Rne wizje mierci w literaturze i malarstwie. Omw na przykadach z trzech epok.

mier od zawsze towarzyszya ludzkoci. Niejednokrotnie bya natchnieniem dla poetw i mala rzy, ktrzy prbowali zgbi jej tajemnic. W ten wanie sposb powstay przerne wierzeni je na temat ycia pozagrobowego. wiadomo, e mier ciaa nie oznacza koca wszystkiego, b naszych przodkw i jest wci dla nas niezwykle pocieszajca. Szczeglnie religia chrzecij aska kadzie akcent na ycie po mierci, ktre jest waciwie podstaw tego wyznania. Bg pr owa dla sprawiedliwych ycie wieczne w niebie, a dla grzesznikw niekoczce si potpienie piekle. ycie na ziemi jest natomiast tylko rodzajem przygotowania, testu, jaki k ady z nas musi przej, zanim spotka si ze Stwrc na Sdzie Ostatecznym. Od pocztku wiat ci przypisuje si mistyczne przeycia, ktre towarzysz w ostatnich chwilach ycia czowieka . Dla wikszoci ludzi mier kojarzy si z groz, blem, cierpieniem, ma negatywny wydwik. ak dla niektrych bya ona ucieczk od doczesnego wiata, przejciem do nowego, lepszego yc ia.

mier oczywicie nierozerwalnie wie si z groz i strachem. Kt z nas bowiem nie zadry n jego serce przestanie kiedy bi, a cae ciao pogry si w niebycie? Czowiek z natury boi erci i unika jej jak moe. Pogrzeby s w naszej kulturze uroczystociami smutnymi, prz ygnbiajcymi, s czasem zadumy nad yciem doczesnym. Zwoki, choby najlepiej zachowane i b ez ladw cierpienia, budz w nas odraz i ch ucieczki. Niezalenie od wyznawanej religii c y stanu umysu mier jest tematem obok ktrego nikt nie moe przej obojtnie poniewa doty jbardziej osobistych uczu i najgbszych lekw. mier jako temat i motyw w literaturze i s ztuce przewijaa si poprzez wszystkie epoki literackie. Jej obraz i znaczenie ewolu oway razem z rozwojem szeroko rozumianej kultury i sztuki, co za chwil Pastwu zapre zentuj.

Myl o mierci zajmowaa bardzo wane miejsce w literackim dorobku redniowiecza. Ju w XI w . pojawiay si teksty okrelane mianem contemptus mundi, w ktrych ukazywana bya marno ro koszy i wspaniaoci doczesnego wiata wobec nieubaganej mierci, ktra dosignie kadego cz ka. Zainteresowanie i zapotrzebowanie na literatur tego rodzaju wynikao ze specyfi ki ycia w redniowieczu. Czowiek redniowieczny, w porwnaniu z wspczesnym, y krtko, c ny, epidemie dziesitkoway ludno. mier bya na porzdku dziennym, obcowao si z ni nie rzerwy, warto wic byo pozna prawa jej dotyczce i przygotowa si na ni samemu. W XIII wi ku zaczto przedstawia spotkania osb ywych ze zmarymi oraz dialog, jaki podejmuje z czo wiekiem upersonifikowana mier.

Do najdawniejszych tekstw, ktre przedstawiay rozmow czowieka ze mierci, naley anonimo wiersz pod tytuem Rozmowa Mistrza Polikarpa ze mierci. Autor, ktry w dialogu peni rol narratora, rozpoczyna utwr od dwch apostrof, z ktrych w pierws zej powierza siebie opiece boskiej i opisuje potg Stwrcy, w drugiej za zwraca si do l udzi: Wszytcy ludzie, posuchajcie, Okrutno mirci poznajcie! Wy, co jej ni zacz nie macie, Przy skonaniu j poznacie. Bd to stary albo mody adny nie ujdzie miertelnej szkody. Bohater utworu, Mistrz Polikarp, pragnie spotka mier, ktra tak mwi o sobie: Mam moc nad ludmi dobremi,

Ale wicej nade zemi.

