brzmiao ono w XVI wieku Oesterhelt, po czym na uycach poprzez Uesterhelt, Isterhal (rwnie Isterheil i Osterheil), Istrael, Isserel itd. otrzymao wskutek przekrcenia form Israel. W ten sposb moja uwaga skierowana zostaa po raz pierwszy na rozdzia LTI dotyczcy nazewnictwa. Ilekro pniej przechodziem obok byszczcej nowej tabliczki z napisem Oesterhelt - bya umieszczona na ktrej bramce od ogrodu w dzielnicy Szwajcarskiej - robiem sobie wyrzuty, e rwnie i ten szczeglny rozdzia widz przede wszystkim sub specie Judaeorum. A przecie nie wyczerpyway go bynajmniej sprawy ydowskie, poza tym za nie jest to rozdzia nalecy wycznie do LTI. W kadej rewolucji, czy to w dziedzinie politycznej i socjalnej, czy na polu sztuki albo literatury, dziaaj zawsze dwie tendencje: z jednej strony dno do czego zupenie nowego, z ostrym podkrelaniem opozycji wobec tego, co byo dotychczas, z drugiej za potrzeba nawizywania, usprawiedliwiajcej tradycji. Nie jestemy absolutnie nowi, nawracamy do tego, przeciw czemu zgrzeszya odchodzca epoka, do ludzkoci albo do narodu, albo do moralnoci, albo do prawdziwej istoty sztuki, itd., itd. Obie tendencje wystpuj wyranie w nadawaniu i zmianie nazw. Zwyczaj nadawania caego imienia i nazwiska pioniera jakiego ruchu jako imienia noworodkowi czy osobie, ktr trzeba na nowo nazwa, ogranicza si w zasadzie do Ameryki, i to do czarnej Ameryki. Wielka rewolucja angielska wyznaje purytanizm i lubuje si w imionach starotestamentowych, ktre chtnie wzmacnia jeszcze jakim wersetem biblijnym (Jozue - chwal Pana, duszo moja). Wielka Rewolucja Francuska szuka swoich postaci-ideaw w klasycznej, w szczeglnoci rzymskiej, staroytnoci i kady trybun ludowy dodaje sobie i swoim dzieciom cyceronowskie i tacytowskie imiona. I zupenie tak samo dobry narodowy socjalista podkrela swoje pokrewiestwo krwi i ducha z Germanami, z ludmi i bogami Pnocy. Grunt przygotowaa tu ju moda wagnerowska i od dawna istniejcy nacjonalizm, tak e z chwil pojawienia si Hitlera rnych Horstw, Sieglind itp. byo a nadto; obok kultu Wagnera i po nim, a moe silniej ni on, wspdziaa w tym te zapewne ruch modzieowy, piewy Ptakw Wdrownych45. Ale z tego, co dotychczas- byo mod lub zwyczajem obok innych zwyczajw, Trzecia Rzesza uczynia niemal obowizek i sztywn form. Jeli przywdca modziey nazistowskiej ma na imi Baldur46, to jak mona pod tym wzgldem pozostawa w tyle? Jeszcze w roku 1944 znajduj w jakiej drezdeskiej gazecie wrd dziewiciu inseratw o narodzinach sze z imionami wyranie germaskimi: Dieter, Detlev, Uwe, Margit, Ingrid, Uta. Najwyszym powodzeniem ciesz si w swoim dobitnym brzmieniu, w swojej zdwojonej deklaratywnoci, a wic w swoim charakterze retorycznym i przez to w swojej przynalenoci do LTI) imiona podwjne, sprzone cznikiem: Bernd-Dietmar, Bernd-Walter, Dietmar-Gerhard... Charakterystyczna dla LTI jest te taka oto czsta posta inseratw: Klein Karin, Klein Harald [maa Karin, may Harald]; do heroicznego podwiku imienia zaczerpnitego z germaskich ballad dochodzi tu szczypta sentymentu, co daje wymienity posmak przynty.

45

Wandervgel (Ptaki Wdrowne) - powstay ok. r. 1895 w Niemczech ruch modzieowy; przeciwstawia si cywilizacji wielkomiejskiej i prbowa ksztatowa wasny styl ycia, w ktrym du rol odgrywa m. in. nawrt do pierwiastkw ludowych. 46 Baldur von Schirach - czonek czoowej elity hitlerowskiej, w latach 1933-40 sprawowa funkcj przywdcy modziey Rzeszy (Reichsjugendfhrer).

Czy jest w tym dua przesada, jeli mwi o sztywnej formie? Moe o tyle nie, e cay szereg powszechnie przyjtych imion po czci zyskao niedobr saw, a po czci zostao wprost zabronionych. Bardzo niechtnie widziane byy imiona chrzecijaskie; ich posiadacze popadali atwo w podejrzenie, e nale do opozycji. Na krtko przed katastrof drezdesk wpad mi w rce, jako opakowanie, numer pisma Illustrierter Beobachter, bodaje z 5 lutego 1945. Znajdowa si tam zdumiewajcy artyku pod tytuem Heidrun. Zdumiewajcy w tej tak najbardziej oficjalnie nazistowskiej gazecie (dodatku do Vlkischer Beobachter47). Kilkakrotnie w cigu tych lat przypominaa mi si osobliwa scena z Grillparzera. Sen yciem, ostatni akt. Mody bohater uwika si beznadziejnie w krwaw afer, czeka go nieunikniona kara. W pewnym momencie syszy bicie zegara i mwi do siebie; Posuchaj! Bije! Trzecia nad ranem, wnet wszystko przeminie. Jest przez chwil na p przebudzony, wydal mu si, e to tylko ostrzegawcza mara senna go drczya, nie zrealizowana moliwo jego jani. Widma bdne, senne zjawy; /Zwij, jak chcesz, te nocne zmory, To z gorczki, bo jest chory. Kilkakrotnie, ale nigdy wyraniej ni w tym spnionym artykule o Heidrun, pobrzmiewa w publikacjach zwolennikw Hitlera owa trzecia nad ranem, poowiczna wiadomo wasnej winy; tylko e kiedy si - o wiele za pno - przebudzili, ich chorobliwe przywidzenie nie uleciao jak widmo; oni rzeczywicie mordowali... Ot w artykule Heidrun autor wyszydza swoich towarzyszy partyjnych w dwojaki sposb. Jeli rodzice, pisze, przed swoim wystpieniem z Kocioa (co byo dla esesmanw i prawowiernych nazistw konieczne), jeli zatem w niedostatecznie niemieckiej fazie swego ycia popenili ten bd, e dali swojej pierworodnej na chrzcie imi Christa, to prbuj pniej temu biednemu stworzeniu nieco uly przynajmniej za pomoc ortografii skaniajc j, aby swoje na p orientalne imi pisaa z niemiecka Krista. Dla penej za ekspiacji daje si potem drugiej crce brzmice cakiem germasko i pogasko imi Heidrun, w ktrym przecitny niemiecki mieszczuch upatruje zgermanizowan form imienia Erika. W rzeczywistoci za Heidrun jest niebiask koz z Eddy, ktra w wymionach ma mid sycony i ugania si lubienie za kozem. A wic nordyckie imi, zgoa niestosowne dla modej dziewczyny... Czy przestroga zawarta w tym artykule uratowaa jeszcze jakie dziecko? Ukaza on si pno, niecay kwarta przed klsk, W radiowej skrzynce poszukiwa nie dawniej jak kilka dni temu natrafiem na jak lsk Heidrun... O ile Christa i jej podobne przy caym swoim podejrzanym charakterze maj jednak dostp do akt stanu cywilnego, o tyle imiona zaczerpnite ze Starego Testamentu s zakazane: adne niemieckie dziecko nie moe si nazywa Lea czy Sara; gdyby jakiemu proboszczowi, ktry nie wie, gdzie yje, przyszo na myl zgosi takie imi, to urzdnik stanu cywilnego odmwi wpisania go, a skarg proboszcza wysza instancja odrzuci z oburzeniem.. Czonka niemieckiej wsplnoty narodowej starano si w miar monoci chroni przed takimi imionami. We wrzeniu 1940 roku widziaem na supach ogoszeniowych afisz kocielny: Bohater narodu - oratorium Haendla. Poniej, trwoliwie maymi literami i w nawiasie, bryo napisane: Juda Machabeusz; w nowym ukadzie. Mniej wicej w tym samym czasie czytaem powie o tematyce zaczerpnitej z dziejw kultury, tumaczon z angielskiego: The Chronicle of Aaron Kane. Wydawnictwo Rtten & Loening - to samo, w ktrym ukazaa si wielka biografia Beaumarchaisego
47

Vlkischer Beobachter - dziennik wywodzcy si z zaoonego w r. 1887 Mnchener Beobachter ; zakupiony w r. 1920 przez parti hitlerowsk, sta si potem c entralnym organem NSDAP; wychodzi do 27.4.1945:

pira wiedeskiego yda, Antona Bettelheima! - ot wydawnictwo usprawiedliwiao si na pierwszej stronie, e biblijne imiona bohaterw odpowiadaj ich purytanizmowi oraz zwyczajom danego czasu i kraju i dlatego nie mona ich byo zmieni. Inna angielska powie - nie pamitam ju autora - miaa w niemieckim przekadzie tytu: Ukochani synowie. Umieszczony na wewntrznej stronie drobniutkim drukiem tytu oryginau brzmia: O Absalom! Na wykadach fizyki nazwisko Einstein musiao by przemilczane, nawet jednostki miary herc nie wolno byo okrela tym ydowskim mianem. Poniewa jednak czonek niemieckiej wsplnoty narodowej ma by chroniony nie tylko przed ydowskimi imionami, ale jeszcze znacznie bardziej przed wszelkim zetkniciem z samymi ydami, przeto usiuje si ich jak najstaranniej odizolowa. Jednym z najwaniejszych rodkw takiej izolacji jest oznaczenie okrelonym imieniem. Kto nie nosi imienia jednoznacznie hebrajskiego i zupenie nie przyjtego w rodowisku niemieckim, jak na przykad Baruch czy Recha, ten musi do swojego imienia doda Israel albo Sara. Musi to zgosi w swoim urzdzie stanu cywilnego i w swoim banku, nie wolno mu o tym zapomnie przy adnym podpisie, powinien zwrci na to uwag wszystkim swoim kontrahentom, aby i oni ze swej strony o tym nie zapominali, kierujc do niego korespondencj. Jeli nie jest on akurat oeniony z Aryjk i nie ma z ni dzieci - sama ona Aryjka nic mu nie pomoe - musi nosi t gwiazd ydowsk. Widniejce na niej sowo Jude, ktrego litery s stylizowane na pismo hebrajskie, sprawia wraenie, jakby byo noszonym na piersi imieniem. Na drzwiach korytarza nasze nazwisko byo umieszczone dwukrotnie: nad jednym znajdowaa si gwiazda ydowska, pod drugim sowo arisch. Na moich kartkach ywnociowych widniao najpierw due pojedyncze J, pniej nadrukowane ukonie sowo Jude, a ponadto na kadym malekim odcinku znajdowao si pene sowo Jude- jakie szedziesit razy na jednej i tej samej karcie. Kiedy jest urzdowo mowa o mnie, mwi si zawsze yd Klemperer; kiedy mam si zgosi na Gestapo, mog oberwa szturchaca, jeli nie wyrecytuj dostatecznie sprycie: yd Klemperer melduje si. Kiedy wymienia si znienawidzonych kremlowskich ydw, Trockiego i Litwinowa, nazywaj si oni zawsze Trocki Braunstein i Litwinow-Finkelstein. Wymieniajc Laguardi, znienawidzonego burmistrza Nowego Jorku, mwi si zawsze: yd Laguardia albo przynajmniej p-yd Laguardia. A gdyby jakiemu ydowskiemu maestwu, pomimo caego udrczenia, w jakim yje, przyszo jednak do gowy wyda na wiat dziecko, to nie wolno im swemu pomiotowi (sysz jeszcze, jak Pluj a ryczy do starszej pani o subtelnym wygldzie: - Twj pomiot nam si wymkn, ty ydowska winio, za to ciebie wykoczymy! - i rzeczywicie wykoczyli j, nastpnego dnia po zayciu weronalu nie obudzia si wicej), ot rodzicom takim nie wolno nada swemu potomkowi jakiego wprowadzajcego w bd niemieckiego imienia; reim narodowosocjalistyczny daje im do wyboru cay szereg imion ydowskich. Brzmi one osobliwie, tylko niewiele spord nich ma w sobie pen starotestamentow dostojno. W swoich studiach Z Pazji Karl Emil Franzos48 opowiada, jak ydzi galicyjscy w XVIII wieku doszli do swoich nazwisk. Nastpio to na polecenie Jzefa II i byo podyktowane duchem owiecenia i humanitaryzmu; wielu ydw wzbraniao si jednak z ortodoksyjnej niechci, a wtedy nisi urzdnicy dla artu narzucali opornym nazwiska omieszajce i przykre. Szyderstwo, ktre wwczas dziaao wbrew zamiarom prawodawcy, reim nazistowski uwzgldni w swoim rachunku wiadomie; chcia on ydw nie tylko odizolowa, ale take poniy.
48

Karl Emil Franzos (1848-1904) - austriacki powieciopisarz, nowelista i publicysta, wychowany w maomiasteczkowym wschodniogali cyjskim rodowisku ydowskim; zadebiutowa zbiorem szkicw Aus HalbAsien (Z Pazji), w ktrym przedstawia stosunki panujce w tym rodowisku.

Do tego celu dobrze nadawa si argon, ktry dla niemieckiego ucha brzmi jak znieksztacony jzyk niemiecki, a do tego szorstko i brzydko. O tym, e wanie argon jest dowodem trwajcego przez stulecia przywizania ydw do Niemiec i e ich wymowa w znacznej mierze pokrywa si z wymow takiego Waltera von der Vogelweide czy Wolframa von Eschenbach49, wie oczywicie tylko zawodowy germanista - a chciabym zna takiego profesora germanistyki, ktry w czasach nazistowskich zwrciby na to uwag na swoim seminarium! Tak wic na list pozostawionych ydom imion dostay si formy zdrobniae z jidysz, brzmice dla niemieckiego ucha po czci niemio, po czci miesznie, rne Vgele, Mendele itp. W ostatnim z domw ydowskich, w ktrym mieszkalimy, czytaem codziennie charakterystyczn tabliczk na drzwiach, na ktrej widniay obok siebie nazwisko i imi ojca i syna: Baruch Levin i Horst Levin. Ojciec nie potrzebowa dodawa Israel, bo sam Baruch by ju dostatecznie ydowski - imi to pochodzio ze rodowiska polskich ortodoksyjnych ydw. Syn z kolei dlatego mg nie dodawa Israela, poniewa by mieszacem; jego ojca tak cigno do niemieckoci, e zawar maestwo mieszane. Istniaa caa ydowska generacja Horstw, ktrych rodzice przechodzili samych siebie w podkrelaniu swojej ultraniemieckoci. Ta generacja Horstw mniej cierpiaa pod rzdami nazistw ni jej rodzice - myl oczywicie o cierpieniach duchowych, bo wobec kacetu i krematorium adnej rnicy pokoleniowej nie byo: yd by ydem. Ale Baruchy czuli si wypdzeni z kraju swojej mioci. Natomiast Horsty - byo bardzo wielu Horstw i Siegfriedw, ktrzy jako ydzi penej krwi musieli sobie doda Israel - ot ci modsi byli wobec niemieckoci nastawieni obojtnie, a znaczna ich cz wrcz nieprzyjanie. Wyroli oni w tej samej atmosferze perwersyjnej romantyki co nazici, byli syjonistami itd. I oto znowu daem si zepchn w rozwaanie spraw ydowskich. Czy to wina moja, czy tematu? Przecie musi on mie te strony nieydowskie. I rzeczywicie je ma. Pocig do tradycji w nadawaniu imion rozciga si nawet na tych wspczesnych, ktrzy skdind byli dalecy od nazizmu. Pewien dyrektor szkoy redniej, ktry wola i na emerytur ni zapisa si do partii, opowiada mi chtnie o wczesnych bohaterskich wyczynach swego maego wnuczka Isbranda, Wildericha. Zapytaem, skd si u tego chopca wziy takie imiona. Odpowied brzmiaa dosownie: - Tak si nazywa w siedemnastym wieku pewien czonek naszego z Holandii pochodzcego rodu. Uywajc w tym zdaniu na okrelenie rodu sowa Sippe czowiek w, ktrego gorliwy katolicyzm chroni przed hitlerowskimi pokusami, ujawni swoj nazistowsk infekcj. Sippe, dawniej sowo neutralne, oznaczajce rodzin w szerokim sensie, pniej zabarwione pejoratywnie jak August, wznosi si w czasach nazistowskich na uroczysty piedesta; poszukiwanie wasnej genealogii [Sippenforschung] staje si zaszczytnym obowizkiem kadego czonka wsplnoty narodowej. Natomiast tam, gdzie tradycja przeciwstawia si wrogo idei narodowej, odsuwa si j bezceremonialnie na bok. Ujawnia si przy tym pewna typowo niemiecka waciwo, ktr wyszydzano czsto jako pedanteri, a mianowicie skrupulatna dokadno, gruntowno. Dua cz dzisiejszych Niemiec bya kiedy zasiedlona przez Sowian i ten fakt znajduje odbicie w nazwach miejscowoci. Jednake idea narodowa Trzeciej Rzeszy i jej duma rasowa nie pozwalaj tolerowa nazw miejscowych innych ni germaskie. Tak wic oczyszcza si map a do najdrobniejszych
49

Walther von der Vogelweide (ok. 1170 - ok. 1230) i Wolfram von Eschenbach (ok. 1170 - po 1220) minnesingerzy, najwybitniejsi przedstawiciele literatury wczesnoniemieckiej.

szczegw, Z artykuu w Dresdener Zeitung z 15 listopada 1942 Niemieckie nazwy miejscowe na Wschodzie wynotowaem sobie, co nastpuje: W Meklemburgii skrelono w nazwach wielu wsi dodatek Wendisch50 , na Pomorzu nadano niemieckie brzmienie 120, w Brandenburgii okoo 175 sowiaskim nazwom miejscowym, szczeglnej germanizacji poddano nazwy maych miejscowoci w rejonie Spreewaldu. Na lsku osignito liczb 2700 zmian, a w regencji Gumbinnen, gdzie draniy gwnie tracce nisz ras kocwki litewskie i gdzie na przykad Berninglauken znordyzowano na Berningen, ot w regencji Gumbinnen z oglnej liczby 1851 gmin przechrzczono a 1146, Pocig do tradycji wystpuje z kolei tam, gdzie teutomania moe si wyywa w nazewnictwie ulic, Wygrzebuje si zamierzchych i kompletnie nieznanych rajcw i burmistrzw; z belfersk dokadnoci wypisuje ich imiona na tabliczkach z nazwami ulic, W rejonie Sdhhe, tutaj w Drenie, pewna nowa ulica nazywa si Tirmannstrae, a pod t nazw mona przeczyta: Magister Nikolaus Tirmann, burmistrz, zmar w r, 1437. Podobnie na innych przedmieciach czytamy na tabliczkach z oznaczeniem ulic: Rajca w XIV wieku albo Pisarz kroniki miejskiej w XV wieku... Czy Jzef byo nazw zbyt katolick, czy te chciano tylko zrobi miejsce romantycznemu, a tym samym wyranie niemieckiemu malarzowi? W kadym razie z Josephstrae w Drenie zrobia si Caspar-David-Friedrich-Strae, co zreszt stworzyo niepolednie problemy pocztowo-adresowe; kiedy mieszkalimy w domu ydowskim przy tej ulicy, nieraz przychodziy do nas listy z adre sem; Friedrichftrae, u pana Caspara Davida. Mieszanina sympatii do redniowiecznego ustroju cechowo-stanowego z upodobaniem do wspczesnej reklamy przemawia ze stempli pocztowych, w Ktrych poszczeglne miasta otrzymuj do swojej nazwy kwalifikujcy dodatek. Nazwa Messestadt Leipzig [Lipsk, miasto targw] pochodzi z dawnych czasw i nie jest wynalazkiem nazizmu, natomiast z nazistowska nowy jest stempel: Cleve, Werkstatt der guten Kinderschuhe [Cleve, warsztat dobrego obuwia dziecicego]. W swoim dzienniku zanotowaem: Stadt des Volkswagenwerks bei Fallersleben [Miasto zakadw Volkswagen koo Fallersleben], ktry to stempel obok elementu zawodowego i reklamy przemysowej kryje w sobie sens wyranie polityczny. Podkrela mianowicie istnienie specjalnego osiedla przemysowego, ktre jest ulubion oszukacz inwestycj Fhrera; to bowiem, co jako tani popularny samochd wycigao pienidze z kieszeni biednych ludzi, byo w rzeczywistoci od samego pocztku pomylane jako wz bojowy. Jawnie polityczne i czysto propagandowe byy chepliwe stemple: Monachium, miasto Ruchu i Norymberga, miasto zjazdw Partii. Region kraju, w ktrym ley Norymberga, okrelano jako Traditionsgau, co miao zapewne znaczy, e penych chway pocztkw narodowego socjalizmu naley szuka wanie w tym okrgu. Uycie sowa Gau zamiast prowincja jest znowu nawizaniem do motyww ultraniemieckich, wczajc za do Warthegau czysto polskie skrawki terenu zalegalizowano zabr obcej ziemi przez nadanie jej niemieckiego imienia51 . Podobnie rzecz si miaa z okreleniem Mark [marchia] dla obszarw pogranicznych. Nazwanie Austrii Marchi Wschodni [Ostmark], a Holandii Marchi Zachodni [Westmark] wcigao te kraje w obrb Wielkich Niemiec. Jeszcze bezwstydniej zamanifestowa si

50

Wendisch - przymiotnik od rzeczownika Wende, ktrym pierwotnie Niemcy okrelali Sowian poabskich i serbouyckich; jako czon nazwy miejscowoci wiadczy o jej sowiaskim pochodzeniu. 51 Nieciso: Warthegau (oficjalna nazwa tego okrgu brzmiaa Reichsgau Wartheland), obejmowa nie skrawki czysto polskiego terenu, lecz wycznie tereny nalece przed wojn do Polski, w tym cae przedwojenne wojewdztwo poznaskie i wiksz cz dzkiego wraz z sam odzi.

duch zaborczy, kiedy polska d stracia wasne imi i wedug nazwiska jej zdobywcy w pierwszej wojnie wiatowej zostaa przemieniona w Litzmannstadt52 . Ale gdy pisz to sowo, widz przed sob pewien stempel szczeglny: Litzmannstadt-Getto. I oto cisn si pod piro nazwy, ktre weszy w piekieln geografi historii wiata: Theresienstadt i Buchenwald, i Auschwitz, itd. A obok nich pojawia si nazwa, ktr zna pewnie bardzo niewielu - dotyczya tylko nas, drezdeczykw, a ci, ktrych dotyczya najbardziej, wszyscy zniknli. Obz ydowski Hellerberg: to tam w ndznych barakach, ndzniejszych od tych przeznaczonych dla jecw rosyjskich, umieszczono jesieni 1942 stopnia garstk drezdeskich ydw, stamtd posano ich w kilka tygodni pniej do owicimskich komr gazowych; pozostao tylko nas kilkoro, yjcych w mieszanym maestwie. I oto znowu znalazem si w temacie ydowskim. Czy to moja wina? Nie, to wina nazizmu, i tylko jego. Ale skoro ju zszedem na tory - by tak rzec - patriotyzmu lokalnego, zmuszony uprzednio przy wielkim temacie, ktrego zaiste starczyoby na rozpraw doktorsk, poprzesta na przypadkowych notatkach i wzmiankach (moe jest jaka dyrekcja poczt, ktra by moga materia uzupeni), to chciabym jednak opowiedzie te o pewnym drobnym faszerstwie dokumentu, ktre dotyczy mnie osobicie i ktre pomogo mi uratowa ycie. Jestem zreszt pewien, e mj przypadek nie jest jedyny. LTI bya jzykiem wiziennym (dozorcw wiziennych i winiw), a nieodzownym skadnikiem jzyka wiziennego s (jako rodek samoobrony) kryptonimy, mylce wieloznacznoci, faszerstwa itd., itd. Waldmann by w lepszej sytuacji ni my, kiedy nas, uratowanych z drezdeskiej zagady, przeniesiono na lotnisko wojskowe Klotzsche. Zerwalimy ydowsk gwiazd, opucilimy teren Drezna, siedzielimy razem z Aryjczykami we wntrzu wagonu, krtko mwic: popenilimy ca kup miertelnych grzechw i za kady z nich groziaby nam mier, mier na szubienicy, gdybymy wpadli w rce Gestapo. - W drezdeskiej ksice adresowej - mwi Waldmann - znajduje si omiu Waldmannw, a ja jestem wrd nich jedynym ydem - komu moje nazwisko miaoby si rzuci w oczy? - Ale z moim bya inna sprawa. To ydowskie nazwisko - Klemperer nie ma nic wsplnego z blacharstwem [Klempnerhandwerk], lecz pochodzi od sowa Klopfer, oznaczajcego sug w gminie ydowskiej, ktry rankiem stuka [klopft] do drzwi lub okien pobonych ydw i budzi ich na porann modlitw - dosy powszechne po drugiej stronie granicy czeskiej, w Drenie byo reprezentowane przez bardzo nieliczne dobrze znane egzemplarze, a ja byem jedynym z nich, ktry po tylu straszliwych latach pozosta przy yciu. Rzekoma utrata wszystkich dokumentw moga si wyda podejrzana, a kontakt z wadzami by na dusz met nie do uniknicia: potrzebowalimy kartek ywnociowych, potrzebowalimy biletw - cigle jeszcze bylimy legalistami, wierzylimy jeszcze w konieczno posiadania takowych... Prawie jednoczenie przypomnielimy sobie wtedy o pewnej flaszeczce z lekarstwem dla mnie. Nabazgrana lekarsk doni recepta cakowicie zmienia moje nazwisko w dwch atwych do zmiany miejscach. Wystarczya jedna kropka, aby z m zrobi in, a milimetrowej dugoci kreska zamienia pierwsze r na t. W ten sposb z Klemperera zrobi si Kleinpeter. Nie ma chyba urzdu pocztowego, ktry mgby zarejestrowa wszystkich takich Kleinpeterw w Trzeciej Rzeszy.
52

Zdanie to mogoby mylnie wskazywa, jakoby ten nazewniczy zabieg dotyczy tylko odzi, gdy tymczasem zastosowano go w bardzo szerokim zakresie, nadajc nowo wymylone oficjalne niemieckie nazwy caemu szeregowi polskich miast, ktre dotd swoich wersji niemieckojzycznych nie-miay:

XIV Kohlenklau53
Jesieni 1943 roku urzd pracy posa mnie jako niewykwalifikowanego robotnika do fabryki herbaty i zi leczniczych firmy Willy Schlter, ktra dziki zamwieniom wojskowym niezwykle si rozrosa, Najpierw byem zatrudniony jako pakowacz, ktrego zadaniem byo napenia paczki gotow herbat - praca ogromnie monotonna, ale fizycznie zupenie lekka; wkrtce te pozostawiono przy niej same kobiety, a ja przeszedem do waciwych pomieszcze produkcyjnych, do bbnw mieszalnych i krajarek; kiedy nadesza dua partia nowego surowca, grupa ydw musiaa pomaga rwnie przy wyadunku i ukadaniu w skadzie, Z herbat marki Schlter- zreszt ze wszystkimi wczesnymi namiastkami herbaty - rzecz miaa si podobnie jak z jakim pukiem: tylko nazwa pozostawaa ta sama, gdy tymczasem zawarto stele si zmieniaa; pchano do niej wszystko, co si akurat udao zdoby. Pewnego majowego popoudnia staem w wysokiej i przewiewnej piwnicy, cigncej si pod caym skrzydem budynku. Z wyjtkiem kilku wnk i wskich przej cay ten obszerny magazyn by ju wysoko zapeniony i tylko tu pod stropem pozostawao jeszcze nieco miejsca. Wielkie pkate w orki pene gogu, kwiatu lipowego, wrzosu, mity, czbru pitrzyy si jedne na drugich, a coraz to nowe, rzucane z podwrca przez okno na zsuwni, zjeday w d i gromadziy si szybciej, ni mona byo nady z przenoszeniem ich na waciwe miejsce. Pomagaem przy odciganiu i sortowaniu przewalajcych si przez siebie workw i podziwiaem tragarzy, ktrzy z nieforemnym i cikim adunkiem na plecach dokonywali trudnej wspinaczki, aby dosta si do wolnych jeszcze miejsc skadowania. Stojca obok mnie biuralistka, ktra wanie zesza tutaj z jakim zleceniem, rozemiaa si; - Kohlenklau jest znowu wspaniay, mgby wystpowa w kadym cyrku. - Zapytaem kolegi, o kim ona mwi, i otrzymaem nieco protekcjonaln odpowied, e przecie kady, kto nie jest lepy i guchy, powinien to wiedzie: - Oczywicie o Ottonie, wonym, oni wszyscy go tak nazywaj. Przyjrzaem si wskazanemu mi skinieniem gowy, jak posuwa si po wypukej grani usypiska workw, pochylony, ale niemal biegnc, jak gsienicowymi ruchami grzbietu, ramion, gowy zwala worek poprzez siebie w szczelin midzy inne worki ustawione ju przy cianie, aby go nastpnie wycignitymi daleko przed siebie rkami cakiem wsun. W tej pozycji mia w sobie co z goryla i co na p baniowego; ramiona byy ramionami mapy, szeroki tuw osadzony na zbyt krtkich, grubych udach, nogi pakowate, stopy w trzewikach bez obcasw przyklejay si szeroko i jakby galaretowato do niepewnego gruntu. Kiedy si odwrci, zobaczyem, e ma abi twarz i e ciemne wosy spadaj mu na niskie czoo i na mae oczka. Rzeczywicie, jak podobn posta, z podobn postaw i gb, widywaem ju wielokrotnie na supach ogoszeniowych i na murach, ale dotychczas nie zwracaem na ni wikszej uwagi.

53

W ramach akcji oszczdzania energii wydano w Niemczech w czasie wojny plakat propagandowy, przedstawiajcy czarn sylwetk czowieka, ktry zgity pod ciarem niesionego na plecach worka jakby si skrada, i opatrzony napisem Kohlenklau (zodziej wgla); rysunek ten w pewnym okresie stanowi nieodczny element optyczny ulicy i wszystkich prawie miejsc publicznych.

Plakaty nazistowskie byy przecie zawsze jednakowe. Zawsze widziao si na nich ten sam typ brutalnego i zastygego w zacitej postawie bojownika, ze sztandarem albo strzelb, albo mieczem, w mundurze SA albo SS, albo wojskowym, albo te nagiego; specyficzn cech tej agitacji za sportem i wojn, i za podporzdkowaniem si woli Fhrera, by zawsze wyraz siy fizycznej, fanatycznej woli, byy zawsze minie, hart cielesny i niewtpliwy brak jakiejkolwiek myli. - Naleymy cakowicie do Fhrera! - zawoa patetycznie wobec drezdeskich filologw pewien profesor gimnazjalny zaraz po objciu wadzy przez Hitlera; od tego czasu sowo to krzyczy do mnie ze wszystkich licznych plakatw i specjalnych emisji znaczkw pocztowych Trzeciej Rzeszy. Jeli za przedstawiano kobiety, byy to zawsze heroiczne nordyckie ony tych heroicznych nordyckich mw. Naprawd wic mona mi byo wybaczy, e tylko przelotnie zerkaem na te plakaty - tym bardziej e od kiedy nosiem gwiazd, staraem si zawsze jak najszybciej przej przez ulic, gdzie nigdy nie byem bezpieczny od zniewag czy jeszcze przykrzejszych objaww sympatii. Wszystkie te aonie heroiczne plakaty transponoway tylko w sfer grafiki najbardziej monotonne fragmenty monotonnej LTI, niczym jej same z siebie nie wzbogacajc. Nie byo te nigdzie jakiego cisego zespolenia, wzajemnej eskalacji midzy przedstawieniem graficznym a napisem na tych tuzinami spotykanych rysunkach. Hasa w rodzaju: Wodzu, rozkazuj, idziemy za Tob!, albo Przy naszych sztandarach zwycistwo!, czepiay si pamici jako czysty slogan i nie znam przypadku, w ktrym jaka sentencja czy sowo i towarzyszcy im obraz graficzny byyby tak do siebie przystawalne, eby si wzajemnie ewokoway. Nie zauwayem te, aby jaka plakatowa posta Trzeciej Rzeszy tak si spopularyzowaa jak w Kohlenklau - sowo i obraz tworzce cao - ktry potrafi si narzuci powszedniej wyobrani caej zaogi. Potem przyjrzaem si temu plakatowi dokadniej; rzeczywicie, zawiera on co nowego, byo w nim co z bani, co z ballady o duchach, przemawia do wyobrani. W Wersalu jest taka sadzawka, inspirowana przez Metamorfozy Owidiusza: postacie wysuwajce si poza jej skraj s do poowy pod dziaaniem magii, ich ludzkie ksztaty poczynaj przechodzi w ksztat zwierzcy. Zupenie podobnie wyglda Kohlenklau: stopy niemal jak u amfibii, poa bluzy przypomina kikut ogona, a zgarbiona postawa umykajcego chykiem zodzieja ma w sobie wyranie co z postawy czworonoga. Do baniowego efektu obrazu dochodzi bardzo udany wybr nazwy: przez uycie sowa Klau zamiast Dieb [zodziej] otrzymaa ona zabarwienie sztubacko-popularne i mocne osadzenie w jzyka codziennoci, a z kolei przez miay sposb utworzenia tego rzeczownika i przez aliteracj zostaa wyranie wyjta ze sfery codziennoci i upoetyzowana. Obraz i sowo wbijaj si w pami rwnie nierozcznie, jak sowo i specjalny znak pisarski SS.! Pniej prbowano jeszcze kilkakrotnie podobnego chwytu, ale takiego samego efektu ju nie uzyskano. Byo wic na okrelenie jakiego rodzaju marnotrawstwa - rzecz znamienna, e ju nie pamitam, jakiego - sowo Groschengrab [mogia groszy, czyli pienidzy]; dobra aliteracja, ale samo sowo mniej dosadne ni Kohlenklau, a rysunek mniej przycigajcy uwag. A potem byo pokryte lodowymi soplami widmo mrozu, wspinajce si do okna i groce zgub - ale tutaj brakowao atwego do zapamitania sowa. Niewtpliwie najbardziej zbliya si do Kohlenklaua niesamowita, do cienia podobna, nasuchujca ukradkiem posta ktra caymi miesicami w rogach gazet, w oknach wystawowych, na pudekach z zapakami ostrzegaa przed szpiegiem. Ale naleca do niej sentencja Feind hrt mit [Wrg podsuchuje], wskutek opuszczenia rodzajnika tracca dla niemieckiego ucha amerykanizmem, w chwili pojawienia si wizerunku tego widmowego czowieka bya ju zuyta; sowa te bowiem mona byo ju dawniej znale wielokrotnie w rozmaitych

nowelach, gdzie wrg, na przykad w kawiarni, przysuchiwa si zza gazety nieostronej rozmowie prowadzonej przy ssiednim stoliku. Bezporedni efekt Kohlenklaua przemawia z kilku naladownictw i wariantw: tak wic by potem Stundenklau [zodziej godzin], by poawiacz min, ktry nazywa si Minenklau [zodziej min], by w Reichu skierowany przeciwko polityce radzieckiej obrazek z podpisem Polenklau [zodziej Polski] itp. Nie zmienionego Kohlenklaua mona byo zobaczy w ramce lusterka; pod nim by napis: Spjrz no i zastanw si: ty to jeste, czy te nie?. A czsto, kiedy kto zostawia otwarte drzwi do ciepego pokoju, woao si: - Kohlenklau idzie! Ale o wiele mocniejszym ni to wszystko - cznie z przezwiskiem wonego Ottona - dowodem szczeglnej skutecznoci tego wanie spord mnstwa innych plakatw jest scenka, jak zaobserwowaem na ulicy w roku 1944, a wic w czasie, kiedy Kohlenkl au nie nalea ju do obrazkw nowych i bardzo aktualnych. Jaka moda kobieta nie moga sobie da rady ze swoim krnbrnym synkiem. Urwis nieustannie wyrywa si jej, stawa beczc i nie chcia i dalej. Nagle pewien starszy powany pan, ktry przyglda si tej scenie podobnie jak ja, podszed do malca, pooy mu do na ramieniu i powiedzia ze spokojn stanowczoci: - Czy si zaraz uspokoisz i pjdziesz grzecznie z mam do domu, czy nie? Jeli nie, to ci zabior do Kohlenklaua! - Chopiec przez chwil patrza na niego ze zgroz, a potem wybuchn przeraonym rykiem, pobieg do matki, uczepi si kurczowo jej sukni i woa: - Mamusiu, do domu! Mamusiu, do domu! - Jest takie zastanawiajce opowiadanie Anatola France'a, zdaje si, pod tytuem Ogrodnik Putois. Putois jest przedstawiany dzieciom w pewnej rodzinie jako grony, zy czowiek, w tym charakterze utrwala si w ich wyobrani, zostaje wczony w system wychowawczy nastpnego pokolenia, urasta do roli boka rodzinnego, w ogle do roli bstwa. Kohlenklau, powstay z obrazu i sowa, przy duszym istnieniu Trzeciej Rzeszy miaby wszelkie szanse po temu, aby jak Putois sta si osob mityczn.

XV Knif
Sowo Knif usyszaem po raz pierwszy ju na dwa lata przed wojn. Berthold M., ktry pojawi si, aby zlikwidowa reszt swoich tutejszych spraw przed wyjazdem do Ameryki (Po co mam si tu da powoli stamsi? Za par lat znowu si zobaczymy!!) - ot Berthold M. na moje pytanie, czy wierzy w trwao tego reimu, powiedzia: - Knif! - A kiedy jego nieco udawana drwica obojtno przesza jednak w irytacj, ktr z kolei znowu musia ukry, bo tego wymagao berliskie busido, doda z energicznym podkreleniem: - Kakfif! - Spojrzaem na niego pytajco, a on zauway protekcjonalnie, e zrobi si ze mnie zupeny prowincjusz i e nie wiem ju nic, co si dzieje w Berlinie. - Wszyscy mwi to u nas nieskoczon ilo razy dziennie. Knif to znaczy: Kommt nicht in Frage [Nie ma mowy], a Kakfif: Kommt auf keinen Fall in Frage! [Absolutnie nie ma mowy!]. Umiejtno dostrzeenia podejrzanej strony jakiej sprawy i krytyczny dowcip naleay zawsze do podstawowych cech berliczykw (dlatego do dzisiaj nie mog poj, jak nazizm mg si przyj w

Berlinie); tak wic ju okoo poowy lat trzydziestych dojrzeli oni komizm, jaki tkwi w manii skrtw. Kiedy si komizm przyprawi nieco pikantnie, jego efekt jest podwjny; jako odtrutka na berliskie noce, spdzane w piwnicy przy huku bomb, powstao wic yczenie dobrej nocy: Popo, tzn. Penne ohne Pause oben! [Kimaj bez przeszkd tam na grze!]. Pniej, w marcu 1944 roku, pojawio si raz powane publiczne i oficjalne ostrzeenie przed naduywaniem kikutw sw, jak nazwano tam skrty. Reprezentacyjna DAZ powicaa czasem swoj sta rubryk Naszym zdaniem sprawom jzykowym. Tym razem donosia o zarzdzeniu urzdowym, ktrym chciano przeciwdziaa dalszemu szerzeniu si szpeccych jzyk skrtw. Jak gdyby jednym zarzdzeniem mona byo wykarczowa to, co si samemu wyhodowao i jeszcze dalej hoduje, wicej: co nieustannie samo z siebie i bez czyjejkolwiek pomocy wyrasta z istoty tego, ktry teraz chciaby ten wzrost zahamowa. Pytano tam, czy taki zesp gosek jak Hersta der Wigru naley jeszcze do jzyka niemieckiego; znajdowa si on w pewnym sowniku ekonomicznym i oznacza: Herstellungsanweisung der Wirtschaftsgruppe [Instrukcja tworzenia grupy ekonomicznej]. Pomidzy berliski humor ludowy a pierwsz refleksj DAZ wchodzi chronologicznie co, co wyglda na prb zaguszenia nieczystego sumienia i zrzucenia z siebie winy. Artyku w Reichu (z 8 sierpnia 1943) pod poetycznym tytuem Skonno i przymus do zwizoci odpowiedzialnoci za jzykowe dziwolgi obcia bolszewizm; dziwolgom takim przeciwstawia si jakoby niemiecki humor; istniej jednak rwnie udane skrty - maj one swoje rdo (oczywicie!) w niemieckiej twrczoci ludowej jak np. rozpowszechniona ju w czasie pierwszej wojny wiatowej Ari zamiast artyleria. W tym artykule wszystko jest na opak: skrty s tworami cakowicie sztucznymi i maj tyle wsplnego z twrczoci ludow, co esperanto; lud sam z siebie w wikszoci przypadkw wnosi jedynie drwice naladownictwa, pomysy w rodzaju Ari s wyjtkami. Rwnie zarzut rosyjskiego autorstwa, jeli chodzi o dziwolgi jzykowe, nie moe si osta w wietle argumentw rozumowych. Zreszt nawizuje on wyranie do artykuu, jaki ukaza si w Reichu kwarta wczeniej (7 maja). Bya tam mowa o nauce jzyka rosyjskiego w odfaszyzowanej poudniowej czci Woch: Bolszewicy pogrzebali jzyk rosyjski pod nawaem racych ucho skrtw i sztucznych neologizmw... uczniowie w poudniowych Woszech ucz si slangu. Cokolwiek nazizm mg poprzez woski faszyzm podpatrzy u bolszewizmu (aby potem - istny Midas kamstwa - obrci to w fasz, jak wszystko, czego si tkn), to przecie upodobania do skrtw nie potrzebowa mu podkrada, bo od pocztku dwudziestego wieku, a tym bardziej od pierwszej wojny wiatowej, byy one ju wszdzie rozpowszechnione - w Niemczech, we wszystkich krajach europejskich, na caym wiecie. Ju dawno istnia w Berlinie KDW, czyli dom handlowy Kaufhaus des Westens, jeszcze o wiele dawniej istnia HAPAG54. Bya taka adna powie francuska pod tytuem Mitsou. Mitsou to skrt nazwy pewnego przedsibiorstwa przemysowego, a zarazem imi kochanki; ta erotyzacja jest niezawodnym znakiem, e forma skrtowa zadomowia si we Francji. Wochy miay kilka szczeglnie pomysowych skrtw. W sposobie tworzenia skrtw mona mianowicie wyrni trzy stopnie: najbardziej prymitywny polega na zwykym zestawieniu paru liter, np. BDM; drugi tworzy zesp dwikw, ktry mona wymawia jako sowo; trzeci za naladuje
54

HAPAG - Ha mburg-Amerikanische Packetfahrt-Actien-Gesellschaft (Akcyjne Towarzystwo Okrtowe Hamburg-Ameryka), zaoone w r. 1847.

sowo ju istniejce w danym jzyku, przy czym pierwotne znaczenie tego sowa ma jaki zwizek z tym, co wyraa ono jako skrt. Sowo stwrcze Fiat (niech si stanie) oznacza samochd produkowany w zakadach Fabrica Italiana Automobile Torino, a filmowa kronika tygodnia w faszystowskich Woszech nosi nazw Luce [wiato], w ktrej zawarte s pocztkowe litery Powszechnego Towarzystwa Filmw Pedagogicznych - Lega universale di cinematografia educativa. Kiedy Goebbels znalaz dla akcji Hinein in die Betriebe! [Do fabryk!] skrt Hib-Aktion, bya to ekspresyjnie skuteczna forma wyrazu tylko w jzyku mwionym; dla rwnej skutecznoci w pimie brakowao jej poprawnej ortografii55 . Z Japonii nadesza wiadomo, e pewnego modzieca i pewn dziewczyn, ktrzy si ubierali i zachowywali na sposb europejsko-amerykaski, nazwano tam Mobo i Mogo - modern boy i modern girl. Podobnie jak z rozpowszechnieniem przestrzennym skrtw, ma si rzecz z ich powszechnoci w czasie. Czy ichthys, ryba, nie dlatego staa si hasem i symbolem pierwszych gmin chrzecijaskich, e w sowie tym zawarte s pocztkowe litery greckich sw Jezus Chrystus, Syn Boy, Zbawiciel? Ale jeli skrt jest tak rozpowszechniony w czasie i przestrzeni, to o ile mona w nim upatrywa specyficzne signum i specyficzn chorob LTI? Aby odpowiedzie na to pytanie, prbuj sobie uprzytomni zadanie, jakie wobec skrtw stawiano przed okresem nazizmu. Ichthys jest znakiem tajnego stowarzyszenia religijnego i zawiera w sobie podwjn romantyk: tajemnego porozumienia i mistycznego wzlotu. Hapag ma w sobie zwizo konieczn dla celw handlowych, bardzo przydatn w adresie telegraficznym. Nie wiem, czy z faktu, i ta pierwsza, romantyczno-transcendentna, idealna formua jest o tyle starsza, mona wyciga wniosek - a wobec podobnych wnioskw i w sprawach jzyka, i poezji jestem jednakowo sceptyczny - i zapotrzebowanie na wyraz religijny znalazo waciwy sobie ksztat przed potrzeb praktyczn; moe tylko uroczysty charakter tej pierwszej dziedziny sprawi, e to jej, a nie sferze codziennoci przypada zasuga utrwalenia skrtw. Zreszt przy bliszym wejrzeniu granica midzy sfer romantyczn a realn staje si bardzo niewyrana. Ten, kto si posuguje skrtowym fachowym okreleniem jakiego wyrobu przemysowego albo adresem telegraficznym, zawsze w mniejszym lub wikszym stopniu, wiadomie lub niewiadomie, bdzie mia mie poczucie, e przez swoj specjalistyczn wiedz, przez swoje szczeglne zwizki jest wyodrbniony z oglnej masy ludzkiej, e jako wtajemniczony naley do specjalnej wsplnoty; a fachowcy, ktrzy dany skrt wymylili, bardzo dobrze zdaj sobie spraw z tego emocjonalnego dziaania i uwzgldniaj je w swoim rachunku. Przy tym jest oczywicie jasne, e wspczesne powszechne zapotrzebowanie na skrty wyniko z potrzeb bardzo realnych, handlowych i przemysowych. Gdzie jednak przebiega granica midzy skrtami przemysowymi a naukowymi, tego rwnie w sposb pewny nie da si powiedzie. Miejscem wezbrania wspczesnej fali skrtw s niewtpliwie mocarstwa przodujce w dziedzinie handlu i przemysu - Anglia i Ameryka. Niewtpliwie te - std atak na rosyjskie dziwolgi jzykowe

55

Pisany jako Hieb-Aktion, slogan ten przy tej samej wymowie oznaczaby: akcja uderzeniowa.

- Rosja radziecka okazaa si szczeglnie podatna na t ekspansj skrtw, bo przecie Lenin stawia technicyzacj kraju jako gwny postulat i szuka w tym zakresie wzoru w Stanach Zjednoczonych... Notatnik filologa! Ile tematw do prac seminaryjnych i rozpraw doktorskich tkwi w tych paru wierszach, ile nowych elementw w spojrzeniu na dzieje jzyka i kultury mog one jeszcze dostarczy... Ale wspczesny skrt rozwin si nie tylko w dziedzinie fachowo ekonomicznej, lecz take na polu polityczno-ekonomicznym oraz, w cilejszym sensie, politycznym. Gdziekolwiek mamy do czynienia z jakim zwizkiem zawodowym, z jak organizacj, parti, tam wystpuje te skrt i daje si wyranie zauway w emocjonalny walor specjalistycznego okrelenia. Nie wydaje mi si, aby pochodzenia tej kategorii skrtw trzeba byo rwnie szuka w Ameryce; nie wiem, czy okrelenie SPD musiao si opiera na obcym wzorcu jzykowym. Natomiast niezwyke rozpowszechnienie takich skrtw w Niemczech mona zapewne tumaczy naladowaniem zagranicy. Zaraz jednak wchodzi tu w gr co z rodzimej niemczyzny. Najsilniejsz organizacj Niemiec cesarskich bya armia. I wanie jzyk wojskowy skupi w sobie od pierwszej wojny wiatowej wszystkie rodzaje i motywy skrtw, zwize okrelenie sprztu technicznego i grupy ludzi, kryptonim jako ochron na zewntrz i znak wzajemnej przynalenoci. Jeli sobie z kolei zadaj pytanie, czy i dlaczego naley zaliczy skrt do charakterystycznych znamion LTI, to odpowied na to jest jasna. aden z poprzednich stylw jzykowych nie czyni z tej formy tak ogromnego uytku jak jzyk hitlerowski. Wspczesny skrt pojawia si wszdzie tam, gdzie wystpuje proces technicyzacji i organizacji. A nazizm, zgodnie ze swoim roszczeniem do ogarnicia caoci ycia, technicyzuje i organizuje po prostu wszystko. Std pochodzi nieprzejrzana masa jego skrtw. e za z tytuu tego roszczenia do totalnoci usiuje zawadn rwnie caym yciem wewntrznym czowieka, e chce by religi i wszdzie umieszcza swastyk, przeto, kady z jego skrtw jest pokrewny starochrzecijaskiej rybie. Kradschtze [skrt od: Kraftradschtz- strzelec motocyklowy] czy obsuga kaemu, czonkowie HJ czy DAF - wszyscy oni stanowi sprzysion spoeczno.

XVI Jeden roboczy dzie


Trucizna jest wszdzie. Niczym woda pitna przenosi j LTI, nikt si przed ni nie moe uchroni. W fabryce kopert i torebek papierowych Thiemig & Mbius nie byo jakiej specjalnie nazistowskiej atmosfery. Szef nalea do SS, ale dla swoich ydw robi, co tylko byo moliwe, rozmawia z nimi uprzejmie, niekiedy posya im nawet co z kantyny. Naprawd nie wiem, co byo dla mnie wyraniejsz albo trwalsz pociech: kiedy mi si dosta kawaek koskiej kiebasy, czy kiedy si zwrcono do mnie w formie prosz pana albo zgoa panie profesorze. Robotnicy aryjscy, z ktrymi my, ludzie noszcy gwiazd, bylimy pomieszani - rozdzielenie nastpowao tylko przy jedzeniu i podczas dyuru przeciwlotniczego; przy pracy izolacj mia zastpowa zakaz rozmawiania

z nami, ale nikt go nie przestrzega - ot robotnicy tym bardziej nie byli zdeklarowanymi nazistami, a ju w adnym razie nie byli takimi zim 1943/44. Lkano si partyjnego ma zaufania i dwch czy trzech kobiet, ktre podejrzewano o to, e donosz, trcano si lub ostrzegano spojrzeniem, kiedy ktre z nich si pojawiao; ale gdy znikli z pola widzenia, natychmiast powracaa koleeska zayo. Najbardziej ze wszystkich yczliwa bya garbata Frieda, ktra mnie przyuczya do pracy na koperciarce i cigle mi jeszcze pomagaa, kiedy nie mogem sobie da rady z maszyn. Pracowaa w firmie od przeszo trzydziestu lat i nawet m zaufania nie mg jej przeszkodzi w tym, e czasem, przekrzykujc haas maszyn, rzucia mi jakie dobroduszne sowo. - Nie rb si pan taki wany! Nie rozmawiaam z nim, tylko dawaam mu subowe instrukcje w sprawie gumwki! - Frieda wiedziaa, e moja ona ley w domu chora. Kiedy rano znalazem na swojej maszynie due jabko. Spojrzaem w stron stanowiska Friedy, a ona skina gow. W chwil pniej bya ju przy mnie: - Dla mamusi z pozdrowieniem ode mnie. - A potem, z zaciekawionym zdziwieniem: - Albert mwi, e pana ona jest Niemk. Rzeczywicie Niemk?... Caa rado z powodu jabka prysna. W t dusz tchnc sancta simplicitate, czujc cakiem nie po nazistowsku, lecz zupenie po ludzku, wsczono podstawowy skadnik nazistowskiej trucizny; utosamiaa ona niemiecko z magicznym pojciem aryjskoci; wydawao jej si rzecz prawie niepojt, e ze mn, obcym, stworzeniem z innej kategorii krlestwa zwierzt, moe by zamna Niemka. Zbyt czsto syszaa i powtarzaa sowa w rodzaju: obca rasa, nisza rasa, krew niemiecka, nordycki, zhabienie rasy; zapewne nie kojarzya z tym wszystkim adnych konkretnych poj - a jednak nie mogo jej si pomieci w gowie, e moja ona jest Niemk. w Albert, od ktrego pochodzia jej informacja, w sferze mylowej growa nad ni. Mia wasne pogldy polityczne, ktre bynajmniej nie byy yczliwe reimowi i nie byy te militarystyczne. Straci na wojnie brata, a jemu samemu z powodu cikiego schorzenia odka na kadej komisji odraczano dotychczas pobr. To dotychczas mona byo sysze od niego codziennie: - Dotychczas jestem jeszcze wolny - eby si tylko ta zasrana wojna skoczya, zanim mnie zd wzi! - Owego dnia z jabkiem, ktry to dzie przynis mglist wiadomo o sukcesie aliantw gdzie we Woszech, Albert w rozmowie z koleg zatrzyma si nieco duej ni zwykle przy swoim zwykym temacie. adowaem tu obok jego stanowiska na wzek stosy papieru, ktre miaem przewie do swojej maszyny. - eby mnie tylko nie wzili - mwi - zanim si skoczy ta zasrana wojna! - Ale, czowieku, jake si ma skoczy? Nikt nie chce ustpi. - No, to przecie jasne: musz wreszcie zrozumie, e jestemy niezwycieni; nie dadz nam rady, jestemy prima zorganizowani! - Prima zorganizowani - znowu ta otulajca wszystko mga, odurzajca trucizna. W godzin pniej zawoa mnie majster, ebym mu pomg etykietowa gotowe pudeka. On sam wypisywa etykiety wedug rachunku, a ja je naklejaem na spitrzonych wysoko rzdach pudeek, ktre tworzyy cian oddzielajc nas od reszty zaogi w hali. Ta izolacja rozwizaa staremu czowiekowi jzyk. Oto zblia si do siedemdziesitki i cigle jeszcze pracuje; nie tak sobie wyobraa swoj staro, westchn. Ale teraz trzeba tyra jak niewolnik, dopki czowiek nie zdechnie! - A co bdzie z moich wnukw, jeli chopcy nie wrc? Erhard z Murmaska, od miesicy nie da znaku ycia, a may ley w szpitalu polowym we Woszech. eby te wreszcie nasta pokj... Tylko e Amerykanie go nie chc, a przecie nie maj tu u nas czego szuka... Ale oni si na wojnie bogac, tych paru wiskich ydw. To jest naprawd ydowska wojna!... Oho, ju tu s znowu!

Przerwa mu ryk syren; mielimy czsto peny alarm. W tym czasie alarmu wstpnego nieraz si nawet nie zauwaao, bo sta si czym nazbyt zwyczajnym i nie powodowa ju przerwy w pracy. Na dole w duej piwnicy grupa ydw siedziaa wok filara, ciasno zbita i wyranie oddzielona od aryjskiej zaogi. Ale odlego od aryjskich awek bya nieznaczna i rozmowy z pierwszych rzdw dochodziy do naszych uszu. Co dwie, trzy minuty sycha byo z gonika komunikat o sytuacji. Formacja nieprzyjacielska skierowaa si na poudniowy zachd. Od pnocy zblia si nowa eskadra. Niebezpieczestwo zaatakowania Drezna trwa nadal. Rozmowy urywaj si. Potem tga kobieta siedzca w pierwszej awce od naszej strony - bardzo pilna i wprawna robotnica, obsuguje du skomplikowan maszyn do kopert z okienkiem - wic ta kobieta, umiechajc si, mwi ze spokojn pewnoci w gosie: - Nie przylec, Dreznu nic nie grozi. Dlaczego? - pyta jej ssiadka. - Ty te wierzysz w t bzdur, e chc zrobi z Drezna stolic Czechosowacji? - E, nie, ja mam lepsz pewno. - No, jak? - Odpowiedzi towarzyszy marzycielski umiech, wygldajcy osobliwie w tej szorstkiej i zupenie nie uduchowionej twarzy. - Widzielimy to wyranie w trjk. W ostatni niedziel w poudnie koo kocioa witej Anny. Niebo byo czyste, z wyjtkiem paru chmurek. Naraz jedna z tych maych chmurek tak si jako uoya, e si zrobia twarz, zupenie wyrany, zupenie niepowtarzalny profil (powiedziaa rzeczywicie niepowtarzalny!). Wszyscy troje poznalimy go od razu. Pierwszy zawoa mj m: przecie to Stary Fryc, zupenie taki, jak go zawsze maluj! - No i? - Czego chcesz jeszcze? - Co to wszystko ma wsplnego z naszym bezpieczestwem w Drenie? - Jak mona tak gupio pyta? Czy ten obraz, ktry widzielimy wszyscy troje, mj m, mj szwagier i ja, nie jest pewnym znakiem, e Stary Fryc czuwa nad Dreznem? A co si moe sta miastu, ktrego on strzee?... Syszysz? Ju odwouj alarm, moemy wyj. To by oczywicie wyjtkowy zbieg okolicznoci, e cztery takie objawienia stanu umysw skupiy si w jednym dniu. Ale sam stan umysu nie ogranicza si do jednego dnia ani nie by ograniczony do tych czworga ludzi. adne z tych czworga nie byo zdeklarowanym nazist. Wieczorem miaem dyur przeciwlotniczy; przejcie do dyurki aryjskiej prowadzio w odlegoci paru metrw d miejsca, gdzie siedziaem. Czytaem wanie ksik, kiedy czcicielka Fryderyka przechodzc pozdrowia mnie gono: - Heil Hitler! - Nastpnego rana podesza do mnie i powiedziaa serdecznym tonem: - Przepraszam za swoje wczorajsze Heil Hitler!, szam szybko i pomyliam pana z kim, kogo musiaam tak pozdrowi. adne z nich nie byo nazist, ale zatruci byli wszyscy.

XVII System a organizacja


Istnieje system Kopernikaski, istniej rne systemy filozoficzne i rne systemy polityczne. Kiedy jednak narodowy socjalista wypowiada sowo system, to ma na myli wycznie system rzdw

opartych na konstytucji weimarskiej. W tym specjalnym zastosowaniu w LTI - a waciwie w znaczeniu rozszerzonym na cay okres 1918-1933 - sowo to bardzo szybko stao si popularne, nierwnie popularniejsze ni na przykad taka nazwa epoki jak renesans. Ju w lecie 1935 roku ciela, ktry naprawia bramk od ogrodu, powiedzia do mnie: - Poc si! Za czasw systemu byy wykadane konierzyki, ktre daway szyi swobod. Ale teraz nic takiego ju nie ma, sama tylko ciasnota, i do tego sztywna. - Czowiek ten nie przypuszcza oczywicie, e w jednym i tym samym zdaniu alegorycznie aowa utraconej wolnoci z epoki weimarskiej i podobnie alegorycznie okazywa teje epoce pogard. Tego, e wykadany konierzyk jest symbolem wolnoci, nie potrzeba nikomu tumaczy; nie jest natomiast samo przez si zrozumiae, dlaczego w sowie system ma tkwi metaforyczna nagana. Ot dla nazistw system rzdw republiki weimarskiej by po prostu systemem, a to dlatego, e pozostawali w bezporedniej z nim walce, e widzieli w nim najgorsz moliw form ustrojow i e odczuwali wobec niego wiksz wrogo ni na przykad wobec monarchii. Tym, co mu zarzucali, byo paraliujce rozbicie na zbyt wiele partii. Po pierwszej farsie sesji Reichstagu pod knutem Hitlera - nie byo tam adnej debaty, a dobrze wytresowana grupa statystw akceptowaa jednogonie kade yczenie rzdu - gazety partyjne pisay triumfalnie, e nowy Reichstag w cigu p godziny dokona wicej ni parlamentaryzm systemu przez p roku. W negatywnej postawie wobec systemu tkwi jednak semantycznie - to znaczy: wedug sensu tego sowa, jakkolwiek tutaj jest ono uywane wycznie dla okrelenia parlamentaryzmu weimarskiego - znacznie wicej ni tylko to. System jest to co zoonego z czci, jaka konstrukcja wykonywana przy pomocy rk i narzdzi wedug wskaza rozumu. W tym konkretnie konstrukcyjnym znacze niu dzi jeszcze mwimy o systemie kolejowym czy kanalizacyjnym. Czciej jednak (bo kiedy indziej mwimy przecie chtnie sie kolejowa), a nawet prawie wycznie sowo to oznacza pojcia abstrakcyjne. System Kantowski jest spjn logicznie konstrukcj mylow dla ujcia caoci wiata; dla Kanta, zawodowego filozofa - by tak rzec: filozofa wykwalifikowanego -filozofowa to tyle co myle systematycznie. Ale to wanie jest z gruntu przeciwne najgbszej istocie narodowego socjalisty, przed tym wanie musi si wzdraga jego instynkt samozachowawczy. Ten, kto myli, nie chce by namawiany, lecz przekonywany; kto myli systematycznie, tego podwjnie trudno przekona. Dlatego LTI czuje do sowa filozofia niemal jeszcze wiksz odraz ni do sowa system. Systemowi okazuje antypati, wspomina o nim zawsze z pogard, ale wspomina czsto. Natomiast filozofi cakowicie przemilcza, zastpujc j z reguy wiatopogldem [Weltanschauung]. To, co wyraa sowo anschauen, nie ma nic wsplnego z myleniem: czowiek mylcy czyni co dokadnie przeciwnego, odrywa swoje zmysy od przedmiotu, dokonuje abstrakcji; nie jest to te sprawa samego oka jako organu zmysowego. Oko tylko widzi. Sowo anschauen jest w jzyku niemieckim zarezerwowane dla czynnoci (czy stanu - nie wiem, jak mam to nazwa) rzadszej, bardziej podniosej, penej niejasnych przeczu: oznacza widzenie, w ktrym uczestniczy wewntrzna istota czowieka patrzcego i jego uczucie, widzenie, ktre pozwala widzie wicej ni tylko zewntrzn stron ogldanego przedmiotu, ktre w tajemniczy sposb obejmuje rwnie jego sedno, jego ducha. wiatopogld, rozpowszechniony ju przed okresem nazizmu, utraci w LTI jako namiastka sowa filozofia wszelk odwitno i naby brzmienia codziennego, profesjonal nego. Sowo Schau [widzenie, ogld], wite dla krgu Stefana Georgego, jest te kultycznym sowem LTI -

gdybym pisa ten notatnik na wzr prawdziwego leksykonu i w stylu mojej ulubionej encyklopedii, zrobibym tu zapewne odsyacz do hasa Barnum - natomiast system naley wraz z inteligencj i obiektywizmem do rejestru wyrazw budzcych wstrt. Ale jeli sowo system jest przyjmowane z dezaprobat, to jak si nazywa system rzdw samych nazistw? Bo przecie i oni maj pewien system i s dumni z tego, e obejmuj nim kady przejaw ycia i kad sytuacj yciow; zreszt dlatego totalizm naley do podstawowych filarw LTI. Ot nie maj oni systemu, tylko organizacj, nie systematyzuj przy pomocy rozumu, tylko podpatruj tajemnice ycia organicznego. Musz tu zacz od przymiotnika, ktry sam jeden z caej rodziny wyrazw - w odrnieniu od rzeczownikw organ i organizacja, w odrnieniu od czasownika organizowa - zachowa ca wietno i aureol pierwszego dnia. (Kiedy by ten pierwszy dzie? Niewtpliwie o brzasku romantyzmu. Ale niewtpliwie mwi si zawsze wanie wtedy, gdy nasuwaj si wtpliwoci, wobec czego trzeba to pozostawi oddzielnej refleksji). Kiedy mnie Clemens przy rewizji domowej na Caspar-David-Friedrich-Strae spra po gowie Mitem dwudziestego wieku i podar nalece do niego notatki (na szczcie nie rozszyfrowane), rozmylaem ju wanie w swoim dzienniku nad delfickim jdrem nauki Rosenbe rga o prawdzie organicznej. I ju wtedy, jeszcze przed atakiem na Rosj, napisaem: Jake mieszna byaby ona w swoim steku frazesw, gdyby nie miaa tak straszliwie morderczych skutkw!. Wszyscy zawodowi filozofowie, uczy Rosenberg, popeniaj dwojaki bd. Po pierwsze, uganiaj si za tak zwan jedn, wieczn prawd, a po drugie, poszukuj jej na drodze czysto logicznej, wysnuwajc coraz dalsze wnioski z aksjomatw rozumu. Jeli si natomiast zda na jego, Rosenberga, osd - wanie nie filozoficzny, lecz w najgbszym sensie mistycznego ogldu wiatopogldowy - to zostaje momentalnie uprztnite cae bezkrwiste intelektualistyczne rumowisko czysto schematycznych systemw. Te cytaty ukazuj najbardziej wak przyczyn niechci LTI do sowa i pojcia system. Zaraz potem nastpuje na ostatnich, reasumujcych, stronicach Mitu ostateczna intronizacja pierwiastka organicznego; orgao znaczny pcznie, kiekowa, rozwija si niewiadomie, w sposb wegetatywny; organiczny to tyle co zdolny do wzrostu. W miejsce jednej i powszechnie obowizujcej prawdy, przeznaczonej dla jakiej urojonej powszechnej ludzkoci, wchodzi prawda organiczna, ktra wyrasta z krwi danej rasy i tylko dla tej rasy zachowuje wano. Tej organicznej prawdy nie wymyla i nie rozwija intelekt, nie polega ona na wiedzy rozumowej, jest zawarta w tajemniczym centrum duszy narodu i rasy, Germanom dana jest od samego pocztku w strumieniu nordyckiej krwi: Ostateczna wiedza rasy zawarta jest ju w jej pierwszym religijnym micie. Caa rzecz nie staaby si janiejsza, gdybym mnoy cytaty; nie byo przecie zamiarem Rosenberga, aby j rozjani. Do jasnoci zda myl, magi uprawia si w pmroku. Magiczny nimb, ktry w tych pytyjskich wywodach otacza pojcie organiczny, i odurzajcy zapach krwi, ktrym ono tchnie, rozwiewaj si w pewnej mierze na paszczynie jzykowej, kiedy od przymiotnika przechodzimy do rzeczownika i czasownika. Ju na dugo bowiem przed powstaniem NSDAP istniay w dziedzinie politycznej organy partyjne i organizacje, a w czasie kiedy po raz pierwszy usyszaem co o polityce, a wic w latach dziewidziesitych, chcc powiedzie w Berlinie

o jakim robotniku, e naley do partii socjaldemokratycznej, mwio si, e jest w organizacji albo e jest zorganizowany. Jednake organ partyjny nie jest tworzony przez mistyczne moce zawarte w strumieniu krwi, lecz redagowany duym nakadem si, a organizacja nie wyrasta jak owoc, lecz bardzo pieczoowicie si j buduje - nazici powiedzieliby: rozkrca. Spotykaem te niewtpliwie autorw, i to ju przed pierwsz wojn wiatow - w dzienniku napisane jest w nawiasie: Sprawdzi, gdzie i kiedy!, ale ze sprawdzeniem jeszcze dzisiaj, przeszo rok po wybawieniu, s znaczne trudnoci - spotykaem wic autorw, ktrzy w organizacji widz wanie, rodek do umiercenia pierwiastka organicznego, do pozbawienia go ycia i zmechanizowania. U samych narodowych socjalistw, w powieci Dwingera56 na temat puczu Kappa, zatytuowanej W p drogi (1939), znalazem przeciwstawienie aosnej, godnej pogardy w swej sztucznoci, wizi organizacyjnej autentycznej, organicznie wyrosej wizi z natur. Ale Dwinger te ju powoli zelizgiwa si w nazizm. W kadym razie organizacja pozostaje w ramach LTI szacownym i szanowanym sowem, a nawet przeywa tam pewien rozwj, ktry przed rokiem 1933 jeszcze si nie zaznacza, lub co najwyej sporadycznie, w sownictwie specjalistycznym. Ch ogarnicia swoim wpywem caoci ycia spowodowaa nadmierny rozwj struktury organizacyjnej, ktra obja nawet mae szkraby - ba, nawet koty: nie mogem ju wpaca skadek do Towarzystwa Opieki nad Kotami, poniewa w biuletynie Deutsches Katzenwesen57 - tak wanie nazywa si teraz przemieniony w organ partyjny biuletyn towarzystwa - nie byo ju miejsca dla stworze, ktre si sprzeniewierzyy wasnej rasie i przebyway u ydw. Zreszt pniej odebrano nam nasze zwierzta domowe: psy, koty, a nawet kanarki i zabito je. Dziao si to nie w pojedynczych przypadkach i z powodw wyjtkowo sadystycznych, lecz oficjalnie i systematycznie, i jest to jedno z okruciestw, ktrymi nie zajmowa si aden proces norymberski, a za ktre - gdyby to byo w mojej mocy - wznisbym niebosin szubienic, choby mnie to miao kosztowa szczliwo wieczn. Nie odbiegem tak daleko, jak by si zdawao, od tematu LTI, bo wanie Deutsches Katzenwesen sta si okazj do spopularyzowania i omieszenia owych neologizmw. W swojej manii organizowania i cisego centralizowania utworzyli mianowicie nazici nad poszczeglnymi organizacjami skupiajce je instancje centralne [Dachorganisationen]; poniewa za w pierwszy karnawa Trzeciej Rzeszy karnawaowy numer Mnchener Neueste Nachrichten mg sobie, swoim zdaniem, jeszcze na co pozwoli - pniej pismo stao si potulne, a po dwch, trzech latach umilko zupenie - przynis on m.in. notatk na temat Centralnej Organizacji Niemieckiego Kociarstwa. O ile ta drwina pozostaa wypadkiem odosobnionym i specjalnie si nie rozpowszechnia, to krytyka nazistowskiej gorczki organizowania, pozbawiona intencji ironicznych i cakiem niewiadoma, wyrastaa prawdziwie organicznie z samej duszy narodu; mwic mniej romantycznie: pojawiaa si ona jednoczenie w niezwykle wielu miejscach i z identyczn oczywistoci. Przyczyn byo to samo, o czym mwiem na pocztku swego notatnika: e jzyk skada sowa i myli za nas. Obserwowaem t niewiadom krytyk w dwch fazach jej rozwoju. Ju w roku 1936 powiedzia mi pewien mody mechanik samochodowy, kiedy zupenie sam upora si z zawi a piln napraw mojego ganika: - Czy nie klawo to zorganizowaem? - Sowa organizacja i

56

Edwin Erich Dwinger (1898) - niemiecki powieciopisarz, podczas I wojny wiatowej by w niewoli rosyjskiej, a potem w armii Koczaka; w swoich powieciach przedstawia wasne przeycia z tego okresu. 57 Co w rodzaju: Niemieckie Kociarstwo.

organizowa tak mu zapady w ucho, by tak przesycony wyobraeniem, e kad prac trzeba najpierw zorganizowa, tzn. dyspozytor musi j rozdzieli pomidzy zdyscyplinowan grup pracownikw, i w odniesieniu do wasnego i przez siebie samego wykonanego zadania nie przyszo mu na myl adne z odpowiednich w tym wypadku prostych sw, jak pracowa, zaatwi, wykona czy cakiem zwyczajnie zrobi. Z drug i decydujc faz rozwojow tej krytyki spotkaem si najpierw w dniach Stalingradu, a potem stykaem si z ni ju cigle. Zapytaem kogo, czy mona jeszcze kupi dobre mydo. Odpowied brzmiaa: - Kupi nie mona, trzeba je zorganizowa. - Sowo byo podejrzane, pachniao machlojkami, paskarstwem, miao zupenie t sam wo, jak wydzielay oficjalne organizacje nazistowskie. A przecie ludzie mwicy o swoim prywatnym organizowaniu wcale nie mieli zamiaru przyznawa si do jakiego podejrzanego procederu. Nie, organizowa byo to nieszkodliwe, powszechnie uywane sowo, byo to naturalne okrelenie postpowania, ktre stao si naturalne... Ju od duszego czasu pisz: byo... Ale kt to nie dawniej jak wczoraj powiedzia: - Musz sobie zorganizowa troch tytoniu. - Obawiam si, e to byem ja sam.

XVIII Wierz w niego


Kiedy myl o wyznaniu wiary w Adolfa Hitlera, zawsze widz najpierw przed sob Paul von B. z szeroko otwartymi szarymi oczami w twarzy ju nie pierwszej wieoci, ale subtelnej, rwnie dobrotliwej, jak mylcej. Bya asystentk w seminarium literatury niemieckiej Walzla i przez wiele lat mnstwo przyszych nauczycieli szk podstawowych i rednich korzystao z jej bardzo poytecznych rad przy wyszukiwaniu literatury, pisaniu zadanych prac itp. Oskar Walzel, trzeba tu powiedzie, moe czasami odchodzi nieco od estetyki ku estetyzmowi, moe z entuzjazmu dla najnowszych osigni badawczych popada niekiedy w niebezpieczestwo snobizmu, moe w swoich wielkich publicznych prelekcjach mia odrobin zanadto wzgldu na liczne audytorium damskie i, jak si to mwio, fajfoklokowe, ale przy tym wszystkim by on przecie w swoich pracach zawsze solidnym uczonym i mylcym czowiekiem, ktremu literaturoznawstwo wiele zawdzicza. Poniewa cay jego sposb mylenia i jego postawa spoeczna kazay go zdecydowanie zalicza do lewego skrzyda buruazji, przeto jego przeciwnicy chtnie zarzucali mu ydowski felietonizm; on za sprawi im bez wtpienia najwiksz niespodziank tym, e - bdc ju wtedy w Bonn i u kresu swej kariery - zdoa przedstawi wymagany przez Hitlera dowd aryjskiego pochodzenia. Dla jego ony, a tym bardziej dla krgu jego przyjaci, ta norymberska dyspensa bya oczywicie nieosigalna. Z takim wic szefem pracowaa ku swej penej satysfakcji panna von B., a jego przyjaciele byli te jej przyjacimi. Ja sam zawdziczaem jej sympati najwyraniej temu, e nie zraony drobnymi zewntrznymi sabostkami Walzla zawsze uznawaem jego wewntrzn rzetelno. Kiedy potem nastpca Walzla w Drenie w miejsce salonowego tonu wprowadzi pewn filozoficzn ociao - a odrobina kokieterii jest profesorom historii literatury niezbdna, naley chyba po prostu do tego

rzemiosa - Paula von B. niemal z tak sam gorliwoci i zapaem przystosowaa si do sposobu bycia nowego szefa; w kadym razie jej oczytanie i wyrozumiao byy wystarczajce na to, aby i z tym prdem moga popyn. Pochodzia ze starej szlacheckiej oficerskiej rodziny, jej ojciec umar jako emerytowany genera, brat wrci z wojny w randze majora, po czym znalaz sobie w duej ydowskiej fi rmie stanowisko wymagajce zaufania i walorw reprezentacyjnych. Gdyby mnie kto przed rokiem 1933 zapyta o pogldy polityczne Pauli von B., moja odpowied brzmiaaby prawdopodobnie: niemieckie - to oczywiste, a take europejskie i liberalne - to rwnie oczywiste, z pewnymi tsknymi reminiscencjami wietnego okresu cesarstwa; ale jeszcze prawdopodobniej odpowiedziabym, e polityka w ogle dla niej nie istnieje, e jest ona cakowicie pochonita sprawami intelektualnymi i tylko realne wymagania jej posady w wyszej uczelni nie pozwalaj jej si zatracie w czystym piknoduchostwie czy zgoa bujaniu w obokach. A potem nadszed rok 1933. Paula von B. przysza do mojego seminarium po jak ksik. Zamiast zwykej powagi na jej twarzy malowaa si rado, a ruchy miaa modzieczo lekkie. - Ale pani rozpromieniona! Czyby pani spotkao jakie szczeglne szczcie? - Szczeglne? A czeg mi jeszcze potrzeba?... Ubyo mi dziesi lat, nie, dziewitnacie: nie czuam si tak od 1914 roku! - I mwi to pani mnie? I pani to moe mwi - pani, ktra przecie musi widzie i czyta, i sysze, jak si depcze ludzi, ktrzy byli pani dotd bliscy, co si mwi o pracach, ktre pani dotd cenia, jak si zrywa ze wszystkimi duchowymi wartociami, ktre pani dotd... - Przerwaa mi z lekkim zaenowaniem i bardzo serdecznie: - Drogi panie profesorze, nie uwzgldniam paskiego przewraliwienia. Powinien pan wzi par tygodni urlopu i nie czyta adnych gazet. Teraz atwo si pan uraa, a od spraw istotnych odwracaj pana uwag drobne przykroci i uchybienia, ktrych przecie przy tak wielkim przewrocie nie sposb unikn. Wkrtce zmieni pan zupenie zdanie. Mog do pastwa niebawem zajrze, prawda? - I ze sowami: - Serdeczne ukony dla domu! - wybiega w podrygach podlotka, nim jeszcze zdyem odpowiedzie. Z tego niebawem zrobio si kilka dobrych miesicy, w cigu ktrych oglna perfidia nowego reimu i jego szczeglna brutalno w stosunku do ydowskiej inteligencji staway si coraz jawniejsze. Paula von B. miaa a nadto okazji, aby si zachwia w swojej naiwnoci. Na uczelni nie widywalimy si - nie wiem, moe mnie wiadomie unikaa. A wreszcie pewnego dnia zjawia si jednak u nas. Powiedziaa, e uwaa za swj niemiecki obowizek zoenie wobec przyjaci szczerego wyznania - a sdzi, e wolno jej czu si nadal nasz przyjacik. - Dawniej nie mwia pani niemiecki obowizek - przerwaem jej - co ma wsplnego niemiecki czy nieniemiecki ze sprawami bardzo prywatnymi i oglnoludzkimi? A moe chce pani z nami politykowa? - Niemiecki czy nieniemiecki - to ma co wsplnego ze wszystkim, bo tylko to jest istotne, i widzi pan, tego mnie, tego nas wszystkich nauczy Fhrer, albo nam przypomnia, bomy o tym zapomnieli. To on sprowadzi nas z powrotem do domu! - A dlaczego pani nam to mwi? Musicie pastwo tu uzna, musicie zrozumie, e nale cakowicie do Fhrera, ale nie wolno wam sdzi, e z tego powodu wyzbywam si przyjacielskich uczu dla pastwa... - A jak te dwa uczucia daj si ze sob pogodzi? I co mwi pani Fhrer o tak czcigodnym pani nauczycielu i dawniejszym szefie Walzlu? I jak to pogodzi z tym, co pani znajduje na temat humanizmu u Lessinga i u tych, o ktrych dawaa pani prace seminaryjne? I jak... ale to przecie nie ma adnego sensu pyta dale j.

Przy kadym moim zdaniu potrzsaa bowiem tylko gow i miaa zy w oczach. - Nie, to chyba naprawd nie ma sensu, bo przecie wszystkie pana pytania pochodz z rozumu, a uczucie, jakie si za nimi ukrywa, jest tylko rozgoryczeniem z powodu tego, co nieistotne. - A skd moje pytania mog pochodzi, jeli nie z rozumu? I co jest istotne? - Przecie ju panu powiedziaam: to, emy powrcili do domu, do domu! I to wanie musi pan czu, i musi si pan podda temu uczuciu, i cigle powinien pan sobie uwiadamia wielko Fhrera, a nie kopoty, na jakie pan sam jest chwilowo naraony... A nasi klasycy? Nie sdz, aby mu zaprzeczali, trzeba ich tylko czyta w odpowiedni sposb, na przykad Herdera - ale gdyby nawet - na pewno daliby si przekona! - A skd pani bierze t pewno? - Std, skd si bierze wszelka pewno: z wiary. A jeli panu to nic nie mwi, no to - tak, to nasz Fhrer ma jednak racj, kiedy si zwraca przeciwko... (zdya przekn sowo ydom i mwia dalej) przeciwko bezpodnej inteligencji. Bo ja wierz w niego, i musiaam to pastwu powiedzie, e w niego wierz. - A zatem, szanowna panno Paulo, najlepiej bdzie odoy t rozmow o wierze oraz przyja na czas nieokrelony... Odesza i przez ten krtki czas, kiedy pozostawaem jeszcze na uczelni, rzeczywicie unikalimy si starannie. Potem widziaem j ju tylko raz i raz tylko wspomniano o niej przy mnie w rozmowie. Ponowne spotkanie miao miejsce w jednym z historycznych momentw Trzeciej Rzeszy. Dnia 13 marca 1938 roku otworzyem, niczego nie przeczuwajc, drzwi do hali kasowej Banku Pastwowego i natychmiast gwatownie si cofnem, przynajmniej na tyle, e potwarte drzwi jako tako mnie zasaniay. Ot wszyscy obecni wewntrz, zarwno z tej, jak i z tamtej strony okienek, stali sztywno wyprostowani z wycignitym mocno przed siebie ramieniem i suchali deklamatorskiego gosu z radia. Gos obwieszcza dekret o przyczeniu Austrii do Niemiec hitlerowskich. Pozostaem w swoim pukryciu, aby nie musie uczestniczy w tym gecie nazistowskiego pozdrowienia. Na samym przedzie dojrzaem wrd innych ludzi pann von B. Wszystko w niej byo ekstaz, oczy jej byszczay, a kurczowa sztywno jej postawy i wycignitego ramienia, bijce z niej zachwycenie odrniay j wyranie od innych stojcych na baczno obecnych. I znowu za par lat przedostay si okrnymi drogami do domu ydowskiego wiadomoci o niektrych pracownikach uczelni. O pannie von B. opowiadano ze miechem, e jest najniezomniejsz zwolenniczk Fhrera. Zreszt mniej szkodliw ni niejeden inny jego stronnik, bowiem denuncjacje czy podobne podoci nie s jej spraw. Ona jest tylko entuzjastk. Wanie teraz pokazuje wszystkim zdjcie, ktre jej si bardzo udao. Podczas wakacyjnej podry moga podziwia z daleka Obersalzberg58; samego Fhrera nie byo jej dane ujrze - ale widziaa jego psa, i wanie wspaniae zdjcie psa udao jej si zrobi. Kiedy to usyszaa moja ona, rzeka: - Ju wtedy, anno 1933, powiedziaam ci, e B. jest histeryczn star pann, ktra znalaza w Fhrerze swojego zbawiciela. Na takich starych pannach opiera si Hitler albo opiera si dopty, dopki nie chwyci w rce wadzy. - A ja ci odpowiadam, co odpowiedziaem ju wtedy: Z histerycznymi starymi pannami masz niewtpliwie suszno, ale to nie mogo wystarczy, a i dzi take, a raczej dzi na pewno, by ju nie wystarczyo (byo to po Stalingradzie), pomimo wszystkich rodkw, jakimi dysponuje wadza, i pomimo caej, choby nie wiem jak bezwzgldnej, tyranii. Z niego musi promieniowa wiara i ta wiara musi si przerzuca na cae rzesze innych ludzi, nie tylko na stare panny. Zreszt panna von B. nie jest pierwsz lepsz star
58

Obersalzberg - zbocze grskie obok miejscowoci Berchtesgaden w Alpach, gdzie znajdowaa si prywatna rezydencja Hitlera zwana Berghof.

pann. Znalimy j cae lata (a i wtedy byy to ju przecie dla niej lata niebezpieczne) jako naprawd rozsdn kobiet, ma staranne wyksztacenie, ma zawd, ktremu si z zapaem powica, wychowaa si w trzewo mylcym solidnym rodowisku, przez dugi czas czua si dobrze wrd ludzi o szerokich horyzontach - to wszystko musiao j przecie w jakiej mierze uodporni na tak jakby religijn psychoz... Przywizuj bardzo du wag do tego jej wierz w niego... A pod sam koniec wojny, kiedy cakowita i nieuchronna klska bya ju dla kadego jasna, kiedy kres by tu-tu, spotkaem si z tym credo w krtkim odstpie czasu dwukrotnie, a za kadym razem nie miao to nic wsplnego ze staropaniestwem. Najpierw w lesie pod Pfaffenhofen. Pocztek kwietnia 1945. Udaa nam si ucieczka na teren Bawarii, bylimy w posiadaniu dokumentw, ktre powinny nam jako zapewni kwater, ale na razie kada gmina odsyaa nas do nastpnej. Wdrowalimy pieszo, obadowani bagaem i znueni. Dopdzi nas jaki onierz, bez sowa chwyci nasz najciszy pakunek i przyczy si do nas. Mg mie niewiele ponad dwadziecia lat, mia przyjazn, otwart twarz, wyglda silnie i zdrowo, tylko lewy rkaw jego bluzy zwisa pusty. Widzi przecie, zacz, e nam ciko nie - dlaczego nie miaby pomc swoim Volksgenossen [czonkom swojej wsplnoty narodowej], zapewne te idziemy do Pfaffenhofen. A potem opowiedzia nam z ufnoci o sobie. Zosta ranny na Wale Atlantyckim i dosta si do niewoli, przebywa w amerykaskim obozie dla jecw, potem wymienili go jako inwalid. Pochodzi z chopskiej rodziny z Pomorza i chcia wraca w swoje strony, skoro tylko bd one uwolnione od nieprzyjaciela. - Uwolnione od nieprzyjaciela? Liczy pan na to? Rosjanie stoj przecie pod Berlinem, a Anglicy i Amerykanie... - Wiem, wiem, i jest peno takich ludzi, ktrzy uwaaj wojn za przegran. - A pan nie? Przecie pan wiele widzia, za granic musia pan te wiele sysze... - Ech, to wszystko kamstwa, co mwi zagranica. - Ale nieprzyjaciel wszed ju tak gboko do Niemiec, a nasze moliwoci s wyczerpane. Tego panu nie wolno mwi. Trzeba poczeka przez najblisze czternacie dni. - Co one mog jeszcze zmieni? - Wtedy bd przecie urodziny Fhrera. Wielu ludzi mwi, e zacznie si kontrofensywa, a tylko dlatego wpucilimy nieprzyjaci tak gboko, eby ich nastpnie tym pewniej mc zniszczy. - I pan w to wierzy? - Ja jestem tylko starszy szeregowiec; na tyle si na prowadzeniu wojny nie znam, ebym mg mwi tak czy inaczej. Ale Fhrer dopiero niedawno powiedzia, e na pewno zwyciymy. A on jeszcze nigdy nie skama. W Hitlera wierz. Nie, jego Bg nie opuci, w Hitlera wierz. onierz, dotychczas taki rozmowny, wypowiedziawszy ostanie zdanie z rwn prostot jak wszystko, co mwi poprzednio, moe tylko z odrobin zamylenia, spuci teraz wzrok i umilk. Nie umiaem mu nic odpowiedzie i byem rad, kiedy w niewiele minut pniej przy pierwszych domach Pfaffenhofen rozsta si z nami. I jeszcze raz, niedugo potem, w maej wiosce Unterbernbach, ktra wkrtce zostaa zajta przez Amerykanw, gdzie znalelimy wreszcie kwater. Od strony zupenie ju bliskiego frontu pyna fala pojedynczych onierzy i caych ich gromad z rozbitych pukw. By to rozpad armii. Kady wiedzia, e to koniec, kady chcia si uratowa przed niewol. Wikszo tych ludzi zorzeczya wojnie, nie

chciaa niczego, jak tylko pokoju, bya na wszystko inne obojtna. Niektrzy przeklinali Hitlera, byli te tacy, co przeklinali reim i uwaali, e sam Fhrer chcia dobrze, a win za klsk ponosz inni. Rozmawialimy z wieloma ludmi, bo nasz gospodarz by najbardziej szczodr dusz, jak sobie mona wyobrazi, i dla kadego tuacza znalaz si bodaj ks chleba czy yka zupy, Ktrego wieczoru wok stou zasiado czterech onierzy z rnych formacji, ktrzy mieli potem przenocowa w stodole. Dwaj z nich byli to studenci z pnocnych Niemiec, dwaj pozostali - starsi ludzie, stolarz z Grnej Bawarii i rymarz ze Storkow. Bawarczyk mwi o Hitlerze z wielk gorycz, obaj studenci wtrowali mu. W pewnym momencie rymarz uderzy pici w st. - Powinnicie si wstydzi. Zachowujecie si, jakby wojna bya ju przegrana. Tylko dlatego, e ami tutaj si wdar! - No a Rosjanie? A Tommy...59 A Francuz? - Napadli na niego ze wszystkich stron, e ju minuta przed dwunast, e nawet dziecko to przecie zrozumie. - Rozumienie nic tu nie ma do rzeczy, trzeba wierzy. Fhrer nie ustpi, a Fhrer jest nie do pokonania i zawsze znajdowa jak drog tam gdzie inni myleli, e nie ma ju wyjcia. Nie, do stu diabw, nie, rozumienie nic tu nie ma do rzeczy, trzeba wierzy. Ja wierz w Fhrera. Tak wic syszaem to wyznanie wiary w Hitlera, skadane przez ludzi z dwch warstw narodu, inteligenckiej i w cilejszym sensie ludowej, i w dwch okresach - na pocztku i na samym kocu. I nie mog mie adnych wtpliwoci co do tego, e za kadym razem wychodzio ono nie tylko z ust, lecz take z gbi wierzcego serca. A i to jest dla mnie pewne, e trzy skadajce to wyznanie osoby niewtpliwie dysponoway tym, co si zwyko uwaa za przecitn inteligencj. To e LTI w swoich punktach kulminacyjnych musi by jzykiem wiary, rozumie si samo przez si, bo przecie nastawia si ona na fanatyzm. Ale znamienne jest przy tym, e jako jzyk wiary opiera si ona cile na chrzecijastwie, dokadniej mwic na katolicyzmie, jakkolwiek narodowy socjalizm to jawnie, to skrycie, to teoretycznie, to znw praktycznie, ale od samego pocztku zwalcza chrzecijastwo, a zwaszcza Koci katolicki. Teoretycznie tpi si hebrajskie oraz - termin fachowy LTI syryjskie rda chrzecijastwa: praktycznie da si konsekwentnie wystpowania z Kocioa esesmanw i prbuje tego samego w odniesieniu do nauczycieli szk podstawowych, prowadzi si rozdmuchane procesy przeciwko oskaronym o homoseksualizm nauczycielom w szkoach klasztornych, zamyka w wizieniach i obozach duchownych, ktrym przyczepiono miano duchownych politycznych. Przy tym wszake pierwsze ofiary z szeregw partii, owych szesnastu, ktrzy padli pod Feldherrnhalle, s pod wzgldem kultowym i jzykowym traktowane jak chrzecijascy mczennicy. Sztandar, ktry niesiono na czele tamtego pochodu, zwie si krwawym sztandarem [Blutfahne], a przez dotknicie nim nastpuje powicenie nowych proporcw SA i SS. W odnonych przemwieniach i artykuach nie brak oczywicie rwnie wzmianek na temat wiadectwa krwi. Kto w taki ch ceremoniach nie uczestniczy bezporednio czy poprzez ekran kinowy, tego przynajmniej owieway nabone opary krwi zawarte w samych ju okreleniach. Pierwsze wita Boego Narodzenia po zagarniciu Austrii, Wielkoniemieckie Boe Narodzenie 1938, jawi si w prasie naturalnie w formie cakowicie zdechrystianizowanej: to, co si uroczycie obchodzi, jest wycznie witem niemieckiej duszy, zmartwychwstaniem Rzeszy
59

Tommy - potoczne niemieckie okrelenie onierza angielskiego.

Wielkoniemieckiej, a tym samym ponownymi narodzinami wiata, wskutek czego caa uwaga skupia si na kole sonecznym i swastyce, a yd Jezus jest cakowicie usunity poza nawias. Kiedy za wkrtce potem na urodziny Himmlera zostaje ustanowiony Order Krwi 60 , jest to wyranie order krwi nordyckiej. Cay sztafa sowny dziaa jednak w kierunku transcendencji chrzecijaskiej: mistyka witej nocy, mczestwo, zmartwychwstanie, zakon rycerski, wi si (wbrew swej pogaskiej intencji) jako wyobraenia katolickie czy, e tak powiem, parsifalowskie, z czynami Fhrera i jego partii. A wieczna warta tych, ktrzy zoyli wiadectwo krwi, zwraca wyobrani w tym samym kierunku. Sowo wieczny odgrywa przy tym rol niezwyk i specjaln. Naley ono do tych wyrazw w sowniku LTI, ktrych szczeglny charakter nazistowski polega tylko na bezceremonialnym szafowaniu nimi: LTI niezwykle czsto posuguje si atrybutami historyczny, jedyny w swoim rodzaju, wieczny. Sowo wieczny mona by uwaa za najwyszy szczebel dugiej drabiny nazistowskich superlatyww liczbowych, przy czym za pomoc tego ostatniego szczebla osiga si niebo. Wieczno jest przymiotem jedynie bstwa; nazywajc co wiecznym, umieszczam to co w sferze religijnej. Znalelimy drog do wiecznoci - mwi Ley podczas uroczystego otwarcia szkoy Adolfa Hitlera61 w pocztku roku 1938. Przy egzaminach terminatorw nierzadkie jest podstpne pytanie-puapka. Brzmi ono: Co nastpi po Trzeciej Rzeszy?. Jeli nie przeczuwajcy podstpu albo wyprowadzony w pole delikwent odpowie: czwarta, zostaje (nawet przy dobrych wiadomociach fachowych) bezlitonie utrcony jako niepojtny adept partii. Poprawna odpowied powinna brzmie: Nic nie nastpi, bo Trzecia Rzesza bdzie wiecznym pastwem Niemcw. Przypadek, gdy Hitler przy uyciu sw, zaczerpnitych najwyraniej z Nowego Testamentu, okrela sam siebie jako niemieckiego zbawiciela, zanotowaem tylko jeden (ale powtarzam: sysze i widzie mogem tylko niewiele, a lektur uzupeniajc i dzi jeszcze udaje mi si zdobywa jedynie w bardzo ograniczonym zakresie). Pod dat 9 listopada 1935 zapisaem: O polegych przy Feldherrnahalle powiedzia moi apostoowie - jest ich szesnastu, oczywicie musi mie o czterech wicej od swego poprzednika - a przy uroczystociach pogrzebowych pady sowa: Zmartwychwstalicie w Trzeciej Rzeszy. Choby to bezporednie samoubstwienie i stylistyczne przyrwnanie siebie do Chrystusa z Nowego Testamentu byo rzeczywicie tylko jednorazowym wyjtkiem, to przecie pozostaje faktem, e Fhrer nieustannie podkrela swj szczeglnie bliski stosunek do bstwa, swoj rol szczeglnego wybraca, swoje szczeglne dziecictwo boe, swoj misj religijn. W okresie triumfalnego wzlotu swej politycznej kariery powiedzia w Wrzburgu (w czerwcu 1937): Prowadzi nas do Opatrznoci, postpujemy zgodnie z wol Wszechmocnego. Historii narodw i wiata nie moe tworzy nikt, kto nie ma bogosawiestwa tej Opatrznoci. W dzie pamici bohaterw 1940 roku Hitler wierzy pokornie w ask Opatrznoci. Opatrzno, ktra go wybraa, przez cae lata pojawia si w kadej niemal jego mowie, w kadym niemal wezwaniu. Po zamachu z 20 lipca 1944 dowiadujemy si, e to Los go ocali, poniewa nard go potrzebuje - jego, chorego wiary i ufnoci. W sylwestra 1944, kiedy wszelkie szanse na zwycistwo ju si rozwiay, podobnie jak w dniach triumfu pojawia si znowu osobowy Bg, Wszechmocny, ktry nie odmwi zwycistwa susznej sprawie.

60 61

Blutorden (Order Krwi) - wysokie odznaczenie NSDAP, upamitniajce nieudany pucz hitlerowski z 1923 r. Adolf-Hitler-Schulen (szkoy Adolfa Hitlera) - wychowyway narybek przyszej elity partyjnej.

Waniejsze od tego konkretnego odwoywania si do bstwa jest co innego. W swoim dzienniku Od Kaiserhofu do Kancelarii Rzeszy Goebbels relacjonuje pod dat 10 lutego 1932 mow Fhrera w Paacu Sportu: Na koniec wpada w cudowny, nieprawdopodobny patos oratorski i koczy sowem: Amen! Wypada to tak naturalnie, e wszyscy ludzie s tym do gbi wstrznici i wzruszeni... masy w Paacu Sportu ogarnia nieprzytomna ekstaza.... Owo amen ukazuje wyranie, e oglny kierunek tego retorycznego wyczynu jest natury religijnej i pastoralnej. Za sowa dziaa to tak naturalnie, wypowiedziane przez najbardziej kompetentnego suchacza, pozwalaj wnosi o wysokim stopniu wiadomie zastosowanej sztuki krasomwczej. Zwaszcza kiedy si czyta recepty na wywoywanie masowej sugestii, ktre sam Hitler podaje w Mein Kampf, nie mona ywi wtpliwoci co do wiadomej demagogii, jaka si zawiera w tym naciskaniu pobonych i liturgicznych klawiszw. Zreszt wierzcy fanatyk, szaleniec, rozwija czsto w subie swego szalestwa najwysz przebiego, a dowiadczenie wykazuje, e naprawd wielkie i trwae sugestie pochodz tylko od takich oszustw, ktrzy oszukuj samych siebie. Ale Hitler sam zwolni norymberskich sdziw z rozstrzygania, czy naley go posa na szubienic, czy do domu obkanych, i nie interesuje nas tu problem jego winy, lecz metoda jego dziaania. Religijna kulminacja tego dziaania polega wic na konkretnych chrystologicznych zwrotach, a nastpnie, i to w stopniu silniejszym, na wypowiadaniu znacznych partii mowy w sposb kaznodziejski i z siln emfaz. Przede wszystkim jednak polega ona na tym, e dla swego ubstwienia Hitler posuguje si dobrze zorganizowanym wspdziaaniem wielu wyszkolonych pomocnikw. Kilka stron dalej po zacytowanym wanie miejscu Goebbels mwi z radosn dum o dniu budzcego si narodu: Z nie spotykanym dotd nateniem si wygramy do koca wszystkie nasze moliwoci propagandowe..., wszystko bdzie chodzi jak na sznurku. A potem Fhrer przemawia w Krlewcu, wszyscy s do gbi wzruszeni i oto w kocowy akord mowy wpadaj potne dwiki Niderlandzkiej Modlitwy Dzikczynnej, zaguszone w ostatniej strofie przez bicie dzwonw katedry krlewieckiej. Za porednictwem radia hymn ten pynie na falach eteru poprzez cae Niemcy. Ale Fhrer nie moe wygasza mowy codziennie - nawet nie powinien, bstwo winno w zasadzie krlowa w obokach i czciej przemawia przez usta swych kapanw ni samo. Z czym w przypadku Hitlera wie si dalsza korzy: jego sudzy i przyjaciele mog go jeszcze bardziej zdecydowanie i bez skrpowania ogasza zbawicielem, jeszcze nieustanniej i na wicej gosw adorowa, ni czyniby to on sam. Od roku 1933 do 1945, a do berliskiej katastrofy, to wynoszenie Fhrera na boski piedesta, przyrwnywanie jego osoby i jego czynw do Zbawiciela i obrazw z Biblii odbywao si dzie w dzie, zawsze jak na sznurku, i nie mona si byo temu w najmniejszym stopniu sprzeciwi. Mj kolega Spamer, etnolog, doskonale zorientowany w procesach powstawania i rozwoju legend, powiedzia mi kiedy w pierwszym roku panowania hitleryzmu, kiedy z przeraeniem mylaem o stanie duchowym narodu niemieckiego: - Gdyby byo moliwe - (uwaa to jeszcze wtedy za nierealne zdanie warunkowe) - nastrojenie caej prasy, wszystkich publikacji i systemu nauczania na jeden ton i gdyby si potem wszdzie uczyo, e midzy rokiem 1914 a 1918 nie byo adnej wojny wiatowej, to po trzech latach cay wiat wierzyby, e jej rzeczywicie nie byo. - Kiedy przy naszej pierwszej ponownej duszej rozmowie przypomniaem o tym Spamerowi, poprawi mnie:

- Tak, pamitam; tylko myli si pan w jednym punkcie; powiedziaem wtedy i tym bardziej powtarzam to teraz: staoby si to po roku! Z wielkiej masy przykadw apoteozy Hitlera wybieram tylko kilka. W lipcu 1934 w mowie wygoszonej przed berliskim ratuszem Gring powiedzia: My wszyscy, od najprostszego esamana do premiera, jestemy z Adolfa Hitlera i przez Adolfa Hitlera. W hasach plebiscytowych roku 1938, nawoujcych do wyraenia zgody na przyczenie Austrii, do akceptacji Wielkich Niemiec, mwi si, e Hitler jest narzdziem Opatrznoci, a dalej w stylu starotestamentowym: niechaj uschnie rka, ktra napisze nie. Baldur von Schirach ustanawia miasto rodzinne Fhrera, Braunau, miejscem pielgrzymek niemieckiej modziey. Baldur von Schirach wydaje te Pie wiernych; Wiersze anonimowych austriackich czonkw Hitlerjugend z lat przeladowa 1933 do 1937, gdzie czytamy: Jake wielu jest takich, ktrzy nigdy Ci nie ujrz, a dla ktrych przecie jeste Zbawicielem. Do Opatrznoci odwouj si teraz naturalnie wszyscy - nie tylko ludzie, ktrym z racji ich spoecznego pochodzenia i wyksztacenia mona by przypisywa podatno na sugesti i egzaltacj. Take rektor Politechniki Drezdeskiej, wysoce szanowany profesor matematyki, a wic czowiek, od ktrego oczekiwaoby si rozwanych myli i wywaonych sw - rwnie Jego Magnificencja Kowalewski pisze w tych dniach w artykule do gazety: Zesaa go nam Opatrzno. W bardziej zdecydowany ton ubstwienia uderza ponownie Goebbels tu przed inwazj na Rosj. W swoim przemwieniu gratulacyjnym w dniu 20 kwietnia 1941 mwi: Nie potrzebujemy wiedzie, co Fhrer chce uczyni - wierzymy w niego. (Przy czym trzeba bdzie pniejszej generacji nieustannie wbija do gowy, e takie zdanie ministra propagandy dosownie nigdzie w opinii publicznej nie wzbudzio najlejszej choby wtpliwoci). A w sylwestra 1944 Goebbels, jeszcze bardziej ni sam Fhrer bolejcy nad nie zawinionym nieszczciem swego narodu, oskara ludzko, ktra nie chce si na nim pozna. Bo sw mioci obejmuje on przecie ca ludzko; gdyby to wiedziaa, jeszcze w tej godzinie odstpiaby swych faszywych bokw i zoya mu hod. Kultowa cze oddawana Hitlerowi, promienny nimb religijny wok jego osoby nasila si jeszcze przez to, e gdziekolwiek jest mowa o jego dziele, jego pastwie, jego wojnie, zawsze pojawiaj si epitety religijne. Will Vesper, kierownik saskiego krajowego oddziau Izby Literackiej Rzeszy organizacja totalna! zdanie warunkowe nierzeczywiste Spamera utracio swoj nierzeczywisto - Will Vesper przy okazji Tygodnia Ksiki w padzierniku gosi: Mein Kampf jest wit ksig narodowego socjalizmu i nowych Niemiec. Nie sdz, aby oryginalno tego zdania polegaa na czym wicej ni na peryfrazie. Przecie bibli narodowego socjalizmu nazywano Mein Kampf zawsze i wszdzie. Mam po temu na swj prywatny uytek dowd w najwyszym stopniu niefilologiczny: wanie tego wyraenia nigdzie sobie nie zanotowaem - byo ono dla mnie po prostu zbyt oczywiste i zbyt powszednie. Rozumie si, e i wojna, suca zachowaniu nie tylko Rzeszy hitlerowskiej w cilejszym sensie, ale take zasigu dziaania religii hitlerowskiej, staa si wypraw krzyow, wit wojn, wit wojn narodu, i e w tej religijnej wojnie byli te polegli, ktrzy padli z niezomn wiar w swego Wodza. Fhrer nowym Chrystusem, osobnym niemieckim zbawicielem - wielk antologi literatury i filozofii niemieckiej, sigajc od Eddy po Mein Kampf, gdzie Luter? Goethe itd. stanowi tylko stopnie porednie, nazywa si te Bibli Germask - jego ksika waciw ewangeli Niemcw, jego wojna obronna wojn wit; jasne, e ksika i wojna zawdziczaj swoj wito witoci swego autora i sprawcy, jakkolwiek ze swej strony wzmacniaj jego aureol.

Ale jak ma si rzecz priorytetu, jeli chodzi o sam Rzesz, goszon, stworzon i broni on przez Hitlera? Tutaj Hitler jest tym, ktry przyjmuje. Niemieckie sowo das Reich ma w sobie co uroczystego, pewn religijn godno, ktrej brak wyraeniom czciowo tylko z nim synonimicznym. Res publica, republika, jest powszechn spraw wszystkich obywateli, obowizujcym wszystkich porzdkiem publicznym, ktry oni sami w swojej wsplnocie wytworzyli i utrzymuj, struktur czysto doczesn i opart na rozumie. To wanie znajduje wyraz w renesansowym sowie der Staat [pastwo]: okrela ono trway stan rzeczy, stabilny ad na pewnym zwartym terytorium, ma znaczenie cakowicie ziemskie, wycznie polityczne. Natomiast Reich, o ile nie ulega znaczeniowemu zacienieniu w sowach zoonych (Knigreich krlestwo w sensie czysto politycznym; Kaiserreich - cesarstwo w takime sensie; Gotenreich krlestwo Gotw; itp.), obejmuje zakres szerszy, sigajcy w sfer duchow, transcendentn: chrzecijaski wiat pozagrobowy to krlestwo niebieskie [Himmelreich], a w najpowszechniejszej i najbardziej elementarnej modlitwie chrzecijastwa druga proba brzmi: przyjd krlestwo Twoje [Dein Reich komme]. Makabryczny dowcip, bdcy potajemn zemst na krwawym oprawcy Himmlerze, mwi o jego ofiarach, e przyjmuje on je do swego krlestwa Himmlera [Himmlersches Reich]. Organizm pastwowy, w ktrym Niemcy pozostaj do roku 1806, nazywa si wyranie wite Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego [das Heilige Rmische Reich Deutscher Nation], przy czym sowo wite nie jest tu jakim ozdobnikiem czy wyrazem egzaltacji, lecz stwierdza, e w pastwie tym nie chodzi jedynie o ad doczesny, lecz e ma ono w swojej pieczy rwnie sfer ycia przyszego. Kiedy Hitler przez aneksj Austrii uczyni pierwszy krok na drodze do marzcych mu si Wielkich Niemiec, po czym, naladujc mutatis mutandissimis wyprawy redniowiecznych cesarzy do Italii, wybra si z wielk okazaoci i liczn wit do Rzymu dla przeprowadzenia rozmw z Duce, w prasie niemieckiej mona byo przeczyta nagwek: wita Rzesza Germaska Narodu Niemieckiego [Das Heilige Germanische Reich Deutscher Nation]. Wadcy redniowiecznej Rzeszy byli zalegalizowani w swym charakterze panujcych z aski Boej przez kocielny akt koronacji i czuli si rzdcami rzymskochrzecijaskiego systemu wiary i kultury. Kadc fundament witej Rzeszy Germaskiej, Hitler wykorzystuje nimb dawnego Cesarstwa dla swej nowej struktury. Na razie trzyma si przy tym swojej pierwotnej doktryny, w myl ktrej pragnie stworzy tylko Rzesz niemieck czy germask, gdy tymczasem wszystkie inne narody maj zachowa nienaruszon samodzielno. Kiedy potem popenia kolejne wiaroomstwa i kolejne grabiee i kiedy pierwotna wojna byskawiczna zamienia si w dugotrwae krwawe jatki, pojawia si na Boe Narodzenie 1942 we Frankfurter Zeitung (pod kryptonimem srp) esej filozoficzno-historyczny, ktry bledncej aureoli idei Rzeszy usiuje przyda nowego blasku: Rzesza w czas prby. Artyku, obliczony na wyksztacone gremium czytelnicze i stosownie do tego wystylizowany, bierze za punkt wyjcia wi atowy ad duchowy witego Cesarstwa Rzymskiego. Chodzio tam o ponadpastwowy ad europejski, w ktrym cesarzowi niemieckiemu podporzdkowanych byo wiele i rnych pod wzgldem kulturowym ludw. Cesarstwo to ulego rozpadowi z chwil wyksztacenia si pastw narodowych. Spord nich myl pastwow jako postulat moralny i postaw duchow w najczystszej formie rozwiny Prusy, przez co stay si one czynnikiem ustanawiajcym ad Maych Niemiec. Ale kiedy w kociele w. Pawa62
62

Koci w. Pawa we Frankfurcie nad Menem by miejscem posiedze tzw. Parlamentu Frank furckiego, czyli oglnoniemieckiego. Zgromadzenia Narodowego w latach 1848 -49, ktre m. in. stawiao sobie za cel polityczne zjednoczenie Niemiec. W onie tego parlamentu (podobnie jak w trakcie caej rewolucji marcowej, ktrej by wytworem) cieray si ze sob koncepcja wielkoniemiecka, opowiadajca si za zjednoczeniem pod egid

rozwaano spraw nowych Wielkich Niemiec, stao si rzecz jasn, e Wielkie Niemcy nie mog by wycznie pastwem czysto narodowym [vlkischer Staat], lecz musz wzi na siebie pewne oglnoeuropejskie zadania ponadnarodowe. To, co nie powiodo si ludziom z kocioa w. Pawa, udao si Fhrerowi: stworzy on Rzesz Wielkoniemieck. Moe przez jaki krtki czas (wtedy, kiedy obieca zadowoli si Sudetami) zwarte pastwo narodowe wydawao mu si rzecz moliw. Ale immanentna idea Wielkich Niemiec kazaa mu i dalej. Wielkie Niemcy mog istnie tylko jako rdze i nosiciel nowej Rzeszy, ponosz one wobec historii odpowiedzialno za nowy caociowy ad i za now, uratowan przed anarchi, er kontynentu europejskiego... musz drog wojennej prby wykaza, e s zdolne do podjcia tego zadania. Ten kocowy ustp eseju mia podtytu: Dziedzictwo i misja. Tak wic na uytek czytelnikw owieconych najbardziej zbrodnicz ze wszystkich wojen uwica si tutaj za pomoc starej idei Rzeszy, a samo pojcie Rzeszy napenia nowym adunkiem witoci. Nasilenie tej witoci, sigajce a do regionw mistycznych, a do tego niezwykle prost i dla kadego gadko i niewiadomie przyswajaln mistyk osiga si przez to, e mwi si nie tylko o samej Rzeszy, ale zawsze o Trzeciej Rzeszy. I tu rwnie LTI do deifikacji Hitlera posuguje si tylko rodkami ju zastanymi. Trzecia Rzesza Moellera van den Brucka63 nosi pod przedmow do pierwszego wydania dat: grudzie 1922. Pisze on tam: Idea Trzeciej Rzeszy jest ide wiatopogldow, ktra wyprowadza nas poza ramy rzeczywistoci. Nie s przypadkowe wyobraenia, pojawiajce si ju przy samym pojciu, przy nazwie Trzeciej Rzeszy... osobliwie mgliste, marzycielskie i ulotne, i cakowicie transcendentne. Hans Schwarz, wydawca trzeciego wydania z roku 1930, mwi, e narodowy socjalizm podj woanie o Trzeci Rzesz, Bund Oberland64 nazwa tym mianem swoje pismo, i podkrel zarazem w pierwszych wierszach: Dla wszystkich szukajcych ma Trzecia Rzesza legendarn moc. Na og legendarna moc bywa najskuteczniejsza w odniesieniu do ludzi bez kultury duchowej i bez orientacji historycznej. Tutaj rzecz ma si odwrotnie. Im wicej kto obeznany z histori literatury i z histori chrzecijastwa, tym bardziej transcendentnie przemawia do niego okrelenie Drittes Reich. redniowieczni reformatorzy Kocioa i religii, marzycielscy naprawiacze ludzkoci pniejszych czasw, ludzie najrniejszej orientacji nili o erze, ktra po pogastwie i chrzecijastwie, albo raczej po wypaczonym wspczesnym chrzecijastwie, winna nastpi jako doskonae Trzecie Krlestwo, i oczekiwali nadejcia mesjasza, ktry je wprowadzi. Oywaj tu reminiscencje lessingowskie i ibsenowskie. Ale rwnie masa tych, ktrzy o bogatej przeszoci tego pojcia nic nie wiedz - mona ich naturalnie w tym wzgldzie owieca i robi si to, szkolenie wiatopogldowe jest przedmiotem staej troski, podzia pracy midzy resortami Goebbelsa i Rosenberga jest dokadnie przemylany - rwnie ta prosta masa odczuwa okrelenie Drittes Reich jako religijn eskalacj i tak ju wypenionego treci religijn pojcia Reich. Dwukrotnie istniaa Rzesza Niemiecka, dwukrotnie bya niedoskonaa i dwukrotnie upada; teraz jednak jako Trzecia Rzesza jest tu w caej swej doskonaoci, niewzruszona
Austrii, i maoniemiecka, zakadajca przewodnictwo Prus, z wykluczeniem Austrii ze wzgldu na jej charakter wielonarodowy. 63 Termin Trzecia Rzesza przejli nazici od pisa rza politycznego Ar thura Moellera van den Brucka (18761925), ktry napisa ksik pod tym wanie tytuem (Das Dritte Reich). Pierwsz Rzesz byo Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego, drug za Cesarstwo Niemieckie, ktremu kres pooya I wojna wiatowa. 64 Bund Oberland - jedna z licznych paramilitarnych nacjonalistycznych organizacji, dziaajcych w Niemczech w latach po I wojnie wiatowej.

po wsze czasy. Rka, ktra jej nie chce suy, ktra si zgoa przeciw niej podnosi, taka rka musi uschn. Rozmaite wyraenia i zwroty LTI, zatrcajce o transcendencj, tworz wsplnie sie, ktra zarzucona na wyobrani suchacza przeciga j w sfer wiary. Czy sie ta jest wiadomie wizana, czy polega, by uy osiemnastowiecznego okrelenia, na kapaskim oszustwie? Po czci zapewne tak. Nie trzeba jednak zapomina, e u niektrych inicjatorw doktryny odgrywaa niewtpliwie rol potrzeba wiary i religijna gotowo. Wywaenie winy i niewinnoci tych pierwszych, ktrzy wizali sie, nie zawsze bdzie moliwe. Ale samoczynne dziaanie raz istniejcej sieci wydaje mi si zupenie pewne: nazizm by przyjmowany przez miliony jako ewangelia, bo posugiwa si jzykiem Ewangelii. By? - Sowa wierz w niego ledziem tylko do ostatnich dni hitlerowskiej Rzeszy. Teraz dzie w dzie mam do czynienia z ludmi zrehabilitowanymi i takimi, ktrzy pragn by zrehabilitowani. Ludzie ci niezalenie od tego, jak bardzo si midzy sob rni, maj jedn rzecz wspln: wszyscy oni twierdz o sobie, e stanowi oddzieln grup ofiar faszyzmu, wszyscy zostali wbrew wasnemu przekonaniu jakim gwatem wcignici do z dawna im nienawistnej partii, nigdy nie wierzyli w Fhrera ani w Trzeci Rzesz. Ale niedawno spotkaem na ulicy L., mojego dawnego ucznia, ktrego po raz ostatni widziaem podczas swojej ostatniej bytnoci w Bibliotece Krajowej. Ucisn mi wtedy wspczujco do; byo mi przykro, bo nosi ju swastyk. Teraz podszed do mim radonie: - Ciesz si, e pan si uratowa i znowu obj stanowisko! - A panu jak si wiedzie? - Oczywicie le, pracuj jako robotnik budowlany, nie wystarcza na on i dziecko, a poza tym na dusz met nie wytrzymam tego fizycznie. - Nie jest pan zrehabilitowany? Przecie pana j znam - nic zbrodniczego na pewno nie ma pan na sumieniu. Czy pan zajmowa jakie wysze stanowisko w partii, by pan szczeglnie aktywny politycznie? - Bynajmniej, byem szeregowym czonkiem partii. - Dlaczego wic i wanie pan nie jest zrehabilitowany? - Bo si o to nie staraem i nie mog si o to stara. - Nie rozumiem. - Pauza. Potem znkanym gosem, ze spuszczonym wzrokiem: - Nie mog temu zaprzeczy: wierzyem w niego! - Ale to niemoliwe, aby pan jeszcze nadal wierzy; widzi pan przecie, do czego to doprowadzio, a i wszystkiej ohydne zbrodnie reimu te s teraz wiadome. - Jeszcze dusza pauza. Potem cakiem cicho: - Wszystko to przyznaj. To inni le go zrozumieli, zdradzili go. Ale w niego, w NIEGO cigle jeszcze wierz.

XIX Inseraty rodzinne jako mae repetytorium LTI


Zawiadomienie o urodzeniu dziecka z gazety Dresdner Anzeiger z dnia 27 lipca 1942: Volker 21.7.1942. W najwikszej chwili dziejowej Niemiec narodzi si naszemu Thorstenowi braciszek. W dumnej radoci: Else Hohmann Hans-Georg Hohmann, SS-Untersturmfhrer rez., Drezno, General-Wever-Strae. Narodziny, spodzenie potomstwa, mier: to, co najbardziej powszechne i z animalistycznego punktu widzenia najwaniejsze w kadym ludzkim yciu - naturalne rozczonkowanie ludzkiego ycia. Podobnie jak trychiny gromadz si w stawach zakaonego organizmu, tak samo charakterystyczne znamiona i stereotypy LTI wystpuj w sposb skoncentrowany w inseratach rodzinnych i to, co

mog zaobserwowa w wielu miejscach, przyjmujc rne punkty widzenia, jako zjawisko indywidualne, znajduj w postaci zagszczonej w rubryce ogosze czsto z jednego tylko dnia. Szczeglnie intensywnie zjawisko to zaznacza si od chwili uderzenia na Rosj, a wic od momentu, kiedy nie moe ju by mowy o wojnie byskawicznej. Data ta jest wana, poniewa wtedy wanie pojawia si w prasie fala artykuw, w ktrych nazbyt sentymentalne czy gwatowne wyrazy alu po osobach polegych na polu chway okrelano jako rzecz niegodn i nieomal niepatriotyczn tudzie antypastwow. Przyczynio si to w sposb decydujcy do heroizacji i stoicyzacji anonsw o polegych. Przytoczony na wstpie tej notatki anons o urodzeniu dziecka dorzuca do tradycyjnego zasobu stereotypw pouczajcy nowy element z zakresu wasnej specyfiki. e dzieci nosz imiona zaczerpnite z Pieni o Nibelungach w w ogle nordyckie, e ojciec esesman swoim pospolitym z natury imionom przynajmniej za pomoc cznika nadaje peniejsze brzmienie niemieckie, e zamiast gwiazdki czy sowa urodzony umieszcza si znak runiczny symbolizujcy ycie - wszystko to jest niczym innym, jak tylko nagromadzeniem zwykych ju wtedy nazizmw, a i w moim notatniku s to jedynie powtrzenia. e kto mieszka przy ulicy, przechrzczonej imieniem generaa hitlerowskiego lotnictwa, ktry jeszcze przed wojn zgin w katastrofie, jest rzecz szczliwego trafu, a nie wasnej zasugi. Za najwiksza chwila dziejowa Niemiec to superlatyw brzmicy nieomal skromnie pord superlatyww, jakich powszechnie uywano dla apoteozy ery Hitlera. Element nowy i pouczajcy zawiera si natomiast w dumnej radoci. Z czeg to bowiem szczliwi rodzice s tak dumni? Zdolno rozrodcza jest dla esesmaskiej pary maeskiej czym oczywistym inaczej przecie on nie otrzymaby w ogle zezwolenia na zawarcie maestwa. Take fakt urodzenia drugiego syna nie jest jeszcze powodem do dumy: oczekuje si przecie znacznie wikszych dostaw ludzkiego misa, i to zwaszcza od esesmanw, ktrych - jak rasowych koni czy psw - uywa si chtnie do celw hodowlanych. (Wypalano im nawet, jak zwierztom, znak przynalenoci do okrelonego stada). Pozostaje wic tylko dumna rado z najwikszej chwili dziejowej. Ale przecie dumnym mona by jedynie z czego, w czym si czynnie wspdziaa, a tymczasem po nazwisku ojcaesesmana brak funkcji penionej w armii, a nawet zwykych sw obecnie na froncie. W myl kodeksu obyczajowego Trzeciej Rzeszy prawo do dumy miaaby najwyej kobieta obwieszczajca o mierci polegego za Fhrera czonka rodziny. Dumna rado w tym anonsie o urodzeniu dziecka jest wic zupenie pozbawiona sensu. Ale wanie w tej bezsensownoci tkwi element pouczajcy. Mamy tu mianowicie cakiem oczywist mechaniczn analogi do dumnego blu w nekrologach osb polegych. Mechaniczne analogie s wiadectwem czstotliwoci i wagi czy natarczywej siy swych wzorcw. Esesmaska para maeska przyjmuje bez zastanowienia za rzecz oczywist, e inserat rodzinny naley podkreli wyraeniem dumy - i w ten sposb otrzymujemy dumn rado. O ile dumny bl dopiero od wspomnianego momentu bywa czstokro uwaany za obowizkowy, a niekiedy jest wzmacniany zapewnieniem, e na yczenie polegego w bohaterskim boju zrezygnowano z noszenia aoby, o tyle swko soneczny [sonnig] jako stereotypowy ozdobnik nawet dla ludzi starszych jest od samego pocztku wojny niezwykle rozpowszechnione. Odnosi si wraenie, jakby w pastwie Hitlera kady Germanin by w kadej chwili soneczny, podobnie jak Hera w Homerowych poematach jest zawsze wolooka, a Karol Wielki w Pieni o Rolandzie - zawsze biaobrody. Dopiero kiedy soce hitleryzmu przysoniy ciemne chmury i kiedy epitet soneczny sta si rwnie wytarty, jak tragikomiczny w swoim wyrazie, przestano go tak czsto uywa. Do koca jednak nie znik on cakowicie, tam za, gdzie z niego

rezygnowano, zastpowano go chtnie okreleniem peen radoci ycia [lebensfroh]. Jeszcze tu przed kocem wojny jaki pukownik rezerwy zawiadamia o mierci swego promiennego chopca [strahlender Junge]. Sowo soneczny oznacza, by tak rzec, cech oglno-germask, dumny bl, przynaley po prostu do postawy patriotycznej. Ale w nekrologu mona wyrazi rwnie to, co w postawie jego autora wie si konkretnie z hitleryzmem. Co wicej: jest tu moliwa subtelna gradacja, ktr potrafi nie tylko wyekspediowa maksymalny entuzjazm, ale take (co nierwnie trudniejsze) zaznaczy krytyczny dystans. Przez cay prawie czas wikszo polegych oddawaa swoje ycie za Wodza i ojczyzn. (Ta analogia do staro-pruskiego Za krla i ojczyzn, ncca efektem aliteracji [fr Fhrer und Vaterland], bya wszdzie rozpowszechniona od pierwszego dnia wojny; nie powioda si natomiast podjta zaraz po dojciu Hitlera do wadzy prba nadania dniu 20 kwietnia nazwy Fhrers Geburtstag. Przypuszczalnie ta analogia do Knigs Geburtstag [Urodziny Krla] brzmiaa dla kierownictwa partii nazbyt monarchistycznie, wobec czego poprzestano na okreleniu Geburtstag des Fhrers, ktre najwyej przez zmian szyku na Des Fhrers Geburtstag65 mona byo nieco spatynowa). Wyszy stopie nazistowskiego entuzjazmu ujawnia si w takich zwrotach, jak: poleg za swego Wodza i umar za swego ukochanego Wodza, przy czym ojczyzny nie wymienia si, jest bowiem wyobraona i zawarta w samej osobie Adolfa Hitlera, jako Ciao Paskie w konsekrowanej hostii. I wanie wyrazem najwyszego nazistowskiego uniesienia s niedwuznaczne sowa, ktre stawiaj Hitlera w miejsce Zbawiciela: Pad w niezomnej wierze w swego Wodza. Jeli natomiast kto jest narodowemu socjalizmowi zgoa przeciwny, jeli pragnie da upust swojej niechci czy wrcz nienawici, ale bez wyranego manifestowania swej opozycji, bo jednak na tyle odwagi nie starcza, wtedy ujmuje nekrolog w sowa: Za ojczyzn polego nasze jedyne dziecko i pomija Fhrera milczeniem. Odpowiada to mniej wicej formuce zakoczenia listu: Z niemieckim pozdrowieniem [Mit deutschem Gru], ktrej w pierwszych latach ludzie nieco odwaniejsi omielali si; uywa jako namiastki Heil Hitler. W miar jak rosa liczba ofiar i kurczya si nadzieja na zwycistwo, coraz rzadsze byy te - jak mi si wydaje - wyrazy czci dla Fhrera, jakkolwiek pomimo wielu sprawdzianw gazetowych nie mgbym na to przysiga. Moe tu bowiem odgrywa rwnie rol rosncy brak ludzi i materiau, ktry coraz bardziej zmusza do scalania gazet i uszczuplania ich rozmiarw, wskutek czego inseratom rodzinnym trzeba nadawa form jak najzwilejsz (czsto okrojon przez skrty a do granic zrozumiaoci) Pod koniec oszczdza si - jak przy drogim kablogramie na kadym sowie, na kadej literze. W roku 1939, kiedy mier za ojczyzn bya jeszcze czym nowym i bynajmniej nie codziennym, kiedy by jeszcze nadmiar papieru i zecerw, widziao si nekrologi wypeniajce wielki kwadrat w grubej obwdce, jeli za polegy bohater by w yciu prywatnym na przykad wacicielem fabryki czy sklepu, to jego personel nie omieszka powici mu od siebie specjalnego pomiertnego wspomnienia. Taki drugi nekrolog, obok zamieszczonego przez wdow, by nawet dla pracownikw firmy czym obowizkowym

65

Te trzy wyraenia, oznaczajce urodziny Wodza, rni si od siebie nieprzetumaczalnym odcieniem znaczeniowym: Fhr ers Geburtstag jest wyranym zwizkiem frazeologicznym o zabarwieniu oficjalnouroczystym, Gebur tstag des Fhrers ma budow skadniow potoczn, za Des Fhrers Geburtstag lekko archaizujc.

i dlatego to do mojego repetytorium naley uczuciowo zakamane swko Gefolgschaft66. Jeli zmary by rzeczywicie wan figur, wysokim urzdnikiem czy czonkiem kilku rad nadzorczych, to zdarzao si, e jego bohaterska mier bya wymieniana kolejno trzy, cztery i wicej razy, a nawet wypeniaa poow gazetowej strony. Byo tam wic dosy miejsca na wylewy uczu i rozbudowane frazesy. Pod koniec jednak pojedynczy inserat rodzinny musia si przewanie ogranicza do dwch wierszy najwszej szpalty. Odpady rwnie ramki okalajce poszczeglne inseraty. Polegli leeli teraz ciasno stoczeni w jednym czworokcie o czarnej obwdce, jakby we wsplnym grobie. Na podobne, jakkolwiek nie a tak drastyczne, restrykcje co do iloci miejsca cierpiay w ostatnim okresie wojny zawiadomienia o narodzinach i lubach, bardzo zreszt nieliczne w porwnaniu z bezlitonie dug list zabitych. Pord nich nierzadko mona byo zauway osobliw informacj o lubie, ktra rwnie dobrze moga si bya znale w rubryce zmarych: kobiety zawiadamiay o pomiertnie zawartym maestwie ze swym polegym narzeczonym. We wstrzsajcym akcie oskarenia - wstrzsajcym przez rozmiar pozbawionego niemal komentarzy materiau - ktry pojawi si ju w roku 1944 w moskiewskim Wydawnictwie Literatury Obcej, w konfrontujcym artykule: Sowa Hitlera i czyny Hitlera, wanie takie inseraty jak w zamieszczony w Vlkischer Beobachter: Zawiadamiam o swym pomiertnym zawarciu maestwa z polegym obergefrajtrem, radiotelegrafist pokadowym Robertem Haegele, studentem inynierii, kawalerem Krzya elaznego II kl. ..., zalicza si do szczeglnych potwornoci w Niemczech hitlerowskich. Ot pomimo caego teatralnego patosu, widocznego zarwno w tym ogoszeniu, jak i w innych wspomnianych tutaj lubach na odlego, nie zawieraj one w sobie jakiej szczeglnej cechy charakterystycznej nazizmu, jakiego szczeglnego przewinienia poza oglnym grzechem wojny zaborczej, jakiej szczeglnej pychy, jaka si wyraaa w religijnej formule: Poleg z wiar w Adolfa Hitlera; moe si bowiem za nimi ukrywa wanie to, czego brak w owej epoce prawie wszdzie si odczuwao: pierwiastek czysto ludzki, moe troska o przyszo dziecka, moe wierno wobec drogiego nazwiska. Rwnie konstrukcja prawna, na ktrej si to opiera, nie jest dopiero wynalazkiem Trzeciej Rzeszy. Na teren specyficznie nazistowski sprowadza nas z powrotem dopiero analiza ramek. Jak ju wspomniaem, ofiary ostatniego roku wojny rwnie gazeta umieszczaa we wsplnym grobie. cilej mwic, chodzi przy tym kadorazowo o dwie mogiy, bez przenoni: o dwie ramki. Pierwsza i okazalsza jest przeznaczona dla zwok z pola chway; jej lewy grny naronik zdobi swastyka, a obok niej znajduje si napis w rodzaju: Za Niemcy padli... Druga ramka zawiera nazwiska tych, ktrzy umarli po prostu po cywilnemu, bez adnych heroicznych zasug dla ojczyzny. Rzuca si jednak w oczy, e w pierwsze ramki wciska si coraz wicej cywilw: mczyzn, przy ktrych nazwiskach nie figuruje adna ranga wojskowa, lecz tylko zawd cywilny, starcw i chopcw, ktrzy nawet dla armii Hitlera s za starzy wzgldnie za modzi, a do tego kobiet i dziewczt w kadym wieku. S to ofiary wojny powietrznej. Jeli stracili ycie gdzie poza swoim miejscem zamieszkania, to mona poda miejscowo: Przy nalocie na Brem nasza ukochana Matka.... Jeli natomiast zginli na miejscu, to nie wolno niepokoi ich ssiadw przyznaniem si do poniesionych strat. W takim przypadku stereoty powa formuka LTI brzmi: Tragiczny los pozbawi ycia....

66

Zob. przyp. 102 na str. 249.

Na tym przykadzie moje repetytorium rejestruje kamliwy eufemizm, ktry w strukturze LTI odgrywa tak niepospolit rol. Los tych ludzi nie by przecie bardziej tragiczny ni los zajcy ubitych na polowaniu z nagonk. Tote po pewnym czasie poczto ich oddziela grub poprzeczn kresk od polegych na froncie. Byy wic teraz trzy kategorie zwok. Przeciwko takiej dyskryminacji ofiar nalotw bombowych buntowa si jednak energicznie berliski humor ludowy. Pytano: Co to jest tchrzostwo? Odpowied brzmiaa: Kiedy kto z Berlina ucieka na front.

XX Co pozostanie?
A potem ich zseptembryzuje.... Tak jako podobnie brzmia ten wers. W roku 1909, kiedy pisaem jeszcze zupenie nienaukowo i po dyletancku, uoyem dla pewnego wydawnictwa popularnonaukowego may zarys i ma antologi liryki dziewitnastowiecznej. Te sowa znajdoway si na pewno w jakim wierszu Herwegha67: kto, krl pruski albo reakcja jako alegoryczna bestia, naoy okowy wolnoci albo rewolucji, albo jakim zwolennikom rewolucji, a potem ich zseptembryzuje. Sowo to byo mi obce, nie miaem wtedy zainteresowa filologicznych - sawetny Tobler wybi mi je gruntownie z gowy, a Vosslera jeszcze nie znaem - tak wic zadowoliem si zajrzeniem do maego Daniela Sandersa, ktry zawiera zdumiewajco kompletny zestaw wyrazw obcych i imion wasnych, jakie okoo roku 1900 naleay do kanonu wyksztacenia oglnego. Napisano tam mniej wicej tak: popenia masowe mordy polityczne, jakich dopuszczono si podczas Wielkiej Rewolucji Francuskiej we wrzeniu 1792 roku. I ten wers, i to sowo utkwiy mi w pamici. Zostay mi potem przypomniane jesieni czy zim 1914, kiedy miaem ju upodobanie w problemach jzykowych. Wiedeska Neue Freie Presse pisaa, e Rosjanie mieli zamiar zleodiumizowa [luttichieren]68 Przemyl. Powiedziaem sobie, e zachodzi tu takie samo zjawisko, jak przy septembryzacji: pewien fakt historyczny pozostawi tak silne i trwae wraenie, e jego nazw przenosi si uoglniajco na podobne wydarzenia. W starym Sachs-Villate z roku 1881 znalazem nie tylko francuskie sowa septembriseur, septembrisade, septembriser, ale take ich posta zniemczon (Septembrisierer!). Odsyano tam rwnie do nowszego naladownictwa: decembriser i decembriseur. W tym przypadku chodzio o zamach stanu Napoleona III z 2 grudnia 1851 roku, za zniemczona forma tego czasownika brzmiaa: dezembrisieren. Na niemieckie septembrisieren natrafiem jeszcze pniej w sowniku z pocztku wojny wiatowej. T trwao i to rozprzestrzenienie poza granice wasnego kraju naleao niewtpliwie zawdzicza niezwykemu oddziaywaniu mordw wrzeniowych na wyobrani; nic, co przyszo potem, nie zdoao wyprze ich grozy z pamici i tradycji.

67

Georg Herwegh (1817-1875) - niemiecki liryk, czynny uczestnik i jeden z wybitnych poetw politycznych Wiosny Ludw. 68 Leodium (niem. Lttich) - silna twierdza belgijska, bya w czasie I wojny wiatowej pierwszym obiektem niemieckiego ataku na froncie zachodnim w ramach szeroko zakrojonej akcji ofensywnej majcej na celu przemarsz przez Belgi i oskrzydlenie armii francuskiej od pnocy. Szturm na t twierdz trwa wprawdzie duej, ni to przewidywa plan niemiecki (od 4 do 16 sierpnia 1914 r.), niemniej jednak z punktu widzenia wczesnej sztuki wojennej by to bardzo powany wyczyn operacyjny.

Ju wtedy, jesieni 1914, zadawaem sobie pytanie, czy leodiumizacja bdzie mie podobnie dugi ywot. Ale nie przenikna ona do jzyka potocznego na terenie Niemiec - co wicej: sdz, e w ogle tu nie dotara. Zapewne dlatego, e zaraz po szturmie na Leodium nastpi szereg jeszcze bardziej efektownych i krwawych wojennych wyczynw. Specjalista od wojskowoci zauwayby w tym miejscu, e zdobycie Leodium byo bardzo konkretnym dokonaniem sztuki wojennej, chodzio tu bowiem o szturm z marszu na nowoczesn twierdz, i e nowy czasownik mia wyraa wanie t cech szczegln z taktycznego punktu widzenia; a o powszechnym przyjciu si nowego sowa nie decyduje wola specjalisty i jego upodobanie do precyzji, lecz opinia i wyobrania ogu. Septembryzacja moe dzisiaj jeszcze yje w pamici starszego pokolenia Niemcw, a to dlatego, e septembriser weszo na stae do sownika jzyka francuskiego Leodiumizacja, o ile w ogle zbudzia si do ycia, cakowicie obumara w bezimiennej wojennej ndzy, jaka nastpia po Leodium. Identycznie martwe jest inne, pokrewne sowo z ostatniej wojny, chocia mwic po nazistowsku zdawao si ono stworzone na wieczne czasy i zrodzio si przy wrzaskliwym, zgodnie brzmicym akompaniamencie wielkoniemieckiej prasy i radia: czasownik coventryzowa, Coventry byo angielskim orodkiem zbrojeniowym niczym innym, jak tylko tym, i zamieszkanym wycznie przez wojskowych; przecie z zasady atakowalimy tylko cele wojskowe, jak stwierdza kady komunikat, stosowalimy te tylko odwet, sami, Boe bro, nie zaczynajc - w przeciwiestwie do Anglikw, ktrzy pierwsi rozpoczli naloty i jako piraci powietrzni kierowa je gwnie przeciw kocioom i szpitalom. Coventry zostao wic przez niemieckie bombowce zrwnane z ziemi, groono za, e wszystkie miasta angielskie bd scoventryzowane, bo przecie wszystkie one su celom wojskowym. W padzierniku 1940 mona byo si dowiedzie, e Londyn dowiadczy nieustajcych nalotw odwetowych, najwikszego bombardowania w historii wiata, e przey swoj noc witego Bartomieja i e zostanie scoventryzowany, jeli wreszcie nie uzna swojej klski. Czasownik coventryzowa zosta umiercony przez sam propagand, ktra wyklinajc codziennie wobec ludzkoci i sprawiedliwego Boga w niebie piractwo j gangsterstwo nieprzyjaciela, nie moga sobie pozwoli na przypominanie wasnych gangsterskich czynw dokonywanych w dniach swojej potgi. Czasownik ten ley wic pogrzebany pod gruzami niemieckich miast. Mnie samemu coventryzacja przypomina si dosownie kadego dnia, i to dwa lub cztery razy dziennie - zalenie od tego, czy tylko przed poudniem, czy te jeszcze raz po poudniu musz wdrowa z naszego spokojnego, toncego w ogrodach przedmiecia do jakiej instytucji w miecie. Z chwil gdy wjedam w stref ruin, natychmiast pojawia si to sowo. Potem wykad, konferencja, konsultacja uwalniaj mnie od niego. Ale zaledwie rusz w drog powrotn, znowu wyskakuje ono ku mnie z zioncych jam rozwalonych budynkw. Coventryzowa - brzczy tramwaj, coventryzowa wybijaj takt kroki. Dorobimy si nowego malarstwa i nowej poezji ruin, ile bd one inne ni tamte osiemnastowieczne. Wtedy w nastroju zawo-sodkawej melancholii delektowano si myl o przemijaniu; owe rozsypane w gruzy redniowieczne zamki i klasztory, czy zgoa witynie i paace staroytnoci poszy przecie w ruin przed tak wielu wiekami, e al nad ich losem by bardzo abstrakcyjny, bardzo filozoficzny, a tym samym bardzo agodny i waciwie przyjemny. Natomiast tutaj... pod tymi niesamowitymi zwaami gruzw moe le jeszcze twoi zaginieni bliscy, w tym pustym czworoboku murw spalio si na popi wszystko, co uzbierae przez dziesitki lat. Byy tam rzeczy, ktrych ci nic nie zastpi: twoje ksiki, twj fortepian... Nie, do agodnej melancholii one nie pobudzaj, te nasze ruiny. A kiedy do

goryczy widoku dochodzi sowo coventryzacja, wlecze ono za sob pospny korowd myli. Na imi mu: wina i pokuta. Ale to taka moja obsesja filologa. Nard nie wie ju, co to znaczy Coventry i coventryzowa. Ze zniszczeniem przychodzcym z powietrza skojarzyy mu si dwa inne, mniej obco brzmice wyraenia. Mog tu rzeczywicie mwi o narodzie, bo uchodzc po katastrofie drezdeskiej przebylimy wiele prowincji, a na szosach spotykalimy uchodcw i onierzy ze wszystkich czci Niemiec i ze wszystkich warstw spoecznych. I wszdzie: na posypanych staniolem lenych drogach Vogtlandu, na zniszczonych bawarskich szlakach kolejowych, na uniwersyte cie monachijskim, ktry dotkliwie ucierpia, w setce rozmaitych bunkrw, w stu rozmaitych miejscowociach, z ust chopw i mieszkacw miast, od robotnikw i ludzi z wyszym wyksztaceniem - wszdzie, gdzie co przypominao samoloty, w chwilach nucego oczekiwania na sygna odwoujcy alarm, ale w momentach bezporedniego niebezpieczestwa, syszaem cigle jedno i to samo: A Herman powiedzia, e niech si nazywa Meier69 , jeli do nas dotrze cho jeden nieprzyjacielski samolot! To dugie zdanie bywao czsto skracane i przybierao posta drwicego okrzyku: - Herman Meier! Ten kto przypomina zapewnienie Gringa, dawa tym dowd, e potrafi si jeszcze zdoby na wisielczy humor. Ludzie zupenie zgorzkniali cytowali grob Hitlera, e wymae on miasta angielskie z mapy. Wymaza z mapy i niech si nazywam Meier: nigdy Fhrer i jego Reichsmarschall nie scharakteryzowali siebie zwilej, a zarazem peniej - jeden w swoim charakterze ogarnitego mani wielkoci zbrodniarza, drugi w swojej roli cyrkowego bazna. Powinno si unika proroctw, ale myl, e wymaza z mapy i Meier pozostan.

XXI Niemieckie korzenie


Wrd bardzo niewielu ksiek, wycznie specjalistycznych, naukowych, ktre mogem zabra ze sob do domu ydowskiego, znajdowaa si Historia literatury niemieckiej Wilhelma Scherera70; ksik t wziem po raz pierwszy do rki podczas mojego pierwszego semestru jako stud. germ. w Monachium i odtd cigle do niej zagldaem. Kiedy teraz sigaem do Scherera, zdarzao mi si czsto - a waciwie zawsze - e jego niezaleny duch, jego obiektywizm, jego rozlege horyzonty mylowe budziy we mnie podziw nierwnie jeszcze wikszy ni w dawniejszych czasach, gdy w niejednej z tych cnt widziaem jak najbardziej oczywist cech uczonego. I cigle poszczeglne zdania, poszczeglne sdy ukazyway mi co zupenie innego ni w poprzednich latach; straszliwa metamorfoza, ktrej przedmiotem stay si Niemcy, ukazaa wszystkie dawniejsze przejawy niemieckiego ducha w zmienionym wietle.