mier dla ludzi zych staje si groniejsza, bardziej okrutna, stanowi wstp do niekoczceg i cierpienia. W Rozmowie Mistrza Polikarpa ze mierci, mier ma rne oblicza. Posiada cec y gronej wadczyni i jest rwnoczenie mistrzem, nawet kaznodziej, gdy objania Polikarpow i rne kwestie teologiczne i egzystencjalne. Ale jest te katem: jej pomysem s wymylne t ortury i specjalne rodzaje mierci przewidziane dla ludzi wystpnych. W rozmowie z P olikarpem mier tumaczy, e otrzymaa od Boga zadanie i teraz wykonuje nalec do niej pra ozpoczyna taniec, w ktrym jej partnerami staj si wszyscy ludzie. Taniec mierci, synny Dance macabre to motyw wsplny dla wszystkich redniowiecznych utworw, w ktrych podjto temat mierci. Ta alegoria ma uzmysowi ludziom wzajemn rwno w godzinie zakoczenia yc ywoa lk i skruch. W Rozmowie Mistrza Polikarpa ze mierci, posta mierci jest jeszcze o ywana jako posta martwej kobiety w stanie rozkadu o bladej skrze i tych policzkach, o inita jedynie chust. Nie ma nosa i warg, z oczu pynie jej krew, w doni dziery kos. Nie co pniej na stae wejdzie do literatury i sztuki motyw szkieletu, okrytego strzpem ma terii, bd nagiego, wywijajcego kos.

Rozmowa Mistrza Polikarpa ze mierci jest utworem groteskowym- dochodzi do zderzeni a si ze sob dwch przeciwnych kategorii estetycznych, tj. tragizm i komizm. Temat je st powany, poniewa kadego czowieka/istot bezwzgldnie czeka mier, bez wzgldu na to ja ie prowadzi, oczywicie moe to by mier godna lub przebiegajca w mczarniach, ale nie ma d niej ucieczki. Rzecz, ktra intrygowaa i zarazem przeraaa wszystkich ludzi by powd m ci wanie w tym celu Mistrz Polikarp chcia spotka si ze mierci. Mistrz to kto wykszt dowiadczony, posiadajcy ogromn wiedz, a w obliczu takiej sytuacji okazuje si, e jego wiedza nie siga a tak daleko.

W czasach redniowiecza istniao przekonanie, e mier czowieka uzaleniona jest od tego, j k y. Ludzie prawi i uczciwi powinni zatem umiera lekko za ludzie li i wystpni w mk cierpieniu. Odnosi si to m.in. do tytuowego bohatera Pieni o Rolandzie. mier Rolanda na polu walki przedstawiona zostaa przez autora w sposb niezwykle patetyczny. Sam moment umierania pokazany jest nie jako krtka chwila, lecz wypeniony wieloma gest ami i zachowaniami bohatera skomplikowany rytua. Ostatni moment jego ycia nabiera wymiaru symbolicznego: Biegnie rycerz pdem na szczyt gry, pooy si na zielonej murawie warz do ziemi. Pod siebie kadzie swj miecz i rb. Ku Hiszpanii obrci twarz. Bieg na szczyt gry ma by ostatecznym znakiem zdobycia niemiertelnej sawy; w ostatnie j chwili ycia Roland pnie si po raz ostatni wzwy, by spojrze na wiat i

podbity kraj z tej perspektywy. Pooenie si na murawie oznacza godne i wiadome zakocze nie ycia, koniec suby ojczynie i swojemu rycerskiemu powoaniu. Natomiast zwrcenie twar zy w stron Hiszpanii stanowi symboliczny gest oznaczajcy wiadomo tego, e zostao dokona e wielkie dzieo, dla ktrego warto umrze. Roland umiera z przewiadczeniem, e zasuy na wienie, wypeni bowiem swj rycerski obowizek do koca. Gdy bohater umiera, Bg zsya mu s o Anioa Cherubina i witego Michaa opiekuna, a z nimi przyszed i wity Gabriel. Nios du rabiego do raju.