69 70

Tyle co: Prdzej mi kaktus na doni wyronie, ni... itd. Wilhelm Scherer (1841-1886) - niemiecki germanista, ugruntowa metod pozytywistyczn w badaniach literackich, ktra odtd zawaya na cae dziesiciolecia nad t dziedzin; wydana w r. 1883 Historia literatury niemieckiej jest jego gwnym dzieem.

Jak by moliwy ten okropny kontrast midzy niemieck teraniejszoci a wszystkimi, rzeczywicie wszystkimi fazami niemieckiej przeszoci? Zawsze znajdowaem potwierdzenie - zawsze sdziem, e znajduj potwierdzenie - wiecznych znamion charakteru narodowego, owych traits ternels, o ktrych mwi Francuzi, zawsze je podkrelaem w swoich pracach. Czy to wszystko byo nieprawd? Albo czy racj mieli hitlerowcy, anektujc dla siebie na przykad Herdera, czowieka humanizmu? Czy istnia jeszcze jakikolwiek duchowy zwizek midzy Niemcami z czasw Goethego a narodem Adolfa Hitlera? W latach mojej pracy w dziedzinie kulturoznawstwa Eugen Lerch rzuci pod moim adresem czsto pniej cytowane drwice powiedzenie, e wynalazem suszonych Francuzw [Dauerfranzosen] tak jak si mwi o suchej kiebasie, a wic takiej, ktra dugo si trzyma [Dauerwurst]. A kiedy si potem przyjrzaem, jak haniebnie narodowi socjalici posugiwali si na wskro zakamanym kulturoznawstwem dla wyniesienia Niemca na piedesta pana z aski Boej i z prawa i dla zepchnicia innych narodw na pozycj stworze niszego gatunku, piekielnie si wstydziem, e odegraem w tym pewn rol, i to nawet niepoledni. Co prawda przy najbardziej skrupulatnym rachunku sumienia mogem sobie powiedzie, e jest ono w porzdku: wystarczy wspomnie o moim ataku na ksik Esprit a duch Wechsslera, na to infantylnie szowinistyczne tomisko berliskiego profesora zwyczajnego, ktry ponosi odpowiedzialno za deprawacj caego legionu nauczycieli gimnazjalnych. Tylko e nie chodzio tu o nie interesujc nikogo czysto mojego sumienia, lecz o istnienie albo nieistnienie wiecznych cech charakterologicznych. Ulubion i czsto cytowan postaci by wtedy Tacyt: w swojej Germanii nakreli przecie pikny obraz protoplastw Niemcw, a od Arminiusza i jego druyny prowadzia jak najbardziej prosta droga poprzez Lutra i Fryderyka Wielkiego do Hitlera z jego SA i SS, i HJ. Jedno z tych rozwaa historycznych skonio mnie, by zajrze do Scherera, co te on mwi o Germanii. Natrafiem na ustp, ktry mnie zdumia i w pewnym sensie sprawi mi ulg. Scherer powiada, e duchowe wzloty i upadki w Niemczech cechuje niezwyka gruntowno, ktra sprawia, e sigaj one odpowiednio bardzo wysoko i bardzo nisko: Brak umiaru zdaje si przeklestwem naszego duchowego rozwoju. Wzbijamy si wysoko i tym niej spadamy. Jestemy jak w Germanin, ktry grajc w koci przegra wszystko, co mia, i na ostatni rzut stawia swoj wasn wolno i rwnie przegrywa, i daje si chtnie sprzeda jako niewolnik. Tak wielki - dodaje Tacyt, ktry to opowiada - nawet w zej sprawie jest germaski upr; oni sami nazywaj to wiernoci. Po raz pierwszy pojem wtedy, e to, co w niemieckim charakterze jest najlepszego i najgorszego, wypywa przecie ze wsplnej i trwaej cechy podstawowej. Ze istnieje pewien zwizek midzy bestialstwami hitleryzmu a faustowsk wybujaoci klasycznej niemieckiej literatury i idealistycznej niemieckiej filozofii. A w pi lat pniej, kiedy nastpia katastrofa, kiedy by ju znany cay rozmiar tych bestialstw i caa otcha niemieckiego upadku, pewien drobny fakt i nawizujca do niego krtka uwaga w Stalingradzie Plieviera przypomniay mi o tym miejscu z Tacyta. Plievier opowiada o niemieckim drogowskazie w Rosji: Kaacz nad Donem, 3200 km od Lipska. I komentuje: Osobliwy triumf - i chocia do rzeczywistej odlegoci dorzucono okoo tysica kilometrw, by to tym bardziej autentyczny wyraz bezsensownego zabkania si w bezmiarze.

Gotw jestem si zaoy, e piszc to, autor nie myla ani o Germanii Tacyta, ani o uczonej historii literatury Wilhelma Scherera. Po prostu zastanawiajc si nad wspczesnym niemieckim zwyrodnieniem i szukajc jego najgbszej przyczyny, trafia sam z siebie na t sam cech braku umiaru, lekcewaenia wszelkich granic. Nieuznawanie granic jest zasadnicz postaw, zasadniczym stylem dziaania czowieka romantyzmu niezalenie od tego, w czym si konkretnie jego romantyczny charakter wyraa: w religijnej tsknocie, w twrczoci artystycznej, w filozofii, w aktywnym yciu, w moralnoci czy w zbrodni. Cae wieki przedtem, nim si pojawio pojcie i sowo romantyzm, wszelka niemiecka dziaalno nosi na sobie piecz romantyzmu. Jest to tak uderzajce wanie dla romanisty, bowiem przez cae redniowiecze Francja pozostaje literackim preceptorem Niemiec i dostarcza im literackiego materiau, a ilekro Niemcy przejm jaki francuski temat, zawsze przekraczaj to w tym, to w owym kierunku granice, w ktrych utrzymywa si wzorzec. Spostrzeenie Plieviera, ktre uznaem za naiwne i nieuczone, w poczeniu z refleksj Scherera kae mi kojarzy armi Trzeciej Rzeszy z Germanami Arminiusza. Jest to skojarzenie bardzo mgliste i cigle powraca do mnie drczce pytanie, jaki uchwytny zwizek zachodzi midzy zbrodniczoci nazizmu, do ktrej w peni stosuje si termin ukuty przez sam LTI: podczowieczestwo, a dawniejszym obliczem duchowym Niemiec. Czy mogem rzeczywicie poprzesta na uspokajajcej myli, e wszystkie te okropnoci to tylko naladownictwo, tylko przywleczona woska choroba, ktra szaleje, jak szalaa przed wiekami przywleczona choroba francuska w pierwszej fali swojej zjadliwoci? Wszystko byo przecie u nas nie tylko gorsze, ale gruntu inne i bardziej trujce ni we Woszech. Faszyci rocili sobie prawo do sukcesji po antycznym imperium rzymskim, uwaali si za predestynowanych do jego przywrcenia, ale doktryny, jakoby mieszkacy terenw, ktre miay by ponownie zdobyte, stali na zoologicznie niszym stopniu stworzenia ni potomkowie Romulusa, jakoby na zasadzie nieubaganych praw przyrody musieli oni po wsze czasy pozosta na tym niszym stopniu rozwoju - takiej doktryny wraz ze wszystkimi jej okrutnymi konsekwencjami faszyzm nie propagowa, przynajmniej dokd by wolny od wzajemnych wpyww swego chrzeniaka, Trzeciej Rzeszy. Ale tutaj znowu wracaa wtpliwo, ktra mi si nasuwaa przez cae lata: czy nie przeceniam - jako e to mnie samego tak bolenie dotyka - roli antysemityzmu w systemie nazistowskim? Nie, nie przeceniaem; teraz wida cakiem wyranie, e stanowi on centrum i pod kadym wzgldem moment decydujcy caego nazizmu. Antysemityzm jest podstawowym urazem wykolejonego austriackiego drobnomieszczanina Hitlera, jest jego ciasn podstawow ide polityczn, bo zacz si zastanawia nad polityk w okresie Schnerera i Luegera71 . Antysemityzm jest od pocztku do koca najskuteczniejszym rodkiem propagandowym partii, najskuteczniejsz i najpopularniejsz konkretyzacj doktryny rasistowskiej, co wicej: dla mas niemieckich jest identyczny z doktryn rasistowsk. C bowiem masy niemieckie wiedz o niebezpieczestwach nigeryzacji i jak daleko siga ich osobista wiedza o niszoci ludw wschodnich i poudniowo-wschodnich? Natomiast yda
71

Austriaccy politycy: Georg Ritter von Schnerer (1842-1921),przywdca Ruchu Wszechniemieckiego (Alldeutsche Bewegung) i Karl Lueger (1844-1910), przywdca Partii Chrzecijasko-Spoecznej (ChristlichSoziale Partei) i burmistrz Wiednia - programowi antysemici, wywarli decydujcy wpyw na ksztatowanie si wiatopogldu politycznego Hitlera, zwaszcza jego antysemityzmu, w wiedeskim okresie jego go ycia przed I wojn wiatow.

zna kady. Antysemityzm i doktryna rasy to dla mas niemieckich synonimy. A naukow, czy raczej pseudonaukow doktryn rasy uzasadnia si i usprawiedliwia wszelkie wybryki i roszczenia nacjonalistycznej arogancji, kady podbj, kad tyrani, kade okruciestwo i kady masowy mord. Odkd si dowiedziaem o obozie owicimskim i jego komorach gazowych, odkd przeczytaem Mit Rosenberga i Podstawy Chamberlaina, nie mam ju wtpliwoci co do centralnego i decydujcego znaczenia antysemityzmu i doktryny rasistowskiej dla narodowego socjalizmu. (Natomiast jedynie od przypadku do przypadku mona rozstrzyga problem, czy tam, gdzie antysemityzm i doktryna rasistowska nie s naiwnie ze sob utosamiane, dogmat rasy jest rzeczywistym punktem wyjcia antysemityzmu, czy te tylko jego pretekstem i draperi). Z chwil gdy si okazao, e chodzi tu o trucizn specyficznie niemieck, ktra przesika z niemieckiego gruntu duchowego, na nic byy wszelkie argumenty o zapoyczonych wyraeniach, zwyczajach, politycznych rodkach dziaania: z t chwil narodowy socjalizm nie by ju przywleczon zaraz, lecz zwyrodnieniem samego charakteru niemieckiego, chorym objawem owych traits ternels. Antysemityzm jako niech spoeczna, uzasadniana religijnie i ekonomicznie, wystpowa we wszystkich okresach i u wszystkich narodw, raz tu, raz tam, to w sabszym, to w silniej szym stopniu; przypisywa go jako taki wanie Niemcom i tylko im byoby rzecz absolutnie niesprawiedliw. Trzy cechy natomiast czyni z antysemityzmu Trzeciej Rzeszy co zupenie nowego i jedynego w swoim rodzaju. Po pierwsze: zaraza ta wybucha - i to gwatowniej ni kiedykolwiek przedtem - w czasie, gdy jako prawdziwa epidemia wydaje si od dawna i na zawsze nalee do przeszoci. Rozumiem to tak: przed rokiem 1933 zdarzaj si jeszcze tu i wdzie ekscesy antysemickie, podobnie jak w portach europejskich zdarzaj si niekiedy przypadki cholery czy dumy; tak samo jednak, jak mamy pewno czy sdzimy, e mamy pewno - i w obrbie cywilizowanego wiata nie mog si ju pojawi epidemie, pustoszce jak w redniowieczu cae miasta, tak te wydawao si rze cz zupenie niemoliw, aby mogy jeszcze wystpi dyskryminacja i przeladowania ydw w rodzaju tych, jakie si zdarzay w redniowieczu. Druga obok niesychanego anachronizmu cecha szczeglna polega na tym, e zjawisko to nie wystpuje bynajmniej w szacie przeszoci, lecz w formie w najwyszym stopniu nowoczesnej, nie jako ruchawka ludowa, jako wybuch wciekoci i spontaniczne masowe mordy (jakkolwiek na pocztku zasaniano si jeszcze spontanicznoci), lecz z maksymaln perfekcj organizacyjn i techniczn; przecie ten, kto dzisiaj wraca pamici do mordw dokonywanych na ydach, myli przede wszystkim o komorach gazowych Owicimia. Ale trzecia i najbardziej istotna nowo polega na tym, e nienawi do ydw oparto na idei rasy. We wszystkich poprzednich okresach wrogo wobec yda odnosia si jedynie do czowieka spoza obrbu wiary chrzecijaskiej i chrzecijaskiej spoecznoci; przyjcie wyznania i obyczaju panujcych w danym kraju dziaao agodzco i zacierao rnice (przynajmniej w odniesieniu do nastpnego pokolenia). Idea rasy, przesuwajc rnic midzy ydem a nie-ydem w sfer krwi, uniemoliwia jakiekolwiek pojednanie, czyni podzia wiecznotrwaym i opatruje go sankcj woli boej. Te trzy nowe znamiona pozostaj w cisym wzajemnym zwizku i wszystkie trzy wskazuj na Tacytowski rys podstawowy, na germaski upr nawet w zej sprawie. Antysemityzm jako problem krwi jest nieubaganie uparty; w swoim charakterze doktryny biologicznej, ktry sam sobie przypisuje, nie jest on anachronizmem, lecz wyrazem nowoczesnej myli, a zatem posugiwania si najnowoczeniejszymi rodkami naukowymi dla osignicia swego celu jest dla niego niemale

oczywistoci. Fakt, e postpuje si przy tym z najwyszym okruciestwem, rwnie jest zgodny z t podstawow cech bezmiernego uporu. W Nowym Danielu, napisanym w roku 1920 przez Willego Seidla, spotykamy obok Niemca idealisty posta porucznika Zuckschwerdta jako przedstawiciela tej warstwy spoeczestwa niemieckiego, ktra za granic wzbudzaa ku nam niech, a ktr w kraju na prno zwalcza Simplicissimus. Czowiek ten nie jest nieudolny, nie mona go te waciwie nazwa ajdakiem, a tym bardziej sadyst. Ale ma polecenie utopi kilka modych kotkw, a kiedy potem wyciga worek z wody, jedno ze zwierztek jeszcze pomiaukuje. Wwczas za pomoc uderze kamieniem robi z niego krwaw miazg, krzyczc przy tym: - eby wiedzia, cierwo jedno, co znaczy gruntowna robota! Mona by przypuszcza, e autor, ktry w wyranej trosce o bezstronno przedstawi rw nie tego reprezentanta zwyrodniaej czci narodu, pozostanie do koca wierny swojej ocenie, podobnie jak na przykad u Rollanda znajdujemy obie Francje i obydwoje Niemiec. Ale nie: na kocu w morderca kotw spotyka si z wybaczajcym wspczuciem i zostaje wybielony, gdy tymczasem Amerykanom, wystpujcym w tej komparatystycznej powieci, przypada ocena coraz gorsza. Przyczyna za tej agodnoci z jednej i surowoci z drugiej strony ley w tym, e u Niemcw wystpuje jednak jeszcze czysto rasy, gdy tymczasem Amerykanie stanowi rasow mieszanin. Na przykad o mieszkacach miasta Cincinnati czytamy tam: Ta ludno na poy zdegenerowana przez maestwa wrd bliskich krewnych lub z obfit domieszk krwi indiaskiej czy ydowskiej, a gdzie indziej cytowane s z pen aprobat sowa, ktrymi okreli Ameryk pewien podrujcy po niej Japoczyk: that Irish-DutchNigger-Jew-mess. I ju tutaj, zaraz po pierwszej wojnie wiatowej, zanim jeszcze na arenie dziejw pojawi si Adolf Hitler, u tego niewtpliwie czystego idealisty, u tego autora mylcego, ktry niejednokrotnie wykaza swoj bezstronno, ju tutaj trzeba sobie zada pytanie, czy doktryna rasistowska jest naprawd czym innym ni tylko pretekstem i mask dla elementarnego antysemityzmu. Nie sposb nie postawi tego pytania, skoro jedna z refleksji na temat wojny brzmi nastpujco: gdy po Verdun i po Sommie walki tocz si ze zmiennym szczciem i nie wida rozstrzygnicia, bezstronna posta ze spiczast brdk i byszczcymi semickimi oczami obsk akuje walczc par i liczy; jest to wiatowa urnalistyka. Zacieniona i przy krojona do wymiarw antysemityzmu, uaktywniona w antysemityzmie idea rasistowska jest cech wyrniajc narodowy socjalizm w stosunku do innych rodzajw faszyzmu. Z niej czerpie on ca swoj trucizn. Rzeczywicie ca, nawet tam, gdzie chodzi o zewntrznych przeciwnikw politycznych, z ktrymi nie mona si rozprawi jako z Semitami. Bolszewizm jest dla niego ydowskim bolszewizmem, Francuzi s znegryzowani i zaydzeni, Anglicy wrcz wywodz si z owego biblijnego plemienia ydw, ktrego lad uchodzi za zaginiony, itd., itd. Podstawowa niemiecka cecha, polegajca na braku umiaru, na nadmiernej konsekwencji, na siganiu w sfer nieograniczonoci, dostarczya tej idei niezwykle poywnego gruntu. Ale czy sama ta idea jest produktem niemieckim? Gdyby przeledzi wstecz jej wyraz teoretyczny, okazaoby si, e linia prosta przebiega w swoich gwnych etapach od Rosenberga poprzez Anglika z pochodzenia a Niemca z wyboru, Houstona Stewarta Chamberlaina, do Francuza Gobineau. Jego Essai sur l'inegalit des races humaines, ktry wyszed w czterech tomach w latach 1853 - 55, formuuje po raz pierwszy nauk o wyszoci rasy aryjskiej, o tym, e ranga czowieczestwa przysuguje waciwie jedynie czystemu szczepowi germaskiemu, i o jego zagroeniu przez wszdzie przenikajc, nierwnie gorsz, ledwie zasugujc na miano ludzkiej krew semicka. Mamy tu ju wszystko to, czego Trzecia

Rzesza potrzebuje dla swego filozoficznego uzasadnienia i dla swojej polityki; caa pniejsza przednazistowska rozbudowa tej nauki i jej zastosowanie ma swoje rdo w tym jednym Gobineau, on jeden jest, czy wydaje si - pozostawiam t kwesti jeszcze otwart - odpowiedzialny za autorstwo tej krwawej doktryny. Jeszcze w przedostatniej godzinie hitlerowskiej Rzeszy podjto naukow prb znalezienia dla tego Francuza niemieckich poprzednikw. W publikacjach pastwowego Instytutu Historii Nowych Niemiec pojawia si obszerna i gruntownie opracowana monografia: Idea ras w romantyzmie niemieckim i jej podstawy w XVIII wieku. Herman Blome, poczciwy i gupi autor tej monografii, wykaza w niej co dokadnie przeciwnego temu, co wykaza zamierza. Chcia uczyni XVIII wiek, Kanta, romantykw niemieckich prekursorami Francuza w dziedzinie nauk przyrodniczych, a tym samym jego wspwinowajcami. Wychodzi przy tym z faszywego zaoenia, e kady, kto si zajmowa histori naturaln czowieka, podziaem na rasy i ich cechami jest poprzednikiem Gobineau. Ale nie to przecie byo oryginalne w koncepcji Gobineau, e dzieli on ludzko na rasy, lecz to, e odsun na bok nadrzdne pojcie ludzkoci na rzecz zautomizowanego pojcia rasy i e w obrbie rasy biaej w osobliwy sposb przeciwstawia germask ras panw semickiej rasie szkodnikw. Czy pod tym wzgldem Gobineau mia jakich prekursorw? Oczywicie, mwi Blome, Buffon jako czysty naturalista i Kant jako filozof na bazie nauk przyrodniczych zrozumieli i zastosowali pojcie rasy, i byo te kilku innych, ktrzy jeszcze przed Gobineau poczynili rne nowe ustalenia w dziedzinie bada nad rasami, i zdarzay si te opinie stawiajce biaych ponad ludmi innego koloru skry. Ale zaraz na pocztku ksiki pojawia si ubolewajce stwierdzenie, ktre potem z nieznacznymi zmianami cigle powraca: ot w caym wieku XVIII i a do poowy XIX wiedza o rasie nie moga poczyni decydujcych (oczywicie decydujcych w rozumieniu nazizmu!) postpw, bo hamowa j panujcy idea humanitaryzmu. Kim mgby si sta Herder, ktry mia tak czue ucho na rnorodne gosy narodw i tak siln wiadomo swej niemieckoci (i z ktrego te nazistowska historia literatury spreparowaa nieomal autentycznego Pg), gdyby idealistycznie zabarwiony sposb patrzenia nie kaza mu ponad ca rnorodnoci cigle widzie i podkrela jednoci rodu ludzkiego! Ten smutny list w sprawie krzewienia humanitaryzmu z jego zasadami historii naturalnej ludzkoci! Przede wszystkim naley by bezstronnym jak sam geniusz ludzkoci; nie wolno mie na ziemi ulubionego plemienia czy ulubionego narodu. I dalej: Badacz przyrody nie zakada wrd stworze, ktre obserwuje, adnej hierarchii; wszystkie s mu rwnie mie i maj dla niego rwn warto. Podobnie badacz ludzkoci... I co tu pomoe stwierdzenie u A leksandra von Humboldta przewagi zainteresowa przyrodniczych, skoro przecie w sprawach rasy uwarunkowane epok idealistyczne pojmowanie ludzkoci przeszkodzio mu ostatecznie w poszukiwaniu wnioskw opartych na idei rasy i w ich sformuowaniu? Tak wic zamiar nazistowskiego autora, aby rasistowsk doktryn Trzeciej Rzeszy wywie od mylicieli niemieckich, zasadniczo si nie powid. I jeszcze z innej strony da si wykaza, e przed wystpieniem Gobineau nie byo w Niemczech antysemityzmu opartego na kryterium krwi. W swoim studium na temat wtargnicia antysemityzmu do myli niemieckiej, ktre Arnhold Bauer ogosi w czasopimie Aufbau (1946, zeszyt 2), wskazuje on na to, e korporacje studenckie o przesadnym pitnie niemieckiego romantyzmu zasadniczo nie wykluczay ze swych szeregw ydw. Ernst

Moritz Arndt72 chcia mie w tych korporacjach tylko czonkw chrzecijan, ale ochrzczonego yda uwaa za chrzecijanina i penowartociowego obywatela. Okrzyczany jako programowy Teuton ojciec gimnastyki Jahn73 nie stawia nawet chrztu jako warunku przynalenoci do korporacji. Same za korporacje przy zaoeniu Powszechnych Niemieckich Korporacji Studenckich odrzuciy warunek chrztu. Tak silne dziaanie, mwi Bauer, zgadzajc si zupenie w tym punkcie z nazistowskim doktorantem czy habilitantem, wywierao jeszcze humanistyczne dziedzictwo duchowe, tolerancja takiego Lessinga i uniwersalizm takiego Kanta. A jednak - i dlatego wanie rozdzia ten naley do mojej LTI chocia Blomego poznaem dopiero teraz, a studium Bauera oczywicie te dopiero teraz - jednak musz obstawa przy pogldzie, ktry sobie wytworzyem w zych latach: doktryna rasy, z ktrej fantazja wysnua uprzywilejowany charakter elementu germaskiego i jego monopol na czowieczestwo, a ktra w swojej ostatecznej konsekwencji staa si kart owieck, uprawniajc do najokrutniejszych zbrodni na ludzkoci, ma swoje korzenie w niemieckim romantyzmie. Albo mwic inaczej: jej francuski wynalazca jest mylowym wsplnikiem, potomkiem, uczniem - nie wiem, do jakiego stopnia wiadomym niemieckiego romantyzmu. W swoich dawniejszych pracach miaem z Gobineau wielokrotnie do czynienia, jego posta tkwia mi dobrze w pamici. e myli si jako przyrodnik, musz uwierzy na sowo przyrodnikom. Al e to akurat przychodzi mi bardzo atwo, bo jedno wiem sam z siebie z zupen pewnoci: to mianowicie, e Gobineau nigdy nie by przyrodnikiem z wewntrznej potrzeby, e nie by nim nigdy dla samej wiedzy przyrodniczej. Zawsze bya ona u niego w subie maniackiej i egoistycznej idei, ktr miaa w sposb nieodparty uzasadni. Hrabia Artur Gobineau odgrywa w historii literatury francuskiej znaczniejsz rol ni w naukach przyrodniczych, ale - rzecz znamienna - rola ta znalaza uznanie raczej u Niemcw ni u jego ziomkw. We wszystkich przeytych przez siebie fazach historii Francji - urodzi si w roku 1816, a umar w 1882 - czu si on pozbawiony swego, jak mniema, dziedzicznego prawa do wadzy jako szlachcic, swych moliwoci rozwoju i dziaania jako jednostka. Pozbawio go tego panowanie pienidza, buruazji, domagajcej si rwnouprawnienia masy, oszukao to wszystko, co okrela jako demokracj, czego nienawidzi i w czym upatrywa upadek ludzkoci. By przekonany, e jest w prostej linii i czystej krwi potomkiem feudalnej szlachty francuskiej i rodowej szlachty frankoskiej. Ot we Francji istnia bardzo dawny i brzemienny w skutki spr teorii politycznych. Szlachta feudalna twierdzia: jestemy potomkami frankoskich zdobywcw, jako takim przysuguje nam prawo do wadzy nad podbit ludnoci gallo-romask, ale sami nie jestemy poddanymi naszego krla frankoskiego, bowiem wedle prawa Frankw krl jest tylko primus Inter pares, a bynajmniej nie panem nad rwnouprawnion szlacht. W przeciwiestwie do tego juryci koronni uwaali absolutnego krla za nastpc rzymskich cezarw, a nard, ktrym rzdzi, za gallo-romask kontynuacj dawnych Rzymian. W wyniku rewolucji Francja w oparciu o t teori po obaleniu swego

72

Ernst Moritz Arndt (1769-1860) - niemiecki poeta, pisarz i publicysta; jego gwne dzieo Geist der Zeit (Duch czasu) zachca do walki z Napoleonem oraz przeciwstawia duchowi racjonalizmu i owiecenia organiczn koncepcj kultury wyrastajcej z naturalnych predyspozycji narodw germaskich. 73 Friedrich Ludwig Jahn (1778-1852) -niemiecki pedagog i polityk, inicjator ruchu gimnastycznego w Niemczech, w ktrym widzia przysposobienie modziey do suby wojskowej ; jego mgliste nacjonalistyczne i demokratyczne idee wywieray silny wpyw na korporacje studenckie.

cezariaskiego ciemizcy powrcia do ustrojowej formy republiki rzymskiej, gdzie dla panw feudalnych typu frankoskiego nie byo ju miejsca. Gobineau, czowiek o uzdolnieniach zasadniczo literackich, zaczyna swoj karier w krgu francuskiej szkoy romantycznej, do ktrej znamion nale sentyment do redniowiecza i opozycja wobec prozaicznie mieszczaskiego otoczenia. Czuje si szlacheckim samotnikiem, Frankiem, Germaninem co dla niego oznacza jedno i to samo. Wczenie zaczyna si oddawa studiom nad literatur niemieck i orientaln. Romantyzm niemiecki nawizywa w sferze jzyka i literatury do indyjskiej prahistorii szczepu germaskiego, do aryjskiej wsplnoty europejskie] rodziny narodw. (Scherer, ktry powdrowa ze mn do domu ydowskiego, w swoich annaach odnotowuje pod rokiem 1808 Jzyk i mdro Hindusw Fredricha Schlegla, a pod rokiem 1816 prac Franza Boppa O systemie koniugacyjnym sanskrytu w porwnaniu z takime systemem jzykw greckiego, aciskiego, perskiego i germaskiego. Konstrukcja czowieka rasy aryjskiej ma swoje korzenie w filologii, a nie w naukach przyrodniczych. Ale i w samej dziedzinie przyrodniczej znajduje Gobineau decydujce bodce w niemieckim romantyzmie - czy raczej zostaje przeze gruntownie zwiedziony. Prd ten bowiem, w swoim braku umiaru, w swoim deniu do bezgranicznoci przekraczajcy i zacierajcy wszelkie granice, przerzuca si te - drog mylowych konstrukcji i symboli - ze spekulacji w sfer przyrodoznawstwa. Francuski pisarz, ktry tym namitniej podkrela swoj germasko z wyboru, e egzystuje ona tylko dziki jego opcji, znajduje tu zatem pokus, zacht i w pewnym sensie upowanienie do tego, aby faktom stwierdzonym przez nauki przyrodnicze przyj z pomoc drog mylenia spekulatywnego, czyli zinterpretowa je filozoficznie - eby wydoby z nich to, czego potwierdzenie chciaoby si od nich uzyska. Wanie to przesadne podkrelenie germaskoci wynika u Gobineau z nacisku wewntrzpolitycznego, u romantykw - z jarzma napoleoskiego. Powiedziaem ju, e idea humanizmu ustrzeg romantykw (nazici mwi: przeszkodzi im) przed wycigniciem konsekwencji ze wiadomoci bycia germaskimi wybracami. Ale wiadomo narodowa rozgrzana do temperatury nacjonalizmu i szowinizmu spala t tarcz ochronn. Poczucie przynaleenia do caej ludzkoci doszcztnie si zatraca; wszystko, co ma rzeczywist warto oglnoludzk, zawarte jest we wasnym narodzie, co si za tyczy przeciwnikw Niemiec, to - nie oszczdzajcie ich! Sd Ostateczny nie zapyta was o racje!. Dla piewcw wojen wyzwoleczych wrogiem, ktrego nie naley oszczdza, jest Francuz. Ot Francuzowi mona przypisywa wiele zego, mona uwaa jego latysko za co niszego od czystej germaskoci, ale nie sposb ogosi go istot innej rasy. Tak wic w momencie, kiedy romantyzm niemiecki przechodzi od najwikszej rozlegoci swych horyzontw do ich najdrastyczniejszego zawenia, zacienienie to wyraa si tylko negacj wszystkiego, co cudzoziemskie, wyczn gloryfikacj wszystkiego, co niemieckie, ale nie ma w nim jeszcze pychy wypywajcej z przesanek rasowych. Wspomniaem ju, e dla Jahna i Arndta niemiecki yd by Niemcem, e nie odmawiali przyjcia go do patriotycznej ultraniemieckiej korporacji studenckiej. Tak, ale w trzydzieci lat pniej - i to wanie cytuje triumfalnie narodowy socjalista Blome, a zostao to powiedziane przed ukazaniem si Essai sur linegalit des races - ten sam Arndt, ktry poprzednio opowiada si za humanizmem, ali si w swoich Mowach i gosach z roku 1848: ydzi i ydowscy kamraci, ochrzczeni i nie ochrzczeni, zajmujc najbardziej radykalne pozycje na lewicy, pracuj niezmordowanie nad destrukcj i rozkadem tego, w czym my, Niemcy, widzielimy dotychczas swoje

czowieczestwo i swoj wito, nad rozkadem i zniszczeniem mioci ojczyzny i bojani boej. Posuchajcie i rozejrzyjcie si troch wok siebie, dokd by nas ten trujcy humanizm ydowski zaprowadzi, gdybymy nie mieli mu do przeciwstawienia nic wasnego, niemieckiego... Tutaj nie chodzi ju o uwolnienie si od wroga zewntrznego, walka toczy si o sprawy wewntrzpolityczne i spoeczne - i oto ju mamy wrogw czystego pierwiastka niemieckiego: s to ydzi ochrzczeni i nie ochrzczeni. Pozostaje rzecz interpretacji, o ile w tym antysemityzmie sigajcym poza chrzest zechce si ju widzie antysemityzm rasistowski; nie ulega jednak kwestii, e odrzuca si teraz obejmujcy ca ludzko idea humanizmu i e ideaowi niemieckoci przeciwstawia si trujcy humanizm ydowski. (Zupenie tak samo jak w LTI - najczciej u Rosenberga, odpowiednio u Hitlera i Goebbelsa - sowo humanizm nie jest nigdy wymawiane bez ironicznego cudzysowu i przewanie bywa opatrzone obelywym epitetem). Dla uspokojenia swego filologicznego sumienia staraem si w okresie nazizmu odtworzy ten acuch prowadzcy od Gobineau do niemieckiego romantyzmu, a teraz nieco go wzmocniem. Ale miaem i mam w sobie cakiem okrelon wiadomo najcilejszego zwizku midzy nazizmem a niemieckim romantyzmem; sdz, e ten pierwszy musiaby z tego drugiego z nieuchronn koniecznoci wyrosn, nawet gdyby nigdy nie istnia Gobineau, francuski Germanin z wyboru, ktrego entuzjazm dla Germanw odnosi si zreszt w znacznie wikszym stopniu do Skandynaww i Anglikw ni do Niemcw. Wszystko bowiem, co stanowi istot nazizmu, zawiera si przecie zalkowo w romantyzmie: detronizacja rozumu, animalizacja czowieka, gloryfikacja idei wadzy, wyniesienie na piedesta drapienika, blond bestii... Ale czy nie ma w tym straszliwego oskarenia przeciwko prdowi umysowemu, ktremu niemiecka sztuka i literatura (rozumiane w najszerszym zakresie) zawdziczaj tak niezwyke wartoci ludzkie? To straszliwe oskarenie jest uzasadnione, pomimo wszystkich stworzonych przez romantyzm wartoci. Wzbijamy si wysoko i tym niej spadamy. Najistotniejsza cecha najbardziej niemieckiego ruchu duchownego zowie si: bezgraniczny brak umiaru.

XXII Soneczny wiatopogld (z przypadkowej lektury)


Ksiki s w domach ydowskich mieniem drogocennym - wikszo z nich nam zabrano, nabywania nowych i korzystania z bibliotek publicznych zakazano. Jeli ona Aryjka korzysta na swoje nazwisko z wypoyczalni, a Gestapo znajdzie u nas taki tom, w najlepszym razie gro za to cigi - kilka razy udao mi si wykpi takim wanie tanim sposobem. Jedyne, co jeszcze posiadamy i co wolno nam posiada, to ksiki ydowskie. Pojcie to nie jest cile sprecyzowane, a Gestapo nie posya ju rzeczoznawcw, odkd wszystkie wartociowe biblioteki prywatne zostay zabezpieczone (LTI - jako e penomocnicy partii nie kradn i nie rabuj).

Nie jestemy te jako szczeglnie przywizani do tych nielicznych ksiek, ktre nam pozostay; niejedna z nich jest odziedziczona, co w naszym specjalnym jzyku oznacza, e pozostaa bezpaska, kiedy jej waciciel uda si nagle w drog w kierunku Theresienstadt74 lub Owicimia. Czym jednak bardzo natrtnie uwiadamia nowemu posiadaczowi, co jemu samemu moe si przydarzy ktregokolwiek dnia, a zwaszcza ktrejkolwiek nocy. Tak wic kad ksik poycza si od kadego i kademu bez wahania - o znikomoci rzeczy ziemskich nikogo z nas zaprawd nie potrzeba ju poucza. Ja sam czytam, cokolwiek mi wpadnie w rk; interesuje mnie gwnie LTI, ale jest rzecz osobliw, jak czsto ksiki z dziedzin pozornie lub rzeczywicie jak najdalszych od mojego tematu co jednak do niego wnosz, a tym bardziej jest rzecz osobliw, ile nowego mona w zmienionej sytuacji wyczyta z dzie, o ktrych czowiek sdzi, e je bardzo dobrze zna. Tak na przykad latem 1944 roku trafiem na Drog do wolnoci Schnitzlera75 i przeczytaem t powie bez zbytniej nadziei na jaki plon; o samym pisarzu napisaem bardzo dawno temu, gdzie koo roku 1911, dusze studium, a na temat syjonizmu naczytaem si, nadyskutowaem, i narozmylaem w tych ostatnich latach a do przesytu. Zreszt wszystko z tej ksiki pamitaem. A jednak znalaz si tam pewien may ustp, na pozr uwaga na marginesie, ktra okazaa si dla mnie czym nowym. Jedna z gwnych postaci zoci si na wiatopogldow paplanin, jaka wanie teraz - mowa jest tu mniej wicej o pocztku naszego stulecia - staa si bardzo modna. wiatopogld, definiuje ten czowiek, jest to biorc rzecz logicznie, wola i zdolno po temu, aby rzeczywicie wiat widzie, tzn. przyglda mu si nie dajc si zmyli z gry powzitemu sdowi, nie ulegajc chci, by z jakiego dowiadczenia wysnuwa od razu nowe prawo albo by je podporzdkowywa prawu ju istniejcemu... Ale dla ludzi wiatopogld jest niczym innym, jak tylko wyszym rodzajem zdolnoci do posiadania przekona - zdolnoci do posiadania przekona w obrbie, by tak rzec, nieskoczonoci. W nastpnym rozdziale - i tutaj mona dostrzec, jak poprzednia uwaga wie si z waciwym tematem tej powieci o ydach - Heinrich rozwaa dalej: Niech mi pan wierzy, Georg, e s momenty, w ktrych zazdroszcz ludziom z tak zwanym wiatopogldem... A my: zalenie od warstwy duszy, ktr si owietli, jestemy - jednoczenie - winni i niewinni, tchrzami i bohaterami, gupcami i mdrcami. Skonno ku temu, aby sowo oglda [anschauen], bdce czci skadow sowa wiatopogld [Weltanschauung] pojmowa w sposb cakowicie niemistyczny jako prawidowe widzenie istniejcej rzeczywistoci, niech i zazdro wobec tych, dla ktrych wiatopogld oznacza twardy dogmat, lin, ktrej si mona przytrzyma w kadej sytuacji, kiedy wasny nastrj, wasny osd, wasne sumienie zawodzi - to wanie zdaniem Schnitzlera ma by cech charakterystyczn ducha ydowskiego i jest ni niewtpliwie dla mentalnoci rozlegych warstw wiedeskiej, paryskiej i europejskiej inteligencji z przeomu wieku w ogle. Przecie pojawienie si paplaniny o wiatopogldzie (uywajc tego sowa w sensie nielogicznym) naley wanie tumaczy rodzc si opozycj wobec dekadencji impresjonizmu, sceptycyzmu i rozkadu idei tosamego w czasie, a zatem odpowiedzialnego ja.
74

Theresienstadt (czeski Terezin) - miasto w pnocnych Czechach, gdzie w czasie wojny znajdowa si obz koncentracyjny dla ydw -gwnie z terenu Czech i Moraw, ale rwnie Niemiec. 75 Arthur Schnitzler (1862-1931) - pisarz austriacki ydowskiego pochodzenia, bliski znajomy Freuda, ktrego metod psychoanalityczn przybiera w posta literack. Jego powie Der Weg ins Freie (Droga do wolnoci) jest polemik z antysemityzmem w Austrii.

Tym, co mnie poruszyo przy lekturze tych miejsc, nie byo jednak pytanie, czy chodzi tu o ydowski, czy te o oglny problem dekadencji. Pytaem siebie raczej, dlaczego wtedy, gdy czytaem t powie po raz pierwszy, kiedy jej teraniejszo bya jeszcze teraniejszoci realn, wspprzeywan przeze mnie, dlaczego wtedy tak niewiele uwagi zwrciem na pojawienie si i wejcie w mod nowego sowa. Odpowied znalaza si szybko. wiatopogld by wtedy jeszcze ograniczony do opozycyjnej grupy pewnych neoromantykw, by sowem koteryjnym, nie nalea do sownika oglnego. Nastpnie zapytaem siebie, w jaki sposb to koteryjne sowo z przeomu wieku stao si filarem LTI, w ktrej najmniejszy Pg i kady drobnomieszczanin i filister bez jakiegokolwiek wyksztacenia przy kadej okazji gada o swoim wiatopogldzie i swojej wiatopogldowo ugruntowanej postawie; zapytaem te siebie, na czym waciwie polega nazistowska zdolno do posiadania przekona w obrbie nieskoczonoci. Musiao tu chodzi o co w najwyszym stopniu zrozumiaego i nadajcego si dla wszystkich, o co przydatnego pod wzgldem organizacyjnym, bowiem w statucie Niemieckiego Frontu Pracy, DAF, ktry udao mi si kiedy widzie w fabryce, w tym statucie organizacji wszystkich ludzi pracujcych bya wyranie mowa nie o skadkach ubezpieczeniowych, lecz o skadkach na rzecz wsplnoty wiatopogldowej. LTI nie dlatego przyswoia sobie to sowo, e widziaa w nim zniemczon wersj obcego sowa filozofia - na takich zniemczeniach bynajmniej nie zawsze jej zaleao; znalaza w nim natomiast co, co byo dla niej najwaniejsze: przeciwiestwo filozofowania. Filozofowanie bowiem jest czynnoci rozumu, logicznego mylenia, do ktrego nazizm jest nastawiony wrogo jako do swego miertelnego nieprzyjaciela. Ale podanym przeciwiestwem jasnego mylenia nie jest prawidowe widzenie, jak Schnitzler definiuje czasownik schauen; rwnie i ono staoby na zawadzie nieustannym prbom nazistowskiej retoryki, nastawionym na zwodzenie i odurzanie ludzi. Ot LTI znajduje w sowie schauen widzenie w sensie mistycznym, widzenie okiem wewntrznym, intuicj i objawienie waciwe religijnej ekstazie. Wizja zbawcy, ktry jest rdem prawa ycia naszego wiata - oto najgbszy sens czy najgbsza tsknota zawarte w sowie wiatopogld, tak jak si ono pojawio w sowniku neoromantykw i jak zostao przejte przez LTI. Cigle powracam do tego samego wersu i do tej samej formuy: Z tej samej gleby rosn wraz / zarwno kwiaty, jak i chwast... oraz: niemieckie korzenie nazizmu zowi si romantyzm... Tylko e zanim romantyzm niemiecki zacieni si do wskich ram romantyzmu ultraniemieckiego, mia bardzo bliski stosunek do tego, co obce; sam za nazizm, ktry z jednej strony przesadnie eksponowa nacjonalistyczn myl romantyzmu ultraniemieckiego, by przecie - podobnie jak pierwotny niemiecki romantyzm - niezwykle podatny na wszystko, co obcy mieli uytecznego do zaoferowania. W kilka tygodni po lekturze Schnitzlera udao mi si wreszcie zdoby Od Kaiserhofu do Kancelarii Rzeszy Goebbelsa. (W roku 1944 nawet u Aryjczykw byo z ksikami ju bardzo kiepsko, wypoyczalnie, le zaopatrywane i przecione prac, przyjmoway nowych klientw jedynie na wielkie proby i za szczegln protekcj - moja ona bya zapisana w trzech miejscach i nosia zawsze w torebce karteluszek z wykazem moich ycze). W tych swoich kartkach z dziennika, ktre triumfalnie relacjonuj udane przedsiwzicia propagandowe i same uprawiaj now propagand, pod dat 27 lutego 1933 Goebbels notuje: Wielka akcja propagandowa na dzie przebudzenia narodowego jest opracowana w najdrobniejszych szczegach. Rozegra si ona jak wspaniae widowisko [Schau] na oczach caych Niemiec. Tutaj sowo Schau nie ma absolutnie adnego zwizku

z wewntrzn gbi i mistyk, tutaj upodabnia si ono do angielskiego show, ktre oznacza wystawienie czego na pokaz, ostentacyjn parad, tutaj jest ono cakowicie naznaczone pitnem widowiska cyrkowego, amerykaskiej barnumiady76. Ze Schnitzlerowskim prawidowym widzeniem odnony czasownik schauen - zalenie, jak si na to spojrzy - albo nie ma nic, albo ma bardzo wiele wsplnego. Chodzi tu mianowicie o widzenie kierowane, o zaspokojenie i zaabsorbowanie oka zmysowego - tak jaskrawe, e w rezultacie olepiajce. Romantyzm i reklamiarstwo, Novalis i Barnum, Niemcy i Ameryka: w sowach Schau i Weltanschauung- tak, jak ich uywa LTI - jest i jedno, i drugie, a przy tym tak nierozdzielnie ze sob stopione, jak mistyka i zewntrzny przepych w liturgii katolickiej. I jeli sobie teraz zadaj pytanie o wygld zbawcy, ktremu suy wiatopogldowa wsplnota DAF, to w jego najbardziej charakterystycznym rysie znowu zlewaj si ze sob pierwiastki niemiecki i amerykaski. Jak u Schnitzlera zafrapowa mnie passus o wiatopogldzie, podobnie ju rok wczeniej wynotowaem sobie par zda ze Wspomnie socjalistki Lily Braun77 i odniosem je do swojego tematu. (Ten odziedziczony tom w sposb szczeglnie grony tchn woni komory gazowej. Zmar w Owicimiu na niewydolno minia sercowego - przeczytaem w wiadectwie zgonu mimowolnego spadkodawcy...) W swoim dzienniku zapisaem: ...Alix prowadzi w Munster dysput religijn z pewnym ksidzem katolickim: Idea chrzecijastwa?... Koci katolicki nie ma z ni nic wsplnego! I wanie to w nim lubi i podziwiam... jestemy poganami, jestemy czcicielami soca... Karol Wielki szybko to poj, a razem z nim jego misjonarze. A nadto czsto sami mieli w yach sask krew. Dlatego w miejsce wity Wotana, Donara, Baldura i Frei wystawili kocioy swoim licznym witym; dlatego wynieli na tron niebieski nie Ukrzyowanego, lecz Matk Bo, symbol stwrczego ycia. Dlatego sudzy czowieka, ktry nie mia gdzie skoni gowy, zdobili swe szaty, swe otarze, swe witynie zotem i drogimi kamieniami i wcignli w swoj sub sztuk. Z punktu widzenia Chrystusa racj mieli anabaptyci, ktrzy niszczyli obrazy, ale witalna natura czonkw ich wsplnoty narodowej racj t im odebraa. Ten obcy europejskiemu duchowi Chrystus, ta germaska dominacja w onie katolicyzmu, to podkrelanie afirmacji ycia, kultu soca, a do tego jeszcze saska krew i witalna natura czonkw wsplnoty narodowej - wszystko to mogoby rwnie dobrze znajdowa si w Micie Rosenberga. A fakt, e owa Braun nie jest bynajmniej narodow socjalistk, e nie ywi wrogich uczu ani wobec intelektu, ani wobec ydw, poszerza jeszcze baz nazistw, co si tyczy ich zwariowania na punkcie swastyki jako symbolu germaskiego, ich czci dla koa sonecznego, ich nieustannego podkrelania sonecznego pierwiastka germaskiego. Sowo soneczny bardzo si wtedy rozplenio w nekrologach o polegych. Byem wic mocno przekonany, e przymiotnik ten ma swj korze w sercu dawnego kultu germaskiego i pochodzi wycznie z wizji blond zbawiciela. Trwaem w tym przekonaniu dopty, a w fabryce, w czasie przerwy niadaniowej, zobaczyem pewn poczciw robotnic pogron w lekturze broszurki przeznaczonej do wysyki poczt polow i poprosiem j o poyczenie tego zeszytu. By to egzemplarz z serii Koledzy onierze, kolportowanej
76

Sowo utworzone od nazwy najwikszego koncernu cyrkowego wiata, ktrego podstawy stworzy Phineas Taylor Barnum (1810-1891). 77 Lily Braun (1865-1916) - niemiecka pisarka, wsppracowniczka pism socjaldemokratycznych, czynna w niemieckim ruchu kobiecym.

masowo przez hitlerowskie wydawnictwo Franz Eher, i zawiera pod zbiorczym tytuem Drzewo ogrkowe szereg drobnych opowiada. Wszystkie one o tyle mnie rozczaroway, e wanie w publikacji wydawnictwa Eher spodziewaem si znale jad nazistowski w postaci wyjtkowo stonej. Zreszt za porednictwem innych swoich zeszytw wydawnictwo to a nadto takiego jadu armii wstrzykiwao. Ale Wilhelm Pleyer, ktrego poznaem pniej jako sudeckoniemieckiego powieciopisarza, przy czym moje pierwsze wraenie nie ulego istotnej zmianie ani na plus, ani na minus, w swoich cechach pisarskich i ludzkich zalicza si do cakiem maych Pg. Owoce ogrkowego drzewa skaday si z zupenie banalnych, pod kadym wzgldem zgoa nieszkodliwych tak zwanych humoresek. Chciaem je ju odoy jako kompletnie jaowe, kiedy natrafiem na ckliw historyjk o szczciu rodzicielskim, o szczciu macierzyskim. Chodzio tam o pewn ma, bardzo yw, bardzo blond, zotowos, sonecznowos dziewczynk; kolor blond, soce i soneczne usposobienie wypeniay cae wiersze. Maa odznaczaa si cakiem szczeglnym stosunkiem do promieni sonecznych, a na imi miaa Wiwiputzi. Skd wzia to osobliwe imi? Autor zadawa sobie to samo pytanie. Czy to zbieg trzech i brzmia mu jako szczeglnie jasno, czy pocztek tego imienia przypomina mu sowo vif, ywy, czy te co innego w tym neologizmie pocigao go swoj poetyckoci i afirmacj ycia - w kadym razie odpowiedzia sani sobie: Wymylone? Nie, wyniko samo z siebie - i ze soca78. Oddajc zeszyt zapytaem robotnic, ktre z opowiada najbardziej jej si podobao. Odrzeka, e wszystkie s adne, ale najadniejsze z nich to jednak to o Wiwiputzi. - Tylko skd mu si wzia ta zabawa w soce? - Pytanie to wyrwao mi si prawie mimo woli i zaraz go poaowaem, bo c ta zupenie nieoczytana kobieta miaa na nie odpowiedzie? Pewnie wprawiem j tylko w zakopotanie. Ale - o dziwo - odpowied pada natychmiast, i to w tonie cakowitej oczywistoci: - No, myla zwyczajnie o sonny boy79. Ot by to prawdziwie vox populi. Oczywicie nie mogem przeprowadzi adnej ankiety, ale w tym momencie przenikna mnie intuicyjna pewno, ktra mnie dotd nie opuszcza, e film o sonny boy kt od razu wie, e sonny to znaczy synek i e nie ma to nic wsplnego z niemieckim sonnig [soneczny]? - e ten film przyczyni si do sonecznej epidemii co najmniej w rwnym stopniu jak religijne wierzenia staroytnych Germanw.

XXIII Kiedy dwch czyni to samo...


Pamitam dokadnie ten moment i to sowo, ktre moje zainteresowania filologiczne ze sfery literackiej - czy mam powiedzie: rozszerzyy, czy zacieniy? - do sfery specyficznie jzykowej. Kontekst literacki jakiego fragmentu staje si nagle niewany, zanika, uwaga skupia si na
78

W oryginale gra sw: Ersonnen? Nein, das hatte sich ganz von selber ergeben - ersonnt. Sowo ersonnt jest nie istniejcym w jzyku, cakowicie sztucznym imiesowem biernym czasu przeszego, pochodnym od rzeczownika Sonne - soce. 79 Chodzi o reminiscencje z tytuem amerykaskiego filmu Sonny boy w reyserii Archie L. Mayo z r. 1929.

pojedynczym sowie, na pojedynczej formie. Takie pojedyncze sowo odsania bowiem sposb mylenia epoki, ten oglny sposb mylenia, w ktrym uoyskowana jest myl jednostki, ktry na ni wpywa, moe ni kieruje. Oczywicie, pojedyncze sowo, pojedynczy zwrot mog zalenie od kontekstu, w ktrym wystpuj, przyjmowa bardzo rne, wrcz przeciwne sobie znaczenia - i w ten sposb powracam jednak do sfery literackiej, do caoci danego tekstu. Potrzebne jest wzajemne nawietlenie, wzajemna prba kontrolna pojedynczego sowa i caoci dokumentu... Nastpio to wic w chwili, kiedy Karl Vossler obruszy si na wyraenie materia ludzki. Materia, powiedzia, to co najwyej skra i koci, i jelita ciaa zwierzcego; mwi o materiale ludzkim to znaczy pozostawa na szczeblu materii, lekceway to, co duchowe, co w czowieku rzeczywicie ludzkie. Niezupenie si wtedy ze swoim nauczycielem zgadzaem. Byo to na dwa lata przed wojn wiatow, nigdy dotd nie zetknem si z wojn w caej jej okropnoci, w ogle nie wierzyem, aby bya ona jeszcze moliwa w obrbie waciwej Europy, dlatego sub wojskow uwaaem za dosy niewinne wyszkolenie w sprawnoci fizycznej i sportowej; kiedy za jaki oficer czy lekarz wojskowy mwi o dobrym i zym materiale ludzkim, rozumiaem to nie inaczej, jak kiedy lekarz cywilny przed przerw obiadow zaatwia jeszcze szybko jaki przypadek czy jak lep kiszk. I tu, i tam mwicy w ten sposb nie zwraca w danej chwili uwagi na stron duchow rekruta czy chorego, lecz ze wzgldw zawodowych skupia si wycznie na fizycznej stronie istoty ludzkiej. Po wojnie byem bardziej skonny znajdowa w materiale ludzkim przykre pokrewiestwo z misem armatnim, widzie ten sam cynizm tutaj w wiadomym, tam w niewiadomym ucielenieniu. Ale nawet dzisiaj nie jestem cakowicie przekonany o brutalnoci inkryminowanego wyraenia. Dlaczego kto wyznajcy najczystszy idealizm nie miaby dokadnie okrela dosownej wartoci materialnej jednostki czy grupy ludzkiej dla okrelonych rodzajw zawodu czy sportu? Z podobnych wzgldw nie upatrywabym jakiej negacji ducha w fakcie, e w urzdowym jzyku wiziennym winiowie zamiast wasnych nazwisk nosz numery: nie odmawia im si przez to czowieczestwa, lecz tylko traktuje ich jako przedmioty zarzdzania, przydzielone im cyfry maj jedynie znaczenie ewidencyjne. Dlaczego rzecz ma si inaczej, dlaczego odnosimy wraenie jednoznacznej i niewtpliwej brutalnoci , kiedy straniczka z obozu koncentracyjnego Belsen zeznaje przed sdem wojskowym, e tego i tego dnia miaa do czynienia z szesnastoma sztukami winiarek? Ot w obu poprzednich przypadkach chodzi o zawodowe pominicie cech osobowych, o abstrakcj, natomiast przy sztukach - o uprzedmiotowienie. Jest to to samo uprzedmiotowienie, ktre wyraa si w urzdowym okreleniu zuytkowanie padliny, czy raczej w jego rozcigniciu na zwoki ludzkie: ze zmarych w kacetach robi si nawz i nazywa ten proceder zupenie tak samo jak przerabianie trupw zwierzcych. W sposb bardziej zamierzony i podyktowany zaciek nienawici, spoza ktrej wyziera ju zacztek bezsilnej rozpaczy, uprzedmiotowienie to wystpuje w stereotypowym zdaniu komunikatu wojennego, zwaszcza w roku 1944. Przypomina si tam cigle o tym, e bandom nie daje si pardonu; szczeglnie o nieustannie narastajcym francuskim ruchu oporu mona czyta regularnie przez pewien czas: tylu i tylu zostao wybitych [niedergemacht]. Z czasownika wybi przemawia wcieko wobec przeciwnika, w kadym razie jednak jest on tu jeszcze traktowany jako znienawidzony wrg, jako osoba. Pniej wszake czytamy codziennie: tylu i tylu zostao zlikwidowanych. Zlikwidowa to sowo z jzyka handlowego, jako sowo obcego pochodzenia jeszcze o jeden stopie chodniejsze i bardziej rzeczowe ni jego niemieckie odpowiedniki; lekarz

liquidiert [inkasuje] za swoj prac okrelon sum, kupiec likwiduje swj interes. W pierwszym przypadku chodzi o przeliczenie pracy lekarza na warto pienin, w drugim o ostateczne rozwizanie przedsibiorstwa. Likwidujc ludzi, zaatwia si czy koczy ich egzystencj jak warto materialn. W jzyku obozw koncentracyjnych mwi si, e wobec jakiej grupy zastosowano ostateczne rozwizanie [Endlsung], kiedy ludzie ci zostali zastrzeleni lub posani do komory gazowej. Czy takie uprzedmiotowienie osoby naley uwaa za szczeglny rys charakterystyczny LTI? Sdz, e nie. Stosuje si je bowiem tylko wobec tych ludzi, ktrym narodowy socjalizm odmawia przynalenoci do waciwej ludzkoci, ktrych jako ras nisz czy wrog, czy jako podludzi wycza z prawdziwej humanitas, ograniczonej do Germanw, czyli do krwi nordyckiej. Natomiast w obrbie tego uznanego krgu ludzkiego przywizuje on zdecydowan wag do podkrelania osobowoci. Przytocz na to dwa przekonywajce wiadectwa. W dziedzinie wojskowej, kiedy jest mowa o podwadnych jakiego oficera czy o skadzie kompanii, nie uywa si ju rzeczownika zbiorowego Leute [ludzie], lecz zindywidualizowanego Mnner [dos. mczyni]. Reich zamieci kiedy wzruszajce i patetyczne wspomnienie pomiertne, ktre pewien stary profesor uniwersytetu powici trzem swoim ulubionym uczniom, padym na froncie oficerom. Byy tam cytowane ich listy z frontu. Stary profesor rozpywa si nieustannie nad niemieck msk wiernoci i nad bohaterstwem owych oficerw i ich onierzy, nazywajc przy tym tych ostatnich ze staroniemiecka i poetycznie Mannen [w niemczynie redniowiecznej: wasale, lennicy]. Natomiast jego uczniowie uywali w listach wycznie sowa Mnner; posugujc si wspczesn form jzykow jako czym oczywistym, ci modzi ludzie w ogle nie mieli ju poczucia, jakoby wraz z nowym okreleniem wypowiadali co nowego i co poetycznego. Mwic oglnie, stanowisko LTI wobec staroniemieckich form jzykowych byo niezdecydowane. Z jednej strony nawizywanie do tradycji, romantyczne cigoty do niemieckiego redniowiecza, zwizek z nie zafaszowanym jeszcze przez rzymskie naleciaoci pierwotnym charakterem germaskim nie byy jej oczywicie niemie; z drugiej strony jednak chciaa ona mc bez jakichkolwiek obcie dotrzymywa kroku wspczesnoci i by w sposb postpowy nowoczesn. W pocztkach swojej dziaalnoci Hitler zwalcza te jako uciliwych konkurentw i przeciwnikw niemieckich narodowcw, ktrzy swemu wasnemu jzykowi chtnie dawali zabarwienie wyranie staroniemieckie. Tak wic nie przyjy si propagowane przez pewien czas niemieckie nazwy miesicy; nigdy ich te oficjalnie nie uywano. Ale z kolei niektre znaki runiczne i rozmaite germaskie imiona zyskay uznanie i zadomowiy si... Jeszcze dobitniej ni w sowie Mnner ch podkrelenia osobowoci wyraa si w powszechnej zmianie stylizacji jzyka urzdowego, co dawao nie zamierzone efekty komiczne. ydzi nie mieli kartek odzieowych ani jednorazowych przydziaw [Bezugscheine], nie mogli kupowa nic nowego, byli tylko zaopatrywani w rzeczy uywane ze specjalnych skadw odzieowych i gospodarczych. Z pocztku mona byo stosunkowo atwo otrzyma z takiego skadu jak sztuk odziey; pniej potrzebne byo podanie, ktre wdrowao poprzez ustanowionego doradc prawnego gminy i wydzia ydowski gestapo a do prezydium policji. Kiedy otrzymaem na drukowanym formularzu decyzj nastpujcej treci: Przydzielam Panu uywane spodnie robocze. Naley je odebra... itd. Prezydent Policji. Zasada leca u podstaw tej formy brzmiaa: w kadym przypadku winien decydowa nie jaki bezosobowy urzd, lecz odpowiedzialna osoba nim kierujca. Tak wic wszelkie

treci urzdowe byy transponowane na form pierwszej osoby liczby pojedynczej i dysponowane przez boga osobowego. Ju nie kasa podatkowa X, lecz ja, Prezes Urzdu Finansowego we wasnej osobie, wzywam Friedricha Schulze do zapacenia kwoty w- wysokoci trzech marek i pidziesiciu fenigw tytuem kary za zwok; ja, Prezydent Policji, wysyam mandat na kwot trzech marek no i oczywicie ja, Prezydent Policji, osobicie, przyznaj ydowi Klempererowi uywane spodnie. Wszystko to ad maiorem gloriam zasady wodzostwa i osobowoci. Nie, narodowy socjalizm, nie chcia poddawa depersonalizacji, uprzedmiotowieniu Germanw, ktrych uznawa za ludzi. Tylko e kady wdz potrzebuje poddanych, na ktrych bezwzgldnym posuszestwie mgby polega. Warto zwrci uwag, jak czsto w lubowaniach wiernoci, w hodowniczych i aprobujcych telegramach i rezolucjach tamtego dwunastolecia spotyka si sowo lepo. lepo naley do fundamentalnych sw LTI, okrela idealny stan nazistowskiej mentalnoci wzgldem swego Wodza i swych poszczeglnych wodzw niszych szczebli, wystpuje niewiele rzadziej ni sowo fanatyczny. Abym jednak mg wykona lepo jaki rozkaz, nie wolno mi si uprzednio nad nim zastanawia. Kada refleksja oznacza zawsze zwok, zahamowanie, mogaby nawet prowadzi do krytyki, a wreszcie do odmowy wykonania rozkazu. Istota wszelkiego wychowania wojskowego polega na tym, aby cay szereg ruchw i czynnoci zautomatyzowa, aby pojedynczy onierz, aby kada grupa niezalenie od wrae zewntrznych, niezalenie od wewntrznych refleksji, niezalenie od jakiejkolwiek instynktownej emocji bya tak posuszna rozkazowi przeoonego, jak maszyna, ktr wprawia w ruch jedno nacinicie przycisku. Narodowy socjalizm nie chce, bro Boe, narusza osobowoci - przeciwnie, chce j wywyszy, co jednak nie przeszkadza (jemu nie przeszkadza!), e j jednoczenie mechanizuje: kady ma by automatem w rku przeoonego i wodza, a zarazem ma by gotw do naciskania przyciskw automatw, ktre jemu z kolei podlegaj. Ta struktura, bdca zason dla rzeczywistego zniewolenia i depersonalizacji, tumaczy wielk obfito wystpujcych w LTI zwrotw z dziedziny techniki, zalew sw mechanistycznych. Pomijam tu oczywicie napyw fachowych wyrae technicznych, jaki od pocztku XIX wieku by i nadal jest charakterystyczny dla wszystkich narodw cywilizowanych, i ktry stanowi zrozumiay skutek rozpowszechniania si techniki i wzrostu jej znaczenia dla ycia ogu. W tych rozwaaniach chodzi raczej o wkraczanie zwrotw technicznych w dziedziny nietechniczne, gdzie dziaaj one wanie mechanizujco. Ot w niemczynie sprzed roku 1933 s to przypadki zupenie rzadkie. Republika weimarska wprowadzia do jzyka oglnego zasadniczo dwa tylko wyraenia z fachowego zakresu technicznego: modnymi sowami-hasami tamtego czasu byy sowa verankern [zakotwiczy; przen. ugruntowa] i ankurbeln [dos. pokrca korb; przen. uruchamia, rozkrca, oywia]. A byy nimi w tak znacznym stopniu, e bardzo szybko stay si przedmiotem drwiny, bardzo szybko poczto ich uywa do satyrycznej charakterystyki niesympatycznych wspczesnych postaci; na przykad Stefan Zweig w swojej Malej kronice pod koniec lat dwudziestych pisze: Ekscelencja i dziekan rozkrcili mocno swoje stosunki. Problem, czy i o ile sowo zakotwiczy mona zalicza do obrazowania technicystycznego, trzeba pozostawi nie rozstrzygnitym. Czasownik ten, wywodzcy si z dziedziny eglugi i osnuty pewn mgiek poetyckoci, wystpuje sporadycznie ju na dugo przed epok weimarsk, a swoj rol w tej wanie epoce zawdzicza faktowi, e go wtedy niezwykle czsto uywano. Przyczyn tego czstego uycia bya niewtpliwie pewna szeroko dyskutowana oficjalna wypowied: mianowicie w

Zgromadzeniu Narodowym podkrelono, e ustawa o radach zakadowych winna by zakotwiczona w konstytucji. Od tej chwili nie byo nic, czego nie prbowano by jako zakotwiczy. Wewntrznym i niewiadomym motywem pocigu do tej metafory bya zapewne gboka potrzeba spokoju: ludzie mieli dosy wzburzonych fal rewolucji; nawa pastwowa - prastara przenonia (fluctuat nec mergitur) - winna stan trwale na kotwicy w bezpiecznej przystani. Z techniki w cilejszym i bardziej wspczesnym znaczeniu by zaczerpnity tylko czasownik ankurbeln; wywodzi on si zapewne od widoku, jaki wtedy powszechnie spotykao si na ulicy: wczesny silnik samochodowy nie mia jeszcze rozrusznika i coraz to mona byo widzie kierowcw, ktrzy z wielkim wysikiem prbowali uruchomi swj pojazd za pomoc korby. Obie jednak przenonie - i ta p, i ta cakowicie techniczna - maj wsplne to, e zawsze odnosi si je do rzeczy, stanw, czynnoci, nigdy za do osb. W czasach republiki weimarskiej rozkrca si wszelkie gazie przemysu i handlu, ale nigdy sam osob prowadzc interesy, zakotwicza si najrniejsze instytucje, zakotwicza si te urzdy, ale nigdy osobicie prezesa urzdu skarbowego czy ministra. Decydujcy krok ku jzykowej mechanizacji ycia zostaje uczyniony dopiero tam, gdzie metafora techniczna odnosi si bezporednio do osoby - albo, jak mwi panoszce si od pocztku tego stulecia wyraenie: jest nastawiona bezporednio na osob. Nawiasem mwic, zadaj sobie pytanie, czy sowa by nastawionym i nastawienie - kada pani domu ma dzisiaj swoje szczeglne nastawienie do sacharyny i cukru, kady chopak jest inaczej nastawiony do boksu i lekkiej atletyki - rwnie nale do sfery jzykowej technicyzacji. I tak, i nie. Pierwotnie wyraenia te oznaczaj nastawienie lunety na okrelon odlego albo silnika na okrelon liczb obrotw. Ale pierwsze rozszerzenie zakresu znaczeniowego ma charakter tylko pmetaforyczny. Wyraenie to przyswajaj sobie mianowicie nauka i filozofia - w szczeglnoci filozofia; cise mylenie, aparat mylowy jest ostro nastawiany na pewien przedmiot, a wic podstawowa cecha techniczna jest jeszcze w peni wyrana, jeszcze si utrzymuje. Og przej te sowa chyba dopiero z filozofii. Byo w dobrym tonie mie nastawienie do wanych problemw yciowych. W jakim stopniu na pocztku lat dwudziestych uwiadamiano sobie jeszcze techniczne, a przynajmniej czysto racjonalne znaczenie tych wyrae, trudno w sposb pewny stwierdzi. W satyrycznym filmie dwikowym bohaterka-kokota piewa, e cae jej ycie jest od stp do gowy nastawione na mio, co wskazuje na znajomo owego podstawowego znaczenia; ale jednoczenie pewien patriota, ktry uwaa siebie za poet - i jako taki jest te pniej sawiony przez nazistw, mwi z ca naiwnoci, e wszystkie jego uczucia s nastawione na Niemcy. Film by oparty na tragikomicznej powieci Henryka Manna o pewnym profesorze gimnazjalnym; rymopis, sawiony przez nazistw jako wczesny zwolennik ruchu i czonek Freikorpsu80 , mia niezbyt germaskie imi Boguslav czy Boleslav - czyme jest filolog, ktremu zrabowano ksiki i zniszczono cz jego notatek? Wyrana mechanizacja samej osoby pozostaje zastrzeona dla LTI. Jej najbardziej charakterystycznym i przypuszczalnie pierwszym osigniciem na tym polu jest sowo gleichschalten. Wywouje ono w wyobrani obraz przycisku, ktry ju nie jakie instytucje, nie bezosobowe urzdy, lecz ludzi ustawia w jednakowej pozycji i wprawia ich w jednostajny automatyczny ruch; nauczyciele rnych szk,
80

Freikorps (korpus ochotniczy) - niemieckie formacje zbrojne, powstae w 1918 r. i uywane do tumienia ruchw rewolucyjnych w Niemczech, a take przeciw polskim powstacom na lsku; stay si naturaln baz rekrutacyjn dla bojwek SA.

grupy rnych urzdnikw sdownictwa, skarbowoci, czonkowie Stahlhelmu i SA itd., itd., prawie in infinitum s glajchszaltowani, czyli unifikowani. Sowo to jest tak niesychanie reprezentatywne dla podstawowego oblicza nazizmu, e naley do niewielu wyrae, ktre arcybiskup kardyna Faulhaber ju w kocu 1933 roku zaszczyci satyrycznym potraktowaniem w swoich kazaniach adwentowych. U azjatyckich ludw staroytnoci, mwi, religia i pastwo byy zunifikowane [gleichgeschaltet]. Jednoczenie z dostojnym ksiciem Kocioa rwnie skromni artyci kabaretowi pozwalali sobie na ukazywanie tego czasownika w krzywym zwierciadle. Przypomina mi si pewien konferansjer, ktry przy tak zwanej wyprawie w nieznane podczas odpoczynku na kaw w lesie owiadczy uczestniczcemu w wycieczce towarzystwu, e jest teraz zglajchszaltowane z przyrod, czym sobie zyska duy poklask. Nie ma w LTI technicznego sowa, ktre by wyraniej obnaao skonno do mechanizacji i automatyzacji, jak to gleichschalten. Uywano go przez caych dwanacie lat - co prawda na pocztku czciej ni w pniejszym okresie, a to z tej prostej przyczyny, e wszystko, co si tylko dao, zostao bardzo szybko zunifikowane i zautomatyzowane. Inne zwroty, zapoyczone z dziedziny elektrotechniki, nie maj tej samej wagi. Jeli tu i wdzie jest mowa o potnych prdach, ktre si zespalaj w wodzowskiej naturze albo z niej emanuj - co podobnego w rozmaitych wariantach mona przeczyta na temat Mussoliniego i Hitlera - s to zwroty metaforyczne, ktre rwnie jak do elektrotechniki nawizuj do magnetyzmu, a tym samym s bliskie odczuciom romantycznym. Uderza to szczeglnie u Iny Seidel81 , ktra zarwno w wytworach swojej najczystszej poezji, jak i w swych najgorszych grzechach sigaa po t sam elektryczn metafor ale Ina Seidel to smutny rozdzia sam dla siebie. Czy jednak mona to odczuwa jako co romantycznego, kiedy Goebbels po powrocie ze zburzonych bombami zachodnioniemieckich miast kamie patetycznie, e on sam, ktry przecie chcia dodawa odwagi ludziom dotknitym t katastrof, czuje si przez ich niewzruszone bohaterstwo na nowo naadowany? Nie, tutaj dziaa na pewno i wycznie nawyk degradacji czowieka do roli przyrzdu technicznego. Mwi to z caym przekonaniem dlatego, poniewa w innych metaforach technicznych ministra propagandy i caego Goebbelsowskiego krgu wystpuje bezporednie odniesienie do sfery maszynowej, bez adnej wzmianki o jakich potnych prdach. Ludzie efektywnie pracujcy s tam cigle porwnywani z silnikami. Tak np. w Reichu czytamy o namiestniku Hamburga, e jest w swojej pracy jak motor idcy nieustannie na penych obrotach. Ale o wiele silniej ni to porwnanie, ktre jednak przeprowadza granic midzy przenoni a przedmiotem, do ktrego si ona stosuje, o wiele dobitniej wiadczy o podstawowej tendencji mechanizujcej takie oto zdanie Goebbelsa: W niedugim czasie w caym szeregu dziedzin znowu przejdziemy na pene obroty. A wic nie jestemy tu porwnywani z maszynami, lecz jestemy maszynami. My: to znaczy Goebbels, to znaczy reim nazistowski, to znaczy cae Niemcy hitlerowskie, ktrym w cikim pooeniu, przy straszliwej utracie si trzeba doda otuchy; i siebie samego, i wszystkich swoich wiernych suchaczy wymowny kaznodzieja nie to, e porwnuje z maszynami - nie: on ich z maszynami identyfikuje.

81

Ina Seidel (1885-1974) - niemiecka powieciopisarka i poetka; tworzya w duchu neoromantyzmu o zabarwieniu mistycznym, w okresie Trzeciej Rzeszy staa si entuzjastk hitleryzmu.

Bardziej zmaterializowanego sposobu mylenia jak ten, ktry si tu ujawnia, nie mona sobie wyobrazi. Skoro jednak mechanistyczny uzus jzykowy siga tak wprost po osob ludzk, to jest rzecz oczywist, e tym bardziej nie omija bdcych poza jego bezporednim zasigiem rzeczy. Nie ma nic takiego, czego by si nie dao puci w ruch czy podda remontowi, jak si poddaje remontowi maszyn po pewnym okresie eksploatacji, albo statek po dugim rejsie, nie ma nic, czego by nie mona wprowadzi w jaki kana czy wyprowadzi z niego, i oczywicie - o, jzyku nadchodzcej Czwartej Rzeszy! - wszystko bez wyjtku mona nakrca [aufziehen]. A kiedy trzeba pochwali wytrwa wol ycia zbombardowanego miasta, to Reich jako filologiczny tego dowd przytacza zasyszane na miejscu sowa: Es spurt schon wieder [Ju znowu wszystko trzyma lad, tzn. weszo we waciwe koleiny]. A dlaczego wszystko teraz trzyma lad? Poniewa przy wszechstronnej dobrej organizacji kady pracuje na penym obcieniu. To pene obcienie, ulubiony zwrot Goebbelsa z ostatnich lat, oznacza naturalnie rwnie inwazj jzyka technicznego w sfer samej osoby; w porwnaniu z motorem pracujcym na penych obrotach nie brzmi to o wiele agodniej, bo przecie ludzkie barki mona obciy tak samo jak jak konstrukcj non. Jzyk wyranie to ukazuje. Ta ekspansja sownictwa technicznego, to upajanie si nim - epoka weimarska zna tylko rozkrcanie gospodarki, LTI dodaje do tego nie tylko przejcie na pene obroty, lecz take dobrze zgrany ukad kierowniczy - wszystko - to (czego pod wzgldem sownikowym bynajmniej nie wyczerpaem) wiadczy o rzeczywistej pogardzie dla otoczonej rzekomo szacunkiem i trosk ludzkiej osoby, o chci zgnbienia samodzielnie mylcego, wolnego czowieka. I nie mog obali tego wiadectwa choby nie wiem jak liczne zapewnienia, e si wanie chce rozwija osobowo ludzk, w absolutnym przeciwiestwie do roztopienia w masie, do ktrego zmierza marksizm, a zwaszcza jego wynaturzona kulminacja w postaci ydowskiego i azjatyckiego bolszewizmu. Ale czy rzeczywicie jzyk wyranie to ukazuje? Bka mi si po gowie sowo, ktre teraz, gdy Rosjanie staraj si odbudowa nasze cakowicie zniszczone szkolnictwo, cigle sysz: cytuje si powiedzenie Lenina, e nauczyciel jest inynierem dusz. To te przecie jest metafora techniczna, i to najbardziej techniczna ze wszystkich. Inynier ma do czynienia z maszynami, a jeli uwaa si go za waciwego czowieka do pielgnacji dusz, to musz std wnioskowa, e dusza jest traktowana jak maszyna... Czy rzeczywicie musz? Nazici uczyli zawsze, i marksizm jest materializmem, a bolszewizm swoim materializmem przeciga jeszcze doktryn socjalistyczn starajc si naladowa metody przemysowe Amerykanw i przejmujc ich stechnicyzowany sposb mylenia i odczuwania. Co z tego wszystkiego jest prawd? Wszystko i nic. Jest rzecz pewn, e bolszewizm uczy si techniki od Amerykanw, e z pasj technizuje swj kraj, czego najmocniejsze lady musz si znale w jego jzyku. Ale po co technizuje swj kraj? Aby swoim ludziom zapewni egzystencj godn czowieka, aby na ulepszonej bazie materialnej, przy zmniejszonym brzemieniu pracy, da im moliwo duchowego rozwoju. Nowa obfito zwrotw technicznych w jego jzyku wiadczy wic o czym dokadnie przeciwnym ni to, o czym wiadczya w Niemczech hitlerowskich: wskazuje na rodek, przy ktrego pomocy prowadzi si walk o wyzwolenie ducha, gdy tymczasem w niemczynie z naduycia sownictwa technicznego wnioskuj w sposb oczywisty o zniewoleniu ducha.

Kiedy dwch czyni to samo... Mdro niezwykle trywialna. Ale w swoim notatniku filologa pragn jednak podkreli jej specjalistyczne zastosowanie: kiedy dwch posuguje si t sam form wyrazu, to przyczyn tego wcale nie musi by ten sam zamiar. Wanie dzisiaj i tutaj pragn to podkreli kresk szczeglnie grub i wielokrotn. Jest nam bowiem bardzo potrzebne, abymy poznali prawdziwego ducha narodw, od ktrych tak dugo bylimy odgrodzeni, co do ktrych tak dugo nas okamywano. A aden nie by przedmiotem wikszych kamstw ni rosyjski... Nic za nie wprowadza gbiej w dusz narodu ni jzyk... A jednak: gleichschalten i inynier dusz - i tu, i tam zwrot techniczny, przy czym metafora niemiecka wskazuje drog ku zniewoleniu, a rosyjska ku wolnoci.

XXIV Caf Europe


12 sierpnia 1935. - Ley wprawdzie na zupenym kracu - na przeciwlegym brzegu wida Azj - ale jednak jeszcze w Europie - powiedzia Dember, komunikujc mi przed dwoma laty o powoaniu go na uniwersytet w Stambule. Dzisiaj znowu mam przed oczyma jego zadowolony umiech - pierwszy po tygodniach zgryzoty, jakie nastpiy po jego zwolnieniu, cilej mwic: wypdzeniu. Wanie dzisiaj przypominam sobie, jak ten umiech i radosny dwik gosu podkrelay sowa: w Europie; bo wanie dzisiaj przysza od BI. pierwsza wiadomo od chwili ich wyjazdu. Tymczasem dotarli ju pewnie do Limy - ich list by wysany z Bermudw. List podziaa na mnie deprymujco: ja zazdroszcz ludziom ich wolnoci, poszerzenia horyzontw, zazdroszcz im ich moliwoci dziaania - a oni, zamiast si cieszy, skar si na chorob morsk i tsknot za Europ. Skleciem kilka linijek wiersza, ktre chc im posa: Chwalcie wci wyroki Boe; On to przenis was przez morze, wielkich plag On ciar zmoe, o mniejszych - zapomnie czas. Z burty wolnego okrtu womitowa w fal odmty czy a tak przeraa was? Na Krzy Poudnia, znueni, spjrzcie w podzice. Cierpienia ydw wam w pokj przemieni statek, u woc was w dal. al wam Europy, co znika? Ona przed wami w tropikach; ma bowiem idei ksztat!82 13 sierpnia 1935. Walter pisze z Jerozolimy: Na przyszo adresuj po prostu: Caf Europe. Nie wiem jeszcze, jak dugo mj obecny adres prywatny bdzie aktualny, natomiast zawsze mona mnie znale w Caf Europe. Czuj si tutaj, to znaczy w ogle w Jerozolimie, a w szczeglnoci w tej
82

Prze. Tomasz Fiakowski

kawiarni, o wiele lepiej ni w Tel-Awiwie; tam s tylko ydzi midzy sob i chc by tylko ydami. Tutaj jest jako bardziej europejsko. Nie wiem, czy to pod wraeniem wczorajszej korespondencji przypisuj dzisiejszemu listowi z Palestyny wiksze znaczenie, ni ma on w rzeczywistoci; w kadym razie wydaje mi si, jak gdyby mj nieuczony siostrzeniec by bliszy istoty Europy ni moi uczeni koledzy, ktrych nostalgia jest uczepiona przestrzeni geograficznej. 14 sierpnia 1935. Z kadego pomysu jestem dumny najwyej przez jeden dzie; potem moja duma przycicha, albowiem - taki ju los filologa - przypomina mi si, skd go wziem. Europa jako idea jest zapoyczeniem od Paula Valry'ego. Dla wasnego uspokojenia mog doda: por. Klemperera Wspczesna proza francuska. Wtedy, a byo to dobrych dwanacie lat temu, zebraem w oddzielnym rozdziale i skomentowaem, co Francuzi myl o Europie, jak biadaj nad samowykrwawieniem si kontynentu w wojnie, jak widz jego istot w wypracowaniu i rozpowszechnieniu okrelonej kultury, okrelonej postawy ducha i woli. W swoim przemwieniu zuryskim z roku 1922 Paul Valry cakiem wyranie sformuowa abstrakcyjne pojcie przestrzeni europejskie j. Europa jest dla niego wszdzie tam, gdzie dotara triada, na ktr skadaj si Jerozolima, Ateny i Rzym - on sam mwi: Hellada, Rzym antyczny i Rzym chrzecijaski, ale w Rzymie chrzecijaskim zawiera si przecie Jerozolima; rwnie Ameryka jest dla niego tylko strasznym tworem Europy. Ale przedstawiajc Europ jako czoow potg wiatow, dodaje jednym tchem: le si wyraziem, to nie Europa panuje, lecz duch europejski. Jak mona tskni do Europy, ktra ju nianie jest? Bo przecie Niemcy na pewno nie s ju Europ. A jak dugo ssiednie kraje bd przed nimi bezpieczne? Ja sam pewniej czubym si w Limie ni w Stambule. Co do Jerozolimy, to na mj gust jest ona za blisko Tel-Awiwu, a to ma zbyt duo pokrewiestwa z Miesbach... (Uwaga dla dzisiejszego czytelnika: W bawarskim miecie Miesbach wychodzi w okresie republiki weimarskiej dziennik, ktry nie tyle przygotowywa, co raczej antycypowa ton i tre Strmera83).

Po tych notatkach sowo Europa przez prawie osiem lat nie pojawia si w moim dzienniku, chocia zwracam uwag na wszystko, co mi si narzuca jako cecha charakterystyczna LTI. Oczywicie nie chc przez to powiedzie, e tu i wdzie nie mona byo czego przeczyta o Europie czy europejskich stosunkach. Byoby to tym bardziej niesuszne, e przecie nazizm ju od swego protoplasty Chamberlaina nauczy si posugiwa zafaszowan ide Europy, ktrej w Micie Rosenberga przypada centralne znaczenie i ktr wskutek tego wszyscy teoretycy partii bezmylnie powtarzaj. O idei tej mona powiedzie, e stao si z ni to, co specjalici od polityki rasowej usiowali zrobi z niemieck ludnoci; zostaa ona znordyzowana. Wedug doktryny nazistowskiej caa europejsko bya wytworem nordykw, czyli pnocnych Germanw, wszelkie za wpywy szkodliwe, wszelkie zagroenie pochodzio z Syrii i Palestyny; poniewa nie dao si w aden sposb zaprzeczy greckiej i chrzecijaskiej genezie kultury europejskiej, przeto i Hellenowie, i Chrystus byli pochodzenia blondbkitnooko-nordycko-germaskiego. To, co z chrzecijastwa nie przystawao do nazistowskiej etyki
83

Der Strmer - wydawany w latach 1923-1945 w masowym nakadzie przez Juliusa Streichera tygodnik

antysemicki o posmaku pornograficznym.

i koncepcji pastwa, zostao wyeliminowane czy to jako domieszka ydowska, czy syryjska, czy te rzymska. Ale nawet tak znieksztacone, pojcie i sowo Europa egzystoway tylko dla niewielkiej warstwy ludzi wyksztaconych, a poza tym byy niemal tak samo podejrzane jak zakazane pojcia inteligencja i humanizm. Istniao bowiem zawsze niebezpieczestwo rozbudzenia wspomnie o dawnym wyobraeniu Europy, z ktrych potem musiayby nieuchronnie wynikn pokojowe, ponadnarodowe i humanistyczne refleksje. Z drugiej strony mona byo z pojcia Europy zupenie zrezygnowa, skoro czynio si z Germanii kolebk wszystkich idei europejskich i jedyne rdo krwi ludnoci europejskiej. W ten sposb Niemcy zostay wyizolowane z wszelkich powiza i zobowiza kulturowych, stany same, podobne Bogu i wyposaone w boskie prawa, ponad wszystkimi innymi narodami. Oczywicie syszao si czsto, e Niemcy musz broni Europy przed ydowsko-azjatyckim bolszewizmem. Kiedy za Hitler 2 maja 1938 z niesychanie teatraln pomp wyjecha z wizyt pastwow do Woch, prasa pisaa, e Fhrer i Duce pracuj teraz wsplnie nad stworzeniem Nowej Europy, przy czym jednak internacjonalistycznie brzmica Europa zostaa od razu zneutralizowana owym nagwkiem wita Rzesza Germaska Narodu Niemieckiego. W latach pokojowych Trzeciej Rzeszy sowo Europa nie byo jednak uywane szczeglnie czsto i z takim podkreleniem szczeglnego znaczenia, i z takim akcentem emocjonalnym, aby mona je byo odnotowa jako charakterystyczne dla LTI. Dopiero z chwil rozpoczcia kampanii rosyjskiej, a tak naprawd to dopiero z chwil rozpoczcia odwrotu, uzyskuje ono nowy, i to coraz bardziej rozpaczliwy sens. O ile dawniej o obronie Europy przed bolszewizmem mwio si tylko niekiedy i, e tak powiem, tylko przy okazji odwitnych refleksji o kulturze, o tyle teraz ten lub podobny frazes staje si tak powszechny, e pojawia si codziennie w kadej gazecie, czsto wielokrotnie, w rnych miejscach. Goebbels wynajduje metafor najazdu stepu, posugujc si rzeczownikiem przejtym z fachowego jzyka nauki geografii ostrzega przed ustepowieniem Europy, i od tej chwili step i Europa, przewanie w cisym ze sob powizaniu, nale do specyficznego sownictwa LTI. Ale teraz pojcie Europy ulega osobliwej regresji. W rozwaaniach Valry'ego Europa bya oderwana od swego pierwotnego terytorium, a nawet w ogle od jakiegokolwiek terytorium; oznaczaa wszystko, co byo naznaczone duchowo znamieniem owej triady: Jerozolima, Ateny, Rzym (albo, wyraajc to bardziej z aciska: Ateny i dwakro Rzym). Obecnie, w ostatniej tercji ery hitlerowskiej, nie chodzi ju absolutnie o tak abstrakcj. Oczywicie mwi si o ideach Zachodu, bronionych przed zalewem Azji. Ale zarazem unika si propagowania idei Europy nordycko-germaskiej, tak podkrelanej w okresie ekspansji nazizmu, a z drugiej strony nie wspomina si te ani sowem o bliszym prawdy pojciu Europy sformuowanym przez Valry'ego. Nazywam je tylko bliszym prawdy, poniewa w swoim czysto aciskim zabarwieniu i wycznym ukierunkowaniu zachodnim jest ono za ciasne na to, aby mogo by cakowicie prawdziwe: odkd na Europ oddziauj Tostoj i Dostojewski (a Roman Russe Voggo ukazaa si ju w roku 1886), odkd marksizm rozwija si dalej jako marksizm-leninizm, odkd zespoli si z amerykask technik, punkt cikoci duchowej Europy przenis si do Moskwy... Nie, Europa, o ktrej dzie w dzie mwi teraz LTI, ktra staa si jej nowym fundamentalnym sowem, jest pojmowana w kategoriach cakowicie przestrzennych i materialnych; oznacza ona terytorium wsze i widziane pod bardziej konkretnym ktem widzenia ni dawniej. Ot teraz Europa jest nie tylko odgraniczona od Rosji, ktrej zreszt odmawia si - na rzecz nowego

hitlerowskiego kontynentu - prawa do znacznej czci jej terytoriw jako posiadanych nielegalnie; Europa jest te we wrogim rozbracie z Wielk Brytani. Jeszcze na pocztku wojny byo inaczej. Mwio si wtedy: Anglia przestaa by wysp. Powiedzenie to zrodzio si zreszt na dugo przed Hitlerem, znalazem je w Tankredzie Disraelego i u zainteresowanego problematyk polityczn pisarza-podrnika Rohrbacha, ktry propagowa kolej bagdadzk i ide Europy rodkowej; pomimo to jednak bdzie ono na zawsze zwizane z Hitlerem. Wtedy, w zwyciskim upojeniu po rozbiciu Polski i Francji, cae hitlerowskie Niemcy oczekiway bliskiego ldowania w Anglii. Nadzieja ta nie spenia si i oto miejsce zablokowanej i zagroonej inwazj Anglii zaja zablokowana i zagroona inwazj O, a hasem staa si uodporniona na blokad, samowystarczalna Europa, czcigodny kontynent, zdradzony, jak mwiono, przez Angli, osaczony przez Amerykanw i Rosjan, przeznaczony na zniewolenie i duchowe wyjaowienie. Pod wzgldem leksykalnymi pojciowym decydujce znaczenie ma dla LTI twierdza Europa [Festung Europa]. Wiosn 1943 roku ukazaa si, poparta przychyln urzdow ocen (Publikacja jest zamieszczona w bibliografii literatury narodowosocjalistycznej), ksika Maxa Claussa Tatsache Europa [Europa jako fakt]. Ju sam tytu wiadczy o tym, e nie chodzi tu o jak mglist, spekulatywn ide, lecz o konkret, o cile zakrelone terytorium Europy. O now Europ, ktra dzisiaj maszeruje. Miejsce waciwego przeciwnika zajmuje w tym dziele Anglia- wanie Anglia w znacznie wikszym stopniu ni Rosja. Teoretycznym punktem wyjcia jest wydana w 1923 roku ksika Coudenhove -Kalergiego Paneuropa, gdzie Anglia jest przedstawiona jako czoowe mocarstwo europejskie, a Rosja Radziecka jako niebezpieczestwo dla europejskiej demokracji. W punkcie nastawienia antyradzieckiego Coudenhove jest wic sprzymierzecem, a nie przeciwnikiem nazistowskiego autora. Ale nie chodzi tu o czysto polityczn postaw obu teoretykw. Clauss cytuje sowa Coundenhovego, ktrymi objania on znaczenie odznaki swojej Unii84; znak, w ktrym pocz si Paneuropejczycy wszystkich pastw, krzy soneczny: czerwony krzy na zotym socu, symbol humanizmu i rozumu. Tym, co mnie tutaj interesuje, nie jest brak zrozumienia przez Coundenhovego, e wanie Rosja, ta wykluczona przez niego Rosja niesie pochodnie europejskiego ducha, ani jego poparcie dla hegemonii Anglii. Chodzi mi tu jedynie o to, e Coudenhove przyznaje centralne miejsce idei, a nie terytorium Europy - gdy tymczasem na okadce publikacji nazistowskiej widoczne jest wanie terytorium, pokazana jest tam mapa kontynentu - i e ta idea zowie si humanizm i rozum. Ksika Europa jako fakt wymiewa paneuropejskie urojenie i zajmuje si wycznie rzeczywistoci, a cile mwic tym, co w pocztku roku 1943 uchodzi oficjalnie w Niemczech hitlerowskich za trwa rzeczywisto: Rzeczywisto polegajca na organizacji ogromnego obszaru kontynentu z wywalczonym zapleczem na wschodzie, rzeczywisto polegajca na wyzwoleniu potnych si, aby uodpornion na blokad Europ uczyni absolutnie niezdobyt. Porodku tego obszaru le Niemcy jako sia utrzymujca ad [Ordnungsmacht]. Take i to wyraenie naley do LTI w jej pnej fazie. Jest to eufemistyczny kryptonim dla oznaczenia siy rzdzcej i wyzyskujcej, ktry tym mocniej si upowszechnia, im bardziej sabnie pozycja partnera w Osi - sprzymierzonych Woch; nie zawiera on adnego celu idealnego, oderwanego od terytorium.

84

Richard Coudenhove-Kalergi (1894-1972) - polityk austriacki, organizator tzw. ruchu paneuropejskiego, zaoy w r. 1923 Uni Paneuropejsk.

Ilekro sowo Europa pojawia si w ostatnich latach w prasie czy w przemwieniach - a im gorsza jest sytuacja Niemiec, tym dzieje si to czciej i tym bardziej w charakterze zaklcia - zawsze ma ono tak tylko tre: Niemcy, sia utrzymujca ad, broni twierdzy Europa. W Salzburgu mona zobaczy wystaw zatytuowan Niemieccy artyci a SS. Nagwek relacji o niej brzmi: Od awangardy ruchu do zastpw walczcych za Europ. Na krtko przedtem, wiosn 1944 roku, Goebbels pisze: Narody Europy powinny nam na kolanach dzikowa za to, e walczymy w ich obronie, na co moe wcale nie zasuguj! (Tylko pocztek zdania zanotowaem dosownie). Ale wrd wszystkich tych materialistw, ktrym nieustannie marzy si kontynent europejski we wadzy Niemiec hitlerowskich, odzywa si naraz pewien poeta i idealista. Latem 1943 roku Reich przynosi od do Europy w antycznym metrum. Poeta nazywa si Wilfried Bade, a jego wydany wanie tomik wierszy nosi tytu mier i ycie. Nie wiem nic wicej ani o autorze, ani o jego dziele, moe oboje zaginli bez ladu; wtedy poruszyy mnie tylko, i czuj to we wspomnieniu jeszcze dzi, czysta forma i polot tej jednej ody. Ot Niemcy s tam przyrwnane do boga w postaci byka, ktry uprowadza pikn Europ, a o porwanej i uniesionej w niebiosa czytamy: Jeste zarazem matk, kochank i crk w wielkiej, nieodgadnionej tajemnicy.... Ale mody idealista i przyjaciel antyku nie zaprzta sobie dalej gowy t wielk tajemnic, zna bowiem lekarstwo na wszystkie duchowe trudnoci: Lecz w bysku mieczw wszystko jest proste i znika wszelka zagadka. Jake nieskoczenie daleko jestemy od idei Europy z czasw pierwszej wojny wiatowej! Europo, nie znios, by w tym szalestwie zgina, Europo, krzykn w twarz twoim mordercom, kim jeste! woa Jules Romains, gdy poeta drugiej wojny wiatowej doznaje uniesienia i odurzenia w bysku mieczw! ycie pozwala sobie na kombinacje, na jakie nie moe sobie pozwoli powieciopisarz, bo w powieci wydawayby si one zbyt powieciowe. Zebraem swoje notatki na temat Europy z czasw hitlerowskich i zastanawiaem si wanie, czy powracamy teraz do bardziej czystego sposobu mylenia o Europie, czy te w ogle poniechamy pojcia Europy - bo przecie z tej samej Moskwy, ktrej Valry, czowiek z krgu kultury romaskiej, jeszcze w swoich rozwaaniach nie uwzgldnia, najczystsza europejska myl kieruje si obecnie dosownie do wszystkich i z punktu widzenia Moskwy jest ju tylko wiat, a nie jaka oddzielna prowincja Europa - kiedy otrzymaem od swojego siostrzeca Waltera list z Jerozolimy, pierwszy od szeciu lat. Tym razem nie by on wysany z Caf Europe. Nie wiem, czy ta kawiarnia jeszcze istnieje, w kadym razie brak tego adresu uznaem za fakt rwnie symboliczny, jak kiedy jego umieszczenie na licie. Tym bardziej e i w treci listu brakowao owej europejskoci z tamtych czasw. Moe czytae co o tym w gazetach (pisa w licie Walter), ale nie potrafisz sobie wyobrazi, co tu nasi nacjonalici wyczyniaj. Czy po to uciekaem z hitlerowskich Niemiec?... Tak wic widocznie Caf Europe rzeczywicie nie ma dla siebie w Jerozolimie miejsca. Ale to ju naley do ydowskiego rozdziau mojej LTI.

XXV Gwiazda

Znowu zadaj sobie pytanie, ktre ju setki razy zadawaem sobie i innym: Jaki by najciszy dzie dla ydw w cigu tych strasznych dwunastu lat? Ani od siebie, ani od innych nie otrzymaem nigdy innej odpowiedzi, tylko t: 19 wrzenia 1941. Od tego dnia obowizywao ydw noszenie gwiazdy - szecioramiennej gwiazdy Dawida. Strzpek materiau tej barwy - barwa, ktra dzi jeszcze oznacza zaraz i kwarantann, a ktra w redniowieczu suya do oznaczania ydw, kolor zazdroci i ci, co si przedostaa do krwi, kolor za, ktrego si naley wystrzega, ty strzpek materiau z czarnym nadrukiem Jude- sowo to jest obramowane limami dwch przecinajcych si trjktw i utworzone z grubych liter, ktre w swoim wyizolowaniu i w nadmiernym podkreleniu ich wymiaru poziomego imituj znaki pisma hebrajskiego. Czy ten opis nie jest przydugi? Ale nie, przeciwnie! Brakuje mi tylko umiejtnoci do jeszcze bardziej dokadnego, jeszcze bardziej wnikliwego opisu. Jake czsto, gdy trzeba byo przyszy now gwiazd na jak now sztuk odziey (czy raczej star, otrzyman z magazynu odziey dla ydw), na bluz czy chaat roboczy, jake czsto obserwowaem ten strzpek materiau przez lup, przygldaem si poszczeglnym wkienkom tej tkaniny, nierwnociom czarnego nadruku - a wszystkich tych wkienek nie starczyoby, gdybym chcia do nich uczepi kad z przeytych tortur sprawionych przez gwiazd. Oto idzie naprzeciw mnie poczciwie i dobrodusznie wygldajcy czowiek i prowadzi troskliwie za rk maego chopczyka. Na krok przede mn zatrzymuje si: - Horst!, popatrz na tego tu! To on wszystkiemu winien! - ... Siwobrody mczyzna o zadbanym wygldzie podchodzi ku mnie z drugiej strony ulicy, nisko mi si kania, podaje rk: - Pan mnie nie zna, ale pragn panu tylko powiedzie, e potpiam te metody - ...Chc wsi do tramwaju, wolno mi jecha tylko na przednim pomocie i tylko kiedy jad do fabryki, i tylko jeli fabryka jest odlega od mojego mieszkania wicej ni sze kilometrw, i tylko jeli przedni pomost jest trwale oddzielony od wntrza wozu; chc wsi, jest ju pno, a jeli nie stawi si w pracy punktualnie, majster moe zrobi na mnie doniesienie do Gestapo. Kto ciga mnie do tyu z powrotem: - Przejd no si pieszo, to ci tylko wyjdzie na zdrowie! - To oficer SS, umiecha si szyderczo, bez ladu brutalnoci, droczy si tylko troszk, tak jak si droczy z psem... Moja ona mwi: - Taka adna pogoda i wyjtkowo nie robi dzisiaj adnych zakupw, nie potrzebuj nigdzie sta w kolejce - odprowadz ci kawaek! - Wykluczone! Czy mam si przyglda na ulicy, jak ci obraaj z mojego powodu? A poza tym skd mona wiedzie, czy nie zwrcisz na siebie uwagi kogo, kto ci dotd nie zna, i kiedy bdziesz wynosi moje rkopisy, wpadniesz mu prosto w apy!... Tragarz mebli, zaprzyjaniony ze mn od czasu dwch przeprowadzek - sami dobrzy ludzie, najpewniej maj co wsplnego z KPD wyrasta nagle przede mn na Freiberger Strae, chwyta moj do w oba apska i szepcze tak, e na pewno go sycha po drugiej stronie ulicy: - No, panie profesorze, gowa do gry! Koniec tych przekltych drani ju bliski! - Ma to by pociecha, i rzeczywicie jest w tym jakie pokrzepienie ducha, ale jeli na przeciwlegym chodniku usyszy te sowa, kto naley, to mj przyjaciel przypaci je wizieniem, a ja via Owicim yciem... Przejedajce auto hamuje na pustej ulicy, wychyla si z niego jaka obca gowa: - Jeszcze yjesz, przeklta winio? Warto by ci przejecha po brzuchu!...

Nie, wszystkich najmniejszych wkienek nie wystarczy na to, aby zakarbowa na nich chwile goryczy sprawione przez gwiazd. Na Georgplatz stao na skwerze popiersie Gutzkowa85 , z ktrego dzisiaj zachowa si tylko cok, tkwicy na porytym skrawku ziemi; miaem szczeglnie przyjazny stosunek do tego popiersia. Kto dzisiaj jeszcze zna Rycerzy z ducha? W zwizku ze swoj prac doktorsk przeczytaem z przyjemnoci wszystkie dziewi tomw, a kiedy znacznie wczeniej opowiadaa mi matka, jak bdc jeszcze dziewczynk poykaa t powie jako ogromnie modn i waciwie niedozwolon lektur. Ale nie o Rycerzach z ducha myl gwnie, kiedy przechodz obok miejsca, gdzie stao popiersie Gutzkowa, lecz o Urielu Akocie, ktrego jako szesnastoletni chopiec widziaem u Krolla. Sztuka ta prawie zupenie ju wtedy znika z regularnego repertuaru, a kady krytyk uwaa wrcz za swj obowizek wybrzydza si na ni i wskazywa wycznie na jej sabe strony. Ja jednak byem ni wstrznity, a jedno zdanie z niej towarzyszyo mi przez cae ycie. Kilkakrotnie przy zetkniciu z jakimi antysemickimi emocjami odniosem wraenie, e odczuwam je szczeglnie ywo, ale faktycznie weszo ono w moje wasne ycie dopiero owego 19 wrzenia. A brzmiao tak: Zanurzy chciabym si w powszechno i pyn z wielkim nurtem ycia! Oczywicie, od powszechnego, oglnego wiata byem odcity ju od roku 1933, a i cae Niemcy byy od niego odcite. Ale jednak z chwil, gdy odszedem ze swego mieszkania i z ulicy, na ktrej mnie znano, byo to pewne zanurzenie si w wielkim oglnym nurcie - wprawdzie pene lku, bo w kadej chwili mg mnie rozpozna i zaczepi kto zoliwy, ale bd co bd tak to odczuwaem. Teraz za byem w kadej chwili dla kadego rozpoznawalny, a wskutek tego oznakowania izolowany i wyjty spod prawa; zarzdzenie uzasadniono bowiem tym, e ydw trzeba izolowa, poniewa w Rosji wyszo na jaw ich okruciestwo. Dopiero teraz gettoizacja bya cakowita; poprzednio sowo getto pojawiao si tylko tam, gdzie na stemplach pocztowych mona byo przeczyta na przykad Getto Litzmannstadt - byo ono zastrzeone dla podbitych obcych krajw. W Niemczech byy pojedyncze domy, w ktrych staczano ydw i ktre niekiedy byy nawet opatrzone z zewntrz napisem Judenhaus [Dom ydowski]. Ale leay one porodku dzielnic aryjskich, a i same nie byy zamieszkane wycznie przez ydw; dlatego zreszt na innych mona byo czasami przeczyta informacj: Ten dom jest wolny od ydw. Zdanie to, wypisane duymi czarnymi literami, zachowao si na niektrych murach dopty, dopki same te mury nie zostay przez bomby obrcone w gruzy. Natomiast tabliczki Sklep czysto aryjski i nienawistne napisy na szybach wystawowych Sklep ydowski!, podobnie jak czasownik aryzowa [arisieren] i egzorcystyczne sowa na drzwiach sklepowych: Przedsibiorstwo cakowicie zaryzowane! zniky bardzo szybko, z chwil gdy przestay istnie sklepy ydowskie i nie byo ju czego aryzowa. Teraz, kiedy wprowadzono gwiazd, nie miao ju adnego znaczenia, czy domy ydowskie byy rozproszone, czy te tworzyy wasn dzielnic, bowiem kady yd napitnowany gwiazd nosi swoje getto ze sob, jak limak swj domek. Byo te rzecz obojtn, czy w jego domu mieszkali sami ydzi, czy rwnie Aryjczycy, bo nad jego nazwiskiem musiaa by na drzwiach przyklejona gwiazda. Jeli ona bya Aryjk, powinna bya umieci swoje nazwisko obok gwiazdy i doda po nim sowo arisch.
85

Karl Gutzkow (1811-1878) - niemiecki powieciopisarz, dramaturg i publicysta, jeden z najwybitniejszych przedstawicieli ruchu Modych Niemiec, grupy pisarzy zwolennikw liberalno-demokratycznych przemian w Niemczech; powie Die Ritter von Geiste (Rycerze z ducha) i tragedia Uriel Akosta nale do jego najbardziej znanych utworw.

A niedugo tu i wdzie na drzwiach poczy si pojawia inne kartki, budzce swoj treci dreszcz: Tutaj mieszka yd Weil. Listonoszka wiedziaa wwczas, e nie potrzebuje si ju dowiadywa o jego nowy adres; nadawca otrzymywa z powrotem swj list z eufemistycznym dopiskiem: Adresat wyjecha. Tak wic sowo wyjecha [abgewandert], w jego okrutnym specjalnym znaczeniu, naley jak najbardziej do sownika LTI - do jego dziau ydowskiego. Dzia ten obfituje w urzdowe wyraenia i zwroty, dobrze znane wszystkim, ktrych dotyczyy, i wystpujce stale w ich rozmowach. Zaczo si to oczywicie od sw niearyjski i aryzowa, potem byy ustawy norymberskie dla ochrony czystoci niemieckiej krwi86 , potem byli peni ydzi [Volljuden] i p-ydzi [Halbjuden], i mieszacy pierwszego stopnia [Mischlinge ersten Grades] i innych stopni, i osoby pochodzce od ydw [Judenstmmlinge], Przede wszystkim za byli uprzywilejowani. Jest to jedyny wynalazek nazistw, co do ktrego nie wiem, czy autorzy byli wiadomi caej szataskoci swego pomysu. Uprzywilejowani ujawniali si tylko w ydowskich grupach roboczych w fabrykach; ich uprzywilejowanie polegao wanie na tym, e nie potrzebowali nosi gwiazdy ani mieszka w domu ydowskim. Uprzywilejowanym by ten, kto y w maestwie mieszanym i mia z tego maestwa dzieci wychowane po niemiecku, to znaczy nie zarejestrowane jako czonkowie gminy ydowskiej. Moe ten paragraf, ktrego wykadnia bywaa czsto niepewna i dawaa okazj do przebiegych wykrtw, zosta rzeczywicie wprowadzony tylko po to, aby chroni element przydatny z punktu widzenia nazistw, niewtpliwie jednak nic nie dziaao na samo rodowisko ydowskie rwnie dezintegrujco i demoralizujco, jak wanie ten przepis. Ile wzbudza zawici i nienawici! Niewiele syszaem zda wypowiadanych czciej i z wiksz gorycz jak to: On jest uprzywilejowany. To znaczy: paci mniejszy podatek ni my, nie musi mieszka w domu ydowskim, nie nosi gwiazdy, moe jako tako znikn w tumie... A ile wyniosoci, ile aosnej satysfakcji z cudzego nieszczcia - aosnej, bo przecie uprzywilejowani tkwili w tym samym piekle, co my, jakkolwiek w jego lepszym krgu, a w kocu komora gazowa pochona rwnie i ich - ile podkrelanego dystansu zawieray czsto te dwa sowa: Jestem uprzywilejowany. Kiedy teraz sysz o wzajemnych oskareniach wrd ydw, o drastycznych aktach zemsty, to zawsze myl najpierw o zasadniczym rozdwiku midzy tymi, co nosili gwiazd, a uprzywilejowanymi. W warunkach przymusowej wsplnoty mieszkaniowej w domu ydowskim - wsplna kuchnia, wsplna azienka, wsplny przedpokj dla kilku lokatorw - i cisej bliskoci w ydowskich grupach w fabrykach byo oczywicie bez liku innych przyczyn do tar; niemniej jednak rnica midzy uprzywilejowanymi a nie uprzywilejowanymi rozpalaa najzacieklejsz wrogo, bo chodzio tutaj o to, co byo najbardziej znienawidzone: o gwiazd. W swoim dzienniku napotykam stale wystpujce w bardzo zblionych do siebie wariantach zdania w rodzaju: Tutaj wychodz na jaw wszystkie ze cechy ludzkie - mona by si nieomal sta antysemit! Ale poczynajc od drugiego domu ydowskiego - poznaem ich trzy - wybuchom takim towarzyszy zawsze dodatek: Dobrze, e przeczytaem Za drutem kolczastym Dwingera. To, co tam stoczono w syberyjskim obozie z czasw pierwszej wojny wiatowej, nie ma nic wsplnego z ydami, s to czyci rasowo Aryjczycy, onierze niemieccy, niemiecki korpus oficerski, a jednak w obozie tym dzieje si przecie to samo, co w naszych domach ydowskich. To nie rasa, to nie religia jest przyczyn, tylko stoczenie i zniewolenie.... Uprzywilejowany jest drugim najgorszym sowem w ydowskim dziale
86

Ustawy norymberskie - uchwalone przez Reichstag 15 wrzenia 1935 r. w Norymberdze dwie ustawy, ktre byy usankcjonowaniem w formie prawnej polityki dyskryminacji wobec ydw.

mojego sownika. Pierwszym pozostaje gwiazda. Czasem traktuje si j z wisielczym humorem: Nosz Pour le Smite87 - brzmi powszechnie znany dowcip; czasem twierdzi si, nie tylko wobec innych, ale i wobec siebie samego, e jest si z niej dumnym; dopiero od cakiem niedawna wie si te z ni pewne nadzieje: ona bdzie naszym alibi! Przewanie jednak jej jaskrawa jest tem dla najbardziej drczcych myli. Szczeglnie za zowrogo fosforyzuje gwiazda zakryta. Gwiazd, gosi przepis Gestapo, naley nosi wyranie widoczn po stronie serca, na marynarce, na paszczu, na chaacie roboczym, naley j nosi w kadym miejscu, gdzie istnieje moliwo zetknicia si z Aryjczykami. Jeli w duszny marcowy dzie rozpie paszcz, tak e jego klapa odchylia si na lew stron, jeli trzymasz teczk pod lewym ramieniem, jeli bdc kobiet nosisz mufk, wtedy twoja gwiazda jest zakryta - moe nieumylnie i na przecig sekund zaledwie, a moe i umylnie, bo chcesz przej ulic bez pitna na sobie. Funkcjonariusz Gestapo uznaje zawsze, i zakrycie jest rozmylne, a za to grozi kace t. Jeli funkcjonariusz Gestapo chce si wykaza gorliwoci w subie a ty mu si akurat nawiniesz pod rk, to choby rami z teczk albo z mufk opuci a do kolan, choby twj paszcz by jak najporzdniej zapity, to jednak okazuje si, e yd Lesser albo ydwka Winterstein zakry (zakrya) gwiazd i najpniej za kwarta gmina otrzymuje cakiem formalne wiadectwo mierci z Ravensbrck albo z Owicimia. Przyczyna zgonu jest w nim podana dokadnie i nawet w sposb urozmaicony, czyli zindywidualizowany; zowie si ona na przemian: niedomoga minia sercowego i zastrzelony przy usiowaniu ucieczki. Ale prawdziw przyczyn mierci jest zakryta gwiazda.

XXVI Wojna ydowska


Mczyzna stojcy obok mnie na przednim pomocie obrzuca mnie ostrym spojrzeniem i mwi cicho, ale tonem rozkazujcym, tu przy moim uchu: - Wysidziesz przy Dworcu Gwnym i pjdziesz ze mn. - Co takiego zdarza mi si po raz pierwszy, ale oczywicie znam to dobrze z opowiada innych nosicieli gwiazdy. Moe si to skoczy pomylnie, moe tamten jest usposobiony do artw i uzna, e ja si do nich nadaj. Ale nie mog by tego pewny z gry, poniewa za nawet agodne i artobliwe potraktowanie przez Gestapo nie naley do przyjemnoci, incydent ten robi na mnie wraenie. - Bd go iska - mwi mj hycel do portiera - niech tu stoi twarz do ciany, dopki go nie zawoam. - Stoj wic przez jaki kwadrans w klatce schodowej, odwrcony twarz do ciany, a przechodzcy tamtdy rzucaj mi wyzwiska i rady w rodzaju: - Powiesz si wreszcie, ydowski psie, na co jeszcze czekasz?... - Za mao jeszcze batw dostae?... - Wreszcie sysz: - Na gr, ale ju... biegiem! - Otwieram drzwi i natykam si na stojce tu za nimi biurko. yczliwy gos: - Czyby tu jeszcze nie by? Faktycznie? Twoje szczcie - musisz si jeszcze sporo nauczy... Na dwa kroki od biurka, donie na szwach spodni i meldowa na baczno: yd Paul Israel Dreckvieh88 , czy jak tam, melduje si. A wic w ty zwrot i za drzwi, marsz, marsz, i biada ci, jeli to nie wyjdzie sprawnie!... No, za bardzo sprawnie to nie byo, ale na pierwszy raz moe wystarczy. A teraz iskamy. Dawa tu kennkart i wszystkie papiery, i oprni kieszenie, zawsze przecie macie przy sobie co kradzionego albo ze spekulacji... Co, jeste
87 88

Trawestacja nazwy orderu Pour le mrite (Za zasug) ustanowionego w r. 1740 przez Fryderyka II. Znaczy to mniej wicej: niechlujne bydl; zo liwe nawizanie do omieszajcych niemieckich nazwisk ydw.

profesorem? Czowieku, ty nas chcesz czego uczy? No, ju za sam tak bezczelno powiniene i do Theresienstadt... Nie! Jeszcze ci daleko do 65 lat, wic do Polski. Jeszcze nie ma 65, a taki pozieleniay i rozklekotany, i ledwie dyszy! Musiae si nauywa w swoim rozpustnym yciu, wygldasz, jakby mia 75! - Inspektor jest w dobrym humorze. - Masz dzisiaj szczcie, emy nie znaleli przy tobie nic zakazanego. Ale pilnuj si, eby nastpnym razem twoje kieszenie nie wyglday inaczej; jeden najmniejszy papieros i ju ci nie ma, choby mia trzy aryjskie ony... Odmaszerowa, ale to ju! Miaem ju rk na klamce, kiedy mnie zawoa z powrotem: - Teraz w domu bdziesz si modli o ydowskie zwycistwo, co? Nie wybauszaj tak na mnie ga, odpowiada te nie potrzebujesz, wiem, e tak bdzie. Przecie to jest wasza wojna - co, krcisz gow? A z kim my prowadzimy wojn? Otwrze gb, kiedy ci pytaj, przecie jeste podobno profesorem. - Z Angli, Francj i Rosj, z... No, przesta ju, to wszystko bzdury. Z ydami prowadzimy wojn, to jest wojna ydowska. A jeli jeszcze raz pokrcisz gow, to ci tak zamaluj, e moesz od razu lecie do dentysty. To jest wojna ydowska, Fhrer tak powiedzia, a Fhrer ma zawsze racj... wyno si! Wojna ydowska! Fhrer tego nie wymyli, na pewno te nie sysza nic o Jzefie Flawiuszu89, a tylko dowiedzia si kiedy przypadkowo z jakiej gazety czy ksigarskiej wystawy, e yd Feuchtwanger napisa powie Wojna ydowska. Tak samo chyba jest ze wszystkimi szczeglnie charakterystycznymi sowami i zwrotami LTI: Anglia przestaa by wysp, roztopienie w masie, ustepowienie, podczowieczestwo itd. - wszystko jest zapoyczone, a przecie wszystko jest nowe i na zawsze naley do LTI, bo z ustronnych zaktkw indywidualnego, specjalistycznego czy grupowego uzusu jzykowego zostao przeniesione do jzyka powszechnego i cakowicie przepojone jadem podstawowej nazistowskiej tendencji. Wojna ydowska! Krciem na te sowa gow i wyliczaem poszczeglnych przeciwnikw Niemiec. A przecie okrelenie to jest z punktu widzenia nazizmu trafne, a nawet jest trafne w znacznie szerszym sensie ni ten, w jakim zostao uyte; bo przecie wojna ydowska rozpocza si z chwil przejcia wadzy [Machtbernahme]90 w dniu 30 stycznia 1933, za 1 wrzenia 1939 nastpio tylko rozszerzenie tej wojny [Kriegserweiterung] - e uyj pniejszego, modnego przez pewien czas sowa LTI. Dugo wzbraniaem si uzna, e to my - wanie dlatego, e musiaem powiedzie my, uwaaem to za ciasn i prn samouud - e to my znalelimy si w takim centrum uwagi nazizmu. Ale rzeczywicie tak byo, geneza za tej sytuacji jest zupenie jasna. Wystarczy tylko przeczyta uwanie w Mein Kampf te strony rozdziau Wiedeskie lata nauki i cierpie, na ktrych Hitler opisuje swoje przemienienie w antysemit: Cokolwiek byoby tu zawoalowane, upikszone, sztucznie skonstruowane, to przecie jedno narzuca si jako oczywista prawda: zupenie niewyksztacony i pozbawiony koca moralnego czowiek styka si z polityk po raz pierwszy w wydaniu austriackich antysemitw Luegera i Schnerera, ktrych widzi z perspektywy ulicy i rynsztoku. W sposb prymitywny maluje sobie obraz yda jako takiego - przez cae ycie bdzie mwi: narodu ydowskiego - w oparciu o typ galicyjskiego handlarza domokrcy, w sposb prymitywny obrzydza wygld zewntrzny niechlujnego chaaciarza; w sposb prymitywny obarcza
89

Historyk ydowski Jzef Flawiusz (ok. 37 - ok. 103) napisa synne dzieo Wojna ydowska, ktrego tr eci jest powstanie ydw przeciwko Rzymianom w latach 66-73. 90 Sowo Machtbernahme od dnia 30 stycznia 1933 r. oznaczao w jzyku nazizmu konkretnie objcie wadzy przez parti hitlerowsk.

tego chaaciarza, wyniesionego do roli postaci alegorycznej, utosamianego z narodem ydowskim, sum wszystkich czynw niemoralnych, ktrymi si oburza w okresie wiedeskim, peen rozgoryczenia z powodu swych yciowych niepowodze. W kadym nacitym wrzodzie ycia kulturalnego znajduje niezawodnie jak robaka w gnijcym ciele... ydka. Caa za ydowska dziaalno w najrniejszych dziedzinach to dla niego zaraza, gorsza od szalejcej niegdy zarazy morowej. ydek [Jdlein] i zaraza morowa, wyraz pogardliwego szyderstwa i wyraz grozy, panicznego lku: oto dwie formy stylistyczne, ktre spotkamy u Hitlera zawsze, ilekro bdzie mwi o ydach, a wic we wszystkich jego mowach i przemwieniach. Nigdy nie wyszed poza t dziecic i infantyln zarazem postaw wzgldem ydw. W niej ley rdo istotnej czci jego siy, zespala ona go bowiem z najbardziej duchowo ograniczon mas narodu, ktra w epoce maszyn skada si wcale nie z przemysowego proletariatu, lecz gwnie z wielkich mas drobnomieszczastwa i czciowo tylko z ludnoci wiejskiej. Kto, kto jest inaczej ubrany, kto mwi innym jzykiem, nie jest innym czowiekiem, lecz innym zwierzciem z innej zagrody, z ktrym nie moe by adnego porozumienia, ktre trzeba nienawidzi i wygry ze swego legowiska. Rasa jako pojcie z dziedziny nauki i pseudonauki istnieje dopiero od poowy XVIII wieku. Ale jako uczucie instynktownej niechci do obcego, jako z gosu krwi pynca wrogo wobec niego, naley wiadomo rasowa do najniszego stopnia rozwoju ludzkoci, ktry ulega przezwycieniu w miar tego, jak jedna ludzka horda przestaje widzie w ssiedniej hordzie stado zwierzt innego gatunku. O ile jednak tym sposobem antysemityzm jest dla Hitlera elementarn emocj, ugruntowan w duchowym prymitywizmie czowieka, o tyle z drugiej strony znamionuje Fhrera - i to od samego pocztku i w najwyszym stopniu - owa wyrachowana przebiego, ktra zdaje si tak sprzeczna ze stanem niepoczytalnoci, a przecie tak czsto jest z nim zwizana. Wie on, e moe oczekiwa wiernoci tylko od tych, ktrzy si znajduj w takim samym stanie prymitywizmu jak on; najprostszym za i najpewniejszym sposobem utrzymywania ich w nim jest podsycanie, uzasadnianie i, e tak powiem, gloryfikacja instynktownej nienawici do ydw. Trafia on tu przecie w najsabsze miejsce mentalnoci narodu. Ile to czasu upyno od chwili, kiedy ydzi wyszli z izolacji, ze swojej oddzielnej zagrody, i zostali przyjci do narodowej spoecznoci? Pocztki emancypacji przypadaj na pocztek XIX stulecia, jej pena realizacja w Niemczech nastpuje dopiero w latach szedziesitych, a w austriackiej Galicji zwarta masa ydowska wcale nie chce rezygnowa ze swej odrbnoci i nieustannie dostarcza konkretnego materiau pogldowego i dowodowego tym, ktrzy widz w ydach nard nieeuropejski, ras azjatyck. I wanie w chwili kiedy Hitler poczyna snu swoje polityczne rozwaania, sami ydzi naprowadzaj go na najbardziej mu odpowiadajc drog. Jest to czas rodzcego si syjonizmu. W Niemczech mao jeszcze o nim sycha, ale w Wiedniu z lat nauki i cierpie Hitlera jest ju bardzo widoczny. Stanowi tutaj - cytuj znowu Mein Kampf - wielki ruch o szerokim zasigu. Opierajc antysemityzm na idei rasy, daje mu si nie tylko naukow czy pseudonaukow podstaw, ale take naturaln rodzim baz, i w ten sposb czyni si go niemoliwym do wykorzenienia: ubranie, obyczaj, wyksztacenie i wiar moe bowiem czowiek zmieni, ale swojej krwi zmieni nie moe. Lecz co si uzyskuje przez podtrzymywanie takiej nie dajcej si wykorzeni nienawici do ydw, zepchnitej w mroczn sfer instynktu? Niezmiernie wiele. Tak wiele, e antysemityzmu narodowych socjalistw nie uwaam za szczeglne zastosowanie ich oglnej doktryny rasy, lecz jestem raczej przekonany, e przyjli oni i rozwinli swoj ogln doktryn rasy tylko po to, aby w trway i naukowy

sposb ugruntowa antysemityzm. yd jest czym najwaniejszym w pastwie Hitlera: jest najbardziej naturalnym kozem ofiarnym, najbardziej naturalnym przeciwnikiem, najbardziej przekonywajcym wsplnym mianownikiem, najtrwalsz klamr spinajc przerne elementy. Gdyby Fhrerowi rzeczywicie udao si - jak zamierza - unicestwi wszystkich ydw, to musiaby wynale nowych, bo bez ydowskiego diaba - kto nie zna yda, ten nie zna diaba, byo napisane na gablotkach Strmera - bez mrocznej postaci yda nie byoby wietlistej postaci nordyckiego Germanina. Zreszt znalezienie nowych ydw nie stanowioby dla Fhrera adnej trudnoci: przecie nazistowscy autorzy nieraz dopatrywali sie w Anglikach potomkw zaginionego biblijnego plemienia ydowskiego. Optacza przebiego Hitlera ujawnia si w jego perfidnych- i bezwstydnie szczerych zaleceniach dla propagandystw partii. Najwysza regua brzmi wszdzie: Nie pozwalaj aby twoi suchacze zaczli myle krytycznie, przedstawiaj wszystko w sposb uproszczony! Jeli mwisz o wielu przeciwnikach, to temu i owemu mogoby przyj do gowy, e to moe ty, ktry jeste sam, nie masz racji sprowad wic tych wielu do wsplnego mianownika, pocz ich w jedno, nadaj im cech wsplnoci! Do tego wszystkiego nadaje si znakomicie - ze wzgldw pogldowych i popularnych - yd. Przy czym naley przestrzega personifikujcej i alegoryzujcej liczby pojedynczej. To te nie jest adnym wynalazkiem Trzeciej Rzeszy. Pie ludowa, ballada historyczna, popularny jzyk onierski z czasw pierwszej wojny wiatowej uywaj chtnie formy: Rosjanin, Brytyjczyk, Francuz. Ale LTI uycie tego alegoryzujcego singularis w zastosowaniu do yda rozszerza znacznie poza ten zakres, w jakim wystpowao ono kiedy w jzyku lancknechta. yd - to sowo zajmuje w uzusie jzykowym nazistw jeszcze wicej miejsca ni fanatyczny; ale jeszcze czciej ni yd pojawia si przymiotnik ydowski, bo wanie przymiotnik najlepiej spenia rol tej klamry, ktra spina wszystkich przeciwnikw razem, czynic z nich jednego tylko wroga: ydowsko-marksistowski wiatopogld, ydowsko-bolszewicki brak kultury, ydowskokapitalistyczny system wyzysku, ydowsko-francuski, ydowsko-angielski, ydowsko-amerykaski interes w zniszczeniu Niemiec. W ten sposb, poczynajc od roku 1933, kady dosownie antagonizm, skdkolwiek by pochodzi, prowadzi nieodmiennie na lad tego samego wroga, na lad ukrytego robaka z wywodw Hitlera, na lad yda, ktry w momentach wzmoonej ekspresji bywa zamiast Jude nazywany pogardliwym w intencji sowem Juda, a w chwilach szczeglnie patetycznych Alljuda [Wszechyd]. I cokolwiek si przedsibierze, absolutnie od pierwszego momentu, wszystko jest rodkiem obronnym w jednej i tej samej narzuconej wojnie, wojnie ydowskiej - przymiotnik narzucona jest od 1 wrzenia 1939 staym okreleniem wojny, a zreszt i w 1 wrzenia nie przynosi nic nowego, jest tylko kontynuacj ydowskich zamachw na hitlerowskie Niemcy, my za, my pokj miujcy nazici, nie robimy nic innego, jak tylko to, co robilimy przedtem: bronimy si. Od rana dnia dzisiejszego odpowiadamy ogniem na ogie nieprzyjaciela - mwi nasz pierwszy komunikat wojenny. Najgbszym rdem owej ydowskiej dzy mordu nie s jednak jakie motywy spekulatywne czy interes, a nawet nie dza wadzy, lecz wrodzony instynkt, bezdenna nienawi rasy ydowskiej do rasy nordycko-germaskiej. Bezdenna nienawi yda jest stereotypem, ktry by w obiegu przez caych dwanacie lat. Przed wrodzon nienawici nie mona si zabezpieczy inaczej jak przez usunicie tego, kto nienawidzi. Tak wic od oparcia antysemityzmu na idei rasy prowadzi konsekwentna droga do koniecznoci wytpienia ydw. O wymazaniu [Ausradieren] miast angielskich Hitler powiedzia tylko raz - bya to wypowied odosobniona, ktra jak wszystkie jego

superlatywizmy tumaczy si waciwym jego manii wielkoci niepohamowaniem. Natomiast wytpi [ausrotten] jest czasownikiem uywanym czsto, naley do oglnego zasobu sownikowego LTI, jest zadomowione w jej ydowskim dziale, oznacza tam cel, do ktrego si z zapaem zmierza. Antysemityzm oparty na idei rasy, ktry w Hitlerze by pocztkowo emocj odpowiadajc jego prymitywizmowi, jest starannie przemylan, rozwinit w bardzo szczegowy system, centraln ide nazizmu. W Walce o Berlin Goebbelsa czytamy: Mona by okreli yda jako wcielenie stumionego kompleksu niszoci. Dlatego nie sposb go ugodzi gbiej ni okrelajc go jego wasn istot. Nazwij go szubrawcem, ajdakiem, kamc, zbrodniarzem i morderc: wewntrznie prawie go to nie dotknie. Ale popatrz na niego przez chwil surowo i spokojnie, a potem powiedz: Pan jest zapewne ydem! I ujrzysz ze zdziwieniem, jak si w tym samym momencie staje niepewny i zakopotany, jak si czuje winny.... Kamstwo (podobnie jak dowcip) jest tym bardziej skuteczne, im wicej zawiera prawdy. Spostrzeenie Goebbelsa jest trafne z wyjtkiem skamanego poczucia winy. Zagadnity w ten sposb nie czuje si winny, tylko jego uprzednie poczucie bezpieczestwa zamienia si w zupen bezradno, bowiem stwierdzenie faktu jego ydostwa usuno mu grunt spod ng i odebrao mu wszelk moliwo porozumienia czy walki rwnego z rwnym. Wszystko, ale to wszystko w odnoszcym si do ydw dziale LTI nastawione jest na to, aby ich cakowicie i bezwzgldnie odizolowa od tego, co niemieckie. Raz nazywa si ich zbiorczo narodem ydw, ras ydowsk, to znowu wiatowym lub midzynarodowym ydostwem; w obu przypadkach chodzi o podkrelenie ich nieniemieckoci. Nie wolno im ju wykonywa zawodu lekarza ani adwokata; poniewa jednak im samym potrzebni s jacy lekarze i adwokaci, ktrzy musz pochodzi z ich wasnych szeregw, bo przecie wszelki kontakt Niemcw z nimi winien by przerwany, wic owi tylko do obsugi ydw dopuszczeni medycy i prawnicy nosz specjaln nazw: zowi si opiekunami chorych [Krankenbehandler] i doradcami prawnymi [Rechtskonsulenten]. W obu przypadkach chodzi o to, aby nazwa ta nie tylko izolowaa, lecz take poniaa. W przypadku doradcy jest to wyraniejsze, ju dawniej bowiem mwiono o poktnym doradcy w odrnieniu od adwokatw z wyksztaceniem akademickim i pastwow koncesj; opiekun chorych brzmi dyskryminujco tylko dlatego, e oznacza cofnicie prawa do urzdowego i powszechnie przyjtego tytuu zawodowego. Czasami nieatwo jest stwierdzi, czemu jakie wyraenie brzmi pejoratywnie. Dlaczego na przykad pogardliwe jest nazistowskie okrelenie Judengottesdienst [naboestwo ydw], ktre nie oznacza przecie nic innego ni neutralne jdischer Gottesdienst [naboestwo ydowskie]? Chyba dlatego, e przypomina jako relacje z egzotycznych podry, jakie afrykaskie tubylcze kulty. I to zapewne prowadzi na lad prawdziwego motywu: naboestwo ydw ma za przedmiot Boga ydw, za Bg ydw jest Bogiem plemiennym czy bokiem plemiennym, a nie jest - jeszcze nie jest - jedynym i powszechnym bstwem, ktrego dotyczy naboestwo ydowskie. Stosunki erotyczne midzy ydami a Aryjczykami nazywaj si zhabieniem rasy [Rassenschande], gauleiter Frankonii Streicher nazywa norymbersk synagog, ktr nakazuje w uroczyst godzin91 zniszczy, hab Norymbergi, synagogi w ogle nazywa jaskiniami zbjcw - tutaj nie potrzeba ju specjalnie docieka, dlaczego to brzmi nie tylko dystansujco, ale take pogardliwie. Wyrane obelgi pod adresem ydw s czym powszechnym; w ustach Hitlera czy Goebbelsa trudno spotka sowo yd, eby nie byy do niego dodane epitety w rodzaju: przebiegy, chytry, oszukaczy, tchrzliwy; nie brak te wyzwisk nawizujcych w niewybrednie popularny sposb do cech fizycznych, jak: platfusowaty, krzywonos y,
91

Tzn. podczas Kristallnacht (nocy krysztaowej)

bojcy si wody. Dla gustu bardziej wybrednego przeznaczone s okrelenia: pasoytniczy i koczowniczy. Jeli jakiego Aryjczyka chce si pomwi o co najgorszego, to nazywa si go ydowskim pachokiem, jeli jaka aryjska ona nie chce opuci swego ma yda, to jest kurw ydowsk, jeli chce si dokuczy warstwie inteligenckiej, przed ktr czuje si lk, to mwi si o krzywonosym intelektualizmie. Czy w uyciu tych zniewag mona w cigu dwunastu lat zauway jak zmian, jaki rozwj, jaki podzia? I tak, i nie. Ubstwo LTI jest ogromne, w styczniu 1945 posuguje si ona dokadnie tym samym plugawym sownikiem, ktry by w uyciu ju w styczniu 1933. A jednak, pomimo caej niezmiennoci skadnikw, pewna zmiana jest wyrana, a nawet straszliwie wyrana, kiedy si przyjrze caoci danej mowy czy artykuu prasowego. Przypomnijmy tu ydka i zaraz morow z Mein Kampf Hitlera, ton pogardy i ton lku. Jednym ze szczeglnie czsto powtarzanych i parafrazowanych powiedze Fhrera jest jego groba, e ydom przejdzie miech, ktra pniej zamienia si w rwnie czsto powtarzane stwierdzenie, e faktycznie im przeszed. Jest to prawda, ktra znajduje potwierdzenie w gorzkim ydowskim dowcipie, e ydzi s jedynymi ludmi, ktrym Hitler rzeczywicie dotrzyma sowa. Ale i Fhrerowi, i caej LTI przechodzi powoli miech, a raczej zamienia si w grymas, staje si mask, za ktr na prno usiuje si skry miertelny lk, a w kocu rozpacz. W pniejszych latach wojny nie natrafiamy ju nigdzie na zabawne zdrobnienie ydek, natomiast trwoga przed zaraz morow bdzie wyziera ze wszystkich sw pogardy i sztucznej wyniosoci, z caej reimowej fanfaronady. Najdobitniejszym wyrazem tego stanu moe by artyku opublikowany przez Goebbelsa w Reichu 21 stycznia 1945: Sprawcy nieszczcia wiata. Rosjanie stojcy ju u wrt Wrocawia i alianci na granicy zachodniej nie s tu niczym innym, jak tylko najemnymi odakami tego wiatowego spisku pasoytniczej rasy. To ydzi rzucaj miliony ludzi w paszcz mierci - z odrazy do naszej kultury, w ktrej wyczuwaj co stojcego znacznie wyej od ich koczowniczej wizji wiata, z odrazy do naszej gospodarki i naszych instytucji spoecznych, poniewa nie pozostawiaj im one swobody w ich pasoytniczych poczynaniach.... Gdziekolwiek signiecie, natraficie na yda! Ale ju wielokrotnie miech gruntownie im przeszed! I tak samo teraz potga ydowska runie. Tak czy inaczej: ju nie ydek, lecz potga ydowska i ydzi. Mona by zapyta, czy to stae podkrelanie podego charakteru ydw, ich niszej wartoci i ich pozycji jedynego wroga nie dziaao zobojtniajco, a w kocu nie poczo prowokowa do sprzeciwu. Pytanie takie musiaoby od razu obj szerszy zakres, dotyczcy wartoci i trwaoci oddziaywania caej Goebbelsowskiej propagandy, i ostatecznie sprowadzioby si do pytania o suszno podstawowych koncepcji nazistowskich w dziedzinie psychologii mas. Mein Kampf Hitlera opisuje dobitnie i z drobiazgow dokadnoci gupot mas i gosi potrzeb utrzymywania ich w tej gupocie i odwodzenia od wszelkiej refleksji. Gwnym rodkiem do tego jest nieustanne wbijanie im do gowy tych samych uproszczonych twierdze, ktrym z adnej strony nie wolno zaprzecza. A iloma czstkami swej duszy naley do otaczajcej go masy rwnie (zawsze osamotniony) inteligent! Przypomina mi si z ostatniego kwartau wojny drobna aptekarka o litewsko-wschodniopruskim nazwisku. Miaa za sob trudny egzamin pastwowy, miaa solidne wyksztacenie oglne, bya namitn przeciwniczk wojny i osob dalek od sympatii dla nazistw, wiedziaa dobrze, e nadchodzi ich koniec i z upragnieniem wygldaa tego koca. Podczas jej nocnych dyurw

prowadzilimy zwykle dugie rozmowy; wyczuwaa nasze nastawienie, powoli omielia si i pocza ujawnia swoje. Byo to w okresie naszej ucieczki przed Gestapo, posugiwalimy si faszywym nazwiskiem, nasz przyjaciel w Falkenstein ofiarowa nam na jaki czas spokojne schronienie, spalimy w pokoju na zapleczu jego apteki, pod portretem Hitlera... - Nigdy nie znosiam jego wyniosoci w stosunku do innych narodw - mwia maa Stulgies. - Moja babka bya Litwink, dlaczego ona, dlaczego ja mam by z tego powodu mniej warta od jakiej kobiety czystej krwi niemieckiej? - Tak, na czystoci krwi, na germaskiej uprzywilejowanej pozycji zasadza si caa ich doktryna, przecie antysemityzm... - Z ydami - przerwaa mi - to chyba ma racj, tutaj chodzi ju przecie o co innego. - A czy zna pani osobicie... - Nie, zawsze ich unikaam, budz we mnie groz. Tyle si o nich syszy i czyta. Szukaem odpowiedzi, ktra by czya w sobie ostrono i wyjanienie. Ta moda kobieta miaa najwyej trzynacie lat, kiedy nasta hitleryzm - co ona moga wiedzie, do czego tu nawizywa?... Tymczasem nastpi, jak zwykle, peny alarm. Do piwnicy wolelimy nie schodzi, stay tam butle z cieczami wybuchowymi. Przykucnlimy pod mocnymi filarami klatki schodowej. Normalnie nasze zagroenie nie byo zbyt wielkie, cel nalotu stanowio przewanie o wiele waniejsze Plauen. Ale tym razem byy to ze i nielitociwie dugie minuty. W krtkich odstpach czasu przelatyway nad nami silne eskadry, w tak zwartym szyku i tak nisko, e wszystko wok nas drao i trzso si. W kadej chwili mogy zacz wali bomby. Majaczyy mi w oczach obrazy drezdeskiej nocy, po gowie snuo si bezustannie jedno zdanie: szumi skrzyda mierci, to nie jest pusty frazes, skrzyda mierci szumi rzeczywicie. Moda dziewczyna, przycinita ciasno do filara, oddychaa gono i ciko, byy to prawie nie tumione jki. Wreszcie przelecieli, moglimy si podnie i z ciemnej i zimnej klatki schodowej powrci do wiata i ciepa apteki, jakby do ycia. - Teraz si przepimy - powiedziaem - jak uczy dowiadczenie, do rana nie bdzie ju alarmu. - Drobna kobieta, tak zwykle agodna, odpowiedziaa nieoczekiwanie i tak energicznie, jakby koczya dug dysput: - A jednak to jest wojna ydowska.

XXVII ydowskie okulary


Tre komunikatu wojennego przynosia zwykle z miasta moja ona. Ja sam nie zatrzymywaem si przed adnym ogoszeniem ani gonikiem, a w fabryce my, ydzi, bylimy zdani na komunikat z poprzedniego dnia, bo zapytanie jakiego Aryjczyka o najnowsze doniesienia oznaczaoby rozmow na tematy polityczne i mogoby zaprowadzi prociutko do kacetu. - Ze Stalingradem wreszcie koniec? - Tak jest! W bohaterskich walkach zdobyto trzypokojowe mieszkanie z azienk i utrzymano je pomimo siedmiokrotnie ponawianego przeciwnatarcia. Dlaczego sobie kpisz? - Bo go nigdy nie dostan, bo si tam wykrwawi. - Widzisz wszystko przez ydowskie okulary. - Teraz i ty ju zaczynasz mwi specyficznie ydowskim jzykiem!