Rwnie w Dziejach Tristana i Izoldy mier jest wyidealizowana, uwicona. Tristan umiera n a skutek ran, ale prawdziw przyczyn jego mierci staje si tsknota za ukochan. Za Izolda umiera, gdy widzi martwego Tristana. W Dziejach Tristana i Izoldy mier zostaa przed stawiona cakowicie odmiennie ni w omawianych utworach redniowiecza. Jest ona dobrod ziejk, wybawieniem, a co najwaniejsze wprowadza kochankw w obszar zawiatw, gdzie bd mo li si poczy, wyzwala od ziemskich praw i ogranicze. W Dziejach Tristana i Izoldy nie rozdziela, ale czy, a w ten sposb zostaje w literaturze przedstawiona po raz pierws zy. Widocznym znakiem, e kochankowie poczyli si w zawiatach jest symboliczny gg, ktry obydwie mogiy.

Zagadnienie mierci i problem odpowiedzialnoci za niegodziwe ycie wie si z ide ascezy. iterackimi przykadami spokojnego oczekiwania na mier s ywoty witych, legendy o mczenn ch. Drog do zbawienia poprzez ubstwo, prostot i pokor wskazuje autor Legendy o w. Ale

ksym. Aleksy w dniu lubu opuci majtnych rodzicw i on, postanawiajc y w ascezie. Kor jamuny, czas spdzajc na modlitwie. Po latach wraca do rodzinnego domu, gdzie nie roz poznany spdza cae lata, mieszkajc pod schodami w skrajnym ubstwie. Po mierci Aleksego maj miejsce niezwyke wydarzenia: dzwony same dzwoni, co zwraca powszechn uwag. Niewi nne dziecko prowadzi procesj z papieem i kardynaem do domu Eufamiana, ojca Aleksego . Tam odnajduj zmarego Aleksego, trzymajcego w rku zwinit kartk papieru, ktr tylko j ie udaje si wyj. Wtedy zebrani dowiaduj si, kim by ebrak.

Czsto spotykany w literaturze redniowiecznej motyw mierci mia suy podkreleniu znikomo kruchoci ycia, przypomina o jego doczesnoci oraz odpowiedzialnoci za ycie ziemskie pr zed trybunaem pozaziemskim, surowym i bezwzgldnym, przed ktrym tylko sprawiedliwi m ogli stan bez obaw. Jest ona potg, wobec ktrej wszyscy ludzie, niezalenie od pochodzen ia, swego majtku czy stanowiska staj si sobie rwni, a tym samym ukazuje marno i przemi jalno doczesnego ycia. Jest to zarazem wyrane nawizanie do redniowiecznego motywu meme nto mori. To jednak rwnie sia uwalniajca czowieka od wszystkiego, co ziemskie, przeno szc go w inny wymiar, pozwalajca odczu szczcie zawiatw. I o tym take pamitaj Twrcy cznych tekstw, ktrych tematem jest mier.

mier to rwnie czsty motyw w epoce romantyzmu. Czsto mier bya dla romantykw ucieczk erpieniem. Rwnie czsto spotykany by tzw. weltschmerz, czyli bl istnienia, charaktery zujcy si skrajnym pesymizmem, brakiem wiary w sens ludzkiego istnienia oraz wraenie m absurdalnoci ycia; to rwnie prba

ucieczki w mio z tragicznym zakoczeniem. Niejednokrotnie by to rwnie pewnego rodzaju r mantyczny gest, swego rodzaju moda na umieranie modo. Samobjstwo byo najlepszym lek arstwem na bl spowodowany nieszczliw mioci.

Doskonaym przykadem mierci romantycznej jest Werter bohater utworu Johanna Wolfganga Goethego, pt.: Cierpienia modego Wertera. Powie w specyficzny sposb ukazuje nam, jak mody czowiek postanowi poradzi sobie z ogromnymi mczarniami, ktre przeywa. Podejmuje decyzje o samobjstwie, poniewa jest wybawieniem od mki niespenionej mioci.