Zawstydziem si. Jako filolog staraem si cigle zwraca uwag na charakterystyczne cechy jzykowe kadej sytuacji i kadego ludzkiego krgu, sam uywajc przy tym jzyka cakowicie neutralnego, niczym nie zabarwionego - a oto teraz ulegem wpywom otoczenia. (W ten sposb psujemy sobie such, dar rejestrowania). Ale byem usprawiedliwiony. Jest rzecz zupenie niemoliw, aby jaka ludzka grupa, ktra znalaza si w identycznej sytuacji - szczeglnie jeli w gr wchodzi rzeczywisty, przez wroga wywierany przymus - nie wytworzya pewnego specyficznego jzyka, ktrego wpywu naleca do tej grupy jednostka nie moe unikn. Pochodzilimy z najrniejszych prowincji, naleelimy do najrniejszych warstw spoecznych i reprezentowalimy rne zawody, nikt z nas nie mia ju w sobie modzieczej elastycznoci, niejeden by ju dziadkiem. Podobnie jak przed trzydziestu laty, zabawiaem si koncepcj czego w rodzaju Hotelu La Bruyre'a92 - miaem wtedy lektorat na uniwersytecie neapolitaskim i mieszkalimy stale w nadbrzenym hotelu, przez ktry przepywaa nieustannie fala turystw - tak samo, i z wiksz jeszcze racj, mylaem teraz o serii ydowskich charakterw. Byo tam dwch lekarzy i radca sdu krajowego, i trzech adwokatw, i malarz, i profesor gimnazjalny, i z tuzin kupcw, i z tuzin fabrykantw, i wielu technikw i inynierw, i - niezwyka rzadko wrd ydw! - cakiem niewykwalifikowany robotnik, nieomal analfabeta; byli zwolennicy asymilacji i syjonici, byli ludzie, ktrych przodkowie mieszkali w Niemczech od stuleci i ktrzy przy najlepszych chciach nie mogliby wyj ze swojej niemieckiej skry, i inni, ktrzy dopiero co przybyli z Polski i ktrych jzykiem ojczystym, jakiego w najmniejszym stopniu si jeszcze nie wyzbyli, by argon. Ale teraz stanowilimy wanie grup drezdeskich ydw napitnowanych gwiazd, grup robotnikw fabrycznych i zamiataczy ulic, bylimy mieszkacami domw ydowskich i winiami Gestapo; i podobnie jak w wizieniu i w wojsku, wytworzyo si od razu poczucie wsplnoty, ktre przesonio wczeniej istniejc wiadomo grupow i indywidualne odrbnoci i w sposb naturalny i nieunikniony zrodzio nowe nawyki jzykowe. Wieczorem tego dnia, ktry przynis pierwsz zawoalowan wiadomo o upadku Mussoliniego, do drzwi Sthlera zapuka Waldmann. (Ze Sthlerami i Cohnami mielimy wspln kuchni, przedpokj, azienk - tajemnic midzy nami prawie nie byo). Waldmann by przedtem zamonym handlarzem futer, teraz peni funkcje stra w domu ydowskim, do jego obowizkw naleaa te pomoc przy wywzce zwok z domw ydowskich i z wizienia. - Czy mona wej? - zawoa. - Od kiedy jeste taki uprzejmy? - odezwa si gos z wewntrz. Waldmann odpar natychmiast: - Zblia si koniec, musz si znowu przyzwyczai do normalnego tonu rozmowy z klientami i wanie zaczynam od pana. Mwi zupenie powanie, na pewno nie mia zamiaru artowa; nadzieja serca zrodzia w nim tsknot do jzyka wasnej dawnej warstwy spoecznej. - Znowu masz na nosie ydowskie okulary powiedzia stojcy w progu Sthler (ktry by czowiekiem ociaym i czsto zrezygnowanym) przetrzyma Rhma i Stalingrad, zobaczysz, e przez Mussoliniego te si nie wywrci. Formy ty i pan w sposb osobliwy przeplatay si u nas wzajemnie. Jedni, zwaszcza chyba uczestnicy pierwszej wojny wiatowej, uywali formy ty, jak do tego przywykli wtedy w wojsku; inni trwali przy pan, jak gdyby to pozwalao im zachowa dawny status. Dla mnie samego nabra w tamtych latach niezwykej wyrazistoci podwjny emocjonalny charakter sowa ty; kiedy tyka mnie w sposb zupenie naturalny jaki aryjski robotnik - nie potrzebowa nawet przy tym wypowiada

92

Jean de La Bruyre (1645-1696) - francuski pisarz moralista; poczynione na dworze Ludwika XIV spostrzeenia w sferze obyczajowoci i ludzkich charakterw wykorzysta w swoim dziele Charaktery, czyli p rzymioty Teofrasta.

adnych specjalnych sw pociechy - odczuwaem to zawsze jako otuch, jako uznanie ludzkiej rwnoci midzy nami; kiedy sowo to wychodzio z ust gestapowcw, ktrzy z reguy zwracali si do nas per ty, byo dla mnie zawsze jakby uderzeniem w twarz. Ty powiedziane przez robotnika cieszyo mnie nie tylko dlatego, e zawierao w sobie protest przeciwko barierze, jak stanowia gwiazda; kiedy uywano tego sowa w samej fabryce, gdzie przecie pomimo wszystkich zmierzajcych do tego przepisw Gestapo nie dao si ydowskiej czci zaogi cakowicie izolowa, przyjmowaem je te zawsze jako sygna zaniku albo przynajmniej zmniejszenia nieufnoci w stosunku do buruja i inteligenta. Odmienno sposobu mwienia w zalenoci od warstwy spoecznej ma znaczenie nie tylko estetyczne. Jestem raczej przekonany, e fatalna nieufno midzy ludmi wyksztaconymi a proletariatem w bardzo znacznej mierze wywodzi si wanie z rnic w nawykach jzykowych. Jake czsto zadawaem sobie w tamtych latach pytanie: Jak si mam zachowa? Robotnik lubi uywa w kadym zdaniu soczystych wyrae. Jeli bd robi to samo, zauway od razu, e jest to sztuczne, i wemie mnie za obudnika, ktry mu si chce podliza; jeli bd mwi w sposb naturalny, czyli tak jak mnie nauczono w domu i w szkole, uzna mnie za pyszaka, zarozumiaego gupca. Ale znamionujca nasz grup zmiana sposobu mwienia nie polegaa tylko na czciowym dostosowaniu si do rubasznoci jzyka robotnikw. Przejmowalimy wyraenia zwizane z porzdkiem spoecznym i z nawykami robotnika. Jeli kto nie przyszed do pracy, to nie pytano, czy jest chory, lecz czy jest na zwolnieniu, bo dopiero wpisanie do rejestru chorych przez lekarza kasy chorych dawao prawo do chorowania. Na pytanie o zarobki odpowiadao si przedtem zwykle: zarabiam miesicznie tyle i tyle albo: moje dochody wynosz rocznie tyle i tyle. Teraz kady mwi: przynosz do domu trzydzieci marek na tydzie, a o lepiej zarabiajcym powiadao si: ma grubsz kopert. Jeli mwilimy o kim, e ciko pracuje, to sowo ciko miao wycznie znaczenie trudu fizycznego; chodzio o kogo, kto taszczy cikie skrzynie albo pcha cikie wzki... Obok tych wyrae zapoyczonych z normalnego jzyka robotnikw uywano te innych, ktrych rdem by po czci wisielczy humor, a po czci konieczna w naszej sytuacji zabawa w chowanego. Nie mona tu stwierdzi w kadym przypadku z pewnoci, o ile maj one tylko znaczenie lokalne, a o ile - by uy okrelenia filologicznego - oglnogermanistyczne. Nie mwio si - zwaszcza na pocztku, kiedy aresztowanie i obz nie byy jeszcze absolutnie rwnoznaczne ze mierci - e kto zosta aresztowany, tylko e wyjecha; nie mwio si obz koncentracyjny [Konzentrationslager] i nie uywao jeszcze uproszczonego i powszechnego pniej okrelenia kacet [KZ], lecz obz koncertowy [Konzertlager]. Grone znaczenie specjalne otrzyma czasownik zgosi si [sich melden]. Ma si zgosi - znaczyo tyle co: ma wezwanie na Gestapo, a ze zgoszeniem takim wizao si zawsze maltretowanie, a coraz czciej zniknicie na zawsze. Ulubionym pretekstem do takiego wezwania byo, obok rzekomo zakrytej gwiazdy, oskarenie o rozpowszechnianie zastraszajcych wiadomoci. Na okrelenie tego powsta nawet czasownik greueln [opowiada zmylone historie budzce groz]. Jeli kto sucha wiadomoci nadawanych przez stacje zagraniczne (a byo to na porzdku dziennym), to pochodziy one z Ktzschenbroda. Ktzschenbroda byy to w naszym jzyku po prostu Londyn, Moskwa, Beromnster i Freiheitssender [Radio Wolnoci]. Jeli w jak wiadomo powtpiewano to mwio si, e pochodzi ona z radia ustnego albo z JMA, co znaczyo Jdische Mrchenagentur [ydowska Agencja Bajek]. Mwic o tgim urzdniku Gestapo, ktry mia w swojej kompetencji sprawy ydowskie w okrgu drezdeskim, nazywao go si zawsze ydowskim papieem.

Objawy przystosowania si do jzyka robotnikw oraz nowe wyraenia wynikajce z sytuacji uzupenia stopniowo trzecie zjawisko charakterystyczne. Liczba ydw coraz bardziej maleje, modzi s wywoeni pojedynczo i grupami do Polski i na Litw, starzy do Theresienstadt. Do pomieszczenia pozostaej w Drenie reszty wystarcza bardzo ju niewiele domw. Rwnie ten fakt znajduje swoje odbicie w ydowskim jzyku; nie trzeba ju podawa penego adresu poszczeglnych ydw, wymienia si tylko numer ulicy kilku pooonych w rnych czciach miasta domw: mieszka pod 92, pod 56. Potem stopniaa garstka ydw raz jeszcze zostaje - gorzej, znacznie gorzej ni zdziesitkowana: wikszo musi opuci ydowskie domy, upycha si ich w barakach obozu ydowskiego w Hellerberg, a stamtd w kilka tygodni pniej id do waciwych obozw - obozw zagady. Ci, ktrzy teraz jeszcze pozostaj, s to jedynie osoby yjce w maestwie mieszanym, a wic szczeglnie silnie zniemczone, w znacznej czci nie nalece ju do gminy ydowskiej, dysydenci czy - jak ich okrelaa zabroniona pniej i zanika nazwa - niearyjscy chrzecijanie. Jest zrozumiae, e znali oni w bardzo tylko maym stopniu albo w ogle ju nie znali ydowskich zwyczajw i obrzdw, a tym bardziej jzyka hebrajskiego. I oto teraz - to wanie jest ta trzecia, trudno uchwytna, a jednak wyranie istniejca cecha charakterystyczna ich jzyka - zwracaj si oni z pewnym sentymentalizmem, zagodzonym przez poczucie humoru, do wspomnie modoci i prbuj sobie wzajemnie odwiey sprawy zapomniane. Z pobonoci czy z syjonizmem nie ma to nic wsplnego, jest to tylko ucieczka od teraniejszoci, prba wytchnienia. W przerwie niadaniowej stoimy razem; kto opowiada, jak w roku 1889 zosta przyjty jako terminator do firmy zboowej Liebmannsohn w Raciborzu i jak osobliw niemczyzn mwi jego pryncypa. Osobliwe wyraenia - kilku suchaczy rozpromienia si, przypominaj sobie; inni prosz, eby im to i owo wyjani. - Kiedy chodziem do szkoy w Krotoszynie - mwi Wallerstein, ale zanim zdy opowiedzie, przerywa mu Grnbaum, brygadzista: - Krotoszyn - a znacie histori tego spryciarza z Krotoszyna? - Grnbaum najlepiej umie opowiada ydowskie dowcipy i anegdoty, jest niewyczerpany i nieoceniony, skraca cigncy si dzie, pomaga przetrwa najgorsze depresje. Opowie o przybyszu, ktry w Krotoszynie nie mg zosta sucym w synagodze, bo nie umia pisa po niemiecku, a ktry potem w Berlinie doszed do stanowiska radcy handlowego, jest abdzim piewem Grnbauma, bo nastpnego ranka nie ma go w pracy, a w par godzin potem wiadomo ju, e go zabrali. Sowo zabra [holen] jest pod wzgldem filologicznym blisko spokrewnione z czasownikiem zgosi si, ale ma duszy od niego ywot i szerszy zakres znaczeniowy. Specyficzny dla LTI sens czasownika zwrotnego zgosi si ma swoje ukryte znaczenie tylko w relacji Gestapo-ydzi; zabiera si natomiast ydw i chrzecijan, a Aryjczykw nawet szczeglnie masowo do wojska latem 1939. Zabra oznacza bowiem w specjalnym sensie LTI: dyskretnie sprztn, czy to do wizienia, czy do koszar, e za 1 wrzenia 1939 staniemy si niewinnie napadnitymi, przeto caa poprzedzajca mobilizacja jest potajemnym nocnym zabieraniem ludzi. Ale pokrewiestwo midzy zabra a zgosi si w ramach LTI polega na tym, e dwa okrutne zdarzenia o brzemiennych nastpstwach s tu ukryte pod bezbarwnymi i powszednimi okreleniami oraz e z drugiej strony zdarzenia te stay si tak powszednie, i okrela je si wanie jako powszednie i zwyczajne, zamiast podkrela cay ich ponury sens. A wic Grnbauma zabrali, a w trzy miesice pniej Owicim przysa urn z jego prochami i zostaa ona zoona na cmentarzu ydowskim. W ostatnim okresie wojny, kiedy masowe gazowanie stao si powszechne, uprzejmego przesyania urn oczywicie zaniechano, ale przez dugi czas udzia w

pogrzebach by poniekd naszym niedzielnym obowizkiem, a take po trosze nasz niedzieln rozrywk. Przychodziy czsto dwie-trzy urny naraz; oddajc cze zmarym, miao si okazj spotka towarzyszy niedoli z innych domw ydowskich i z innych grup roboczych. Duchownego od dawna ju przy tym nie byo, ale yd wyznaczony na zarzdc cmentarza odczytywa wspomnienie pomiertne, zawierajce zwyke stereotypowe frazesy z kaza, i oczywicie robi to tak; jak gdyby nieboszczyk umar mierci zupenie naturaln; nastpnie odmawiano hebrajsk modlitw za zmarych, w ktrej obecni uczestniczyli, o ile umieli... Wikszo nie umiaa. Jeli si za spytao jakiego wiadomego rzeczy o tre, odpowiada: - Sens jest chyba taki... - Nie moe pan przetumaczy dosownie? przerywaem. - Nie, pozostay mi w pamici tylko dwiki, to ju tyle czasu, jak si uczyem, nie miaem z tym nic do czynienia... Kiedy przysza kolej na Grnbauma, orszak by szczeglnie duy. W drodze z, hali pogrzebowej na miejsce zoenia urny idcy obok mnie szepn mi do ucha: - Jak si to nazywaa ta posada, ktrej radca handlowy nie mg w Krotoszynie dosta - szames, prawda? Nigdy nie zapomn biednemu Grnbaumowi tej historii! I powtarza sobie w takt krokw dla zapamitania: - Szames w Krotoszynie, szames w Krotoszynie. Nazistowska doktryna rasy stworzya pojcie nordyzacji [Aufnorden]. Ocena, czy jej si ta nordyzacja udaa, ley poza sfer mojej kompetencji. Na pewno jednak osignito judyzacj - nawet u tych, ktrzy si przed tym bronili. Zupenie nie sposb byo zdj z oczu ydowskie okulary, tylko przez nie patrzyo si na kade wydarzenie, czytao kady komunikat, kad ksik. Tyle e okulary te nie pozostaway przez dugi czas jednakowe. Pocztkowo i jeszcze przez dugi czas ich szka zabarwiay obserwowane rzeczy row nadziej. Wcale nie jest tak le! Jake czsto syszaem te pocieszajce sowa, kiedy zbyt powanie braem podane w komunikatach wojennych doniesienia o zwycistwach i liczbie jecw. Ale pniej, kiedy nazistom rzeczywicie zaczo si wie le, kiedy ju nie mogli ukry swoich klsk, kiedy alianci zbliali si do granic niemieckich i kiedy je przekroczyli, kiedy nieprzyjacielskie bombowce rozwalay w gruzy miasto za miastem - tylko Drezno wydawao si tabu wanie wtedy ydzi zmienili swoje okulary. Upadek Mussoliniego by ostatnim wydarzeniem, ktre ogldali przez dawne szka. Skoro wszake wojna trwaa dalej, ich ufno zaamaa si i przemienia w co zupenie przeciwnego. Przestali wierzy w bliski koniec wojny, wbrew wszelkiej oczywistoci poczli przypisywa Fhrerowi magiczne siy, w stopniu jeszcze wikszym, ni czynili to chwiejcy si ju jego zwolennicy. Siedzielimy w ydowskim schronie naszego ydowskiego domu, ktry mia te oddzielny schron dla Aryjczykw; byo to na krtko przed dniem zagady Drezna. Odsiadywalimy peny alarm, bardziej znudzeni i zzibnici ni przestraszeni. Dowiadczenie uczyo przecie, e nam nic nie grozi, nalot by znowu skierowany przeciwko udrczonemu Berlinowi. Od dawna nie bylimy w tak stosunkowo dobrym nastroju; po poudniu moja ona suchaa u wiernych aryjskich przyjaci Londynu, ponadto, co jeszcze waniejsze, zapoznaa si z ostatnim przemwieniem Tomasza Manna, tchncym pewnoci zwycistwa, przemwieniem po ludzku piknym. Na og nie jestemy skonni sucha kaza, dziaaj na nas zwykle rozstrajajco - ale to rzeczywicie podnosio na duchu. Chciaem co z tego nastroju przekaza towarzyszom niedoli, podchodziem do tej i owej grupki: Syszelicie ju dzisiejszy komunikat? Znacie najnowsze przemwienie Manna? - Wszdzie natrafiaem na niechtn reakcj. Jedni bali si zakazanych rozmw: - Niech pan to zostawi dla siebie,

nie mam ochoty i do kacetu. Inni byli zgorzkniali: - Choby Rosjanie stanli pod Berlinem - mwi Steinitz - wojna potrwa jeszcze lata. Wszystko inne to histeryczny optymizm! Przez wiele lat dzielono u nas ludzi na optymistw i pesymistw, jak na dwie rasy. Na pytanie: co to za czowiek? - mona byo niechybnie spodziewa si odpowiedzi: to optymista, albo: to pesymista, co w ustach ydowskich byo rwnoznaczne z sdem: Hitler wkrtce upadnie, albo: Hitler si utrzyma. Teraz byli ju tylko pesymici. Pani Steinitz przecigna jeszcze ma: - A choby zajli Berlin - to te niczego jeszcze nie zmieni. Wojna bdzie si toczy dalej w Grnej Bawarii. Jeszcze co najmniej trzy lata. A dla nas wszystko jedno, czy jeszcze trzy, czy sze lat. I tak jej przecie nie przeyjemy. Niech pan wreszcie rozbije te swoje stare ydowskie okulary! W trzy miesice pniej Hitler ju nie y, a wojna bya skoczona. Ale rzeczywicie - maestwo Steinitz i jeszcze niejeden z tych, ktrzy siedzieli wtedy z nami w ydowskim schronie, nie przeyli jej. Le pogrzebani pod gruzami miasta.

XXVIII Jzyk zwycizcy


Kadego dnia byo to dla mnie nowe uderzenie w twarz, gorsze ni ty i wyzwiska Gestapo. Nie pomagay na to adne moje protesty i pouczenia, moja wraliwo w tym wzgldzie nigdy si nie stpia; wrd wszystkich moich typw Labruyre'a nie znalazem ani jednego, kto by tej haby unikn. Bya przecie rzeczywicie solidn i zapalon germanistk o wyrobionej sprawnoci mylenia, biedna Elso Glauber, rzeczywist asystentk swojego profesora, suya pomoc i rad jego studentom w seminarium; a kiedy potem wysza za m i miaa dzieci, pozostaa filologiem, purystk i nauczycielk - nieomal a zanadto, zoliwcy nazywali ci za twoimi plecami pani tajny radca. A jake dugo pomagaa mi swoj wspania, w tak dowcipny sposb ocalon bibliotek klasykw! ydzi - o ile w ogle pozostawiono im ksiki - mogli przecie posiada tylko ksiki ydowskie, a pani tajny radca bya ogromnie przywizana do swoich niemieckich klasykw, skompletowanych w najpikniejszych wydaniach. Od wielu lat nie pracowaa ju na uczelni i bya on pewnego bardzo kulturalnego kupca, ktrego Gestapo obarczyo teraz ciernistym urzdem: by przeoonym gminy ydowskiej, a wic odpowiedzialnym, bezradnym i udrczanym przez obie strony porednikiem midzy katami a ich ofiarami. Dzieci Elsy zaczynay ju teraz pod jej przewodnictwem zaglda do tych wspaniaych ksiek. Jak uratowaa ten skarb przed nieustannie myszkujcym Gestapo? Bardzo prosto i uczciwie. Przez skrupulatn rzetelno. Jeli wydawca jakiego tomu nazywa si Richard M. Meyer, to Elsa Glauber uchylaa zasony okrywajcej to M. i zastpowaa skrt imieniem Mojesz; albo te zwracaa uwag na ydowskie pochodzenie germanisty Pniowera, albo wyjaniaa poszukujcym, e waciwym nazwiskiem synnego Gundolfa jest ydowskie nazwisko Gundelfinger. Wrd germanistw jest tylu nie-Aryjczykw, e pod oson tych wydawcw dziea Goethego i Schillera i wiele innych zamieniy si w ksiki ydowskie.

Biblioteka Elsy zachowaa te swj porzdek i ukad przestrzenny, bowiem obszerna willa przeoonego gminy zostaa uznana za dom ydowski i cho rodzina musiaa si ograniczy do kilku tylko pokojw, to jednak mieszkaa w swoich czterech cianach. Z ydowskich klasykw mogem korzysta do woli, a z Els mona byo pogawdzi krzepico i powanie o sprawach fachowych. Przy czym oczywicie mwio si te wiele o naszej rozpaczliwej sytuacji. Naprawd nie potrafibym powiedzie, czy Elsa bya lepsz ydwk, czy niemieck patriotk. Oba sposoby mylenia i odczuwania nasilay si pod naciskiem konkretnej sytuacji. Nawet w trzewych powszednich rozmowach pojawia si atwo wyraz patosu. Elsa opowiadaa czsto, jak bardzo zwraca uwag na to, aby jej dzieci wzrastay w prawdziwej wierze ydowskiej, ale zarazem aby wbrew caemu obecnemu upokorzeniu wdychay w siebie wiar w Niemcy - nie mwia nigdy inaczej, jak tylko w wieczne Niemcy. Musz si nauczy myle jak ja, musz si rozczytywa w Goethem jak w Biblii, musz by fanatycznymi Niemcami!. To wanie byo tym uderzeniem w twarz. - Czym musz by, pani Elso? - Fanatycznymi Niemcami, tak jak ja. Tylko fanatyczna niemiecko moe obmy nasz ojczyzn z obecnego odniemczenia. - Czy pani sobie nie zdaje sprawy z tego, co pani mwi? Czy pani nie wie, e fanatyzm i niemiecko - myl o pani niemieckoci - pasuj do siebie jak pi do oka, e... e... - wyrzucaem z siebie z pewnym rozgoryczeniem, oczywicie wyrywkowo i bezadnie, ale za to tym gwatowniej, to wszystko, co zanotowaem tutaj w rozdziale Fanatyczny. Na koniec powiedziaem jej: - Czy pani nie rozumie, e przemawia pani jzykiem naszych miertelnych wrogw i przez to uznaje si za pokonan i poddaje si, i dopuszcza si zdrady wanie wobec swojej niemieckoci? Jeli pani tego nie rozumie, pani, osoba wyksztacona, pani, ktra broni wiecznej, nieskalanej niemieckoci - to kto to ma wyczuwa i unika tego? e w swojej cikiej sytuacji odizolowania wytwarzamy odrbny jzyk, e i my musimy uywa odnoszcych si do nas urzdowych okrele z nazistowskiego sownika, e tu i wdzie szerzy si argon, e mona zauway kokietowanie argonem, hebraizmami - wszystko to jest naturalne. Ale ta ulego jzykowi zwycizcy, tego zwycizcy!... Elsa bya zupenie zaskoczona moim wybuchem, cakowicie stracia opanowan postaw tajnego radcy, uznaa swoj win, obiecaa popraw. A kiedy nastpnym razem znowu podkrelia swoj fanatyczn mio, tym razem do Ifigenii, poprawia si natychmiast sama, mwic uspokajajco: Ach, prawda, tego przecie nie wolno mi mwi; ale tak si jako przyzwyczaiam od czasu przeorania93 . - Od czasu przeorania? - To pan rwnie tpi? Ale tutaj nie ma pan racji. Takie adne poetyczne sowo, wrcz pachnie wieo odwalon skib ziemi, i na pewno nie wynaleli go hitlerowcy, pochodzi gdzie chyba z czasw Georgego. - Zapewne, ale nazici przyswoili je sobie, bo tak wspaniale nadaje si do idei krwi i ziemi, do gloryfikacji roli, do zakorzenienia w swoim gruncie, dotkniciem swoich zaraonych rk tak je skazili, e przez nastpnych pidziesit lat aden porzdny czowiek... Przerwaa mi, przesza do kontrnatarcia: jestem, mwia, puryst, belfrem, czowiekiem nietolerancyjnym, jestem - niech si pan nie gniewa - fanatykiem. Biedna Elsa Glauber - o niej i o caej jej rodzinie niczego ju nie udao si dowiedzie; zostali wywiezieni z Theresienstadt - to bya ostatnia o nich wiadomo. A kiedy teraz pragn o niej
93

Sowo Umbruch oznacza przeoranie w sensie dosownym, ale take przenonym, a wic rewolucyjn przemian, przewrt; wanie w tym przenonym znaczeniu zrobio ono karier w jzyku Trzeciej Rzeszy.

wspomnie pod jej prawdziwym nazwiskiem, bo pomimo caej swojej skonnoci do estetyzowania i swoich manier tajnego radcy bya osob, dla ktrej trzeba byo mie szacunek i ktrej odwadze ducha niemao zawdziczam, wspomnienie to staje si oskareniem. Ale oskarenie tej, ktra jest filologiem, odcia w pewnym sensie tych wszystkich, ktrzy przy sabszej wiadomoci jzykowej popadali w ten sam grzech. Bo popadali we wszyscy, a kady zapisany jest w ksidze dugw mojej pamici jakim innym, charakterystycznym dla siebie sowem. Oto mody K.: kupiec, bez literackiej ogady, ale cakowicie zniemczony, ochrzczony jako niemowl i najprawdziwszy protestant, bez jakichkolwiek wizi z religi ydowsk, bez jakiegokolwiek zrozumienia, a tym bardziej sympatii dla poczyna syjonistycznych - ale wyraenie nard ydw przyswoi sobie i cigle go uywa zupenie tak samo, jak go uywa hitleryzm, jak gdyby istnia dzisiaj taki nard w tym samym znaczeniu w jakim istnieje nard Niemcw, Francuzw itd., i jak gdyby wiatowe ydostwo - rwnie to podejrzane okrelenie powtarza bezkrytycznie za nazistami tworzyo wiadomie i umylnie ten wanie jednolity nard. A oto cakowite przeciwiestwo K. pod wzgldem fizycznym i psychicznym, urodzony w Rosji S.: z twarzy typ mongolski, nieprzejednany wrg Niemiec, wszystkich Niemcw, poniewa we wszystkich Niemcach widzia zdeklarowanych narodowych socjalistw, syjonistyczny racjonalista najbardziej skrajnego skrzyda - a kiedy wystpowa w obronie praw ydowskiego nacjonalizmu, to uywa nazistowskiego wyraenia vlkische Belange [interesy narodowe]. Albo dentysta, przepraszam: opatrywacz zbw F., czowiek nieprawdopodobnie rozmowny w kontakcie ze swymi bezbronnymi pacjentami - bo co mona odpowiada, majc przymusowo rozdziawione usta? - tak samo miertelny wrg wszystkich bez wyjtku Niemcw i wszystkiego, co niemieckie, ale bez jakiegokolwiek stosunku do syjonizmu i w ogle do ydostwa - cakowicie optany dziwaczn anglofili, wynik z pobytu w Anglii w szczliwych prywatnych okolicznociach. Kady przyrzd, kada cz ubrania, kada ksika, kada opinia musiay pochodzi z Anglii, inaczej nie byy wiele warte, a jeli pochodziy z Niemiec, choby nawet z dawniejszych Niemiec, byy absolutnie godne pogardy. Niemcy bowiem byli mniej wartociowi pod wzgldem charakteru. e wyraajc ten pogld posugiwa si stworzonym przez nazistw neologizmem charakterlich i pomaga w jego rozpowszechnianiu, tego sobie nie uwiadamia (podobnie jak i obecnie zdaj si sobie tego nie uwiadamia zwolennicy nowych czasw). Pedagogika nazistowska kada taki nacisk na sposb mylenia, na nieposzlakowany nazizm swoich uczniw, e w sposb mylenia zajmowa zawsze w hierarchii ocen zdecydowanie pierwsze miejsce przed wszelkimi uzdolnieniami i sprawnociami, przed wszelkim zasobem wiedzy. Spopularyzowanie tego nowego przymiotnika tumacz sobie jzykiem szkoy, zapotrzebowaniem pod ktem widzenia wiadectw egzaminacyjnych i wiadectw ukoczenia szkoy; nota charakterlich gut [pod wzgldem charakteru: dobrze], co znaczyo: mylcy jak naley po nazistowsku, wystarczaa na to, aby wrota do kadej kariery stay otworem. Najsilniejsz i najelokwentniej wyraan niech odczuwa nasz opatrywacz zbw do naszego opiekuna chorych. Wielkim czasem tego ostatniego bya pierwsza wojna wiatowa, w ktrej bra udzia jako kapitan-lekarz. Porusza si on wycznie w sferze jzyka oficerskiego anno 1914 i wzbogaca go niewiadomie kadym zwrotem, jaki Goebbels puszcza w obieg. Ile przesmykw zdoa pokona, z iloma kryzysami si upora!

Z zupenie innych motyww i w cakiem inny sposb posugiwa si LTI pewien kolega naszego ydowskiego lekarza. Dr P. czu si przed rokiem 1933 cakowicie Niemcem i lekarzem, i nie zaprzta sobie gowy problemami religii i rasy. Nazizm uwaa za obd lub chorob, ktra minie bez jakich katastrofalnych nastpstw. Teraz by zupenie odsunity od swego zawodu, pracowa przymusowo w fabryce i by brygadzist grupy, do ktrej ja sam przez duszy czas naleaem. Tutaj jego rozgoryczenie objawio si w osobliwy sposb. Przyswaja sobie wszystkie ydoercze wypowiedzi nazistw, szczeglnie Hitlera, i nieustannie operowa tym jzykiem tak, e prawdopodobnie sam nie potrafiby ju powiedzie, o ile naigrawa si z Fhrera, o ile z siebie samego, a o ile to wyraane jzykiem samoponienie stao si jego natur. Tak na przykad zwracajc si do kogo ze swej ydowskiej grupy zawsze poprzedza nazwisko sowem yd. - yd Lwenstein, bdziesz dzisiaj pracowa na maej krajarce. - yd Mann, masz tu skierowanie do yda od zbw (przez co mia na myli naszego dentyst). Czonkowie grupy przyjmowali ten ton najpierw artobliwie, a potem do niego przywykli. Niektrzy z nich mieli zezwolenie na jazd tramwajem, inni musieli chodzi pieszo. Stosownie do tego rozrniao si ydw jedcych [Fahrjuden] i ydw chodzcych [Laufjuden], Warunki do umycia si w fabryce byy bardzo niedogodne. Niektrzy korzystali z nich, inni woleli si umy dopiero w domu. Wedug tego rozrniano ydw myjcych si [Waschjuden] i ydw brudasw [Saujuden]. Przydzielanym pniej do tej grupy mogo si to wydawa troch niesmaczne, ale nie brali tego tak powanie, aby wszczyna spr. Kiedy w przerwach na posiek rozmawiao si o jakim problemie dotyczcym naszej sytuacji, wtedy nasz brygadzista cytowa odnone zdania Hitlera z takim przekonaniem, e musiao si je uwaa za jego wasne sowa i pogldy. Na przykad Mann opowiada, e wczoraj przy wieczornej kontroli na przeszo wszystko bardzo dobrze. Wiadomo, mwi, e policja jest w jawnym konflikcie z Gestapo, przynajmniej wszyscy starsi funkcjonariusze s z reguy starymi socjaldemokratami. (Musielimy by w domu latem o dziewitej, zim o smej godzinie; spraw policji byo tego pilnowa). Dr P. owiadczy na to zaraz: - Marksizm dy do planowego oddania wiata w rce ydostwa. - Kiedy indziej bya mowa o jakim przedsibiorstwie akcyjnym. Doktor powiedzia tonem penym przekonania: - Poprzez akcj yd wkrada si w obieg narodowego produktu i czyni z niego przedmiot szachrajstwa. - Kiedy pniej miaem okazj studiowa gruntownie Mein Kampf, niektre dugie zdania wyday mi si niezwykle znajome; ot pokryway si one cile z tymi powiedzeniami naszego brygadzisty, ktre notowaem na kartkach, eby je zapisa w swoim dzienniku. Zna on na pami cae dugie zdania Fhrera. Przyjmowalimy to dziwactwo - eby nie powiedzie: t obsesj - brygadzisty niekiedy rozbawieni, niekiedy zrezygnowani. Mnie samemu wydawao si ono znamieniem cakowitego poddania si ydw ich losowi. Potem przyszed do nas Bukowzer i spokj si skoczy. Bukowzer by starym, ciko chorym i popdliwym czowiekiem, ktry aowa dawnych Niemiec, liberalizmu i europeizmu, i wpada w gwatowne podniecenie, kiedy usysza ze strony ydowskiej sowo niechci czy nawet tylko obojtnoci pod adresem ydowstwa. Uwagi naszego brygadzisty sprawiay za kadym razem, e yy w skroniach i na kompletnie ysej gowie robiy mu si grube jak postronki, a on sam krzycza: Nie pozwol si dyfamowa, nie znios dyfamacji naszej religii! - Jego wcieko pobudzaa doktora do wygaszania dalszych cytatw i niekiedy obawiaem si ju, e Bukowzer dostanie apopleksji. Ale on tylko krzycza i cigle wyrzuca z siebie, dyszc, ulubiony obcy wyraz Hitlera: - Nie pozwol si dyfamowa!

Dopiero dzie 13 lutego pooy kres nieprzyjani obutych poddanych LTI: le pogrzebani pod gruzami domu ydowskiego przy Sporergasse... Gdyby to poddastwo ujawniao si tylko w mowie codziennej, mona by je od biedy zrozumie; w sytuacji codziennoci czowiek mniej sam siebie obserwuje, jest bardziej zaleny od tego, co ma stale przed oczyma, co mu cigle brzmi w uszach. Ale jak miaa si rzecz z drukowanym sowem ydw, a wic z tekstami, ktre si wielokrotnie sprawdza i za ktre bierze si pen odpowiedzialno? Zapisujc swoje sowa, autorzy kad je na szal, a potem powtarzaj t czynno jeszcze dwukrotnie przy korekcie. Na samym pocztku, kiedy wychodzio jeszcze kilka ydowskich czasopism, przeczytaem kiedy w tytule mowy pogrzebowej: Ku czci naszego wodza [Fhrera] Levinsteina. Wodzem by tu nazwany przeoony gminy. Przykre i niesmacznej powiedziaem sobie, ale ostatecznie w stosunku do mwcy, nawet mwcy pogrzebowego, mona uzna okolicznoci agodzce, kiedy goni on za aktualnoci. Teraz, w latach czterdziestych, od dawna nie byo juz ydowskich czasopism ani publicznych ydowskich przemwie. Za to mona byo w domach ydowskich znale specyficznie ydowsk wspczesn literatur. Zaraz po pierwszej wojnie zaczy si przecie w Niemczech rozchodzi drogi yciowe Niemcw i niemieckich ydw, w Rzeszy pojawi si syjonizm. Powstay rnego rodzaju wyranie ydowskie ksigarnie nakadowe i zrzeszenia wydawnicze, ktre wydaway wycznie ydowskie dziea historyczne i filozoficzne, a do tego beletrystyk autorw ydowskich o tematyce ydowskiej i niemieckoydowskiej. Wszystko to sprzedawano czsto drog subskrypcji i seryjnie poprzez abonament - myl, e przyszy historyk literatury, ktry zechce uwzgldni moment historyczno-kulturalny i socjologiczny, bdzie si musia zaj tym systemem wydawania i kolportau - i z tych publikacji, ktre byy wanie niearyjskie, cakiem sporo si jeszcze u nas zachowao. Szczeglnie bogaty wybr takich rzeczy posiada przyjaciel Steinitz; uwaa za pewnego rodzaju obowizek z punktu widzenia wyksztacenia i wiary abonowanie kadej serii, ktr mu oferowano. Znalazem u niego pisma Bubera, powieci o tematach zaczerpnitych z ycia getta, histori ydowsk Prinza, Dubnowa itp. Pierwsz ksik, na ktr tu natrafiem, by tom wydany przez ydowskie Stowarzyszenie Wydawnicze Arthur Eloesser: Z getta do Europy; ydostwo w yciu umysowym XIX wieku, Berlin 1936. Z Arthurem Eloesserem, ktrego zreszt nigdy osobicie nie poznaem, dosownie wzrastaem. Kiedy w latach dziewidziesitych poczy si we mnie budzi zainteresowania literackie, by on krytykiem teatralnym gazety Vossische Zeitung, ktre to stanowisko wydawao mi si podwczas jednym z najszczytniejszych i najbardziej godnych zazdroci. Gdybym dzisiaj mia ocenia syntetycznie twrczo Eloessera, powiedziabym, e przystawaa ona dokadnie do linii wczesnej (jeszcze nie Ullsteinowskiej) Cioci Voss94; nie bya to twrczo frapujca, ale solidna, nie rewolucyjna, ale rzetelnie liberalna. Ponadto o jego krytykach mona powiedzie z cakowit pewnoci, e pozbawione wszelkiej nacjonalistycznej ciasnoty i otwarte na Europ - zreszt Eloesser, o ile pamitam, napisa dobr prac doktorsk na temat dramatu we francuskim Owieceniu - byy zawsze cakowicie i w sposb zupenie naturalny utrzymane w duchu niemieckim; nikomu nie mogoby
94

Tante Voss (Ciocia Voss) - potoczna nazwa berliskiego dziennika, ktry wychodzi pod rnymi tytuami od r. 1617, a w XVIII w. od nazwiska swoich wczesnych wydawcw (Voss) otrzyma tytu Vossische Zeitung; od r. 1914 w posiadaniu wielkiego wydawnictwa Ullstein. Gazeta ta, o nastawieniu lewicowo-liberalnym, przestaa wychodzi w r. 1934.

przyj na myl, e pisa je, powiedzmy, nie-Niemiec. A teraz, jaka zmiana! Od pierwszego do ostatniego wiersza beznadziejny nastrj rozbitka, wygnaca. I trzeba to bra dosownie. Motto, wzite od pewnego amerykaskiego krewnego autora, brzmi bowiem: We are not wanted anywhere, ydzi wszdzie niepodani! (W pierwszych latach hitlerowskich na drzwiach restauracji mona byo przeczyta napis: ydzi niepodani albo ydom wstp wzbroniony. Pniej zakaz ten rozumia si sam przez si, bez jakiegokolwiek napisu). A na samym kocu jest mowa o pogrzebie Bertholda Auerbacha, pobonego yda i gorcego niemieckiego patrioty, zmarego z pocztkiem roku 1882. ywy powstanie z grobu, powiada w swojej mowie powiconej jego pamici Fr. Theodor Vischer, wszelako Eloesser dodaje w zakoczeniu: Ale czas poety i jego przyjaci, czas liberalizmu jako wiatopogldu, czas ufajcego we niemieckiego yda by ju pogrzebany pod t sam grud ziemi. Tym, co mnie w ksice Eloessera najbardziej zaskoczyo i poruszyo, nie bya bezbronna rezygnacja, z jak ten liberalny i cakowicie zasymilowany literat przyjmuje swoje wyczenie z nurtu ycia kulturalnego, ani te poowiczny i niejako wymuszony zwrot ku syjonizmowi. Zwtpienie i poszukiwanie nowego punktu oparcia byy a nadto zrozumiae. Ale to uderzenie w twarz, to stale powtarzajce si uderzenie! Ot ta starannie napisana ksika przejmuje z ulegoci jzyk zwycizcy i stosuje nieustannie wszystkie charakterystyczne formy LTI. Upraszczajce wtoczenie w liczb pojedyncz: ufny niemiecki yd, upraszczajce rozczonkowanie ludzkoci: czowiek niemiecki, mona tu spotka na kadym kroku... Kiedy w Berlinie nastpuje przejcie od owiecenia Nicolaiego do filozofii krytycznej, oznacza to silne przeoranie [starker Umbruch]... ydzi uwaali si w sprawach kultury za zunifikowanych z Niemcami... Parias Michaela Beera jest zamaskowan [getarnt] sztuk, a Almanzor Heinego zamaskowanym ydem... Wolfgang Menzel dy do penej autarkii ycia umysowego w Niemczech... Borne przeywa bojowe [Kmpferisch] mskie lata, nie zdoa go zmyli adna melodia i aden mistyczny zew krwi, jaki usyszeli Heine i Disraeli... Drog wspczesnego realistycznego dramatu wytyczyo [hat ausgerichtet] przekonanie o winie stosunkw spoecznych... I oczywicie jest tam rwnie prawo dziaania [Gesetz des Handelns], wyraenie pochodzce chyba od Clausewitza, a powtarzane do znudzenia przez nazistw. I aufziehen, i volkhaftt i p-yd i mieszaniec, i stra przednia [Vortrupp], e tutti quanti... Tu obok ksiki Eloessera staa naleca do tej samej serii i do tego samego rocznika powie w opowieciach Rudolfa Franka: Dziadowie i wnuki. Tutaj LTI zsuna si do wewntrz, napisaem w swoim dzienniku, i gdybym to teraz mia wyrazi w sposb bardziej nadajcy si do druku, nie powiedziabym tego lepiej. Oczywicie sownik nazistw te si tu da zauway, np. w takich wyrazach jak Sippe [rd], Gefolgschaft [zwolennicy], aufziehen, co sprawiao tym osobliwsze wraenie, e autor wyranie naladowa styl narracyjny Goethego. Ale uleg on jzykowi zwycizcy w sensie gbszym ni tylko formalnym. Opowiada tam (zreszt literacko przewanie niezbyt udolnie) o niemieckich emigrantach z roku 1935, ktrzy osiedlaj si w Birmie i karmi swoj nostalgi wspomnieniami z ojczyzny swych dziadw... Bezporednia niemiecka wspczesno dochodzi do gosu tylko w jednym krtkim zdaniu; autor odpowiada w nim na pytanie, dlaczego jego bohaterowie wyjechali z ukochanej Nadrenii w egzotyczne kraje: Mieli swoje powody, byli przecie ydami. Wszystko inne co si tyczy Niemiec, jest nowelistyk historyczn; wystpujcy tam ydzi s rwnie gorliwie przywizani do swej ydowskiej tradycji, jak entuzjastycznie niemieccy, a nawet ultraniemieccy z ducha. Mona by sdzi, e gdzie w rozmowach i pogldach tych emigrantw, noszcych w sobie dziedziczn mio do Niemiec, powinna si da wyczu usprawiedliwiona nienawi do tych, ktrzy ich wypdzili. Nic podobnego, a nawet przeciwnie! Przyjmuj oni jako zrzdzenie tragicznego losu fakt, e ywi w sercu mio zarwno do klasycznej niemczyzny, jak i do

klasycznej hebrajszczyzny. Trudno nawet mie za ze nazistom wypdzenie z niemieckiego raju, sko ro w najistotniejszych punktach odczuwa si i ocenia ten problem tak samo jak oni. Mieszane maestwa midzy Niemcami a ydami? ,;No c! Co Bg rozczy, czowiek niech nie czy! - piewamy pie o ojczynie dsseldorfskiego poety, tskne Ich wei nicht, was soll es bedeuten95 (Nie wiem, co to ma oznacza) - no c, niech mu bdzie! Bylimy nomadami i pozostaniemy nomadami. Nomadami wbrew woli. Nie potrafimy te budowa domw wedug wasnej koncepcji, wic dostosowujemy si do stylu innych (nazici nazywaj to pasoytnictwem); teraz np. wzniesiemy synagog w stylu pagody, a nasze koczownicze osiedle bdzie si nazywa Kraina Szaasw. Imaj si rzemiosa! - brzmiao w pierwszych nazistowskich latach haso LTI, a Hitler i jego ludzie nieustannie zarzucali ydom, e s handlarzami i inteligenckimi krwiopijcami. Ksika Franka gloryfikuje pewn ydowsk rodzin, w ktrej rzemioso jest dziedziczone od czterech pokole, przedstawia j jako wzorzec etyczny gosi wyranie powrt do natury i do rzemiosa i pitnuje reysera filmowego, ktry jeszcze w Birmie zamierza robi filmy wiesz, jak im rozkrc produkcj! - jako odszczepieca i wykolejeca. W nowelach historycznych pewien yd, oskarony o zatrucie studni, celem oczyszczenia si wypija ze wszystkich wd w swojej okolicy czternacie kubkw i oto woda potokw i rde wlaa si w niego. Przepyna przez jego yy, przez ciao i wesza w jego natur i jego czucie. A kiedy jest ju usprawiedliwiony i otrzymuje do zamieszkania nadreski domek, lubuje, e nigdy go nie opuci, i skania si nisko ku ziemi, ktrej soki w siebie przyj. Czy mona w sposb bardziej poetycki uzna doktryn krwi i ziemi? A kiedy na kocu autor opowiada o pewnej modej jeszcze matce i jej bardzo modej crce, e obie kobiety zamierzaj da nowej ojczynie dziecko, i kiedy mwi uroczystym tonem, ktrego przykrego komizmu sam nie wyczuwa: Dwie matki... id jak siostry... nios do swego yznego kraju nowe pokolenie - to czy nie czuje si tu znowu penej zgodnoci z doktryn hodowlan Trzeciej Rzeszy i z jej wzorem kobiety? Z wyran niechci doczytaem t ksik do koca. Ale historyk literatury nie moe odrzuca jakiego dziea dlatego, e budzi ono w nim niech. Jedyn postaci, ktra mi tam odpowiadaa, by w grzeszny Fred Buchsbaum, ktry w Birmie pozosta wierny swemu filmowemu powoaniu; nie pozwoli si wytrci ze swego esse, ze swej europejskoci, ze swej teraniejszoci; krci komedie, ale nie gra komedii przed sob samym i z sob samym. Nie, nawet jeli w domach ydowskich przyjto jzyk zwycizcy, na pewno byo to tylko bezmylnym niewolnictwem, ale nie byo w tym uznania jego nauk, wiary w jego kamstwa. Przyszo mi to do gowy pewnego niedzielnego przedpoudnia. Bylimy we czwrk w kuchni, Sthler i ja pomagalimy naszym onom zmywa naczynia. Pani Sthler, dzielna Bawarka, po ktrej zna byo bawarsk krzep, pocieszaa swego niecierpliwego ma: - Kiedy znowu zaczniesz jedzi w interesach swojej firmy - a kiedy ta chwila nadejdzie! - bdziemy znw mie suc. - Sthler przez chwil w milczeniu wyciera energicznie talerze. Potem powiedzia, akcentujc z pasj: - Nigdy ju nie bd jedzi... oni maj zupen racj, to jest nieproduktywne, to jest szachrajstwo... wezm si za ogrodnictwo albo za co takiego... bd blisko natury! Jzyk zwycizcy... nie mwi si nim bezkarnie, wchania si go w siebie i yje zgodnie z nim.

95

Pocztek znanego wiersza Lorelei Heinricha Heinego (urodzonego w Dsseldorfie).

XXIX Syjon
Z Seliksohnem prowadzilimy handel wymienny: cierpia na cukrzyc i przynosi nam ziemniaki w zamian za mikroskopijne iloci misa i jarzyn. Wkrtce powzi rzeczywist sympati dla nas obojga; nigdy nie wiedziaem waciwie, dlaczego, i zawsze mnie to troch wzruszao, jako e nienawidzi on wszystkiego, co niemieckie, a kadego niemieckiego patriot wrd noszcych gwiazd - a byo ich ju tylko niewielu - uwaa za gupca albo obudnika. On sam urodzi si w Odessie i przyby do Niemiec dopiero w wieku czternastu lat, podczas pierwszej wojny wiatowej; jego celem bya Jerozolima, pomimo e, albo - jak mwi - dlatego e ukoczy niemieck szko i niemieck wysz uczelni. Mnie usiowa stale przekonywa o bezsensownoci mojego stanowiska. Po kadym aresztowaniu, kadym samobjstwie, kadej wiadomoci o mierci w obozie, a wic ilekro spotykalimy si, a zdarzao si to coraz czciej, bo coraz zawziciej dyskutowalimy, za kadym razem mawia: - A pan cigle jeszcze chce by Niemcem i nawet kocha Niemcy? Na drugi raz owiadczy si pan jeszcze ze swoj mioci do Hitlera i Goebbelsa! - To nie oni stanowi Niemcy, a co do mioci - to sowo take nie trafia w sedno sprawy. Zreszt dzisiaj znalazem co adnego z tej dziedziny. Czy spotka si pan z nazwiskiem Julius Bab? - Tak, to jeden z berliskich literatw-ydw, dramaturg i krytyk, prawda? - Ot w bibliotece Steinitza stoi - Bg wie, skd si tam wzi - jego prywatny druk. P setki wierszy, wydanych jako manuskrypt tylko dla przyjaci, bo, jak mwi, nie czuje si prawdziwie twrczym lirykiem i spoza wasnych wersw syszy cigle zapoyczon melodi. Bardzo chwalebna skromno i rzeczywicie uzasadniona; brzmi tam ustawicznie echo to Georgego, to Rilkego, jzyk jest raczej tworem erudycji ni talentu. Ale jedna strofa tak przycigna moj uwag, e niemal zupenie zapomniaem o jej wtrnoci. Zanotowaem j w dzienniku, przeczytam j panu, a wkrtce bd j zna na pami, tak czsto o niej myl; dwa do Niemiec skierowane wiersze, jeden z roku 1914, drugi z 1919, zaczynaj si tym samym wyznaniem: Czy kochasz Niemcy? - C powiedzie mam! Czy sam przez siebie mog by kochany? Mio ulotn gr jawi si nam. Sobie, mej ziemi jestem przypisany Gbiej, na zawsze: Niemcy - to ja sam96. Wanie tak to czujemy, i to nie tylko poeta, i ja, ale take tysice innych. - W najlepszym razie autosugestia, samookamywanie si, nierzadko zwyke kamstwo, a midzy jednym a drugim oczywicie niezliczone stopnie porednie. - A kto napisa najpikniejszy niemiecki wiersz pierwszej wojny wiatowej? - Nie mwi pan chyba o efektownej pieni nienawici Lissauera97?

96

Prze. Tomasz Fiakowski.

- Skde! Ale: Tam na brzegu Dunaju przysiady dwa kruki... (myl, e cytuj waciwie); czy to, co napisa yd Zuckermann, nie jest cakiem autentyczn niemieck pieni ludow? - Tak samo autentyczn, to znaczy tak samo sztucznie podrobion i tak samo nieprawdziw jak Lorelei; ponowne nawrcenie si Heinego do ydostwa jest panu zapewne znane, ale o syjonizmie i syjonistycznych wierszach Zuckermanna przypuszczalnie pan nie wie. To naprawd jest tak, jak byo napisane na tablicy ogosze, w pana uczelni i gdzie indziej: kiedy yd pisze po niemiecku, to kamie! - Rozpacz czowieka ogarnia: aden z was nie moe si oprze jzykowi zwycizcy, nawet pan, ktry we wszystkich Niemcach widzi tylko wrogw! - On o wiele bardziej mwi naszym jzykiem niemy jego! To on si od nas uczy. Tylko e wszystko obrci w kamstwo, w zbrodni. - Jake to? On od nas? Co pan przez to rozumie? - Przypomina pan sobie pierwsze wystpienia w 1933? Kiedy nazici urzdzili tu wielki demonstracyjny pochd przeciw ydom? Jednokierunkowa droga do Jerozolimy ! i Biay Jele98 przepdza ydw, i jakie tam jeszcze byy te wszystkie hasa i transparenty? W tym pochodzie szed te pewien yd, ktry nis tablic na dugim drku, a na tej tablicy byo napisane: Precz z nami!. - Opowiadano mi o tym. Mylaem, e chodzi o gorzki art. - Nie, rzeczywicie tak byo, a to Precz z nami jest starsze ni hitleryzm i nie my mwimy jzykiem zwycizcy, tylko Hitler nauczy si od Herzla99 . - Czyby pan sdzi, e Hitler czyta co z Herzla? - Nie sdz, by w ogle co powanie czyta. Stale tylko apa okruchy wiedzy z najrozmaitszych dziedzin, stale tylko powtarza chaotycznie, bezmylnie i z przesad to, co mu byo przydatne dla jego obdnego systemu. Ale na tym wanie polega geniusz czy demonizm jego szalestwa albo tkwica w nim zbrodniczo - niech pan sobie to nazwie, niech pan sobie to tumaczy, jak pan chce - e wszystko, co pochwyci, potrafi z niezawodn trafnoci wykorzysta tak, aby porwa za sob ludzi prymitywnych, a tych, ktrzy maj ju lub mieli pewn zdolno mylenia, przemieni z powrotem w prymitywne stadne zwierzta. A tam, gdzie w Mein Kampf mwi po raz pierwszy o swojej wrogoci do ydw, o swoich wiedeskich dowiadczeniach i przemyleniach, jest te od razu mowa o syjonizmie, ktrego przecie w Wiedniu nie sposb byo nie dostrzec. Powtarzam: Hitler wypacza wszystko na najsproniejsz, najmieszniejsz brukow mod; czarnowosy ydowski chopiec czatuje z satanicznym grymasem na aryjsk blondynk, aby w niej zhabi ras germask, a to w tym celu, by da upragnione panowanie nad wiatem swojej wasnej, niszej rasie, narodowi ydw cytuj wprawdzie z pamici, ale na pewno we wszystkich istotnych punktach dosownie!
97

Ernst Lissauer (1882-1937) - niemiecki poeta, od r. 1933 na emigracji; jego liryka bya pocztkowo zabarwiona silnie nacjonalistycznie, czego przykadem jest napisana w r. 1914 Pie nienawici do Anglii. 98 Der Weie Hirsch (Biay Jele) wytworna dzielnica przedwojennego Drezna. 99 Theodor Herzl (1860-1904) austriacko-ydowski pisarz, publicysta i polityk, twrca i ideolog politycznego syjonizmu, pierwszy przewodniczcy wiatowej Organizacji Syjonistycznej.

- Znam to, mgbym panu to miejsce wyrecytowa nawet dokadniej, bo nasz brygadzista kocha si w cytatach z Hitlera, a to jest jeden z jego ulubionych passusw. Dalej jest powiedziane, e po pierwszej wojnie wiatowej ydzi sprowadzili nad Ren Murzynw, aby przez nieuchronn bastardyzacj zniszczy bia ras panw. Ale co to ma wsplnego z syjonistami? - Niewtpliwie nauczy si on od Herzla widzie ydw jako nard, jako polityczn jedno, i nazywa ich zbiorczo wiatowym ydostwem. - Czy w ten sposb nie wysuwa pan przeciw Herzlowi straszliwego oskarenia? - Co Herzl winien temu, e go jaki dny krwi szaleniec okrad i e go ydzi w Niemczech w czas nie posuchali? Teraz jest za pno, i teraz przychodzicie do nas. - Ja nie. - Pan! Nastpnym razem bdzie pan twierdzi jak Rathenau, e pan ma germaskie blond serce i e niemieccy ydzi s czym w rodzaju niemieckiego plemienia, czym porednim midzy Niemcami z pnocy a Szwabami. - Za niesmacznym pomysem z germaskim blond sercem na pewno nie bd si opowiada, ale ten rodzaj niemieckiego plemienia - biorc czysto duchowo, mona by to rzeczywicie do nas odnie, myl: do ludzi, ktrych jzykiem ojczystym jest niemiecki i ktrych cae wyksztacenie jest niemieckie. Mowa to wicej ni krew! Poza tym niewiele mog powiedzie o Rosenzweigu, ktrego listy daa mi pani tajny radca Elsa - ale Rosenzweig naley do rozdziau o Buberze, a my jestemy przy Herzlu. - Nie ma sensu z panem rozmawia, skoro pan nie zna Herzla. Musi pan go pozna, to jest teraz niezbdny element pana wyksztacenia; sprbuj si panu o co postara. Rozmowa ta przez wiele dni nie dawaa mi spokoju. Czy to rzeczywicie by objaw niedoksztacenia, e nie przeczytaem ani sowa z tego, co napisa Herzl, i jak to si stao, e nigdy nie trafiem na jego pisma? Syszaem o nim oczywicie ju dawno, a i z ruchem syjonistycznym zetknem si par razy w yciu. Po raz pierwszy na pocztku stulecia, kiedy w Monachium chciaa mnie zwerbowa ydowska korporacja studencka uprawiajca pojedynki. Wzruszyem wtedy tylko ramionami jak nad czym nie z tego wiata. Nastpnie par lat przed pierwsz wojn wiatow w Drodze do wolnoci Schnitzlera i zaraz potem przy okazji wykadu, jaki miaem w Pradze. Ot w Pradze, gdzie przesiedziaem ze studentami syjonistami kilka godzin w kawiarni, powiedziaem sobie jeszcze bardziej zdecydowanie ni poprzednio przy lekturze Schnitzlera, e chodzi tu o spraw czysto austriack. Tam, gdzie przywyknito do rozczonkowania pastwa na poszczeglne narodowoci, wzajemnie si zwalczajce albo w najlepszym razie tolerujce, moga te by narodowo ydowska; tam, za, gdzie - jak w Galicji - ya jeszcze w zwartej masie drobnomieszczaska ludno ydowska, tworzca dobrowolne getta z zachowanym wasnym jzykiem i obyczajem, podobna do ssiednich skupisk ydw polskich i rosyjskich, w ktrej ucisk i przeladowania wzbudzay tsknot za lepsz ojczyzn, tam syjonizm by czym tak zrozumiaym, e nasuwao si tylko jedno pytanie: jak to si stao, e pojawi si on dopiero w latach dziewidziesitych ubiegego stulecia i dopiero dziki Herzlowi? I rzeczywicie: wszdzie tam istnia ju wczeniej, po czci nawet zalkowo w swoim ksztacie politycznym, i tylko konsekwentne uwypuklenie momentu politycznego oraz objcie koncepcj narodu i zamysem

reemigracji ydw wyemancypowanych, yjcych na Zachodzie i w warunkach istotnie europejskich, byo tym nowym elementem, ktry Herzl przyda od siebie istniejcemu ju ruchowi. Ale co to obchodzio mnie, co to obchodzio Niemcy? Wiedziaem oczywicie, e syjonizm ma zwolennikw w prowincji poznaskiej, e i u nas w Berlinie jest grupka syjonistw, a nawet wychodzi jakie pismo syjonistyczne - ale w Berlinie byo peno rnych ekscentrycznych i egzotycznych osobliwoci, pewnie nawet jaki klub chiski. Co to miao wsplnego z moim krgiem yciowym, z moj osob? Byem przecie tak pewien swojej niemieckoci, swojej europejskoci, swego uniwersalnego czowieczestwa, swego dwudziestego wieku. Krew? Nienawi rasowa? Ale nie dzisiaj, ale nie tu - w sercu Europy! Take i wojny byy oczywicie ju nie do pomylenia, w kadym razie w sercu Europy... najwyej gdzie tam, na skraju Bakanw, w Azji, w Afryce. A do czerwca 1914 r. uwaaem za fantazj wszystko, co pisano o moliwoci powrotu do stosunkw redniowiecznych, a za stosunki redniowieczne braem wszystko, co nie dao si pogodzi z pokojem i kultur. Potem przysza pierwsza wojna wiatowa i moja ufno w niezachwian moc kultury europejskiej zostaa oczywicie zachwiana. I naturalnie czuem narastajc z dnia na dzie fal antysemityzmu i nazizmu - znajdowaem si przecie wrd profesorw i studentw, a niekiedy myl, e rodowisko to byo gorsze od drobnomieszczastwa (bardziej winne byo na pewno). Nie mogo te by dla mnie tajemnic, e odruch samoobrony rwnie i u nas spowodowa wzmoenie ruchu syjonistycznego. Ale nie zaprztaem sobie tym gowy, nie czytaem absolutnie nic z wszystkich tych specjalnych ydowskich publikacji, ktre potem w domach ydowskich mozolnie zbieraem. Czy fakt, e mnie te sprawy zupenie nie obchodziy, by spowodowany przekor, czy tpot? Myl, e ani jednym, ani drugim. Czy byo to kurczowe trzymanie si Niemiec, mio, ktra nie chce wiedzie o tym, e zostaa wzgardzona? Z pewnoci nie: nie byo w tym adnego patosu, byo to co zupenie naturalnego. Wiersz Baba naprawd mwi wszystko, co mgbym od siebie na ten temat powiedzie. (Ale czy on sam dzisiaj si jeszcze do niego przyznaje? Czy jeszcze yje? Znaem go, kiedy bylimy dwunasto-, trzynastoletnimi chopcami, potem nigdy go ju nie widziaem). Ale zagbiem si zbytnio w swj dziennik z 1942 roku i zanadto odszedem od notatnika filologa. Chocia jednak nie: to naley do tematu; zastanawiaem si bowiem wtedy, czy to tylko ja sam widziaem te sprawy w Niemczech w wietle faszywym lub niepenym; jeli tak byo, oznaczaoby to, e i swoim obecnym obserwacjom nie powinienem ufa, e jestem co najmniej w problematyce ydowskiej niekompetentny. Wspomniaem o tym przy zwykych cotygodniowych odwiedzinach u Markwalda. Markwald by czowiekiem pod siedemdziesitk, niemal cakowicie sparaliowanym, ale umysowo w peni ywym. Co par godzin, kiedy ble staway si zbyt dokuczliwe, jego dzielna ona robia mu zastrzyk morfiny. Cigno si to ju od lat i mogo si tak cign jeszcze lata. Markwald chcia ujrze swoich synw, ktrzy wyemigrowali, i pozna swoje wnuki. - Ale jeli mnie wezm do Theresienstadt, to si skocz, bo tam nie dostan morfiny. - Wzili go do Theresienstadt, bez jego wzka inwalidzkiego, i skoczy si tam, a jego ona razem z nim. W pewnym sensie stanowi on taki sam wyjtek wrd noszcych gwiazd, jak niewykwalifikowany robotnik i biuralista w fabryce: ju jego ojciec by wacicielem ziemskim w Niemczech rodkowych, a on sam po studiach agronomicznych przej ojcowski majtek i gospodarowa na nim do chwili, kiedy w czasie wojny wiatowej powierzono mu wysokie stanowisko w saskim ministerstwie rolnictwa. Niekiedy opowiada mi - to rwnie naley do dziau ydowskiego - o masowym wybijaniu wi, jakiego wedug uparcie powtarzanych zarzutw mieli si dopuszcza ydzi, aby wygodzi Niemcw, oraz o cakiem

analogicznych krokach podejmowanych przez nazistw pod zmienion nazw: to, co podczas pierwszej wojny wiatowej zwao si ydowskim mordem, teraz nazywao si niemieck sztuk przewidywania i suc interesom narodu gospodark planow. Nasze rozmowy nie toczyy si jednak wycznie wok spraw agrarnych: oboje Markwaldowie mieli bardzo ywe zainteresowania polityczne i literackie, byli ludmi oczytanymi, a wydarzenia ostatnich lat skieroway oczywicie ich uwag, tak samo jak moj, na problemy niemieckich ydw. Przy czym i oni nie ustrzegli si bynajmniej jzyka zwycizcw. Dali mi do przeczytania piknie wykonany obszerny rkopis, zawierajcy dzieje ich rodziny, osiadej w Niemczech - co byo udokumentowane - od kilku stuleci; sownik nazistowski by tam obficie stosowany, a cao stanowia przyczynek do hitlerowskiej Sippenkunde [wiedzy genealogicznej], nie pozbawiony sympatii dla pewnych autorytarnych zasad aktualnego ustroju pastwowego. Z Markwaldem rozmawiaem wic o syjonizmie. Chciaem wiedzie, czy przypisuje mu istotne znaczenie dla Niemiec; urzdnikom administracji atwiej jest przecie o statystyczn ocen zjawisk. Tak, oczywicie, on rwnie spotka si z tym austriackim ruchem; zauway te, e pod naciskiem antysemityzmu wzmaga si on u nas, poczynajc od koca wojny wiatowej; nigdy jednak nie przerodzi si w ruch o rzeczywistym znaczeniu w Rzeszy, zawsze bya to u nas tylko drobna mniejszo, niewielka klika, natomiast przewaajca liczba niemieckich ydw bya ju nierozerwalnie zwizana z niemieckoci. O anulowaniu dokonanej asymilacji nie moe by mowy; niemieckich ydw mona eksterminowa, ale nie mona ich odniemczy - nawet gdyby sami nad swoim odniemczeniem pracowali. Z kolei opowiedziaem, co mi mwi Seliksohn o wpywie Herzla na nazizm... - Herzl? Kto to by - albo kto to jest? - Pan te nic z jego rzeczy nie czyta? - W ogle to nazwisko sysz pierwszy raz w yciu. Rwnie dla pani Markwald bya to posta nie znana. Odnotowuj to jako okoliczno dla siebie agodzc. Musiao by w Niemczech wicej, znacznie wicej ludzi poza mn, dla ktrych jeszcze niedawno syjonizm by czym zupenie obcym. I niech mi nikt nie mwi, e tak kracowy rzecznik asymilacji, taki niearyjski chrzecijanin, taki ziemianin jest w tej sprawie kiepskim wiadkiem. Przeciwnie! Jest szczeglnie dobrym wiadkiem, zwaszcza jeli do, tego zajmowa wysokie stanowisko dajce szerokie horyzonty. Les extrmes se touchent: to zdanie jest prawdziwe rwnie w tym sensie, e strony kracowo sobie przeciwstawne zawsze najwicej o sobie wiedz. Kiedy w roku 1916 leaem w szpitalu wojskowym w Paderborn, arcybiskupie seminarium duchowne byo dla mnie znakomitym rdem zaopatrzenia we francusk literatur owieceniow... Ale Hitler spdzi przecie swoje lata nauki w Austrii i jak zawlk stamtd do jzyka kancelaryjnego Rzeszy sowo Verlautbarung [komunikat urzdowy], tak te musia tam przyswoi sobie formy jzykowe i mylowe Herzla - przejcie od jednych do drugich jest prawie nieuchwytne, zwaszcza u natur prymitywnych - o ile rzeczywicie byy one w nim obecne. Niedugo po tych rozmowach i rozwaaniach Seliksohn przynis mi dwa tomy Herzla, Pisma syjonistyczne i pierwszy tom dziennikw, oba wydane w latach 1920 i 1922 w wydawnictwie Jdischer Verlag w Berlinie. Ich lektura bya dla mnie wstrzsem, ktry graniczy z rozpacz. Moja pierwsza notatka na ten temat w dzienniku brzmi: Panie, strze mnie przed mymi przyjacimi! W tych dwch tomach mona przy

odpowiednim nastawieniu znale materia dowodowy na wiele z tego, co Hitler i Goebbels, i Rosenberg mwi przeciwko ydom, nie trzeba do tego nawet zbytniej zrcznoci w interpretacji i przekrcaniu. Potem uporzdkowaem sobie w kilku hasach i cytatach podobiestwa i rnice midzy Hitlerem a Herzlem. Dziki Bogu byy te midzy nimi rnice. Przede wszystkim: Herzl nigdzie nie snuje planw ucisku, a tym bardziej eksterminacji obcych narodw, nigdzie nie broni idei wybrastwa i roszczenia jednej rasy czy jednego narodu do panowania nad ca ludzkoci niszej kategorii - idei lecej u podstaw caego nazistowskiego koszmaru. da tylko rwnouprawnienia dla grupy ludzi ucinionych, bezpiecznej przestrzeni o skromnych wymiarach dla grupy ludzi maltretowanych i przeladowanych. Sowa untermenschlich [podludzki; od Untermenschen - podludzie] uywa tylko tam, gdzie mwi o nie licujcym z ludzk godnoci traktowaniu ydw galicyjskich. A nastpnie: nie jest ograniczony i uparty, nie jest umysowo i duchowo prostacki jak Hitler, nie jest fanatykiem. Chciaby nim by, ale dochodzi tylko do szczebla pfanatyka, i nie moe w sobie zdusi rozsdku, rozwagi i ludzkich uczu, i zawsze tylko przez krtkie chwile potrafi si czu posanym przez Boga mem opatrznociowym, i nieustannie drcz go wtpliwoci, e moe wcale nie jest drugim Mojeszem, lecz tylko obdarzonym fantazj felietonist. Jeden tylko punkt jest niezmienny w jego zamiarach i cakiem jednoznacznie rozwinity w jego planach: e nie emancypowanym, tworzcym nadal odrbny nard, prawdziwie ucinionym masom wschodnich ydw trzeba stworzy ojczyzn. Z chwil, kiedy przechodzi do zachodniej strony tego problemu, wika si w sprzecznociach, ktre daremnie usiuje usun. Definicja pojcia narodu zaczyna si chwia, nie mon jednoznacznie stwierdzi, czy gestorem spraw pastwowych jest dyktator, czy parlament; podzia na rasy nie podoba mu si, ale opowiada si za zakazem maestw mieszanych; jest rzewnie przywizany do niemieckiej formacji umysowej i niemieckiego jzyka, ktre - jak wszystko, co zachodnie - chce zabra ze sob do Palestyny, ale przecie nard ydw tworzy jednostajna masa mieszkacw wschodnich gett, itd., itd. Wszystkie te wahania ukazuj Herzla jako czowieka wprawdzie nie genialnego, ale o gorcym sercu i interesujcego. Z chwil wszake, gdy wspina si na piedesta przywdcy zesanego przez Boga i czuje si obowizany sprosta tej swojej misji, podobiestwo mylowe, moralne, jzykowe midzy mesjaszem ydw a mesjaszem Niemcw przybiera to groteskow, to znw przeraajc posta. Herzl rozwija narodowosocjalny sztandar z siedmioma gwiazdami symbolizujcymi siedmiogodzinny dzie pracy, druzgocze wszystko, co mu si opiera, niszczy, co mu staje na drodze, jest wodzem, ktry swoje zadanie otrzyma od losu i urzeczywistnia to, co niewiadomie drzemie w masach jego narodu, w masach, z ktrych on ma utworzy nard, a wdz musi mie twarde spojrzenie. Musi jednak rwnie mie zmys dla psychologii i dla potrzeb mas. Nie baczc na wasne wolnomylicielstwo i na prymat wiedzy, stworzy wic dla dziecicej wiary tumu sanktuaria, zrobi te uytek z wasnej aureoli. Przygldaem si i przysuchiwaem (notuje po udanym wiecu), jak powstaje moja legenda. Lud jest sentymentalny; masy nie widz jasno. Myl, e ju teraz nie maj o mnie jasnego wyobraenia. Dokoa mnie poczyna si unosi lekka mga, ktra moe przemieni si w chmur, a ja bd w niej kroczy. Propagand naley uprawia wszelkimi rodkami: o ile infantylne masy bierze si na ortodoksj i sanktuaria, to wobec krgw zasymilowanych i wyksztaconych mona propagowa syjonizm poprzez snobizm, prezentujc na przykad w tym celu w wiedeskim Stowarzyszeniu Kobiet ballady ydowskie Brriesa von Mnchhausena i ilustracje Mosze Liliena. (Jeli teraz przypomn, e Mnchhausen, ktry przez pierwsz wojn wiatow w wielu ydowskich stowarzyszeniach sam

recytowa swoje utwory o tematyce ydowskiej, by w Rzeszy hitlerowskiej czczony jako wielki niemiecki poeta, a jako zwolennik idei krwi i ziemi doskonale si rozumia z nazistami, bd ju tam, dokd musz doj; ale jest to wyprzedzenie tego, co dopiero ma by powiedziane). Zewntrzny przepych i natrtne symbole s rzecz dobr i niezbdn, naley przywizywa wag do mundurw, sztandarw i uroczystoci. Niewygodnych krytykw traktuje si jako wrogw pastwa. Opr wobec wanych przedsiwzi naley ama z bezwzgldn surowoci, podejrze i zniewag pod adresem inaczej mylcych nie trzeba si wyrzeka. Kiedy tak zwani rabini protestujcy z powanych przyczyn ideowych wystpuj przeciwko syjonizmowi politycznemu, wcigajcemu w swoj orbit Zachd, Herzl owiadcza: Za rok w Jerozolimie! W ostatnich dziesicioleciach narodowego upadku - ma na myli asymilacj - niektrzy rabini rozwodnili t pradawn formu tsknoty: wedug nich Jerozolima z tego hasa powinna si waciwie nazywa Londynem, Berlinem lub Chicago. Jeli tradycj ydowsk bdzie si interpretowa w ten sposb, to z ydostwa pozostanie oczywicie niewiele wicej poza roczn pensj, jak ci panowie pobieraj. Przynta i groba, odpowiednio dozowane, powinny ze sob wspdziaa: nikogo nie wolno do emigracji zmusza, ale ocigajcy si, maruderzy, i tu, i tam nie wyjd dobrze na swoim kunktatorstwie, bowiem nard w Palestynie bdzie swoich prawdziwych przyjaci szuka wrd tych, ktrzy walczyli i cierpieli za spraw wtedy, kiedy nie zbierao si za to zaszczytw, lecz obelgi. Wszystko to s oglne zwroty i figury retoryczne, wsplne obu wodzom. Poza tym wszake Herzl niejednokrotnie daje w rce Hitlera bardzo uyteczn bro. Pragnie zmusi Rotszyldw, aby caego swego majtku uyli na rzecz narodu ydowskiego, zamiast, jak dotd, bogaci si na armiach wszystkich mocarstw. A jak ten jednolity nard ydowski - cigle to samo: jestemy caoci, jestemy narodem! - jak on si ostoi i zapewni sobie znaczenie? Ot wczy si w pertraktacje pokojowe walczcych ze sob pastw europejskich jako potga finansowa. Bdzie to o tyle moliwe, e przecie nawet po zaoeniu pastwa ydowskiego pozostanie na europejskiej obczynie zapewne jeszcze wielu ydw x ktrzy bd mogli mie oparcie we wasnym pastwie, a zarazem suy mu z zewntrz. Jakie moliwoci interpretacyjne otwieraj si tu dla nazizmu! I cigle to osobiste powinowactwo, ta jzykowa harmonia obu wodzw. Wystarczy policzy, ile przyj, ile przemwie, ile spraw bahych okrela reim hitlerowski jako historyczne. I podobne, kiedy Herzl podczas spaceru rozwija przed redaktorem naczelnym Neue Freie Presse swoje myli, to jest to godzina historyczna, a kiedy odnosi najmniejszy bodaj sukces dyplomatyczny, od razu wchodzi na karty dziejw. I jest te taka chwila, w ktrej zwierza si kartom swego dziennika, e tutaj koczy si jego egzystencja prywatna, a zaczyna jego istnienie historyczne... Jake uderza ta stale powtarzajca si zgodno ich obu - mylowa i stylistyczna, psychologiczna, spekulatywna, polityczna; a ile sobie wzajemnie zawdziczali! Ze wszystkiego, na czym Herzl opiera jedno narodu, do ydw ma pene zastosowanie tylko jeden element: wsplny przeciwnik i przeladowca; to zapewne pod tym wzgldem ydzi wszystkich narodw stopili si w oczach Hitlera w jedno wiatowe ydostwo, to on sam, jego mania przeladowcza i niezwyka przebiego tej jego manii skonkretyzoway to, co poprzednio istniao tylko w wyobraeniu; Hitler zjedna syjonizmowi i pastwu ydowskiemu wicej zwolennikw ni sam Herzl. A z kolei Herzl: od kogo Hitler mgby si nauczy rzeczy dla swoich celw waniejszych i przydatniejszych? To, co zbywam tutaj wygodnym pytaniem retorycznym, wymagaoby dla dokadnej odpowiedzi wicej ni jednej pracy doktorskiej. Doktryna nazistowska niewtpliwie zawdzicza syjonizmowi

niejeden impuls i niejeden element wzbogacajcy, ale nie zawsze uda si atwo i z pewnoci stwierdzi, co Fhrer i co ten czy w spord wsptwrcw Trzeciej Rzeszy zapoyczyli wanie od syjonizmu. Trudno polega na tym, e obaj - Hitler i Herzl - czerpi w znacznej mierze z tego samego dziedzictwa. Wymieniem ju niemieckie rdo nazizmu: jest nim zacieniony, ograniczony, spaczony romantyzm. Jeli do tego dodam: romantyzm kiczowaty, to bdzie si w tym zawiera najcilejsze okrelenie duchowej i stylistycznej wsplnoty obu wodzw. Wzorcem, ktry Herzl wymienia wielokrotnie z wielk sympati, jest Wilhelm II. Wyrana wiadomo psychicznej genezy bohaterskiej pozy wilhelmiskiej - kalekie rami ukryte pod pompatyczn poz nie jest dla niego tajemnic - czyni cesarza tylko jeszcze bliszym jego sercu. Take nowy Mojesz ydw marzy o gwardii w srebrzystych kirysach. Hitler z kolei widzia w Wilhelmie czowieka, ktry doprowadzi nard do ruiny, ale sposb bycia herosa i upodobanie do kiczowatego romantyzmu mia z nim wsplne - a raczej ogromnie go pod tym wzgldem przewysza. Mwiem o Herzlu rwnie z pani tajnym radc Els, a ona oczywicie go znaa. Nie ywia jednak wobec niego adnych ywszych uczu - szczeglnej sympatii czy silnej niechci. By dla niej zbyt pospolity, zbyt mao uduchowiony. Biednym ydom ze Wschodu yczy dobrze i niewtpliwie ma wobec nich zasugi. - Ale nam, ydom niemieckim, nie ma nic do powiedzenia; zreszt w ruchu syjonistycznym cakowicie go ju wyprzedzili inni. Tamtejsze napicia polityczne niezbyt mnie interesuj; wobec umiarkowanie buruazyjnego Herzla s w opozycji obie partie, zarwno zdeklarowani nacjonalici, jak i komunici, i elementy prosowieckie. Dla mnie rzecz istotn jest przywdztwo duchowe syjonizmu, to za sprawuje dzisiaj bezsprzecznie Buber100 . Martina Bubera uwielbiam i gdybym nie bya tak fanatycznie - pardon! tak ogromnie - przywizana do Niemiec, staabym si jego absolutn wyznawczyni. To, co pan mwi o kiczowatym romantyzmie Herzla, jest zupenie suszne, natomiast Buber jest prawdziwym romantykiem, w peni czystym, w peni gbokim, powiedziaabym niemal: cakiem niemieckim romantykiem, a e optuje za oddzielnym pastwem ydowskim - po czci jest to niewtpliwie wina Hitlera, a po czci - mj Boe, on pochodzi z Wiednia, a waciwym Niemcem mona si przecie sta tylko u nas, w Rzeszy. To, co w Buberze jest najlepsze, a przy tym jednak czysto niemieckie, znajdzie pan u przyjaciela Bubera, Franza Rosenzweiga101 . Niech pan wemie te listy Rosenzweiga - pniej w cenny tom, ktry miaa w dwch egzemplarzach, nawet mi podarowaa, a ja nie mog go odaowa, bo tak niezwyky dawa wgld w histori umysow swych czasw - a tu jest par rzeczy Bubera... Uwaga w nawiasie dla uspokojenia swojego filologicznego sumienia: Moje liwiuszowe mowy s tylko bardzo umiarkowanie liwiuszowe: pochodz z dziennika, ktry rzeczywicie pisaem z dnia na dzie pod wieym wraeniem dziejcych si spraw i majc jeszcze w uszach dwik tego, co zasyszaem. Buber nie by mi cakiem obcy, wymieniano go wrd filozofw religii od dwudziestu, trzydziestu lat: z nazwiskiem mniej znanego i wczenie zmarego Rosenzweiga spotkaem si po raz pierwszy. Buber jest tak bardzo romantykiem i mistykiem, e istot ydostwa wywraca na nice. Cay proces rozwojowy wykazuje, e rdze tej istoty stanowi jak najcilejszy racjonalizm, absolutnie
100

Martin Buber (1878-1965) - wybitny ydowski teolog, filozof i dziaacz s poeczny; jego myl filozoficzna i teologiczna rozwijaa si gwnie pod wpywem r eligijnej tradycji judaistycznej - Biblii i chasydyzmu - mistyki, niemieckiej filozofii ycia i egzystencjalizmu. 101 Franz Rosenzweig (1886-1929) niemiecko-ydowski filozof religii i pedagog; w swojej myli reprezentowa nawrt do tradycji ydowskiej.

konsekwentne pozbawienie idei Boga jakichkolwiek cech zmysowych, i e Kabaa oraz pniejsze fale mistyki byy tylko przejawami reakcji na sta i decydujc tendencj. Dla Bubera natomiast rzecz istotn i twrcz jest ydowska mistyka, za ydowska ratio to tylko skostnienie i wynaturzenie. Buber jest religioznawc o szerokim krgu zainteresowa; czowiek Wschodu jako taki jest dla niego czowiekiem religijnym, ale spord wszystkich ludzi Wschodu najwyszy stopie religijnoci osignli ydzi. Poniewa za przez wieki cae yli w bardzo cisym kontakcie z Zachodem majcym inn, aktywn mentalno, przeto obecnie ich zadaniem jest stopienie najwikszych wartoci duchowych wschodniego i zachodniego wiata w jedn cao i porednictwo midzy tymi oboma wiatami. W tym miejscu wcza si romantyk, rwnie romantyczny filolog (a nie, jak w przypadku Herzla, polityk): apogeum swego rozwoju religijnego uzyskali ydzi w Palestynie, nie s wcale nomadami, w swoim pierwotnym charakterze s ludem rolniczym, wskazuj na to wszystkie obrazy biblijne, ich Bg by panem ziemi uprawnej, jego wita byy witami ziemi, a jego prawo prawem ziemi. I na jakiekolwiek wyyny powszechnego ducha wznosio si proroctwo... ich powszechny duch zawsze chcia przyobleka si w ciao z tej konkretnej ziemi kananejskiej.... W Europie dusza ydowska (ktra przesza przez wszystkie nieba i pieka Zachodu), a zwaszcza dusza ydw przystosowanych, poniosa uszczerbek; ale z chwil, gdy dotknie swej macie rzystej ziemi, znowu stanie si twrcza. Buber prezentuje tu myli i uczucia niemieckiego romantyzmu, a take wiat jzyka romantycznego, szczeglnie neoromantycznej poezji i filozofii, z jego oderwaniem od codziennoci i z jego namaszczon solennoci i skonnoci do tajemniczego mroku. U Franza Rosenzweiga rzecz ma si podobnie, jednake nie zanurza on si tak cakowicie w mistyk i nie rezygnuje te z cznoci przestrzennej z Niemcami. Ale chciabym jak szewc pilnowa swego kopyta, to znaczy swojej LTI. Istota ydostwa, racja bytu syjonizmu to nie mj temat. (Wierzcy yd mgby bardzo atwo doj do wniosku, e nasza druga, wspczesna diaspora, obejmujca rozleglejsze obszary wiata, jest w rwnym stopniu wynikiem woli Boej jak pierwsza; przy tym ani pierwsza, ani druga nie pochodzia od jakiego Boga ziemi, waciwa misja bowiem, jak ten Bg zleci swemu narodowi, polega wanie na tym, aby nie by on narodem, aby nie by zwizany adnymi granicami przestrzeni, ciaa, aby nie zapuszczajc w nie korzeni suy samej tylko idei. O tym i o sensie getta jako ogrodzenia dla duchowej odrbnoci, i o ogrodzeniu, ktre stao si zacinit ptl, i o wyamywaniu si gwnych mandatariuszy misji - wielki Spinoza mwi Buber w oczywistej niezgodnoci ze swoj doktryn - i o wyamywaniu si i wyrzucaniu z nowych granic narodowych - miy Boe, ile nadebatowalimy si nad tym! I jak przeraajco niewielu z tych, ktrych ta liczba mnoga obejmuje, dzisiaj jeszcze yje!) Pozostaj wic przy swoim kopycie. Ten sam styl, ktry jest charakterystyczny dla Bubera, te same sowa, ktre maj u niego szczeglnie uroczysty dwik - jake czsto spotykaem to wszystko po stronie nazistowskiej, u Rosenberga i u rnych pomniejszych propagandzistw, w ksikach i artykuach prasowych. Od czasu do czasu pozowali oni chtnie na filozofw, od czasu do czasu chtnie zwracali si wycznie do ludzi wyksztaconych; masom to imponowao. Powinowactwo stylu midzy Rosenbergiem a Buberem, powinowactwo w niejednej ocenie wyszo rolnictwa i mistyki nad koczowniczym trybem ycia i racjonalizmem to take ulubiona idea Rosenberga - czy nie jest jeszcze bardziej zdumiewajce ni powinowactwo midzy Hitlerem a Herzlem? Wyjanienie tego zjawiska jest wszake w obu przypadkach identyczne: okres ten pozostaje

pod znakiem romantyzmu, nie tylko romantyzmu kiczowatego, ale take autentycznego, i z tego wanie rda czerpi obie strony: niewinni i truciciele, ofiary i kaci.

XXX Przeklestwo superlatywu


Jeden raz w swoim yciu, przed okoo czterdziestu laty, opublikowaem co w amerykaskim pimie. Niemieckojzyczna New-Yorker Staatszeitung z okazji 70. rocznicy urodzin Adolfa Wilbrandta umiecia artyku napisany przeze mnie jako jego biografa. Od momentu, kiedy zobaczyem egzemplarz okazowy, pozosta on mi na zawsze w oczach jako obraz prasy amerykaskiej w jej caoci. Przypuszczalnie, a nawet na pewno, jest to obraz nieprawdziwy, jako e wszelkie uoglnienie kamie, pomimo wszake tej refleksji pojawia si on we mnie niezmiennie z cakowit wyrazistoci, ilekro jakie choby bardzo odlege skojarzenie mylowe przypomni mi amerykaskie dziennikarstwo. Ot przez sam rodek mojego artykuu o Wilbrandcie biega od gry do dou falist lini, przepoawiajc poszczeglne wiersze, reklama jakiego rodka przeczyszczajcego, zaczynajca si od sw: Czowiek ma jelita o dugoci trzydziestu stp. Byo to w sierpniu 1907 roku. Jelita te nie przypomniay mi si nigdy tak intensywnie jak latem 1937. W zwizku z norymberskim zjazdem partii gazety doniosy e sup utworzony przez dzienny nakad caej niemieckiej prasy miaby 20 kilometrw wysokoci, a wic sigaby do stratosfery - gdy tymczasem zagranica rozgasza kamstwa o upadku prasy niemieckiej; w tym samym mniej wicej czasie podano przy wizycie Mussoliniego w Berlinie, e do dekoracji ulic zuyto 40 000 metrw ptna flagowego. Pomieszanie iloci z jakoci, amerykanizm najordynarniejszego gatunku - zanotowaem sobie wwczas; a e dziennikarze Trzeciej Rzeszy byli pojtnymi uczniami Amerykanw, wynikao te przecie z coraz obfitszego stosowania coraz tustszych nagwkw i z coraz czstszego opuszczania rodzajnika przed rzeczownikami, ktre miay by wyeksponowane - Vlkischer Beobachter baut grtes Verlagshaus der Welt [Vlkischer Beobachter buduje najwikszy na wiecie dom wydawniczy] - co skupia w sobie wojskow, sportow i handlow tendencj do sprystej zwizoci. Ale czy liczbowe rozpasanie Amerykanw i nazistw byo rzeczywicie tego samego charakteru? Ju wtedy nasuway mi si w tym wzgldzie wtpliwoci. Czy w tych trzydziestu stopach jelit nie tkwia szczypta humoru, czy w przesadnych cyfrach amerykaskiej reklamy nie wyczuwao si zawsze pewnej uczciwej prostoty? Czy to nie byo zawsze tak, jakby dajcy reklamowe ogoszenie mwi: Ta przesada bawi zarwno mnie, jak i ciebie, drogi czytelniku, obaj wiemy, co oznacza - a wic to wcale nie jest z mojej strony kamstwo, przecie z tego, co mwi, ty i tak sam odejmiesz tyle ile trzeba, i moje zachwalanie nie wprowadzi ci w bd, a tylko dziki jego superlatywowej formie utrwali ci si mocniej i przyjemniej w pamici to, czego ono dotyczy! W jaki czas pniej natrafiem na tom wspomnie amerykaskiego dziennikarza Webba Millera Nie miaem spokoju, wydany po niemiecku u Rowohlta w 1938 roku. Upojenie cyframi byo tu najwyraniej cakiem uczciwe; osiganie rekordw naleao do specyfiki zawodu: liczbowe

udokumentowanie najszybszego przekazu najdokadniejszych wiadomoci byo bardziej cenione ni jaka gboka refleksja. Miller wspomina ze szczegln dum, e o rozpoczciu wojny abisyskiej donis z najdrobniejszymi szczegami (3 padziernika 1935, godz. 4.44, 4.55, 5.00) na czterdzieci cztery minuty przed wszystkimi innymi korespondentami, a jego bardzo zwiza relacja z lotu nad Bakanami osiga punkt szczytowy w zdaniu: Biae masy (cikich chmur) przemykay obok nas z szybkoci stu mil na godzin. Najgorsze, co mona byo zarzuci amerykaskiemu kultowi liczb, to naiwna chepliwo i przekonanie o wasnej wartoci. Przypominam jeszcze raz o temacie sonia, postawionym w skali midzynarodowej. Jak zastrzeliem swojego tysicznego sonia - opowiada Amerykanin. Niemiec w tym dowcipie ze swymi kartagiskimi soniami bojowymi naley jeszcze do narodu filozofw, poetw i oderwanych od ycia uczonych z epoki odlegej o ptora wieku. Niemiec z Trzeciej Rzeszy, ktremu by dano ten sam temat, pooyby trupem niewyobraaln liczb najwikszych soni wiata przy uyciu najlepszej w wiecie broni. Sposb posugiwania si liczbami przez LTI jest moe przejty ze zwyczajw amerykaskich, ale rni si od nich nie tylko wiksz jeszcze przesad superlatywizmu, lecz take swoj wiadom z wol, zawsze bowiem zmierza bez skrupuw do oszukania i odurzenia suchacza czy czytelnika. W komunikatach Wehrmachtu roi si od niemoliwych do sprawdzenia liczb upw i jecw, armaty, samoloty, czogi id w tysice i dziesitki tysicy, jecy w setki tysicy, a na kocu miesica ukazuj si niezwykle dugie zestawienia jeszcze bardziej fantastycznych li czb; kiedy za jest mowa o zabitych po stronie nieprzyjaciela, wwczas w ogle nie podaje si okrelonych liczb, a w ich miejsce wchodz sowa wyraajce bezradno wyobrani: niewyobraalny i niezliczony. W pierwszej wojnie wiatowej przedmiotem ambicji komunikatw wojennych bya sucha ciso. Synna staa si kokieteryjna skromno zdania z pierwszych dni wojny: Wyznaczona linia zostaa osignita. Wprawdzie przy takim suchym stylu nie potrafiono pozosta, ale jednak jawi on si zawsze jako co w rodzaju idealnego wzorca, ktrego oddziaywanie nigdy cakowicie nie ustaje. Natomiast komunikaty Trzeciej Rzeszy wprowadzaj od razu superlatywy, a nastpnie, im sytuacja staje si krytyczniejsza, tym bardziej wpadaj w ton dosownie tak nieumiarkowany, e najistotniejsz cech jzyka wojskowego, jego zdyscyplinowan ciso, obracaj w co dokadnie przeciwnego, w element fantastyczny, bajkowy. Bajkowo liczb dotyczcych upw wzmaga si jeszcze przez to, e o wasnych stratach prawie si nie mwi; podobnie zreszt na filmowych obrazach przedstawiajcych bitwy pitrz si tylko trupy nieprzyjaci. Znaczne przenikanie jzyka wojskowego i wojennego do sfery cywilnej mona byo obserwowa ju podczas pierwszej wojny wiatowej i w okresie nastpujcym po niej; znami charakterystyczne drugiej wojny wiatowej polega na tym, e to jzyk partii, e to waciwa LTI wdziera si do jzyka wojskowego i oddziauje na rozkadowo. w cakowity rozkad, wyraajcy si zniesieniem bariery liczbowej, wprowadzeniem sw niewyobraalny i niezliczony, dokonywa si stopniowo: pocztkowo mogli sobie na te skrajne okrelenia pozwoli tylko sprawozdawcy i komentatorzy, potem pozwala sobie na nie Fhrer w ferworze swoich przemwie i odezw, a dopiero na samym kocu poczy je stosowa oficjalne komunikaty Wehrmachtu. Zdumiewa przy tym bezwstydny cynizm kamstw, ujawniajcy si w liczbach; do fundamentu doktryny nazistowskiej naley przekonanie o bezmylnoci mas i moliwoci ich absolutnego ogupienia. We wrzeniu 1941 komunikat wojenny donis, e w Kijowie zamknito w kotle 200 000

onierzy; w niewiele dni pniej z tego kota wyprowadzono 600 000 jecw - przypuszczalnie zaliczono tym razem do onierzy ca ludno cywiln. Dawniej pokpiwano sobie chtnie w Niemczech ze wschodnioazjatyckiej skonnoci do przesady w liczbach; w ostatnich latach wojny trzeba si byo zdumiewa nad tym, jak komunikaty japoskie i niemieckie przecigay si wzajemnie w najbardziej absurdalnej przesadzie; czowiek zadawa sobie pytanie, kto tu od kogo si uczy: Goebbels od Japoczyka, czy odwrotnie. Brak umiaru w liczbach wystpuje nie tylko we waciwych komunikatach wojennych: wiosn 1943 roku wszystkie gazety pisay, e cienkich ksieczek z tak zwanych wyda dla poczty polowej, ktre wysyano onierzom, poszo ju na front 46 milionw. Czasami imponuj te mniejsze liczby. W listopadzie 1941 Ribbentrop owiadcza, e moemy prowadzi wojn jeszcze przez trzydzieci lat; 26 kwietnia 1942 Hitler mwi w Reichstagu, e Napoleon prowadzi w Rosji walk przy 25 stopniach mrozu, natomiast on, naczelny wdz Hitler, prowadzi j przy 45, a kiedy nawet przy 52 stopniach. W tym przecigniciu wielkiego wzoru - by to okres, w ktrym Hitler dawa si jeszcze chtnie gloryfikowa jako strateg i porwnywa z Napoleonem - skonny jestem widzie obok nie zamierzonego komizmu szczeglnie bliskie podobiestwo do amerykaskiego upodobania w biciu rekordw. Tout se tient, mwi Francuzi, wszystko si zazbia. Wyraeniem bezporednio amerykaskiego pochodzenia, wzitym z tytuu szeroko rozpowszechnionej w niemieckim przekadzie powieci Uptona Sinclaira, jest sowo stuprocentowy102; przez caych dwanacie lat byo ono powszechnie uywane, a czsto syszaem twr pochodny od niego: Niech si pan strzee tego faceta, on jest stupidziesicioprocentowy! I wanie ten najbardziej niewtpliwy amerykanizm trzeba postawi tu obok kluczowego sowa nazizmu, wyraajcego jego podstawowy postulat - obok sowa totalny. Rwnie totalny jest wyrazem najwyszej wartoci liczbowej, w swoim realnym zasigu rwnie brzemiennym w tre jak pody romantycznej wybujaoci: niezliczony i niewyobraalny. Straszliwe dla Niemiec skutki programowo zapowiedzianej przez stron niemieck wojny totalnej pozostan w pamici wszystkich. Ale pierwiastek totalizmu spotyka si w LTI rwnie wszdzie poza sfer wojny: np. artyku w Reichu wychwala sytuacj totalnego wychowania w pewnej cile nazistowskiej szkole dla dziewczt; w jakiej wystawie sklepowej widziaem warcaby nazwane gr totaln. Tout se tient Superlatywy liczbowe, ktre z jednej strony wi si z zasad totalizmu, wkraczaj rwnie w dziedzin religii; ambicja, aby sta si wiar, religi germask, ktra zastpi semickie i pozbawione pierwiastka heroicznego chrzecijastwo, naley przecie tak samo do podstawowych cech nazizmu. Czsto uywane jest sowo wieczny, bdce w kategoriach religijnych zniesieniem granic czasowych - wieczna warta, wieczne trwanie instytucji nazistowskich - a Tysicletnia Rzesza nazwa o jeszcze zdecydowanie bardziej kocielno-religijnym zabarwieniu ni Trzecia Rzesza, staje si jzykowym stereotypem. Oczywicie dwiczna liczba 1000 jest uywana chtnie take poza dziedzin religii: wiece propagandowe, ktre maj dodawa ducha w roku 1941, kiedy nadzieja na rozstrzygnicie w formie wojny byskawicznej zawioda, zapowiada si jako tysic wiecw. Stopie najwyszy w zakresie liczb mona jednak osign rwnie od innej strony: sowo einmalig [dos.: jednorazowy; przen.: niepowtarzalny, nadzwyczajny] ma tak samo charakter superlatywu jak
102

Tytu tej powieci brzmi w oryginale: 100%.

sowo tysic. Jako synonim sowa auerordentlich [nadzwyczajny], pozbawione swego waciwego znaczenia liczbowego, jest ono jeszcze pod koniec pierwszej wojny wiatowej estetyzujcym modnym wyraeniem neoromantycznej filozofii i literatury; uywaj go ludzie przywizujcy du wag do ekskluzywnej elegancji i nowatorstwa swego stylu, jak Stefan Zweig czy Rathenau. LTI, a ze szczeglnym upodobaniem sam Fhrer, posuguje si nim tak czsto i niekiedy tak nieostronie, e w sposb komiczny przywodzi suchaczowi na myl jego warto liczbow. Kiedy po kampanii w Polsce mianowanych zostaje w nagrod za jednorazowe bohaterskie czyny [einmalige Heldentaten] tuzin feldmarszakw, to mona sobie zada pytanie, czy kady z nich wykaza swoje umiejtnoci w jednej tylko bitwie, i powiedzie, e dwanacie jednorazowych czynw i dwunastu jednorazowych marszakw daje tuzin. (Po czym dewaluacja feldmarszaka, najwyszego dotd tytuu, pociga za sob ustanowienie jeszcze wyszego: marszaek Rzeszy). Ale wszystkie superlatywy liczbowe stanowi jedn tylko, bogato reprezentowan, grup specjaln superlatyww w ogle. T form jzykow mona bowiem uzna za najczciej stosowan w LTI, co jest skdind zrozumiae, jako e superlatyw jest najbardziej naturalnym rodkiem oddziaywania mwcy i agitatora, jest po prostu form reklamy. Dlatego te NSDAP drog zarzdzenia zastrzega go wycznie dla siebie, z wykluczeniem caej konkurencji. W padzierniku 1942 roku opowiada mi nas z wczesny ssiad z pokoju obok, Eger, dawny waciciel jednego z najwytworniejszych drezdeskich sklepw z konfekcj, podwczas robotnik fabryczny, wkrtce potem zastrzelony przy prbie ucieczki, e oklnikiem zakazano uywania w anonsach handlowych superlatywu. - Jeli pan np. pisa: Obsuguj siy fachowe o najwyszych kwalifikacjach, to teraz musia pan z tego zrobi o wysokich kwalifikacjach, albo najwyej o bardzo wysokich kwalifikacjach. Obok stopnia najwyszego liczb i sw liczbopodobnych mona wyrni trzy rodzaje uycia superlatywu, przy czym wszystkie trzy s stosowane w jednakowym nadmiarze. S to: normalne formy stopnia najwyszego przymiotnikw, wyraenia, w ktrych warto superlatywu jest zawarta albo mona j do nich doczy, oraz konstrukcje zdaniowe cakowicie przepojone treci superlatywn. Normalnym superlatywom mona doda szczeglnego powabu przez ich nagromadzenie. Nazyfikujc powyej dowcip o soniu, miaem w uszach zdanie, jakim wdz naczelny Brauchitsch okrasi swego czasu rozkaz do armii: najlepszemu onierzowi wiata, powiedzia, najlepszego na wiecie uzbrojenia dostarczaj najlepsi na wiecie robotnicy. Obok normalnej formy stopnia najwyszego wystpuje tu wypenione superlatywnym znaczeniem sowo, ktrym LTI posugiwaa si obficie dzie w dzie. Dworscy poeci, sawic Krla-Soce przy szczeglnie uroczystych okazjach w siedemnastowiecznym perukowym stylu, mwili, e patrzy na niego lUnivers, wszechwiat. Przy kadej mowie, przy kadej wypowiedzi Hitlera, przez caych dwanacie lat, bo umilk dopiero pod sam koniec - zawsze - pojawia si jako obowizkowy stereotyp nagwek: wiat sucha, co mwi Fhrer. Ilekro wygrana zostaje jaka wielka bitwa, jest to najwiksza bitwa w historii wiata. Zreszt sama bitwa z rzadka tylko wystarcza, przewanie s to bitwy wyniszczajce [Vernichtungsschlacht]. (Znowu to cynicznie pewne siebie liczenie na krtk pami mas: ile razy ten sam nieprzyjaciel, ju ogoszony za zniszczonego, zostaje ponownie zniszczony!) wiat spenia wszdzie rol superlatywnego dopenienia: sprzymierzona Japonia awansuje z mocarstwa do tytuu mocarstwa wiatowego. ydzi i bolszewicy s wiatowymi wrogami, spotkania

midzy Fhrerem a Duce, s wydarzeniami na skal historii wiata. Podobny superlatywizm, jak w sowie wiat zawiera si rwnie w sowie Raum [przestrze, obszar, rejon]. To prawda, e i podczas pierwszej wojny wiatowej nie mwiono ju: bitwa pod Kniggratz albo pod Sedanem, lecz: bitwa w rejonie..., co si po prostu wie z rozlegoci przestrzenn dziaa bojowych; win za czste wystpowanie tego sowa ponosi te niewtpliwie przychylna imperializmowi nauka geopolityki. Ale ju w samym wyobraeniu przestrzeni jest co nieograniczonego, co dziaa pocigajco. Komisarz Rzeszy w swoim sprawozdaniu za rok 1942 twierdzi, e obszary ukraiskie nigdy w ostatnim tysicleciu nie byy administrowane tak sprawiedliwie, z takim rozmachem [grozgig] i tak nowoczenie, jak pod wielkoniemiecko-narodowosocjalistycznym kierownictwem. Obszary ukraiskie przystaj do tysiclecia lepiej ni sama tylko Ukraina. Sowa grozgig i grodeutsch [wielkoniemiecki] byy ju zbyt stare i zuyte, aby mogy jeszcze jako szczeglnie wzmacnia napuszono zdania. Ale na glebie samej LTI sowo wielki wybujao tak silnie - wielka manifestacja, wielka ofensywa, dzie wielkiej walki itd. - e jeszcze za czasw nazistowskich protestowa przeciw temu dobry narodowy socjalista Brries von Mnchhausen. Tak samo naadowane superlatywn treci i tak samo czsto uywane, jak wiat i obszar, jest sowo historyczny. Historyczne jest to, co trwale yje w pamici jakiego narodu czy ludzkoci, wywiera bowiem bezporedni i trway wpyw na cay ten nard albo na ca ludzko. Tak wic epitetem historyczny obdarza LTI wszystkie, choby najbardziej oczywiste czyny nazistowskiego kierownictwa cywilnego i generalicji, za dla mw i dekretw Hitlera ma w pogotowiu ekstrasuperlatyw przymiotnik welthistorisch [majcy wszechwiatow donioso historyczn]. Dla przepojenia atmosfer superlatywn caych konstrukcji zdaniowych przydatny jest kady rodzaj chepliwoci. Oto sysz w fabryce kilka zda z transmitowanej przez radio imprezy w berliskim Paacu Sportu. Lato 1943, przemawiaj Speer i Goebbels. Audycja zaczyna si od sw: Wielka manifestacja jest transmitowana przez radiostacje Reichssender i Deutschlandsender, transmisj odbieraj take radiostacje Protektoratu, Holandii, Francji, Grecji, Serbii..., pastw sprzymierzonych Woch, Wgier, Rumunii... i tak dalej, jeszcze przez dusz chwil. Na pewno osigano w ten sposb silniejsze dziaanie na wyobrani audytorium ni przy pomocy nagwka w gazecie: Sucha cay wiat, dawano tu bowiem przegld znazyfikowanego atlasu wiata. Po przedstawieniu przez Speera astronomicznych liczb prezentujcych wasn sytuacj w zakresie zbroje, Goebbels z kolei uwypukli jeszcze bardziej niemieckie osignicia, przeciwstawiajc ciso niemieckiej statystyki ydowskiej akrobatyce liczb uprawianej przez nieprzyjaciela. Wyliczanie i spotwarzanie: nie ma chyba takiej mowy Fhrera, ktra nie zawieraaby a do przesytu tych dwch elementw, wyliczania wasnych sukcesw i urgliwego lenia przeciwnika. Ze rodkw stylistycznych, ktrymi Hitler posuguje si w sposb prymitywny, Goebbels czyni narzdzie wyrafinowanej retoryki. Wyjtkow groz przejmujce apogeum tego superlatywizmu osiga on w dniu 7 maja 1944 r. Angielsko-amerykaskie ldowanie na przedpolu Wau Atlantyckiego ma nastpi lada dzie i oto w Reichu czytamy: Nard niemiecki martwi si raczej o to, e inwazja nie nastpi, ni e nastpi... Jeli nieprzyjaciel, powodowany bezgraniczn lekkomylnoci, rzeczywicie zamierza rozpocz przedsiwzicie, od ktrego wszystko zaley, to mona mu powinszowa! Czy jest to wyjtkow groz przejmujce apogeum dopiero przy spojrzeniu ex post, czy ju wtedy uwany czytelnik pod mask absolutnej pewnoci zwycistwa nie wyczuwa kiekujcego zwtpienia? Czy nie ujawnia si tu a nazbyt wyranie przeklestwo superlatywu?

To przeklestwo ciy na nim nieubaganie we wszystkich jzykach. Wszdzie bowiem staa przesada prowadzi nieuchronnie do coraz wikszego wzmagania przesady, za koniecznym skutkiem tego jest zobojtnienie i sceptycyzm, a wreszcie niewiara. Jest tak niewtpliwie wszdzie, ale pewne jzyki atwiej jednak znosz superlatyw ni inne, w krajach romaskich, na Bakanach, na Dalekim Wschodzie, take chyba w Ameryce Pnocnej - wszdzie tam dopuszczalna jest obfitsza dawka superlatywu ni u nas, wszdzie tam odczuwa si czsto tylko jako przyjemny lekki wzrost temperatury to, co u nas jest ju gorczk. Moe to wanie stanowi przyczyn, albo dodatkow przyczyn tego, i superlatyw wystpuje w LTI z tak niezwyk gwatownoci; zarazy najgwatowniej szalej podobno zawsze tam, gdzie pojawiaj si po raz pierwszy. Mona by tu powiedzie, e Niemcy, przebyy ju raz t chorob jzyka: w siedemnastym wieku, pod wpywem wosko-hiszpaskim. Jednake wczesny guz by nowotworem dobrotliwym, zupenie pozbawionym jadu umylnego zwodzenia narodu. Zoliwy superlatyw LTI jest dla Niemiec zjawiskiem wystpujcym po raz pierwszy i dlatego dziaa od samego pocztku niszczco. Jest te nieodczn cech jego natury, e nieustannie musi on przeciga sam siebie - a do utraty sensu, a do utraty skutecznoci, co wicej: a do wzbudzenia przekona przeciwnych swoim zamiarom. Jake czsto notowaem w swoim dzienniku, e to czy owo zdanie Goebbelsa jest zbyt ordynarnym kamstwem, e ten czowiek wcale nie jest geniuszem, propagandy; jake czsto zapisywaem jako gos ludu, z ktrego naley czerpa nadziej, dowcipy na temat gby i czoa Goebbelsa, wyzwiska sprowokowane bezwstydem jego kamstw. Ale co takiego jak vox populi nie istnieje; istniej tylko voces populi, ktry za z tych rnorodnych gosw jest prawdziwy, to znaczy, ktry z nich okrela bieg wydarze, mona stwierdzi, zawsze dopiero ex post I nawet tego nie da si powiedzie z cakowit pewnoci, czy wszyscy, ktrzy si wymiewali ze zbyt grubymi nimi szytych kamstw Goebbelsa albo ktrzy im zorzeczyli, rzeczywicie pozostali na nie odporni. Jake czsto w okresie swojego lektorowania w Neapolu syszaem, jak o tej czy owej gazecie mwiono: pagato, zapacili jej, kamie dla swojego zleceniodawcy, a nastpnego dnia ci sami, ktrzy krzyczeli o zapacie, wierzyli wicie jakiej jawnie kamliwej informacji z tej samej gazety. Dlatego, e bya wydrukowana tust czcionk, i dlatego, e inni ludzie te jej wierzyli. W roku 1914 powtarzaem sobie za kadym razem ze spokojn pewnoci, e jest to zgodne z naiwnoci i temperamentem neapolitaczyka, przecie ju u Montesquieu mona przeczyta, e w Neapolu ludzie s w wikszym stopniu gminem ni gdzie indziej, plus peuple qufailleurs. Od roku 1933 wiem niezbicie, co ju od dawna przeczuwaem i czego nie chciaem przyzna, e wszdzie jest atwo wyhodowa taki plus peuple qu'ailleurs; i wiem te, e w kadym czowieku wyksztaconym tkwi co z gminu, e caa moja wiedza o sztuce okamywania, e cae moje napicie krytycznej uwagi nic mi w danym momencie nie pomoe: kiedy bowiem ulegn drukowanemu kamstwu, skoro osaczy mnie ono ze wszystkich stron, skoro tych, co maj jeszcze wtpliwoci, bdzie wok mnie bardzo niewielu, coraz mniej, a wreszcie nie bdzie ju nikogo. Nie, z tym przeklestwem superlatywu to wcale nie taka prosta sprawa, jak by si to, logicznie biorc, wydawao, Zapewne, przechwaki i kamstwa maj krtkie nogi, zostaj, rozpoznane jako przechwaki i kamstwa, i propaganda Goebbelsa dla niejednego staa si w kocu bezskutecznym gupstwem. Ale rwnie pewne jest, e rozpoznana jako przechwaki i kamstwo propaganda dziaa jednak, jeli tylko ten, kto j uprawia, ma tyle czelnoci, e nie daje si zbi z tropu; przeklestwo superlatywu nie

zawsze jest samozniszczeniem, lecz a nadto czsto bywa zniszczeniem przeciwstawiajcego mu si intelektu; i moe jednak Goebbels by bardziej utalentowany, ni mu to chciaem przyzna, a bezskuteczne gupstwo nie byo ani tak cakiem gupie, ani tak cakiem bezskuteczne. Dziennik, 18 grudnia 1944 r. W poudnie nadano komunikat specjalny, pierwszy od lat! Cakowicie w stylu okresu ofensyw i bitew wyniszczajcych: ... przeszy niespodziewanie do wielkiego natarcia z Wau Zachodniego... po krtkim, ale gwatownym przygotowaniu artyleryjskim... pierwsze amerykaskie pozycje wzito szturmem...103 . Zupenie wykluczone, aby kryo si za tym co wicej ni rozpaczliwy bluff. Zakoczenie Don Carlosa: Niech to bdzie moim ostatnim oszustwem. - Jest twoim ostatnim. 20 grudnia. A jednak Goebbels ju od tygodni mwi o wzmoonym niemieckim oporze, prasa aliancka nazywa to podobno niemieckim cudem. I rzeczywicie jest w tym co z cudu, a wojna moe trwa jeszcze lata...

XXXI Przestawi si z ruchu...


19 grudnia 1941 roku Fhrer, a zarazem obecny wdz naczelny, kieruje do wojsk frontu wschodniego odezw, ktrej najwaniejsze zdania brzmi nastpujco: Armie na Wschodzie po swych wiekopomnych i nie majcych sobie rwnych w historii wiata zwycistwach nad najgroniejszym nieprzyjacielem wszechczasw musz teraz, wskutek nagego nadejcia zimy, przestawi si z ruchu na front pozycyjny [Stellungsfront]... onierze! Wiecie, e moje serce naley cakowicie do Was, e mj rozum i moja wola znaj jeden tylko cel: zniszczenie wroga, to znaczy zwyciskie zakoczenie tej wojny... Bg nie odmwi zwycistwa swoim najdzielniejszym onierzom!. Odezwa ta stanowi decydujc cezur nie tylko w historii drugiej wojny wiatowej, lecz take w historii LTI, a jako cezura jzykowa wbija si podwjnym ostrzem w nabrzmia tkank przechwaek, wybujaych tutaj do granic cyrkowej bazenady. Roi si w niej od triumfalnych superlatyww - ale czas teraniejszy zamieni si ju w przyszy. Od pocztku wojny mona byo widzie wszdzie plakat przedstawiajcy mnstwo sztandarw, a na nim tchncy pewnoci napis: Przy naszych sztandarach zwycistwo!. Dotychczas zapewniano nieustannie aliantw, e s ju ostatecznie pokonani, ze szczeglnym za naciskiem tumaczono Rosjanom, e po poniesionych klskach ani mog marzy o przejciu do ofensywy. I oto teraz absolutne zwycistwo odsuwa si w nieokrelon dal, trzeba dopiero prosi o nie Pana Boga. Od tej chwili zaczyna robi karier sowo pene tsknoty i uudy: Endsieg [zwycistwo ostateczne; tutaj: zwycistwo, ktre jednak w kocu nadejdzie], a wkrtce potem pojawia si formua, ktrej czepiali si w pierwszej wojnie wiatowej Francuzi: on les aura. Przekada si to jako: zwycistwo bdzie

103

Mowa o ostatniej niemieckiej rozpaczliwej prbie przeciwuderzenia - rozpocztej 16 grudnia 1944 r. kontrofensywie w Ardenach, ktra po chwilowych powodzeniach zaamaa si wskutek przygniatajcej przewagi aliantw.

nasze, i wypisuje na plakacie i znaczku, na ktrym orze - godo Rzeszy - usiuje pokona wraego wa. Ale cezura wyraa si nie tylko zmian gramatycznej formy czasu. adne wielkie sowa nie mog przesoni faktu, e ofensywa zamienia si teraz w defensyw, e szuka si pozycji, na ktrych mona by si byo utrzyma. Ruch krzepnie we front pozycyjny: w LTI oznacza to nieporwnanie wicej ni w jakimkolwiek innym jzyku. Przecie w tylu ksikach i artykuach, w tylu sytuacjach i kontekstach tumaczono, e wojna pozycyjna to bd sztuki, sabo, wrcz grzech, w ktry armia Trzeciej Rzeszy nigdy nie popadnie, nigdy nie moe popa, bowiem ruch jest rdzeniem, sam istot, yciem narodowego socjalizmu, ktremu od chwili jego zrywu [Aufbruch] - wite, od romantyzmu zapoyczone sowo LTI! - nie wolno zakrzepn w spokoju. Narodowy socjalizm nie chce by sceptyczny, rozwanie liberalny, nie chce przejawia saboci woli jak poprzednia epoka; nie chce ulega wpywowi rzeczy, lecz pragnie sam na nie wpywa; chce dziaa i nie wypuszcza z rk prawa dziaania (znowu ulubiona formua, pochodzca od Clausewitza i cytowana w czasie wojny do znudzenia i do absolutnej miesznoci). Mwic stylem wzniosym i uczonym: chce by dynamiczny. Futuryzm Marinettiego mia istotny wpyw na woskich faszystw, a poprzez nich na narodowych socjalistw, za niemiecki ekspresjonista Johst, jakkolwiek wikszo jego pierwotnych przyjaci literackich skoni si ku komunizmowi, osignie fotel prezesa nazistowskiej Akademii Literatury. Cige denie, gorczkowy ruch ku jakiemu celowi jest nakazem obowizku, elementarnym i powszechnym. Ruch tak bardzo naley do istoty nazizmu, e nazywa sam siebie po prostu ruchem [ die Bewegung], a swoje miasto rodzinne Monachium stolic ruchu, i e on, ktry na okrelenie wszystkiego, co jest dla niego wane, szuka sw dwicznych, o duej sile wyrazu, sowo ruch pozostawia w caej jego prostocie. Cay zasb jzykowy nazizmu jest opanowany przez wol ruchu, dziaania. Mona by rzec, e jego pierwszym i ostatnim sowem jest szturm: wszystko zaczyna si od powstania SA - oddziaw szturmowych, a koczy na volksszturmie104, ktry przypomina landszturm z 1813 roku, ale zgodnie ze swoim dosownym znaczeniem jest bliszy narodowi. SS ma swj Reitersturm, armia swoje oddziay szturmowe i dziaa szturmowe, organ wojujcego antysemityzmu przybiera tytu Der Strmer [atakujcy, szturmujcy]. Pierwszymi bohaterskimi czynami SA s nage akcje [schlagartige Aktionen], a pismo Goebbelsa nazywa si Der Angriff [Atak]. Wojna musi by wojn byskawiczn, oglna LTI czerpie z zasobw sownictwa specjalnego wszystkich dyscyplin sportu. Wola dziaania tworzy nowe czasowniki. Trzeba si pozby ydw, czyli odydzi, trzeba handel odda cakowicie w rce aryjskie, czyli aryzowa, trzeba krwi przodkw przywraca jej pierwotn czysto, czyli nordyzowa j. Zapewne odgrywa te tutaj rol ch sprawniejszego i szybszego wyraania myli - ta sama, ktra sowo Lastwagen [samochd ciarowy] zastpuje sowem Laster, a z samolotu bombowego [Bombenflugzeug] robi bombowiec [Bomber], i ktrej ostateczn konsekwencj jest podstawienie skrtu w miejsce sowa. Tym sposobem cig Lastwagen, Laster, LKW odpowiada normalnemu

104

Volkssturm - powoane jesieni 1944 r. pospolite ruszenie, do ktrego wcielano wszystkich mczyzn w wieku od 16 do 60 lat, zdolnych jako tako do noszenia broni, a nie sucych jeszcze w Wehrmachcie.

stopniowaniu od stopnia rwnego do najwyszego. Tak e ostatecznie caa skonno do uywania superlatywu, a biorc najoglniej, caa retoryka LTI wywodzi si z zasady ruchu. I ot teraz wszystko to ma si przestawi z ruchu na bezruch (i ruch wsteczny)! Charlie Chaplin osiga swj najbardziej komiczny efekt w momentach, kiedy spiesznie uciekajc zastyga nagle i niespodziewanie w nieruchomej pozie ustawionej w westybulu figury z brzu czy drewna. LTI nie moe si omieszy, nie moe zastygn, nie moe przyzna, e jej wzlot przemieni si w spadanie. Odezwa do armii na Wschodzie rozpoczyna zabiegi maskujce, ktre charakteryzuj ostatni faz LTI. Oczywicie maskowanie istniao od pocztku; jednake a do tej chwili byo to maskowanie zbrodni od rana dnia dzisiejszego odpowiadamy ogniem na ogie nieprzyjaciela, brzmi sowa pierwszego komunikatu wojennego - odtd za jest to maskowanie bezsilnoci. Przede wszystkim trzeba przesoni sprzeczne z zasad sowa front pozycyjny, trzeba unika fatalnego wspomnienia nie koczcych si walk pozycyjnych z pierwszej wojny wiatowej. Tym razem nie mog si one absolutnie pojawi, podobnie jak nie moe si pojawi na stole brukiew z tamtych czasw. LTI wzbogaca si wic teraz o trway zwrot: ruchoma wojna obronna. Jeli ju musimy przyzna, e zepchnito nas w defensyw, to przynajmniej za pomoc przymiotnika zachowujemy to, co w nas najistotniejsze. Nie bronimy si te w ciasnocie okopw, lecz prowadzimy walk z du swobod manewru przestrzennego w potnej twierdzy i na jej przedpolu. Nasza twierdza zowie si Europa, a przez jaki czas mwi si wiele o afrykaskim przedpolu. Przedpole jest z punktu widzenia LTI sowem podwjnie udanym: z jednej strony wskazuje ono na swobod ruchu, jaka nam pozostaa, z drugiej za daje ju do zrozumienia, e moe oddamy afrykaskie pozycje, co wcale nie bdzie oznacza oddania tego, co istotne. Pniej z twierdzy Europy zrobi si twierdza Niemcy, a na samym kocu twierdza Berlin - zaiste, na ruchu nie zbywao armii niemieckiej rwnie w pniejszej fazie wojny. e by to ustawiczny ruch wstecz - o tym nigdy wprost nie mwiono, ten fakt by ukryty za szeregiem zason, sowa klska i odwrt, nie mwic ju o sowie ucieczka, nie zostay nigdy wypowiedziane. Zamiast klska mwio si Rckschlag [uderzenie wsteczne, odrzut, odskok] - to brzmi mniej definitywnie; zamiast ucieka odrywano si tylko od nieprzyjaciela; nigdy nie udawao si nieprzyjacielowi przeama frontu, mg si najwyej we wama, w najgorszym razie gboko wama; takie wamania byy odparowywane [aufgefangen], blokowane [abgeriegelt], jako e mielimy front elastyczny. Od czasu do czasu nastpowao potem - dobrowolnie, i eby pozbawi nieprzyjaciela ewentualnych korzyci z tego wamania - skrcenie lub wyrwnanie frontu. Dopki te strategiczne posunicia odbyway si na terenach obcych, nie byo potrzeby, aby szerokie masy narodu orientoway si co do ich wagi. Jeszcze wiosn 1943 roku (w Reichu z 2 maja) Goebbels mg sobie pozwoli na lansowanie wdzicznego eufemizmu: Na peryferyjnych odcinkach naszych dziaa wojennych mamy tu i wdzie nieco osabion odporno. Uyte w tym zdaniu sowo anfllig stosuje si do ludzi, ktrzy, s skonni do zazibie i rozstrojw odka, lecz absolutnie nie do osb powanie cierpicych i powanie zagroonych. Ale nawet t osabion odporno potrafi Goebbels tak przerobi, e okazaa si ona jedynie nadwraliwoci z naszej strony i chepliwoci ze strony nieprzyjaciela: ot Niemcy s jakoby tak rozpieszczeni dug seri zwycistw, e reaguj przesadnie na wszelkie ofensywne zachowanie wroga, gdy tymczasem nawykli do cigw nieprzyjaciele chwal si haaliwie kadym najmniejszym nawet peryferyjnym sukcesem. Obfito tych maskujcych sw zdumiewa tym bardziej, e pozostaje przecie w jaskrawej sprzecznoci ze znanym skdind, wrodzonym i zasadniczym ubstwem LTI. Nie brakowao tu nawet

pewnych skromnych figur symbolicznych, oczywicie nie wasnego pomysu. Gnral Danube, ktry naczelnemu wodzowi Napoleonowi zagrodzi drog pod Aspern, posuy naczelnemu wodzowi Hitlerowi jako wzr dla postaci Generaa Zimy, osobistoci szeroko spopularyzowanej i majcej kilkoro potomstwa - pamitam tylko, e by tam Genera Gd, ale na pewno spotkaem si z innymi jeszcze alegorycznymi generaami. Trudnoci, ktrym nie sposb byo zaprzeczy, nazyway si bardzo dugo Engpass [przesmyk, wskie gardo] - niemal rwnie szczliwie dobrane sowo jak przedpole, bo i tutaj narzuca si od razu myl o ruchu [przeciskaniu si]. Pewien korespondent z wyczuciem jzykowym wyeksponowa to kiedy zrcznie, umieszczajc to metaforycznie wywiechtane sowo w jego dawnym kontekcie. Mwi on o kol umnie pancernej, ktra si odwaya zapuci w przesmyk midzy polami minowymi. Przy pomocy tej agodnej metody opisowej udawao si bardzo dugo maskowa krytyczne pooenie, bo przecie nieprzyjaciele, w zupenym przeciwiestwie do niemieckiego nawyku wojny byskawicznej, byli zdolni tylko do limaczej ofensywy i posuwali si naprzd tylko w limaczym tempie. Dopiero w ostatnim roku, kiedy katastrofy absolutnie nie dao si ju ukry, dano jej imi nieco wyraniejsze, cho oczywicie w dalszym cigu zamaskowane: klski nazyway si teraz kryzysami, ale sowo to nigdy nie wystpowao samo, lecz uwaga bya odwracana od Niemiec ku kryzysowi wiatowemu lub kryzysowi zachodniego wiata, albo posugiwano si szybko, zakrzepym w stereotyp zwrotem kryzys opanowany [gemeisterte Krise]. Kryzys opanowywano wybijajc si. Wybi si [sich freikmpfen] byo to wyraenie maskujce; oznaczao, e kilka pukw uszo z okrenia, w ktrym ulegy zatracie cae dywizje. Opanowywanie kryzysu nastpowao te w ten sposb, e nie pozwalano nieprzyjacielowi odrzuci si poza niemieck granic, lecz odrywano si od niego dobrowolnie i wpuszczano go umylnie, aby - kiedy si za daleko zapuci - tym pewniej go nastpnie zniszczy. Wpucilimy ich - 20 kwietnia wszystko si zmieni! - syszaem te sowa jeszcze w kwietniu 1945 roku. A wreszcie pojawia si oto, zakrzepa w czarodziejsk formu, nowa bro, obdarzony magiczn zdolnoci stopniowania znak V. Jeli nawet zawiodo V1, jeli bezskuteczne okazao si V2 - to czemu miaoby zabrakn nadziei na V3 i V4? Osobliwa zemsta magicznej litery: V byo najpierw tajemn formu, po ktrej rozpoznawali si czonkowie podziemnego ruchu oporu w ujarzmionej Holandii, oznaczao Vrijheid, wolno. Nazici przywaszczyli sobie ten znak, przenieli go na sowo Victoria i zmuszali mieszkacw bardziej tyrasko ni Holandia traktowanej Czechosowacji do umieszczania go na znaczkach pocztowych, na drzwiczkach aut, na drzwiach przedziaw w wagonach kolejowych, aby mieli wszdzie przed oczyma chepliwy i od dawna ju kamicy symbol zwycistwa Niemiec. A potem, w ostatniej fazie wojny, V stao si skrtem sowa Vergeltung [odwet], znakiem nowej broni, ktra miaa pomci wszystkie zadane Niemcom cierpienia i pooy im kres. Ale alianci parli niepowstrzymanie naprzd, zabrako moliwoci wysyania na Angli dalszych pociskw V, zabrako moliwoci obrony miast niemieckich przed bombami przeciwnika. Kiedy walio si w gruzy nasze Drezno, ze strony niemieckiej nie wystrzelio ju ani jedno dziao przeciwlotnicze, nie wznis si ani jeden samolot - odwet nadszed, ale ugodzi w Niemcy.

XXXII Boks
W listach Rathenaua mona przeczyta, e on sam by za pokojem kompromisowym, natomiast Ludendorff chcia, wedug jego wasnego wyraenia, walczy na wygran. Zwrot ten jest wzity z toru wycigw konnych, gdzie si robi zakady na wygran albo na miejsce. Rathenau, czowiek o skonnociach estetyzujcych, umieszcza go jak gdyby w cudzysowie zaprawionym lekkim niesmakiem; najwyraniej uwaa, e nie jest on godny zastosowania do sytuacji wojennej, jakkolwiek pochodzi z dziedziny o starych szlacheckich tradycjach - sport konny by z dawien dawn domen arystokracji i niezwykle konserwatywnego korpusu oficerskiego, wrd jedcw biorcych udzia w wycigach na wasnych koniach byli porucznicy i rotmistrzowie o najznakomitszych szlacheckich nazwiskach. Dla wraliwego Rathenaua fakt ten nie zaciera jednak ogromnej rnicy midzy sportow zabaw a krwawym majestatem wojny. Natomiast w Trzeciej Rzeszy zabiega si bardzo intensywnie o zatarcie tej rnicy. To, co na zewntrz ma zachowywa pozr niewinnej pokojowej zabawy dla podtrzymania zdrowia narodu, musi by w rzeczywistoci przygotowaniem do wojny i rwnie w wiadomoci narodu winno by oceniane jako co tak wanie powanego. Istnieje teraz wysza szkoa sportowa, jej absolwent stoi co najmniej na rwni z absolwentem kadej innej wyszej uczelni - w oczach Fhrera ma niewtpliwie nad nim przewag. Aktualno tego uznania zostaje okoo poowy lat trzydziestych udokumentowana nazewnictwem papierosw i cygaretek i jest przez nie propagowana: pali si teraz takie marki, jak Sportstudent [student sportu], Wehrsport [sport obronny], Sportbanner [sztandar sportowy], Sportnixe [rusaka sportu]. Dalszym czynnikiem popularyzacji i gloryfikacji sportu bya Olimpiada roku 1936. Trzeciej Rzeszy bardzo na tym zaleao, aby z okazji owej midzynarodowej imprezy zaprezentowa si w oczach wiata jako pastwo o przodujcej kulturze. Poniewa za, jak powiedziaem, zgodnie z ca swoj mentalnoci stawiaa ona wyczyn fizyczny cakiem na rwni z osigniciami duchowymi, a waciwie ponad nimi, przeto wytworzya wok tej olimpiady aur niezwykego splendoru - tak niezwykego, e na moment przymi on nawet rnice rasowe: blond He, ydwka Helen Meyer, ma prawo wywalczy swym floretem zwycistwo dla niemieckiej szermierki, a skok wzwy amerykaskiego Murzyna spotyka si z tak entuzjastycznym przyjciem, jakby to skaka Aryjczyk i nordyk. Dlatego te Berliner Illustrierte pozwala sobie uy sw najgenialniejszy tenisista wiata, i zaraz potem porwnuje w tonie spokojnej powagi sukces olimpijski z czynami Napoleona I. I wreszcie, po trzecie, wzrost i zasig swego znaczenia zawdzicza sport wadze przypisywanej przemysowi samochodowemu, autostradom Fhrera i caemu heroicznemu nimbowi otaczajcemu krajowe i zagraniczne imprezy wycigowe, przy czym wchodz tu cznie w gr wszystkie wzgldy, ktre dziaay w odniesieniu do sportu obronnego i olimpiady, a dochodzi do tego jeszcze problem zapewnienia pracy masom bezrobotnych. Ale na dugo przedtem, zanim mog si pojawi sport obronny i olimpiada, i autostrady Fhrera, istnieje w duszy Adolfa Hitlera bardzo proste i brutalne pragnienie. Roztrzsajc w Mein Kampf zasady wychowawcze narodowego pastwa i mwic szczegowo o sporcie, zatrzymuje si on najduej na boksie. Konkluzj tych rozwaa zawiera zdanie: Gdyby caa nasza wysza warstwa

umysowa nie bya kiedy wychowywana tak wycznie w wytwornych manierach, gdyby zamiast tego uczya si powszechnie boksu, to niemiecka rewolucja sutenerw, dezerterw i tym podobnej hooty nie byaby nigdy moliwa. Tu przedtem Hitler bierze w obron boks przed zarzutem szczeglnej brutalnoci - prawdopodobnie susznie, nie jestem w tej sprawie specjalist; ale on sam, mwic o boksie, robi z niego spraw prostack (nie proletariack czy ludow), zjawisko towarzyszce ordynarnej ktni albo jej epilog. Wszystko to trzeba uwzgldni, jeli chce si zrozumie rol, jak sport odgrywa w jzyku naszego doktora. Przez lata cae Goebbels jest nazywany naszym doktorem, przez lata cae on sam podpisuje kady swj artyku tytuem doktorskim, a w partii jego akademickiemu stopniowi przypada znaczenie nie mniejsze ni to, jakie mieli doktorowie Kocioa w okresie jego tworzenia si. Nasz doktor - chocia przejmuje pewne hasa od Fhrera, chocia poza tym i Rosenberg jako filozof partii kieruje specjaln placwk, obejmujc midzy innymi Instytut Bada nad ydostwem - jest tym czowiekiem, ktry ksztatuje jzyk i myli mas. Swoj dewiz wypowiada Goebbels w roku 1934 na partyjnym Zjedzie wiernoci, ktry otrzyma t nazw dla zatarcia i zaguszenia rewolty Rhma105 : Musimy mwi jzykiem, ktry bdzie rozumiany przez nard. Kto chce przemawia do narodu, musi, jak powiada Marcin Luter, patrze narodowi na usta. Miejscem, w ktrym zdobywca i gauleiter Stolicy Rzeszy - tak dwicznie nazywany jest Berlin we wszystkich oficjalnych komunikatach a do samego koca, nawet jeszcze wtedy, gdy poszczeglne czci Rzeszy s ju od dawna w rku nieprzyjaciela, a Berlin jest ju tylko na p obrconym w perzyn, odcitym od wiata, konajcym miastem - ot miejscem, w ktrym Goebbels najczciej przemawia do berliczykw, jest Paac Sportu, a obrazy, ktre mu si wydaj najbardziej popularne i po ktre najchtniej siga, pochodz z dziedziny sportu. Myl, e porwnywanie z wyczynem sportowym mogoby by ponieniem bohaterstwa na polu walki, nigdy mu nie przychodzi do gowy; wojownik i sportowiec spotykaj si w osobie gladiatora, a gladiator jest dla niego uosobieniem heroizmu. Kady rodzaj sportu jest dla niego dobry jako rdo sownictwa, a czsto ma si wraenie, e sowa te s dla niego tak utarte, e nie dostrzega on ju zupenie ich waciwego sensu metaforycznego. Zdanie z wrzenia 1944: Nie zabraknie nam oddechu, kiedy dojdzie do finiszu; nie sdz, aby Goebbels mia przy tym rzeczywicie przed oczyma biegacza lub cyklist wytajcego wszystkie siy do ostatniego zrywu. Inaczej ma si rzecz przy zapewnieniu: zwycizc zostaje ten, kto przebiegnie met choby o gow przed innymi. Tutaj obraz jest zastosowany na serio metaforycznie. O ile w tym przypadku autor odwouje si do sportu wycigowego tylko przez uchwycenie sceny kocowej, to innym razem roztacza obraz caego spotkania, nie omijajc przy tym terminw technicznych z dziedziny piki nonej. Dnia 18 lipca 1943 Goebbels pisze w Reichu: Jak zwycizcy wielkiego meczu pikarskiego opuszczaj boisko w innym nastroju, ni na nie wchodzili, tak i nard wyglda zupenie inaczej zalenie od tego, czy wojn koczy, czy te j zaczyna... Rozprawy zbrojnej nie mona absolutnie w tej (pierwszej) fazie wojny uwaa za nie rozstrzygnit. Walczylimy wycznie na polu karnym nieprzyjaciela.... A teraz da si od pastw Osi kapitulacji! To zupenie tak, jakby kapitan druyny przegrywajcej da od kapitana druyny wygrywajcej przerwania gry przy przewadze tamtego, powiedzmy, 9:2... Przecie druyn, ktra by si na to zgodzia, susznie by wymiano i opluto. Ju wygraa i musi tylko obroni swoj wygran.
105

To, co pniej propaganda partyjna nazwaa rewolt Rhma, byo w rzeczywistoci krwawym porachunkiem z kadr przywdcz SA, ktry Hitler 30 czerwca 1934 r. przeprowadzi rkami SS i policji. Po zamordowaniu przywdcy SA, Ernsta Rhma, i kilkuset jego wsppracownikw organizacja ta stracia praktycznie znaczenie.

Czasami nasz doktor miesza wyraenia z rnych gazi sportu. We wrzeniu 1943 naucza e si okazuje si nie tylko w zadawaniu, lecz take w przyjmowaniu ciosw, i e przed nikim nie wolno zdradza zmiknicia w kolanach. W przeciwnym razie bowiem, kontynuuje, zbaczajc od boksu ku kolarstwu, popada si w niebezpieczestwo pozostania w tyle. Jednake najwicej, najbardziej sugestywnych, a do tego najbrutalniejszych obrazw czerpie si z dziedziny boksu. Wszelkie rozwaania nad tym, skd si wzi ten stosunek do jzyka sportowego, a zwaszcza bokserskiego, na nic by si nie zday: stoimy bezradni wobec totalnego braku ludzkich uczu, jaki si tu objawia. Po katastrofie stalingradzkiej, ktra pochona tyle ludzkich istnie, Goebbels nie znajduje lepszego sposobu dla wyraenia niezomnego mstwa, jak takie oto zdanie: Obetrzemy sobie krew z oczu, eby mc jasno widzie, i kiedy przyjdzie nastpna runda, bdziemy znowu mocno sta na nogach. A w par dni pniej: Nard, ktry dotychczas boksowa tylko lew rk i wanie bandauje sobie praw, aby jej z ca bezwzgldnoci uy w kolejnej rundzie, nie ma powodu do ustpliwoci. W nastpn wiosn i lato, kiedy miasta w caych Niemczech rozsypuj si w gruzy i grzebi pod sob swoich mieszkacw, kiedy nadziej na zwycistwo, ktre ma w kocu przyj, trzeba podtrzymywa za pomoc najbardziej bezsensownych uud, Goebbels odwouje si w tym celu do takich oto alegorii: Bokser po wywalczeniu mistrzostwa wiata, choby mu przy tym przeciwnik zama ko nosow, nie czuje si sabszy ni przedtem. Albo: ...co robi najwytworniejszy choby dentelmen, kiedy go napadnie trzech obuzw, ktrzy nie boksuj wedug regu, tylko eby za wszelk cen odnie sukces? Zdejmuje surdut i zawija rkawy. Jest to jak najdokadniejsze naladownictwo prostackiej czci dla boksu manifestowanej przez Hitlera, a ukrywa si za tym jeszcze wyrana ch pocieszenia, jakie ma stanowi nie krpujca si reguami gry nowa bro. Musz uzna skuteczno wszystkich na j jaskrawszych chwytw Goebbelsowskiej propagandy przemawia za tym trwao i rozlego jej oddziaywania. Nie mog jednak uwierzy w to, aby obrazy wzite z dziedziny boksu speniy cakowicie swoj rol. Oczywicie, spopularyzoway posta naszego doktora i spopularyzoway te wojn - ale w sensie innym ni zamierzony: odebray jej ca tre heroiczn, wycisny na niej pitno brutalnoci i ostatecznie zobojtniy na ni, czynic z niej wycznie onierskie rzemioso... W grudniu 1944 Reich przynis pocieszajcy artyku na temat aktualnej sytuacji pira cenionego wwczas literata Schwarza van Berk. Rozwaania te byy utrzymane w tonie wyranie beznamitnym. Ich tytu brzmia: Czy Niemcy mog w tej wojnie przegra technicznie na punkty? Zao si, e nie. Byoby zupenym bdem mwi tu o oschoci serca, jak w przypadku zda, ktre Goebbels znalaz dla stalingradzkiej klski. Nie, tu tylko zaniko wszelkie wyczucie tego, e midzy sportem bokserskim a prowadzeniem wojny istnieje ogromna rnica, wojna zatracia tutaj ca swoj tragiczn wielko... Vox populi - to nieustannie powracajce pytanie wspuczestnika wydarze, ktry z wielu gosw bdzie decydujcy! W ostatnich tygodniach naszej ucieczki, a zarazem wojny, natrafilimy pod pewn grnobawarsk wsi koo Aichach na ludzi zajtych kopaniem gbokich dow. Obok wymachujcych opatami stali widzowie, po czci umundurowani inwalidzi z tej wojny, o jednej rce czy o jednej nodze, po czci siwowosi cywile w podeszym wieku. Toczya si oglna rozmowa; byo jasne, e s to volksszturmici, ktrzy z tych dow maj strzela z pancerfaustw do nadjedajcych czogw. W owych dniach, kiedy wszystko si walio, syszaem niejednokrotnie wyznania wiary w zwycistwo, oparte na niezomnej nadziei cudu; tutaj natomiast manifestowano bez osonek przekonanie, i to wrcz radosne przekonanie, e wszelki opr na nic si nie zda i e bezsensowna wojna dzi albo jutro

si skoczy. - eby tam wskakiwa, do wasnego grobu?... Co to, to nie! - A jak ci powiesz? Dobrze, wlez tam, ale wezm ze sob rcznik. - To powinnimy zrobi wszyscy. eby wystawi jako bia flag. - Jeszcze lepiej byoby i lepsze by zrobio wraenie (to przecie Amerykanie, ludzie sportu) rzuci to przed nich, tak jak si rzuca rcznik na ring...