Za spraw miosnej afery bohater postanawia wyjecha do maego miasteczka Waldheim, w ktr ym ma zamiar odszuka szczcia w samotnoci, odsuwajc si od spoeczestwa. Pocztkowo Wert uje filozoficzne rozmylania na temat ludzi, w rd ktrych nie znajduje zrozumienia ora z przyrody . Nic nie zwiastuje wielkich uczuciowych wzniesie. Jednak wszystko zmi enia si, gdy poznaje on Lott, ktra okazuje si ow bosk kochank, bliniacz dusz, tak j przez romantykw. Jednak mio midzy Lott a Werterem jest uczuciem, ktre od pierwszej c wili nie moe mie szczliwego zakoczenia, z gry jest skazane na porak. Wyidealizowana p z gwnego bohatera dziewczyna jest zarczona z innym mczyzn i pozostaje mu wierna. Uczuc ie cakowicie wypenia serce modzieca i zmienia jego wiat. Z czasem staje si dla niego o bsesj i destrukcyjnie wpywa na jego psychik. Nkany niemonoci spenienia swoich pragnie konuje tragicznego wyboru popenia samobjstwo. Lotta dopiero w obliczu zakoczenia zn ajomoci z Werterem, rozumie ile znaczy jego obecno w jej yciu. Decyduje si jednak zre zygnowa z tych uczu dla dobra maestwa z Albertem, ktrego szanuje i ceni.

Gwny bohater utworu, Werter, popenia samobjstwo. Kieruje nim nieszczliwa mio do kobi ktra jest dla niego nieosigalna. Przyczyn samobjstwa staje si rwnie nadmierna wraliwo zuciowo mczyzny. Rozpamitujc udrk mioci, popada w apati i zaczyna myle o odebran Ogarnia go coraz wikszy pesymizm i zniechcenie do wszystkiego. Czuje si rwnie wyobco wany i niezrozumiany przez ludzi. To wszystko skada si na jego ostateczn i tragiczn w skutkach decyzj. mier dla Wertera jest wybawieniem od cierpienia i drczcego go niep okoju. Umiera w nadziei, e po mierci Lotty, ich dusze odnajd si i pocz uczuciem, ktre ycia nie byo im dane.

Posta Wetera staa si inspiracj dla innych twrcw, ale niestety rwnie dla modych ludzi y pod wpywem tzw. gorczki werterycznej w postpowaniu bohatera znaleli wskazwk, jak ra sobie z problemami yciowymi. Bezmylnie naladowali Wertera, propagujc mod na atwe egnan e si ze wiatem poprzez samobjstwo.

Innym przykadem z danej epoki moe by posta bohatera heroicznego, ktry powici ycie dl go kraju, walczc o jego niepodlego. Kady z nas zna z pewnoci niezwykle sugestywny obraz mierci tytuowej postaci "Konrada Wallenroda" Adam a Mickiewicza: "Z dobytym mieczem Alf czeka spotkania, Lecz coraz blednie, pochyla si, sania: Wspar si na oknie i toczc wzrok hardy, Zrywa paszcz, Mistrza znak na ziemi miota, Depce nogami z umiechem pogardy: Gotwem umrze: czego chcecie wicej? (...) Wreszcie, jak gdyby dajc skonu haso, Ostatni, wielki krg wiata roztoczy I przy tym blasku wida Alfa oczy: Ju pobielay - i wiato zgaso".

Sama mier bohatera jest wyrazem buntu zwanego prometejskim. Mamy tu zatem bezporedn ie nawizanie do mitu o Prometeuszu. Heroizm postaci Wallenroda polega na tym, e on sam jeden, pooy na szal wasne ycie, zbuntowa si przeciwko potdze zakonu krzyackiego ru ponadto odnosi si przede wszystkim do wczesnej sytuacji Polski, a posta Konrada staa si wzorem do naladowania. Natomiast motyw zrzucanego paszcza, majcy by znakiem ze rwania z przeszym yciem, urs do rangi symbolu. I cho czsto zastanawiano si, czy mier bjcza moe by uwaan za heroiczn, ja twierdz, e w przypadku Konrada Wallenroda mamy do nienia z tak. Moim zdaniem, heroizm tej postaci przejawia si w jej gbokim patriotyzm ie i niezwykej woli walki, jak wykaza si bohater.