XXXIII Gefolgschaft106
Kiedy sysz sowo Gefolgschaft, widz zawsze przed sob nasz Gefolgschaftssaal [sala zebra zaogi, wietlica] w zakadzie firmy Thiemig & Mbius - i to w dwch wersjach. Elementem staym jest namalowany duymi literami na cianie nad drzwiami napis Gefolgschaftssaal. Ot w wersji pierwszej wisi pod nim na gwodziu w futrynie drzwi tabliczka: ydzi!; taka sama ostrzegawcza tabliczka wisi na ssiednim WC. W tym przypadku bardzo duga sala mieci ogromny, w podkow ustawiony, st z przynalenymi do niego krzesami, wieszaki zajmujce poow dugoci duszej ciany, mwnic i fortepian przy krtszej cianie i nic poza tym oprcz zegara elektrycznego, takiego samego, jakie wisz we wszystkich pomieszczeniach fabrycznych i biurowych. W wersji drugiej brak obu tabliczek: na drzwiach sali i na WC, natomiast mwnica jest spowita w sukno ze swastyk, nad podium po obu stronach duego portretu Hitlera wisz flagi ze swastyk, a boazeri wok caej sali zdobi przebiegajca na wysokoci czowieka girlanda przetykana chorgiewkami ze swastyk. Kiedy zachodzi ten wanie przypadek - zamiana powszedniego wygldu sali na uroczysty nastpuje na og w godzinach przedpoudniowych - nasza pgodzinna przerwa obiadowa upywa w weselszym ni zwykle nastroju; wiadomo wtedy, e pjdziemy do domu o kwadrans wczeniej, poniewa zaraz po kocu pracy sala musi by wolna od ydw i przywrcona swemu przeznaczeniu kultowemu. Wszystko to wie si z jednej strony z zarzdzeniami Gestapo, z drugiej za z ludzkim charakterem naszego szefa, ktry jemu samemu przysporzy wiele nieprzyjemnoci i niebezpieczestw, a nam niejeden kawaek koskiej kiebasy z aryjskiej kantyny - i jednak w kocu okaza si dla szefa korzystny. Gestapo nakazao jak najcilej odizolowa ydw od robotnikw aryjskich. Przy samej pracy nakaz ten by zupenie, albo przynajmniej czciowo, nie do zrealizowania; tym surowiej mia by przestrzegany w szatni i pomieszczeniu do spoywania posikw. Pan M. mg by nas wsadzi do jakiej ponurej i ciasnej piwnicy; zamiast tego odda nam jasn wietlic. Ile problemw i aspektw LT I przewino mi si przez gow w tej sali, kiedy si przysuchiwaem nie koczcym si sporom innych, czy to na temat podstawowej kwestii: syjonizm albo niemiecko pomimo wszystko, czy to - czstszych i gortszych - o przywileje ydw nie noszcych gwiazdy, czy to o jakie najdrobniejsze bahostki. Ale tym, co mnie kadego dnia od nowa intrygowao, co w tym pomieszczeniu nie dawao si cakowicie przesoni adnym innym tokiem myli, zaguszy adn
106

Gefolgschaft - w znaczeniu historycznym: druyna seniora zoona z jego wasali; std znaczenie oglniejsze: wita, osoby towarzyszce. W ideologii politycznej hitleryzmu sowo to oznaczao spoeczno posuszn woli swego przywdcy i stanowio istotny element zasady wodzostwa i druyny (Fhrer und Gefolgschaftsprinzip); zastosowaniem szczeglnym tej zasady bya organizacja przedsibiorstw, w ktrych og pracownikw jako druyna podlega prawie nieograniczonej wadzy przedsibiorcy lub wyznaczonego przez pastwo zarzdcy (Betriebsfhrer).

ktni, byo sowo Gefolgschaft Cae emocjonalne zakamanie nazizmu, cay miertelny grzech wiadomie zaganego przesuwania spraw racjonalnych w sfer uczucia i wiadomego ich wypaczania za dymn zason sentymentalizmu - wszystko to toczy si w moim wspomnieniu tej sali, tak jak przy uroczystych okazjach toczya si tam po naszym znikniciu aryjska Gefolgschaft- zaoga firmy. Gefolgschaft! Kime byli naprawd ci stojcy tam ludzie? Robotnikami i pracownikami umysowymi, ktrzy za okrelonym wynagrodzeniem speniali okrelone obowizki. Wszelkie stosunki midzy nimi a ich pracodawcami regulowaa ustawa; byo rzecz moliw, ale absolutnie niekonieczn, a moe nawet niepodan, e midzy szefami a niektrymi z nich istniaa jaka wi sympatii - jednake czynnikiem regulujcym ich wzajemne stosunki bya bezosobowa chodna ustawa. A oto w tej sali wyjto ich z owych wyranych normatywnych ram i za pomoc jednego sowa przebrano w historyczny kostium i przemieniono: sowo Gefolgschaft spowio ich aur staroniemieckiej tradycji, uczynio z nich wasali, zbrojnych i zobowizanych do wiernoci czonkw druyn szlacheckich, rycerskich panw feudalnych. Czy takie przebranie byo niewinn zabaw? Bynajmniej. Przestawiao ono stosunek midzy partnerami z paszczyzny pokojowej na wojenn, paraliowao krytyk, prowadzio wprost do atmosfery duchowej owego na wszystkich transparentach widniejcego zdania: Wodzu, rozkazuj, idziemy za Tob!. Wystarczy zgoa nieznaczny zwrot ku staroniemczynie, ktra przez sam swoj dawno i fakt wyjcia z codziennego uycia dziaa poetycznie, czasami tylko skrelenie jednej sylaby, aby uzyska zupenie inny nastrj adresata wypowiedzi, skierowa jego myli na inny tor albo je wyczy, tak eby ich miejsce zaja narzucona postawa wiary. Bund der Rechtswahrer [dosownie: zwizek stojcy na stray prawa] jest czym nieporwnywalnie dostojniejszym ni zrzeszenie adwokatw, Amtswalter [sprawujcy urzd] brzmi nieporwnywalnie uroczyciej ni urzdnik czy funkcjonariusz, a kiedy nad wejciem do jakiego biura czytam Amtswaltung [miejsce sprawowania urzdu] zamiast Verwaltung [zarzd, urzd}, sprawia to wraenie poniekd sakralne. Placwka taka nie obsuguje mnie [bedient], jak by to wynikao z jej obowizkw, lecz otacza mnie opiek [betreut], temu za, kto mnie otacza opiek, winien jestem w kadym wypadku wdziczno i w adnym razie nie wolno mi go uraa jakimi miaymi wymaganiami czy zgoa nieufnoci. Ale czy nie id za daleko w swoim oskareniu wobec LTI? Przecie sowo betreuen byo stale w uyciu, a niemiecki kodeks cywilny zna instytucj powiernika [Treuhnder]. Oczywicie, ale Trzecia Rzesza stosowaa to sowo z niezwyk czstotliwoci i przesad - w pierwszej wojnie wiatowej studentw bdcych w wojsku zaopatrywano w materiay dydaktyczne i kontynuowano ich ksztacenie metod kursw, w drugiej byli oni zdalnie otaczani opiek [fernbetreut] - i wczya je w pewien system. Orodkiem i celem tego systemu byo poczucie prawa; nie mwio si nigdy o myleniu w kategoriach prawa, a i nie o samym poczuciu prawa, lecz zawsze tylko o zdrowym poczuciu prawa. Zdrowe za byo to, co odpowiadao woli i poytkowi partii. Tym to wanie zdrowym poczuciem motywowano po sprawie Grynszpana rabunek ydowskiego mienia, przy czym okrelenie Busse [pokuta] miao znowu lekki odcie staroniemiecki107.

107

7 listopada 1938 r. pochodzcy z Polski siedemnastoletni yd Herszel Grynszpan postrzeli miertelnie w Paryu niemieckiego dyplomat Ernsta von Ratha, protestujc w ten sposb desperacko przeciw hitlerowskiej polityce wobec ydw. Ten wanie incydent sta si pretekstem do urzdzenia nocy krysztaowej, a

Dla uzasadnienia dobrze zorganizowanych podpale, ktrych ofiar pady wtedy synagogi, potrzebowano sw mocniejszych, gbiej sigajcych - samo poczucie absolutnie tu nie wystarczao. Tak wic powsta frazes o kipicej duszy narodu. Naturalnie wyraenia tego nie stworzono do uytku na dusz met. Natomiast do staego dorobku LTI weszy sowa spontaniczny i instynkt, ktre naprawd dopiero wtedy stay si modne; szczeglnie instynkt odgrywa a do koca dominujc rol. Prawdziwy Germanin, kiedy odwoywano si do jego instynktu, reagowa spontanicznie. Po 20 lipca 1944 Goebbels pisa, e zamach na Fhrera mona tumaczy tylko zaguszeniem si instynktu przez siy diabolicznego intelektu. Czoobitno LTI dla wszelkiego pierwiastka uczuciowego i instynktownego osiga tu swj szczyt; obdarzone instynktem barany id posusznie za swoim przywdc, nawet jeli ten skacze w morze (albo, jak u Rabelaisego zostaje w nie wrzucony - a kto moe powiedzie, o ile Hitler 1 wrzenia 1939 skoczy jeszcze dobrowolnie w krwawe morze wojny, a o ile w to obkacze przedsiwzicie wtrciy go jego poprzednie bdy i zbrodnie?). Podkrelanie roli uczucia jest w LTI zawsze mile widziane; powizanie z tradycj bywa przy tym tylko niekiedy przydatne. Nad tym i owym trzeba si zastanowi. Z niemieckimi narodowcami jako swoj konkurencj Fhrer ma od pocztku stosunki napite; kiedy potem nie potrzebuje ich si ju obawia, wystarcza mu czciowe tylko korzystanie z ich konserwatyzmu i ultraniemieckoci: chce si przecie oprze take na robotnikach przemysowych, wic techniki i amerykanizmu nie mona lekceway, a tym bardziej ly. Niemniej wszake gloryfikacja przywizanego do ziemi, tradycyjnego i niechtnego nowatorstwu chopa utrzymuje si do koca w nie zmienionej postaci, a formua BLUBO [Blut und Boden - krew i ziemia], bdca nazistowskim wyznaniem wiary, zostaa uoona wanie z myl o nim, czy raczej wysnuta z jego ksztatu ycia. Poczynajc od lata 1944 r. zyskuje sobie w Niemczech nowy, smutny ywot od dawna ju archaiczne dolnoniemieckie sowo Treck [kolumna wozw, na ktrych wiezie swj dobytek wiksza gromada przesiedlecw, wysiedlecw czy uchodcw; wdrwka takiej kolumny]. Przedtem uywao si u nas tego sowa tylko w odniesieniu do afrykaskich Burw wdrujcych w poszukiwaniu nowych terenw. Teraz wszystkimi szosami cigny owe Trecks - kolumny przesiedlecw i uchodcw, sprowadzanych ze Wschodu na tereny niemieckie, do ojczystego domu. W tym sprowadzeniu do ojczystego domu [Heimfhren] tkwi oczywicie adunek afektacji, zreszt bardzo udany, bo sigajcy wstecz od czasw klski do pocztkw penych chway. Wtedy mwio si, e Adolf Hitler sprowadza do domu ojczystego Saar108 , a nie traccy jeszcze humoru i nonszalancji berliczycy wysali Goebbelsa do byych niemieckich kolonii, eby tam wiczy z Murzynitkami chralne skandowanie: Chcemy do domu, do Rzeszy! I oto teraz wyrwany ze swego rodowiska tum kolonistw cign z uratowanym dobytkiem do ojczystego domu, gdzie go czekay warunki w najwyszym stopniu niepewne. W poowie lipca przeczytaem w drezdeskiej gazecie (oprcz waciwego dziennika partyjnego, Freiheitskampf, by jeszcze tylko jeden i dlatego nie zanotowaem jego tytuu) artyku jakiego korespondenta: Pochd trzystu pidziesiciu tysicy. W opisie tym, ktry w identycznej albo nieznacznie tylko zmienionej wersji ukaza si na pewno w wielu gazetach, byy dwie rzeczy typowe i
nastpnie naoenia na spoeczno ydowsk w Rzeszy olbrzymiej kontrybucji, nazwanej pokutnym zadouczynieniem. 108 W wyniku plebiscytu przewidzianego traktatem wersalskim, przeprowadzonego 13 stycznia 1935 r., Saara zostaa wczona do Rzeszy.

interesujce: raz jeszcze osnuwa on mgiek sentymentu i heroizowa chopstwo, podobnie jak byo ono gloryfikowane w czasie doynek na Bckeberg109 w latach pokoju oraz szafowa bez skrupuw caym zasobem krasomwczym LTI, przy czym pojawiao si tu ponownie niejedno dekoracyjne swko, wyeliminowane ju z uycia przez ndz owych czasw. Te trzysta pidziesit tysicy niemieckich kolonistw, ktrych przeniesiono z poudniowej Rosji do Warthegau, byli to Niemcy o najlepszej niemieckiej krwi i szczerych niemieckich cechach, wykazywali pod wzgldem biologicznym nieskaon produktywno - pod rzdami niemieckimi liczba ywych porodw wzrosa u nich od roku 1941 do 1943 z 17 do 40 na tysic - przejawiali niezrwnany zapa do pracy na roli i do osadnictwa, byli peni fanatycznego entuzjazmu dla nowych stron ojczystych i wsplnoty narodowej itd. Kocowa uwaga, e z tych wszystkich powodw zasuguj oni na to, aby by uznani za penowartociowych Niemcw, tym bardziej e ich modzie ju od dawna suy w Waffen-SS110, pozwalaa si jednake domyla, e z ich znajomoci jzyka niemieckiego i z ich niemieck kultur nie byo najlepiej; w kadym razie ta jedyna w swoim rodzaju [einmalig] wdrwka jest okazj po temu, aby raz jeszcze otoczy chopstwo nimbem romantyki, zaprawionej pocztkowo nieco jednostronnym zachwytem nad tradycjonalizmem. Po sowach odpowiedzialnego mistrza propagandy i w ogle LTI mona jednak atwo pozna, jak potrafi on w interesie caoci rozluni istniejc pierwotnie wi midzy tradycj a uczuciem. e zapanowa nad narodem mona tylko przez oddziaywanie emocjonalne, jest dla niego rzecz rwnie oczywist jak dla Fhrera. Co taka mieszczaska inteligencka dusza wie o narodzie?- pisze on w swoich (niewtpliwie chytrze spreparowanych dla opinii publicznej) dziennikach Od Kaiserhofu do Kancelarii Rzeszy. Ju samo obowizkowe, a do znudzenia wszdzie podkrelane odniesienie wszystkich spraw, sytuacji, osb do narodu - jest si czonkiem wsplnoty narodowej [Volksgenosse], kanclerzem narodowym [Volkskanzler], osobnikiem dziaajcym na szkod narodu [Volksschdling], elementem bliskim lub obcym narodowo [volksnah volksfremd], wiadomym narodowo itd. in infinitum - ju to samo kadzie stay akcent na uczucie, brzmicy do obudnie i bezwstydnie. Ale gdzie Goebbels szuka owego narodu, do ktrego siebie zalicza, o ktrego istnieniu wie? To, e wedug tych samych stron jego dziennika teatry berliskie s wypenione azjatyck zgraj na piaskach brandenburskich, nie mwi jeszcze nic, w sowach tych bowiem manifestuje si tylko obrazowo zwyky antyintelektualizm i antysemityzm; wicej informacji dostarcza sowo, ktrego uywa on wielokrotnie i zawsze w sensie pejoratywnym w swojej Walce o Berlin. Ksika ta zostaa napisana jeszcze przed objciem przez nazistw wadzy, ale ju w okresie ich wielkiej pewnoci zwycistwa, i opisuje lata 1926/27, czasy, kiedy Goebbels, pochodzcy z Zagbia Ruhry, poczyna zdobywa dla swojej partii stolic. Powracajce ustawicznie sowo, bdce tutaj wyrazem niechci, to sowo bruk [Asphalt]. Bruk jest to sztuczna nawierzchnia, oddzielajca mieszkaca miasta od naturalnego gruntu. Metaforycznie stosuje go w Niemczech najpierw (okoo roku 1890) liryka naturalistyczna. Okrelenie kwiat bruku oznacza wwczas berlisk prostytutk. Nie ma ono w sobie waciwie nic
109

Bckeberg - wzgrze w Dolnej Saksonii, gdzie w okresie Trzeciej Rzeszy odbyway si uroczyste oglnopastwowe doynki. 110 Waffen-SS - regularne formacje wojskowe wszystkich rodzajw broni, skadajce si z czonkw SS, ktrzy odbywali w nich dobrowoln sub zamiast normalnej suby w Wehrmachcie (zreszt w pniejszych latach wojny czsto wcielano do nich rekrutw przymusowo); w zakresie taktycznym podporzdkowane dowdztwu armii, ale podlege wadzy dyscyplinarnej SS; uywane szczeglnie czsto do akcji represyjnych.

negatywnego, bowiem prostytutka stanowi w tej liryce posta bardziej lub mniej tragiczn. Ot u Goebbelsa rozkwita caa flora brukowa, a kady z jej kwiatw jest trujcy i pragnie to jako okaza. Berlin jest wybrukowanym potworem, jego ydowskie gazety, zapeniane szmir ydowskich pismakw, s brukowymi organami, rewolucyjny sztandar NSDAP trzeba przemoc wbi w bruk, drog do zguby (marksistowskiego sposobu mylenia i kosmopolityzmu) wybrukowa yd frazesami i obudnymi obietnicami. Zapierajce dech tempo tego wybrukowanego potwora pozbawio czowieka serca i duszy; yje tu wic bezksztatna masa anonimowego wiatowego proletariatu, berliski proletariusz jest wic istot bezdomn... Goebbels odczuwa w Berlinie brak jakiejkolwiek wizi patriarchalnej. On sam przyby tutaj dopiero co z Zagbia Ruhry; tam rwnie styka si z robotnikami przemysowymi, ale s oni innego i szczeglnego rodzaju: istnieje tam jeszcze pierwotne zakorzenienie, podstawowy trzon ludnoci skada si z rdzennych Westfalczykw. Tak wic wtedy, z pocztkiem lat trzydziestych, Goebbels opowiada si jeszcze za tradycyjnym kultem krwi i ziemi i przeciwstawia ziemi, naturalny grunt, brukowi. Pniej staje si ostroniejszy w wyraaniu sympatii dla chopstwa, ale trzeba bdzie poczeka dwanacie lat, eby cofn swoje zniewagi pod adresem ludzi z bruku; zreszt nawet cofajc je, pozostaje nadal kamc, nie mwi bowiem, e sam uczy pogardy dla mieszkacw wielkich miast. Czujemy - pisze 16 kwietnia 1944 w Reichu pod wraeniem straszliwych spustosze sprawionych przez bomby - gbok cze wobec tego niezniszczalnego rytmu i tej niczym nie dajcej si zama woli ycia naszej wielkomiejskiej ludnoci, ktra nie ulega jednak na bruku takiemu wykorzenieniu, jak nam to dawniej cigle przedstawiano w rnych ksikach, pisanych czsto w dobrej intencji, ale bardzo teoretycznych... Sia witalna naszego narodu jest tutaj ugruntowana rwnie mocno, jak w niemieckim chopstwie. Na zmian emocjonalnej aury wok stanu robotniczego i na zabiegi o jego wzgldy nie trzeba byo oczywicie czeka a tak dugo; rwnie w tej dziedzinie signito ju wczeniej po sentymentalne tony. Kiedy po sprawie Grynszpana wydany zosta zakaz prowadzenia przez ydw samochodw, wczesny minister policji Himmler uzasadnia go nie tylko tym, e ydzi nie daj gwarancji bezpieczestwa, ale take tym, e prowadzenie przez nich aut obraa niemieck spoeczno ruchu drogowego [deutsche Verkehrsgemeinschaft], tym bardziej e uywaj oni arogancko take zbudowanych rkami niemieckich robotnikw autostrad. Oglnie jednak biorc, mieszanka sentymentu z tradycjonalizmem prowadzi przewanie i gwnie do chopa i do wiejskiej obyczajowoci (Brauchtum - rwnie i to sowo naley do sentymentalnego sownika opartego na poetycznie brzmicej staroniemczynie). W marcu 1945 roku codziennie amaem sobie na prno gow przed pewnym obrazkiem w witrynie gazety Falkensteiner Anzeiger. By tam pokazany niewtpliwie adny wiejski dom szachulcowy, a pod nim widnia napis - podobno sentencja Rosenberga - goszcy, e jedna staroniemiecka chopska chata zawiera w sobie wicej duchowej wolnoci i twrczej mocy ni wszystkie miasta wypenione drapaczami chmur i budy z blachy falistej razem wzite. Daremnie poszukiwaem jakiego moliwego uzasadnienia tego zdania; mogo ono lee tylko w nazistowsko-nordyckiej hybrydzie i w jej skonnoci do zmiany myli na emocj. Sentymentalizacja rzeczy nie jest jednak w krlestwie LTI zwizana w sposb konieczny z odwoywaniem si do jakiej tradycji. Moe nawizywa swobodnie do sfery codziennoci, moe siga do zwykych sw jzyka potocznego, take do wyrae sztubackich, moe si posugiwa pozornie w najwyszym stopniu prozaicznymi neologizmami. Zaraz na pocztku zanotowaem tego samego dnia: Reklama Kempiskiego: Kosz z akociami Prusy 50 marek, kosz z akociami Ojczyzna 75 marek - i w tej samej gazecie urzdowe zalecenia co do potraw jednogarnkowych

[Eintopf]. Jake prostacka i dranica jest prba, rodem z pierwszej wojny wiatowej, reklamy libacji przez wzbudzanie patriotycznych uczu; a jak zrczn i pen skojarze nazw wybrano dla nowego przepisu kulinarnego! Ten sam posiek dla wszystkich, wsplnota narodu w tym, co najpowszedniejsze i najkonieczniejsze, ta sama prostota dla bogatych i biednych w ofierze dla ojczyzny, a to, co najwaniejsze, zawarte w jednym najprostszym sowie! Eintopf- jemy wszyscy tylko to, co si zmieci i ugotuje razem w jednym garnku, jemy wszyscy z jednego i tego samego garnka.... Choby wyraenie Eintopf byo jako terminus technicus sztuki kuchennej od dawna rozpowszechnione, to przecie wprowadzenie go, obcionego takim adunkiem emocjonalnym, do LTI jest z nazistowskiego punktu widzenia wyczynem genialnym. Na tej samej paszczynie ley sowo Winterhilfe [pomoc zimowa]. Przybrano tu w kamliw szat dobrowolnoci, z serca pyncego daru co, co w rzeczywistoci byo wymuszon danin. Wzgldy sentymentalizmu wchodz te w gr, kiedy mwic oficjalnie o szkoach dla chopcw i dziewczt uywa si sw Jungen i Mdel, a nie Knaben i Mdchen, kiedy fundamentaln rol w systemie wychowawczym Trzeciej Rzeszy graj Hitlerjungen (HJ) i deutsche Mdel (BDM). Oczywicie, w tym przypadku jest to sentymentalizm ze znakiem umylnie ujemnym: Sowa Jung i Madei brzmi nie tylko popularniej i swobodniej ni Knabe i Mdchen, ale take jdrniej, bardziej krzepko. Szczeglnie sowo Madei toruje drog pniejszej Waffenhelferin, ktra z kolei staje si sowem w poowie lub w caoci przesaniajcym istotn ukryt w nim tre i bro Boe nie wolno jej myli z Flintenweib111 - rwnie dobrze bowiem mona by myli volksszturm z partyzantami. Kiedy jednak w dosownie ostatniej minucie - bo trudno tu ju mwi o godzinie - zamierza si przej otwarcie do walki prowadzonej przez podziemne bandy, wybiera si nazw, od ktrej wieje groz strasznej bani: czonkw band nazywa si w oficjalnym radiu wilkoakami [Werwlfe]. Byo to znowu nawizanie do tradycji, i to do najstarszej, bo do mitu, i w ten sposb na samym kocu raz jeszcze ujawnia si w jzyku monstrualna reakcja, absolutne cofnicie si do prymitywnych, drapieczych pocztkw ludzkoci, a tym samym zostaje zdemaskowany waciwy charakter nazizmu. W formie bardziej nieszkodliwej, ale z kolei zaprawionej silniejsz dawk obudy, wystpuje sentymentalizacja tam, gdzie mwi si, np. w geografii politycznej, o Herzland Bulgarien [dosownie: Bugaria, kraj serca; kraj bdcy sercem czego]. Pozornie wyraenie to wskazywao tylko na centralne pooenie, centralne znaczenie kraju pod wzgldem gospodarczym i wojskowym w stosunku do krajw go otaczajcych; za tym tkwiy jednak, niby nie wypowiedziane, a przecie wypowiedziane, umizgi, zabieganie o przyja, manifestowanie sympatii dla owego kraju serca. Najsilniejszym wreszcie i najpowszechniejszym sowem o zabarwieniu emocjonalnym, ktrym nazizm posuguje si dla swoich celw, jest sowo przeycie. Normalny uzus jzykowy zna wyrane rozrnienie: od urodzenia do mierci yjemy w cigu wielu godzin, ale przeyciem staj si dla nas tylko te, kiedy sia naszych uczu jest szczeglnie pobudzona, w ktrych czujemy dziaanie losu. LTI umylnie wyciga wszystko w sfer przeycia. Modzie przeywa Wilhelma Tella- brzmi nagwek, ktry mi wrd wielu innych podobnych utkwi w pamici. Najgbszy cel uycia tego sowa ujawnia
111

Waffenhelferin - czonkini paramilitarnej formacji, do ktrej powoywano mode kobiety, sucej gwnie do celw obrony przeciwlotniczej; samo to okrelenie (znaczce mniej wicej: ta, ktra pomaga mczyznom w ich zbrojnym czynie) miao suy dowartociowaniu kobiety noszcej bro i w tym sensie zaciera ujemne skojarzenia zwizane z pogardliwym sowem Flin tenweib (znaczcym mniej wicej: baba ze strzelb). W odcieniu emocjonalnym zachodzi wic midzy tymi okreleniami stosunek podobny jak midzy volksszturmem - niejako patriotycznym ruchem ludowym - a partyzantami, uwaanymi po prostu za bandytw.

refleksja, jak saski kierownik krajowy Izby Literatury Rzeszy podzieli si z pras z okazji Tygodnia Ksiki w padzierniku 1935. Mein Kampf - powiedzia - jest wit ksig narodowego socjalizmu i nowych Niemiec, ktr trzeba przey... Wszystkie te sprawy - raz te, raz owe - przychodziy mi do gowy, kiedy wchodziem do Gefolgschaftssaal, i rzeczywicie: wszystkie one stanowiy Gefolge- wit owego jednego sowa, wszystkie zawdziczaj swoje powstanie tej samej tendencji... Pod koniec okresu, jaki spdziem wrd zaogi tej fabryki, natrafiem w domu ydowskim na powie autora Historii Jettchen Gebert, Georga Hermanna zatytuowan Czas umiera. Ksika wysza w ydowskim Stowarzyszeniu Wydawniczym, ju w swojej koncepcji bya niewtpliwie pod silnym wpywem przybierajcego na znaczeniu nazizmu. Nie wiem, dlaczego w moim dzienniku nie powiciem wikszej uwagi caemu temu dzieu; zanotowaem sobie z niego tylko jedn sytuacj, jedno zdanie: ona Gumperta opuszcza spiesznie kaplic cmentarn, zanim jeszcze rozpocznie si naboestwo aobne za jego kochank, a jej wita [Gefolgschaft] czyni, z mniejszym wprawdzie, ale jednak pewnym popiechem to, co czyni kada wita: idzie za ni. Wtedy wziem to za czyst ironi, za ow ydowsk ironi, tak znienawidzon przez nazizm, za to, e demaskuje emocjonaln obud; mwiem sobie: autor nakuwa to nadte sowo, eby si skurczyo i zwiotczao. Dzisiaj inaczej myl o tym passusie: sdz, e jest peen nie tyle ironii, co gbokiej goryczy. Bo c byo ostatecznym celem i skutkiem caego tego rozdcia strony emocjonalnej? Uczucie nie byo tu celem samym w sobie, lecz tylko rodkiem i faz przejciow. Uczucie miao wyprze mylenie - samo za musiao ustpi miejsca stanowi odurzenia, pozbawienia woli i czucia; skde by si inaczej wziy potrzebne zastpy oprawcw i ich pomocnikw? Co czyni dobra wita? Nie myli, ani nawet ju nie czuje - tylko idzie za tym, do kogo naley.

XXXIV Jedna sylaba


Bezporednio - a nie jedynie w ilustracjach gazetowych i w radiu - widziaem i syszaem manifestacyjne pochody nazistw waciwie tylko w ostatnim roku. Nawet bowiem wtedy, gdy jeszcze nie nosiem gwiazdy - potem byo to oczywiste - uciekaem spiesznie w bezpieczne zacisze jakiej bocznej ulicy, skoro tylko taki pochd si ukazywa; w przeciwnym razie musiabym przecie oddawa honory tej przekltej fladze. Ale w ostatnim roku wsadzono nas do jednego z dwch domw ydowskich przy Zeughausplatz, gdzie z okien sieni i kuchni by widok na Carolabrcke. Ot ilekro po drugiej stronie, na okazale przystrojonym Knigsufer, odbywaa si jaka uroczysto, na przykad wygasza przemwienie Mutschmann czy zgoa wdz Frankw Streicher, przez most przecigay ze swymi sztandarami i ze piewem kolumny SA i SS, HJ i BDM. Czy chciaem, czy nie, za kadym razem robio to na mnie wraenie, i za kadym razem mwiem sobie z rozpacz, e tym bardziej musi to robi wraenie na innych ludziach, o mniejszym krytycyzmie. Jeszcze na niewiele dni przed naszym dies ater, przed 13 lutego 1945 r. maszerowali tak wanie przez most, w dziarskiej postawie, z gonym piewem. Brzmia on nieco i naczej ni pieni marszowe,

jakie podczas pierwszej wojny wiatowej piewali Bawarczycy, bardziej urywanie, szczekliwie, mniej melodyjnie - ale w sprawach wojskowych nazici przecie zawsze i we wszystkich punktach przesadzali, tak wic w tym marszu i piewie tam w dole cigle jeszcze czuo si ich dawn sprawno i pewno siebie. Ile to ju czasu upyno od Stalingradu, od chwili, gdy obalono Mussoliniego, gdy nieprzyjaciele doszli do granicy Niemiec i przekroczyli j, gdy wani generaowie Fhrera chcieli go zamordowa - a ci, tam w dole, cigle jeszcze maszerowali i piewali, i cigle jeszcze ya legenda o ostatecznym zwycistwie, albo te wszystko ulego przymusowi wiary w legend! Znaem par tekstw, ktre tu i wdzie kiedy podchwyciem. Wszystko to byo takie prostackie, ubogie, rwnie dalekie od sztuki, jak od tonu ludowego - Kameraden, die Rotfront und Reaktion erschossen,/ Marschieren in unsern Reihen mit112 : oto poezja pieni Horst-Wessel-Lied. Trzeba sobie ama jzyk i rozwizywa zagadki. Moe czerwony front i reakcja maj tu form pierwszego przypadku, a zastrzeleni towarzysze s obecni w myli i w duszy maszerujcych wanie brunatnych batalionw, a moe - nowa niemiecka pie-lubowanie, jak j nazywa urzdowy szkolny piewnik, zostaa przez Wessla zrymowana jeszcze w roku 1927 - i to by byo blisze obiektywnej prawdy, moe towarzysze-wspuczestnicy jakich burd, przy ktrych doszo do strzelaniny, siedz w ciupie, ale we wasnym tsknym marzeniu maszeruj wraz ze swymi przyjacimi z SA... Kto spord maszerujcych, kto spord publicznoci amaby sobie gow nad takimi szczegami natury gramatycznej czy estetycznej, kto by si w ogle zastanawia nad treci tej pieni? Melodia i krok marszowy, kilka istniejcych samych dla siebie pojedynczych zwrotw czy zda apelujcych do heroicznych instynktw: Sztandar w gr!... Droga wolna dla esamana!... Wnet zaopocz flagi Hitlera... - czy to nie dosy dla wywoania zamierzonego nastroju? Nagle przypomnia mi si czas, kiedy niemiecka pewno zwycistwa doznaa pierwszego ciosu. Z jak zrcznoci potrafia Goebbelsowska propaganda katastrofaln klsk przemieni nieomal w zwycistwo, a w kadym razie w najwyszy triumf onierskiego ducha. Szczeglnie jeden reporta z frontu zanotowaem sobie wtedy; teraz lea on oczywicie od dawna, jak wszystkie stare kartki dziennika, w Pirnie, miaem go jednak wyranie przed oczyma: wedug tego reportau, na rosyjskie wezwanie do poddania si onierze przednich linii odpowiedzieli chralnym skandowaniem, w ktrym potwierdzali niewzruszon wierno Hitlerowi i swemu obowizkowi. Recytacje chralne byy powszechnie stosowane w pocztkach ruchu; w okresie stalingradzkiej katastrofy pojawiy si na nowo tam, na froncie, natomiast wewntrz kraju ju ich waciwie nie byo sycha i przypominay o nich tylko transparenty - jakby drzemice nuty. Dawniej zadawaem sobie czsto pytanie, ktre i teraz mi si nasuwao, dlaczego recytacja chralna dziaa silniej, brutalniej ni wsplnie piewana pie. Myl e dzieje si tak z nastpujcych przyczyn: jzyk jest wyrazem myli, recytacja chralna uderza wprost, go pici, w umys czowieka i chce go ujarzmi. Przy pieni melodia stanowi agodzc oson, umys jest pozyskiwany okrn drog poprzez uczucie. Pie maszerujcej kolumny nie jest te waciwie przeznaczona dla stojcych na skraju ulicy suchaczy; tych zniewala tylko szum ludzkiej rzeki, pyncej jakby sama dla siebie. I wanie to pynicie, ta wsplnota marszowej melodii urzeczywistnia si w sposb atwiejszy i naturalniejszy ni wsplnota chralnej recytacji: w piewie bowiem, w melodii, nastrj spotyka si z nastrojem, natomiast we

112

Przytoczony fragment pieni Horst- Wessel-Lied jest gramatycznie dwuznaczny. Moe on znaczy: Towarzysze, ktrych zastrzeli czerwony front i reakcja, maszeruj wraz z nami, albo: Towarzysze, ktrzy strzelali do czerwonego frontu i reakcji, maszeruj wraz z nami.

wsplnie wypowiadanym zdaniu ma nastpi spotkanie myli pewnej grupy ludzi. Recytacja chralna jest sztuczniejsza i bardziej wyuczona, jej dziaanie agitujce ma w sobie wicej przymusu ni piew. Wnet po objciu wadzy w Niemczech nazici mogli z recytacji chralnej zrezygnowa; po prostu ju im nie bya potrzebna. (O recytacji kultycznej, stosowanej niekiedy na zjazdach partii i w innych uroczystych okolicznociach, mona oczywicie powiedzie w zasadzie to samo, co o zdaniach skandowanych w pochodach: Zbudcie si, Niemcy! Zdychajcie, ydzi! Wodzu, rozkazuj! [Deutschland, erwache! Juda, verrecke! Fhrer, befiehl!] itd., itd.) Tym, co mnie szczeglnie deprymowao, by fakt, e nazici nie uwaali za potrzebne odstpowa od swoich z dawna piewanych buczucznych pieni: ani zaklcia chralnych recytacji, ani jakie stonowanie nieumiarkowanych przechwaek i pogrek, od ktrych roio si w tekstach pieni, nie wydaway im si konieczne. A przecie z wojny byskawicznej zrobia si wojna nerww, a zwycistwo przemienio si w zwycistwo oczekiwane dopiero u samego kresu, a przecie ostatnia wielka ofensywa utkna w martwym punkcie, a przecie... ale po co wylicza wszystko, co si ju skoczyo fiaskiem? A oni tymczasem maszerowali i piewali jak dawniej, i dziaao to na czowieka jak dawniej, i w caym tym bezczelnym wydzieraniu si nie czuo si adnego spuszczenia z tonu, nic, z czego mona by czerpa najlejsz choby nadziej... A jednak by tam pewien znak nadziei, ktry by uszczliwi filologa, gdyby tylko by mu wiadomy. Ale ta pociecha, zawarta w jednej jedynej sylabie, staa mi si wiadoma dopiero pniej, kiedy miaa dla mnie ju tylko warto naukow. Warto cofn si do niej pamici. W pierwszej wojnie wiatowej alianci usiowali wyczyta niemieckie zaborcze zakusy z naszego hymnu Deutschland ber alles. Byo to niesuszne, poniewa z owych sw ponad wszystko na wiecie nie wynika dza ekspansji, lecz tylko wewntrzne przywizanie, jakie patriota czuje wzgldem swojej ojczyzny. Gorzej byo z pieni oniersk: Siegreich wollen wir Frankreichschlagen, Russland und die ganze Welt [Zwycisko bi chcemy Francj, Rosj oraz cay wiat]. Jednake i ona nie moe suy jako dowd rzeczywistego imperializmu: mona by broni tezy, e jest to typowa pie wojenna; ci, ktrzy j piewaj, czuj si obrocami ojczyzny, chc by gr, bijc zwycisko nieprzyjaci, ilukolwiek by ich byo - o przywaszczaniu cudzego terytorium nic si tutaj nie mwi. Ale porwnajmy z tym jedn z najbardziej charakterystycznych pieni Trzeciej Rzeszy, ktra ze specjalnego zbiorku ju w roku 1934 przesza do piewnika Towarzysz pieni, piewnik szkolny niemieckiej modziey, wydany przez oglnopastwowe kierownictwo Narodowosocjali stycznego Zwizku Nauczycieli, i tym samym uzyskaa znaczenie oficjalne i powszechne. Es zittern die morschen Knochen /der Welt vor dem roten Krieg./ Wir haben den Schrecken gebrochen /fr uns war's ein groer Sieg. /Wir werden weitermarschieren, /wenn alles in Scherben fllt, /denn heute, gehrt uns Deutschland /und morgen die ganze Welt [Dry wiata zbutwiay szkielet /przed widmem czerwonych dni. /Mymy ju trwog zwalczyli, /nam surma zwycistwa brzmi. /Ten marsz powiedzie nas dalej, /gdy zwali si stary ad, /bo dzisiaj nasze s Niemcy, /a jutro - cay wiat.113 ]. Pie ta staje si popularna zaraz po zwycistwie wewntrznopolitycznym, a wic po objci u rzdw przez Fhrera, ktry w kadej mowie podkrela swoj wol pokoju. A przecie mwi si tu bez
113

Prze. Tomasz Fiakowski.

osonek o rozbiciu wszystkiego w kawaki i o zdobyciu wiata. Aby za usun cakowicie wszelkie wtpliwoci co do owych zaborczych zamiarw, powtarza si w obu nastpnych strofach - raz, e obrcimy cay wiat w kup gruzw, a potem, e wiaty (w liczbie mnogiej) na prno bd nam si opiera, a za kadym razem refren zapewnia, e jutro bdzie do nas nalea cay wiat. Fhrer wygasza jedn po drugiej pokojowe mowy, a jego pimpfy i hitlerjungi musiay z roku na rok piewa ten niecny tekst. To oraz hymn narodowy o niemieckiej wiernoci... Kiedy jesieni 1945 roku mwiem po raz pierwszy publicznie o LT I, wskazaem na Towarzysza pieni, ktrego dostaem teraz do rk, i zacytowaem pie o drcym zbutwiaym szkielecie. Po prelekcji podszed do podium jaki uraony suchacz i powiedzia: - Dlaczego cytuje pan faszywie tak decydujce miejsce, dlaczego pomawia pan Niemcw o ch panowania nad wiatem, ktrej nie mieli nawet w Trzeciej Rzeszy? W tej pieni nie ma wcale mowy o tym, e ma do nas nalee wiat. Prosz przyj jutro do mnie - odparem - a bdzie pan mg sam zajrze do tego piewnika. - Na pewno si pan myli, panie profesorze, przynios panu prawdziwy tekst. - Kiedy przyszed nastpnego dnia, Towarzysz pieni- wydanie VI, 1936, u Franza Ehera, Monachium, zatwierdzone i usilnie zalecane do uytku szkolnego przez Bawarskie Ministerstwo Kultury, ale przedmowa datowana: Bayreuth, im Lenzing114 1934 - a wic ten wanie piewnik lea gotowy, otwarty na odpowiedniej stronie. Heute gehrt uns Deutschland, und morgen die ganze Welt - niczego nie da si tu tumaczy inaczej... A jednak dao si. Ten czowiek pokaza mi adny miniaturowy piewniczek, ktry mona byo nosi zawieszony w dziurce od guzika Niemiecka pie; pieni ruchu, wydane przez Akcj Pomocy Zimowej narodu niemieckiego, 1942/43. Okadk zdobiy wszystkie emblematy nazizmu: swastyka, znak runiczny SS itd., a wrd pieni by te zbutwiay szkielet, brutalny jak dawniej, ale przecie w decydujcym miejscu zretuszowany. Refren brzmia teraz: und heute, da hrt uns Deutschland und morgen die ganze Welt [...bo dzisiaj sysz nas Niemcy, a jutro - cay wiat]. Brzmiao to niewinniej. Poniewa wskutek niemieckiej drapienoci wiat lea ju jednak w ruinach i teraz, w stalingradzk zim, widoki na wielkie zwycistwo Niemiec byy zgoa adne, naleao retusz jeszcze wzmocni i skomentowa. Dodano wic czwart strof, w ktrej zaborcy i ciemizcy prbowali przybra mask przyjaci pokoju i bojownikw o wolno i skaryli si na zoliw interpretacj swej dawnej pieni. Nowa strofa brzmiaa: Sie wollen das Lied nicht begreifen, sie denken an Knechtschaft und Krieg. /Derweil unsre Acker reifen, du Fahne der Freiheit flieg! /Wir werden weitermarschieren, wenn alles in Scherben fllt. /Die Freiheit stand auf in Deutschland, und morgen gehrt ihr die Welt! [Nie chc zrozumie sw pieni, /widz w nich jarzmo i krew. /A any nasze dojrzay /i brzmi ju wolnoci zew! /Ten marsz powiedzie nas dalej, /gdy zwali si stary ad. /Wolno zbudzia si w Niemczech, /a jutro - ogarnie wiat!115 ]. Jakiej potrzeba byo bezczelnoci, aby tak przekrci fakty! I jakiej desperacji, eby si na takie kamstwo poway! Nie sdz, by ta czwarta strofa bya jeszcze gdzie ywa; jest zbyt za wikana i niewyrana w porwnaniu z grubiask prostot trzech poprzednich, ktrych pierwotnej drapienoci i tak nie da si cakiem przesoni. Ale tamto ukrycie szponw, wstydliwe opuszczenie zowrogiej sylaby - mam wraenie, e si przyjo.

114 115

Tzn. w marcu; Lenzing staroniemiecka nazwa marca. Prze. Tomasz Fiakowski.

Trzeba sobie to zapamita. Wanie midzy gehren [nalee] a hren [sucha] przebiega cezura w nazistowskim samopoczuciu. Wypadnicie tej jednej sylaby w swojej projekcji na paszczyzn nazistowskiej pieni oznacza Stalingrad.

XXXV Prysznic naprzemienny


Po usuniciu Rhma i maej krwawej ani sprawionej jego zwolennikom Fhrer kaza swemu Reichstagowi powiadczy, e postpi susznie; owo susznie odda przy tym sowem o wyranym zabarwieniu staroniemieckim: rechtens. Natomiast stumione powstanie czy bunt, czy ruchawk, czy odszczepiestwo zwolennikw Rhma, a wic to, na okrelenie czego byo pod rk tyle niemieckich nazw, nazywano rewolt Rhma [Rhmrevolte]. Zapewne odgryway te przy tym rol - jzyk, co skada sowa i myli za ciebie! - niewiadome czy pwiadome skojarzenia dwikowe, podobnie jak przy puczu Kappa [Kapp-Putsch], gdzie zreszt skojarzenie mona byo rozszerzy na sfer znaczeniow, na sowo kaputt; pomimo to pozostaje rzecz dziwn, e w odniesieniu do tego samego przedmiotu siga si, bez koniecznej potrzeby, raz po sowo bardzo wyranie niemieckie, innym razem bardzo wyranie obce. Podobnie mwi si z ultraniemiecka o Brauchtum [obyczajowo, tradycja], ale Norymberga, miasto zjazdw partii, jest oficjalnie bram do Traditionsgau [okrgu tradycji]. Niektre zniemczenia powszechnie znanych sw obcych staj si popularne: mwi si Bestallung zamiast Approbation [wprowadzenie na urzd, zezwolenie na wykonywanie zawodu], Entpflichtung zamiast posanie na emerytur, a ju obowizkowe jest uywanie sowa Belange na okrelenie interesw; humanitarno ma silny posmak ydowsko-liberalistyczny, gdy niemiecka Menschlichkeit [ludzko] jest czym zupenie innym. Natomiast na datowanie im Lenzing mona sobie pozwoli tylko w poczeniu z Bayreuth, miastem Wagnera - wbrew caej popularyzacji znakw runicznych i okrzykom Sieg Heil staroniemieckie nazwy miesicy nie przyjy si w oglnym jzyku. O przyczynach ograniczonego zasigu jzykowej ultraniemieckoci wspomniaem przy okazji refleksji nad sowem Gefolgschaft. Argument ten sam z siebie moe jednak tumaczy najwyej pozostawienie w uyciu sw obcych powszechnie znanych. Jeli natomiast LTI w porwnaniu z poprzedni epok uywa sw obcych wicej i czciej, musi to wypywa z jakich innych, szczeglnych motyww. A przecie ta ich wiksza liczba i czstsze stosowanie rzucaj si wyranie w oczy. Fhrer w kadej mowie, w kadym biuletynie uywa z luboci dwch sw obcych absolutnie zbdnych i wcale nie powszechnie znanych i rozumianych: dyskryminowa (przy czym zamiast diskriminieren mwi zawsze diskrimieren) i dyfamowa. Salonowe dyfamowa brzmi w jego ustach o tyle osobliwie, e skdind mgby on wspzawodniczy w wyzwiskach z kadym pijanym parobkiem. W swojej mowie z okazji Akcji Pomocy Zimowej 1942/43 - wszystkie kamienie milowe LTI licz si do Stalingradu albo od Stalingradu - nazywa ministrw pastw nieprzyjacielskich baranimi gowami i zerami, ktrych nie mona wzajemnie odrni; w Biaym Domu rzdzi umysowo chory, a w Londynie zbrodniarz. Kierujc spojrzenie na siebie samego stwierdza nastpnie, e nie gra ju roli tak zwane dawne wyksztacenie, lecz tylko postawa bojownika, miaego ma, ktry ma dane po

temu, aby by wodzem swego narodu. Co si wszake tyczy sw obcych, to dokonuje on jeszcze dalszych i jakby si rzeko, bynajmniej brakiem niemieckiego ekwiwalentu nie uzasadnionych zapoycze. W szczeglnoci on sam jest zawsze gwarantem (a nie porczycielem) pokoju albo niemieckiej wolnoci, albo niezalenoci maych narodw, albo wszelkich innych dobrych rzeczy, ktre zdradzi; wszystko, co w jakikolwiek sposb zwiksza lub odzwierciedla jego wodzowsk chwa, ma skulare Bedeutung [znaczenie wiekopomne]; czasami daje si te skusi fryderycjasko brzmicemu zwrotowi i grozi krnbrnym urzdnikom ogln kasacj [gemeine Kassation], tam gdzie by przecie wystarczyo natychmiastowe zwolnienie [fristlose Entlassung] albo - w parobczaskiej niemczynie Hitlera - wyrzucenie czy przepdzenie. Oczywicie cay surowiec sownictwa wodza jest polerowany przez Goebbelsa i przyrzdzany dla rnorodnego dekoracyjnego zastosowania. W bardzo istotny sposb wzbogacia nastpnie nazistowski zasb sw obcych wojna. Mona poda cakiem prost zasad rozsdnego stosowania obcych sw. Brzmi ona mniej wicej tak: uywaj obcego sowa tylko wtedy, kiedy nie znajdujesz dla niego we wasnym jzyku penowartociowego i prostego odpowiednika - ale tylko wtedy go uywaj. LTI wykracza przeciw tej zasadzie w obu kierunkach: raz posuguje si zniemczeniami przyblionymi (co zreszt z podanej przyczyny dzieje si rzadziej), to znw siga bez potrzeby do obcych sw. Kiedy mwi przy tym o terrorze (terror powietrzny, terror bombowy, oczywicie take terror odwetowy) i o inwazji, porusza si bd co bd po drodze od dawna przetartej; natomiast inwazorzy s nowi, za agresorzy cakiem zbdni, a w miejsce czasownika zlikwidowa jest do dyspozycji niesychane mnstwo innych: zabi, zamordowa, usun, straci itd. Rwnie stale stosowany potencja wojenny [Kriegspotential] daby si atwo zastpi przez stopie uzbrojenia [Rstungsgrad] i moliwoci zbrojeniowe [Rstungsmglichkeit]. Przecie wicej trudu sobie zadano, aby grzech defetyzmu, ktry najpierw uszminkowano lekko na niemiecko za pomoc pisowni Deftismus zamiast Defaitismus, wyda na pastw gilotyny jako rozkadanie siy obronnej armii [Wehrkraftzersetzung]. Jakie s wic przyczyny tego upodobania do dwicznego obcego sowa, na ktre przytoczyem tu kilka zaledwie przykadw? Przede wszystkim dwik, a kiedy a do koca przeledzimy rne motywy, okae si, e zawsze chodzi o dwik i o ch zaguszenia tego, co niepodane. Hitler jest samoukiem, nie w pidziesiciu, lecz co najmniej w dziewidziesiciu procentach niedouczonym. (Trzeba si wczyta w nieprawdopodobny galimatias jego norymberskich przemwie na temat kultury; okropniejsze od tego steku bzdur jest tylko paszczce si lizusostwo, z jakim to wszystko jest przyjmowane i cytowane). Jako Fhrer jest on zarwno dumny ze swego braku obcienia tak zwanym dawnym wyksztaceniem, jak i ze swej samodzielnie zdobytej wiedzy. Obcymi sowami popisuje si kady samouk, a one zwykle si na nim jako mszcz. Ale byoby niesuszne, gdyby si chciao upodobanie Fhrera do obcych sw tumaczy tylko jego prnoci i wiadomoci wasnych brakw. Tym, co Hitler zna niezwykle dobrze i uwzgldnia w swoich rachubach, jest zawsze psychika mas, ktre nie myl i maj by utrzymywane w stanie niezdolnoci do mylenia. Obce sowo imponuje - imponuje tym bardziej, im mniej jest rozumiane; swoj niezrozumiaoci wprowadza w bd i odurza, wanie zagusza myl. Sowo oczernia rozumiaby kady; sowo dyfamowa rozumie niewielu, ale na wszystkich dziaa ono uroczyciej i mocniej ni oczernia. (Wystarczy pomyle o oddziaywaniu aciny w liturgii katolickiej).

Goebbels, ktry patrzenie narodowi na usta nazywa swoj najwysz regu stylu, rwnie zna t magi obcego sowa. Nard chtnie je syszy i sam chtnie stosuje. I oczekuje go od swojego doktora. Z tym tytuem z pocztkw kariery Goebbelsa: nasz doktor, wie si inna refleksja. Choby Fhrer nie wiem jak czsto podkrela swoj pogard dla inteligencji, ludzi z dyplomami, profesorw itd., itd. - we wszystkich tych okreleniach tkwi zawsze zrodzona z nieczystego sumienia nienawi do myli to jednak NSDAP te potrzebuje tej najniebezpieczniejszej warstwy narodu. Nasz doktor i propagandzista sam nie moe wystarczy, potrzeba te filozofa Rosenberga, ktry si pawi w stylu filozoficznym pozornej gbi. Co nieco z argonu filozoficznego i z popularnej filozofii wcza te do swego programu nasz doktor, c oczywistszego ni to, e partia polityczna, ktra nazywa siebie po prostu ruchem - mwi o istocie pierwiastka dynamicznego i e sowu dynamika przyznaje wysok rang wrd swoich uczonych sw? A w zakres LTI wchodz nie tylko uczone dziea fachowe z jednej strony, z drugiej za literatura utrzymana w tonie popularnym, z lekka tylko ozdobiona bryzgami erudycji jak twarz sztucznymi muszkami; we wszystkich powanych czasopismach (myl tu gwnie o Reichu i DAZ, spadkobierczyni Frankfurter Zeitung) spotyka si czsto artykuy w najbardziej napuszonym jzyku mylowej gbi, kunsztownego i tajemniczego stylu, ekskluzywnej pyszakowatoci. Przykad zaczerpnity prawie na chybi trafi spord ogromnej obfitoci innych: 23 listopada 1944, a wic w bardzo pnej godzinie Trzeciej Rzeszy, DAZ znajduje jeszcze dosy miejsca dla samoprezentacji jakiego prawdopodobnie wieo upieczonego doktora von Werdera, ktry napisa ksik pod tytuem Ucieczka ze wsi jako rzeczywisto duchowa. To, co autor ma do powiedzenia, zostao ju powiedziane niezliczon ilo razy i daje si wyrazi w sowach bardzo prostych. Kto by chcia przeciwdziaa migracji ludnoci wiejskiej do miast, nie osignie tego za pomoc samych tylko lepszych pac, lecz musi uwzgldni czynniki duchowe, i to w podwjnym sensie: przybl iajc wsi nieco z duchowych impulsw i zalet miasta (za porednictwem filmu, radia, bibliotek itp.) oraz wykazujc poprzez zabiegi pedagogiczne wewntrzne zalety ycia na wsi. Ot mody autor ksiki oraz, co w tym przypadku jest waniejsze, autor artykuu, posuguje si jzykiem swych nazistowskich mistrzw. Podkrela konieczno psychologii ludnoci wiejskiej i gosi, co nastpuje: Czowiek nie jest ju dzisiaj dla nas jedynie istot ekonomiczn, wyizolowan, lecz istot zoon z ciaa i duszy, ktra bdc czonkiem narodu dziaa jako nosiciel okrelonych predyspozycji wypywajcych z ducha rasy. Potrzebne jest wic bliskie rzeczywistoci rozeznanie prawdziwego charakteru ucieczki ze wsi. Wspczesna cywilizacja z waciw jej kracow przewag rozumu i wiadomoci rozkada zwart pierwotnie form ycia czowieka ze wsi, ktrej naturaln podstaw stanowi instynkt i uczucie, elementy pierwotne i niewiadome. Wierno dla ziemi owego czowieka ze wsi doznaje uszczerbku: 1) wskutek mechanizacji pracy na roli i materializacji, tzn. traktowania jej produktw pod ktem widzenia wycznie ekonomicznym, 2) wskutek izolacji i obumarcia tradycji i wiejskiego obyczaju, 3) wskutek urzeczowienia ycia spoecznego na wsi i wprowadzenia do niego oschych elementw miejskoci. W ten sposb powstaje owa psychologiczna awitaminoza, za jak naley uwaa ucieczk ze wsi, jeli bierze si j powanie jako rzeczywisto duchow. Z ktrego to powodu materialne rodki zaradcze maj dla niej tylko znaczenie powierzchowne - konieczne s leki duchowe. Nale do nich, obok pieni ludowej, tradycji itd., take wspczesne rodki oddziaywania kulturalnego, jak film i radio, jeli tylko wyeliminuje si z nich elementy wewntrznej urbanizacji. I dugo jeszcze dalej w tym tonie. Nazywam go nazistowskim tonem gbi, ktry mona stosowa do

kadej dziedziny nauki, filozofii i sztuki. Nie jest on odczytany z ust narodu, nie moe i nie powinien te by przez nard rozumiany; ma raczej stanowi przynt dla pragncych si izolowa inteligentw. Ale najwysze i najbardziej charakterystyczne osignicie nazistowskiej sztuki jzyka nie polega na takiej oddzielnej dla inteligentw i prostaczkw buchalterii, nie tylko te na imponowaniu masom kilkoma uczonymi frazesami. Waciwy wyczyn, w ktrym Goebbels jest niedocignionym mistrzem, polega na mieszaniu bez skrupuw heterogennych elementw stylowych - nie, mieszanie nie jest tu w peni trafnym sowem: raczej na nagych, antytetycznych przeskokach od uczonoci do prostactwa, od tonu trzewego, rzeczowego, do kaznodziejskiego, od chodnego racjonalizmu do rzewnoci po msku powstrzymywanych ez, od prostoty Fontanego, od berliskiej gburowatoci do patosu czowieka wadzcego si z Bogiem i proroka. Jest to jak dranienie skry pod na przemian zimnym i gorcym prysznicem, fizyczne dziaanie jest takie samo; uczucia suchacza (a publiczno Goebbelsa to zawsze suchacze, nawet jeli czytaj artykuy prasowe doktora) nigdy nie zaznaj spokoju, s stale przycigane i odpychane, a krytyczny rozum nie ma czasu zaczerpn oddechu. W styczniu 1944 ukaza si artyku jubileuszowy z okazji dziesiciolecia instytucji kierowanej przez Rosenberga116 . Mia to by specjalny hymn ku czci Rosenberga, filozofa i gosiciela czystej doktryny, ktry jakoby siga gbiej i wyej ni Goebbels, parajcy si jedynie propagand na uytek mas. W rzeczywistoci wszake rozwaania te w znaczniejszej jeszcze mierze suyy ku chwale naszego doktora, ze wszystkich bowiem porwna i okrele wynikao jasno, e Rosenberg wada samym tylko rejestrem gbi. Goebbels za opanowa i ten, i wszystkie inne rejestry hucznego organu. (A o filozoficznej oryginalnoci, ktra uczyniaby Rosenberga nieporwnywalnym, nie odwayli si mwi nawet najzagorzalsi czciciele Mitu). Gdyby chcie szuka wzorca dla penego napicia Goebbelsowskiego stylu, to mona by go ewentualnie znale w redniowiecznym kazaniu kocielnym, w ktrym nie cofajcy si przed niczym realizm i weryzm ekspresji czy si z najczystszym patosem modlitewnego uniesienia. Ale ten redniowieczny styl kaznodziejski wytryska z czystej duszy i zwraca si do naiwnego audytorium, ktre pragnie wznie z ciasnoty duchowej ograniczonoci ku obszarom transcendentnym. Goebbels natomiast chce suchaczy wyrafinowanym sposobem oszuka i odurzy. Kiedy po zamachu z 20 lipca 1944 nikt ju nie moe mie na serio wtpliwoci co do nastroju i zorientowania opinii publicznej, Goebbels pisze w tonie jak najbardziej frywolnym: Tylko nieliczne, z dawno minionej przeszoci pozostae miczaki mog wtpi w to, e nazizm jest najwiksz, ale zarazem jedyn moliwoci ocalenia narodu niemieckiego. Kiedy indziej za pomoc jednego zdania robi z niedoli zbombardowanych miast pogodn - w LTI powiedziaoby si: blisk duchowo ludowi [volksnah] - idyll powszedniego dnia: Z gruzw i ruin znowu byskaj ogniki eleniakw, wystawiajcych ciekawie nosy spoza drewnianych przepierze. Wrcz zbiera czowieka tsknota za takim romantycznym gniazdkiem. Zarazem jednak trzeba poczu w sobie pragnie nie mczestwa. Prowadzimy wit wojn narodow, przeywamy - trzeba te zagra na uczuciach warstwy wyksztaconej, nie moe wic zabrakn rejestru Rosenberga - najwikszy kryzys Zachodu i musimy speni swoje historyczne posannictwo (posannictwo [Auftrag] brzmi uroczyciej ni
116

Chodzi o Reichsstelle zur Frderung des deutschen Schrifttums (Placwk Rzeszy do Popierania Pisarstwa Niemieckiego), ktr ej Rosenberg by szefem, wskutek czego zreszt jego kompetencje wchodziy w kolizj z kompetencjami Goebbelsa jako prezesa Reichskulturkammer.

zbanalizowane obce sowo misja), a nasze ponce miasta s pochodniami na drodze do urzeczywistnienia lepszego adu. Ukazaem w oddzielnym rozdziale, jak rol w tym systemie naprzemiennego prysznicu odgrywa najbardziej popularny rodzaj sportu. Najordynarniejsze apogeum stylu - eby znowu powiedzie z nazistowska - totalitarnego osign Goebbels chyba w swoim artykule w Reichu z 6 listopada 1944. Pisa e trzeba si stara, aby nard sta mocno na nogach i nie poszed nigdy na deski, a zaraz po tym bokserskim obrazku czytamy dalej, e ta wojna jest dla narodu niemieckiego sdem boym. Ale moe ten akurat passus, obok ktrego mona by zacytowa niejeden podobny, dlatego tylko wydaje mi si taki osobliwy, e musiaem go sobie stale przypomina w sposb wyjtkowo drastyczny. Ot komu, kto dzisiaj przyjeda do Berlina, aby zaatwi co w Centralnym Urzdzie Nauki na Wilhelmstrae, najwygodniej jest zatrzyma si naprzeciw, w hotelu Adlon (albo raczej w tym, co z dawnej wspaniaoci tego hotelu pozostao). Okna jadalni wychodz tam prosto na zburzon will ministra propagandy, w ktrej znaleziono jego zwoki. Ju z p tuzina razy staem w jednym z tych okien i zawsze przypomina mi si sd boy, ktry on, wanie on, wyzwa, a przed ktrego ostatni scen umkn z tego wiata.

XXXVI Prba sprawdzajca


Rano 13 lutego 1945 przyszed rozkaz ewakuowania ostatnich pozostaych w Drenie ydw noszcych gwiazd. Uchronieni dotd przed deportacj przez swe mieszane maestwa, stanli teraz w obliczu niechybnego koca; musiano by ich si pozby w drodze, bo Owicim znajdowa si ju od dawna w rku nieprzyjaciela, a Theresienstadt by w najwyszym stopniu zagroony. Wieczorem tego samego 13 lutego na Drezno zwali si kataklizm: paday bomby, domy si rozsypyway, pyn strumieniem fosfor, ponce belki spaday na gowy aryjskie i niearyjskie - ta sama zawierucha ognia pochaniaa yda i chrzecijanina; kogo jednak z okoo siedemdziesiciu napitnowanych gwiazd noc ta oszczdzia, dla tego bya ona ratunkiem, bowiem w oglnym chaosie mia szans uj przed Gestapo. Mnie samemu pena przygd ucieczka pozwolia przekonywajco zweryfikowa moje filologiczne obserwacje. Wszystko, co dotychczas wiedziaem o LTI, przynajmniej mwionej, pochodzio z wskiego krgu kilku drezdeskich domw ydowskich i fabryk, oczywicie z dodatkiem drezdeskiego Gestapo. Teraz, przez trzy ostatnie miesice wojny, przeszlimy przez tyle miast i wsi Saksonii i Bawarii, stykalimy si na tylu stacjach kolejowych, w tylu barakach i bunkrach, i na nie koczcych si szosach z ludmi ze wszystkich regionw, wszystkich ktw i zaktkw, wszystkich orodkw Niemiec, z ludmi wszelkiego stanu i wieku, wszelkiego sposobu mylenia, wszelkich odcieni nienawici oraz - jeszcze cigle! - penej wiary czci dla Fhrera, i wszyscy oni, dosownie wszyscy - cho z rnym zabarwieniem: czy to poudniowo- albo zachodnioniemieckim, czy pnocnoalbo wschodnioniemieckim - posugiwali si jedn i t sam LTI, ktr u siebie, w Drenie, syszaem

w wersji saksoskiej. Wszystko, co podczas tej ucieczki mogem doda do swoich notatek, byo jedynie uzupenieniem i potwierdzeniem. Mona tu wyodrbni trzy etapy. rodkowy z nich, obejmujcy trzy tygodnie marca - las nabiera z dnia na dzie coraz intensywniejszego wiosennego poblasku, a zarazem wyglda boonarodzeniowo, bo wszystkie gazie byy cakiem obwise, a ziemia poyskiwaa paskami staniolu, zrzucanego przez samoloty nieprzyjaciela w celu zmylenia niemieckich urzdze radiolokacyjnych, huczay za te samoloty nad nami kadego dnia i kadej nocy, nierzadko zmierzajc ku pobliskiemu nieszczsnemu Plauen - ot ten rodkowy etap, obejmujcy czas pobytu w Falkenstein, narzuci mi spokj, ktry mogem wykorzysta dla swojego studium. Nie by to co prawda spokj ducha; przeciwnie, studium LTI suyo mi teraz bardziej ni kiedykolwiek przedtem jako drek balansowy. Pierwsze bowiem i jedyne nowe nazistowskie sowo, jakie tu spotykaem, byo wypisane na opasce niektrych onierzy i brzmiao Volksschdlingsbekmpfer [dosownie: tpiciel elementw dziaajcych na szkod narodu]. Peno byo funkcjonariuszy Gestapo i andarmerii polowej, okolica roia si bowiem od urlopowanych onierzy, przemienionych teraz w dezerterw, i od cywilw uchylajcych si od suby w volksszturmie. Oczywicie byo po mnie wida, e dawno przekroczyem wiek poborowy, ale przecie zagadka na temat volksszturmu brzmiaa: co to jest, co ma srebro we wosach, zoto w ustach i ow w kociach? Tak stosunkowo blisko Drezna istniao te niebezpieczestwo, e mnie kto rozpozna: byem na swojej katedrze przez pitnacie lat, przez cay ten czas ksztaciem nauczycieli, a tu i wdzie w terenie przewodniczyem egzaminom maturalnym. Gdyby mnie za zdemaskowano, sprawa nie skoczyaby si zapewne na mojej mierci: podobny los czekaby te moj on, a i naszego wiernego przyjaciela. Kade przejcie ulic, a szczeglnie kade wejcie do restauracji byo udrk; ilekro kto przyjrza mi si z odrobin bodaj uwagi, trudno mi byo wytrzyma spokojnie jego wzrok. Gdyby nie to, e nie mielimy absolutnie dokd i, nie zostalibymy ani dnia w tej niebezpiecznej kryjwce. Ale od chwili, kiedy musielimy si wynie od naszej dobrej Agnes, w pokj na zapleczu Apteki przy pl acu Adolfa Hitlera; w ktrym spalimy pod portretem Fhrera, by naszym ostatnim azylem. Tak wic poza chwilami spacerw samotnymi lenymi drkami siedziaem moliwie cicho w pokoju i przymuszaem si do kadej lektury, po ktrej mogem si spodziewa wzbogacenia swojej wiedzy z zakresu LTI. Albo raczej: czytaem wszystko, cokolwiek mi wpado w rk, i wszdzie dostrzegaem lady tego jzyka. By on prawdziwie totalitarny; tutaj, w Falkenstein, uwiadomiem to sobie szczeglnie dobitnie. Na biurku S. znalazem niewielk ksieczk, ktra wysza, jak mi powiedzia, pod koniec lat trzydziestych: Receptura zielarska, wydana przez aptekarzy niemieckich. Pocztkowo wydaa mi si dokumentem komicznym, potem tragikomicznym, a w kocu zaiste tragicznym. Nie tylko bowiem wyraaa w nieobowizujcych frazesach najobrzydliwsze lizusostwo wobec panujcej powszechnie doktryny, lecz take paraliowaa skuteczno nieuniknionego protestu, zanim jeszcze zdy on zosta wypowiedziany, a to za pomoc sualczego osabienia jego ostrza, i w ten sposb ujawniaa ca wiadom demoralizacj przyszej nauki. Kilka zda zanotowaem sobie in extenso. W najszerszych krgach naszego narodu daje si w sposb wyrany zauway niech do zaywania preparatw chemoterapeutycznych. Oywio si natomiast ostatnio i wzmaga zaufanie do

naturalnych substancji leczniczych, nie tknitych procesami laboratoryjnymi i fabrycznymi. Zioa i ich mieszanki, pochodzce z naszych k i lasw, maj w sobie niewtpliwie dla kadego czowieka co swojskiego i nie zafaszowanego. Ich terapeutyczne zastosowanie potwierdza sigajc w zamierzch przeszo tradycj skutecznego nimi leczenia, a myl o cznoci z krwi i ziemi zwiksza jeszcze zaufanie do ych rodzimych zi. Do tego miejsca w wywodach tych przewaa element komiczny, komicznie bowiem brzmi oglne hasa i tezy nazizmu wplatane w specjalistyczny tekst naukowy. Ale po tym pokornym ukonie i po tej captatio benevolentiae nie sposb nie przej do obrony interesw wasnych i medycyny. Czytamy wic dalej, e pod pozorem germaskiego tradycjonalizmu, zblienia do natury i antyintelektualizmu, a do tego przy znajdujcym nierzadko posuch gadaniu o trujcych waciwociach rodkw chemicznych kwitnie znachorstwo, ktre robi interesy na bezkrytycznie stosowanych niemieckich zioach leczniczych i odbiera zakadom chemicznym klientw, a lekarzom pacjentw. Ale jake ta krytyczna uwaga jest osabiona wyrazami usprawiedliwienia i ulegoci i jake gboka jest rewerencja, ktr odwany autor raz jeszcze deklaruje wobec zdania i woli partii rzdzcej! Rwnie i my, oficjalnie uznani farmaceuci, chemicy i lekarze, stosujemy przecie rodzime zioa lecznicze, tyle e nie wycznie i nie bez wyboru! Teraz za ch dalszego rozszerzenia zioolecznictwa i dostosowania si, gdzie to jest tylko moliwe, do ycze i naturalnych odczu narodu, wystpuje wyranie u wszystkich postpowych lekarzy. Leczenie zioami, zwane rwnie fitoterapi, jest tylko czci oglnej terapii przy uyciu lekw, ale jest to czynnik, ktrego nie wolno nie docenia, jeli si pragnie zachowa i umocni zaufanie pacjentw. Zaufanie narodu do swych lekarzy, ktrzy zawsze dbali o to, aby ich praca bya staranna, sumienna i oparta na solidnej wiedzy, nie moe zosta zachwiane insynuacjami powyszego rodzaju.... Pocztkowa captatio przerodzia si w nieomal jawn kapitulacj. Znajdowaem pojedyncze zeszyty farmaceutycznych i lekarskich czasopism i wszdzie natrafiaem na ten sam rodzaj stylu i te same stylistyczne kwiatki. Zanotowaem sobie: Pamita o nordyckiej matematyce, ktry to termin powtrzyo kiedy na pocztku pismo Freiheitskampf za koleg Kowalewskim, pierwszym nazistowskim rektorem naszej Politechniki, nie zapomnie zbada innych gazi nauk przyrodniczych pod wzgldem stopnia zaraenia przez LTI. Z przyrodoznawstwa mogem powrci na swj wasny teren, kiedy Hans przynis mi ze swojej prywatnej biblioteki niedawno wydane rzeczy z dziedziny literatury. (By on cigle jeszcze, jak przed trzydziestu laty, mionikiem nauk humanistycznych i filozofii; aptekarstwo i - eby unikn zbytnich szykan - odznaka partyjna byy mu potrzebne tylko do spokojnego ycia; ale oczywicie, jeli chodzio o okazanie pomocy przyjacielowi, trzeba byo co nieco zaryzykowa i zgodzi si na zagroeni e spokojnego ycia - tylko e wanie: dla polityki jako takiej, rozumianej oglnie, byoby to zbyt daleko idce wymaganie). Przynis mi nowe dzieo historyczne i now histori literatury; z wielkoci nakadu obu tych prac, zreszt pomylanych powanie, mona byo wnioskowa, e zaliczay si one do podrcznikw uprzywilejowanych i majcych zdecydowanie duy wpyw na czytajc publiczno. Przestudiowaem je i skomentowaem pod ktem widzenia LTI. Sam zakaz takiej lektury dla ogu (zanotowaem sobie) w przyszoci nie wystarczy; trzeba bdzie przyszemu nauczycielowi zwrci dokadnie uwag na specyfik i na grzechy LTI: naszkicuj przykady tematw dla seminarium historycznego i germanistycznego. Najpierw wic Historia narodu niemieckiego Friedricha Stievego. To obszerne dzieo wyszo w roku 1934 i do 1942 osigno liczb dwunastu wyda. Od lata 1939 (przedmowa do dziewitego wydania)

byy tam przedstawione wydarzenia do momentu wcielenia Czechosowacji 117 i odzyskania Kajpedy. Jeli oprcz tych wyda ukazao si jeszcze jakie pniejsze (co uwaam za mao prawdopodobne), to zapewne nie uwzgldniao ono dalszego toku dziejw; na miesic przed wybuchem nowej wojny wiatowej autor koczy bowiem swoje dzieo triumfalnym okrzykiem, e wszystkie te niezrwnane sukcesy osignite zostay bez rozlania jednej kropli krwi, i straszliwie zowieszczym porwnaniem: Rzesza Niemiecka wznosi si z nurtw czasu jak ostoja niewzruszonej staoci, jak wietlista obietnica na przyszo, podobna budowlom Adolfa Hitlera. Farba drukarska mojego egzemplarza zapewne jeszcze dobrze nie wyscha, kiedy ju pierwsze spord tych budowli, ktre w swej imponujcej, przejrzycie rozczonkowanej zwartoci uosabiaj symbolicznie si i spokj w ich wspaniaym zespoleniu (zwr uwag na architektoniczn ostentacj siy, to te naley do LTI) zaczy si rozpada pod bombami nieprzyjacielskich samolotw. Ksika Stievego jest jak dobra przynta, co ma trucizn ukryt w ksku niewinnego jada. Wrd piciuset stron druku tego dziea znajduj si dugie rozdziay, ktre przy caym swoim patosie s jednak napisane z pewnym spokojem i bez racych deformacji w stylu i treci, tak e nawet mylcy czytelnik moe nabra do ksiki zaufania. Gdzie si natomiast nastrcza moliwo nazistowskiego zabarwienia, tam autor gra na wszystkich rejestrach LTI. Na wszystkich - co nie znaczy, e na wielu; LTI jest przecie uboga, nie chce i nie moe by inna, a wzmocnienie swych efektw osiga tylko przez powtarzanie, przez wbijanie w gowy cigle tego samego. W momentach uroczystych, zarwno natury pozytywnej, jak i negatywnej, nie moe si oczywicie oby bez krwi. Jeli nawet taki Goethe odczuwa bezzasadn cze dla Napoleona, to znaczy, e w nim zanik gos krwi; wystpujc przeciw austriackim narodowym socjalistom rzd Dollfussa zwraca si przeciwko gosowi krwi; a kiedy potem oddziay Hitlera wkraczaj do Austrii, wybija wreszcie godzina krwi. Dziki czemu dawna Marchia Wschodnia odnajduje z powrotem drog do ojczystego domu - do odwiecznych Niemiec. Marchia Wschodnia, odwieczny i odnajdowa drog do ojczystego domu: sowa same w sobie cakowicie neutralne, ktre wchodziy w skad jzyka niemieckiego na wiele stuleci przed nazizmem i bd do niego nalee przez ca przyszo. A jednak w kontekcie LTI s to sowa wybitnie nazistowskie, przynalene do pewnego szczeglnego rejestru oraz charakterystyczne i reprezentatywne dla tego wanie rejestru. Marchia Wschodnia zamiast Austria oznacza nawizanie do tradycji, gbok cze dla przodkw, na ktrych susznie czy niesusznie powoujemy si, ktrych jak twierdzimy - dziedzictwa strzeemy, ktrych testament wypeniamy. Sowo odwieczny wskazuje ten sam kierunek: jestemy ogniwami acucha cigncego si od najbardziej zamierzchych czasw, ktry poprzez nas ma biegn dalej w niezmierzon dal - bylimy zawsze i zawsze bdziemy. Odwieczny to tylko najintensywniejszy szczeglny przypadek nazistowskiego superlatywizmu liczb, a ten z kolei jest tylko szczeglnym przypadkiem oglnego superlatywizmu LTI. Za odnajdowa drog do ojczystego domu to jeden z tych zwrotw akcentujcych uczucie, ktre najwczeniej zyskay z saw; wywodzi si z gloryfikacji krwi, a pociga za sob przerost superlatywizmu. Tradycja i stao to pojcia dla historyka zbyt potoczne i elementarne, aby mogy nadawa jego stylowi jakie szczeglne pitno. Swoj wierno i ortodoksyjno narodowego socjalisty manifestuje natomiast Stieve obfitym sownictwem o charakterze emocjonalnym.