Kolejn epok, ktr chciabym przedstawi w swojej prezentacji jest barok, a wraz z ni trzy wiersze, w ktrych przedstawiony jest motyw mierci. Zarwno wiersz Jana Morsztyna Do trupa, jak i wiersze Daniela Naborowskiego: Marno oraz Krtko ywota, traktuj o egzysten jalnym przemijaniu i kruchoci ludzkiego ycia, ktre jest niczym w porwnaniu do wieczn oci.

Sonet Do trupa oparty jest na pomyle, czyli koncepcie polegajcym na zestawieniu sy tuacji, w jakiej znajduje si czowiek yjcy, z sytuacj osoby zmarej. Zaskakujce porwnan czowieka yjcego z pooeniem, w jakim znajduje si trup ma zaskoczy czytelnika i doprowad i go do zaskakujcych wnioskw. Utwr ma charakter monologu lirycznego, skierowanego do tytuowego trupa. W pierwszej czci podmiot liryczny wylicza podobiestwa, jakie cz go z nieboszczykiem: obaj s zabici, bladzi, bezrozumni, skrpowani i wtrceni w ciemno. Jedn ak druga cz sonetu przynosi opis rnic. Trup bowiem milczy, kochanek moe si za skary nic ju nie czuje - yjcy cierpi natomiast straszliwe katusze. Z zestawienia tych ana logii i sprzecznoci nasuwa si paradoksalny wniosek - i zmary jest w znacznie lepszej sytuacji ni yjcy. Paradoksy i kontrasty zawarte w tym wierszu maj dowie zdumionemu cz ytelnikowi, e trup znajduje si w o wiele korzystniejszej sytuacji ni

czowiek yjcy, a nieszczliwie zakochany, z czego moemy wywnioskowa, i lepiej by martw zakochanym. Motywy mierci, przemijania i marnoci najsilniej s akcentowane i ukazane w wierszu D

aniela Naborowskiego Marno. W utworze podmiot liryczny stwierdza, i cay wiat pogrony j st w pogoni za dobrami doczesnymi, stanowicymi jednak jedynie py (ow tytuow marno) w s osunku do wielkoci Boga. Rozmiowanie w marnoci oddala ludzi od Boga. Marnoci s sprawy ziemskie, materialne, doczesne - ktre w yciu przemijaj, nie s zbyt trwae. Nic, co zie mskie, nie daje czowiekowi szczcia. Jedyn sta wartoci jest Bg. Trzeba wic w swym po u zachowa umiar - nie naley jednak odrzuca wszystkich wartoci doczesnych. Dobre ycie, pobone i uczciwe, pami o karze za grzechy oraz dobrze pojta boja boa sprawiaj, i be w mona oczekiwa mierci i kresu swoich dni.

Kolejnym utworem, poruszajcym podobn tematyk mierci i przemijania, jest wiersz Nabor owskiego, Krtko ywota. S to typowe dla baroku rozwaania nad ulotnoci i znikomoci lu egzystencji. Jest to take przejaw fascynacji przemijaniem i mierci. Poeta patrzy na kwesti ycia ludzkiego zestawion razem z wiecznoci. Z perspektywy tej nie sposb nie do strzec, jak jest ono ulotne i nietrwae. Nie sposb zatrzyma upywajcego czasu. ycie ludz kie to tylko dwik, cie, dym, wiatr, bysk, gos, punkt. Nic nie trwa wiecznie, nic si n powtarza, wszystko przemija. Byt nasz ledwie moe nazwan by czwart czci mgnienia.

W wielu utworach epoki baroku poeci odwoywali si do motywu vanitas i wykazywali, z e ycie ludzkie to jest jedynie chwila, a wszystkie ziemskie dobra przemijaj. Zgodn ie z zaoeniami poezji baroku, powysze utwory maj za zadanie zaskakiwa i dziwi odbiorc. ier baroku bya naturalnym dopenieniem ycia, ostrzeeniem przed jego znikomoci i przemij niem. Czowiek w wiecie zdominowanym przez mier jest jedyne kukiek poruszajc si zgodn rytmem taca mieci. Zaprezentuj teraz, w jaki sposb mier jest przedstawiana w sztuce plastycznej. W mala rstwie pojawiaj si liczne nawizania do omawianego motywu. Przykadem tego moe by dzieo arokowego twrcy Pietera Breughla pt. Triumf mierci".

Przedstawia on cierpienia ludzi zabijanych przez bezwzgldnych mordercw. Nieliczni prbuj si broni, lecz i tak, prdzej czy pniej, gin z rk zabjcw. Po lewej stronie wi ty odziane w biae pachty, symbolizujce niewinno. Poniej pojawia si wychudzony ko i je c, podobni do tych opisywanych przez w. Jana. W oddali rozlega si widok poncych mias t i wsi. Niej cae zastpy katw maszeruj w kierunku kolejnych osad, aby zgadzi ich miesz acw, a budynki zrwna z ziemi. Postacie zabijanych ludzi nie posiadaj twarzy, przez co Bruegel chcia pokaza, e tymi ludmi moemy by my sami.

O wiele wicej dostojestwa przypisa mierci malarz Jacek Malczewski. Obraz pt. mier" ujm je motyw przemijania w sposb symboliczny. Tematem obrazu jest metafizyka ycia i mie rci. mier przychodzi w postaci modej kobiety, kadzie rce na oczy starca i porywa" jego dusz. Jawi si jako konieczny i przynoszcy ukojenie kres ludzkiej wdrwki, koniec cier pie i beznadziejnoci.

Natomiast XVIII-wieczny obraz mier Marata" pokazuje scen umierania bohatera rewolucj i francuskiej i ma charakter propagandowy. Ukazuje wiar w rewolucj i jej potg, w ktre j obronie warto powici ycie. Pierwiastek tragiczny osiga tu wyraz szczeglnego napicia. Nie agodzi go ani wiara w nagrod tamtego wiata, ani wznioso bohatera i jego czynu. U D awida mier jest wydarzeniem nieodwoalnym, bohater to trup stygncy przed grobow otchani

Podsumowujc, mier, jako element ycia i temat literacki bya zawsze obecna. Zmieniaa si ej rola i ujcie, a take znaczenie. Sposb jej widzenia odzwierciedla aktualne wydarze nia historyczne. W redniowieczu bya pani kos", ktra zbieraa swe niwo podczas zarazy, drodzeniu-kocem ciekawego ywota, w romantyzmie sposobem na rozwizanie osobistych pr oblemw, za w czasie II wojny wiatowej i tu po niej literackie odzwierciedlenie przed stawiao ludzkie bestialstwo i niespotykane jak dotd na tak skal masowe mordy. Ludzie zawsze bali si mierci lub pragnli jej. Pisali o niej, tworzyli sztuki teatralne, p ieni, malowali i rzebili - budowali jej wizerunek zgodnie ze swoimi przekonaniami religijnymi i przyjt filozofi yciow. Stanowia przeciwwag dla tego, co ukochali najbard iej - ycia, mimo i jego znaczenie take zalene byo od aktualnego pogldu filozoficznego. Kady czowiek przeywa j na swj sposb - i na swj sposb j opisuje, dlatego te nie spo a dwch podobnych uj tego tematu, podobnych dowiadcze i wnioskw. Kady utwr, oprcz wa

nych, niesie ze sob osobiste przesanie autora. Stanowi ono jeden z wielu elementw b udujcych pewien oglny wizerunek mierci.

mier zawsze bya czym tajemniczym. Dopki ludzie nie zyskaj pewnoci, co jest po drugiej tronie, a zdaje si, e nie bdzie to prdko, poniewa jak dotd nie byo osoby, ktra by mi eya eby nam opowiedzie, co jest po drugiej stronie, dopty bdzie si o niej mwio jako m strasznym i bdzie cigle tematem, o ktrym warto mwi, tematem, ktry warto utrwala. <tutaj powinny znale si jeszcze wnioski, wskazanie na wano tego tematu w yciu kadego ieka, odwoanie do wspczesnoci, fakt, e mier od zawsze fascynowaa i bdzie fascynowa poniewa jest najwiksz tajemnic, z ktrymi musi zmierzy si czowiek>