117

Nieciso: do Rzeszy nie bya wcielona caa Czechosowacja, lecz tylko Czechy i Morawy.

Niepohamowana sia kae prze naprzd Cymbrom i Teutonom, ktrych wtargniciem do Italii rozpoczyna si ta historia; niepohamowana dza popycha Germanw do walki ze wszystkimi; niepohamowana namitno tumaczy, usprawiedliwia, a nawet uszlachetnia najgorsze rozpasanie Frankw. Furor teutonicus jest uwaany za tytu do chway pierwotnych dzieci pnocy. Jaki miay blask opromienia ich niepowstrzymane parcie naprzd, ktre nie baczc na podstpno dookolnego wiata nastawione byo cakowicie na potg przepeniajcego ich uczucia, na potg tego wewntrznego rozpdu, ktry kaza im krzycze, z radoci, kiedy dochodzio do starcia z wrogiem. Tylko mimochodem zwracam uwag na sowo nastawione, ktrego zasadnicze znaczenie techniczne zataro si nieco jeszcze przed pojawieniem si LTI. W kadym razie co z nazistowskiej niewraliwoci na nage zestawianie ze sob wyrae mechanistycznych i afektowanych czy zgoa pozytywnego zamiowania do takiego stylistycznego chwytu mona znale te u Stievego; o NSDAP pisze on tak: Partii przypada funkcja potnego motoru wewntrz Niemiec, motoru duchowego wzlotu, motoru czynnego powicenia, motoru ustawicznego rozbudzania ku stworzonej na nowo Rzeszy. Oglnie jednak biorc, styl Stievego charakteryzuje si jednostronnym akcentem padajcym na uczucie, absolutnie wszystko wyprowadza on bowiem z tej gloryfikowanej i uprzywilejowanej gwnej cechy Germanw. Decyduje ona o strukturze politycznej, poniewa zdatno przywdcy mierzy si wielkoci jego druyny, ta za powstaje jedynie na zasadzie dobrowolnej wewntrznej ulegoci, jej organizacja jest wic wyranym dowodem tego, jak znaczn rol odgrywao u Germanw uczucie. Uczucie obdarza Germanina fantazj, nadaje mu religijne usposobienie, kae mu oddawa cze bosk siom przyrody, czyni go bliskim ziemi, nastraja go nieufnie wzgldem intelektu. Uczucie popycha go ku bezgranicznoci - i oto mamy podstawow romantyczn skonno germaskiego charakteru. Uczucie czyni z niego zdobywc, daje mu niemieck wiar we wasne powoanie do panowania nad wiatem. Przewaga uczucia ma jednak rwnie ten skutek, e z dz wiata ssiadowaa bardzo blisko ucieczka od spraw wiata, z czego wanie przy caym kulcie ycia i aktywizmie wypywa szczeglny pocig do chrzecijastwa. Skoro tylko tok historii mu na to pozwala, Stieve jako wykrzywione przeciwiestwo czowieka uczuciowego wprowadza yda (fakt, e nie czyni tego na si ju wczeniej, odrnia go od czystych propagandystw jego partii). Od tego momentu pojawiaj si masowo specyficzne zwroty nazistowskie, czy raczej s one uzupeniane w negatywnym kierunku. Sowem centralnym jest teraz rozkad [Zersetzung]. Zaczyna si to od Modych Niemiec. Dwaj ydowscy poeci, Heine i Lion Baruch, ktry po chrzcie przybra miano Ludwig Brne, s pierwszymi demagogami z szeregw narodu wybranego. (Uwaam wybrany [auserwhlt] za sowo, ktre dao pocztek cudzysowowi ironicznemu LTI). Materialistyczny duch epoki sprzyja skonnociom dziedzicznym i nabytym na emigracji cechom obcej rasy i jest przez ni wzmagany. Teraz nastpuje prezentacja nazistowskiego sownika: krytyka destrukcyjna, intelekt rozszczepiajcy wos na czworo, zabjcze zrwnanie, rozkad, podkopywanie,

wykorzenianie, przeamywanie bariery narodowej; marksizm zamiast socjalizmu, bowiem prawdziwy socjalizm jest wasnoci hitleryzmu, wic trzeba faszywy oznaczy jako bdn doktryn yda Karola Marksa, (Sposb mwienia: yd Marks, yd Heine, a nie samo tylko Marks czy Heine, jest szczeglnym zastosowaniem metody wbijania do gowy pewnych treci, ktre wystpuje ju w antycznym epitheton ornans). Wzbogacenie tego dziau LTI przynosi klska w pierwszej wojnie wiatowej: teraz jest mowa o diabelskich jadach rozkadu, o czerwonych podegaczach... Trzeci stopie nasilenia jest wynikiem pozycji bojowej zajtej wobec bolszewizmu i komunizmu: pojawiaj si ponure hordy batalionw czerwonego frontu. I wreszcie ukoronowanie caoci i apogeum stylistycznych osigni, pena nazistowska kompozycja w zakresie sztuki jzyka: zjawia si zbawca, onierz nieznany, czowiek z Wielkich Niemiec, Fhrer. Teraz wszystkie hasa obu kierunkw skupiaj si na wskiej przestrzeni. A finaem jest straszliwe sprostytuowanie jzyka Ewangelii w subie LTI: Ten, ktry stan na czele, porywajc moc swojej wasnej wiary zdoa rozbudzi lecego na ziemi chorego, przemawiajc do prastarym zaklciem: Wsta i sta si innym. Nazwaem LTI jzykiem ubogim. Jake jednak bogato prezentuje si ona u Stievego w porwnaniu z kunsztem jzykowym Walthera Lindena w jego Historii literatury niemieckiej, ktr niewtpliwie mona uwaa za dzieo reprezentatywne; wysza ona mianowicie w popularnym wydawnictwie Reclam, przy sporej, piciusetstronicowej objtoci osigna cztery wydania i zawiera zestawienie obowizujcych i obiegowych sdw literackich doby hitlerowskiej w tak przepisowym sformuowaniu, e na pewno stanowia podstawowy podrcznik dla uczniw i studentw. Jej autor, na swoje szczcie zmary jeszcze przed zaamaniem si Trzeciej Rzeszy, by w Jatach dwudziestych wydawc w peni naukowego pisma Zeitschrift fr Deutschkunde, w ktrym sam opublikowaem kilka studiw. Potem dokona gruntownej reorientacji swojej metody naukowej. Uatwi sobie zreszt ten zabieg, interpretujc wszystko pod jednym ktem widzenia i wyraajc za pomoc niewielu wicej ni dwch sw, ktre przewanie wystpuj wsplnie, a przez LTI s uwaane za nieomal identyczne (sama LTI powiedziaaby, e s zglajchszaltowane). Ot kady kierunek, kade dzieo, kady autor jest u niego, albo te nie jest, volkhaft [zwizany z narodem, bliski pod wzgldem narodowym] i arthaft [zwizany z danym gatunkiem, wasny gatunkowo, rodzimy pod wzgldem rasy]118; komu Linden odmawia tego tytuu, temu przez to samo odmawia wartoci etycznej i estetycznej, a nawet wszelkiego prawa do istnienia. Mona to ledzi rozdzia po rozdziale, a czasem niemal strona po stronie. W stanie rycerskim rodzi si po raz drugi, po germaskiej poezji bohaterskiej ksicych dworw, twrcza, rodzima rasowo, wysoka kultura. Humanizm poza Wochami sta si przeciwiestwem pierwiastka rodzimego i wasnego pod wzgldem gatunkowym.

118

Przymiotniki volkhaft i arthaft (dosownie: zawierajcy w sobie cechy narodu wzgldnie gatunku) s neologizmami jzyka Trzeciej Rzeszy, ktrych specyficznie rasistowskie zabarwienie jest nie do przetumaczenia.

Dopiero wiek osiemnasty przetworzy uzyskane bogactwo duchowe i mylowe w organiczn jedno i cao nowego, rasowo rodzimego ycia: w narodowe odrodzenie Niemieckiego Ruchu od roku 1750. Leibniz jest po niemiecku mylcym, rodzimym rasowo wiatowym filozofem. (Jego nastpcy wprowadzaj w jego doktryn obce elementy). Germaskie rodzime rasowo poczucie samotnoci u Klopstocka. Winckelmannowska interpretacja antyku helleskiego zespolia ze sob dwa pokrewne rasowo ludy indogermaskie. W Gtzu von Berlichingen z ziemi wyrosa rasa narodu [Volksart], rodzime prawo ulegaj nowemu, na niewolniczym poddastwie opartemu, obcemu narodowo porzdkowi, wprowadzanemu za pomoc obcego rasowo prawa rzymskiego.... Lb Baruch (Ludwig Brne) oraz tak samo ochrzczony yd Jolson (Friedrich Ludwig Stahl) - jeden libera, drugi konserwatysta - ponosz jednakow win za rezygnacj z myli o germaskim adzie, za odejcie od rodzimej rasowo myli pastwowej. Bliskie narodowi wiersze liryczne i ballady Uhlanda przyczyniaj si do ponownego rozbudzenia wiadomoci rasowej. W dojrzaym realizmie rodzime rasowo germaskie uczucie raz jeszcze bierze gr nad francuskim esprit i modn literatur ydowsko-liberaln. Wilhelm Raabe walczy przeciwko pozbawieniu narodu niemieckiego duszy przez obce gatunkowo wpywy. Wraz z powieciami Fontanego koczy si realizm, rodzimy rasowo ruch niemiecki; Paul de Lagarde stara si stworzy rodzim rasowo niemieck religi; Houston Stewart Chamberlain jest jeszcze prawdziwszy gatunkowo ni Niemiec Rembrandtowski119 , przyblia on ponownie narodowi niemieckiemu rodzimych rasowo herosw ducha, budzi germask wizj ycia, czynic z niej znw twrcz narodow si; wszystko to jest stoczone w szedziesiciu ledwie wierszach, przy czym pominem jeszcze walk midzy powierzchown literatur a wieczn, rodzim rasowo twrczoci, a take starania o to, aby ugruntowa rodzime rasowo ycie duchowe i tym samym zakorzeni kultur blisk narodowi. Bartels i Linhard rozpoczynaj okoo roku 1900 bliski narodowi nurt odwrotny. Skoro nastpnie przechodzimy do wielkich prekursorw literatury bliskiej narodowi, do Dietricha Eckarta i wszystkich innych, zwizanych bezporednio z narodowym socjalizmem, to trudno si dziwi, e tym bardziej teraz wszystko krci si nieustannie wok narodu, krwi i gatunku. Gra na jednej, najbardziej rodzimej strunie LTI! Dwik jej prawdziwie de profundis syszaem ju na dugo przed lektur tej nazistowskiej historii literatury. - Du artvergessenes Weib! [Kobieto, ktra
119

Niemcem Rembrandtowskim" (der Rembrandtdeutsche) nazywano Juliusza Langbehna (1851-1907), niemieckiego pisarza i krytyka kultury; przydomek ten pochodzi od wydanej przez niego anonimowo ksiki Rembrandt als Erzieher (Rembrandt jako wychowawca), w ktrej wystpuje on przeciwko materializmowi, industrializacji i niedouczeniu jako czynnikom powodujcym upadek kultury narodu niemieckiego.

zapomniaa o swojej rasie!] - mawia Clemens Bandzior do mojej ony przy kadej rewizji, a Weser Pluja dodawa: - Czy nie wiesz, e ju w Talmudzie jest napisane: obca kobieta jest mniej warta od nierzdnicy? - Powtarzao si to za kadym razem dosownie jak misja posaca u Homera. Du artvergessenes Weib! Czy nie wiesz... W tych latach, a ze szczegln intensywnoci podczas tygodni spdzonych w Falkenstein, zadawaem sobie cigle to samo pytanie, na ktre do dzi nie potrafi odpowiedzie: Jak to byo moliwe, e ludzie wyksztaceni popenili tak zdrad wobec wszelkich wartoci duchowych, wobec caej kultury, caej ludzkoci? Bandzior i Pluja to byy prymitywne bestie (jakkolwiek w randze oficerskiej); co takiego trzeba znosi, dopki nie mona inaczej. Nie warto jednak sobie nad tym ama gowy. Ale czowiek uczony, jak ten historyk literatury! A spoza niego wyania si tum literatw, poetw, dziennikarzy, tum ludzi z wyszym wyksztaceniem. Zdrada wszdzie, gdzie tylko wzrok siga. Oto taki Ulitz pisze opowie o drczonym ydowskim maturzycie i dedykuje j swemu przyjacielowi Stefanowi Zweigowi, a potem, w momencie najwikszej udrki ydw, szkicuje karykatur ydowskiego lichwiarza, aby wykaza swoj gorliwo wobec panujcego kierunku. Oto taki Dwinger w swojej powieci majcej za temat rosyjsk niewol i rosyjsk rewolucj nie mwi ani sowem o jakim decydujcym ydowskim wpywie czy o ydowskim okruciestwie; jedynie w caej trylogii dwie wzmianki o ydach ukazuj raczej zachowania przyjazne ludziom - raz pewnej ydwki, drugi raz ydowskiego kupca: a potem, w erze Hitlera, pojawia si krwioerczy ydowski komisarz. Oto saski parodysta Hans Reimann odkrywa - znalazem to w pewnym numerze bdcych dawniej na bezwzgldnie dobrym poziomie Velhagen-und-Klasing-Hefte (rocznik 1944) - cechy ydw w ogle i ich dowcipu w szczeglnoci: Wiara ydw jest zabobonem, ich witynia lokalem klubowym, a ich Bg wszechmocnym wacicielem domu towarowego... Skonno do licytowania si tak owadna ydowskim umysem, e czsto trudno jest rozrni pody zbutwiaego intelektualizmu od platfusowatej bzdury. (Warto zwrci uwag na ten naprzemienny prysznic zawarty w bardzo ciasnych ramach przestrzennych: zbutwiay intelektualizm i platfusowata bzdura!) Napomykam tylko pobienie o lekturze, ktr przerzuciem w dniach pobytu w Falkenstein. Moe bardziej interesujce od tego cigle powtarzanego i cigle rwnie niepojtego upadku w zdrad, a przynajmniej bardziej zrozumiae i tragiczniejsze - bo przypadki choroby umysowej i nieoczekiwane czyny zbrodnicze same w sobie nie s jeszcze niczym tragicznym - jest na p wolne od winy stopniowe zelizgiwanie si w zdrad, jakie mona obserwowa na przykadzie Iny Seidel, ktra zaczyna w czystej intencji od romantycznych cigot, a koczy na hymnicznych gratulacjach dla niemieckiego mesjasza Adolfa Hitlera, caego ju wtedy splamionego krwi. Ale z tym problemem nie mog si rozprawia w swoim notatniku, trzeba go bdzie kiedy przestudiowa gruntownie... Wrd zdrajcw spotkaem te starego dobrego znajomego z czasw pierwszej wojny wiatowej Paula Harmsa, ktrego nazwisko cieszyo si kiedy szacunkiem w krgach niemieckich dziennikarzy politycznych, zarwno wrd przyjaci, jak i przeciwnikw. Pamitam nasze godzinami cignce si dyskusje w Caf Merkur, wczesnej lipskiej kawiarni literackiej. Harms zboczy wtedy akurat od Berliner Tageblatt ku Leipziger Neueste Nachrichten, o par stopni w prawo, ale nie by adnym podegaczem, a wszelkie maniactwo byo mu obce. I by czowiekiem w peni uczciwym, i wiele si nauczy, i mia jasno w gowie. I wiedzia, co to znaczy wojna, i potrafi bardzo dobrze oceni obdno niemieckich planw podboju wiata, mierzon siami strony przeciwnej. Potem przez wiele

lat nic o nim nie syszaem, zagrzebany bowiem w swojej dziedzinie, ograniczyem lektur prasy do miejscowej gazety. Bliszy osiemdziesitki ni siedemdziesitki, Harms - jeli w ogle jeszcze y musia by od dawna na emeryturze. I oto znowu zaczem dostawa do rk Leipziger Neueste. A w nich co trzy, cztery dni artyku polityczny sygnowany dawnym P. H. Ale to ju nie by Paul Harms, to by tylko jeden z wielu setek wariantw, w jakich cotygodniowy tekst Goebbelsa pojawia si przez wszystkie dni tygodnia we wszystkich wielkoniemieckich dziennikach, to byo wiatowe ydostwo i step, to bya brytyjska zdrada wobec Europy, to by ywio germaski walczcy bezinteresownie o wolno Zachodu i wiata, to bya caa LTI - a dla mnie prba sprawdzajca. Prba dla mnie smutna, bo wiersze te przemawiay do mnie gosem osobistym, tak bardzo mi znan intonacj, dosyszaln spoza sw nie oczekiwanych z tych ust, cho rwnie, i to a nadto dobrze, znanych. Kiedy potem, najbliszego lata, dowiedziaem si, e Harms umar w Zehlendorf na kilka dni przed wkroczeniem Rosjan, odczuem to niemal jak ulg; zosta naprawd w ostatniej minucie, jak mwi pobone powiedzenie, odjty ziemskiemu sdziemu. LTI napieraa na mnie nie tylko z ksiek i gazet, i nie tylko ze sw zasyszanych przelotnie w restauracji, gdzie pobyt kosztowa zawsze bardzo duo nerww: posugiwao si ni nagminnie solidne mieszczastwo z mego farmaceutycznego otoczenia. Nasz przyjaciel, z upywem lat nazbyt skonny traktowa sprawy codzienne, nawet te najokropniejsze, z pewn lekko wzgardliw pobaliwoci jako mao wane wobec wiecznoci, nie zadawa sobie trudu unikania trujcego argonu; dla jego za traktowanej jak crka pomocnicy nie by to argon, lecz cigle jeszcze jzyk wiary, w ktrej wzrosa i w ktrej nikt nie zdoaby jej zachwia, nawet gdyby mu taki ryzykowny zamiar przyszed do gowy. Podobnie byo z mod aptekark z Litwy - ale o niej mwiem ju w Wojnie ydowskiej. A raz podczas penego alarmu - nad dachami przycupnitego miasteczka znowu zaszumiay skrzyda mierci, z zakrzepych ram frazesu przywoane do rzeczywistoci i zaraz potem da si sysze oskot bomb spadajcych na Plauen - zatrzyma si u nas weterynarz okrgowy. By to jegomo rozmowny, chocia nie gadua, mwiono, e jest czowiekiem bardzo porzdnym, a i dobrodusznym. Teraz prbowa zagodzi trwog zaskoczonych alarmem klientw przez odwrcenie ich uwagi. Opowiada o nowej broni - nie, o nowych broniach, ktre s ju gotowe i na pewno w kwietniu zostan uyte i spraw rozstrzygn. - Jednoosobowy samolot, przewysza jeszcze znacznie V2, taki sobie na pewno da rad z najwikszymi eskadrami bombowymi; leci tak fantastycznie szybko, e moe strzela tylko do tyu, bo jest szybszy od pocisku i strca nieprzyjacielskie bombowce, zanim jeszcze zd zrzuci bomby; zakoczono wanie ostatnie prby i produkcja seryjna jest ju w toku. - Naprawd, opowiada to dokadnie tak, jak tutaj powtarzani, a w jego gosie dao si wyczu wiar w t bajk, po twarzach za suchaczy mona byo poznacie temu bajarzowi wierz - przynajmniej przez par godzin. - Czy uwaasz, e on wiadomie kamie - zapytaem potem naszego przyjaciela - i czy jeste przynajmniej sam cakowicie przekonany o tym, e to s bajki? - Nie - odrzek Hans - to czowiek uczciwy, na pewno sysza co o tej broni - zreszt dlaczego nie miaoby w tym by co z prawdy? I dlaczego ludzie nie mieliby w tym szuka pociechy? Nastpnego dnia pokaza mi list, jaki wanie przyszed od jednego z jego przyjaci, dyrektora gimnazjum gdzie w okolicy Hamburga: ten mi si bardziej spodoba, mwi, ni wczorajszy weterynarz, jest to wytrawny filozof i czysty idealista, w peni oddany ideom humanizmu i w adnym wypadku nie mona by go nazwa czcicielem Hitlera. Zapomniaem doda, e weterynarz mwi

poprzedniego dnia nie tylko o cudownej broni, lecz take - z tym samym przekonaniem - o wielokrotnie zaobserwowanym zjawisku polegajcym na tym, i z cakowicie zburzonych domw pozostawaa nie naruszona tylko ciana z portretem Hitlera. Przyjaciel filozof i antynazista spod Hamburga nie wierzy zatem w adne bronie i adne legendy i wypowiada si bardzo pe symistycznie. Atoli (pisa) przy caej beznadziejnoci sytuacji chciaoby si jeszcze wierzy w jaki przeom, w jaki cud, bo to przecie niemoliwe, aby nasza kultura i nasz idealizm ulegy naporowi zjednoczonego wiatowego materializmu! - Brakuje tylko najazdu stepu! - powiedziaem. - Ale czy nie odnosisz wraenia, e twj przyjaciel jest w znacznym stopniu pogodzony z obecnymi Niemcami? Jeli kto si spodziewa przeomu na korzy Hitlera - przeom to ulubione sowo hitleryzmu!

Mieszczaska sfera apteki w Falkenstein ley na mapie naszej ucieczki pomidzy dwoma rejonami chopskimi. Najpierw udalimy si do uyckiej wsi Piskowitz koo Kamenz. Mieszkaa tam jako wdowa z dwojgiem dzieci nasza wierna Agnes, ktra suya u nas przez szereg lat, a pniej posyaa nam regularnie ze swej okolicy nastpczynie, kiedy kolejna dziewczyna wychodzia za m. Byo zupenie pewne, e przyjmie nas serdecznie, i byo w najwyszym stopniu prawdopodobne, e ani ona, ani nikt we wsi nie wie o tym, e dotycz mnie ustawy norymberskie. Z ostronoci chcielimy jej to teraz wyjawi, pewni, e tym troskliwiej bdzie strzec naszego bezpieczestwa. Jeli si nie wydarzy co szczeglnie pechowego, powinno nam si uda zapa w tym ustroniu bez ladu. Tym bardziej e - jak dobrze wiedzielimy - ludno bya nastrojona mocno antynazistowsko. Gdyby dostateczn tego przyczyn nie by jej arliwy katolicyzm, to niewtpliwie uodpornia j przeciw hitleryzmowi jej serbouycka narodowo: ludzie ci byli przywizani do swego sowiaskiego jzyka, ktrego nazizm chcia ich pozbawi w dziedzinie kultu i nauki religii; czuli si spokrewnieni z narodami sowiaskimi i uraeni germaskim samouwielbieniem nazistw - syszelimy to a nadto czsto od Agnes i jej nastpczy. A poza tym Rosjanie stali pod Zgorzelcem; mona byo sdzi, e ju wkrtce bd w Piskowitz albo e nam si uda do nich przedosta. Mj optymizm mia swoje rdo w radosnym poczuciu cudownego ocalenia oraz w poncym stosie gruzu, jaki przedstawiao sob Drezno, kiedymy je opuszczali; pod wraeniem tego obrazu zniszczenia sdzilimy bowiem, e koniec wojny jest tu-tu. Optymizm ten dozna pierwszego ciosu, a nawet zmieni si w co zgoa przeciwnego, kiedy miejscowy sotys - moje dokumenty byy oczywicie spalone - zapyta mnie, czy nie jestem spokrewniony z jakimi nie-Aryjczykami. Z najwikszym wysikiem wydobyem z siebie obojtne nie - byem prawie pewny, e powzi jakie podejrzenie. Potem dowiedziaem si, e byo to obowizkowe stereotypowe pytanie - i rzeczywicie, czowiek ten przez cay czas nie okazywa wobec nas adnej nieufnoci. Ja sam jednak od tej chwili - a w Falkenstein uczucie to byo jeszcze dokuczliwsze, ustpio za dopiero w dniu, kiedy w Bawarii ogarnli nas Amerykanie - miaem nieustannie w uszach, raz mocniejszy, raz sabszy, obrzydliwy syk i szmer, jaki poznaem w roku 1915, gdy ponad nami, lecymi, przechodzia seria z karabinw maszynowych, a ktry bardziej dawa mi si we znaki ni uczciwy huk granatw. Tym, czego si lkaem, nie bya bomba ani samolot szturmowy, nie bya te mier - lecz zawsze tylko Gestapo. Zawsze tylko strach, e kto moe i za mn, e kto moe mi zastpi drog, e kto moe czeka na mnie w domu - kto, kto mnie chce zabra.

(Zabra! - Teraz i ja mwi ju tym jzykiem!) eby tylko nie wpa w rce wrogw! - brzmia mj codzienny akt strzelisty. Ale i w Piskowitz trafiay si spokojne godziny, by to bowiem cichy wiat, zamknity w sobie, i to wiat na wskro antynazistowski - nawet sotys sprawia na mnie wraenie, e rad by si ju nieco odsun od swojej partii i rzdu. Oczywicie nazistowska doktryna pastwowa wtargna i tutaj. Na malekim biurku w izbie mieszkalnej niewielkiego szachulcowego domu leay pord rnych rachunkw, korespondencji rodzinnej i kilku kopert z papierem listowym take ksiki szkolne dzieci. Przede wszystkim niemiecki atlas szkolny, ktry Philipp Bouhler, czowiek Kancelarii Rzeszy, wyda z facsimile podpisu we wrzeniu 1942 roku dla wszystkich szk niemieckich i ktry dotar do kadej bez wyjtku wsi. Caa pycha tego przedsiwzicia staje si wyrana dopiero wtedy, kiedy si uwzgldni jego pn dat: wymarzone niemieckie zwycistwo przeszo ju w sfer nierealnoci, gra idzie ju tylko o uniknicie kompletnej klski - a tymczasem daje si dzieciom do rki zestaw map, gdzie Wielkie Niemcy jako przestrze yciowa obejmuj Generaln Guberni z Warszaw i dystryktem lwowskim, Komisariat Rzeszy Ostland i Komisariat Rzeszy Ukrain, gdzie Czechosowacja jako Protektorat Czech i Moraw120 oraz Kraj Sudecki s oznaczone specjalnym kolorem jako bezporednie posiadoci Rzeszy, gdzie miasta niemieckie pyszni si swymi nazistowskimi tytuami honorowymi - obok Stolicy Ruchu i Miasta Zjazdw Partii jest tam te Graz, Miasto Powstania Narodowego, Stuttgart, Miasto Niemcw na Obczynie, Sd Najwyszy Rzeszy do spraw gospodarstw dziedzicznych Celle121 ' itd gdzie zamiast Jugosawii figuruje Rejon Dowdztwa Wojskowego Serbia, gdzie jedna mapa przedstawia podzia Rzeszy na okrgi partyjne [Gau], a inna niemieckie kolonie, i tylko malekimi literami umieszczona jest na jej dolnym brzegu (w nawiasie) uwaga: Pod zarzdem mandatowym. Jake musi dzisiaj wiat wyglda w gowie, w ktrej wszystko to odcinito na kolorowo we wczesnym i bezbronnym dziecistwie! Obok atlasu, stanowicego pod wzgldem jzykowym bogaty specjalistyczny sownik LTI by tam niemiecki podrcznik do nauki rachunkw z zadaniami o tematach zaczerpnitych z dyktatu wersalskiego i zapewnienia pracy przez Fhrera oraz niemiecka ksika z czytankami, w ktrej sentymentalne opowiastki sawiy mio do zwierzt i do dzieci penego ojcowskich uczu Adolfa Hitlera. Ale w tym samym ciasnym pomieszczeniu znajdoway si te odtrutki. By tam taki nabony kcik, gdzie krucyfiks (jak wszystkie prawie krzye przy wiejskich drogach) mi napis w jzyku serbouyckim i gdzie leaa te Biblia w tym jzyku. Gdyby nie to przywizanie do wasnego jzyka, to nie wiem, czy sam katolicyzm wystarczyby jako cakowicie niezawodna odtrutka. Ot gwn lektur, jak obok Biblii i podrcznikw szkolnych znalazem w tym domu, stanowi bardzo zaczytany gruby tom in folio zatytuowany Miasto Boe. Byo to ilustrowane pismo dla ludu katolickiego z lat 1893/94. Obfitowao ono w ataki na zaydzon lo, na wolnomylnych i socjaldemokratycznych
120

Nieciso: nie byo dystryktu lwowskiego, tylko dystrykt Galicja, a Protektorat nie obejmowa terenu caej Czechosowacji, lecz tylko - jak wskazuje jego pena nazwa - Czechy i Morawy. 121 Ustawa z 29 wrzenia 1933 i o gospodarstwach dziedzicznych (Reichserbhofgesetz), stanowica, e gospodarstwa wielkoci 7,5-12,5 ha nie mog by sprzedawane ani dzielone, zmierzaa do stworzenia nowej warstwy chopskiej arystokracji; najwysza instancja sdowa dla spraw wynikajcych z tej ustawy miaa siedzib w miecie Celle niedaleko Hanoweru.

ydowskich pachokw, bronio sprawy Ahlwardta122 , dopki to tylko byo moliwe, i dystansowao si od niego dopiero w ostatnim momencie. Tyle e wszystko to nie miao nic wsplnego z antysemityzmem na podou rasowym - w kadym razie znowu sobie uwiadomiem, jak trafnie pod wzgldem demagogicznym (albo - eby to wyrazi jego jzykiem jak volksnah, z jakim wyczuciem instynktu narodu) dziaa Fhrer, czynic z problemu ydowskiego klamr spinajc cae mnstwo wrogich sobie czynnikw. Ale z antysemityzmu krgw katolickich lat dziewidziesitych nie miaem prawa wnioskowa o podobnym ich nastawieniu w chwili obecnej. Kto bra powanie swj katolicyzm, ten sta teraz rami w rami z ydami, w takiej samej miertelnej wrogoci wobec Hitlera. A zreszt domowa biblioteczka dysponowaa jeszcze jednym, tak samo starym, grubym i zaczytanym tomem, z ktrego politycznego stanowiska rwnie nie mona byo absolutnie wysnuwa wnioskw co do obecnego nastawienia mieszkacw tego domu. Zmary gospodarz by zapalonym pszczelarzem, a wspomniane dzieo to rocznik powicony pszczelarstwu, wydany przez barona Augusta von Berlepsch. Autor, ktry swj wstp datuje: Coburg, 15 sierpnia 1868, by najwyraniej nie tylko fachowcem w tej dziedzinie, lecz ponadto moralist i wiadomym obywatelem. Znam wielu ludzi - pisa - ktrzy, nim zostali pszczelarzami, korzystali z kadej wolnej chwili (a nawet znajdowali sobie wolnych chwil ponad miar), aby lecie do gospody, pi, gra w karty albo roznamitnia si bezsensownym politykierstwem. Skoro tylko zostali pszczelarzami, poczli przesiadywa w domu z rodzin, w pogodne dni spdzali wolny czas przy pszczoach, a w porach niepogody czytali ksiki pszczelarskie, szykowali ule, naprawiali sprzt pszczelarski - sowem, pokochali dom i prac. Siedzie w domu - oto dewiza dobrego obywatela... Agnes oraz jej ssiedzi i ssiadki byli w tej kwestii cakiem innego zdania. Kadego bowiem wieczoru to, co nazywalimy uyck porzdn izb i dokd wprowadzenie oznaczao najwyszy dowd zaufania do nas, byo pene ludzi. Schodzono si u szwagra Agnes, czowieka o rozlegych zainteresowaniach, ktry, mwic nawiasem, pomimo swego katolicyzmu i arliwego serbouyckiego patriotyzmu - siedzielimy a po Rugi, a hen tam kraj ten powinien by waciwie nasz! - nalea do Stahlhelmu, jakkolwiek tylko do momentu jego wchonicia przez NSDAP. W ciepej i obszernej kuchni mieszkalnej trwa nieustanny ruch ludzi wchodzcych i wychodzcych; kobiety siedziay nad swoimi robtkami, mczyni stali dookoa, mic papierosy, dzieci wbiegay i wybiegay. Punktem centralnym by okazay aparat radiowy, wok ktrego toczya si zawsze jaka grupka. Kto wyszukiwa stacj, inni wysuwali rne propozycje, dyskutowali o tym, co wanie usyszeli, domagali si te energicznie ciszy, jeli akurat nadawano albo miano nadawa co wanego. Kiedymy tam weszli po raz pierwszy, panowa do duy haas i nie byo wida jakiego szczeglnego szacunku dla nadawanej audycji. Szwagier, jakby usprawiedliwiajc si, powiedzia: - To tylko Goebbels, ktregomy tymczasem zapali, ten inny bdzie dopiero za dziesi minut. Wtedy wanie, 28 lutego, syszaem doktora po raz ostatni. Pod wzgldem treci byo to to samo, co we wszystkich jego mowach i artykuach z ostatniego okresu: brutalne obrazki sportowe i ostateczne zwycistwo, i le ukrywane zwtpienie. Ale sposb jego mwienia wyda mi si zmieniony. Doktor zrezygnowa z modulacji gosu; bardzo powoli, dobitnie, niemal jednostajnie akcentujc, takt za
122

Ahlwardt - wojujcy niemiecki antysemita z koca XIX w., bohater synnej wwczas afery oszczerczej przeciwko pewn ej ydowskiej fabryce karabinw.

taktem, pauza za pauz, wyrzuca z siebie poszczeglne sowa, ktre paday, jak padaj uderzenia mechanicznego mota. Ten inny to byo oglne, zbiorcze okrelenie wszystkich zakazanych audycji; Beromnster, Londynu i Moskwy (ktre nadaway wiadomoci w jzyku niemieckim), stacji Soldatensender i Freiheitssender, i wszystkich innych nielegalnych stacji, jakie tam jeszcze byy. Ludzie ci wykazywali doskona biego w tym kar mierci zagroonym nasuchu, znali czas i fal, i specjalno poszczeglnych stacji, i uwaali nas za dosy oderwanych od ycia, jako e nie mielimy dotd adnego kontaktu z tym innym. Nikomu te nie przychodzio na myl kry si przed nami z tym zakazanym suchaniem czy w ogle stwarza wok niego jak atmosfer tajemniczoci! ostronoci. Poprzez nasz Agnes naleelimy do wsi, a postawa wsi bya cakowicie jednolita: wszyscy czekali na niezawodny koniec hitleryzmu, wszyscy czekali na Rosjan. Poszczeglne sukcesy, posunicia i plany aliantw byy dokadnie omawiane, nawet dzieci miay na ten temat co do powiedzenia; nie byy one zreszt zdane wycznie na audycje, innego, lecz przynosiy te do domu nowoci z zewntrz. Tutaj bowiem z nieba spada nie tylko, jak pniej w Falkenstein, staniol, ktry zanieonym jeszcze, jodowo-sosnowym lasom nadawa wygld bardziej boonarodzeniowy ni pczkujcemu ju mieszanemu drzewostanowi Rudaw, lecz take ulotki, gorliwie zbierane i studiowane. Zawieray one w zasadzie to samo, co audycje innego: wezwania do odegnania si od zbrodniczego i obkaczego reimu, ktry nieodwoalnie przegran wojn chce prowadzi a do cakowitego zniszczenia Niemiec. Oczywicie mwiono dzieciom, e zbieranie tych ulotek jest surowo zabronione, ale koczyo si na samym tylko powtarzaniu zakazu i wszyscy chciwie i z aprobat czytali, co tam byo napisane. Kiedy Juri, syn Agnes, przyszed wymachujc jawnie jakim zeszycikiem: - Ale tego nie potrzebujemy pali, takie same dostalimy w szkole! - Bya to broszura: Artykuy wojenne Goebbelsa, z typowo nazistowsk gow wojownika (p orze, p rzezimieszek) na okadce. Po lewej stronie znajdoway si twierdzenia, ktre w szkole wtaczano uczniom do gowy, a po prawej byy one punkt po punkcie zbijane przez aliantw. Szczeglnie dokadnie bya tam wyuszczona odpowied na twierdzenie, i wojna zostaa miujcemu pokj Fhrerowi narzucona. (Narzucona wojna naley do czoowych stereotypowych zwrotw LTI). Byy jeszcze dwa inne rda, z ktrych wie czerpaa orientacj co do stanu rzeczy: aosne kolumny uciekinierw ze lska, ktrym pozwolono zatrzyma si na krtko w dziewczcym obozie pomalowanym na zielono obszernym baraku byej eskiej suby pracy - oraz grupa bawarskich artylerzystw, ktrzy ze swymi komi, ale bez armat, wracali z frontu i udao im si znale tu chwil wytchnienia. W te cakiem wspczesne komentarze wplata si gos zupenie innej natury: cytowano wersety biblijne - stary, ale bardzo jeszcze krzepki ojciec Agnes mwi dugo i szeroko o krlowej Sabie - ktre w sposb niewtpliwy przepowiaday wkroczenie Rosjan. Pocztkowo skonny byem uwaa ten biblijny wtrt w LTI za specyficznie wiejski, ale w por przypomniaa mi si nasza topola z Babisnau, a do tego powszechne wrd ludzi i w krgach rzdzcych upodobanie do astrologii. Tak wic nastrj w Piskowitz by daleki od rozpaczy. Ludzie nie ucierpieli dotd szczeglnie wskutek wojny, na niepozorn wiosk nie spada ani jedna bomba, nie byo tam nawet wasnej syreny; jeli za dochodzi z dala sygna alarmu, co zdarzao si czsto i we dnie, i w nocy, to noc nikt sobie z tego powodu nie przerywa snu, a we dnie obserwowano z zainteresowaniem pikne w sensie czysto estetycznym widowisko: na ogromnej wysokoci suny po bkitnym niebie roje srebrnych strza

dugoci palca, wyaniajce si z chmur i znikajce w chmurach. Zawsze, dosownie zawsze, ktry z widzw przypomina wtedy: - A Herman powiedzia, e niech si nazywa Meier, jeli jeden nieprzyjacielski samolot przyleci nad Niemcy! - A kto inny dodawa: - A Adolf chcia wymaza z mapy angielskie miasta! Rzeczywicie, te dwa zdania przetrway jednakowo w miecie i na wsi, gdy inne aktualne powiedzonka, przekrcenia, dowcipy musiay si zadowoli saw jednodniwki; rwnie i tutaj, to znaczy pod wzgldem ich rozpowszechnienia, wystpuje przy tym rnica czasowa midzy wsi a miastem. Podobnie jak w innych gospodarstwach, byo u nas winiobicie; jakkolwiek bowiem ludzie nie ywili przed Rosjanami obawy, to jednak woleli zje sami wini, na ktr akurat przyszed czas, ni oddawa j wyzwolicielom. Ogldacz sanitarny bada miso pod mikroskopem, rzenik i jego pomocnik robili kiebasy, ssiedzi wpadali na chwil, eby ocenia i porwnywa, a przy tym w zatoczonym pokoju opowiadano sobie dowcipy i dawano zagadki; Przy tej okazji uczyniem podobne spostrzeenie jak w czasie pierwszej wojny wiatowej: wtedy, w roku 1915, usyszaem w pewnej flandryjskiej wsi ten sam szlagier Sous les ponts de Paris, ktry dwa lata przedtem piewano w Paryu jako najnowszy przebj sezonu i ktry tymczasem w stolicy zosta wyparty przez nowsze piosenki. Tak samo mieszkacy Piskowitz i ich ogldacz misa zabawiali si teraz zagadk, ktr w Drenie i zapewne te w innych niemieckich miastach szeptano sobie na ucho zraz po rozpoczciu woj ny z Rosj: Co oznacza marka papierosw Ramses? Odpowied: Russlands Armeemacht schlapp Ende September [Armia rosyjska zaamie si do koca wrzenia]. Ale czytane na wspak: Sollte England siegen, muss Adolf raus! [Jeli Anglia zwyciy, Adolf musi i precz!] Zanotowaem sobie, e trzeba by zbada takie wdrwki poprzez czas, przestrze i warstwy spoeczne. Opowiada mi kto, e Gestapo pucio kiedy w Berlinie jak plotk, a potem sprawdzao, po jakim czasie i jak drog dotara do Monachium. Dla mnie samego winiobicie to upyno w nastroju bardzo przygnbiajcym i - jakkolwiek sam siebie z tego powodu wymiewaem - poniekd zabobonnym. Ot winia miaa by bita ju tydzie wczeniej; alianci stali wtedy 20 kilometrw przed Koloni, a Rosjanie gotowali si do zajcia Wrocawia. Zawalony zamwieniami rzenik musia odmwi i winia zostaa przy yciu. Przyjem to jako wrb dla siebie; powiedziaem sobie: jeli winia przeyje Koloni i Wrocaw, to ty przeyjesz koniec wojny i swoich rzenikw. Teraz pikna gotowana wieprzowina bya dla mnie zaprawiona ci, bo Kolonia i Wrocaw cigle si jeszcze trzymay. Nastpnego dnia akurat jedlimy znowu na obiad wie wieprzowin, kiedy zjawi si sotys: wanie nadszed rozkaz, eby do wieczora wyprawi ze wsi wszystkich obcych, bo ju jutro maj tu by zakwaterowane oddziay frontowe; o pitej wz zawiezie nas do Kamenz, skd transport uchodcw odchodzi w okolice Bayreuth. Kiedymy wtedy stali stoczeni wrd mczyzn, kobiet i dzieci na otwartym drabiniastym wozie, w deszczu zmieszanym ze niegiem, wydao mi si, e jestemy ju w sytuacji cakiem beznadziejnej; ale rzeczywicie beznadziejna bya nasza sytuacja dopiero w trzy tygodnie pniej. W Kamenz bowiem moglimy jeszcze przy kasie biletowej powiedzie : Zbombardowani na kwater prywatn do Falkenstein - rzeczywicie by jeszcze kto, na kogo moglimy liczy, aosne, ale zawsze jako tam pocieszajce, znamienne dla konajcej Trzeciej Rzeszy pojcie Auffangstelle [punkt opieki nad uchodcami] miao i dla nas jeszcze pewne znaczenie. Kiedy jednak potem musielimy si wynie take i z Falkenstein - Hansa zmuszono do przyjcia dwch

farmaceutek z Drezna, ktre tam te studioway i mogy mnie zna, niebezpieczestwo dekonspiracji byo zbyt due, a wojna cigle si jeszcze nie koczya - to gdzie moga si jeszcze dla nas znale bezpieczna Auffangstelle? Wszdzie wisiaa nad nami groba zdemaskowania. Nastpnych dwanacie dni ucieczki wypeniay po brzegi rozmaite trudy, gd, spanie na goej kamiennej pododze hali dworcowej, bomby zrzucane na jadcy pocig, na poczekalni, w ktrej wreszcie miao by co do zjedzenia, nocne wdrwki wzdu zniszczonego toru kolejowego, przechodzenie w brd przez strumienie obok strzaskanych mostw, kucanie w bunkrach, pocenie si, marznicie i drenie w przemoczonych butach, trzask serii karabinowych z samolotw szturmowych ale gorzej od tego wszystkiego i w sposb okrutnie nieprzerwany mczy mnie strach przed kontrol, przed aresztowaniem. W pienidze i inne rodki Hans zaopatrzy nas obficie, ale trucizny, o ktr tak usilnie go prosiem na wypadek ostatecznoci - Nie pozwl nam wpa w rce naszych wrogw, oni s stokro okrutniejsi od kadej mierci!- trucizny nam odmwi. W kocu jednak znalelimy si tak daleko od naszego Drezna, w kocu Niemcy byy ju tak dalece sparaliowane i rozkawakowane, w kocu ostateczny kres Trzeciej Rzeszy by ju tak bliski, e lk przed odkryciem zmala. We wsi Unterbernbach koo Aichach, gdzie nas skierowano jako uchodcw i gdzie osobliwym trafem nie byo zakwaterowanych adnych Saksoczykw, tylko sami lzacy i berliczycy, pozostawao nam, podobnie jak wszystkim innym mieszkacom, lka si ju tylko cigych nalotw oraz dnia, w ktrym przetocz si po nas posuwajcy si w kierunku Augsburga Amerykanie. Myl, e sowo przetoczy si [berrollen] byo ostatnim neologizmem z dziedziny militarnej, na jaki natrafiem. Wie si on zapewne z decydujcym znaczeniem oddziaw zmotoryzowanych. W sierpniu 1939 widzielimy w Drenie, jak armia niegodnie, chykiem si zbieraa; teraz patrzylimy na to, jak niegodnie, chykiem topniaa. Z bdcego w rozkadzie frontu wykruszay si grupki i pojedynczy onierze, wychodzili ukradkiem z lasw, skradali si przez wie, szukali czego do zjedzenia, szukali cywilnego ubrania, szukali wytchnienia na jedn noc. Niektrzy z nich cigle jeszcze przy tym wierzyli w zwycistwo. Inni byli w peni przekonani, e wszystko ju zmierza ku kocowi, lecz w tym, co mwili, pojawiay si jednak pojedyncze okruchy dawnego jzyka zwycizcw. Ale wrd uchodcw tutaj zakwaterowanych oraz wrd staych mieszkacw nie byo ju nikogo, kto by w najmniejszym bodaj stopniu wierzy w zwycistwo Hitlera albo w dalsze istnienie jego wadzy. Jeli chodzi o cakowite i zacieke potpienie nazizmu, chopi z Unterbernbach ani na jot nie rnili si od chopw z Piskowitz. Tyle tylko, e uyczanie okazywali t wrogo od samego pocztku, gdy tymczasem chopi bawarscy pocztkowo przysigali na swojego Fhrera. Przecie tyle im obiecywa, a pewnych obietnic nawet dotrzyma. Ale teraz ju od tak dawna spaday na nich same tylko rozczarowania. Ci z Unterbernbach mogli byli przyj do uyckiej porzdnej izby, a tamci z Piskowitz do Unterbernbach: swojej mowy by wzajemnie nie rozumieli, choby piskowiczanie mwili po niemiecku (czego midzy sob nigdy nie czynili), ale co do przekona porozumieliby si bardzo szybko: wszyscy oni nie chcieli mie z Trzeci Rzesz nic wsplnego. Wrd chopw z Unterbernbach stwierdziem wielkie rnice pod wzgldem moralnym i zanotowaem ze skruch: Nie mw nigdy uoglniajco chop czy chop bawarski, pomyl

zawsze o uoglnieniach Polak, yd!, Miejscowy przywdca chopski123, ktry od dawna ju wyzby si mioci do partii, ale z funkcji nie mg zrezygnowa, swoj nieustann gotowoci pomocy i dobroczynnoci wobec kadego uchodcy, czy to w cywilu, czy w mundurze, odpowiada co do joty przykadowi dobroci opisanemu przez proboszcza w niedzielnym kazaniu (notatka na temat kazania 22 kwietnia: Stet Cruxdum volvitur orbis. Tak ponadczasowe, e nie do zaczepienia, a zarazem jaka rozprawa z nazistami! Oddzielne zadanie: kazania w Trzeciej Rzeszy, mwienie w sposb zawoalowany i wprost, pokrewiestwo ze stylem encyklopedii). - A z drugiej strony ten drab, do ktrego skierowano nas na pierwsz noc i ktry odmwi nam wody do mycia; e niby pompa w stajni zepsuta (byo to kamstwo, jak si potem okazao) i powinnimy stara si jak najszybciej wynie. A midzy tymi dwoma przypadkami kracowymi peno stopni porednich - w tym nasi gospodarze, blisi zego ni dobrego kraca. Ale jeli chodzi o LTI, wszdzie byo to samo: zorzeczc nazizmowi, wszyscy czynili to w jego wasnym jzyku. Czy w tonie nadziei, czy beznadziejnoci, powanie czy drwico, zawsze mwio si o przeomie, kady opowiada si za czym fanatycznie itd., itd. No i oczywicie wszyscy komentowali ostatni apel Fhrera do onierzy frontu wschodniego i cytowali z niego sowa o niezliczonych nowych jednostkach i o bolszewikach, ktrzy wymordowali waszych starcw i dzieci, zhabili wasze kobiety i dziewczta, czynic z nich dziewki koszarowe - reszt pognali na Sybir. Nie, cokolwiek jeszcze byo mi dane przey - przey rzeczywicie, a nie tylko w zakamanym hitlerowskim sensie tego sowa - w tych ostatnich dniach wojny (i pniej w powrotnej wdrwce), niczego to nie dodao ani nie zmienio w tym obrazie LTI, jaki sobie tak dugo tworzyem w ciasnej przestrzeni naszej udrki. Bya ona rzeczywicie totalna, otoczya zwart skorup i zakazia cae Wielkie Niemcy. Wspomn tu jeszcze tylko o dwch widocznych symbolach kresu jej panowania. 28 kwietnia kryy przez cay dzie alarmujce pogoski, e Amerykanie s tu-tu; pod wieczr wyniosy si wszystkie oddziay, jakie jeszcze byy we wsi i w jej bezporedniej okolicy - gwnie HJ, raczej gromada zdemoralizowanych wyrostkw ni onierze, do tego jaki wyszy sztab, ktry zajmowa adny nowoczesny budynek urzdu gminnego u poudniowego skraju miejscowoci. W nocy trwa przez godzin silny ogie artyleryjski, ponad wsi przelatyway, wiszczc, granaty. Nastpnego ranka znalazem w ustpie, rozerwany na dwa kawaki, dokument sporzdzony artystycznym pismem w kolorze czarnym i czerwonym; lea tam przez wiele godzin, jako e by za twardy dla swego nowego przeznaczenia. Byo to nalece do naszego gospodarza wiadectwo przysigi. Stwierdzao, e Tyroller Michel przysig na Placu Krlewskim w Monachium wobec zastpcy Fhrera, Rudolfa Hea, bezwzgldne posuszestwo Fhrerowi Adolfowi Hitlerowi oraz wyznaczonym przez niego przywdcom. Monachium, sporzdzono w Okrgu Tradycji, dnia 26 kwietnia 1936 roku. Nastpio jeszcze kilka penych grozy godzin poudniowych, od skraju lasu dochodzi od czasu do czasu huk, niekiedy sycha byo gwizd przelatujcych blisko kul karabinowych, gdzie musiaa jeszcze trwa potyczka. Potem na szosie, biegncej obok naszej miejscowoci, pokazaa si bardzo duga kolumna czogw i samochodw - a wic przetoczyli si po nas.

123

Ortsbauernfhrer (miejscowy przywdca chopski) - funkcjonariusz najniszego szczebla organizacji Reichsnhrstand (Stanu ywicieli Rzeszy), przy ktrej pomocy NSDAP realizowaa swoj polityk roln.

Nastpnego dnia poczciwy Flamensbeck, ktremu znowu poskarylimy si na swoj przykr sytuacj mieszkaniowo-kuchenn, poradzi nam przenie si do zwolnionego budynku gminy. Prawie w kadym pokoju, mwi, jest tam elazny piecyk, na ktrym mona przyrzdzi niadanie, szyszki jodowe na opa znajdziemy w lesie, a obiadu dla nas starczy u niego. Jeszcze tego samego popoudnia odbyy si uroczyste przenosiny na nowe mieszkanie. Oprcz innych wygd dostarczyo nam ono pewnej cakiem szczeglnej radoci. Ot przez cay tydzie nie potrzebow alimy si troszczy o szyszki ani chrust, bo na miejscu by lepszy materia opaowy. W budynku tym mianowicie miao swoj siedzib w lepszych dla nazistw czasach HJ i inna temu podobna hoota i wszystkie pomieszczenia pene byy portretw Hitlera w piknych ramach, ciennych tablic z hasami ruchu, flag, drewnianych swastyk. Wszystko to oraz wielk swastyk znad bramy, a take gablotk na Strmera124 z sieni wyniesiono na strych, gdzie zrobi si z tego ogromny bezadny stos. Bya tam te jasna mansarda, ktr wybralimy sobie na mieszkanie i gdzie spdzilimy jeszcze par tygodni. Przez cay pierwszy tydzie paliem tutaj portretami Hitlera, ramami od portretw Hitlera i swastykami, i flagami ze swastyk, i znowu portretami Hitlera, nieustannie doznajc przy tym bogiej satysfakcji. Kiedy ogie pochon ostatni portret, przysza kolej na gablotk na Strmera. Ale bya ona zrobiona z cikich, grubych desek i ani wysiek ramienia, ani nogi na nic si nie zday. Znalazem w domu siekierk i rczn pik. Prbowaem siekierk, prbowaem pik, ale rama nie puszczaa. Drewno byo zbyt grube i mocne, a po wszystkim, co przeszedem, moje serce nie wytrzymywao ju duego wysiku. - Lepiej nazbierajmy szyszek w lesie - powiedziaa moja ona - bdzie przyjemniej i zdrowiej. - Tak wic przeszlimy na inne paliwo, a gablotka na Strmera pozostaa caa. Czasem, kiedy dostaj teraz listy z Bawarii, przypomina mi si ona...

Z powodu wyrazw Posowie


Z chwil gdy zniko gniotce nas brzemi i byo ju tylko kwesti czasu, kiedy bd mg powrci do swego zawodu, myl moj poczo zaprzta pytanie, za jak prac powinienem si zabra najpierw. W tamtym, najgorszym, okresie wytrcono mi z rki mj osiemnasty wiek. I to, i dzienniki uratowaa moja ona, wywoc je do naszej przyjaciki do Pirny; moe ta przyjacika przeya, moe te rkopisy ocalay - byy nawet podstawy dla takiej nadziei, jako e szpitale s bd co bd w miar moliwoci oszczdzane, a o jakich wielkich bombardowaniach Pirny si nie syszao. Ale skd wezm zaraz materiay biblioteczne, niezbdne do dalszej pracy nad moimi Francuzami? A poza tym tak przecie byem wewntrznie peen spraw okresu hitlerowskiego, ktre mnie pod niejednym wzgldem przemieniy. Moe i ja widziaem dawniej za czsto Niemcw i Francuzw w sposb uoglniajcy, zamiast myle o rnorodnoci konkretnych Niemcw i Francuzw? Moe to by luksus i egoizm, e si zakopaem wycznie w nauce i omijaem bolesne sprawy polityczne? Moje dzienniki zawieray niejeden znak zapytania, niejedn obserwacj, niejedno przeycie, z ktrych mona si byo tego i owego nauczy. Moe powinienem si najpierw zaj tym, co nagromadziem w sobie w latach
124

Na kadym budynku publicznym znajdowaa si gablotka, w ktrej wystawiano aktualny numer antysemickiego tygodnika Der Str mer.

cierpie? A moe s to plany wynikajce z prnoci i zarozumialstwa? Ilekro nad tym mylaem, przy zbieraniu szyszek czy przysiadajc dla odpoczynku na napenionym plecaku, zawsze w moich wspomnieniach pojawiao si dwoje ludzi, z ktrych kade popychao mnie ku innej decyzji. Najpierw bya tam Kthchen Sara, posta tragikomiczna - waciwie pocztkowo zupenie komiczna, a nawet pod koniec, kiedy szala jej losu przechylia si ju cakiem na stron tragiczn, spowita jeszcze lekk mgiek komizmu. Rzeczywicie byo jej na imi Kthchen (zdrobnienie od Katharina, a wic odpowiednik polskiego Kasia); w tej wanie formie imi jej byo zapisane w aktach stanu cywilnego i w wiadectwie chrztu, ktremu wbrew narzuconej sobie gwiedzie ydowskiej i dodatkowi Sara dotrzymywaa ostentacyjnie wiernoci, noszc stale na szyi krzyyk. To pieszczotliwe zdrobnienie wcale nawet nie byo takie zupenie nieodpowiednie dla szedziesicioletniej kobiety o nieco otuszczonym sercu, bowiem miech i zy pojawiay si u niej tak atwo i tak szybko po sobie nastpoway jak u dziecka, ktrego pami jest jakby tabliczk dajc si atwo zmazywa. Przez dwa ze lata dzielilimy z Kthchen Sar przymusowo mieszkanie i co najmniej raz na dzie wpadaa ona bez pukania do naszego pokoju, a w niedziel rano, kiedymy si budzili, nieraz siedziaa ju na naszym ku, a zawsze chodzio jej o jedno: - Niech pan to zapisze - musi pan to zapisa! - Potem nastpowaa, wygaszana z tak sam afektacj, informacja o najnowszej rewizji, o najnowszym samobjstwie, o najnowszym zmniejszeniu racji ywnociowej. Wierzya w moje posannictwo kronikarza i w swoim dziecicym umyle zdawaa si wyobraa sobie, e nie ocaleje aden inny kronikarz tych czasw, tylko wanie ja, ktrego tak czsto widziaa siedzcego przy biurku. Ale zaraz po dziecinnie przejtym gosie Kthchen wyania si w mojej pamici na p wspczujcy, na p drwicy gos dzielnego Sthlera, z ktrym razem stoczono nas w innym z kolei mieszkaniu. Nastpio to o wiele pniej, kiedy Kthchen Sara dawno przepada bez ladu w Polsce. Take Sthler nie doy dnia wybawienia. Wprawdzie dane mu byo pozosta w kraju i umrze bez udziau Gestapo, na naturaln chorob, ale i on by ofiar Trzeciej Rzeszy, bo gdyby nie poprzedzajcy czas udrki, ten mody czowiek miaby przecie w sobie wicej odpornoci. A cierpia bardziej ni biedna Kthchen, bo jego dusza nie bya dajc si atwo ciera tabliczk i zadrczya go troska o on i syna, chopca wielkich zdolnoci, ktrego nazistowskie ustawodawstwo pozbawio jakichkolwiek szans wyksztacenia. - Nieche pan zostawi t pisanin i lepiej popi godzin duej - mawia zawsze, kiedy widzia, e zbyt wczenie wstaj. - Tylko si pan tymi zapisanymi kartkami naraa. I wydaje si panu, e pan przeywa co szczeglnego? Nie wie pan, e tysice innych ludzi przeywa rzeczy tysic raz y gorsze? I nie sdzi pan, e do opisania tego wszystkiego znajdzie si a nadto historykw? Ludzi z lepszym materiaem i lepsz moliwoci orientacji ni pan? C pan widzi, co pan moe dostrzec w tym swoim ciasnym kcie? Chodzi do fabryki musi kady, cigi obrywa wielu, a e kogo opluj, to rzecz tak normalna, e nie warto nawet o niej wspomina... - I czsto mwi tak dugo, kiedymy w wolnym czasie stali w kuchni i pomagali swoim onom przy wycieraniu naczy albo obieraniu jarzyn. Nie daem si wtedy zbi z tropu, wstawaem kadego rana o p do czwartej i notowaem wydarzenia z poprzedniego dnia. Mwiem sobie: suchasz wasnymi uszami, wsuchujesz si w dzie powszedni, wanie w dzie powszedni, w to, co zwyke i przecitne, w to, co pozbawione blasku i heroizmu... A poza tym: trzymaem przecie swj drek balansowy, a on trzyma mnie...

Ale teraz, kiedy niebezpieczestwo mino, a przede mn otwaro si nowe ycie, pytaem siebie jednak, czym powinienem je najpierw wypeni i czy nie bdzie to prnoci i marnowaniem czasu, jeli si zagbi w opase dzienniki. I tak oto Kthchen i Sthler spierali si o mnie. A wreszcie szal mojej decyzji przechylio jedno sowo. Wrd uchodcw we wsi bya te pewna robotnica z Berlina z dwiema creczkami. Nie wiem, jak do tego doszo, e jeszcze przed wejciem Amerykanw nawizalimy rozmow. Ju od paru dni czuem wyran przyjemno, kiedy przypadkowo przechodzc obok niej, w samym sercu Grnej Bawarii syszaem najczystszy dialekt berliski. Kobieta bya usuna i natychmiast wyczua w nas powinowactwo politycznego usposobienia. Wkrtce opowiedziaa nam, e jej m by dugo wiziony jako komunista, a teraz jest w batalionie karnym, Bg wie gdzie, jeli w ogle jeszcze yje. Ona sama, opowiadaa dalej z dum, odsiedziaa jeden rok i byaby siedziaa do dzisiaj, gdyby nie to, e wizienia byy przepenione i e jej potrzebowali jako robotnicy. - A z jakiego powodu pani siedziaa? - zapytaem. - No, z powodu wyrazw... (Obrazia Fhrera, symbole i instytucje Trzeciej Rzeszy). To byo dla mnie olnienie. Na dwik tego sowa ujrzaem wszystko jasno. Z powodu wyrazw. Wiedziaem ju, e z tego samego powodu i dla tego samego celu zabior si do dziennika. Chciaem wydzieli z caej reszty drek balansowy i naszkicowa jeszcze tylko trzymajce go donie. Tak powstaa ta ksika - myl, e nie tyle z prnoci, co z powodu wyrazw.

Od tumacza
Gdyby podtytu tej ksiki: Notatnik filologa, okrela bez reszty jej tre, to zamiar jej przekadu mona byoby uwaa za nader problematyczny. Mielibymy wtedy bowiem do czynienia wycznie lub prawie wycznie niejako z czstkami elementarnymi sownego przekazu, z samym jego podstawowym tworzywem, ktre z natury rzeczy waciwie przeoy si nie daje. Na szczcie jednak - na szczcie dla szans przekadu - rzecz ma si inaczej. Pod owym podtytuem ukrywa si mianowicie tre znacznie bardziej rozlega i rnorodna ni ta, ktrej pozwalaby si on domyla. Jest to notatnik nie tylko filologa, ale take socjologa, psychologa, badacza literatury i innych dziedzin kultury, doktryn spoecznych i politycznych, bacznego i bystrego obserwatora wszystkich nieomal sfer otaczajcego go ycia, ktre jego wejrzeniu byy dostpne (a dostp ten, jak wiemy, by ogromnie utrudniony i ograniczony). We wszystkich tych bowiem sferach ujawnia si w jaki sposb naczelny pasjonujcy autora motyw: jzyk Trzeciej Rzeszy - jzyk pojmowany ju nie sensu stricto, ale bardzo szeroko, jako zesp wszystkich form i drg przekazywania pewnych treci. Ksika Klemperera jest lunym zbiorem krtkich esejw na takie wanie najprzerniejsze tematy, przeplatanych refleksjami czysto osobistymi i fragmentami dziennika pisanego w tamtych tak dramatycznych dla autora latach. Bardzo rna jest - zwaszcza dla dzisiejszego czytelnika - warto poznawcza owych rozwaa: obok partii uderzajcych swoj trafnoci, ogromnie mylowo zapadniajcych i do dzi ywo aktualnych znajdujemy tam miejsca merytorycznie bardzo dyskusyjne albo wyblake pod dziaaniem czasu, albo nawet zgoa race naiwnoci widzenia, zreszt w peni

zrozumia na tle wczesnej psychicznej sytuacji autora. W kadym razie nieporozumieniem byoby doszukiwa si w tej ksice cech dojrzaej rozprawy naukowej i wedug takich kryteriw j ocenia. Sam Klemperer widzi w niej przecie jedynie prac pierwszej godziny - substrat przydatny przyszym badaczom, jedn z cegieek, jakich wiele jeszcze trzeba bdzie zgromadzi, zanim jaki miay i wszechstronny umys odway si przedstawi Linguam Tertii Imperii w jej caoci, penej ubstwa i bogactwa zarazem. O tym za, e jest to cegieka niepoledniej wagi, wiadczy midzy innymi rezonans, jaki ksika ta w wiecie wzbudzia. Zoy si na to zarwno talent badawczy i pisarski autora, jak i jego szczeglne stanowisko obserwacyjne: pozycja kogo formalnie yjcego w spoeczestwie, w ktrym opisywane przeze procesy si rozgrywaj, a zarazem wypchnitego poza ramy tego spoeczestwa, sytuacja czowieka wypdzonego z kraju swojej mioci. Jest to jakby stopie poredni midzy obserwacj uczestniczc a stanowiskiem outsidera. Wszystko to sprawia, e ksika Klemperera stanowi niezwykle cenny dokument tego epizodu dziejw Niemiec, a i caej Europy, ktremu byo na imi Trzecia Rzesza. Ale jest ona rwnie notatnikiem filologa w cisym znaczeniu tego sowa i w tej swojej czci stanowi niewtpliwie rdo translatorskich trudnoci, o ktrych bya mowa na wstpie. S one oczywicie bardzo zrnicowane, w zalenoci od typu sw czy wyrae bdcych przedmiotem autorskiego opisu czy analizy. To ich zrnicowanie byo rwnie miarodajne dla wyboru odpowiednich sposobw przekadu. Stosunkowo najmniej trudnoci sprawiaj sowa i zwroty usytuowane na dwch przeciwnych kracach: z jednej strony te (czsto i w niemczynie, i w polszczynie) zapoyczone z innego, trzeciego jzyka, ktre mona przeoy w sposb zupenie lub niemal zupenie przystawalny (np. system, akt pastwowy, obz koncentracyjny, totalny, fanatyczny, historyczny); z drugiej strony takie, ktre cakowicie przyjy si w jzyku polskim w swoim oryginalnym niemieckim brzmienia, s powszechnie zrozumiae, natomiast mao zrozumiae byyby ich ewentualne spolszczenia (np. Gestapo, Wehrmacht, esesman, gauleiter). Pomidzy tymi dwoma przypadkami kracowymi znajduje si cay wachlarz sw i wyrae, ktrych przekadalno jest mniej lub bardziej ograniczona. Oto ich podstawowe typy: sowa wieloznaczne, ktrych poszczeglne znaczenia maj w jzyku polskim swoje oddzielne odpowiedniki, wskutek czego pewnych konstrukcji stylistycznych, uzyskanych przy ich pomocy w dziele oryginalnym, nie mona w przekadzie odda (aufziehen, Gefolgschaft, Reich, zackig); sowa zoone, ktrych sia wyrazu, wynikajca ze specyficznej zwartoci tej niemieckiej konstrukcji gramatycznej i czsto w jzyku Trzeciej Rzeszy wiadomie wykorzystywana, ulega w przekadzie znacznemu osabieniu (Endsieg, Greuelpropaganda, Weltjudentum, Endlsung, Fahrjuden); sowa, ktrym narodowy socjalizm nada swoiste - czy to dodatnie, czy ujemne - znaczenie czy te zgoa je stworzy jako wasne neologizmy (tutaj naley w szczeglnoci caa rodzina sw pochodzcych od Volk, Rasse, Art - np. Volksgemeinschaft, vlkisch, artnah, artfremd itp); sowa nie majce w jzyku polskim konkretnego odpowiednika (np. Treck); skrty rodowiskowe (Pg, Knif).

Wyoni si oczywicie problem, w jaki sposb przekada miejsca tekstu zawierajce tego rodzaju sowa. Wychodzc z zaoenia, e gwnym walorem ksiki Klemperera jest jej warto dokumentalna, pragnem kosztem pynnoci tekstu jak najbardziej przybliy Czytelnikowi aur znaczeniow tych konkretnych sw i wyrae. W praktyce oznacza to czste rwnolege stosowanie okrele polskich i niemieckich oraz liczne wtrty w postaci nawiasw kwadratowych, ktre zawieraj pochodzce od tumacza objanienia, czasem nawet co w rodzaju mini-komentarza. Kolejno wersji jzykowych (tzn. czy w tekcie waciwym jest sowo polskie, a w nawiasie niemieckie, czy te odwrotnie) zaley przy tym od tego, ktra z nich w danym miejscu peni lepiej funkcj gwn, a ktra pomocnicz. Tam natomiast, gdzie zdawao si by potrzebne objanienie nieco szersze, zostao ono umieszczone w przypisie. Obok takich przypisw o charakterze czysto jzykowym inn, liczniejsz grup stanowi przypisy rzeczowe. Dotycz one gwnie realiw zwizanych z narodowym socjalizmem i Trzeci Rzesz, po czci rwnie z innymi dziedzinami bdcymi przedmiotem obszerniejszych refleksji autora. W objanieniach pominite zostay zarwno realia do powszechnie znane, jak i mao istotne lub marginalne w tym kontekcie, a uwzgldnione te, ktre zajmuj miejsce porednie midzy obiema tymi kategoriami. Motywem takiej wanie selekcji bya ch uatwienia lektury tej ksiki Czytelnikom rednio zorientowanym w jej temacie.

Tytu oryginau: LTI. Notizbuch eines Philologen O Verlag Philipp Reclam jun., Leipzig 1975 Copyright for the Polish edition by Wydawnictwo Literackie, Krakw 1983 Opracowanie graficzne Lech Majewski Redaktor wydania drugiego Grzegorz Prokop Redaktor techniczny Mirosawa Bokus Korekta Weronika Mogilska. ISBN 83-203-2498-x RSW Prasa-Ksika-Ruch Modzieowa Agencja Wydawnicza Warszawa 1989 r. Wydanie II. Nakad 1700 + 300 egz. Ark. wyd. 18,40. Ark. druk. 19,25. RSW Z.G. Warszawa, ul. Srebrna 16. Zam. 5409/89. K-5.

You might also like